CHUYÊN 

ĐỀ 

ỨNG DỤNG BỨC XẠ ION HÓA 
TRONG Y HỌC 
 Tạo ảnh bằng tia X
 Tạo ảnh bằng bức xạ hạt nhân
 Xạ Trị
 Tạo ảnh cộng hưởng từ

12/04/2023 Chương 5 - Ứng dụng bức xạ ion hóa trong y học 1

CHUYÊN ĐỀ

ỨNG DỤNG BỨC XẠ ION HÓA 
TRONG Y HỌC 
 Tạo ảnh bằng tia X
 Tạo ảnh bằng bức xạ hạt nhân
 Nguyên tắc
 Qui trình thực hiện ghi nhận ảnh
 Gamma camera
 SPECT
 PET

 Xạ Trị
 Tạo ảnh cộng hưởng từ
12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 2
 MỤC TIÊU BÀI HỌC
Sau khi học xong, sinh viên sẽ:
1. Tính được chu kỳ bán rã hiệu dụng và các giá trị liên quan.
2. Phân biệt các đặc điểm sinh học và vật lý để áp dụng các kỹ
thuật chụp ảnh SPECT, PET. 
3. Phân biệt được các tiêu chí lựa chọn dược chất phóng xạ.
4. Phân biệt được các phương pháp sản xuất đồng vị phóng xạ, 
và cân bằng các phản ứng hạt nhân liên quan. 
5. Phân biệt được các kỹ thuật ghi nhận phóng xạ trong các
phương pháp chụp ảnh SPECT, PET.

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 3

Tạo ảnh bằng bức xạ hạt nhân

Nguyên tắc
 Đưa các chất đánh dấu phóng xạ vào trong cơ thể người và ghi nhận
bức xạ phát ra bên ngoài cơ thể
 Ghi nhận nồng độ của chất phóng xạ tại cơ quan cần chẩn đoán
 Nồng độ phụ thuộc vào sự hoạt động của cơ quan
 So sánh sự phân bố nồng độ dược chất phóng xạ của cơ thể với người
bình thường

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 4

Qui trình thực hiện việc ghi nhận ảnh

Chọn đồng vị phóng xạ

Tạo các phân tử đánh dấu

(Dược chất phóng xạ)

Đưa vào cơ thể người và chờ

đợi sự chuyển hóa

Ghi nhận sự phân bố chất phóng xạ

trong cơ thể
12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 5
 Qui trình thực hiện việc ghi nhận ảnh

Chọn đồng vị phóng xạ

Một dược chất phóng xạ chẩn đoán lý tưởng là tạo ra các
photon (gamma) có thể đo được với hiệu ứng sinh học nhỏ nhất
đối với tế bào và mô.
 Thời gian sống ngắn T1/2

 Phát các bức xạ hạt nhân thích hợp

 Tỷ số “đích” / “không đích” cao

 Tốc độ hấp thụ “hạt nhân đích” của cơ quan cần chẩn đoán 

 Khả năng bài tiết chất đánh dấu 

 Sản xuất dễ dàng 

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 6

Thời gian bán hủy ngắn:
• Thời gian bán hủy ngắn tương đối, không nên vượt
quá thời gian quy định để hoàn thành quá trình
chụp.
• ‐> giảm liều xạ
• Thời gian bán hủy lý tưởng thỏa mãn các yêu cầu
chup ảnh trong khi vẫn duy trì chất lượng của quá
trình quét.

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 7

Phát bức xạ hạt nhân phù hợp:
• Dược chất phóng xạ phát tia gamma bằng cách bắt
electron hoặc chuyển dời đồng phân (30 – 300 keV)
được sử dụng phổ biến trong quá trình chẩn đoán y học
hạt nhân.
• Đối với mục đích xạ trị, các nguồn phát , , và electron
Auger được sử dụng bởi vì chúng có hệ số truyền năng
lượng tuyến tính cao, tạo ra liều chiếu cao và phá hủy tế
bào ung thư.

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 8

 Tỷ số đích / không đích cao:
Điều này là cần thiết vì cơ quan nào cần chẩn đoán phải 
tích tụ chất nhiều hơn để tạo sự khác biệt giữa cơ quan cần 
chẩn đoán các vùng lân cận 
‐> độ tương phản cao 

Thời gian hấp thụ: 
99mTc thích hợp hơn 123I (NaI) bởi vì hình ảnh tuyến giáp có 

thể thực hiện sau 20 phút tiêm liều xạ trong khi 123I‐NaI cần 
phải trải qua 4‐6h để tới vùng cần chụp hình.  

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 9

Thời gian bài tiết (đào thải)
• Con đường bài tiết phổ biến nhất là qua thận, thời gian
bài tiết càng nhanh thì cảng giảm liều chiếu đối với máu,
toàn thân và tủy sống.
• Ngược lại, nếu bài tiết theo con đường tiêu hóa (dạ dày,
đường ruột) hoặc gan sẽ chậm và làm cho liều chiếu cao
hơn.
• Dược chất phóng xạ phải được làm sạch khỏi máu và các
mô nền để cho hình ảnh tốt hơn.

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 10

Một số đồng vị phóng xạ được dùng trong chẩn đoán 
 I-131 nghiên cứu hoạt động của tuyến giáp
 Na-24 nghiên cứu tuần hoàn máu
 phospho phóng xạ P-32, samarium - 153,
strontium - 89,

Những chất phóng xạ này khi vào cơ thể sẽ tập

trung chủ yếu vào những tổ chức xương bị ung
thư và ít tập trung vào những nơi khác trong cơ
thể, phần phóng xạ không được hấp thụ sẽ bị
đào thải ra ngoài.

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 11

 Qui trình thực hiện việc ghi nhận ảnh
Tạo các phân tử đánh dấu
(dược chất phóng xạ)
‐>Tạo đồng vị phóng xạ
‐>Tạo dược chất phóng xạ (hóa phóng xạ, sinh học phóng xạ) 

Tạo đồng vị phóng xạ

Lò phản ứng (reactor)
Máy gia tốc (cyclotron)
Thiết bị tạo hạt nhân phóng xạ (generator)

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 12

Lò phản ứng
Phân hạch hạt nhân (n,f)
235Uranium(neutron, mảnh phân hạch)hạt nhân con
Ví dụ:  235U(n,f)89Kr
235U(n,f)131I
235U(n,f)99Mo

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 13

Lò phản ứng
Phản ứng bắt neutron
Khi hạt nhân bia bắt một neutron nhiệt, hình thành một hạt nhân con đông 
thời phát tia gamma 
Hạt nhân bia (neutron, gamma) Hạt nhân con

Khi hạt nhân bia bắt một neutron nhanh, một proton có thể được
phát ra. Phản ứng bắt này là loại phản ứng biến đổi và được ký
hiệu:
Hạt nhân bia(neutron, proton)Hạt nhân con
32S(n,p)32P

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 14

 Máy gia tốc (cyclotron)
Phản ứng hạt nhân
Sử dụng các phản ứng hạt nhân để tạo các hạt nhân phóng xạ 
a+A → B +b
A(a,b)B
Hạt nhân bia (hạt nhân tới, hạt nhân phát ra) hạt nhân sản phẩm 
112Cd(p,2n)111In

Các định luật bảo toàn:  

1. Bảo toàn số nucleon. Tổng số nucleon trước và sau một phản ứng là
giống nhau. 
2. Bảo toàn điện tích. Tổng điện tích của tất cả các hạt trước và sau phản
ứng là giống nhau. 
3. Bảo toàn động lượng. Tổng động lượng của các hạt tương tác trước
và sau phản ứng là giống nhau. 
4. Bảo toàn năng lượng.  Năng lượng, bao gồm năng lượng nghỉ, được
bảo toàn trong phản ứng hạt nhân. 
12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 15
Phản ứng hạt nhân

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 16

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 17
Cyclotron là thiết bị dạng tròn,trong đó các hạt mang điện như proton và alpha 
sẽ được gia tốc theo các quỹ đạo tròn trong chân không.

Mỗi khi đi qua rãnh 
hạt sẽ được gia tốc 
bởi lực điện trường
Tần số cyclotron
12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 18
Một máy cyclotron nhỏ có bán kính cực đại R = 0,25 m gia tốc
proton ở từ trường 1.7 T. Tính:
(a)Tần số cần thiết đối với dòng điện xoay chiều cấp vào máy
(b)Động năng của proton khi chúng rời cyclotron 

(a) Tần số

(b) Proton rời cyclotron tại bán kính r = R = 0,25 m, vận tốc của nó sẽ là 
v = qBr/m, nên động năng là 

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 19

 Máy gia tốc dùng để giản xuất dược chất phóng xạ

Một số hạt nhân phóng xạ được sản xuất bằng máy cyclotron

121Sb(,2n)123I
68Zn(d,n)67Ga
10B(d,n)11C

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 20

 Thiết bị tạo hạt nhân phóng xạ (generator) 

Máy tạo phóng xạ là các đơn vị (unit – thiết bị) chứa hạt nhân
cha‐mẹ (parent nuclide) có thời gian bán hủy tương đối dài và
phân rã thành hạt nhân con (daughter nuclide) có thời gian
bán hủy ngắn.

Column – chứa hạt nhân cha‐mẹ 

Eluant (dung môi – chất tách) 

the surrounding
Lead – container   

Technetium‐99m generator
12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 21
 Cross section of a 99Mo/99mTc generator

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 22

Tạo dược chất phóng xạ
Phân tử sinh học tao ra từ hóa phóng xạ hoặc sinh học phóng xạ

Tạo các chất hữu cơ hoặc vô cơ mà cơ thể có thể hấp thụ NaI, FDG 

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 23

 Qui trình thực hiện việc ghi nhận ảnh
Đưa vào cơ thể người và chờ đợi sự chuyển
hóa
 Uống/tiêm vào cơ thể
 Thời gian phải được ước lượng phụ thuộc vào
quá trình sinh học
Thời gian bán rã hiệu dụng được định nghĩa như là
khoảng thời gian cần thiết để giảm độ phóng xạ của một
cơ quan hoặc toàn bộ cơ thể một nữa so với giá trị ban
đầu do cả hai quá trình bài tiết và phân rã

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 24

Đưa vào cơ thể người và chờ đợi sự chuyển hóa
Biểu thức tính thời gian bán rã hiệu dụng

1 1 1 Te : thời gian bán rã hiệu dụng 
  Tb : thời gian bán rã sinh học (bài tiết)
Te Tb T p Tp : thời gian bán rã vật lý 

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 25

Bài tập áp dụng
Dùng Xe‐133 (phát beta) nghiên cứu sự thông khí ở phổi, có Tp
= 5.3 ngày và Tb = 15 s, nghiên chỉ có thể tiến hành trong vài 
phút. 
1 1 1 1 1
     Te  15s
Te Tb T p 15 457920
Khi chụp hình gan (liver scan) sử dụng Tc‐SC (Technetium Tc‐99m 
Sulfur Colloid) có Tp = 6 h, Tb = rất lâu. Nên chúng ta chỉ cần chú ý 
đến thời gian bán rã vật lý.  

1 1 1 1 1
     Te  6h
Te Tb T p  6

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 26

Gamma camera
Gamma camera là thiết bị hiện ảnh dùng trong việc 
quét ảnh phóng xạ
Mục đích chính là chuyển tia phóng xạ thành tín 
hiệu điện để mã hóa thành ảnh kỹ thuật số
Do Hal Anger chế tạo đầu tiên vào những năm 1950

Thành phần chính
‐ Lưới chuẩn trực (Collimator)
‐ Tinh thể nhấp nháy 
NaI(Tl), CsI (Tl) 
‐ Ống nhân quang điện (PMT)

12/04/2023 Chương 5 - Ứng dụng bức xạ ion hóa trong y học 38

Gamma camera

12/04/2023 Chương 5 - Ứng dụng bức xạ ion hóa trong y học 39

Thiết bị chính dùng trong các máy SPECT

PULSE
HEIGHT
ANALYZER
ENERGY POSITION
SIGNAL SIGNALS

. . . . . . . X Y Z

PMT ARRAY
NaI(Tl)
Crystal

COLLIMATOR

Image Display
12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 41
Dữ liệu được lưu vào ma trận, mỗi điểm của ma trận tương 
ứng với một pixel 

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 46

 Độ phân giải tối đa của ảnh bị giới hạn bởi độ phân giải của camera và 
lưới chuẩn trực. 
Một khi dữ liệu trược lưu trữ vào ma trận thì ảnh có thể được in lên 
phim hoặc chiếu trên màn hình máy tính. 

Một ma trận không thể phân biệt các điểm nhỏ hơn một pixel. 
12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 48
 Máy SPECT
Single Photon Emission Computed Tomography

 Bộ phận chính có thể là một hoặc nhiều gamma camera, xoay 
quanh trục 
 Chỉ ghi nhận tia gamma phát ra từ nguồn phóng xạ 
 Ghi nhận mật độ phân bố chất đánh dấu trong cơ thể bệnh nhân 
 Dược chất phóng xạ là nguồn phát gamma hoặc positron  

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 49

 SPECT

Hai đầu gamma camera dùng tại
a, 1800 đối với chụp ảnh não
b, 900 đối với chụp ảnh thẩm thấu 
vành tim 

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 50

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 51
12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 55
 Kiểm tra sự di căn của bênh nhân ung thư phổi

99mTc‐hydroxymethylene diphosphonate

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 56

Kết hợp với ảnh CT để tạo thành ảnh SPECT/CT

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 57

Xác định vùng u ác tính trong bênh nhân bứu thịt
• Hình (a) quét toàn thân chỉ ra vùng mô mềm bên dưới đùi phải.  
Dấu hiệu di căn qua xương kém chắc chắn. 
• Hình (b) và (c) kết hợp ảnh SPECT/CT cho thấy vùng mô mềm chạy
dọc theo vùng xương bị bệnh. 

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 58

Máy PET
Positron Emission Tomography

 Bộ phận ghi nhận (Detector) ghi nhận các cặp tia gamma đơn năng (511 
keV) phát ra khi có sự hủy cặp positron – electron
 Dược chất phóng xạ nguồn phát positron; 18FDG (2 – flouro – 2 –
deoxyglucose), 11C , 15O, 13N
 Dùng nhiều detector ghi nhận tạo thành một vòng tròn (gantry) 

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 61

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 62
 Thiết bị ghi nhận bức xạ của máy PET

Đầu dò nhấp nháy
Chuyển đổi bức xạ thành ánh sáng nhìn thấy và được ghi nhận 
bởi PMT, photodiode

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 63

 Nguyên tắc hoạt động của PET

Nơi xảy ra phân rã phóng xạ

Hạt nhân phân rã positron

Nơi xảy ra sự hủy cặp

Không cần dùng ống chuẩn  trực 
12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 64
Lựa chọn nguồn positron:
‐ Thời gian sống phù hợp
‐ Quảng chạy trung bình ngắn (năng lượng)
‐ Tính đồng trục
2 gamma phân rã phải có góc hợp của động
lượng 180o

‐ 18F phân rã positron E = 0.650 MeV có quãng chạy

ngắn, T1/2 = 109.8 min 

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 65

 Năng lượng của positron ảnh hưởng tới độ phân giải 

12/04/2023 Chương 5 - Ứng dụng bức xạ ion hóa trong y học 66

 PET trở thành kỹ thuật hình ảnh có tiềm năng ứng dụng
trong nhiều mục đích trong y sinh, y khoa, và nghiên cứu vận
chuyển máu.
 Ứng dụng y khoa đối với PET có vai trò trong ung thư học
(oncology) và nhiều loại chẩn đoán ung thư bên cạnh đánh
giá đáp ứng trong chữa trị.
 Một vai trò quan trọng khác của PET nằm ở khả năng trong
chẩn đoán một số bệnh thần kinh và rối loạn tâm thần bên
cạnh sự đo lường không phẩu thuật (ko can thiệp –
noninvasive) dòng máu não, trao đổi chất, và kết hợp cảm
thụ.

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 71

PET

a. Máy PET phổ biến; b. Ảnh PET của FDG

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 72

 Enhanced Detection

I-131 FDG PET

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 73

 Giới hạn của máy PET
Không phải tất cả khối u ác tính đều háo FDG
‐ Ung thư tuyến tiền liệt
Không phải tất cả mô háo FDG đều là ác tính 
‐ Mô thường cũng háo FDG
‐ Sư viêm nhiễm, viêm khớp, u hạt, …
Hình ảnh có độ phân giải kém
Thiếu các cấu trúc giải phẩu 

12/04/2023 Chương 5 - Bức xạ ion hóa 75