H Aqnpoxzeatia tov A®nvaiwv

Κράτος Δικαίου και Δικαιοσύνης

Η Μαρτυρία του Δημοσθένους”
ΓΚ. Βλάχος»:

1. Η Ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης,

Σε ένα σηµαντιιό βιβλίο της, η Jacqueline «ε Κοπιί]]γ έδειξε κατά

θαυμάσιο τρόπο, προ ολίγων ετών, ότι ο γραπτός νόμος αποτελεί, τον
κεντρικό άξονα ολοκλήρου του οικοδομήματος της Δημοχρατίας των
Αθηναίων'. Σε μία περισσότερο νομική χαι πολιτική γλώσσα, θα μπορού-
σαµε να πούμε ότι η δημοκρατία είχε γίνει αντιληπτή ως ένα αυθεντιιό
«βασίλειο του νόμου», ότι διέπετο χατά τρόπο χαθολικό χαι πλήρη από
την αρχή της νομιμότητας, υπό την έννοια των πρωτείων του τυπικού
χαι ουσιαστικού νόμου, δηλαδή του νόμου που πηγάζει από το χυρίαρχο
όργανο του χράτους, σύμφωνα µε χαθορισμένους τύπους χαι διαδικασίες.
και ο οποίος υποχρεώνει εξ ίσου όλα τα άτοµα, κυβερνώντες χαι
κυβερνωμένους”.

* H μελέτη αυτή αναπαράγει, κατά το μεγαλύτερο μέρος, το κεφάλαιο ΙΝ του προσφά-

του βιβλίου του Γεωργίου Βλάχου, Η ἰδέα του ελευθέρου ανθρώπου στη Δημοκρατία των
Αθηναίων. Η μαρτυρία του Δημοσθένους, Αθήναι, εκδ. Α. Σάνκουλα, 1992.
"Ακαδημαϊκός,
1. La loi dans Ja pensée grecque, Paris, Soc. Les Belles Lettres, 1971.
3. Κατά την μακρά περίοδο που εκτείνεται από την Ιωνική Αναγέννηση ὡς την καθιέ-
ρώση στας Αθήνας της οιζοσπαστικής δημοκρατίας, ο όρος «νόμος» εχρησιμοποιήθη για να
υποδείξει αρχετά διαφορετικές λειτουργίες ἡ αντικείμενα. Κατά τους χρόνους του Ομήρου,
εχοπσιµοποιείτο στη μουσική (Ύμνος στον AnéAAwva) IoBh. Georges Vlachos, Les societés
politiques ποπιέτίᾳιες, Ῥατὶς, ῬΌΈ, 1974, σελ. 354, υποσ. 89). Είναι βέβαιο, πάντως, ότι στας
Αθήνας, κατά την κλασσική περίοδο, είχεν αποχτήσει μία κατ᾽ εξοχή νομική σημασία: ὑπε-
δείκνυε τις υποχρεωτικές επιταγές του Δικαίου. Ὑπό την ευρύτατη αυτήν έννοια περιλαμβά-
νονταν τόσον ὁ γραπτός ὁσον χαι ο άγραφος νόμος (φυσικός ἡ εθιµικός --και όχι μόνον ε-
Ouuxds, dmws otov J. Imbert, Le Droit Antique, Paris, Que ϑαίο-οεσελ. 38).
80

Όι ιστορικοί του Δυιαίου εµελέτησαν αυτά τα θέματα ώστε να μην ἕ-

χομε να ασχοληθούμε, εδώ, για όλα αυτά’. Ἐχείνο που επιβάλλεται, νομί-
ζουμε, να διευκρινισθεί, εφεξής είναι η λειτουργία της αθηναϊκής δυιαιοσύ-
γης σε συσχετισμό µε τα ατομικά δικαιώµατα. Η συνοπτική έχθεση αυτού
του θέματος στις σελίδες που ακολουθούν αποβλέπει στο να τοποθετήσει.
τον ἤδη επ᾽ αυτού ανοιιτό διάλογο’ σε ένα επίπεδο μεγαλύτερης χατανοή-
σεως χαι αντιχειµενικότητας.
Το γεγονός ότι η Δημοχρατία των Αθηναίων ενεπιστεύθη την απονο-
μή της δικαιοσύνης χατά κύριο χαι σχεδόν αποκλειστιιό λόγο σε λαϊκά.
δυιαστήρια᾽ χαι ότι εφρόντισε να προβλέψει µε κάθε λεπτομέρεια περί της

3. Αναφερόμενος στις διόφορες σημασίες του όρον, ο Γουίς σετπεῖ (Πρόλογος στη µε-
τάφραση των Νόμων του Πλάτωνος, 165 Βεῖϊες 1οἴτε5, σελ. ΧΟΙ͂Ν) σημειώνει ότι ο όρος,
«νόμος» εσήμαινε προεχόντως «νομοθετική επιταγή». Θα ήταν προσφορότερο να λεχθεί ότι.
με τον όρο αυτόν υποδεικνύεται, τουλάχιστον στας Αθήνας, το χείμενο που έχει συνταχθεί,
καιτεθεί σε εφαρμογή από το κυρίαρχο όργανο του κράτους, σύμφωνα µε μία καθορισμένη
συνταγματική διαδικασία. Βλ. emiong Eric Wolf, Griechisches Rechtsdenken, Frankfurt am
Mein, Klosterman, 1950, III, σελ. 118 επ.
4. Ἡ έννοια του νόμου, καθώς χαι οι νομοθετικές διαδικασίες της Δημοκρατίας των
Αθηναίων απετέλεσαν αντικείµενο μελετών εκ μέρους των ιστορικών του Δικαίου μετά τον
20 παγκόσμιο πόλεμο. Βλ. ιδιαιτέρως: Arangio-Ruiz, «La régle de Droit et la loi dans I’
Antiquité classique», Rariora 1946, ced. 147 ex., M. Gigante, Nouog Baotletc, Napoli 1956, M.
Oswaldt, Nomos and the beginnings of the Athenian Democracy 1969, M. Dow, «<The Law
Codes of Athens», Procced. of the Massach. Historical Society, 1951, ot). 3-36, W. Jaeger,
«Eloge de la Loi. L’ origine de la Philosophie légale et les Grecs», Lettres d’ Humantité, 1949
(VID, oh. 5-42. Περί της νομοθεσίας του 4ου αι. βλ. ειδικότερα: Ruschenbuch, «Die
sogennante Gesetzcode vom Jahre 410 V. Ch», Ηπιογία 5 (1956) σελ. 123-128, Βλ. ομοίως Γ.
Κ. Βλάχου, «Η αρχή της νομιμότητας και η ιδέα του «βασιλικού ανδρός» στην σκέψη του
Πλάτωνος», στο Κ. Γ. Βλάχου: Μελέτες ΙΙ, εκδ. Α. Σάκκουλα, 1991, σελ. 211 επ., ὁποῦ και.
πληρέστερη βιβλιογραφία.
Ὁ γοαπτός νόμος υπήρξε µια γενικότερη διεκδίκηση κατά την μετάβαση απὀ τὴν ανταλ-
λαχτική αγροτική ουκονομία στην εµπορευματική Χαι χρηματυκή (7ος-6ος αι). Ο στίχος του
Ἠραχλείτου συνοψίζει θαυμάσια την ένταση αυτής της μεταβολής: «Ὁ λαός πρέπει να αγωνί-
Έεται για το νόμο όπως για το τείχος της Πόλεως». Είναι όμως στας Αθήνας όπου η εν λό-
γω μεταβολή προσέλαβε την τελειωτική της μορφή. Από τας Αθήνας, οπωσδήποτε, όπως το
έχει δείξει λαμπρά ο Οὐσίανε ΟἴοῖΖ (Η Ἑλληνική Πόλις, µετ. Α. Σακελλαρίου, σελ. 110 επ.,
171 ext.) ουσιώδεις θεσμοί προστατευτικοί του ατόμου και των δυκαιωμάτων τοῦ διοχετεύθη-
σαν σε μεγάλο μέρος τοῦ ελληνυιού κόσμου. Η διεύρυνση αυτή, παράλληλη προς την ανά-
πτυξη του εμπορίου χαι των πάσης φύσεως συναλλαγών, επηρέασεν ἄλλωστεκαι τις διεθνείς
σχέσεις, ιδιαίτερα μεταξύ των ελληνίδων Πόλεων, με αποκορύφωμα τις συμφωνίες (σύμβο-
λα), που ερούθμιζαν τις διαδικασίες, στον κύκλο αυτών των συναλλαγών με πολύ λεπτομέ-
ρεία και ακρίβεια (Ωυνίανε ΟἴοῖΖ, αυτ., σελ. 274 ex). κάλυψε όμως και άλλους τομείς του
Δυµαίου του πολέμου και της ειρήνης, παρά την μεγάλη αστάθεια των διεθνών συνθηκών ε-.
πείνης. της εποχής. Βλ. σχετικώς Georges Ténékidés. «La Cité d’ Athénes et les Droits de °
Homme», Mélanges en |’ honneur de Gerard Wiarda, Garl Heymanns Veriang, 1985, σελ. 623
ex. H βελτίωση των διεθνών σχέσεων της Αθηναϊκής Δημοκρατίας επηρέασε, φυσικά, µε τη
σειρά της και τις εσωτερικές σχέσεις στην εν γένει συμπεριφορά απέναντι των ξένων. Βλ.Ν.
F. Baslez, L’ étranger dans la Gréce antique, Paris, Soc. Les Belles Lettres, 1984.
5. Onws magatneet 0 D. M. MacDowell, To Aixato otnv Adriva twv xhacoumdv
χρόνων, μετ. Γ. Μαθιουδάκη,εκδ. Δ. Παπαδήμα,1988,σελ.54, η πρόβλεψη. από τα μέσα του
 81

συνθέσεως χαι της λειτουργίας τους, αποδεικνύει από μόνο του ότι εθεώ-
ρησε την Δικαιοσύνη ως αναπόσπαστο τμήμα της υπεροχής του νόμου. Η
εντύπωση αυτή, τεκμηριωμένη χαι από άλλες πηγές", πηγάζει αβίαστα από.
τους Λόγους του Δημοσθένους.
Δύο χιλιάδες χρόνια πριν από τον Μοπϊεσημίει’, ο Αθηναίος ρήτωρ
θεωρεί, πράγματι, ότι ο λαϊχός διιαστής της πατρίδας του είναι η ζωντα-
νή φωνή -νῖνα νοκ-- του νόμου. Πράγμα βεβαίως, εντελώς αυτονόητο, ᾱ-
pov, όπως είπαμε, είναι ο ίδιος ο λαός που ψηφίζει τον νόμο, ο οποίος.
αναλαμβάνει επίσης το βάρος της έμπραχτης εφαρμογής του στις καθέχα-
στα περιπτώσεις. Στον Κατά Μειδίου 34 ο Δημοσθένης παρατηρεί, μεταξύ
άλλων:
«Ποέπει, όταν θεσπίζετε τους νόμους, να εξετάζετε την σημασία τους,
ενώ όταν τους θεσπίσετε, να τους διαφυλάσσετε χαι να τους εφαρμόζετε:
αυτό απαιτεί ο σεβασμός προς τον ὀρχο σας χαι τη δικαιοσύνη».
Ότι η Διιαιοσύνη αποτελεί αναπόσπαστο τµήµα της κυριαρχίας του
λαού χαι έμπρακτη επιβεβαίωση της υπεροχής του νόμου ως εκφράσεως.
της χυριαρχίας, επαναλαμβάνεται καθαρά στον ίδιον αυτό δικανιιό Λόγο:
«Και ποια είναι η δύναμη των νόμων; Άραγε αν κάποιος από σας, ο
οποίος αδικείται, φωνάζει βοήθεια, θα τρέξουν χαι θα του παρασταθούν
για να τον βοηθήσουν; Όχι: οι νόμοι είναι απλώς γραπτά χείµενα χαι δεν
θα μπορούσαν να το χάμουν. Πού λοιπόν ευρίσχεται η δύναμή τους; Σε
σας τους ίδιους, αν τους διατηρείτε ισχυρούς χαι. έγκυρους πάντοτε για ὁ-

5ου αιώνα, ορχωτών δικαστηρίων, υπήρξε «μία από τις μεγαλύτερες συμβολές στη δημοχρα-
τία και την απονομή της δικαιοσύνης». Ἑκτός από την καθαρά νομική και τὴν πολιτική, το
γεγονός αυτό απέκτησε ευρύτερη παιδαγωγική σημασία, κατά το μέτρο που επέτρεπε στοὺς
πολίτες να αντιληφθούν κατά τρόπο περισσότερο άμεσο και θετικό, τον ρόλο που εκαλού-
γταν να διαδραματίσουν στην καθόλου λειτουργία των θεσμών της δημοκρατίας. ΠΟβλ. E. A.
Havelock, The Greek concept of Justice, Cambridge, Mass. and London, 1978.
6. Βλ. ιδιαίτερα το 6ο κεφ. του βιβλίου του Ουσίανε Οἴοτα. Η ελληνική πόλις, όπου α-
νασχευάζονται ιδίως οι κατηγορίες για την δήθεν σχολαστική οργάνωση τῆς Δικαιοσύνης,
κατηγορίες που χρονολογούνται από την Δημοκρατία των Αθηναίων(1.4) τοῦ Ψευδο-Ξενο-
φώντος. Ὁ Αριστοτέλης (Αθηναίων Πολιτεία ΧΙΥ.1) σημειώνει την άνοδο της Δικαιοσύνης.
σε κυρίαρχη λειτουργία, όταν η Βουλή απεγυμνώθη από τις δικαστικές αομοδιότητες που εί-
ΧΕ πριν και οἱ αρμοδιότητες αυτές μεταβιβάσθησαν στα λαϊκά δικαστήρια. Βλ. τις λαμπρές
αναπτύξεις τοῦ Ἐπίς ἩΟΙ͂, I. 423-24, όπουτο δίκαιο παρουσιάζεται ως εμφάνιση του Θείου.
Ὁ Wolf θεωρεί ὁτι ἡ τοποθέτηση απέναντι της Δικαιοσύνης αποτελεί τη μέγιστη ένδειξη περί
τῆς ουσίας του ελληνυιού ανθρώπου.Για τον ρόλοκαι τὴν σημασία της Δυιαιοσύνης βλ. επί-
σης ΒυσοἰεπὈυσοἵ, «Δικαστήριον Πάντων Kuguov», Historia, τ. 6 (1957), σελ. 257 - 274, χα-
θώς nau ULE. Paoli, «La sauvegarde de la légalité dans la démocratie Athénienne», Festschrift
Hans 1οναῖος, Ββῖε, 1953, σελ. 134, επ. Για τὴν οργάνωση της αθηναϊκής Δικαιοσύνης, βλ.
και τη μελέτη τοῦ 1. Τριανταφυλλοπούλον: «Ι.’ ἀππεπἱπἱειταΖίοπιο della βἰιοησίω» στο συλλογικό.
égyo: Tutto su Atene classica, Panorama di una civita, Firenze, 1966, σελ. 232-246. Απότις πα-
λαιότερες εργασίες, βλ. Βοππεῖ, Β.. 1. - Smith G., The Adiministration ofJustice from Homer
to Aristotle, 2 t. Chicago 1930.
7.Βλ. το βιβλίο μου, Η Πολιτική του Μοντεσχιέ, κεφ. Ul. σελ. 155 ex.
82

ποιον τοὺς χρειάζεται. Επομένως, οι νόμοι αντλούν τη δύναμή τους από

σας χαι σεις από τους νόμους...» (αυτ. 224).
Στον ίδιον αυτόν Λόγο, ο Δημοσθένης θα υπογραμμίσει ακόµη:
«Αντά πρέπει σεις να διαφυλάσσετε: τους νόμους χαι τον όρκο σας.
Αντά έχουν δοθεί από τους άλλους πολίτες σε σας τους δικαστές, κατά
κάποιον τρόπο ὡς παρακαταθήκη που πρέπει να τηρηθεί απαραβίαστη
προς όφελος εχείνων οι οποίοι, έχοντας το δίκαιο µε το μέρος τους, κα-
ταφεύγουν σε σας».
Τον άρρηκτο δεσμό της Δικαιοσύνης µε την υπεροχή του νόμου, ο
Δημοσθένης τονίζει χαι σε άλλα κείµενα, όπωςλ.χ. στο ακόλουθο απόσπα-
σµα του Κατά Τιμοκράτους 118:
«Οι νόμοι που ισχύουν σ’ εµάς χάνουν κυρίαρχους αυτούς (του διμα-
στές) και δίνουν σ’ αυτούς το δικαίωµα, μετά την ακροαματική διαδικα-
σία, να επιμετρήσουν την οργή τους ανάλογα µε το αδίκημα, μεγάλη για
μεγάλο, μιιρή για μικρό».
Παρά το γεγονός της λαϊκής, κατά κανόνα, συνθέσεως των δικαστη-
οίων, ο Δημοσθένης αντιλαμβάνεται ωστόσο τη Δικαιοσύνη ως μία σαφώς
ιδιαίτερη χαι ανεξάρτητη λειτουργία της δημοχρατίας. Σε τι, όμως, στηρί-
ἕεται η ιδιαιτερότητά της χαι η ανεξαρτησία της; Ασφαλώς σ᾽ αυτό το γε-
γονός ότι είναι επιφορτισµένη να αποφαίνεται για το περιεχόµενο των νο-
μοθετικών ρυθμίσεων, δηλαδή να ερμηνεύει το νόμο. Έτσι, ενώ από το
ένα μέρος θα μπορούσε να λεχθεί, όπως στο Πνεύμα των Νόμων, ὅτι, η ε-
Ἑουσία των δικαστών είναι «ανύπαρχτη» (πα|16), από το άλλο μέρος εμφα-
γίζεται ως μία τρομερή δύναμη, που μπορεί να ανυψώσει ακόµη πιο ψηλά
το χύρος της δημοκρατίας, αλλά χαι να διαστρεβλώσει ἡ να αποδυναμώ-
σει τους θεσμούς της, θέτοντας σε κίνδυνο, ταυτόχρονα, και το δημόσιο
συμφέρον αλλά χαι την ελευθερία χαι την ασφάλεια των ατόμων. Η Δι-
χαιοσύνη τοποθετείται, συνεπώς, στο επίκεντρο των πολιτικών ενδιαφερό-
ντων. Όπως θα το υπογραμμίσει ο Δημοσθένης (Κατά Τιμοκράτους 154),
η δημοκρατία κατελύθη κατά το παρελθόν, αφού προηγουμένωςείχαν χα-
ταλυθεί η γραφή παρανόμων" και τα δικαστήρια.
Τια όλους αυτούς τους λόγους, η πιστή παραφυλαχή όλων εκείνων
των όρων χαι προὐποθέσεων που διαγράφει ο Όρχος των Ἠλιαστών”εἴ-

8. De I’ esprit ἀες [οἷν, βιβλ. II. κεφ. 6.

9. Ὁ θεσμός της γραφής παρανόμων εἰχε ιδιαίτερη σημασία στη Δημοκρατία των Αθη-
ναίων, λόγω ακριβώς της ευχέρειας που αποκτούσε, µε τον τρόπο αντόν, ο κάθε πολίτης, ὁ-
πως επεμβαίνει ενεργώς στην νομοθεσία, Βλ. Ῥ. Μ. MacDowell, ¢.a. oe. 81-83. «Foagat xa-
οανόμων» ασκούνταν πιθανώς συνηθέστερα κατά παρανόμων ψηφισμάτων. Ἐλτενέστερα στο
βιβλίο του C.M.H. Hansen, The Soverereigniy of the Peoples court in Athens in the 4th ct aC.
and the Public Action against Unconstitutional Proposals, 1979, Odense Univ. Class. Stud. 4.
Ποβλ. του ιδίον: Εισαγγελία, Τῆε ϑονετεϊρπίτγ of Peoples Court in Athen in the 4th ct a.c. and
the impeachementof general's andpoliticians, 1975, Odense Univ. Class. Studies 6.
10, Το κείμενο του όρκου των Ἠλιαστών αναπαράγεται, εδώ, ολόκληρο όπως το παρα-
 83

ναι αναγκαία για την ορθή λειτουργία χαι την αποτελεσματιιότητα του
έργου των δικαστηρίων''. Παραθέτοντας, σε ένα από τους Λόγους του, αὐ-
τό το τόσο σημαντικό για την ιστορία του Αττικού Δικαίου χείµενο, ο Δη-
μοσθένης θα παροτηρήσει (αυτ. 148): «ο Σόλων θεωρούσε ότι το δικαστή-
οιο είναι απολύτως χυρίαρχο [κυριώτατον] απέναντι όλων, χαι ὅ,τι απο-
φασίζει πρέπει να εχτελείται εις βάρος του ενόχου».
«Κυριώτατον» υπό τις εγγυήσεις, βεβαίως, των οποίων το περίγραμμα
διαγράφει ο Όρκος των Ἠλιαστών, αλλά χαι µε τη συνδρομή των προσθέ-
των εγγυήσεων που προσφέρει η σαφής διατύπωση, όχι μόνον των χανό-
νων του ουσιασττιακού Δικαίου για τις οποίες έγινε λόγος προηγουµέ-
νως”, αλλά χαι των διιονομικών και διαδικαστικών χανόνων που διέπουν
την απονομή της δικαιοσύνης. Και σ᾽ αυτό το επίπεδο, όπως χαι σ᾽ εχείνο

θέτει ο Δημοσθένης Κατά Τιμοκράτους, 140-151. «Θα ψηφίζω κατά τους νόμουςκαι τα δία-
τάγματα του αθηναϊκού λαού χαι τῆς Βουλής των Πεντακοσίων χαι οὔτε τυράννου οὔτεολι-
γαρχίας την εγκαθίδρυση θα ψηφίσω: και αν χάποιος ανατρέψει τη δημοκρατική κυβέρνηση
των Αθηναίων ἡ αντιτίθεταισ’ αντή διά του λόγου ἡ διά της ψήφου, δεν θα υπακούσω: ούτε
θα ψηφίσω την κατάργηση των ιδιωτικών χρεών ἡ τον αναδασμό τῆς γῆς και τῶν οἰκιών
των Αθηναίων. Δεν θα αναχαλόσω τους εξορίστους, τος καταδικασμένους σε θάνατο, οὔτε
θα εκδιώξω από την πόλη ὅσους διαμένουν μονίμως σ᾽ αυτήν, συμφώνως προς τους νόμους
και τα ψηφίσματα του Αθηναϊκού λαού και της Βουλής: δεν θα το πράξω εγώ ο ίδιος και
δὲν θα το επιτρέψω σε άλλους. Δεν θα επικυρώσω στο αξίωμά του όποιον δὲν έχει λογοδο-
τήσει για ένα άλλο αξίωμα πον κατείχε προηγουμένως,είτε πρόλειται περί τωνεννέα αρχό-
ντων και τοῦ ιερομνήμονος, είτε περί όσων αναδεικνύονται. μαζί, με τοὺς άρχοντες δια τον
Χλήρουτην ἴδια ημέρα ὡς κήρυκες Χαι πρέσβεις και σύνεδροι: οὔτε θα επικυρώσω δύο φορές
γιατο αυτό αξίωμα τον ίδιον άνδρα, οὔτε την εκ μέρους του άσκηση δύο φορές μέσα στον {-
διο χοόνο του αυτού αξιώματος. Δεν θα δεχθώ εν γνώσει µου κατά κανέναν τρόπο ἡ µεο-
ποιοδήποτε μέσο δώρα υπό την ιδιότητά μου ὡς ηλιαστού, οὔτε προσωπιχώς οὔτε µε την
παρεμβολή ενός άλλου προσώπου, άνδρα ἡ γυναίκας. Έχω συμπληρώσειτο τριακοστό έτος.
Θα αχροασθώ Χαι τον κατήγορο Χαι τον κατηγορούμενο μετην ίδια προσοχή και θα αποφα-
σίσω απολλειστικά επί του αντικειμένου της διώξεως». Ο ηλιαστής ορκίζεται στο όνομα τοῦ
Διός, τον Ποσειδώνος Χαι τῆς Δήμητρας, όπως απολεσθεί χαι αυτός χαι το σπίτι του, εάν ἥ-
θελε παροβεί κάτι από τα παραπάνω και, αντιστρόφως, όπως απολαύσει κάθε ετυχία αν τη-
οήσειτον όρκοτον.
Και ο Δημοσθένης και οι άλλοι Αθηναίοι ρήτορες επιιαλούνται συχνά τον όρκο των
Ἡλιαστών. Το πείµενο αυτό περιέχει. πλην άλλων, και μερυιές από τις καταστατικές αρχές,
του Αττικού Δικαίου (προστασία του κατεστημένου κοινωνιιού καὶ πολιτικού καθεστώτος, '
αοχή της νομιμότητας, απαγόρευση της ξενηλασίας κ.λπ). Το κείµενο αυτό επέχει σαφώς θέ.
ση συνταγματικού νόμου που χατοχυρώνει την ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης χαι καθορίζει
τις υποχρεώσεις των δικαστών. Βλ. μεταξύ άλλων, Ανδοκίδου, Περί των Μυστηρίων. 19:
«ψηφίζεσθαι κατά τους ὀρχους, όπερ συνέχει μόνον την πόλιν», χαν αὐτ. 1,2: «... σώσειν δι.
καίως κατά τε τούς νόμους τούς ἡμετέρους καί τους ὅρκους οὕς ὑμάς ὠμόσαντες μέλλετε
τήν ψήφον οἴσειν».
11. Ἡ ανεξαρτησία της Δυιαιοσύνης στας Αθήνας, δεν στηριζόταν απλώς στη διακήρυξη
της υπεροχής του νόμον, GAA’ ἥταν και θεσμικά κατοχυρωμένη. Όπως έγραφε ο ΩἴοῖΖ. a,
σελ. 158-59: «... καθώς δεν υπάρχει εισαγγελυκή αρχή, ἡ δικαιοσύνη είναι ανεξάρτητη από την
σεβέφνηση, και Ἡ πρωτοβονλία των πολιτῶν στον τομέα τῆς ιδιωτοκής ἡ τῆς δημόσιαςκατα.
δίωξηςείναι δικαίωμα που πηγάζει. από την ελευθερία».
12. Βλ. Γ. Κ. Βλάχου, Η ιδέα του Ἐλευθέρου Ανθρώπου,σελ.60-61.
84

της νομοθεσίας, οι ρυθμίσεις που προβλέπει το Αττιιό Δίκαιο, διαχρίνο-

νται, ακριβώς, χατά τον Δημοσθένη, από πνεύμα φιλανθρωπίας, πάντοτε
όµως στο πλαίσιο αντιιειµενικώς θεμελιωμένων χαι τεκμηριωμένων απο-
φάσεων".
Στο σηµείο αυτό, η μαρτυρία του Δημοσθένουςείναι εξόχως διαφωτι-
στική χαι πρωτότυπη. Ο Αθηναίος ρήτωρ, όπως το επεσήμανε πριν από
αρχετά έτη ο Γεώργιος Μαριδάχης", επιμένει ιδιαιτέρως όπως οι δικαστές
ερμηνεύουν τις καθέκαστα διατάξεις των νόμων λαμβάνοντας υπ᾽ όψη το
σύνολο του νομοθετικού κειμένου, αναζητώντας, όπως θα λέγαμε σήμερα,
το νόημα του νομοθέτη χαι τις σχοπιµότητες που ο τελευταίος προτίθεται
να υπηρετήσει:
«Ας µη διαλέξει, συνεπώς για λογαριασμό σας [των δυιαστών] ανάµε-
σα στις διατάξεις του νόμου, όσες φαίνονται ως οι πιο φιλάνθρωπες:
αλλ’ οφείλει να τον παρουσιάσει ολόχληρον και να σας επιτρέψει να εξε-
τάσετε τα συμβάντα µε έρεισμα το σύνολο αυτό του νόμου» (Κατά Τιμο-
κράτους 191).
Ἡ τοποθέτηση αυτή του Αθηναίου ρήτορα χαι πολιτυιού δεν εξηγείται.
από μόνη την φροντίδα της νομοτεχνιμώς, θα λέγαμε, ορθής εφαρμογής
των νόμων. Ἐπειδή γνωρίζει ότι το πνεύμα των θεσμών της Αθηναϊκής
Δημοχρατίας στηρίζεται σε έναν αριθµό ηθιιο-πολιτικών χαι χουνωνικών
αξιών, µε επίκεντρο τον άνθρωπο χαι τα δυιαιώματά του, στρέφει αποφα-
σιστιχά τα νώτα στη νομιχή τυπολατρία χαι αξιώνει όπως αυτό το πνεύ-
wa χαι αυτές οι αξίες -««ὡς νομίμως καί σφοδρ᾽ ἀνθρωπίνως χεῖται», πα-
ραφυλαχθούν µε μία ορθή, ουσιαστική χαι όχι απλώς τυπολογική ερµη-
νεία. Μία ερμηνεία που να λαμβάνει οπωσδήποτε υπ᾽ όψη την ιδέα του ε-
λευθέρου ανθρώπου χαι τα δικαιώματα χαι τις υποχρεώσεις που απορρέ-
οὖν απο αυτή την ιδέα της ελευθερίας.

13. Ο βαθύτατα ανθρωπιστικός προσανατολισμός της Δικαιοσύνης των Αθηναίων υπο-

γαμμίζεται και από το γεγονός της εκτεταμένης προσφυγής στη διαιτησία, µε την οποία επι-
διώχετο η ταχύτερη και περισσότερο πρόσφορη χαι αποτελεσματική επίλυση των διαφορών.
Περίτης διαιτησίας, ιδιωτικής και δημοσίας, Βλ. Μ. ΜαοῬοψιεῖ!,έ.α. σελ. 315 επ. Βλ. και το
παράρτημα στη μετάφραση του Κατά Μειδίου από την Γ. Ξανθάκη-Καραμάνου, Κ.Ε.Ε.Ε.Σ.
της Ακαδημίας Αθηνών, καθώς χαι Κατά Μειδίου 84-87. Διαφωτιστιμά και ὅσα σημειώνει ο
Αριστοτέλης, στην Αθηναίων Πολιτεία 53. Από τη νεοελληνική βιβλιογραφία, Βλ. Σπήλιου
Σπηλιάδου, «Η διαιτησία ἐν τω αρχαίω δυκαίω», Αρχείον [Ιδιωτικού Δικαίου, τ. 6, 1939 σελ..
497 επ., Ν. Pantazopoulos, «Ein Beitrag zur Entwicklung der Diaitesie im altgriechischen Recht
mit besonderen Berticksichtigung des attischen Rechts», Frestschrift Koschaker, t. 3, 1939, o&h.
199 ex.
14. Σχολιάζοντας τον Κατά Τιμοκράτους 191, ο Γεώργιος Μαριδάκης, στην μελέτη του
«Ὁ Δημοσθένης θεωρητικός του Δικαίου», στο: Γ. Μαριδάκη, Μελέτες, Αθήναι, Α. Σάκκον-
λας, 1979, σελ. 105 επ., υπογραμμίζει ιδιαίτερα, ότι ο Δημοσθένης μόνον εκ της συναναστρο-
φής τοῦ µε την ελληνική φιλοσοφία θα μπορούσε να αντλήσει την θεώρηση αυτή του Δικαί-
ου. Ὁ Σ. τῆς μελέτης παραπέμπει, εξ’ άλλου, σε ανάλογα κείµενα του Πλάτωνος και τοῦ
Αριστοτέλους.
 85

Περιβαλλόμενη µε όλες αυτές τις εγγυήσεις ορθής, κατά νόμον χρίσε-

ως, η δικαστική απόφαση αξιώνει τον ίδιον όπως χαι ο νόμος σεβασμό,
εχ μέρους όλων, αλλά χαι ιδιαίτερα εκ μέρους του νομοθέτη. Όπως χαι η
γενινή αρχή της µη αναδρομικότητας των νόμωνκαι της νομιμότητας των
ποινών, το δεδικασμένο αποτελεί, και αυτό βασική εγγύηση της ελευθερίας
καν της νομικής ασφαλείας. Αυτό δηλώνεται µε έμφαση στο ακόλουθο α-
πόσπασµα, αντιπροσωπευτιχό χαι άλλων παρομοίων συλλογισμών:
«Το να ακυρώνει κανείς τα δεδικασµένα είναι φοβερό χαι ανόσιο χαι
χατάλυση της δημοκρατίας» (Κατά Τιμοκράτους 1525).
Ἐπικαλούμενος τον Όρχο των Ηλιαστών, ο Δημοσθένης ερμηνεύει την
αθηναϊκή νομοθεσία χαι σε ένα άλλο σηµαντικό σηµείο. Το υπενθυμίζει σε
έναν από τους δικανικούς του Λόγους:
«.. για όσα δὲν υπάρχουν νόμοι, [τα δικαστήρια] οφείλουν να απα-
φανθούν σύμφωνα µε την περισσότερο δίκαια γνώμη» (Προς Λεπτίνην
118).
Για τον Αθηναίο ρήτορα τούτο δε σημαίνει, ωστόσο, ὁτι η πληρότητα.
της εννόμου τάξεως της Δημοκρατίας μπορεί να τεθεί σε αμφιβολία. Σε
καμμία περίπτωση ο δικαστής δεν δικαιούται να αποφασίσει κατά την υ-
ποχειμενική του κρίση. Ἡ «περισσότερο δίκαια κρίση», κατά τον Όρχο,εί-
ναι εκείνη που είναι σύμμορφη προς τις αρχές του αντικειμενικού δικαίου
της Δημοκρατίας, την πραότητα, την φιλανθρωπία", την προστασία της
προσωπικής ασφαλείας και ελευθερίας”, αλλά και την παραφυλαχή του
δημοσίου συμφέροντος.
Το εάν χαι χατά πόσο είναι δυνατό ου αρχές αυτές να τηρηθούν αυ-
στηρά στην πράξη, όταν πρόχειταιιδίως περί πολυμελών λαϊκών δυιαστη-
οίων, είναι ένα ζήτημα που θα μπορούσε να φωτισθεί από μία ευρύτερη ἕ-
ρευνα των δικαστηριακών πρακτιιών, πράγμα που είναι, εδώ, πρακτικώς.
αδύνατο. Το κενό αυτό δεν δικαιολογεί, οπωσδήποτε, τις αυστηρές χριτι-

15. Ποβλ. ομοίως αυτ. 72: «περί των πραγμάτων περί των οποίων έκρινε το δικαστήριο
και η δίκη έλαβε τέλος, δεν είναι τρομερό να προτείνεται νόμος για την επίλυση της υποθέ-
σεως;».
16. Στον Περί Συντάξεως 17-18, ο Δημοσθένης αντιπαραθέτοντας το πνεύμα που πρέ-
πει γα διέπει τους δικαστές προς εκείνο που προσιδιάζει τοὺς στρατιωτικούς, παρατηρεί:
«Καθόσον γνωρίζω, στις διαφορές περί των ιδιωτικών δυιαιωμάτων αρμόδια εἶναι τα δυια-
στήρια- όμως, μόνο υπό τα όπλα μπορούμε να επιβληθούμε στους εχθρούς: η σωτησία της
Πόλεως εξαρτάται από αυτά... και πρέπει να είμαστε φοβεροί στον πόλεμο, αλλά φιλάνθρω-
ποι στα δικαστήρια». Χαραλτηρίζοντας, γενικά, την αθηναϊκή Δικαιοσύνη, οι Βοσιίοτάς -
Robinson, Αρχαία Ελληνική Ἱστορία, µετ. Σ.Ε. Τσιτσιώνη, Μορφ. ἵδρ. Εθν. Τραπέζης, 1977.
σελ. 204, παρατηρούν ὁτι ο συγκερασμόςτης δικαιοσύνης µε την ευσπλαχνία ήταν σύμφωνος
μὲ το πνεύμα καλωσύνης και τήν θρησκευτικότητατης αθηναϊκής κοινωνίας.
17. Όπως αυτές απορρέουν από συγιεκοιµένες συνταγματικού περιεχοµένον διατάξεις
του Απτοιού Δικαίου, σύνοψη των οποίων δίνεται στο επόμενο τμήμα του παρόντος χεφα-
λαίου.
86

πές" που έχουν διατυπωθεί, κατά καιρούς, στο ίδιο το σύστημα ή τις αρ-
χές που διέπουν την αθηναϊκή δικαιοσύνη, τις περισσότερες φορές υπό το
πρόσχημα της υπεροχής του Ρωμαϊκού Δικαίου και µε την μονότονη επί-

18. Όπως λ.χ. από τον Β. Ῥαρεῖϊέτε, Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Αρχαίων
Ἑλλήνων, wet. ερ. Βανδώρου, εκδ. Παπαδήμα, 1990, σελ. 207: «Γιατί να θελήσουμε ὕστερα
απ’ αυτά, όπως έκαμε ανάμεσα σε άλλους ο ΟἴοιΖ, να εξιδανικεύσουµε την αθηναϊκή δυκαιο-
σύνη, όπως χι ὅλους τους δημοκρατικούς θεσμούς του αιώνα του Περικλή; Ένα δικαστικό
σύστημα που κατέληξε στην καταδίκη του Σωκράτη, που μπορούμε να πούμε πως ἥταν ο κα-
λύτερος, ο πιο σοφός και ο πιο δίκαιος συγχρόνως άνθρωπος της εποχής του, πολύ απέχει.
από το να εἶναιδίκαιο, ακόµη και για την εποχή του. Σωστότερο είναι να παραδεχθούμε,
πως η Αθήνα, av και έκαμε προσπάθειες, δεν έφθασε στον τομέα της δικαιοσύνης, σ᾿ εκείνη
την ακμή, σ’ εκείνο το βαθμό της τελειότητας που έφτανεστις τέχνες, στα γράμματα, στη φι-
λοσοφία. Δεν υπάρχει αμφιβολία, πως δεν είχε το δικαστυκό τάλαντο που θα έχουν οι Ρω-
μαίοι. Είναι δίκαιο να αναγνωρίσουμε τη μεγάλη συμβολή της Ρώμης στον τομέα αυτό, στη
δημιουργία του πολιτισμού πον είναιτο θεμέλιο, η αρχή τονδικού μας πολιτισμού».
Ὁ ΓΙαοο[ίδτε υποστηρίζει ιδιαίτερα, ὁτι αδυναμία του αττικού δικαστικού συστήματος υ-
πήρξε επίσης ἡ έλλειψη ποινικού κώδυκα. Ατ. σελ. 296. Από πότε, όμως, ακριβώς οι Ρωμαίοι.
απέκτησαν ποινικό κώδικα; Ἐξάλλον, δεν πρέπει να λησμονείται, ὅτι, στας Αθήνας ἡ γραφή
παρανόμων και. η επιχειροτονία αποτελούσαν φραγμό κατ᾽ ἐνδεχομένων νομοθετικών επικα-
λύψεων και συγχύσεων. Ἐξίσου αστήριχτες κριτοιές έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς χα από
άλλους ιστορικούς, Κατά τον Βισεατάι, Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο, µετ. Π. Δημάκη, ἐκδ. Δ. Πα-
παδήμα, 1901 σελ. 58, σε σχόλιο της παρ. 2 του Όρκον των Ηλιαστών που αφορούσε την επι-
εἰκεια; «ἡ ασάφεια των αθηναϊκών νόμων άφηνε πολλά στην κρίση των δικαστηρίων». Ὁ συλ-.
λογισμός είναι αβάσιμος. Ἡ ἐν λόγω παράγραφος αφορούσε τα «κενά νόμου»και μόνον. Κα-
τά τα λοιπά, η δικαστική κρίση όφειλε να σχηματισθεί «κατά τους νόμους Χαι τα ψηφίσματα»,
µε γνώμονα την συνεκτίµηση, μαζί µε την συγκεκριμένη διάταξη, του νόμου στο σύνολό του.
Μόνον αν όλα αυτά άφηναν κάποιο κενό, οἱ δικαστές όφειλαν να κρίνουν κατά την «πλέον
δίκαια γνώμη». Άλλως- ἀλλ᾽ όχι ορθώς, ο 1. Νν. Ίοπος, Τῆε [ᾱιν and legal theory of ‘the
Greeks, Oxford, 1930 oeh. 150: «Στους Έλληνες μία δυιαστική απόφαση ἥταν κάτι το περισσό..
τερο υποκειμενικό και προσωπικό απ’ ὁσο φαίνεται σ᾿ εμάς». Στο Εισαγωγικό Σημείωμα του
Maurice Οτοῖοι στον Λόγο Περί του Στεφάνου, σελ. 13, διαβάζουμε ακόµη: «Οι Αθηναίοιεί-
χαν πολύ λίγο νομικό πνεύμα καὶ έκριναν περισσότερο με το συναίσθημα παρά σύμφωνα με
τα κείμενα»!
Παλαιότερα, ο 1ουΐε Ώεππει, δαγ la fonction du jugement en Droit ἔτες, σελ. 61 επ. μνῆ-
νεύονταςτον όρο «κατά γνώμην την δικαιωτάτην», κατέληγε στο συμπέρασμα, ὅτι, στας Αθή-
νας δὲν υπήρξε απόλυτη διάκριση ανάμεσα στη νομοθετική και τη δικαστική εξουσία: έφθανε
μάλιστα να δεχθεί, ότι, στο Αττιιό Δίκαιο, θεμελιώδης έννοια είναι το δίκαιο (Πυ5ιο) και όχι.
ο νόμος. Η άποψη αὐτήείναι μερικώς μόνο ορθή: κατά το μέτρο που αποχαλήπτει τι ἡ «υ-
περοχή του νόμον» ποτέ δεν είχε εκληφθεί από τους Αθηναίους νομικούς κατά την έννοια
του νομικού θετικισμού, της προσηλώσεως δηλαδή στο γράμμα του νόμου. Κατά τα λοιπά, ἡ
υπεροχή τον νόμον και η επακόλουθη διάκριση ανάμεσα στη Νομοθεσία και τη Δυκαιοσύνη
παραμένουν αχέραιες, ακριβώς όπως τις διευκρινίζει ο Δημοσθένης. Όσον αφορά στα γενικό-
τερα κριτήρια της δικαστικής κρίσεως (φιλανθρωπία, πραότης κ.λπ), είναι κριτήρια αυτού
τουιδίου του αθηναϊκού νόμου και όχι της πποχειμενικής κρίσεως των δικαστών: όπως λ.χ.
όταν, αντί να επιβληθεί θανατική καταδίκη, αφήνεται ανουιτή ἡ πόρτα της εξορίας.
Από τη νεώτερη βιβλιογραφία του θέματος της ερμηνείας, βλ. τις μελέτες τοῦ 1. Τρια-.
νταφυλλοπούλον, «Τα κενά του νόμου εν τω αρχαίω ελληνιώ δικαίω», EEN, τ. 30 (1963),
σε]. 753.758, ὅπου υποστηρίζεται, επίσης ὁτι ο Αριστοτέληςδίνει ευρύτατο περιεχόμενο στην
ερμηνεία του νόμου, δεχόμενος ὁτι ο δυιαστής θα μπορούσε, σε περίπτωση νομοθετικού κε-.
νού, να πρίνει «ὡς ἂν εἴη εχεί παρών», δηλαδή να υποκατασταθεί πλήρως στὴ θέση του νο-
 87

χληση της θανατικής καταδίχης του Σωκράτους”. Όσο χαι av προκαλεί,

την δικαιολογημένη αποδοκιμασία η χαταδίχη του εξόχου αυτού ανθρώ-
που, δεν παύει να είναι, υπό την ευρύτερη σκοπιά της ιστορίας, ένα περι-
στασιαχό γεγονός, οφειλόμενο περισσότερο στην έξαψη των παθών που
προχάλεσε ο Πελοποννησιαχός Πόλεμος χαι η ὕπουλη ενέργεια των Ἑρμο-
κοπιδών µε τις φανερές πολιτικές προεκτάσεις της, παρά οι αδυναμίες.
του δικαστικού συστήματος. Το ίδιο σφάλμα μπορούσε να είχε διαπραχθεί,
χαι από επαγγελματίες δικαστές. Από το άλλο μέρος, όταν πλέκουμε το ε-
γκώμιο του Ῥωμαϊμού Διιαίου (αποσιωπώντας τις αδυναμίες του!), δὲν
ποέπει να λησμονούμε την τεράστια οφειλή του απέναντι του Ελληνικού
Δικαίου. Τούτο δεν μειώνει χατά κανέναν τρόπο την μεγάλη συμβολή των
Ῥωμαίων στην χαλλιέργεια των νομιιών εννοιών, αλλά θα ήταν ορθότερο
να μιλάμε για ελληνορωμαϊκή νομική κληρονομία”. Οι Λόγοι του Δημο-
σθένους αποδεικνύουν περίτρανα, ότι στην Αθηναϊκή Δημοκρατία υπήρ-
χαν και Νόμοι χαι Δικαιοσύνη αλλά χαι υψηλού επιπέδου νομικού σκέψη.
Ὅταν μελετάει χανείς προσεχτιχά τα κείµενα του Δημοσθένους που α-
ναφέρονται στη Δικαιοσύνη, αντιλαμβάνεται ότι η ιδέα του ελευθέρου αν-

μοθέτη (Ηθιιά Νικομάχεια, 1137 Ὁ, επ.). Βλ. ομοίως Ματῖο Ταίατπαποα, «Ῥοϊπῖοα, εαμἰιὰ ε-
diritto nella pratica giudiciaria attica», Mvyjun Tewoyiov A’. Πετροπούλου. τ. Β", Αθήνα 1984,
σελ. 391 επ.
19. Ἡ πολύ απλοῦαί περιγραφή των αθηναϊκών θεσμών και της αθηναϊκής κοινωνίας.
συνεχίζεται ωστόσο και. σήμερα, όπως και. στους χρόνους της αστικής αριστοκρατίας των αρ-
χών του 19ου αιώνα, Σὲ πρόσφατο βιβλίο tov (Lesiécle de Périclés, Paris, P.U.F. 1990, och.
41-42), 0 1.1. Ματε γράφει: «Η πολιτιή ισότητα δεν επάγεται καθόλου την κοινωνική ισό-
τήτα, όπωςεπίσης δεν εγγυάται καθόλου τὴν ατομυκή ελευθερία, έννοια που στερείται άλλω-
στὲ κάθε σημασίας για έναν άνθρωπο του 5ου αιώνα π.Χ., ο οποίοςείναιεγκλωβισμένος μέ-
σα σε ένα πολύ στενό δίπτυο Χοινωνιιών, οικογενειακών, θρησχευτυκών, ηθικών Χαταναγκα-
σμών... η πόλη ελέγχει. επίσης τις ηθικές και θρησκευτικές ιδέες του πολίτη, ο οποίος μπορεί.
να διωχθεί δικαστικώς και να καταδυκαστεί. σε θάνατο για ιδέες θεωρούμενες ανατρεπτικές ἡ
ασεβείς, µε περισσότερο γνωστή τη δίκη συνειδήσεως του Σωκράτη... Ολόκληρη αυτή η πε-
οιγραφή θα μπορούσε να ανασχευασθεί. κατά πολλούς τρόπους. Θα αρκούσαν ωστόσο από
μόνες τους οι αναφορές το Δημοσθένους στις εγγυήσεις της προσωπικήςελευθερίας και ᾱ-
σφαλείας για να µας κάνουν σχεπτικούς εμπρός σὲ τέτοιες επιπόλαιες περιγοαφές.
70. Παρά τις επιφυλάξεις πον διατυπώνει στην αρχή του βιβλίου του για τους αθηναῖ-
πούς νομικούς θεσμούς (αντ.. σελ. 70). ο J. Ιπαθετι αναγνωρίζει οπωσδήποτε την επίδραση
του ελληνικού νομικού στοχασμού επί των μεγάλων Ῥωμαίων νομομαθών, όπως 0 Mucius
Scaevola, ο Ῥαρἱπίαπης, ο Ῥαυ]ης, ο [Πρίαπις, από τον 20 π.Χ. αιώνα ως τοὺς 2-3ους μ.Χ. αι-
ώνες (αυτ. σελ. Ἴ6). Ἡ επίδραση αντή είναι τόσο μάλλον χαρακτηριστική καθόσον, όπωςο {-
διοςο]. [πιθετι το αναγνωρίζει, αὐτ. σελ. 62. οι πολιτικοί. θεσμοί της Ρώμης πολύ απείχαν
από το δημοκρατικό πρότυπο των Αθηνών. H Δημοκρατία των Αθηναίων υπήρξε ὡστόσο
ἕνα κατ’ εξοχήν Κράτος Δικαίου, Χι αυτό εβάρυνε πολύ στη σκέψη των Ῥωμαίων νομικών.
Οιεπαφές των Ῥωμαίων µε τοὺς πολύ πιο προηγμένους Έλληνες υπήρξαν πολύ περισσότερο
ποώιμες παρ᾽ όσο συνήθως νομίζεται: από τον 6ο αιώνα κατά τον Έταποο δαποτί: «Italia €
παϊεὶ πε᾿]’ ἐιὰ τοπιάπα τερυὈἱοαπα». Στη Συλλογή Μελετών: ΩΙ Απο! ε ΝΟΙ. 1." εϑρετίσπΖα
greca e romana alle soglie del 2000, Academia dei Concordi, Rovigo, 1990, σελ. 37 επ. Βλ. καὶ
Κ. Τσάτσου, έαα.σελ. 84-85.
88

θρώπου δεν αποτελεί, πολιτικό σύνθημα ή ιδεολογία, αλλ’ έννοια που δια-
ποτίζει χαι συντηρεί αυτό τούτο το αντικειμενικό δίκαιο της Πόλεως. Αι-
σθάνεται, ότι αν έλειπε αυτή η ιδέα, η δημοχρατία δεν θα είχε πλέον χανέ-
να νόημα. Και αφού η ὕπαρξη της Πόλεωςείναι συνυφασμένη, στα μάτια.
του Αθηναίου ρήτορα χαι πολιτικού, µε την ορθή λειτουργία του δημο-
κρατικού πολιτεύματος, η ιδέα του ελευθέρου ανθρώπου αποχτά καθορι-
στική σημασία για την ίδια την ὕπαρξη της Δημοχρατίας των Αθηναίων:
ταυτίζεται, χατά κάποιον τρόπο, µε τη φιλοπατρία. Αυτός είναι ο λόγος
για τον οποίο ο Δημοσθένης επεξεργάζεται χαι αναλύει µε ιδιαίτερη φρο-
ντίδα τα στοιχεία που χατοχυρώνουν τη θέση του ελευθέρου μέσα στο νο-
μιιό σύστημα της δημοχρατίας.

2. Δικαστικές εγγυήσεις της προσωπικής ελευθερίας χαι ασφόλειας

Όπως υποδείξαµε σε προηγούμενο δημοσίευμα”, το Δίκαιο της Αθη-

ναϊκής Δημοκρατίας προσέκρουε αναγχαστιιά, στο χεφάλαιο των δύιαστι-
κών εγγυήσεων της ελευθερίας χαι ασφαλείας του προσώπου, στη διάχρι-
ση ανάμεσα στον ελεύθερο χαι τον δούλο. Η διάκριση, στο χεφάλαιο αυ-
τό, είναι πολύ ορατή. Συνίσταται σε μία γενικής μορφής διαφοροποίηση
του τρόπου μεταχειρίσεως από την έννομη τάξη, των ατόμων που υπάγο-
νται στην μία ή την άλλη από αυτές τις δύο μεγάλες χατηγορίες. Ο Δημο-
σθένης επιχειρεί, σε μία δεδομένη στιγμή (Κατ᾽ ᾿Ανδροτίωνος 55), να συ-
ναγάγει ένα γενικό χριτήριο διαφοροποιήσεως κατά τον ακόλουθο τρόπο:
«Και αν θελήσετε να σχεφθείτε χατά τι διαφέρει ο δούλος από τον ε-
λεύθερο, το χυριότερο που θα μπορούσατε να ευρήτε είναι, ότι, στους μεν
δούλους το σώμα είναι εχείνο που είναι υπεύθυνο για όλα τα αδικήματα,
ενώ στους ελευθέρους, αι όταν περιπέσουν στη μεγαλύτερη ατυχία, μπο-
ρούν να το περισώσουν: επειδή στις περισσότερες περιπτώσεις η ἵιανο-
ποίηση που παρέχουν οφείλει να αποτιμάται σε χρήμα».
Σύμφωνα µε το ανωτέρω απόσπασμα, ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό
γνώρισμα του ελευθέρου ανθρώπου προβάλλεται η ιδιαίτερη προστασία
που επιφυλάσσει το Αττικό Δίκαιο στην ψυχοσωματική χαι κουνωνιμή του
υπόσταση ως προσώπου”. Προστασία που εκδηλώνεται υπό διαφορετιιές

21. ΓΚ. Βλάχου, Η ιδέα του Ελυθέρου Ανθρώπουα.λπ., σελ. 23 επ.

72. Πρβλ. Περί τῶν ἐν Χερσονήσω 31: «Κατά τι διαφέρει ο ελεύθερος του δούλου: ott,
για τον ελεύθερο η μέγιστη ανάγκη είναι η υπευθυνότητα για τις πράξεις του, και δὲν γνωρί-
ἕω τίποτεμεγαλύτερο απ’ αυτό" ενώ για τον δούλοείναι οι σωματικές ποινές...»
23. Ὁ Ισοκράτης, στον Κατά Λοχίτου 1.5-6 ταυτίζει κατά τρόπον ανάλογο µε τον Δη-
μοσθένη το αδίκημα κατά του «σώματος» με την προσβολή της προσωπικότητας των ελευθέ-
οων:«ὁσοι τολμούν και παραβούν τον νόμο αυτόν που προστατεύει τα σώματά μας αδικούν
ὅλους ομοίως(τουςελευθέρους). Ποβλ. αυτ. 21: «Τό δ᾽ ἁμάρτημα τούθ᾽ οὔχ ὅμοιον δεῖ νομί
 89

μορφές και δίνει λαβή στη διακήρυξη μιας ολόκληρης σειράς απαραβία-
στων δικαιωμάτων, αρχίζοντας από εχείνο που χατοχυρώνει την σωματική
αχεραιότητα του ελευθέρου”.
Ένα τέτοιο δικαίωµα περιλαμβάνει, χατά πρώτο λόγο, την απαγόρευ-
ση των βασανιστηρίων, την οποία, όπως είναι γνωστό, µετά χόπου αγωνί-
ἕονται να επιβάλλουν οι σύγχρονες νομοθεσίες.
Ἡ απαγόρευση αυτή αποτελεί, κατά τον Δημοσθένη, χατάχτηση της α-
θηναϊκής δημοκρατικής νομοθεσίας. Στον Κατ᾽ ᾿Αριστοκράτους 33, ο Αθη-
ναίος ρήτωρ, αφού αναφέρει την διάταξη που απαγορεύει τις βιαιοπραγίες
χαι την καταβολή λύτρων εἰς βάρος του χατηγορουμένου, διευκρινίζει με
κάποια λεπτομέρεια τι ακριβώς σημαίνει η απαγόρευση αυτή. Παρατηρεί
«Να μην τύχει κανείς χακής μεταχειρίσεως οὔτε να καταβάλει λύτρα:
τι σημαίνουν όλα αυτά; το να μην τύχει χανείς χαχής μεταχειρίσεως, νο-
μίζω, είναι σε όλους γνωστό ὁτι σημαίνει να µη μαστιγώνεται, να µη δένε-
ται µε αλυσίδες, ούτε να υφίσταται χάποια ανάλογη μεταχείριση’ το δε να
μην καταβάλει λύτρα, σημαίνει να µην καταβάλει χρήματα».
Το γεγονός ότι η ἐν λόγω προστασία περιορίζεται σε μόνους τούς ε-
λευθέρους’ οσονδήποτε χαι ἂν ξενίζει σήμερα, δεν μειώνει, ωστόσο, χατά

ζειν τοῖς ἄλλοις οὐδέτάς τιμωρίας ἴσας ποιείσθαι περί τε τοῦ σώματοςκαί τῶν χρημά-.
των, ἐπισταμένους ὅτι τοῦτο πᾶσιν ἀνθρώποις οἰκεικότατον ἔστι χαι τούς τε νόμους ἐθέμεθα.
καί. περί τῆς ἐλευθερίας μαχόμεθαν καί τῆς Δημοκρατίας ἐπιθυμοῦμεν καί τ᾽ ἄλλα πάντα τά
περί τόν βίον ἕνεκα τούτου πράττομεν».
Ἐίναι προφανές ὁτι προβάλλεται, εδώ, το δικαίωµα της προσωπικότητας.
Από μία πλευρά,τα λόγια του Ισοκράτους θυμίζουν το περίφημο άρθρο 34 της Γαλλι-
πής Διακηρύξεως του 1973: «Il y a oppression contre le corps social, lorsqu’ un seul de ses
membres est opprimé>.
24. Δικαίωμα των ελευθέρων αποτελεί η απαγόρευση των βασανιστηρίων εκ μέρους των
οργάνων της εξουσίας, ενώ προβλέπεται ο ραβδισµός των δούλων ως μαρτύρων ενώπιον
των δικαστηρίων. Ὁ θεσμός αυτός είναι, βέβαια, παράλογος χαι δυιαίως έχει επικριθεί: «ἑρ-
χεται, γράφει ο Ὁ. Μας-Ῥοννεῖ], σε αντίθεση µε την ανθρωπιά, πον εἴμαστε συνηθισμένοινα.
θεωρούμε ὡς χαρακτηριστικό των Αθηναίων». é a. 370-380. Ποβλ. αυτ. σελ. 132, 185-187,
200-201. Πρβλ. A. Biscardi é a. eh. 159 en. O Flaceliére, é a, σελ. 64, μνημονεύονταςτις.
συμβουλές που δίνει ο Πλάτων, στους Νόμουςγια την καλή μεταχείριση των δούλων, σημει-
ώνει; «(0 Πλάτων) εμπνέεται, γράφοντας αυτά, από τη φιλάνθρωπη συμπεριφορά των περισ-
σοτέρων συμπολιτών του απέναντι στοὺς δούλους τους». Υπενθυμίζεται, εδώ, ὅτι οι βιαιο-
πραγίες ἐν γένει -και εἰς βάρος των δούλων-- είναι παράνομες και τιμωρούνται από τον νό-
μο, όπως µας πληροφορεί ο Δημοσθένης: βλ. Γ. Κ. Βλάχον: Η ιδέα του Ελευθέρου Ανθρώ-
που, σελ. 119. Όπως παρατηρούν οι Βοϊσϊοτά ᾱ: Κοζίπόοπ, έ. α. σελ. 204: «Αυτός ο συγκερα-
σμός της δυιαιοσύνης µετην ευσπλαχνία ήταν σύμφωνος μ᾽ ένα πνεύμα χαλωσύνης που εχ-
φραζόταν ὁλο και εντονότερα µε διαφόρους τρόπους. Πραγματικά µας προκαλεί ἐκπλήξη το
γεγονός ότι υπήρχε τόσος ανθρωπισμός σ' αυτή την ταραγμένη από πολέμους εποχή και τό-
ση μεγάλη λαχτάρα για ειρήνη».
25. ΜΕτις επιφυλάξεις που αφορούν στο θέμα της δουλείας, είναι χρήσιμο να υπο-
γραμμισθεί, εδώ, ὅτι η προστασία της προσωπικότητας, στη Δημοκρατία των Αθηναίων, εβά-
δισε παράλληλα µε την ελευθεροποίηση των συναλλαγών, αλλά και µε την εντατική καλλιέρ-.
γεια του κοινοτικού πνεύματος, που απετέλεσε μόνιμο φραγμό στο μονόπλευρο φυσιοκρατι-
90

πανένα τρόπο την σημασία της διαπιστώσεως, ότι ο θεσμός εμφανίζεται

στην ιστορία της ανθρωπότητας περισσότερο από δύο χιλιάδες χρόνια
πριν εισχωρήσει εχ νέου στα ήθη της εποχής µας.
Ποέπει να σημειωθεί, άλλωστε, ότι η ευαισθητοποίηση του Αθηναίου
νομοθέτη στο θέμα της προστασίας της σωματιμής ακεραιότητας του ατό-
μου, δεν περιορίζεται μόνο στην προστασία του σώματος, αλλά καταλαμ-
βάνει χαι την ζωή του ατόμου. Έτσι, παρά το γεγονός, Ott δεν είχε θεσπι-
otel στας Αθήνας η κατάργηση της θανατικής ποινής -και δεν έλειψαν μά-
λιστα, εχεί, οι θανατικές εκτελέσεις - έγυνε οπωσδήποτε κάποια σοβαρή
προσπάθεια αποφυγής ή μετριασμού της επιβολής του φοβερού αυτού μέ-
τρου ποινικής καταστολής. Στον ίδιο αυτόν Λόγο (Κατ᾽ ᾿Αριστοκράτους
65 επ., 69 επ.), ο Δημοσθένης επιμένει, πράγματι, επί του γεγονότος ὁτι οι
χαθιερωμένες διαδικασίες ενώπιον του Αρείου Πάγου είναι όχι μόνο λε-
πτοµερειακές χαι αυστηρές, αλλά χαι εµφορούνται, ιδιαίτερα, από πνεύμα
αµεροληψίας χαι φιλανθρωπίας. Ὑπενθυμίζει, ειδικότερα, χαι επιδοχιμάζει
την διάταξη σύμφωνα µε την οποία ο κατηγορούμενος για αχούσιο φόνο
έχει το δικαίωμα να αυτοεξοριστεί µετά την πρώτη απολογία, χωρίς οὔτε
ο χατήγορος οὔτε το δικαστήριο οὔτε κανένας τρίτος να έχει το διμαίωµα
γα τον εμποδίσει”' Η δικαιολόγηση αυτού του θεσμού από τον Δημοσθένη
είναι άκρως ενδιαφέρουσα.
«Πώς, λοιπόν, άνδρες Αθηναίοι, έχουν έτσι τα πράγματα; διότι εχεί-
γοι οι οποίοι από την αρχή έθεσαν αυτές τις νόμιμες διατάξεις, οποιοιδή-
ποτε χαι αν ήσαν, είτε ήρωες, είτε θεοί, δεν έβαλαν χατά των ατυχημάτων,
αλλ’ ανεχούφισαν κατά τρόπον ανθρώπινο, όσον αυτό ήταν επιτρεπτό,τις.
συμφορές» (αυτ. 70).
Στον χατάλογο των θεμελιωδών δικαιωμάτων που αφορούν στην προ-
στασία της ζωής χαι της σωματικής ακεραιότητας του ατόμου, περιλαμβά-
γονται επίσης οι διατάξεις που απαγορεύουν τις αυθαίρετες συλλήψεις.
χαι διαχηρύσσουν το άσυλο της κατοικίας. Και στο κεφάλαιο αυτό η μαρ-
τυρία του Δημοσθένους µας είναι πολύτιμη.

κό ατοµμικισµό. Ἔτσι έγινε δυνατό από πολύ ενωρίς, όπως το απεδείκνυε ο Ακαδημαϊκός
Παναγιώτης Ζέπος, αγωγές όπως η γραφή ὕβρεως, η γραφή συκοφαντίας, η γραφή κακώσε-
ως, ἡ δίκη κατηγορίας κ.ά. να καλύπτουν επίσης το ηθικό δικαίωµα τὴς προσωπικότητας,
Χατά τρόπο ανάλογο προς πρόσφατες εξελίξεις του ευρωπαϊκού Δικαίου. Βλ. την Ανακοίνω:
σή του στο Recueil de la Société Jean Bodin, τ. 46, Βτιχεῖ]ες 1989, σελ. 87 επ., υπό τον τίτλο:
«L’individu face au pouvoir dans le monde antique greco - romain». Emi tov e&ehiEewv Tov
οικογενειακού ουκονομικού δικαίου βλ. ειδικότερα Ῥ.Μ. ΜασῬοννεῖι, έ. α. σελ. 157 επ.
26. Το αυτό πνεύμα πρυτανεύει και στη διαδικασία που εκτυλίσσεται ενώπιον του δι-
καστηρίον πον φέρει το όνομα «Παλλάδιον», το οποίο επιλαμβάνεται των υποθέσεων πον ᾱ-
φορούν τοὺς «ακουσίους φόνους» Στην περίπτωση αυτή ο κατηγορούμενος εγκαταλείπει ε-
ντός προθεσμίας την Ἐπικράτεια και δὲν επανέρχεται παρά μόνον εφόσον τυχαίνει συγγνώ-
Ίης από τοὺς συγγενείς του θύματος. Κατ᾿ Αριστοκράτους, 72-73.
 91

Στον Λόγο Κατ᾽ ᾿Ανδροτίωνος 51 - 52 η προστασία του ασύλου της

κατοικίας διατυπώνεται µε πολλή έμφαση:
«Διότι, αν θέλετε να εξετάσετε για ποιό λόγο θα προτιμούσε χανείς.
να ζει σε δημοκρατία παρά σε ολιγαρχία, αυτό που θα ερχόταν πρώτο στο
μυαλό σας είναι, ότι, στη δημοκρατία είναι όλα ηπιώτερα... Αλλά σ᾽ εμάς
πότε ως τώρα συνέβησαν χειρότερα πράγματα στην Πόλη; Όλοι θα ελέγα-
τε επί των Τριάκοντα. Τότε, ωστόσο, όπως ακούμε τουλάχιστον, δεν υπήρ-
χε κανείς που δεν θα μπορούσε να σωθεί, εάν εχρυβόταν στο σπίτι του:
αλλά χατηγορούμε τους Τριάχοντα, ότι προέβαυναν σε αυθαίρετες συλλή-
ψεις στην αγορά. Αυτός λοιπόν (ο Ανδροτίων) τόσο πολύ τους υπερέβαλε
σε αναισχυντία, ώστε, πολιτευόμενος μέσα σε μία δημοκρατία, μετέβαλε σε
δεσμωτήριο την κατοικία του χαθενός οδηγώντας τους Ένδεκα μέσα στα
σπίτια».
Όπως συνάγεται από το παραπάνω χείµενο, στο Αττιμό Λίκαιο απα-
γορευόταν τόσο η παραβίαση του ασύλου της κατοικίας, όσο χαι οι αυθαί-
ρετες συλλήψεις. Σε όλες αυτές τις αναφορές, η συλλογιστική του Δημο-
σθένους εχτυλίσσεται κατά τρόπο που προδιαγράφει ολόχληρη τη φιλοσο-
φία του νεωτέρου habeas corpus. ‘Eto, apov επαινέσει προηγουμένως τον
Αθηναίο νομοθέτη για όσα προέβλεψε «ὑπέρ εὐσεβείας ὅλης της Πόλεως»
(Κατ᾽ ᾿Αριστοκράτους 25), δηλαδή υπέρ της προστασίας του δημοσίου
συμφέροντος, θα φέρει στην επιφάνεια ένα άλλο θεμελιώδες δικαίωμα: το
τεχμήριο αθωότητας του κατηγορουμένου.
Ὁ Αθηναίος νομοθέτης, γράφει, αντιλαµβανόταν σαφώς ότι, όταν γί-
νεται λόγος για τη διάπραξη κάποιας εγχληματικής πράξεως και πριν η
πράξη αυτή καταλογισθεί σε ένα άτομο σύμφωνα με τις προβλεπόμενες
από το νόµο διαδικασίες:
«Όλα αυτά είναι απλές λέξεις, όπως αν κάποιος φονεύσει, προβεί σε
ιεροσυλία ἡ σε προδοσία, όλα αυτά είναι λέξεις που χρησιμεύουν ως λό-
Ύοι παραπομπής σε δίκη: μόνον όταν χάποιος διιασθεί, και κριθεί ένοχος,
όλα αυτά γίνονται αδικήματα».
«Ανδρόφονος, αναφωνεί, σε ένα άλλο σηµείο του αυτού Λόγου (παρ.
29), αποχαλείται μόνο όποιος έχει κριθεί, ένοχος από το αρμόδιο δικαστή-
οιο».
Ὅπωςείναι γνωστό σε όλους, το τεκμήριο αθωότητας του χατηγο-
οούμενου ενέχει θεμελιώδη σημασία εντός του όλου συστήµατος των δι-
καιωμάτων χαι ελευθεριών του νεωτέρου κόσμου. Το ίδιο συμβαίνει, σύμ-
φωνα µε τις χατηγορηµατιμές διαβεβαιώσεις του Δημοσθένους, χαι µε το
Αττικό Δίκαιο. Χωρίς να μειώνει την χρησιμότητα της γενικής ποινικής.
προλήψεως, µε την οποία, όπως είδαμε, επιδοχιµάζει ο συντάκτης του
Κατ᾽ ᾿Αριστοκράτους, το τεκμήριο της αθωότητας οδηγεί, πράγματι, κατ᾽
ευθεία γραμμή στην υιοθέτηση νομίμων διαδικασιών καθ’ όλο το μήκος
χαι το πλάτος της ποινικής καταστολής, κατ᾽ αποχλεισμό των αυθαιρέ-
92

των συλλήψεων, μέτρων βιαιοπραγίας χατά του προσώπου, καταβολής.

λύτρων, παραβιάσεως του ασύλου της χατοικίας ή στερήσεως του φυσι-
κού δυιαστή. Δηλαδή όλων περίπου των μέτρων που προβλέπει χαι ο λε-
γόμενος χλασσιιός χατάλογος των δικαιωμάτων χαι ελευθεριών του νεώ-
τέρου κόσμου!
Η οργή του Αθηναίου ρήτορα χατά του Αριστοχράτους οφείλεται α-
χριβώς στο γεγονός, ότι ο τελευταίος υπέβαλε στη λαϊκή Συνέλευση σχέ-
διο ψηφίσματος, µε το οποίο, εκτός του ότι προβλέπεται µη νομοθετημένη
ποινή (βλ. χατωτ.), παραμερίζονται όλες οι θεσπισμένες υπέρ του ατόμου
διατάξεις. Το άτομο χυνδυνεύει, ως εχ τούτου, να ευρεθεί έρμαιο στα χέ-
ρια της αυθαιρεσίας”. a
Το τεκμήριο της αθωότητας, σε συνδυασμό µε το επίσης κατοχυρωµέ-
νο από το Αττιιό Δίχαιο δωιαίωµα της υπερασπίσεως”', χαθώς και η χα-
θιερωμένη αρχή «κανείς δεν αφαιρείται από το φυσιιό του δικαστή»” χαι

27. Πρβλ. αὐτ. 36: «Καταργείς το ενδιάμεσο, επειδή υπάρχει τέτοιο, ανάμεσα στην κα-
τηγορία χαι την αποδεδειγμένη ενοχή: είναι ο έλεγχος χαι η δικαστική απόφαση περί της
πράξεως».
28. Ὁ Δημοσθένης επιτίθεται µε δριμύτητα κατά του Τιμοκράτους, στον ομώνυμο Λόγο
(63), διότι παρέδιδε στους Τριάκοντα άτομα τα οποία δεν είχαν γίνει αντικείμενο δικαστι-
τής χρίσεως, οπότε θα είχε δοθεί σ᾽ αυτά η ευκαιρία να υπερασπισθούν τον εαυτό τους. Κα-
τά το Αττικό Δίκαιο, παρατηρεί σε έναν άλλο Λόγο (Κατ᾽ Αριστοκράτους 80), εἰναι σαφές.
ὁτι «ο συλληφθείς δεν θα υποβληθεί σε καμμία ποινή προ της καταδικαστικής αποφάσεως».
Ποβλ. aut. Π6:«Ἐίναι αντίθετο στη θρησκεία και τον ανθρωπισμό, ένας άνθρωπος που έχει
την ίδια φύση μ᾽ εμάς να συλληφθεί. και να κρατηθεί χωρίς δικαίωμα υπερασπίσεωςκαι. δια-
δυιασία ενώπιον δυκαστηρίου». Καιτι να πει κανείς, αναφωνεί. σε ένα άλλο σηµείο του av-
τού λόγου (63), για ένα σχέδιο νόμου, στο οποίο Sev προβλέπεται οτε απαγγελία κατηγο-
οίας, οὔτε δικαστική κρίση, οὔτε ενσυγείδητη μαρτυρία, οὔτε επιβολή όρκου, αλλ’ η ποινή ε-
πιβάλλεται αμέσως μετά την πράξη -και μάλιστα μία ποινή απαγορευμένη από τοὺς νό-
μους.» «Για να επιβληθεί η ποινή της εξορίας, επαναλαμβάνει στον ίδιο αυτόν Λόγο (αυτ.
215), απαιτείται η τήρηση των νομίμων διαδικασιών. Για το αυτό θέμα ποβλ. Ανδροκίδου,
Περί τῶν Μυστηρίων Ι 19 «Οὕτω γάρ καί. δίκαιο ἀπολογεῖσθαι», καθώς και Avatov, Kat”
Ἐρατοσθένους, 17, 82. Το δικαίωμα της απολογίας υπογραμμίζει και ο Ισοκράτης, Περί
Αντιδράσεως, 21-22: «ὁμοίως ἀκροᾶσθαι τῶν κατηγορούντων χαί τῶν κατηγορουμένων». O
Αριστοτέλης, από την πλευρά του, πιστοποιεί, στην ᾿Αθηναίων Πολιτεία ΧΙ.Υ, 1: «κανείς.
Αθηναίος δὲν επιτρέπεται να υποστεί επιβολή ποινής, αν δεν είχε προηγουμένως καταστεί υ.
κανός να υπερασπισθεί τον εαυτό του ενώπιον ενός δικαστηρίου και σύμφωνα µε τοὺςι.
σχύοντες νόμους». Ὑπενθυμίζεται ὁτι το δικαίωµα της υπερασπίσεως, καθώς και της ισότη-
τας των διαδίκων, είναι χαθιερωμένο με διάταξη συνταγματιιού κύρους, όπως είναι ο
Όρκος των Ηλιαστών: «Θα ακροασθώ χαι τον χατήγορο και τον κατηγορούμενο µε την ἰδια.
προσοχή χαι θα αποφασίσω αποκλειστιχά επί του αντικειμένου της διώξεως». Στον Περί τοῦ
Στεφάνου, 2 διαβάζουμε ακόµη: «Κοντά στα άλλα δικαιώµατα εἴναι αναγνωρισμένο και τού-
το,της ίσης ακροράσεως αμφοτέρων -το ὁμοίως ἄμφοιν ἀκροάσασθαι. Ὁ Δημοσθένης επεξη-
γεί, άλλωστε ο ίδιος, το περιεχόµενο αυτού τοῦ δικαιώματος: «Τούτο σημαίνει όχι μόνο να
μην έχει κανείς προκατειλημμένη γνώμη χαι να επιφυλάσσει την ίδια εὔνοια στον καθένα
[διάδικο], αλλά και να αφήνει στον ένα χαι τον άλλο από τοὺς αντιδίκους να επιλέξει το
σχέδιο και τον τροπο απολογίας που θα χρησιμοποιήσει» (αυτ. πρβλ. αυτ. 7).
29. Τροποποιώντας χαι αλλοιώνοντας την χείµενη νομοθεσία, ο Αριστοχράτης, όπως,
 93

το δικαίωµα του ουιαχού ασύλου προσδίδουν στους Λόγους του Δημο-

σθένους εντελώς σύγχρονες αποχρώσεις.
Το οπλοστάσιο των δικαιωμάτων χαι ελευθεριών µε το οποίο είναι
Χατασφαλισμένος ο ελεύθερος άνθρωπος, δεν εξαντλείται µε τα παραπάνω
μνημονευόμενα.
Οι εγγυήσεις της προσωπικής ασφαλείας περιλαμβάνουν αχόµη, κατά
τον Δημοσθένη, την απαγόρευση της καταδίκης περισσότερο από μία φορά
για την αυτή αιτία (εκείνο που εκφράζεται στο σύγχρονο δίκαιο µε τον
xavova. non bis in idem):
«Οι νόμοι απαγορεύουν όπως το ίδιο πρόσωπο διωχθεί δύο φορές
για την αυτή αἰτία, είτε πρόχειται για δίχες, είτε για λογοδοσίες ἡ διαδι-
κασίες αμφισβητήσεως ή ὁ,τι άλλο παρόμοιο» (Προς Λεπτίνην 147).
Ὁ Δημοσθένης συνάγει, επίσης, από αυτή την απαγόρευση, την μη επι-
βολή, σωρευτιιώς, περισσοτέρων από μία ποινών:
«Διότι γνωρίζετε ασφαλώς τούτο, ότι για όσους διαπράττουν τα φο-
βερότερα αδικήματα σε βάρος σας, ο νόμος ορίζει ρητώς: «δεν επιβάλλε-
ται, σε καμμία δικαστική απόφαση, περισσότερο από μία ποινή, σωματική
ή χοηματική, όπως θα αποφασίσει το δικαστήριο, χωρίς να επιτρέπεται η
επιβολή χαι των δύο» (Προς Λεπτίνην 1535).
Σε ένα απόσπασμα, εξ άλλου, που παρετέθη προηγουμένως (Κατ’
Αριστοκράτους 36), ο Δημοσθένης προσάπτει στον Αριστοκράτη την χατη-
γορία ότι το ψήφισμα το οποίο προτείνει, εισάγει ποινή της οποίας η νο-
μοθετική πρόβλεψη δεν προηγείται της χαταδικαστικής αποφάσεως, χαι
μάλιστα επί, εγκληµατικών πράξεων που δεν έχουν βεβαιωθεί, χαθ᾽ οιονδή-
ποτε τρόπο. Τούτο αποτελεί, χατά τον Δημοσθένη, δεινή παραβίαση της
χατεστημένης συνταγματικής τάξεως.
«Γιατί, χανέναν ένοχο, λέγει, απευθυνόμενος στους δικαστές, δεν πα-
ραδίδετε στον κατήγορό του: οὔτε όταν δικάζετε κάποιον, επιβάλλετε την
ποινή όπως σας υποδειινύει κάθε φορά το θύμα, αλλά αντίθετα εθεσπίσα-
τε κάθε φορά τους νόμους πριν από τα αδικήματα, χωρίς να είναι γνω-
στοί, οὔτε εκείνοι που θα αδικήσουν οὔτε εχείνοι που θα αδωιηθούν» (Κα-
τά Μειδίου 30).
Στο χωρίο αυτό εξαγγέλλεται, οὔτε λίγο οὔτε πολύ, ο περίφημος κα-
νόνας πυ]]α ροεπὰ οἷπε Ίεβε, που περιλαμβάνουν όλα τα νεώτερα δηµοχρα-
τικά Συντάγματα, χαι που ενέχει καίρια σημασία όχι μόνο για την ποινική
καταστολή αλλά χαι για την προστασία της καθόλου δημοχρατιχής έννο-
μης τάξεως.

παρατηρεί ο Αθηναίος ρήτωρ (Κατ’ ᾿Αριστοκράτους 62) τι άλλο κάνει παρά να παραγχωνί-
ζει «τα τεταγμένα δικαστήρια» και να επιβάλλει τὴν ποινή της εξορίας στερώντας τον Χατη-
γορούμενοτου δικαιώματος της προασπίσεως;
30. Ἡ ακρίβεια, ωστόσο, αυτής της διαβεβαιώσεως έχει αμφισβητηθεί από τον μεταφρα-.
στήτης γαλλικής εκδόσεως165 Βοος Lettres, 2.1, σελ. 198, υποσ. 1
 Πρέπει να σημειωθεί ev προχειµένω, Ott στο Ποινικό Δίμαιο των
Αθηναίωνείχεν επικρατήσει ήδη από της εποχής του Δράκοντος η αντίλη-
ψη περί του προληπτιιού χαρακτήρα της ποινής". Η αντίληψη αυτή ενι-
σχύει έτι μάλλον τον γενικό κανόνα της µη αναδρομικότητας των νόμων,
για τον οποίο έγινε λόγος σε προηγούμενες αναπτύξεις. Στο παρακάτω α-
πόσπασµα του Κατά Μειδίου 37, ο Δημοσθένης επεξηγεί την σημασία του
απαγορευτικού χανόνα µε τα εξής λόγια:
«Ποιο είναι το έργο των νόμων αυτών; Ἐξασφαλίζουν σε όλους τούς.
πολίτες την δυνατότητα να λάβουν µε αυτούς ικανοποίηση, αν αδικηθούν.
Όταν λοιπόν τιµωρείτε κάποιον παραβάτη των νόμων, δεν τον παραδίδετε
στους χατηγόρους του, αλλά ενισχύετε για το συμφέρον σας τους νό-
μους».
Θα μπορούσε χανείς ανενδοιάστως να προσυπογράψει, εδώ, την γενι-
Χή διαπίστωση του Ο. Ω]οῖΖ: «... Με όλες αυτές τις αρχές η αθηναϊμή δη-
μοχρατία του 5ου αι. τείνει να χρατήσει µια σωστή ισορροπία ανάμεσα
στη νόμιμη εξουσία του χράτους χαι Ta φυσιιά δικαιώματα του
ατόμου»”, Μπορεί μερικές απ᾽ αυτές τις αρχές να είχαν αποβάλει μέρος
της ισχύος τους χατά τους χρόνους του Δημοσθένους. Οπαδός της συ-
νταγματικής ορθοδοξίας, ο τελευταίος δεν παύει, ωστόσο, να τις επυιαλεί-.
ται µε όλη την δύναμη της ψυχής του, επειδή πιστεύει ότι μόνο αυτές οι
αρχές θα μπορούσαν να σώσουν χαι το πολίτευμα Χαι την ίδια την ὑπό-
σταση του χρότους των Αθηναίων. Οπωσδήποτε, θα αρχούσαν χαι μόνες
οι μαρτυρίες του Δημοσθένους, σχετιχά µε τις δικαστιχές εγγυήσεις της
προσωπικής ελευθερίας χαι ασφαλείας, για να ανατρέψουν ολόκληρη την
αυθαίρετη χαι βεβιασμένη θεωρία περί της δήθεν ανελευθερίας των Αρχαί-
ων

31. Ὁ Δημοσθένης συμμερίζεται την αντίληψη αυτή περί του προληπτοιού χαρακτήρα.
της ποινής. Στον Κατά Μειδίου 3Ἱ γράφει, μεταξύ άλλων: «Γιατί ποιος από σας αγνοεί ὁτι,
αν δεν τιμωρούνταιοι ένοχοι, πολλαπλασιάζονται τα περιστατικά του είδους αυτού, ενώ η
επιβολή της νόμιμης ποινής, σε όποιον χάθε φορά συλλαμβάνεται, θα ἥταν ο μόνος τρόπος
για να μὴν παρανομεί. κανένας στο μέλλον»; Η αντίληψη αυτή περί της ποινής, όπως σημει-
ώνεται στο χείµενο, εἰχεν αρχίσει να επικρατεί ήδη από τους χρόνους του Δράκοντος (βλ.
Προς Λεπτίνην 154). Αργότερα, η Σοφιστική χαιιδιαίτερα ο Πρωταγόρας (324 Ὁ) διεύρυναν
το πθικό.πολιτοιό πλάτος αυτής της αντιλήψεως, ώστε να περιληφθεί στους σκοπούς της
ποινής η βελτίωση του εγκληματία, αν και το περιθώριο εφαρµογής αυτής της ιδέας ήταν πε-
οιορισμένο, λόγω της µη επιβολής στερητικών της ελευθερίας ποινών στους πολίτες. Οπωσ-
δήποτε, ο Πρωταγόρας δεν εκαινοτόµησε απολύτως καταπολεμώντας την ανταποδοτική θεώ-
οία της ποινικής καταστολής, όπως το ὑπολαμβάνει ο Ίαεβετ, έ. α. σελ. 356. Όπως παρατηρεί.
ορθώς η J. de Romilly, é σελ. 232: «από την στιγµή που ἡ ποινή ήλθε να αντιιαταστήσει
την εκδίκηση, η ελληνική σκέψη προσανατολίσθη προς αυτή την κατεύθυνση, και ηθέλησε να
διακρίνει στην τιμωρία μία ενθάρρυνση για να συμπεριφέρεται κανείς καλύτερα».
32. Ε. α. σελ. 156. Βλ. και την ενδιαφέρουσα παλαιότερη εργασία του C. Gardikas,
Quelques considérations sur le droit pénal attique et les oeuvres des tragiques, Bruxelles, 1923.
33, Βλ. Γ. Κ. Βλάχου, Η ιδέα του Ἐλευθέρου Ανθρώπου κ.λπ., σελ. 15 επ. Στις εκεί α-
ντυκρουόµμενες γνώμες μπορεί να προστεθεί τώρα και ἡ γνώμη του Jean-Pierre Vernant («Le
Μοπάς», 8 Ιουνίου 1993), ο οποίος επαναλαμβάνει τα από της εποχής του Βεπ]απιίη Οσπσίθπι.
διαλαμβανόμενα, ὁτι δηλαδή οι Ἕλληνες εγνώριζαν μόνον την πολιτική και όχι την ατομική,
ελευθερία. Κατά τον Υεπιαπῖ, αυτή η ελευθερία των Ἑλλήνων «δεν προϊποθέτει την ὕπαρξη
μίας ολόκληρης σειράς εννοιών, τις οποίες [εμείς οι Νεώτεροι] θεωρούμε ὡς θεμελιώδεις:
την παρουσία, πλάι στο κράτος, ἡ μάλλον κατέναντι σ᾽ αυτό, μίας κοινωνίας ποὺ έχει την
δική της ζωή, την ανάγκη συνεπώς της συστάσεως αντισταθμιστικών εξουσιών, την ιδέα ὁτι.
το άτομο διαχαθορίζεται από αναπαλλοτοίωτα δικαιώματα, ὁτι η κοινότητα απορρέει από
ἑνα συμβόλαιο, δυνάμει του οποίου τα μέλη της εκχωροῦν την εξουσία στο κράτος. Οι
Ἕλληνες, στερούνται παντελώς της ιδέας τοῦ ενός μοναδικού ατόμου, κατόχου καθολικών
και αναπαλλοτριώτωνδικαιωμάτων,ιδέας που φαίνεταισ᾿ εμάς σαν αυτονόητη». Στο ανωτέ-
οω σημειούμενο βιβλίο μου, γενικά, αλλά και στο εδώ αναδηµοσιευόμενοκεφάλαιο, δείχνεται
πόσον ὅλες αυτές οι αρνητικές διαβεβαιώσεις είναι ανυπόστατες.