Uluslararası Katılımlı 6.

Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu / 2-3-4 Kasım 2017

ROMA DÖNEMİ DÖŞEME MOZAİKLERİNİN YAPIM TEKNİĞİ VE

MALZEME ÖZELLİKLERİ
CONSTRUCTION TECHNIQUE AND MATERIAL CHARACTERISTICS OF
ROMAN FLOOR MOSAICS

Zişan KAPLAN 1, Başak İPEKOĞLU 2, Hasan BÖKE 3

ÖZET

Roma döneminin etkileyici mozaikleri küçük küp biçiminde kesilmiş renkli cam, taş, seramik (tessera)
kullanılarak yapılmıştır. Mozaikler “tessera”ların oluşturduğu tesselatum katmanı ile bu katmanın
altında bulunan farklı harç katmanlarından oluşmaktadır. Bu çalışmada Antandros Antik kentinde
bulunan Roma dönemi mozaik harçlarının yapım teknolojisi ve malzeme özellikleri belirlenmiştir.
Harç katmanlarının temel fiziksel özellikleri, kireç/agrega oranları, agregaların tane dağılımı
(granülometrik bileşim) ve puzolanik özellikleri, harçların hidrolik, mineralojik, kimyasal ve mikro
yapısal özellikleri, “tessera”ların mineralojik, kimyasal ve mikro yapısal özellikleri; Avrupa
standartları testleri (CEN), puzolanik aktivite testleri, XRD, XRF, SEM-EDS ve TGA analizleri ile
belirlenmiştir. Mozaikler hazırlık harç katmanları ve tesselatum katmanından oluşmaktadır. Harç
katmanları zeminden yüzeye, kaba (rudus), ince (nucleus) ve yatak harcı (bedding) olarak üç katman
halinde sıralanmaktadır. Kaba ve ince harç katmanları hidrolik kireç ve puzolanik tuğla kırıklarından
üretilmişlerdir. “Tessera”ların yerleştirildiği ince yatak harcı ise hidrolik olmayan kireç harcıdır.
“Tessera”lar renkli cam, seramik ve taşlardan oluşmaktadır. Cam tesseralar Roma dönemi camları ile
benzer özellikte natronlu camlar kullanılarak üretilmiş ve yine Roma dönemi camlarına benzer olarak
kalsiyum ve kurşun antimonlar kullanılarak matlaştırılmış ve geçiş elementleri ile renklendirilmiştir.
Taş “tessera”lar kireç taşı ve dolomitlerden seramik “tessera”lar ise yüksek sıcaklıkta farklı kil
kaynakları kullanılarak üretilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Roma Dönemi, Mozaik, Harç, Teknik

ABSTRACT

Fascinating and colorful Roman period mosaics were constructed by small colored glass, stone and
ceramic (tessera). Mosaics were composed of a tesselatum layer formed by tesserae with a filling
mortar and there were different mortar layers under tesselatum. In this study, construction technology
and material characteristics of Roman Period mosaics of Antandros Ancient city were determined.
Basic physical properties lime/aggregate ratios, particle size distribution of aggregates and pozzolanic
activities of mortar layers, hydraulic, mineralogical, chemical, microstructural characteristics of
mortars, mineralogical, chemical and microstructural characteristics of tessera were investigated by
European Committee for Standardization CEN test methods, pozzolanic activity tests, XRD, XRF,
SEM-EDS and TGA analyzes. Mosaics are composed of preparatory layers and tesselatum layer.
Preparatory mortar layers are rudus (coarse), nucleus (fine) and bedding mortars from bottom to
surface. Rudus and nucleus layers are composed of hydraulic lime and pozzolanic crushed brick
aggregates. The thin bedding layer which the tesserae are embedded is a non-hydraulic lime mortar.
Tesserae are colored glass, ceramic and stone in the form of small cubes. Glass tesserae were produced
by using natron glasses, opacified with calcium and lead antimony and colored with transition
elements similar to those of Roman period glass. Stone tesserae are limestone and dolomitic stones,
ceramic tesserae were produced by using different clay sources at high temperature.

Keywords: Roman, Mosaic, Mortar, Technique

1
Ar. Gör., Mim. Rest. Böl. İYTE, İzmir, kzisan@hotmail.com
2
Prof. Dr., Mim. Rest. Böl. İYTE, İzmir, basakipekoglu@iyte.edu.tr
3
Prof. Dr., Mim. Rest. Böl. İYTE, İzmir, hasanboke@iyte.edu.tr

237
 Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu / 2-3-4 Kasım 2017

GİRİŞ

Roma Döneminde, küçük küp biçiminde renkli cam, taş, seramik ve mermer parçalar (tessera)
kullanılarak etkileyici ve renkli mozaikler yapılmıştır. Mozaikler genellikle kamu binalarında ve
villalarda süsleme elemanı olarak kullanılmıştır. Roma dönemi mozaiklerinin en erken örneklerinden
biri Goridon ve Girit’te bulunan MÖ 8.yy’a tarihlenen mozaiklerdir (Haswell 1973). Korinth’de
Centaur Hamamında (Olynthos) bulunan MÖ 5.yy’in son çeyreğinde yapılmış mozaikler Roma
Dönemi mozaiklerinin öncüleri arasında yer almaktadır. Sicyon ve Eretria mozaikleri MÖ 4.yy’in
başında Geç Klasik dönemde çakıl taşları ile inşa edilmiştir. Bu dönemde tapınaklarda yaygın olarak
kullanılan Arkaik Dönem mozaikleri ile karşılaştırıldığında özel evler mozaiklerle süslenmekteydi
(Özügül 1996, Dunbabin 1999, Tabanlı 2007).

Roma Döneminde gelişen teknoloji ile birlikte mozaik yapım teknikleri de gelişmiştir. Geometrik
desenler oluşturmak, günlük hayatı, hayvan figürlerini resmetmek için başta siyah beyaz tesseralar
mozaik desenine göre kesilerek yapılmıştır (Anthony 1968, Dunbabin 1999). MÖ 2.yy’dan sonra ise
mozaiklerde parlak mavi veya yeşil renkler gerektiğinde cam kullanımına başlanmıştır (Anthony 1968,
Ödekan 1999). MÖ 1.yy‘ın ortalarında cam tesseralar tonoz mozaiklerinde de kullanılmıştır (Harden
1968, Von Saldern 1974, Davison 1989, Tait 1991).

Roma döneminde yapılan mozaikler kullanılan tesseraların, boyutlarına, geometrisine ve malzemesine

göre beş kategoriye ayrılabilir. Bunlar; Opus tesselatum, opus vermiculatum, opus signinum, opus
sectile ve opus musivumdur (Strong 1929, Anthony 1968).

Opus Tesselatum: MÖ 2.yy ve 1.yy da Roma’da yaygın olarak duvarlara ve zemine uygulanan mozaik
yapma tekniğidir. Bu teknikte düzgün kesilmiş renkli taşlar, mermer ve seramik tesseralar
kullanılmıştır (Anthony 1968, Gauckler 1987, Tabanlı 2007). Bu mozaikler genelde Roma
hamamlarında kullanılmıştır. (Genç 1984, Dunbabin 1999).

Opus Vermiculatum: Bu teknikte lapis lazuli, kornea ve alabaster gibi renkli küçük taş tesseralar
kullanılmıştır. Parlak renkler gerektiğinde kırmızı, sarı ve turkuaz renkli camlar kullanılmıştır. Bu
teknik genellikle banyolarda, havuzlarda ve çeşmelerde kullanılmıştır.

Opus Signinum: Bu teknikte, mozaiğin uygulanacağı yüzeye tuğla kırığı ile hazırlanan kırmızı kireç
harcı dökülür. Daha sonra bu harcın içine seramik ve mermer parçaları rastgele konulup karıştırılarak
hazırlanırdı (Saltuk 1999, Dunbabin 1999). Opus signinum mozaikleri, MÖ 2.yy’dan MS 2.yy’a kadar
İtalya’da yaygın olarak yapıların avlularında (atrium), odaların eşiklerinde, yemek odalarında
(triclinium) ve avlunun etrafındaki odalarda kullanılmıştır (Dunbabin 1999, Üstüner 2002).

Opus Sectile: Bu mozaik tekniği farklı renkte tessera ve mermer parçaları kullanılarak yapılmıştır.
Mermerler üçgen, kare veya dikdörtgen biçiminde kullanılmıştır. Bu tür mozaikler, genelde avlularda
(atrium), banyolarda ve yemek odalarında (triclinium) bulunmaktadır (Dunbabin 1999, Üstüner 2002).

Opus Musivum: Bu teknik vermiculatum tekniğine benzerdir. Bu tekinde cam tesseralar kullanılmıştır.
Genel olarak, yapılarda duvarlarda, tonozlarda ve kubbelerde uygulanmıştır (Dunbabin 1999, Üstüner
2002).

Mozaiklerin yapım tekniği tarihte birçok yazar tarafından tanımlanmıştır. Pliny the Elder “Naturalis
Historia” kitabında mozaiklerin statumen adı verilen kalın bir drenaj katmanının hazırlanması ile inşa
edilmeye başlandığını belirtmektedir. Bu drenaj katmanının üzerine 6-7 cm kalınlığında çakıl veya
kırık tuğla ile kirecin karıştırılması ile hazırlanan ikinci bir katman olan rudus katmanı dökülürdü. Bu
katmanın üzerine 2-3 cm kalınlığında mermer tozu ve kum kullanılarak hazırlanan nucleus katmanı
döküldükten sonra saf kireç ile hazırlanan son üst harç katmanı oluşturulurdu. Tesseralar bu harca
yerleştirilerek mozaiğin üst yüzeyi tamamlanırdı (Pliny 1958/1962).

238
 Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu / 2-3-4 Kasım 2017

Vitruvius da “De Architecture” adlı kitabında mozaik yapım tekniğine de yer vermiştir. Vitruvius’a
göre, öncelikle bir avuçtan küçük olmayan taşlardan oluşan drenaj katmanı hazırlanır. Daha sonra kırık
taş parçaları kireç ile 3’te 1 oranında karıştırılarak çeyrek ayak boyutlarında bir katman hazırlanarak
drenaj katmanının üzerine dökülürdü (rudus). Bunun üzerine nucleus olarak adlandırılan 1 kireç ve 3
tuğla kırığından oluşan harç katmanı hazırlanır ve çeyrek ayak boyutunu geçmeyecek şekilde
dökülürdü. Son olarak bu katmanının (nucleus) üstü düzeltilir ve mozaik desenine göre uygulama
yapılırdı (Vitruvius 1914/1960).

Alberti (1965), Roma mozaiklerinin doğal zemin üzerine inşa edildikleri durumda zeminden yükselen
nemi önlemek için, kalın ve az gözenekli harç katmanları ile yapıldıklarını, ancak yapay olarak
hazırlanmış zemin üzerine inşa edileceklerinde tek katmanlı olarak yapıldıklarını belirtmiştir. Ayrıca
mozaik yapımında kullanılan harçların, su geçirmezlik gerektiren yüzeylerde tuğla kırığı veya
volkanik kum kullanılarak üretildiğini, harç katmanlarının kalınlıklarının ise mekâna göre değişiklik
gösterdiğini belirtmiştir.

Getty Koruma Enstitüsünce hazırlanan bir sözlükte mozaiklerin harç katmanları tanımlanmaktadır
(Bourguignon vd., 2003). Bu katmanlar hazırlık harç katmanları (alt katmanlar) ve tesselatum katmanı
(üst katman) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Hazırlık harç katmanları dört katmandan oluşmaktadır. Zeminden yüzeye statumen (drenaj), rudus
(kaba harç), nucleus (ince harç) ve bedding (yatak harcı)’dır.

Statumen (Drenaj katmanı): Zemin üzerine harçsız iri taşlar kullanılarak hazırlanmış ve düzleştirilmiş
ilk hazırlık katmanıdır. Bu katman mozaik doğal zemine inşa edildiği durumda bulunmaktadır.

Rudus (Kaba harç): Statumen üzerinde bulunan ikinci hazırlık harç katmanıdır. İri agrega (kum, taş,
tuğla) ile kireçten oluşmaktadır. Rudus mozaik yüzeyine zeminden gelen nemin ulaşmasını önlemek
üzere hazırlanmaktadır. Bu katmanın kalınlığı, statumenin ve kullanılan malzemenin nem tutma
özelliğine göre değişmektedir.

Nucleus (İnce harç): Bu katman rudus üzerinde bulunan üçüncü hazırlık katmanıdır. İnce agrega ve
kireç kullanılarak hazırlanan bu harç katmanı rudus katmanından daha incedir.

Bedding (Yatak harcı): Son hazırlık katmanı olarak hazırlanan kireç açısından zengin bir harç katmanı
olan bedding, nucleusun üzerine ince bir şekilde uygulanır ve üzerine tesseralar yerleştirilir.

Tesselatum katmanı, tesserae ve tesseraların arasındaki derzleri dolduran dolgu harcından

oluşmaktadır ve mozaiğin en üst kısmını oluşturan katmandır.

Tesseralar mozaik desenine göre kesilip, düzenlenen cam, taş, mermer, pişmiş toprak ve seramiklerdir.
Tesseralar mozaik desenine göre yatak harcına farklı şekillerde yerleştirilir. Bunlar;

- Harç ıslak iken tesseraların mozaik desenine göre yerleştirilmesi

- Kuru harç üzerine mozaik deseni çizildikten sonra tesseraların yerleştirilmesi
- Harca kurşun şeritlerin mozaik desenine göre uygulanmasından sonra tesseraların bu şeritlere
göre yerleştirilmesidir.

Bu çalışmada Antandros Antik kentinden bulunan Roma Dönemi mozaiklerinin (Şekil 1) yapım
teknolojisi ve malzeme özellikleri belirlenmiştir. Antandros Türkiye’nin batısında, Edremit Körfezinde
bulunan İda (Kaz) Dağının kuzey sahilinde yer almaktadır. Kentin tarihi MÖ 6. yüzyılın sonlarından,
Bizans Dönemine kadar uzanmaktadır. Kentte Roma Dönemine ait zeminleri mozaiklerle kaplı bir
teras ev ve hamam kompleksi bulunmaktadır.

239
 Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu / 2-3-4 Kasım 2017

YÖNTEM

Bu çalışmada, dokuz mozaik örneği Antandros Antik Kenti’nde bulunan Roma Dönemi Teras
Evi’nden toplanmıştır. Mozaiklerin yapım teknolojisi ve malzeme özelliklerini belirlemeye yönelik
olarak, mozaik harç katmanlarının temel fiziksel özellikleri ve kireç agrega oranları Avrupa
Standartları test metotları (CEN testleri) ile hidrolik özellikleri ise termogravimetrik analizler (TGA)
ile belirlenmiştir (Bakolas vd., 1998, Moropoulou vd., 2000).

Bağlayıcıların, agregaların, tesseraların ve kireç topaklarının mineralojik özellikleri x-ışını kırınım

analizi (XRD) ile mikro yapıları ise x-ray ile birleştirilmiş enerji dağılım sistemli (EDS), taramalı
elektron mikroskopu (SEM) ile tespit edilmiştir. Ayrıca harçlarda kullanılan agregaların puzolanik
özellikleri elektriksel iletkenlik analizi ile belirlenmiştir (Luxan vd., 1989). Tesseraların kimyasal
yapıları ise enerji dağılımlı x-ışını floresans analizi (XRF) ile tespit edilmiştir.

Şekil 1. Antandros Teras Evi’nde bulunan yemek odasının (triclinium) mozaikleri

(Kaynak: Antandros kazısı resmi web sitesi)
BULGULAR ve TARTIŞMA

Antandros mozaikleri hazırlık harç katmanları ve tesselatum katmanından oluşmaktadır. Hazırlık harç
katmanları, rudus (kaba harç), nucleus (ince harç) ve bedding (yatak harcı)’dir. Tesselatum katmanı ise
tesseralar ve dolgu harcından oluşmaktadır (Şekil 2).

Şekil 2. Antandros mozaiklerinin katmanları ve şematik çizimi

240
 Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu / 2-3-4 Kasım 2017

Harç Katmanlarının Özellikleri

Rudus ve Nucleus Katmanları

Rudus ve nucleus katmanları bağlayıcı olarak saf kireç ve tuğla agregalar kullanılarak hazırlanmıştır.
Harç içinde bulunan karbonatlaşmış kireç topaklarının SEM-EDS ile yapılan analizlerinden, kullanılan
kirecin yaklaşık %95 oranında saflığa sahip olduğu belirlenmiştir (Tablo 1).

Rudus ve nucleus harçlarının yoğunluk değerleri sırası ile 1,6 gr/cm3 ve 1,5 gr/cm3 dir. Bu iki
katmanın gözeneklilik değerleri ise hacimce %40 dır. Bu katmanların kireç agrega oranları yaklaşık
ağırlıkça 1:1 dir. Rudus katmanında bulunan agregaların tanecik boyutları ortalama 4.75mm’den
büyüktür. Nucleus katmanında ise 1180 mikrometredir. Sonuç olarak, rudus ve nucleus katmanları
aynı agrega/kireç oranına sahip olmalarına rağmen, rudus katmanında kullanılan agregalarının
parçacık boyutları daha büyüktür.

Harçlarda kullanılan tuğla agregalar kuvars, albit, muskovit ve hematit minerallerinden

oluşmaktadırlar ve puzolanik özelliğe sahiptirler (Şekil 3). Kimyasal analiz sonuçlarına göre agregalar
% 59 SiO2, %25 Al2O3, %8 MgO, %5 FeO, %2 K2O ve %1 P2O5 içermektedir (Tablo 1).

Küçük taneli agrega (<53 mikron) ve kireç karışımından oluşan rudus ve nucleus harç katmanları
puzolanik tuğla kullanımından dolayı hidrolik özelliğe sahiptir. Hidrolik özellik gösteren bu katmanlar
karbonatlaşmış kireç (kalsit), kuvars ve albit minerallerinden oluşmaktadır (Şekil 4). Kalsit
karbonatlaşmış kireçten, kuvars ve albit ise tuğla agregalardan kaynaklanmaktadır.

Bu katmanların SEM-EDS ile yapılan kimyasal analiz sonuçları Tablo 1 de verilmektedir. İnce
agregalar ve kireçten oluşan harç katmanları yaklaşık %55 CaO, %26 SiO2 ve % 11 Al2O3 den
oluşmaktadır. CaO karbonatlaşmış kireçten, SiO2 ve Al2O3 ise agrega olarak kullanılan tuğladan
kaynaklanmaktadır.

Rudus ve nucleus harçlarında agrega olarak kullanılan tuğla agregalar kireç ile iyi bir şekilde
bağlanmışlardır. Bu, kireç ve agregaların ile çok iyi karıştırılarak harçların hazırlandıklarını
göstermektedir.

Tablo 1. Mozaik harç katmanlarının mineralojik kompozisyonları ve % temel elementleri

Mineraller CaO SiO2 Al2O3 MgO FeO K2O P2O5
Kireç Topağı Kalsit 95±4 3±3 1±0,9 1 - - -
Tuğla agrega Kuvars,
Albit,
- 59±4 25±2 8±0,7 5±1 2±0,7 1±0,9
Muskovit,
Hematit
Rudus (kaba harç), Kalsit,
Nuclues (ince harç) Kuvars, 55±4 26±2 11±1 4±0,3 2±0,7 1±0,3 1±0,4
Albit
Bedding (yatak harcı) Kalsit,
89±5 5±3 3±1 2±0,8 1±0,5 - -
Kuvars

Şekil 3. Tuğla agregaların XRD grafiği

241
 Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu / 2-3-4 Kasım 2017

Şekil 4. Rudus ve nucleus harç katmanlarının XRD grafiği

Bedding Katmanı

Bedding katmanının mineralojik özellikleri XRD analizi ile belirlenmiştir. Analizler sonucunda bu
katmanda kalsit ve kuvars gözlemlenmiştir (Şekil 5). SEM-EDS ile yapılan kimyasal analiz sonucunda
ise XRD sonucunu destekler nitelikte %89 CaO ve %5 SiO2 belirlenmiştir (Tablo 1). Tespit edilen
SiO2 inin kireçte bulunan safsızlıktan veya çok az miktarda harca karışan agregalardan kaynaklandığı
söylenebilir. Bedding katmanının mikro-yapısal analizinde ise küçük boyutlu kalsit kristalleri
gözlenmiştir. TGA ile yapılan analiz sonucunda bedding katmanının hidrolik olmadığı tespit
edilmiştir.

Şekil 5. Bedding katmanının XRD grafiği

Tesselatum Katmanının Özellikleri

Mozaiğin en üst kısmını oluşturan tesselatum katmanı tessera ve dolgu harcından oluşmaktadır. Dolgu
harcı, tesseralar yatak harcına yerleştirilirken derz aralarına dolan bedding (yatak harcı) harcıdır.
Tesseralar taş, seramik ve camlardan oluşmaktadır. Taş tesseralar bej, sarı, beyaz ve gri olmak üzere
dört renktir. XRD analizine göre bej ve sarı renkli taş tesseralar sırası ile dolomit ve tridimit, beyaz ve
gri renkli taşlar ise kalsit minerallerinden oluşmaktadır. SEM-EDS ile yapılan mikro-yapısal
analizlerde de bej tesserada dolomit, sarı tesserada tridimit, beyaz ve gri renkli tesseralarda ise kalsit
kristalleri tespit edilmiştir. XRF ile yapılan kimyasal analiz sonucuna göre bej ve sarı tesseralar CaO,
SiO2 ve MgO, beyaz ve gri tesseralar ise ağırlıklı olarak CaO içermektedir. Bu sonuçlardan bej ve sarı
taşlar dolomitik kireç taşı, beyaz ve gri taşlar ise kireç taşı olarak belirlenmiştir.

Seramik tesseralar pembe ve kırmızı renklidir. Bunların XRD grafiklerinde kuvars, kalsit, albit ve
muskovit mineralleri tespit edilmiştir. Temel olarak SiO2 ve Al2O3 den oluşmaktadır. Mikro-yapısal
analizler sonucunda, seramiklerde camsı fazlar gözlenmiştir. Bu faz seramiklerin yapımında kullanılan
killerin yüksek derecelerde pişirilerek üretildiklerini göstermektedir.

242
 Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu / 2-3-4 Kasım 2017

Cam tesseralar, sarı, yeşil, mavi, camgöbeği, turkuaz, kahverengi, koyu kırmızı, siyah ve beyaz
renklidir. Roma döneminde ham cam, birincil cam üretim merkezlerinde 1000° lik fırınlarda, kuvars
içeren kumun (SiO2), ergime sıcaklığını düşüren bileşikler (natron (Na2CO3)) ve bir stabilizatör
(CaCO3, MgCO3) ile birlikte eritilmesi ile üretilirdi (Newton ve Davison 1989). Cam tesseraların XRF
ile yapılan kimyasal analizlerinde Roma dönemi camlarına benzer olarak yüksek miktarda SiO2, Na2O
ve CaO içerdiği görülmüştür.

Roma döneminde camların matlaştırılması ise iki şekilde gerçekleştirilirdi. Bunlar; ilk cam üretim
merkezlerinde cam üretilirken ham maddelerinin içine matlaştırıcıların eklendiği ya da ikincil cam
üretim merkezlerinde ham camın eritilmesinin ardından matlaştırıcıların eklenmesi ile
gerçekleştirilirdi (Turner vd., 1959, Newton vd., 1980). Matlaştırıcıların hangi bileşiklerden olduğuna
yönelik yapılan XRD analizlerinde ise ca-antimon (CaSb2O6) ve pb-antimon (Pb2Sb2O7) tespit
edilmiştir (Şekil 6) (Kaplan vd., 2017). Bu bileşikler Roma Döneminde cam üretiminden kullanılan
matlaştırıcılardır (Butler vd., 1950, Mass 1997). Üretilen camı renklendirmek için ise camlar ikincil
cam üretim merkezlerine gönderilirdi. Burada ham cam eritilerek içine geçiş elementleri eklenerek
istenilen renk verilirdir. Cam tesseralarda yapılan XRF analizinde renklendirici olarak PbO, CuO,
CoO, Fe2O3, pb-antimon ve ca-antimon kullanıldığı tespit edilmiştir (Kaplan vd., 2017).

Şekil 6. Cam tesseralarda bulunan antimon kristallerinin SEM görüntüleri (solda kalsiyum antimon
kristalleri, sağda kurşun antimon kristalleri)

SONUÇ

Antandros mozaikleri çok katmanlı bir sistemle inşa edilmiştir. Bu katmanlar hazırlık harç katmanları
ve tesselatum katmanlarıdır. Mozaik harç katmanları zeminden yüzeye rudus, nucleus ve bedding
harçlarından oluşmaktadır. tesselatum katmanı mozaiğin en üst katmanı olup tessera ve dolgu
harcından oluşmuştur. Rudus ve nucleus harç katmanları, yüksek gözenekli, düşük yoğunluklu ve
hidrolik özellikte harçlar olup, kireç ve puzolanik tuğla agregalardan oluşmaktadır. Rudus katmanı
kaba tuğla kırıklarından oluşan en kalın harç katmanı iken, nucleus katmanı ise daha ince kırıklar
içeren katmandır. Tesseraların yerleştirildiği son harç katmanı olan bedding ise hidrolik olmayan kireç
harcıdır ve ince bir katmandır. Mozaik yapımında kullanılan tesseralar, taş, seramik ve camdır. Taşlar
bej, sarı, beyaz ve gri renklidir. Bej ve sarı taşlar dolomitik kireç taşı, beyaz ve gri taşlar kireç taşıdır.
Seramik tesseralar ise yüksek sıcaklıklarda killerin ısıtılması ile üretilen pembe ve kırmızı renklidir.
Cam tesseralar, kum, natron ve kireç taşından üretilmişlerdir. Camlar ca-antimon ve pb-antimon
bileşikleri ile matlaştırılmış ve geçiş elementleri ile renklendirilmiştir. Ayrıca Antandros mozaikleri
kullanılan tesseraların çeşitleri ve geometrileri ile Roma dönemi opus tesselatum mozaik tekniğine
benzerlik göstermektedir.

243
 Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu / 2-3-4 Kasım 2017

Teşekkür
Antandros kazı başkanı sayın Prof. Dr. Gürcan Polat’a mozaik örneklerin sağlanmasına
yardımlarından dolayı ve SEM-EDS, XRD, XRF, TGA analizlerinin gerçekleştirildiği İYTE Malzeme
Araştırma Merkezi’nin uzman ve yöneticilerine teşekkür ederiz.

KAYNAKLAR

Alberti LB (1965). Of Pavements according to the Opinion of Pliny and Vitruvius, and the Works of
the Ancients. Ten Books on Architecture, (Translated into English by J. Leoni) London, pp. 61-63.
Anthony EW (1965). A History of Mosaics. New York, Hacker Art Books.
Bakolas, A., Biscontin, G., Moropoulou, A., & Zendri, E. (1998). Characterization of structural
byzantine mortars by thermogravimetric analysis. Thermochimica Acta, 321(1), 151–160.
https://doi.org/10.1016/S0040-6031(98)00454-7
Bourguignon E, Neguer J, Francesca P, Roby T (2003). Mosaics In Situ Project-Getty Institute,
(December), 1–17. Retrieved from www.getty.edu/conservation/
Böke H, Akkurt S, İpekoğlu B, Uğurlu E (2006). Characteristics of brick used as aggregate in historic
brick-lime mortars and plasters. Cement and Concrete Research, 36(6), 1115–1122.
https://doi.org/10.1016/j.cemconres.2006.03.011
Butler KH, Bergin MJ, Hannaford J (1950). Calcium antimonates. Journal of the Electrochemical
Society 97, 117-122.
Dunbabin KM (1999). Mosaics of the Greek and Roman World. Cambridge University Press,
Cambridge.
Davison S (1989). Conservation and Restoration of Glass. The Conservation Studio, Thame,
Oxfordshire.
Gauckler P (1897). Domaine des Laberii a Uthina in Monuments Piot, III.
Genç A (1994). Bizans ve Roma’da Mozaik Sanatı, Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi
Dergisi, VIII-IX, p. 87-93.
Haswell JM (1973). Mosaic. The Thames and Hudson, London, p. 184.
Harden DB (1968). Ancient glass I: Pre-Roman. Archaeological Journal 125, pp. 46-72.
Kaplan Z, İpekoğlu B, Böke H (2017). Physicochemical Properties of Glass Tesserae in Roman
Terrace House from Ancient Antandros (Base Glass, Opacifiers and Colorants). Mediterranean
Archaeology and Archaeometry 17(1):141–57.
Kramar S, Zalar V, Urosevic M, Körner W, Mauko A, Mirtič B, Mladenović A (2011). Mineralogical
and microstructural studies of mortars from the bath complex of the Roman villa rustica near
Mošnje (Slovenia). Materials Characterization, 62(11), 1042–1057.
https://doi.org/10.1016/j.matchar.2011.07.019
Luxan MP, Madruga F, Saavedra J (1989). Rapid evaluation of pozzolanic activity of natural products
of conductivity measurement. Cement Concr Res; 19:63–8.
Mass J L, Stone RE, Wypsyski M T (1997). An Investigation of the Antimony Containing Minerals
Used by the Romans to Prepare Opaque Colored Glasses. Materials Issues in Art and Archaeology,
(5), 193–204. https://doi.org/http://dx.doi.org/10.1557/PROC-462-193
Moropoulou A, Bakolas A, Bisbikou K. (2000). Investigation of the technology of historic mortars.
Journal of Cultural Heritage, 1(1), 45–58. https://doi.org/10.1016/S1296-2074(99)00118-1
Newton EG (1980). Recent views on ancient glass, Glass Tech., 21, 173-183.
Newton RG and Davison S (1989). Conservation of Glass. Butterworth Heinemann, Oxford
Ödekan A (1997). Mozaik. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, 2.cilt, YEM Yayınları, pp. 1300-1302.
Özügül A (1996). Antik Döşeme Mozaiklerinde Bordür Motifleri., Yüksek Lisans Tezi. İstanbul
Teknik Üniversitesi, İstanbul.
Pliny (1958-1962). Natural History, 10, Book XXXVI (Translated into English by Eicholz) Loeb
Classical Library.
Saltuk S (1997). Arkeoloji Sözlügü 3.b. İnkılap Kitabevi, İstanbul. Strong E (1929). Art in Ancient
Rome, vol II, London. p. 33.
Tabanlı D (2007). Roma Dönemi Mozaiklerinin Efes Örneğinde incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi,
Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.

244
 Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu / 2-3-4 Kasım 2017

Turner WES, Rooksby HP (1959). A study of the opalising agents in ancient opal glasses throughout
three thousand four hundred years. Glastechnische Berichte Heft 8, Sonderband: V. Internationaler
Glaskongress, pp. 17-28.
Tait H (1991). Five Thousand Years of Glass. BMP, London.
Uğurlu E, Böke H (2009). The use of brick–lime plasters and their relevance to climatic conditions of
historic bath buildings. Construction and Building Materials, 23(6), 2442–2450.
https://doi.org/10.1016/j.conbuildmat.2008.10.005
Üstüner AC (2002). Mozaik Sanatı, Engin Yayıncılık, First Edition İstanbul.
Vitruvius P (1960). The Ten Books on Architecture, Translated by Morgan (First published in 1914),
Morris Hicky. Dover Publications, INC., New York.
Von Saldern A (1974). Gläser der Antike. Museum fur Kunst und Gewerbe, Hamburg.

245