Pogrzeby po nowemu BUNT KOBIET s.

6, 7, 12 Domy dziecka
LIDEREM LIDER
plus
SPRZEDAŻY
Prof. Łętowska o przemijaniu Stanisław Tym: wraca Rejs StrategieSPRZEDAŻY
walki z pandemią
PP O L I T Y K A . P LL
ilustracja marta frej

LIDER
SPRZEDAŻY

TYGODNIK, nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 Cena 8,50 zł (w tym 8% VAT) nr indeksu 369195

USA 4,60 USD; KANADA 4,69 CAD; WIELKA BRYTANIA 2,50 GBP; SZWECJA 30 SEK; CZECHY 75 CZK; KRAJE STREFY EURO 3,40 EURO
 w numerze
24 Statek na mieliźnie
– rozmowa ze Stanisławem Tymem
Tematy tygodnia
12 Ewa Siedlecka
Trybunał aborcyjny
15 Karol Jałochowski, Marcin Rotkiewicz
Jak z pandemią walczą inni
18 Paweł Reszka, Agnieszka Sowa
Karetki od szpitala
do szpitala
Polityka
21 Mariusz Janicki
Gruba kreska PiS
24 ROZMOWA POLITYKI
Stanisław Tym o swoim rejsie
przez życie i o tym,
dokąd dryfuje Polska
Cykl Ex-centrum
28 Edwin Bendyk
Skok do krainy po-wolności
Społeczeństwo
32 Prof. Ewa Łętowska o przemijaniu
i sztuce godzenia się z nieuniknionym
35 Joanna Cieśla, Marta Mazuś
Coraz mniej rodzin zastępczych
38 Krzysztof Wolicki, prezes Polskiego
Stowarzyszenia Pogrzebowego,
o nowych obyczajach funeralnych
w czasach pandemii
44  [ 28.10–3.11.2020 ]
COPYRIGHT © POLITYKA Spółka z o.o. SKA. Wszelkie prawa zastrzeżone. Dalsze rozpowszechnianie artykułów, w tym artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze i religijne, opublikowanych w POLITYCE jest zabronione.
Jeszcze nie było Serial „Król”:
38 tak smutnych 74 dawno temu
pogrzebów w Warszawie
41 Marcin Kołodziejczyk 68 Jan M. Długosz
O pewnym liście anty-LGBT 2220 lat temu
i złamanym RODO zakończyła się największa
wojna starożytności
Rynek
44 Joanna Solska Kultura
Ryszarda Krauzego niebezpieczne 74 Aneta Kyzioł „Król”
związki z polityką – widowiskowa ekranizacja
47 Cezary Kowanda powieści Twardocha
Berlin: jak trudno dziś 78 Karol Jałochowski
zbudować lotnisko Jacek Mazurkiewicz
– muzyk, który gra z roślinami
82 KAWIARNIA LITERACKA
Świat Michał R. Wiśniewski
50 Tomasz Zalewski USA 84 Artur Domosławski
Ameryka głosuje po swojemu „Burzliwe czasy” – wywrotowa
53 Filip Gańczak NIEMCY powieść Vargasa Llosy
Manuel Sarrazin – zielony 86 Daniel Passent
życzliwy biało-czerwonym Archiwalna relacja Bywalca
56 Aleksandra Lipczak HISZPANIA z planu „Rejsu”
Isabel Díaz Ayuso – antycovidowa
prezydent Madrytu
Na własne oczy
92 Piotr Sarzyński
Nauka i cywilizacja Warszawska Wola: od reduty
58 Paweł Walewski proletariatu do reduty kapitału
Jak nadchodzi śmierć
61 Jędrzej Winiecki Plusy i minusy
przywracania gatunków Stałe rubryki
• 4 Mleczko i Mizerski
• 6 Ludzie i wydarzenia • 70 Afisz
Historia • 88 Chutnik i Plebanek • 89 Tym
64 Dariusz Łukasiewicz • 90 Hartman • 91 Do i od redakcji
W mieszczańskim domu • 98 Polityka i obyczaje
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 3
 [ ANDRZEJ MLECZKO ]
www.mleczko.pl
S Ł AWOMIR MIZERSKI Z Ż YCIA SFER
Niech rząd
dokupi lekarzy
K
ilkanaście dni temu były marszałek Senatu Sta-
nisław Karczewski wyśmiał opozycję, gdy ta
zarzuciła rządowi, że przespał czas na przygo-
towanie się do drugiej fali pandemii. „A co mieliśmy
zrobić? Szpitale budować?” – pytał z przekąsem.
Trudno się z nim nie zgodzić, bo budować oczywi-
ście można, tylko co potem, kiedy tych szpitali się
nabuduje i okaże się, że niepotrzebnie, bo epidemia
się skończy, a rząd z tymi szpitalami zostanie jak
Himilsbach z angielskim?
Poza tym szpitale powinien zbudować dawno temu
rząd Tuska. Z tym że Tusk zamiast szpitali wolał budo-
wać stadiony i orliki, które teraz stoją, niszczeją i rząd PiS
R ząd ma plan, żeby brakujących lekarzy pozyskać z Ukra-
musi je na gwałt przerabiać na szpitale. Co nie jest takie pro-
ste, bo z powodu partactwa ekipy Tuska część obiektów jest
niezadaszona, więc trudno wymagać, żeby rząd PiS w tak nie-
ludzkich warunkach trzymał chorych pod respiratorem. W do-
datku brakuje lekarzy i pielęgniarek, na wykształcenie których
rząd Tuska miał osiem lat, ale je zmarnował. Dzisiaj opozycja nie
ma pojęcia, skąd tych lekarzy brać, dlatego winę za niewydol-
ność systemu próbuje przerzucić na premiera.
Chaotyczne działania opozycji w sprawie pandemii budzą rosnący
niepokój rządzących. Gołym okiem widać, że opozycja sobie
z pandemią nie radzi – do tej pory nie kupiła ani jednego
4 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
GALERIA ANDRZEJA MLECZKI: KRAKÓW, UL. ŚW. JANA 14
respiratora, nie utworzyła żadnego szpitala polowego, nie
sprowadziła samolotu transportowego z maseczkami i przy-
łbicami. Nie doprowadziła nawet do zatrudnienia choćby
jednej pielęgniarki czy lekarza, zwalając problem na barki
rządu i podległych mu wojewodów. Ci oczywiście robią,
co mogą, i zgodnie z zasadą „wszystkie ręce na pokład” mo-
bilizują do pracy w szpitalach kogo się da. W niektórych wo-
jewództwach skierowania wysyła się również lekarzom już
nieżyjącym, niestety na razie odzew z ich strony jest żaden.
iny, Kazachstanu czy Mongolii, chociaż trudno powie-
dzieć, jakiej będą jakości. Można ich też próbować kupić
od handlarzy ludźmi lub od znajomego handlarza bronią,
który kilka miesięcy temu sprzedał rządowi PiS respiratory.
Pytanie tylko, kto w Ministerstwie Zdrowia podejmie takie
ryzyko w sytuacji, gdy wciąż nieuchwalona jest ustawa „bez-
karność plus”? Jak wiadomo, zakupionych respiratorów
handlarz nie dostarczył, nie ma zatem żadnej pewności,
że dostarczy zakupionych lekarzy. Poza tym, kto zagwaran-
tuje, że ci lekarze nie okażą się przebierańcami, którym Mi-
nisterstwo Zdrowia będzie musiało za dodatkowe pienią-
dze dokupić w internecie atesty i dyplomy, niezbędne
do tego, żeby nadawali się do pracy w Polsce?
[ PRZYPISY REDAKTORA NACZELNEGO ]
Dość tego
D
Jerzy Baczyński
ecyzję o faktycznej delegalizacji aborcji w Polsce
uważamy za barbarzyńską. Całym sercem jesteśmy
po stronie protestujących. Ale już nie będziemy setny
raz na tych łamach powtarzać i rozwijać argumen­
tów, które ta władza konsekwentnie ignoruje. Że nie ma żadnych
„zwolenniczek aborcji”, które chcą zmusić katoliczki do przerywania
ciąży, że chodzi tylko o prawo wyboru. I prawa człowieka w ogóle.
Że nie można kobiet traktować jak bezmyślne inkubatory, narażać
na tortury fizyczne i psychiczne, zmuszając do rodzenia niezdolnych
do przeżycia płodów. Że rolą państwa jest pomagać matkom, także
niepełnosprawnych dzieci, a nie narzucać obowiązek heroizmu,
poświęcenia siebie i rodziny na ołtarzu bigoterii. Itd. Groch o ścianę.
Pytamy jednak, po co Kaczyński to zrobił i dlaczego teraz? Choć
mnóstwo osób uważa, że w ogóle nie warto się nad tym zastana­
wiać, a jedyne, co należy tej władzy powiedzieć, to „wyp…lać!”. OK.
Ale stawianie pytań jest ważne dla oceny skutków tego aktu agresji.
No więc, dlaczego?
Argument, że to „Trybunał Konstytucyjny wydał orzeczenie”,
zostawiam propagandzie PiS; za dobrze znamy panią Przyłębską,
sędziów dublerów i tryb działania tego gremium, żeby mu przy­
pisywać jakąkolwiek autonomię. To mogła być jedynie osobista
decyzja Jarosława Kaczyńskiego. Nie przyjmuję też podsuwanego
wyjaśnienia, że prezesowi chodziło o pełną ochronę życia poczę­
tego. Kaczyński przez lata odsuwał i blokował podnoszone wciąż
przez katolickich fundamentalistów postulaty całkowitego zakazu
aborcji, a przynajmniej wykreślenia przesłanki embriopatologicz­
nej, ­nazywanej przez nich eugeniczną (szerzej na s. 12). Płacił pe­
wien trybut retoryczny (kobieta powinna „chore dziecko” urodzić,
ochrzcić, nadać mu imię i po katolicku pochować – mówił), ale ma­
jąc od lat sejmową większość, nie zdecydował się, także teraz,
na otwartą nowelizację ustawy. Kiedy po poprzednich wyborach
PiS próbował już zerwać tzw. kompromis aborcyjny, po masowych
protestach kobiet Kaczyński się wycofał. Na odczepnego uchwa­
lono ustawę „trumienkową”, przyznającą 4 tys. zł rekompensaty (!)
w przypadku urodzenia niepełnosprawnego czy niezdolnego
do życia dziecka. Prezes PiS musiał więc wiedzieć, że znowu idzie
na awanturę. A jednak się zdecydował.
Z apewne nie ma tu jednego wyjaśnienia. Tezy, że to Kaczyń­
skiego odwet za upokorzenie, jakiego doznał ze strony kobiet
przed czterema laty, czy też przeciwwaga dla „kompromitująco
liberalnej” ustawy futerkowej jakoś pasują do osobowości prezesa,
choć niewiele tłumaczą. Podobnie jak prosta odpowiedź, że zrobił
tak, bo mógł: wygrał wszystkie wybory, najbliższe będą dopiero
za 3 lata, a pandemia dodatkowo bardzo ogranicza możliwości pro­
testu. Ale: po co? Mówi się, że aby spłacić dług Kościołowi za wierne
poparcie polityczne. Tak, niewątpliwie Kaczyńskiemu zależy, aby
Kościół hierarchiczny, który z entuzjazmem przyjął „decyzję Trybu­
nału”, wspierał PiS w czasach zarazy, tonując nastroje społeczne,
tłocząc pseudoreligijne uzasadnienia pandemii. Na pewno też,
stając po stronie katolickiego fundamentalizmu, Kaczyński osłabia
dysydenckie ciągoty w Zjednoczonej Prawicy, zwłaszcza ewen­
tualne próby tworzenia bardzo niebezpiecznego dla niego sojuszu
Rydzyk-Ziobro-Konfederacja. Polityczne interpretacje wskazują
też jako jeden z ubocznych celów skłócenie opozycji. Pośrednie
6 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
wsparcie dla słabnącej dramatycznie Lewicy, która dostała „swój te­
mat”, miałoby osłabić rosnącą sondażowo PO i postawić w trudnej
sytuacji „chadeków” Hołownię i Kosiniaka-Kamysza. Być może to już
zbyt subtelne spekulacje, jednak w tym sensie prawdopodobne,
że Kaczyński zawsze był wytwórcą chaosu, wykonywał ostre ruchy,
wypowiadał oburzające deklaracje, aby potem wykorzystać energię
którejś ze wzburzonych przez siebie fal. Niemniej uważam, że za­
sadniczym powodem tej akcji jest covid.
W jakiejś mierze chodzi rzecz jasna o medialne przykrycie
fatalnych danych o epidemii i załamywaniu się służby zdrowia
(nasz raport na s. 15–20). Rzeczywiście, wielotysięczne manifestacje
uliczne zdominowały media. Patrząc jednak na to, w jakim kierunku
zmierza partyjna propaganda, można dostrzec, że celem tej operacji
jest wykreowanie winnych epidemicznej klęski państwa PiS. Mateusz
Morawiecki, w dzień po „orzeczeniu Trybunału”, wygłosił orędzie,
którego zasadniczym przekazem było: „odłóżmy na bok polityczne
spory”. A ponieważ opozycja nie może wyrzec się obrony praw
kobiet, będzie dostarczała poręcznej propagandowo amunicji: rząd
walczy ze śmiertelnym wirusem, a oni, proszę, zajmują się sporami
światopoglądowymi. Jednak celem głównym, mam wrażenie,
będą kobiety, nazywane feministkami. W tej fazie pandemii
„feminizm” ma zastąpić mało już użyteczne LGBT. W TVP ruszyła
akcja wiążąca demonstracje uliczne z ryzykiem wzrostu zachorowań
(przywoływany jest ochoczo przykład Hiszpanii). „Zwolenniczki
aborcji” są zrównywane z radykalnymi antycovidowcami, którzy też
(bez maseczek) wyszli na ulice. Hasło „wyp…lać!” jest komentowane
jako dowód na to, że feministki to agresywne zadymiary. W ten
sposób covid jest wprzęgany w wojnę kulturową: odpowiedzialna
władza v. lewactwo i groźny feminizm (który „służy do zniszczenia
rodziny” – cytując ministra Czarnka). Obwinianie lekarzy okazało
się zbyt ryzykowne, ale „feministki i aborcjonistki” fantastycznie się
nadają do roli roznosicielek wirusów. I bluźnierczyń atakujących
wiarę i kościoły.
T a taktyka, jeśli ją dobrze odczytuję, ma jednak coraz wyraźniej­
sze limity. Po pierwsze, skala i forma protestów chyba zaskoczyły
władzę. Demonstrują tysiące młodych ludzi, „a nie żadni kodziarze”,
którzy kiedyś przy drwinach lewicy i prawicy bronili „jakiegoś Try­
bunału Konstytucyjnego”. I to demonstrują w swoim stylu: twardo,
w dodatku pod domem Kaczyńskiego i siedzibami PiS, co zaskaku­
jąco dobrze świadczy o realizmie politycznym protestujących. Nie
wydaje się też, żeby wiejski, „ludowy” elektorat PiS popierał nowo
ustanowione reguły: uderzą one przede wszystkim w biedniejsze ko­
biety. Zresztą większość wyborców, także wiejskich, opowiadała się
raczej za liberalizacją, a nie zaostrzaniem prawa aborcyjnego. Bardzo
się obruszyła europejska opinia publiczna i polityczna, a prawdopo­
dobna przegrana wyborcza Trumpa może ośmielić także instytucje
unijne do ostrzejszej reakcji. Jeśli w Sejmie będą – a w tę stronę idzie
– próby rozmywania „decyzji Trybunału”, to znaczy, że Kaczyński
znów się przestraszył. Ale tego, co zrobił i jaka pod spodem tkwi ide­
ologia, nie wolno zapomnieć. Zwłaszcza młodzi nie powinni.
Jan Koza
© JAN KOZA
[ LUDZIE i W YDARZENIA ] KRAJ

Opresja i opór

W
yp...” – wykrzykują od ostatniego czwartku oburzeni
wyrokiem Trybunału Julii Przyłębskiej zakazującego
aborcji ze względu na wady płodu. Jaki poziom
społecznego gniewu, takie i hasło. Skierowane do polityków
PiS – powszechnie wiadomo, że to, co ogłosiła Julia Przyłębska
(„odkrycie towarzyskie” prezesa PiS), ustalono na Nowogrodz-
kiej, a nie na Szucha – i do hierarchów Kościoła, który zachęcał
do zaostrzenia prawa. Protesty zaczęły się zawiązywać tuż
po ogłoszeniu „wyroku” – do czasu zamknięcia tego numeru
wciąż nieopublikowanego w „Dzienniku Ustaw”. Najpierw
dość skromnie. Ok. 2 tys. osób zebrało się pod siedzibą TK
w Warszawie, by potem pomaszerować pod siedzibę PiS, a na-
stępnie pod dom Jarosława Kaczyńskiego. Policja użyła gazu
łzawiącego, doszło do przepychanek, zatrzymano 15 osób.
Wystawiono też kilkadziesiąt wniosków o ukaranie, podobną
liczbę mandatów i 200 notatek do sanepidu, który może nało-
żyć wysokie kary za nieprzestrzeganie obostrzeń związanych Warszawa
z koronawirusem (zebrania powyżej 5 osób są bowiem w czer-
wonej strefie zakazane).
Obostrzenia nie powstrzymały jednak przed dalszą mo-
bilizacją. Tego samego dnia protestowano też pod lokalnymi
siedzibami PiS: w Krakowie, Poznaniu, Gdańsku. W kolejnych
dniach demonstracje przybrały na frekwencyjnej sile i roz-
szerzyły się na cały kraj. 10 tys. osób maszerowało w Warsza-
wie z domu Kaczyńskiego na Mickiewicza do willi premiera
na drugim końcu miasta. W Łodzi, Krakowie, Wrocławiu, Szcze-
cinie, Zielonej Górze, Rzeszowie, Białymstoku, Gdyni, Gdańsku,
Toruniu, Poznaniu wyszło wieczorami na ulice po kilka tysięcy
osób. W weekend, według danych policji, które mogą być nie-
pełne, odbyło się kilkaset nielegalnych zgromadzeń, popeł-
niono 481 wykroczeń, pouczono 52 osoby, nałożono kilkaset
mandatów, sporządzono 281 wniosków o ukaranie do sądu.
Aktywizowali się mieszkańcy małych miast i miasteczek
– m.in. Nowy Dwór Gdański, Biała Podlaska, Tarnów, Niepo-
łomice, Nowy Sącz. Ich mieszkańcy pojawiali się pod biurami
PiS ze zniczami, wieszakami, plakatami, garnkami i oczywiście
czarnymi parasolkami – symbolem masowych protestów
przeciwko zaostrzeniu prawa aborcyjnego z jesieni 2016 r.

© DAMIAN BURZYKOWSKI/NEWSPIX.PL, MARCIN STĘPIEN/AGENCJA GAZETA, TOMASZ KLUCZYŃSKI/FORUM

Oblepiono lokalne biura PiS plakatami, zostawiano czerwone
błyskawice, na murach i chodnikach sprejowano numer tele-
Łódź
fonu Aborcji bez Granic (+48 22 292 25 97). W niedzielę w ra-
mach akcji „Słowo na niedzielę” wchodzono z transparentami
do kościołów, a jeśli nie było to możliwe, demonstrowano
za zamkniętymi drzwiami. Anarchistyczny Czarny Krzyż przy-
pominał, by zabrać ze sobą na protesty wodę, sól fizjologicz-
ną, gaziki i chusteczki, a w razie zatrzymania nie przyznawać
się do zarzucanych czynów, odmówić składania wyjaśnień
i niczego nie podpisywać.

N a zdjęciach z protestów dominują młode, dziewczęce

i kobiece twarze. W dużej części niepełnoletnie
– jak czterech dziewczyn, które w Warszawie wskoczyły
do stojącego przed Muzeum Narodowym zbiornika z wodą,
w którym znajduje się figura papieża Jana Pawła II. „Tym
skończy się orzeczenie Trybunału. Kobietami leżącymi
w kałuży krwi” – tłumaczyły.
W rozpoczynającym się tygodniu Ogólnopolski Strajk
Kobiet zaplanował trzy duże wydarzenia, w tym środowy
strajk „Nie idziemy do pracy”. Marta Lempart, liderka OSK,
cele protestów określa tak: „Macie przyznać, że to nie jest
żaden wyrok”. PiS liczy teraz na wyciszenie protestów i to,
że emocje w końcu opadną. Polki liczą, że władza się cofnie,
a najlepiej… odejdzie.  (AgSzcz) Poznań

P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 7
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] KRAJ

Rekord Ziobry: 9,5 tys. osadzonych bez wyroku

P
od koniec sierpnia w polskich zakła-
dach karnych przebywało niespełna
69 tys. osadzonych. W tym 9291 osób
tymczasowo aresztowanych, czyli w świetle
prawa formalnie niewinnych. – Fatalna wia-
domość dla wszystkich. Oznacza, że niemal
każdy podejrzany w sprawie zagrożonej wy-
sokim wyrokiem musi liczyć się z tym, że trafi
do aresztu. Prokuratorzy za łatwo wnioskują
o ten jakże dotkliwy środek zapobiegawczy
– mówi dr Piotr Kładoczny z Helsińskiej
Fundacji Praw Człowieka. Eksperci Funda-
cji przeanalizowali statystykę z ostatnich
10 lat i okazało się, że ten wątpliwy sukces
ma swojego ojca. – Nadużywanie aresztów
to problem strukturalny polskiego wymiaru
sprawiedliwości. Świadczą o tym liczne spra-
wy, które Polska przegrała przed Europejskim
Trybunałem Praw Człowieka. Ale tak się skła-
da, że kiedy do resortu trafia minister Ziobro,
statystyka zaczynała szybować – dodaje
dr Kładoczny.
W 2009 r. w polskich aresztach siedziało
9460 osób tymczasowo aresztowanych.
W środowisku prawniczym mówiło się,
że większość to sieroty po ministrze Zio-
brze, który co prawda już od dwóch lat nie
był szefem resortu sprawiedliwości, ale
pozostawił po sobie taki spadek. W zasa-
dzie dopiero w 2015 r. udało się doprowa-
dzić liczbę tymczasowo aresztowanych
do poziomu 4162, czyli do proporcji akcep-
towanych w UE. I wtedy w resorcie znów
pojawił się minister Ziobro. Na efekty nie
trzeba było długo czekać. Po dwóch latach
liczba tymczasowo aresztowanych niemal
się podwoiła. I z roku na rok rośnie o nie-
mal tysiąc osób. Na te czarne liczby ciężko
pracują prokuratorzy, którzy tylko w 2018 r.
złożyli niemal 20 tys. wniosków o areszt
tymczasowy. Dopinguje ich w tym prokura-
tor generalny, czyli Zbigniew Ziobro, który
osobiście dogląda, czy w głośnych spra-
wach są zatrzymania.
– Ta władza myli ślepą surowość
ze sprawnym państwem. Pozbawianie ludzi
wolności bardzo często na tzw. wszelki wypa-
dek świadczy o słabości państwa, a nie o jego
sile – dodaje dr Kładoczny. Tzw. reforma
sądownictwa, zamiast skrócić czas trwania
spraw i rozładować kolejkę po sprawie-
dliwość, dodatkowo ją spiętrzyła. – Tym-
czasowe aresztowanie daje społeczeństwu
fałszywe poczucie, że wymiar sprawiedliwości
działa sprawnie. Tak naprawdę działa coraz
gorzej.  (JULL)

T Y D Z I E Ń W P O L I T Y C E

Pisowski buldożer buksuje wyciągając z politycznej zamrażarki, z pomocą swojego

„odkrycia towarzyskiego” w Trybunale Konstytucyjnym,
Antoni Dudek sprawę przepisów antyaborcyjnych.
Politolog i historyk, profesor nauk humanistycznych
Zarządzanie kryzysami przez mnożenie kolejnych, tak
aby lawirować w powstającym w ten sposób coraz

T
rudno tego nie zauważyć: pisowski buldożer,
jadący od pięciu lat przez polską dżunglę, stracił
dotychczasowe tempo. Buksowanie zaczęło się,
gdy Jarosław Kaczyński uznał, że może sobie pozwolić
na zignorowanie interesów części swojego elektoratu oraz poglą-
dów niektórych z wiernych dotąd podwładnych i zapoczątkować
kolejny radykalny zwrot. Tym razem dotyczący stosunku do zwie-
rząt. Kryzys związany z tzw. piątką dla zwierząt został spotęgowany
przez nieudaną rekonstrukcję rządu, za sprawą której w, odchudzo-
nym wprawdzie, gabinecie pojawiło się aż czterech ludzi, z których
każdy, choć z innego względu, będzie teraz sam źródłem nowych
problemów, zamiast sposobem na ich rozwiązanie. Poza samym Ka-
czyńskim, w roli mózgu państwa w randze wicepremiera, są to sze-
fowie resortów: rozwoju, rolnictwa i edukacji.
Otwarta wrogość Solidarności wobec Jarosława Gowina, części
rolników wobec sejmowej twarzy piątki dla zwierząt, czyli Grze-
większym chaosie, nie jest w politycznym arsenale pre-
zesa PiS niczym nowym. Tak było już w zamierzchłych
czasach, gdy zmontowawszy mniejszościową koalicję
tworzącą rząd Olszewskiego, natychmiast wszedł
w konflikt z premierem, który nie chciał słuchać jego kadrowych
podpowiedzi, czym równocześnie podsycił ostry konflikt w swojej
własnej partii. Jednak pokaz tej metody rządzenia można było w ca-
łej krasie oglądać przed kilkunastu laty, gdy Kaczyński sam został
premierem. Od 2015 r. nie musiał jej stosować, ponieważ buldożer,
którym kieruje, jechał po relatywnie płaskim terenie, w którym
w dodatku – czasem za sprawą rekordowych wpływów do budżetu,
czasem zaś za sprawą szkolnych błędów opozycji – zdarzały się
nawet spadki. Jednak gołym okiem widać, że pojazd dotarł właśnie
na teren wyżynny, za którym majaczą się spowite we mgle góry. We
mgle na tyle gęstej, że nie widać nawet, jak są wysokie.
Czy ta podróż przez pooraną głębokimi wąwozami wyżynę
© JACEK DOMIŃSKI/REPORTER, GETTY IMAGES, TVN

gorza Pudy, oraz nauczycieli wobec Przemysława Czarnka szybko
została przykryta przez drugą falę pandemii, ale nie ustanie po jej
opadnięciu. Bo każdy z tych polityków, choć różnią się od siebie
bardzo, ma na głowie już na starcie, zamiast tradycyjnego kredytu,
całkiem sporą grupę windykatorów.
Gdy jakiś pojazd ugrzęźnie w trudnym terenie, jest kilka spo-
sobów na wyjście z sytuacji. Można próbować wezwać pomoc,
spuścić nieco powietrza z opon na kołach z osi napędowej albo też
skorzystać z wyciągarki, o ile oczywiście ma się ją na wyposażeniu.
Można też jednak dodawać gazu, licząc, że kręcące się coraz szyb-
ciej koła złapią w końcu kontakt z twardym gruntem i przeszkoda
zostanie pokonana. Takie właśnie rozwiązanie wybrał Kaczyński,
początku lat 20. XXI w. skończy się tak jak w 2007 r., czyli przedter-
minowymi wyborami? Ryzyko porażki będzie teraz rosło z każdym
tygodniem, zatem ten scenariusz wydaje się najmniej prawdopo-
dobny. Natomiast nic nie stoi na przeszkodzie, aby wykorzystać
kryzys pandemiczny do uderzenia w samorządy, oskarżając je
o odpowiedzialność za załamanie służby zdrowia. I przedstawia-
jąc jako panaceum wzmożoną centralizację państwa, być może
już z nowym premierem, zwłaszcza że główne zadanie, jakie miał
do zrealizowania Mateusz Morawiecki, już za chwilę zostanie, lepiej
czy gorzej, ale jednak wykonane. Zadanie polegające na wywalcze-
niu jak największych pieniędzy dla Polski w ramach perspektywy
finansowej 2021–27.

8 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Nieprzerobione lekcje

S
pełnił się scenariusz, przed którym przestrzegaliśmy. Niekon-
trolowane otwarcie szkół przyczyniło się do rekordowego
tempa rozwoju epidemii koronawirusa. Związek wzrostu
zachorowań z uruchomieniem placówek oświatowych ostatecznie
potwierdził sam minister zdrowia, a rząd – po ograniczeniu działal-
ności szkół średnich – zdecydował o wprowadzeniu z początkiem
tygodnia zdalnego nauczania w klasach IV–VIII szkół podstawo-
wych. Młodsze dzieci nadal mają chodzić do przedszkoli i uczyć
się stacjonarnie w klasach I–III. Przynajmniej formalnie tak to ma
wyglądać. W niektórych placówkach nauczycielki proszą, aby kto
może, zrezygnował z przyprowadzania dzieci. Apelują też do ro-
dziców o przekazywanie bezpośrednio do nich informacji w razie
kontaktu rodziny z kimś zakażonym. I tłumaczą, że nie mogą już
liczyć na sanepid.
Jak będzie z nauką zdalną starszych klas? Pod pewnymi wzglę-
dami nieco lepiej niż wiosną. Ogólnopolskiej platformy do zdalne-
go nauczania, którą miał zapewnić MEN, jak nie było, tak nie ma.
W szkołach na ogół postawiono na wspólne dla wszystkich klas na-
D la wielu rodziców w praktyce to wszystko oznacza, że znów
będą musieli łączyć pracę z opieką i kontrolą nad nauką dzieci
w domu. Jedna z nielicznych nowości to dziwaczny zakaz samo-
rzędzia, z którymi oswoiła się większość uczniów i nauczycieli. Lap- dzielnego przemieszczania się osób do 16. roku życia między
topów i kamerek przybyło, choć nie na tyle, żeby rozwiązać proble- godz. 8 a 16 (poza drogą do szkoły i z powrotem). Podobnie jak
my np. uczniów z rodzin wielodzietnych. Dofinansowania z głów- wiosną zapowiedziano, że zdalna nauka ma trwać na razie dwa
nych rządowych programów „Zdalna szkoła” i „Zdalna szkoła plus” tygodnie, a potem… się zobaczy. W szkołach nikt nie ma złudzeń,
w przeliczeniu na jedno dziecko to średnio po 100 zł z niewielkim że w najbliższych miesiącach uda się wrócić do stacjonarnej pracy.
okładem. Natomiast zasadniczym problemem w porównaniu z sy- Mimo to z ust rządzących nie padło (do czasu zesłania tego tekstu
tuacją sprzed pół roku jest to, że obecnie wielu nauczycieli choruje. do druku) nic konkretnego o obiecywanym okrojeniu podstawy
– Jeśli na zwolnieniu lekarskim jest pięć osób z piętnastoosobowej ka- programowej ani o strategii działania w dłuższej perspektywie.
dry, to nie sposób zorganizować ani lekcji stacjonarnych, ani zdalnych A to znaczy, że ryzyko, iż przepadnie prawie cały rok nauki, staje się
– mówi dyrektor małej podstawówki w Zachodniopomorskiem. realne.  (J. Cieśl)

REKLAMA

Milczenie kardynała Szymika. Więc po co ta gra w zaparte? Nie zy-

skał na niej ani papież, ani kardynał Dziwisz.
Sprawa kościelnej zmowy milczenia

G
dy kardynał Stanisław Dziwisz siadał
w swym krakowskim apartamencie
do rozmowy z Piotrem Kraśką z TVN,
chciał zapewne bronić św. Jana Pawła II
i samego siebie przed zarzutami o ukrywa-
nie pedofilii w Kościele. Wywiad zbiegł się
ze świętowaniem rocznicy wyboru Karola
Wojtyły na papieża, którego ks. Dziwisz przez
lata był najbardziej zaufanym sekretarzem.
Mógł zakładać, że rozmowa przetnie
dyskusję i wystawi im obu świadec-
two niewinności. Bo przecież znał
Wojtyłę jak mało kto i wyrobił sobie
pozycję kustosza pamięci o jedynym
Polaku papieżu. Ale wyszło inaczej.
Atuty emerytowanego metropolity
krakowskiego obróciły się przeciwko niemu,
kiedy zaprzeczał, że Jan Paweł II wiedział
o podwójnym życiu ks. Maciela Degollado.
Zaprzeczenia brzmiały niewiarygodnie
właśnie dlatego, że Dziwisz musiał o tym
wiedzieć jako „idealny sekretarz” papieża.
Podobnie nieprzekonująco wypadł, kiedy
podtrzymywał, że nie widział i nie czytał
relacji Janusza Szymika, ofiary proboszcza
parafii w Międzybrodziu Bialskim. Tymcza-
sem wszyscy zainteresowani tą sprawą znali
relację ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego,
w której szczegółowo podaje, jak i kiedy kar-
dynał otrzymał od niego do rąk własnych list
w sprawie pedofilii elektryzuje opinię pu-
bliczną. Kardynał Dziwisz zmarnował okazję,
by stanąć w prawdzie, rozwiać wątpliwości,
uzasadnić swoją postawę, wytłumaczyć. Wie-
lu wierzących zbulwersowanych systemo-
wym zamiataniem pod dywan seksualnych
nadużyć i przestępstw popełnianych przez
księży może odetchnęłoby z ulgą, że wpły-
wowy hierarcha był gotowy do uczciwej
rozmowy. Można było tego oczekiwać
od kardynała Dziwisza.
S tanisław Dziwisz własnym ciałem
zasłonił papieża Wojtyłę przed
kulami Ali Ağcy na placu św. Piotra,
był przy Janie Pawle II do samego
końca, z miłości do niego nie spalił jego
osobistych notatek, wbrew woli papieża.
Szerzy jego kult, rozdaje jego relikwie; zbu-
dował w Łagiewnikach ośrodek jego imienia.
Sam także doczekał się wielu odznaczeń,
a nawet dwóch pomników. Nie jest kościel-
nym jastrzębiem, raczej centrystą w stylu
kard. ­Kazimierza Nycza. Zgodził się jednak
na pochówek prezydenta Lecha Kaczyńskie-
go i jego małżonki na Wawelu, co uczyniło
go stroną w trwającym do dziś politycznym
s­ porze. Uciekając od pytań, zasłaniając
się niewiedzą i niepamięcią, szkodzi sobie
i ­pamięci Jana Pawła.  (A. Sz.)

P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 9
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] Ś W I AT

odpowiedzialności. I od dawna narzekają

na dyskryminację, mniejsze szanse awansu
w życiu zawodowym i społecznym. Dziś do-
datkowo wielu obawia się agresji.

S prawca zbrodni, 18-letni imigrant z Cze-

czenii, poszukiwał swej ofiary przez
media społecznościowe. Wiadomo, że są
one dziś nieodłącznym fragmentem życia
społecznego. Ale jak wyplenić z nich język
nienawiści i dyskryminacji, jak przeciwdzia-
łać takim siatkom połączeń, które wykorzy-
stał zbrodniarz? Rząd francuski zapowiada
wzmocnienie platformy Pharos (od nazwy
latarni morskiej), poprzez którą każdy inter-
nauta może sygnalizować witryny i wpisy
wzywające do prześladowań czy pochwa-
© EPA/PAP

lające zachowania sprzeczne z wartościami

republiki. Minister spraw wewnętrznych
zapowiedział też, że Francja postawi tę
Siatki nienawiści i zbrodniczy. To dla Francji problem: jak
kontrolować to, co głoszą dziwni duchowni
sprawę na forum unijnym.

czy lokalne autorytety muzułmańskie?

I jeszcze: na prawicy doszło do niebezpiecz-

F
rancja oddała hołd nauczycielowi
Samuelowi Paty’emu, bestialsko
zamordowanemu przez islamskiego
dżihadystę, który miał pomścić rzekome
bluźnierstwo religijne. Nauczyciela, który
wyjaśniał uczniom sprawę karykatur Maho-
meta, uznano za wzór właściwej postawy
w szkolnictwie i pośmiertnie odznaczono
Legią Honorową. Nie ulega wątpliwości,
że sprawca działał z pobudek religijnych,
tyle że religii pojmowanej na sposób chory
Od początku prezydentury Macrona za-
mknięto 15 miejsc kultu i ponad 200 małych
lokali uczęszczanych przez muzułmanów.
Minister spraw wewnętrznych zapowia-
da jeszcze surowszą kontrolę i zażądał
zamknięcia wielkiego meczetu w podpa-
ryskim Pantin, opanowanego przez religij-
nych radykałów. Ale nie można wylać dziec-
ka razem z brudną kąpielą. Francja liczy
ponad 6 mln muzułmanów, lojalnych oby-
wateli republiki, którzy boją się zbiorowej
nej licytacji – kto zaprezentuje się jako naj-
lepszy szeryf w walce przeciwko imigrantom.
Liderka Zgrupowania Narodowego Marine
Le Pen zażądała nie tylko moratorium na imi-
grację, ale nawet ukarania urzędnika, który
12 lat temu zgodził się na przyjazd dzisiej-
szego sprawcy, który wówczas był 6-letnim
dzieckiem z Czeczenii, uciekającym od wojny.
Trudno nie dostrzec, że cała tragedia będzie
dalej wykorzystywana w walce partyjnej pod
hasłami prawa i porządku.

Białoruski bunt wcale nie przygasa. Napędza go przeczucie o po-

liczonych dniach łukaszenkizmu, optymiści mówią wręcz o poło-
wie listopada. Protestów nie powstrzymała ani zwiększająca się
brutalność milicji, ani pogarszająca się pogoda, ani zapowiedź
Łukaszenki, że zmienia strategię, by wreszcie zdławić wielotygo-
dniowe protesty.

P odobne kroki, też pokojowej natury, zapowiadają rozprote-

stowani Tajowie. Manifestują od trzech miesięcy, w ostatnią
niedzielę października wyjątkowo tłumnie. Tam też siłą napędową
niezgody są najmłodsze pokolenia, też świetnie organizują się
za pośrednictwem internetu i też chcą demokratycznego przewie-
trzenia: odejścia rządu junty wojskowej, reformy skostniałego sys-
temu edukacji oraz unowocześnienia monarchii. Tam też premier
wojskowy nie myśli odchodzić i gra na zwłokę. Prayuth Chan-ocha
© AFP/EAST NEWS

upiera się, by o wszelkich zmianach dyskutować w parlamencie,

przypadkowo zdominowanym przez ludzi junty.

Trójkąt protestów
Z nacznie mniej cierpliwości mają Nigeryjczycy, gdzie ton na-
daje młodzież mobilizująca się w mediach społecznościowych.
Największe państwo Afryki (206 mln mieszkańców), największy
afrykański producent ropy naftowej i kraj, z którego na resztę kon-

W
trzech krajach z trzech różnych kontynentów podobne
żądania wypełniają manifestacjami ulice i place. Na Bia-
łorusi i w Tajlandii dzień po dniu minęło ultimatum, które
postawiono rządzącym w Mińsku i w Bangkoku. Białorusini chcą
natychmiastowego końca epoki prezydenta-uzurpatora Aleksan-
dra Łukaszenki. Dlatego przystąpili do ogólnonarodowego strajku:
kierowcy spowolnili ruch uliczny, naukę wstrzymały uniwersytety,
a pracę – załogi szeregu wielkich przedsiębiorstw produkują-
cych traktory, lodówki, pralki i nawozy, czyli fabryk stanowiących
rdzeń białoruskiej gospodarki, będących dotąd pupilami reżimu.
tynentu promieniują nowe mody i trendy, po prostu wybuchł. Są
ofiary śmiertelne, m.in. od policyjnych i żołnierskich kul zginęło
co najmniej 51 cywili. Zaczęło się od oporu przeciw mafijnemu sty-
lowi działania specjalnej jednostki policji SARS, ale teraz chodzi też
o kryzys eksportowej gospodarki poturbowanej przez pandemię,
korupcję i brak perspektyw dla młodych. Połowa Nigeryjczyków
nie obchodziła jeszcze 19. urodzin. Nie zanosi się, by zechcieli odpo-
wiedzieć na apel 77-letniego prezydenta Muhammadu Buhariego
o wspólne poszukiwanie konstruktywnego rozwiązania inaczej
niż żądaniem jego odejścia.

10 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 Boliwia w lewo
B F
oliwijski Ruch na Rzecz Socjalizmu
pokonał miażdżąco prawicowych
rywali w wyborach prezydenckich
i parlamentarnych. Nowym prezydentem
został Luis Arce, minister gospodarki i fi-
nansów z lat egalitarnych rządów Evo Mora-
lesa (2006–19). Odsetek biednych zmniejszył się
w tym czasie o ponad połowę, a wzrost gospodarczy
przez blisko dekadę przekraczał 5 proc. rocznie. Arce musiał jednak
odejść ze stanowiska z powodu choroby nowotworowej; szczęśliwie
ją pokonał. Obiecuje, że jako prezydent wyciągnie Boliwię z zapaści,
w jaką wpędziły ją pandemia, susze, pożary w Amazonii i korupcja
prawicowego rządu.
J eszcze rok temu kraj był na krawędzi wojny domowej. Historyczny
lider, autochton Evo Morales, chciał przedłużyć w nieskończoność
swoje prawo do kandydowania na najwyższy urząd. Gdy przegrał
referendum w tej sprawie, zwrócił się do sędziów Sądu Najwyższego.
Ci wzięli jego stronę. Morales ponownie stanął w szranki o prezyden-
turę i… wygrał. Było mu jednak mało. Uzyskał prawie 10-punktową
przewagę nad następnym kandydatem, ale zabrakło mu ułamków
procenta, by wygrać w I turze (w Boliwii można wygrać w I turze,
mając poparcie mniejsze niż połowy głosujących, jeśli przewaga nad
kolejnym kandydatem wynosi co najmniej 10 pkt proc.).
G dy zwlekano z ogłoszeniem wyników, ludzie uznali, że szykuje się
fałszerstwo, i wyszli na ulice. Protesty przechwyciła skrajna pra-
wica, a wojsko zmusiło Moralesa do wyjazdu na emigrację. Władzę
z nadania parlamentu przejęła Jeanine Añez, biała rasistka. Zasłynęła
m.in. słowami: „Miasta nie są dla Indian, powinni siedzieć w górach”.
Ją samą, jak i całą prawicę, pogrążyła rasistowska propaganda
– w Boliwii większość to autochtoni lub Metysi kultywujący rodzime
tradycje – oraz korupcja i nieudolna walka z pandemią. Skandalem
był zakup bezużytecznych respiratorów i dużego zapasu gazu łzawią-
cego do pacyfikowania protestów. Gdy w zapadłych zakątkach kraju
ludzi dopadał głód, Añez zachęcała do postu i modlitwy.
Najważniejsza wiadomość jest taka, że Ruch na Rzecz Socjalizmu
zdołał wygrać bez Moralesa. Znaczy to, że wspólnota, ruch, program
© EAST NEWS
stają się ważniejsze niż wódz. Pożyteczna lekcja i dla Boliwii, i dla
regionu, którego przekleństwem jest wodzostwo potężnie osłabiają-
ce demokrację.
Papież niepozornych słów
ranciszek znów zaskoczył. W zeszłym tygodniu reżyser Jew-
gienij Afiniejewski pokazał dokument „Francesco”, w którym
papież wypowiada się na szereg tematów społecznych i oby-
czajowych. W tym również o związkach partnerskich, używając
hiszpańskiego sformułowania convivencia civil. I wybuchła burza,
bo zanim teolodzy zaczęli analizować słowa Franciszka na tle na-
uczania Kościoła katolickiego, sprawa trafiła na Twittera i telewizyj-
ne paski – jeden z nich nazwał papieża „gejpasterzem”.
Trzeba przyznać, że Franciszek popisał się wyjątkową ignorancją
co do natury współczesnych środków przekazu – no chyba że była
to zamierzona prowokacja, o czym za chwilę. Dlaczego głowa Ko-
ścioła o tak fundamentalnej sprawie wypowiada się nie w encyklice
czy innym dokumencie prawnym, tylko w filmowym dokumencie?
Niektórzy przekonywali, że to prywatna opinia papieża, ale od kiedy
papieże mają prywatną opinię?
Gdyby Franciszek rzeczywiście chciał dokonać tak przełomowej
zmiany, musiałby zapewne uzasadnić ją teologicznie, co – biorąc pod
uwagę dotychczasowe nauczanie Kościoła – chyba nie byłoby takie
proste. Katoliccy „lojaliści”, którzy wciąż przedkładają jedność Kościo-
ła nad jego spójność teologiczną, przekonują od zeszłego tygodnia,
że Franciszkowi wcale nie chodziło o „związki cywilne” dla homosek-
sualistów, bo wtedy użyłby hiszpańskiego terminu unión civil. Ale
odbiorcami słów zamieszczonych w dokumencie miała być przecież
szeroka opinia publiczna, która takich niuansów nie wychwytuje.
N iewykluczone, że w odpowiedzi na takie zamieszanie Waty-
kan opublikuje jeszcze jakieś „kanoniczne” wyjaśnienie słów
Franciszka. Jeśli nie, mogą się okazać kolejnym, być może milowym
krokiem do schizmy w Kościele. Nikt formalnie tego nie przyzna, ale
ona już istnieje – wystarczy spojrzeć na różnice między działaniami
katolickich episkopatów w Europie Zachodniej i np. w Polsce w ta-
kich sprawach, jak pedofilia duchownych, znaczenie sakramentów
czy szerzej – sprawy obyczajowe.
Niepozorne słowa Franciszka z telewizyjnego dokumentu
– „Musimy stworzyć prawo o związkach cywilnych. W ten sposób
będą one prawnie chronione” – mogą np. pchnąć reformatorów
Kościoła z niemieckiej Drogi Synodalnej do rozwiązań, które kon-
serwatywne episkopaty, jak polski, uznają za schizmę. Wydaje się,
że możliwości są tylko dwie: albo Franciszek nie wie, co robi, albo
jest rewolucjonistą, który w końcu złamie Kościół.
ŁUKASZ WÓJCIK
REKLAMA
 [ TTEEMMAAT TT YT GYOGDONDI AN I] A ]

Trybunał aborcyjny

M
Trybunał Julii Przyłębskiej orzekł, że aborcja ciężko uszkodzonego
płodu jest niezgodna z konstytucją. Politycy PiS rękami sędziów
załatwili jeden problem. Mają kolejny: wojnę ze społeczeństwem.

EWA SIEDLECKA

asowe i gwałtowne protesty pokazują,
że obóz władzy obudził emocję, z jaką
dotąd nie miał do czynienia, wykra-
czającą da leko poza polit ykę. A le
i materia, o którą tym razem chodzi,
jest wyjątkowa. Po orzeczeniu Trybunału prawna podstawa
do aborcji ciężko uszkodzonego płodu znika automatycznie,
nie jest do tego potrzebne uchwalenie jakichkolwiek przepi-
sów. Trybunał wyręczył partię rządzącą, która od lat bała się
zadośćuczynić oczekiwaniu Kościoła katolickiego i jego „żoł-
nierzy” z organizacji pro-life, których PiS zaprosił do partii czy
na rządowe posady. I uczynił tak wpływowymi, że – podobnie
jak nad Zbigniewem Ziobrą – stracił nad nimi kontrolę. Wy-
bór momentu orzeczenia nie jest przypadkowy: ma odwrócić
uwagę od coraz bardziej oczywistego faktu: rząd nie panuje
nad pandemią, a służba zdrowia jest na granicy wydolności.
Orzeczenie jest zdumiewające prawnie i moralnie. Trybunał
Przyłębskiej niczym Aleksander Macedoński przeciął, zamiast
rozwiązać, węzeł fundamentalnego sporu. Pominął całkowi-
cie etyczny dylemat wyboru pomiędzy ochroną życia płodu
a godnością, zdrowiem i autonomią kobiety. Jak powiedział
w uzasadnieniu, nie zajmował się „filozofią”, tylko „przesłan-
kami normatywnymi” (cokolwiek miałoby to znaczyć). Prze-
sądził sprawę na rzecz ochrony płodu, nawet tego, który umrze
zaraz po narodzeniu. Dużo mówił o przyrodzonej człowiekowi
godności płodu, nie wspominając, że taką godność ma również
kobieta. Z prawnego punktu widzenia nie jest możliwe, by sąd
konstytucyjny orzekał, pomijając część konstytucji.
Co orzekł Trybunał
Wniosek do Trybunału w sprawie zakazu aborcji „eugenicz-
nej” już w zeszłej kadencji (od 2017 r.) tkwił w Trybunale Przy-
łębskiej jak cierń w pięcie prezesa, który nie był za takim zaka-
zem, co wiadomo od 2007 r., kiedy to, z niemałym wysiłkiem,
spacyfikował próbę wprowadzenia przez część prawicy zakazu
aborcji do konstytucji. Teraz dał sygnał do jego osądzenia.
Po całym kraju rozlewają się protesty, głównie młodych ludzi.
Co wywalczą? Zgodnie z prawem na wyrok Trybunału nie ma
rady. Ale kto powiedział, że prawa trzeba przestrzegać? PiS jest
specjalistą w jego łamaniu. Może więc np. wyroku Trybunału

12 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020

© ARTUR MARCINKOWSKI / FOTONEWS /FORUM
Protest pod siedzibą PiS w Łodzi.
nie opublikować. Może go też zignorować i nową ustawą przy-
wrócić, w nieco zmienionym kształcie, przepis, który Trybu-
nał wyeliminował.
Trybunał nie wyrywał się do orzekania w tej sprawie. Jednak
Julii Przyłębskiej udało się zebrać wystarczającą do orzecze-
nia „w pełnym składzie” liczbę sędziów: na piętnastu przyszło
trzynastu. Dwóch: Leon Kieres (ze starego rozdania) i Piotr
Pszczółkowski złożyło zdania odrębne. Obaj akcentowali to,
że Trybunał nie odniósł się do konfliktu wartości i że zmusza
kobiety do heroizmu. Pozostali orzekli „za” – zapewne w zgo-
dzie ze swoim sumieniem, bo tak ich PiS dobrał do Trybunału.
Ale widać było, że czują się wykorzystani przez polityków,
którym zawdzięczają posady. Justyn Piskorski, dubler sędziego,
który był w tej sprawie sprawozdawcą, pytał przedstawiciela
wnioskodawców: „dlaczego Sejm sam nie wyeliminował za-
skarżonego przepisu?”. Sędzia Pszczółkowski chciał zaś wie-
dzieć, „dlaczego skarżący oczekują od Trybunału, by orzekł
wbrew woli suwerena?”, nawiązując tym do argumentu PiS
używanego podczas rozprawy z Trybunałem Konstytucyjnym
w 2016 r.: że owa rozprawa jest zgodna z wolą suwerena, która
to wola jest ponad konstytucją.
Trybunał miał szansę wydać nieco bardziej ludzki wyrok,
ale z tej szansy nie skorzystał. Posłowie zaskarżyli fragment
przepisu 4a ustawy o ochronie płodu ludzkiego i warunkach
przerywania ciąży, który ustanawia jedną z trzech przesłanek
do legalnej aborcji: gdy „badania prenatalne lub inne przesłan-
ki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkie-
go i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej
choroby zagrażającej jego życiu”. Posłowie skarżyli go na dwa
sposoby. Po pierwsze twierdzili, że narusza art. 30 konstytucji
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
mówiący o przyrodzonej i niezbywalnej godności każdego
człowieka „przez to, że legalizuje praktyki eugeniczne w sto-
sunku do dziecka jeszcze nieurodzonego, odmawiając mu tym
samym poszanowania ochrony godności człowieka”. A w ra-
zie nieuwzględnienia chcieli, by Trybunał uznał, że przepis
ten narusza prawną ochronę życia (art. 38), dyskryminując
(art. 32 konstytucji) uszkodzone płody ze względu na stan
zdrowia „bez dostatecznego usprawiedliwienia koniecznością
ochrony innej wartości, prawa lub wolności konstytucyjnej,
posługując się nieokreślonymi kryteriami”.
Posłowie dali więc – zapewne nieświadomie – Trybunałowi
szansę, by orzekł niekonstytucyjność zaskarżonego przepi-
su tylko w takim zakresie, w jakim nie precyzuje on, w jakich
przypadkach aborcja jest możliwa. Mógłby wtedy odroczyć
wejście w życie orzeczenia do czasu uchwalenia przez parla-
ment odpowiednich przepisów. Inna sprawa, że takie przepisy
trudno racjonalnie sformułować, bo musiałyby zawierać spis
chorób i uszkodzeń kwalifikujących do aborcji w sytuacji, gdy
występują podobne schorzenia. Ich kombinacje mogą dawać
różne skutki. Nie mówiąc już o tym, że pojawiają się uszkodze-
nia dotąd w medycynie nieopisane.
Jednak Trybunał Przyłębskiej postanowił rozprawić się
z aborcją raz a dobrze, co dodatkowo potwierdza tezę, że była
to decyzja polityczna. Orzekł, że dopuszczenie aborcji ze wzglę-
du na ciężkie uszkodzenie płodu narusza obowiązek ochrony
życia ludzkiego. Poszedł więc dużo dalej niż Trybunał w 1997 r.,
który orzekł, że życie ludzkie w każdej fazie rozwoju – także
przed urodzeniem – powinno być chronione, choć nie w każdej
fazie z równą intensywnością. Trybunał Przyłębskiej zrównał
obowiązek ochrony życia płodu i człowieka urodzonego.
Mało tego. Poszedł jeszcze dalej, otwierając drogę do delega-
lizacji dwóch kolejnych okoliczności zezwalających na legalną
aborcję: ciążę pochodzącą z „czynu zabronionego” oraz ochro-
nę zdrowia kobiety. Stwierdził bowiem, że jedyną wartością,
ze względu na którą można byłoby ograniczyć ochronę życia
płodu, jest życie kobiety: „możliwości poświęcania dobra leżą-
cego po stronie dziecka wymaga wskazania ANALOGICZNEGO
DOBRA PO STRONIE INNYCH OSÓB” – orzekł. Przy czym tak
konsekwentnie usunął kobietę ze swojego rozumowania o pra-
wach płodu, że nawet w tym miejscu nie wymienił „kobiety”,
tylko „inne osoby”. Działacze pro-life te wywalone drzwi już
dostrzegli i czeka nas kolejna wojna aborcyjna.
Co na to prawo
W orzecznictwie międzynarodowych trybunałów – w tym
trybunałów w Strasburgu i Luksemburgu (TSUE) – uznaje się
podmiotowość ludzkiego płodu: nie jest „rzeczą” i powinien
być chroniony. Choć zakres tej ochrony jest już dyskusyjny.
Bezdyskusyjne za to są prawa kobiet: do ochrony godności,
życia i zdrowia. Rozstrzygnięcie Trybunału Przyłębskiej, któ-
re całkowicie pomija istnienie tych praw, jest z tego punktu
widzenia bezprawne. Powinien zbadać, jak dalece można
ograniczyć prawa i wolności kobiety, chroniąc życie płodu,
by nie wykroczyło to poza ograniczenie „konieczne w demo-
kratycznym społeczeństwie”, jednocześnie nie naruszając
„istoty tych praw”. Trybunał Przyłębskiej nie przeprowadził
tego testu w odniesieniu do praw kobiet. Nie uargumentował,
dlaczego płodowi należy się równa ochrona co człowiekowi
urodzonemu. Po prostu przyjął to jako aksjomat.
W obowiązującym Polskę prawie międzynarodowym nie
ma prawa do aborcji. Jest jednak wspomniana ochrona przed
nieludzkim, okrutnym i poniżającym traktowaniem, prawo
do ochrony zdrowia i życia, prawo do równego traktowania,
zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, prawo do autonomii
wynikające z prawa do prywatności. W oparciu o te prawa
13
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
Komitet Praw Człowieka ONZ już trzykrotnie stwierdzał,
że uniemożliwienie legalnej aborcji może łamać prawa czło-
wieka zagwarantowane Paktem Praw Obywatelskich i Poli-
tycznych ONZ. W 2005 r. sądził sprawę 17-letniej Peruwian-
ki Llantoy Huamán, która została zmuszona do urodzenia
dziecka z bezmózgowiem (wada śmiertelna). Komitet orzekł,
że niemożliwość aborcji w tym przypadku była równoznaczna
z okrutnym, nieludzkim traktowaniem. I przedstawił opinię,
że państwa są obowiązane udostępniać aborcję minimum
w przypadkach gwałtu i ciężkiego uszkodzenia płodu. Czte-
ry lata temu poszedł dalej. W sprawach irlandzkich – Mellet
i Whelan – płody też miały śmiertelne wady, a kobiety, by do-
konać aborcji, musiały wyjechać za granicę, bo wtedy aborcja
w Irlandii była nielegalna (dziś już jest dozwolona). I zostały
pozbawione opieki medycznej po zabiegu. Komitet Praw Czło-
wieka orzekł nie tylko o okrutnym i nieludzkim traktowaniu,
ale też o naruszeniu prawa kobiet do ochrony zdrowia.
Inne komitety ONZ: Komitet Praw Człowieka, Komitet Praw
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Komitet do spraw
Likwidacji Dyskryminacji Kobiet, Komitet przeciwko Tortu-
rom, od lat zwracają uwagę kolejnym rządom, że przepisy an-
tyaborcyjne w Polsce naruszają szereg praw i wolności gwaran-
towanych w konwencjach, na których straży stoją te Komitety.
Czy to jest prawo
Czy werdykt wydany z udziałem dublerów sędziów ma moc
prawną? To pytanie dotyczy wielu wyroków Trybunału wydanych
z udziałem nieprawidłowo wybranych członków Trybunału.
I wielu wyroków Sądu Najwyższego, NSA, sądów powszechnych,
wydanych z udziałem sędziów nominowanych przez neoKRS.
A także np. Izby Dyscyplinarnej SN czy Izby Kontroli Nadzwy-
czajnej, która orzekła o ważności wyborów: do Parlamentu
­Europejskiego, do Sejmu i Senatu i wyborów prezydenckich.
Helsińska Fundacja Praw Człowieka wydała oświadczenie,
w którym napisała: „w świetle prawa decyzja podjęta przez
Trybunał w tak ukształtowanym składzie nie jest w istocie
orzeczeniem. Dlatego też wzywamy tych, którzy będą wyda-
wać rzeczywiste orzeczenia – sędziów i lekarzy – o niebranie
pod uwagę tego tzw. orzeczenia TK”.
Wielu prawników kwestionuje wydane przez Trybunał Julii
Przyłębskiej rozstrzygnięcia. Ale są to najczęściej teoretycy
prawa. W praktyce te rozstrzygnięcia nie zostały zakwestiono-
wane. Także Trybunał Sprawiedliwości UE ani Trybunał Praw
Człowieka w Strasburgu jednoznacznie nie zakwestionowały
prawomocności rozstrzygnięć Trybunału.
Do tego, o ile dla teoretyków prawa twierdzenie o nieważno-
ści rozstrzygnięć Trybunału Przyłębskiej jest porównywalne
np. do napisania glosy, o tyle dla sędziów czy lekarzy byłoby
to działanie pociągające za sobą w przypadku sędziów odpo-
wiedzialność dyscyplinarną i karną – wynikające z ustawy „ka-
gańcowej”, a dla lekarzy, którzy dokonają aborcji ze względu
na ciężkie uszkodzenie płodu – z art. 152 kk (kara nawet do 8 lat).
Jednak jest możliwość rozwiązania tego problemu w zgodzie
z humanizmem i sumieniem. Sądy mogą zwracać się z pytania-
mi prawnymi do TSUE o to, czy brak prawa do aborcji w przy-
padku ciężkiego uszkodzenia płodu nie stoi w sprzeczności
z Kartą Praw Podstawowych, a konkretnie z zakazem okrut-
nego traktowania i z zasadą ochrony godności. Do czasu uzy-
skania odpowiedzi sprawa musi być zawieszona.
Jeśli chodzi o lekarzy, na razie nadal możliwa jest aborcja
ze względu na ochronę życia i zdrowia kobiety. W tej sytuacji
w grę wchodziłoby zdrowie psychiczne narażone trudnym
do wyobrażenia cierpieniem, nazywanym w orzeczeniu Try-
bunału Przyłębskiej „dyskomfortem”. A lekarz, którego jednak
skazano by za taką aborcję, mógłby odwołać się do Trybunału
14 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Praw Człowieka. I wnioskować o zabezpieczenie w postaci
wstrzymania wykonania wyroku.
Oficjalnie co roku dokonuje się w Polsce do tysiąca legalnych
aborcji, z czego 98 proc. właśnie ze względu na ciężkie wady
płodu. Posłowie wnioskodawcy argumentują, że głównie cho-
dzi o dzieci z zespołem Downa, które przecież mogą szczęśliwie
żyć. Tymczasem zespół Downa to najczęściej nie tylko upo-
śledzenie intelektualne, ale też ciężkie wady rozwojowe serca,
układu pokarmowego, oddechowego, nerwowego. A także za-
burzenia psychiczne skutkujące agresją, samoagresją, zacho-
waniami destrukcyjnymi. Płody dotknięte zespołem Downa
bez dodatkowych wad somatycznych stanowią nie więcej niż
25 proc. aborcji z powodu uszkodzenia płodu.
Jakie będą skutki
Państwo nie zapewnia opiekunom ciężko chorych dzieci
wsparcia materialnego i psychicznego ani leczenia. Jak się ich
traktuje, widzieliśmy podczas protestu opiekunów w Sejmie
w maju 2018 r. Szczęśliwcy dobiją się np. do TVP, która zaapeluje
w „Wiadomościach” o pomoc w zebraniu pieniędzy na leczenie.
Inni prowadzą zbiórki w internecie. A co z tymi, którzy tego nie
potrafią albo nie zbiorą wystarczającej kwoty? Państwo sprawę
załatwiło ustawą „za życiem” oferującą „trumienkowe”, czyli
jednorazową wypłatę 4 tys. zł rodzinie, w której urodziło się
dziecko z ciężkimi wadami.
Kiedy w Sejmie po raz pierwszy pojawił się antyaborcyjny
obywatelski projekt „Zatrzymać aborcję”, który wywołał słynny
Czarny Protest, Biuro Analiz Sejmowych przygotowało opinię
na temat jego skutków. Wymienia się w niej rozwój podziemia
aborcyjnego skutkującego powikłaniami dla zdrowia i życia
kobiet i dalszy rozwój „turystyki aborcyjnej”. Ponadto leka-
rze mogą się obawiać prowadzenia trudnych ciąż, udzielania
pomocy kobietom w takich ciążach, a także chorym płodom
– co już się zdarza i jest wytykane Polsce przez Komitety ONZ.
Jeszcze trudniej będzie o badania prenatalne, co utrudni le-
czenie dzieci w łonie matki.
Dalej opinia BAS wymienia „zwiększone nakłady na prowa-
dzenie ciąż trudnych oraz późniejszą opiekę neonatologiczną
noworodków z ciężkimi wadami; koszty związane ze specja-
listyczną opieką i edukacją dzieci niepełnosprawnych, opie-
ką paliatywną, a w przypadku ciężkiej niepełnosprawności
dziecka długofalowym wsparciem medycznym, socjalnym
i duchowym”. A w Polsce mamy 14 hospicjów perinatalnych,
z których tylko cztery mają umowę z NFZ.
BAS zwraca też uwagę na skutki polityczne i społeczne:
„może to wywołać zniechęcenie społeczeństwa do polityki,
która nie reprezentuje woli większości, a jedynie grono akty-
wistów bardziej zdeterminowanych w walce o realizację wy-
znawanych przez siebie wartości. Warto bowiem przywołać
wyniki ostatnich sondaży, które pokazują, że 37 proc. Polaków
opowiada się za liberalizacją przepisów, 43 proc. za utrzyma-
niem obowiązującego kompromisu, a jedynie 15 proc. domaga
się zaostrzenia przepisów”. I dalej: „projekt stanowi przyczynek
do silnej polaryzacji debaty światopoglądowej, mogą na tym
zyskać ugrupowania skrajne”.
Do tego można dorzucić jeszcze, że wprowadzenie zaka-
zu aborcji ciężko uszkodzonych płodów w trakcie pandemii
i totalnej zapaści służby zdrowia oznacza pozbawienie kobiet
i ciężko uszkodzonych płodów pomocy medycznej. A wywo-
łane orzeczeniem Trybunału rozruchy uliczne mogą się przy-
czynić do dalszego wzrostu zakażeń.
W tej sytuacji należy postawić pytanie o moralną, polityczną
i prawną odpowiedzialność tych, którzy – dla jakichkolwiek
celów – wywołali zagrożenie społeczne o takich rozmiarach.
EWA SIEDLECKA
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
Pełzający lockdown
KAROL JAŁOCHOWSKI, MARCIN ROTKIEWICZ
E
uropa pod falą. W Belgii wszelkie
zabiegi chirurgiczne nieratujące
życia zostały wstrzymane na mie-
siąc. Szkoły jeszcze są otwarte,
wszystkie sklepy też, ale niewiele
pozostało ze swobód życia publicznego.
Kiedy piszemy te słowa, codziennie reje-
struje się tam ponad 800 nowych infekcji
na milion mieszkańców (realnie jest ich
kilka razy więcej). Naukowcy w Wiel-
kiej Brytanii (około 300 i/mln) wzywają
do otwierania okien w zakładach pracy
i punktach usługowych. Niewiele więcej
można już zrobić bez zamykania państwa
na cztery spusty. Dotyczy to większości
państw zachodnich. Od drugiego lock-
downu dzieli nas krok. Walia robi dwuty-
godniową „przecinkę”, żeby powstrzymać
© AL BELLO/GETTY IMAGE
pandemiczny pożar, Irlandia już to zrobi-
ła. Słowacja (300 i/mln) wypuszcza z do-
mów tylko osoby z negatywnym wynikiem
testu. Andrej Babiš przeprasza Czechów
(900 i/mln) za błędy i też zamyka kraj.
obostrzenia, planuje kolejne.
próba uniknięcia katastrofy?
Rodzinne powitanie podczas tegorocznego Dnia Pamięci, Wantagh, Nowy Jork.
Rytm życia dwóch trzecich Francuzów
(400 i/mln) i Włochów (200 i/mln) w La-
cjum i Lombardii wyznacza godzina poli-
cyjna. Holendrzy (blisko 500 i/mln) mają
podobnie. Dotyczy to też mieszkańców
dużych miast w Grecji (50 i/mln), wybra-
nych regionów Niemiec (wciąż mniej niż
100 i/mln). Hiszpanie (300 i/mln) noszą
się z tym zamiarem…
Jesień należy do wirusa, bo matema-
tyka znowu wygrywa z chłopskim rozu-
mem. Przypomnijmy: żeby powstrzymać
zjawiska o wykładniczej naturze wzro-
stu, działać trzeba o krok „za wcześnie”.
Potem zwykle jest za późno. Tak właśnie
stało się w Europie, a zwłaszcza w Polsce
(mniej więcej 250 i/mln w tendencji sil-
nie wzrostowej), która na jesień de facto
nie przygotowała żadnego planu. Jeste-
śmy świadkami wielkiej pandemicznej
improwizacji, której elementy (restryk-
cje) podporządkowane są kr yteriom
znanym tylko rządowi. Premier Mateusz
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Rząd wprowadził nowe
To strategia czy chaotyczna
Jak postępują inne kraje?
Morawiecki – częściowo zamykając szko-
ły, seniorów, sanatoria i  gastronomię
– mówi o podróżowaniu „drogą środ-
ka”, o elastycznym dostosowywaniu się
do sytuacji. Zapewne można to przetłu-
maczyć na: „panicznie szukamy drogi
ucieczki od niekontrolowanego uzyska-
nia odporności stadnej z jednej strony,
a lockdownu z drugiej, zazdrośnie popa-
trując w stronę Szwecji”.
Jeszcze w trakcie wiosennej fali pande-
mii (kwiecień) w szacownym czasopiśmie
naukowym „Science” ukazał się bardzo
ciekawy artykuł. Jego autorzy – pięcioro
specjalistów od chorób zakaźnych i epi-
demiologii z Uniwersytetu Harvarda – po-
stanowili wymodelować komputerowo,
co może się dziać z nami i koronawiru-
sem w ciągu najbliższych pięciu lat. Po-
nieważ o SARS-CoV-2 wiedziano wów-
czas mniej niż obecnie (m.in. nie znano
odpowiedzi na pytanie, jak się zachowa
latem), naukowcy wyprodukowali spo-
ro wykresów przedstawiających rozwój
sytuacji w zależności od kilku istotnych
czynników. Na niektórych z nich widać,
że jeśli lockdown zostanie pod koniec
wiosny/na początku lata odwołany,
to koronawirus uderzy z nową siłą w oko-
licach października.
15
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
Z publikacji specjalistów z Harvardu
wynikało także, że bez skutecznej szcze-
pionki lub leku na Covid-19 będziemy
musieli przynajmniej do 2022 r. na prze-
mian wprowadzać i luzować restrykcje,
polegające przede wszystkim na wymu-
szaniu dystansowania społecznego oraz
określonych zachowań, jak zakładanie
maseczek czy mycie rąk. Politycy chy-
ba przyjęli ten wniosek do wiadomości,
bo premier Mateusz Morawiecki mówił
podczas zeszłotygodniowego wystąpienia
w Sejmie o grożącej trzeciej fali pandemii.
Nie wspomniał jednak, że może nas cze-
kać także czwarta, piąta, a nawet szósta.
Jeśli bowiem nie pojawi się wspomniana
skuteczna szczepionka lub lek, prędzej
czy później spora część z nas przejdzie
infekcję, gdyż nie da się ludzi izolować
w nieskończoność. Cała gra toczy się więc
głównie o to, by zakażeń, a co za tym idzie
cięższych przypadków Covid-19, nie poja-
wiło się zbyt dużo naraz.
Deklaracja kontra
memorandum
Z drugiej zaś strony serwowanie co pe-
wien czas mniejszych lub większych lock-
downów nie służy gospodarce, jak rów-
nież ludziom (vide m.in. protesty branży
fitness). Stąd wielki ból głowy ekspertów
i słuchających ich (miejmy nadzieję) decy-
dentów politycznych, jaką drogę należa-
łoby obrać (które branże zamrażać, jakie
ograniczenia wprowadzać, jak organizo-
wać naukę w szkołach itd.)? A ponieważ
nikt nie wymyślił jeszcze złotego środka,
więc wszystko rozpoznawane jest bojem.
Stąd różnice, czasami bardzo znaczące,
w strategiach walki z pandemią.
Ma my w ięc pew ne za m iesza n ie.
Również wśród ekspertów, szczególnie
po tym, co się stało na początku paź-
dziernika za sprawą trojga profesorów
z  najlepszych uniwersytetów świata
– Harvardu, Oxfordu i Stanforda. Bio-
statystyk i  epidemiolog Martin Kull-
dorff, epidemiolożka z doświadczeniem
w modelowaniu komputerowym chorób
zakaźnych Sunetra Gupta oraz lekarz
epidemiolog i  specjalista ds. zdrowia
publicznego Jay Bhattacharya podpisali
wówczas tzw. deklarację z Great Barring-
ton (to nazwa miejscowości wypoczyn-
kowej w USA, gdzie się spotkali).
„Mamy poważne obaw y dotyczące
szkodliwego wpływu dominujących spo-
sobów podejścia do Covid-19 na zdrowie
fizyczne i psychiczne, więc rekomendu-
jemy inne, nazwane Ukierunkowaną
Ochroną” – piszą we wstępie do dekla-
racji jej autorzy. Na czym miałoby ono
polegać? Ponieważ r yzyko ciężkiego
przebiegu infekcji i śmierci gwałtownie
16
rośnie wraz z  wiekiem, powinniśmy
w ykonać dwa najwa żniejsze ruchy:
pozwolić tym, którzy nie są w grupach
ryzyka – a więc przede wszystkim mło-
dym ludziom – po prostu żyć jak przed
pandemią. Natomiast ludzi starszych czy
obciążonych chorobami narażającymi
na ciężki przebieg infekcji należałoby
odizolować i otoczyć szczególną opieką.
Wszystko to w celu osiągnięcia tzw. od-
porności stadnej, czyli tak dużej liczby
uodpornionych na koronawirusa w da-
nej populacji, że nie będzie miał on szans
dalej się rozprzestrzeniać, gdyż niemal
zawsze trafi na kogoś, kto jest w stanie
szybko zwalczyć infekcję. A kiedy już
osiągniemy ową odporność, będzie moż-
na „uwolnić” starsze i zagrożone osoby.
Deklaracja z Great Barrington od razu
wywołała ogromne kontrowersje oraz
zaczęła być wykorzystywana przez prze-
ciwników lockdownu. Pewnie nie przez
przypadek jej uroczyste podpisanie zor-
ganizował w swojej siedzibie American
Institute for Economic Research, czyli li-
bertariański (zwolennicy skrajnej wersji
wolnego rynku) think thank, powiązany
z ludźmi m.in. kwestionującymi konsens
naukowy w kwestii wpływu człowieka
na ocieplanie się klimatu.
Najważniejsze jednak są poważne
wątpliwości, które zgłosiła liczna grupa
renomowanych naukowców na łamach
prestiżowego czasopisma medyczne-
go „The Lancet”, tytułując swój tekst:
„Memorandum Johna Snowa” (chodzi
o brytyjskiego lekarza żyjącego w XIX w.,
jednego z pionierów epidemiologii). Jego
autorzy zdecydowanie sprzeciwiają się
tezom Deklaracji z  Great Barrington,
przede wszystkim podważając wiarę
w zbawczą moc odporności stadnej.
Mit odpornego stada
Ich argumenty w największym skrócie
są takie: idea odporności stadnej wydaje
się oczywista, ale taka nie jest. I od stro-
ny analizy naukowej, i od strony reali-
zacji praktycznej. Pierwotnie zakładano
na przykład, że cała populacja, w której
rozprzestrzenia się patogen, wykazuje
jednakową podatność na infekcję i że jest
to populacja jednorodna.
Niektóre modele obecnej pandemii,
uwzględniające duże zróżnicowanie
współczesnych społeczeńst w, suge-
rują, że sytuacja staje się stosunkowo
bezpieczna już przy 40 proc. odporno-
ści populacji, ale większość pozosta-
łych wskazuje na bardziej zachowaw-
cze wartości – 50–60 proc. Tymczasem
obecność przeciwciał specyficznych dla
SARS-CoV-2 stwierdza się, jak na razie,
u kilku, maksymalnie kilkunastu pro-
cent osób. Do stanu odporności stadnej
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
powinno się dochodzić powoli, tamując
naturalną falę pandemii, za główny oręż
mając skuteczną szczepionkę (choć tylko
56 proc. społeczeństwa polskiego dekla-
ruje, że w ogóle zechce jej użyć).
Załóżmy jednak, że chcielibyśmy w Pol-
sce podążyć ścieżką wyznaczoną w Dekla-
racji z Great Barrington, czyli uwolnić mło-
dych i zdrowych, a odizolować starszych
i  chorych. Samych tylko osób w  wieku
powyżej 60 lat jest ponad 9 mln. Stanowią
jedną czwartą całej populacji. Część z nich
żyje z rodzinami, w których reprezentowa-
ne są dwa lub więcej pokolenia. W jaki więc
sposób odłączyć połowę Polski z „fizyczno-
ści” pożycia społecznego, towarzyskiego,
rodzinnego? Nie chodzi zresztą tylko o nasz
kraj, ale o każdy dowolny z tzw. pierwsze-
go świata, bo przecież mają one podobną
strukturę demograficzną.
A  poza „starszakami”, których Co-
vid-19 atakuje szczególnie zajadle, są prze-
cież jeszcze osoby młodsze, ale szczególnie
wrażliwe na infekcje. Je także należałoby
włączyć do grupy, którą w jakiś czarodziej-
ski sposób umieszczono by w antycovido-
wej bańce oczekującej na dostawy szcze-
pionki. Jakim równoległym do obecnego
systemem zaopatrzenia zapewniać im
produkty niezbędne do przetrwania? Jakim
alternatywnym, hermetycznym systemem
opieki zdrowotnej objąć (na jedną osobę
w wieku 70+ przypadają w Polsce śred-
nio cztery choroby przewlekłe)? Jak dbać
o zdrowie psychiczne przymusowych „izo-
lantów” – bo przecież odosobnienie nie bę-
dzie trwać dwa, trzy tygodnie, jak typowy
lockdown, lecz kilka lub nawet kilkanaście
miesięcy? Jak sprawić, żeby chciało im się
żyć? Jak to wszystko udźwignąć finansowo? 
A to wciąż uproszczony obraz sytuacji.
Nie każda odizolowana osoba będzie
przestrzegać zaleceń w stu procentach.
W dbaniu o siebie nie pomogą smartfo-
nowe aplikacje, w których pokładano na-
dzieję na początku pandemii. Doświad-
czenia wielu państw, choćby Islandii,
sugerują, że ta technologia nie zmienia
stanu gry, by ująć rzecz najłagodniej. Lu-
dzie ich po prostu nie instalują.
Oficjalne statystyki mówią o ponad
200 tys. zainfekowanych wirusem w Pol-
sce (przypadków akty wnych i  ozdro-
wieńców). To mniej więcej pół procenta
całej populacji. Całkowita liczba przy-
padków przew yższa tę odnotowaną
w rejestrach około sześciokrotnie (sza-
cunki badaczy z Interdyscyplinarnego
Centrum Modelowania Matematycz-
nego i Komputerowego Uniwersytetu
Warszawskiego). Oznacza to, że mniej
więcej troje na sto Polek i Polaków mia-
ło lub ma koronawirusa. Załóżmy, że od-
porność stadną osiągniemy po pojawie-
niu się przeciwciał u połowy członków

Zajęcia jogi w trakcie pandemii, Toronto.
społeczeństwa. Należałoby więc dopro-
wadzić do sytuacji, w której infekcji ule-
ga kolejne 47 proc. z nich – czyli w sumie
blisko 15 mln ludzi młodych i w śred-
nim wieku. Chorowałyby także rzesze
ludzi starszych, którzy mimo izolacji
nie zdołali uniknąć kontaktów ze świa-
tem zewnętrznym.
To setki tysięcy hospitalizacji w związ-
ku z Covid-19 w okresie paru miesięcy
– obciążenie, którego nie udźwignie ża-
den system opieki zdrowotnej. To tak-
że dziesiątki tysięcy zgonów z powodu
koronawirusa. Równie wiele, a  może
nawet więcej osób odejdzie przedwcze-
śnie z powodu „starych” chorób, których
leczenie ustało na skutek pandemii. Nie
można też zapominać o tzw. długim co-
vidzie, trwających miesiącami konse-
kwencjach pierwotnego zakażenia, które
mogą skutecznie uniemożliwiać formal-
nym ozdrowieńcom powrót do pełnej
aktywności (choroby płuc, serca, ośrod-
kowego i obwodowego układu nerwowe-
go). Nie można też nie wspomnieć o fali
depresji. Jesteśmy na tę systemową kata-
strofę gotowi? Nikt nie jest.  naukowym „Lancet” potwierdza słowa
O  szkodliwości szybkiego dążenia
do stanu odporności stadnej wie nawet
Anders Tegnell, naczelny epidemiolog
Szwecji, człowiek odpowiedzialny za kon-
trowersyjną strategię pandemiczną tego
państwa. „Podobnie jak inne państwa, tak
i my usiłujemy spowolnić tempo rozprze-
strzeniania się pandemii. Implikowanie,
że pozwalamy chorobie szaleć bez ja-
kichkolwiek ograniczeń, jest niezgodne
z prawdą” – w ten sposób Tegnell klaro-
wał wątpliwości dotyczące odmiennej
szwedzkiej strategii w niedawnym wy-
wiadzie dla brytyjskiego tygodnika „New
Statesman”. Kategorycznie zaprzeczył,
że jego celem jest osiągnięcie odporności
stadnej. „Jeśli tylko można tego uniknąć,
to zdecydowanie należy” – dodał (Lena
Hallengren, która kieruje szwedzkim mi-
nisterstwem zdrowia, mówi to samo).
piszą autorzy publikacji w „Lancecie”.
To wniosek ogólny. Natomiast zebrane
przez nich „lekcje, jakie wynikają z lu-
zowania restr ykcji”, są następujące:
po pierwsze, podzielony na fazy plan
działania musi być uzależniony od kla-
rownych, transparentnych kryteriów
– zdefiniowanych uprzednio wartości
© REUTERS/CARLOS OSORIO/FORUM
parametrów epidemicznych, których
przek roczen ie w y z nacza przejście
z jednego etapu kontrolowania pande-
mii do innego (liczba dziennych infek-
cji, współczynnik śmiertelności itd.).
Po drugie, państwa nie mogą luzować
restrykcji, jeśli nie dysponują w ydaj-
nym, działającym w czasie rzeczywi-
stym systemem monitorowania o dużej
rozdzielczości geograficznej. Po trzecie,
Choć liczba dziennych zachorowań restrykcje zostaną z nami na dłużej, nie
w Szwecji rośnie, to jest znacznie niższa można więc zakładać bezczelnie, co spo-
niż w  większości pozostałych państw łeczeństwo zaakceptuje, a czego nie. Na-
Europy. Stale maleje też związana z ko- leży je włączyć w proces ich kształtowa-
ronawirusem śmiertelność. Zachowując nia. Po czwarte, każde państwo powinno
ostrożność, można by powiedzieć, że w tej mieć efektywny system odnajdywania,
chwili to strategia bardziej odwołująca się testowania, śledzenia, izolowania (w izo-
do rozsądku obywateli niż administracyj- latoriach) oraz – last but not least – bez-
nych zakazów/nakazów. I zdaje się przy- zwrotnego finansowego wspierania osób
nosić możliwie sensowne rezultaty, choć pokrzywdzonych przez wirusa (tak robią
warto zauważyć, że połowa szwedzkich państwa azjatyckie i Szwecja). Po piąte,
gospodarstw domowych jest jednoosobo- wszystkie wcześniejsze lekcje okażą się
wa, a kraj nie należy do gęsto zaludnio- bezużyteczne, jeśli nie zostanie wzmoc-
nych, zaś ofiar śmiertelnych koronawirusa niony solidnie państwowy system opieki
na milion mieszkańców jest ponad pięć zdrowotnej. O tym punkcie premier Mo-
razy więcej niż w Polsce. rawiecki w zeszłym tygodniu w Sejmie
nie wspominał.
Gotowość na najgorsze Wspomniał natomiast o konieczności
Niezależnie od tego czynnika kultu- zakładania realizacji najgorszego moż-
rowego na przebieg pandemii wpływa liwego scenariusza. I tu miał rację. Na-
szereg czynników jeszcze nie rozpo- wet w Nowej Zelandii, która początkowo
znanych. Metody skuteczne w jednym wzorcowo zwalczyła pandemię, doszło
państwie niekoniecznie działają w in- do ponownego jej wybuchu (już utem-
nym – mówi Tegnell w „New Statesman”. perowanego). Nawet w tak zsynchroni-
Proste kopiowanie nie jest możliwe. zowanym organizmie państwowym jak
Niedawna publikacja w  periodyku Korea Południowa zdarzały się awarie.
W sierpniu doszło tam do nagłego, nie-
Szweda: każde państwo jest inne. Ucze- spodziewanego wzrostu liczby infekcji,
ni przebadali efekty luzowania restrykcji z czego 90 proc. miało miejsce w Seulu
w Hongkongu, Japonii, Nowej Zelandii, i  okolicach. Wcześniejsze, sprawdza-
Singapurze, Niemczech, Norwegii, Hiszpa- jące się znakomicie metody śledzenia
nii i Wielkiej Brytanii. Każde z tych państw kontaktów i testowanie okazały się nie-
reagowało podobnymi restrykcjami – ale wystarczające do wygaszenia ogniska.
z różną szybkością, na różną skalę, z różną Władze wezwały obywateli do natych-
intensywnością. Kraje azjatyckie – wyjąw- miastowej samoizolacji. Poskutkowało. 
szy Japonię – postawiły na natychmiastowe Niekontrolowane wyrabianie odpor-
i powszechne testowanie, śledzenie kon- ności stadnej to teoretycznie świet-
taktów i izolowanie poza domami wszyst- ny pomysł, k tór y w  pra k t yce musi
kich zainfekowanych, nie tylko tych najcię- okazać się fatalny. Jakkolwiek byłoby
żej chorych. W Europie – poza Niemcami to nużące i frustrujące, najskuteczniej-
– działania te odłożono na później, a więk- szym opornikiem, jaki można wstawić
szość osób z potwierdzoną obecnością w  pa ndemiczny obwód za m k nięt y,
wirusa w organizmie izolowała się sama jest niezmiennie dystansowanie (oraz
w domach. W Azji znacznie powszechniej doinwestowanie służby zdrowia). Nie
i wcześniej noszono też maski.  będzie dystansowania – będą cyklicz-
Wszystkie państwa powinny przygoto- ne lockdowny.
wać się na najgorszy możliwy scenariusz, KAROL JAŁOCHOWSKI, MARCIN ROTKIEWICZ
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 17
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
Ból serca
Załogi karetek biją rekordy odbijania się od drzwi
szpitali: 6–10–12 godzin. Dyspozytorzy rekordy
odległości, na które musieli posyłać ambulans
z pacjentem: 100, 200, nawet 300 km. Lekarze SOR
rekordy prowizorki: gdzie położyć chorego – korytarz,
a może toaleta przerobiona na izolatkę covid?
PAWEŁ RESZKA, AGNIESZKA SOWA
K
iedy ze strony szpitala pada sakramentalne: „Dlaczego
do nas?”, Marcin, ratownik z Pruszkowa, odpowiada:
„Bo Biedronka odmówiła przyjęcia”.
Tadeusz, główny dyspozytor, stara się konf likty
karetka – lekarz rozładowywać siłą spokoju: – Pani
doktor, jak to nie chce pani przyjąć pacjenta? (…) Ale on ma rany
kłute pleców, ranę głowy i urwane ucho. (…) Ja panią doktor
rozumiem. Macie u siebie covida, ale wszędzie jest covid. Cała
Polska tym dotknięta. No, pani doktor!?
Dyspozytornia (1)
Dyspozytornia to serce systemu ratownictwa w wojewódz-
twie. W dyspozytorniach przyjmuje się wołanie o pomoc. Roz-
dziela się karetki i tu decyduje, co robić, gdy w jakimś szpitalu
nie ma miejsca. Problem w tym, że miejsc jest coraz mniej,
a czasami nie ma ich wcale.
Widać to na monitorach komputerów, które pokazują karet-
ki pędzące po mieście. Słychać, bo ze szpitali nieprzerwanie
nadchodzą faksy, że kolejny oddział został zamknięty, bo kwa-
rantanna, że na SOR trafił dodatni pacjent i właśnie trwa proce-
dura odkażania, albo informacje o liczbie wolnych miejsc: „(…)
w oddziale Intensywnej Terapii 0 wolnych miejsc, w oddziale
‘R’ Kliniki Kardiologii 0 wolnych miejsc, brak miejsc dla cho-
rych podejrzanych o Covid-19, w klinikach oczekują pacjenci
z dodatnimi wynikami na przeniesienie (…)”. I co wtedy?
Teoretycznie, gdy szpital odmawia przyjęcia pacjenta, moż-
na odwołać się do wojewódzkiego koordynatora ratownictwa
medycznego. Ten może wydać nakaz.
M., koordynatorka w jednym z województw: – Wiem, że mogę
to zrobić, ale nakaz to nie jest wyjście z sytuacji. Bo gdzie ten
lekarz umieści pacjenta? W gabinecie dyrektora?
18 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
– Choćby i tam.
– To dobrze brzmi, ale w gabinecie dyrektora rzadko jest tlen.
Mogę kazać im położyć pacjenta i do czego go podłączą?
W dyspozytorniach przy telefonach siedzą często doświad-
czeni ratownicy, ludzie, którzy jutro sami będą jeździli w am-
bulansach. Zajmują się błahostkami: – Na ból brzucha najlep-
sza jest no-spa.
Albo tak jak Damian, dyspozytor, ratownik i młody lekarz, ra-
tują życie na odległość: – Teraz, pani Mario, nie czas na emocje!
Musi pani uciskać po prostu klatkę piersiową męża. Skupić się
na tym. (…) Raz-raz-raz-raz. Bardzo dobrze pani idzie. Zespół
już jedzie, oni bardzo się starają. (…) Ale proszę nie płakać i nie
przerywać: raz-raz-raz-raz.
Zespół dojechał po kilku minutach. 73-letni pacjent leżał
na podłodze, bez oddechu, z rozszerzonymi źrenicami. Po-
dano adrenalinę. Akcja reanimacyjna trwała 23 minuty. Nie
zakończyła się sukcesem. Zgon stwierdzono o 1.27.
Czas
Damian stoi w milczeniu w niewielkiej kuchni, gdzie dyspo-
zytorzy mogą sobie zrobić kawę.
– Wie pan już?
– Wiem, nie udało się.
– I?
– Zrobiliśmy, co się da. Zespół przyjechał błyskawicznie.
Gorzej, jak karetki nie ma w  pobliżu. A  to zdarza się co-
raz częściej.
Zespół ratownictwa medycznego wysłany do pacjenta w ko-
dzie pierwszym (najbardziej pilnym) ma 60 sekund na wyjazd.
W kodzie drugim 180 sekund.
Kamil, ratownik medyczny: – Przez covid czasy zrobiły się
umowne. Kiedy pacjent jest zakażony bądź podejrzany, trzeba
się ubrać w kombinezony. W 60 sekund?
Bartek, ratownik z Warszawy: – W ostatnim czasie takich wyjaz-
dów w pełnym rynsztunku mamy nawet po trzy, cztery na dobę.

© KRZYSZTOF ZATYCKI/FORUM
Po wyjeździe do pacjenta covidowego lub podejrzanego
ambulans trafia na odkażanie. W pierwszej fazie zespół, cały
czas w kombinezonach i maskach, usuwa wszelki zużyty sprzęt
jednorazowy. Potem mycie środkiem odkażającym. Na koniec
wstawiają do ambulansu urządzenie w ytwarzające mgłę.
– Wszystko to musimy zrobić sami – tłumaczy Marcin Soboń,
ratownik z podwarszawskiego Pruszkowa.
W trakcie zamgławiania idą do śluzy. Po spryskaniu środkiem
odkażającym wreszcie mogą zdjąć jednorazowe kombinezony
i rękawiczki. Pójść do toalety, skoczyć na stację benzynową,
na kanapkę i kawę. Po pół godzinie, gdy mgła w ambulansie
opadnie, wietrzą karetkę, uzupełniają jednorazowy sprzęt
i  mogą jechać na kolejne wezwanie. – Ta dekontaminacja
po każdym pacjencie covidowym albo o nieznanym statusie,
czyli praktycznie po każdym, trwa około dwóch godzin – mówi
ratownik. – Bywa i dłużej, jak jest kolejka, bo mimo że są dwa
stanowiska, czasem musimy czekać.
Inne karetki snują się między szpitalami albo stoją w kolej-
ce na podjazdach przed SOR. Uwagi dyspozytorów na koniec
dyżuru robią się coraz bardziej dramatyczne: „Dyżur bardzo
trudny. Długie oczekiwanie na przyjęcie pacjenta do szpitala,
przeciętnie 3.24 godziny”.
Za komunikatem stoją ludzkie dramaty. D., ratownik medycz-
ny: – 13-letni chłopiec ratował ojca, który zasłabł w wannie. Zrobił
wszystko, co mu kazał dyspozytor. Tyle że w pobliżu nie było żad-
nej karetki. Chłopak ratował, a zespół gnał do niego z sąsiedniego
miasta. Przyjechali za późno. Dzieciak zobaczył śmierć taty.
Karetka
Duże miasto wojewódzkie w  centralnej Polsce. Jedziemy
do „zwykłego” bólu kręgosłupa. 40-letnia pacjentka wije się na wer-
salce. Cały czas przeprasza: – Tyle macie pracy z covidem, a ja was
tu zajmuję kręgosłupem. Tylko nie wytrzymuję już tego bólu.
Michał ratownik: – Takie życie. Jedni przepraszają, dziękują,
inni pokazują ci fucka, jak cię widzą w kombinezonie.
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Pacjentka nie może stać, nie może zacisnąć rąk w pięści,
ma częściowy niedowład kończyn. Ten „zwykły” ból może
być udarem rdzenia kręgowego. Neurolog potwierdzi potem
przypuszczenie. Chora być może nie odzyska już nigdy pełnej
władzy w kończynach.
N., ratownik z Legnicy: – Boją się bardzo. Z jednej strony
szukają pomocy, z drugiej boją się, że w karetce czy w szpitalu
zarażą się covidem.
Darek, lekarz medycyny ratunkowej: – Kiedyś wzywali nas
do drobiazgów. Teraz pacjenci zaciskają zęby z bólu: „Wytrzy-
mam! Nie chcę do szpitala!”.
Trudno się im dziwić. Piotr, ratownik medyczny, wiózł
niedawno 90-letnią pacjentkę zakażoną covidem: – Nagle,
po trzech godzinach jeżdżenia, słyszę od niej: „Ja już nie chcę
do szpitala. Proszę mnie odwieźć do domu. Zadzwoniłem
do córki pacjentki. Też była za tym, żeby dać spokój z poszu-
kiwaniem miejsca.
Michał Winter, ratownik z 19-letnim stażem, opowiada o pa-
cjencie z dusznością i podejrzeniem covid: – W pierwszym szpi-
talu czekaliśmy godzinę po to, żeby usłyszeć, że jednak miejsca
izolacyjnego na SOR nie ma. W kolejnym powiatowym też odmó-
wili przyjęcia. – A nam się kończył tlen w karetce i zaczęło być
nerwowo – opowiada Winter. Wojewódzki koordynator ratow-
nictwa medycznego i dyspozytor byli bezradni. – Dopiero trzeci
szpital przyjął chorego. Pięć godzin zeszło z tym zgłoszeniem.
Michał Winter pracuje w Państwowym Ratownictwie Me-
dycznym i w spółce Falck Medycyna, gdzie koordynuje prze-
wozy międzyszpitalne pacjentów zakażonych koronawirusem.
Robią czasem bardzo długie trasy. Pacjenta neurochirurgicz-
nego, z krwiakiem mózgu, któremu przy przyjęciu do szpitala
wymaz wyszedł dodatni, wieźli z Torunia do Gliwic, 380 km,
bo nikt bliżej nie chciał go zoperować.
– To jeszcze nic – mówi. – W szpitalu w Rybniku chory na co-
vid dostał zawału i my go z tym świeżym zawałem, w tzw. złotej
godzinie, wieźliśmy do Zgierza, bo żaden szpital na Górnym
ani na Dolnym Śląsku nie chciał zrobić koronarografii. A on
z każdą minutą tracił mięsień sercowy.
Dr Przemysław Wołoszyn, koordynator działu Ratownictwa
Medycznego w Wojewódzkim Szpitalu w Elblągu, ma wyłączo-
nych 12 ratowników z 52 pracujących w pogotowiu. Są na kwa-
rantannach. – Daję radę utrzymać grafik, bo pozostali po pro-
stu pracują więcej, zostają na drugą dobę – mówi. – To jest
właśnie ten brak zaangażowania, o którym mówią politycy.
Ziemia niczyja
Józef, doświadczony lekarz jeżdżący w karetce, nazywa pod-
jazdy przed Szpitalnymi Oddziałami Ratunkowymi „ziemią
niczyją”. Na niczyjej spędził ostatnio trzy godziny.
– Pacjentka covidowa, pod tlenem, lat 40, parametry kiepskie.
– Siedzicie w kombinezonach?
– Oczywiście, ale to są jednak emocje.
– Dlaczego?
– Rura do intubacji przygotowana. Czekamy, kiedy się pacjentka
pogorszy, kiedy będzie trzeba intubować, podłączać do respiratora,
ratować życie. A może jednak wpuszczą nas na SOR? Na oddziale
ratować życie łatwiej. W karetce możliwości są ograniczone.
– Rekord z pacjentem covidowym na pokładzie w naszym po-
gotowiu to 12 godzin – mówi Marcin Soboń, ratownik z Prusz-
kowa. – Należy do innej załogi, my zrobiliśmy 6 godzin i to na-
prawdę ciężko wytrzymać.
Bo przez te wszystkie godziny są w szczelnych maskach i kom-
binezonach. Nie mogą pójść do toalety, napić się wody, zjeść, nic.
M., lekarka z południa Polski: – Proszę spojrzeć na tę kar-
tę, to zapis realizacji zlecenia jednej karetki. „Czas wyjazdu:
godz. 00 min 21. Czas przybycia: godz. 00 min 31. Czas
19
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
przekazania pacjenta na SOR: godz. 10 min 41. Czas powrotu
na miejsce wyczekiwania godz. 12 min 35”.
– W karetce ponad 10 godzin?
– W tym czasie stan pacjentki gwałtownie się pogorszył. Została
w karetce zaintubowana. Wezwano śmigłowiec. Bo najbliższe
miejsce respiratorowe było w szpitalu odległym o 180 km.
D., ratownik, lekarz stażysta: – System jest na granicy, bo lu-
dzie przestają wytrzymywać.
– Co pan ma na myśli?
– Stoimy przed SOR, w tych kombinezonach, i zaczynamy
patrzeć na siebie wilkiem: „Dlaczego wy pierwsi wchodzicie?
Przecież my byliśmy przed wami”.
– Najdłużej ile godzin pan stał?
– Sześć. Zespół już wymiękał. Poszedłem do nich i powie-
działem: „Albo przyjmujecie pacjentkę, albo ją zostawiamy.
Jeszcze chwila i nas będziecie musieli przyjąć na SOR”.
N., ratownik z Legnicy: – Żyję z dyżuru na dyżur. Mam dużo
szczęścia, bo nie umarł mi na noszach pacjent z covidem, dla
którego nie było miejsca w żadnym szpitalu – opowiada.
Awantura
Niektórych lekarzy załogi pogotowia szczególnie nie lubią.
W Warszawie jeden z doktorów, gdy na SOR nie ma miejsca,
po prostu krzyczy do zespołu karetki: „Wypierd…”. Michał, ra-
townik: – Nie ma dyskusji. Próbujesz jakoś zagaić: „Ależ panie
doktorze…”, a on: „Już mówiłem: wypierdalać”. I tyle.
Formalnie lekarz ma obowiązek zbadania pacjenta. Jeśli od-
mawia przyjęcia, musi podpisać kwit i przybić na nim piecząt-
kę. Wtedy sprawa trafia do NFZ, który ją bada i – jeśli odmowa
była bezzasadna – nakłada na szpital karę finansową.
Michał: – No, ale doktor pieczątki nie przybija: „Nie mam
pana płaszcza i co pan mi zrobi?”.
Anestezjolog od 30 lat pracujący w pogotowiu w zeszłym ty-
godniu miał wezwanie do nieprzytomnego 52-letniego męż-
czyzny. Przeprowadził skuteczną reanimację. Pacjent podłą-
czony do respiratora. Stan stabilny.
Dyspozytor sprawdził – w całym województwie łódzkim nie
było żadnego miejsca na intensywnej terapii. W takim wypad-
ku zespół ma obowiązek wieźć pacjenta do najbliższego SOR.
Dojechali. W szpitalu usłyszeli, że nie ma ani jednego wolne-
go respiratora na całym SOR, wszystko zajęte. Powiedział, że im
pożyczy swój, z karetki, jakoś do rana dadzą radę „na worku”
(czyli samorozprężalnym resuscytatorze, tzw. worku Ambu),
i już dyżurny lekarz z SOR podpisał wypożyczenie sprzętu.
Wtedy nagle w szpitalu znalazł się wolny respirator.
– Pacjent przeleżał 26 godzin na SOR, czekając na wynik
wymazu, i tam umarł – mówi anestezjolog. – Pytałem potem,
co mu było, nawet nie umieli powiedzieć, czy to serce, czy coś
innego. Tak jakby nie zrobili nawet diagnostyki. Tylko tyle,
że wymaz, jak już przyszedł, był negatywny.
Awantury na podjazdach coraz częściej kończą się wzywa-
niem policji. Józef, lekarz pogotowia: – Skoro lekarz SOR nie
przyjmuje i nie bada pacjenta, to można mówić o złamaniu
art. 160 par. 2 kk: „kto naraża człowieka na bezpośrednie nie-
bezpieczeństwo utraty życia…”.
– I zespół pogotowia wzywa policję?
– Tak się zdarza. Przyjeżdża patrol, sporządza notatkę, ale
wie pan…
– …doktory się kłócą, a funkcjonariusze nie chcą mieszać…
– Właśnie tak. Być może, gdyby raz czy dwa sprawie nadać
bieg, to mój kolega zastanowiłby się i nie krzyczałby do ratow-
ników: „wypier…”.
– Jest pan lekarzem. Ma pan pretensję do tych z SOR?
Józef drapie się w siwą głowę: – I ja, i on, i my wszyscy jesteśmy
potwornie zmęczeni, przepracowani i tyle.
20 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
SOR
Ale właściwie dlaczego nie wpuszczają na SOR? Magda, ordy-
natorka SOR z południa Polski: – W szpitalu mamy dwa miejsca
respiratorowe dla covid. W chwili obecnej czterech pacjentów
na czterech respiratorach. Piątego nie mam do czego podłą-
czyć. Przesyła zdjęcie zastawionego łóżkami korytarza: – Zo-
stały mi jeszcze tylko materace. Będę układać na podłodze.
Na pytanie, czy mają jakąś pomoc z zewnątrz, przysyła skan pi-
sma od wojewody: „(…) Mając na uwadze potrzebę zapewnienia
właściwego poziomu udzielania świadczeń zdrowotnych wszyst-
kim pacjentom oraz liczne zgłoszenia dot. problemów z przeka-
zywaniem pacjentów przez zespoły ratownictwa medycznego
do szpitalnych oddziałów ratunkowych (SOR), co skutkuje czę-
stymi odmowami przyjęć pacjentów w stanie nagłego zagrożenia
zdrowotnego, proszę przyjąć poniższe informacje: odmowa przy-
jęcia pacjenta przetransportowanego jednostką systemową z miej-
sca zdarzenia do SOR jest niedopuszczalna [podkreślenie] (…)”.
Magda: – Jeśli chodzi o pomoc władz, to w zasadzie tyle. Jak
chcesz, mogę jeszcze przesłać decyzje rozkazujące zmienić
zwykły szpital w szpital zakaźny jednoimienny w ciągu jednego
dnia. Jak się domyślasz, wojewoda nakazuje, ale nie wyjaśnia,
jak to wykonać.
Kuba Omalecki, ratownik medyczny z Warszawy: – Dziś pra-
ca na SOR to koszmar i ja to rozumiem. Tam jest za dużo cho-
rych, bo do covidowych dochodzi stały klient, pacjenci z cho-
robami przewlekłymi, które się zaostrzyły na skutek trudności
w dostępie do lekarzy POZ i specjalistów.
W nocy na Messengerze wiadomość od lekarza SOR: – A wi-
działeś to? Śmieszne! W załączniku fragment artykułu: „Premier
w Sejmie poruszył także temat bazy łóżkowej i liczby dostęp-
nych w naszym kraju respiratorów. – Między sierpniem a dziś
zwiększyliśmy liczbę łóżek z respiratorami trzyipółkrotnie. Każdy
szpital potrzebujący respiratorów dostanie je – przekonywał”.
Dyspozytornia (2)
Pacjent covid plus, ból w klatce, duszność, odwodnienie,
niskie ciśnienie. Wezwanie było o 21.47. Jest środek nocy. Wy-
chodzi na to, że pacjent już trzecią godzinę obija się w karet-
ce. W pierwszym szpitalu zespół odesłano z kwitkiem. Lekarz
podpisał odmowę przyjęcia. W drugim szpitalu też odmowa,
ale lekarz nie chce przystawić pieczątki. Ratownik informuje
przez telefon: „Mówi, że nie będzie biegał przez cały szpital
po pieczątkę, mamy sobie zabrać pacjenta”.
Tadeusz, główny dyspozytor, sięga po opcję atomową. Dzwo-
ni do wojewódzkiego koordynatora ratownictwa medycznego,
żeby wydał nakaz. Po kilku chwilach dzwoni lekarz z SOR.
Tadeusz: – Panie doktorze, nie chce pan przyjąć pacjenta
z bólem w klatce i pyta się pan mnie, o co chodzi?
Po kilku chwilach jest kompromis. Pacjent zostaje w szpitalu.
Tadeusz idzie na papierosa.
Rozmawiamy. – Nakaz to ostateczność. Trzeba się dogadywać.
Faktycznie. On „główny” i inni dyspozytorzy z największym
stażem znają wszystkie zespoły karetek po imionach. Są też
na „ty” z wieloma lekarzami dyżurującymi na SOR. Wszystko
odbywa się nie na rozkaz, ale na prośbę: – Olgierd, weź jeszcze
tego jednego chorego, a ja potem postaram się ciebie oszczę-
dzać przez godzinę czy dwie.
Działa to i w drugą stronę. Dzwonią lekarze, którzy błagają,
żeby dać im i personelowi chwilę wytchnienia: – Padamy. Od-
puśćcie na jakiś czas.
Wygląda na to, że system działa tylko dlatego, że mimo braku
pomocy z zewnątrz ludzie, którzy w nim pracują, potrafią się
jeszcze dogadać.
PAWEŁ RESZKA, AGNIESZKA SOWA
WSPÓŁPRACA: KATARZYNA KACZOROWSKA, MARIUSZ SEPIOŁO
[ POLITYKA ]

ilustracja marek sobczak

Nowa gruba kreska

MARIUSZ JANICKI

Widać podwójne życie polskiej polityki: nienormalna, normalna demokracja.

To, co PiS zrobił z ustrojem państwa, ma być w codziennej praktyce unieważnione.

S
Władzę należy oceniać na bieżąco, jakby „starych spraw” nie było.
Do tego dochodzi specyficznie znieczulająca otoczka pandemii.

łychać coraz więcej opi-
nii, że „covid zmienia
wszystko”, polska polityka
po koronawirusie będzie
zupełnie inna, nikt nie bę-
dzie miał głowy, aby wracać
do dawnych rachunków
krzywd. Nowy świat, nowe
wyzwania, dawne spory
należą do minionej epoki. I drugi wątek:
liczy się teraz tylko to, jak dzisiejszy obóz
władzy poradzi sobie z epidemią. Jeśli prze-
prowadzi kraj przez ten kryzys bez drama-
tycznych strat, to reszta będzie wybaczona.
Przeszłość jest odcinana grubą kreską. Tak
jakby nie miała związku z tym, co się te-
raz dzieje.
Zjawisko podwójności dotyka świa-
domości polityków, wyborców, publi-
cystów. Oto z jednej strony żyjemy w de
facto monopartyjnym systemie, z całkowi-
cie przejętymi instytucjami kontrolnymi,
konsekwentnie pacyfikowanym sądow-
nictwem, ideologizowanym wyższym
szkolnictwem i edukacją (właśnie mini-
ster Czarnek przegląda programy i pod-
ręczniki). Z  prokuraturą nadzorowaną
przez radykalnego polityka obozu władzy,
służbami specjalnymi pod wodzą wice-
prezesa partii rządzącej, z policją, która
jawnie podłączyła się pod nowy system,
z mediami publicznymi wykonującymi
bezwstydnie propagandowe usługi dla
jednego ugrupowania, z Trybunałem Kon-
stytucyjnym w faktycznym władaniu pre-
zesa PiS. Sąd Najwyższy ma być docelowo
zredukowany do sędziów nominowanych
przez obecną władzę. Stanowiska i posady
są już jawnie obsadzane z klucza partyj-
no-rodzinnego. Powstałe partio-państwo
może dowolnie stanowić prawo, bez skrę-
powania rozdzielać publiczne pieniądze,
podejmować arbitralnie dowolne decyzje,
choćby w sprawie pandemii, wyznaczać
obowiązujące reguły słuszności i moral-
ności, czego przykładem ostatnie rady-
kalne zaostrzenie przepisów aborcyjnych.
Z drugiej strony, niejako na codzienny
użytek, to wciąż ma być jednak „normalny
kraj”: z panem prezydentem, który coś po-
stanowił, z rządem, który zgłasza projekty,
z premierem mającym swoje wizje i „za-
praszającym opozycję”, która jeśli spróbu-
je nie przyjść, zbiera gromy za „totalność”.
Trwa zwyczajne życie polityczne demo-
kratycznego kraju. Dziennikarze biegają
za posłami, ministrami i pytają o szcze-
gółowe, branżowe sprawy. Rozważane są
ekonomiczne wskaźniki, plany resortów,
inwestycje, wyniki państwowych spółek.
Ot, zwyczajne państwo, zwyczajni politycy
– Kaczyński, Morawiecki, Ziobro, Brudziń-
ski, Terlecki. Jak w Holandii czy Norwegii.
Morawiecki wiosną proroczo mówił o nad-
chodzącej „nowej normalności”. Chodzi-
ło niby o sytuację pandemii, ale widać,
że kontekst tego określenia jest szerszy.
Wygrywają szczegóły, odchodzą
pryncypia, czyli znika las, zostają drze-
wa. Wielu wyraźnie oczekuje grubej
kreski, złudzenia normalności. Może
i  pamiętają o  Polsce autorytarnej, ale
żyją (i piszą), jakby jej nie było. Chcą

P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 21
 [ POLITYKA ]
wierzyć, że wciąż uczestniczą w typo-
wej, demokratycznej grze. Dlatego rzą-
dzący dostają od nich niezliczone kolejne
szanse, nic się nie dodaje, nie kumuluje,
nie przechodzi w nową jakość. Jednego
dnia władza jest bardziej zła, a następnego
bardziej dobra, miała słabszy wieczór, ale
świetny poranek. Raz premier Morawiecki
ma mały dołek, a potem zalicza imponu-
jącą górkę. Jarosław Kaczyński, który stoi
za zmianą ustroju państwa, jest traktowa-
ny jako polityk w zwykłym kraju, oswajany
i przez swoje osobliwości wręcz lubiany.
Bagaż tego, jak PiS potraktował w 2016 r.
Trybunał Konstytucyjny i  prokuraturę,
w 2017 r. i teraz sądownictwo, do jakiego
stanu doprowadził TVP i Polskie Radio,
co zrobił z kulturą, polityką historyczną,
z relacjami z Unią Europejską – zostaje od-
cięty i zanika. Wydawałoby się, że to ciężar,
który będzie tę władzę przygniatał coraz
bardziej, zbierze się masa krytyczna zmie-
niająca zbiorową świadomość. Ale jest ina-
czej, bo działa właśnie nowa gruba kreska.
I tym razem – nie tak jak kiedyś w przypad-
ku zafałszowanego cytatu z Mazowieckiego
– prawdziwa, oznaczająca, że o pewnych
kwestiach, z powodów politycznych, ko-
niunkturalnych, życiowych, finansowych,
zaczyna się zapominać. Wygląda to tak,
jakby w sposób karykaturalny działało jesz-
cze jedno hasło z dawnych dziejów, czyli
slogan wyborczy Aleksandra Kwaśniew-
skiego: „Wybierzmy przyszłość”.
Akceptacja dla schizofrenii w postrze-
ganiu spraw państwa to zwycięstwo
PiS. Przekaz władzy jest teraz taki: kto na-
dal przywołuje „dawne, nikogo nieintere-
sujące sprawy”, ten jest z totalnej opozycji,
nie rozumie, że tamtego porządku już się
nie przywróci. PiS do tego nieodwracal-
nie minionego okresu dołączył również
cywilizowane państwowe procedury, swo-
body obywatelskie, światopoglądową to-
lerancję, wolne media, świeckie państwo
itd. To, że odniósł tu sukces, widać po po-
wszechnych dzisiaj stwierdzeniach: opo-
zycja nie ma nic do zaproponowania, „nie
przedstawia żadnej alternatywy”. Ostatnio
stwierdził tak prof. Henryk Domański, so-
cjolog z PAN, retorycznie pytając, dlaczego
„przeciętny wyborca” miałby chcieć zamie-
nić Morawieckiego na Budkę. Faktycznie,
nie ma żadnego powodu. To kwintesen-
cja „nowej normalności”. Okazuje się,
że przywrócenie praworządnego państwa
dla wielu, w tym profesora PAN, nie jest
już wystarczającą alternatywą wobec ofer-
ty Kaczyńskiego.
Udało się liderowi PiS przekonać dużą
część społeczeństwa i  dziennikarzy,
że powrót do „tego, co było” ma się ja-
wić jako groźba realnej biedy obywate-
li i to pod marnym pretekstem obrony
22
abstrakcyjnych, wymyślonych przez elity
pseudowartości, które nie dotyczą zwy-
kłych ludzi. Przecież za czasów PiS też są
sądy, Trybunał, Sejm, Senat i wybory. Ka-
czyński przesuwa w ten sposób liberalną
demokrację w stronę teoretycznej fana-
berii, inteligenckiego zawracania głowy,
konstruktu bez praktycznego znaczenia.
Co powoduje, że przekazy obozu wła-
dzy tak łatwo wchodzą w zbiorową
świadomość?
Sterowane obrzydzenie do polityki
i  partii. Jarosław Kaczyński od dawna
stosuje swoją niezawodną metodę: jego
polityka jest dobrym i szlachetnym czy-
nem, a to, co uprawiają inni, to marne
politykierstwo, „polityczne ględzenie”,
jak nazwał wypowiedzi opozycji podczas
ostatniej debaty covidowej w Sejmie Ry-
szard Terlecki. Kaczyński kieruje chyba
© GETTY IMAGES
Udało się liderowi PiS
przekonać dużą część
społeczeństwa, że powrót
do „tego, co było” ma się
jawić jako groźba biedy
obywateli i to pod marnym
pretekstem obrony
pseudowartości, które
nie dotyczą zwykłych ludzi.
najbardziej dzisiaj klasyczną, staroświec-
ką, wodzowską partią w Europie, ale jeśli
inni mówią o partyjności, to ma być wstyd.
Od partii długo uciekał Kukiz, choć ostat-
nio ją zarejestrował, bo chce subwencji.
Partię tworzy już Hołownia, ale oddał ją
Michałowi Kobosko, gdyż jemu nie wypa-
da, bo to brzydko wygląda. Trzaskowski
kombinuje, jak nie wpaść w „partyjniac-
two”, bo ludzie tego nie lubią. To Kaczyński
wpędził swoich przeciwników i opozycyjny
elektorat w te kompleksy, a ci chodzą jak
po sznurku. Efekt ma być taki jak za PRL:
to autentycznie ludowa partia i rząd pro-
wadzą realną politykę, zmieniają kraj, prze-
kopują półwysep i budują lotnisko. Opozy-
cja zaś jest niepoważna, nic nie może, ma
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
się wstydzić polityki i partyjności. Dziwne,
jak taka prościutka socjotechnika ustawia
nie tylko polityków, ale i elektorat opozycji.
Partyjną polityką brzydzą się wszyscy poza
Kaczyńskim, który wygrywa wybory jedne
po drugich.
Narzucanie starych kryteriów oceny.
O dzisiejszej jakości demokracji, jak prze-
kazuje to z sukcesem PiS – mają decydo-
wać parametry zaczerpnięte z pierwszej
połowy zeszłego wieku. Czy władza two-
rzy nową Berezę, czy aresztuje swoich poli-
tycznych przeciwników, wyrzuca redakcje
na bruk, urządza wrogom głośne procesy,
dokonuje skrytobójstw, fałszuje wybory?
Przecież nie, więc o co chodzi.
Po pierwsze, nawet przy tych dawnych
kryteriach sprawa nie jest oczywista: są
choćby postępowania wobec prokurato-
rów i sędziów, a ostatnio Romana Gier-
tycha, których władza potraktowała jako
wrogów. Po drugie, planowane tzw. majo-
we wybory prezydenckie nie spełniały żad-
nych demokratycznych, cywilizowanych
reguł, a niewiele brakowało, aby się odbyły.
Jednak rzecz w tym, że dzisiaj wymogi
porządnej demokracji są ustawione znacz-
nie wyżej niż te sprzed wieku, sugerowane
przez PiS jako nadal obowiązujące. Po-
wstrzymywanie się przed zamykaniem
ludzi z  powodów politycznych, przed
„pałowaniem”, działaniami „nieznanych
sprawców”, rozpędzeniem parlamentu,
dosypywaniem do urn, to już dawno nie
jest powód do oczekiwania nagrody dla de-
mokraty roku. Standardem jest liberalna
demokracja, wypracowana w zachodniej
Europie przez kilka powojennych dziesię-
cioleci, ze swobodą wyboru we wszelkich
dziedzinach i z prawem, które sprzyja wol-
nościom obywatelskim. To także sterylność
procedur, niezależne instytucje, neutralne
media publiczne, niezawisłe sądownictwo,
autonomia władzy samorządowej, rów-
ność w traktowaniu organizacji pozarzą-
dowych, stosowanie się do podpisanych
wcześniej umów międzynarodowych. To,
co się dzieje w Polsce, także na Węgrzech,
tak daleko odbiega od tego wzorca, że abs-
trahowanie od tego wydaje się nieuczciwe
choćby z czysto intelektualnych powodów.
Urządzanie się przy Morawieckim.
Jarosław Kaczyński liczył na złagodzenie
oporu wobec swoich ustrojowych koncep-
cji wraz z kolejnymi zwycięskimi wybora-
mi, zwłaszcza po ostatnich, prezydenc-
kich. Lansuje premiera Morawieckiego
jako człowieka dialogu, przeznaczonego
dla centrum w wersji naiwnej, w tym dla
życzliwych wobec takiej wizji dziennikarzy.
To niewiarygodne, jak udaje się Kaczyń-
skiemu odłączyć Morawieckiego od dzia-
łań przeciwko praworządności, skoro
premier zawsze gorąco popierał „reformę
sądownictwa” w wydaniu Ziobry. Nie prze-
szkadza to nawet tak wytrawnemu znawcy
PiS, jak Michał Kamiński, twierdzić, że Mo-
rawiecki to inna jakość, że on jako jedyny
ma zdolność „przyciągania niepisowskiego
elektoratu”. Inny przykład: „PiS w końcu
stanie się polską CDU, a opozycja wpad-
nie przez to w jeszcze większą depresję”
– napisał niedawno jeden z publicystów
„Rzeczpospolitej”. Za zmiany w kwestii
aborcji też nikomu do głowy nie przyjdzie
obwiniać premiera, na zasadzie: gdyby
mógł, toby na to nie pozwolił, w końcu
jest rozsądny, zmierza ku centrum i chce
umiarkowanej prawicy, jak piszą publicyści
nawet dalecy od PiS.
To właśnie przy Morawieckim ludzie
mają się „urządzać”. Trwa wiara, że szef
rządu jest prawdziwym gołębiem, że tyl-
ko udaje radykała, bo musi, a po drugiej
stronie stoi nieproduktywna i  złośliwa
opozycja. Echo takiego przekonania było
słychać ostatnio w wypowiedziach nie-
których posłów PSL-Koalicji Polskiej,
pochodzących z  frakcji Pawła Kukiza,
m.in. Jarosława Sachajki, który powiedział,
że „powinniśmy wejść w koalicję z PiS,
żeby zmieniać rzeczywistość”. Przypo-
mina to czasy PRL i ówczesne motywacje
kandydatów do PZPR: tylko w partii można
wpływać na bieg zdarzeń, trzeba się dołą-
czyć do sprawczej wspólnoty, a nie tylko
narzekać itp.
Ale rzeczywiście – ludzie zaczęli się urzą-
dzać w systemie Kaczyńskiego, nawet nie
w tym sensie, że chcą się wyraźnie umi-
zgiwać do władzy, licząc na jakieś korzy-
ści, choć część na pewno. Hasła są inne:
„nie będę marnował życia na walkę z PiS,
bo to może trwać latami”, „skoro ludzie tak
wybrali, to widocznie coś w tym jest” itp.
Wciąż niby wiadomo, jaki jest prawidłowy
model praworządnego, demokratycznego
państwa, ale pojawiło się znużenie, chęć
wyłączenia się z istniejącego konfliktu, po-
czucie bezradności na zasadzie: niech już
jakoś będzie. Mechanizm takiej adaptacji
nie zmienił się od czasów Polski Ludowej.
Podwójne życie polskiej polityki
podcina skrzydła opozycji, niezależ-
nie, jak słabo oceniać jej bieżącą skutecz-
ność. Nie czując wystarczającego oparcia
w elektoracie, wydaje się ona przekona-
na, że na „praworządności”, „standar-
dach” i „wolnościach” nie da się wygrać
z PiS. Ustępuje zatem z pryncypialności
– może nie deklaratywnie, ale realnie.
Dlatego wygląda teraz – w sensie poziomu
morale – gorzej niż pięć lat temu. Wówczas
front ustrojowy był klarowny, walka o de-
mokrację oczywista. Teraz to się zatarło,
choć nic w sferze ustrojowych faktów się
nie zmieniło. Przeciwnie – jest znacznie
gorzej niż kilka lat temu. Wtedy były to za- niezależność sędziów, sposób wyboru KRS
powiedzi, dziś – rzeczywistość. Ale opór czy ekscesy Trybunału Konstytucyjnego.
jest nieporównywalnie mniejszy. Działa się tak, jakie są społeczne realia.
Politycy antyPiSu mają swoje argumenty, Da się może wygrać sumą detali, ale
kiedy mówią, że na „ustrojowych abstrak- tylko wtedy, kiedy kryje się za tym ak-
cjach”, jak je nazywa obóz władzy, nie da się sjologiczna pewność, sugestywna, inte-
wygrać. Stąd biorą się zapewnienia liderów ligentna opowieść, zasób wartości, które
opozycji, także ze strony Rafała Trzaskow- się nieustannie przypomina (mówił o tym
skiego, że trzeba zerwać z „totalną opo- w  wywiadzie w  poprzednim numerze
zycją”. Tu pojawia się jednak dylemat: jak POLITYKI brytyjski pisarz i dziennikarz
być przeciwnikiem PiS w kwestiach zasad- Peter Pomerantsev). Jeżeli tego zabraknie,
niczych, a zarazem wchodzić z partią Ka- pozostaje walka na cudzym boisku, tam
czyńskiego w „merytoryczne spory”, a na- gdzie przeciwnik jest lepszy, bo wcześniej
wet współpracę na polu np. gospodarki, zaczął grać, zna sędziów i umie faulować.
służby zdrowia, edukacji, podatków, upo- PiS ma własne, codzienne „detale”, ale dla
sażeń posłów. Władza całodobowo stawia swojej ideowej bańki przygotował też sta-
swoją własną budowlę, a opozycji propo- ły aksjologiczny background, wydający się
nuje dyskusję o kolorze ścian w wybranych drugiej stronie kuriozalny i anachroniczny,
pokojach. I opozycja, a jeszcze chętniej jednak wyborcy PiS traktują go poważnie.
publicyści, taką rozmowę są skłonni po-
dejmować. Można dziś w prasie dalekiej Opozycja straciła pewność siebie
i można określić, kiedy to się stało:
na wiosnę 2019 r., przy okazji wyborów eu-
ropejskich. Wtedy posypała się cała myślo-
wa konstrukcja zjednoczenia pod hasłem
przywrócenia praworządności. NiePiS osią-
gnął wtedy wynik 38 proc., który dzisiaj dla
© KAROLINA MISZTAL/REPORTER
jednej formacji czy koalicji opozycyjnej jest
całkowicie poza zasięgiem. O tym, że to bę-
dzie na długo wynik legendarny, pisaliśmy
tuż po tamtych wyborach.
Partie opozycyjne wyciągnęły z ówcze-
snego rezultatu złe wnioski, których skutki
widać do dzisiaj. Postępuje rozdrobnienie,
tzw. pielęgnowanie tożsamości, rywali-
Kaczyński wpędził zowanie, szukanie drogi na skróty w po-
swoich przeciwników staci kolejnych politycznych start-upów
na 8–10 proc., podbieranie poparcia ist-
w kompleksy, a efekt niejącym ugrupowaniom, bo przecież nie
ma być taki jak za PRL: PiS. Już dzisiaj jest oczywiste, że w 2023 r.
to ludowa partia i rząd z Kaczyńskim nie wygra sama Lewica ani
zmieniają kraj, przekopują PSL, ani Budka. Nie zwyciężą też w su-
półwysep i budują mie, jeśli pójdą do wyborów oddzielnie.
lotnisko. Opozycja zaś jest Rafał Trzaskowski ma tu dobrą intuicję,
niepoważna, nic nie może. kiedy mówi o potrzebie wspólnej, wybor-
czej listy, nawet jeśli po wyborach wszy-
scy rozejdą się do swoich parlamentar-
nych klubów.
ideowo od obozu władzy przeczytać bar- NiePiS czeka próba przezwyciężenia
dzo obszerne analizy sytuacji politycznej, podwójności polskiej polityki, oderwania
gdzie ani razu nie wspomina się o kwestii się od przekazu Kaczyńskiego, a zwłaszcza
praworządności czy chociażby zawartości snującego swoją dziwaczną klechdę Mo-
tzw. mediów publicznych. rawieckiego – że jest „normalnie”. Ozna-
Opozycji – PSL, Lewicy, ale też Platfor- cza to powrót do idei koalicyjnych. Każdy
mie – wydaje się, iż da się w końcu wygrać dzień, kiedy demokratyczni politycy nie
z  PiS na polu codziennych szczegółów. spotykają się, aby ustalić wspólną strate-
Że Kaczyński na czymś w  końcu pole- gię przywrócenia praworządnego porządku
gnie – gospodarce, pandemii, nepotyzmie w kraju, świadczy o tym, że w istocie uznają
w spółkach, aborcji, sporach w Zjedno- nową, grubą kreskę, suflowaną przez PiS.
czonej Prawicy, rozprzężeniu swojej partii. Opozycja, aby mieć jakąkolwiek szansę,
Dominuje opinia, iż sposób pokonania PiS musi odzyskać polityczny rozum i honor.
nie ma znaczenia, że trzeba grać tak, jak po- Ten pierwszy podpowiada ponowne połą-
zwalają wyborcy, a co zrobić, że ich bardziej czenie sił, a drugi – wielki powrót do wol-
przejmuje zbyt wysoka pensja urzędnika nościowych zasad.
i małe machlojki niż trójpodział władz, MARIUSZ JANICKI
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 23
 ROZMOWA
POLITYKI

JOANNA PODGÓRSKA: – Od premiery

„Rejsu” minęło pół wieku. Nie ma

Statek
pan wrażenia, że znów płyniemy
tym statkiem?
STANISŁAW TYM: – Tak, i jak 50 lat temu
nikt nie wie, dokąd dopłynie ten symbo-

na mieliźnie
liczny statek – Polska. Jestem pewien, że je-
śli nie zawróci, roztrzaska się i zatonie. Już
teraz widać wokół nas złowróżbną pustkę,
a utytłany pokład nawet mewy omijają.
Ludzie źli, nadziani nienawiścią do świa-
Stanisław Tym o własnym życiu, o tym, ta i pewni swojej bezkarności, rabują Po-
laków – z wolności, godności i marzeń.
jak PiS wskrzesił PRL, oraz o tym, Ostatnia prowokacja Kaczyńskiego zlecona
tzw. pani Przyłębskiej w środku pandemii
dokąd dryfuje dzisiejsza Polska. to hańba, która już przeszła do historii.
Półtora miesiąca po premierze „Rejsu”
zaczął się Grudzień ’70. Pozwoli pani,
że tu się zatrzymam.
Grany przez pana kaowiec rozpoczyna
zebranie na statku zdaniem „Urodziłem
się w Małkini” – autobiograficznym.
Jak to się stało, że pan, potomek
królewskiego ludwisarza, autora
odlewu postaci Zygmunta III Wazy,
urodził się w Małkini?
Bo się pospieszyłem. Miałem się
urodzić w  sierpniu, miejsce w  szpita-
lu na Karowej było już przygotowane.
W lipcu mama wyjechała odpocząć nad
Bugiem w Małkini. Kiedy tata przyjechał,
żeby zabrać ją do Warszawy, dowiedział
się, że już ma synka. Nie znam dokładnie
historii mojej rodziny, ale wiem, że wśród
prapraprzodków mam Daniela Tyma, kró-
lewskiego ludwisarza. Po wojnie ojciec za-
brał mnie do Muzeum Narodowego, gdzie
zorganizowano wystawę zniszczonych
warszawskich pomników. Była wśród nich
mocno poszarpana, bezręka figura króla
Zygmunta z podpisem „Daniel Thym”.
Pamięta pan powstanie warszawskie?
Bardzo dobrze. Przecież szedł mi już
ósmy rok. Mieszkaliśmy w Śródmieściu
© LESZEK ZYCH

przy ul. Kruczej, róg Wspólnej. Na godzinę

przed rozpoczęciem powstania zdążyłem
jeszcze uprosić mamę, żeby pozwoliła mi
pójść do sklepu za rogiem – chciałem so-
bie kupić kredki, bo zawsze dużo rysowa-
łem. Potem spędziliśmy 63 dni w piw-
nicy. Miałem kumpla w moim wieku,
Leonka. Raz nawet, prawie po ciem-
ku, szukaliśmy w śmietniku butelki,
żeby napełnić ją benzyną i rzucić
na czołg. Ale nie znaleźliśmy, więc
patriotycznie nie przydaliśmy się
w ogóle. W bramie prowadzącej
na nasze podwórko leżeli ranni
i umierający. Zmarłych chowano
w workach. Patrzyłem na to ocza-
Stanisław Tym (ur. w 1937 r. w Małkini) mi dziecka, które nie pamiętało in-
– satyryk, rysownik, aktor (m.in. w „Rejsie” i „Misiu”), nego świata. Gdy zaczęła
reżyser, scenarzysta, felietonista POLITYKI od 2007 r. się wojna, byłem
Youtuber z pięciomiesięcznym stażem. dwuletnim
chłopcem.

24 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
W 1946 r. wróciliśmy do Warszawy, której
nie było. Widok ulicy był upiorny: ścieżki
w gruzach, po których wśród mieszkań-
ców poruszali się niewidomi z białymi la-
skami i kaleki na drewnianych wózkach.
Gdy kładłem się spać, bałem się zamknąć
oczy. Wydawało mi się, że w każdej chwili
mogę oślepnąć.
Pana pierwszy zawód w PRL
to wieczny student.
Po wojnie w  szkole przyjęto mnie
od razu do V klasy. Dobrze czytałem i pisa-
łem, znałem też historię i geografię Polski,
której już nie było. Maturę zdałem, mając
15 lat, a zaraz potem dostałem się na che-
mię na politechnikę. W  domu miałem
jeszcze kolejkę i żołnierzy ołowianych.
Ale że byłem grzecznym chłopcem pod
opieką rodziców, to się starałem. Chodzi-
łem na wykłady i ćwiczenia, były zada-
nia, to odrabiałem. Ale samodzielnie się
uczyć? Do głowy mi nie przyszło.
Wylali?
Tak. Za brak postępów w nauce. Bardzo
chciałem być chemikiem. Chyba dlatego,
że to wydawało mi się takie kolorowe
i magiczne: wlewasz czerwone do zielo-
nego i wychodzi srebrne. Zdawałem jesz-
cze raz i znów mnie wylali. Wtedy ojciec
powiedział: koniec tej zabawy. Skoro nie
studiujesz, to idziesz do roboty. On był
fryzjerem damskim, człowiekiem nie-
zwykle pracowitym i świetnym fachow-
cem. Umiał wszystko, łącznie z tkaniem
rewiowych peruk. Miał mnóstwo stałych
klientek. Jedna z nich załatwiła mi pracę
w zakładach Wedla. Stanowisko: robotnik
transportu wewnętrznego. Przewoziłem
herbatniki z piekarni do pakowni.
To był 1955 r. Pakowaczkom zwiększono
normy i się kobiety zbuntowały. Urządzi-
ły strajk włoski, który trwał kilka dni. One
pracowały na akord, my mieliśmy stałe
stawki, ale w ramach solidarności dołą-
czyliśmy do nich. Jako 18-latek brałem
więc udział w pierwszym robotniczym
strajku przeciwko socjalizmowi!
Czekolada panu w tym Wedlu
nie obrzydła?
Czekolada nie. Obrzydła mi chałwa.
Starsi koledzy, którzy sprzed wojny pa-
miętali jeszcze pana Wedla, na powitanie
spytali, co bym chciał zjeść. Wszystko
jedno – mówię. – Nie ma wszystko jedno,
cały Wedel jest nasz. – No to może chałwę?
– spytałem, bo u nas w domu uchodziła
za luksus. Zjadłem jej chyba z pół kilo,
a potem strasznie mi się chciało pić. Jedna
szklanka mleka, druga. Jak mi się ta chał-
wa skawaliła… Ciężko to odchorowałem.
A po Wedlu kolejny raz zdawałem na che-
mię, znów się dostałem i znów mnie wylali.
Za brak postępów w nauce?
Oczywiście. Poszedłem więc do Szko-
ły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego
i przyjęli mnie na przetwórstwo. Nawet
pierwszy semestr mi zaliczyli. Dostałem
indeks, legitymację i więcej się tam nie
pojawiłem. Ale zniżki studenckie przez
jakiś czas miałem. Utrzymywałem się
z korepetycji. Do momentu, kiedy nastą-
pił ogromny zwrot w moim życiu.
Co się stało?
Często wtedy bywałem w klubie stu-
denckim Stodoła, jednym z trzech najważ-
niejszych w Warszawie. Teatry i kabarety
studenckie, które gęsto powstawały w la-
tach 50., działały na zasadzie wolontariatu.
Na zmianę myliśmy podłogi, dyżurowali-
śmy w szatni, ustawialiśmy stoliki, szyko-
waliśmy scenę do występów. Akurat tego
dnia kumpel na czas nie przyszedł i ktoś
musiał stanąć na bramce, by sprawdzać
bilety. Na mnie wypadło. Był wieczorek ta-
neczny i tłum chętnych. Nagle zobaczyłem
kolegę z liceum w towarzystwie znanego
wówczas aktora Józefa Pary. Mówi: fajnie,
że się spotykamy, bo musimy wejść, a nie
mamy biletów. I pakuje mi do kieszeni ja-
kiś banknot. Zrobiłem się czerwony, my-
ślałem, że umrę ze wstydu. A oni weszli.
Po jakimś czasie zaprosili mnie do stolika,
spytać, co porabiam, więc skłamałem,
że ciągle studiuję chemię. – Czyś ty zwario-
wał? – pyta kolega. – Stary, zastanów się! Bę-
dziesz miał w dowodzie napisane: zawód
inżynier. Jak to brzmi?! – To kim mam być
twoim zdaniem? – pytam. A on na to: – Ak-
torem. Popatrz, Józek, na niego. Nie aktor?
A Para, który był ćwierć metra niższy ode
mnie, mówi: – No pewnie. Wysoki, przy-
stojny, włosy czarne. Tylko na scenę!
Tak od razu pan uwierzył?
Nie, ale oni zmusili mnie do spotkania
z  Romanem Wilhelmim, wówczas stu-
dentem PWST, żeby przygotował mnie
do egzaminów. Zajął się mną w sposób
bardzo prosty. Poszliśmy na wino i dał
mi kartkę z repertuarem, który miałem
znać na pamięć. 700 osób zdaje na wy-
dział aktorski. Wiem, że nie zdam, nie
ma szans. Ale idą kolejne etapy i odsiewy,
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
a ja przechodzę. Wreszcie zostaje pięć-
dziesiątka. Ostatni egzamin, połowa zo-
stanie przyjęta. Czekamy pod drzwiami,
wołają Adamowicza. Aha, alfabetycznie
biorą. Adamowicz wychodzi po minucie.
I co? – dopytujemy. – Gówno – odpowiada
Adamowicz. – Chcieli, żebym powiedział
coś, czego jeszcze w czasie egzaminów
nie mówiłem. A ja już wszystko mówiłem.
I podziękowali. Wchodzi drugi, to samo.
Po minucie mu dziękują. A ja nie mam
nic. To, co umiałem, już powiedziałem.
Na szczęście jestem na „T”, może się
zdążę nauczyć. Na parapecie leżą jakieś
książki. Słowacki? Nie, za długi. Tuwim też.
Wreszcie mam – Gałczyński, krótki wier-
szyk „Śmierć braciszka”. Uczę się tego
w panice: „Leżał nagi w białej pościeli,
na nierównych sosnowych deskach…”.
Pan Tym – wołają. Wchodzę, siedzi elita
polskiego teatru. Egzamin prowadzi Stani-
sława Perzanowska. – Czy może pan nam
powiedzieć coś, czego pan jeszcze nie
prezentował? – Oczywiście – odpowia-
dam, namyślam się chwilę, co mam niby
wybrać: – Czy może być „Śmierć bracisz-
ka”? No i mnie przyjęli. Żeby nie pomy-
lić „nagi” z „goły”, a „desek sosnowych”
ze „świerkowymi”, recytując, zamknąłem
oczy. Komisja uznała, że to przemyślany
środek artystyczny. Miałem szczęście.
Ale i tak pana wylali?
Po drugim roku. Za brak postępów
w nauce. Uważam, że to było trochę nie
fair, ale na dobre mi wyszło. Prof. Jan
Świderski powiedział mi, że jeżeli został-
bym aktorem teatralnym, to byłyby trzy
nieszczęścia naraz: dla mnie, dla widzów
i dla całego polskiego teatru.
Może miał trochę racji…
Sto procent. W 1984 r. zostałem dyrek-
torem teatru w Elblągu. Miałem już wtedy
za sobą „Rejs”, „Misia”, „Co mi zrobisz,
jak mnie złapiesz”. Młody reżyser zapro-
ponował, że wystawi „Ożenek” Gogola.
Skompletował obsadę, szły próby, ale dwa
tygodnie przed premierą jeden z aktorów
ciężko się rozchorował. Rozpacz. Przycho-
dzi do mnie reżyser i mówi: – Panie dyrek-
torze, ja nie widzę innej możliwości, musi
pan to zagrać. Dwa tygodnie! A to duża rola
– Koczkariow. Ale co było robić, wykułem
tekst i wyszedłem na scenę. Na premierze
pojawił się mój przyjaciel aktor Jerzy Turek.
Po przedstawieniu przyszedł do mnie, ry-
czał ze śmiechu, aż go skręcało. Nie krył,
że to, co zobaczył w moim wykonaniu,
kompletnie go rozłożyło. Mówił: – Stasiu,
to było nie do wytrzymania. Świderski do-
brze zrobił. W pewnym sensie dzięki niemu
uruchomiłem się pisarsko i estradowo.
Tak nagle?
Można powiedzieć, że nagle. Przyjechał
do Warszawy Jan Kiepura. Z jakichś roz-
mów rodzinnych zapamiętałem opinię,
25

że śpiewa świetnie, ale to straszny ską-
pirus. Coś mnie podkusiło i na melodię
jednej z jego piosenek napisałem satyrę
na Kiepurę. Kolega z kabaretu Stodoła
pięknie to zaśpiewał i bardzo się spodo-
bało. Nawet w „Trybunie Ludu” o tym
napisali. Debiutowałem więc jako piesz-
czoszek reżimu. Któregoś dnia pojawił się
w Stodole Kazimierz Lopek Krukowski,
znakomity aktor komediowy. Zobaczył
kawałek o Kiepurze i pyta: – Kto to napi-
sał? – A, to Stasiek, dzisiaj palta w szatni
przyjmuje – odpowiedzieli koledzy.
W ten sposób zostałem autorem kaba-
retu Lopek. Lubiłem tam bywać. Wzywa
mnie kiedyś Krukowski i mówi: – Ja tak
pana obserwuję, panie Stanisławie, pro-
szę zapamiętać, pan się w życiu zmar-
nuje. Nie bardzo wiedziałem, o czym
on mówi, więc dopytywałem, gdzie ja
się zmarnuję. A on na to: – Pan skończy
na estradzie.
Zmarnować się pan nie zmarnował,
ale częściowo się sprawdziło. A jak pan
trafił do „Rejsu”? To prawda, że kaowca
miał grać Bogumił Kobiela?
Tak. To była rola pisana specjalnie dla
niego. Ale na kilka dni przed rozpoczę-
ciem zdjęć Bobek miał wypadek samo-
chodowy i zmarł w szpitalu. Marek Pi-
wowski był w tragicznej sytuacji. Takiego
aktora jak Kobiela ze świecą szukać. Mó-
wiłem nawet, że gdyby Bobek grał po an-
gielsku, Hollywood inaczej by dziś wy-
glądało. Rolę kaowca zaproponował
mnie, ale byłem pewny, że nie dam rady.
Odmówiłem. Piwowski przekony wał,
że pójdziemy w kompletną improwiza-
cję. – Ty to potrafisz – mówił. Miałem już
za sobą pewne próby improwizacji, któ-
re zaproponował mi Jurek Gruza, bo ro-
bił programy na wzór amerykańskiego
„Candid camera”, czyli „Ukryta kamera”.
No i wszedłem na ten statek.
Podobno „Rejs” miał niski budżet
na gaże i Andrzej Dobosz w przerwach,
żeby dorobić, zbierał krwawnik
i odstawiał do Herbapolu. A inni, w tym
pan, rejestrowali prywatne ciuchy
jako kostiumy.
Nie pamiętam, żebym dostał wyna-
grodzenie za prywatne ciuchy. Ale Do-
bosz może i tak, bo on miał garnitur.
A gaża była rzeczywiście niska, zosta-
łem zatrudniony na zasadach amator-
skich. Gdzie ja przy Pietruskim, Zosi
Czer w ińsk iej, Lot he-Sta nisławsk iej
czy Maklakiewiczu.
Potem przez lata tworzył pan
duet ze Stanisławem Bareją,
ale gdy nazywają panów tropicielami
peerelowskich absurdów, to pan
protestuje. Dlaczego?
Bo to nie były żadne absurdy, tyl-
ko miażdżąca rzeczywistość. System
26
ROZMOWA
POLITYKI
wymyślony po to, żeby człowieka stłamsić
i zmusić do uległości, żeby bał się prote-
stować. Dziś znowu Kaczyński ze swoimi
prymitywami z PiS w chamski i brutalny
sposób niszczy ludzi. Sędziów, nauczycie-
li, lekarzy, pisarzy, aktorów, przedsiębior-
ców... Przede wszystkim inteligencję – jak
każdy agresor. Bo ona widzi, rozumie i nie
ukrywa sprzeciwu. A przecież władza po-
winna być oklaskiwana i podziwiana. Jeśli
się komuś nie podoba, to niech wyjeżdża
z kraju, jak powiedziała pewna posłanka
o lekarzach.
To przed rzeczywistością PRL
uciekł pan nad Wigry?
To był 1975 r. Byłem już po Studenckim
Teatrze Satyryków, po kabarecie Owca
Jurka Dobrowolskiego, po długiej pracy
z kabaretem Dudek, gdzie pisałem tek-
sty dla nadzwyczajnych aktorów: Goła-
sa, Kobuszewskiego, Michnikowskiego,
Pawlika, Kwiatkowskiej. Trudno było
o większe wyróżnienie. W teatrach grano
moje „Rozmowy przy wycinaniu lasu”.
Obrosłem w piórka, nabrałem pewności
siebie. Idę sobie kiedyś Nowym Światem,
podchodzi do mnie Jacek Bocheński
i pyta, czy podpiszę protest przeciwko
zmianie konstytucji, do której ma być
wpisana przyjaźń ze Związkiem Ra-
dzieckim. Spytałem, co za to grozi. Bo-
cheński mówi, że prawdopodobnie rok
z zakazem pracy. No to oczywiście pod-
pisałem. I faktycznie, przez rok byłem jak
nie-osoba: ani do radia, ani do telewizji,
ani do żadnej gazety. Któregoś dnia po-
patrzyłem sobie na papużki w klatkach
w  sk lepie zoologiczny m na Now y m
Świecie i  pomyślałem, że takie życie
jest straszne. Postanowiłem wynieść się
z Warszaw y jak najdalej od dozorców
naszej klatki. Zacząłem szukać nowego
miejsca, bo z mazurskich Krzyży, gdzie
całymi latami w yjeżdżał STS, powoli
się ewakuowaliśmy.
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Dlaczego?
Wybudowano tam dom wczasowy dla
górników na 800 osób. Na wodach Jeziora
Nidzkiego, w odległości 100 m od brzegu,
zakotwiczono wielki, blaszany prosto-
padłościan. Pani w  życiu nie zgadnie,
co na nim było napisane.
?
„Mazury”. Żeby górnicy wiedzieli, gdzie
są. Szkoda, bo to było wspaniałe miejsce
i cudowni ludzie – wieśniacy, autochtoni
o polskich nazwiskach, ale świetnie mó-
wiący po niemiecku. Każdy z nas miał opła-
cone na stałe siedlisko. Przyjeżdża któregoś
razu Agnieszka Osiecka do swojego po-
koiku u państwa Kwiatkowskich. Przywio-
zła z Paryża orzech kokosowy. Zjawisko.
Oglądamy z zachwytem, słuchamy, jak
w środku chlupocze. Pani Kwiatkowska
wracała właśnie z  wieczornego udoju.
Agnieszka ją woła i pyta: pani Kwiatkow-
ska, niech pani popatrzy. Widziała pani
coś takiego? A Kwiatkowska na to: pani
Agnieszka, przecież to kokonat. Zaraz pani
dam maszynkę do otwierania. Taka to była
wioska, ale trzeba się było wynosić.
Pojechałem nad Wigry i natychmiast się
zachwyciłem. Postanowiłem, że tam za-
mieszkam. Znalazłem starą, opuszczoną
chałupkę na sprzedaż, ale nie mogłem jej
kupić, bo nie miałem papierów rolniczych.
Jako członek Związku Literatów Polskich
poszedłem po pomoc do prezesa Jarosła-
wa Iwaszkiewicza. On kazał łączyć z jakimś
partyjnym wydziałem rolniczym i mówi,
że jest taki młody kolega, bardzo zaintere-
sowany tematyką wiejską i chciałby nawet
na stałe osiąść na wsi. No i załatwione. Po-
szedłem do jakiegoś wieczorowego tech-
nikum. Dostałem indeks i zaświadczenie.
I lecę do notariusza. A on na to, że zasad-
niczo nie może mi tego siedliska sprzedać,
chyba że mu obiecam, że się tam zameldu-
ję na stałe. Obiecałem.
Ale musiał się pan wymeldować
z Warszawy.
Otóż to. Jak poszedłem do Rady Dziel-
nicy Śródmieście, żeby się wymeldować,
urzędniczka mi powiedziała, że to nie-
możliwe bez pozwolenia albo z Urzędu
Rady Ministrów, albo z Komitetu Cen-
tralnego partii.
Żeby się wymeldować?!
Też się zdziwiłem. A  ta urzędniczka
mi tłumaczy, że Warszawa jest miastem
zamkniętym i każdy by się tu chciał mel-
dować. Tłumaczę, że ja się nie chcę za-
meldować, tylko wymeldować. – Pan się
chce wymeldować na stałe z Warszawy?
– upewniła się i wezwała dyrektora. Ten
mnie wziął na rozmowę i tłumaczy: jest
pan młodym człowiekiem, różne w życiu
bywają sytuacje. Człowiek myśli, że nie
ma wyjścia, musi to wszystko rzucić. Ja
to rozumiem, ale może najpierw by się
pan zwrócił do jakiegoś neurologa. Jak
wychodziłem z  tego urzędu, a  już się
rozeszło po pokojach, że przyszedł jakiś
wariat, co się wymeldował na stałe z War-
szawy, to ludzie na korytarz wychodzili,
żeby mnie obejrzeć.
Gdy po 1989 r. Polska zaczęła się
zmieniać, nie czuł się pan trochę
na uboczu wydarzeń?
Nie, w końcu to tylko 300 km. To mała
wioseczka, położona na krańcu świa-
ta, gdzie kończy się droga. Nad samym
brzegiem jeziora Wigry. Raj. Tutejsi lu-
dzie mnie zaakceptowali, nawet chętnie
pomagali. Zapraszają czasem do siebie,
na kolację. Wtedy na stole tylko sól i cu-
kier są ze sklepu, resztę robią sami. Ale
przecież kontaktu z Warszawą i wyda-
rzeniami nie straciłem. Cały czas wy-
stępowałem na estradzie, szykowałem
scenariusz „Rozmów kontrolowanych”,
pisałem felietony. To mi się w życiu też
zaczęło przypadkiem. Któregoś razu
spotkałem się w Krzyżach z redaktorem
Gustawem Gottesmanem, który mówi,
że zakładają now y tygodnik „Litera-
tura”, a ja będę dla nich pisał felietony.
Ja w  śmiech: – Nie będę pisał, bo nie
umiem. – To się nauczysz – stwierdził
Gottesman. No to się nauczyłem. I, moż-
na powiedzieć, uczę się dalej.
Bardzo często poczynania PiS
komentowane są tekstem z „Misia”:
„Nie mamy pana płaszcza i co pan
nam zrobi?”. Czuje pan satysfakcję?
A jak jej nie czuć? Ze Staszkiem Bareją
zrobiliśmy dwa filmy prorocze: „Co mi
zrobisz, jak mnie złapiesz?”, które zostało
pocięte przez cenzurę na strzępy, i „Misia”.
Był 1979 r. Staszek powiedział: Gierek już
ma dość, młode wilczki za chwilę go wy-
kończą. Zrobimy film tak, jakby cenzury
nie było, w zamieszaniu to przejdzie. I tak
się stało. Na kolaudacji „Miś” został po-
twornie objechany, była litania scen, które
mamy wyrzucić. Bareja mówi: spokojnie,
nic nie robimy, czekamy. Na wiosnę coś się
musi zdarzyć. Przyszła wiosna, przyjeżdża
Breżniew i całuje się z Gierkiem. Chryste
Panie! Przyszło lato. Jest strajk. Tak, wiem,
mówi Bareja, tramwajarzy w Lublinie. Już
myśleliśmy, żeby się poddać, kiedy Henry-
ka Krzywonos zatrzymała tramwaj w Trój-
mieście, niedaleko Stoczni im. Lenina.
„Miś” jest taki, jaki chcieliśmy.
Ze Staszkiem pracowało się wspania-
le. To był człowiek oczytany, o niezwykłej
erudycji i inteligencji. Poczucie humoru
miał na maksa. Ja w ogóle miałem w życiu
szczęście do ludzi. W szkole – wyłącznie
przedwojenni nauczyciele. Na tej nieszczę-
snej chemii – same przedwojenne sławy
naukowe. Potem trafiłem na STS – to była
wygrana życiowa. Miałem najcudowniej-
szego przyjaciela, Jurka Dobrowolskiego,
o którym mówię, że to mój najlepszy uni-
wersytet. Jestem człowiekiem wierzącym
we wszechświat i  materię, która ciągle
zmienia formę. Dlatego nie przeraża mnie,
że kiedyś też ją zmienię. Ale to wszystko,
co wiemy o wszechświecie, to drobiaż-
dżek. Dlatego elementy metafizyki, które
objawiają się nam w różnych sytuacjach,
są bardzo ważne. Mam na to potwierdze-
nie. Myśmy sobie z Jurkiem Dobrowolskim
robili różne straszne dowcipy. Ale ten, który
mi zrobił na koniec… Były moje 50. urodzi-
ny. Siedzimy z siostrą i bratem przy jakimś
cieście, a tu dzwoni zaprzyjaźniony lekarz.
Myślałem, że z życzeniami, a on mi mówi,
że Jurek nie żyje. Umarł mi na same urodzi-
ny. Jakby mnie ostrzegał: Stasiek, uważaj
na siebie.
Podobno on nienawidził spać
na plecach i mawiał, że myśl o śmierci
przeraża go właśnie dlatego, że będzie
tak musiał leżeć całą wieczność.
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Jest anegdota, że opłacił pan grabarzy,
żeby go ułożyli w trumnie na boku.
Nie musia łem. Jego żona Jola ta k
go ułożyła.
Nie ma pan wrażenia, że „Rejs” i „Miś”
nabierają nowej aktualności?
W PRL byliśmy pod okupacją sowiecką,
teraz sobie sami przędziemy los z czarnej
włóczki dostarczanej przez przyszłego
emerytowanego zbawcę narodu – jak
sam się nazwał. Ja bym go szybciej na-
zwał zdrajcą, a nie zbawcą. Tylko dziwię
się, bo przecież ci, którzy są u władzy,
muszą wiedzieć, że nie ma reżimu, który
by nie upadł. Na litość boską, nie ma innej
możliwości. Przecież nie zjednoczymy się
z ciepłym człowiekiem Łukaszenką. Ko-
ściół też słabo ciągnie ze swoim „siódme
– nie kradnij” i „miłuj bliźniego swego jak
siebie samego”. Jestem stary, swoje zro-
biłem i mogę leżeć na leżaku, ale czasem
korci mnie, czy jeszcze raz nie wskrzesić
prezesa Ochódzkiego. Tylko że on rządzi
dzisiaj telewizją publiczną, a trudno prze-
bić to, co się tam widzi.
Przeżył pan wojnę, PRL, III RP, IV RP.
Czy w Polsce było kiedyś normalnie?
Zapowiadało się, że będzie, gdy zaczę-
liśmy budować demokratyczne państwo,
dołączyliśmy do Unii Europejskiej.
Może my jako naród mamy jakiś
autodestrukcyjny gen? Jak nam
zaczyna się coś udawać, musimy
to koniecznie spieprzyć.
Nawet piosenkę o tym mamy Wojtka
Młynarskiego „Co by tu jeszcze spieprzyć,
panowie”. Ale może trudno oczekiwać
czegoś innego po narodzie, któremu Hi-
tler i Stalin wycięli w pień niemal całą inte-
ligencję. Dziś też rządzący stają na głowie,
by kiełkowała w ciemnościach.
ROZMAWIAŁA JOANNA PODGÓRSKA
ILUSTRACJE STANISŁAW TYM
Daniel Passent z planu „Rejsu” s. 86
27
 [ E X- CENTR U M ]

Słowa klucze na nowy czas

P
omysłodawczynią projektu Ex-cen-
trum jest Olga Tokarczuk. Bazuje on
na idei warsztatów prowadzonych
od 2019 r. przez Edwina Bendyka
w czasie festiwalu Góry Literatury. Przedsię-
wzięcie realizują: Fundacja Olgi Tokarczuk
(FOT) i Wrocławski Dom Literatury (WDL).
Jego celem jest podjęcie namysłu nad
końcem świata, jaki znaliśmy, i nad światem
przyszłości, jaki na gruzach tego starego
może powstać. Nie sposób przewidzieć
przyszłości, można jednak podjąć pracę
wyobraźni, by w chaosie teraźniejszości
spróbować dostrzec i opisać przemiany,
procesy i zjawiska, które uzyskają wpływ
na kształtowanie przyszłego świata. Na tym
ma polegać praca uczestników Ex-centrum.
Noblistka i organizatorzy zaproponowali ją
artystom, naukowcom i kuratorom, którzy
zobowiązali się, że podejdą do zadania
eks-centrycznie, a więc spojrzą na przy-
szłość z pozycji odrzucającej rutynowo
stosowane ramy analizy. Zaproponują także
nowe pojęcia dla zbliżającej się zmiany.

Punkt Nemo.
Skok do krainy
po-wolności EDWIN BENDYK

Punkt Nemo, inaczej biegun

niedostępności, to miejsce równie
odległe od wszystkich najbliższych
stałych lądów. Geograficznie znajduje
się gdzieś na Pacyfiku. To dobra
metafora: jesteśmy w punkcie Nemo;
starego świata już nie ma, nowy kryje się
we mgle nieznanego.

28 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 P
ojęcia punktu Nemo użył Paweł Janicki, artysta sztuki
cyfrowej, w tytule najnowszej wystawy prezentowanej
we Wrocławskim Centrum Sztuki. Twórca zaprasza
na niezwykłą wyprawę po nowej przestrzeni powstałej
na skutek przeniknięcia się światów ludzi, techniki i cy-
frowych mediów. To rzeczywistość, w której terytorium, czas i in-
formacja zlewają się, tworząc hybrydowe uniwersum. Zauważyła
je Olga Tokarczuk w eseju „Człowiek na krańcach świata” otwiera-
jącym projekt Ex-centrum. To świat jednocześnie nieskończenie
mały, gdzie niewiele jest miejsc, do których nie można dotrzeć,
wykupując odpowiedni pakiet w biurze podróży. I jednocześnie
to świat nieskończenie rozległy w swej cyfrowej cyberprzestrzeni.
Smutek postępu
Podobnych paradoksów można wskazać więcej. Oto na wy-
stawie Janickiego przyglądamy się najnowszym technologiom
i ze zdumieniem dostrzegamy, że wyglądają anachronicznie już
w chwili prezentacji. Okulary do wirtualnej rzeczywistości (VR)
leżące na kupce piachu przypominają puszkę po lemoniadzie wa-
lającą się na plaży. Zapowiadają the next big thing, kolejny wielki
przełom, który od dekad nie chce nadejść. Czekająca na spełnienie
obietnica zestarzała się i pokryła pyłem. W innej pracy „Apocalyp-
sa Canceled” artysta pokazuje, że już nie tylko kolejne zapowie-
dzi przełomów, ale nawet wizje apokalipsy wywołują znudzenie.
Bo apokalipsa, podobnie jak powszechna szczęśliwość, nie chce
nadejść, wyczekiwanie na nie przypomina udział w kiepskim, od-
woływanym przy każdej powtórce spektaklu.
Technika, która miała służyć kontroli rzeczywistości, stała się
jej częścią równie nieprzewidywalną i niepoddającą kontroli jak
zjawiska przyrodnicze. Punkt Nemo Janickiego odsłania najwięk-
szy paradoks współczesności – żyjemy w antropocenie, epoce
człowieka, w której gatunek ludzki stał się główną siłą kształtu-
jącą świat w jego wszystkich wymiarach. I jednocześnie stracił
sterowność, nie mogąc zapewnić dalszego rozwoju cywilizacji
bez groźby katastrofy.
Wrocławska wystawa jest niezwykłym komentarzem do pande-
mii Covid-19, zwłaszcza w momencie jesiennego nasilenia fali za-
każeń. Pokazuje, że punkt Nemo to nie jedynie artystyczny kon-
cept, ale opis ludzkiej kondycji tu i teraz. Wierzymy rozpaczliwie,
że można jeszcze wrócić na stary, znajomy i przez to bezpieczny
brzeg. Trudno się dziwić tej wierze, skoro przyszłość nie obiecuje
już niczego poza wątłą nadzieją, że poza horyzontem znajduje
się jakiś stały, ale nieznany ląd. Doskonałą ilustracją tego stanu
jest nasze przeżywanie pandemii.
Zabójcza niepewność
Wakacje 2020 r. miały być czasem zapominania najgorszych
dni, wypierania z pamięci traumy pierwszych tygodni zamknięcia
w domach, zdalnej pracy i zdalnej nauki, dystansu społecznego
i zamrożonego życia kulturalnego. Tłumnie wylegliśmy na pla-
że, zapełniliśmy restauracje i pociągi, na nowo ruszył przemysł
weselno-imprezowy. Mimo formalnie istniejących obostrzeń
sanitarnych uwierzyliśmy najwyraźniej premierowi, przekonu-
jącemu na progu kanikuły przed przesuniętymi wyborami pre-
zydenckimi, że koronawirusa nie należy się już bać, zagrożenie
mamy za sobą. Wszyscy chcieliśmy normalności.
Jesienne wzmożenie zachorowań zaskoczyło jeszcze bardziej
niż pierwsze wiosenne uderzenie Covid-19. Choć oczywiście
© MAXIM SLUTSKY/TASS/FORUM
nie powinno było – epidemiolodzy ostrzegali przed nasileniem
pandemii w drugiej połowie roku. Patogen wykorzystał bez-
względnie ludzką słabość, rozprzężenie dyscypliny społecznej,
zabójczą niekompetencję polityków, by przypomnieć, że pan-
demia to nie sen, który zdążyliśmy już prześnić, tylko jak naj-
bardziej realna rzeczywistość, z którą w żaden sposób nie po-
trafimy sobie poradzić. Bo jak zaakceptować przekaz, że powrót
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
do przedpandemicznej normalności jest niemożliwy? Nie dla-
tego nawet, że nie wiadomo, kiedy w końcu ustanie zagrożenie
epidemiczne. Dlatego, że ów powrót oznaczałby przyspieszenie
procesów prowadzących do katastrof znacznie poważniejszych
niż kryzys wywołany przez Covid-19.
Jedna tylko ilustracja zaczerpnięta z raportu szwajcarskiej fir-
my reasekuracyjnej Swiss Re, giganta w świecie finansów, który
zajmuje się reasekuracją, czyli ubezpieczaniem ubezpieczycieli.
Ogłoszone we wrześniu opracowanie: „Biodiversity and Ecosys-
tem Services” (Bioróżnorodność i usługi środowiskowe) analizuje
ryzyko gospodarcze i finansowe wynikające z przyspieszającej
utraty bioróżnorodności, zwanej coraz częściej szóstym wielkim
wymieraniem gatunków. Otóż okazuje się, że ponad połowa świa-
towego PKB uzależniona jest od stanu środowiska. Sama erozja
gleb przekłada się na roczne straty sięgające nawet 11 bln dol.
Zagrożone są jednak nie tylko takie sektory gospodarki, jak
rolnictwo, ale również finanse – 36 proc. aktywów holenderskich
instytucji finansowych, a więc 510 mld euro, zależy od stanu
środowiska. Autorzy Swiss Re próbują powiedzieć w chłodny,
właściwy analitykom sposób to, co od wiosny bardziej spekta-
kularnie pokazuje Covid-19 – nadszedł świat, w którym kryzysy
ekonomiczne i finansowe będą w coraz większym stopniu mia-
ły źródło w czynnikach środowiskowych, a nie wewnątrzgospo-
darczych, społecznych i politycznych. To świat, w którym stara
dobra rekomendacja premiera Włodzimierza Cimoszewicza dla
ofiar powodzi z 1997 r., że powinny były się ubezpieczyć, będzie
wspominana z sentymentem. Od zagrożeń, jakie niesie nara-
stający kryzys ekologiczny i klimatyczny, nie będzie się można
ubezpieczyć, ostrzega Swiss Re.
Dlaczego? Bo ryzyko, kategoria nieodłącznie związana z nowo-
czesnością, daje się wyrazić w kategoriach ilościowych, co z kolei
umożliwia racjonalne zarządzanie w oparciu o rachunek kosz-
tów i zysków. Kiedy jednak policzalne ryzyko zamienia się w nie-
obliczalną niepewność, zaczyna się problem. Nieubezpieczalna
niepewność to technokratyczny eufemizm dla świata narasta-
jącego chaosu, w którym rzeczywistość wymyka się spod kon-
troli. Czy kontrolę tę można choć w pewnym stopniu odzyskać?
Krótka w sumie historia pandemii nie daje zbyt wielu powodów
do optymizmu.
Zamiast się ogarnąć i przyjąć fakty do wiadomości, wolimy
atrakcyjniejsze wyjaśnienia. Jak wynika z badań przeprowa-
dzonych przez Uniwersytet Jagielloński, 48 proc. Polaków żywi
przekonanie, że koronawirus jest bronią biologiczną opracowa-
ną po to, by zmniejszyć globalną populację przez eksterminację
ludzi starszych. Co ciekawsze, tylko 17 proc. zdecydowanie się
z takim wyjaśnieniem nie zgadza. Dla 30 proc. oczywistą przy-
czyną pandemii jest rozwój sieci 5G.
Te statystyki nie wyróżniają jakoś szczególnie Polek i Polaków
na tle innych społeczeństw – fala irracjonalizmu wyraża schył-
kowe nastroje końca epoki, kiedy zbyt trudno przyjąć prawdziwe
powody katastrofy. Ich uznanie oznaczałoby bowiem pogodzenie
się z zerwaniem z niekoniecznie świetną, ale swojską przeszłością
i normalnością. A zgodzić się z tym niezwykle trudno, łatwiej
zaakceptować inne, nawet absurdalne, opowieści, nadające jakiś
sens zjawiskom, które są źródłem lęku i utraty wiary w przyszłość.
Pandemia ujawniła i wzmocniła nastroje schyłkowe. Zanim jed-
nak ogłosimy nową epokę, cofnijmy się do momentu narodzin
tej, która właśnie się kończy.
Lekcja rewolucji francuskiej
Bitwa pod Valmy miała miejsce 20 września 1792 r., choć histo-
rycy lubią ją nazywać „militarnym niewydarzeniem”. Po jednej
stronie stanęły siły francuskie tworzone z żołnierzy armii kró-
lewskiej oraz rekrutów z zaciągu ludowego, który z czasem prze-
kształcił się w instytucję poboru powszechnego, rewolucyjnego
29
 [ EX- CENTRUM ]
levée en masse. Po drugiej – wojska pruskie stojące na czele
koalicji interweniującej w obronie monarchii. Po całodziennej
kanonadzie artyleryjskiej interwenci odstąpili, rezygnując z bez-
pośredniego starcia. Poległo kilkaset osób, znikoma liczba jak
na ówczesne standardy. Potyczce przyglądał się Goethe, by ją
podsumować: „tu i teraz rozpoczęła się nowa epoka w dziejach
świata”. Czy rzeczywiście wtedy wypowiedział swe słynne słowa,
pozostanie jego tajemnicą. Nawet jeśli powstały później, dosko-
nale wyrażają znaczenie tej dziwnej bitwy.
Zwycięstwo pod Valmy okazało się kluczowym momentem
wojny w obronie rewolucji. Po pruskiej rejteradzie morale armii
interwencyjnych osłabło, Francuzi z kolei zyskali pewność siebie.
Istotę tego procesu wyjaśnia filozof Henri Peña-Ruiz, przypomi-
nając zwieńczenie potyczki, kiedy to po pruskim odwrocie dowo-
dzący Francuzami gen. Franciszek Kellermann, trzymając w jed-
nej ręce kapelusz z trójkolorowym znakiem, drugą ręką podniósł
szablę i krzyknął: „vive la nation!” (niech żyje naród!). Żołnierze
odpowiedzieli tym samym okrzykiem i śpiewem „Marsylianki”.
Dwa dni później monarchia przestała istnieć, nastała republika.
Francuzi, ratując rewolucję, uratowali jednocześnie prawo
francuskiego ludu do samostanowienia, zbrojnie określając
znaczenie suwerenności w wymiarze narodowym i społecz-
nym. Lud wywalczył sobie prawo do bycia narodem, stając pod
bronią i pokazując, że republikańska wolność najpełniej wyraża
się w gotowości do walki i śmierci w obronie wspólnoty. Repu-
blikańskie rozumienie wolności szybko musiało wejść w pełną
napięcia relację z wolnością w rozumieniu liberalnym, uznają-
cym, że to jednostka jest podmiotem, któremu przynależą pra-
wa, jakich wspólnota odebrać nie może. Innymi słowy, wolność
nowoczesnych czyni z ludu wspólnotę obywateli. Jednocześnie
jednak każdy też zyskuje prawo do nieuczestniczenia w polityce
i do dobrego życia w sferze prywatnej, domowego zacisza i reali-
zacji interesów ekonomicznych. Wolność nowoczesnych polega
więc – jak pisał Benjamim Constant – na ciągłym kombinowaniu
dwóch wolności, tej rozumianej republikańsko i tej liberalnej.
Dlaczego? Bo jedynym gwarantem wolności do nieuczestnicze-
nia w polityce i życiu publicznym jest republika broniąca praw
swych obywateli, w ostateczności odwołująca się do levée en
masse, powszechnej mobilizacji.
Napoleon szybko pokazał, że levée en masse może być nie tylko
sposobem na obronę, ale także instrumentem imperialnej eks-
pansji. Kiedy deszcz pod Waterloo wygasił płomień francuskiej
rewolucji i napoleońskiej pożogi, kongres wiedeński przywrócił
w 1815 r. Europę królów: powstała po bitwie pod Valmy republika
pozostała jedynie wspomnieniem. Mało kto dostrzegł, że w tym
samym mniej więcej czasie zaczęło nabierać na sile nowe, nie-
znane zjawisko – wzrost gospodarczy. To właśnie ok. 1820 r., już
po kongresie wiedeńskim, zaczęły ujawniać się pierwsze kon-
sekwencje tej nowej rewolucji, odbywającej się w dużej mierze
poza kontrolą królów i polityków. Jednym z efektów był bardzo
nierówny, ale prawdziwy wzrost zamożności.
Odkrycie wzrostu gospodarczego
Do początku XIX w. proces, który dziś uważamy za oczywi-
© GETTY IMAGES, CHRIS MCGRATH/GETTY IMAGES
sty, nie istniał. Materialny poziom życia mieszkańców Europy
na początku drugiego tysiąclecia nie różnił się wiele od stanu
pod koniec XVIII w. Owszem, pojawiały się nowe technologie,
by wspomnieć pług czy maszynę drukarską z ruchomą czcionką
Gutenberga. W XVII w. okrzepł już także kapitalizm jako nowy
sposób organizacji działalności gospodarczej, polegający na pra-
cy najemnej, kredycie, wymianie towarowej i swobodnej cyrku-
lacji kapitału. Dopiero jednak pojawienie się technologii pro-
metejskiej – maszyny parowej zdolnej do zamiany na użyteczną
pracę energii ukrytej w węglu – domknął układankę, umożliwia-
jąc rewolucję przemysłową.
30 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Dziś, za sprawą najnowszych technologii
komunikacyjnych, dzięki działającym online
smartfonom jesteśmy częścią totalnego systemu
technospołecznego. To impulsy płynące z sieci
kierują rytmem naszego życia, sprawiając,
że jesteśmy w stanie ciągłej gotowości do pracy,
zakupów, aktywnej rekreacji, uczestnictwa
w kulturze, nauki bez przerwy i do końca życia.
Na pierwsze kryzysy kapitalizmu w latach 30. i 40. XIX w., wyni-
kające z ograniczonego charakteru lokalnych rynków, odpowie-
dzią była ekspansja – wielkie inwestycje we flotę morską, koleje
i telegraf doprowadziły do „śmierci odległości”. Cały świat stał
się przestrzenią ekspansji kapitału wspomaganej politycznymi
projektami ekspansji imperialnej nowych europejskich mocarstw
przemysłowych, z Wielką Brytanią na czele.
Przyspieszające przyspieszenie
Wraz ze wzrostem gospodarczym i akumulacją kapitału poja-
wiło się kolejne nowe zjawisko – przyspieszenie procesów zmiany
technologicznej, społecznej, politycznej. Wszystko, co stałe, za-
częło się rozpływać w powietrzu, zauważali Karol Marks z Fry-
derykiem Engelsem w „Manifeście komunistycznym” z 1848 r.
Kapitał stał się główną siłą rewolucyjną niszczącą dotychczasowe
stosunki społeczne, a czas najważniejszą miarą nowego świata.
Potwierdziło się powiedzenie Benjamina Franklina, że czas to pie-
niądz. Historyk techniki Tom Standage przypomina utyskiwania
kapitalistów z połowy XIX stulecia: „raporty o najważniejszych
rynkach świata są publikowane każdego dnia, nasi klienci są nie-
ustannie bombardowani telegramami. Zamiast przygotowywać
kilka dostaw w ciągu roku, przedsiębiorca musi być w ciągłym
ruchu, zwielokrotniając nieustannie swój biznes”.
Tak wyglądał świat 150 lat temu, sto lat przed wynalazkiem
internetu. Logika nieustannego przyspieszenia stała się domi-
nującą logiką nowoczesności, wyrywając się spod czyjejkolwiek
kontroli, przekonuje niemiecki socjolog Hartmut Rosa. Przyspie-
szenie stało się celem samym w sobie, wynikającym ze złożenia
się w całość wielu czynników tworzących dodatnie, czyli wzma-
gające się, sprzężenie zwrotne napędzające zmiany technolo-
giczne, społeczne, przyspieszające tempo życia.
Doskonałą ilustracją logiki przyspieszenia stało się zjawisko
High Frequency Trading (HFT), czyli inwestowania wysokiej
częstotliwości. Polega ono na zautomatyzowanej grze giełdowej,
w której przepływy inwestycyjne skracają się do mikrosekund
i podejmowane są przez algorytmy wyszukujące najkorzystniejsze

Nie tylko mieszkańcy Europy zrezygnowali
z wolności i zatrzymali się, zamykając
w domach, by chronić życie swoje i bliskich.
Bohaterską figurę obywatela-żołnierza
gotowego umrzeć za ojczyznę zastąpiła
postać pracownika niezbędnego: lekarza,
pielęgniarki, sprzedawcy, kierowcy autobusu,
wypełniających bez patosu swoje obowiązki.
w danym momencie oferty. Słynny oscylator, wymyślony przez
pionierów polskiego kapitalizmu Bogusława Bagsika i Andrzeja
Gąsiorowskiego, wobec HFT to niewinna igraszka.
Powszechna mobilizacja
Jak jednak podtrzymać tę samonapędzającą się machinę nowo-
czesnego kapitalizmu? Potrzebna jest energia, to jasne. Tej dostar-
czają kolejne prometejskie przełomy technologiczne, po węglu
ropa naftowa i gaz ziemny. Potrzebna jest też ciągła mobilizacja
mas ludzkich w roli pracowników i konsumentów, twierdzi socjo-
log francuski Danilo Martuccelli. W tym celu kapitalizm przejął ów
wynalazek rewolucji francuskiej i emancypacji ludu – mechanizm
levée en masse, powszechnej mobilizacji.
Dziś, za sprawą najnowszych technologii komunikacyjnych,
dzięki działającym online smartfonom jesteśmy częścią total-
nego systemu technospołecznego. To impulsy płynące z sieci
kierują rytmem naszego życia, sprawiając, że jesteśmy w sta-
nie ciągłej gotowości do pracy, zakupów, aktywnej rekreacji,
uczestnictwa w kulturze, nauki bez przerwy i do końca życia.
I choć nominalnie pracujemy coraz mniej, mamy też coraz
mniej czasu. Hartmut Rosa ostrzega, że przyspieszenie to nowa
forma totalitaryzmu.
W konsekwencji z wielkiego, zainicjowanego pod Valmy pro-
jektu pozostaje jedynie osuwające się w totalitaryzm społeczeń-
stwo powszechnej mobilizacji. A nawet już nie społeczeństwo,
tylko system technospołeczny, którego uczestnicy odkrywa-
ją, że utracili republikę i wolność republikańską, a wolność
liberalna przekształciła się w wolność utowarowioną – opcję,
którą można obracać na rynku, tracącą jednak wartość z każ-
dym obrotem.
Wtem nadeszła pandemia i machina zatrzymała się z dnia
na dzień. Gdy próbuje ruszyć, rozbija się o nową falę zakażeń,
tak jakby wirus mówił: wolniej! Sanacja musi potrwać, nie ma
szybkiego wyjścia z kryzysu, wolniej więc! Nie będzie szybko
szczepionki, a gdy już będzie, nie przyniesie szybko skutku.
Wolniej!
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Znak nowej epoki
Doświadczenie pandemii Covid-19 dostarcza wiele ważnych
informacji. Dotychczasowe wnioski nie są jednoznaczne. Współ-
czesne społeczeństwa pokazały, że są zdolne złamać reżim po-
wszechnej mobilizacji i z dnia na dzień zamrozić gospodarki oraz
liczne aktywności społeczne. Jednocześnie jednak czas zamknię-
cia stał się okazją do konsolidacji cyfrowych korporacji, które – jak
ostrzega Cédric Durand – coraz mniej mają wspólnego z założe-
niami systemu kapitalistycznego, a coraz bardziej przypominają
feudalne struktury, czyniące źródło potęgi z pełnej, wykraczającej
poza relacje rynkowe dominacji nad swoimi poddanymi i wasa-
lami, użytkownikami ich platform. Pandemia stała się też okazją
do konsolidacji reżimu chińskiego, który zdołał wykorzystać to-
talitarną logikę przyspieszenia z totalitarnym projektem politycz-
nym. A jednak coś się wydarzyło, co jak bitwa pod Valmy może
stać się znakiem nadejścia nowej epoki.
Agnieszka Holland w swym ekscentrycznym eseju przypomnia-
ła Emmanuela Macrona, który ogłaszając 16 marca lockdown
Francji, rozpoczął swe przemówienie stwierdzeniem „jesteśmy
na wojnie”. Chciał zachęcić Francuzów do podobnej republi-
kańskiej mobilizacji, jaka napędzała historycznych bohaterów
rewolucyjnych zmagań. Kilka tygodni później, niejako w odpo-
wiedzi Macronowi, prezydent Niemiec Frank-Walter Steinmeier
stwierdził: „pandemia nie jest wojną, narody nie stają przeciwko
narodom, żołnierze przeciwko żołnierzom. To test naszej humani-
tarności”. Ten swoisty dialog przywódców najważniejszych euro-
pejskich państw doskonale wyraża najważniejsze doświadczenie
pandemii: nie tylko mieszkańcy Europy zrezygnowali z najważ-
niejszej z wartości nowoczesnych – wolności – i zatrzymali się,
zamykając w domach, by chronić życie swoje i bliskich, sąsia-
dów, słabszych. Bohaterską figurę obywatela-żołnierza gotowego
umrzeć za ojczyznę zastąpiła postać pracownika niezbędnego:
lekarza, pielęgniarki, sprzedawcy, kierowcy autobusu, wypełnia-
jących bez patosu swoje obowiązki. Niezwykły heroizm ustąpił
przed zwykłą solidarnością. Jacinda Ardern, wzorowo kierująca
Nową Zelandią w trakcie kryzysu, zamiast wzywać do wojny, za-
chęcała: bądźmy uprzejmi, troszczmy się o sąsiadów, dzwońmy
do rodziców.
Jeszcze tego nie widzimy, dokonujemy jednak skoku do epoki
po-wolności, odbijamy od punktu Nemo w nieznaną, być może
jednak niezłą przyszłość. Epoki, w której traci ważność napięcie
między wolnością liberalną i republikańską. Epoki wolnej jed-
nocześnie od ciągłego przyspieszania życia, w której – jak pisze
w swoim eseju Olga Tokarczuk – pożerający własne dzieci Chro-
nos, czas współczesnego kapitalizmu, ustępuje przed Kairosem,
czasem twórczej po-wolności, wartości organizującej wyobraźnię
i sposób działania ludzi epoki antropocenu, by mogli żyć w zgo-
dzie ze sobą i złożonym ekscentrycznym światem.
PO-WOLNOŚĆ – wartość mająca kluczowe znaczenie dla organizacji życia
indywidualnego i zbiorowego w antropocenie. W wymiarze społecznym oznacza
uznanie wyższości solidarności nad konkurencją; po-wolność gospodarcza oznacza
oderwanie działalności ekonomicznej od zasady ekstensywnego wzrostu na rzecz
rozwoju w zgodzie z zachowaniem zasobów społecznych i środowiskowych; po-wolność
w polityce prowadzi do wykorzystania jako źródła mocy współzależności, a nie
dominacji; po-wolność osobista wyraża się w praktykowaniu troski.
EDWIN BENDYK
Projekt Ex-centrum to nie tylko eseje publikowane w POLITYCE, ale także transmisje rozmów
z autorkami i autorami na temat ich tekstów. Zapraszamy do obejrzenia rozmowy z prof. Ewą
Bińczyk o jej zeszłotygodniowym eseju poświęconym ekowerwie w środę 28 października
o godz. 19.00 na fejsbukowych fanpejdżach Fundacji Olgi Tokarczuk, Wrocławskiego Domu
Literatury i POLITYKI. Na tych stronach znajdziecie też Państwo zapis rozmowy z Olgą Tokarczuk
na kanwie jej eseju „Człowiek na krańcach świata” opublikowanego POLITYCE 40.
31
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
© TOMASZ GZELL/PAP
Nie chcę robić kłopotu
Prof. Ewa Łętowska o przemijaniu
i przygotowaniach do śmierci. I o tym,
co nas jeszcze w Polsce może czekać.
VIOLETTA KRASNOWSKA: – Myślałam, że w dobie covidu zechce
pani udzielić wywiadu przez telefon. A pani: „ja niestrachliwa,
zapraszam do mnie”. Naprawdę, nie boi się pani?
EWA ŁĘTOWSKA: – Nie jestem strachliwa, ale przede wszystkim
nie brawuruję. Kupiłam sobie bilet do filharmonii, chciałam
pójść, bo dawno nie byłam. Bywam w restauracjach, lubię je
i lubię się w nich spotykać. Póki jeszcze działają, trzeba ko-
rzystać. Zupełnie nigdzie nie chodzić – to człowiek zwariuje.
Natomiast czy ja się boję? Boję się tylko dwóch rzeczy – oczy-
wiście boję się cierpienia. Tego, że umrę w męczarniach. Ale
32 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Prof. Ewa Łętowska (ur. w 1940 r.) – prawniczka,
profesor w Instytucie Nauk Prawnych PAN, członkini
Polskiej Akademii Nauk, Polskiej Akademii Umiejętności,
pierwsza rzecznik praw obywatelskich, sędzia
Naczelnego Sądu Administracyjnego, sędzia Trybunału
Konstytucyjnego.
bardziej boję się upokorzenia. Upokorzenia, które mnie spotka,
gdy będę prosiła o pomoc i ktoś mi jej nie udzieli. I jeżeli będą
mnie chcieli poniżyć, a ja nie będę się umiała opancerzyć przed
tym upokorzeniem.
O jakim upokorzeniu pani mówi?
Upokorzeniem jest raniące słowo, kopniak w czułe miejsce
– ale nie należy nikomu tych miejsc zdradzać. Zatem bardziej
przyziemnie: na przykład siedzenie przez wiele godzin na SOR
ze świadomością, że nikogo nie obchodzę. Ja nie mówię tu
tylko o cierpieniu fizycznym, ja mówię o upodleniu. I jeżeli
mam umierać w męczarniach, na SOR, w upokorzeniu, albo
umierać, dusząc się we własnym domu, to ja chcę umrzeć we
własnym domu.
Boi się pani śmierci?
Zupełnie nie. I to nie jest żadna kokieteria. W końcu miałam
bardzo piękne życie, ciekawe, a każdy bal się kiedyś kończy.
Nie każdy może mieć takie szczęście, że po prostu zaśnie i się
nie obudzi, a tak bardzo bym chciała.
 Podczas ostatniego spotkania powiedziała mi pani,
że zadysponowała, co ma stać się z pani ciałem po śmierci.
Do dziś jestem w szoku.
To tak szokuje, że ja swoje ciało zapisałam A kademii
Me­dycznej?
Skąd w ogóle ten pomysł?
Jest taki bardzo ładny wiersz Wisławy Szymborskiej pt. „Po-
grzeb”. Proszę przeczytać i wtedy pani zrozumie, dlaczego tak
zrobiłam. Wiersz jest złożony z wyrywków z rozmówek zasły-
szanych w kondukcie:
„tak na­g le, kto by się tego spo­d zie­wał
ner­w y i pa­pie­ro­s y, ostrze­ga­łem go”
„jako tako, dzię­k u­ję”
„roz­pa­k uj te kwiat­k i”
„brat też po­szedł na ser­ce, to pew­n ie ro­d zin­ne”.
I tak dalej, nieistotne rozmowy o sprawach przyziemnych
i koniec:
„do wi­d ze­n ia pani”
„może by gdzieś na piwo”
„za­d zwoń, po­ga­da­my”
„czwór­k a albo dwu­nast­k a”
„ja tędy”
„my tam”.
Czy pani rozumie teraz dlaczego? To tylko przykry obowią-
zek, bo wypada, bo należy, ale to udręka dla wszystkich. Z tych
samych przyczyn nie pozwoliłam nigdy, żeby robiono mi księgę
pamiątkową, jaką się robi „ku czci” jakiegoś profesora. Mam
oddanych wychowanków, którzy mi to proponowali kilka razy.
Wiem, jak to wygląda: dzwonienie po znajomych, prośby, żeby
coś napisali, ktoś musi się zająć zebraniem bibliografii. Za dużo
wiem o życiu naukowym, żebym sądziła, że byłoby inaczej.
Uważam, że pomysł z zapisaniem moich zwłok Akademii Me-
dycznej jest bardzo dobry. Jeśli nie ma się osób bliskich, dla
których te wszystkie ceremonialności mają jakieś znaczenie,
to ci, którzy się tym zajmą, będą mieli po prostu łatwiej. Nie
będzie kłopotu. Mnie sprawiałoby przykrość, gdyby ktoś sobie
myślał: „O rany, nie dość, że umarła, to jeszcze narobiła kło-
potu. Boże, musimy to wszystko pozałatwiać”. Po co? Na mnie
kiedyś duże wrażenie zrobiła opowieść, że ktoś stanął na mów-
nicy i milczał. „Podarowałem otoczeniu kilka minut spokoju”
– mówił potem. I ja też otoczeniu chcę dać jakąś możliwość
spokoju, żeby z wdzięcznością pomyśleli, że ja nie chciałam
ich fatygować, nie chciałam im zawracać głowy chodzeniem
na mój pogrzeb.
Jak się przekazuje ciało do Akademii Medycznej?
Jest specjalny rejestr, gdzie się człowiek zgłasza. Wymaga
to oświadczenia notarialnego. I kiedy już będzie trzeba, dzwo-
ni się tylko pod wskazany telefon, ktoś przyjeżdża po ciało
i wszystkim się zajmuje. Mogę pokazać, jak wygląda ten do-
kument. Mam wszystko tu, w teczce, która leży na wierzchu,
w szufladzie. Jest moje oświadczenie woli na formularzu, po-
świadczenie przez notariusza, jest dyspozycja na temat postę-
powania na wypadek choroby…
A jaka jest to dyspozycja, jeśli mogę spytać?
Żeby mnie nie ratować.
Czyli?
Nie stosować terapii uporczywej. Wszystko tu jest: dyspo-
zycja do banku, do kont, testament, informacja, kogo należy
powiadomić o stwierdzeniu nabycia spadku. Po co ktoś ma
mieć kłopot z tym wszystkim? Wszystko jest zrobione jak po-
trzeba. U nas mówienie o śmierci jest tematem tabu. To jest
do tego stopnia silne, że ja się krępuję o tym mówić, bo może
ludzie pomyślą, że to jest z mojej strony jakaś brawura albo chęć
epatowania. Nie! To jest czysto praktyczne działanie. To tak jak
wyjeżdża się z hotelu – ludzie zaścielają łóżko, nie zostawiają
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
rozgardiaszu w łazience, tak się ogarnia wszystko wokół. Tak
samo tu.
Ale pani profesor, osoba znana, tak nagle, po cichu,
chce po prostu któregoś dnia zniknąć?
Ja nie kokietuję, ale dla mnie to żenujące, jeśli z mojej przy-
czyny jest jakieś zamieszanie. Ja nie lubię sprawiać ludziom
kłopotu. Teraz też – lekarze mają dużo pracy, więc ja staram się,
żeby być jak najkrócej, jak najszybciej, żeby nie absorbować,
żeby wszystko załatwić niezwykle szybko i sprawnie. Tak samo
sprawy ze śmiercią chcę załatwić.
Taka decyzja o oddaniu swoich zwłok Akademii Medycznej,
by podczas sekcji mogli się na nich uczyć przyszli lekarze,
jest określana cudownym darem śmierci dla życia.
Eee tam. Nie uważam, żeby to był cudowny dar. Po prostu
przeczytałam, że mają duże kłopoty z pozyskiwaniem ciał, któ-
re są w miarę w dobrym stanie, czyli krótko mówiąc, nadają im
się do nauki. Mają, przepraszam bardzo za ten makabryczny
aspekt, ale przeważnie ciała bezdomnych czy z wypadków. My-
ślę więc, że jak dostaną takie w miarę zadbane ciało, to może
ono im się do czegoś przyda. Ja nie jestem wierząca, ale uwa-
żam, że jeżeli duszy nie ma w tym ciele, to jest to już zupeł-
nie co innego. Ja byłam przy śmierci mojego ojca, który umarł
w domu, i niech mi pani wierzy, że „przed” i „po” to jest całkiem
co innego.
Myślę podobnie, ale tak bez pogrzebu? Bez „odprowadzenia
do grobu”?
To wasz, nie mój pogrzeb.
Ale to też forma pożegnania, wyrażenie po raz ostatni
szacunku osobie zmarłej.
Możecie sobie pójść do knajpy, zamówić butelkę wina,
możecie sobie o  mnie pogadać. Znacznie sensowniejsze
i przyjemniejsze.
A wie pani, że Polacy bardziej jeżdżą odwiedzać groby niż
rodzinę w Wigilię? Epidemiolodzy już się boją, że wzrośnie
gwałtownie liczba zakażeń, bo ludzie muszą 1 listopada
masowo ruszyć na cmentarze.
Ludzie chodzą, nie wiem – z tradycji, z wygodnictwa, z uspo-
kojenia sumienia. Ja nie chodzę, a tym bardziej teraz nie mam
zamiaru iść. Będzie leżało zielsko, niech sobie leży. Tam i tak
niczego nie ma. Mam grób rodzinny, gdzie są pochowani moi
rodzice i mąż. Tam nawet ja jestem już wpisana na płycie, choć
ja tam nie będę leżała, ale żeby wszystko było razem. To grób
wieczysty, ale i tak kiedyś zostanie usunięty, żeby zrobić miej-
sce nowemu. Nie odczuwam specjalnej potrzeby kultywowania
grobu. Raczej jeżeli coś robię wokół niego, to tylko po to, żeby
ludzie nie gadali. Bo co mam wszystkim tłumaczyć od począt-
ku, że nie mam kultu grobu? Po nas zostają książki, rzeczy, pły-
ty, meble. Wiele z rzeczy, które mam, też jest przecież gdzieś
w sztafecie.
Bardzo skromna pani jest, a przecież jest niekwestionowanym
autorytetem, nie tylko dla prawników. Jak Łętowska coś
powie, to wiadomo, że tak jest!
I dlatego cały wysiłek kształcenia się, czytania, doskonale-
nia był i jest po to, żeby mieć coś do powiedzenia. Jeżeli ktoś
mnie o coś zapyta, to po to, żebym nie mnożyła pustych słów.
Nieprawdopodobnie wkurza mnie pustosłowie i „nawijka”.
Dlatego, ponieważ bardzo wyostrzyły się dziś formy publicz-
nego zabierania głosu, a ja ich nie uprawiam, to mój głos jest
coraz cichszy.
I jesteśmy zalewani pustosłowiem i nawijkami.
Trzeba patrzeć na historię. „Do pory – do czasu”. Zawsze każ-
dy, niezależnie od tego, kim jest, jeśli do mnie zadzwonił i za-
pytał, to ja mu wszystko sumiennie powiedziałam, oczywiście
w zakresie swojej wiedzy. Nie wprowadziłam w błąd, bardzo
uczciwie powiedziałam, bo ja uważałam zawsze, że wiedzę
33
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
mam po to, żeby się nią dzielić. Albo mnie kupujesz, albo nie,
ja się nie proszę. Nie mam poczucia konieczności wymuszenia
swojej woli. Ja się nie napraszam. Nie podoba ci się, co starucha
gada, to nie słuchaj. Mnie nie zależy. Przy czym to nie jest wcale
taka wielka cnota, bo za tym się kryje pewne poczucie elitarno-
ści. Bo to jest na moich warunkach. My way. Abym była dobrze
zrozumiana: uciekam w ten sposób przed ageizmem. (To dys-
kryminacja ze względu na wiek). Jest mnóstwo rzeczy, które
mnie złoszczą, jeżeli chodzi o upływ czasu związany z wiekiem.
Omija mnie możliwość napawania się fizycznym pięknem gło-
su. Teraz, słuchając moich płyt z muzyką poważną, wiem o tym,
że one były piękniejsze nie dlatego, że byłam młodsza, tylko
że lepiej, „soczyściej” słyszałam. Jest to jednak bez znaczenia,
bo na to nie mam wpływu i byłabym bardzo niemądra, gdybym
się skupiła w tej sytuacji na tym, żeby żałować róż, które więdną.
Ja czasami tak żartobliwie powiadam – o, jak to dobrze, że ja
jestem stara. To nie jest wcale pocieszanie się. To jest problem
szklanki: jest do połowy pusta czy do połowy pełna. Ja całe życie
koncentrowałam się na tej połowie szklanki, która jest pełna.
I ona w tej chwili też jest dla mnie do połowy pełna.
Co jest teraz dla pani tą pełną połową szklanki?
Doświadczenie. Moje doświadczenie w zakresie prawa jest
spore, potrafię przewidzieć następstwa rozwiązań prawnych,
widzę ich dalsze konsekwencje, wiążę przyczyny i skutki. I je-
żeli pani pyta, dlaczego ja się cieszę ze starości i co znaczy,
że moja szklanka jest do połowy pełna, to powiem: nie ja jestem
w tej chwili odpowiedzialna za to, co się dzieje. A tego osoby
młodsze albo mniej doświadczone czy postawione tam, gdzie
nie trzeba, nie widzą.
Na przykład?
Choćby centralizowanie wszystkiego, a to właśnie się dzieje.
Przecież to przepis na katastrofę. Ja to wiem i to jest mój zysk,
bo widziałam to, żyjąc w PRL. Doskonale pamiętam, premier
Piotr Jaroszewicz w momencie, kiedy usłyszał o wyrzuceniu
konduktorki, kazał wpisać do prawa zakaz wyrzucania konduk-
torek. Bo łatwo napisać ustawę przeciw wyrzucaniu kondukto-
rek. Albo – to już za Tuska – o chemicznej kastracji pedofilów.
To jest granie na najniższych instynktach, uświadommy sobie
ten mechanizm. Tym mechanizmem władza posługuje się za-
wsze. Tylko on w tej chwili potwornieje. A moja cząstka odpo-
wiedzialności, jako osoby w takim wieku i o takim statusie,
jaki osiągnęłam, polega tylko na jednym – że jeżeli ktokolwiek
przypadkiem do mnie zabłądzi i mnie zapyta, to ja uczciwie
wtedy powiem, jak według mojego doświadczenia prawnego
to się przedstawia; nazwę procesy społeczne, które za tym stoją.
I to jest jedyna rzecz, którą w tej chwili mogę zrobić.
Ale przed sądem w ramach protestów pani stoi.
Tak, czasami stoję i swoją obecnością coś demonstruję. Ale
nie przemawiam jako mówca wiecowy. To, o czym mówimy,
jest kwestią proporcjonalności. To jest wypracowanie sobie
właśnie pozycji „z boku”. Nie tylko dlatego, że za długo nie
mogę stać. Bardziej niż na możliwości wpływania zależy mi
na możliwości prezentowania własnego zdania. I stąd może
płynie moje nastawienie, że jak kto pyta – obojętnie z jakie-
go obozu, obojętnie z jakiej formacji – to ja mu, jak umiem,
odpowiem. Bo mi na prezentacji własnego zdania zależy jako
obywatelowi, jako profesorowi prawa, jako Łętowskiej. Nie
odpowiem tylko wtedy, gdy widzę, że chcą mną (nazwiskiem,
wizerunkiem) manipulować.
A teraz nie mamy właśnie takiej sytuacji, że trzeba krzyczeć,
protestować?
Nie każdy musi robić wszystko. I jeżeli ja uważam się za oso-
bę kompetentną w zakresie analizy prawa czy pokazywania
mechanizmów społecznych, to ja staram się to robić. To jest
kwestia pewnej wstrzemięźliwości, jeśli chodzi o formę. Proszę
34 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
popatrzeć, co się stało ostatnimi czasy – idzie o tę bardzo szko-
dliwą kampanię przeciwko LGBT. Punkt ciężkości został moc-
no przesunięty w kierunku bardziej jaskrawych form demon-
stracji, co spowodowało radykalizację tych środowisk.
Jaki był powód i cel tej kampanii?
Prosty: populizm. Populizm ułatwia rządzenie, bo powoduje
właśnie polaryzację stanowisk. Mój głos i moje stanowisko są
blade na takim tle. Nie tylko moje, Łętowskiej, tylko generalnie
znika centrum, miejsce, gdzie szuka się porozumienia. Są tylko
dwa ekstrema. A im bardziej ekstremistyczne są ekstrema, tym
trudniej liczyć na rozmowę. Ja nad tym boleję. Tym bardziej
że ja jestem bardzo zaangażowana jako prawnik w ideę pro-
porcjonalności: nie białe, nie czarne, wyważ, żeby było szare.
Sędzia, gdy orzeka, musi orzec proporcjonalną karę do sytuacji,
osoby, czynu.
Tak powstaje sprawiedliwy wyrok.
Całe prawo jest ulepione z kompromisów, więc jeżeli istnieje
populizm, to on usuwa szanse na kompromis. I w tej sytuacji ja
akceptuję to, że te moje szarości nie mają wzięcia.
I nie wkurza to pani?
Może mnie wkurzać, ale to są fakty. Ja mam się na fakty ob-
rażać? Jeżeli ktoś chce i zapyta, to wtedy będę cierpliwie tłu-
maczyć, mówić o konsekwencjach.
Nie chce pani tego zmienić, poprawić, ratować?
Pani nie będzie miała wpływu tym działaniem, o którym
pani mówi. Pani co najwyżej będzie uczestniczyła w walce, ale
wpływu na rozwój wypadków pani nie będzie miała. Wygląda,
że idzie ku zwarciu.
Jakie przewiduje pani tego konsekwencje?
Cieszę się z mojej starości. I mam nadzieję, że jak się zaczną
bić, to nie dostanę, jak by to powiedzieć, źle wycelowanym ka-
wałkiem z jednej i z drugiej strony.
Ale co robić? Wprowadza się „bezkarność plus”, a jutro może
zostać uchwalone prawo, że noc nie następuje po dniu.
Pani mi cały czas „wjeżdża”, za przeproszeniem, na pro-
blem, który mamy, bo wybraliśmy jako społeczeństwo ludzi,
którzy nie szanują tego, co sami akceptowali jako przynależ-
ność do demokratycznych państw prawa. Koniec. I już dawno
mówiłam, że „skończyło się państwo prawa”. Gdzieś na po-
czątku 2017 r. A demokratyczne państwo prawa skończyło się
w maju, kiedy dwóch polityków po prostu sobie powiedziało,
że nie będzie wyborów w danym terminie. Tak się nie decydu-
je o wyborach. I w tym momencie skończyła się demokracja,
bo przywódcy partyjni zadecydowali za naród i zadecydowali
inaczej, niż nakazuje ustawa przyjęta w formach aprobowa-
nych w państwie prawa. Koniec, dla mnie to jest cezura. I teraz
nawoływanie do powszechnego immunitetu jest dalszym cią-
giem tamtego zdarzenia. Pyta pani teraz: co my mamy robić?
To niech pani agituje po wsiach, żeby inaczej głosowali! Ja ro-
bię, co do mnie należy, bo mój krąg to jest akademia – więc ja
mogę mówić moim kolegom: jesteście winni za to, że to, że to,
że to. Ale nie będę agitowała po wsiach!
Ale jeździła pani na te spotkania obywatelskie po kraju,
tłumaczyła ludziom po bibliotekach, domach kultury,
czym jest konstytucja.
Tyle, co mogłam i miałam sił.
Jak to się wszystko dalej potoczy?
Na pewno nie czeka nas radosny rozwój gospodarczy.
Na pewno nie czekają nas przyjazne szpitale prowadzące
działalność profilaktyczną w różnych zakresach. Na pewno
nie czeka nas rozwój prywatnej przedsiębiorczości. Na pewno
nie czeka nas spokój na ulicach. Natomiast co nas czeka? Ja już
tego nie dożyję i to jest, widzi pani, awantaż tego, że ja jestem
w podeszłym wieku.
ROZMAWIAŁA VIOLETTA KRASNOWSKA
[ SPOŁECZEŃSTWO ]

Oddane, zapomniane
Wszyscy są zgodni od dekad: dzieci powinny
wychowywać się w rodzinach biologicznych
albo zastępczych. Na pewno nie w domach dziecka.
Tymczasem tych jest coraz więcej,
a rodzin zastępczych ubywa.

ilustracje łukasz rayski

JOANNA CIEŚLA, MARTA MAZUŚ Zachód. Krótko później w Dziekano- – przyjęła niedawno pod dach szóstkę
wie Leśnym. rodzeństwa. Gdyby tego nie zrobiła,

W
ydawało się, że styczeń
przyniesie zmianę. Nie
rewolucyjną, ale znaczą-
cą. Od początku 2021 r.
wchodzi w życie przepis
głoszący, że w jednym domu dziecka może
mieszkać maksymalnie 14 wychowanków,
zamiast 30, których można w nim pomie-
ścić dziś. Widać jednak, że system się bro-
ni. W niektórych miejscach od pewnego
czasu placówki są dzielone – by formal-
nościom stało się zadość.
W  Nowej Rud zie  w  czterokondy-
g nac y jny m budy n k u m ieszcz ą się
trzy różne placówki. Mają nawet inne
adresy u l. Fredr y 47/2, 47/3 i  47/4.
W  ka żdej jest 14 miejsc. Trz y domy
d z iecka wchod zą w  sk ład jed nego
Zespoł u Koedu kacy jnych Placówek
Opiekuńczo-Wychowawczych.
To nie koniec. Bo ciągle powstają nowe
domy dziecka. Nawet w  pow iatach,
gdzie wcześniej ich nie było. Pachnącą
nowością placówkę niedawno otwar-
to w Błoniach, w powiecie Warszawa
Mimo powszechnej zgody na likwida-
cję domów dziecka między 2014 a 2019 r.
przybyło ich blisko 130. W sumie dzia-
łało 1139. Dorasta w nich 17 tys. dzieci.
Co czwarte spośród tych, którym matki
i ojcowie nie mogą zapewnić opieki.
W tym samym czasie rodzin zastęp-
czych, które miały zająć miejsce domów
dziecka, ubyło prawie 2,2 tys. W zeszłym
roku było ich 36 164.
Zastępcza codzienność
Codziennie rano K., samotna matka
zastępcza mieszkająca pod Warszawą,
musi jakoś dowieźć do szkoł y swoje
dzieci. Dwanaścioro – za dużo na jeden
samochód. Pomagają jej więc znajomi
z okolicy i rozwożą dzieci swoimi autami.
Gdy K. z dziećmi chce pojechać na waka-
cje, podróż odbywa się na kilka tur. Jako
samotna matka zastępcza dwanaściorga
dzieci K. za swoją pracę nie dostaje pen-
sji, nie ma też umowy o pracę, rodziną
zastępczą jest niezawodową.
Urzędnicy z  nią walczą. Zarzucają,
że ma za dużo podopiecznych. To fakt
trafiłyby do domu dziecka. Żadna inna
rodzina zastępcza się nie zgłosiła.
Mimo że rodzeństwem opiekuje się
od zaledwie kilku miesięcy, dała radę
trochę wyprowadzić dzieci na prostą.
Są ofiarami ciężkiej przemocy, prawdo-
podobnie także seksualnej, ale powo-
lutku z ich oczu znika już przerażenie.
Zaczynają jej ufać. Jedno nawet nauczyło
się śmiać. Teraz samotna matka zastęp-
cza musi jeszcze tylko zawalczyć, aby ta
szóstka mogła u niej zostać, a nie trafiła
do domu dziecka.
Tego chce ich matka biologiczna, która
ma już na koncie wyrok sądu za znęcanie
się nad dziećmi, ale wciąż ma prawo je
widywać i decydować o ich życiu.
Ta historia, opisana niedawno w me-
diach społecznościow ych przez dzia-
łaczkę na rzecz rodzicielstwa zastęp-
czego Annę Krawczak, poruszyła tysiące
ludzi w Polsce. Tysiące razy udostępnia-
no ją i komentowano. Jednak dla tysię-
cy rodzin zastępczych nie jest niczym
w y jąt kow y m. Ta k właśnie w yg ląda
ich codzienność.

P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 35
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
Dlaczego rodzina zastępcza jest lep-
sza niż dom dziecka, nawet 14-osobowy?
Przede wszystkim dlatego, że niezależ-
nie od kompetencji i  doświadczenia
w ychowawców – instytucja pozostaje
dla nich miejscem pracy. Z którego wy-
chodzi się do własnej rodziny, ustępując
pola koleżance lub koledze. Z którymi
podopieczni mogą mieć lepszą lub gor-
szą więź. Z natury rzeczy – słabszą niż
w opiece rodzinnej, gdzie razem zaczy-
na się dzień i go kończy, świętuje, gotuje
obiady, wynosi śmieci i sprząta wspólną
łazienkę. Bliskość rozwija się w codzien-
ności. A gdy nawet ta bliskość między wy-
chowankiem a wychowawcą w placówce
wykiełkuje, nie można się bulwersować,
gdy w ychowawca akurat postanow i
zmienić pracę. Rotacja pracowników
w placówkach wychowawczych od lat
jest podnoszona jako potężny problem.
Na dodatek utrzymanie dzieci w ro-
dzinnej pieczy zastępczej jest tańsze.
W ubiegłym roku kosztowało średnio
miesięcznie 2284 zł. W placówce opie-
kuńczo-wychowawczej 5044 zł.
Rodzinny system
antyrodzinny
Przekonani, że nie ma to sensu, od lat
zmierzamy w kierunku odejścia od opie-
ki instytucjonalnej. Ponad dwie dekady
temu powstała koalicja „Zamknijmy
domy dziecka!” (swój udział w niej miała
też POLITYKA). Po reformie administra-
cyjnej zadanie praktycznej organizacji
wsparcia dla dzieci i ich rodzin dostały
Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie.
W tym czasie zaczęto również dostrze-
gać konieczność rozwijania sieci rodzin
zastępczych – jako alternatywy wobec
instytucjonalnych domów dziecka, fila-
ru systemu pomocy w okresie PRL. Dla
instytucji też zaplanowano reformę.
– W 2004 r. pojawił się przepis, że liczeb-
ność wychowanków w placówkach nale-
ży zmniejszać – do maksimum 30 dzie-
ci w 2006 r. Był to bardzo ambitny cel,
bo placówki miewały nawet po setce pod-
opiecznych. Samorządy doprosiły się jed-
nak wydłużenia czasu na dostosowanie,
początkowo do końca 2010 r. – opowiada
Joanna Luberadzka-Gruca, ekspertka
Koalicji na rzecz Rodzinnej Opieki Za-
stępczej. W 2011 r. Sejm uchwalił nawet
ustawę o wspieraniu rodziny i systemie
pieczy zastępczej, z którą początkowo
wiązano duże nadzieje.
Dlaczego zatem dwanaścioro dzieci
wciąż musi wychowywać samotna mat-
ka bez umowy? Bo warunki tworzone
rodzinom zastępczym w Polsce są tak
złe, że kto nie jest straceńczo zdetermi-
nowany do pomysłu opieki nad cudzym
36
potomstwem, po prostu nie da rady
w tym wytrwać.
Zaczyna się najczęściej podobnie
– z potrzeby serca. – Chcieliśmy po pro-
stu pomóc jakiemuś dziecku – opowiada
Paulina Skiba, która od roku, razem z mę-
żem oraz dwójką własnych dzieci, tworzy
rodzinę zastępczą dla 5-letniej Ani. Ich
najbliższe podwarszawskie Powiatowe
Centrum Pomocy Rodzinie przyjęło ich
z otwartymi rękami. Był kurs przygoto-
wawczy obejmujący 12 spotkań, były
wielogodzinne praktyki w  rodzinnym
pogotowiu opiekuńczym, testy psycholo-
giczne, prześwietlanie ich umów o pracę,
aktu notarialnego mieszkania, wysokości
zarobków. Gdy trafiła do nich Ania, Pau-
lina miała poczucie, że są dobrze przygo-
towani. I że w razie trudności będą mogli
liczyć na pomoc swojego powiatu.
Wystarczył rok, aby się przekonali,
że system rodzinnej pieczy zastępczej
w Polsce wcale prorodzinny nie jest. A już
na pewno nie jest prodziecięcy. W odczu-
ciu Pauliny, bardziej niż Anią, PCPR in-
teresuje się jej biologiczną mamą, która
ma już odebrane prawa rodzicielskie
do dwójki starszych dzieci i ograniczo-
ne prawa w stosunku do Ani, a obecnie
na stałe przebywa w schronisku dla bez-
domnych. Nie wykazuje specjalnej ini-
cjatywy, jeśli chodzi o kontakty z córką,
pojawia się i znika. Jeśli jednak wystąpi
z prośbą o widzenie z dzieckiem, rodzina
zastępcza ma obowiązek jej to umożliwić.
Tak stanowi prawo. Co więcej, Ania wie,
że w każdej chwili może postanowieniem
sądu wrócić do swojej biologicznej mamy.
Zgodnie z przepisami PCPR ma 18 mie-
sięcy na uzyskanie decyzji, czy dziecko
ma wrócić do rodziny biologicznej, czy
będzie kierowane do adopcji. – Ale w hi-
storiach znajomych rodzin zastępczych ten
czas wynosił przynajmniej trzy lata. Bywa
też, że z powodu przedłużających się proce-
dur dziecko ostatecznie przebywa w rodzi-
nie zastępczej aż do ukończenia 18. roku
życia – mówi Paulina Skiba. Dodaje, że zale-
dwie po roku funkcjonowania jako rodzina
zastępcza chce poddać się terapii psycho-
logicznej. Trudne jest dla niej poczucie
kompletnego braku sprawczości – dbasz
o dziecko, zależy ci na nim, dzięki tobie
bierze udział w rodzinnych rytuałach, ale
tak naprawdę nie masz żadnego wpływu
na to, co się z nim stanie. – Ania na spotka-
nia z mamą reaguje biernością, nie mówi
na ten temat. Jedynym znakiem, który
zdradza, co czuje, jest to, że po spotkaniach
z mamą zdarza jej się niszczyć swoje zabaw-
ki – opowiada Paulina.
Krystyna prowadząca od 13 lat w małej
miejscowości pod Zamościem rodzinę
zastępczą z funkcją pogotowia opiekuń-
czego (trafiają do niej dzieci z interwencji,
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
np. zabrane z domu, w którym doświad-
czały przemocy), również zaczynała z en-
tuzjazmem. Razem z lokalnym PCPR or-
ganizowała okolicznościowe uroczystości,
które miały zwiastować początek owocnej
działalności rodzin zastępczych w regionie.
Niestety, dziś, jak mówi Krystyna, zostało
z tego jedynie poczucie, że im bardziej
się angażuje, tym bardziej dostaje po łbie.
Z ośmiu zawodowych rodzin zastępczych,
które razem z nią zaczynały pracę w okoli-
cy, do dzisiaj przetrwały trzy. Jeden z waż-
niejszych powodów to finanse. Krystyna
za swoją pracę dostaje niecałe 3 tys. zł
na rękę. To i tak kwota wyższa od przecięt-
nych stawek za pracę rodzin zawodowych
– właśnie ze względu na to, że Krystyna
działa jako pogotowie.
Cena poświęcenia
Przeciętne wynagrodzenie rodzin za-
wodowych, a więc takich, w których jed-
na osoba otrzymuje pieniądze za opiekę
nad dziećmi, kształtuje się na poziomie
2,3–2,4 tys. zł brutto. Jeśli rodzinę tworzy
małżeństwo, drugi z małżonków powi-
nien pracować. Jeśli rodzic jest samotny,
z tej kwoty musi utrzymać siebie i bio-
logiczne dzieci. – Są powiaty, w których
stawki są wyższe. Statystycznie jednak
utrzymują się na poziomie krajowego
wynagrodzenia minimalnego lub niższym
– podkreśla Joanna Luberadzka-Gruca.
Rodziny niezawodowe – takie jak Pau-
liny Skiby – nie otrzymują wynagrodze-
nia. Z założenia i ojciec, i matka mogą
pracować poza domem, choć nie zawsze
jest to możliwe, szczególnie jeśli sytuacja
dziecka jest trudna.
Teoretycznie powiat może obu typom
rodzin przyznawać różnorakie świad-
czenia dodatkowe, nie stanowi to jed-
nak reguły. Zarówno rodziny zawodowe,
jak i niezawodowe dostają świadczenia
na utrzymanie podopiecznych. Ich mi-
nimalną wysokość 8 lat temu ustawowo
określono na tysiąc złotych na dziecko
bez orzeczenia o niepełnosprawności
i 1,2 tys. zł, jeśli ma orzeczenie. Niektóre
powiaty dokładają nieco ponad mini-
mum, raczej symbolicznie.
Joanna Luberadzka-Gruca proponuje,
by w świetle tych danych postawić się w sy-
tuacji osoby chętnej do przyjęcia dziecka.
– Musi głęboko się zastanowić, czy propo-
nowane warunki nie doprowadzą do de-
gradacji jej własnej rodziny biologicznej.
Wiele osób z czasem wyznaje: „Niby wie-
działam, na co się decyduję, ale nie byłam
przygotowana na aż tyle. Wcześniej było
nas stać na wyjazd na wakacje, czasem
kino czy restaurację, normalne życie. Kiedy
zostaliśmy rodziną zastępczą, przez brak
pieniędzy nie tylko my, dorośli, musieliśmy
z tego zrezygnować. Przede wszystkim nie

jesteśmy w stanie więcej zapewnić tego
własnym dzieciom”. – Znam dwie rodziny,
w których ojcowie byli zmuszeni wyjechać
za granicę do pracy. Inaczej nie udałoby się
w powiększonym składzie utrzymać – kon-
tynuuje Luberadzka-Gruca.
Rodziny niezawodowe, choć liczniejsze
(10,7 tys. w 2019 r.), wykruszają się z sys-
temu najszybciej. Wynagrodzenie nawet
na poziomie 2,3 tys. zł w mniejszych miej-
scowościach bywa odczuwalną kwotą. Ro-
dzin zawodowych przybywa – ale po kilka-
dziesiąt rocznie. W 2019 r. było ich 2167.
Nieco prędzej powstają, tworzone z myślą
o liczniejszych podopiecznych, rodzinne
domy dziecka. W ubiegłym roku wciąż
jednak działało ich zaledwie 668.
Większość powiatów nie jest skora
do podpisywania z  rodzinami umów
na odpłatną opiekę nad dziećmi. Mają
inne priorytety – jak drogi, szkoły, szpitale
– ważne dla liczniejszych wyborców niż ro-
dziny zastępcze. A placówki – jeśli są na ich
terenie – muszą utrzymywać tak czy siak.
System bez gospodarza
Do tego – zdaniem Krystyny – mimo
że koszt pobytu w rodzinnej pieczy za-
stępczej jest nieporównanie niższy niż
koszt utrzymania wychowanka w domu
dziecka, PCPR i tak chętniej i szybciej
umieszcza podopiecznych w instytucji.
– Po prostu im się nie chce – mówi szczerze
Krystyna. – Do mnie, jako do pogotowia
rodzinnego, muszą dwa razy w miesiącu
wysyłać koordynatora na kontrolę, muszą
pomagać np. w załatwianiu wizyt u spe-
cjalistów. A tam nic nie muszą, bo tam
od tego są pracownicy. Wrzucają dziecko
w dom dziecka i spokój.
Utrzymanie dzieci
w rodzinnej pieczy
zastępczej w ubiegłym
roku kosztowało
średnio miesięcznie
2284 zł. W placówce
opiekuńczo-
wychowawczej 5044 zł.
Joanna Luberadzka-Gruca uważa,
że kluczowa jest być może kwestia dy-
rektora PCPR. – Jeśli chce mu się walczyć,
by dzieci dorastały w rodzinach, jeśli ma
cechy lidera, charyzmę, a do tego jest sy-
nergia między nim a starostą, wówczas
po prostu mówi, że potrzebuje pieniędzy
– na przykład dla rodzin z pieczy zastęp-
czej, a starosta je przeznacza. I to zdaje
się ważniejsze niż sytuacja finansowa
samorządu. Bo istnieją zasobne miasta
wojewódzkie placówkami stojące. A jed-
nocześnie jest w Polsce pięć powiatów,
gdzie wszystkie dzieci są w rodzinnej
pieczy zastępczej. To powiaty: staszow-
ski, koniński, leski, pułtuski i powiat Su-
cha Beskidzka. Raczej prowincjonalne.   się marginalna. Kraj ma w końcu 37 mln
Gdy jednak miejsc w  rodzinach za-
stępczych brak, a te w placówkach też się
kończą, trzeba zapłacić powiatowi, który
organizuje dziecku opiekę w instytucji
na własnym terenie. To jeden z rzadziej
oficjalnie podnoszonych powodów upo-
rczywej budowy domów dziecka. – Taki
argument można by nawet zrozumieć:
po co wydawać na opiekę nad dzieckiem
w placówce poza powiatem? Lepiej, żeby
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
pieniądze zostawały na miejscu. Ale może
poszukiwanie rodzin chętnych do opieki
szłoby lepiej, gdyby przeznaczyć środki po-
chłaniane przez tworzenie instytucji na za-
pewnienie przyzwoitych wynagrodzeń, po-
mocy specjalistów, zmiennika, gdy rodzic
poczuje, że powinien odpocząć? – pyta
retorycznie Joanna Luberadzka-Gruca.
Budowa wspomnianych placówek
w  Błoniach i  w  Dziekanowie Leśnym
kosztowała 1,5 mln zł. Gdyby przeliczyć
na jednego wychowanka koszt samej in-
westycji, wychodzi po 50 tys. zł na dziec-
ko. W Gdańsku wiosną otwarto elegancką
i nowoczesną siedzibę dla placówki opie-
kuńczo-wychowawczej Dom Pod Żagla-
mi (utworzonej w 2016 r.) – za 2,7 mln zł.
Będzie w niej mieszkać 14 wychowanków.
Tu koszt samej inwestycji w przeliczeniu
na jedno dziecko wynosi ponad 190 tys. zł.
Oczy wiście z  czasem z  tych miejsc
będą korzystać kolejne dzieci, przyjmo-
wane w miejsce odchodzących. Nie ma
co do tego wątpliwości.
A nna K rawcza k, która nagłośniła
sprawę wielodzietnej rodziny zastęp-
czej spod Warszawy, uważa, że to kwe-
stia mentalności, która każe bardziej
przejmować się zachowaniem „świętej
rodziny biologicznej” niż dobrem dzieci.
Są też bardziej prozaiczne przyczyny. Ko-
lejne nowelizacje ustawy o pieczy zastęp-
czej wraz z ogólnym chaosem w polskim
systemie prawnym sprawiły, że los dzieci
wychowujących się poza rodziną biologicz-
ną znalazł się w gestii kilku niewspółpra-
cujących ze sobą resortów – Ministerstwa
Sprawiedliwości, któremu podlegają sądy
rodzinne, Rodziny i Polityki Społecznej,
które formalnie odpowiada za pieczę za-
stępczą, MEN, Ministerstwa Zdrowia,
a wreszcie – samorządów. Temat nie ma
więc gospodarza.
Joanna Luberadzka-Gruca, która 20 lat
zajmuje się wspieraniem rodzinnej pieczy
zastępczej, uważa, że ucywilizować ten ob-
szar można wyłącznie z poziomu szefa rzą-
du, który spina poszczególne resorty i jest
władny decydować o pieniądzach. – Dopó-
ki nie będzie premiera, który chce zmiany,
problem pieczy zastępczej nie będzie roz-
wiązany. Dodaje przy tym, że z punktu
widzenia państwa sprawa dzieci wycho-
wywanych poza rodziną może wydawać
ludzi. Ani dzieci, ani ich opiekunowie nie
przyjadą do Warszawy z kilofami i widłami.
Nie ogłoszą nawet głodówek. Inwestycja
w ten temat nie jest politycznie opłacalna.
I tak wskazanie powodu zesłania 17 tys.
dzieci do placówek i skazania dalszych
kilkudziesięciu tysięcy na niepewność
i zmaganie z rzeczywistością w rodzinach
zastępczych wydaje się boleśnie proste.
JOANNA CIEŚLA, MARTA MAZUŚ
37
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]

Jeszcze nie było

tak smutnych
pogrzebów
Rozmowa z Krzysztofem
Wolickim, prezesem
Polskiego Stowarzyszenia
Pogrzebowego, o nowych
obyczajach funeralnych
w czasach pandemii.

© ADAM BURAKOWSKI/REPORTER

38 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 J ULIUSZ ĆWIELUCH: – Pójdzie pan
na cmentarz 1 listopada?
 RZYSZTOF WOLICKI: – Nie. Nie mam za-
K Bez turystyki cmentarnej, jak to mówię,
miaru pomagać pandemii. Pojadę w ty-
godniu. Na spokojnie, w jakiś ładniejszy
dzień. Starsi przedstawiciele rodziny
bardzo się buntowali na taką decyzję.
Ostatecznie ich też udało się przekonać,
że to nie ma sensu.
A rząd udało się przekonać?
Chodzi panu o  rekomendacje, które
Stowarzyszenie skierowało bezpośrednio
do Polaków z myślą, że dotrze do premiera
Morawieckiego? Zaapelowaliśmy, aby roz-
łożyć wizyty na cmentarzach na kilka dni
tak, żeby nie podwyższać ryzyka zarażenia
szczególnie w grupach największego ryzy-
ka. Ze strony rządu pozostało bez odzewu.
A spodziewał się pan jakiegoś?
Trzymając się zimnej kalkulacji, to wła-
ściwie nie. Wjazd Jarosława Kaczyńskiego
na zamknięty cmentarz w rocznicę kata-
strofy smoleńskiej kosztował rząd kilka
punktów sondażowych. A ponieważ rząd
tych punktów nie ma aż tak wiele do stra-
cenia, to na kolejną cmentarną wpadkę
rządzący już nie mogą sobie pozwolić.
Z drugiej strony mamy lawinowy wzrost
nie tylko zachorowań, ale również zgonów,
więc łudziłem się, że jakiś przedstawiciel
rządu pochyli się jednak nad naszym pi-
smem. I nie tyle zamknie cmentarze, ile
zmobilizuje zarządców do wdrożenia pro-
cedur, które skłoniłyby część odwiedzają-
cych do przełożenia wizyty z 1 listopada
na inny dzień.
Ostatecznie okazało się, że rząd
na ten temat intensywnie rozmawiał,
tyle że z episkopatem.
Propozycja, żeby nie zamykać cmenta-
rzy, ale apelować do wiernych o rozłożenie
wizyt na kilka dni, wydaje się jakimś kon-
sensusem. Pod warunkiem że będą takie
apele w czasie mszy. Może kiedyś byłbym
co do tego bardziej sceptyczny, ale epide-
mia nie omija nawet kościołów. Od wczo-
raj parafia przy moim domu została objęta
dwutygodniową kwarantanną, po tym jak
u dwóch księży i u organisty potwierdzono
zakażenie koronawirusem.
Internet na komunikat rządu
natychmiast odpowiedział memem
z premierem, który zapowiada,
że rząd nie tylko nie zamknie
cmentarzy, ale otworzy kilka nowych.
Mnie to nie śmieszy.
Większość Polaków pójdzie
na cmentarze?
Myślę, że tak. Dzień Zmarłych jest moc-
no zakorzeniony w polskiej tradycji. Tym
bardziej że prawda jest taka, że statystycz-
nie cmentarze odwiedzamy rzadko. Tego
jednego dnia wiele osób nadrabia cały
rok. Niezależnie, jaką kto podejmie de-
cyzję, te święta będą inne niż zazwyczaj.
Wizyty na cmentarzu również. Będą krót-
sze. Ograniczone do wizyty u najbliższych.
czyli odwiedzania grobów znanych osób.
Za to pewnie niejeden głęboko zastanowi
się tego dnia nad własnym przemijaniem.
Pana zdaniem rząd też się zastanawia?
O rządzie można powiedzieć, że jest kon-
sekwentny w niekonsekwencji. Już w czasie
pierwszej fali epidemii nie mogliśmy się
przebić do opinii rządzących, którzy dosyć
pokrętnie próbowali rozwiązać kwestię po-
chówku osób zmarłych w wyniku zarażenia
wirusem SARS-CoV-2. My rekomendowa-
liśmy prosty ruch polegający na dopisaniu
tej jednostki do wykazu chorób zakaźnych.
Co z automatu wprowadzałoby specjalną
procedurę pochówku. Ciało osoby zmarłej
musiałoby zostać zawinięte w matę nasą-
czoną substancją bakteriobójczą. Dno
trumny musi być wyłożone pięciocenty-
metrową warstwą płynochłonną. I w ciągu
maksymalnie 24 godzin od zgonu musiałby
odbyć się pochówek. Niestety takiego roz-
wiązania nie przyjęto.
Przyjęto właściwie takie samo,
ale innym trybem.
Tak, skończyło się na oddzielnym roz-
porządzeniu. Ale jak to mówią, diabeł tkwi
w szczegółach. Po pierwsze, nie wiadomo,
jak długo przeżywa wirus po śmierci oso-
by, którą zabił. Bezsprzecznie wiadomo,
że przeżywa i w kontakcie z ciałem zmar-
łego na SARS-CoV-2 może dojść do zaraże-
nia. Dlatego kontakt powinien następować
w pełnym reżimie sanitarnym. A w roz-
porządzeniu ministra zdrowia z kwietnia
tego roku jest zapis: „odstąpić od standar-
dowych procedur mycia, a w przypadku
zaistnienia takiej konieczności zachować
szczególne środki ostrożności”. Dopi-
sano również: „unikać ubierania zwłok
do pochówku oraz okazywania zwłok”.
Co znaczy odstąpić albo unikać? To są ja-
kieś mętne zapisy. A co zrobić, jeśli rodzina
się uprze, żeby ciało było umyte i ubrane.
Jak pójdą do sądu, to z dużym prawdo-
podobieństwem wygrają odszkodowa-
nie. Pytam się, po co jest ta furtka, a nie
standardowa procedura, jak w przypadku
wszystkich innych chorób zakaźnych?
Po co?
Rząd bał się proponowanego przez nas
rozwiązania, bo zachodziła obawa, że licz-
ba zgonów będzie tak wysoka, że machina
pogrzebowa się zatnie i będą się rozgry-
wać sceny jak w Lombardii. Trumny skła-
dowane na stadionach, bo nie nadążano
chować zmarłych. Jest jeszcze kwestia sta-
tystyki. Ilu ze zmarłych w czasach pande-
mii to ci, których zabił wirus, a ilu zmarło
na serce. Ale też byli zakażeni?
Ilu?
A kto to wie? Przecież większości zmar-
łych nie bada się na obecność wirusa,
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
nawet jeśli było takie podejrzenie. Zdarza
się, że zaprzyjaźniony lekarz rzuci nieofi-
cjalnie do słuchawki: „przyjedźcie grubiej
ubrani”. I pracownicy zakładu pogrzebo-
wego już wiedzą, że mają do czynienia
z ciałem, wobec którego należy zachować
szczególną ostrożność. Realia i oficjalne
statystyki już dawno się rozjechały. Tak więc
ta układanka jest bardzo skomplikowana.
Coś pan mówi, ale mam wrażenie,
że tak, żeby nie powiedzieć za dużo.
W Polsce jest prawie 14 tys. cmenta-
rzy przyparafialnych i nieco ponad 4 tys.
cmentarzy komunalnych. To Kościół
rządzi tym rynkiem. A Kościół ma swoje
ograniczenia. Na przykład jest bardzo nie-
chętny kremacji.
List episkopatu na nią zezwala.
Po pierwsze, bardzo długo na ten list
czekaliśmy. Po drugie, episkopat epi-
skopatem, a na parafii ciągle rządzi pro-
boszcz. I  to on tam jest prawem. Zda-
rzało się nawet, że wbrew przepisom
proboszcz odmawiał komuś pochówku.
I długo nie było żadnej siły, która mogła
go do tego zmusić.
A skąd ten opór przed kremacją?
Przez wieki Kościół palił na stosach
heretyków, których dusza miała się już
nie odrodzić. Reszta grzebana miała być
w ziemi. Kropka. Po Soborze Watykań-
skim II stanowisko Kościoła się zmieniło.
Ale nie w Polsce. Tu piętno obozów kon-
centracyjnych było tak silne, że polski
Kościół nie mógł iść pod prąd przekonań
wiernych. Z czasem ten argument stra-
cił siłę. W 1993 r. w Polsce wybudowano
pierwsze krematorium, ale Kościół da-
lej konsekwentnie był na nie. Złe języki
mówią, że swoją rolę odgrywały również
czynniki finansowe. Kościół nie ma kre-
matoriów. Na dodatek takie pochówki
mają skromniejszą oprawę. I choć ksiądz
w trakcie ceremonii mówi z prochu po-
wstałeś i w proch się obrócisz, to jednak
woli mówić do trumny, a nie urny, bo co tu
dużo mówić – miejsce w kolumbarium
kosztuje dużo mniej niż w ziemi.
Za to można pochować więcej zmarłych
na tym samym kawałku ziemi.
A jakie to koszty? Cmentarze powstają
na najtańszych gruntach. W polskich re-
aliach tylko kościoły i gminy mogą zakła-
dać cmentarze. I to jeden z powodów, dla
których prawo związane z pochówkiem
jeszcze długo się nie zmieni. Choć przepi-
sy wielu kwestii nie regulują, a w innych są,
nomen omen, martwe. Branża pogrzebo-
wa działa na podstawie ustawy o cmenta-
rzach z 1959 r., która jest właściwie kalką
aktu prawnego z 1932 r. W czasie działania
ustawy w Polsce powstało ponad 60 krema-
toriów. W Warszawie są firmy pogrzebowe,
które już ponad połowę pochówków reali-
zują z kremacją. A przepisów nie ma.
39
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]

Kończy się to reportażami
o cmentarnych hienach, bo rodzina
kłóci się z krematorium o zwrot
złotych zębów.
To są wszystko trudne tematy, ale tym
bardziej trzeba je uporządkować. W 2017 r.
główny inspektor sanitarny podjął na-
wet pracę nad nową ustawą, ale bardzo
szybko się poddał. Jak już mówiłem, nie
wszystkim jest na rękę uporządkowanie
tych kwestii. Temat jest delikatny, w wielu
kwestiach drażliwy. Zamiast narażać się
wyborcom, lepiej przerzucić odpowie-
dzialność na zakłady pogrzebowe. A jak im
podwinie się noga, to się kogoś dla przy-
kładu ukarze. Tak jest i teraz. Kremacja jest
najmniej ryzykownym dla wszystkich spo-
sobem pochówku w czasie pandemii. Ale
to na branżę spadło przekonanie rodziny
zmarłego do przeprowadzenia pochówku
w tym trybie.
I to się udaje?
Z  rozmów z  przedstawicielami na-
szego stowarzyszenia wynika, że coraz
częściej, ale nie zawsze. Jak właściwie
jest, nikt nie wie, bo nie ma wiarygod-
nych danych. Rynek krematoriów jest
w większości prywatny i ich właściciele
pytani, ile wykonują kremacji, zasłaniają
się tajemnicą handlową.
Prezes MPUK w Warszawie powie-
dział mi, że w zeszłym roku 47 proc.
pochówków było z kremacją, a teraz
liczba ta przekroczyła 53 proc.
I to są wiarygodne dane, bo to firma z re-
nomą i wzorcowa. Jest zresztą członkiem
naszego stowarzyszenia. Ale w Polsce cią-
gle jeszcze łatwiej jest otworzyć zakład po-
grzebowy niż budkę z hot dogami. Siedzę
w branży od lat, a nie umiem nawet od-
powiedzieć na pytanie, ile dokładnie jest
zakładów pogrzebowych na rynku. Jedni
mówią 2300, a inni szacują, że nawet 2700.
Zdecydowanie za dużo jak na kraj, w któ-
rym umiera około 1000 osób dziennie.
Członkami naszego stowarzyszenia są
duże firmy, które mają ugruntowaną pozy-
cję na rynku. Traktują swoją pracę poważ-
nie. Kłopotem są ci z przypadku. Ci, którzy
dziś kombinują, jak się wykręcić, żeby nie
pochować kogoś z covidem, bo to przera-
sta ich logistyczne możliwości.
I jak to robią?
Dają zaporową cenę, ale mówią, że ten
i ten zakład z ich polecenia może zrobić
to taniej. Inwencja ludzka nie zna granic.
To porozmawiajmy o tej inwencji. Jak się
zmieniły pogrzeby w czasie pandemii?
świętej, która oprócz wymiaru religijnego
kończy pewien etap w życiu dziecka. Ślu-
bu. No i na koniec mamy pogrzeb. O ile
trzy pierwsze ceremonie właściwie są
takie, jak były, to pogrzeby przez ostatnie
lata przeszły ogromną zmianę.
Komunie były w tym roku we wrześniu.
Ja mówię o zmianie mentalnej i rytual-
nej. Jeszcze na początku wieku czuwanie
przy trumnie było czymś naturalnym,
a w pewnych regionach wręcz obowiąz-
kowym. A  teraz to zaczyna być ginąca
tradycja. Już nie wspomnę o takich regio-
nach, w których to sąsiedzi kopali mogiłę
dla zmarłego. W ten sposób każdy za życia
dbał o relacje, bo się bał, że po śmierci nie
będzie go miał nawet kto pochować. Takie
zwyczaje zaczęły zanikać dużo wcześniej.
A jak się ma do tego covid?
Z mojej perspektywy ta epidemia wy-
rządzi branży wiele złego.
W sieci krążą żarty, że w tym roku
żniwa będą w grudniu.
Nie chciałbym spłycać ludzkiej śmierci
do ekonomii, ale w branży pogrzebowej
zarabia się na dodatkach. Przez lata zakła-
dy pogrzebowe wypracowały taki model,
w którym marża na usługach podstawo-
wych jest niska. Większe pieniądze zara-
biało się na kwiatach, lepszych trumnach,
ładniejszej oprawie. I  to się opłacało,
bo pogrzeby były coraz bardziej wystaw-
ne. W  małych miejscowościach, gdzie
ludzie nie są tacy anonimowi, wręcz licy-
towano się, kto miał droższy i ładniejszy
pogrzeb. Taką mamy mentalność. I nagle
okazało się, że to wszystko nie ma znacze-
nia. W marcu, kiedy liczba osób uczest-
niczących w pochówku nie mogła prze-
kroczyć pięciu, ludzie masowo wybierali
najtańsze trumny, rezygnowali z wieńców.
Jak sąsiedzi i  dalsza rodzina
nie patrzyła, to okazywało się,
że pogrzeb wcale nie musi być
taki wystawny.
Może nie mieli do tego
głowy?
Pewnie w  przypadku wielu
osób tak było. Ale z szacunków
dużych firm wynika, że średni Krzysztof
koszt pochówku poleciał wte- Wolicki z branżą
dy na łeb na szyję. I co ciekawe, pogrzebową związany
po zniesieniu ograniczeń już nie jest od prawie 35 lat.
wrócił do poprzedniego pozio- Przez lata organizował
mu, ludzie oszczędzają, bo spo- szkolenia i konferencje
dziewają się cięższych czasów. branżowe. Od sześciu
Nie czują również wyjątkowości lat pełni funkcję
tych ceremoniałów, które straci- prezesa Polskiego
Stowarzyszenia
miejscowościach tradycja uczestnictwa
w ostatnim pożegnaniu jest bardzo silna
i bywa z tym różnie. Część osób nie może
uczestniczyć w pogrzebie, bo nawet nie
ma jak dotrzeć. Inne boją się o  swoje
zdrowie. Coraz więcej rodzin zaczęło
również rezygnować ze stypy. Dla mnie
to integralna część ceremoniału. Może
nawet ważniejsza, bo niesformalizowana
i szczera. Tak smutnych pogrzebów już
dawno nie było.
Oficjalnie branża nadrabia optymi-
zmem: wideorelacje z pogrzebów,
dodatkowa usługa w postaci
pomocy psychologa.
Idziemy z duchem czasu. Mnie się te
pogrzeby online podobają. Ale są też ta-
kie głosy, że nie wszyscy jeszcze do tego
dorośli. Zdarza się, że słychać, jak ktoś
pobrzękuje sztućcami przy śniadaniu,
bo pogrzeby najczęściej organizuje
się rano. Starsi żalą się, że trudniej też
zachować doniosłość urocz ystości,
że kamera jest czymś sztucznym. Myślę,
że przywykniemy i ten zwyczaj zostanie
z nami na długo. Wszystko przenosi się
do internetu, to dlaczego nie umieranie?
W Sztokholmie prawie 70 proc.
pogrzebów zamawianych jest online.
Nowinki funeralne w Polsce przyjmują
się powoli. Musi się odważyć jedna, dru-
ga rodzina. Dopiero za tymi idą następni.
W miastach pewnie tak będzie, że i po-
grzeb zamówimy online. Ale to nie ten
etap. U nas ludzie dopiero przekonują
się do korzystania z pomocy psycholo-
ga. I akurat w tej kwestii covid miał duże
znaczenie, bo co tu dużo mówić, bardzo
trudno jest teraz umierać.
Tak jakby wcześniej było łatwiej.
Od lat trend był taki, że w  dużych
miastach umierało się jednak
w szpitalach. Ale z towarzysze-
niem rodziny, która czuwała
przy osobie, której godziny były
już policzone. Teraz, kiedy zli-
kwidowano odwiedziny w szpi-
talach, odchodzenie jest bardzo
trudne dla obydwu stron. Tym
bardziej że personel jest sku-
piony na walce o tych, których
da się uratować. Myślę, że jesz-
cze nigdy odchodzenie nie było
tak traumatyzujące zarówno dla
umierających, jak i ich rodzin.
Sama rozmowa z panem
jest traumatyzująca.
W mojej branży posługiwano
© KRZYSZTOF KUCZYK/FORUM

Mógłbym powiedzieć, że zasadniczo.
Ale to jest głębszy temat i z dłuższą hi-
storią. Życie przeciętnego Polaka moż-
na, w dużym uproszczeniu, sprowadzić
do czterech ceremonii. Chrztu, który jest
symbolicznymi narodzinami, powita-
niem we wspólnocie kościelnej. Komunii
ły pod wieloma względami. się bardzo specyficznym poczu-
Również liczebnym? Pogrzebowego, którą ciem humoru, żeby odreagować
Zdecydowanie tak. W czasie łączy z szefowaniem ten stres, któremu jesteśmy
pandemii liczba osób uczestni- dwumiesięcznikowi poddawani każdego dnia. Ale
czących w pogrzebie ogranicza- funeralnemu nawet z tym jest ostatnio kru-
na jest odgórnie. I ludzie raczej „Memento”. cho. Nam też jest ciężko.
się stosują. Choć w mniejszych ROZMAWIAŁ JULIUSZ ĆWIELUCH

40 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
Wolnych intencji
brak
wa.
o Rzeszo
alek
dec nied
Czu
Wieś
i teraz chce się z tej listy wykreślić. Okazuje się to niemożliwe.
MARCIN KOŁODZIEJCZYK
K
rz ysztof, człow iek w  w ieku
dojrzałym, głęboko wierzący
i  stateczny prawnik, walczy
o wykreślenie już ponad mie-
siąc. Powołuje się na prawo,
natomiast strona przeciwna na szereg
powodów pozapraw nych – jej zda-
niem słuszniejszych. Sugerowano więc
Krzysztofowi, że walczy z Kościołem,
© TADEUSZ POŹNIAK, GETTY IMAGES
z całą religią, że występuje przeciw Bogu.
Oraz wstrzymuje inicjatywę ustawodaw-
czą z mile widzianej przez prominen-
tów rządu PiS, a więc ważnej dla Polski,
polskich rodzin i dzieci, dziedziny an-
ty-LGBT. Napominano, że jeśli Krzysz-
tof się nie opamięta, może mieć kłopot
z  dostępem do sakramentów, w  tym
Krzysztof podpisał w kościele
listę anty-LGBT, ale przemyślał sprawę
do pogrzebu. Niech rozważy w cichości
ducha – na co mu trudności?
Tłem wydarzeń jest mała wieś Czu-
dec niedaleko Rzeszowa, parafia Świę-
tej Trójcy z sanktuarium Matki Bożej
Łaskawej Królowej Różańca Świętego,
w którym mieści się otoczony kultem
obraz Matki Boskiej Czudeckiej. Każdy
tu wie wszystko o każdym.
Wieś
Czudec właśnie remontuje r y nek
za unijne pieniądze. Będzie to typowy
nowożytny rynek polski – wybetonowa-
ny i z fontanną. Oczyszczenie z drzew
odsłoni widok na ulicę przelotową przez
wieś i stare pożydowskie domy. Ta stro-
na rynku wielu ludziom z Czudca się nie
podoba – widzieliby tam zadbaną archi-
tekturę na miarę obecnych czasów. Była
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
synagoga po zmodernizowaniu działa
jako biblioteka. Górujący nad wsią ko-
ściół gęsto rozplakatował po wsi organi-
zowany przez siebie i przez dom kultury
XXIV Przegląd Piosenki Religijnej – Czu-
dec, Polska, październik AD 2020.
Zanim pojawiła się sprawa Krzyszto-
fa, mieszkańców Czudca rozpalała re-
witalizacja rynku. Ludzie mówili śmia-
ło, na ulicy i w sieci ścierały się opinie.
A sprawa Krzysztofa cicha i wstydliwa,
rozszeptana. Ludzie mówią: bo to wia-
domo, jak tam było?
Lista
Było tak, że na niedzielnej mszy świętej
13 września proboszcz ogłosił zbieranie
podpisów pod projektem ustawy „Stop
LGBT”. Chodziło, jak poinformował wier-
nych, o obronę rodzin i dzieci polskich
41
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
przed złem. Podpisy były dobrowolne,
ale na wszelki wypadek dodano z ambony,
że „by rozwijało się zło – wystarczy obo-
jętność dobrych”. Prośba ze wskazaniem,
mówi Krzysztof. I dobrzy ludzie podpisy-
wali wyłożone na stoliku pod ołtarzem
listy anty-LGBT, bo – jak mówią – nie ma
co się wstydzić dobrych intencji, tylko
trzeba odważnie – zatem imię, nazwisko,
adres, pesel i podpis. Podpisał również
Krzysztof, który żyje sprawami Kościoła
i stara się bywać na mszy codziennie.
Następnego dnia zobaczył listy wciąż
wyłożone do podpisywania w  koście-
le. Kolejny dzień – to samo, listy czeka-
ły na wierzących. Wtedy oburzyła się
w Krzysztofie jego druga, prócz ducho-
wej, równie ważna natura – zimny umysł
jurysty. Oto czudecki spis anty-LGBT, za-
wierający kilkadziesiąt nazwisk parafian,
długotrwale i bez przewidzianego usta-
wą o ochronie danych zabezpieczenia,
wystawiano na pastwę niepowołanych
oczu w kościele Trójcy. To dawać mogło
pole do działania osobom o złych inten-
cjach, jak: złodzieje, wyłudzacze kredytów
bankowych, szantażyści, oszuści matry-
monialni i plotkarze. Ujawniało także,
mówi Krzysztof, metadane, a zwłaszcza
wyznanie i orientację seksualną – gdyż
wielce nieprawdopodobne jest, by na li-
stach anty-LGBT zbieranych w świątyni
figurowali homoseksualni ateiści.
Mail
15 września Krzysztof napisał maila
do księdza Stanisława, proboszcza czu-
deckiego. Jasno przedstawił swoje inten-
cje: „sprawa walki z ideologią LGBT jest
bez wątpienia sprawą absolutnie słusz-
ną, ale nie może prowadzić do ujawnie-
nia danych wrażliwych osób, które te
listy podpisują”. Wskazywał też na ist-
nienie we wsi domniemanych obrońców
LGBT, którzy mogą chcieć się odgrywać
na sygnatariuszach.
Odpowiedź nie nadchodziła przez cały
dzień, a listy leżały niepilnowane, więc słał
kolejne maile do parafii. Dokładał starań,
aby treść była polubowna („upominam
po bratersku”, „życzliwie zwracam uwa-
gę”, „sprawę rozwiązać po chrześcijańsku,
polubownie, między nami”, „z pamięcią
w modlitwie”), a jednocześnie stanowcza
(„przestępstwo już się dokonało”, „na-
prawdę nie chciałbym sytuacji, kiedy będę
zmuszony zawiadomić o sprawie proku-
raturę”). Najpierw domagał się usunięcia
list, potem także usunięcia z nich swojego
nazwiska. Prosił i żądał – bezskutecznie.
Nocą 15 września Krzysztof odebrał
mail zwrotny z kancelarii parafii: wikary
Jakub zawiadamiał, że proboszcz Stani-
sław został o sprawie poinformowany.
„Pamiętam w  modlit w ie” – kończył
42
mail wikary, czym błędnie zasugerował
Krzysztofowi ugodową intencję księży.
Pomimo to przez kolejne dni wiejskie
deklaracje anty-LGBT leżały w kościele
do ewentualnego wglądu dla każdego,
narażając na niebezpieczeństwo podpi-
sanych (w optyce Krzysztofa) lub też wal-
nie przyczyniały się do obrony i umoc-
nienia ojczyzny przed elgiebetowskim
złem (jak uważał proboszcz).
Ksiądz
Ks. Stanisław jest w  parafii Świętej
Trójcy w Czudcu nowy, probostwo ob-
jął w  sierpniu. Poprzedziła go wśród
tutejszych wierzących fama mądrego
Deklaracje anty-LGBT
długo leżały w kościele
w Czudcu do wglądu
dla każdego, narażając
na niebezpieczeństwo
podpisanych.
duszpasterza, otwartego na drugiego
człowieka, oraz świetnego organizato-
ra. Za celnością tych opinii niech świad-
czy przeprowadzenie zbiórki podpisów
sprzeciwu wobec „ideologii LGBT” oraz
organizacja X XIV Przeglądu Piosen-
ki Religijnej.
O  K rz ysztof ie, t utejsz y m we wsi
od urodzenia, oraz jego naturze wierzą-
cego jurysty ksiądz szybko dowiedział
się od ludzi we wsi. Przytoczono casus
z marca tego roku, gdy Krzysztof zwra-
cał uwagę poprzedniemu proboszczowi,
że na mszach przebywa więcej osób, niż
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
w związku z koronawirusem dopuszcza
powierzchnia kościoła. Były pleban nie
ugiął się, nawet zwiększył dopuszczalną
liczbę wiernych na nabożeństwie przez
doliczenie metrażu poddaszy i piwnic
świątyni – zwyciężył.
Wygląda na to, że księdza Stanisła-
wa również zachęcano do nieugiętości
wobec Krzysztofa, jednak nie jest jasne,
czy zwycięży. Rozmowę o podpisach an-
ty-LGBT dziś szybko ucina ze zniecier-
pliwionym uśmiechem: jest taki jeden
pan w Czudcu.
Musi się z nim liczyć, bo Krzysztof jako
prawnik pomógł paru ludziom ze wsi pro
bono i mają o nim dobre zdanie. Teraz
trzy starsze osoby z Czudca wraz z nim
domagają się wycofania podpisów z ko-
ścielnych list anty-LGBT, ale – atakowa-
ne słowem na ulicach wsi – słabną już
i odpuszczają, boją się ciągu dalszego,
sprawę zostawiają prawnikowi.
Krzysztof, jak sam mówi, zgłębia wiarę
nie afektywnie, ale rozumowo. Można,
dowodzi, być jednocześnie wiernym
prawu bożemu i ludzkiemu – tu nie ma
sprzeczności. A  że podczas studiów
uczęszczał na fakultet prawa kanonicz-
nego do biskupa Pieronka, dobrze wie,
jak się zachować prawnie w świecie du-
chownych. Gdy proboszcz miał mu su-
gerować, że za dopominanie się wykre-
ślenia z list anty-LGBT może nie udzielić
katolickiej komunii i pogrzebu, Krzysztof
napisał „Proffesio Fidei” (wyznanie wia-
ry), które rozesłał do parafii i do diecezji.
Kiedy w rzeczywistości świeckiej uka-
zały się wzmianki o wiejskiej krucjacie
anty-LGBT w  rzeszowskich gazetach
i podejrzenie padło na Krzysztofa, doszło
między nim a proboszczem do takiego
dialogu. Proboszcz: – Pan wie, że to pan.
Krzysztof: – Nic nie wiem, a skąd ksiądz
wie? P: – Ludzie mówią. K: – A żeby ksiądz
wiedział, co o księdzu ludzie mówią.
Krzysztof spodziewał się, że proku-
rator zareaguje z  urzędu na artyku-
ły prasowe o  łamaniu prawa, bo leży
to w jego obowiązkach. Nie zareagował
do tej pory.
Ustawa
„Jeb...y homofob” – tak, jak twierdzi
Krzysztof, napisali nieznani sprawcy
na bramie jego posesji. Przestraszył się
– musieli znać adres z kościelnych list.
© FRANCISZEK MAZUR/AGENCJA GAZETA
Cały przystanek autobusowy śmiał się,
gdy ścierał litery gąbką. To wydarzyło
się w pierwszych dniach zbierania pod-
pisów pod ustawą anty-LGBT. Ksiądz
na mszy nie dookreślał, o co w projekcie
ustawy chodzi, tłumaczył jedynie hasło-
wo – ludzie w Czudcu mówią, że podpi-
sywali, bo przecież ksiądz chce dobrze
dla Polski, a LGBT chce źle.
 Pisma o oficjalnym nagłówku „wykaz
obywateli, którzy udzielają poparcia pro-
jektowi ustawy” znikły z czudeckiego ko-
ścioła 17 września. Jak powiedział ksiądz
Stanisław: posłał je już do Warszaw y.
Mieszkańcy wsi w rozmowie z dzienni-
karzem przyznają, że nie wiedzą, dokąd
posłał – księdzu się ufa, ksiądz nie pośle
w złe miejsce.
Krzysztof się dowiedział, nie było
to trudne – „oby watelską inicjaty wę
ustawodawczą Stop LGBT” przeprowa-
dza fundacja Życie i Rodzina Kai Godek.
Podpisy są zbierane głównie w kościo-
łach, ale pozwolenie na zbiórkę zależy
od poszczególnych księży – wielu się
nie zgodziło. Projekt fundacji Kai Godek
przypomina wór z zakazami wobec lu-
dzi, właściwie osobom LGBT nie zaka-
zuje się jedynie siedzieć cicho w ukryciu.
Całość obficie okraszona jest intencja-
mi bogoojczyźnianymi.
Przemiana
Kiedy Krzysztof zadzwonił do war-
szawskiej siedziby fundacji poprosić
o wykreślenie swojego nazwiska, usły-
szał, że mają już kilkadziesiąt tysięcy
podpisów i trudno byłoby znaleźć wła-
śnie ten jego. Poza tym – pouczono go
– swym działaniem wstrzymuje bardzo
ważną dla Polski ustawę. Wtedy coś się
w Krzysztofie przemieniło.
Krzysztof pokazuje maile od instytu-
cji i autorytetów prawnych, które zebrał
w sprawie czudeckiej – duchownych oraz
świeckich. Dla niektórych to jasna spra-
wa – we wsi złamano RODO. Dla innych
to ciekawy casus. Teoretycznie wycofanie
podpisu nie powinno być dla obywatela
trudne. Diecezjalny inspektor ochrony
danych osobowych pisze, że ksiądz Sta-
nisław z Czudca „został w sposób surowy
napomniany”, a jego przykład posłuży dla
pouczenia innych parafii, że zbierający
podpisy pod inicjatywami (administrato-
rzy) powinni ich dobrze pilnować. W czu-
deckim wypadku nie jest w ogóle jasne, kto
jest administratorem zebranych od ludzi
ze wsi nazwisk, peseli, adresów: parafia?,
fundacja? A  może administratorzy się
zmieniają: inni na czas zbierania podpisów
i na czas ich składania w Sejmie? Jedno jest
pewne: to, że tego nie wiadomo, świadczy,
że złamano ustawę o RODO.
Krzysztof opowiada o przemianie, któ-
rą przeżył przez ostatni miesiąc. Kościel-
ne listy anty-LGBT z Czudca podpisał,
ponieważ jest przeciwny adoptowaniu
dzieci przez pary gejowskie i lesbijskie.
Potem były nieprzespane noce, kolej-
ne pisma do księży i świeckich. I dziś
Krzysztof mówi, że musi się przyznać
do wielkiego błędu: wmawia się nam,
że LGBT to jakaś wroga ideologia, któ-
rą należy zwalczać za wszelką cenę,
ale naprawdę zwalcza się w ten sposób
konkretnych ludzi. Występowanie prze-
ciw człowiekowi jest głęboko sprzeczne
z nauczaniem Kościoła – dodaje – nie
wolno budować prawdy o drugim czło-
wieku na pomówieniach i mitach. Każ-
dy ma niezbywalną godność do śmierci,
nie można jej zabrać, kupić ani sprzedać.
Stracić można za to godność osobistą.
Ostatnio na mszy w  dzień powsze-
dni Krzysztof usłyszał w yczyty waną
z ambony intencję o jego opamiętanie.
Poszedł więc do kancelarii parafii wy-
kupić intencję o opamiętanie dla księ-
dza Stanisława. Jednak terminów wol-
nych intencji w kościele w Czudcu brak.
Najbliższe dostępne za kilka miesięcy.
Za wszelką cenę Krzysztof chce wycofać
swój podpis z list anty-LGBT.
•
Krzysztof występuje w  tekście pod
zmienionym imieniem. Jak mówi, obawia
się wejść w otwarty konflikt z całą wsią.
Boi się zarówno zemsty duchownych, jak
i świeckich. Cytaty w tekście pochodzą
z korespondencji mailowej Krzysztofa.
MARCIN KOŁODZIEJCZYK
REKLAMA
 [ RYNEK ]

Biznes popsuł się od głowy

Ryszardowi Krauzemu oraz Romanowi Giertychowi prokuratura zarzuca wyrządzenie
spółce giełdowej Polnord szkody w wysokości około 92 mln zł. Sprawa dotyczy
lat 2010–14. Sam Krauze, przed laty w pierwszej trójce najbogatszych Polaków,
już nie liczy się w biznesie. Zniszczyła go polityka. I teraz znów się o niego upomniała.

ilustracja basia dziedzic

44 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
K
JOANNA SOLSKA
rauze najwyraźniej nie spodziewał się,
że sprawa zostanie odgrzana właśnie te-
raz. CBA przyszło po niego, gdy przebywał
w gdyńskim domu. Ma stąd piękny widok
na morze, przed laty miasto pozwoliło
mu przyciąć konary drzew. Jego sąsiad,
nieżyjący już reżyser Jerzy Gruza, takiej
łaskawości samorządu nie dostąpił.
Upadek zaczął się w 2007 r. na 40. piętrze hotelu Mar-
riott, gdzie miał apartament. W latach 2010–14 deweloper-
ska firma Polnord, którą Krauze kontrolował przy pomocy
Prokom Investments (inwestycyjnej czapki jego biznesów),
miała jeszcze dobrą pozycję na rynku. Ta giełdowa spółka
na trwałe zapisała się w krajobrazie Warszawy zbudowa-
nym przez siebie Miasteczkiem Wilanów. Tego warszaw-
skiego osiedla, a dokładniej – włożonej w ziemię instalacji
kanalizacyjnej, dotyczyć miałby sugerowany przez proku-
raturę przekręt.
1 Narracja poznańskiej Prokuratury Rejonowej na pierw-
szy rzut oka wydaje się spójna. Biznesmen, pogrążający
się w finansowych kłopotach, postanowił wyciągnąć z za-
dłużonego Polnordu nieco gotówki. Prokom Investments
sprzedał więc deweloperowi za prawie 73 mln zł wierzy-
telność, którą prokuratura uważa za fikcyjną. Ta wierzy-
telność dotyczy instalacji kanalizacyjnej w Miasteczku
Wilanów, na gruntach dzierżawionych wieczyście przez
Prokom Investments. Zdaniem PI miasto za jej użytkowa-
nie powinno płacić, ale tego nie robi. Strony się procesują.
Więc te 73 mln zł PI otrzymało od Polnordu za instalację
kanalizacyjną, za którą miasto nie płaci.
Prokuratura kwestionuje fakt, że uzyskanie pieniędzy
od miasta było możliwe. Po wyjściu Krauzego z Polnordu
w 2017 r. zakwestionował to także nowy zarząd tej firmy
i zgłosił sprawę do prokuratury. Sąd Rejonowy w Pozna-
niu, uwalniając Krauzego z aresztu, ma jednak wątpliwości,
ponieważ w 2018 r. Sąd Apelacyjny uznał, że Polnord miał
prawo dochodzić roszczeń od miasta. A skoro tak, to kolejny
zarzut – że sprzedaż przez PI owej wierzytelności nie odbyła
się wprost do Polnordu, ale za pośrednictwem dwóch firm,
których właściciele byli powiązani z Romanem Giertychem,
także wydaje się tracić na znaczeniu.
Poznański sąd, odrzucając wnioski o areszt dla Krauze-
go oraz byłych członków zarządu Polnordu, miał też wąt-
pliwości w sprawie drugiego zarzutu: że Polnord, kupując
za 27 mln zł grunt w Wielkopolsce, o 19 mln przepłacił.
Więc zarzut, że Ryszard Krauze przy pomocy Romana
Giertycha wyrządził spółce giełdowej Polnord szkodę ma-
jątkową w wysokości prawie 92 mln zł, sąd uznał za zbyt
mało uprawdopodobniony. Prokuratura zapowiedzia-
ła apelację.
Ryszard Krauze, po wypuszczeniu, stwierdził, że pro-
kuratura pomyliła przychód ze stratą. Nie wygląda na za-
łamanego, nie ma pretensji do agentów, że zabrali mu te-
lefony. Sam wskazał, gdzie mają szukać materiałów. Kpi
z faktu, że posądza się go o działanie na szkodę spółki,
przypominając, że gdy PI przejmował Polnord, to zaopa-
trzył dewelopera w grunty, na których potem powstało
Miasteczko Wilanów. Pomija fakt, jak tanio jego firma
kupiła prawo wieczystej dzierżawy tych 170 ha od Szkoły
Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Część ziemi Krauze
pod koniec lat 90. wielkodusznie przekazał Kościołowi pod
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
budowę Świątyni Opatrzności. W Polsce właśnie rządziła
prawica z AWS.
2 Kolejnym gestem biznesmena (wcześniej uważanego
za sympatyzującego z lewicą) pod adresem rządu AWS
było wykupienie przez niego akcji tworzonej właśnie ka-
tolickiej Telewizji Familijnej. Krauze zainwestował w nie-
pewne przedsięwzięcie jako jedyny prywatny biznesmen,
obok największych firm kontrolowanych przez państwo,
m.in. Orlen, KGHM czy PZU. One ryzykowały stratę pu-
blicznych pieniędzy, on własnych. Animatorem przedsię-
wzięcia był Wiesław Walendziak z prawicowego środowiska
tzw. pampersów. To on przekonał do stworzenia katolickiej
telewizji Mariana Krzaklewskiego, ówczesnego przywódcę
Solidarności, obietnicą, że pomoże mu ona wygrać nad-
chodzące wybory. Ryszard Krauze zabiegał o dobre sto-
sunki z każdą ekipą rządzącą, musiał się więc ułożyć także
z AWS. Zadeklarował więc objęcie akcji Telewizji Familijnej.
Jednak ponieważ nie zanosiło się, by AWS mogła wygrać
następne wybory, zapłacić już nie zamierzał. Po objęciu
rządów przez SLD telewizja wprawdzie padła, ale syndyk
nadal procesował się o pieniądze. Po latach Krauze proces
wygrał i pieniądze zachował.
Wiesław Walendziak po kilku latach zdecydował się
na pracę u Krauzego. Prawicowy polityk został wicepreze-
sem Prokom Investments, chociaż jego szefem był Zbigniew
Okoński, były minister obrony w lewicowym rządzie Józefa
Oleksego. Nie byli jedynymi politykami w otoczeniu Krau-
zego. Od początku swoje imperium budował dzięki polity-
kom, których starał się pozyskać, niezależnie od opcji, którą
reprezentowali. Otaczał się też postaciami ze służb. Krau-
ze swój biznes budował dzięki zamówieniom publicznym,
gdy państwo stawało się klientem. Zadanie zatrudnianych
przez Krauzego byłych polityków polegało na otwieraniu
szefowi drzwi do innych polityków, tych aktualnie rzą-
dzących. Po każdych wyborach barwy ekipy rządzącej się
zmieniały, biznes musiał być na to przygotowany. Krauze
robił to znakomicie.
Nie wiadomo, kto otwierał drzwi do gabinetów polityków
z rządu Mazowieckiego, kiedy nikomu nieznana firemka
Ryszarda Krauzego Prokom zdobyła pierwsze publiczne
zamówienie na obsługę oprogramowania dla Krajowego
Biura Wyborczego obsługującego pierwsze demokratyczne
wybory do parlamentu w 1991 r. To wtedy Krauze postawił
pierwszy filar późniejszego imperium.
Do tego, że „chodził” koło przetargu na informatyzację
Najwyższej Izby Kontroli, przyznawał się POLITYCE przed
laty Krzysztof Pusz, wcześniej minister w Kancelarii Prezy-
denta Lecha Wałęsy. Pracował w niej z braćmi Kaczyńskimi,
zanim w Prokom Software został dyrektorem marketingu.
Umowę na komputeryzację NIK przez firmę Krauzego pod-
pisał ówczesny szef izby Lech Kaczyński. Kolejne zamówie-
nia izby Prokom Software realizował do 2000 r. Informaty-
zowane przez Prokom firmy uzależniły się od niego na lata.
Z czasem Krauze zaczął wygrywać seryjnie kolejne prze-
targi państwowe. Nawet te, w których nie startował – mówią
konkurenci, ale po cichu. Bo Wielki Brat, jak zaczął być na-
zywany, siał postrach w branży informatycznej. Zwłaszcza
po tajemniczym przejęciu Softbanku. Ale gdy największy
przetarg ogłosił ZUS – rynek znał zwycięzcę, jeszcze zanim
został ogłoszony. Firma Krauzego miała wykonać system
informatyczny, który na bieżąco będzie rejestrować
45
 [ RYNEK ]
składki wpływające na indywidualne konta emerytalne
Polaków po starcie reformy emerytalnej. To gigantyczne
zamówienie podpisała Anna Bańkowska, nominowana
przez SLD prezes ZUS, już po przegranych przez tę partię
wyborach. Zdumiewające było jednak to, że ciągle brako-
wało ustaw przesądzających o kształcie reformy emery-
talnej. Państwo nie wiedziało, jaki powinien być system
informatyczny, ale już zdecydowało, kto będzie jego wy-
konawcą. Dzięki temu Prokom unikał kar za opóźnienia,
bo choć reforma ruszyła w 1999 r., system informatyczny
ciągle był niesprawny. Kontrakt z ZUS stał się dla Krauzego
przepustką do pierwszej biznesowej ligi.
3 Rosnącej pozycji biznesowej Krauzego towarzyszyła
coraz większa atrakcyjność towarzyska; ogromne pie-
niądze – prywatny majątek biznesmena wyceniano nawet
na 5 mld zł – przyciągają ludzi władzy. Były koszykarz Ry-
szard Krauze stał się hojnym sponsorem imprez sporto-
wych. Na sierpniowych turniejach tenisowych Prokom
Polish Open bywali premierzy i prezydenci, nie mówiąc
o mniej znaczących politykach i ministrach. Zapraszany był
także Lech Kaczyński, wówczas zepchnięty w polityczny
niebyt wykładowca na Uniwersytecie Gdańskim.
Ryszard Krauze był jedynym biznesmenem, o którym obaj
bracia Kaczyńscy wypowiadali się życzliwie. Nawet wtedy,
gdy po objęciu władzy przez PiS w 2005 r. przyszły szef CBA
Mariusz Kamiński wygłosił słynne słowa, które wielu zmrozi-
ły: „Janowi Kulczykowi, Aleksandrowi Gudzowatemu i Ry-
szardowi Krauze nie pomoże, że zatrudniają polityków.
Interesy, jakie robili z państwem najwięksi biznesmeni,
zostaną dokładnie prześwietlone”. Krauze wierzył jed-
nak, że jego firmy są bezpieczne. Z Lechem Kaczyńskim
łączyła go także trójmiejska kancelaria prawna, zwana
prezydencką, w której przyszły prezydent był
ekspertem od prawa pracy. Tam odbywała
potem praktykę jego córka. Obaj panowie
byli widywani razem na organizowanych
przez kancelarię wigiliach.
Krauze chciał na ropie
Nic nie zapowiadało kłopotów. W stycz- wypłynąć na szerokie
niu 2007 r. prezydentowa Maria Kaczyń- biznesowe wody, ale się
ska została matką chrzestną katamara- w niej utopił, chociaż
nu, na którym Roman Paszke zamierzał nawet nie trysnęła.
opłynąć kulę ziemską. Ryszard Krauze nie
mógł sobie wymarzyć lepszej reklamy dla
swojej firmy. Prezydentowa nadała łodzi
imię Bioton. Ta firma biotechnologiczna
to był kolejny filar jego imperium.
Ryszard Krauze wydawał się być u szczytu powodzenia.
Bioton założyła grupa naukowców, która opracowała spo-
sób produkcji insuliny ludzkiej. Zgłosili się do Krauzego,
bo nie mieli pieniędzy na rozwój. Wyczuł szansę wyjścia
poza polskie opłotki, w ykupił firmę. W Polsce choruje
na cukrzycę ponad 3 mln osób, dzięki insulinie Biotonu
państwo mogło obniżyć cenę refundacji leku. Zagraniczni
konkurenci nie byli zadowoleni. Krauze jednak wprowadził
Bioton na giełdę, snując wizje podboju rynku rosyjskiego
i chińskiego przez polskie leki biotechnologiczne. Lada
dzień miały tam zostać zarejestrowane. Wizje Krauzego
podbijały cenę akcji. Ale nigdy nie stały się rzeczywistością.
Kilka miesięcy po chrzcinach katamaranu wybuchła
tzw. afera gruntowa. Prowokacja zorganizowana przez
CBA pod wodzą Mariusza Kamińskiego miała skompro-
mitować Andrzeja Leppera, szefa Samoobrony, koalicjanta
PiS, i doprowadzić do jego aresztowania. Dwaj współpra-
cownicy Leppera zostali przez agentów „ugadani”, mieli
46 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
przyjąć walizkę z 3 mln zł łapówki za odrolnienie gruntów.
Prowokacja się jednak nie udała, ktoś ostrzegł Leppera. Po-
dejrzenie padło na Krauzego. Kiedy jednak agenci przy-
szli do jego biura w hotelu Marriott, biznesmen zadzwonił
na prywatny numer komórki prezydenta Kaczyńskiego.
Agenci grzecznie wyszli, a Krauze wyjechał do Szwajcarii.
Pracownicy PI mówią, że ich szef zarządzał potem swoim
imperium „na uchodźstwie”.
4
Wtedy zainteresował się ropą naftową: dla swojej,
założonej jeszcze w 1991 r., firmy Petrolinvest zdobył
koncesje na poszukiwania surowca w Kazachstanie i przy-
mierzał się do swego największego biznesowego skoku.
Całą jego energię pochłaniały pola naftowe. Żeby mogła
z nich trysnąć ropa, trzeba jednak było porobić kosztow-
ne odwierty. Biznesmen, tak sprawnie zdobywający przy-
chylność polityków w kraju, próbował podobnie działać
także w Kazachstanie. Przed wybuchem afery gruntowej
pomagał w organizacji wizyty prezydenta Kaczyńskiego
w tym kraju, a plany zagranicznej ekspansji polskiego biz-
nesu spodobały się ekipie rządzącej. Po aferze sprawy się
jednak skomplikowały.
Prokuratura, dzięki kamerom zainstalowanym na 40. pię-
trze hotelu Marriott, gdzie Krauze miał apartament, po-
kazała na konferencji prasowej sensacyjny film. Wynikało
z niego, że Krauzemu o planowanym aresztowaniu Leppera
musiał powiedzieć Janusz Kaczmarek, wtedy szef MSWiA.
Biznesmen zaś, za pośrednictwem posła Samoobrony,
niechybnie ostrzegł szefa tej partii. Zarzuty nigdy nie
zostały jednak udowodnione. Krauze przekonał się,
że ludzie służb, tak chętnie przez niego zatrudnia-
ni, nie są warci pieniędzy, które im płacił, skoro nie
wykryli kamer.
Jeszcze nie przyjmuje do wiadomości,
że na 40. piętrze hotelu Marriott zaczął
się jego upadek. Nie odbierał sygnałów,
że polityka odbija się na jego biznesie
– już mu nie pomaga, lecz szkodzi. Jego
wizje, że stanie się szejkiem, kiedy tylko
ropa w  Kazachstanie w ytryśnie, prze-
konały jednak drobnych akcjonariuszy.
W szczycie powodzenia rynek wycenił Pe-
trolinvest aż na 2,3 mld zł. Ryszard Krauze
potrzebował pieniędzy na szukanie ropy.
Innymi spółkami się nie zajmował, tylko
zastawiał ich akcje pod kolejne kredyty.
Sprzedał też swoją perłę w koronie, czyli
Prokom Software – na szczęście dla spółki, którą odpoli-
tycznił i rozwinął nowy nabywca Adam Góral. To dzisiej-
sze Asseco, największa polska firma informatyczna. Inne
spółki Krauzego tyle szczęścia nie miały. Prokom Invest-
ments pod zastaw akcji Biotonu i Polnordu, za rządów PiS,
otrzymał jeszcze jakieś kredyty. W końcu jednak pienię-
dzy na kolejne odwierty zabrakło. PI, pogrążony w długach,
znalazł się w likwidacji, banki nie odzyskały wszystkich
pożyczonych pieniędzy.
Krauze chciał na ropie wypłynąć na szerokie światowe
biznesowe wody, ale się w niej utopił, chociaż nie trysnęła.
Bioton nie zasypał polskimi lekami rynku chińskiego i ro-
syjskiego. Żadnej ze swoich byłych pereł w koronie Krau-
ze już nie kontroluje. Giełdowi gracze też nie wspominają
go dobrze. Ale zatrzymanie przez CBA już nie zepsuje mu
interesów. Zepsuł je sobie sam, zbyt mocno splatając je
z politykami.
JOANNA SOLSKA
 [ RYNEK ]

Ciemne niebo nad Berlinem

Od góry: lotnisko Berlin Brandenburg i samoloty pasażerskie, które z powodu koronawirusa
mają przerwę w lataniu. Poniżej: terminal nowego lotniska.
Nowy, wielki port lotniczy
Berlin Brandenburg jest
wreszcie gotowy. Ale fety
nie będzie. Powstawał
aż 14 lat (9 lat po terminie).
Kosztował majątek, ponad
6 mld euro. I dalej będzie
potrzebował państwowej
kroplówki.
CEZARY KOWANDA

W
sobotę, 30 pa źd zier- Nowy port rusza z wieloletnim opóźnie- oświadczył, że lotnisko zacznie działać
nika 2020 r. na dwóch niem i zdążył już przejść do historii jako z opóźnieniem. W następnych miesią-
równoległ ych pasach symbol porażek Niemców przy realizacji cach na jaw wyszła ogromna liczba uste-
startow ych mają rów- wielkich projektów infrastrukturalnych. rek i błędów konstrukcyjnych, a kolejni
nocześnie w ylądować Tymczasem samo otwarcie nowego szefowie spółki odpowiedzialnej też
samoloty linii Lufthansa i easyJet: dwaj terminalu jest paradoksalnie sukce- za budowę lotniska podawali daty otwar-
najważniejsi użytkownicy berlińskiego sem, na który w ostatnich latach mało cia tylko po to, żeby potem się z nich wy-
© GETTY, EPA/PAP

portu. To w  zasadzie jedyna atrakcja
(i to też, jeśli dopisze pogoda) podczas
oficjalnego otwarcia nowego lotniska
pod Berlinem imienia Willy’ego Brandta.
kto liczył. W maju 2012 r., zaledwie kil-
kanaście dni przed pierwszym plano-
wanym terminem inauguracji, ówcze-
sny burmistrz Berlina Klaus Wowereit
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
cofywać. Z czasem zaczęły pojawiać się
głosy ekspertów i polityków wzywające
do podjęcia radykalnych kroków. Włącz-
nie ze zburzeniem terminalu i budową
47
 [ RYNEK ]
nowego. Jednak udziałowcy lotniska,
czyli Berlin, Brandenburgia i niemiec-
ki rząd federalny, takiego scenariusza
za wszelką cenę starali się uniknąć.
Sukces zazwyczaj ma wielu ojców, ale
udaną reanimację nowy port zawdzięcza
tak naprawdę jednej osobie. To Engelbert
Lütke Daldrup, który przejął stery na ber-
lińskich lotniskach w 2017 r. – Wielu wyty-
kało mu wówczas, że nie ma doświadczenia
w budowaniu portów, jest zwykłym urzęd-
nikiem. Jednak wieloletnia kariera urzęd-
nicza, najpierw w Lipsku, a potem w Berli-
nie, okazała się atutem inżyniera Daldrupa,
pomógł też jego charakter. Podszedł do kar-
kołomnego zadania metodycznie, po kolei
analizując wszystkie problemy i nie podając
nierealistycznych terminów otwarcia. Rów-
nocześnie miał dobre kontakty z polityka-
mi, co przy tym projekcie było niezbędne
– podkreśla Peter Neumann, dziennikarz
„Berliner Zeitung”, od lat opisujący historię
budowy portu.
Problemów do rozwiązania Daldrup
miał mnóstwo, ale największym tech-
nicznym wyzwaniem była przebudowa
instalacji oddymiającej, która została nie-
właściwie zaprojektowana. Podobnie było
z wieloma innymi elementami terminalu.
Gdyby szukać grzechu pierworod-
nego przy budowie lotniska, trzeba
cofnąć się o kilkanaście lat. Wówczas
w Berlinie i okolicach funkcjonowały trzy
lotniska – Tempelhof i Tegel, jako dawne
porty Berlina Zachodniego, oraz Schöne-
feld, wcześniej główne lotnisko Berlina
wschodniego i Niemieckiej Republiki De-
mokratycznej. Tempelhof, położony nie-
mal w centrum miasta, był przeznaczony
do szybkiego zamknięcia. Tegel, również
otoczony gęstą zabudową, nie mógł być
powiększany i w dłuższej perspektywie
czekał go podobny los. Berlin i Branden-
burgia zdecydowały o budowie nowego lot-
niska niedaleko starego Schönefeld, który
w międzyczasie przekształcił się w port dla
tanich przewoźników. Dzięki temu plano-
wano wykorzystać istniejący już pas starto-
wy, a obok niego zbudować drugi.
Nowe lotnisko dla Berlina i Branden-
burgii miało być spektakularne i… ta-
nie. – To dlatego politycy odrzucili zbyt
drogą ich zdaniem ofertę firmy Hochtief,
która chciała zbudować port od początku
do końca. Zamiast znaleźć jednego dużego
wykonawcę, rozpisano wiele odrębnych,
drobnych przetargów. W ten sposób sko-
rzystać miały mniejsze, lokalne firmy. Nie-
stety, zabrakło odpowiedniej koordynacji,
a do tego w istniejących projektach, nawet
po rozpoczęciu budowy, zaczęto dokony-
wać zmian. Często na życzenie polityków.
To było źródłem chaosu, którego efektem
stały się poważne wady konstrukcyjne.
48
Na przykład w pewnym momencie przy-
szedł nakaz przystosowania nowego ter-
minalu do obsługi ogromnego A380. Dziś
wiemy, że ten samolot nigdy z nowego
lotniska i tak nie odleci, bo jest wycofy-
wany ze służby z powodu wysokich kosz-
tów eksploatacji – mówi Thomas Bittner,
dziennikarz regionalnej telewizji RBB,
specjalizujący się w tematyce lotniczej.
Chaos przy planowaniu i  budowie
da się bardzo konkretnie wycenić.
W 2006 r., gdy ruszała konstrukcja przy-
szłego Terminalu 1, koszt nowego lot-
niska miał wynieść około 2 mld euro.
Dzisiaj wiemy, że przekroczył sześć.
Zanim przyszedł Daldrup, wymieniono
kilku szefów spółki budującej port. Po-
lityczną cenę zapłacili też zasiadający
w radzie nadzorczej burmistrz Berlina
Klaus Wowereit oraz premier Branden-
burgii Matthias Platzeck. Wowereit był
niegdyś typowany nawet na kanclerza,
ale popadł w polityczny niebyt. Platzeck,
oficjalnie z powodów zdrowotnych, rów-
nież wycofał się z wielkiej polityki.
Szereg komisji śledczych próbowało
dociec powodów tej wizerunkowej i biz-
nesowej katastrofy. Jednak z  marnym
skutkiem. – Nikt nie został dotąd przed
sądem ukarany i to się raczej nie zmieni.
Winnych było wielu, ale każdy odpowiadał
tak naprawdę tylko za fragment projek-
tu, więc mógł zrzucać odpowiedzialność
na innych. Politycy nadzorujący budowę
lotniska podczas przesłuchań przed komi-
sjami śledczymi przyjęli dwie linie obrony.
Jedni twierdzili, że wiedzieli o problemach,
ale nie byli za nie odpowiedzialni. A inni
przekonywali, że po prostu o niczym nie
wiedzieli – opisuje Peter Neumann. Tym-
czasem płacić musiał podatnik.
Mimo otwarcia Terminalu 1 wcale się
to na razie nie zmieni. Jeśli ktoś wierzy
w klątwę wiszącą nad portem, ma kolej-
ny argument. Z powodu pandemii ruch
lotniczy załamał się na całym świecie,
a w Berlinie konsekwencje tej katastrofy są
szczególnie odczuwalne. Jeszcze w ubie-
głym roku lotniska Tegel i Schönefeld ob-
służyły łącznie ponad 35 mln pasażerów.
Teraz ruch zmniejszył się o trzy czwarte.
W przyszłym roku nowy port spodzie-
wa się najwyżej 18 mln użytkowników,
a to i tak scenariusz optymistyczny. Spółka
lotniskowa wystąpiła do swoich właścicie-
li o kolejne 550 mln euro pomocy. Część
tej kwoty ma jeszcze pójść na uregulowa-
nie ostatnich rachunków za budowę, resz-
ta to pokrycie strat pandemicznych. Nikt
w Berlinie nawet nie chce spekulować,
kiedy lotnisko zacznie na siebie zarabiać.
To nie koniec. W trakcie bardzo długiej
budowy stało się jasne, że nowy termi-
nal, zaprojektowany do obsługi 24 mln
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
pasażerów, będzie za mały z  powodu
szybko rosnącego ruchu. Podjęto wówczas
decyzję o pozostawieniu na razie starego
Schönefeld (przemianowanego niedawno
na Terminal 5) oraz o budowie nowego Ter-
minalu 2. – Aby nie popełnić kolejnych błę-
dów, jego konstrukcję zlecono jednej firmie
i wybrano bardzo prosty projekt. Terminal
2 powstał rzeczywiście szybko i okazał się
stosunkowo tani. Jest gotowy, ale na ra-
zie niepotrzebny. To kolejny z długiej listy
paradoksów. Z powodu załamania ruchu
lotniczego będzie stał pusty, bo Terminal
1 w najbliższych miesiącach w zupełności
wystarczy – mówi Thomas Bittner z RBB.
Mieszkańcy Berlina i Brandenburgii już
się przyzwyczaili do złych wiadomości,
ale prawdziwym szokiem będzie dla nich
zamknięcie Tegel. Bo chociaż było przesta-
rzałe i przez lata pozostawało przepełnione,
to jednocześnie miało dla nich konkretne
zalety. Z wielu dzielnic Berlina można było
się do niego szybko dostać, a pasażerowie
z racji kompaktowej konstrukcji nazywali
je lotniskiem krótkich dróg. Kilka lat temu
zorganizowano w Berlinie nawet lokalne
referendum, w którym większość głosują-
cych opowiedziało się za pozostawieniem
części lotów z tego portu po otwarciu no-
wego lotniska im. Willy’ego Brandta. Jed-
nak politycy zignorowali wyniki plebiscytu,
wskazując, że przestarzały Tegel zakłóca
spokój przynajmniej 300 tys. mieszkań-
ców i nie ma racji bytu. Od 31 paździer-
nika do 8 listopada 2020 r. kolejne linie
przenosić się więc będą do nowego por-
tu. Jako ostatnia z Tegel odleci maszyna
Air France, bo to właśnie ten przewoźnik
zainaugurował działalność pasażerskiej
części lotniska w 1960 r. Wcześniej Tegel
służył tylko wojsku. Na odzyskanym tere-
nie będą prowadzone inwestycje mieszka-
niowe, biurowe, a także zbudowany klaster
nowych technologii.

Tymczasem otwarcie nowego lot-

niska to nowe problemy.Co prawda
port Brandta nie leży w sercu Berlina, ale
znajduje się blisko granic stolicy, w ob-
szarze aglomeracyjnym o dość gęstej za-
budowie. To kolejna konsekwencja decy-
zji podjętej wiele lat temu, gdy Berlin nie
chciał się zgodzić, aby nowe lot-
nisko znalazło się zbyt da-
leko od miasta. Od lat
wielu mieszkańców
pobliskich okolic
Tegel
walczyło o zmianę

Tempelhof
(nieczynne)
Berlin
Berlin-
Brandenburg
Schönefeld

© EPA/PAP (3), LECH MAZURCZYK

lokalizacji portu, ale bezskutecznie.
Na zwiększenie ich ochrony przed ha-
łasem władze musia ł y przeznacz yć
800 mln euro. Do tego sąsiadom lotni-
ska udało się wywalczyć zakaz nocnych
lotów. Niedawno okazało się, że przy
wietrze wschodnim jeden z możliwych
wariantów startu z nowego portu zakła-
da wykonanie szybko po oderwaniu się
od ziemi ostrego skrętu, aby zmniejszyć
hałas nad obszarami gęsto zabudowa-
nymi. Lokalne media ochrzciły już ten
manewr mianem „wymiotnego zakrętu”,
bo pasażerowie, zwłaszcza ci wrażliwsi,
odczują spory dyskomfort.
W brew pow ta rza nej w  Polsce te-
zie now y port również w normalnych
czasach nie byłby śmiertelnym zagro-
żeniem dla naszych lotnisk. Przede
wszystkim dlatego, że Lufthansa nawet
przed kryzysem nie zamierzała budować
tam swojego trzeciego po Frankfurcie
i  Monachium przesiadkowego hubu.
Berliński port miał być i będzie przede
wszystkim bastionem tanich przewoźni-
ków. Jego szefowie mają jednak nadzieję,
że zyska też nieco więcej połączeń trans-
kontynentalnych uruchamianych przez
lotniczą konkurencję.
Jeśli samolotow y ruch na niebie po
pandemii rzeczywiście odżyje, a Ber-
lin będzie przyciągał znowu turystów,
to wróci też projekt budowy… kolejnego
lotniska w okolicy. Bo chociaż to właśnie
otwierane można teoretycznie jeszcze
powiększać, to protesty okolicznych
mieszkańców z pewnością mocno taki
projekt utrudnią.
Po traumatycznych doświadczeniach
ostatnich lat dla władz Berlina i Bran-
denburgii wizja budowy kolejnego portu
lotniczego to pomysł z piekła rodem. Nikt
zresztą na razie nie wie, jak po pandemii
będzie wyglądał globalny ruch lotniczy.
A  wnioski z  niemieckich kosztownych
doświadczeń powinni wyciągnąć nie tyl-
ko Niemcy, ale wszyscy planujący wielkie
inwestycje, chociażby takie jak Centralny
Port Komunikacyjny pod Baranowem,
ukochane dziecko polityków PiS.
Politycy od takich projektów powinni
trzymać się z daleka. Lepiej wybrać nie-
zależnego generalnego wykonawcę, po-
zostawić mu swobodę i rozliczać z efek-
tów. Nie wolno politykom ingerować
w gotowe projekty i destabilizować pro-
cesu inwestycyjnego. Brzmi prosto i lo-
gicznie, ale trudno uwierzyć, żeby takie
standardy obowiązywały przy budowie
CPK. Jeszcze zanim wbito pierwszą łopa-
tę, spółka zajmująca się tym projektem
jest obsadzona głównie przez działaczy
PiS pobierających horrendalne wyna-
grodzenia, a ostatni fachowcy zdążyli
się z niej ewakuować.
CEZARY KOWANDA

P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 49
 [ Ś W I AT ]

Donald Trump Tennessee 11 Karolina Płd. 9 Ohio 18

Nebraska Nebraska
(3. dystrykt) 1 (stan) 2
Wyoming 3
Dakota Missouri 10
Wirginia Płd. 3 Alaska 3 Arizona
Zach. 5 Luizjana 8 Iowa 6 11
Floryda
Arkansas 6 29
Oklahoma 7 Kansas 6
Utah 6
Alabama 9 Montana 3 Georgia 16 Karolina
Dakota Płn. 3 Missisipi 6 Płn. 15
Kentucky Indiana Teksas
Idaho 4 8 Nebraska 11 38
Maine Nebraska
(1. dystrykt) 1 (2. dystrykt) 1 (2. dystrykt) 1

Waga głosu

Za kilka dni Amerykanie

wybiorą swego prezydenta.
A może to system wybierze za nich?

D
Debata Biden – Trump,
22 października, Nashville.
© JIM BOURG/REUTERS/BLOOMBERG/GETTY IMAGES, LECH MAZURCZYK

TOMASZ ZALEWSKI Z WASZYNGTONU kolejkach, aby wrzucić kartę do głosowania. Do wielogodzinne-

o końca ubiegłego tygodnia zagłosowało już
prawie 50 mln Amerykanów. Choć tym razem
spełnienie obywatelskiego obowiązku jest szcze-
gólnie stresujące i czasochłonne. Wyborców ata-
kuje kakofonia tweetów Donalda Trumpa, który
twierdzi, że głosowanie pocztą prowadzi do masowych oszustw.
Bombardują ich maile niby od skrajnie prawicowej grupy Proud
Boys grożące, że odbiorca „musi” poprzeć prezydenta – które
później okazują się częścią kampanii dezinformacji z Iranu.
Trzeba też pokonać formalności związane z głosowaniem
pocztą albo w niektórych stanach dojechać ponad 100 km
do punktów wyborczych. Ludzie czekają w gigantycznych
go czekania przygotowują się zawczasu, przynosząc składane
krzesełka i kanapki i ustawiając się w ogonkach przed świtem.
Możliwość głosowania wcześniejszego i korespondencyjnego
– przedtem raczej wyjątek – otworzono na szeroką skalę z po-
wodu pandemii. Co trzeci wyborca zdecydował się na opcję
pocztową z lęku przed koronawirusem. Innych zachęca się,
by nie czekali do 3 listopada, bo wybory spiętrzone w jednym
dniu grożą chaosem.
Ogromna, przedterminowa frekwencja świadczy o wyjątko-
wym zmotywowaniu Amerykanów z obu politycznych obozów.
Ale wśród głosujących wcześniej przeważają zwolennicy Joego
Bidena. Wierzą w jego zwycięstwo, bo wskazują na to sondaże,
stawia na niego giełda i polityczni bukmacherzy. Czyżby spra-
wa była już przesądzona?

50 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 Wybory prezydenta USA nie są bezpośrednie. Decydują w nich głosy elektorskie, zwycięzca w danym stanie zgarnia wszystkie
głosy. Dlatego można uzyskać mniej głosów bezpośrednich i wciąż wygrać wybory. Poniżej: aktualny sondażowy rozkład głosów
elektorskich z podziałem na stany – do wygranej potrzeba 270 głosów.
270 głosów
elektorskich Michigan 16
Oregon 7
Nowy
Meksyk
Nevada 6 5 Illinois 20
Minnesota
10
Wisconsin Wirginia
10 New 13
Hampshire
Pensylwania 4 Maine
20 (stan)
2 1
New
Kolorado 9 Jersey 14
„Ciężko coś przewidywać, szczególnie jeśli chodzi o przy-
szłość” – powiedział kiedyś filozofujący baseballista Yogi Ber-
ra i jego sentencja pasuje jak ulał do obecnej sytuacji. Mimo
optymistycznych dla demokratycznego kandydata prognoz
jego sztabowcy przyznają, że wygranej nie są pewni. Powraca
wspomnienie szoku sprzed czterech lat, kiedy Hillary Clinton
też prowadziła w sondażach aż do końca kampanii, ale niespo-
dziewanie poległa, przegrywając z Trumpem w kilku stanach
swingujących (gdzie szanse są prawie równe).
Oby nie rozstrzygnęła ulica
Biden ma nad prezydentem większą przewagę niż kandy-
datka Demokratów w 2016 r. Z kolei Trump nie przyciąga już
niezdecydowanych jak wtedy, gdy był outsiderem-nowalijką,
a lekceważenie pandemii zraziło do niego miliony Ameryka-
nów. Mimo to prognozy mówiące o miażdżącej wygranej Bi-
dena to wróżenie z fusów. A tylko taki scenariusz pozwoliłby
jego zwolennikom spać spokojnie.
Jeżeli kandydat Demokratów pokona Trumpa niewielką róż-
nicą głosów elektorskich, co jest prawdopodobne, prezydent
raczej nie pogodzi się z porażką – oskarżając obóz przeciw-
nika o oszustwa, zapewne zakwestionuje wynik głosowania.
Tabuny wynajętych przez Partię Republikańską (GOP) praw-
ników ciągną już do kluczowych stanów, jak Ohio i Pensylwa-
nia, gdzie siły są wyrównane i można się spodziewać sporów
o liczenie głosów.
Wszyscy życzący dobrze Ameryce modlą się, aby rozstrzy-
gnęła je nie ulica, ale sądy, jak w 2000 r., kiedy Sąd Najwyższy
nakazał przerwać liczenie głosów na Florydzie, oddając Biały
Dom w ręce George’a W. Busha. Tym razem jednak, w atmos-
ferze politycznej wojny domowej, spory o wynik mogą roz-
gorzeć w nawet kilkunastu stanach, a w 9-osobowym Sądzie
Najwyższym już wkrótce zasiadać będzie aż sześcioro sędziów
konserwatywnych, w tym troje nominowanych przez Trumpa.
Niepokój Demokratów jest o tyle uzasadniony, że amerykań-
ski system wyborczy od pewnego czasu okazuje się sojuszni-
kiem Republikanów. Już w wyborach w 2000 r. Bush otrzymał
o pół miliona mniej głosów bezpośrednich niż jego demokra-
tyczny rywal Al Gore, ale minimalnie wygrał – po interwencji
SN – głosami elektorskimi. W 2016 r. Clinton zdobyła o 3 mln
(ok. 2 proc.) więcej popular vote niż Trump, ale przegrała gło-
sami elektorskimi zdecydowanie: 304 do 227.
Sondaże, przypomnijmy, mierzą poparcie wyrażane głosa-
mi bezpośrednimi. W tegorocznych wyborach, jak obliczono,
Biden musi wygrać różnicą minimum 5 mln takich głosów,
żeby przełożyło się to na zwycięstwo głosami elektorskimi.
Jak to możliwe?
Zamiarem twórców amerykańskiej ordynacji wyborczej było
m.in. zagwarantowanie równych praw wszystkich stanom.
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Joe Biden
Rhode Island 4 Dystrykt
Kolumbii
Delaware 3
3
Kalifornia
55 Massachu-
Waszyngton setts 11
12
Nowy Hawaje
Connecticut
7 Jork 4
Maine
29
Vermont
(1. dystrykt) 3
Maryland
10
Stąd zasada, że każdy z nich musi posiadać dwóch przedstawi-
cieli w Senacie. Miała je także zapewniać kompozycja Kolegium
Elektorskiego, powołanego, aby zapobiec „rządom motłochu”
i tyranii większości nad mieszkańcami odległych i rzadziej
zaludnionych stanów.
Dlatego liczba elektorów ma odpowiadać liczbie okręgów wy-
borczych w Kongresie, zależnej z kolei od liczby ludności stanu,
plus dwóch elektorów dodatkowych, czyli tylu, ilu stan posia-
da senatorów. W rezultacie jeden elektor ze stanów liczących
tylko kilkaset tysięcy mieszkańców, jak Wyoming czy Alaska,
reprezentuje dziś kilkakrotnie mniejszą populację niż elektor
z wielkich, gęsto zaludnionych stanów na obu wybrzeżach, jak
Kalifornia czy Nowy Jork.
Nierówna dystrybucja głosów elektorskich sprawia, że Ko-
legium krytykowane jest jako anachronizm, ale do rosnącego
rozziewu między liczbą głosów bezpośrednich i elektorskich
dochodzi przede wszystkim dlatego, że w prawie wszystkich
stanach rozdziela się je według zasady „zw ycięzca bierze
wszystko”. Wszędzie, poza Nebraską i Maine, niezależnie z jaką
przewagą prezydencki kandydat danej partii wygrywa głoso-
wanie, dostaje głosy wszystkich elektorów.
W efekcie w wyborach w 2016 r. Clinton zwyciężyła zdecy-
dowanie w tradycyjnie demokratycznych stanach, jak Kali-
fornia i Nowy Jork, zdobywając głosy tamtejszych elektorów,
ale ponieważ w kilku innych dużych stanach, jak Michigan,
Pensylwania i Wisconsin, przegrała minimalnie, Trump zagar-
nął tam całą pokaźną pulę głosów elektorskich, co przeważyło
szalę na jego korzyść.
Zanosi się na to, że schemat ten może się powtarzać, ponie-
waż wyborcy Demokratów mieszkają przeważnie w wielkich
miastach położonych na obu wybrzeżach, natomiast zwolen-
nicy GOP to elektorat wiejsko-prowincjonalnego, bardziej kon-
serwatywnego interioru.
Stąd apele, by system zreformować, znosząc uprzywilejowanie
kandydatów republikańskich, przynajmniej przez wprowadze-
nie w stanach zasady proporcjonalności w podziale głosów elek-
torskich, by odpowiadał on rozkładowi głosów bezpośrednich.
Maksymalistycznym pomysłem jest likwidacja Kolegium Elektor-
skiego, co uprościłoby ordynację i zagwarantowało, że wszystkie
głosy są równe. Ale taki postulat nie ma na razie szans realizacji.
Trumpowi sprzyja też obecny układ sił w kraju. Okoliczność,
kiedy wskutek pandemii miliony Amerykanów obawiają się
głosować osobiście, skłoniła stany do zezwolenia na listowne
głosowanie na życzenie, co dotąd dopuszczano jako wyjątek.
Władze wydają więc nowe zarządzenia i przepisy, często ko-
rzystne dla prezydenckiego kandydata swojej partii, bo utrud-
niające głosowanie zwolennikom jego oponenta.
Republikanie znowu są tu w  lepszej sytuacji, ponieważ
w 29 stanach (na 50) posiadają większość w obu izbach
51
 [ Ś W I AT ]

legislatury, a w 21 kontrolują w całości władze wykonawczą Nadzieje obozu Trumpa, że sprawi on kolejną niespodziankę
i ustawodawczą, bo rządzą tam również republikańscy guber- i odrobi straty, opierają się na kilku filarach. Trumpiści liczą, że son-
natorzy. Demokraci dominują w ten sposób tylko w 15 stanach. daże nie doszacowują poparcia dla prezydenta. Kwestionują zało-
A najważniejsze, że Republikanie sprawują pełnię władzy w kil- żenie, że wszyscy deklarujący się jako zwolennicy demokratyczne-
ku wielkich stanach, jak Teksas, Georgia, Floryda, Ohio i Ari- go kandydata pójdą głosować. Ważne są także liczby wskazujące,
zona, z których trzy ostatnie to stany swingujące, a w dwóch że Republikanom udało się ostatnio zarejestrować więcej nowych
pierwszych Biden też nie jest bez szans. wyborców niż Demokratom. Wskazują na mniejsze poparcie Laty-
nosów dla Bidena niż cztery lata temu dla Clinton, co może zawa-
Głosy wytłumione żyć na wyniku na Florydzie i w stanach południowego zachodu.
W przeszłości powszechną praktyką było tłumienie czynne- Zwolennicy Trumpa liczą też, że poskutkuje obrzucanie bło-
go prawa wyborczego Afroamerykanów, od których domagano tem Bidena jako polityka z demencją, splamionego interesami
się np. dowodów, że są piśmienni, albo zastraszano ich, gdy swego syna Huntera na Ukrainie i w Rosji (choć nie ma dowo-
próbowali głosować. Z czasem metody utrudniania głosowania dów, by wpłynęły one na działalność Bidena jako wiceprezy-
stały się subtelniejsze – od wyborców z mniejszości rasowych denta u Obamy). A przede wszystkim mają nadzieję, że Ame-
żąda się dowodu tożsamości, którego funkcję pełni w USA rykanie zapomną o pandemii i przypomną sobie, że do marca
głównie prawo jazdy, a nie wszyscy muszą je posiadać. gospodarka miała się dobrze, bezrobocie było rekordowo ni-
W  tym roku, pod pretekstem zapobiegania oszustwom, skie, a giełda znowu zwyżkuje.
władze w stanach rządzonych przez GOP stosują kreatywne
metody uprzykrzania ludziom wczesnego oddawania głosu. Trump kontra Trump
W ogromnym Teksasie republikański gubernator Greg Abbott Według sondażu Gallupa 56 proc. mieszkańców USA ocenia,
ograniczył np. liczbę punktów odbioru wypełnionych kart że powodzi im się lepiej niż cztery lata temu. To zapewne najza-
do głosowania do jednego na każde hrabstwo (county), co ozna- możniejsi, którym Biden chce podwyższyć podatki, właściciele
cza, że w niektórych jeden punkt musi obsługiwać kilkaset ty- drobnego biznesu obawiający się przywrócenia regulacji roz-
sięcy osób, a np. w Harris County nawet 2,3 mln – w większości luźnionych przez Trumpa oraz tak silne lobby jak tradycyjny
czarnoskórych i Latynosów. przemysł (energetyka, kopalnictwo itp.), wdzięczny prezyden-
Zabiegi gubernatora Abbotta, ewidentnie tłumiącego prawo towi za złagodzenie restrykcji w związku z ochroną środowiska.
do głosowania, tłumaczy ewolucja Teksa- Prawdopodobnie jednak jest już za póź-
su, do niedawna twierdzy republikańskiej no na odwrócenie trwającego od lata spad-
prawicy, która ostatnio wskutek zmian de- Ogromna kowego trendu poparcia dla Trumpa. Może
mograficznych (Latynosi) dryfuje w stro- przedterminowa on w dalszym ciągu liczyć na białych wy-
nę Demokratów. borców, zwłaszcza mężczyzn. Ale w wielu
W Pensylwanii, jednym ze stanów, gdzie
frekwencja świadczy stanach już w mniejszym stopniu, bo son-
wynik wyborów będzie się decydować, o wyjątkowym daże wskazują, że znaczna część białych
lokalny sąd najwyższy zezwolił, by liczyć zmotywowaniu i lepiej wykształconych mieszkańców za-
głosy otrzymane po 3 listopada, jeżeli wy- Amerykanów. możniejszych suburbii odeszła do Bidena.
słano je przed tą datą. Decyzja sprzyjała Ale żaden z dwóch Największe straty prezydent zanotował
zwolennikom Bidena, którzy dużo częściej wielkich obozów nie jest wśród kobiet, przerażonych obsadzaniem
głosują listownie. Kontrolowany przez Re- pewny zwycięstwa. sądów konserwatywnymi sędziami i lekce-
publikanów parlament stanowy zaskarżył ważeniem pandemii. Opuściła go też część
ją do Sądu Najwyższego, który ją podtrzy- emerytów, zaniepokojonych republikański-
mał. Wkrótce jednak, po zatwierdzeniu mi próbami uchylenia Obamacare – reformy
sędzi Amy Barrett, konserwaty wni sę- ochrony zdrowia gwarantującej ubezpiecze-
dziowie będą mieli w SN przewagę 6 do 3, nia dla chorych na choroby przewlekłe – dla
co pozwala przewidywać, że jeśli będzie on rozstrzygał spory której GOP nie zaproponowało żadnej alternatywy. Tymczasem
po wyborach, może – podobnie jak w 2000 r. – stanąć po stronie żelazny elektorat Demokratów – Afroamerykanie, biali liberało-
republikańskiego kandydata, czyli prezydenta. wie, a ostatnio młodzież – skupił się wokół Bidena jeszcze bardziej
Uwaga Ameryki jak zwykle skupia się też na Florydzie, naj- po fali protestów w lecie przeciw rasizmowi i brutalności policji.
większym stanie swingującym, gdzie można zdobyć 29 głosów Najgroźniejszym przeciwnikiem Trumpa okazuje się jednak
elektorskich – najwięcej po Kalifornii i Teksasie. Walka toczy on sam. W końcówce kampanii zachowuje się tak, że konsultant
się o Latynosów i emerytów, grupy szczególnie mocno tu re- Republikanów Frank Luntz nazwał ją „najgorszą republikańską
prezentowane. Trump musi na Florydzie wygrać, jeśli chce kampanią w historii”.
marzyć o reelekcji. Jego fani powrócili więc do tradycyjnych Zamiast współczuć ofiarom pandemii i walkę z kryzysem wy-
metod tłumienia głosów Demokratów – przed jednym z punk- sunąć na plan pierwszy, prezydent użala się nad sobą, skarżąc
tów wyborczych pojawili się np. uzbrojeni „strażnicy” z ha- się na media i innych krytyków, nie przestaje powtarzać kłamstw
słami „Make America Great Again”, chociaż sztab kampanii i oszczerstw, odmawia odcięcia się od skrajnej rasistowskiej prawi-
prezydenta zarzeka się, że nie ma z nimi nic wspólnego. cy oraz kultu Quanon – głosicieli spiskowej teorii o sieci pedofilów
W 2018 r. mieszkańcy Florydy w plebiscycie zezwolili na gło- działającej w środowisku liberalnej elity – i naciska, jak Erdoğan
sowanie w wyborach osób karanych – ok.1,5 mln, w większości albo Putin, na prokuratora generalnego, aby przed wyborami po-
Afroamerykanów i Latynosów – ale republikańska legislatura stawił kryminalne zarzuty Obamie, Bidenowi i Hillary Clinton.
stanu wprowadziła poprawkę nakazującą, by warunkiem gło- Jakby nie rozumiał, że nie gospodarka, lecz koronawirus i jego
sowania było spłacenie przez nich wszystkich należności z ty- własne, żenujące zachowanie znajdują się dziś w centrum zainte-
tułu finansowych kar. Nowojorski miliarder i magnat medialny resowania Amerykanów. Do tego stopnia, że umiarkowanie kon-
Michael Bloomberg zaoferował, że sam je zapłaci tym, którzy serwatywny publicysta „New York Timesa” Ross Douthat napisał,
pójdą do wyborów, ale liczba byłych skazanych gotowych gło- iż Trump chyba już się poddał, bo „robi wszystko, żeby przegrać”.
sować stopniała do 67 tys. TOMASZ ZALEWSKI

52 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 [ Ś W I AT ]

Swój Niemiec

Jeśli nad Wisłą były obawy, że wraz z Merkel odejdzie pokolenie Niemców
rozumiejących wagę relacji z Polską, to przypadek Manuela Sarrazina
powinien zadziałać uspokajająco.
© REYNALDO PAGANELLI/NURPHOTO/GETTY IMAGES

FILIP GAŃCZAK niemieckiego życia publicznego. Kolejny apel – sprzed roku – wy-
szedł już od samych parlamentarzystów. Podpisało się pod nim

K
ropla drąży skałę?” – pytał w tytule jednej ze swych
książek Władysław Bartoszewski. Gdy osiem lat temu,
w czasie polsko-niemieckich konsultacji rządowych,
Bartoszewski upomniał się o budowę w Berlinie pomni-
ka polskich ofiar drugiej wojny światowej, nie doczekał
się jednak konkretnej odpowiedzi.
Sprawa odżyła po tym, jak w 2017 r. z podobnym wezwa-
niem zwróciło się do Bundestagu kilkadziesiąt osobistości
264 deputowanych z kilku frakcji. Kropla skutecznie wydrążyła
skałę. W najbliższy piątek, 30 października ­Bundes­tag ma wresz-
cie debatować o ustanowieniu „miejsca pamięci i spotkań”, które
przypomni o niemieckiej okupacji Polski.
W ubiegłym tygodniu udało nam się wydobyć wstępny projekt
uchwały. Mowa w nim o tym, że Bundestag wzywa rząd federal-
ny do utworzenia „w prominentnym miejscu w Berlinie” upa-
miętnienia, które będzie „poświęcone polskim ofiarom II wojny
światowej i narodowosocjalistycznej okupacji Polski”. Projekt

P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 53
 [ Ś W I AT ]

jest anonsowany jako wspólny wniosek CDU/CSU, SPD, FDP
i Zielonych.
Gdy zabrakło Bartoszewskiego, przedstawiciela polskiego
pokolenia Kolumbów, pałeczkę przejęli więc inni. Wśród nich
młodszy o 60 lat Manuel Sarrazin, polityk niemieckich Zielonych.
To on był jednym z inicjatorów ubiegłorocznego apelu. I to on
w ostatnich miesiącach trzymał rękę na pulsie.
Dzwoni dokładnie o umówionej godzinie. Niemiecka punk-
tualność. – Witam pana – rozmowę zaczyna po polsku. Nie ma
polskich korzeni. Jest też zbyt młody, by pamiętać początki pol-
sko-niemieckiego pojednania. A jednak to właśnie ten 38-latek
jest dziś jednym z najlepiej zorientowanych w polskich spra-
wach polityków niemieckich. A może i jednym z najbardziej
nam życzliwych.
1999 r., w ramach wymiany szkolnej nastoletni Sarrazin
pierwszy raz przyjeżdża do Warszawy. Nawiązuje znajo-
mości, z których powstaną przyjaźnie. Gdy po maturze i rocz-
nej służbie cywilnej – wybranej zamiast wojska – zapisuje się
na uniwersytet w Bremie, wybiera historię, a jako dodatkowe
przedmioty – prawo i polonistykę. Jednym z jego profesorów jest
wtedy Zdzisław Krasnodębski, dziś europoseł PiS. Dawnego
podopiecznego wspomina ciepło: – Był bardzo dobrym
studentem o głębokim zainteresowaniu Polską, od po-
czątku zamierzającym specjalizować się w tym kierunku.
Po przenosinach na uniwersytet w Ham-
burgu Sarrazin decyduje się na studia
wschodnioeuropejskie. Trafia pod skrzydła
prof. Franka Golczewskiego, znanego nie-
mieckiego historyka ze śląskimi korzeniami. Sarrazin przestrzega
Pracę magisterską pisze o pomnikach i pa- swych rodaków,
mięci bitwy pod Grunwaldem. Gdy w 2013 r.
odbiera dyplom, od pięciu lat jest już po-
by w kontaktach
słem do Bundestagu. z nowymi krajami Unii
Łatki „wiecznego studenta” długo nie unikali tonu wyższości
mógł zrzucić właśnie przez politykę. Ponoć i pouczania.
już jako ośmiolatek zbierał podpisy dla Gre-
enpeace, by ratować zagrożone wieloryby.
Zieloni byli dla niego naturalnym wyborem.
Miał zaledwie 22 lata – wówczas rekordowo mało – gdy
w 2004 r. dostał się do parlamentu Hamburga (do dziś
jest zagorzałym kibicem tamtejszej drużyny piłkarskiej
FC St. Pauli). W 2008 r. wszedł już do Bundestagu – w miej-
sce partyjnej koleżanki, która zrzekła się mandatu – i jest
tam do dziś.
Zasiada w komisjach zagranicznej i unijnej. Od dwóch lat
przewodniczy Niemiecko-Polskiej Grupie Parlamentarnej, zrze-
szającej sześcioro deputowanych – po jednym z każdej frakcji
w Bundestagu. Od ubiegłego roku jest też członkiem rady Funda-
cji Współpracy Polsko-Niemieckiej, wspierającej liczne projekty
dwustronne. – Jest bardzo zaangażowany w sprawy polsko-nie-
mieckie. Zależy mu na dobrosąsiedzkich relacjach – chwali go
Marek Krząkała, poseł PO, członek sejmowej komisji spraw za-
granicznych. – Nie jest więźniem swoich uprzedzeń i przekonań
politycznych – dopowiada Krasnodębski.
Sarrazin otwarcie mówi, że ideologicznie i politycznie bardzo
dużo dzieli go z PiS – od polityki wobec uchodźców, przez prawa
mniejszości seksualnych, aż po kwestie praworządności. Poseł
Zielonych chce w UE „jasnego mechanizmu, by fundusze unijne
nie trafiały już do niszczycieli demokracji”. Jednocześnie prze-
strzega swych rodaków, by w kontaktach z nowymi krajami Unii
unikali tonu wyższości i pouczania.
Jedną z tych spraw, które Sarrazinowi leżą na sercu, jest po-
lityka historyczna. Na postulat wypłaty przez Niemcy repara-
cji wojennych dla Polski politycy w Berlinie zazwyczaj reagują
milczeniem lub niechęcią. Sarrazin przeciwnie – apeluje o wię-
cej empatii i zrozumienia dla argumentów zza Odry. Stanowisko
niemieckiego rządu, że sprawa jest zamknięta, uważa wprawdzie
za słuszne z prawnego punktu widzenia, „ale moralnie i poli-
tycznie nie do zaakceptowania”. Mówi to także przez pryzmat
rodzinnej historii. „Jako żołnierz Wehrmachtu [mój dziadek] brał
udział w zbrodniach w Polsce” – wyznał w jednym z wywiadów.
Sarrazin zdaje sobie sprawę – on, który prócz Auschwitz odwie-
dzał też inne miejsca kaźni z lat 1939–45, choćby Fort VII w Po-
znaniu – jak krwawa była niemiecka okupacja w Polsce. I choć
twierdzi, że wielomiliardowe reparacje byłyby nie do udźwignię-
cia dla niemieckiego budżetu, zarazem uważa, że piękne sło-
wa polityków z Berlina w czasie kolejnych rocznicowych wizyt
w Warszawie, Wieluniu czy na Westerplatte to za mało. Tak jak
przypominanie, że wypłacano już świadczenia dla byłych ro-
botników przymusowych czy ofiar zbrodniczych eksperymen-
tów medycznych.
Jak wybrnąć z tego pata? W  czerwcu tego roku Sarrazin
przedstawił własne propozycje. W pięciostronicowym doku-
mencie mowa m.in. o „humanitarnym geście dla dotychczas
zapomnianych ofiar niemieckich zbrodni”, np. masowych
egzekucji. Chodziłoby o odszkodowania „dla ofiar lub
ich dzieci”. W dokumencie pada też propozycja usta-
nowienia funduszu, z którego byłyby pokrywane kosz-
ty opieki lekarskiej żyjących jeszcze ofiar
wojny i okupacji.
Według Sarrazina osoby skazane
w majestacie prawa brunatnego reżimu
miałyby również zostać sądownie zreha-
bilitowane – tak choćby jak w latach 90.
stało się to z obrońcami Poczty Polskiej
w Gdańsku. Do tego dochodzą pomysły
symbolicznego odszkodowania dla gmin,
w których miały miejsce zbrodnie wojen-
ne, oraz trwałego wspierania „polskiej
kultury i społeczeństwa obywatelskiego”.
Sarrazinowi marzy się wielki wspólny pro-
jekt. Na przykład – gdyby chciała tego rów-
nież strona polska – odbudowa zniszczonego Pałacu
Saskiego w Warszawie.
Postulowany pomnik polskich ofiar w Berlinie ma
być kolejną receptą na uporządkowanie zaszłości histo-
rycznych. Sarrazin chciałby, żeby odwiedzający to miejsce
poznawali szeroki kontekst relacji polsko-niemieckich: od cza-
sów przedwojennych, gdy niemiecki antypolonizm był głęboko
zakorzeniony nie tylko w kręgach nazistowskich, przez krwawą
okupację i rewizjonizm wczesnej RFN, aż po historię polsko-nie-
mieckiego pojednania.
Niemieckim mediom wytykał „niedbałe, nieodpowiednie […]
i błędne” podejście do historii. Piętnował publiczną telewizję
ZDF za użycie wyrażenia „polskie obozy koncentracyjne”. „Mu-
simy podkreślić, że nie było »polskich obozów«, lecz wyłącznie
narodowosocjalistyczne obozy śmierci i zagłady, które zostały
założone przez Niemców w okupowanej Polsce w celu dokona-
nia ludobójstwa na europejskich Żydach” – tłumaczył. Odrzuca
też tezę o polskim współudziale w Holokauście, przypominając,
że Polska była wówczas okupowana przez Rzeszę.
Prezydentowi Rosji Władimirowi Putinowi wytyka, że chce
„ukryć sowiecką współodpowiedzialność za napaść nazistow-
skich Niemiec na Polskę. To aktywna polityka historyczna, która
najwyraźniej ma na celu legitymizowanie dzisiejszej neoimpe-
rialnej polityki rosyjskiej w Europie Środkowej” – mówił dzien-
nikarce Deutsche Welle.

54 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 Nie tylko przy tej okazji dał się poznać jako krytyk Kremla.

REKLAMA
„Z Putinem niemożliwe jest strategiczne partnerstwo” – zadekla-
rował ostatnio, choć to właśnie o „strategicznym partnerstwie”
mówiła niegdyś kanclerz Angela Merkel. Otrucie rosyjskiego
opozycjonisty Aleksieja Nawalnego to dla Sarrazina dowód
na „mafijny charakter reżimu Putina”. Także w sprawie Krymu
polityk Zielonych wypowiada się jednoznacznie. Przekonuje,
że pełne zniesienie unijnych sankcji wobec Rosji będzie możliwe
dopiero, gdy ta zwróci półwysep Ukrainie.
Nie jest entuzjastą rozbudowy gazociągu bałtyckiego. „To zły
projekt” – mówi o Nord Stream, omijającym potencjalne kraje
tranzytowe, takie jak Polska. Powołuje się na argumenty eko-
logiczne i geostrategiczne. Przyznaje – inaczej niż niemiecki
rząd – „że to także projekt polityczny, nie tylko ekonomiczny”.
Przestrzega, że trwanie przy Nord Stream 2 legitymizuje politykę
Moskwy i wzmacnia jej agresywny kurs.
Suchej nitki nie zostawia też na Aleksandrze Łukaszence. „Po-
nosi odpowiedzialność za brutalne morderstwa, aresztowania,
tortury i gwałty na niewinnych demonstrantach” – wylicza.
Ostrzega, że wiarygodność UE cierpi przez nieobecność Łuka-
szenki na unijnej liście wysokich urzędników Białorusi, którzy
zostali objęci sankcjami. Od rządu w Berlinie oczekuje, że ten
przestanie uznawać białoruskiego dyktatora za głowę państwa
i zerwie z nim wszelkie kontakty dyplomatyczne.
Na razie te apele o prymat moralności nad źle pojętą Realpo-
litik to zwykle głos wołającego na puszczy. W sprawie Białorusi
Berlin i Bruksela przyjęły metodę półśrodków. Budowy Nord
Stream 2 Sarrazin też raczej nie zatrzyma. W dyskusji o repa-
racjach wojennych może liczyć na poparcie lidera Zielonych
Roberta Habecka, ale rząd Merkel zareagował na razie bardzo
ostrożnie. – Trzeba pamiętać, że te propozycje zgłosił polityk opo-
zycji – tłumaczy tę wstrzemięźliwość Sarrazin.

Dziś Zieloni są dopiero szóstą siłą polityczną w Bundesta­

gu. Ale wkrótce może się to zmienić. Sondaże pokazują,
że partia ma już 20-procentowe poparcie, co dałoby jej drugie
miejsce – za chadecją kanclerz Merkel. Po przyszłorocznych
wyborach parlamentarnych Zieloni mogliby wejść do rządu
i otrzymać choćby tekę ministra spraw zagranicznych. Tak było
już w latach 1998–2005, gdy niemiecką dyplomacją kierował
Joschka Fischer. Wtedy koalicjantem ekologów byli jednak so-
cjaldemokraci. Dziś coraz częściej słychać, że Zieloni mogliby
rządzić razem z chadeckimi z CDU i CSU.
30 lat temu – w czasach Helmuta Kohla – te dwa obozy poli-
tyczne były jak ogień i woda. Chadecy stanowili dla Zielonych
uosobienie konserwatyzmu, kołtuństwa i świata nie z tej epo-
ki. Z kolei Zieloni w oczach chadeków uchodzili za wichrzy-
cieli, którzy długo kwestionowali obecność Niemiec w NATO.
Pamiętano, że Fischer w młodości rzucał kamieniami w poli-
cjantów, a jego frakcyjny kolega Jürgen Trittin działał w Związ-
ku Komunistycznym.
Sarrazin chętniej odwołuje się do tradycji ruchów obywatel-
skich w NRD, które w czasach żelaznej kurtyny utrzymywały
kontakty z Solidarnością i dysydentami w innych krajach bloku
wschodniego. Do pacyfistów z RFN ma szacunek, ale i dystans.
– Gdy patrzę na to, co stało się w Warszawie w 1943 i 1944 r., nie
mogę powiedzieć, że jestem absolutnym pacyfistą – deklaruje.
Kluczowym doświadczeniem jego młodości było rozszerzenie
Unii na wschód (2004 r.). Entuzjazm tamtych dni Sarrazin za-
chował do dziś. – Jeśli 27 państw liczących prawie 500 mln miesz-
kańców mówi, że mamy wspólne wartości i chcemy rozwijać
wspólną solidarność, to uważam, że jest to dosyć sexy – oświad-
cza. I dodaje, że przyjaźń polsko-niemiecka to warunek suk-
cesu Europy.
FILIP GAŃCZAK

P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 [ Ś W I AT ]

było to wówczas 110). Od marca zmarło

Piromanka
prawie 10 tys. ludzi.
Oprócz walki z Covid-19 toczy się tu
jednak jeszcze inna zaciekła wojna: sa-
morządu z rządem, prawicy z lewicą. Jej
stawką jest odpowiedzialność za życie
tysięcy mieszkańców, a jedną z głów-
Isabel Díaz Ayuso,
Ayuso prawicowa nych bohaterek – 42-letnia prezydentka
prezydentka ogarniętego Madrytu Isabel Díaz Ayuso.
Madr ytczycy mają prawo czuć się
pandemią Madrytu i nowa zdezorientowani. Wskutek polityczne-
go konfliktu zakazy i nakazy dotyczące
gwiazda hiszpańskiej polityki, ich życia zmieniały się w ostatnich tygo-
dniach kilka razy. Na przełomie września
idzie na wojnę z lockdownem i października hiszpański rząd wprowa-
i rządem centralnym. dził ograniczenia mobilności w gminach,
w których liczba zachorowań przekracza
500 przypadków na 100 tys. osób. Re-
ALEKSANDRA LIPCZAK strykcje, które dotknęły Madryt i dzie-
więć okolicznych miejscowości, przewi-
dywały, że mieszkańcy mogą opuszczać
ich granice tylko w uzasadnionych przy-
padkach, m.in. do pracy lub szkoły.
Prawicowy samorząd Madrytu zaskar-
żył obostrzenia do sądu, przekonując,
że uderzają one w swobody obywatel-
skie. Prezydentka Díaz Ayuso wyliczała
również ekonomiczne straty. Sąd przy-
znał samorządowi rację, wytykając rzą-
dowi centralnemu Pedra Sáncheza brak
właściwej podstawy prawnej dla restryk-
cji, i anulował zakaz.
Konfuzję spotęgował fakt, że zaraz
potem szefowa madryckiego samorządu
zarekomendowała mieszkańcom... żeby
nie ruszali się z miejsca zamieszkania,
o ile nie jest to konieczne. O tym, że cho-
dziło głównie o rozgrywkę polityczną,
a nie względy sanitarne, przekonuje też
fakt, że podobne restrykcje Díaz Ayuso
wprowadziła wcześniej sama w kilkuna-
stu madryckich dzielnicach – diabelski
szczegół tkwił tylko w tym, że nie nale-
żały one do tych najzamożniejszych i ich
izolacja nie stanowiła takiego wyzwania
dla lokalnej gospodarki. Premier Sán-
chez nie poddał się jednak i 9 październi-
ka przywrócił ograniczenia w dziewięciu
gminach Madrytu.

To pokazuje, do jakiego stopnia

upolitycznione jest dziś zarządzanie
kryzysem sanitarnym w Hiszpanii.
Prawica, na czele z Partią Ludową, wali
© EDUARDO PARRA/EUROPA PRESS/GETTY IMAGES

w koalicyjny rząd socjalistów z Podemos

właściwie od początku pandemii, próbu-

M
jąc zbić kapitał na covidzie. Obok mio-
adryt to okopy, z których mieszkańcy regionu – jeńcy na wojnie, tającego oskarżeniami lidera PP Pabla
PP [prawicowa Partia Lu- w której nie liczy się nasze życie”. Casado jej symbolem jest właśnie Isabel
dowa – przyp. red.] chce Stolica Hiszpanii i jej okolice to dziś Díaz Ayuso.
obalić rząd” – pisze w in- jedno z  najbardziej doświadczonych „Uczyniła ze swojego bojowego i pro-
ternetow y m dzienniku przez pa ndemię miejsc w  Europie. wokacyjnego tonu znak politycznej toż-
Eldiario.es publicystka Rosa María Ar- W  pier wszej połow ie pa źd zier ni ka samości” – napisał o niej „El País”. Gaze-
tal. „To w yjaśnia obłąkańcze zacho- liczba zarażonych sięgała tu prawie ta „Diario de Almería” nazwała ją z kolei
wania, jakich świadkami jesteśmy my, 600 na 100 tys. mieszkańców (w Polsce komunikacyjną piromanką.

56 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 Mówi o sobie, że należy do prawicy
bez kompleksów i z dumą głosi poglądy,
które – inaczej niż w Polsce – w Hiszpa-
nii należą raczej do mniejszościowych.
Twierdziła na przykład, że płodom nale-
ży się oficjalny status członków rodziny,
a feministki chcą wprowadzić w kraju
dyktaturę. Nawiasem mówiąc, obroń-
czyni rodzinnych wartości jest rozwód-
ką żyjącą od paru lat w nieformalnym
związku – w liberalnej Hiszpanii życie
wielu polityków prawicy mocno odbiega
od tradycyjnego ideału.
Día z Ay uso negowała też zw iązek
zanieczyszczenia powietrza z zapada-
niem na śmiertelne choroby i  apelo-
wała o nienazy wanie umów śmiecio-
w ymi, żeby nie obrażać ludzi, którzy
takie mają. W czasie lockdownu broniła
pizzy i coca-coli w finansowanym przez
samorząd obiadowym menu dla dzieci
(„Przecież to właśnie lubią jeść”). Su-
gerowała, że za rozprzestrzenianie się
epidemii odpowiedzialni są imigranci
i ich styl życia.
Za konserwatyzmem obyczajowym
Díaz Ayuso idzie liberalizm w sferze
gospodarczej: prezydentka Madrytu
jest za obniżaniem podatków, utrzymuje
też ciepłe stosunki z wielkim biznesem.
Kiedy wiosną wykryto u niej koronawi-
rusa, postanowiła spędzić czas izolacji
w luksusowym apartamencie udostęp-
nionym za darmo przez dewelopera.
W krótce ta firma w ygrała ogłoszony
przez samorząd przetarg na usługi sani-
tarne. Kiedy o sprawie zrobiło się głośno,
umowa została unieważniona.
Do tego dochodzi momentami ekstra-
wagancki styl rządzenia. Socjolog Igna-
cio Sánchez-Cuenca na łamach „Público”
uznał prezydentkę Madrytu za najwier-
niejszą uczennicę Trumpa na hiszpań-
skim gruncie. „Są wolnymi atomami
wewnątrz systemu politycznego, które
kręcą się w kółko bez wyraźnego celu, jak
zabawkowe bączki. Rezultatem ich dzia-
łań jest szum, polemika i dezorientacja”.
Przykładem tego niech będzie sesja
fotograficzna, której efekty znalazły się
na okładce prawicowego dziennika „El
Mundo”. Díaz Ayuso, cała w czerni, pozu-
je na ciemnym tle z dłońmi skrzyżowa-
nymi na piersi i spuszczonym wzrokiem,
w wyraźnym nawiązaniu do ikonicznej
w hiszpańskiej kulturze postaci Virgen
Dolorosa – Matki Boskiej Bolesnej. Dla
jednych był to trafny wyraz żałoby po ty-
siącach ofiar koronawirusa, dla innych
– wyjątkowo memogenny obrazek. Ona
sama tłumaczyła, że była tego dnia bar-
dzo zmęczona, robiła, o co ją prosili.
Díaz Ayuso długo czekała na swoje
pięć minut. Jeszcze półtora roku temu
mało kto w Hiszpanii kojarzył to nazwi-
sko. Była szeregową członkinią Partii
Ludowej, asystentką kolejnych prawi-
cowych prezydentek Madrytu, niewy-
różniającą się radną. Do partyjnej mło-
dzieżówki wstąpiła zaraz po studiach
dziennikarskich. Przewodził jej wów-
czas obecny lider PP Pablo Casado. Jak
wielu polityków i polityczek z tego ugru-
powania Díaz ­Ayuso pochodzi z rodziny
przedsiębiorców: jej ojciec, pochodzą-
cy z pueblo w regionie miasta Ávila, był
kimś w rodzaju self-made mana, młoda
Isabel wychowywała się w jednej z naj-
bardziej zamożnych dzielnic Madrytu
– Chamberí.
Ideowo ukształtowała się u boku Espe-
ranzy Aguirre, prezydentki Madrytu
w latach 2003–12. Díaz Ayuso odpowia-
dała u niej za media społecznościowe.
Współpraca z konfliktową Aguirre skoń-
czyła się jednak osobistymi niesnaska-
mi, a Díaz Ayuso wylądowała na poli-
tycznym zesłaniu, z którego uratowała
ją kolejna prezydentka Madrytu Cristina
Cifuentes, obsadzając ją m.in. w roli re-
gionalnej rzeczniczki partii.
Choć jej kariera rozwijała się u boku
innych kobiet, decydujący moment przy-
szedł za sprawą Pabla Casado. Młody po-
lityk postanowił uratować pogrążającą
się z powodu korupcji Partię Ludową,
kierując ją ostro na prawo. O wszystkim
zdecydował podobno jeden w y wiad.
Jesienią 2018 r. Casado miał zobaczyć,
jak Díaz Ayuso zażarcie broni swoich
konserwatywnych poglądów w progre-
sywnej telewizji La Sexta. Była dokładnie
tym, kogo potrzebował w ożywionej ide-
ologicznie i odmłodzonej partii. To wła-
śnie Casado zdecydował o jej kandydo-
waniu na prezydentkę Madrytu w 2018 r.
Pandemia, która w ybuchła w  Ma-
drycie niecały rok po objęciu przez nią
władzy ujawniła, że ten najbogatszy re-
gion w Hiszpanii jest też w jakimś sensie
najgorzej do niej przygotowany. Według
oficjalnych danych inwestuje w służbę
zdrowia i edukację najmniej w całym
kraju w przeliczeniu na mieszkańca.
Region systematycznie redukował
w ostatnich dekadach sieć usług spo-
łecznych, stypendiów i zasiłków, pry-
watyzując służbę zdrowia i szkolnictwo,
wprowadzając kolejne ulgi podatkowe
dla najzamożniejszych. Prawica rządzi
tu jednak od 25 lat i znacząco nie szkodzą
jej liczne afery korupcyjne. Nie chodzi
zresztą tylko o korupcję – poprzednia
prezydentka Madrytu Cristina Cifuen-
tes podała się do dymisji, kiedy wyszło
na jaw, że nie tylko posługiwała się sfał-
szowanym tytułem magistra, ale pró-
bowała na dodatek ukraść dwa kremy
z supermarketu.
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Polityczny fenomen prawicowego Ma-
drytu analizował niedawno na łamach
dziennika „La Vanguardia” wspomnia-
ny Sánchez-Cuenca. Madryt jest bowiem
z jednej strony wyzwoloną stolicą z le-
gendy spod znaku „No pasarán”, zdol-
ną chociażby do wyboru takiej burmi-
strzyni jak lewicowa Manuela Carmena,
zamieszkaną przez ludzi z całego świata
i z mocnym lewicowo-robotniczym eto-
sem (patrz dzielnica Vallecas, z której
wywodzi się Pablo Iglesias). Ale z drugiej
– zwłaszcza jeśli spojrzeć na przedmie-
ścia i miasta satelickie – pozostaje dziś
symbolem politycznego i  społeczne-
go konserwatyzmu.
Sánchez-Cuenca tłumaczy to po części
czynnikami ekonomicznymi – chociaż-
by aspiracjami nowej madryckiej klasy
średniej, wyznającej ideały wolnego ryn-
ku – i dominacją konserwatywnej ideolo-
gii w madryckich mediach i na uczel-
niach. Ale uważa, że sporo do rzeczy ma
również kultura i sposób życia tutejszych
elit, wciąż mocno nacechowany klaso-
wym snobizmem.
„Rozumiem nawet, że fakt, iż euro-
pejska stolica zachowała ów charakte-
rystyczny dla madryckiego życia szpa-
nerski styl, może mieć swój egzotyczny
urok – pisze Sánchez-Cuenca. – Ale czuję
mieszankę oburzenia i wstydu, że tak
potężne ekonomicznie miasto roztrwo-
niło rezultaty swojego spektakularnego
rozwoju, zadowalając się instytucjami
przeżartymi przez korupcję, niedofi-
nansowany mi usługami społeczny-
mi i toksyczną sferą publiczną niskiej
jakości”.
Díaz Ayuso udało się wykorzystać
pandemię, żeby rozbudzić coś w ro-
dzaju madryckiego nacjonalizmu
na zasadzie: nikt nie będzie się wtrącać
w  nasze spraw y, nawet rząd – uważa
Sánchez-Cuenca. Było to tym łatwiejsze,
że mieszkańcy bijącej rekordy zakażeń
stolicy doświadczyli podczas tych waka-
cji niemało uprzedzeń ze strony innych
Hiszpanów, przestraszonych, że ma-
drytczycy mogliby zawlec koronawirusa
w ich strony.
Konfrontacyjna strategia, którą re-
alizuje Isabel Díaz Ayuso, jest przede
wszystkim obliczona na kolejne wybory
samorządowe. Jeśli prezydentce Madry-
tu uda się przekonać elektorat, że odpo-
wiedzialność za błędy w zarządzaniu
pandemicznym kryzysem i gospodar-
czy krach spowodowany lockdownem
ponosi premier Sánchez, piłeczka będzie
po jej stronie. Z politycznego punktu
widzenia nie jest to taktyka pozbawio-
na sensu. Ale ceną w tej grze jest życie
i zdrowie tysięcy ludzi.  n
57
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]

Jak podejść
do odejścia
Ze zgłębianiem tajemnicy kresu życia nie radzi sobie
ani nauka, ani religie. Co wiemy?

58 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 L
PAWEŁ WALEWSKI

ęk przed śmiercią towarzyszy ludziom, od kiedy są ludź-

mi, i przewija się też przez długą, liczącą ponad pięć
tysięcy lat, historię medycyny. Sztuka leczenia zrodziła
się wszak z naturalnej ludzkiej potrzeby usuwania cier-
pienia i przynoszenia ulgi w chorobach skracających
życie. Lekarze, a przed nimi kapłani i cyrulicy, zawsze
mieli za zadanie zawracać chorych z podróży w zaświaty, ale choć
robią to w coraz bardziej wyrafinowany i skuteczny sposób, nie są
w stanie nikogo ocalić przed skończonością. Ostatecznie więc, choć
medycyna w jakimś stopniu odzwierciedla nadzieje na nieśmiertel-
ność, w dalszym ciągu nie może ich zaspokoić. Inaczej niż religia,
w której cieniu się zrodziła.
Perspektywa życia wiecznego pozostała naczelną funkcją wia-
ry – ale śmierci obawiają się też ci, którzy nie widzą w niej kresu
swojej egzystencji. Czy dzieje się tak dlatego, że rozum podpowiada
dużo mniej optymistyczne scenariusze? Towarzysząc innym przy
bolesnym umieraniu, nieraz pełnym fizycznego i psychicznego
cierpienia, trudno myśleć o własnej śmierci jak o czymś spokojnym
i naturalnym.
W czasach pandemii Covid-19 więcej się mówi o śmierci (już po-
nad milion ofiar), ale codzienne doniesienia z frontu walki z wiru-
sem, obrazy zbiorowych mogił w Brazylii, Indiach czy na nowo-
jorskiej wyspie Hart Island (która stała się największym na świecie
miejscem anonimowych pochówków), niewiele zmieniły w zbioro-
wej świadomości i osobista śmierć nadal wydaje się abstrakcją. Jej
wszechobecność w mediach kontrastuje z dziwną nieobecnością
w życiu codziennym. Wciąż nie umiemy zmierzyć się z tą jedną z naj-
bardziej naturalnych rzeczy na świecie – z własnym umieraniem.

J est tylko jeden sposób, by oswoić ten ponury lęk. Nie przez zaprze-
czanie czy zbywanie milczeniem nadchodzącego schyłku życia.
Takie odwracanie wzroku nie sprawi, że uwolnimy się od strachu,
gdyż wciąż pozostaniemy z nierozwiązanymi problemami i pytania-
mi. Na pewno nie na wszystkie można odpowiedzieć, ale zaskaku-
jąco dużo tajemnic związanych z umieraniem – na kilka dni przed
i tygodni po – odsłania książka dziennikarza Rolanda Schulza „Jak
umieramy”, która właśnie ukazała się na naszym rynku (niemiecki
oryginał wydano w 2018 r.). Świadomość tego, jak wygląda ten zło-
żony proces – co dzieje się biologicznie z ciałem, jakie przemiany
zachodzą w nim po ustaniu pracy serca i mózgu, co rodzina może
zrobić ze zwłokami, na czym polegają rytuały związane z pochów-
kiem – pomaga lepiej przygotować się na okres żałoby. A biorąc pod
uwagę, że to uniwersalny opis każdej śmierci, wszystkim może po-
móc się z nią oswoić.
Autor skrupulatnie przedstawia wszelkie zawiłości zgonu, ro-
biąc to niezwykle delikatnie – szczególną cechą jego książki jest to,
że przemawia bezpośrednio do czytelnika, mówiąc mu, że tak wła-
śnie umrze. To jeszcze jeden dowód, że wobec tajemnicy śmierci,
która dopada ludzi w najróżniejszych momentach, wszyscy jesteśmy
równi. Bo niezależnie od tego, czy ktoś ma 20 lat i ginie w nieszczę-
śliwym wypadku, jest ofiarą zawału serca w okolicach czterdziest-
ki czy umiera w wyniku wieloletniej choroby nowotworowej albo
po prostu odchodzi, dożywszy stu lat – w martwym ciele zachodzą
identyczne procesy.
Roland Schulz przed napisaniem książki towarzyszył patologom
i medykom sądowym (przywiązanie niemieckich lekarzy do analiz
sekcyjnych w dużej mierze wynika z tradycji, gdyż za „króla anato-
© GETTY IMAGES

mopatologów” uważa się Rudolfa Virchowa, który w drugiej połowie

XIX w. opracował całościowo technikę sekcyjną). Przebywał w do-
mach opieki i hospicjach, gdzie specjaliści medycyny paliatywnej

P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 59
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]
wyjaśniali mu, na czym polega umieranie. Wiele godzin
przesiedział też u przedsiębiorców pogrzebowych.
Ale jakże inna byłaby wymowa tej książki, gdyby po pro-
stu spisał ich relacje lub podręcznikowym językiem wyłożył
to, co pokazano mu pod mikroskopem i na stołach sekcyj-
nych. Tymczasem Roland Schulz zastosował sztuczkę styli-
styczną i całą zebraną wiedzę adresuje do ciebie, czytelniku:
„Kilka dni przed śmiercią, kiedy nikt jeszcze nie zna godzi-
ny twojego zgonu, serce przestaje pompować ci krew do ko-
niuszków palców dłoni. Potrzebna jest gdzie indziej: w głowie
i centrum ciała, tam, gdzie znajdują się płuca, serce, wątroba.
Krew przestaje dopływać również do palców nóg. Stopy robią
się zimne, a oddech płytki. Zmysły przestają działać. Twoje
ciało zaczyna żegnać się z życiem”.
Tak Schulz rozpoczyna swoją książkę i tak pisze ją całą.
I chociaż są w niej tylko trzy rozdziały – umieranie, śmierć,
żałoba – otrzymujemy bardzo w yczerpujące odpowiedzi
na pytania, które zadaje współczesny człowiek konfrontujący
się ze śmiercią: jak umrę, co zrobią ze mną lekarze, co czeka
moją rodzinę i krewnych? Albo: jak mam napisać testament,
czy zgodzić się na kremację, komu wydać ostatnie polecenia
związane z rozporządzaniem szczątkami?
R ytuały żałobne kultywowane są coraz rzadziej, niewielu
potrafi przed śmiercią (nawet spodziewaną) spokojnie
sfinalizować swoje spraw y duchowe i doczesne. W efekcie
na tę rozmowę z najbliższymi odważa się niewielu, a i to spy-
chane jest zwykle do podświadomości: nie będę ich martwił,
po co straszyć, lepiej przemilczeć… Śmierć bywa ukrywana,
ku uldze krewnych odbywa się najczęściej w szpitalu, za para-
wanem, pomiędzy aparaturą, która podtrzymuje pracę serca
i oddech. Żywym coraz trudniej pogodzić się z odejściem naj-
bliższych, ale czy zastanawiają się, jak oni sami to odczuwają,
świadomi nieuniknionego kresu?
Książka „Jak umieramy” nie jest pod tym względem w peł-
ni wiarygodna. Choć autor podążał za śmiercią przez kost-
nice, laboratoria, krematoria i pogrzeby, był
św iadkiem smutku osamotnionych rodzin
i ­biurokracji urzędów katalogujących przyczy-
ny zgonów, to nie mógł przecież przesłuchać
tych, co już umarli, i dowiedzieć się, jak w y-
gląda kres życia z ich punktu widzenia. Eks-
perci od umierania też tego nie wiedzą: czy
np. jęki umierających są wyrazem cierpienia,
czy ow ym mitycznym ostatnim tchnieniem
ulgi, które wydostaje się z organizmu, kończąc
jego żywot?
I tu przychodzi z pomocą druga książka, na-
pisana przez prof. Przemysława Urbańczyka,
mediewistę archeologa. Przedstawia on dzie-
siątki rytuałów żałobnych i  pogrzebow ych,
­jakie stosowane były od czasów najdawniej-
szych do współczesnych. Ale to wgląd nie tyl-
ko w różnorodne zw yczaje pochówków, lecz
­t raktat o nieoczy wistości śmierci. Dlaczego
pozostaje ona taką tajemnicą? „Chociaż po-
zornie to, co żywe, i to, co martwe, stanowią
swoje przeciwieństwa, to od dawna wiadomo,
że granica między życiem a śmiercią nie jest
ostra. Proces umierania tr wa pewien czas.
Różne narządy i tkanki obumierają w różnym
czasie. Umieramy stopniowo i kawałkami. Każ-
da definicja pozostawia pewną sferę niepew-
© MP (2)
ności prowokującą obawę przed przedwcze-
snym uznaniem nieodwracalności konkretnej
60 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
śmierci” – pisze autor w książce celnie zatytułowanej „Trudna
historia zwłok”.
Ten trud nie tylko dotyczy praktycznych działań, jakie ro-
dzina musi podjąć, stając wobec materialnych konsekwencji
śmierci, bo przecież ze zwłokami trzeba coś zrobić (spalić?
pochować?), ale skomplikowana stała się już sama definicja
zgonu, formułowana przez lekarzy: „Objawy przyjmowane
dawniej jako jednoznaczne (ustanie oddychania i zatrzyma-
nie akcji serca) nie są dzisiaj diagnozą ostateczną, a będące ich
konsekwencją tradycyjne gesty zamknięcia oczu zmarłemu
czy zakrycia jego twarzy przed wzrokiem żyjących nie są już
demonstracją stwierdzenia faktu, lecz raczej podszytą wąt-
pliwościami autorytatywną decyzją zamknięcia życia, które
wszak wciąż może się niedostrzegalnie tlić w jakimś odległym
zakątku pozornie martwego ciała”.
Dla badacza zw yczajów kulturow ych rozliczne rytuały
grzebania zwłok i traktowania ciał zmarłych są tylko wstępem
do głębszej analizy zjawisk społecznych, a w kwestii definicji
śmierci – jak pisze autor – wiara i rozum wzajemnie się wspie-
rają od zarania dziejów. „Jeśli medycyna nie potrafi sformu-
łować jednoznacznej definicji przejścia z życia do śmierci (...),
to trudno dziwić się wątpliwościom, jakie dręczyły kultury
przednaukowe, a dzisiaj zaprzątają uwagę ludzi anaukowych
lub tych, którzy hołdują spiskowym wizjom naukowców, jako
oszustów żerujących na naiwności niespecjalistów. Nieprze-
zwyciężalna niepewność wynikająca z bezradności wobec
tajemnicy fenomenu umierania skutkuje rozmaitymi »racjo-
nalizacjami« mitygującymi obawy – wyobraźnia zastępuje
w nich wiedzę, wykraczając poza horyzont zrozumienia po-
twierdzalnego doświadczeniem”.
O pisywana przez prof. Urbańczyka ewolucja definiowania
śmierci i zwyczajów pochówku zwłok kończy się wraz
z wybuchem pandemii Covid-19. „To, o czym pisałem w ter-
minach historycznych, nagle wróciło, brutalnie przypomina-
jąc, że wciąż nie jesteśmy panami naszego losu i katastrofalne
zarazy nie należą tylko do odległej przeszłości,
o której wolelibyśmy zapomnieć” – zauważa au-
tor. Częstsze o tej porze roku wizyty na cmenta-
rzach przypominają, że śmierć na trwałe wpisa-
na jest w ludzki los, choć wielu futurystów czy
transhumanistów próbuje przekonać, że uda się
wkrótce oddzielić śmiertelne ciało od świado-
mości i zapisać ją na twardym dysku, by móc
trwać przez miliony lat.
Ale czy taka nieśmiertelność nie byłaby gorsza
od śmierci? Wedle duńskiego filozofa z XIX w.
Sörena Kierkegaarda życie bez swojego kresu
byłoby bezcelowe, nasze biografie byłyby zrów-
nane: za miliony lat każdy mógłby stopniowo
spełniać wszystkie marzenia, które z tego wła-
śnie powodu wkrótce przestałyby istnieć. Gdy-
byśmy byli nieśmiertelni, nie zależałoby nam
na niczym, egzystencja skurczyłaby się do pro-
cesu czysto biologicznego. Może warto, spę-
dzając w tych dniach więcej czasu wśród mogił
najbliższych, potraktować fenomen śmierci jako
coś boleśnie cennego.
PAWEŁ WALEWSKI
Roland Schulz, „Jak umieramy. Co powinniśmy wiedzieć o śmierci”,
tłum. Victor Grotowicz; Wyd. Muza, Warszawa 2020.
Przemysław Urbańczyk, „Trudna historia zwłok. Wrócisz
do ziemi”; Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2020.
 [
© ROGER TRENTHAM/GETTY IMAGES
NAUK A I CY WILIZACJA ]

Kto się boi wilka

Popularność programów przywracania gatunków do środowiska rodzi pytanie,
czy to sposób na odbudowę dawnej harmonii, czy może na wywrócenie
do góry nogami ekosystemów, które jakoś się na nowo ułożyły.

JĘDRZEJ WINIECKI na całym świecie, także w modelowych teraz unikały otwartych, wygryzionych
demokracjach, dlatego obywatele rzadko przez siebie przestrzeni w dolinach rzek,

P
rzy okazji tegorocznych wy-
borów prezydenckich w  USA
mieszkańcy Kolorado wezmą
udział w  referendum o  przy-
szłości wilków. Rozstrzygną, czy
w granice stanu mają powrócić zwierzęta
wybite do nogi w 1940 r. Ich ewentualne
ponowne wsiedlenie ma być obwarowa-
ne szeregiem warunków wymienionych
w tasiemcowym pytaniu referendalnym.
Wyborcy dowiedzą się z niego, że zarzą-
dzający projektem uwzględnią ustalenia
naukowców, że władze wcześniej wysłu-
chają zainteresowanych stron, że prywat-
nych właścicieli ziemi nie czekają żadne
nowe obostrzenia w użytkowaniu grun-
tów czy wód, natomiast hodowcy będą
otrzymywać odszkodowania za straty
w inwentarzu spowodowane przez wilki.
Zaburzanie pauzy
Z  reguły o  reintrodukcji gatunków
postanawiają urzędnicy odpowiedzial-
ni za ochronę przyrody. Tak dzieje się
mają szansę brać udział w czymś więcej
niż w niewiążących konsultacjach. Nie
mówiąc już o podjęciu decyzji wymaga-
jącej – przynajmniej w teorii – przepra-
cowania porcji specjalistycznej wiedzy
i uwzględnienia towarzyszących kom-
plikacji społecznych. Zwolennicy ini-
cjatywy, rekrutujący się m.in. spośród
członków organizacji pozarządowych
postulujących ochronę środowiska, ze-
brali na kampanię poparcia powrotu
wilków do Kolorado równowartość pra-
wie 9 mln zł. W Polsce kwoty tego rzędu
na plakaty, spoty i wiece wyborcze wyda-
ją mniejsze partie wchodzące do Sejmu.
Pomysłodawcy argumentują, że Ame-
rykanie mają prawo domagać się dużych
zwierząt w naturze. Wilki były w Kolora-
do dłużej niż ludzie, chodzi o przywró-
cenie dawnej harmonii zaburzonego
ekosystemu. Przywołują Park Narodo-
wy Yellowstone, gdzie reintrodukowano
je w 1995 r., po 70 latach wilczej pauzy.
Szybko zrewolucjonizowały zachowa-
nie rozrodzonych w parku jeleni, które
gdzie najłatwiej było je dogonić. Drzewa
– wcześniej intensywnie zgryzane – od-
rastały na brzegach, co przyciągnęło
bobry. Te, budując tamy, spowolniły
spływ wody w strumieniach i rzekach,
zmusiły cieki do meandrowania, prze-
konfigurował się krajobraz. W ciągu rap-
tem kilkunastu lat wyhamowała erozja
i odbudowały się zmienione przez jele-
nie siedliska.
Inicjatorzy twierdzą, że nie ma się
co zastanawiać, w Kolorado do dyspo-
zycji pozostaje 70 tys. km kw. (dwa wo-
jewództwa mazowieckie) niezamiesz-
kanych terenów. Czas jest tym bardziej
odpowiedni, że ta część Ameryki jest
epicentrum CWD, przewlekłej choroby
wyniszczającej jeleniowate. Przypomi-
nają etiologią chorobę wściekłych krów,
tu też udział mają priony, nieprawidło-
we cząsteczki białkowe. Zakaźna CWD
prowadzi do śmiertelnego zwyrodnie-
nia tkanki mózgowej, dotyka wapiti
i  jelenia wirginijskiego, a  także łosie
i renifery, wraz z ich mięsem może się

P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 61
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]

prawdopodobnie przenosić na ludzi.

Wilki miałyby zadziałać jako selekcjo‑
nerzy osłabionych przez CWD osobni‑
ków i trzymać chorobę w przestrzen‑
nych ryzach.
Przeciwnicy pomysłu zgromadzili
jedną trzecią funduszy projektodawców.
Mają po swojej stronie wielu hodowców
bydła, myśliwych obawiających się kon‑
kurencji i tych, którzy uważają, że wil‑
ków na kontynencie jest dość, np. w Ka‑
nadzie. Twierdzą, że mleko się rozlało,
nie ma co majstrować przy składzie ga‑
tunkowym stanu – jego przyroda i ludz‑
cy mieszkańcy dostosowali się do obec‑
nych warunków i nie ma co wprowadzać
nowego zaburzenia. Zwracają uwagę
na nieporozumienia związane z  Yel‑
lowstone, gdzie ich zdaniem wsiedlono
podgatunek wilka większy od wytępio‑
nego, czym doprowadzono do wybicia
jeleni i wyniszczenia bujnie rozwijającej
się przyrody.
Wilkoznawcy uważają te argumenty
raczej za pamiątkę po XIX‑ i XX-wiecz‑
nych kampaniach eksterminacji dra‑
pieżników. Zgadzają się jednocześnie
z opinią, że wilki pewnie prędzej czy
później przywędrują tu same, najprę‑ Niedźwiedź Bruno przeszedł z Włoch do Bawarii, gdzie został zastrzelony ze względu na szkody,
dzej z Wyoming. Michael Procko, biolog które powodował. Trafił jako eksponat do Muzeum Człowieka i Natury w Monachium.
z University of British Columbia, zwraca
uwagę, że gdyby wilki przyszły, a pro‑
gramu kompensacji w Kolorado by nie obniżając ich wartość i sprowadzając liczby kóz, kur i domowych królików zo‑
było, wtedy hodowcy musieliby ad hoc ryzyko obumarcia. Paradoksalnie wy‑ stał zastrzelony – uznano go za zbyt
wydzierać publiczne pieniądze za upolo‑ równanie za nadgryzione buki należy problematycznego (ofiary bez zjadania
wane krowy. A tak będzie i system, i bu‑ się także spadkobiercom księcia. I drugi zabijała matka Bruna, odłowiona z po‑
dżet na wypłaty, i grupa doświadczonych paradoks: trzeba by zmienić prawo, żeby wrotem we Włoszech, i młodszy brat,
naukowców monitorująca ruch wilków. żubry można było wyłapać. którego zabito w Szwajcarii).
Generalnie w Niemczech uzyskanie Dwutygodniowa obława kosztowa‑
Suma strachów odszkodowania za straty spowodowane ła Bawarczyków prawie 150 tys. euro,
Emocje budzi także reintrodukowanie przez zwierzęta chronione – np. wilki uczestniczyła w niej ekipa fińskich my‑
roślinożerców. W 2013 r. żubry wypuścił – jest znacznie trudniejsze niż w Pol‑ śliw ych doświadczonych w  tropieniu
w Westfalii książę zu Sayn-Wittgenstein- sce. Z prostego powodu: dużych zwie‑ niedźwiedzi. Oparto się włoskim żąda‑
Berleburg, największy w  Niemczech rząt, większych od jelenia, praktycznie niom w ydania truchła, dzięki czemu
właściciel lasów. Jego 12 tys. ha poro‑ tam nie ma, a ich pojawienie się stawia wypchany Bruno, uchwycony w dyna‑
śniętych świerkami i bukami starczy‑ na nogi służby zabierające się za obławę micznej scenie plądrowania ula, dostą‑
łoby na wykrojenie średniej wielkości na bestię pozostającą na wolności. Trzy pił wątpliwego zaszczytu bycia jedną
polskiego parku narodowego. Książę, lata temu kula zakończyła pod Berlinem z atrakcji monachijskiego Muzeum Czło‑
który zmarł w 2017 r., wypuszczał u sie‑ eskapadę żubra, który do Brandenbur‑ wieka i Natury.
bie, miał wszystkie potrzebne zgody gii zapędził się z  zachodniopomor‑ Przypadki brandenburskiego żubra
na zakończenie kilkusetletniej nieobec‑ skiego. Symbolem stał się los młodego i bawarskiego niedźwiedzia nie depry‑
ności żubrów w regionie, ale dziś zwie‑ niedźwiedzia JJ1, przez prasę nazwane‑ mują niemieckich zwolenników przy‑
rzęta są zarzewiem konfliktu, zgodnie go Bruno. Pochodził z wartego milion wracania dzikości, globalnego trendu
z obawami od początku towarzyszące‑ euro włoskiego programu reintroduk‑ pozostaw iania głów nie natura lny m
mu przedsięwzięciu. cji. Przeszedł przez Austrię i gdy w maju procesom jak największych obszarów,
Posiadacze sąsiednich lasów doma‑ 2006 r. pojawił się po bawarskiej stronie ta k że w  państ wach gęsto za ludnio‑
gają się zamknięcia stada liczącego Alp, był pierwszym dzikim niedźwie‑ nych. Ser w is BBC opublikowa ł nie‑
ok. 20 osobników z powrotem w zagro‑ dziem w obecnych granicach Niemiec dawno relację swojej korespondentki,
dzie, sprawa dotarła do Federalnego od 168 lat. Jego wyczyny śledzono rów‑ która w niemieckiej części delty Odry
Trybunału Sprawiedliwości w  Karls­ nie uważnie jak czerwcowe mecze roz‑ sł ucha ła opow ieśc i pr z y rod n i ków
r uhe, najw yższej insta ncji sądowej grywanego wtedy na niemieckich bo‑ starających się ponownie „udziczyć”
w kraju, rozstrzygnięcie może zapaść iskach mundialu. 250  t ys. ha wokół Za lew u Szczeciń‑
na początku przyszłego roku. Chodzi W Bawarii zabawił miesiąc. Po skon‑ skiego. Nie mają co prawda w planach
o dewastację buków, których korę lubią sumowaniu lub zabiciu bez konsumpcji reintrodukcji, szykują się za to na sa‑
zjadać żubry – napoczęły tysiące drzew, 32 owiec, świnki morskiej oraz nieznanej morzutny powrót migrujących z Polski

62 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 Sprowadzone do westfalskich lasów żubry stały się
problemem dla gospodarki leśnej, bo podgryzają buki.
dużych roślinożerców i wilków z rosną-
cej niemieckiej populacji. Równolegle
wśród okolicznej ludności rośnie suma
wszystkich strachów budzonych przez
nadejście nieznanych stworzeń – z taki-
mi samymi mierzą się ci, obok których
prowadzone są wsiedlenia.
Na poprawę samopoczucia
Na niepewność kompensacji wyrów-
nujących zniszczenia w uprawach na-
kłada się lęk przed gabarytami żubrów
i  łosi, groźnymi w  przypadku kolizji
samochodowej. Niemieccy przyrodni-
© ALEXANDER HASSENSTEIN/GETTY IMAGES, EAST NEWS, DAN KITWOOD/GETTY IMAGES
cy starają się łagodzić obawy, podając
przykład Polski, gdzie w kilku miejscach
żubry żyją na wolności, a łosi i wilków
na większości terytorium kraju dyna-
micznie przybywa i jakoś nie dochodzi
do katastrofy. Przy czym nie ma co pa-
trzeć na zachodnich sąsiadów z w yż-
szością – ostatnio regularnie na Podla-
sie przechodzą niedźwiedzie, na razie
to rzadkie wycieczki, ale z jaką spotka-
ją się reakcją, gdyby się zadomowiły?
Znów, można sięgać po doświadczenia
Białorusinów, Estończyków i  Rosjan,
którzy żyją obok niedźwiedzi, dają radę
chodzić na grzyby i w pełni korzystać
z lasów razem ze zwierzętami poten-
cjalnie niebezpiecznymi dla ludzi.
Im lepiej zdajemy sobie sprawę z tem-
pa wymierania gatunków, tym szybciej
W Wielkiej Brytanii nie ma już miejscowych bocianów
(znikły w początkach XV w.), ich miejsce zajęły bociany z Polski.
przyby wa programów reintrodukcji.
Chodzi o  ratowanie zagrożonych ga-
tunków, o przywracanie ekosystemom
charakteru zbliżonego do tego sprzed
pojawienia się człowieka albo ponowne
osiedlenie gatunków na tyle charyzma-
tycznych, że ich obecność ściągnie tu-
rystów i podreperuje budżet lokalnych
wspólnot.
Wszystkie podejścia borykają się z po-
dobnymi wyzwaniami. Skąd brać zwie-
rzęta na zaczyn nowej populacji, by moż-
liwie blisko przypominała tę utraconą,
jak uniknąć niepożądanych zachowań
(jak u Bruna i jego krewnych), jak wyeli-
minować ryzyko chowu wsobnego, skoro
inni przedstawiciele gatunku mogą być
za daleko, by łączyć się w pary? Wreszcie,
co w sytuacji, gdy program się powiedzie
i zwierzaki wyjdą poza zarezerwowany
dla nich pierwotny rewir. Parametrów
do uwzględnienia jest mnóstwo, więc
nie wszystkie wsiedlenia kończą się suk-
cesem, np. od fiaska zaczęły się chińskie
próby z pandami wielkimi.
Reintrodukcyjną modę w yznaczają
społeczeństwa pierwszego, zamożne-
go świata, starające się poprawić sobie
samopoczucie i odkupić winy demolu-
jących przyrodę przodków, bo tak się
składa, że w  krajach zamożniejszych
wybijano wcześniej. Stąd chyba taka fan-
tazja na Wyspach Brytyjskich, zgłaszana
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
przez organizacje pozarządowe. Żwawo
już idzie z bobrami (tępienie zakończo-
no w 1526 r.), bocianami (ostatnia para
wyprowadziła lęg w 1416 r., nowe ptaki
pochodzą z Polski), są teoretyczne przy-
miarki do wilków (XVIII w.), rysi (V w.),
łosi (ok. 1300 r.) i niedźwiedzi (przełom
IX i X w.).
Niebawem do Kentu zostaną sprowa-
dzone żubry, które wyginęły na Wyspach
5 tys. lat temu. Miałyby robić to, co ich
ziomkowie w westfalskiej buczynie – wy-
pracować otwarte przestrzenie w dzicze-
jącym, zarastającym lesie, który miej-
scowe stowarzyszenie chce pozostawić
samemu sobie. Żaden inny roślinożerca
obecny w Anglii nie nadaje się do takie-
go zadania.
Nauka, przynajmniej biologia, nie
odpowiada na wszystkie pytania zwią-
zane z  wprowadzaniem now ych/sta-
rych gatunków. Często wsiedlenia są
problemem bardziej społecznym lub
ekonomicznym. W najbardziej spekta-
kularnych przypadkach politycznym,
zwłaszcza gdy w grę wchodzi zderzenie
z interesami rolników. Kto chce wygry-
wać wybory, głosów wsi nie może pomi-
jać, a intensywna produkcja rolna lubi
mieć wszystko pod kontrolą. Tej dzika
przyroda z definicji się wymyka. Dlatego
od tak dawna jest ujarzmiana.
JĘDRZEJ WINIECKI
63
 [ HISTORIA ]

DARIUSZ ŁUKASIEWICZ
Bzik mieszkaniowy

M
iesz ka n iec K rólewca Im ma nuel Ka nt ju ż
Ile pokoi, co dać na ścianę w XVIII w. pisał: „miejsce zamieszkania jest je-
salonu, gdzie ustawić palmę, dynym murem odgradzającym od grozy nicości,
nocy, wszelkich mroków. (…) Istotą człowieka
gdzie kryształy – mieszczanie jest przywiązanie do mieszkania, dlatego też
człowiek buntowniczy, bez rodziny i  domu,
w XIX stuleciu nadali styl a zatem bez wiary i szacunku dla prawa (…)
jest potencjalnym przestępcą”. Ale to następ-
europejskim wnętrzom. ne stulecie, jak przekonywał teoretyk kultury,
berliński żyd Walter Benjamin, „jak żadne inne
miało bzika na punkcie mieszkania”. W XIX w.

64 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 Od lewej: neorenesansowa klatka schodowa z zachowanego do dziś budynku w Lubaniu z lat 70. XIX w. pokazuje ówczesną modę na historyzm.
Salon, akwarela włoskiego artysty Luigiego Premazziego, 1847 r.
mieszkanie było obiektem pożądania, a kwintesencją miesz- dom odwołujący się do pamięci dworku stał się więc warto-
czańskości stało się prywatne, rodzinne życie w przytulnym ścią dla społeczeństwa III RP. Prawica gromiła komunistycz-
lokum, które straciło zimny, reprezentacyjny charakter. ne osiedla bloków jako przejaw dehumanizacji (np. Ryszard
© MAREK BAZAK/EAST NEWS, AKG-IMAGES/EAST NEWS

Jednak mieszkańcy miast, nawet ci zamożni – prawnicy, leka-
rze, oficerowie czy inżynierowie – nie kupowali mieszkań, wy-
najmowali je i ten stan rzeczy uważano za naturalny. W 1871 r.
95 proc. mieszkań w Berlinie zajmowanych było przez loka-
torów w zamian za czynsze płacone właścicielom kamienic.
Na Zachodzie to właśnie mieszczaństwo po rewolucji fran-
cuskiej stało się rdzeniem systemu kapitalistycznego. Polska
droga rozwoju była inna na skutek zaborów i zacofania. W na-
szej zbiorowej wyobraźni „warstwą historyczną” pozostała
szlachta. Dlatego polski postszlachecki fantazmat wyniósł
na piedestał dworek wraz z jego portretami przodków, tro-
feami myśliwskimi, bronią, okalającym go parkiem. Własny
Legutko w „Eseju o duszy polskiej”, 2008). W antykomuni-
stycznym ferworze zapominano, że ludzie muszą przecież
gdzieś mieszkać.
Wygodnie i godnie
Dziewiętnastowieczna mieszczańska kamienica też należy
do zakorzenionego w polskiej wyobraźni świata, ale świata Bo-
lesława Prusa i Władysława Reymonta. Lokalizacja kamienicy,
jej fasada i wielkość mieszkań odzwierciedlały status społecz-
ny. Zwłaszcza pod koniec XIX w. widoczne były u mieszczan
nowobogackie pretensje do luksusu – aby je zaspokoić, kamie-
nice zdobiono sztukateriami, ornamentami, rzeźbami.

P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 65
 [ HISTORIA ]

Najwyżej ceniono piętra niższe, bo wdrapywanie się gości

na piąte, nie mówiąc o służących z wiadrami wody, było kosz-
marem (dopóki nie pojawiły się wodociąg i  windy). Hierar-
chiczny charakter społeczeństwa podkreślały widoczne czasem
na drzwiach frontowych tabliczki: „Wejście tylko dla Państwa”
i „Służba i dostawcy powinni korzystać z tylnego wejścia”. Naj-
bogatsi zajmowali często całe piętro z ogromnym salonem i wie-
loma pokojami.
Walter Benjamin wspominał swoje dzieciństwo w zamożnym
berlińskim domu pełnym pluszów, przeładowanym ciężkimi
draperiami. Był to styl pompatyczny, neobarokowy, z licznymi
ozdobnikami, mający robić wrażenie wystawnością. Autor ten
pisał o pozbawionym wygody „bezdusznym przepychu umeblo-
wania”, różnym od późniejszej modernistycznej prostoty.
Następowała stopniowo specjalizacja przestrzeni, jej podział
na salon, jadalnię, pokoje sypialne, dziecięce, buduar, gabinet,
bibliotekę. W XIX w. najlepszą przestrzeń zwykle otrzymywał
pan domu, w dalszej kolejności znajdowały się pomieszcze-
nia żony, dzieci i służby. Częsty był układ mieszkania z pokoja-
mi przechodnimi.
Królował reprezentacyjny salon o powierzchni kilkudzie-
sięciu metrów kwadratowych. Na jego ścianach kładziono
papierowe tapety, często importowane. W mniej ważnych po-
mieszczeniach wystarczała farba. Zwiększały się okna, bo co-
raz tańsze były szyby. Najzamożniejszych stać było na parkiety,
mniej zamożni zadowalali się zwykłymi deskami. Meble usta-
wiano pod ścianami. Pyszniły się wykonane najczęściej z wi-
śni, orzecha i mahoniu sofy, kanapy, drogie komody, przeszklo-
ne szafy, sekretarzyki. W witrynach eksponowano kryształy,
srebrne zastawy oraz porcelanę. Ważnym meblem był obity
skórą fotel przeznaczony dla głowy domu. Obowiązkowa deko-
racja to palma i popiersia postaci historycznych. Biblioteczka
podkreślała wykształcenie rodziny. Nieodzownym wyposa-
żeniem mieszczańskiego salonu było pianino (lub fortepian),
na którym uczyły się grać córki gospodarza. Muzykowanie
uważano za ważną część mieszczańskiego stylu życia.
Wzięciem cieszyły się akcenty orientalne: perskie dywany
i otomany, ciężkie kilimy i wiszące na ścianach kaukaskie szty-
lety. W „Ulicy jednokierunkowej” Benjamin gustujący w mo-
dernizmie z dezaprobatą oceniał, że takie dziesięciopokojowe
mieszczańskie mieszkanie lat 90. XIX w.: „zawierające ogrom-
ne przepełnione rzeźbieniami kredensy, pozbawione słońca
kąty ze stojącą tam palmą, wykusz oszańcowany balustradą
i długie korytarze ze śpiewającym płomieniem gazowym na-
daje się do zamieszkania tylko dla nieboszczyków”. Także hi-
storycy sztuki uważają czasem ówczesne wnętrza za wtórne,
naśladujące styl rezydencji arystokracji, za upstrzone mnó-
stwem bibelotów bezguście. Jak opisał Benjamin, „spojrze-
nie gubiło się wśród wydętych zasłon i pękatych poduszek, Od góry: sypialnia z łóżkiem z baldachimem i łazienka z udogodnieniami
w których stojące zwierciadła otwierały się przed wzrokiem podłączona do miejskiego wodociągu, rysunki z przełomu XIX i XX w.
gości perspektywami kościelnych portali, a kozetki przybie-
rały kształt gondol”. spano na siennikach, rzadziej na materacach, np. z końskiego
włosia, raczej pod pierzyną niż pod kołdrą.
Koza i kaloryfer Kluczowe miejsce w mieszczańskim domu zajmował przykryty
Ważnym miejscem była kuchnia z piecem i piekarnikiem obrusem i serwetami duży stół, przy którym spożywało się wspól-
(wcześniej stosowano otwarte palenisko z rusztem). Pod ko- nie posiłki i spędzało chwile ważne dla rodziny.
niec XIX stulecia zaczęły się upowszechniać wodociągi, a z nimi Rósł komfort życia. Do ogrzewania w XIX w. służyły piece ka-
łazienki i toalety, ale większe zmiany w tym zakresie przyniósł flowe, będące czasami dziełami sztuki, i tzw. kozy, które szybko
dopiero wiek XX. W Kolonii w 1881 r. 4 proc. mieszkań miało się nagrzewały i równie szybko stawały zimne. Palono węglem,
łazienki. Pranie zlecano praczkom bądź urządzano raz na kilka drewnem i torfem. Kiedy nie było jeszcze lamp elektrycznych,
tygodni, przeznaczając na to cały dzień. korzystano z łojówek, bo świece woskowe do codziennego
Łóżka w XIX w. osłaniały jeszcze często baldachimy, pozosta- użytku okazywały się za drogie. Stosowano wreszcie lampy
łość z czasów, gdy nie było osobnej sypialni, pozwalające na pew- olejowe i gazowe. Elektrownie powstawały po 1880 r., wtedy też
ną intymność w wielkich i źle ogrzanych izbach zamkowych. Sie- zaczęto wprowadzać centralne ogrzewanie i kaloryfery. Do wy-
dlisko kurzu, a czasem kąsającego boleśnie robactwa. Zwykle buchu I wojny światowej dwie trzecie miast niemieckich miało

66 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 gazownie, po 1900 r. szybko upowszechniało
się oświetlenie elektryczne. Rosły inwesty-
cje komunalne, a władze miast powoływały
publiczne zespoły inżynierów, architektów
i lekarzy, pracujące w duchu pozytywizmu
nad poprawą jakości życia mas. W Niem-
czech wręcz ironicznie nazywano ten styl
działania Gas-Wasser-Sozialismus (gazo-
wo-wodnym socjalizmem).
Wraz z poprawą jakości warunków sani-
tarnych i higienicznych następowała też po-
prawa jakości i dostępności służby zdrowia
oraz rosła wiedza medyczna. Spadała liczba
zachorowań na tyfus, a wreszcie wzrastała
wydajność pracy i wysokość pensji. W XIX
stuleciu historycy odnotowują to wyraźnie.
W  konsekwencji w  1900  r. długość życia
ludzkiego w stosunku do czasów o sto lat
wcześniejszych znacznie się zwiększyła. Ro-
sła w kolejnych dziesięcioleciach wieku XX. Typowe utensylia dobrze
wyposażonej kuchni.
Mit kobiety niepracującej
W wieku XIX dom przestał być miejscem pracy, wychodziło
się z niego do biura, urzędu, fabryki. Ale wcześniej, w stuleciach
XVII, XVIII, dom był zarazem miejscem prywatnym i przestrzenią
działalności gospodarczej: piekarnią, stolarnią, zakładem szew-
skim, krawieckim. Mieszkała w nim nie tylko rodzina majstra, ale
też krewni, czeladnicy i uczniowie, służący. Nie musieli się oni
wprawdzie troszczyć o dach nad głową, ale jednocześnie pozba-
wieni byli prywatności i podobnie jak dzieci podlegali całkowitej
władzy pryncypała. Dotyczyło to również zakazów wychodzenia
wieczorem oraz prawa pana domu do stosowania wobec podle-
głych mu osób chłosty.
Połączenie domu z warsztatem rzemieślniczym siłą rzeczy
aktywizowało kobiety; majstrowe angażowały się w pracę ro-
dzinnego przedsiębiorstwa, np. sprzedawały wyroby warszta-
tu, prowadziły rachunki. Tak samo wyglądało to na wsi, gdzie
chłopka wraz z mężem brała udział w pracach gospodarczych.
Dogmat „kobiety niepracującej” jest iluzją elit, a nie rzeczywi-
stością historyczną.
Jednak w XIX w. mężczyźni wyszli z domu do pracy i przestał
on być ich miejscem działalności gospodarczej. Kobiety (pomi-
nąwszy te, które pracowały w fabrykach) zostawały w domu, aby
zajmować się dziećmi. Gorzej sytuowane trudniły się wówczas
pracami chałupniczymi, głównie praniem, a gdy pojawiły się
maszyny do szycia Singera – krawiectwem. Pracowały w syste-
mie nakładczym.
Po upadku systemu cechowego i wprowadzeniu wolności
gospodarczej z domu zniknęli czeladnicy, jednak pozostała
służba. Warunki jej życia były nie do pozazdroszczenia. Służyły
setki tysięcy, głównie kobiet, których nie stać było na założe-
nie własnej rodziny i usamodzielnienie się. Mieszkały zwy-
kle na poddaszach albo w pomieszczeniach, które do niczego
się nie nadawały. To w tym środowisku dochodziło częściej
© PIOTR MECIK/FORUM (2), AKG-IMAGES/EAST NEWS
do aborcji, to z niego wywodziły się prostytutki i najwięcej
było przestępczości kobiecej (kradzieże).
Oczywiście były i kiepskie dzielnice – marne adresy ze skanda-
licznymi warunkami życia, gdzie wielodzietne rodziny robotnicze
zajmowały jedną cuchnącą izbę. Okna tam nie otwierano, aby nie
uciekało ciepło. W Anglii symbolem takiego odrażającego indu-
strialnego molocha było Coketown z powieści Karola Dickensa
„Ciężkie czasy” (1854). Samo określenie „miasto przemysłowe”
kojarzyło się jak najgorzej: ze smrodem wyziewów, stukotem ma-
szyn parowych, monotonią identycznych ulic z domami z czer-
wonej cegły, mgłą zmieszaną z dymem. Pamiętajmy, że wielkie
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
miasta industrialne XIX w. dynamicznie się
rozrastały, tworzenie wielu nowych miejsc
pracy przyciągało migrantów. Wobec tego
rosło zapotrzebowanie na małe mieszkania
dla robotników, a z nim wysokość czynszów.
Opłat nie można było jednak podnosić za bar-
dzo, bo klasy niższe nie miały pieniędzy. Sto-
pa zysku z małych mieszkań była nieduża.
Aby zarobić, budowano więc czynszówki
coraz wyższe, liczące więcej lokali.
Robotnicy oszczędzali, mieszkając w ści-
sku: dominowały mieszkania 1–2-izbowe.
W 1861 r. 10 proc. mieszkańców Berlina żyło
w suterenach. Częstym zjawiskiem było wy-
najmowanie tzw. ciepłego łóżka, w którym
w ciągu doby na zmianę spały 2–3 osoby.
Jeszcze w latach 80. XIX w. 49 proc. miesz-
kań w Berlinie było jednoizbowych, a we
Wrocławiu nawet 62 proc. Pewien księgarz
z Wuppertalu wyraził typowe obawy ludzi
tego czasu, kiedy powiedział, że industriali-
zacja to „grób naszego charakteru, naszych
obyczajów i naszej siły”. Liczba mieszkań jednoizbowych jednak
stopniowo spadała. Jeżeli w 1875 r. wynosiła w Berlinie 53 proc.,
to w 1911 – 44 proc. W tym samym czasie udział mieszkań dwu-
izbowych wzrósł z 25 proc. do 31 proc. Przełom i powszechność
mieszkania wieloizbowego dla mas przyniosły dopiero czasy
po roku 1945, i to nie tylko na bogatym zachodzie Europy.
Lepiej na peryferiach
Przed negatywnymi zjawiskami wynikającymi z ówcze-
snych warunków mieszkaniowych klas niższych przestrzegał
m.in. Gustaw Schmoller, niemiecki ekonomista i ideolog reform
socjalnych. W 1890 r. ostrzegał on przed socjaldemokracją, ko-
munizmem i rewolucją spowodowaną buntem niezadowolo-
nych klas niższych. Podobnie myśleli polityk Robert von Mohl
i ekonomista Lorenz von Stein. Schmoller pisał o sprowadzeniu
robotników w zakresie warunków życia do poziomu barba-
rzyńców i dzikich zwierząt. Robert von Mohl o robotniczych
mieszkaniach mówił: „Często nędzne i nieprzytulne schroni-
sko służy tylko do wyspania się i wieczornych wybryków”. Złe
warunki miały powodować rozpad więzi społecznych i degra-
dację rodziny, chociaż rozwody były jeszcze rzadkością.
Przedsiębiorcy też poczuli zagrożenie robotniczym buntem,
więc coraz częściej inwestowali w przyzakładowe domy i osie-
dla domków. Na Śląsku i w Zagłębiu Ruhry w domach przy-
zakładowych mieszkało 22 proc. robotników. Mieszkania te
cechował wyższy standard niż te wynajmowane prywatnie,
po 1900 r. nierzadko miały nawet kanalizację i toalety. Sytuacja
się poprawiła wraz z rozwojem komunikacji miejskiej: tram-
wajami konnymi (1865) i potem elektrycznymi (1879, 1883), ko-
leją miejską (1882), metrem (1908), autobusami, trolejbusami.
Robotnicy mogli mieszkać na obrzeżach miast, gdzie grunty
były tańsze i czynsze niższe. Już w XIX w. pojawiły się liczne
domy komunalne i spółdzielcze (1862, 1870), także na ziemiach
polskich. Po roku 1900 było ich już całkiem sporo i stanowiły
bardzo znaczące uzupełnienie rynku budowlanego.
Wiek XX przyniósł demokratyzację stosunków i zasypanie
dramatycznych przedziałów klasowych oraz wzajemnej nie-
chęci i pogardy. Ludzie zaczęli się podobnie ubierać, mówić
podobnym językiem, teraz już wszyscy chodzili do szkoły
i upodabniał się też styl mieszkania. Dawne, mieszczańskie
wielopokojowe apartamenty, oczywiście w uproszczonej wer-
sji, stały się ambicją zwykłych ludzi.
DARIUSZ ŁUKASIEWICZ
67
 [ HISTORIA ]
Pojedynek tytanów
Hannibal, z warsztatu rzymskiego (koniec II w.)
W
ojna pomiędzy Kartaginą
a Rzymem, nazwana póź-
niej II wojną punicką, to-
czyła się już siedemnasty
rok. Współcześni nam hi-
storycy nazwali ją słusz-
nie „wojną światową starożytności”. Były
to jedne z największych zmagań epoki,
a ich wynik, z czego zdawano sobie sprawę
już wówczas, miał zdecydować o kształ-
cie ówczesnego świata. W 202 r. p.n.e.
w Afryce Północnej, na terytorium kon-
trolowanym przez Kartaginę, nieopodal
miejscowości Zama (w dzisiejszej Tune-
zji), stanęły przeciw sobie dwie armie.
Kartagińska ze słynnym Hannibalem
oraz rzymska dowodzona przez Publiusza
Korneliusza Scypiona, najwybitniejszego
wodza w historii Republiki. Obaj, dotąd
zwycięzcy, nie przegrali żadnej bitwy, obaj
też mieli pod swoimi rozkazami najlepsze
oddziały złożone głównie z zaprawionych
w walce weteranów.
Znana opowieść mówi o przysiędze,
jaką dziewięcioletni Hannibal złożył swo-
jemu ojcu Hamilkarowi Barkasowi, ślubu-
jąc wieczną nienawiść do Rzymian. Choć
ci ostatni lubili podkreślać własne cnoty
i przedstawiać się jako sprawiedliwi i za-
wsze dotrzymujący słowa, pierwsza wojna
© AKG-IMAGES/EAST NEWS, DEA/G. DAGLI ORTI/DE AGOSTINI/GETTY IMAGES
pomiędzy dwiema republikami wybuchła
z powodu wiarołomstwa Rzymian – mimo
zawiązanego i wciąż obowiązującego so-
juszu niesprowokowani zaatakowali po-
siadłości kartagińskie na Sycylii. I właśnie
o kontrolę nad tą bogatą wyspą toczyła się
długa, bo ponaddwudziestoletnia wojna,
podczas której Rzymianie po raz pierwszy
walczyli na morzu.
Hamilkar, wielki wódz z czasów I woj-
ny punickiej, miał powody, by nienawi-
dzić Rzymian – opuszczony na Sycylii
przez rządzących Kartaginą, upokorzo-
ny koniecznością negocjowania nieko-
rzystnego pokoju, zdawał sobie sprawę
z nieuchronności rozstrzygającego kon-
fliktu. Po zakończeniu walk na Sycylii
68
Mija 2220 lat od zakończenia
największych wojennych zmagań
starożytności. Zdecydowały
o powstaniu Imperium Rzymskiego
i zagładzie Kartaginy.
JAN M. DŁUGOSZ
udanie stłumił niebezpieczny, trwający
trzy lata bunt nieopłaconych najemni-
ków, po czym zdecydował się na podbój
południowej Hiszpanii (237  r. p.n.e.),
gdzie utworzył kolonię, jedynie nomi-
nalnie podporządkowaną metropolii.
W tej „Nowej Kartaginie” dzięki bogatym
złożom złota, srebra, wysokiej jakości
żelaza i możliwości werbowania miej-
scowych Celtyberów, znanych nie tylko
z bitności, ale też umiejętności obróbki
żelaza, Hamilkar utworzył jednocześnie
państwo i potężną armię. Postawił sobie
jeden cel – zniszczenie Rzymu. Nie docze-
kał jednak stosownej chwili, zginął, prze-
prawiając się przez rzekę podczas wojen-
nej kampanii; po nim dowodzenie objął
zięć Hazdrubal zwany Pięknym. Z kolei
po jego śmierci w 221 r. p.n.e. na czele ar-
mii stanął 25-letni Hannibal owładnięty
tą samą ideą, co jego wielki ojciec.
Tym razem pretekstu do wojny do-
starczyło hiszpańskie miasto Sagunt,
znajdujące się w  kartagińskiej strefie
wpływów, lecz związane sojuszem z Rzy-
mem. Mieszkańcy, pewni poparcia po-
tężnego patrona, stawili opór armii Han-
nibala, ale na pomoc się nie doczekali
– po ośmiu miesiącach oblężenia miasto
zostało zdobyte. Rzymianie, zajęci pod-
bijaniem Galii Przedalpejskiej i zaprowa-
dzaniem porządków w położonej po dru-
giej stronie Adriatyku Ilirii, zażądali przez
posłów wydania młodego wodza. Karta-
gina odmówiła i w ten sposób syn Hamil-
kara otrzymał swoją upragnioną wojnę.
Rzymianom zdawało się, że mają
czas – Hannibal nie dysponował flotą
potrzebną do przewiezienia wielkiej,
60-tysięcznej armii, a przeprowadzenie
jej przez Alpy zdawało się niemożliwe.
Jak wiemy z historii, Rzymianie bardzo
się pomylili. Na wieść o  tym, że woj-
ska Hannibala (uszczuplone o połowę
na skutek strat poniesionych w trakcie
przemarszu przez góry) stanęły w Galii
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Scypion Afrykański, rzeźba z II w.
Przedalpejskiej, Rzymianie wysłali legio-
ny pod dowództwem obu konsulów. Ich
armie zostały pobite przez Hannibala
w ciągu miesiąca. W pierwszej z tych bi-
tew, rozegranej nad rzeką Ticinus, wziął
udział, jako dowódca małego oddziału
kawalerii, Publiusz Korneliusz Scypion,
późniejszy zwycięzca spod Zamy, ratując
życie swego ojca (i konsula), noszącego
zresztą te same imiona. Ale prawdziwa
katastrofa miała dopiero nadejść wraz
z wielkimi klęskami nad Jeziorem Trazy-
meńskim (czerwiec 217 r. p.n.e.) i Kanna-
mi (sierpień 216 r. p.n.e.), gdzie Hannibal
otoczył i wyciął niemal w pień dwukrotnie
silniejszego przeciwnika, dowodząc, jak
bardzo przewyższa nieostrożnych i sche-
matycznych rzymskich generałów. Spory
o to, czy wielki wódz zaprzepaścił szansę
na zdobycie Rzymu, trwają do dziś. Jeden
z jego dowódców miał w owej chwili po-
wiedzieć: „Zwyciężać umiesz, Hannibalu,
zwycięstwa wyzyskać nie umiesz”.
Jak się wydaje, Hannibal zdawał sobie
sprawę, że nie znajdzie rozstrzygnięcia
w polu. Nie mając środków do oblega-
nia i zdobycia Rzymu, a znając ogromne
rezerwy mobilizacyjne, jakie zapewniali
Rzymowi sojusznicy na Półwyspie Ape-
nińskim, starał się doprowadzić do ze-
rwania tych więzów, mniej lub bardziej
dobrowolnych. Największy sukces od-
niósł w Kampanii, gdzie przeszło na jego
stronę miasto Kapua, ważny ośrodek
rzemiosła i handlu. W tym trudnym mo-
mencie przetrwanie Rzymianom zapew-
niła strategia unikania walki, prowadzona
przez powołanego na dyktatora Kwintusa
Fabiusza Maksimusa, nazwanego Kunk-
tatorem – chwilowe odejście od niej za-
kończyło się zresztą klęską pod Kannami.
Nie radząc sobie z Hannibalem w Italii,
Rzymianie postanowili wyeksportować
wojnę poza swoje granice. Już od 218 r.
p.n.e. w Hiszpanii walczyli z niemałymi
sukcesami Publiusz Korneliusz Scypion
(starszy) i jego brat Gnejusz. Ostatecznie
jednak brat Hannibala, Hazdrubal, zdołał
podzielić ich siły i pobić w 211 r. p.n.e.
Inna kampania toczyła się na Sycylii,
gdzie w 212 r. p.n.e. Rzymianie zdobyli
Syrakuzy (tam właśnie zginął Archimedes,
spokojnie kreślący swoje „koła na piasku”
w trakcie rzezi mieszkańców tego wielkie-
go greckiego miasta).
W Hiszpanii po poległym ojcu przejął
dowodzenie młodszy Publiusz, mają-
cy wówczas zaledwie 25 lat, tym różnią-
cy się od innych rzymskich generałów,
że walcząc z Hannibalem, jednocześnie
się od niego uczył, a oglądał go na własne
oczy nie tylko nad rzeką Ticinus, ale i pod
Kannami. Cóż, słusznie spartański pra-
wodawca Likurg pouczał współobywateli,
by nie prowadzili rok po roku wojny z tymi
samymi ludami, bo te w końcu nauczą
się walczyć... Scypion porzucił zwyczaj
ustawiania armii w silnej, ale sztywnej
linii piechoty, zrozumiał rolę manewru
na polu bitwy i docenił możliwości kon-
nicy. W Hiszpanii dokonał tego, czego nie
potrafił osiągnąć jego ojciec – śmiałym
manewrem przebił się i zdobył szturmem
stolicę punickiej kolonii Nową Kartaginę.
Nie powstrzymał Hazdrubala od przejścia
do Italii (gdzie ten zginął wraz z całą armią
w 207 r. p.n.e.), ale pozostał w Hiszpanii,
wybił kartagińską armię i ostatecznie za-
jął całą prowincję w 206 r. p.n.e. Opromie-
niony chwałą świetnych zwycięstw, zdołał
przekonać Senat (wybrano go na konsula
w 205 r. p.n.e.), że wojnę należy przenieść
do Afryki, czemu zresztą sprzeciwiał się
ostrożny Kunktator. Jednak Scypion wie-
dział, że tylko w ten sposób można zmusić
Hannibala – trzymanego w strategicznym
potrzasku i pozbawionego możliwości
manewrowania, ale śmiertelnie groźne-
go – do opuszczenia Italii.
Dodajmy, że kartagiński wódz przez
wszystkie te lata prowadził wojnę jakby
wbrew metropolii; niechętnie patrzono
tam na wzrost politycznych wpływów
prowojennego stronnictwa Barkidów,
pozostawiając w zasadzie bez pomocy
na oddalonym froncie. Kartagińczycy
słynęli z nadmiernej ostrożności i prze-
liczania ewentualnych zysków i  strat
przy podejmowaniu każdego działa-
nia, co Rzymianie nazywali pogardliwie
„wojną kramarską” – rzeczywiście, nie
był to dobry moment na oszczędności
przy werbowaniu armii i budowie flo-
ty wojennej.
Scypion wylądował w Afryce w 204 r.
p.n.e. z siłami mniejszymi, niż były po-
trzebne do realizacji tego ambitnego
przedsięwzięcia – pozwolono mu za-
brać jedynie dwa legiony z Sycylii, zło-
żone z żołnierzy zesłanych tam karnie
po klęsce pod Kannami, i pewną liczbę
ochotników. Początkowo Kartagińczycy,
nie chcąc realizować rzymskiej strategii,
nie tylko nie odwołali Hannibala z Italii,
ale nawet wysłali tam oddziały pod do-
wództwem Magona, również brata Han-
nibala, ten jednak nie zdołał osiągnąć
żadnych znaczących sukcesów. W Afryce
wystawiono przeciw Scypionowi dwie
armie – kartagińską i sojuszniczą, dowo-
dzoną przez Syfaksa, potężnego władcę
numidyjskiego, dysponującego świetną
konnicą. Syfaksa, walczącego wcześniej
po stronie Rzymian, przekonał kartagiń-
ski wódz Hazdrubal Giskon, oddając mu
za żonę swoją młodą i zapewne piękną
córkę. Scypion, nie mając jazdy, przecią-
gnął z kolei na swoją stronę Masynissę, in-
nego numidyjskiego wodza, wroga Syfak-
sa. W błyskotliwej kampanii 204 r. p.n.e.
Scypion odniósł dwa wielkie zwycięstwa,
najpierw nad połączonymi armiami Haz-
drubala i Syfaksa, później zaś nad nową
armią wystawioną przez Kartaginę, przy
wydatnej pomocy numidyjskiego sprzy-
mierzeńca. Kartagińczycy musieli prosić
o pokój, ściągając jednocześnie Hanniba-
la. Ten, wiedząc, że szansa na pokonanie
Rzymu została bezpowrotnie stracona,
opuszczał Italię z ciężkim sercem, posta-
nowił jednak wesprzeć niewdzięcznych
współobywateli. Odpływając, zostawił
tablicę z brązu, z wypisanymi na niej zwy-
cięstwami – najwyraźniej nie spodziewał
się powrotu.
Scypion podyktował twarde warunki
– Kartagina miała zrezygnować z Hisz-
panii, zmniejszyć flotę do zaledwie dwu-
dziestu okrętów i  zapłacić olbrzymią
kontrybucję 5 tys. talentów eubejskich
w srebrze. Warunki te zostały oficjalnie
przyjęte, jednak po powrocie Hanniba-
la (203 r. p.n.e.) z piętnastoma tysiącami
zaprawionych w walce weteranów w Kar-
taginie znów doszło do głosu stronnictwo
prowojenne. Najpierw flota punicka, już
w trakcie obowiązującego rozejmu, napa-
dła na rzymskie statki z prowiantem, na-
stępnie dokonano na morzu nieudanego
zamachu na życie posłów powracających
z negocjacji (wydaje się, że Hannibal nie
brał udziału w tym haniebnym spisku).
Po tych wydarzeniach spór mogła roz-
strzygnąć tylko bitwa.
Oba wojska spotkały się pod Zamą,
położoną gdzieś na zachód od Karta-
giny. Scypion czuł się pewnie – schwy-
tawszy zwiadowców Hannibala, kazał
ich oprowadzić po obozie, po czym ca-
łych i zdrow ych odesłał. Na kilka dni
przed walką doszło do spotkania obu
wodzów twarzą w  twarz, ciekaw ych
siebie nawzajem. O czym rozmawiali,
nie wiemy, choć starożytni historycy
swoim zw yczajem ułożyli na tę oko-
liczność stosowne mow y. Wydaje się
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
mało prawdopodobne, by Hannibal, jak
przekonuje nas Polibiusz, chciał w tym
ostatnim momencie zaproponować ja-
kiś kompromis.
Dok ładnej dat y bit w y nie znamy,
pewny jest tylko rok – 202  p.n.e. Siły
były wyrównane, liczyły po 35–40 tys.
ludzi. Hannibal dysponował 80 słonia-
mi, Scypion miał przewagę w kawalerii.
Rzymski wódz ustawił swoje wojska
w luźnym szyku, pozostawiając wolne
przestrzenie pomiędzy uszykowanymi
w głąb manipułami tak, by przepuścić
pomiędzy nimi szarżujące słonie. Jak się
spodziewał, to one rozpoczęły atak. Nie
wyrządziły jednak wielkich szkód – te
wielkie zwierzęta były bardzo płochli-
we i mogły spowodować straty zarówno
w szeregach przeciwnika, jak i własnych.
Odpędzone, nie powróciły na pole bitwy.
Scypion wykorzystał przewagę w kawa-
lerii, wysyłając Masynnisę i rzymską ka-
walerię, by ta spędziła ze skrzydeł kon-
nicę Hannibala. Potem do walki ruszyli
legioniści, masakrując kartagińską pie-
chotę. Główne linie Hannibala, złożone
z weteranów, nie udzieliły im pomocy,
czekając, aż oba wojska się wykrwawią
i „stępią broń”.
Homeryckie opisy pojedynków pomię-
dzy Scypionem a Hannibalem, przedsta-
wione przez Appiana z Aleksandrii w jego
„Historii rzymskiej”, są z pewnością wy-
mysłem. Kiedy przyszło wreszcie do wal-
ki głównych sił, na polu pełnym trupów,
śliskim od krwi, powróciła konnica Ma-
synnisy, atakując żołnierzy Hannibala
od tyłu. Tym razem to Rzymianie urządzili
Kartagińczykom Kanny; z masakry mało
kto uszedł z życiem. Hannibal, widząc,
że pierwszy raz w życiu przegrał bitwę,
opuścił otoczoną armię z małym oddzia-
łem konnych.
Przenikliwy Polibiusz słusznie na-
pisał, że „Kartagińczycy toczyli bój
o własne życie i panowanie w Afryce,
Rzymianie o panowanie i rządy nad ca-
łym światem”. Przegranym postawiono
jeszcze cięższe warunki – redukcję floty
do 10 okrętów, wydanie jeńców i zbie-
gów, zakaz prowadzenia wojny bez zgo-
dy Rzymu i kontrybucję wysokości 10 tys.
talentów, spłacanych w rocznych ratach
przez 50 lat. Kiedy jakiś Kartagińczyk
zaczął protestować przeciw tym warun-
kom na zgromadzeniu, Hannibal wła-
snoręcznie ściągnął go z mównicy. Układ
ratyfikowano w 201 r. p.n.e. Wschodzące
mocarstwo lądowe pokonało mocarstwo
morskie. Hannibal, ścigany przez mści-
wych Rzymian, popełnił samobójstwo
w 183 r. p.n.e., zażywając noszoną w pier-
ścieniu truciznę, którą dostał ponoć jesz-
cze od swego ojca. n
69
 AFISZ [ PREMIERY / W YDAR ZENIA / Z APOWIEDZI ] Skala ocen: 1(dno)–6(wybitne)

w telewizji jej właściciel. Nauczyć się żyć z przyrodą w symbiozie, to nasza

Ostatnia szansa 5/6
David Attenborough: Życie na naszej planecie, Netflix
Czas natury, BBC Earth, od 1 listopada, godz. 11.00, 3 odc.
jedyna szansa na przyszłość. Przywracanie bioróżnorodności
i zrównoważony ­rozwój – to, o co apeluje Attenborough w swo-
im filmie pt. „Czas natury”, jest pokazywane jako już dziejąca się
­rzeczywistość, i to na konkretnych przykładach. Przebija z niego nie
tylko o
­ ptymizm, ale i zachęta do naśladowania, zgodnie z tytułami
kolejnych odcinków: „Przebudzenie”, „Zrozumienie”, „Zmiany”.
­Zdjęcia kręcono w 15 miejscach na świecie. Zniszczoną amery-

W
swoim filmowym „testamencie” – i jednym z paź-
dziernikowych hitów Netflixa – 93-letni David
Attenborough relacjonuje skalę zniszczeń, jakich
człowiek dokonał na kuli ziemskiej tylko w czasie
ostatniego wieku. Swoją opowieść o wybitych zwierzętach, wy-
ciętych lasach i ogołoconych z ryb oceanach przyrodnik zaczyna
i kończy w Czarnobylu, porównując obie katastrofy i wskazując,
że po wybuchu reaktora przyroda w końcu do strefy skażonej wró-
ciła, ale dla człowieka już nie ma tu miejsca. Czy tak samo będzie
ostatecznie z całą Ziemią? Możliwe, chyba że wykorzystamy ostatni
moment przed skokiem w przepaść i zmienimy optykę. Człowiek
musi ponownie zobaczyć się i poczuć jako część przyrody, a nie
kańskimi ­próbami jądrowymi podwodną przyrodę pacyficznego
atolu ­Bikini wystarczyło zostawić w spokoju na 50 lat i sama się
odrodziła. W innych miejscach – jak Kanał Panamski, który wyse-
chłby, gdyby nie ponowne zalesienie jego okolic, Narodowy Park
Gorongosa w Mozambiku, gdzie introdukcja wytrzebionych lwów
odbudowała cały ekosystem, czy czasowe wstrzymanie połowów
u wybrzeży N ­ orwegii, które pozwoliło odnowić się ławicom dużych
ryb – ­człowiek musiał się bardziej przyłożyć. Czas uczyć się od przy-
rody, która globalnym ociepleniem wzywa nas do tablicy i każe
recytować lekcję o tym, że w naszym świecie wszystko jest połączo-
ne i każdy gatunek może się rozwijać, tylko gdy rozwijają się inne
wokół niego. Także ludzki.
ANETA KYZIOŁ

© KEITH SCHOLEY/SILVERBACK FILMS/NETFLIX, NETFLIX/DAVID ATTENBOROUGH, NETFLIX

w telewizji właśnie pseudoatrakcyjna otoczka wyda-
je się interesować reżysera najbardziej.
Jaka stylowa Nieprzyzwoicie bogate wnętrza, zachody
słońca na Lazurowym Wybrzeżu, stylowe
katastrofa 2/6 kreacje zmieniające się w każdej scenie, luk-
susowe samochody, dygająca służba oraz
Rebeka (Rebecca), reż. Ben Wheatley, wyssana z palca psychologia – wszystko
Netflix, 121 min to nadaje się na niezły materiał na kampo-

D
rugie podejście do hitchcockow-
skiej „Rebeki”, klasycznego kry-
minału noir na podstawie książki
Daphne du Maurier z 1940 r.,
należy uznać za spektakularną wpadkę
reżysera Bena Wheatleya, który zamiast
uwspółcześnić formułę gatunkową, sa-
mobójczo ją uprościł i skompromitował.
Z długiej listy popełnionych przez niego
błędów szczególnie przykry wydaje się ten
dotyczący motywacji. Mimo widocznych
starań aktorów, na czele z grającą panią
de Winter Lily James, w żadną z ekrano-
wych postaci się nie wierzy – stanowią
zlepek rażących uproszczeń, stereotypów
i kłującego w oczy kiczu. Co gorsza, ta
wą opowieść z życia wyższych sfer. Tym-
czasem Wheatley brnie w sentymentalny
realizm, który wbrew jego woli brutalnie
obnaża fabularną sztuczność i rujnuje wia-
rygodność każdej niemal sytuacji. Patrzy się
na tę katastrofę z niedowierzaniem, bo jak
to możliwe, że poważne studio, Netflix, któ-
re wyprodukowało wysmakowaną „Romę”
czy doskonały „Proces Siódemki z Chicago”,
pozwala sobie na takie szaleństwo i arty-
styczną ślepotę?
JANUSZ WRÓBLEWSKI

70 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 w telewizji na ekranie

Przećwiczone schematy 4/6 Malarz i złodziej 3/6

Gambit królowej, reż. Scott Frank, Netflix, 7 odc. Obraz pożądania (The Burnt Orange Heresy),
reż. Giuseppe Capotondi, prod. USA, Włochy, 98 min

D
la fanów seriali
„Gambit królowej”
ma silną i intry-
gującą główną
bohaterkę oraz stylowe,
J ak przystało
amerykańskie lata 60. Dla
miłośników szachów – opisy
strategii, dyskusje na temat
otwarć i ujęcia szachownicy
z każdego możliwego kąta
(dosłownie i w przenośni).
A dla polskiego widza – poja-
wiającego się w kilku scenach
Marcina Dorocińskiego w roli charyzmatycznego, choć sztywnego
szachowego arcymistrza z ZSRR, Wasilija Borgowa. Jest głównym
przeciwnikiem Beth Harmon w walce o tytuł szachowego mistrza
świata (w tle jest zimna wojna, choć tu wygląda na co najwyżej
letnią), ale tak naprawdę w serialu chodzi o jej zmagania ze sobą.
Beth (świetna, wycofana Anya Taylor-Joy) jest sierotą. W spad-
ku po matce otrzymała genialny umysł i poczucie odrzucenia.
To pierwsze czyni z niej cudowne dziecko szachów, drugie skut-
kuje tendencją do autodestrukcyjnych zachowań – co oglądamy
na przemian. W rytm kolejnych turniejów dorasta i dojrzewa, od-
krywa w sobie zamiłowanie do pięknych strojów, dzięki pomocy
dobrych ludzi przezwycięża samotność, a męski świat szachów
w sumie bez wielkich oporów godzi się z jej rządami – w końcu
to królowa, jak na szachownicy. Siedmioodcinkowy serial, będący
ekranizacją powieści Waltera Tevisa z 1983 r., to osadzona w świe-
cie szachów bildungsroman w amerykańskim stylu – schematycz-
na i z przesłodzonym finałem. AK
na film, którego
akcja toczy się
w świecie sztuki,
„Obraz pożądania”
przykuwa wzrok
elegancją kadrów,
posągową obecnością
aktorów, hipnotyzującą
magią okolic Lago di
Como. Urok to jednak zwodniczy, bowiem motywacje bohaterów
dalekie są od piękna. James Figueras (Claes Bang), krytyk sztuki
i niespełniony artysta, dostaje rzadką szansę zrobienia wywiadu
z malarzem Jerome’em Debneyem (Donald Sutherland), od lat
ukrywającym się przed światem. Jedzie do jego włoskiej posiadło-
ści ze swoją kochanką Berenice (Elizabeth Debicki), ukrywając,
że jego wizyta ma w rzeczywistości inny cel: kradzież najnowsze-
go obrazu Debneya. Scenariusz powstał na podstawie powieści
„Herezja palonego oranżu” Charlesa Willeforda, którego przepeł-
niona czarnym humorem proza kryminalna inspirowała takich
reżyserów, jak Quentin Tarantino czy Roger Corman. Giuseppe
Capotondi porzuca jednak ironię na rzecz mrocznego romansu
z mocno rozbudowanym wątkiem sensacyjnym, rezygnuje też
z obecnej w książce satyry na rynek sztuki. Jej echem pozostaje
jedynie grany znakomicie przez Micka Jaggera (to jego pierwsza
znacząca rola od blisko dwóch dekad!) diaboliczny marszand,
którego podszept uruchamia serię tragicznych wypadków. Choć
pojawia się na ekranie zaledwie na kilka minut, kradnie dla siebie
całą opowieść.
JAKUB DEMIAŃCZUK

S
w galerii ztuka poszerza ostatnio swoją eks-
pansję w obszarze tzw. społeczne-
Buntownik go aktywizmu, czego najlepszym
przykładem są proekologiczne akcje
z powodem 4/6 artystyczne laureatki Paszportu POLITYKI
Diany Lelonek. Do tego nurtu śmiało wpi-
Łukasz Surowiec, Wszyscy jesteśmy sać można także podejmującego w swej
terroryst(k)ami, Art Agenda Nova, Kraków, twórczości społeczno-polityczne problemy
do 14 grudnia Łukasza Surowca. Szczególnie dwa wątki
© NETFLIX, BEST FILM, FILIP CHROBAK
są mu w ostatnich latach bardzo bliskie:
bezdomność oraz protesty i ruchy antyfa-
szystowskie. I oba stanowią oś krakowskiej
wystawy. Film „Sen Jakuba” dokumentuje
akcję, jaką przeprowadził artysta w czasie
lockdownu. Otóż wynajął kilka eleganckich
mieszkań, zazwyczaj rezerwowanych przez
turystów, do których zaprosił bezdomnych.
Nie chodziło nawet o podarowanie im odro-
biny luksusu, ale o „zawirusowanie” luksu-
sowych dóbr, swoistą antygentryfikację,
wsparcie wykluczonych w ich walce o mia-
sto i godność. Uzupełnieniem tego projektu
stała się instalacja na placu Szczepańskim
stworzona przez bohaterów „Snu Jakuba”,
a będąca podszytą rebelią odpowiedzią
na covidowe hasło „zostań w domu”. A dru-
gi element, to kontynuacja akcji, jaką swego
czasu artysta zainicjował w galerii Zachęta,

polegającej na przygotowaniu serii specjal-

nych ubrań na okoliczność protestów, de-
monstracji, zamieszek. Tym razem, zamiast
Łukasz Surowiec, czarnych uniformów, są to kurtki z nadruko-
„Sen Jakuba”, wanymi na nich zdjęciami ze społecznych
klatka z filmu, 2020 r. manifestacji. Same w sobie będące też ma-
nifestem ich użytkowników.
PIOTR SARZYŃSKI

P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 71
 AFISZ [ PREMIERY / W YDAR ZENIA / Z APOWIEDZI ]
k s i ą ż k i Fr a gm e n t y k s i ą że k n a s t ro n i e : w w w.polit yk a.pl/cz ytelnia
Książka telefoniczna
zmarłych 5/6
Serhij Żadan, Antena, przeł. Bohdan Zadura,
Wydawnictwo Warstwy, Wrocław 2020, s. 150
W W
Polsce Serhij Żadan znany jest
przede wszystkim jako pro-
zaik, autor m.in. znakomitej
powieści o wojnie w Donbasie
„Internat”. Tymczasem w Ukrainie to przede
wszystkim poeta, a także lider zespołu
­rockowego Żadan i Sobaki. Teraz dostaliśmy
wybór jego wierszy, mieszczący dwie ostat-
nie książki poetyckie w przekładzie Bohdana
Zadury. A wszystko zaczyna się od śmierci
ojca. Jak pisze Żadan, uświadomił sobie wte-
dy, że chce robić wiersze z nagrobków, z pa-
mięci o zmarłych. Bo kto ma pamiętać tych
zapomnianych? Również tych, którzy zginęli
na wojnie. Żadan wpuszcza wojnę do wier-
szy: „Oświetlamy poległych w złotym piasku
zmierzchu”. Żadan jest też tłumaczem, choć-
by Czesława Miłosza, którego wiersze czytał,
Kryminał omyłek 5/6
Wojciech Chamier-Gliszczyński,
Portrecista psów, Wydawnictwo Czarne,
Wołowiec 2020, s. 264
N
apisana z biglem, porywająca
opowieść paserki, której nie-
straszna jest żadna przeszkoda.
Sprytem i sposobem przejmuje
salon fotograficzny. Właściciela odsyła
do lepszego świata, tymczasem z frontu
wraca jego syn. Ona udaje przed nim
wdowę po jego własnym ojcu, on odgry-
wa speca od portretów zmarłych pupili,
wykonywanych dla nieutulonych w żalu
właścicieli czworonogów. Oboje są cenni
72
szukając odpowiedniej dykcji do pisania
o wojnie. Bo co można zmieścić w wierszu?
„W sklepie, oprócz przedwczorajszego chle-
ba,/sprzedają wieńce pogrzebowe. (...)/Nie
ma kolejki./Ani do chleba,/ani do wieńców”.
Żadan pisze swoją księgę telefoniczną zmar-
łych, w której „nie pozostał nikt, do kogo
można by zadzwonić”. Jednocześnie to jest
poezja namiętnie związana z życiem i mu-
zyką, która wybucha tuż za ogrodzeniem
cmentarza. Poezja pisana językiem, którym
trzeba się dzielić z innymi, i chociaż niczego
nie może uratować, to może przywołać
zmarłych. „Wieczna pamięć bezbronnym
agitatorom czułości”. A pamięć tutaj skła-
da się i z rozpaczy, i z radości. „Jesteście
gotowi?”.
JUSTYNA SOBOLEWSKA
dla siebie nawzajem, nawet darzą się sym-
patią, a przede wszystkim robią razem inte-
resy. Więc podejmują tę grę pożyczonych
tożsamości. Do tego wymarsz niemieckich
żołnierzy z miasteczka Konitz symbolicznie
zamyka pewien etap. I symbolicznie otwie-
ra nowy: Polska odzyskuje niepodległość.
Ale świątecznego klimatu zwycięstwa nie
ma w tej powieści za grosz, czemu sprzyja
dobór bohaterów, zbrodniarzy i pań lekkich
obyczajów, ale i umiejscowienie historii
na pograniczu. Wiele dzieje się w tej książce
na granicy: życia i śmierci, okrucieństwa
i miłości. Powieść przechodzi momenta-
mi w osobliwy traktat o moralności. Czy
raczej niemoralności, determinizmie zła
i jego nieodgadnionych motywach: „Jeśli
szukasz wytłumaczenia, to nie znajdziesz
go w opowieści, opowieść jest tylko naczy-
niem, w którym zanurzono rzeczywistość;
ze swej natury podlega ona wykrzywieniu,
naczynie bowiem nadaje jej własny kształt.
Realność, na którą składają się rzeczy złe,
chaotycznie porozkładane, niczym rodzyn-
ki w cieście”. Debiutancka książka Chamie-
ra-Gliszczyńskiego jest jak odnalezione
dzieło czasów międzywojnia.
ALEKSANDRA ŻELAZIŃSKA
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Skala ocen: 1(dno)–6(wybitne)
Odświeżająco
staroświeckie 4/6
Anna Kańtoch, Wiosna zaginionych,
Marginesy, Warszawa 2020, s. 400
ojciech Chmielarz
zwracał niedawno uwagę
na rosnącą brutalizację
prozy kryminalnej – jak
gdyby autorzy i autorki prześcigali
się w coraz bardziej szokujących
opisach morderstw. Nie dziwi więc
jego rekomendacja dla nowej
powieści Anny Kańtoch, bo „Wiosna
zaginionych” to przeciwieństwo tego
trendu. Można tę książkę określić
mianem kryminału w starym stylu,
co w tym przypadku będzie jednak
komplementem. Kańtoch wróciła
do korzeni, czyli do fabuły jako
zagadki, rozsypanych puzzli, które
czytelnicy i czytelniczki starają się
dopasować. Pisarka nie musiała
zasłaniać się makabrycznymi
opisami okaleczonych ciał. Główną
bohaterką „Wiosny zaginionych”
jest Krystyna Lesińska, starsza już
pani, emerytowana policjantka.
U Anny Kańtoch wszystko wydaje
się takie… zwyczajne. Świadczy
to o dużej pewności siebie autorki,
która wiedziała, że naszą uwagę
utrzyma sama sprawa morderstwa,
że wystarczy podsuwać nam kolejne
elementy tej układanki, i nie trzeba
uciekać się do pustego efekciarstwa.
Jest przez to w „Wiośnie…”
coś z powieści Agathy Christie,
to podejście do sprawy kryminalnej
jako wyzwania intelektualnego. Jednak
Krystyna Lesińska nie jest Herkulesem
© AGNIESZKA SADOWSKA/AGENCJA GAZETA, MP (6)
Poirotem. Stanowi ona zdecydowany
wyróżnik „Wiosny…” nie tylko dlatego,
że wyłamuje się ze schematów, wedle
których zwykle tworzy się postaci
bohaterów kryminałów. Lesińska
przede wszystkim wprowadza
do powieści bagaż złożony
ze swoich doświadczeń, z miejsca
okazuje się intrygującą bohaterką,
oferując perspektywę świeżą
w swej „starości”.
MARCIN ZWIERZCHOWSKI
 na płycie
Ra razy dwa 5/6
Sun Ra Arkestra, Swirling, Strut
EABS, Discipline of Sun Ra, Astigmatic
S H
un Ra, prywatnie Herman P. Blount,
zmarł 27 lat temu, ale pozostawił po so-
bie wielki mit najdziwniejszego ­lidera
jazzowych big-bandów. Nieustannie
eksperymentował, ze swingu robił muzykę
kosmiczną, a siebie uznawał za przybysza
z Saturna – kiedy trafił do szpitala, kazał na-
wet wpisać tę planetę jako miejsce pochodze-
nia. Pozostawił po sobie regularnie koncertu-
jący zespół, który po raz pierwszy od śmierci
lidera nagrał właśnie nowy materiał – pod
wodzą 96-letniego (bagatelka) Marshalla
Allena i z szacunkiem dla tego wszystkiego,
co wypracowywał Sun Ra wcześniej. Podobne
założenie przyjęła polska formacja EABS, któ-
ra wzięła na warsztat kompozycje Sun Ra z lat
1957–79, publikując efekt na albumie „Discipline of Sun Ra”. Rów-
nież z szacunkiem, ale dla burzycielskiego ducha amerykańskiego
muzyka, który luźno traktował swing, a oni w równie luźny sposób
przenoszą jego muzykę w nowe obszary: funku, hip-hopu, a na-
wet sceny klubowej. Lider EABS Marek Pędziwiatr puszcza wodze
kosmicznej fantazji w syntezatorowych solówkach, a hołd wypada
równie przekonująco, co ten, który przyniósł grupie popularność,
czyli album z utworami Komedy.
BARTEK CHACIŃSKI
festiwale
Gry i zabawy w sieci
18. Festiwal Muzyki Współczesnej Sacrum Profanum,
Kraków, 1–28 listopada
asłem tegorocznego Sacrum
Profanum jest „Młodość”
– a 18. edycją festiwal wchodzi
w dojrzałość. Całe wydarzenie
odbędzie się w sieci. Większość kon-
certów, które będzie można obejrzeć
na platformie playkrakow.pl, została już nagrana; jedynie PEnder-
SZATch (8 listopada), skomponowany przez Piotra Peszata w hołdzie
dla Krzysztofa Pendereckiego, a inspirowany odcinkiem „Bander-
snatch” serialu „Black Mirror”, będzie transmitowany na żywo. Jest
to rodzaj muzycznej gry, w której słuchacze będą decydować, jak
potoczy się kariera „młodego i utalentowanego kompozytora z Kra-
kowa”, czyli co zagra Spółdzielnia Muzyczna. Festiwal rozpocznie się
„zaduszkami” Stefana Węgłowskiego dla zmarłej matki, plastyczki
Doroty Grynczel. Na koncercie „Muzyka i sport” usłyszymy nowe
utwory Karola Nepelskiego i Dominika Strycharskiego. Twórczość
młodych polskich kompozytorów pojawi się też na koncertach „Stre-
amfors”, Royal String Quartet i „#archi-solos”. Barbara Kinga Majewska
z Marcinem Maseckim przedstawią program poświęcony kompul-
sywnemu ćwiczeniu, a zespół Kompopolex – konsumpcjonizmowi.
Wszystkie koncerty będą dostępne przez 48 godzin od pierwszego
uruchomienia nagrania, część po opłaceniu wirtualnego biletu
za 10 lub 15 zł; można też kupić karnet na cały festiwal za 45 zł.
DOROTA SZWARCMAN
Szczegóły: sacrumprofanum.com
REKLAMA
 [ KKUULLTTUUR AR A] ] Przedwojenna Warszawa:

Michał Żurawski
jako żydowski bokser
i gangster Cmentarz
Jakub Szapiro. Powązkowski

ki
Staw
prawda czasu

owa
Okop
Cmentarz
Żydowski

Sm
ocz
a
prawda ekranu
No
Cm. Wol
no ść
Ewangel.

Żytnia

Kercelak

Dawno temu

Wronia
© CANAL+/ŁUKASZ BĄK

w Warszawie
Wolska alna
hm
Kroc

Karolk
ska
bow
Grzy

Ż
owa

Tow
a

aro
Łuck
„Król”, serial Canal+ według bestsellerowej

wa
powieści Szczepana Twardocha, Pros
ta
200 m
to warszawska historia gangsterska
z lat 30. Widowiskowa i ze znów aktualnymi

M
tematami społecznymi i politycznymi.
© NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE (5), ŁUKASZ BĄK (6), INFOGRAFIKA LECH MAZURCZYK

ANETA KYZIOŁ

Niem
cewic
z a
ka

ało ich” – zauważa z satysfak-

jec
Gró

cją Stanisława Tabaczyńska,

patrząc przed siebie na zbli-
ja
Kaliska

Ale

żających się pod transparen-

tami z  hasłami antysemic- Pl.
kimi i nacjonalistycznymi członków ruchu ONR-Falanga, Narutowicza
ze wzorowanym na Bolesławie Piaseckim Bronisławem Żwir-
skim na czele. Sama stoi w pierwszym rzędzie demonstracji
socjalistów z PPS, pomiędzy kolegami z gangu: żydowskim
bokserem Jakubem Szapiro i samym bossem Janem „Kumem”
Kaplicą, który bez problemu łączy lewicową wrażliwość

74 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 Mieszkanie Szapiro (po lewej) i burdel
Ryfki (na dole) to miejsca fikcyjne,
którym dobraliśmy odpowiedniki wśród
dokumentalnych zdjęć starej Warszawy.
ka

Jag
ańs ć
ska
szk leś

iel
nci Bo tow
Fra

lo ń
u n
Mieszkanie gm

sk
Zy

a
Szapiro

Bug
Je rska

aj
Św. Stare
sia a
ug Miasto
Gę
Pasaż
Dł

W
Na

Simonsa Kino azd

Dz

ia j
Paw yZ
l ew

isł
Pl.
ik

w
a

Miejskie Zamkowy N o
ki

a
lip ki
wo Hip
No ote Nowy
czn Port
ie Bielańs
Kar

c k a Krako ska
m a ka
B ednar
me

Tło
a
lick

k
Wielka ors
wskie

ie W

Bro

Do
olip nat ier
a

Se a

br
ow Synagoga zb

wa
ow row

a
Ka
Or

rn
a
Przed
la

no Restauracja
a
z
Les lna Pl.
ia

ora
Przechodn

ekt
Piłsudskiego Simon i Stecki
m

ow
a El Ogród
ieście

rod Saski
Og
Graniczna

Pl. a
wsk na
Mazowieck

Oboź
Ryn

Mirowski le
Kró Kawiarnia
kow

To
a
tow Sztuka
p
y
Kred
iel
a

i Moda
a
Mar

Tamka
szał
Ziel

Now
kow
Ba
Walic

Pl.
na
gn

Napoleona
o

ska

y Św

n a
ów

Cegla go Maja
Żela

3
Wie

Aleja
iat

ńska
a
ard

Pa
z

lna
lk
na

Smo
Tw

Br
a ac
Złot ka
Sm
oln

ielna lim ska

Chm rozo
a

Ale ja Je ogro
dzka Książęca
N ow
wia
Pozn

Żóra Pl. Trzech

Krzyży
ólna
Wsp
ań
ska

Hoża
Aleja Ujazd
Wi
sk a

ej

Warszawa
ska
otow

przedwojenna
Mok

Burdel Górnośląska
owska

Piusa XI
Ryfki
Lwowska
Po
ln
a

6go Sierpnia
obszar
obecnej Agry
ko la
Plac Warszawy
Wyścigowy

P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020 75
 [ K U LT U R A ]
z w ymuszaniem haraczy i mordo-
waniem niepokornych czy niewypła-
ca lnych. Tera z, zadowolony, rzuca
spod wąsa: „A  jak! Naszych więcej”.
A potem w ruch idą pałki, brzytwy i pi-
stolety, po obu stronach padają trupy.
Aż wjeżdża policja konna II Rzeczpo-
spolitej, rozgania i aresztuje walczą-
cych z obu stron.
To jedna z pierwszych scen ośmio-
odcinkowej adaptacji bestsellerowego
„Króla” Szczepana Twardocha. Powie-
ści w ydanej czter y lata temu, która
doczekała się już kontynuacji („Kró-
lestwo”) i  w ystawień (w  reż. Moniki
Strzępki w Teatrze Polskim w Warsza- Arkadiusz Jakubik jako Jan „Kum” Kaplica
wie i w reż. Eweliny Marciniak w Tha- i Borys Szyc jako Doktor Radziwiłek.
lia Theater w Hamburgu). Daje poczuć,
o jaką stawkę toczy się serialowa walka.
Tym bardziej że chwilę wcześniej cały serial otworzył wygła-
szany w jidysz monolog rabina do swoich uczniów, o symbo-
lice kaszalota, który u Twardocha jest metaforą nadciągają-
cej zagłady.
Akcja dzieje się w Warszawie dwa lata przed w ybuchem
drugiej wojny światowej. „Dlaczego 1937 r.? Między innymi
dlatego, że to był pierwszy rok, kiedy na uczelniach wpro-
wadzono numerus clausus i zaczęło obowiązywać getto ław-
kowe” – tłumaczył po premierze książki Szczepan Twardoch
w „Dzienniku Gazecie Prawnej”. „To był pierwszy moment,
kiedy Polska wielkimi krokami zaczęła iść w tę samą stro-
nę, co hitlerowskie Niemcy. I może poszłaby jeszcze dalej,
gdyby plotki o zamachu stanu planowanym rzekomo przez
Edwarda Rydza-Śmigłego i Adama Koca oraz przeprowa-
dzenia w Polsce czegoś na kształt nocy długich noży uległy
urzeczywistnieniu”.
Twardoch stworzył wielopiętrową opowieść o pragnieniu
i złudzeniu władzy, o królach i ich królestwach. W „Królu” war-
szawscy gangsterzy walczą o władzę nad ulicą, generałowie
spiskują z nacjonalistami, by przejąć rząd – nad krajem i nad
duszami jego mieszkańców – móc decydować o tym, kto może
być Polakiem, a kto ma wyjechać na Madagaskar. Trwa walka
klas i narodowości, wizji świata, konserwatyzmu z nowocze-
snością. A nad nimi wszystkimi wisi zapowiedź walki najwięk-
szej, która zniweczy i unieważni starania i ambicje bohaterów,
przekroczy ich największe lęki – wojny.
Polski chrześniak
Dziś, przed premierą serialu, Twardoch stwierdza, że naj-
ważniejsze było dla niego sportretowanie Warszawy wieloet-
nicznej, bo sam, jako Ślązak, jest z pogranicza kultur. I seria-
lowy „Król” z pietyzmem odtwarza przedwojenną Warszawę,
daje głos tworzącym ją narodowościom, klasom społecznym,
wiarom i ideologiom. – Ile jest przesłań w tej historii, które chce- jedną trzecią mieszkańców miasta – 350 tys. z 1,26 mln ludzi.
my w tych naszych politycznych czasach przekazać! Zwłaszcza
że staliśmy się właśnie, pierwszy raz od 966 r., jednolitym, kato-
lickim krajem – ironizował półtora roku temu na planie zdję-
ciowym w Łodzi grający Jakuba Szapiro Michał Żurawski. A po-
ważniej dodawał: – Większość historycznej produkcji serialowej
czy filmowej u nas opowiada o walce zbrojnej: o powstaniach,
drugiej wojnie światowej, o żołnierzach wyklętych, o akowcach
– o Polakach, Polakach i Polakach. A dobrze byłoby uświadomić
młodym ludziom, że Polska to był tygiel, jak dziś Anglia – miks
różnych, żyjących obok siebie narodowości.
Serial i swoją rolę Żurawski odbiera bardzo osobiście, bo czu-
je się spadkobiercą tego tygla. – Pradziadowie ze strony matki
76 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
są ze Śląska, a ze strony ojca – z okolic
Nowogródka, z Polesia. Jestem ultraka-
tolickim śląskim Żydem, czyli stuprocen-
towym Polakiem. Jestem tym, czym była
Polska przed wojną.
Reżyser całości Jan P. Matuszyński
nieco studzi emocje. Dla niego równie
ważny, co polityczny i społeczny sens
powieści jest stylowy kostium, w jaki je
Twardoch ubrał – krwista i krwawa hi-
© CANAL+/ŁUKASZ BĄK
storia gangsterska z epoki art déco.
Jako inspiracje reżyser „Ostatniej
Rodziny” wymienia arcydzieła filmo-
we, zrealizowane z wielkoekranowym
rozmachem: „Dawno temu w Amery-
ce” Sergio Leone i „Ojca chrzestnego”
Francisa Forda Coppoli, z  seriali zaś
„Zakazane imperium” HBO, którego pi-
lotowy odcinek wyreżyserował Martin
Scorsese. – Jeśli chodzi o seriale, to miałem ambicję zrobić inny
niż wszystkie, które oglądam. I żeby się odkleić, potrzebowałem
takich punktów odniesienia, jak „Dawno temu w Ameryce” i „Oj-
ciec chrzestny”, szczególnie druga część. Także dlatego, że tam
narracja nie jest jednoznaczna i prosta – tłumaczy. I zachęca
do potraktowania „Króla” po królewsku, czyli obejrzenia go
na dużym ekranie.
Produkcja chwali się liczbami: 350 aktorów i epizodystów,
3500 statystów. Zużyto 20 litrów sztucznej krwi, wypalono po-
nad pół tysiąca paczek beznikotynowych papierosów, a mate-
riały i rekwizyty do budowy targowiska na Kercelaku zajęły
cztery ciężarówki. Stworzono prawie 5 tys. plakatów, afiszy
i ulotek wiszących w świecie serialu. Powstała nawet inspiro-
wana serialem i modą lat 30. XX w. limitowana kolekcja ubrań
marki answearLAB.
W tym roku Canal+ świętuje ćwierćwiecze obecności nad
Wisłą i „Król” ma być niepodważalnym dowodem na to, że ten
plus w nazwie oznacza produkcje premium.
Miasto, którego nie ma
Odtworzenie przedwojennej Warszawy, zrównanej po 1939 r.
z ziemią, było nie lada zadaniem. – Mnie do „Króla” Szczepana
Twardocha przyciągnęła właśnie wizja miasta tuż przed apo-
kalipsą i portret świata, którego już nie ma – wspomina Matu-
szyński. – To oznaczało między innymi duże wyzwania scenogra-
ficzne, a symbolem tego, jak duże jest fakt, że jedynym obiektem,
który mógł w serialu zagrać sam siebie, była brama Uniwersytetu
Warszawskiego. Cała reszta musiała zostać wymyślona, co ozna-
cza adaptacje i budowy. Choć „Król” miał spory budżet, to nie
bezdenny, więc nie mogliśmy zbudować całego centrum War-
szawy z lat 30. i trzeba było kombinować.
Na nowo trzeba było stworzyć też całą żydowską Warszawę,
tę bogatą i tę biedną. W latach 30. XX w. Żydzi stanowili ponad
Mieli swoje dzielnice: tętniące biznesami Nalewki i Pawią, do-
stojne, zamieszkane przez bogatych i konserwatywnych okoli-
ce Grzybowskiej i Krochmalnej, oraz robotniczą biedną Wolę
z targowiskiem Kercelak.
Przedwojnie znajdowano na wybrukowanych podwórkach
kamienic w Śródmieściu, w opuszczonych willach, wresz-
cie na łódzkich ulicach. Krążą opowieści o wypożyczanych
za wielkie sumy antykach, ale też o dbałości o detale – aktorzy
na planie czytali kopie autentycznych gazet z tamtego czasu,
policyjna książka meldunkowa na komisariacie była wypeł-
niona, choć nawet nie pojawiła się w kadrze. Wrażenie robi
odtwarzany z pieczołowitością design i kostiumy – w wersji
luksusowej i w dostępnej wówczas biedniejszym klasom, a na-
wet nędzarzom. Wielkim zaskoczeniem jest znajdujący się
w wyposażeniu burdelu Ryfki Kij automat z prezerwatywami
(„gumą higieniczną”).
Osią dramaturgii „Króla” jest napięcie między dwoma
światami: polskim i  polskich Żydów. Jest obecne w  wielu
scenach. Jedną z najbardziej widowiskowych jest scena po-
jedynku bokserskiego zawodnika Makabi Warszawa Jakuba
Szapiro z zawodnikiem Legii Warszawa (i falangistą) Andrze-
jem Ziębińskim.
Michał Żurawski na trening bokserski zapisał się zaraz
po przeczytaniu książki, w 2016 r., gdy autorytatywnie stwier-
dził, że postać Szapiry została napisana po to, by on mógł ją
zagrać. Same przygotowania do walki trwały osiem miesięcy
– aktorzy pracowali nad muskulaturą i ćwiczyli choreografię.
Efekt zwala, nomen omen, z nóg.
Autor chce zmian
Żywy autor to dla adaptatorów jego dzieła zwykle bardziej
przekleństwo niż błogosławieństwo – przesadne przywiąza-
nie do swojego „dziecka”, forsowanie wierności literze, bez
świadomości, że każde medium wymaga innych środków, są
jak w banku. Szczepan Twardoch okazał się pod tym wzglę-
dem dużą niespodzianką, jako ten, który w grupie scenarzy-
stów najgłośniej domagał się radykalnego odejścia od powie-
ści. Ostatecznie jednak adaptacja jest dość wierna. Zniknęła
pierwszoosobowa narracja, pojawiły się trzy nowe postaci.
Rozbudowane i wzmocnione, jak deklarują twórcy, zostały
postaci kobiece – także pod wpływem krytyki, jaka spotkała
ich książkowe pierwowzory – Emilia, partnerka Szapiry i mat-
ka jego dwóch synów (Aleksandra Pisula), prowadząca burdel
Ryfka Kij (Magdalena Boczarska) i rozgrywająca własną grę
arystokratka Anna Ziębińska (wracająca po 15 latach w USA,
nieznana u nas Lena Góra).
Borys Szyc chwali się, że miał udział w tworzeniu języka, ja-
kim posługuje się jego bohater, psychopatyczny Doktor Radzi-
wiłek, numer dwa albo trzy w gangu Kaplicy. Ma – podobnie jak
wzorowany na gangsterze Tacie Tasiemce (czyli Łukaszu Sie-
miątkowskim) Kum Kaplica i kilku innych bohaterów „Króla”
– swój rzeczywisty odpowiednik. Doktor Józef Łokietek, czyli
Judel Dan Łokieć, pochodzący z ortodoksyjnej rodziny żydow-
skiej, był doktorem chemii po studiach w Szwajcarii, działa-
czem PPS, kurierem partyjnym i gangsterem, którego praca
polegała m.in. na wymuszaniu haraczy od kupców z Kercelaka.
Chodził w mundurze Związku Strzeleckiego, którego był ofi-
cerem, i Szyc też w nim chodzi: – Trudno powiedzieć, że on ży-
dłaczy, bo mówi w kilku językach jednocześnie i jest przekonany,
że mówi świetnie w każdym z nich. Próbka? „Zmiana nie należy
bać się! Tu w Warszawie Ameryka muss sein! A Doktor wam
pokazać, jak to robić gut”.
Najtrudniejsze w roli Doktora nie były jednak jego łamań-
ce językowe, tylko sadystyczne upodobania. – Radziwiłka nie
sposób lubić – przyznaje Szyc – ale może w pewnych momentach
rozśmieszyć. W końcu robimy w sektorze rozrywki i zależało nam,
żeby to było straszno-śmieszne. I śmieszno, i straszno, na granicy
cały czas. I tak gra genialny Arek Jakubik Kuma Kaplicę, praca
z nim to była wielka przyjemność.
Michała Żurawskiego irytują pytania o moralność jego boha-
tera. – Czy Szapiro jest zły? Prywatnie uciekam od takich ocen,
nie ma czegoś takiego, jak zły człowiek i dobry człowiek. Szapiro
jest żydowskim gangsterem i chłopakiem z Woli. Jego historia
i wybory nie są proste, tak jak Polska w 37 roku nie była prosta.
Przed premierą „Miasta 44” dziennikarze pytali: pan byłby za po-
wstaniem czy przeciwko? To najgłupsze pytanie, jakie można
zadać. Nie żyłem w tamtych czasach.
Polskie obozy
Od momentu wydania powieściowego „Króla” historia w na-
szym kraju mocno przyspieszyła, zarazem jednak wrzucając
wsteczny bieg. Za sprawą IPN powróciły przywołane przez
Twardocha z epoki dwudziestolecia „polskie obozy”, rozszalały
się na nowo demony antysemityzmu, nacjonalizmu, autorytar-
ne zapędy rządzących nie są już ukrywane itd. Analogii z latami
30. XX w. zatem nie brakuje.
– No, nie było tak, że musiałem szukać w książkach, co to jest
ONR albo Młodzież Wszechpolska. Tylko z Makabi Warszawa
było ciut gorzej – zauważa z przekąsem Borys Szyc. I dodaje:
– Ludzie nie uczą się historii, dlatego ona się powtarza. Gramy
to, co jest w książce, plus parę bonusów i postaci, które Szczepan
dopisał, ale myśli i sens dotyczą współczesności.
Jan P. Matuszyński ma jednak nadzieję, że współczesna
polityka nie będzie jedynym kontekstem, w jakim serialowy
„Król” będzie odbierany. Choć też zauważa wagę sprawy: – Wi-
dzę tu pewien refren tego, co się dzieje dzisiaj, nie tylko zresztą
w Polsce, ale na świecie, jeśli chodzi o tendencje. Ale jestem da-
leki od szukania bezpośredniego porównania, bo wydaje mi się,
że to wszystko nie jest wcale aż takie proste w interpretacji. To jest
zresztą jeden z głównych tematów, które chcę poruszać w filmach
i serialach – że rzeczy nie są takie proste, jak się wydaje na pierw-
szy rzut oka. I kino jest bardzo wdzięcznym narzędziem, żeby
przeprowadzać takie „wywiady pogłębione”: dlaczego ci ludzie
robią takie rzeczy?
No właśnie, dlaczego?
ANETA KYZIOŁ
REKLAMA
 [ K U LT U R A ]
© KAROL JAŁOCHOWSKI (2)

Gra z zielonym
K ley f fem w  Ork iest rze Na Zdrow ie
czy założycielem zespołu Hey Piotrem
Banachem w jego zespole BAiK A. Jest
muzykiem ewoluującym, czyli arty-
Ludzie i byliny zwierają szyki na drodze stycznie rzecz biorąc – darwinowskim,
a określenie to jest tym bardziej upraw-
do dobrej muzyki. Przynajmniej w przedsięwzięciu nione, że przyroda jest w jego twórczo-
ści obecna coraz intensywniej. Przykład:
Jacka Mazurkiewicza, muzyka, który gra w 2016 r. wraz z Trzaską ustawił sprzęt
między drzewami i nagrał album „Ni-
na kontrabasie i muchołówce. ghtly Forester”. – Leśna przestrzeń wy-
czuwalna jest bardzo subtelnie – mówi
KAROL JAŁOCHOWSKI Mazurkiewicz. – Chodziło nam nie o trio
z lasem, tylko duet w lesie. Nie chciałem,

M
oże pomidorka? – pyta Jacek
Mazurkiewicz, bo warzywa
pięknie mu w tym roku obro-
dziły. Jak co rano z radością
wchodzi do ogrodu, sięga
po dojrzałe warzywo, gryzie, czerwo-
na skórka pęka i Mazurkiewicz słyszy
cichy krzyk cierpienia. Biedna roślina.
Jej ból nie jest gorszy niż ból innych
żywych stworzeń, które tym tylko róż-
nią się od niej, że mogą swobodnie się
przemieszczać...
O nie, nie – Mazurkiewicz nie ulega ta-
kim modnym ostatnio tendencjom. Nie
antropomorfizuje. Wie, że choć rośliny
obdarzone są pewną indywidualnością,
posiadają coś na kształt układu nerwo-
wego, są zdolne do czegoś, co z pewną
przesadą można nazwać zdolnością za-
pamiętywania i uczenia się, to królestwo
roślin ma dobrze zdefiniowane granice.
Co nie znaczy, że nie można wspólnie
z nimi uprawiać sztuki. To właśnie robi
Mazurkiewicz: gra na zieleninie.
W  jego muz yczny m laboratorium
muchołówki i wątrobowce, rośliny ob-
darzone urodą nieostentacyjną, stają się
bohaterami udanej międzygatunkowej
artystycznej kolaboracji: – Prowokuję je
do generowania impulsów elektrycznych,
a te, przesyłane do instrumentów, gene-
rują dźwięk bezpośrednio lub sterują jego
parametrami. Z muchołówki uzyskuję
ostry impuls, z wątrobowca długą i ła-
godną falę – wyjaśnia artysta, kończąc
spożywać pomidora.
Rondo elektronów
Mazurkiewicz komponuje muzykę
autonomiczną, teatra lną i  filmową,
produkuje, gra na kontrabasie, basie,
syntezatorach modularnych, łączy aku-
stykę z elektroniką. Współpracuje z sak-
sofonistą, klarnecistą i kompozytorem
Mikołajem Trzaską, Wojciechem Jach-
ną, Normanem Westbergiem (Swans),
przedstawicielami rodzimej i zagranicz-
nej awangardy, ale również z Jackiem
by przestrzeń dominowała, tylko zmienia-
ła odczuwanie akustyki.
Wkrótce wykonał jednak bardziej zde-
cydowany krok w przysłowiowy las.
Do pogłębionych naukowo kontak-
tów z roślinami pchnęły Mazurkiewicza
frustrujące doświadczenia z zakupio-
nym w internetach tajemniczym pudeł-
kiem, które miało konwertować sygnały
elektryczne generowane przez rośliny
na sygnał MIDI. – Cokolwiek podłączałem
do elektrod, efekt był jednakowo chaotycz-
ny – wspomina. – Postanowiłem skonsul-
tować tę obserwację z umysłami wyższymi.
Ma zurk iew icz zgłosił się w ięc do
prof. Kazimierza Trębacza, kierowni-
ka Katedry Fizjologii Roślin i Biofizyki
UMCS w Lublinie, cenionego na całym
świecie znawcy tematu. – Profesor już
w pierwszych słowach wyraził oburzenie.
„Rośliny nie są chaotyczne”, wyjaśnił.
Szybko się okazało, że urządzenie Ma-
zurkiewicza nadaje się tylko do zabawy.
W poszukiwaniach sposobu na wzmoc-
nienie impulsów z roślinek bezcenny

78 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
okazał się kontakt z prof. Mieczysławem
Jałochowskim (zbieżność nazwisk nie-
przypadkowa – przyp. red.) z Katedry Fi-
zyki Powierzchni i Nanostruktur UMCS,
który to fizyk zaprojektował autorskie
pudełko, bardziej fachowo znane jako
operacyjny wzmacniacz różnicowy. Tak
oto nauki ścisłe spotkały się z nauka-
mi o życiu. Po co wszystkie te wysiłki?
– Pociągająca jest zmienność, jaką rośliny
wnoszą do muzyki – mówi Mazurkiewicz.
– Rezultat jest zawsze inny. Rośliny wpro-
wadzają pewnego rodzaju powtarzalność,
ale finalny rezultat jest zmienny. Muzyka
staje się organiczna.
Lament wątrobowca
Wątrobowce, rośliny żyjące głównie
w miejscach zacienionych i wilgotnych,
choć frapujące, nie stały się bohatera-
mi historycznych anegdot. Co innego
muchołówka. O tej współpracownicz-
ce Mazurkiewicza Arthur Dobbs pisał
w 1759 r. w sposób następujący: „Jej liście
są jak wąskie wycinki sfery składające się
z dwóch części, trochę jak portmonetka,
wklęsłościami skierowane na zewnątrz,
które po zamknięciu zachodzą na siebie
karbowanymi krawędziami; i kiedy tylko
coś dotknie liści lub między owe liście
spadnie, te zamykają się natychmiast jak
sprężynowa pułapka, chwytając każde-
go owada, który między nie wpadnie. Tej
zaskakującej roślinie nadaję imię Czułej
Muchołówki”.
Dobbs był kolonialnym gubernatorem
Karoliny Północnej oraz zapalonym bo-
tanikiem i uważany jest za odkrywcę
muchołówk i, która d zi ko w ystępu-
je tylko w tym rejonie świata, stąd jej
przydomek „amerykańska” (można ją
kupić w sklepach ogrodniczych). Wspo-
mnianej przez niego „czułości” nie
należy rozumieć po noblowsku, a  ra-
czej mechanicystycznie.
Muchołówkami zachwycił się Dobbs,
a potem Darwin. Zrobiły niebywałą ka-
rierę naukową. Dlaczego? – Moje rośliny
są niepozorne, niemodne – mówi Ma-
zurkiewicz. – Wykorzystuję je z dokład-
nie tego samego powodu, dla którego wy-
korzystują je naukowcy. Są wiarygodne.
Powtarzalne. Konkretniej – powtarzal-
ne są reakcje muchołówki na czynniki
zewnętrzne, choćby zginanie włosków
czuciowych, które znajdują się na we-
wnętrznej stronie liścia tworzącego pu-
łapkę na owady. – Wątrobowca też trzeba
zmusić do reakcji – wyjaśnia Mazurkie-
wicz. – Wzruszyć, wręcz lekko uszkodzić.
Podobnie ja k zw ierzęta, ta k i  po-
budzone rośliny w ytwarzają impulsy
elektryczne. Te, którymi jest zaintere-
sowany Mazurkiewicz, zwą się poten-
cjałami czynnościowymi. Są powolne
(przemieszczają się w tempie centyme-
trów na sekundę) i niewielkie (rzędu ty-
sięcznych części wolta), dlatego trzeba
je wzmacniać.
Rea kcje byl i ny n ie są t r y w ia l ne.
– Otwiera się, dopóki się nie zmęczy
– mówi Mazurkiewicz. – I dopóki się nie
zorientuje, że jest sztucznie pobudzana.
Muchołówka wykonuje coś na podo-
bieństwo obliczeń. Gdyby niczym mi-
moza reagowała na każde dotknięcie
i  za każdym razem uruchamiała w y-
t wa r z a n ie en z y mów t raw ien nych,
szybko wyczerpałaby siły witalne. Tymi
musi gospodarować rozważnie, czyniąc
pesymistyczne założenia, bo ponowne
otwarcie pułapki trwa dobę, a  nawet
dwie, i po paru takich manewrach mu-
chołówka umiera.
Czy nie oznacza to jednak, że wyko-
rzystywana jest nie tyle roślina, co wbu-
dowane w  nią przez ewolucję auto-
matyzmy? Że nie ma w tym elementu
biologicznej inwencji muzycznej lub
choćby organicznej przypadkowości,
na której Ma zurk iew iczow i za leża-
ło? – O, nie. Nie ustawiam muchołówki
na wysokość impulsu, który ma z siebie

WARTO WIEDZIEĆ & WARTO POZNAĆ PROMOCJA

 [ K U LT U R A ]
wydobyć, tylko go prowokuję. Wysokość
i rodzaj sygnału ostatecznie wykorzysta-
nego przez instrumenty zależy od rośliny.
A instrumentami steruję już ja. Rośliny są
więc elementem biologicznego kontrolera.
Bolero selera
Gdyby szukać prekursora poszuki-
wań muzycznego porozumienia między
ludźmi i roślinami, pewnie należałoby
wspomnieć Morta Garsona, urodzo-
nego w Kanadzie kompozytora, który
w 1976 r. wydał album „Mother Earth’s
Plantasia”. Lista utworów mówi sama
za siebie: „Koncert dla filodendrona
i epipremnum”, „Symfonia dla zielistki
Sternberga”, „Dumka dla niekropnia”.
Nie ma jasności, jakie intencje miał
Garson. Nie wiadomo też, skąd nadszedł
impuls twórczy. Ale być może było nim
wcześniejsze o trzy lata „The Secret Life
of Plants”, książka Petera Tompkinsa
i Christophera Birda, zbiór tyleż fascy-
nujących, co pseudonaukowych, a w naj-
lepszym razie niepotwierdzonych opo-
wieści o życiu intymnym roślin.
Książka była jednym z wielu odpry-
sków ery nowego okultyzmu lat 60. i 70.
ubiegłego wieku. Pojawiają się w niej nie-
jacy państwo Hashimoto, którzy twier-
dzili, że nauczyli kaktusy podstaw języka
japońskiego oraz dodawania i odejmo-
wania w zakresie od zera do dwudziestu.
Był niejaki pan Puszkin, który „ożywio-
ne stany ducha” swojej asystentki Tani
transmitował do „umysłu” kapusty. Był
też radioastronom, który za pomocą tele-
skopu zapładniał nasiona „biologicznym
promieniowaniem” z kosmosu.
Książka stała się podstawą jeszcze
bardziej mętnego naukowo filmu doku-
mentalnego o tym samym tytule, wy-
reżyserowanego przez Walona Greena.
Znakomitą muzykę do filmu z 1979 r.
stworzył sam Stevie Wonder – a nawet
w  nim w ystąpił w  roli człowieka sło-
necznika, kierując twarz ku słońcu,
stojąc na polu pełnym prawdziw ych
słoneczników. „Cześć kwiatuszku/Kur-
czę, wyglądasz soczyście/I wiesz, czego
od ciebie chcę, prawda/Nie zjadaj mnie/
Proszę, nie zjadaj mnie/Jestem w pułap-
ce twojej miłości/Ratuj mnie, nie rań”
śpiewało liryczne alter ego Wondera,
czyli robak schwytany w pułapkę mu-
chołówki. I tak wzruszająco śpiewało,
a poklatkowe obrazy filmu Greena były
tak piękne, że od tej pory o rzekomej in-
teligencji i wrażliwości roślin zaczęto
mówić w superlatywach dalece wykra-
czających poza ich realne możliwości.
Rośliny trafił y na sceny. Niestety,
wydaje się, że większość artystów, któ-
ra z nimi pracuje, porusza się w szarej
strefie między wiedzą i niewiedzą. Nie
80
ma jasności, jakie sygnały wzmacniają
używane przez nich urządzenia. Do my-
ślenia dają same nazwy, jak chociażby
„psychogalwanometr”, oferowany ko-
mercyjnie przez Data Garden. Niewielu
muzyków zadaje sobie trud zrozumienia
zjawisk, które rzekomo wykorzystuje. Ale
są wyjątki, jak np. Augustine Leudar, ar-
tysta brytyjski, autor instalacji dźwię-
kow ych, który pracuje nad systemem
do odczytywania impulsów przesyła-
nych przez korzenie drzew za pośred-
nictwem podziemnej sieci grzybni.
Dlaczego Jacek Ma zurk iew icz nie
chciałby obstawić się na scenie dorodny-
mi rododendronami, zbierać elektrosta-
tyczny szum i z tego szumu zrobić show?
– Magiczny rabarbar – zastanawia się
muzyk. – Choć w przyszłości nie wyklu-
czam solówki na fikusie, to nie zamierzam
przyklejać się do jabłka. Show to jedno, ale
ja skupiam się na eksperymencie. Takim
już jestem analitycznym umysłem w rozu-
mieniu sztuki, że chciałbym, żeby rzeczy
były prawdziwe, niezależnie od tego, czy
gram na instrumencie akustycznym, czy
elektronicznym. To mnie w tym najbar-
dziej pociąga.
Kaprys muchołówki
Gra z prawdą w duecie do łatwych nie
należy, o czym przekonał się Jagadish
Chandra Bose (1858–1937), pionier badań
nad elektrycznymi aspektami życia ro-
ślin. Dziś mierzenie wytwarzanych przez
nie impulsów jest proste (przynajmniej
ideowo). Wiadomo już, że potencjały
czynnościowe są efektywnym sposobem
na szybkie przekazywanie informacji
o czynnikach zewnętrznych między od-
ległymi elementami rośliny. Trudniejsze
jest przypisanie impulsom konkretnych
funkcji, które zapewne pełnią. W  tej
dziedzinie – zwanej elektrofizjologią
– od dziesięcioleci wiele jest niejasności.
Część z nich ma źródło właśnie w działa-
niach Bosego, nieco zapomnianego fizy-
ka, biologa i botanika indyjskiego.
Bose był wybitnym badaczem promie-
niowania mikrofalowego, który swoje
doświadczenie wykorzystał w pracy z ro-
ślinami. Stymulował elektrycznie i śle-
dził zmiany potencjałów w egzempla-
rzach niezliczonych gatunków. Widział
całą przyrodę jako jedność ożywionego
z nieożywionym. Inteligencję rozumiał
jako kontinuum, w którym uczestniczą
i zwierzęta, i rośliny, bo mimo różnic
w fizjologii zauważał między nimi pew-
ne zasadnicze podobieństwa. Choćby
właśnie sposób, w jaki komórki i organy
komunikują się między sobą.
Dziś hipotezy te brzmią znajomo, ale
sto lat temu uznano je za niewiarygod-
ne. Oburzenie lub lekceważenie było
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
potęgowane przez fakt, że Bose nie na-
leżał do tzw. towarzystwa. Zazdrośni
brytyjscy koledzy niesłusznie klasyfiko-
wali jego pomysły jako parareligijne lub
pseudonaukowe. Dopiero dziś rozumie-
my, że Bose się nie mylił, i że rośliny nie
są biernymi automatami, ale czynnymi
uczestnikami spraw świata. Choć mówie-
nie o ich inteligencji, wolnej woli, wiedzy,
myśleniu czy pamięci byłoby przesadą.
Wyzwania, które stanęły przed Mazur-
kiewiczem, były mniejsze także dzięki
pracom Bosego. Jego układ jest gotowy
do działania w dowolnych warunkach,
nie tylko laboratoryjnych. – Powstający
właśnie pięciokanałowy wzmacniacz
pozwoli na bardziej zaawansowaną
kontrolę nad instrumentami – tłumaczy
muzyk. – Stanie się elementem dominują-
cym zagadnienia muzycznego, a nie tylko
dodatkiem. Muszę tylko tak opracować
strukturę pracy z roślinami, by móc prze-
łączać się z jednej na drugą. Chodzi o to,
by każda miała szansę odsapnąć. W teo-
rii to proste. W praktyce natomiast rośliny
potrafią być bardzo kapryśne. Nie zawsze
wykonują gesty, których od nich oczekuję.
Na rozwój projektu BioFoNIA Mazur-
kiewicz otrzymał stypendium artystycz-
ne miasta stołecznego Warszawy. Będzie
go można usłyszeć jeszcze w tym roku.
Pozostaje jeszcze jedno niepokojące
pytanie – to o dalsze losy roślin, które
Mazurkiewicz zaprosił do współpracy.
Fotosyntetyzujących muzyków szybko
dopada proza życia. – Rosną i przestają
rosnąć. Nie traktuję ich jednak jak bate-
rii. Staram się jak najdłużej utrzymywać
je przy życiu.
– Z etycznego punktu widzenia chyba
nic złego się nie dzieje, jak mi się wyda-
je – mówi Mazurkiewicz. Jesienią 2017 r.
zapytaliśmy o to Daniela C. Dennetta,
najsłynniejszego chyba żyjącego filozofa
umysłu. To podczas jego wizyty w Polsce
Mazurkiewicz po raz pierwszy publicz-
nie w ykorzystał muzycznie mucho-
łówki i wątrobowce. Rośliny ustawione
na scenie lubelskiego Centrum Spotka-
nia Kultur stawiały niejaki opór, dopiero
w ostatniej chwili odzyskując wigor po-
tencjałów. I to Dennett właśnie z całą siłą
swojego autorytetu stwierdził wówczas:
– Granie na roślinach jest moralnie OK.
Uwagę ponownie przyciąga ogród oraz
namiot, w którym pielęgnowane przez
Mazurkiewicza dojrzewają pomidory
i parę gatunków papryki o pikantności
rozrzuconej po całej skali Scoville’a. Czy
aby to właśnie nie jest najlepsze miejsce
dla spracowanych roślinek? – Rabatka?
Dom seniora dla „wygranych”? – zastana-
wia się muzyk. – Dom seniora dla „prze-
granych” roślin?
KAROL JAŁOCHOWSKI
 [ K AWIARNIA LITER ACK A ]
Michał R. Wiśniewski
Obsesja
kalendarza
P
rzyznano literackiego
Nobla, ruszyły media
społecznościowe – ktoś
czytał, słyszał w ogóle?
W dniu ogłoszenia wyników amerykańska poetka
Louise Glück nie miała nawet hasła w polskiej Wikipedii;
w haśle angielskim kątem oka rejestruję datę – 1977. 1977?
I już z nagrodą? Prawie pogrążyłem się w rozważaniach nad
swoją marnością, ale nie! To nie data urodzin, to tylko data
zrobienia ilustrującej notkę fotografii.
Jestem współczesnym człowiekiem, więc też więźniem
kalendarza. Cyklu świąt i sezonów, ale i własnej linii życia.
Rok temu skończyłem czterdzieści lat, czułem więc presję,
że to czas podsumowań, czegoś kończenia i czegoś zaczy-
nania. Żeby dopełnić ten dzień znaczeniami, ustaliłem
na niego z wydawnictwem deadline nowej książki. Pomysł
wydawał mi się zrazu przezabawny, spędziłem miesiące,
opowiadając wszystkim, że piszę oto dzieło, które muszę
skończyć przed czterdziestką. Jak wiadomo – zapewne każ-
demu, kto kiedykolwiek pisał coś z perspektywą nie-prze-
kra-czal-ne-go-ter-mi-nu – to właśnie przed samym koń-
cem pracuje się najintensywniej; w napędzanym adrenali-
ną twórczym amoku. Słyszałem legendy o ludziach, którzy
tworzą w tempie jednostajnym, ale słyszałem również le-
gendy o jednorożcach. W rezultacie w czterdzieste urodzi-
ny, zamiast upić się na smutno, słuchając „Karwowskiego”
Pablopavo, kończyłem i poprawiałem, dopisywałem i edy-
towałem, więc nawet nie zauważyłem, kiedy znalazłem się
po tej drugiej stronie. Co się zmieniło? Straciłem biologicz-
ny mandat, żeby pisać o współczesnych trzydziestolatkach.
Jestem pisarzem, więc zaglądam innym w metryki;
z wnioskiem, że późno zacząłem, ale że są i tacy, którzy
zaczęli jeszcze później. Życzę Conradów i Gombrowiczów
wszystkim odwleczonym debiutantom, na pohybel nagro-
dom i stypendiom, które granicę ustalają na trzydzieści pięć
lat! Znajduję pewną radość w tym, że gdy zacząłem pisać
„Jetlag”, to miałem tyle lat, co William Gibson, jak zaczął
pisać „Neuromancera”. Chciałbym napisać co najmniej
44 książki, jak Philip K. Dick, który wcześniej zaczął, ale
i marnie skończył. Ja stronię od narkotyków, więc mam
jeszcze szansę, na przekór czasom zarazy i zagłady klima-
tycznej. Nadzieję na zrealizowanie planu daje mi mój wier-
ny sąsiad z księgarskich półek – Janusz Leon Wiśniewski,
który zadebiutował w 2001 r. w wieku 47 lat, a dziś może
pochwalić się zacną bibliografią.
Magicznej czterdziestki nie dożył Osamu Dazai
(1909–1948), pisarz tragiczny. Rok temu pięknie wznowio-
no jego powieść „Zmierzch”; teraz ukazały się „Owoce wi-
śni”, „Uczennica” i zbiór opowiadań „Goodbye”. Reedycji
doczekała się również jego najsłynniejsza powieść „Zatra-
cenie”, w której zaklął nędzę swojego żywota – uczucie,
że „nie jest człowiekiem”, niemożliwość połączenia z inny-
mi, kolejne próby samobójcze – wreszcie udane, najpierw
na kartach powieści, potem i w rzeczywistości: utopione
ciała jego i jego partnerki Tomie Yamazaki znaleziono
w dniu jego 39. urodzin.
82 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Japonia kocha swoich pisarzy. „Za-
tracenie” doczekało się animowanych
adaptacji, a sam Dazai stał się wzorem
dla obdarzonego supermocami boha-
tera w anime „Bungo Stray Dogs” (chciałbym to zmyślać).
Ważną rolę Dazai odgrywa w serialu „Tsuki ga Kirei”, opo-
wieści o dorastaniu i pierwszej miłości. Głównym bohate-
rem jest Kotaro Azumi, który chodzi do trzeciej klasy gim-
nazjum i znajduje się na zakręcie życiowym. Jego marzenie
– zostać pisarzem, ale nie takim jak dzieciaki, które piszą
light novels, pulpowe fantazje ilustrowane komiksowymi
obrazkami. Nie, jego idolem jest właśnie Dazai – w cytatach
z jego książek szuka odpowiedzi na egzystencjalne lęki.
Punktem zwrotnym jest konkurs w magazynie literackim.
Opowiadanie chłopaka nie zdobywa żadnej nagrody, ale
zwraca uwagę wydawcy. Ten stawia sprawę jasno: nie na-
dajesz się na prawdziwego pisarza, ale możesz pisać light
novels, które chętnie wydamy. Pisanie pulpy przez chwilę
go kusi, ale w końcu wygrywa wierność pryncypiom – jeśli
nie może pisać na serio, woli nie pisać wcale! Ale literatura
odda mu jeszcze jedną przysługę – dzięki internetowemu
portalowi, na którym można publikować teksty i zderzać
je bezpośrednio z opiniami użytkowników, udaje mu się
uporządkować swoje życie uczuciowe i napisać to, czego
nie potrafił powiedzieć na głos. Epilog pokazuje dalsze losy
chłopaka i jego ukochanej, już dorosłych, prowadzących
normalne życie – coś, czego Osamu Dazai nigdy nie mógł
zrobić.
S erwisy do dzielenia się tekstami są popularne w Japonii,
ale znane i u nas. Najmłodsza literatura mieszka dziś
na stronie wattpad.com. Rok temu założyłem tam na próbę
konto. Bez większych nadziei, że dotrę do kogoś, kto wcze-
śniej o mnie nie słyszał – strona ma 70 mln użytkowników
miesięcznie, opublikowano zaś – uwaga – ponad 565 mln
historyjek (dominują romanse o wampirach i gwiazdo-
rach). Młode pokolenie okazuje się głodne narracji, chce
je czytać i opowiadać. Może niektórzy liczą na powtórzenie
sukcesu licealnego romansu „The Kissing Booth”, który zo-
stał nakręcony przez Netflixa i wyszedł na papierze. Lice-
alne romanse, tak ważne, gdy się jest nastolatkiem, tak nic
nieznaczące z perspektywy czasu. Kwestia proporcji – 4 lata
dla czterdziestolatka to 10 proc. życia, dla nastolatka – życia
ćwierć. Czas inaczej płynie, gdy zbliża się deadline. Po roku
mogę powiedzieć, że eksperyment się w ogóle nie powiódł
– wrzuciłem dwie miniaturki, a potem stwierdziłem, że je-
stem za stary, żeby pisać za darmo.
Czterdzieste urodziny to dobry moment, żeby zada-
wać sobie pytania o sens życia, wszechświata i całej resz-
ty. Czterdzieste drugie, żeby znaleźć na nie odpowiedź.
Czterdzieste pierwsze – nic nieznacząca liczba.
Michał R. Wiśniewski (ur. 1979) – pisarz, publicysta, eksbloger,
popularyzator japońskiej popkultury i fantastyki w Polsce. Autor powieści
„Jetlag” (nominowanej do Nagrody Conrada), „God Hates Poland” i „Hello
World”. Były redaktor naczelny magazynu „Kawaii”. Mieszka w Szczecinie.
 [ K U LT U R A ]
Kłamstwo
bywa zbrodnią
„Burzliwe czasy” Mario Vargasa
Llosy to najbardziej wywrotowa
powieść noblisty od czasów jego
młodości. A może najbardziej
wywrotowa w ogóle.
ARTUR DOMOSŁAWSKI
J
est to opowieść o neokolonializmie.
O koncernach dążących do zysków
po trupach setek tysięcy ludzi.
O zbrodni popełnionej przez po-
lityków z Waszyngtonu. O zimnej
wojnie. O tym, że USA prowadziły w Ame-
ryce Łacińskiej walkę nie z komunizmem,
lecz z demokratycznymi aspiracjami spo-
łeczeństw. O zorganizowanym kłamstwie
w imię wielkich pieniędzy i cenie, jaką
za to płacą bezbronni ludzie.
To także opowieść o zmienianiu zna-
czeń słów, rozciąganiu ich, wykręcaniu
na drugą stronę tak, że przestają cokol-
wiek opisywać. O przeklętej branży public
relations, w której prawda jest pojęciem
tyleż bezużytecznym, co śmiesznym.
Zbyt radykalne dla miłośników „praw-
dopośrodkizmu”? Możliwe. Ale to przede
wszystkim dla nich jest ta powieść nobli-
sty o dwóch duszach. Vargas Llosa – po-
stać z politycznych dysput – broni kapi-
talizmu, koncernów, neokolonialnych
praktyk i Stanów Zjednoczonych przed
krytykami, a egalitaryzm, lewicowość,
ludowe aspiracje zwykle egzorcyzmuje.
Vargas Llosa – pisarz – nie może ścierpieć
krzywd i niesprawiedliwości, jakie wy-
rządzają pojedynczym ludziom i całym
społeczeństwom kapitalizm, koncerny,
neokolonialne praktyki i Stany Zjedno-
czone. Ma słuch absolutny na kłamstwo,
84
w szczególności to sprzedawane nam
przez władzę.
Gdy tytułuje powieść „Burzliwe czasy”,
z pewnością ma na myśli także te nasze.
Opowiadając o  przeszłości, ostrzega:
zwróćcie uwagę, czy dzisiaj ktoś was nie
oszukuje w podobny sposób. Cena kłam-
stwa, o którym opowiada w nowej powie-
ści, była potworna.
Bananowa ośmiornica
Czy wszyscy wiedzą, gdzie leży Gwa-
temala? Warto to sprawdzić. Na przeło-
mie lat 40. i 50. minionego stulecia dwaj
przywódcy tego małego kraju w Ameryce
Środkowej rozpoczęli reformy społecz-
ne. Juan José Arévalo (1945–50) i Jacobo
Árbenz (1951–54) chcieli doprowadzić
do tego, by pracująca w rolnictwie więk-
szość – a większością owej większości są
rdzenni mieszkańcy kontynentu – naby-
ła prawa do niewielkich poletek ziemi,
względnie do godziwej zapłaty za pracę
na ziemi nie swojej. Arévalo przyznał
robotnikom rolnym prawo do organizo-
wania się w związkach zawodowych. Ár-
benz uwłaszczył nieużytki, w większości
przypadków wraz z wypłatą odszkodowań
dla dotychczasowych właścicieli, według
wartości podawanych przez nich samych
w zeznaniach podatkowych.
Najw ięk sz y m właścicielem ziem i
i największym pracodawcą była w Gwa-
temali amerykańska korporacja United
Fruit Company, zajmująca się eksportem
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
bananów. La Frutera lub Ośmiornica
– jak ją potocznie nazywano – sprawo-
wała w Gwatemali faktyczny monopol.
Nie dość, że posiadała niemal połowę
uprawnej ziemi kraju, to jeszcze należa-
ła do niej sieć energetyczna i biegnąca
wzdłuż wybrzeża kolej. Sprawowała też
kontrolę nad jedynym portem na w y-
brzeżu karaibskim w tym kraju. Konku-
renci nie mieli szans. Prawnikiem firmy
był John Foster Dulles – w okresie, o któ-
rym opowiada powieść, był już sekreta-
rzem stanu USA, a jego brat Allen pełnił
funkcję szefa CIA.
Pierwsze próby reform społecznych za-
niepokoiły twórcę Ośmiornicy, niejakiego
Sama Zemurraya. Co się stanie z firmą, je-
śli będzie zmuszona, tak jak inni, płacić
podatki w Gwatemali? O ile spadną zyski,
jeśli trzeba będzie wypłacać robotnikom
świadczenia zdrowotne i  emerytalne?
Jaki będzie los firmy, jeśli straci pozycję
monopolisty?
Zmyślony komunizm
Zemurray postanowił zwrócić się o po-
moc do człowieka uważanego za ojca
nowoczesnego public relations Edwarda
© ADAM BERRY/GETTY IMAGES
L. Bernaysa. W książce „Propaganda” ów
pisał, że „świadoma i inteligentna ma-
nipulacja zorganizowanymi zwyczajami
i opiniami mas jest ważnym elementem
demokratycznego społeczeństwa”. I dalej:
„Ten, kto manipuluje owym nieznanym
mechanizmem społeczeństwa, stanowi
niewidzialny rząd sprawujący prawdziwą
władzę w naszym kraju”.
Na zlecenie szefa koncernu Bernays po-
jechał do Gwatemali sprawdzić, na czym
polega niebezpieczeństwo dla interesów
zleceniodawcy; i w jaki sposób można
temu przeciwdziałać. W powietrzu wisiało
słowo na literę „k”: są to pierwsze lata zim-
nej wojny między światem zachodniego
kapitalizmu i demokracji a komunizmem.
W samych USA to czasy makkartyzmu,
czyli polowań na czarownice, piętnowania
rzeczywistych bądź rzekomych sympaty-
ków komunizmu. Antykomunistyczna
kampania łamie wiele karier i życiorysów.
I jest istotną okolicznością, która stwarza
przychylną aurę dla tego, co się stanie już
za chwilę z Gwatemalą.
Po powrocie Bernays oświadcza zarzą-
dowi United Fruit Company: ryzyko komu-
nizmu w Gwatemali jest znikome; jej przy-
wódca jest takim samym antykomunistą
jak my wszyscy. Ryzyko leży gdzie indziej.
Otóż reformatorzy z Gwatemali są miłośni-
kami Stanów Zjednoczonych i amerykań-
skiej demokracji. Chcieliby wprowadzenia
prawa antymonopolowego, rozmaitych
ubezpieczeń społecznych (to czasy, w któ-
rych w USA wciąż rządzi duch ustawodaw-
stwa socjalnego epoki New Dealu). Chcie-
liby prawa do zrzeszania się robotników
w związkach zawodowych, prawdziwie
wolnej konkurencji. Niebezpieczeństwem
dla interesów Ośmiornicy nie jest więc ko-
munizm, lecz demokratyzacja.
A  to klops! Chcąc bronić interesów
amerykańskiej korporacji, nie można
przecież powiedzieć opinii publicznej
w  USA, że to demokratyzacja jest za-
grożeniem. Trzeba powiedzieć – wbrew
faktom i wbrew własnej wiedzy – że jest
nim komunizm. Amerykańska opinia jest
na to zagrożenie wyczulona. Należy tedy
przekonać ją, że o dwie godziny lotu z USA
i o krok od Kanału Panamskiego Sowie-
ci organizują w  Gwatemali przyczółek
do przyszłej inwazji, już teraz zagrażający
gospodarczym interesom Ameryki.
Źródło inspiracji takiej kampanii musi
pozostać w ukryciu, nie może wyjść na jaw,
że United Fruit Company maczała w tym
palce. Jak wyjaśnia zwierzchnikom Ber-
nays: „Pogląd, że Gwatemala jest o krok
od znalezienia się w łapach Sowietów,
nie może pochodzić z naszych gazet re-
publikańskich i prawicowych, lecz z prasy
postępowej, czytanej i słuchanej przez de-
mokratów, czyli centrum i lewicę. To ona
dociera do najszerszej publiczności. Żeby
nadać sprawie pozory największego praw-
dopodobieństwa, wszystko powinno być
dziełem prasy liberalnej”.
Tak też się stało. Najbardziej wpływowe
tytuły plotły potem miesiącami o komuni-
stycznym koniu trojańskim w Gwatemali.
Było to „łgarstwo wyssane z palca, obrzy-
dliwie wypaczające ideę reform spo-
łecznych, które miały na celu właśnie
niedopuszczenie do tego, żeby nędza,
niesprawiedliwość i nierówności społecz-
ne popchnęły Gwatemalczyków w stronę
komunizmu”. Prezydent Árbenz przez
długi czas nie był w stanie uwierzyć, jak
prasa demokratycznego kraju może publi-
kować takie kłamstwa. Prawdopodobnie
nigdy się nie dowiedział, w jaki sposób
specjalista od czarnego piaru z United
Fruit Company rozegrał kampanię prze-
ciw jego reformom.
Niestety, nie dowiadujemy się tego i my,
czytelnicy powieści.
Cena fake newsów
To mój największy zawód z nią związa-
ny. Prolog „Burzliwych czasów” rozbudza
apetyt, obiecuje, że dowiemy się w szcze-
gółach i po kolei, w jaki sposób król czar-
nego piaru rozegrał kampanię opartą
na wielkim oszustwie, której skutki trwają
właściwie do dziś.
Jak przekonał dziennikarzy, szefów ga-
zet, żeby wysyłali do Gwatemali reporte-
rów? Jak sprawił, że ci reporterzy zobaczyli
nie to, co się w Gwatemali działo, lecz to,
co on chciał, żeby zobaczyli – i na doda-
tek w taki sposób o tym napisali? Łapówki?
Pewnie też, ale to zbyt banalne, by mogło
stanowić uniwersalne wyjaśnienie. Nie da
się kupić tylu ludzi naraz. Bernays musiał
ich wszystkich w  jakiś sposób przeko-
nać. I dalej można mnożyć pytania: jak
człowiek ten zdołał wysterować aż tylu
ludzi i tyle mediów naraz? (Chyba nawet
w czasie kampanii antyirackiej w latach
2002–03 nie wszyscy uwierzyli, że Saddam
Husajn posiada broń masowego rażenia).
Pokazanie w  detalu mechanizmów
takiej operacji to by była rzecz wielka
i pożyteczna szczególnie dziś – w cza-
sach, w których zalewają nas fake newsy
i kampanie władzy grające na zbiorowych
uprzedzeniach i najniższych instynktach.
Niczego takiego Vargas Llosa nie serwu-
je – i wielka szkoda.
Oferuje inną opowieść, też pasjonu-
jącą i zajmująco opowiedzianą, ale nie
nową. To opowieść o krwawym zamachu
stanu zorganizowanym w  Gwatemali
przez CIA za pomocą części miejscowej
armii – w imię obrony kraju przed rze-
komym zagrożeniem komunistycznym,
a naprawdę: w obronie interesów United
Fruit Company. O potwornych represjach,
jakie spadły na zwolenników reform spo-
łecznych. O tym, jak potem buldogi zagry-
zały się między sobą. Vargas Llosa opisy-
wał te zjawiska już nieraz – i lepiej – we
wcześniejszych powieściach: „Rozmowie
w Katedrze”, „Historii Alejandra Mayty”,
„Święcie Kozła”.
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Zamach stanu w  obronie interesów
amerykańskiego koncernu zapoczątkował
trwający prawie cztery dekady cykl woj-
skowych i wojskowo-cywilnych dyktatur,
które unicestwiły ponad 200 tys. miesz-
kańców Gwatemali (w większości auto-
chtonów). Dzisiejsza zapaść społeczna
tego kraju, rządy gangów i mafii to odległe
pokłosie amerykańskiej „walki z komuni-
zmem” opisanej w powieści.
W epilogu Vargas Llosa podnosi, że ceną
fake’owego zagrożenia komunizmem
w tym kraju było opóźnienie demokraty-
zacji w Ameryce Łacińskiej o całe dekady
i zepchnięcie ludowych aspiracji rzeczy-
wiście pod czerwone sztandary. Lekcję
z reformizmu Arévala i Árbenza odrobili
Fidel Castro i Che Guevara. Ten ostatni
był naocznym świadkiem zamachu stanu
w Gwatemali. Obaj uznali potem, że jedy-
ną drogą wielkich społecznych przemian
jest, istotnie, rewolucja i parasol ochron-
ny ZSRR.
Szczepionka noblisty
Ostatnie powieści noblisty – „Dyskret-
ny bohater” i „Dzielnica występku” – choć
wciąż czyta się je ze sporą frajdą, nie za-
chwycają tak jak te z najlepszych dekad
jego twórczości. Nadal są tam świetnie
skonstruowane postaci, przenikliwie
ukazane tło społeczne, dobre tempo, nie-
podrabialny klimat. W obu jednak rozcza-
rowujące są choćby rozwiązania intrygi.
Zabrakło jakiejś iskry.
„Burzliwe czasy” są znacznie lepsze,
mają mocarny, wywrotowy i bardzo po-
trzebny przekaz polityczny; spełniają
nieocenioną funkcję edukacyjną, ale
– w moim przekonaniu – nie mogą się
równać ze „Świętem Kozła”, z którym by-
wają zestawiane. Mają coś z mrocznego
klimatu tamtej powieści; na jej kartach
pojawiają się nawet znane z tamtej po-
staci, ale ani kunszt powieściopisarski,
ani inne aspekty nie mają kalibru dzieła
sprzed 20 lat. „Święto Kozła” to genialna
panorama społeczeństwa pod rządami
dyktatorskimi, osnuta wokół sensacyjnej
intrygi. Chyba jedna z najlepszych, jakie
na ten temat napisano.
Dobra wiadomość jest jednak taka,
że nawet mniej wybitne dzieło Vargasa
Llosy warte jest spędzonego z nim cza-
su. A nauki wyłożone tu wprost wnoszą
wiedzę, dającą się zastosować od razu;
mogą być szczepionką na resztę życia.
Nie dajcie się oszukiwać możnym tego
świata! Sprawdzajcie, co wam wciskają,
bo może się okazać, że wplączecie się
we współudział w zbrodni! A najbardziej
uważajcie na środki masowego przekazu.
Zwłaszcza dziś, w „burzliwych czasach”
fake newsów, nie zawsze są tym, za co się
podają. n
85
 [ K U LT U R A ]

Statek opętanych – Najpierw siadam i  raz-raz zapisuję

myśli, to mi idzie raz-dwa, w ogóle sylab
nie liczę, dopiero później układam, żeby
wyszło po 12. To zajmuje dużo więcej cza-
su, nieraz jedno zdanie tydzień. Mówią,
Z archiwum POLITYKI wyjęliśmy pisaną na gorąco że w dwunastozgłoskowcu wychodzą rymy
częstochowskie. Niech mówią! Ja czuję
relację ze statku „Dzierżyński”, na którym nasz w sobie coś homeryckiego. Nie Mickiewicz,
nie Słowacki, ale Nicze. Pan wie, kto to był
wysłannik Daniel Passent jako Bywalec podglądał Nicze, prawda? Przeczytałem swój wiersz
zdjęcia do powstającego pół wieku temu filmu „Rejs”. profesorowi, temu, co tam siedzi:

– Pirat, bierz nogę i idziemy na górę Zainteresowanie budzą aktorzy ama-

kręcić, jest chmura. A  gdzie masz kol- torzy wybrani spośród kandydatów, któ-
czyk i oko? rzy tłumnie stawili się w Hali Mirowskiej
– Mam, mam, tylko mnie proteza uwiera. w odpowiedzi na ogłoszenie prasowe.
Stary Indianin pochyla się i  toma- Przysiadam się do pana Wacka – natursz-
hawkiem wali w sztuczną nogę pirata. czyk, czyli amator w roli diabła.
Jestem na pokładzie statku wycieczko- – Ja piszę białym wierszem dwunasto-
wego „Dzierżyński” (bufet II kategorii), zgłoskowym – informuje mnie ten mniej
na którym Marek Piwowski, Janusz Gło- więcej pięćdziesięcioletni jegomość.
wacki, Marek Nowicki i inni kręcą film
fabularny „Rejs”. Gdzie ja się dosta-
łem! W swoim meloniku i czarnym
garniturze pomiędzy piratem, In-
dianinem, kurą, świnią i diabłem
czuję się nieswojo.
Wchodzę do jadalni przed ósmą
rano. Śniadanie marynarskie – sal-
ceson, pasztetowa, zbożowa z mle-
kiem. Pośrodku z miną stójkowego
przechadza się „ktoś z  produkcji”:
– Szybciej jeść, proszę mi sprzątnąć ja-
dalnię, żeby o ósmej nikogo tu nie było,
dziś nie popuszczę ani na minutę.

86 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 „Stać dobrze, jakby lepiej
Jechać dobrze, jakby lepiej
Iść dobrze, jakby lepiej…”
– a on na to, że nic nie rozumie. Jak pan
– mówię do niego – pisze swoje a plus be
przez ce, to ja też nie rozumiem. U pana
jest matematyka, algebra, a u mnie mate-
matyka słów. To on mi na to, że ja do niego
te słowa mówię, a on do mnie wzorami nie
mówi. Ma pan papierosa? 170 stron, mam
część na dole w kajucie, to panu pokażę,
długo pan tu zostaje? Ta większa część
jest o Antku Rozpylaczu. Jak zejdziemy
do kajuty, to panu… Proszę, panowie się
poznają. To ciekawy oryginał, pan Kuzka
– pan Bywalec. Bardzo mi miło. Pan Kuz-
ka gra świnię, ale też pisze, tylko fraszki.
Nie lubi Sztaudyngera.
– Dlaczego zaraz „nie lubię”? Sztau-
dynger nie jest zły. Ale nierówny, ja go nie
zawsze rozumiem. Weźmy taką fraszkę:
„Są gusta i gusty
Tygrys nie lubi kapusty”.
Gdzie tu pointa, gdzie dowcip? Bynajmniej
nie rozumiem – mówi pan Kuzka.
P rzysiada się młodzieniec, którego
wołają Missisipi, i  recytuje erotyk
z pamięci („Kocham do cholery twoje
cztery litery”). Wołają go do charakte-
ryzacji, zrobią z niego Murzyna. – Czy
pan zna moją teorię lotów kosmicznych?
– Wacek w ykorzystuje moment ciszy.
– Ja panu powiem, tam musi być ma-
gnes, co ma siłę większą niż 20 tys. kilo,
żeby… był silniejszy od przyciągania
ziemskiego?
– Właśnie, widzę, że pan rozumie, inte-
ligentny z pana człowiek. No, ja mam tu
do czynienia z ciemniakami. Jest co praw-
da jeden profesor, ale do rozmowy się nie
garnie, z  gminem nie lubi, ma pociąg
do książek.
Missisipi, już jako Murzyn z włócznią
w ręku, podaje mi jeszcze rękopis eroty-
ku. – Czy to się gdzieś ukaże w gazecie?
– pyta. – Bo wolałbym nie pod pseudoni-
mem, tylko pod nazwiskiem: Kozielewski.
Kowalewski????
Wybrany spośród ochotników do fil-
mu wpisuje mi się do notatnika młody
lekarz Oleszczak Stefan. Ma już wiersz
wystukany na maszynie. – Kupiłem uży-
waną za 1200. Dla mnie starczy. Ma trzy
niemieckie litery, gdybym znał niemiecki,
to mógłbym i po niemiecku.
– A ja po rosyjsku powiem do dziesięciu.
Adin, dwa, tri, czetyry, piat, szest, siedem…
– Wpadłeś: nie „siedem” tylko „siem”.
K iedy ktoś dek la muje swój ut wór
„Ludzie, toniesz w  obłudzie”, znikam
z kręgu poetów na górny pokład, gdzie
nakręcają fragment sceny balowej. Wy-
korzystają moment, w którym chmura
przesłoniła słońce, i  k ręcą „nocne”
zdjęcia. Dwaj starsi panowie to Himils-
bach, dwuzębny kamieniarz – literat
przebrany za pirata z drewnianą nogą
i przepaską na oku, oraz emerytowany
sędzia w indiańskim pióropuszu. Sędzia
w cywilu opowiada, że kiedyś analizo-
wał przewód i dopatrzył się uchybie-
nia w procesie, w którym oskarżonego
skazano na 5 lat. – Dzięki temu – mówi
– udało się uzyskać dla tego człowieka
karę śmierci!
Ale tutaj wywija tomahawkiem i konfi-
dencjonalnie zwierza się piratowi:
– Niech pan to zachowa dla siebie, ale
od pierwszego przechodzę do minister-
stwa. Przenoszą mnie.
– Szczerze mówiąc, spodziewałem się
tego – odpowiada pirat. – Kiedy jadę służ-
bowo do Szczecina, to wsiadam wieczo-
rem w pociąg i rano jestem w Katowicach.
– Mówił pan o Szczecinie.
– Tak, ale w Katowicach mam szwagra,
to mi taniej wychodzi, bo śpię u niego
i dostaję ryczałt za hotel oraz biorę za po-
spieszny, a jadę… STOP KONIEC UJĘCIA.
Jeśli komedia, którą kręcą na „Dzier-
ż y ńsk im”, będzie uda na, to przede
wszystkim dzięki dialogom i postaciom.
Oto scena (nb. nie wejdzie do filmu),
w której grają sami amatorzy: Murzyn
(młody poeta Missisipi), Indianin (eme-
rytowany sędzia wojskowy), Kogut (star-
sza tęga pani przebrana za koguta), Kura
(jw.), Świnia (czyli pan Kuzka z głową jak
gruszka) i inni.
Rozmowa o kostiumach przed balem
maskowym:
– Pan miał mi odłożyć pytona.
– Niestety, już był wcześniej zajęty.
Może pan sobie wybrać, jest jeszcze mu-
chomor, może się pan przebrać w czte-
rech pancernych.
– Ciekawym z czego pan się śmieje?
Kogut: – A mnie dziób spycha okulary.
Św inia: – To może pan się zmieni
na świnię?
Kogut: – Jestem za mały na świnię,
zresztą świnia to hełmówka.
– Pani Joli jest bardzo dobrze w jajku.
Jajko: – W jajku jest ciężko i niewygod-
nie, listwy mnie uwierają w głowę.
Świnia: – W świni jest za duszno. W za-
konniku jest więcej powietrza.
– Czy w ogóle zakonnik może tańczyć?
N a ścianie wisi plan pracy na 3 paź-
dziernika (piątek):
Początek pracy godz. 8.00
Śniadanie godz. 7.00
Obiekt: pokład statku
Scena 22 – BAL
Aktorzy: Tym, Dobrowolski, Pokora
(i inni aż do Andrzeja Dobosza)
Kostiumy balowe
Dyżurny elektryk, transport etc.
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Ostatnim punktem porządku dnia,
który został dotrzymany punktualnie,
było śniadanie. Potem seria okoliczności
nieprzewidzianych. Najpierw Piwowski,
Głowacki i Tym zamknęli się na 2 godzi-
ny, by ulepszać dialogi, potem aktorzy
uczyli się tekstów, później zaczęto kręcić,
ale wyjrzało słońce. Słońce się schowało,
kiedy pan reżyser zaczynał drugie danie,
więc wszyscy pobiegli na pokład: Himils-
bach klął protezę, sędzia wywijał toma-
hawkiem, a  Piwowski biegł z  talerzem
mięsa, ziemniaków i kapusty. Kierownik
planu wołał: – Pirat, bierz nogę i idziemy
na górę…
Jedynie pan Wacek nie tracił spoko-
ju i opowiadał, kto jest kto: – Ta, co tam
tańczy w końcu, to jest kurka, starsza, ale
pełna wigoru i  intelektualizmu. Obok
niej pani N., ma syna w Paryżu, jej się
zdaje, że jest artystką, ale artystką jej nie
można nazwać, bo nie ma papierów arty-
stycznych. A o tej grubej nie chciałbym nic
mówić, bo ona wszystkim działa antypa-
tycznie swoją tuszą i nie naszym wyglądem
twarzy, nie robi dodatniego wrażenia. Ma
pan papierosa?
– Szkoda, że pan, panie Bywalec, nie wi-
dział, jak kręcili dyskusję o sztuce – mówi
ktoś przebrany chyba za most Kierbedzia.
– Nasze filmy – mówi Maklak – są mier-
ne. Nic się nie dzieje. (Siedzi cicho i nic
nie mówi). Dyżurny (Paszta): – Aż dziw,
że się na zagranicznych nie wzorują.
A za granicą to twarz aktora coś wyraża,
np. sprzeczne uczucia. I do tego dochodzi
kolor. A u nas – co?
J est to film o rejsie statku wycieczko-
wego. Większość jadących stanowią
amatorzy. Wybierają radę rejsu. Na jed-
nym z posiedzeń ktoś stwierdza, że nad-
szedł czas, by usunąć kogoś z rady, nie
wiadomo kogo. Najpierw postanawiają
zgromadzić zarzuty, a później dopasować
je do konkretnej osoby. Pocieszają się,
że nieważne, jaką podejmą decyzję – waż-
ne, że kolektywnie. Kiedy usłyszałem o tej
scenie, przypomniałem sobie, że pracu-
ję w piśmie prorządowym. Okazało się,
że i taka sytuacja została przewidziana.
Obok komitetów ratunkowych chronią-
cych przed cierpieniem fizycznym są tam
również kamizelki ratunku politycznego.
Dzięki nim żaden pracownik FI (Frontu
Ideologicznego) nie utonie. Pomyślałem,
że lepiej będzie pożegnać się (i przeże-
gnać się).
– Panie władzo – powiedziałem, uchy-
lając melonika w stronę uczynnego sier-
żanta obecnego na statku. – Czy mógłby
pan odwieźć mnie waszą motorówką
do brzegu?
BYWALEC
Oryginalny felieton ukazał się w POLITYCE 42/1969
87
 [ FELIETON ]
Chutnik
Zgruzowstałość
K
ażdego dnia trwa gdzieś wojna. Tysiące cywi-
lów próbuje nakarmić swoje dzieci, znaleźć
dach nad głową czy po prostu przeżyć kolej-
ny dzień. W tegorocznej edycji festiwalu Docs
Against Gravity pokazano kilka filmów doku-
mentalnych, które przedstawiały obraz desperackiej
walki o normalność w czasie grozy. Syria, Iran, miasta
zniszczone przez klęski żywiołowe czy katastrofy ją-
drowe – wszędzie tam obserwujemy kobiety gotujące
resztki jedzenia, mężczyzn poprawiających koc na piw-
nicznym legowisku, dzieci bawiące się tym, co mają
pod ręką. Dorastające w czasach ostatecznych. A kiedy
opada kurz, kiedy milkną strzały i huk bombardowań,
zaczyna się nowe. Tak było i w Polsce.
Historyk Marcin Zaremba uży wa sformułowania
„społeczeństwo zgruzowane”, by wyjaśnić, na czym po-
legała powojenna pamięć zbiorowa. Uważa, że po woj-
nie mieszkańcy i mieszkanki mieli wiele tożsamości,
w tym rodzinną (nastawioną na ratowanie i dbanie
o dobro najbliższych) i narodową (w dużej mierze kse-
nofobiczną i straumatyzowaną). Między nimi rozcią-
gała się próżnia socjologiczna – „zgruzowanie” świa-
domości społecznej przez zgliszcza dotychczasowego
systemu wartości i tego, co powstawało na jego miejscu.
Wszędobylskie ruiny stawały się elementem tożsamo-
ściowym. Pozostałości miasta przypominały o znisz-
czeniach dokonanych przez wojska niemieckie oraz
o skali bezpowrotnie utraconych budynków i założeń
urbanistycznych.
Nawiązywała do tego wystawa „Warszawa oskarża”,
zorganizowana w Muzeum Narodowym w maju 1945 r.
Przygotowana na zlecenie Biura Odbudowy Stolicy,
przedstawiała pozostałości pookupacyjne: wydobyte
eksponaty muzealne, zniszczone przedmioty i artefak-
ty. Ruiny i zgliszcza stały się niemym symbolem wojny
i jej konsekwencji dla życia ludzi. Życia, które jeszcze
przez wiele lat musiało zmagać się z konsekwencjami
wojny. Wymyślić się na nowo jako społeczeństwo. Stąd
nowa książka Sylwii nosi tytuł „Miasto zgruzowstałe”.
Władysław Broniewski w wierszu o mieście podnoszą-
cym się ze zniszczeń pisał, że po ulicach mają jeździć
buldożery „przez te cegły krwawe”. Wieszczył nadej-
ście Wielkiego Budowniczego, który będzie szedł przez
miasto, budując „inną Warszawę”, bo już „dość łez na
ruinach”. „Zgruzowstałe” oznacza, że miasto jest nie-
pokonane i odsyła do historii.
Jak Feniks odradzały się też marzenia. Karolina Sulej
w „Rzeczach osobistych” opisuje wyzwolenie obozów
koncentracyjnych i pęd ludzi do życia. Kiedy do jedne-
go z nich przywieziono szminki, używały ich kobiety,
które ledwo trzymały się na nogach. Wyglądały jak żywe
trupy. Malowały jednak usta, bo tym jednym gestem
podtrzymywały człowieczeństwo. Był to zabieg nor-
malizacji, podobnie jak na zdjęciu Zofii Chomętowskiej
z 1945 r., które przedstawia stojący na warszawskim
88 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Plebanek
placu Trzech Krzyży drewniany barak. Na każdej z jego
ścian napisane jest białą farbą: „Manicure, pedicure
na miejscu”. Inny kadr: stół z obrusem, który stoi w po-
koju bez ścian. Szukanie zwyczajności i codzienności
w koszmarze, na który nie ma się wpływu.
Pisałyśmy już kiedyś na ten temat: to właśnie dzięki
okruchom normalizacji ten świat ma szansę przetrwać.
„Umyte siadają obok siebie, przeglądają sobie głowy,
ubranie. Szukają wszy. Czekają na moment, kiedy otwo-
rzą się latryny i trzeba będzie biec, by zająć miejsce. Więź-
niowie codziennie walczą o swoje ciało, które brzydnie,
pokrywa się ugryzieniami, wrzodami, nurza w brudzie,
błocie i traci ludzkie kształty. Ratują się rytuałami. Kie-
dy zasypiają, śnią o długich puklach, białych koszulach
i wodach kolońskich” – pisze Karolina Sulej.
Grażyna cieszy się, że powstały „Rzeczy osobiste”.
Sulej przejmująco pisze o przetrwaniu, nie omyka się
w sentymentalizm ani w banał, nie kusi jej wzniosłość.
Oddaje głos kobietom, które przeżyły miesiące, lata
w obozach koncentracyjnych. Kilka z autorek cytowa-
nych wypowiedzi o życiu w drewnianych barakach
Brzezinki Grażyna poznała, kiedy była dzieckiem.
To były koleżanki jej babci, „Oświęcimianki”. W ich opo-
wieściach roiło się od szczegółów. Unikały uogólnień,
bo te prowadzą do interpretacyjnych wypaczeń. A one
chciały zostawić świadectwo.
T ożsamości – te powojenne, zgruzowane, i dzisiejsze,
ksenofobicznie zawężone – są zabójcze. Pisze o tym
Amin Maalouf, francuski pisarz libańskiego pochodzenia
w książce pod tym właśnie tytułem. Grażyna wraca do tej
książki regularnie, zwłaszcza dziś, gdy nadmuchiwane
przez populistów idee społeczeństw narodowych cofają
nas w stronę przemocy. Pod hasłami pozornie jednoczą-
cymi budują świat, gdzie słabszy fizycznie nie ma praw.
Dzieci, starsi, kobiety, a potem i mężczyźni umierają, za-
szczuci, zakatowani, pozbawieni godności. A w końcu też
życia. Każdego zmiecie machina rozpętana przez tych,
którzy nawołują do podziałów – ich samych też.
Siła naszego gatunku polega na współdziałaniu,
w nauce, sztuce, działaniach, które budują zbiorowość.
Ale kiedy ludzie tę siłę kierują przeciw sobie nawzajem,
wspólnoty rozpadają się; zamiast chronić, stają się
„zgruzowane”.
Co potem? Sulej opisuje to tak: „Przybysze z trans-
portów przekazywali swoje rzeczy bez zbędnej nerwo-
wości. Uspokajały ich schludne opaski na ramionach
obsługujących. Tutejszy porządek wydawał im się zwia-
stować nadzieję na nadchodzące życie. Nie wiedzieli,
że oto znaleźli się na »wielkim jarmarku staroci, w któ-
rym jest wszystko, poza życiem« – jak napisze później
o Treblince Richard Glazer. Czas od otwarcia wagonów
na rampie do zamknięcia drzwi komory gazowej wyno-
sił dwadzieścia minut”.
SYLWIA CHUTNIK, GRAŻYNA PLEBANEK
 [ FELIETON ]

Tym
Katolickie
spodnie

T
akiego entuzjazmu po wy-
konaniu jego rozkazu przez
Trybunał Niekonstytucyjny
prezes chyba się nie spo-
dziewał. W piątą rocznicę
wygranych wyborów parlamentarnych w 2015 r. Polki
i Polacy zafundowali mu tak świetnie skrojoną jesionkę,
że chyba jej już nie zdejmie. Może to być najcenniejsza
pamiątka, jaka mu zostanie po tece wicepremiera do spraw
własnego bezpieczeństwa. Na razie ukrywa się podobno
u premiera na Parkowej. Opracowują tam konkretne posu-
nięcia, które pozwolą przedłużyć ich kwarantannę do świąt
Bożego Narodzenia. Muszą jakoś przeczekać. Przede
wszystkim zostanie uruchomiona czerwona linia telefo-
niczna. Poświęci ją zdalnie kardynał Dziwisz i na pewno
nie będzie o tym pamiętał. Linia ta pozwoli wicepremiero-
wi i premierowi (kolejność oczywista) na ekspresowe przy-
wołanie wozów pancernych, gdyby jakieś większe grupy
spacerujących zatrzymały się pod ich oknami. Myśl o przy-
spieszonym założeniu tej niezbędnej instalacji pokrzepiła
obu mężów stanu, w dodatku przyszedł mail potwierdza-
jący, że idą słuszną drogą. Przysłał go nieznany bliżej, ale
mocno uczarnkowany szef gabinetu ministra edukacji Ra-
dosław Brzózka: „Koniec chowania głowy w piasek. Czas
na chrześcijańską ofensywę kulturalną. Kobiety powinny
znać swoje miejsce w szeregu”.
Łaskawco, one świetnie wiedzą, gdzie mają stać, i tam
stoją. Na ulicach całej Polski. A ty stoisz zaplątany we wła-
sne katolickie spodnie. Zdejmij je choć na chwilę, może
coś zrozumiesz. Kaczyński otworzył drzwi do piekła ko-
biet, gdy dotarło do niego, że instytucje państwowe są bez-
silne wobec pandemii. Że jego Rada Ministrów, chyba iro-
nicznie nazywana biało-czerwoną drużyną, poza gładkim
ględzeniem Morawieckiego nic już nie zrobi. Nie umie.
Karetki pogotowia stoją w kolejkach do szpitali nie tylko
z ciężko chorymi, ale także puste, czekając godzinami
na dezynfekcję. Za dzień, dwa całą
winę za kolejne zakażenia korona-
wirusem premier zrzuci na demon-
strujących przeciwko szafowaniu
życiem i  zdrowiem kobiet oraz
za ich prawem do decydowania o sobie. Już w ostatnią
niedzielę minister Mucha z kancelarii prezydenta-wid-
mo udostępnił publicznie przekaz, że nie wolno w czasie
pandemii wyprowadzać ludzi na ulicę. Odważny jest jak
nikt w pałacu na Krakowskim Przedmieściu. Tak otwarcie
skrytykować szefa głowy państwa?
Wrażliwe pisowskie duszyczki oraz filary niezależnego,
prawicowego dziennikarstwa potępiły „odrażający i wul-
garny” język protestujących kobiet. Bo demonstrować trze-
ba z uczuciem bojaźni bożej i z modlitwą na ustach. A ko-
mentować jak Krzysztof Bosak z Konfederacji: Jeśli dziecko
urodzi się z tak poważną wadą, że umrze w trakcie porodu
lub tuż po nim, to po prostu umrze. Święta prawda, miał
powiedzieć jeden z hierarchów, który pragnie zachować
anonimowość. Ja na szczęście mogę powiedzieć z otwartą
przyłbicą: Wypierdalać. I to szybko – z serca radzę.
M yślę też o takich jak ja, zanurzonych w dziewiątym
krzyżyku. Siedzimy zamknięci w domach, ale rząd
zapewnia nas, że w tej walce zwyciężymy. Już czujemy
się jak w niebie: mamy całodobowy dostęp do telewizji
Kurskiego, darmowe lekarstwa za 500 zł miesięcznie oraz
specjalną infolinię dla seniorów. W tym wieku jesteśmy
zdrowi, ale gdyby jakaś współistniejąca choroba przyszła
nam do głowy, w wybranych szpitalach czekają wygodne
łóżka polowe. W przewiewnych wiatach, w których do-
tychczas parkowały karetki pogotowia. W TV pokazano
taki „oddział” w jednym z polskich szpitali.
Wstajemy z łóżek, aby zaraz się na nich położyć, na-
kryć głowę kocem i nie myśleć o tym wszystkim.
STANISŁAW TYM
REKLAMA

• LEWE INTERESY LEWEGO? • RUSZAJCIE NA GRZYBY • QANON RZĄDZI ŚWIATEM

Nowy numer
1965 –2020
55 lat

TĘPN
AS

6
N

E
MaMy

LISTOPADA
PIĄTEK
W E

już w sprzedaży!
YD I
AN

N a J C I E K a W S Z E H I S t O R I E Ś W I a t a

Druga
nr 22 (23.10 – 5.11.2020)
Cena 9,90 zł (w tym 8% VAT)

fala
CzY śWIAT
WYgrA
l Atak na Lewandowskiego l Spiski ekstremistów
WojNĘ
z WIruSEm?
l Chiny: pierwsze
zwycięstwo?
l Ostatni kamikadze l Niedźwiedzia przysługa
ekologów l Zobaczyć Florencję i... przeżyć
l Epidemiolog:
daleko
do szczepionki
l Florencja błaga
o turystów

l Bezrobotni sportowcy l Wyspa bez covidu

l Indie na kolanach
l Luchadores
szukają pracy
l guernsey

l Białoruś: będzie ostrzej? l Grzyby górą

bez covidu

MODELOWE REPRESJE MAJORKA I NIE-MAJORKA TIMOTHY GARTON ASH

Jak Chińczyk z Mongołem Bajka o upartej wyspie Niemcy, tak trzymać!

l Ken Kesey: lot nad LSD

JOE BIDEN GÓRALE Z URALU NINA BAGIŃSKA
Z czym na Trumpa? Kiedyś te kamienie drgną Pod flagą biało-czerwono-białą
MANEKIN MOSADU BRUNATNA RECYDYWA UWIERZ W SZPIEGA
Kto rządzi w Izraelu Miś a sprawa włoska Gdyby Stalin go posłuchał...
 [ FELIETON ]
Hartman
Doceńmy
filosemitów
N
igdy się nie dowiedzia­
łem, czy słynna tabliczka
„Follow the Jewish”, za­
chwalająca w restauracji
śledzia po żydowsku, jest
autentyczna. Jednakże śledzenie Żyda, jak nakazuje do­
mniemana tabliczka (nie jest to może ścisłe, bo powinno
być „Jew”), jest niemal równie popularne jak jedzenie śle­
dzi. Śledzą Żyda antysemici i śledzą filosemici.
Filosemityzm jest tak stary jak antysemityzm. Można
o tym poczytać w wydanej niedawno przez Uniwersytet
Cambridge pracy zbiorowej „Philosemitism in History”.
Już w XIII w. Roger Bacon, filozof i wizjoner, zachęcał
swych braci w kapłaństwie do nauki hebrajskiego i stu­
diowania Biblii w oryginale, a co światlejsi biskupi lubili
urządzać dysputy z wybitnymi rabina­
mi. Podobno nawet nasz słynny kazi­
mierski kabalista Remu mitrężył tak Lukę
swój bezcenny czas. Stosunek Kościoła
do Żydów nigdy nie był jednoznaczny. po wymordowanych
Na poziomie administracyjnym oraz
w codziennej praktyce Żydzi byli przez polskich Żydach
stulecia poniżani, lecz na poziomie elit
budzili pewien respekt. Z jednej strony
zapełniają Polacy
trzymano ich w gettach i nakazywano szczerze i głęboko
chodzenie w opaskach (w papieskim
państwie kościelnym), a z drugiej byli zainteresowani
właściwie jedyną mniejszością religij­
ną tolerowaną w imperiach chrześci­
kulturą Żydów.
jańskich. Z jednej strony podlegali róż­
nym ograniczeniom i regularnie doświadczali przemocy,
a z drugiej cieszyli się statusem nieco wyższym niż chłopi.
Z jednej strony byli niewiernymi maruderami, którzy nie
rozpoznali w Jezusie Mesjasza, a z drugiej to oni byli de­
pozytariuszami Biblii i jej świętego języka i to pośród ich
przodków, z łona Żydówki narodził się Zbawiciel.
Odzwierciedleniem tych dwuznaczności jest zjawisko
reaktywnego filosemityzmu, rozwijające się równolegle
z antysemityzmem katolickim i prawosławnym. Przera­
żone narastającym żydożerstwem liberalne elity europej­
skie już w XIX w. zaczęły nie tylko zwalczać antysemityzm,
lecz także interesować się Żydami. W wielu przypadkach
nie było to całkiem szczere i manifestowanie postaw
prożydowskich służyło zamaskowaniu ukrytego w głębi
duszy antysemityzmu.
Żydowskie oświecenie i ruch asymilacyjny polskich
Żydów wypchnęły wielu z nich poza granice żydowskich
dzielnic. Żyjąc pośród Polaków i czując się Polakami, na­
siąkali, chcąc nie chcąc, antysemityzmem, przeistaczając
się z czasem w dziwne kulturowe hybrydy. Wyróżniali się
gorliwym patriotyzmem, który uwierzytelniał ich prawo
obecności w środowisku polskim, oraz nienawiścią do en­
deckiego antysemityzmu, a mimo to często posługiwali się
antyżydowskimi kliszami. Tracili więź ze swoimi przod­
kami, a nierzadko i krewnymi z „gett” (sami tak mówili
o dzielnicach żydowskich), lecz jednocześnie ich eman­
cypacja i asymilacja nie były tak głębokie, aby mieli chęć
i możliwość zawierania małżeństw z etnicznymi Polakami.
Aż do II wojny światowej było takich małżeństw niewiele.
90 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Ukryty antysemityzm filosemi­
tów oraz nieuświadomiony anty­
semityzm żydowskich „neo-Po­
laków” to zjawiska realne, lecz
wyolbrzymiane. Od dziecka słyszę,
jak to filosemici snobują się na żydostwo, a ich koledzy
żydowskiego pochodzenia „epatują żydostwem”. Obo­
wiązująca wśród „światłych elit patriotycznych” teoria
głosi, że filosemityzm to tylko odwrócony antysemityzm
i że „problem żydowski” rozwiąże się wtedy, gdy prze­
staniemy się nim egzaltować. Zawsze przeciwko temu
stanowisku protestowałem.
Przyznaję się, że będąc Żydem trzyćwierciowym, przez
lata odnosiłem się z protekcjonalną wyższością do „aspi­
rantów” i snobów usiłujących być Żydami. Broniłem
wprawdzie filosemitów przed oskar­
żeniami o perwersję czy mitologizację
Żydów, lecz podejrzewałem, że wzmo­
żone zainteresowanie światem żydow­
skim, które obserwowałem w Krako­
wie na początku lat 90., jest płytkie.
Po latach zmieniłem zdanie. Ci, co już
trzydzieści lat temu „śledzili Żyda”, do­
szukując się wśród swoich przodków
śladów żydowskich, a niezrażeni ich
brakiem i tak rzucali się w naukę juda­
izmu i animowanie kultury żydowskiej
na wszystkich polach, więcej uczynili
dla odnowy życia żydowskiego niż nie­
jeden leniwy żydowski tłusty kot. Dziś,
po tylu latach, moje koleżanki i koledzy mający bardzo sła­
be związki rodzinne z żydostwem lub niemający ich wcale,
a za to wytrwale pracujący na rzecz kultury żydowskiej
i w wielu przypadkach praktykujący żydowskie obyczaje
i religię, są o wiele bardziej Żydami niż ja sam. Ochota
na wykpiwanie ich całkowicie mnie opuściła.
J eśli się chce, można zostać Żydem. To wspaniale, że tra­
giczną lukę po wymordowanych polskich Żydach po­
magają choć odrobinę zapełnić Polacy tak szczerze i głę­
boko zainteresowani kulturą Żydów, tak autentycznie
współczujący ofiarom Zagłady, że aż uczynili w swojej toż­
samości specjalne miejsce dla żydostwa. Stali się Żydami,
niejako zastępczymi Żydami, nie przestając przecież być
Polakami. I chyba czas im za to podziękować. Bez was nie
udałoby się odnowić życia żydowskiego w naszym kraju.
Podziękowanie należy się również tym wszystkim,
znacznie liczniejszym niż „neo-Żydzi” Polakom, którzy
najzwyczajniej w świecie polubili kulturę żydowską i w niej
uczestniczą. Można ich nazwać filosemitami i chyba się
o to nie obrażą. Oni „śledzą Żyda” w zapowiedziach koncer­
tów i nowości wydawniczych. A że zdarza się, iż jest w tym
jakiś kompleks, jakiś spór z małym „antysemitą wewnętrz­
nym”, który pasożytuje na duszach tak wielu z nas, to czyż
nie jest to ich intymna sprawa? Podobnie ze snobizmem.
Owszem, jest taki snobizm, lecz czy on nam, Żydom, szko­
dzi czy pomaga? Bo mnie się wydaje, że nam sprzyja, jeśli
tylko nie przybiera form pretensjonalnych i śmiesznych.
JAN HARTMAN
 [ DO I OD REDAKCJI ]
© TADEUSZ PÓŹNIAK
Uśmiech Profesora o nowoczesnych sposobach zwalczania zagrażających naszemu
Z  ogromnym żalem przyjęliśmy wiadomość o śmierci prof. dr.
hab. Adama Frączka, wybitnego polskiego psychologa, człon-
ka Kapituły Profesorskiej Nagród Naukowych POLITYKI. Pan Profe-
sor przyjął nasze zaproszenie do jury, gdy nasz program raczkował
(2001 r.) i swoim naukowym autorytetem uwiarygadniał naszą ak-
cję przez kolejne 17 lat. Dzięki Niemu w gronie naszych laureatów
znalazło się kilkanaścioro świetnych psychologów i pedagogów.
Prof. Adam Frączek pracował w Polskiej Akademii Nauk,
na Uniwersytecie Warszawskim, przez trzy kadencje piastował sta-
nowisko rektora Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grze-
gorzewskiej w Warszawie, a do emerytury był Kuratorem Katedry
UNESCO im. Janusza Korczaka Interdyscyplinarnych Studiów nad
Rozwojem i Dobrostanem Dziecka na APS. Zaczynał jako wycho-
wawca w domach dziecka, by później swoją naukową działalność
w dużej części poświęcić właśnie psychologii dzieci i młodzieży.
Był współtwórcą i konsultantem Polskiej Fundacji Dzieci i Młodzie-
ży, członkiem kapituły Komitetu Ochrony Praw Dziecka ds. wyróż-
nień dla książek i zabawek przyjaznych dzieciom. Za swe zasługi
został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia
Polski, ale także m.in. Dyplomem „Przyjaciel Dzieci” Towarzystwa
Przyjaciół Dzieci oraz Dyplomem „Uśmiech za Uśmiech” Pro Publi-
co Bono. I takim uśmiechniętym Go zapamiętamy.
Rodzinie oraz Bliskim Profesora składamy wyrazy głębokie-
go współczucia.
POLITYKA
niezmiennie numerem jeden
Według najnowszych danych Związku Kontroli Dystrybucji
Prasy w sierpniu bieżącego roku POLITYKA odnotowała najwyższą
sprzedaż spośród wszystkich tygodników opinii w Polsce. Z wyni-
kiem 95,2 tys. średnio sprzedanych egzemplarzy byliśmy tym sa-
mym najchętniej kupowanym pismem wśród tygodników opinii.
Na drugim miejscu zestawienia – ze średnią sprzedażą na po-
ziomie 80,3 tys. egz. – znalazł się „Newsweek”. Średnia sprzedaż
egzemplarzowa pozostałych tytułów z segmentu była nieporów-
nywalnie mniejsza i wynosiła: „Sieci” – 40,7 tys. egz., „Do Rzeczy”
– 28,4 tys. egz., „Tygodnik Powszechny” – 26,7 tys. egz., „Gazeta
Polska” – 24,1 tys. egz.
POLITYKA dominuje również wśród tygodników opinii pod
względem sprzedaży tzw. cyfrowych form rozpowszechniania.
W sierpniu odnotowaliśmy sprzedaż na poziomie 20 tys. egz.
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Dla porównania „Newsweek” sprzedawał średnio 12,6 tys. egz.,
„Sieci” – 6,6 tys. egz., „Do rzeczy” – 3,6 tys. egz., a „Tygodnik Po-
wszechny” i „Gazeta Polska” poniżej 2 tys. egz.
Listopadowy numer
„Wiedzy i Życia” już w sprzedaży
G orąco zachęcamy do sięgnięcia po naj-
nowszy numer naszego naukowego mie-
sięcznika. Temat okładkowy poświęcamy tym
razem walce z rakiem. Jak długo nowotwory
pozostaną najsurowszym wyrokiem losu? Być
może sekret ich pokonania tkwi w połączeniu
różnych metod leczenia. Pisze o tym Paweł
Walewski w artykule „Z czym na raka”, traktującym przede wszystkim
życiu zmian. W numerze przeczytają Państwo o wiarygodności
testów wykrywających materiał genetyczny wirusa wywołującego
Covid-19 oraz o tym, czy warto robić testy na przeciwciała.
A ponadto m.in.: o tym, jak empatia kształtuje się u dzieci i czy
jej rozwój można stymulować; czy imię wpływa na osobowość;
a także, czy dzięki komórkom macierzystym będziemy mogli
wypełniać ubytki w zębach albo nauczymy się zmuszać organizm
do odrośnięcia zęba. Zapraszamy do lektury!
REDAKCJA
Serce kobiety
M
am 22 lata i jestem studentką. Właśnie radosnym
krokiem wchodziłam w dorosłe życie, właśnie
w bujnej wyobraźni planowałam swoją przyszłość, gdy
coś zmąciło spokój panujący dotychczas w mojej gło-
wie. Bez względu na to, w co wierzę, co studiuję, skąd
pochodzę i co jadło się na niedzielnym obiedzie w moim rodzinnym
domu, widzę kiedyś siebie w roli matki. Nie jest istotne kiedy, wydaje
mi się, że dużo ważniejszą sprawą jest, w jakim miejscu. Kocham Pol-
skę, tu się urodziłam i tu chciałabym zostać pochowana. Jest to mój
wolny, nieuzależniony od niczyjej opinii wybór, który podpowiada
mi serce. Serce kobiety, która czuje mocno, jest wrażliwa na cierpie-
nie swoje i innych, nieobojętne, ciepłe serce. Wreszcie serce, które już
niedługo może zostać złamane. Bo choć jestem silną, młodą kobietą,
nigdy nie zaryzykuję wypowiadania się z wyprzedzeniem o tym,
co będę w stanie udźwignąć, a czego nie. Istotnym czynnikiem
w tym wypadku jest moja własna, autonomiczna decyzja podjęta
w oparciu o wiedzę dobrych specjalistów, których – jestem prze-
konana – w Polsce nie brakuje. Choć moje serce pełne jest miłości
do życia, racjonalizm podpowiada mi, że przedłużone cierpienie i łzy
nie mają z tym życiem nic wspólnego. Życie jest wyborem: kobiety
i mężczyzny decydujących się na dziecko, ale też odpuszczeniem
i miłosierdziem, gdy ktoś wybiera, że nie będzie potrafił czegoś zro-
bić. Życie to piękny ogród. Każdy człowiek ma swój własny, za który
jest odpowiedzialny, tylko ten człowiek może decydować o tym,
co w nim zasadzi.
Dziś ja, 22-letnia studentka, stoję przed wizją emigracji, choć
Polskę kocham całym sercem, jednak nie ponad życie. Życie ko-
cham bezwarunkowo.
N., SMUTNA KOBIETA I PRZYSZŁA MAMA
Ptasie cierpienie
P oprawka do tekstu „Ptasie cierpienie” (zamieszczonego w po-
przednim numerze): amerykańska specjalistka od biologii
zwierząt hodowlanych nazywa się Temple Grandin – nie Gran,
jak podano.
DR HAB. STANISŁAW SZPAKOWICZ
91
 [ NA WŁASNE OCZY ]

Czerwona Wola w białym

kołnierzyku

„Nadchodzi robotnicza czerwona

Wola!”– entuzjazmował się spiker,
ilekroć do trybuny honorowej
pierwszomajowego pochodu
zbliżały się delegacje z tej warszawskiej
dzielnicy. Ciekawe, co by krzyczał dzisiaj.
Dawna reduta proletariatu
P PIOTR SARZYŃSKI, FOTOGRAFIE LESZEK ZYCH

rzez ostatnie trzy dekady mocno zmieniły się polskie

staje się redutą kapitału.
Oto jak rośnie polskie City.
miasta, zmieniała się stolica, a kapitalizm w nadwi-
ślańskim wydaniu przeorał jej wizualność jak traktor
pole. Ale chyba najgłębiej wgryzł się w Wolę, dumę socjalistycz-
nego stołecznego przemysłu, jakby chciał na tym przykładzie
zademonstrować, na czym polega wyrywanie z korzeniami
PRL-owskiego systemu. Tutaj skupiają się rodzime miejskie re-
wolucje, choć w skali niespotykanej dotąd gdzie indziej w kraju.
Jeśli patrzeć na statystyki, dzielnica Wola wydaje się ni-
czym specjalnym nie wyróżniać. Wśród osiemnastu jedno-
stek administracyjnych stolicy, jak się je fachowo zwie, mieści
się gdzieś w środku stawki, zarówno gdy chodzi o wielkość,

92 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020

liczbę mieszkańców, jak i gęstość zaludnienia. W demogra-
ficznych tabelkach przoduje jedynie w  liczbie rozwodów
(3,4 na 1000 mieszkańców, przy średniej dla Warszawy – 1,9)
i zajmuje drugie miejsce we wskaźnikach bezrobocia (za Pragą
Północ). Ale już w wymyślnie konstruowanych wskaźnikach
atrakcyjności warunków życia osiąga niezłe rezultaty.
Jednak jest coś osobliwego, nietypowego, choć trudno rzec,
że spektakularnego, w wizerunku Woli. To tereny komunika-
cyjne. W stolicy zajmują średnio 16 proc. powierzchni, choć
bywają dzielnice (np. Wilanów), że jest to mniej niż 7 proc.
Tymczasem na Woli stanowią aż 33 proc.! Głównie za sprawą
rozległych torowisk PKP na południu, na granicy z Ochotą. Ale
też głównych wielopasmowych arterii tnących bezwzględnie
dzielnicę wzdłuż i wszerz: Alei Prymasa Tysiąclecia, Gór-
czewskiej, Kasprzaka, Wolskiej, Okopowej. Jest taki moment,
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
Wieżowce wokół
Ronda Daszyńskiego.
na połączeniu ulic Kasprzaka i Wolskiej, gdy samochody jadą
równolegle w dwie strony łącznie 11 pasami ruchu. Wola jest
zdecydowanie źle pozszywana, nie ma wyraźnego centrum.
Właściwie nie ma powodów, by odwiedzać Wolę. Z dala
od Wisły, parki w sumie podobne jak gdzie indziej, nawet centra
handlowe mało spektakularne. Turyści, jeżeli już tu docierają,
to najdalej do Muzeum Powstania Warszawskiego. Dalej się nie
zapuszczają, bo zabytków jak na lekarstwo, a lista historycz-
nych zasług i ważnych wydarzeń króciutka, przygnębiająca
i w sumie nadająca się co najwyżej do patriotycznej kontem-
placji: tereny wolnej elekcji, Sowiński poległy w okopach, część
dzielnicy zamieniona w getto, rzeź ludności cywilnej w 1944 r.
No i historia mniej chlubna, przestępcza (choć dzisiaj fascynu-
jąca): Kercelak z Tatą Tasiemką (o serialu „Król” na podstawie
powieści Szczepana Twardocha, która w części rozgrywa się
93
 [ NA WŁASNE OCZY ]

na Woli, piszemy na s. 74) czy serce Woli zwane Dzikim Zacho-

dem, ze swoimi lumpami, metami, lupanarami.

Pod wezwaniem działaczy

Gdy Wola wyszła już z etapu zielonych łąk, pól i ogrodów, weszła
w kolejny – intensywnej industrializacji. Mniej więcej od połowy XIX w.
jak grzyby po deszczu zaczęły tu wyrastać garbarnie, browary, elewa-
tory zbożowe, stolarnie, zakłady mechaniczne, mniejsze lub większe
fabryczki, często sygnowane znanymi nazwiskami: Norblin, Lilpop,
Gerlach. I w sumie tak zostało na sto lat z okładem. W międzywojniu
pojawił się Philips, a po 1945 r. całe mnóstwo potężnych fabryk, tym
razem pod wezwaniem działaczy zasłużonych zwłaszcza dla ruchu ro-
botniczego, socjalistycznego: Kasprzak, Waryński, Róża Luksemburg.
I tak owe socjalistyczne koncerny rosły sobie w siłę i w kolejne fabrycz-
ne hale i kominy, praktycznie po kres socjalizmu w 1989 r. A władza
z dumą mówiła o Zachodniej Dzielnicy Przemysłowej.
Nasz młody i żarłoczny kapitalizm uderzył w Wolę z dwóch stron.
Z jednej zaczęły padać, równie szybko jak niegdyś powstawały, wiel-
kie zakłady przemysłowe. A na ich włościach zaczęły rządzić postaci
o złowrogo brzmiących funkcjach: likwidator, syndyk, windykator.
Z drugiej strony coraz silniej uświadamiano sobie, że w grę wchodzą
tereny niezwykle atrakcyjne, będące dla inwestorów i deweloperów
łakomym kąskiem.
Wszak spod Pałacu Kultury i Nauki, stanowiącego symbolicz-
ne centrum miasta, do pierwszych kamienic Woli jest zaledwie
300 metrów. Oczywiście nie wszędzie czekały terenowe pokusy.
Północną część dzielnicy już wcześniej zabudowano dość gęsto
osiedlami mieszkaniow ymi. Jeszcze przed wojną rozpoczęto
od Koła, a po wojnie już poszło: Nowolipki, Młynów, Ulrychów.
Ale południe dzielnicy otwierało wielkie możliwości. I postano-
wiono z nich skwapliwie skorzystać. Rzecz jasna nikt nie myślał
o odtwarzaniu tu przemysłu, ale na zagłębie białych kołnierzyków
upadłe proletariackie tereny nadawały się idealnie.

Wyścigi wieżowców
Pierwszy sygnał do podboju Woli dały banki moszczące się w mo-
dernizowanych budynkach na terenach po dawnych zakładach

94 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
 Powyżej, od lewej:
u­ lica Wronia
z widokiem
na biurowiec Warsaw
Spire oraz miejsce,
w którym połączenie
ulic Wolskiej
i Kasprzaka tworzy
11 pasów.
Róg ulicy Kasprzaka
i Prymasa Tysiąclecia:
wolski Mordor.
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
wzdłuż ulicy Kasprzaka. Jednak najbardziej wyrazistym, wręcz
demonstracyjnym symbolem kierunku, w jaki kapitalizm miał
pchnąć Wolę, stał się wieżowiec Daewoo (dziś: Warsaw Trade To-
wer), który stanął na rogu ulic Towarowej i Chłodnej. Wylądował
w 1999 r. między niziutką i staruteńką zabudową jak UFO w polu
kukurydzy. A właściwie to wystrzelił swą brzydką architekturą
w górę na 208 m, przez kolejne 13 lat dzierżąc tytuł drugiego naj-
wyższego budynku stolicy i pierwszego najwyższego biurowca.
No i się zaczęło. Biurowiec rósł za biurowcem, wieżowiec go-
nił wieżowiec. Na każdy „niebotyk” stawiany w pobliżu Pałacu
Kultury, „robotnicza dzielnica” odpowiadała swoim własnym.
A wszystkie błyszczały wielkimi szklanymi taflami i mieniły na-
zwami, które nie pozostawiały wątpliwości, że oto wielki świat
zaszczycił biedną dzielnicę: Warsaw Spire, Skyliner, Legacy Tower,
Sprark, Generation Park, Warsaw Hub itd. Biurowce często rosły
w zaniedbanym otoczeniu starych kamienic czy opuszczonych
hal fabrycznych, co z jednej strony podkreślało ich okazałość, ale
z drugiej – trochę przypominało popularne fotografie z Trzeciego
Świata przedstawiające nowoczesne mercedesy parkujące między
rozsypującymi się chatami skleconymi z blachy i desek. Dwa świa-
ty: biedy cofającej się pod naporem blichtru i wielkiego pieniądza.
Dziś na 20 najwyższych stołecznych wieżowców 12 stoi w Śródmie-
ściu, zaś 8 – na Woli. Ale już wkrótce centrum miasta odda palmę
pierwszeństwa. Albowiem wśród dziesięciu realizowanych drapaczy
chmur aż osiem pnie się na Woli. W tym Varso Place, który wraz iglicą
zaplanowano na 310 m, co uczyni go drugim pod względem wysokości
w Europie. Parcie na nowe metry kwadratowe powierzchni biurowej
(które zapewne zweryfikuje pandemia i doświadczenia zdalnej pracy)
sprawiły, że w ubiegłym roku właściciel podjął decyzję o rozbiórce
88-metrowego wieżowca Ilmet, który stanął przy rondzie ONZ zaled-
wie 20 lat wcześniej! Jego następca ma być wyższy o ponad sto metrów.
Ludzko i nieludzko
W tej bezwzględnej walce o najlepsze miejscówki niewielkie szanse
miała tzw. mieszkaniówka. W latach 90. spełniała się pojedynczymi
realizacjami w dziurach w zabudowie, tzw. plombami. Ostatecznie
trafił się jej dzielnicowy ochłap, najbardziej peryferyjny region
95
 [ NA WŁASNE OCZY ]
© RAFAŁ GUZ/PAP
Woli, którym inwestorzy biurowców zainteresowani nie byli,
czyli wciśnięte między wielopasmową ulicę Połczyńską a wielkie
torowiska PKP osiedle Odolany. Klasyczna polska mieszkaniowa
deweloperka ze wszelkimi typowymi dla niej mankamentami:
brakiem zieleni, sensownych przestrzeni publicznych i infra-
struktury edukacyjno-zdrowotnej oraz z wiecznie korkującymi
się w godzinach szczytu drogami dojazdowymi. Tuż przy odo-
lańskim osiedlu powstaje jeszcze mieszkaniowy mordor: Bliska
Wola Tower. To największy mieszkaniowy budynek Warszawy:
27 pięter, 1,5 tys., mieszkań, cztery podziemne kondygnacje par-
kingów! Niewielka miejscowość w sercu miasta.
Tak jak boleśnie odczuła Wola, na czym polega pozbawio-
ny ludzkiej twarzy kapitalizm i jak kształtuje on przestrzeń
miasta, tak i ta sama dzielnica doświadczyła kilku inwestycji,
które można uznać za symboliczną demonstrację kapitalizmu
uczłowieczonego. Gdzie ich szukać?
Najpewniej we wspomnianym już Muzeum Powstania War-
szawskiego. Powstało na miejscu dawnej Elektrowni Tramwa-
jowej, w rejonach, które – wydawało się – bez reszty pochłonie
kultura białych kołnierzyków. Nadto miało to miejsce w 2004 r.,
gdy biurowa machina nabierała rozpędu, a dla odmiany kultu-
ra mocno hamowała. Tymczasem Wola doczekała się nie tylko
swego pierwszego prawdziwie dużego muzeum, ale jeszcze
stworzonego zgodnie z najnowocześniejszymi trendami wy-
stawiennictwa. Pomyślanego w pionierskiej w kraju konwen-
cji tzw. muzeum narracyjnego, w którym równie ważne jak
przekazywanie wiedzy jest stymulowanie emocji, a teatralne
aranżacje grają rolę równie ważną, jak oryginalne eksponaty.
Wysepka wrażliwości na morzu korporacyjnych standardów.
Na kolejne światełko w tunelu trzeba było poczekać do 2011 r.
Tym razem było to wyzwanie postawione nie tylko monokul-
turze biurowców, ile regułom budownictwa mieszkaniowe-
go. Mowa o nowym osiedlu, nazwanym z paryska 19 Dzielni-
cą. Stanowiąca etyczne i estetyczne wyzwanie dla masowej
96 P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
deweloperki upychającej mieszkania jak kurczaki na fermie,
pozorującej elegancję i utwierdzającej kupujących, że szczy-
tem luksusu są wysokie ogrodzenia oddzielające ich od świata.
Osiedle stało się symbolicznym przeciwieństwem innego, po-
wstałego niecałą dekadę wcześniej, stołecznego osiedla Ma-
rina, na którym między poszczególnymi domami a miastem
stworzono aż dwie linie płotów! Projektanci z pracowni JEMS
Architekci, jeżeli nawet nie zmienili kapitalistycznych reguł
branży, to przynajmniej udowodnili, że można inaczej, a na-
grody, które posypały się za projekt, sprawiły, iż zaczęto powie-
lać taki model otwartości w wielu innych miejscach w kraju.
Plac od prywaciarza
Natomiast intrygującą i udaną próbę poprawy wizerunku in-
westorów „od biurowców” podjął jeden z najpoważniejszych
graczy na tym rynku, firma Ghelamco. W 2016 r. ukończyła ona
budowę kompleksu biurowców Warsaw Spire przy ulicy Towaro-
wej. Między nimi powstał Plac Europejski; publiczna, starannie
zaaranżowana z myślą o wypoczynku i kameralnych imprezach
kulturalnych przestrzeń. Jak podkreślano, to pierwszy po 1989 r.
publiczny plac w stolicy, nadto wyszykowany i wyposażony przez
„prywaciarza”. Oczywiście nie była to inwestycja bezinteresowna
(np. doskonale napędza klientów do działających w parterach
biurowców knajpek), ale trzeba też przyznać, że miejsce trafiło
w gusta warszawiaków, którzy chętnie spędzają tam czas. Kapi-
talizm wychylił się ze swych marmurowych wnętrz, wyszedł zza
strzegących wstępu bramek i pokazał ludzką twarz.
I jeszcze jeden przykład z paragrafu „ocieplanie wizerunku”.
Tym razem dotyczy 4,5-hektarowej działki po Browarach War-
szawskich, położonej w bardzo atrakcyjnym punkcie dzielnicy.
Ostatnie piwo uwarzono tam w 2004 r., a przez kolejne 12 lat teren
stał pusty, budynki niszczały. Wreszcie budowa ruszyła i okazało
się, że inwestor wcale nie zamierza dopychać kolanem kolejnych
biurowców, ale planuje zgrabne połączenie funkcji usługowych,
Muzeum Powstania
Warszawskiego, widok
od ulicy Grzybowskiej.
Po lewej: Plac Europejski,
położony w kwartale ulic:
Grzybowskiej, Łuckiej,
Wroniej i Towarowej.
Instalacja „Stałość
w ulotności” we wnętrzu jednej
z dwóch gazowych rotund
przy ulicy Prądzyńskiego.
rekreacyjnych, mieszkalnych i biurowych w jednym kompleksie
zabudowań. Wprawdzie podobne pomysły stolica już przerabia-
ła, by wspomnieć choćby o „Centrum Koneser” czy „Elektrownia
Powiśle”, ale tamte powstawały w miejscach o ograniczonych
możliwościach urbanistycznych. Tymczasem na Woli to projekt
dość nietypowy, można rzec, że samoograniczający się.
Ciekawe opowieści z ewoluującej przez ostatnie trzy dekady
Woli można by mnożyć. A każda z nich komunikuje coś ważnego,
charakterystycznego i z reguły smutnego o czasach, w których
przyszło nam żyć. Na przykład o perle modernizmu, czyli barze
Wenecja zaprojektowanym w 1959 r. przez dwóch wybitnych
architektów (Jerzy Sołtan, Zbigniew Ihnatowicz), który w latach
2000–2002, przerabiając na prywatną klinikę, poprawiono tak,
że całkowicie zarżnięto dawne walory budynku. Albo o kinie
W-Z (ostatni seans w 1991 r.), wyburzonym przez dewelopera
w 2010 r. i od dekady straszącym pustym, zarastającym chwasta-
mi placem. Lub o dawnym PDT (Powszechny Dom Towarowy),
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
w którym z kolei podczas modernizacji usunięto lub zniszczono
unikalne obrazy na szkle autorstwa wybitnego malarza Marka
Włodarskiego. Część z nich znalazła się później w jakichś ma-
gazynach, ale gdy zainteresowało się nimi Muzeum Narodowe,
znów tajemniczo zniknęły. Można i o ulicy Chłodnej, z której
próbowano uczynić odnowiony salon dzielnicy. Bezskutecznie.
Czy wreszcie o niezwykłym zabytku architektury przemysłowej,
jakim są dwa XIX-wieczne zbiorniki gazowe, przez lata zanie-
dbane przez nowego prywatnego właściciela, dziś z efektowną
instalacją udostępnione do oglądania.
Powróćmy do pochodu pierwszomajowego. Być może, gdyby
takie marsze jeszcze się odbywały, spiker mógłby głosić: „Oto
nadchodzi Wola, czyli białe kołnierzyki, które skutecznie wy-
parły czerwony proletariat”.
PIOTR SARZYŃSKI, FOTOGRAFIE LESZEK ZYCH
Szalone losy ostatnich dekad dzielnicy można poznać bliżej na otwartej niedawno
i czynnej do 21 marca 2021 r. ciekawej wystawie „Przemiany” w Muzeum Woli.
97
 [ POLIT YK A I OBYCZ A JE
S tanowisko prezydium związku opubli-
kował „Tygodnik Solidarność”. W pod-
pisanym przez szefa Solidarności Pio-
tra Dudę dokumencie padają poważne
oskarżenia: „Wszystko wskazuje na to,
że jesteśmy przez polski rząd błędnie in-
formowani, jakoby Polska wynegocjowała
własną drogę sprawiedliwej transformacji
energetycznej. Nie wiemy też, co polski
rząd zadeklarował w ramach negocjacji
nowego unijnego budżetu – jak przypomi-
namy – zakłada przede wszystkim realiza-
cję polityki »Sprawiedliwej transformacji«
opartej na Zielonym Ładzie. (…) Oczekuje-
my podjęcia z NSZZ »Solidarność« pilnych
i rzeczywistych rozmów w tym zakresie”.
Pytanie, czy pan Jarosław znajdzie czas,
bo teraz zarobiony jest.
M ichał Rusinek dla „Wysokich Obca-
sów” o wulgaryzmach: „Emocje nale-
ży wyrażać, dawać im ujście. Można rzucić
talerzykiem, można kamieniem – ale oby
do tego nie doszło. Można więc jeszcze
rzucić słowem, czyli tzw. mięsem. To nie
jest nawoływanie do przemocy. To jest
znak emocji, wyraz stanu, do którego ktoś
został doprowadzony, forma sprzeciwu
kogoś, kto (…) jest wściekły (wściekła)
na władzę. (…) Ale nie deprecjonowałbym
tych emocji, nie mówiłbym, że to »tylko«
emocje, nie traktowałbym hasła »Wypier-
dalać!« jako językowego brudu, nie obu-
rzałbym się na jego przemocowy charak-
ter, nie zakazywałbym go w imię języko-
wego savoir-vivre’u. Pamiętajmy, że od ła-
mania zakazów zaczynają się rewolucje”.
C zego nie rozumiecie? – pyta polityków
Tomasz Rożek na łamach „Gościa Nie-
dzielnego”: „Największą zbrodnią są jed-
nak podwójne standardy. Minister, który
odwiedza babcię w szpitalu, podczas gdy
zakaz odwiedzin obowiązuje nawet matki
wcześniaków leżących w inkubatorach,
woła o pomstę do nieba. Minister edukacji
i nauki – dodam. Wcześniej były prywatne
pokazy filmów w czasie, kiedy dla reszty
kina były zamknięte, czy gale i uroczysto-
ści, na których trudno było zobaczyć no-
tabla w maseczce. W tym samym czasie
policja wlepiała na ulicach mandaty tym,
którzy masek nie mieli. Dlaczego dziwicie
się, że wśród młodych ludzi niemal jedna
wydawca POLITYKA Spółka z o.o. SKA
adres ul. Słupecka 6
02-309 Warszawa
RECEPCJA GŁÓWNA
tel. 22 451-61-33, 451-61-34;
tel./faks 22 451-61-35
adres internetowy
www.polityka.pl
poczta elektroniczna
polityka@polityka.pl
98
]
trzecia nie wierzy w żadną pandemię?”.
Żeby politycy chociaż się dziwili. Oni
to mają gdzieś.
L ider Agrounii Michał Kołodziejczak dla
„Angory” o ministrze Ardanowskim:
„Moim zdaniem był to jeden z najgorszych
ministrów rolnictwa w naszym kraju. Dzie-
lił wieś. Rozgrywał organizacje rolników,
promując jedne i wykorzystując je prze-
ciw innym. To, że mamy podobne zdanie
w niektórych sprawach, nie zmienia mojej
oceny ministra”. O nowym ministrze Grze-
gorzu Pudzie: „Jego osoba kojarzona jest
przede wszystkim z procedowaną ustawą
o ochronie zwierząt. Moim zdaniem plan
prezesa Kaczyńskiego jest taki: gdy ustawa
zostanie uchwalona, całe niezadowolenie
rolników skupi się na ministrze, który odej-
dzie, a prezes wówczas powie, że rozwiązał
problem”. Wszyscy już znają prezesa.
Z na go też minister Ardanowski, który
w „Do Rzeczy” atakuje bezpardono-
wo: „Znam poglądy prezesa Kaczyńskie-
go na temat zwierząt. Uważam jednak,
że ustawa oparta jest na fałszywej ak-
sjologii. Wpisuje się w postulaty ruchów
neomarksistowskich, stojąc po ich stronie
w wojnie cywilizacyjnej. (…) Rolnicy mają
prawo czuć się zawiedzeni i oszukani. Ja-
rosław Kaczyński wielokrotnie powtarzał
działaczom PiS, że polityk to jest ktoś, kto
analizuje skutki i konsekwencje swoich
decyzji”. A prezes nie dość, że nie prze-
analizował, to jeszcze został neomarksistą.
P o groźbie zawetowania budżetu Unii
przez Polskę Attaché pisze w „Przeglą-
dzie”: „Kaczyński wkurzył więc pół Euro-
py i jest to o tyle ważne, że tym razem nie
chodzi o polityków i urzędników Unii pra-
cujących w Brukseli, ale o zwykłych wybor-
ców. W ten sposób atmosfera wokół Polski
zgęstniała. I przyzwolenie na »karanie«
Polski, na traktowanie jej jak zadżumio-
nej, jest zdecydowanie większe. Ba! Staje
się działaniem popularnym. O to cho-
dziło Kaczyńskiemu?”. Może znowu cze-
goś niedoanalizował.
S tanisław Janecki pochylił się nad niemal
nieobecnym prezydentem („Sieci”):
„Na Nowogrodzkiej pojawiają się obawy,
PREZES I REDAKTOR NACZELNY Ogłoszenia i reklamy nie stanowią
Jerzy Baczyński materiału pochodzącego od wydawcy
tel. 22 451-60-00, tel./faks 22 451-60-10 prenumerata
Członkowie Zarządu www.sklep.polityka.pl
Joanna Solska, Mariusz Janicki, Infolinia: tel. 67 210 86 30,
Wiesław Władyka e-mail: infolinia@polityka.pl
Z-cy Redaktora Naczelnego Monika Kaliszuk-Radźko,
Mariusz Janicki (Pierwszy Zastępca), tel. 22 451-61-00, 451-61-15
Witold Pawłowski, tel. 22 451-60-03 e-mail: prenumerata@polityka.pl
Łukasz Lipiński (wydania cyfrowe)
BIURO REKLAMY Konto: POLITYKA
recepcja tel. 22 451-61-36, Spółka z ograniczoną
tel./faks 22 451-61-37, odpowiedzialnością SKA
e-mail: reklama@polityka.pl BGŻ BNP Paribas S.A.
Izabela Kowalczyk-Dudek (dyr.), 18 1750 0009 0000 0000 1004 2763
Katarzyna Czuk (reklama cyfrowa) SWIFT: RCBWPLPW
P OL I T Y K A nr 44 (3285), 28.10–3.11.2020
że prezydent coraz mocniej się alienuje,
co nie sprzyja podejmowaniu decyzji ko-
rzystnych dla całego obozu rządzącego.
A nawet więcej, że prezydent zacznie w nie-
których ważnych sprawach działać prze-
ciwko rządowi i ZP. Z kolei z dużego pałacu
dochodzą wieści, że to prezydent czuje się
ignorowany i izolowany. Z obu stron pada
postulat, że powinno się o tym szczerze
porozmawiać i na tym się kończy”. Szcze-
ra rozmowa między Dudą a Kaczyńskim?
Bezpieczniejszy byłby pojedynek na szable.
P olitolog Marek Cichocki w „Dzienniku
Gazecie Prawnej” też apeluje o szcze-
rość: „Musi się skończyć wmawianie lu-
dziom, że istnieją nieograniczone możli-
wości wzrostu i rozwoju klasy średniej, nie-
ograniczonego rozwoju państwa dobroby-
tu. Politycy będą musieli po raz pierwszy
jasno komunikować, czego ludziom nie
dadzą i dlaczego to jest niemożliwe”. Ka-
riera kamikadze trwa krótko.
D la „Super Expressu” komentuje Leszek
Miller: „Pięć lat rządów PiS, setki pół-
prawd i nieprawd przebranych za praw-
dę, zrobiły swoje. Niestety także z nami
– ze społeczeństwem. Nie można bowiem
bezkarnie posługiwać się półprawdą bądź
nieprawdą. Na nich nie zbuduje się nie-
zbędnego dla zdrowia społecznego zaufa-
nia do państwa, do zasad, którymi się ono
kieruje i do ludzi sprawujących władzę.
Nie ma nic równie trudnego do zdobycia
i równie łatwego do stracenia jak zaufa-
nie”. Wie, co mówi, nie raz tracił zaufanie.
D wugłos z „Tygodnika Powszechnego”.
Jan Klata: „Pandemia zaskoczyła obóz
polskiej Zjednoczonej Prawicy. Na ba-
nalnie oczywiste, merytoryczne zarzuty
o nieudolność i gnuśność odpowiadają
tym, co dotychczas przysparzało im elek-
toratu: chamską agresją. Najwybitniejsi
polscy aktorzy to marionetki (dla marszał-
ka Terleckiego), nauczyciele są chciwcami,
a powinni pracować dla idei (jak marszałek
Karczewski), natomiast lekarze… leka-
rze są po prostu leniuchami (…)”. Puenta
od Stanisława Mancewicza: „wiele wska-
zuje, że rząd polski jest przeciwnikiem
wszystkiego i wszystko jest przeciwnikiem
rządu polskiego”.
Sprzedaż bezumowna numerów Przedruki po uzyskaniu
aktualnych i archi­walnych po cenie zgody Wydawcy.
niższej od ustalonej Kontakt: Maciej Domagała,
przez Wydawcę jest za­broniona, tel. 22 451-61-25,
nielegalna i grozi e-mail: m.domagala@polityka.pl
odpo­wiedzialnością karną.
copyright © spółka z o.o. ska
Wszelkie prawa zastrzeżone.
Dalsze rozpowszechnianie DRUK www.izbaprasy.pl
artykułów, w tym artykułów
na aktualne tematy polityczne,
gospodarcze i religijne
opublikowanych w POLITYCE
printed in poland
jest zabronione.