Ελληνική Ιστορία

ΕΛΠ11 Ακαδημαϊκό έτος 2018-2019

ΘΕΜΑ 2ης ΕΡΓΑΣΙΑΣ
«Η σχέση του αυτοκράτορα με τους νόμους και η
εξέλιξη της νομοθετικής δραστηριότητας στο
Βυζάντιο».

[1]
Η σχέση του αυτοκράτορα με τους νόμους
To συγκεντρωτικό και μοναρχικό πολίτευμα απετέλεσε βασικό στοιχείο της
Βυζαντινής Αυτοκρατορίας . Ο αυτοκράτορας θεωρείτο εκπρόσωπος του Θεού
επί της γης , με ελέω θεού εξουσία1. Ο αυτοκράτορας ήταν ο μόνος αρμόδιος να
θεσπίζει νόμους και να ελέγχει αν οι νόμοι τηρούνται κι αν η δικαιοσύνη
αποδίδεται όπως πρέπει2.
Όπως αναφέρεται από τον νομικό Ουλπιανό στις « Εισηγήσεις» του
Ιουστινιανού ορίζεται πως «ό,τι επιτάσσει ο αυτοκράτωρ έχει ισχύ νόμου. Κάθε
αντιγραφή , δικαστική απόφαση ή διάταγμα του αυτοκράτορα ισοδυναμεί με
νόμο. Όλα αυτά ονομάζονται « διατάξεις» ( constitutiones) 3
Ωστόσο παρότι θεωρητικά η εξουσία του ήταν απεριόριστη ,υπήρχαν
παράγοντες που έπρεπε να λάβει υπόψη:
1) Ηθικοί περιορισμοί : το χριστιανικό ιδεώδες περί φιλανθρωπίας και
δικαιοσύνης
2) Τα διδάγματα του αρχαίου ελληνικού κόσμου περί διασφάλισης της
προστασίας του ελεύθερου πολίτη , η ευνομία.
Γιαυτό και στα προοίμια των αυτοκρατορικών νομοθετημάτων αναφέρονταν
αυτές οι αρχές .
3) Επίσης πολιτικοί παράγοντες όπως η Σύγκλητος, ο στρατός, οι δήμοι
και κάποιες δυναμικές εκκλησιαστικές μορφές περιόριζαν την εξουσία
του αυτοκράτορα. 4
Παρότι ο αυτοκράτορας ήταν η πηγή όλων των νόμων , ο νόμος παρέμεινε
ανώτερος από κείνον . Με τους νόμους του Ιουστινιανού, εξουσιοδοτήθηκε να
θεσπίζει, ερμηνεύει, ακυρώνει νόμους σαν απεσταλμένος του θεού στη γή, ως
«έμψυχος νόμος» ( Νεαρά 105) , ωστόσο στις Εισηγήσεις και στον Ιουστινιάνειο

1 Β. Πέννα, «Βυζαντινοί θεσμοί», στο: Β. Πέννα, Ν. Νικολούδης, Χ. Γάσπαρης, Ν. Νικολούδης, Ελληνική

Ιστορία, τ. Β΄: Βυζάντιο και Ελληνισμός, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 1999 , σελ 30.
2
ο.π. σελ 40
3 Μ. Ανάστος, «Πνευματικός Βίος και Πολιτισμός, Εισαγωγή», στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄,
Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978, σελ 317.
4
Β. Πέννα, «Βυζαντινοί θεσμοί», στο: Β. Πέννα, Ν. Νικολούδης, Χ. Γάσπαρης, Ν. Νικολούδης, Ελληνική
Ιστορία, τ. Β΄: Βυζάντιο και Ελληνισμός, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 1999, σελ 41.

[2]
Κώδικα αναφέρεται πως πρέπει να συμμορφώνεται και να υπόκειται στους
νόμους και να γίνεται ο ίδιος πρότυπο συμπεριφοράς «κατά μίμησιν του Θεού».
Η βασιλεία ορίζεται ως « έννομος επιστασία» , ο νόμος αποτελεί τον αληθινό
κυβερνήτη κι από το κύρος του νόμου εξαρτάται το κύρος του ηγεμόνα5.
Ωστόσο ο ίδιος ο Ιουστινιανός είχε βαθύτατη επίγνωση το 533 μΧ( έτος της
δημοσίευσης των Εισηγήσεων και των Πανδεκτών ) , ένα χρόνο μετά τη Στάση
του Νίκα , ότι τελικά ο δήμος καθόριζε το πεπρωμένο του και το πεπρωμένο
της αυτοκρατορίας , αναγνώριζε καλά τον « νόμο περί εξουσίας» που είχε
θεσπιστεί από τον δήμο.6 Γιαυτό και πίστευε πως « τίποτα δεν είναι τόσο άξιο
σεβασμού όσο η εξουσία των νόμων που διευθετεί όλα τα θεία και τα ανθρώπινα
και αίρει κάθε αδικία» 7 κάτι που ακολούθησαν όλοι οι επόμενοι αυτοκράτορες.
Πρέπει εδώ να υπογραμμισθεί πως τυπικά οι αυτοκράτορες δεν είναι
υποχρεωμένοι να υπακούν πάντα στους νόμους όμως αποτελούσε θαυμάσια
προβολή γι΄αυτούς να διακηρύσσουν ότι δεσμεύονται από το νόμο και τους τιμά
να λένε ότι υποτάσσονται στους νόμους.8 Άλλωστε ελάχιστος κίνδυνος υπήρχε
να βλάψουν έτσι τα προσωπικά τους συμφέροντα. Άλλωστε μπορούσαν να
τροποποιήσουν το νόμο ή να θεσπίσουν καινούργιο, ή να τον ερμηνεύσουν κατά
βούληση. Η εξουσία τους να θεσπίζουν και να ακυρώνουν νόμους ήταν
απόλυτη9.
Η εξέλιξη της νομοθετικής δραστηριότητας στο Βυζάντιο
Η βυζαντινή νομοθεσία άρχισε από τον 4ο αιώνα με τη μονοκρατορία του
Μεγάλου Κωνσταντίνου . Η πρώτη περίοδος δημιουργίας του Βυζαντινού
Δικαίου συμπίπτει τελικά με την τελευταία φάση στην εξέλιξη του Ρωμαϊκού
Δικαίου, με αποκορύφωμα την κωδικοποίηση των νόμων του από τον
Ιουστινιανό. Τέλος του Βυζαντινού Δικαίου και των πηγών του, αποτελεί η
άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453. 10
Κάνοντας μια ιστορική αναδρομή ας δούμε τον ρόλο του αυτοκράτορα ως
νομοθέτη , από την εποχή της απόλυτης αυτοκρατορικής εξουσίας, στα τέλη
της ρωμαϊκής ιστορίας όπου νόμος είναι πια η αυτοκρατορική διάταξη , ενώ οι
5
ο.π , σελ 52, 53.
6
Μ. Ανάστος, «Πνευματικός Βίος και Πολιτισμός, Εισαγωγή», στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄,
Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978, σελ 318.
7
ο.π. , σελ 319
8
ο. π , σελ 320
9
Μ. Ανάστος, «Πνευματικός Βίος και Πολιτισμός, Εισαγωγή», στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄,
Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978, σελ 320.
10 Ελευθερία Παπαγιάννη κ.α., Ιστορία Δικαίου, [Ελληνικά Ακαδημαϊκά Συγγράμματα και

Βοηθήματα,Αθήνα 2015, σελ 127

[3]
παλιότερες πηγές δικαίου εξασθενούν. Ο Θεοδοσιανός κώδικας επέβαλε την
ισχύ των διατάξεων του Αυτοκράτορα σε ολόκληρη την Αυτοκρατορία. Η
πρώτη προσπάθεια συστηματοποίησης αυτών των διατάξεων προέρχεται από
ιδιώτες από τους οποίους πήραν και την ονομασία τους. Στα τέλη του 3ου αι μΧ
καταρτίζεται ο Γρηγοριανός Κώδικας , συλλογή διατάξεων από τον Αδριανό
ως τον Διοκλητιανό ( 292 μΧ ) και συμπληρώνεται από τον Ερμογενειανό
Κώδικα που περιλαμβάνει διατάξεις από τον Διοκλητιανό ως το Μεγάλο
Κων/νο (314 μΧ). Στα μέσα περίπου του 5ου μ.Χ. αιώνα ο Θεοδόσιος Β΄, προς
επιβεβαίωση της ενότητας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, εκδίδει τον
Θεοδοσιανό Κώδικα. 11
Ο Ιουστινιανός (τέλη 5ου – αρχές 6ου αι) κωδικοποίησε , αναθεώρησε κι
εκσυγχρόνισε το ρωμαϊκό δίκαιο με τα τέσσερα μεγάλα έργα του : Κώδικας ,
Πανδέκτες , Εισηγήσεις, Νεαρές, ενισχύοντας το ρωμαϊκό δίκαιο με
χριστιανικό και ελληνικό πνεύμα κοινωνικής δικαιοσύνης και προστασίας των
αδυνάτων , των γυναικών, των δούλων 12 . Έχει πολύ ενδιαφέρον ότι ενώ η
σύνταξη του Πανδέκτη βρισκόταν ακόμη σε εξέλιξη, ο Ιουστινιανός έδωσε
εντολή για τη σύνταξη των Εισηγήσεων που ήταν διατυπωμένο σαν να δίδασκε
τους φοιτητές ο ίδιος ο αυτοκράτορας, δεν αποτελούσε όμως μόνον διδακτικό
βοήθημα για τους αρχάριους της νομικής επιστήμης, αλλά κατά τη δημοσίευσή
του περιβλήθηκε επίσης και με ισχύ νόμου.13 . Οι 160 ιουστινιάνειες Νεαρές.που
εκδόθηκαν μετά το 534 μΧ αποτελούν κατ’ εξοχήν βυζαντινές διατάξεις, γιατί
είναι εκδεδομένες στα ελληνικά και αποδεσμεύουν το δικαίο από πολλούς
κανόνες του ρωμαϊκού ius civile, ενώ λαμβάνουν υπόψη και τις νέες κοινωνικές
συνθήκες, με αιχμή την αύξουσα επίδραση της χριστιανικής θρησκείας. Δεν
είναι τυχαίο το γεγονός, ότι τέσσερις σημαντικές και μεγάλες Νεαρές, που
δημοσιεύθηκαν μεταξύ 542 και 546 είναι αφιερωμένες σε θέματα σημαντικά
για την κοινωνική πραγματικότητα του 6ου αιώνα. 14
Γενικότερα, στο ιδιωτικό και στο εκκλησιαστικό δίκαιο είναι αφιερωμένες οι
μισές περίπου από τις Ιουστινιάνειες Νεαρές, ενώ οι υπόλοιπες αφορούν την
οργάνωση και λειτουργία του κράτους, ελάχιστες δε έχουν αποκλειστικώς
ποινικό περιεχόμενο. Παρομοίως τον 7ο αιώνα οι Νεαρές του αυτοκράτορα
Ηρακλείου καθώς και οι Νεαρές που σώζονται από τον 8ο και τις αρχές του 9ου
αιώνα της αυτοκράτειρας Ειρήνης, μία Νεαρά των αυτοκρατόρων Λέοντος Ε΄
11
ο.π , σελ 87
12
Β. Πέννα, «Βυζαντινοί θεσμοί», στο: Β. Πέννα, Ν. Νικολούδης, Χ. Γάσπαρης, Ν. Νικολούδης, Ελληνική
Ιστορία, τ. Β΄: Βυζάντιο και Ελληνισμός, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 1999, σελ 54.
13
Ελευθερία Παπαγιάννη κ.α., Ιστορία Δικαίου, [Ελληνικά Ακαδημαϊκά Συγγράμματα και
Βοηθήματα,Αθήνα 2015, σελ 89.
14
ο.π , σελ 128

[4]
και Κωνσταντίνου αφορούν θέματα εκκλησιατικά, δικαιοπραξίες , το δίκαιο
του γάμου και άλλα τέτοια πρακτικά ζητήματα 15

Ο Λέοντας ο Γ΄εξέδωσε την Εκλογή στα μέσα του 8ου αι που όριζε το αστικό ,
οικογενειακό, κληρονομικό δίκαιο , κωδικοποιώντας βασικούς κανόνες δικαίου
που αφορούν την καθημερινή ζωή , προς το « φιλανθρωπότερον» , έτσι ώστε
χαρακτηρίζεται ως ο πρώτος χριστιανικός κώδικας νόμων από σύγχρονους
ιστορικούς. 16
Την περίοδο της Μακεδονικής Δυναστείας , τον 9ο αι, ο Βασίλειος Α’ και ο γιός
του Λέων ο ΣΤ΄ ο Σοφός εκδίδουν τρεις σημαντικούς κώδικες: τον Πρόχειρο
Νόμο, την Επαναγωγή, την Εισαγωγή, Τα Βασιλικά και τις Νεαρές – μικρότερα
νομικά κείμενα , έργα που ουσιαστικά αντικαθιστούν την Εκλογή κι
επαναφέρουν την Ιουστινιάνεια νομοθεσία, επεξεργασμένη.17
Τη δεύτερη θέση μετά τον Ιουστινιανό από πλευράς παραγωγικότητας ως προς
την έκδοση Νεαρών κατέχει ο αυτοκράτορας Λέων ΣΤ΄, ο επιλεγόμενος Σοφός
(886-912), οποίος εξέδωσε, ενδεχομένως, περίπου 120 Νεαρές. 18
Μετά τον 10ο αι δεν παρουσιάζονται μεγάλα νομοθετικά επιτεύγματα , αλλά
έντονη συγγραφική επιστημονική δραστηριότητα. Τα Βασιλικά παραμένουν η
βασική νομοθεσία για τους επόμενους αιώνες.19
Την εποχή των Κομνηνών κάποιες Νεαρές ρυθμίζουν εκκλησιαστικά θέματα
κι από το β μισό του 12ου αι και μετά εκδίδονται «χρυσόβουλα» για παροχή
σημαντικών προνομίων.20
Στην τελευταία βυζαντινή περίοδο (1204- 1453 ) η νομική δραστηριότητα
σημειώνει πτώση, κάμψη και παρακμή.21Το σημαντικότερο έργο είναι η
συλλεκτική « Εξάβιβλος» του Κων/νου Αρμενόπουλου που περιλαμβάνει σε έξι
βιβλία όλο το Αστικό και Ποινικό Δίκαιο.22

15
ο.π. , σελ 129
16
Β. Πέννα, «Βυζαντινοί θεσμοί», στο: Β. Πέννα, Ν. Νικολούδης, Χ. Γάσπαρης, Ν. Νικολούδης, Ελληνική
Ιστορία, τ. Β΄: Βυζάντιο και Ελληνισμός, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 1999, σελ 55.
17
ο.π. σελ 56
18
Ελευθερία Παπαγιάννη κ.α., Ιστορία Δικαίου, [Ελληνικά Ακαδημαϊκά Συγγράμματα και
Βοηθήματα,Αθήνα 2015, σελ 132.
19
Β. Πέννα, «Βυζαντινοί θεσμοί», στο: Β. Πέννα, Ν. Νικολούδης, Χ. Γάσπαρης, Ν. Νικολούδης, Ελληνική
Ιστορία, τ. Β΄: Βυζάντιο και Ελληνισμός, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 1999, σελ 57.
20
ο.π , σελ 58.
21
ο.π , σελ 58.
22
ο.π , σελ 59.

[5]
Πολλές φορές από τον 6ο αιώνα και μέχρι την κατάλυση της Αυτοκρατορίας,
επικρατούσε η πρακτική να υφίστανται οι νόμοι του αυτοκράτορα επεξεργασία
από ιδιώτες -όταν δεν βρισκόταν το πρωτότυπο κείμενο ή δεν ήταν κατανοητό-
και να συγκεντρώνονται σε εγχειρίδια και συλλογές . Το κείμενό τους είχε ισχύ
νόμου σε δικαστικές αποφάσεις.23

Παράγοντες που δέσμευαν τον αυτοκράτορα στη νομοθετική του ιδιότητα.

Για να κατανοήσουμε το πνεύμα σύμφωνα με το οποίο συνθέτει τους νόμους ο
αυτοκράτορας πρέπει να πούμε πως εκλέγεται από τρεις ομάδες που
αντιπροσωπεύουν τη λαϊκή βούληση: Τη σύγκλητο, το στρατό και τους δήμους.
Και στέφεται από τον πατριάρχη για να επικυρώσει τη θεϊκή επίνευση.24 Έτσι
είναι κύριος των νόμων αλλά υπόκειται στην υποχρέωση να σέβεται την
χριστιανική ηθική και διδασκαλία, την ασφάλεια και προστασία του λαού του
. Συγκεντρώνει στα χέρια του την νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική εξουσία
, έχει δικαίωμα να καταργήσει ή να τροποποιήσει νόμους, να φτιάξει
καινούργιους , αλλά πάντα με πνεύμα επιεικές και φιλάνθρωπο 25. Έτσι ο
αυτοκράτορας ως « έμψυχος νόμος» (αντίληψη των ελληνιστικών χρόνων)
ξεχωρίζει από τον τύραννο 26 (« βασιλέως μεν εστί τρόπος ο νόμος, τυράννου δε
ο τρόπος , νόμος ») .
Ακόμα και σε μεταγενέστερα χρόνια όσες φορές οι αυτοκράτορες επιχείρησαν
να απαλλαγούν από νομικές εξαρτήσεις αναγκάστηκαν να παραδεχτούν πως η
εξουσία τους οφείλει σεβασμό στο πνεύμα του δικαίου. « Πάντων εστί πρώτον
και μέγιστον η δικαιοσύνη» ( Πρόχειρος Νόμος)27.
Στο προοίμιο των νόμων οι γραμματείς έδιναν τεράστια σημασία γιατί μέσω
αυτών προπαγάνδιζαν την αυτοκρατορική ιδεολογία. 28. Στα Προοίμια
τονίζεται η σχέση του αυτοκράτορα με το θείο, η ανάθεση εκ μέρους του θεού
στον αυτοκράτορα της ευθύνης και της φροντίδας για τους υπηκόους και η
προβολή του ως νομοθέτη και δημιουργό δικαίου. 29 Παρόμοια προσοχή έδιναν

23
Ελευθερία Παπαγιάννη κ.α., Ιστορία Δικαίου, [Ελληνικά Ακαδημαϊκά Συγγράμματα και
Βοηθήματα,Αθήνα 2015, σελ 134.
24 Ι. Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό κράτος4, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001, σελ 293.
25
Ι. Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό κράτος4, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001, σελ 295
26
ο.π , σελ 296.
27
ο.π , σελ 298.
28 Σ. Τρωιάνος, «Ο βυζαντινός άνθρωπος μπροστά στον Νόμο», στο: Η Αμφισβήτηση της
εξουσίας[Επιστήμης Κοινωνία], Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 2003, σελ 28.
29
ο.π , σελ 30

[6]
και στους επιλόγους των νόμων.30 Όσο πιο αυταρχικό γινόταν το πολίτευμα
τόσο περισσότερο η προπαγάνδα συνέδεε τον αυτοκράτορα με το θέλημα του
θεού και τον πρόβαλλε ως Έμψυχο νόμο, ή ως Έννομο επιστασία.31 Τα
προοίμια των γενικών νόμων αντανακλούν την εξέλιξη της αυτοκρατορικής
ιδεολογίας στα διαδοχικά στάδιά της, από το δημοκρατικό πολίτευμα της
Ρώμης, ως την δεσποτεία. 32
Από τον 4ο αι και μετά , τα « Κάτοπτρα ηγεμόνος» , ρητορικά κείμενα ,
καθορίζουν όλο το πλαίσιο κανόνων συμπεριφοράς του αυτοκράτορα όσον
αφορά τη θέσπιση δίκαιων νόμων και την τήρησή τους. 33 Οφείλει να τιμά το
θεϊκό νόμο και το δίκαιο και να τηρεί ο ίδιος τους νόμους ( όπως για παράδειγμα
αναφέρεται στην « Έκθεσιν Κεφαλαίων παραινετικών» του Διακόνου
Αγαπητού με αποδέκτη τον Ιουστινιανό, ή στα «Κεφάλαια παραινετικά» του
Βασίλειου Α΄προς τον γιό του Λέοντα ΣΤ’ ). Όριο της νομοθετικής εξουσίας
του αυτοκράτορα ήταν οι « Καλώς κείμενοι νόμοι» αυτοί που συμφωνούσαν
δηλαδή με τον θείο Νόμο. Ακόμα κι αν θεωρείτο ο αυτοκράτορας legibus
solutus , δηλαδή « ο μόνος Νόμος» , οι πράξεις του υπόκειντο σε « έλεγχο
νομιμότητας» . Όταν συνέγραφε νέους Νόμους έπρεπε να πείσει πως αυτοί δε
συνιστούσαν ανεπίτρεπτη ανατροπή των καλώς κειμένων « θείων και
φιλευσεβών Νόμων» και πως σέβεται το « κατά Νόμους πολιτεύεσθαι» 34 Αν ο
αυτοκράτορας δεν τηρούσε τους νόμους υπήρχε η δυνατότητα στο λαό να
αντιδράσει στον ιππόδρομο . 35
( Αυτήν την τελευταία παράγραφο τη βάζω για ευρύτερη κατανόηση αν θέλετε
παραλείψτε την για να μην υπερβείτε τις 1800 λέξεις ) :
Αξίζει να σημειωθεί πως πολλές φορές ο αυτοκράτορας με την επίφαση της
νομιμότητας διέπραττε κατάχρηση εξουσίας. Ένα παράδειγμα αναφέρει ο
Προκόπιος : Όταν η αυτοκράτειρα Θεοδώρα έμαθε πως ο Βασιανός μιλούσε
χωρίς σεβασμό για κείνην , έβαλε να τον συλλάβουν και κατηγορώντας τον όχι
για καθοσίωση αλλά για παιδεραστία, του απέκοψε τα γεννητικά όργανα , τον
θανάτωσε και του δήμευσε την περιουσία. Άρα ο αυτοκράτορας μπορούσε να
καταπατήσει το δίκαιο χρησιμοποιώντας το γράμμα του νόμου και την ιδιότητά
30
ο.π, σελ 29.
31
ο.π, σελ 31.
32
ο.π, σελ 32.
33
ο.π. , σελ 34, 35
34
Σ. Τρωιάνος, «Ο βυζαντινός άνθρωπος μπροστά στον Νόμο», στο: Η Αμφισβήτηση της
εξουσίας[Επιστήμης Κοινωνία], Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 2003, σελ 37.
35
ο.π. σελ 38.

[7]
του ως έμψυχου Νόμου. 36. Η Εκκλησία συχνά στα γραμματειακά της κείμενα
κάνει λόγο για την αυστηρή τιμωρία που η Θεία δίκη επιφυλάσσει στους
αυθαιρετούντες άρχοντες όχι μόνο κατά τη μέλλουσα κρίση αλλά και επί της
γης, προκειμένου να προλάβει τέτοιου είδους υπερβάσεις και καταχρήσεις του
νόμου . 37

36
ο. π. σελ 41.
37
ο.π. σελ 43.

[8]
Βιβλιογραφία:

Β. Πέννα, «Βυζαντινοί θεσμοί», στο: Β. Πέννα, Ν. Νικολούδης, Χ. Γάσπαρης,

Ν. Νικολούδης, Ελληνική Ιστορία, τ. Β΄: Βυζάντιο και Ελληνισμός, Ελληνικό
Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 1999.

Ι. Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό κράτος4, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη

2001

Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τ. Α΄: 324-610, δεύτερη έκδοση με

πλήρη βιβλιογραφική ενημέρωση, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993.

Σ. Τρωιάνος, «Ο βυζαντινός άνθρωπος μπροστά στον Νόμο», στο: Η

Αμφισβήτηση της εξουσίας[Επιστήμης Κοινωνία], Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών,
Αθήνα 2003.

Ελευθερία Παπαγιάννη κ.α., Ιστορία Δικαίου, [Ελληνικά Ακαδημαϊκά

Συγγράμματα και Βοηθήματα (kallipos.gr)],Αθήνα 2015.

Μ. Ανάστος, «Πνευματικός Βίος και Πολιτισμός, Εισαγωγή», στο: Ιστορία του

Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978.

Μ. Ανάστος, «Πνευματικός Βίος και Πολιτισμός, Δίκαιο», στο: Ιστορία του

Ελληνικού Έθνους, τ. Η΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1979.

[9]