ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETÍ

QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ HÁM JURNALISTIKA FAKULTETI

“JURNALISTIKA” KAFEDRASÍ

ZAMANAGÓY JURNALISTIKA TEORIYASI PÁNINEN

Jurnalistika – ma’mleket ha’m ja’miyet ortasindag’i ko’pir

Orınlaǵan: Sh.Tolibaeva

Qabıllaǵan: A.Orazımbetova

NÓKIS – 2022

1
2
 KIRISIW. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I BAP. SOCIOLOGIYA HÁM ONIŃ JURNALIST
DÓRETIWSHILIGINDE ORNÍ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1. Sociologiya hám sociologiyalıq usıllar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2. Sociologiyalıq usıllardıń jurnalistikaǵa baylanıslılıǵı. . . . . . . . . . 7

II BAP. JURNALIST DÓRETIWSHILIGINDE

SOCIOLOGIYALIQ DEREKLERDEN PAYDALANIW. . . 8
2.1. Jurnalist dóretiwshiliginde sociologiyanıń tutqan ornɪ. . . . . . . . . 8
2.2. Ǵalaba xabar quralları mısalında sociologiya (Ǵalaba xabar
quralları mısalında). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

JUWMAQ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR DIZIMI. . . . . . . . . . . 25

3
 KIRISIW

Temanıń aktuallıǵı

XXI ásir texnologiyalar ásiri. Heshkimge sır emes, jurnalistika tarawı tek
ǵana óziniń sheńberinde rawajlanıp qalmastan, basqa tarawlardı da óz sheńberine
tartpaqta. Sociologiya páni de usı qatardan orın alǵan. Házirgi kúnde
sociologiyalıq usıllardan paydalanıp, jurnalistika janrların payda etiw hám
sociologiya járdeminde jurnalistikaǵa járdemshi hám kómekshi wazıypaları
orınlanbaqta. Sonın’ ishinde, sociologiya tarawı jurnalisttiń maǵlıwmat ha’m
informaciya deregi rólin jaqsı atqaradı desek qátelespeymiz. Sociologiya hám
jurnalistika jámiyetlik pánler esaplanadı. Hár ekewi de jámiyet ushın, keń
jámiyetshilik mápleri ushın xızmet etedi. Biri informaciya jetkerse, ekinshisi derek
sıpatında ról atqaradı yaki statistika boyınsha fakt bolıp esaplanadı. Sociologiya
ilimi tiykarınan tek ǵana jurnalistika tarawı ushın emes, bálkim barlıq tarawlarǵa
tán taraw.
Sociologiya - jámiyetlik pán. Jámiyette bolıp atırǵan nárselerdi qubılıslardı
muǵdar, san jaǵınan esaplawı, baǵdarlawı menen ajıralıp turadı. Jáne de, bul taraw
jámiyet ushın, sonday-aq, jurnalistika ushın da áhmiyetli hám kerekli pánlerdiń
biri.

Házirde joqarı mekemeler xızmeti, jámiyet ushın tán bolǵan nárseler: xızmet
kórsetiw, jumıs orınları, waqıya - hádiyse juwmaqları, jámiyette, mámlekette bolıp
atırǵan ózgerisler, jańalanıwlar, baǵdarlar iskerliklerin keń jámiyetshilik
wákillerine informaciya qılıp jetkeriwde sociologiyanıń informaciya deregi
sıpatında turıwı. Aktuallıǵı usıdan ibarat yaǵnıy, keń jámiyetshilik ushın payda
keltire alıwı, sonday-aq, jurnalistika ushın kómekshi rolin atqara alıwında dep
bilemiz. Sonıń menen birge, bul pánniń hámme tarawlarǵa kirip barıwı, bárshe
pánler, jónelisler menen sistemalılıǵı da úlken jetiskenlik.

Sociologiya elimizde ǵárezsizlikke eriskenimizden soń júda tez pát penen

rawajlandı hám házirde joqarı orınlar sistemasınan orın iyelegen tarawlardıń biri.
4
Jáne de, bul tarawdıń aktuallıǵı mınadan ibarat sociologiya menen jurnalistika
shınında da, búgingi kúnde jámiyetshilikti ózine qarata alǵan baǵdarlar bolıp, tek
ǵana teoriyalıq jaqtan xalıqqa járdem berip qoymastan, ámeliy jaqtan da bunı
dálillep atırıptı desek qátelespegen bolamız.

Temanıń obyekti hám predmeti

Kurs jumısınıń izertlew obyekti sıpatında sociologiyanıń jurnalistika

tarawında tutqan ornı hám jurnalist dóretiwshiliginde sociologiyalıq usıllar hám
olardan paydalanıw uqıplılıǵı, sonday-aq, jurnalist iskerliginde sociologiya
jurnalist jumısınıń informaciya deregi sıpatında qolanılıwın aldım. Yaǵnıy,
tikkeley obyekt bul “sociologiya hám jurnalistika, jurnalist dóretiwshiliginde
sociologiyalıq usıllar hám olardıń óz-ara baylanıslılıǵı.

Kurs jumıs predmeti sıpatında bolsa ǵalaba xabar quralların, tiykarınan,

televidenie, radio ha’m gazeta - jurnallardı aldım.
Házirgi kúnde ǵalaba xabar qurallarında sociologiyalıq usıllardıń qanday
elementleri bar, olardan qanday qılıp paydalansaq boladı, sonday-aq, tájriybeli
jurnalistler sheberligin keltirip ótemen. Kurs jumısımnıń baǵdarı, obyekti hám
predmeti usılardan ibarat.

Temanıń izertleniw dárejesi

Kurs jumısınıń izertleniw dárejesi gárezsizlik jıllarınan soń Ózbekstan da óz

aldına áhmiyetke iye bolǵan. Atap aytatuǵın bolsaq, jerleslerimiz qatarınan A.
Umarov, N. Alqoriyev, R. Ubaydullaeva, O. Atamirzaev, M. Bekmurodov,
Bemzatov, B.Parfiyev, K.Kalonov, T.Ubaydullaeva, Q.Abduraxmonov,
A.Qaxxorov, M.G’anieva, A.Xolbekov F.Muminov, N.Toshpólatovalar
sociologiya, sociologiya tarawları hám usılları, onıń jurnalistika tarawı menen
baylanıslılıǵı jáne de, jurnalist dóretiwshiliginde sociologiyanıń ornı haqqında
ilimde izertlegen hám birqansha ilimiy toplamlar jazǵan. Shet el ilimpazlarinan
G.Ch. Keri, V.Ostvald, V.Pareto, G.Spenser, L.Gumplovich, Ch.Darvin, D.S.Mill,
Z.Freyd, T.Parsons, R.Merton , F.Tennis, G.Zimmel, L fon Vize sıyaqlı alım hám
5
ilimpazlar, sociologlar sociologiya hám onıń tarawları hám basqa da tarawlarda
izertlew jumısların alıp barǵan.
Bunnan maqset, biz jaslar ushın pánniń áhmiyeti, ilimiylik dárejesi haqqında
túsinikke iye bolıw hám bul ilimiy teoriyalardı ámelde qollawdan ibarat.

Kurs jumısınıń ilimiy hám ámeliy áhmiyeti

Kurs jumısımızda biz 1 jıl dawamında sociologiya boyınsha alǵan

bilimlerimizdi bekkemledik hám sınap kórdik, jáne de toplanǵan bilimlerdi ámeliy
jaqtan da qollana aldıq. Yaǵnıy, ǵalaba xabar quralları mısalında anıq úyrene
alatuǵın boldıq.
Sonday-aq, bilmegen bilimlerimizdi ilimpazlardıń ilimiy jumısları arqalı túsinip,
ámelde qollap kiyatırmız.

Temanıń jańalıǵı

Temanıń jańalıǵı sonnan ibarat - sociologiya óz tarawı elementlerinen

paydalanǵan halda jurnalistika ushın da derek hám fakt wazıypaların atqarıp
kelmekte. Bul bolsa jurnalistika, sonday-aq sociologiya keleshegi ushın úlken
jańalıq. Bunday jańalanıwlar hám ózgerisler hár bir taraw ushın progress
esaplanadı. Eń áhmiyetlisi bul jańalıqlardıń barlıǵı keń jámiyetshilik ushın xızmet
etiwi.

6
 TIYKARǴÍ BÓLIM

I-BAP. SOCIOLOGIYA HÁM ONIŃ JURNALIST DÓRETIWSHILIGINDE

ORNÍ

1.1 Sociologiya hám sociologiyalıq usıllar

Sociologiya hám jurnalistika arasında kóplegen uluwmalıq uqsaslıqlar bar.
Ekewi de insan hám jámiyetti úyrenedi, filosofiya tárepinen jaratilģan
metodologiyalıq qurallardan paydalanadı. Sonday - aq, sociologiya hám
jurnalistika arasında belgili dárejede parıqlarda bar, sebebi, sociologiya búgingi
kúndi úyrengenindey ótmishti de úyrenedi.
Bul pán eń áwele jámiyet hám sociallıq institut hám insannıń sistemalıq
baylanısların úyrenedi, muģdarlı usıldan nátiyjeli paydalanadı. Sociologiya
barlıqtıń haqıyqıy awhalın úyrenedi, onıń qolģa kiritken nátiyjeleri kóbirek
sheklengen kólemdegi adamlar, yaģnıy, buyırtpashılar tárepinen ģana
paydalanıladı. Jurnalistika bolsa, ótmishten kóre kóbirek búgingi kúndi úyrenedi.
Onıń ushın statistika, sociologiyada bolģanı sıyaqlı, biliwdiń áhmiyetli usılı
sanalmaydı. Jurnalistika obyekt (shaxs, topar, brigadir, cex, zavod) tıń sapalıq
belgilerin tereń úyrenedi. Jurnalistikanı sociologiyadan keskin ajıratıp turatuģın
áhmiyetli faktorlardan biri onıń álemdi biliwdiń kórkem-publicistikalıq
formalardan paydalanıwında. Sociologiyada da bunday dep ayta almaymız. Eger,
sociologiya óz aldına waqıyalıqtı biliwdi maqset etip qoyģan bolsa, jurnalistika
bolsa úyreniw menen bir waqıtta ózgertiwge de urınıp kóredi. Sociologiya
waqıyalıqtı úyreniw hám oģan tásir kórsetiwdiń ilimiy forması bolsa, jurnalistika
áyne usı tásirdiń ámeliy forması esaplanadı.

Sociologiya hám jurnalistika ortasında ayqınlasıwı shárt bolģan náwbettegi

áhmiyetli másele - sociologiyanıń jurnalistlik dóretiwshilikte tutqan ornı hám
áhmiyeti. Jurnalisttiń sociologiya boyınsha ámeliyat payda etiwinde birqansha
basqıshlar bar: 1

1
Muminov.F, Toshpo’latova .N. “Jurnalistika sociologiyasi va psixologiyasi” T.O’zbekiston.2109. 25-b.
7
 Birinshisi - kúndelikli jurnalistlik dóretiwshilikte sociologiya usılların
qollawdıń áhmiyetli hám zárúrligin ańlap jetiw

Ekinshiden - sociologiyanı pán sıpatında úyreniw

Úshinshiden - eń joqarı basqıshı, sociologiyalıq oylaw dárejelerin iyelew.

Eger, jurnalist iskerliginen kelip shiģatuģın bolsaq, ol óz jumısında

sociologiyalıq usıllardı, bálkim, onıń usı taraw jónelisi ekenligin bilmegen halda da
keń qollanıwı mùmkin. Bul usıllar uluwmalıǵı keń kólemli ǵalabalıq xarakterde
bolģanlıģı ushın da olardan túrli pán tarawları qánigeleri, sol qatarda, jurnalistler
de shuģıllanadı. Gáp sociologiyanıń hújjetlerdi úyreniw, soraw hám gúzetiw
sıyaqlı tiykarģı usılları haqqında ketip atır.
Jurnalist jazılıwı kerek bolģan obyektke kelgen soń, ol álbette, adamlar
menen ushırasadı, sáwbetlesedi (soraw usılı), olar qalay islep atırģanlıģın kóredi
(gúzetiw usılı), hújjetler menen tanısadı (hújjetlerdi úyreniw). Jurnalistikada
sociologiyanıń ol yáki bul usılın yáki hár ekewinde qollamay turıp, ol yáki bul
materialdi dálillemesekte boladı.
Bıraq, bul usıllardı kúndelikli ámeliyatta ańsız tárizde, tek ģana qollaw
menen hám olardan ańlı kórsetkishte bir maqsetti gózlegen halda qollanıwı basqa -
basqa gáp. Jurnalist sociologiya usıllarınan óz - ózliginshe paydalanıwda
sheberliginen, epshilliginen kelip shıǵadı hám ózi jeke sınaw usılın qollaydı.
Sociologiyalıq usıllardı ańlap jetiw hám de onıń sistemaların túsinip alıw,
jurnalisttiń dóretiwshilik hám texnik imkaniyatların bayıtadı.

Birinshiden, ol usıldıń ózi haqqında, sonday - aq onıń túrleri, ilimiy

mazmunı hám imkaniyatları haqqında túsinik payda etedi.
Ekinshiden, ol uluwmalıq bir usıllar sisteması menen tanısadı.

Úshinshiden, ol uluwmalıq máselelerde, aytayıq, sociologiyalıq izertlewler

kursınıń dástúrin úyreniwde jeterli tayarlıqqa iye boladı. Solay etip, sociologiyadan
tájriybe toplaģan jurnalist waqıyalıqtı biliw hám onı jarıtıwda túrlishe
dóretiwshilik – metodologiyalıq qurallarǵa erisedi. Sociologiyalıq qurallar menen,
8
aytayıq, jurnalist iskerligi nátiyjeligin asırıwdıń usılların izlep tabıw hám iske
salıw maqsetinde onıń metodikasın úyreniw hám bul máselede anıqlıqqa tereńirek
kiriw múmkin. Ayırım sonday situaciyalar ushıraydı, jurnalist kúndelik dápterine
bir qansha qımbatlı hám áhmiyetli informaciyalardı (maǵlumatlardı) shıǵarmastan
túsirip qaldıradı. Tiykarınan, bunday hal jas, tájriybesiz jurnalistlerde gúzetiledi.

Bunday situaciyalarda tiykarǵı qıyınshılıqlar tómendegilerden ibarat bolıwı

múmkin:

- bir waqıttıń ózınde hám esitiw hám jazıwģa iye bolmaw, barlıq fakt hám
familyalalardı keltirip ótken halda jaza almaw, sáwbettiń ayırım jerlerinde,
qaharmannıń ózine tán gáplerine itibarsızlıq, kúndelik dápterindegi jazıwlardıń
shalalıǵı, oǵan túsiniksiz belgiler qoyıp taslaw, diktafonǵa jazıwda qaharmannıń
qısınıp - qımtanıp qalıwına jol qoyıw sıyaqlılar kiredi.

Eger, jurnalist usı taqılette bir - eki márte ózin - ózi sın kózden baqlasa, ózi
jol qoyǵan qáte - kemshiliklerdi anıqlawı hám olardı joq qılıw jolları ústinde islewi
múmkin. Jurnalistikada baqlaw usılı obiektti kóp tárepten úyreniwge imkaniyat
beretuǵın sociallıq maǵlıwmatlardı toplaw usılı. Sonıń ushinda baqlaw usılı barlıq
usıllar arasında ayrıqsha. Bul usıldan paydalanıw obiekt haqqında dáslepki
materiallardı alıw hám hár qanday mashqala boyınsha maǵlıwmat úyreniw menen
baylanıslı. Jurnalisttiń itibarın qaratatuǵın temanı úyreniwge qarap baqlaw usılın
tómendegishe bóliw múmkin:

- Tuwrıdan-tuwrı;
- Tuwrıdan-tuwrı bolmaǵan;
Birinshi jaǵdayda avtor tuwrıdan-tuwrı yaǵnıy korespondenti menen
sóylesip turǵan halda baqlaydi, ekinshi jaǵdayda jasırın halda yaǵnıy gúzetiwshi
sıpatında ol adamǵa bildirmey baqlaydı. Baqlaw usılı waqtına qarap tiykarınan;

- Qısqa múddetli baqlaw;

- Uzaq múddetli baqlaw;2

2
Umarov.T. “Sociologik uslublarning jurnalistika sohasida yoritilishi”dissertaciya ishi
9
bolıp bólinedi.

Uzaq múddetli baqlaw temanı puqta hám tolıq úyreniw ushın qollanıladı.
Uzaq múddetli baqlawda jurnalist bir neshe jıl dawamında júz bergen baqlawdı
baqlaǵan bolıwı múmkin. Bul baqlaw analitikalıq janrda keń qollanıladı. Jurnalist
baqlawdıń ózine tán ózgesheliklerin sonday-aq ózi baqlap atırǵan ilajǵa
qatnasıwına qarap ekige bólinedi:

- Kirgizilgen baqlaw usılı;

- Kirgizilmegen baqlaw usılı;
Mine sonday ayrıqsha usıllardıń biri- biliw usılı. Bul usıl tiykarınan
jurnalisttiń bilim dárejesin hám jurnalistlik sheberligin anıqlap beredi. Bunnan
tısqarı bul usıl arqalı jurnalist izleniwshilikke de úyrenedi. Baqlaw hám biliw
usılları óz ara bir-birine tıǵız baylanıslı. Sebebi dıqqat penen baqlaǵan, obyekt
sıpatında alǵan temanı izertlep, faktler toplap, dáliller jıynap, hátte zárúr bolsa sol
aytılǵan orınlarǵa barıp óz kózi menen kórip, tayarlamaqshı bolǵan materialı
toplaǵan bilimi nátiyjesinde jaqsı shıǵadı. Bul bolsa óziniń sheber hám
professional jurnalist ekenligin jáne bir márte dálillewge imkaniyat boladı. Biliw
usılınıń jáne bir nátiyjeli tárepi sonda, jurnalist jáne sonday aldın ózi toplaǵan
materialları bar bolǵan temaǵa dus kelip qalsa hesh qıynalmaydı. Biliw usılınan
paydalanıwda jaqın jurnalist doslardıń bolıwı da payda beredi, yaǵnıy olar menen
pikir almasıp bilimin ele de bekkemleydi. Eger, dosları shet ellerde bolsa odan da
jaqsı. Óytkeni, basqa mámleketler menen óz temasındaǵı waqıyanı salıstırmalı
túrde jazsa kópshiliktiń itibarın tartatuǵın material boladı.

Jazģanların ǵalaba, keń jámiyetshilik oqıǵanlıǵı sebepli jurnalist iskerliginiń

tiykarın adamlarǵa haqqanıy, isenimli informaciya jetkeriw, alınǵan fakt, sanlar
hám familyalalardı qayta tekserip kóriw qamtıp alınadı. Usı mániste jurnalist ózin
tómendegi sorawlar menen sınap kóriwi múmkin:
Ol alınǵan faktli informaciyalardıń durıs – nadurıslılıǵın tekserip kórip atır ma?
Bul jurnalist ushın áhmiyetli sorawlardıń biri. Faktlerdi qayta tekserip kóriw hám
biliwde keń imkaniyatlardan paydalanıw, jurnalistti bayıtadı.
10
 Xabarshınıń dóretiwshiligine tásir etiwshi áhmiyetli faktorlar - bular
sociologiyalıq hújjetlerdi metodikalıq úyreniw, baqlaw hám soraw.
Jurnalistlik iskerlikte anıq sociologiyalıq usıllardıń isletiliwi áhmiyetli ról oynaydı.
Joqarıdaǵı baplarda kórip ótkenimizdey, sociologiya jurnalistke haqıyqıy, qalıs,
real ómirge, haqıyqatqa jaqın bolıwǵa, jámiyetlik baylanıslardı sanlar járdeminde
anıq ólshewge járdem beredi.

Anıq sociologiyalıq izertlewlerdiń 3 tiykarǵı usılı bar bolıp, bular: hújjetlerdi

úyreniw, soraw hám baqlawdan ibarat. Sociologiyanıń ózine tán usılı sıpatında
eksperimentte tiykar boladı. Bazı bir ilimpazlar onı anıq sociologiyalıq usıllardıń
tórtinshi usılı dep ataydı. Bıraq, kópshilik alımlar eksperimentti ózine tán usıl
sıpatında qabıl etip, onı baqlaw usılına jaqın qoyadı.
Jurnalist soraw hám baqlawsız, hújjetlerdi úyrenbesten turıp, heshqashan óz
wazıypasın atqara almaydı. Ol usı usıllardı hár kúni, qàlewinen tısqarı, kúndelikli
iskerlikte qollaydı. Máselen, jurnalist zavodqa yáki belgili bir obyektti jaziwģa
baradi. Zavod jumısshıları menen ushırasa turıp, olardıń qanday islep atırģanın
kóredi. Ol álbette, bul jerde baqlaw usılın qollanbawınıń ilajı joq. Jumisshılar,
brigada baslıǵı, basshılar menen baylanısta bolıp, soraw usılın qollana baslaydı.
Brigada wazıypaları, islep shıǵarıw nátiyjeliligi kórsetkishlerin oqıp, ol hújjetlerdi
úyrenedi.
Sociologiyanıń bólek usılları yaki olardıń birikpesi dóretiwshi ushın
redakciya tárepinen berilgen hárqanday wazıypanı atqarıw ushın zárúr.
Hújjetlerdi úyreniw. Sociologiyalıq hújjet dep, jámiyetlik áhmiyetli
maǵlumattı ózinde saqlawshı hárqanday predmetler, dawıs hám kórinislerge
aytıladı. Olarģa kitaplar, gazeta- jurnallar, plastinka, radio hám televidenie
kórsetiwleri, shıǵıp sóylewler, foto hám háykel ónermentshiligi dóretpeleri kiredi.
Bulardıń hámmesin sanap otirģannan góre, sociologiyalıq hújjetke kirmeytuǵın
predmetlerdi aytıw ańsat. Bul jámiyetlik áhmiyetke iye bolmaģan jeke xatlar,
kúndelik hám basqa jazıwlar.
Eger, usı xat yaki kúndeliktiń avtorları tanıqlı jazıwshı yáki mámleket

11
xızmetshisi bolsa, bul derekler olardıń dúnyaqarasın hám rawajlanıw basqıshların
kórsetip beredi. Yaģnıy, bul xat hám kúndelikler usı waqıtta sociologiyalıq
hújjetler qatarına kiredi.

Hújjetlerdiń hárqıylı túrleri bar. Maǵlumattı belgilew boyınsha hújjetler

jazba/onıń baspa túri - baspa, ikonografiyalıq/súwretli/ hám fonetik/dawıslı/
túrlerge bólinedi.

- Jazba hújjetler óz náwbetinde baspasóz - gazetalar, jurnallar, kitaplar,

màmleketlik arxivler, kárxana yáki mákemeler arxivi, jeke hújjetler, shaxsqa tiyisli
hújjetlerge bólinedi.

- Ikonografikalıq hújjetlerge ózinde kórinisti sáwlelendirgen súwretshilik,

háykelshilik dóretpeleri kiredi. Usı hújjetler toparına, sonday-aq, tele-kino, foto-
hújjetler de kiredi.

- Fonetikalıq hújjetler dep - ózinde dawıstı saqlaǵan sociologiyalıq hújjetler:

magnit, radio jazıw, gramplastinka, radioesittiriwlerge aytıladı.

Soraw usılı - bunda jurnalist tuwrıdan - tuwrı respondent penen baylanısta-

intervyu alıw yáki tuwrıdan - tuwrı qatnas - anketa sorawı formasında háreket
qıladı. Kórip otırģanımızday, adamlar soraw waqtında informaciya hám maǵlumat
orayı bolıp, óz pikiri, logikası menen maydanģa shıģadı. Soraw basqa usıllarǵa
uqsap, kóp hallarda ústinlikke iye bolıwı anıq. Sorawdıń ayırmashılıq tárepi sonda,
soraw nátiyjesinde adamlardıń oyı, yaģnıy pikirlewi, háreketi dárejesi úyreniledi.
Anıq sociologiyanıń úshinshi usılı - baqlaw. Baqlaw usılınıń ózine jarasa
ústinligi hám kemshilikleri bar. Oniń unamlı tàrepi mınada - jurnalist waqıyalıqtı
jeke ózi gùzetiw hám sociologiyalıq maǵlumat deregin jıynaw imkaniyatına iye,
yaģnıy, bul jerde maǵlıwmatlardıń isenimliligi 100% durıs boladı. Baqlawdıń
basqa usıllardan ústinligi mınada - jurnalist obyekt haqqında zárúr hám jeterli
maǵlumattı jıynawı múmkin.
Sol menen birge ańsat tárepi menen birgelikte qıyın tárepi de bar. Bulardan
eń tiykarǵısı bul - baqlaw procesiniń tez ótip ketiwi. Maǵlumatlardiń bárshesi este
12
qalıwı qıyınshılıq tuwdıradı.
Bulardıń bárshesi jurnalist ushın birlemshi informaciya deregi esaplanadı,
sebebi, jurnalist bul usıllardan paydalanbasa belgili bir adam súwretlep beriwi
tiykarında iskerlik júrite almaydı.3

1.2Sociologiyalıq usıllardıń jurnalistikaǵa baylanıslılıǵı

Derek sıpatında qollanılıwı

3
http//xaracters.ing internet saytɪ
13
 Sociologiyalıq usıllar jurnalistika ushın nege kerek? Eń tartıslı sorawlardıń
biri. Jurnalistika jámiyet, xalıq, insanlar ushın xızmet etse, sociologiyanıń da
wazıypası dál sonday. Sociologiyalıq usıllar, metodlar jurnalistika ushın
informaciya deregi esaplanadı. Misali:

1. Hújjetlerdi úyreniw. Hújjet - belgili bir kúshke, áhmiyetke iye nárse. Ol

fakt bola aladı, sonday-aq, durıs informaciyanı nadurısınan ajıratıp beretuģın qural.
Eger, qolıńızda hújjet bolmasa hám siz bul usılsız, dereksiz material tayarlasańız,
bul jurnalistika tarawındaģı eń úlken qáte. Sonıń ushında hújjet, olardıń
jámlengenligi biz ushın eń kerekli nárse hám sociologiyalıq derek sıpatında eń
kerekli dereklerden desek te boladı.

2. Soraw - bul usıl anıq, tiri derek desek boladı. Sebebi, ol jerde qanday da
bir shaxs derek wazıypasın atqaradı. Onıń sózi emociyası, mimikası bárshe-
bárshesi kameraǵa jazılsa fakt esaplana beredi. Sebebi, biz maǵlumatti qay jerden,
kimnen, qay tárizde alıp atırmız - adamnan, soraw usılında - bul anıq derek
wazıypası. Onıń sorawlarģa juwapları qáte bolsa da, xalıqqa yáki bizge berip
atırģan informaciyası nadurıs bolsa da, biz derek mınaday dep kórsetken halda
qıyınshılıqsız situaciyadan shıǵıp kete alamız. Sebebi, ol bizdiń informaciya
deregimiz, qorımız esaplanadı.

3. Baqlaw - kózler arqalı, diktofon arqalı, kamera arqalı hám basqa da

túrlerde bola beredi. Ol adamdı gúzetip baqlap jazıp alsaq bul da isenimli
informaciya deregi. Onı heshkim qáte dey almaydı. Sebebi, biz bunı foto súwretler,
jazıwlar, kórinisler arqalı dálilley alamız. Biz ushın informaciya deregi wazıypasın
atqara aladı. Kórip turģanımızday sociologiyalıq usıllar ne ushın jurnalistikaǵa
kerek ekenin mısallar jàrdeminde ùyrenip shıqtıq. Bul processler teoriyalıq bilimde
de, ámeliy iskerlikte de óz dálilin tapqan desek qátelespeymiz.

II Bap Jurnalist dóretiwshiliginde sociologiyalıq dereklerdenpaydalanıw

2.1Jurnalist dóretiwshiliginde sociologiyanıń tutqan ornɪ

14
 Jurnalistler dóretiwshiliginde, sotsiologiyalıq informaciya dárekleri keń
orındı iyelewi múmkin. Olardıń tiykarǵı maqseti, nızam qabıllaw processleri,
jámiyettiń social hám ekonomikalıq jaǵdaylarına tiyisli maǵlumatlar, insan
mádeniyati, social siyasat hám basqa tarawlarda kórsetilse, usılardı sapalı analiz
qılıwdı úyreniw bolıp tabıladı.

Yaǵnıy, sociologiyalıq informaciya derekleri jurnalistler ushın qádirli

maǵlumatlar jaǵdayın qamtıp alıwda paydalı boladı. Olar jurnalistler ushın anıqlıǵı
hám ayırım hár túrli maǵlumatlardı toplaw hám sapalı formada analiz qılıwda
úlken járdem kórsetiwi múmkin. Bul dereklerge huqıqıy informaciya, social
rawajlanıw, dinge sıyınıw hám uluwma adamgershilik, social qarsılıqlar hám basqa
kóplegen temalar kiredi. Àhmiyetlisi, shın júrekten hám jalǵız informaciyalardıń
shólkemi, óziniń ónimi bar úlken maǵlumat derekleri menen járdem beredi.
Jurnalistler, sol dereklerdi sapalı isletiw arqalı, olardı ózlestirip, óziniń anıq hám
isenimli daǵazaların toplawı múmkin.

Jurnalistler sotsiologiyalıq informaciya dereklerinen kúshli payda kóriwi

múmkin. Bul maqsette bul derekler jıynaǵı, analiz etiwi hám olardıń
konkurenciyasına tıykarlanıwı múmkin. Bular tómendegiler:

1. Mámleket statistikası boyınsha maǵlumatlar:

Mámleket statistikası komitetleri óz mámleketlerindegi jámiyet belgilerin,

demografik maǵlumatlardı, sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwdı hám basqa sol
sıyaqlı kórsetkishlerdi toplap tuwrıdan - tuwrı isleydi. Bul maģlumatlar
jurnalistler ushın jaqsı derek wazıypasın atqaradı, sebebi, olar rásmiy bolıp,
mútajlikler názerde tutıladı.

2. Isbilermenler sorawları: Isbilermenler ózleriniń sorawlarınıń juwapların islep

shıqqan anketalar hám analiz etiwshi maǵlumatlardan kórip biledi. Bul
maǵlıwmatlar sociologiyalıq analiz ushın kerekli kórsetkishlerdi óz ishine aladı
hám jurnalistler ushın qolaylı esaplanadı, sebebi, ol halda olar isbilermenler,
olardıń ónimleri hám brendleri haqqında eń jańa maǵlumatlarǵa iye boladı.
15
 3. Sàwbet sorawları: Sáwbetler, topar analizleri hám bir-birine jóneltirilgen
anketalardıń jıynalısı anıq analiz tayarlaw ushın eń jaqsı derekler boladı. Olar
sàwbetleslerdiń pikirlerin, sezimlerin hám tájiriybelerin ańlatadi.

Jurnalistler analiz qılınıp atırǵan maǵlumatlardi bolaman degenshe basqa

maǵlıwmatlardan paydalanıwı múmkin, solay etip, olardıń analiz qılıw procesine
óz qosımshaları, óz bahaların hám sol sıyaqlı basqa zatlardı qosıwları múmkin.
Social informaciya dárekleri sońǵı jıllarda jurnalistler ushın tiykarǵı qural retinde
payda boldı. Olar Twitter hám Facebook sıyaqlı social media platformalarınan
waqıyalar haqqında maǵlıwmat toplaw, social tendenciyalardı baqlaw hám óz
gúrrińleri ushın potencial dereklerdi anıqlaw ushın paydalanadı.
Paydalanıwshılardıń kópligi hám maǵlumatlardıń bir paydalanıwshıdan ekinshisine
ótiw tezligin esapqa alǵan halda, social media jurnalistler ushın waqtında, tuwrı
xabar beriwge umtılıwda zárúrli quralǵa aylandı.

Sociologiyalıq maǵlıwmatlardı jıynaw usıllarınan biri - soraw usılı bolıp

tabıladı. Soraw usılı járdeminde basqa hújjetli dereklerde ushıramaytuǵın hám
basqa sociologiyalıq izertlew usılları járdeminde alıw múmkin bolmaǵan
maǵlumatlar, informaciyalardı alıw múmkin. Sonıń ushın sociallıq ómir
processlerine bolǵan munasábetin, pikirin sociologiyalıq tárepten úyreniwde soraw
usılınıń áhmiyeti kútá úlken bolıp tabıladı. Ásirese, házirde, jámiyetimizdiń bazar
munasábetlerine ótip barıw processinde, social kommunikatsiyanıń roli artıp
barıwı menen soraw usılınıń sociologiyalıq izertlewler aparıwdaǵı ornı hám
áhmiyeti jáne de artpaqta.

Soraw usılınan dáslepki sociologiyalıq informaciyalardı alıw ushın

paydalanıladı. Soraw óz xarakteri menen awızsha yamasa jazba túrde bolıwı
múmkin. Izertlewshinin’ respondent (ingliz tilindegi sóz bolıp, juwap beriw
mánisin ańlatadı, yaǵnıy anketa sorawlarına hám intervyug’a juwap beriwshi
túsiniledi) penen baylanısta bolıw forması hám shárayatına qaray soraw jazba -
anketa arqalı hám awzeki - intervyu alıw, jasaw jayı hám jámlesken auditoriyada
miynet jámáátinde, máhellede, oqıw ornında, pochta arqalı anketa ótkeriw hám
16
júzbe-júz, telefon arqalı, toparlı yaki inidividual sıyaqlı kórinislerde bolıwı
múmkin.
Formallastırıw dárejesi menen aldınnan joybarlastırılǵan hám erkin, bir
márte hám tákirar bolıwı múmkin. Ekspert sorawı ham sociologiyalıq izertlewlerde
zárúrli orın tutıp atır. Alınǵan ámeldegi sotsiologiyalıq maǵlıwmatlardı qayta
tekseriwde, olardı qanshelli uyqas ekenligin anıqlawda ekspert sorawı túrinen
paydalanıladı.

Soraw usılınan tómendegi jaǵdaylarda paydalanıw múmkin:

- úyrenilip atırǵan mashqala boyınsha jetkilikli dárejede maǵlıwmatlar kem

yamasa ulıwma bolmaǵanda;
- izertlew predmeti yamasa onıń ayırım táreplerin baqlaw múmkinshiligi
bolmaǵanda;
- izertlew obyekti retinde mútajlik, mápler, qızıǵıwshılıqlar, qádiriyatlar,
isenim, jaqlaw sıyaqlı social yamasa individual sana elementlerin
úyreniw processinde;
soraw usılınıń múmkinshilik dárejesin asırıw maqsetinde qosımsha tárizde hám
basqa sotsiologiyalıq izertlew usılları járdeminde alınǵan empirik maǵlumatlardı
qayta tekseriw ushın;
- arnawlı bir social mashqala ústinde alıp barılıp atırǵan sotsiologiyalıq
- izertlew procesin qanshelli tuwrı ekenligin qadaǵalap barıwda.
Social informaciya derekleri, sonıń menen birge, jámiyetshilik pikiri hám
pikirine kem ushıraytuǵın aynanı usınıs etedi. Social tarmaqlardaǵı sáwbetlerdi
analiz qılıw arqalı jurnalistler jámiyetshiliktiń waqıyalar, siyasat hám ideyalarǵa
munasábetin anıqlawları múmkin. Olar, sonıń menen birge, túrli jámáátlerdegi
tiykarǵı tásir ótkeriwshilerdi anıqlawları hám olar jarıtıp atirǵan máseleler
boyınsha qımbatlı túsiniklerdi alıw ushın olar menen ushırasıwları múmkin.
Jámiyetshilik keypiyati hám pikirin úyreniw qábileti social medianı jurnalistler
ushın jámiyetshilik gúrrińin qáliplestiriw hám jámiyetshilik pikirine tásir qılıw
háreketlerinde qımbatlı quralǵa aylandırdı.
17
 Usınıń menen birge, social informaciya dereklerinen paydalanıw social
tarmaqlardan tiykarǵı informaciya deregi retinde paydalanıwdıń etikalıq aqıbetleri
haqqında da uwayım tuwdıradı. Social tarmaqlarda jalǵan xabarlar hám úgitler
kúsheyip baratırǵan bir waqıtta jurnalistler óz dereklerin dıqqat penen úyreniwleri
hám maǵlıwmatların tekseriwleri kerek. Bunnan tısqarı, olar adamlardıń jeke
ómirin húrmet etiwleri hám gúrriń ushın qorǵawsız shaxslardan paydalanıwdan
qashıwları kerek.

Social tarmaqlar jurnalistik iskerlik ushın úlken múmkinshiliklerdi usınıs

etse-de, jurnalistler odan ıqtıyatlılıq hám juwapkershilik penen paydalanıwı da
zárúrli bolıp tabıladı.4

2.2 Ǵalaba xabar quralları mısalında

Ǵalaba xabar quralları hárqanday derekten paydalanbastan aldın onıń
qanshelli dárejede isenimliligine, birlemshi derek ekenligine, a’lbette, itibar beredi.
Telegram kanallar, saytlar hám basqa da social tarmaqlarda, sonday-aq, dástúriy
4
Spenser “ Sociology and mass media” M. 145-165-b.
18
jurnalistikada beriletuǵın statistikalıq informaciyalar sózsiz social
sorawnamalardan ótken, dálillengen derek boladı.

Mısalı ushın Kun.uz telegram messenjeri kanalında bul jılı 23- aprel hajı
saparına ketken insanlardıń sanı hám neshe payızı hayallar, qansha payızı erkekler
haqqında informaciya berilgen. Bul informaciya deregi - social máseleler statistika
komiteti, yaǵnıy statistikalıq derekler menen shuǵıllanıwshı shólkem. Álbette, bul
mag’lumat sociologiyalıq usıllar járdeminde anıqlanǵan, anıq, isenimli, faktlerge
súyengen informaciya berilgen.

Sonday-aq, Kar.24 saytında 2023- jıldıń 20-aprel kúninde valyuta kursı

haqqında informaciya berilgen. Bundaģı maģlumatlarda tikkeley isenimli derekten,
yaģnıy, statistikalıq maģlumatlardan alınģan. Qay eldiń valyutası qansha
bahalanatuģınlıģı, biziń milletimiz valyutası menen qansha birlik bolatuģınları
bári-barlıģı sociologiyalıq baqlaw hám baqlaw nátiyjesinde úyreniledi. Bunı
jurnalistika teoriyasınıń ózi de dálilleydi.5
5
T.me/Kar24Uz internet saytɪ materialɪ.
19
 Jurnalist óziniń maqalasınıń qunlı, mazmunlı hám isenimli bolıwı ushında
sociologiyalıq usıllardan bilip-bilmey paydalanadı, úyrenedi hám ámeliyatta
qollaydı. Bul jurnalist ushın kàsiplik májbùriyat esaplanadı. Házirde,
sociologiyalıq usıllar nátiyjeliligi hárbir ģalaba xabar qurallarında da óz kórinisin
tappaqta. Mısalı ushın, "Qaraqalpaqstan" telekanalında beriletuģin "Xabar"
informacion baģdarlamasında da arnawli reportaj tayarlaģanda yaki basqa da
màseleler kórip shıģılģanda eń aldı menen ol qanday is yaki ilaj - hújjetler birme-
bir kórip tanısılıp shıģıladı, keyin ala sol jerdegi insanlar menen kommunikaciya,
baylanıs qılınadı, sàwbetlesiledi, informaciya almasıladı. Onnan soń eki basqıshtı
juwmaqlap, jáne de informaciya qordı bekkemlew ushın tınısh baqlaw procesi
baslanadı. Áne, usı basqıshlar arqalı reportaj yáki basqa da kórsetiwleri tayarlanıp
atır.

20
 Jáne de, Qaraqalpaqstan telekenalının’ “Múnásibet“ hám “Ashıq mikrofon“
kórsetiwleri de áne usınday sociologiyalıq dereklerge tiykarlanǵan kórsetiwler
esaplanadı. Kórsetiwde aytılatuǵın hárqanday maǵlumat hám statistika mámleket
tárepinen sociologiyalıq kórsetkishlerden ótken maǵlumatlar esaplanadı.
Jurnalisttiń derekler menen, faktler menen sóylewi bolsa onıń dárejesiniń joqarı
ekenligin hám professional jurnalist ekenliginen derek beredi.
Sociologiyalɪq derekler tek g’ana telekanalda emes, ba’lkim barlɪq g’alaba xabar
qurallarɪ ushɪn da’slepki orɪnda turatug’ɪn qural esaplanadɪ. Egerde, jurnalistte
derek, fakt bolmasa ol haqɪyqɪy, professional jurnalist statusɪn ala almaydɪ.
Dereklerdin’ o’zi 2 ge bo’linedi:

1- Birlemshi derekler

2- Ekilemshi derekler

UzReport telekanalı.

“UzReport” telekanalında beriletuǵın hárbir informaciya social derekke

tiykar boladı. Anıq hám isenimli mag’lumatlar tek g’ana isenimli, ra’smiy
dereklerden alınadı hám keń jámiyetshilikke usınıladı. Telekanalda beriletuǵın
xabarlar, hár saattaǵı jańa informaciyalar, kórsetkishler bárshesi statistikalıq
shólkemler tárepinen beriledi. Mısal ushın “Axborot” kórsetiwi.

Usı jıldıń 17-may kúngi efirinde Samarqand wálayatında “Jaslar dápteri“ne

kirgen 489 jasqa qarjı ajıratılǵanlıǵı hám ol pullardı jaslar qanday nárselerge
jumsaǵanlıǵı haqqında informaciya berildi hám derek Samarqand wálayatı Jaslar
isleri agentligi delindi.

21
 Áne, usı sózden belgili jaslar isleri agentligi óziniń qaramaǵındaǵı 489 jastı
baqlaw usılı arqalı baqlap, neler qılǵanlıǵı, ol qarjılardı qalay jumsaǵanlıǵın
baqlap, gúzetip bolıp, telekanalǵa hám mámleketlik shólkemlerge maǵlumat
bergen hám isenimli derek wazıypasın atqarǵan.6

JUWMAQ
Kurs jumısınıń juwmaǵı sıpatında kirisiw bóliminde bul temanıń aktuallıǵı
ne de ekenligin, onıń maqset hám wazıypaların, predmeti hàm obyekti, házirgi
kúnde sociologiyanıń jurnalistika menen baylanıslılıǵın, jáne de, sociologiyalıq
dereklerdiń jurnalist materialında paydalanılıwi, jámiyette informaciya aliw
kepillikleri hám informaciya derekleri haqqındaǵı kiris sózlerdi keltirip ótildi.

6
https//uzreport.news saytɪ materiallarɪ.
22
 Tiykarǵı bólim kurs jumısı teması tiykarında tolıq ashıp berildi. Sociologiya,
sociologiyalıq usıllar hám olar haqqında tolıq maģlumatlar, usıllardıń jurnalistlik
derek sıpatında qalay paydalanılıwı, neshe túrli usılı bar ekenligi, kimler
izertlegenligi haqqında I bapta aytıp ótildi.

II bapta jurnalistikanıń sociologiya menen baylanıslılıǵı, bir-birine

informaciya almasıwları hám ǵalaba xabar quralları mısalında kórsetip óttim.
G'alaba xabar qurallarınan “UzReport”, “Qaraqalpaqstan” telekanalları
materiallarında mısallar keltirdim. Derekler qanday bolıw kerek ekenligi,
jurnalisttiń sociallıq dereklerden qaysıların paydalanıwı barlıǵı kurs jumısında
teoriyalıq hám ámeliy jaqtan dálillenip berildi.

Sociologiya hám jurnalistika kóplegen uluwmalıq uqsaslıqlar bar. Ekewi de insan

hám jámiyetti úyrenedi, filosofiya tárepinen jaratılģan metodologiyalıq qurallardan
paydalanadí. Sonday-aq, sociologiya hám jurnalistika arasında belgili dárejede
parıqlar da bar, sebebi, sociologiya búgingí kúndi úyrenedi. Bul pán eń áwele,
jámiyet hám sociallıq institut hám insannıń sistemalíq baylanísların úyrenedi,
muģdarlı usıldan nátiyjeli paydalanadı. Sociologiya barlıqtıń haqıyqıy awhalın
úyrenedi, onıń qolģa kiritken nátiyjeleri kóbirek sheklengen kólemdegi adamlar,
yaģnıy buyırtpashılar tárepinen paydalanadı. Jurnalistika bolsa ótmishten góre
kóbirek búgingi kúndi úyrenedi. Onıń ushın statistika, sociologiyada bolģanı
sıyaqlı, biliwdiń áhmiyetli usılı sanalmaydı. Jurnalistika obyekt (shaxs, topar,
brigadir, sex, zavod) tıń sapalıq belgilerin tereń úyrenedi.
Juwmaqlap aytqanda, sociologiya jurnalistikaǵa kómekshi taraw, ekewi bir-
birin tolıqtırıwshı jónelisler. Biri informaciya ushın derek bolsa, ekinshisi
informaciyanı jámiyetshilikke jetkeriwshi qural wazıypasın atqaradı.

Men bul kurs jumıs temam arqalı sociologiyalıq dereklerdiń jurnalistika da

qalay qollanılıwın, bul tarawdı izertlegen ilimpazlar miynetleri menen keńnen
tanısıp shıqtım.

Úyrenilip alındı:

23
 - Sociologiya hám sociologiyalıq usıllar
- Sociologiyalıq usıllardıń jurnalistika ushın derek sıpatında qollanılıwı
- Jurnalistika menen sociologiyanıń baylanıslılıǵı
- Alımlar, ilimpazlar miynetleri (Ózbekstan hám shet el ilimpazları mısalında)
- Jurnalistikaǵa Derek ne ushın kerek ekenligi
- Sociologiyalıq derekler jurnalistika da qalay qollanılıwı
- Ǵalaba xabar quralları sociologiyalıq dereklerden qalay paydalanıp
atırǵanlıǵı (ǴXQ mısalında: telekanal hám saytlar)

Barlıǵı bir kurs jumısı dawamında belgilenip berildi. Juwmaq sonnan ibarat,
sociologiyalıq derekler jurnalistika ushın júdá kerek ekenligi hám bul temanı ele de
tereńirek izleniw talap etiletuǵınlıǵı juwmaq sıpatında anıqlandı.

Sociologiya házirgi kúnde jurnalistika ushın úlken bir derek waziypasın atqarıp
kelmekte. Jurnalistika keń taraw sıpatında tek óziniń tar sheńberi menen
háreketlenip qoymastan, barlıq tarawlardı, sonıń ishinde, psixologiya, filosofiya,
sociologiya, filologiya hám basqa tarawlardıń elementlerin qamtıp alıp óz
iskerligin ele de keńeytpekte. Bul process bolsa jurnalistikada áhmiyetli faktor
rolin atqarmaqta.

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR:
1.Artemov L. V "XXI asr jurnalistikasi uchun oliy talim " 2015. Rossiya.
2. Muminov.F. Toshpólatova. N.“Jurnalistika sociologiyasi va
psixologiyasi”. “O’zbekiston” baspası 2019-jıl
3. Xudoyqulov. M " Jurnalistikaga kirish"
4. Umarov. T. “Sociologik uslublarning jurnalistika sohasida yoritilishi”
dissertaciya ishi. 2017-jil
24
5. Spenser “Sociology and mass media” 2016-jɪl
6. Terabayt.uz saytı materialları
7. Xaracters.ing saytı materialları
8. UzReport hám Qaraqalpaqstan telekanalları kórsetiwleri
9. https://www.yellow pages.uz saytı materialları
10.Youtube social tarmaģınıń "Qaraqalpaqstan " teleradio kompaniyasını
mánziliniń maģlumatları. (Megaline)

25