UNIVERZITET U BIHAĆU

Fakultet zdravstvenih studija

PRAKTIKUM IZ BIOANORGANSKE HEMIJE

(interna skripta)

Prof. dr. Ekrem Pehlić

MSc Aldina Baltić

Bihać, 2021
Praktikum za vježbe iz Bioanorganske hemije namijenjen je studentima odsjeka Sestrinstva,
Opšti smjer i smjer Fizikalna terapija Fakulteta zdravstvenih studija Univerziteta u Bihaću u
skladu sa novim planom i programom.
Praktični rad u laboratoriji studenti usvajaju preko praktičnih primjera i pokusa naučne
zakonitosti objašnjene na predavanjima. Ovaj praktikum treba da omogući svakom studentu,
pa čak i onom sa manjim kvantumom znanja iz hemijskih nauka da savlada i provjeri teoretske
zakonitosti, da savlada osnovne laboratorijske tehnike bez kojih naučeno teoretsko znanje nije
potpuno.
Uz kratka teoretska objašnjenja i pokuse ovaj praktikum sadrži i zadatke neophodne za
razumijevanje gradiva.

Autori

Student:__________________________
Smjer:___________________________
Lab. grupa:_______________________

2
Sadržaj

1. UVOD U BIOANORGANSKU HEMIJU – BIOLOŠKA ULOGA ELEMENATA .................... 4

2. ALKALNI METALI ......................................................................................................................... 8
2.1. Natrij- esencijalni ion u ljduskom organizmu ............................................................................. 8
2.2. Eksperimentalni dio .................................................................................................................... 10
2.3. Određivanje sadržaja natrija i kalija u flaširanoj mineralnoj vodi .............................................. 12
3. ZEMNOALKALNI METALI ........................................................................................................ 13
3.1. BIOLOŠKA ULOGA MAGNEZIJA ......................................................................................... 13
3.1.1. Eksperimentalni dio - spektrofotometerijsko određivanje ukupnog hlorofila ..................... 14
3.1.2. Suspenzija magnezij hidroksida .......................................................................................... 17
3.2. KALCIJ ......................................................................................................................................... 18
3.2.1. Eksperimentalni dio: određivanje kalcija i magnezija u žitaricama .................................... 18
4.0 GRUPA AZOTA............................................................................................................................ 20
4.1. FOSFOR ..................................................................................................................................... 20
4.1.1. Eksperimentalni dio: analiza fosfata u vodi ........................................................................ 21
5.0 PRELAZNI METALI ................................................................................................................... 24
5.1. ŽELJEZO ................................................................................................................................... 25
5.1.1. Eksperimentalni dio: spektrofotometrijsko određivanje Fe3+ jona ...................................... 26
5.2. BAKAR ...................................................................................................................................... 29
5.2.1. Eksperimentalni dio: spektrofotometrijsko određivanje bakra ............................................ 30
5.2.2. Kvantitativno određivanje ukupnih proteina biuret metodom ............................................. 32
5.2.3. Određivanje koncentracije albumina i globulina ................................................................. 34
5.3. MANGAN .................................................................................................................................. 35
5.3.1. Eksperimentalni dio: određivanje mangana u čeliku-metoda dodatka više standarda ........ 36
5.4. KOBALT .................................................................................................................................... 38
5.4.1. Simultana analiza dvokomponentne smjese- određivanje Cr(III) i Co(II) u smjesi ............ 38
5.5. CINK .......................................................................................................................................... 40
5.5.1. Određivanje cinka u biljnom materijalu-metoda dodatka više standarda ............................ 40
5.6. ODREĐIVANJE SELENA U PREHRAMBENIM DODACIMA ............................................ 42
6.0 SINTEZA ASPIRINA ................................................................................................................. 42

3
1. UVOD U BIOANORGANSKU HEMIJU – BIOLOŠKA ULOGA ELEMENATA

Bioanorganska hemija odnosi se na područje hemije čiji je predmet izučavanja na granici

između anorganske hemije i biohemije, tj. opisuje međusobni odnos između ove dvije pod-
discipline, s naglaskom na funkciju anorganskih tvari u živim sistemima, uključujući transport,
specijaciju i mineralizaciju anorganskih materijala, kao i upotrebu anorganskih elemenata i
spojeva u medicinskoj terapiji. Ove anorganske tvari mogu biti metalni joni (npr. K+, Fe2+/3+,
itd), kompozitni joni (npr. molibdat), spojevi za koordinaciju (cis platina) ili anorganske
molekule kao što su CO, NO i O3 (Cipurković A., 2016).

Slika 1. Periodni sistem elemenata na kojem su prikazani metali (siva boja), polumetali (svijetlosiva) i
nemetali (bijela boja). Elementi za koje se smtra da su esencijali za biljke, životinje i bakterije su
boldirani.

Bioneorganska hemija proučava hemijske elemente koji su biološki značajni. Glavni predmet
izučavanja ove grane hemije su metalni ioni koji su u interakciji sa biloškim ligandima i koji
imaju važna hemijska svojstva. To svojstvo uljučuje: vezanje liganda, katalizu i strukturnu
potporu.
Svakom odraslom organizmu za održavanje života neophodna je energija koja se troši u
hemijskim rekacijama. Osim protoka energije, za život je neophodna kontinuirana izmjena
materije koja, u principu uključuje sve hemijske elemente. Prisustvo ovih elemenata u
organizmu zavisi od vanjskih i unutrašnjih faktora. Elementi mogu biti u različitim stepenima
„biodostupni“, ali također mogu biti „bioakumulirani“ u organizmu, tj. organizam ih, pomoću
aktivnih procesa, može deponovati.
Biološki esencijalni elementi mogu se klasificirati kao glavni elementi i elementi u tragovima.
Glavni biološki elementi su: kisik, vodik, ugljik, azot, sumpor, fosfor, natrij, magnezij, kalij i
klacij. Elementi u tragovima su mnogi d-metali, kao i selen, jod, silicij i bor. U tabeli 1.
prikazane su približne koncentracije nekih elemenata u različitim biološkim područjima.

4
Tabela 1. Prosječna koncentracija (mol/l) elemenata u različitim biološkim područjima

Element Morska voda Krvna plazma Citoplazma Status u ćeliji

(slobodni joni) (slobodni joni)
Na >10-1 10-1 <10-2 nije vezan
K 10-2 4x10-3 ≤3x10-1 nije vezan
Mg >10-2 10-3 c. 10-3 slabo vezan u ATP kompleksu
Ca >10-3 10-3 c. 10-7 koncentrovan u nekim
vezikulama
Cl 10-1 10-1 10-2 nije vezan
-17 -16
Fe 10 Fe(III) 10 Fe(III) <10-7 Fe(II) velika koncentracija nevezanog
Fe je toksična i izvan ćelije
Zn <10-8 10-9 <10-11 potpuno vezan ali može biti
zamijenjen
Cu <10-10 Cu(II) 10-12 <10-15 Cu(I) potpuno vezan, nije pokretljiv,
uglavnom izvan citoplazme
Mn 10-9 c. 10-6 prisutan u hloroplastima
Co 10-11 <10-9 potpuno vezan u kobalaminu
Ni 10-9 <10-10 potpuno vezan
Mo 10-7 <10-7 uglavnom vezan

Prema definciji „elementi u tragovima“ su oni koji su ljudskom organizmu dnevno potrebni u
količini manjoj od 25 mg. Elementi su esencijalni samo ako njihov ukupan nedostatak u
organizmu uzrokuje opasnu, nepopravljivu štetu. Smatra se da ima oko 30 esencijalnih
elemenata. U zavisnosti od njihovog sadržaja u organizmu, elementi se mogu podijeliti na
sljedeći način:
a) glavni elementi: C, H, N, O, P, S;
b) makroelementi i ioni: Na, K, Mg, Ca, Cl, [PO4]³ˉ, [SO4]²ˉ;
c) elementi u tragovima: Fe, Zn, Cu;
d) ultratragovi elemenata mogu biti:
nemetali: F, I, Se, Si, As, B
metali: Mn, Mo, Co, Cr, V, Ni, Cd, Sn, Pb, Li, W.
Analizom sastava ljudskog tijela nađeni su elementi za koje trenutno nema podataka da
učestvuju u biohemijskim procesima (neesecijalni elementi): Rb, Zr, Sr, Br, Al i Li. Njihove
količine nisu zanemarive. Ovi elementi su vjerovatno inkorporirani zbog njihove hemijske
sličnosti (naznačene sa strelicom ↔) sa važnim esencijalnim elementima:
Li+, Rb+, Cs+ ↔ Na+, K+
Sr2+, Ba2+ ↔ Ca2+
Brˉ ↔ Clˉ
Al , Zr4+ ↔Fe3+
3+

Posebno su značajni glavni toksični elementi kao što su; As, Pb, Hg i Cd.
Međutim, poznat je i njihov pozitivan uticaj što ukazuje na ambivalentnost mnogih elemenata
u tragovima i na problem većih koncentracija. U grupu najrasprostranjenijih elemenata ulazi
samo njih 18. od kojih se šest elemenata smatraju neophodnim za život (C, H, N, O, S i P), jer
ulaze u sastav proteina, nukleinskih kiselina, polisaharida i drugih važnih spojeva i čine osnovu
života na zemlji. Ovi elementi se nalaze u prirodi u svojim najstabilnijim oksidacijskim
stanjima: H (+1), O (-2), N (-3), C (+4), P (+5) i S (-2, +1). Ostalih dvanaest elemenata imaju
vrlo važnu ulogu u živim organizmima i tu spadaju dva elementa (hlor i jod) i deset metala. Od
velikog broja metala u prirodi, samo njih deset metala dobilo je naziv „metali života“, a tu
spadaju elementi:
- pet iona sa popunjenim orbitalama (Na, K, Mg, Ca i Zn)

5
 - četiri iona sa nepopunjenim 3d-orbitala (Mn,Fe,Co i Cu)
- jedan ion koji ima nepopunjen 4d-energetski nivo (Mo).

Navedeni elementi se mogu podijeliti u dvije grupe;

1. neprelazne elemente (Na, K, Mg, Ca i Zn) koji imaju stalan oksidacijski broj i popunjene
energetske nivoe (Zn je uvršten iako pripada prvoj prelaznoj grupi PSE, ali ima
popunjene 3d orbitale)
2. prelazne elemente (Fe, Co, Cu, Mn i Mo) koji imaju promjenljiv oksidacijski broj koji
je posljedica nepopunjenih d-orbitala.

S obzirom da se nalaze u prvoj grupi PSE alkalni elementi (natrij i kalij) imaju po jedan elektron
u zadnjoj ljusci, zbog čega se odlikuju niskom prvom energijom ionizacije, oksidacijskim
stanjem +1 i građenjem ionske veze u spojevima. Ioni Na se nalaze u tečenostima van ćelije i
pripadaju vanćelijskim elementima, a ioni K se nalaze u ćeliji i pripadaju unutarćelijskim
elementima.
Ioni Ca i Mg se međusobno razlikuju, iako su smješteni u istoj grupi PSE. Ca gradi veze sa
ionskim karakterom, Mg gradi veze sa izraženijim kovalentnim karakterom pa može i da gradi
koordinacijske veze, npr. sa azotom iz amino grupe. Jedna od najvažnijih osobina Mn, Fe, Co
i Cu je da zbog nepopunjenosti 3d orbitala imaju promjenjiva oksidacijska stanja, što ima
izuzetan značaj u biosistemima.
Zbog sličnosti u ionskim poluprečnicima i energijama ionizacije, ovi metali pokazuju veliku
sličnost u hemijskim osobinama pri kojima se mijenja oksidacijsko stanje.

Koji elementi su esencijalni, koji su potrebni, a koji toksični za određeni organizam?

U kvantitativnom pogledu, to više zavisi od fiziološkog stanja pojedinog organizma, odnosno
sposobnosti njihovg ispravnog funkcionisanja u prisustvu određne količine-doze-elemenata
koja je često povezana sa udjelom tog elementa u ishrani. Dijagram raspodjele koncentracije,
prikazan na slici 2. pokazuje dvojake utjecaje mnogih supstanci i ilustruje princip Paracelsusa
da „otrovnost zaivsi o dozi-količini“. S toga nema esencijalnog i toksičnog elementa; svi su
elementi esencijalni i toksični-sve zavisi od količine.

„Koncentracijski problem“

Pozitivan
Fiziološki odgovor

Negativan

Slika 2. Šematski dijagram „koncentracija-fiziološki odgovor“ za esencijalne elemente

6
S obzirom na veliki broj esencijalnih metalnih iona prisutnih u organizmu, postoji i problem
selektivnosti. Za neke specifične metalne ione razvijeni su više-selektivni koordinirajući
ligandi. Ligandi mogu biti selektivni prema:
- veličini koordiniranog iona
- vrsti koordinirajućeg atoma (npr. sumpor za „meke“ teške metale, azot posebno za bakar,
kisik za „tvrde“ metalne centre).
Jedna od važnijih osobina iona metala je način njihove interakcije sa različitim anionima i
molekulama. Za ione metala karakteristične su dvije vrste interakcija: elektrostatičke (ionske) i
kovalentne. Prilikom reagovanja atoma i iona sa ligandom dolazi do pomaka njihovog
elektronskog oblaka (polarizacije). Atomi i ioni se prema sposobnosti polarizacije značajno
razlikuju što je dovelo do klasifikacije koordinacijskih centara na tvrde i lako polarizibilne
meke centre.

7
2. ALKALNI METALI

Elementi prve grupe periodnog sistema elemenata (prva vertikalna kolona), osim hidrogena,
zovu se alkalni metali. Pod terminom alkalni metali podrazumijevaju se sljedeći elementi: litij
(Li), natrij (Na), kalij (K), rubidij (Rb), cezij (Cs) i francij (Fr).
U smislu kliničke upotrebe, natrij i kalij su esencijalni elementi za ljudski organizam i bilo
kakva promjena balansa u njima mora se ispraviti. Ovi elementi pripadaju tzv s-bloku jer imaju
samo jedan elektron u posljednjoj ljusci, tj. s orbitali. Gubitak ovog s elektrona rezultuje
formiranje monokationskog jona M+ koji proizilazi iz relativno niske energije jonizacije ovog
elektrona.

Slika 3. Periodni sistem elemenata; elementi prve grupe (alkalni metali) su označeni

2.1. Natrij- esencijalni ion u ljduskom organizmu

Atomski broj natrija je 11 i ima simbol Na izveden iz latinskog naziva natrijum. Joni natrija
(Na+) rastvorljivi su u vodi i kao takvi prisutni u velikim količinama u morskoj vodi. Na+
pripada i mineralima i esencijalan je element za sav životinjski svijet.
Glavne biološke funkcije natrijevih jona su održavanje tjelesnih tekućina kod ljudi i
funkcioniranje neurona i prijenos nervnih impulsa. Na+ je važan elektrolit i vitalna komponenta
izvanstanične tečnosti. Stoga, jedna od njegovih uloga je održavanje tečnosti u ljudskom
organizmu kroz osmoregulaciju, pasivni transportni mehanizam. Ioni Na+ također igraju
ključnu ulogu u kontrakciji mišića te u načinu djelovanja nekoliko enzima.
Joni Na čine preko 90 % svih jona u plazmi i intersticijskoj tečnosti a koji su uključeni u proces
osmoze. To je najzastupljeniji kation u izvanstaničnoj tečnosti, stoga sadržaj Na+ kontrolira
izvanstanični volumen. Bubrezi igraju vrlo važnu ulogu u reguliranju razine tečnosti u tijelu
kao i filtriranju, lučenju i resorpciji Na+ u nefronima koji su funkcionalna jedinica bubrega.
Općenito, ako je medij
• hipertoničan to znači da otopina ima veću koncentraciju otopljenih tvari od okolnog područja.
Ovo područje će izgubiti vodu kroz osmozu;
• izotoničan, to znači da otopina ima istu koncentraciju otopljenih tvari kao i okolno područje.
Nema kretanja vode.
• hipotoničan, to znači da otopina ima nižu koncentraciju otopljenih tvari nego okolno područje.
Ovo područje će dobiti vodu kroz osmozu.

8
 Slika 4. Shematski prikaz procesa osmoze

Otopine natrijevog klorida obično se koriste kada se pacijentu dijagnosticira gubitak natrija i
dehidracija. Liječenje se uglavnom provodi intravenski, ali u hroničnim uslovima natrijev
klorid ili natrijev bikarbonat može se dati oralno. Oralne rehidracijske terapije obično koriste
smjese soli na bazi alkalijskih metala kao što su NaCl, KCl i njihovi citrati.

Natrijev bikarbonat se obično daje oralno kako bi se regulirao serumski pH. Poremećaj pH
vrijednosti plazme može biti posljedica problema koji se javljaju u bubrezima, kao što je renalna
tubularna acidoza. Ovo je medicinsko stanje koje nastaje kada tijelo akumulira kiselinu kao
posljedicu da bubrezi ne reguliraju pH urina i krvne plazme. Unutar bubrega, krv se filtrira prije
nego prođe kroz cjevasti dio nefrona u kojem se odvija reapsorpcija ili sekrecija drugih važnih
soli.

9
2.2. Eksperimentalni dio

Analitičke metode zasnovane na mjerenju volumena nazivaju se volumetrijskim

metodama (Savić i Savić, 1990). Mjerenja se vrše tako da se rastvoru supstance koja se određuje
dodaje rastvor reagensa poznate koncentracije, sve dok supstanca upravo sva ne izreaguje sa
reagensom. Iz volumena utrošenog reagensa i njegove poznate koncentracije odredi se količina
tražene supstance. Izvršena operacija se naziva titracijom, reagens kojim se vrši titracija naziva
se i titrantom ili titratorom, a supstanca koja se određuje titrandom. Volumetrijske metode su
jedne od najznačajnijih metoda kvantitativne hemijske analize, jako su brze i tačne, i ne
zahtijevaju komplikovanu opremu za izvođenje.
Da bi se jedna hemijska reakcija mogla iskoristiti kao volumetrijska metoda za kvantitativnu
analizu moraju biti ispunjeni sljedeći uslovi:
 Reakcija mora biti kvantitativna (mora imati veliku konstantu ravnoteže);
 Reakcija mora biti vrlo brza, praktično trenutna;
 Reakcija mora imati tačno definisan stehiometrijski tok da bi se mogla izračunati
količina određivane supstance;
 Mora postojati mogućnost određivanja ekvivalentne tačke titracije.
Ekvivalentna tačka titracije predstavlja tačku u kojoj je količina titrovane supstance
ekvivalentna dodanoj količini standardnog rastvora reagensa. To je zapravo teorijska tačka koja
se može ocijeniti samo opažanjem neke fizičke promjene koja je s njom vezana. Ova promjena
se sama manifestuje kao završna tačka titracije, tako da se eksperimentalno kao kraj titracije
uzima završna tačka titracije.
Indikatori su supstance koje se sa promjenom koncentracije nekih jona u rastvoru mijenjaju na
lako uočljiv način. Njihovo djelovanje se zasniva na konkurentskoj reakciji sa jednim od
reaktanata reakcije. Da bi neka supstanca mogla djelovati kao indikator mora ispunjavati
nekoliko uslova:
 Osjetljivost indikatora mora biti visoka, dakle oni moraju biti intenzivno obojene
komponente koje već pri niskim koncentracijama jasno boje rastvor.
 Ravnoteža između dva indikatorska oblika mora se uspostaviti brzo, što znači da
reakcija u oba pravca mora biti gotovo trenutna (Savić i Savić, 1990).

Pribor i oprema: Erlenmayerova tikvica 250 ml

Stakleni štapić
Bireta

Hemikalije i reagensi: Rastvor srebro nitrata AgNO3, c=0,1 M

Kapi za oči koje sadrže NaCl
Kalijev hromat K2CrO4

Postupak: Volumen otopine koja sadrži 0,1 g NaCl titrira se sa 0,1 M rastvorom AgNO3. Kao
prikladan indikator koristi se kalijev hromat koji će promjenom svoje boje pokazati završnu
tačku titracije. Titraciju ponoviti tri puta i zapisati volumene. Iz utroška volumena AgNO3
izračunati sadržaj NaCl u vašem uzorku.

Sadržaj NaCl računa se prema izrazu

𝑚𝑁𝑎𝐶𝑙 = 𝑐𝐴𝑔𝑁𝑂3 × 𝑉𝐴𝑔𝑁𝑜3 × 𝑀𝑁𝑎𝐶𝑙

10
REZULTATI

Uzorak:___________________________________
Rastvor AgNO3, koncentracija ________________

Utrošeni volumen
Paralelka
AgNO3 (ml)
1
2
3

Prostor za izračun

Pregledao asistent______________________________

11
2.3. Određivanje sadržaja natrija i kalija u flaširanoj mineralnoj vodi

Pribor i oprema: FAA Spektrometar

Laboratorijsko posuđe

Hemikalije i reagensi: Standardni rastvor Na koncentracije 1000 mg/L

Standardni rastvor Na koncentracije 1000 mg/L
Cezij hlorid
Kalij nitrat
Destilovana voda
Uzorci mineralne vode
Postupak: Zbog potrebe dodavanja oslobađajućeg agensa u visokim koncentracijama i to soli
kalija za određivanje natrija i soli cezija za određivanje kalija, standardni rastvori za ova dva
elementa moraju se zasebno pripremati.
Prilikom izrade serije standarda za određivanje K u četiri odmjerna suda od 50 mL odmjeri se
određeni volumen standardnog rastvora K koncentracije 1000 mg/L tako da koncentracija K
bude 0.5, 1.00, 1.50 i 2.00 mg/L. U svaki od četiri odmjerna suda dodaje se po 2 mL rastvora
CsCl koncentracije 250 mg/L i odmjerni sudovi dopune destilovanom vodom do marke. Slijepa
proba se također priprema dodatkom 2 mL spomenutog rastvora CsCl u odmjerni sud od 50 mL
i sud se dopuni destilovanom vodom do marke .
Za pripremanje kalibracione krive za određivanje natrija uzimaju se četiri nova odmjerna suda
od 50 mL. U svaki od njih odmjeri se određeni volumen standardnog rastvora Na koncentracije
1000 mg/L tako da koncentracija Na bude 0.50, 1.00, 1.50 i 2.00 mg/L. U svaki od četiri
odmjerna suda dodaje se po 5.0 mL rastvora KNO3 koncentracije 2500 mg/L i odmjerni sudovi
dopune destilovanom vodom do marke. Slijepa proba se također priprema dodatkom 5 mL
spomenutog rastvora KNO3 u odmjerni sud od 50 mL i sud se dopuni destilovanom vodom do
marke.
Uzorci mineralne vode za određivanje kalija pripremaju se tako što se u odmjerne sudove od
100 mL doda po 10 mL uzorka, po 4 mL rastvora CsCl koncentracije 250 mg/L i odmjerni
sudovi dopune destilovanom vodom do marke (zavisno od sadržaja K u mineralnoj vodi
razblaženje može biti i drugačije).
Uzorci mineralne vode za određivanje natrija pripremaju se tako što se u odmjerne sudove od
100 mL doda po 10 mL uzorka, po 10 mL rastvora KNO3 koncentracije 2500 mg/L i odmjerni
sudovi dopune destilovanom vodom do marke.
Nakon što se pripreme odgovarajući standardi i uzorci, AAS sa plamenom atomizacijom se
uključi u modu za emisiju, nulira se slijepom probom i optimizira se standardnom najveće
koncentracije, te snimi kalibraciona kriva mjerenjem intenziteta emisije standarda od najniže
do najviše koncentracije na odgovarajućoj talasnoj dužini. Odredi se intenzitet emisije uzoraka
i na osnovu kalibracione krive odredi koncentracija Na, odnosno K u analiziranom uzorku.
Koncentracija metala u početnom uzorku dobija se množenjem dobivene koncentracije sa
odgovarajućim faktorom razblaženja.
Ako se mjerenje ova dva elementa radodrediti koncentraciju kalija a potom natrija. Razlog je
visoka koncentracija kalija koja se dodaje kao supresor kod određivanja natrija može smetati
(memory efekat) ako se sistem dobro ne ispere prije samog određivanja.

12
3. ZEMNOALKALNI METALI

Elementi druge grupe periodnog sistema elemenata nazivaju se zemnoalkalni metali. Tu

spadaju berilijum (Be), magnezijum (Mg), kalcijum (Ca), stroncijum (Sr), barijum (Ba) i
radijum (Ra).
Zemnoalkalni metali imaju dva elektrona u zadnjoj ljusci tj. s-orbitali. Karakteriše ih gubitak
oba elektrona što je posljedica relativno niske jonizacione energije istih.

Slika 5. Periodni sistem elemenata sa naznačenom grupom zemnoalkalnih metala

3.1. BIOLOŠKA ULOGA MAGNEZIJA

Mg2+ je esencijalni ion u ljudskom tijelu i ključni je sastojak u brojnim enzimskim procesima.
Doista, Mg2+ je bitan za većinu živih stanica kao signalna molekula i uključen je u biohemiju
nukleinskih kiselina koje se bave manipulacijom ATP-a (adenozin trifosfat), DNA, RNA i
srodnih procesa. Na primjer, ATP mora biti koordiniran s magnezijevim ionom da bi biološki
bio aktivan. Mg2+ također stabilizira strukture DNA i RNA, što se može vidjeti u njihovim
povećanim tačkama taljenja.
Mg2+ ioni čine redoks-aktivni centar u hlorofilu, što olakšava proces fotosinteze i vezanu
ugljičnu fiksaciju u zelenim biljkama. Stoga, zeleno povrće, kao i mlijeko i orašasti plodovi su
dobri izvori magnezija. Treba imati na umu da je većina magnezijevih soli topiva u vodi i stoga
prerađeno povrće, uglavnom kuhano u vodi, ima mali sadržaja magnezijevih iona.
U ljudskom tijelu, Mg2+ je četvrti najzastupljeniji kation i drugi najzastupljeniji ion u
intersticijskoj tekućini. Mg2+ je bitan ko-faktor koji učestvuje u više od 300 staničnih enzimskih
procesa.
Neuravnoteženost magnezijevih iona može se manifestirati u različitim stanjima kao što su hipo
i hipermagnezijemija. Pripravci magnezijevih iona također se koriste kao antacidi, uglavnom u
kombinaciji sa solima na bazi aluminija. Osim toga, magnezijeve soli su uključene u liječenje
aritmije (nepravilnog rada srca) i eklampsije, hipertenzivnog poremećaja koji je opasan po život
u trudnica.

13
3.1.1. Eksperimentalni dio - spektrofotometerijsko određivanje ukupnog hlorofila

Hlorofili apsorbuju svjetlost u plavom (430-490 nm) i crvenom (630-760 nm) dijelu spektra, a
zelenu svjetlost propuštaju pa otuda imaju zelenu boju. Hlorofil ima sposobnost fluorescencije,
što znači da svjetlost koju apsorbuje može ponovo da otpusti, ali kao svjetlost veće valne
dužine, dalekocrvene. Zbog toga je rastvor hlorofila, posmatran u epruveti u odbijenoj
svjetlosti, tamnocrvene boje.

Slika 6. Apsorbcioni spektar hlorofila a i hlorofila b

Količinski odnos hlorofila a i b u tijelu viših biljaka zavisi od količine svijetla kojem su
izložene. Tako, dobro osvjetljene biljke imaju tri puta više hlorofila a nego hlorofila b, dok one
koje žive u sjenci imaju više hlorofila b. Razlog tome je pojava označena kao komplementarna
hromatična adaptacija prema kojoj biljke stvaraju pigmente čija je boja podudarna boji
raspoložive svjetlosti. Hlorofil, hemoglobin i vitamin B12 imaju sličnu hemijsku strukturu, ali
im se uloge u ćelijama biljaka i životinja bitno razlikuju. Hlorofil je po hemijskoj građi
porfirinski spoj izgrađen od:
 porfirinskog prstena u čijem se centru nalazi atom magnezijuma (Mg); porfirinski
prsten je aktivni dio molekula;
 fitolnog lanca u vidu produžetka (rep hlorofila) lipofilnih svojstava preko koga se
molekul pričvršćuje za tilakoidnu membranu.

Slika 7. Strukture hlorofila a i hlorofila b

Hlorofili a i b se međusobno razlikuju po tome što je kod hlorofila a na poziciji 3 u porfirinskom
prstenu metil grupa (CH3), dok je na istoj poziciji kod hlorofila b aldehidna grupa (CHO). Na
tilakoidnim membranama pigmenti se udružuju sa proteinima gradeći naročite
makromolekulske komplekse pigment/protein koji se označavaju kao:

14
  fotosistem I koji sadrži hlorofil a i hlorofil b u odnosu 12:1, β-karoten (pripada
karotenoidima) i polipeptida; loptastog je oblika i velike molekulske mase od 110 000
Da;
 fotosistem II se sastoji od hlorofila a i b u jednakim količinama (1:1), ksantofila,
feofitina i kompleksa mangana koji oksiduje vodu; ima jajast oblik i manju molekulsku
masu od fotosistema I (32 000 Da)
U fotosistemu I glavni pigment je molekul hlorofila a koji apsorbuje svjetlost maksimalne valne
dužine 700 nm (ozanačava se kao P700), dok je u fotosistemu II hlorofil a koji upija svjetlost
talasne dužine 680 (označava se kao P680). Oba fotosistema funkcionišu po istom principu:
apsorbuju sunčevu svjetlost i pretvaraju je u hemijsku energiju. Prema najnovijim
istraživanjima makromolekulskih kompleksa tilakoidne membrane smatra se da su fotosistemi
nešto složenije građe i da obuhvataju kompleks, skraćeno nazvan LHC (Light Harvesting
Complex = kompleks koji žanje svjetlost), u kome je skoncentrisano 99 % hlorofila, praktično
sav hlorofil koji je vezan za tilakoidnu membranu.

Pribor i oprema: Spektrofotometar

Avan sa tučkom
Laboratorijske čaše
Lijevak
Hemikalije i reagensi: Etanol, 96 %
Bakar sulfat CuSO4, 1 %
Kalij dihromat K2Cr2O7 , 2 %
Amonij hidroksid NH4OH, 7 %

Postupak: Hlorofil iz biljnog materijala se kvantitativno ekstrahuje 96 % etanolom i u

dobijenom ekstraktu se kolorimetrijski određuje njegov sadžaj. Određivanje koncentracije
hlorofila u ispitivanom uzorku možemo odrediti na principu zavisnosti inteziteta propuštene
svjetlosti od koncentracije rastvora i debljine njegovog sloja. Za pravljenje standardnog rastova
upotrebljavaju se slijedeći spojevi: CuSO4, K2Cr2O7 i NH4OH koji daju apsorbciju koju bi dao
rastvor 8,5 hlorofila u 100 mL 96% etanola.
Uzeti 2,5 g biljnog materijala i staviti u čašu sa ključalom vodom kojoj je dodato oko 0,1 g
CaCO3. Posle kuhanja koje traje oko 1 minut, materijal se vadi i stavlja na sahatno staklo da se
odstrani suvišna voda. Zatim, materijal prenijeti u tarionik u kome se nalazi nešto kvarcnog
pijeska i CaCO3 i pažljivo homogenizira uz dodavanje nekoliko mililitara 96% etanola.
Dobijeni ekstrakt se prenosi u lijevak sa filter papirom, a masi u tarioniku dodaje se nova
količina alkohola i nastavlja homogeniziranje i ekstrakcija. Postupak se ponavlja sve dok se ne
izgubi zelena boja ekstrakta koja otiče iz lijevka. Po završenoj ekstrakciji filtrat se dopuni 96%
alkoholom do 100 mL. Taj rastvor služi da se u njemu kolorimetrijski odredi sadržaj hlorofila.
Kao standard služi rastvor koji u 100 mL sadrži: 28,5 mL 1% rastvora CuSO 4, 50 mL 2 %
rastvora K2Cr2O7 i 10 mL 7% rastvora NH4OH i sve to dopuni destilovanom vodom do 100
mL. Ovakav rastvor po intezitetu boje odgovara rastvoru hlorofila (a+b) koncentracije 8,5
mg/100 mL.
Izračunati sadržaj hlorofila kao mg/mL i kao sadržaj mg hlorofila/g biljnog materijala prema
formuli:
𝐴𝑥
𝑐𝑥 = 𝑐𝑠 ×
𝐴𝑠

15
REZULTATI

Vrsta biljnog materijala__________________________

Koncentracija standarda_________________________

# Izmjerena apsorbansa A
Standard
Uzorak

Prostor za izračun

Pregledao asistent:____________________________________

16
3.1.2. Suspenzija magnezij hidroksida

Smjesa magnezijevog hidroksida je vodena oralna suspenzija koja sadrži hidrirani magnezij
oksid. Našla je svoju primjenu kod prevencije zatvora kod odraslih i djece. Tipične metode
analize koje se koriste u svrhu kvalitete temelje se na reakcijama titracije. Određeni volumen
suspenzije koja sadrži hidratizirani magnezij oksid [Mg(OH)2] reagira s poznatom količinom
sumporne kiseline H2SO4. Višak kiseline se zatim titrira s natrijevim hidroksidom NaOH i metil
oranžom kao indikatorom.

Pribor i oprema: Laboratorijske čaše

Stakleni štapić
Bireta
Hemikalije i reagensi: Rastvor sumporne kiseline c(H2SO4 )=0,5 mol/l
Rastvor NaOH koncentracije 1mol/l
Indikator metil oranž
Postupak: Za analizu je potrebno 10 g suspenzije pomiješati sa 50 ml 0.5 M H2SO4. Višak
H2SO4 se zatim titruje sa 1M NaOH upotrebom metil oranža kao indikatora. Mjerenje ponoviti
tri puta i zapisati volumene. Iz volumena utrošenog NaOH izračunati sadržaj Mg(OH)2 u oralnoj
suspenziji prema izrazu:

𝑚𝑀𝑔(𝑂𝐻)2 = 𝑐𝑁𝑎𝑂𝐻 × 𝑉𝑁𝑎𝑂𝐻 × 𝑀𝑀𝑔(𝑂𝐻)2

REZULTATI

Uzorak____________________________

Paralelka Utrošak NaOH (ml)

1
2
3

Prostor za izračun

Pregledao asistent____________________________________

17
3.2. KALCIJ

Kalcij je najobilniji anorganski element u ljudskom tijelu i bitan je ključ za mnoge fiziološke
procese. Ca2+ ima brojne intra i ekstracelularne fiziološke uloge, na primjer, univerzalnu ulogu
kao glasnik i posrednik za kontrakcije srca, skeleta i glatkih mišića. Kalcijevi ioni su kritični
faktor u nekoliko biohemijskih procesa koji definiraju život, kao i u endokrinim, živčanim i
bubrežnim aspektima homeostaza krvnog tlaka.
Kalcijevi ioni igraju važnu ulogu u ljudskom tijelu u različitim neurološkim i endokrinološkim
procesima. Oni također sudjeluju u stvaranju kostiju i zubi, koji djeluju i kao spremnik za
kalcijeve ione. Kalcijevi ioni su regulirani unutar crijeva, kostura i bubrega. Homeostaza Ca2+
je normalno u ravnoteži, što znači da količina Ca2+ koja ulazi u tijelo jednaka je količini Ca2+
koja napušta tijelo. Razine kalcijevih iona regulirane su hormonima koji nisu regulirani razinom
Ca2+, a nazivaju se nekalciotropni hormoni, primjerice spolni hormoni i faktori rasta. Nasuprot
tome, postoje hormoni koji su direktno povezani s Ca2+, na primjer, PTH (paratiroidni hormon),
koji se nazivaju kalciotropni hormoni. PTH kontrolira serumsku razinu Ca2+ u plazmi
regulirajući reapsorpciju Ca2+ u nefronu, stimulirajući unos Ca2+ iz crijeva i oslobađajući Ca2+
iz kostiju koje djeluju kao spremnik. Neadekvatan unos kalcijuma u organizam može
uzrokovati niz oboljenja kao što su osteoporoza, hipertenzija, variranje u tjelesnoj težini,
bubrežni kamenac itd.

3.2.1. Eksperimentalni dio: određivanje kalcija i magnezija u žitaricama

Atomska apsorpciona spektrometrija koristi se za određivanje kalcija i magnezija u različitim

materijalima, bilo organskog ili anorganskog porijekla. Optimalno područje koncentracije za
određivanje kalcija kreće se u intervalu od 1 do 10 µg/mL a za određivanje magnezija u
intervalu od 0,1 do 2 µg/mL.
Određivanje kalcija smetaju silicij, aluminij, fosfor i sulfat. Slične smetnje se javljaju kod
određivanja magnezija što se uspješno može izbjeći dodatkom soli lantana ili stroncija.
Hemijske smetnje za određivanje kalcija se također mogu smanjiti ako se koristi smjesa plinova
azot suboksid-acetilen umjesto acetilen-zrak.

Pribor i oprema: FAA spektrometar

Analitička vaga
Laboratorijsko posuđe
Hemikalije i reagensi: Koncentrovana nitratna kiselina
Stroncij hlorid
Standardni rastvor Ca(II) 1000 µg/mL
Standardni rastvor Mg(II) 1000 µg/mL
Samljevene žitarice ili mekinje
Postupak: Standardni rastvor Ca(II) se priprema tako što se izvaže čisti i osušeni CaCl2 ili
Ca(NO3)2 tačno na 0,1 mg i razblaži sa odgovarajućom kiselinom (HCl ili HNO3).
Koncentracija Ca(II) treba da bude 1000 µg/mL.
Standardni rastvor Mg(II) se priprema od MgCl2 ili Mg(NO3)2 a koncentracija rastvora treba da
bude 1000 µg/mL.

Odvaže se 50-100 mg sušenih i samljevenih žitarica u staklenu čašu od 150 mL, sa preciznošću
± 0,1 mg. Uzorak se navlaži sa što manje destilovane vode. Eksperiment se dalje izvodi u
digestoru. U čašu sa uzorkom koji je navlažen doda se 5 mL koncentrovane HNO3. Smjesa se
lagano zagrijava (paziti da ne dođe do ključanja) i upari do suhog ostatka koji mora biti bijele

18
boje. To je dokaz da je došlo do potpune mineralizacije uzorka . Ukoliko ostatak nije bijel
ponavlja se postupak dodavanja manjih porcija konc. HNO3 (5 mL) do potpunog izbjeljivanja
ostatka. Proba se ohladi, doda 5 mL destilovane vode, zagrije radi boljeg rastvaranja soli i
filtrira kroz filter papir plava traks u odmjerni sud od 100 mL. U odmjerni sud u koji će se
kvantitativno prenijeti pripremljeni rastvor uzorka, prethodno se doda 1 g soli stroncija što znači
da je njegov maseni udio 1 %. Odmjerni sud se dopuni destilovanom vodom do marke i rastvor
označi kao X.
U četiri odmjerna suda od 50 mL pipetira se standardni rastvor Ca(II) tako da njegova
koncentracija iznosi 2, 4, 6 i 8 µg/mL, i rastvor Mg(II) tako da njegova koncentracija iznosi
0.25, 0.50, 0.75 i 1.00 µg/mL. Odmjerni sudovi se dopune rastvorom stroncijeve soli masenog
udjela 1%. Rastvori trebaju biti pripremljeni neposredno prije mjerenja. Pripremi se slijepa
proba (1% rastvor stroncijeve soli).
Podese se optimalni uslovi instrumenta za mjerenje apsorbanse kalcija odnosno magnezija.
Nulira se instrument sa slijepom probom. Izmjere se apsorbanse standardnih rastvora a potom
pripremljenih uzoraka i iz kalibracione krive odrede koncentzracija kalcija, odnosno magnezija
u analiziranim uzorcima. Ukoliko je apsorbansa analita u uzorku iznad apsorbanse najvećeg
standarda uradi se razblaženje uzorka i ponovo odredi apsorbansa analita u uzorku.
Maseni udio kalcija i magnezija u uzorcima žitarica računa se po formuli:
𝑐𝑥𝑓
𝜔(𝐶𝑎, 𝑀𝑔) = 𝑥100%
𝑚𝑢𝑧
c-koncentracija Ca, Mg očitana sa grafikona (µg/mL),
f-faktor razblaženja (mL),
m-masa uzorka biljnog materijala (µg)

19
4.0 GRUPA AZOTA

Elementi 15 grupe periodnog sistema zovu se još i elementi grupe azota a tu spadaju: azot (N),
fosfor (P), arsen (As), antimon (Sb) i bizmut (Bi). Fizikalna svojstva elemenata grupe 15
uvelike variraju, od azota kao plina do preostalih elemenata kao krutina s povećanim metalnim
karakterom.

Slika 8. Periodni sistem elemenata sa naznačenom 15 grupom (grupom azota)

4.1. FOSFOR

Fosfor (P) je nemetal grupe azota. Poželjna oksidacija su +3 i +5 stanja, formirajući različite
alotrope, pri čemu je crni fosfor najstabilniji. Fosfor je jedan od najzastupljenijih elemenata u
ljudskom tijelu i često se nalazi u vezi s kalcijem, jer zajedno čine građevinski materijal za kosti
i zube. Fosfor je također uključen u izgradnju našeg genetskog materijala, kao i u energetsku
opskrbu stanica i mnoge biohemijske procese. U ljudskom tijelu, fosfat je glavni spoj koji sadrži
fosfor. Fosfat je anorganski spoj i sol fosfatne kiseline. Može graditi organske estere s različitim
spojevima i oni su važni u mnogim biohemijskim procesima. Fosfat ima empirijsku formulu
PO43−. To je tetraedarska molekula, gdje je središnji fosforni atom okružen s četiri atoma kisika.

Slika 9. Hemijska struktura fosfata

DNA je glavna makromolekula u svim živim organizmima odgovornim za kodiranje genetskog
materijala. Uglavnom se DNA sastoji od dvostruke spirale. Svaka traka ima okosnicu
naizmjeničnih šećernih skupina (deoksiriboza) i fosfatne skupine. Fosfatna skupina je vezana
na 5' položaj deoksiriboze.
Spojevi koji sadrže fosfor, uglavnom fosfati, obično su prisutni u izobilju u ljudskoj prehrani.
Najčešće se nalaze u mlijeku, mesu (hrana bogata proteinima), žitaricama, sušenom voću i
gaziranim bezalkoholnim pićima.

20
Hipofosfatemija (niska razina fosfata u serumu) rijetka je i često je uzrokovana nekim osnovnim
bolestima, ekstremnim životnim stanjima kao što su gladovanje ili alkoholizam ili interakcije s
drogama; na primjer, neki diuretici mogu uzrokovati niske razine fosfata. Suprotno tome,
hiperfosfatemija je češća i često uzrokovana bubrežnim problemima (smanjenim klirensom) ili
dijetalnim ponašanjem (povećanim unosom).

4.1.1. Eksperimentalni dio: analiza fosfata u vodi

U ovom eksperimentu analizirat ćemo niz prirodnih uzoraka vode na njihov sadržaj fosfata.
Deterdženti su među najvećim doprinosima sadržaju fosfata u rijekama i jezerima, jer se spojevi
koji sadrže fosfat koriste u deterdžentima kao omekšivači vode. Fosfat nije toksičan za životinje
ili biljke. Zapravo, to je biljni nutritient koji potiče rast vodenih korova i algi. To može
uzrokovati da jezera i rijeke postanu začepljeni i prekrivene s biljkama.
Načelo ove metode uključuje stvaranje molibdofosforne kiseline, koji se svodi na intenzivno
obojeni kompleks, molibden plavi. Ova analitičko metoda je naročito osjetljiva i pouzdana do
koncentracija ispod 0,1 mg fosfora po litri.
Pribor i oprema: Spektrofotometar
Odmjerne tikvice
Erlenmayerova tikvica
Pipete
Menzura
Hemikalije i reagensi: Amonijum molibdat
Sulfatna kiselina
Kalaj hlorid
Kalij dihidrogenfosfat
Destilovana voda
Postupak:
Reagensi potrebni za izvođenje ove analize pripremaju se na sljedeći način:
 AMONIJUM MOLIBDAT - Otopina je pripremljena otapanjem 25 g
(NH4)6Mo7O24*4H20 u 175 ml destilovane vode. Oprezno, 280 ml koncentrovane H2S04
doda se u 400 ml destilovane vode. Rastvor kiseline se ohladi, doda se otopina
molibdata, a cijela smjesa razrijedi do 1 litre.
 KALAJ HLORID - 2,5 g SnCl2*2H2O se rastvori u 100 ml vode. Smjesa se blago zagrije
da se pospješi rastvaranje.
 OSNOVNA OTOPINA (20 mg/L)/FOSFATNI RASTVOR - Da bi se pripremio ovaj
rastvor, 0,286 g KH2PO4 se otopi u 1 L vode. Ovo je otopina koncentracije od 200 mg/L.
Zatim se razrijedi 100 ml ove otopine na 1,0 litru. Zatim se razrijedi 100 ml ove otopine
u 1,0 litaru. Zatim se razrijedi 100 ml ove otopine na 1,0 litru.
Pripremite sljedeće standardne otopine fosfata:
a. Standard 1,0 mg/L: Stavite 2,00 ml 20,0 mg/L otopine fosfata u menzuru od 100 ml i
razrijediti do 40 mL destilovanom vodom. (Sačuvati tačno 25 ml u Erlenmeyerovu tikvicu
za analizu spektrofotometrom.)
b. Standard 2,0 mg/L: Stavite 4,00 ml otopine fosfata 20,0 mg/L u menzuru od 100 ml i
razrijediti do 40 mL destilovanom vodom. (Sačuvati 25 mL)
c. Standard 3,0 mg/L: Ponovite upute za 1,0 mg/L standard pomoću 6,00 ml 20,0 mg/L
fosfata. (Spremite 25 mL)

21
d. Standard 4,0 mg/L: Ponovite upute za standard 1,0 mg/L pomoću 8,00 ml od 20,0 mg/L
fosfata. (Spremite 25 mL)
e. Standard 5,0 mg/L: Ponovite upute za 1,0 mg/L standard pomoću 10,00 ml od 20,0
mg/L fosfata. (Spremite 25 mL)
f. Slijepa proba: 25 mL destilovane vode prenijeti u Erlenmajerovu tikvicu i treirati sa
reagensom za razvijanje boje. Ovaj se postupak koristi za pet standardnih rastvora i za sve
uzorke koji se trebaju analizirati za fosfat.
Staviti u Erlenmeyerovu tikvicu 25 mL uzorka vode koju treba analizirati. Staviti 1,00 ml
(koristeći pipetu) otopine amonijevog molibdata u tikvicu i miješati. U tikvicu dodati 2 kapi
otopine kalaj hlorida i miješati. Ako je fosfat prisutan, plava boja će se razviti maksimalno
za 5 minuta. Napomena: Razdoblje je nešto kritično. Mjerenja treba poduzeti od 5 do 15
minuta poslije dodavanje kalaj hlorida. Dok čekate da se plava boja razvije, postavite valnu
duljinu na 650 nm na spektrofotometru. Koristite slijepu probu kako biste ga nulirali.
Pomoću 650 nm valne duljine, izmjerite apsorbanciju (nakon 5-10 minuta razvijanja boje)
plavog uzorka.
Tabela 2. Način izrade kalibracione krive
Fosfatni rastvor (20 mg/L) Amonijum molibdat Kalaj hlorid
#
/ mL /mL /kapi
1 2,00 1,00 2
2 4,00 1,00 2
3 6,00 1,00 2
4 8,00 1,00 2
5 10,00 1,00 2
S.P - 1,00 2
Uzorak - 1,00 2

22
 REZULTATI
Podaci za izradu kalibracione krive:
# Izmjerena apsorbansa A
Standard 1
Standard 2
Standard 3
Standard 4
Standard 5
Podaci za uzorke:
# Porijeklo uzorka vode Izmjerena apsorbansa
1.
2.
3.
4.

Prostor za izračun

Pregledao asistent______________________________

23
5.0 PRELAZNI METALI

Elementi u grupama 3-12, kako je prikazano u shematskom periodnom sistemu, definirani su

kao tzv. d-blok metali. Pojam prelaznog metala često se koristi i za opisivanje ove grupe
elemenata. Međutim, IUPAC (Međunarodna unija čiste i primijenjene hemije) definira
prijelazne metale kao elemente s nepotpunom d podljuskom ili elementima koji mogu graditi
kation s nekompletnom d podljuskom.

Slika 10. Periodni sistem elemenata sa označenim elementima d-bloka

Živi organizmi unose i deponuju prelazne metale kako bi sebi obezbijedili odgovarajuće
koncentracije potrebne za korištenje u metaloproteinima ili kofaktorima, kao i da se zaštite od
toksičnih uticaja metala u suvišku. Metali su uvijek u ionskom obliku, ali oksidacijsko stanje
može varirati u zavisnosti od bioloških potreba. Prelazni metali značajni za prenos i
skladištenje su: željezo,cink, bakar, molibden, kobalt, krom, vanadij i nikl. Prelazni metali su
najmanje rasprostranjeni metalni ioni u morskoj vodi, za koju se smatra da je mjesto postanka
živih organizama.
Tabela 2. Koncentracije prelaznih metala u morskoj vodi i ljudskoj plazmi

Element Morska voda Ljudska plazma

(mol/L)x108 (mol/L)x108
Fe 0,005-2 2230
Zn 8,0 1720
Cu 1,0 1650
Mo 10,0 1000
Co 0,7 0,0025
Cr 0,4 5,5
V 4,0 17,7
Mn 0,7 10,9
Ni 0,5 4,4

24
5.1. ŽELJEZO

Željezo je jedan od najčešće korištenih metala zbog relativno niskih troškova proizvodnje i
visoke čvrstoće. Željezo se može naći u mnogim svakodnevnim predmetima, od posuda za
hranu do vijaka ili bilo koje vrste strojeva. Čelik je oblik željeza, koji je legiran ugljikom i
nizom drugih metala. Od svih prelaznih metala koje koriste živi organizmi željezo je najviše
rasprostranjeno u okolini.

Procesi i reakcije u kojima učestvuje željezo su ključne za opstanak kopnenih organizama i

uključuju;

 redukciju ribonukleotida (sinteza DNA)

 produkciju energije (respiracija)
 konverziju energije (fotosinteza)
 redukciju azota (prenos kisika-respiracija)
 kisikacija (npr. sinteza steroida, solubilizacija i detoksikacija aromatskih spojeva).
Kao jedan od najvažnijih elemenata u organizmu, željezo je sastavni dio mnogih proteina.
Ukupna količina željeza u ljudskom organizmu je prilično velika, i iznosi u prosjeku od tri do
pet grama u zdravoj odrasloj osobi.

Tabela 3. Raspodjela najvažnijih proteina koji sadrže željezo u odraslom ljudskom organizmu
M masa Udio Oksidacijsko
Protein Masa (g) Hem Funkcija
(kDa) (mas. %) stanje Fe
Hemoglobin 64,5 2,60 65 2 + Transport O2
Mioglobin 17,8 0,13 6 2 + Transport O2
Transferin 76 0,007 0,2 3 - Transport Fe
Skladištenje
Feritin 444 0,52 13 3 -
Fe
Skladištenje
Hemosiderin 0,48 12 3 -
Fe
Metabolizam
Katalaza 260 0,004 0,1 2 +
H2O2
Metabolizam
Peroksidaze Razne Mala +
H2O2
Transfer
Citohrom c 12,5 0,004 0,1 2/3 +
elektrona
Citohrom
>100 <0,02 <0,5 + O2→H2O
oksidaze
Fe-S
Razne ~0,04 ~1 - O2→H2O
proteini

Najviše željeza nalazi se u hemoglobinu (više od 65%) proteinu za transport kisika u plazmi, u
kome željezo ima funkciju prenosa kisika potrebnog za disanje. Mnogo manja količina željeza
prisutna je:
• u mioglobinu (3,5-6,0%) proteinu za skladištenje kisika u mišićima,
• u ćelijskim heminima (respiratorni enzimi, oko 0,20%)
• u ćelijama jetre, slezene, bubrega i koštane srži (16%)
• te u plazmi (oko 0,10% ) i
• u mišićima (oko 12%).

25
U proteinima Fe se obično nalazi u obliku hema, posebnog kompleksnog spoja koji je
funkcionalni dio mnogih proteina prije sveg hemoglobina. Najvažniji protein željeza je
transferin, protein u plazmi koji prenosi željezo iz mjesta skladištenja u tijelu do mjesta gdje se
sintetiziraju proteini željeza. Glavni potrošači željeza u kičmenjacima su crvena krvna zrnca.

Slika 10. Hemijska struktura hemoglobina

Željezo igra vitalnu ulogu u ljudskom tijelu. Nedostatak funkcionalnog željeza dovodi do
anemije, koju karakterizira letargija i slabost. Apsorpcija ovisi o nizu faktora, kao što je
bioraspoloživost, količina prisutnog željeza u hrani i tjelesna potreba za željezom. Postoje
ljudske faze u kojima tijelo zahtijeva povećanu količinu željeza, kao što je trudnoća ili rast.
Brzina apsorpcije može se sukladno tome prilagoditi. Biološka raspoloživost željeza jako ovisi
o izvoru hrane.

5.1.1. Eksperimentalni dio: spektrofotometrijsko određivanje Fe3+ jona

Sigurnost pitke vode je vrlo važno pitanje javnog zdravlja. Prema Pravilniku o zdravstvenoj
ispravnosti vode za piće (Službeni glasnik BiH), dozvoljena količina željeza u vodi za piće u
Bosni i Hercegovini iznosi 200 µg/L. Iako je željezo otrovno samo pri vrlo visokim
koncentracijama, djeluje kao korisna zamjena za druge teške metale, čija je prisutnost u pitkoj
vodi prava opasnost za javno zdravlje. U ovom eksperimentu ćemo odrediti sadržaj željeza
prisutnog u vodi za piće.
Kalijev tiocijanat KSCN sa Fe3+ jonima daje intenzivno crveni kompleks.
𝐹𝑒 3+ + 3𝑆𝐶𝑁 − ↔ 𝐹𝑒(𝑆𝐶𝑁)3 + 3𝑆𝐶𝑁 − ↔ [𝐹𝑒(𝑆𝐶𝑁)6 ]3−
Metoda određivanja željeznih jona zasniva se na mjerenju apsorpcije crveno obojenog rastvora
nastalog kompleksa.
Pribor i oprema: Spektrofotometar
Odmjerne tikvice
Laboratorijske čaše
Pipete
Kivete
Hemikalije i reagensi: Amonijum željezo sulfat dodekahidrat
Hloridna kiselina
Kalijev tiocijanat
Destilovana voda
Izvođenje vježbe: Potrebno je pripremiti sljedeće rastvore:

26
 - Osnovni standardni rastvor 𝛾𝐹𝑒 = 0,800 g/dm3 (odvagati 0,6910 g
NH4Fe(SO4)2*12H2O dodati 1 mL 36% HCl i dopuniti vodom do 100 mL)
- (1) standardni rastvor Fe3+ jona 𝛾𝐹𝑒 = 16 mg/dm3 pripremiti iz osnovnog standardnog
rastvora uzimanjem 2 mL rastvora, razblaživanjem neposredno prije rada dopuniti sa
0,5 mol/dm3 HCl do 100 mL,
- (2) rastvor HCl 4mol/L
- (3) rastvor KSCN 3mol/L
Napraviti seriju od 5 rastvora poznatih koncentracija prema tabeli 4.
Tabela 4. Pripremanje standardnih rastvora za izradu kalibracione krive
Rastvor (1) / Rastvor (2) / Rastvor (3) /
R.b Voda /mL A
mL mL mL
1 0,0 1 1 8,0 0,000
2 0,5 1 1 7,5
3 1,0 1 1 7,0
4 1,5 1 1 6,5
5 2,0 1 1 6,0
6 X 1 1 do oznake

Svaku epruvetu dobro promućkati i fotometrirati na 481,0 nm. Epruveta br 1 poslužiti će nam
kao slijepa proba. Prvih pet epruveta u kojima su rastvori poznatih koncentracija poslužiti će
nam za izradu kalibracione krive koja se dobije crtanjem dijagrama nanoseći na apcisu
koncentracije ili zapremine poznatih rastvora a na ordinatu pripadajuće očitane apsorbancije
(A). Iz kalibracione krive koja bi trebala biti pravac koji počinje iz koordinatnog početka, nakon
određivanja sadržaja epruvete br. 6 i očitanja njene apsorbancije grafički odrediti iz dijagrama
njenu koncentraciju.

27
 REZULTATI

Redni broj epruvete Izmjerena apsorbansa A

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Prostor za izračun

Pregledao asistent_________________________________

28
5.2. BAKAR

Metali 11 grupe, kao što su bakar (Cu), srebro (Ag) i zlato (Au), poznati su kao plemeniti metali
i pripadaju d-bloku ili prijelaznim metalima. Svi su oni relativno inertni i otporni na koroziju i
stoga su korisni za proizvodnju kovanica. Sva tri metala su izvrsni provodnici struje i topline.
Najpovoljniji metal za električnu energiju je Ag, zatim Cu pa Au.

Slika 11. Periodni sistem elemenata sa naznačenom grupom bakra

Bakar je vrijedan metal koji je kroz historiju imao različite upotrebe. U početku se bakar
uglavnom koristio za izradu legura kao što su mjed i bronza, koje su tvrđe i jače od samog
bakra. Danas se bakar uglavnom koristi jer provodi toplinu i električnu energiju (npr. žice) i
otporan je na koroziju (npr. kao krovni materijal). Joni bakra iz izvora hrane se obrađuju u jetri
i transportiraju i izlučuju na siguran način. Anorganski metalni bakar iz izvora kao što je pitka
voda direktno ulazi u krv i može biti otrovan jer može prodrijeti u krvno-moždanu barijeru.
Bakar je esencijalni metal u tragovima, a bakreni ioni su ugrađeni u brojne metaloenzime - tzv.
kuproenzime.
Wilsonova bolest je genetski poremećaj do kojeg dolazi kada se u ljudskom tijelu stvaraju
prekomjerne količine bakra. Bakar se uglavnom skladišti u jetri i mozgu, te uzrokuje cirozu
jetre i oštećenje moždanog tkiva. Oštećenje moždanog tkiva javlja se uglavnom na jezgri
lentikula, a oko irisa je vidljiv tipičan smeđi prsten; stoga se Wilsonova bolest naziva i
hepatolentikularnom degeneracijom. Manifestuje se neurološkim i psihijatrijskim simptomima
i bolestima jetre.
Zbog esencijalne uloge bakra u disanju (citohrom c oksidaza), njegov manjak može uzrokovati
nedovoljno iskorištenje O2 u mozgu, što izaziva trajno oštećenje. Nedostatak bakra može da
uzrokuje i malokrvnost, jer nedovoljna količina bakra izaziva lošije "upijanje" željeza i
smanjenje broja krvnih zrnaca. Kod odraslih osoba nedostatak bakra dovodi do anemije,
zadržavanja vode u organizmu, slabljenja zidova krvnih sudova, razdražćljivosti, krhkih
kostiju, depigmentacije, gubitka kvaliteta kose. Nedostatak bakra također smanjuje i količinu
bijelih krvnih zrnaca, samim tim i otpornost organizma na bolesti.

29
5.2.1. Eksperimentalni dio: spektrofotometrijsko određivanje bakra

Reakcijom Cu2+ iona sa amonijakom nastaje kompleks tetraaminobakar(II)–ion tamno plave

boje s maksimumom apsorpcije kod 590-620 nm. Kompleks je stabilan pri pH>8 i pogodan za
spektrofotometrijsko određivanje.
Cu2+ + 4NH3 → [Cu(NH3)4]2+
modro tamnomodro

Pribor i oprema: Spektrofotometar

Odmjerne tikvice
Laboratorijske čaše
Pipete
Kivete
Hemikalije i reagensi: Bakar sulfat pentahidrat
Koncentrovana sulfatna kiselina
Amonijum hidroksid
Destilovana voda
Izvođenje vježbe: Pripremiti standardni rastvor Cu(II) tako što se u vodi rastvori 3,928 g
CuSO4 x 5H2O, prebaci u odmjernu tikvicu od 100 mL, doda 1 mL konc H2SO4 i dopuni
destilovanom vodom do marke. Takav rastvor ima koncentraciju 10 mg/mL.

Priprema standardnih rastvora [Cu(NH3)4] 2+ kompleksa

U pet odmjernih tikvica od 25 mL otpipetira se određeni volumen standardnog rastvora bakra

(prema tabeli 1.), zatim se doda oko 5 mL destilovane vode i 2,5 mL NH4OH 1:1. Otopina se
promiješa i nakon stajanja od 5 minuta dopuniti do marke destilovanom vodom.

Tabela 5. Priprema rastvora poznate koncentracije za izradu kalibracione krive

Cu(II) (10 mg/mL)
# H2O /mL NH4OH (1:1) / mL
/mL
Standard 1 2 5 2,5
Standard 2 4 5 2,5
Standard 3 6 5 2,5
Standard 4 8 5 2,5
Standard 5 10 5 2,5
S.P. 0 5 2,5
Uzorak 0 5 2,5

Izmjeriti vrijednost apsorbanse na maksimumu apsorpcije λmax=610 nm.

30
REZULTATI
Podaci za izradu kalibracione krive
# Apsorbansa A
Standard 1
Standard 2
Standard 3
Standard 4
Standard 5

Podaci za uzorke
Uzorak Apsorbansa A
1
2
*uz vježbu priložiti grafik kalibracione krive
Prostor za izračun:

Pregledao asistent:______________________________________

31
5.2.2. Kvantitativno određivanje ukupnih proteina biuret metodom

Proteini su kompleksni polimere koji se sintetiziraju na nivou svih živih bića. Međusobno se
razlikuju po svojim funkcijama, veličini, obliku molekule te strukturi, rastvorljivosti, sastavu,
elektroforetskoj pokretljivosti. U odnosu na ulogu koju imaju u organizmu, u principu se mogu
podjeliti na proteine katalizatore (enzime), potom regulatorne proteine (receptori, hormoni,
represori, inhibitori), transportne proteine, strukutrne proteine, proteine odbrane
(imunoglobulini), onkofetalne i placentalne proteine i proteine čija funkcija još nije poznata.
Jedna od najčešće korištenih metoda za utvrđivanje koncentracije serumskih proteina je
zasnovana na principu Biuret reakcije. U ovoj reakciji bakarni jon reagira sa peptidnim vezama
proteina u osnovnom rastvoru gradeći ljubičasto obojene komplekse koji pokazuju apsorpcioni
maksimum na 540 nm. Biuretska reakcija predstavlja vrlo pogodnu metodu i odlikuje se
dobrom preciznošću (pozitivna bojena reakcija dobija se i pri razblaženju 1:104 ).

Pribor i oprema: Odmjerne tikvice

Laboratorijske čaše
Pipete
Hemikalije i reagensi: 200,00 g 0, 9% vodene otopine NaCl
100,00 g 6% vodene otopine NaOH
200,00 mL Biuret reagensa
Postupak:
Biuret reagens se priprema na slijedeći način: 3,46 g bakar (II)-sulfata otopiti u 10,00 ml vruće
vode i ostaviti da se ohladi (otopina A). Otopiti 34,6 g natrijumcitratdihidrata i 20,0 g
natrijumkarbonata u 80,0 ml vruće vode i ohladiti (otopina B). Pomiješati otopine A i B i
razrijediti sa vodom do 200,0 ml. Ovakav Biuret reagens stabilan je pri sobnoj temperaturi 6
mjeseci. Ukoliko se pojavi zamućenje ili talog ne koristiti takav reagens.

Slijepa proba se priprema tako što se na 1 ml otopine NaOH doda 1 ml Biuret reagensa i sadržaj
protrese. Na to dodati 0,4 ml otopine NaCl i promiješati.

Standardna otopina proteina se priprema na sljedeći način: Odvagati 0,0500 g albumina

goveđeg seruma (BSA) i otopiti u 5,00 ml 0,9 % NaCl. Dobijenu otopinu izraziti u mg/mL,
označiti je kao osnovnu otopinu, te od nje prirediti po 10,00 mL slijedećih radnih otopina: 7.5,
5.0, 2.5, 1.0 i 0.5 mg/ml. Izmjeriti apsorbansu svih otopina (uključujući i osnovnu) pri 545 nm
koristeći se slijedećim postupkom: U čiste i označene epruvete (pripremiti istovremeno za
standarde, uzorke i slijepu probu) sipati po 1 ml otopine 6% rastvora NaOH, dodati u svaku 1
ml Biuret reagensa i sadržaj protresti. Na to dodati 0,4 ml otopine standarda (ili uzorka) zatvoriti
i promiješati. Nakon 15 minuta sadržaj istresti u kivetu, obrisati kivetu i mjeriti apsorbansu.
Konstruirati kalibracionu krivu A = f (c), nanoseći na apscisu konačne koncentracije
standardnih otopina.

Priprema uzorka: Odvagati približno 2 g sirovog bjelanca (sa preciznošću na četiri decimalne
cifre) u prethodno odvaganoj čistoj i suhoj čašici. Pomoću 0,9 % otopine NaCl prebaciti
kvantitativno sadržaj bjelanca u odmjerni sud od 50 ml. Izmjeriti apsorbansu tako
pripremljenog uzorka pri istim uvjetima korištenim za rad sa standardnom otopinom BSA.
Pomoću jednačine pravca dobijene iz kalibracione krive izračunati koncentraciju ukupnih
proteina u uzorku bjelanca izrazivši konačan rezultat kao mg proteina/g svježeg bjelanca.

32
REZULTATI
Podaci za izradu kalibracione krive
# Apsorbansa A
Standard 1
Standard 2
Standard 3
Standard 4
Standard 5

Podaci za uzorke
Uzorak Apsorbansa A
1
2
*uz vježbu priložiti grafik kalibracione krive
Prostor za izračun sadržaja ukupnih proteina (mg proteina /g uzorka)

Pregledao asistent:______________________________________

33
5.2.3. Određivanje koncentracije albumina i globulina

Tri su velike grupe proteina:

Albumini – 45 g/l – to su proteini plazme s najmanjom molekulskom masom, te su vrlo prikladni
za održavanje osmotskog tlaka. Osmotski tlak je vrlo važan, jer održava protutežu
hidrostatskom tlaku krvi koji stvara srce. Albumini se sintetiziraju u jetri i odatle se otpuštaju u
krv. Sudjeluju u prijenosu raznih hormona, različitih jona, aminokiselina, masnih kiselina,
lijekova itd.
Globulini – 25 g/l – vaţni su nositelji odbrane organizma u obliku različitih antitijela. Dijele se
na alfa, beta i gama globuline. Uloga alfa i beta globulina je slična ulozi albumina, a gama
globulini su zapravo imunoglobulini (Ig), a to su molekule koje obavljaju zaštitne funkcije.
Fibrinogeni – 3 g/l – vrlo važni proteini u procesu zgrušavanja krvi, te osiguravaju zaustavljanje
krvarenja. Fibrinogeni pomoću trombocita stvaraju «mrežu» u kojoj se onda ulove eritrociti i
nastaje ugrušak (tromb). Krv bez fibrinogena je defibrinirana krv.
Pribor i oprema: epruvete
pipete
mikropipete
Hemikalije i reagensi: 0,9 % vodena otopina NaCl
2,0 % otopina trihloracetatne kiseline u 0,9 %-om NaCl
Biuret reagens
6,0 % vodena otopina NaOH

U uzorku goveđeg seruma izmjeriti koncentraciju ukupnih proteina koristeći se Biuret testom
(100 µl goveđeg seruma razrijediti sa 900 µl 0,9 % -ne otopine NaCl, a za daljnju proceduru
vidjeti vježbu „Kvantitativno određivanje ukupnih proteina Biuret metodom“). Podatak
zabilježiti u radni dnevnik i preračunati na sadržaj proteina izražen u mg/100 ml seruma. Nakon
toga u dvije ependorf epruvete (centrifugalne kivete) odmjeriti po 100 µl uzorka goveđeg
seruma i na to dodati po 900 µl 2,0 % otopine trihloracetatne kiseline. Propisno zatvoriti kivete,
okrenuti ih nekoliko puta da se sadržaj izmiješa i ostaviti ih 10 minuta da se izvrši taloženje. Za
to vrijeme podesiti centrifugu na 3 500 o/min i centrifugiranjem u trajanju 5 minuta oboriti
globuline na dno kiveta. U supernatantima odrediti sadržaj albumina Biuret testom. Iz razlike
koncentracija ukupnih proteina i albumina izračunati koncentraciju globulina.

REZULTATI

34
Podaci za izradu kalibracione krive
# Apsorbansa A
Standard 1
Standard 2
Standard 3
Standard 4
Standard 5

Podaci za uzorke
Uzorak Apsorbansa A
1
2
*uz vježbu priložiti grafik kalibracione krive
Sadržaja ukupnih proteina, albumina i globulina (rezultat izraziti kao mg /100 ml seruma)

Pregledao asistent:______________________________________

5.3. MANGAN

35
Mangan je tvrd metal srebrenkasto-sive boje koji pripada 7. grupi periodnog sistema elemenata.
Jedan je od najzastupljenijih metala u zemljinoj kori i obično se nalazi zajedno sa željezom.
Najčešći minerali mangana su oksidi, silikati i karbonati. Mangan je esencijalni element za ljude
i životinje.

Slika 12. Periodni sistem elemenata sa naznačenom grupom mangana

Jetra je organ u kome je metabolizam mangana najaktivniji. Manjak mangana dovodi do

poremećaja u sistemu za ravnotežu. Kod ljudi dovodi do gubitka sluha, vrtoglavice i ataksije.
Zapažena je smanjena koncentracija mangana u krvi i tkivima oboljelih od šećerne bolesti.
Mangan vjerovatno učestvuje u procesima sinteze ili metabolizma insulina.
Mangan je esencijalan za normalnu strukturu kostiju, reprodukciju i normalno funkcionisanje
centralnog nervnog sistema, poboljšava pamćenje, smanjuje nervnu razdražljivost. Višak
mangana rezultira drhtanjem mišića, otežanim kretanjem i malaksalošću, otkazivanjem
bubrega, bolestima centralnog nervnog sistema i haluciniranjem.

5.3.1. Eksperimentalni dio: određivanje mangana u čeliku-metoda dodatka više

standarda

U ovoj vježbi opisano je spektrometrijsko određivanje mangana u formi permanganatnog jona

koji je intenzivno obojen. Mn (II) jon se oksidira do permanganatnog jona kalijum perjodatom.
Perjodatni jon može oksidirati i ostale legirajuće elemente koji apsorbuju svjetlost na istoj
talasnoj dužini kao i permanganatni jon. Kako bi se prevazišla ova smetnja koristi se metoda
standardnog dodatka. Nehrđajući čelik ne može se koristiti u ovoj vježbi jer nitratna kiselina
neće rastvoriti uzorak čelika. Nitratna kiselina je oksidirajuća kiselina koja će potpomognuti
stvaranju zaštitnog Cr2O3 sloja koji nehrđajući čelik čini inertnim.

Pribor i oprema: UV-Vis spektrometar

Analitička vaga
Kivete
Laboratorijsko posuđe
Hemikalije i reagensi: Osnovni rastvor Mn(II) koncentracije 1000 mg/L
Nitratna kiselina 4 mol/L
Amonij persulfat

36
 Natrijhidrogen sulfit
Fosfatna kiselina
Kalij perjodat
Opiljci čelika
Destilovana voda
Postupak: Razblaži se osnovni rastvor Mn(II) kako bi dobili standardni rastvor koncentracije
100 mg/L Mn2+. Izvaže se tačno 1,0 g (± 0,1 mg) uzorka čelika u čašu od 250 mL, te rastvara u
50 mL 4 mol/L rastvora nitratne kiseline na rešou u diogestoru. Lagano zagrijava i 10 min ostavi
da ključa ili dok se ne rastvori uzorak. Pažljivo se doda 1 g amonijum persulfata i ostavi da
ključa još 10 minuta. Ako je rastvor obojen ružičasto ili ima smeđeg taloga MnO2 onda se doda
0,1 g natrij hidrogensulfita i zagrijava još 5 min. Rastvor se ohladi i dopuni destilovanom
vodom do marke u odmjernom sudu od 100 mL. Pipetira se po 5 mL rastvorenog čelika u šest
čaša od 50 mL. Zatim se u čaše dodaju supstance prema tabeli vodeći računa i o redoslijedu
dodavanja.
Tabela 6. Pripremanje rastvora za određivanje mangana dodatkom više standarda
Oznaka 85% H3PO4 (mL) Mn(II)-100 mg/L KIO4 (g)
(mL)
Sl. proba 5 0 0
Dodatak 0 5 0 0,4
Dodatak 1 5 1 0,4
Dodatak 2 5 2 0,4
Dodatak 3 5 5 0,4
Dodatak 4 5 10 0,4

Na rešou se rastvori kuhaju u čašicama 5 min, ohlade i kvantitativno prenesu u odmjerne sudove
od 100 mL, dopune destilovanom vodom do marke i dobro promiješaju.
Nulira se instrument sa slijepom probom na talasnoj dužini 525 nm. Na istoj talasnoj dužini
izmjere se apsorbanse uzoraka sa dodacima standarda D1, D2, D3, D4 i na kraju uzorka bez
dodatka standarda mangana D0. Nacrta se grafik zavisnosti apsorbansi od koncentracija
dodatka, nanoseći vrijednost apsorbanse uzorka uzorka bez dodatka direktno na ordinatu.
Dobivena prava linija koja prolazi kroz tačku na ordinati ekstrapolira se do presjeka negativnog
dijela apcise. U tački presjeka očita se koncentracija mangana (kao pozitivna vrijednost) u
mjernom uzorku čelika. Udio mangana u čeliku računa se po formuli:
𝑐∙𝑓
𝜔(𝑀𝑛) = 𝑥100%
𝑚(𝑢𝑧)
Gdje je c-koncentracija mangana očitana sa grafikona (mg/L),
f-faktor razblaženja
m-masa uzorka čelika (mg)

37
5.4. KOBALT

5.4.1. Simultana analiza dvokomponentne smjese- određivanje Cr(III) i Co(II) u smjesi

Prema Beerovom zakonu, apsorbansa je proporcionalna broju (koncentraciji) molekula koje

apsorbiraju zračenje na datoj talasnoj dužini. Beerov zakon se može proširiti na uzorke koji
sadrže nekoliko komponenti koje apsorbuju pod uslovom da ne postoji interakcija između
komponenti. Sve višekomponentne kvantitativne metode temelje se na načelu da je apsorbansa
smjese na bilo kojoj talasnoj dužini jednaka zbiru apsorbanse svake komponente u smjesi pri
toj talasnoj dužini.
Individualne apsorbanse, Ai su aditivne. Za dvokomponentnu smjesu X i Y, ukupna apsorbansa,
AUKUPNO, je
𝐴𝑈𝐾𝑈𝑃𝑁𝑂 = 𝐴𝑋 + 𝐴𝑌 = 𝜀𝑋 ∙ 𝑏 ∙ 𝑐𝑋 + 𝜀𝑌 ∙ 𝑏 ∙ 𝑐𝑌
Generalno je apsorbansa Ai za ukupnu smjesu n komponenti, data kao:
𝑛 𝑛

𝐴𝑈𝐾𝑈𝑃𝑁𝑂 = ∑ 𝐴𝑖 = ∑ 𝜀1 ∙ 𝑏 ∙ 𝑐1
𝑖=1 𝑖=1

Ako se apsorbansa A mjeri za smjesu dvije komponente, 1 i 2, pomiješane u kiveti debljine b,

ukupna apsorbansa će biti jednaka sumi apsorbansi koja se dobije kao kod mjerenja apsorbanse
dviju komponenti u dvije kivete debljine b, postavljenih jedna poslije druge na putu zrake, pri
čemu jedna sadrži komponentu 1 i njoj odgovara apsorbansa A1, a druga komponentu 2 sa
vrijednošću apsorbanse A2. Za sve talasne dužine apsorbansa smjese je jednaka sumi apsorbansi
pojedinačnih komponenata smjese (podrazumijevajući iste molarne koncentracije u oba
eksperimenta).

Pribor i oprema: UV-Vis spektrometar

Kivete od 10 mm
Laboratorijsko posuđe
Hemikalije i reagensi: Standardni rastvor Cr(NO3)3, koncentracije 0,05 mol/L
Standardni rastvor Co(NO3)2, koncentracije 0,1880 mol/L
Postupak:
Razblaživanjem standardnog rastvora Cr(NO3)3 u odmjernim sudovima od 25 mL, pripreme se
rastvori sljedećih koncentracija hroma: 0,01 mol/L, 0,02 mol/L, 0,03 mol/L i 0,04 mol/L.
Razblaživanjem standardnog rastvora Co(NO3)2 u odmjernim sudovima od 25 mL, pripreme se
rastvori sljedećih koncentracije kobalta: 0,0376 mol/L, 0,0752 mol/L i 0,1504 mol/L. Rastvori
se razblažuju sa destilovanom vodom.
Pripremi se rastvor-smjesa ove dvije soli u odmjernom sudu od 25 mL u kojoj je koncentracija
Cr(III) 0,02 mol/L i koncentracija Co(II) 0,0752 mol/L.
Snime se apsorpcioni spektri rastvora i to:
Rastvor Cr(III) koncentracije 0,02 mol/L u području talasnih dužina od 350 nm do 625 nm.
Rastvor Co(II) koncentracije 0,0752 mol/L u području talasnih dužina od 375 nm do 625 nm.
Pripremljenog rastvora smjese Cr(III) i Co(II) u području talasnih dužina od 375 nm do 625
nm.

38
Nacrtaju se svi apsorpcioni spektri na istom grafiku i odrede se dvije talasne dužine na kojima
će se vršiti mjerenja (maksimum za rastvor hroma i maksimum za rastvor kobalta). Izmjere se
apsorbanse svih pripremljenih rastvora Cr(III) i Co(II) na dvije odabrane talasne dužine.
Nacrtaju se dijagrami izmjerene apsorbanse u funkciji koncentracija za svaku talasnu dužinu i
svaki rastvor. Na jednom grafiku se nacrtaju dijagrami za rastvore Cr(III) a na drugom za Co(II).
′ ′′ ′ ′′
Iz ovih dijagrama odrede se vrijednosti ε𝜀𝐶𝑜 , 𝜀𝐶𝑜 , 𝜀𝐶𝑟 𝑖 𝜀𝐶𝑟 kao vrijednost nagiba pravca (tg α)
odgovarajućih kalibracionih krivih.
Konačno, izmjere se apsorbanse uzoraka koji sadrže nepoznate koncentracije Cr(III) i Co(II)
na obje talasne dužine i izračuna se koncentracija komponenata u uzorcima.

39
5.5. CINK
Cink ima mnogo primjena (npr. za galvanizaciju ili u baterijama) i često se koristi u legurama.
Cink je također bitan element za žive organizme, igra vitalnu ulogu u njihovoj biohemiji i često
se nalazi kao aktivno središte u mnogim enzimima. Kadmij i živa mogu se natjecati s cinkom
na tim mjestima vezanja enzima, što dovodi do njihove karakteristične toksičnosti.

Slika 13. Periodni sistem elemenata sa naznačenom grupom Zn

Prosječno ljudsko tijelo sadrži oko 2 g Zn2+. Stoga je cink (nakon željeza) drugi najzastupljeniji
metal d-bloka u ljudskom tijelu. Cink se pojavljuje u ljudskom tijelu kao Zn2+ (zatvorena
konfiguracija d10 ljuske), koja tvori dijamagnetne i uglavnom bezbojne komplekse. U
biološkim sistemima cink ioni se često nalaze kao aktivni centar enzima, koji mogu katalizirati
procese metabolizma ili degradacije, te je poznato da su bitni za stabilizaciju određenih
proteinskih struktura koje su važne za različite biološke procese. Klinička primjena Zn2+ kreće
se od njegove upotrebe u barijernim kremama i kao mogućnost liječenja za Wilsonovu bolest
do upotrebe cinkovih iona za stabilizaciju inzulina.
Cink je bitan element, ali višak cinka može negativno utjecati na ljudsko zdravlje. Toksičnost
cinka može se vidjeti ako unos prelazi 225 mg. Tipični simptomi uključuju mučninu,
povraćanje, proljev i grčeve. Udahnuti metalni cink se otapa u želučanoj kiselini i nastaje cinkov
hlorid (ZnCl2). Cink hlorid je toksičan za većinu organizama, ovisno o koncentraciji.

5.5.1. Određivanje cinka u biljnom materijalu-metoda dodatka više standarda

Cink se dosta lako i tačno može određivati metodom FAAS u različitim materijalima (legure,
ulja za podmazivanje, stijene, nafta, goriva, biljke i dr.). određivanje se vrši u oksidacionom
plamenu sa smjesom acetilen-zrak. Optimalno područje rada je 0.2-2 µg Zn/mL.
Pribor i oprema: FAA Spektrometar
Rešo
Analitička vaga
Laboratorijsko posuđe
Hemikalije i reagensi: Standardni rastvor Zn(II)
HNO3 koncentrovana
HCl koncentrovana
Postupak:

40
Standardni rastvor Zn(II) se priprema tako što se rastvori 1.000 g metalnog cika u što manje
HCl (1:1). Kada je rastvaranje završeno ohladi se rastvor i kvantitativno prenese u odmjerni sud
od 1L.
Biljni materijal se osuši na 105 oC i izvaže 1-2 g, zavisno od vrste uzorka, sa preciznošću ±0.1
mg u staklenu čašu od 150 mL. Eksperiment se dalje izvodi u digestoru. Doda se 10 mL
koncentrovane HNO3, promiješa a zatim doda 10 mL smjese HNO3:HCl (1:1). Rastvor se
polagano i kontrolisano zagrijava dok volumen rastvora ne opadne na oko 2 mL. Nakon toga
dodaje se konc. HNO3 u porcijama po 5 mL i svaki put zagrijava do vlažnog ostatka. Postupak
se ponavlja do potpunog izbjeljivanja ostatka, ohladi, doda 10 mL destilovane vode, prokuha,
ponovo ohladi i rastvorni dio prenese se kvantitativno preko filter papira bijela traka u odmjerni
sud od 50 mL. (za visoki sadržaj cinka, rastvor se može razblažiti u veći odmjerni sud).
Za pripremu kalibracione krive dodaju se u četiri odmjerna suda od 50 mL rastvori prema tabeli
i odmjerni sudovi se dopune destilovanom vodom do marke.

Tabela 7. Pripremanje rastvora za određivanje cinka metodom dodatka više standarda

Oznaka Volumen uzorka Volumen dodatka Koncentracija
uzorka (mL) standarda (µL) dodatka Zn (µg/mL)
Dodatak 0 10 0 0
Dodatak 1 10 25 0.5
Dodatak 2 10 50 1.0
Dodatak 3 10 75 1.5

Prije mjerenja apsorbanse na instrumentu podese se optimalni uslovi za određivanje Zn i nulira

instrument sa slijepom probom (destilovana voda). Izmjeri se apsorbansa uzoraka sa sa
oznakom dodatak 1, 2, i 3 i na kraju uzorak bez dodatka (Dodatak 0)
Nacrta se grafik zavisnosti apsorbansi od koncentracija dodatka, nanoseći vrijednost apsorbanse
uzorka bez dodatka na ordinati. Ekstrapolacijom krive kroz tačku na ordinati do presjecanja
negativnog dijela apcise. U tački presjeka na apcisi očita se (pozitivna vrijednost)koncentracija
Zn u mjernom uzorku biljnog materijala. Udio cinka u biljnom materijalu računa se po formuli:
𝑐∙𝑓
𝜔(𝑍𝑛) = ∙ 100%
𝑚𝑢𝑧
c-koncentracija cinka očitana sa grafikona (µg/mL)
f-faktor razblaženja (mL)
m-masa uzorka biljnog materijala (µg).

41
5.6. ODREĐIVANJE SELENA U PREHRAMBENIM DODACIMA

U mnogim slučajevima, upotreba grafitne peći kao atomizera značajno poboljšava osjetljivost
atomske apsorpcione spektrometrije koja se koristi za analizu tragova elemenata. Grafitna
tehnika-AAS će se koristiti za analizu selena iz vodenih uzoraka u ovoj vježbi. Ova procedura
može se primjeniti za analize selena iz različitih uzoraka prehrambenih proizvoda, tla i vode,
razlika je jedino u pripremi uzorka.
Pribor i oprema: AAs sa grafitnom peći i autosamplerom
Zeeman pozadinski korekcioni sistem
Grafitne kivete
Analitička vaga
Laboratorijsko posuđe
Hemikalije i reagensi: HNO3 koncentrovana visoke čistoće
Standardni rastvor Se (1000 mg/L)
Matriks modifikator- Ni(NO3)2x6H2O, 5%-tni rastvor
1%-tna nitratna kiselina
Destilovana voda
Postupak:
Od standardnog rastvora Se koncentracije 1000 mg/L pripremi se kalibracioni rastvor4 (BULK)
Se koncentracije 100 µg/L odgovarajućim razblaživanjem sa destilovanom vodom u odmjerni
sud od 100 mL, u odmjerni sud se doda 0,5 mL koncentrovane HNO3 i 2 mL 5%-tnog rastvora
nikl nitrata i razblaži se do 100 mL destilovanom vodom. Kalibracioni rastvor se priprema
uvijek svjež na dan mjerenja.
Za određivanje selena, tableta (dodatak prehrani) koja sadrži Se izvaže se na analitičkoj vagi sa
tačnošću 0,1 mg u staklenu čašu od 250 mL, doda 100 mL destilovane vode i potom se doda
dovoljno konc HNO3 kako bi njena koncentracija u rastvoru bila 1%. Zagrijava se rastvor tokom
1 sata na temperaturi od 95oC ili dok se volumen raastvora ne smanji na oko 85 mL. Rastvor
uzorka se ohladi, prebaci u odmjerni sud od 100 mL, doda rastvor nikl nitrata i HNO3 tako da
im konačne koncentracije u rastvoru moraju biti kao one u radnim rastvorima Se i rastvor
dopuni destilovanom vodom do marke. Napravi se odgovarajuće razblaženje prije mjerenja na
instrumentu. Pripremi se još jedan razblaženi uzorak bez dodatka 5%-tnog rastvora nikl nitrata.
Pripreme se dvije slijepe probe, jedna sa dodatkom a druga bez dodatka 5%-tnog rastvora nikl
nitrata. Na instrumentu se odredi sadržaj Se u oba pripremljena uzorka i slijepim probama.
Udio selena u uzorku računa se prema formuli:
𝑐∙𝑓
𝜔(𝑆𝑒) = 𝑥100
𝑚𝑢𝑧
c- koncentracija selena očitana sa grafikona (µg/L)
f- faktor razblaženja
m- masa uzorka (µg).

6.0 SINTEZA ASPIRINA

42
Esteri su važna klasa organskih spojeva široko rasprostranjenih u prirodi koje organizmi
sintetiziraju tokom relativno kompleksnog, višestepenog procesa, kataliziranog enzimima.
Međutim, laboratorijski i industrijski procesi dobivanja estera su prilično jednostavni.
Uobičajeni način direktne esterifikacije karboksilne kiseline alkoholom je jednostavan
postupak, ali je prinos reakcije relativno mali, pošto voda koja se stvara u reakciji vrši hidrolizu
nastalog estera.
O O

R O H + HO C R1 R O C R1 + H2O

alkohol kiselina ester voda

Aspirin koji prema svojim strukturnim karakteristikama spada u klasu estera, lako se priređuje
u laboratoriji u reakciji salicilne kiseline sa acetatnom kiselinom ili anhidridom acetatne
kiseline.
Iako u gornjoj reakciji nastaje aspirin, zbog svoje male brzine, ova reakcija nije pogodna za
korištenje u ovom eksperimentu. Umjesto acetatne kiseline, kao izvor kiseline, koristiće se
acetanhidrid (anhidrid acetatne kiseline). Ovo je reakcija koja se primjenjuje pri komercijalnoj
proizvodnji aspirina.
O O
O
C
C
O H C H2SO4 O H
+ + H2O
H O CH3
OH O C CH3

salicilna kiselina acetatna kiselina acetilsalicilna kiselina (aspirin)

Sinteza aspirina
Pribor i oprema: Vodeno kupatilo
Erlenmayerova tikvica
Čaše
Stakleni štapić
Termometar
Pipete
Hemikalije i reagensi: Salicilna kiselina
Acetanhidrid
Koncentrovana sulfatna kiselina
Fenol
Etanol
Rastvor željezo(III)hlorida
Izvođenje vježbe:

Zadatak 1. Sintetiziraj aspirin

43
Pripremi vodeno kupatilo. Izvagaj oko 2.0 g salicilne kiseline u čistu i suhu Erlenmajerovu
tikvicu od 100 m1. Zabilježi tačnu težinu salicilne kiseline koja je odvagana (tačnost do 0.001
g). Prije nastavka procedure, provjeri da li je temperatura vodenog kupatila između 85-90 oC,
što odgovara optimalnim uslovima eksperimenta.
U digestoru pipetom odmjeri 4 m1 acetanhidrida i pažljivo ga dodaj u tikvicu, tako da se sa
zidova sapere salicilna kiselina koja se na njima eventualno zadržala. Dodaj 5 kapi
koncentrovane sulfatne kiseline u smjesu acetanhidrida i salicilne kiseline i promućkaj tikvicu
tako da se sadržaj tikvice dobro izmiješa. Umjesto sulfatne, jednako dobro može se upotrijebiti
i 85 % fosfatna kiselina.
Pričvrsti tikvicu klemom na stalak tako da je uronjena u čašu sa vodom, zagrijanom na ~85 oC,
koja služi kao vodeno kupatilo. Nakon zagrijavanja, izvadi tikvicu iz čaše i bez hlađenja dodaj
pažljivo 3 m1 vode. Moguće da se zaostali višak anhidrida burno razgrađuje i sadržaj tikvice
proključa. Pažnja: Razvijaju se vruće pare kiseline! Kada se završi razgradnja zaostalog
acetanhidrida, dodaj 20 mL ledene vode u tikvicu i ostavi je da stoji na sobnoj temperaturi dok
ne počne izdvajanje taloga.
Topivost acetilsalicilne kiseline smanjuje se sa temperaturom, pa se izolacija i prečišćavanje
produkta može pospješiti hlađenjem reakcione smjese na ledenom kupatilu. Često se
kristalizacija može ubrzati povremenim trljanjem dna ili zidova tikvice na površini otopine
staklenim štapićem koji pri tome napravi mikroskopski grubu površinu, na kojoj se mogu vezati
molekule otopljene supstance i izgraditi kristale. Ponekad se umjesto kristala nagradi neželjeni
„uljast“ produkt koji se onda mora ponovo otopiti i ponoviti postupak kristalizacije.
Dodaj još 10-15 mL ledene destilovane vode u tikvicu sa talogom i ukoliko su kristali
slijepljeni, usitni ih staklenim štapićem.
Postavi Buchnerov lijevak, kroz gumeni prsten, u tikvicu za filtriranje koja je pričvršćena
klemom na stalak. Poveži tikvicu za filtriranje sa vodenom pumpom. Navlaži filter papir sa
malo hladne destilovane vode tako da dobro prilegne preko otvora na lijevku. Malo promiješaj
uzorak i izlij smjesu na vlažan filter papir u lijevku. Isperi tikvicu nekoliko puta malim
porcijama ledene destilovane vode tako da se prenese što je moguće više produkta. Isperi finalni
produkt sa oko 15 mL ledene destilovane vode u cilju uklanjanja u vodi topivih onečišćenja.
Najčešće onečišćenje u sirovom produktu jeste salicilna kiselina koja potiče od nekompletnosti
reakcije ili hidrolize produkta tokom postupka izolacije. Srećom, ispiranjem produkta sa
nekoliko malih porcija ledene vode može se dobiti zadovoljavajuće čist aspirin. Aspirin nije
lako topiv u ledenoj vodi, ali nečistoće jesu. Ostavi produkt da se suši na zraku, oko 4 minuta,
uz primjenu vodene pumpe. Pažljivo podigni kraj filter papira (na početku se koristeći
špatulom, makazama ili štapićem, ako je potrebno) i skini sa Buchnerovog lijevka filter papir
sa kristalima. Prenesi produkt i filter papir na satno stakalce. Ovako dobiveni produkt može se
ostaviti da se suši na zraku do slijedećeg termina vježbi. Prekrij produkt komadom papira da bi
se zaštitio od prašine.
Zadatak 2. Uradi test na prisustvo salicilne kiseline na sirovom produktu.
U svaku od četiri epruvete, dodaj po 1 mL etanola. Dodaj po 1 kap otopine FeCl3 u svaku
epruvetu. U tri epruvete dodaj malu količinu (nekoliko kristalića) slijedećih supstanci i pažljivo
promiješaj sadržaj svake epruvete:
Epruveta 1: fenol
Epruveta 2: salicilna kiselina
Epruveta 3: dobiveni produkt
Epruveta 4: ništa (služi kao kontrolna proba)
Zabilježi zapažanje u promjeni boje. Posebno obrati pažnju na rezultat u epruveti 3.
Poznato je da spojevi koji sadrže fenolsku hidroksilnu grupu grade obojene komplekse sa Fe3+
ionima.

44
Boja varira od crvene do purpurne, u zavisnosti od određenog fenola koji je prisutan. U aspirinu,
fenolska hidroksilna grupa nije više prisutna i ne bi trebaloda se stvara nikakav obojeni
kompleks. Međutim, ukoliko je prisutna salicilna kiselina, pojaviće se obojenje.
Ovaj test ima još jednu funkciju. Sinteza počinje polazeći od bijelog spoja (salicilna kiselina) i
završava sa bijelim spojem (aspirin). Kako znati da li se uopšte nešto dogodilo. Izvođenje testa
sa Fe3+ na polaznom spoju i finalnom produktu treba da potvrdi da se neka reakcija zaista
desila.

Zadatak 3. Prekristalizacija sirovog aspirina.

Na početku slijedećeg termina vježbi, izvagaj osušeni uzorak, odredi prinos. Treba da zabilježiš
masu salicilne kiseline koja je upotrijebljena u ovom eksperimentu. Da bi se odredio limitirajući
reagens i prinos, potrebno je da znaš masu uzetog acetanhidrida. Međutim, pošto je samo
izmjeren određeni volumen ovog reagensa, potrebno je da znaš gustoću da bi se dobila masa.
U uputstvima za rad nisu uvijek navedene ovakve informacije, tako da ćeš biti u prilici da
konsultuješ različite hemijske priručnike koji sadrže korisne podatke o osobinama nekog spoja
kao što su tačka topljenja, tačka ključanja, gustoća, topivost, reakcije itd. Kao dio ovog
eksperimenta, biće potrebno da se koristiš nekom od takvih referentnih knjiga (ili alternativno
nekim od raspoloživih komercijalnih kataloga hemikalija) i nađeš podatak o gustoći
acetanhidrida.
Potpuno osušenim kristalima produkta odredi tačku topljenja i uporedi je sa literaturnom
vrijednošću u cilju identifikacije aspirina. Salicilna kiselina se topi na 159 oC, a acetilsalicilna
kiselina na 135 oC. Oštra tačka topljenja (kada se kristali tope unutar uske temperaturne oblasti,
1 ili 2 stepena) ukazuje da je spoj čist.
Prenesi osušene kristale aspirina u Erlenmejerovu tikvicu od 100 m1 i otopi ih u oko 20 m1
toplog etanola. Otopinu treba grijati na vodenom kupatilu na 60 oC (na električnom grijaču,
bez plamena u blizini, jer je etanol zapaljiv). Zagrij 50 m1 destilovane vode do 60 oC i ulij u
etanolnu otopinu aspirina. Ukoliko se stvori talog, nastavi zagrijavanje dok se nastali talog
potpuno ne otopi i dobije bistra otopina. Pokrij čašu satnim stakalcem i ostavi da se polako
ohladi. Kristalizacija se može ubrzati hlađenjem na ledenom kupatilu, ali se postepenim
hlađenjem dobiju ljepši igličasti kristali aspirina, acetilsalicilne kiseline.
Izdvajanje kristala aspirina prečišćenog rekristalizacijom iz etanola, izvrši kao u dijelu
procedure u Zadatku 1. Kristale čistog aspirina prenesi u epruvetu sa odgovarajućom
naljepnicom i zajedno sa izvještajem predaj asistentu.

VAŽNO: Sintetizirani aspirin ne smije se upotrijebiti kao farmaceutski preparat!

REZULTATI:

45
 1. Koje funkcionalne grupe sadrži aspirin?

2. Šta su anhidridi kiselina?

3. Objasniti ulogu sulfatne kiseline u sintezi aspirina?

4. Zašto se sirovi produkt ispire ledenom vodom?

5. Kako se kvalitativno određuje čistoća aspirina?

6. Ukoliko se u epruveti sa dobivenim produktom, nakon dodatka otopine FeCl3, pojavi

crveno-ljubičasta boja, šta možeš zaključiti o čistoći tvog aspirina?

Podaci i izračunavanja
 Masa salicilne kiseline _____________g
 Volumen upotrijebljene acetatne kiseline ____________mL
 Gustoća acetatne kiseline na sobnoj temperaturi ___________g/mL
 Masa upotrijebljene kiseline ____________g
 Masa aspirina ____________g
 Molovi upotrijebljene salicilne kiseline _____________
 Molovi upotrijebljene acetatne kiseline _____________
 Limitirajući reagens za ovu reakciju je bio _____________
 Teorijski prinos aspirina ____________g
 Stvarni prinos aspirina ____________%

46
 Prostor za izračun

Test na prisustvo salicilne kiseline

Boja otopine +
Epruveta # Ispitivana supstanca Boja etanolne otopine
otopina FeCl3
1 Fenol
2 Salicilna kiselina
3 Dobiveni produkt
4 Ništa

Pregledao asistent:___________________________

47