VENELIN MITEV

TRADUKARTO
PRI LA TRADUKARTO PROFESIE KAJ
ARTE
Maltrankvila estas la  homa spirito. Eterne kaj senlace la  homo
strebas al  novaj horizontoj, al  nekonataj mondoj. Ĉiuj ni  dolore
sentas, ke  ni estas izolitaj, io  malhelpas nin pli bone ekkoni
la  mondon, la  aliajn homojn, la  tradiciojn kaj morojn de  la aliaj
popoloj. Nin fermas urboj, landlimoj, kontinentoj, religioj, kutimoj kaj
ne  laste nin fermas nia lingvo, kiun ni  heredis de  niaj gepatroj kaj
pragepatroj.

Se ni iom pli detale pripensus nian vivon, mire ni konstatus, ke nia

tuta vivo estas senĉesa batalo ruinigi la  murojn, malantaŭ kiuj
ni  mem fermis nin aŭ  la historiaj cirkonstancoj fermis nin. Nia tuta
vivo estas senfina vojaĝo al  la aliaj homoj, iandoj, kontinentoj.
Senĉese ni strebas konstrui pontojn, kiuj gvidas nin al la mondo, kiuj
ligas nin kun aliaj homoj. Tial unu el la plej gravaj eroj de la kultura
vivo de  la homaro estas la  tradukarto. Jam en  la fora antikveco,
la  homoj, fermitaj malantaŭ la  altaj muroj de  siaj lingvoj, komencis
serĉi rimedojn venki tiujn ĉi  murojn por atingi aŭ  malkovri la  sciojn,
la konojn de la aliaj popoloj kaj nacioj.

Tamen la tradukoj estas ne nur vojoj aŭ pontoj al aliaj popoloj, sed

vojoj kaj pontoj al  la pasinteco. Ili malkovras al  ni la  pasinton kaj
tiamaniere dank' al  iti la  homoj povas realigi la  unuecon, al  kiu
konstante kaj dum la  tuta vivo ili strebas - la  unuecon de  pasinto,
nuno kaj futuro.

Kiam L. L. Zamenhof komencis krei sian Lingvon Internacian,

li  deziris helpi al  la homoj kaj doni taŭgan ilon, per kiu ili povu
enpenetri en  la kulturon, en  la vivon de  la homoj, loĝantaj en  aliaj
landoj. Per Esperanto Zamenhof deziris faciligi la  interŝanĝon
de  kulturaj valoroj. Ne  hazarde li  entreprenis grandiozan
traduklaboron kaj jam dum la  unuaj jaroj li  tradukis unu el  la plej
famaj kaj plej valoraj verkoj de  la monda literaturo. Liajn celon kaj
ideon bone komprenis liaj fidelaj posteŭloj A. Grabowski, Kabe, K.
Kalocsay, G. Warinĝien, W. Aŭld kaj aliaj. Dum la jarcento, kiu pasis,
pli kaj pli riĉiĝis la  tradukita literaturo en  Esperanto. Dank' al  tiu
ĉi  granda traduklaboro, en  kiu fervore kaj sindone partoprenis
Esperanto-tradukistoj el  diversaj landoj, la  esperantistoj havis
la feliĉon tralegi verkojn, kiujn eble neniam ili povis legi en siaj naciaj
lingvoj.

Ege gravas tamen ne nur la fakto, ke en Esperanto aperis pluraj

tradukitaj libroj, gravas, ke  Esperanto fariĝis vera ponto-lingvo, tio
estas, ke libroj, kiujn oni tradukis en Esperanton de diversaj lingvoj,
poste estis tradukitaj el  Esperanto en  aliajn naciajn lingvojn. Tiel
dank' al  Esperanto, legantoj el  diversaj nacioj sukcesis ekkoni
verkojn, kiuj eble neniam estus tradukitaj en  tiujn ĉi  lingvojn pro
la manko de tradukistoj.

Tiel el  bulgara literaturo pere de  Esperanto en  ĉinan lingvon oni
tradukis la  verkojn de  Ĥristo Botev, Ivan Vazov, Elin Pelin, Georgi
Stamatov, Geo Milev kaj aliaj bulgaraj verkistoj.

Por la  traduko estas bezonataj ne  nur perfekta lingvoscio, sed
pJuraj konoj, kiujn oni devas konscie kaj atente alproprigi. Delonge
multaj majstroj de la Esperanto-traduko konstatis, ke siajn konsilojn,
konkludojn kaj tradukistan sperton ili devas transdoni al  la junaj
tradukistoj, por ke ili ĉerpu el ilia riĉa sperto, kaj la estontaj tradukoj
iĝu pli bonaj, pli fidelaj al Ia originalo kaj pli utilaj.

En daŭro de jardekoj aperis multaj artikoloj, eseoj, studoj, libroj pri

la tradukarto. Pri tiu ĉi grava parto de la Esperanta kulturo verkis niaj
plej elstaraj tradukistoj, poetoj, eseistoj kiel Edmond Privat: "Esprimo
de  sentoj en  Esperanto"-1957, Kalman Kalocsay: "Kiel verki kaj
traduki poemojn"-1976, Fernando de  Diego: "Pri Esperanta
tradukarto"-1979, K. Kalocsay, G. Warinĝien, R. Bernard: "Parnasa
gvidlibro"-1984 (tria eldono), G. Warinĝien: "Ankoraŭ pri la  traduk-
arto"-1983, William Aŭld: "La internacia lingvo kiel belarta
tradukilo"-1978, William Aŭld: "Pri la  traduko de  poezio"-1965,
Atanas Atanasov - Ada: "La arto traduki"-1983 kaj aliaj.
 En tiuj ĉi libroj, studoj, eseoj la junaj Esperanto-tradukistoj povas
trovi multajn utilajn ekzemplojn kaj praktikajn konsilojn. Profunde
esplorante ia  specifojn kaj la  eblecojn de  la Internacia Lingvo
la  konataj majstroj en nia literaturo pruvis, ke  Esperanto vere estas
unu el  la plej taŭgaj tradukiingvoj kaj multaj el  ili asertas, ke  la
eblecoj, kiujn donas Esperanto por la  tradukarto, estas unikaj.
Ekzemple en  sia studo "La internacia lingvo kiel helarta tradukilo"
William Aŭld emfazas: "Estas notinde, ke  eĉ en  la plej simplaj,
ĉiutagaj kuntekstoj Esperanto, pro sia relativa manko
de  antaŭkondlĉado kapablas esti pli fidela ol  tiu aŭ  alia nacilingvo"
kaj "Esperanto estas tre riĉa je  rimoj - oni povas diri, ke  neniu
Esperanta vorto estas nura balasto en  la rimvortaro, kaj cetere
la  rimeblecoj estas tre variaj kaj tio kompreneble ebligas reprodukti
eĉ  komplikajn originalajn rimskemojn kiel ekzemple de  sonetoj,
spenseraj strofoj, tercinoj, k.t.p."

Se jam ekzistas tiom da  fakaj verkoj pri la  Esperanta tradukarto,
la  legantoj nevole demandus sin ĉu  estas bezonata nova libro kiel
ekzemple "Tradukarto" de Venelin Mitev, kaj ĉu ĝia aŭtoro povus ion
novan diri pri la  tradukarto, se  antaŭ li  tiom da  elstaraj verkistoj
esprimis siajn opiniojn kaj riĉajn spertojn en tiom da libroj kaj studoj?

Kiuj tralegos "Tradukarto-n" de  Venelin Mitev, tuj respondos

pozitive. Jes, ĉi  libro estas bezonata kaj per ĝi  Venelin Mitev vere
diras ion novan, kio ne  troveblas en  la aliaj libroj, dediĉitaj al  tiu
ĉi temo.

Venelin Mitev estas konata tradukisto kun riĉa Esperanta traduka

verkaro. Li  komencis lerni Esperanton kiel lernanto kaj jam en  la
unuaj jaroj li  provis verki originalajn poemojn en  Esperanto. Siajn
poemojn li  sendis al  la bulgara Esperanta poeto Asen Grigorov, kiu
tuj rimarkis la poezian talenton de la juna esperantisto kaj kuraĝigis
lin. Kiel studento en  Sofia Universitato, Venelin Mitev daŭrigis
okupiĝi pri Esperanto kaj verki originale. Tiam aperis de  li kelkaj
poemoj, kiuj elokvente montras, ke la bulgaran Esperantan poezion
eniris juna talenta poeto. Dum pluraj jaroj Venelin Mitev laboris
eksterlande kaj preskaŭ malproksimiĝis kaj de  Esperanto kaj de  la
Esperanta literaturo.

En 1985, kiam mi  komencis gvidi la  eldonan fakon de  Bulgara
Esperanfo-Asocio, mi  ekhavis la  ideon krei ĉe  la eldonejo rondon
de  Esperanto-verkistoj kaj tradukistoj. Jam en  la unua jaro
mi sukcesis altiri kelkajn verkistojn kaj tradukistojn kiel Nikola Pilev,
Nikola Uzunov, Tonka Dimitrova, Nikola Stranĝanski, Penka
Papazova, Stefan Cirpanliev, Venelin Mitev kaj aliajn. Ili ĉiuj havis
sukcesojn en  la Esperanta literaturo, tamen tiam ankoraŭ ne  tute
plene disvolvis kaj prezentis sian verkistan kaj tradukistan talenton
kaj tial ege entuziasme ili eklaboris. Durn tiu ĉi  tempo ni  ĉiuj
plenpienis je  energio kaj la  eldonejo de  Bulgara Esperanto-Asocio
dum tri jaroj eldonis pli ol  40 librojn, inter ili estis poeziaj, prozaj
verkoj, eseoj, antologioj kiel ekzemple "Bulgara nuntempa poezio kaj
prozo" - antologio, "Rozo kaj glavo" - antologio, "Nesto de  birdoj" -
antologio, "Mia trezorejo" - novelaro de  Ivan Sivarov, "Amo mia" -
poemaro de  Ĥristo Radevski, "De bordo al  bordo" - poemaro
de  Elisaveta Bagrjana, "Ŝtelisto de  persikoj" - novelaro de  Emilijan
Stanev, "Tango" - romano de  Georgi Karaslavov, "Bulgaraj
Esperantaj poetoj" - esearo de Canko Murgin kaj multaj aliaj.

Inter la  tradukistoj de  poezio la  plej aktiva estis Venelin Mitev.
Li  tradukis ĉiujn poemojn en  la poemaro de  Ĥristo Radevski "Amo
mia" kaj pli grandan parton de  la poemoj en  la poemaro "De bordo
al bordo" de Elisaveta Bagrjana.

Kiam li  laboris pri la  menciitaj tradukoj ni  ofte renkontiĝis,
interŝanĝis opiniojn pri la  specifaj probiemoj de  la Esperanta
tradukarto. Iom post iom Venelin Mitev profunde eniris la Esperantan
tradukarton kaj li iĝis ne nur

bonega tradukisto, sed detale ekkonis la  postulojn kaj la  leĝojn
de la tradukarto.

Liaj pli novaj Esperantaj tradukoj de  nuntempaj bulgaraj poetoj

aperis sur la  paĝoj de  "Bulgara Esperantisto". Bulgarlingve li  faris
multajn brilajn tradukojn de  originalaj Esperanto-poemoj, kiuj aperis
en revuo "Panorama Esperanto".

Jam de  du jaroj en  revuo "Bulgara Esperantisto" Venelin Mitev

gvidas la  belartan rubrikon. Pluraj junaj aŭtoroj sendas al  li siajn
Esperantajn verkojn kaj tradukojn. Liaj konsiloj pri la tradukarto estas
ne  nur utilaj, sed necesaj, ĉar ili multe helpas al  la estontaj
Esperantaj verkistoj kaj tradukistoj. Verŝajne tiu ĉi laboro kun la junaj
aŭtoroj kaj tradukistoj igis lin verki la  libron "Tradukarto". En  ĝi
Venelin Mitev esprimas antaŭ ĉio siajn pensojn, spertojn, kiuj dank'
al lia multjara traduka laboro, estas tre riĉaj.

Detale li  prezentas la  evoluon de  la bulgara Esperanta tradukita

literaturo kaj emfazas ĝiajn plej signifajn sukcesojn. Apartan lokon
li  dediĉas al  la plej talentaj bulgaraj Esperanto-tradukistoj kaj
tiamaniere li  montras la  bonan bulgaran tradicion en  la Esperanta
tradukado. Impresas la  ĉapitroj, kiujn Venelin Mitev dediĉas al  la
tradukado de poezio, prozo, teatraĵoj, sciencaj kaj teknikaj tekstoj.

"Tradukarto" estas bonega gvidlibro por traduko, tamen la  plej

granda ĝia valoro estas, ke Venelin Mitev donas ne nur teoriajn, sed
praktikajn konsilojn kaj tiu ĉi  libro povas esti vere lernolibro en  la
kursoj por Esperanto-tradukistoj.

Tamen antaŭ la  eklego de  la libro mi  ŝatus rememorigi al  la
legantoj tri versojn de  nia genia Esperanta poeto kaj tradukisto
Kalman Kalocsay:

"Do ĝin, en sankta skribmanio,

Poeto, uzu kun util'!

Ni donas ĉion, krom genio."

Do, same Venelin Mitev en  "Tradukarto" profesie kaj arte donas
ĉion necesan por la venontaj talentaj Esperanto-tradukistoj.

Georgi Mihalkov Sofio, la 19-an de marto 1991

"DIVIDU KUN PLI MULTE DA HOMOJ
VIAJN MALGRANDAJN
INVENTAJOJN..."
Mian junon plej klaran, plej karan

mi dediĉis al faro bizara:

malavare, kun amo tre rara

disdonadis talenton senbaran

nur al gloroj malpropraj.

Mi studadis alies verkarojn,

konsultadis grandegajn vortarojn,

faris tuj ĉiaspecajn komparojn,

serĉis rimojn konvenajn, rimparojn,

sinonimojn, esprimojn specialqjn,

divenadis kasitajn kialojn

en kuntekstoj ne tre ordinaraj,

kaj post longaj, detalaj preparoj,

eĉ dum tagoj banalaj, amaraj,

eĉ dum miaj sendormoj koŝmaraj

mi forkuris de I'vivo reala

kaj - sorĉita, senbrida, vitala -

ektroviĝis en mondo bizara,

kie, kvazaŭ kun tute egalaj,

paroladis kun homoj tre raraj -

geniuloj sur brilaj altaroj,

suferintoj pro la idealoj,

bravaj viroj de sangaj bataloj,

kaj viktimoj de venĝoj brutalaj,

kaj sanktuloj humilaj kaj palaj,

senhejmuloj, vaguloj skandalaj

tra montaro, ĝangaloj kaj maroj,

mensoguloj, ŝercemuloj kaj caroj,

enviuloj, obstinqj rivaloj,

 revemuloj, amantoj fatalaj -

homoj dum supreniroj kaj faloj,

homoj kaj malagrablaj, kaj karaj...

Ho, ĉu tio ja estis realo?

Sonĝvidaĵo? Sensenca ekfaro

de strangulo sen klara finalo?

Ĉu ja estas okupo normala

strebi al kontentiĝo morala

per servado pli ol tridekjara -

sinofera, persista, lojala -

nur al gloroj malpropraj.

Kial do vi demandas min, kara,

nur pri ĉiutagec' triviala,

nur pri miaj malgajnoj, eraroj,

eblaj duboj, hezitoj, bedaŭroj?

Ja, en faro ĉi neordinara

estas ĉiam momento fanfara,

estas ĉiam ĝojeg' senkompara,

kiam post la penado longjara

al vi kvazaŭ alblovo mistrala

venas sento de venko finala.

Mi ĝin benas - ĉi ĝuon amaran,

ĉi disdonon senĉesan, fatalan,

kaj sen ajna hezit' kaj bedaŭro,

sen espero al glor' kaj aplaŭdo

mi denove ĝin benas!

Ĉu vere jam pasis tiom da  jaroj? Ĉu  jam venis la  tempo pri
rememoroj? Kvazaŭ hieraŭ estis tiu januara tago de  1964, kiam ni,
kelkaj gejunuloj-esperantistoj, kolektiĝis ĉirkaŭ nia pli aĝa amiko kaj
instruisto Asen Grigorov kaj kune proklamis la  fondon de  Literatura
Rondo.

Kun Asen Grigorov mi  konatiĝis koresponde en  1958. Tiam mi,
lernanto en  la antaŭlasta gimnazia klaso en  urbo Lom, komencis
lerni Esperanton aŭtodidakte kaj, kiel okazas ofte, mi tuj provis verki
poemojn en  tiu lingvo. Kaj, kiel sciate, ju  pli junas kaj senspertas
iu  aŭtoro, des pli memcertas. Tial mi  rapidis sendi miajn "verkojn"
al diversaj redakcioj. Mi gardas ĝis nun en mia arkivo leterojn, kiujn
responde sendis al  mi Asen Grigorov, tiam redaktoro de  la bonega
Esperanto-revuo "Nuntempa Bulgario". Rigardante, nun post tridek
jaroj, la  resenditajn al  mi korektitajn originalojn de  miaj poeziaj
provoj, mi  vere ruĝiĝas pro honto. "Kara Venelin - skribis Asen
Grigorov sur la  marĝeno de  mia unua versaĵo, - nekorektebla! Kial
vi rapidas verki? Unue lernu, korespondu, ekmajstru la lingvon. Post
jaro nepre skribu denove al mi!"

Mi jam ne  memoras, ĉu  mi ricevis tiun ĉu  leteron aŭ  samtempe,
neatendinte la  opinion pri la  unua versaĵo, mi  tuj sendis aliajn, sed
post kelkaj semajnoj la  poŝtisto alportis al  mi la  korektitajn
manuskriptojn de du miaj poemetojkaj leteron de Asen Grigorov kun
kelkaj kuraĝigaj vortoj: "Tiuj ĉi du versajoj estas jam proksimaj al la
stato, kiam ili povas esti prezentitaj al la homoj. Tamen - unue lernu
serioze ankoraŭ la lingvon!"

La sekvan jaron en  revuo "Bulgara Esperantisto" aperis mia

versaĵo "La Verda Stelo", lingve kaj stile korektita, arte plibonigita kaj
transdonita al la redakcio de Asen Grigorov.

Kuraĝiĝinta, mi daŭrigis verki en Esperanto kaj ĉiun poemon mi tuj

sendis al Grigorov por recenzo. Kaj ĉiam mi baldaŭ ricevis detalajn,
ofte tre severajn, sed pli kaj pli stimuligajn opiniojn.

Aŭtune 1962, kiam mi  komencis studi filologion en  Sofia

Universitato, mi  jam persone konatiĝis kun Asen Grigorov kaj post
nelonge komencis regule kunlabori al  revuo "Nuntempa Bulgario"
per artikoloj, recenzoj, originalaj poemoj kaj tradukoj.

Tiam al la revuoj "Nuntempa Bulgario" kaj "Bulgara Esperantisto"

kunlaboris same aliaj studentoj - junaj ĵurnalistoj, poetoj, beletristoj,
inĝenieroj, kaj foje Asen Grigorov, kiu persone konis ĉiujn, lanĉis
ideon organizi Literaturan Rondon.

La unua kunveno okazis en  januaro 1964 en  aŭditorio 124

de Sofia Universitato.
 Dum la unua jaro la Rondo organizis folkloran vesperon, kiu fakte
estis la unua apero de la rondanoj antaŭ publiko. Ni longe parolis pri
tradukado de bulgaraj popolkantoj en Esperanton kaj legis proprajn
provojn en  tiu ĉi  sfero. Sekvis prelegoj pri diversaj literaturaj temoj
antaŭ la membroj de la sofiaj Esperanto-societoj "Maksim Gorki" kaj
"Heroldo".

En oktobro 1964 Asen Grigorov proponis, ke  la Rondo estiĝu

ne  nur studenta kaj invitis aliĝi al  ni aliajn verkemulojn. Tiamaniere
en  nia ĉefurbo kolektiĝis solida grupo de  entuziasmaj verkistoj kaj
tradukistoj. Inter ili elstaris la  nomoj de  Ivan Dobrev, Simeon M.
Simeonov, Violin Oljanov, Ljuba Bojaĝieva, Nikola Uzunov. Petar
Todorov, Stefka Ĥristova, Lidia Raeva, Nevena Nedelĉeva, Miĥail
Ĉobanov, Ekaterina kaj Ljubomir Miĥajlov, Rajna Konstantinova,
Rajna Arnaŭdova, Donka Ovĉarova, Vesela Ivanova, Mihail
Sekerĝiev, kaj aliaj, al kiuj poste aliĝis multaj verkemuloj el Sofio kaj
la provinco.

Ni kunvenis dufoje monate en  la gastemaj domoj de  Ljuba

Bojaĝieva aŭ Asen Grigorov kaj dum kelkaj horoj pridiskutis verkon -
originalan aŭ tradukan - de iu el ni.

Poste, vagante dum dekdu jaroj tra la  mondo kiel speciala
aŭ  konstanta korespondanto de  Bulgara Telegrafinforma Agentejo,
mi  renkontis aliajn interesajn verkistojn, tradukistojn de  belarta
literaturo, ĵurnalistojn kaj multon mi  lernis de  ili sed neniam plu
mi havis tiajn spertajn instruistojn kaj sincerajn amikojn, neniam plu
mi  laboris kun tiaj sindonemaj kaj senprofitemaj homoj. Jen pro tio
mi  ĉiam asertis, ke  mi estis feliĉulo, ĉar tuj en  la komenco de  mia
vojo de  tradukisto kaj ĵurnalisto mi  havis la  ŝancon konatiĝi kun tiaj
anime riĉaj kaj malavaraj talentuloj. Benitaj junulaj jaroj!...

Homo kun neelĉerpebla energio, homo kun granda literatura kaj

vivosperto, Asen Grigorov bonege scipovis elserĉadi talentulojn kaj
poste kun nepriskribebla pacienco labori kun ili, helpadi ilin, kuraĝigi
ilin. Ankaŭ nun mi  ofte miras lian kapablon stimuli kaj ambiciigi
novulon provi kaj provi dekojn da  variantoj de  la sama verso
aŭ  frazo, ĝis kiam la  traduko fariĝos maksimume proksima al  la
originalo.

Kaj li  mem estis ekzemplodona kaj imitinda en  tiu ĉi  sfero. Se  vi
atente komparus liajn tradukojn, presitajn en la 30-aj kaj 40-aj jaroj,
kun tradukoj de la samaj poemoj aŭ rakontoj, publikigitaj en la 60-aj
kaj 70-aj jaroj, vi  nepre trovos multajn stilajn plibonigojn kaj eĉ  tute
novajn variantojn.

Mi estis inter tiuj liaj amikoj, kiuj ĉiam opiniis, ke se li verkis en sia
gepatra lingvo, li  sendube havus la  popularecon de  iuj el  la bonaj
bulgaraj poetoj; kaj se  li tradukis belartajn verkojn el  fremda lingvo
en  la bulgaran lingvon, kaj ne  el la  bulgara lingvo en  Esperanton,
la  ŝatantoj de  la tradukarto nepre malkovrus en  lia personeco iun
el  la plej brilaj interpretantoj de  grandaj alilandaj poetoj. Ĉar, homo
kun vastaj konoj en  multaj aliaj kampoj krom la  literaturo, li  regis
ankaŭ kelkajn fremdajn lingvojn. Tamen dum sesdek jaroj li verkis -
originale kaj traduke - nur en  Esperanto. Tio ĉi  multe pli grandas
ol kreovojo, ol kreosorto. Ĝi estis heroaĵo!

Aŭtoro de ĉarmegaj poemoj, li tamen ne estis tre produktiva en la

verkado. Li apartenis al la poetoj, kiuj antaŭ ol verki siajn versaĵojn,
jam antaŭe travivis ilin. Jen pro tio la  poezio de  Grigorov estas
tuteca, monolita. En  sia verkaro li  atente apartigis la  gravan,
la  signifoplenan, la  daŭran de  la ĉiutaga, momenta evento, kiu lin
impresis. Kiel bona mastro, li  selektis nur la  grandajn grajnojn kaj
neniam manifestis krean malavaron kaj nenecesan vortabundon.

Mi tamen opinias, ke liaj originalaj verkoj povus esti pli multaj kaj
kun pli granda belarta signifo, se  li ne  dediĉis tiom multe da  tempo
al tradukado de poezio kaj prozo kaj la preparado de nova, esperiga
generacio en tiu ĉi tre grava sfero de la Esperanto-movado.

Vere stranga estas la sorto de poeto, kiu sentas internan neceson

tradukadi malproprajn poemojn. Dum monatoj kaj eĉ jaroj li forgesas
pri sia propra verkado kaj kun malserenaj pro sendormo okuloj
laboras sur versaĵoj kaj bildoj de aliaj personoj, serĉas en la vortaroj,
sed plej ofte apogas sin al la propra intuicio por atingi la momenton,
kiam el la detruo kaj senbrueco eksonos la viva kaj maltrankvila voĉo
de la poeto, kiun la tradukisto neniam konis...

Kio igas lin premi sian personan konfeson, apliki sperton, oferi
jarojn de  sia vivo dorskurbiĝante super malpropraj versaĵoj, kiuj -
eĉ se la traduko estas perfekta, - neniam estos liaj? Mi opinias, diris
iufoje Asen Grigorov, ke  tio estas natura homa deziro dividi kun pli
multe da  homoj siajn malgrandajn inventaĵojn, malkovri al  ili vortojn
kaj verojn, kiuj ni  mem ne  povus jam konfesi, ĉar ili estas diritaj
antaŭ ni. Oni diras, ke la plej bonaj versaĵoj de poeto estas tiuj, kiuj
ne  povas resti neverkitaj. Tiu ĉi  maksimo certe validas same pri
la veraj tradukoj.

Lastatempe mi ĉiam pli kaj pli ofte rememoras pri Asen Grigorov,
eble tio, ke  post longa paŭzo mi  revenis al  verkado de  originala
poezio kaj precipe al  tradukado de  poezio. Kaj ĉiam, kiam
mi  penadas iamaniere solvi iun problemon, ĉiam, kiam
mi  turmentiĝas traduki maksimume fidele al  la originalo iun vorton
aŭ  verson, mi  aŭdas lian voĉon kaj mi  vidas lian postuleman,
severan rigardon, sed en tiu ĉi  rigardo mi vidas ankaŭ bonecon kaj
paciencon de  Instruisto, la  amon de  vera amiko, kiu ŝajne parolas
al mi: "Provu, mi petas, ankoraŭfoje, ne senesperiĝu. Mi estas certa,
ke vi sukcesos!..."

Laborante tiun ĉi  studon, mi  senĉese rememoradis liajn pensojn

kaj konsilojn pri la tradukarto, kaj liaj modelaj tradukoj de poeziaj kaj
beletraj verkoj estas la  bazo, sur kiu mi  faris multajn el  miaj
konkludoj. Jen pro tio mi  dediĉas la  libron al  lia kara memoro kaj
ankaŭ al  liaj plej ardaj sekvantoj, kun kiuj mi  havis la  feliĉon labori
dum multaj jaroj portante en siaj koroj nur unu deziron - dividi kun pli
multe da homoj siajn malgrandajn inventaĵojn...
 KELKAJ VORTOJ PRI LA HISTORIO
DE LA TRADUKARTO
La tradukarto ne estas nova fenomeno en la kultura historio de la
homaro. Ĝi  datiĝas eble tuj depost la  invento de  la skribo kaj
la apero de la unuaj originalaj literaturaj verkoj.

LA UNUA POPOLO, kiu kreis riĉan tradukan literaturon asimilinte

la  literaturan heredajon de  ĉiuj tiamaj kulturaj popoloj - antaŭ ĉio
de la helenoj - estis la romianoj. Ili tradukis, reverkis kaj komentariis
ĉiujn plej gravajn verkojn de  la helena literaturo. Kaj jam tiam ili
komencis okupiĝi same pri la teorio de la tradukado - Horacio en "De
arte poetica" (Pri la  poezia arto) kaj Ĉiĉerono en  "De optimo
generoratorum, & 14" (verko dediĉita al la oratora arto).

Jam de  la antikveco la  intelektuloj bone komprenis, ke  la

tradukado grave evoluigas la  lingvon, enportante en  ĝin novajn
frazeologiaĵojn, idiomojn kaj proverbojn, disvolvigante ĝiajn stilajn
kvalitojn kaj eblojn.

EN BULGARIO la tradukarto datiĝas depost la apero de la belarta

literaturo. La  kreintoj de  tiu ĉi  literaturo Cirilo kaj Metodio komencis
sian agadon per disvastigado de  faritaj de  ili mem tradukoj el  la
greka literaturo.

Kiel en  ĉiuj aliaj landoj, la  mezepokaj bulgaraj tradukistoj

interpretis vorton post vorto religiajn skribaĵojn, perfortante eĉ  la
gramatikon, kvankam la  rezulta teksto estis malfacile komprenebla
aŭ preskaŭ nelegebla. Neniu kuraĝis "korekti la vortojn de Dio". Sed
kiam temis pri nereligiaj tekstoj, la  tradukistoj simple rerakontis ilin,
konsiderante la rezulton sia propra verko.

Dum la  epoko de  la Renesanco kaj poste, ĝis nia nuntempo, pri
tradukado de  prozo kaj poezio el  diversaj lingvoj okupiĝas ĉiuj plej
elstaraj bulgaraj verkistoj: Petko Slavejkov, Hristo Botev, Ivan Vazov,
Penĉo Slavejkov, Pejo Javorov, Dimĉo Debeljanov, Geo Milev,
Nikolaj Liliev, Konstantin Konstantinov, Ljudmil Stojanov, Dora Gabe,
Elisaveta Bagrjana, Atanas Dalĉev, Valeri Petrov, Blaga Dimitrova
k.a.

LA TRADUKITA ESPERANTO-LITERATURO antaŭas

la  originalan literaturon. Tuj post la  apero de  la unua Esperanto-
lemolibro en 1887 L. L. Zamenhof komencas traduki iujn ĉefverkojn
de la monda literaturo - "La Batalo de l' Vivo" de Dikens (ĝi estas lia
unua traduko, kiu tamen aperis libroforme nur en  1910), "Hamleto"
de  Ŝakespeare, kiun li  publikigis en  1894, "La Revizoro" de  Gogol
(1907), "La Predikanto - el  la Biblio" (1907), "Georgo Dandin"
de  Moliere (1908), "Ifigenio en  Taŭrido" de  Goethe (1908), "La
Rabistoj" de  Sĉiller (1908), "La Psalmaro - el  la Biblio" (1908), "La
Rabeno de Baĥaraĥ" de Heine (1909), "La sentencoj de Salomono"
(1909), "La Gimnazio" de  Alefiem (1909), "Marta" de  E. Orzeszko
(1910), "La Proverbaro" (1910), "Genezo" (1911), "Eliro", "Levidoj"
(1912), "Nombroj", "Readmono" (1914) - ĉiuj kvin el  la Biblio. Post
la morto de Zamenhof restis manuskripte la kompleta traduko de la
"Fabeloj de Andersen" (tri volumoj aperintaj inter 1923 kaj 1963), kaj
la  tuto de "Malnova Testamento" (eldonita en Londono, 1926, de la
Brita kaj Alilanda Biblia Societo).

En artikolo titolita "Zamenhof kiel tradukisto", publikigita en  1959

en revuo "Nuntempa Bulgario" (n-ro 12), prof. G. Warinĝien skribas:
"Oni povas miri antaŭ la  nombro kaj amplekso de  tiuj tradukoj,
precipe en la jaroj 1907-1909 (verŝajne kelkaj el ili estis jam pretaj),
sed lia rapideco en la laboro restas eksterordinara: se oni memoras,
ke  li povis labori nur en  la vespero, post longa laciga tago, oni
demandos sin, kiel li povis efektivigi ekzemple LA VERSAN tradukon
de "Ifigenio" en la daŭro de kvar monatoj (marto-junio 1908)".

Per siaj tradukoj Zamenhof pruvis efektive al ĉiuj kontraŭdirantoj,

ke  "Esperanto povas servi kiel lingvo por libera esprimado de  ĉiuj
geniaj verkoj de la homa literaturo". Ili kontribuis al la riĉigado de la
vortaro pro la  neceso redoni kelkfoje subtilajn idenuancojn de  la
beletraj ĉefverkoj: ili helpis al  la ellaborado de  la stilo, devigante
al  penado por "en tiu aŭ alia maniero nepre traduki tiajn esprimojn,
kiujn ĉiu lingvo nepre devas posedi; ili progresigis Esperanton
al  "kreskanta elasteco" kaj fleksebleco, ĉiam memorigante al  la
verkistoj, ke  "nia lingvo devas servi ne  sole por dokumentoj kaj
kontraktoj, sed ankaŭ por la  vivo"; fine ili stabiligis kaj fiksis
la  idiomaĵojn, prezentante kvantegon da  kunmetaĵoj, vortkonstruoj,
metaforoj kaj proverboj, komunan trezoron da  pretigitaj difinaj
parolturnoj, kiujn la leksikologoj kolektis en siaj vortaroj kaj verkistoj
uzadas por la pli granda unueciĝo kaj kohereco de la lingvo.

La fundamentajn ŝtonojn de  la Esperanto-tradukliteraturo metis

ankaŭ la  poloj Antoni Grabowski (1857-1921), nomita patro de  la
Esperanto-poezio, kaj Kazimierz Bein (1872-1959) konata sub
la  pseŭdonimo Kabe. La  unua tradukis la  ĉefverkon de  Adam
Mickiewicz "Sinjoro Tadeo", kaj la dua - "La faraono"-n de Boleslaw
Prus, "Patroj kaj filoj" de Ivan Turgenev k.a.

En Esperanton jam estas tradukitaj preskaŭ ĉiuj ĉefverkoj de  la

monda belarta literaturo.

Aperis ankaŭ multaj antologioj - Pola Antologio, redaktita kaj

tradukita de  Kabe (1906), Kataluna Antologio, kompilita de  Jaŭme
Graŭ Casas (1925), Bulgara Antologio, kompilita de Ivan Krestanov
(1925), Belga Antologio (1928) en du volumoj ktp.
 BULGARA ESPERANTA TRADUKITA
LITERATURO
La unua traduko en  Esperanton el  la bulgara belarta literaturo
aperis en  1902 en  revuo "Rondiranto" (n-ro 2). Ĝi  estas la  rakonto
"La unua kiso" de  P. N. Daskalov, nun jam tute forgesita aŭtoro.
La traduko estis farita de T. Kanev.

La studado de  la bulgara literaturo en  Esperanto estas afero

malfacila kaj respondeca. La  esploranto ĉiam devas atenti pri
la  historiaj kondiĉoj, en  kiuj aperas la  tradukoj, kaj ankaŭ pri
la regantaj estetikaj kaj ideaj konceptoj en la literaturo, kiuj sendube
influas ankaŭ elektadon de la tradukotaj verkoj. Krom tio, la nesufiĉe
profunde pripensitaj konkludoj, ofte faritaj surbaze de  la
disvastigiteco de  la verkaro de  iu aŭtoro, povas esti malveraj, ĉar
ĉe la elekto de l'aŭtoro kaj de lia verko elmontriĝas la estetikaj, ideaj
kaj politikaj konceptoj de la tradukinto, kiuj tre ofte estas kompleksaj
kaj malkonsekvencaj. Alia kaŭzo: en  la pasinteco la  longeco de  la
rakontoj de iuj bulgaraj verkistoj ne donis eblecon al la tradukistoj kaj
redaktoroj publikigi tiujn prozaĵojn pro manko de  loko en  la tiamaj
malgrandaj revuoj, malgraŭ iliaj belegaj enhavo kaj stilo. La rakontoj
de  tiuj aŭtoroj aperis precipe en  apartaj libroj, sed tio ja  estas
malfacila afero.

Post la  apero de  "Internacia Kulturo", "Nuntempa Bulgario",

"Paco" kaj aliaj revuoj la  demando pri tradukado de  longaj rakontoj
jam estis pli bone solvita.

Aliaj aŭtoroj, kiel Todor Vlajkov, Miĥalaki Georgiev kaj Anton

Straŝimirov, laŭ iliaj temaro kaj lingvo "pure bulgaraj", estas malfacile
kompreneblaj por eksterlandaj legantoj, tial ili estas la  plej malofte
tradukitaj verkistoj.

Krome, la esploranto devas atenti ankaŭ pri iuj aliaj flankoj de la
tradukarto: ofte sur la paĝoj de niaj revuoj, precipe en la pasinteco,
aperis rakontoj de  verkistoj triagradaj kaj ne  elstaraj en  la bulgara
literaturo nur pro tio, ke  ili havis amikojn-tradukistojn. Dume, restis
neprezentita al la fremdlanda leganto la verkaro de aliaj, pli bonaj kaj
pli interesaj aŭtoroj.

Ne estas sensignifaj en  la historio de  la bulgara literaturo,

tradukita en Esperanton, ankaŭ tradukoj, kiuj pro iuj kaŭzoj ne estis
presitaj, sed en  la pasinteco estis vaste popularaj inter
la  esperantistoj, estis deklamitaj dum vesperaj kunvenoj kaj
literaturaj matenfestoj. Aliaj tradukoj, aperintaj delonge en  fremdaj
revuoj, pri kiuj bedaŭrinde ni ne disponas, devas ankaŭ esti elserĉitaj
kaj studataj. Ekzemple, jam en  1899 G. Atanasov per sia traduko
de  "Avo Joco rigardas" de  Ivan Vazov partoprenis en  literatura
konkurso de  la Franca Esperanto-Asocio kaj gajnis trian premion,
sed ĉu ie aperis la traduko, ĝis nun ni ne scias.

Tie ĉi  ni kontentiĝos studi la  ĉefajn kaj la  plej gravajn flankojn
de la esperantigita bulgara literaturo.

Konsiderante la historian atmosferon kaj la evoluon de la bulgaraj

prozo kaj poezio, dum kiuj naskiĝas, formiĝas kaj stabiliĝas
la  Esperanto-tradukarto en  Bulgario, ni  povas paroli konvencie pri
KVAR PERIODOJ en ĝia evoluo.

La UNUA PERIODO komenciĝas de  1902 kaj finiĝas kun la  fino
de  la Unua Mondmilito. Ĝi  koincidas kun la  periodigo de  la historio
de  la bulgara literaturo kaj sin karakterizas per la  jenaj pli gravaj
trajtoj: reganta tendenco en  la literaturo estas la  realismo (Ivan
Vazov, Aleko Konstantinov, Pejo Javorov, Kiril Hristov, Elin Pelin,
Georgi Stamatov, Penĉo Slavejkov k.a.), sed ankaŭ vastiĝas
popolismo (Todor Vlajkov, Hristo Maksimov, Miĥalaki Georgiev k.a.),
simbolismo (Teodor Trajanov, Dimitar Bojaĝiev, Nikolaj Liliev, Ljudmil
Stojanov, Dimĉo Debeljanov, Emanuil Popdimitrov, Ĥristo Jasenov,-
Ivan Andrejĉin k.a.); jam naskiĝas la  tiel nomataj proleta poezio kaj
prozo (Georgi Kirkov, Dimitar Poljanov k.a.). Tiu ĉi  abundeco
de  tendencoj en  la bulgara literaturo reflektiĝas ankaŭ en  la
tradukata literaturo.
 La plej gravaj por la historio de la bulgara esperantista tradukata
literaturo estas la jenaj tradukoj: de Ivan Vazov ("Ĉu li venas?", trad.
Kr. Sivriev - 1907, "Bulgaraj Rakontoj" (tri eldonoj - 1910, 1913,
1923), trad. Atanas D. Atanasov - ADA, "Kristnaska donaco" kaj
"Paŭlo Fertigo", trad. G. Atanasov - 1910, "Avo Joco rigardas", trad,
Ĥr. Ĥaralambiev - 1907 k.a.); de  Aleko Konstantinov ("Tempi
passati", trad. T. Kanev - 1902, "Feliĉan novjaron", trad. G. P.
Zografski - 1903, "Pro multe da  saĝo", trad. G. P. Zografski - 1903
k.a.); de  Elin Pelin ("Agla plumo", trad. Ĥ. T. Rjafiovski -1907 kaj
Angel Ivanov - 1911, "Fraŭlo", trad. Ĥ. Baĉvarov - 1908, k.a.);
de  Georgi Stamatov ("Ĉirkaŭ la  Novjaro", trad. Ivan Krestanov -
1909, "Vilao apud la  maro", trad. Ivan Krestanov - 1912 k.a.);
de  Petko Todorov ("En la  urbo de  l'amo", trad. Kr. Sivriev - 1903,
"Fabelo", trad. ADA - 1912 k.a.); de Dobri Nemirov ("Blindulo", trad.
T. Kanev - 1910).

Ĝojiga estas la  fakto, ke  jam tiam elkreskis tri el  la plej grandaj
tradukistoj la  estontaj akademianoj Ivan Krestanov (1890-1966),
Atanas D. Atanasov ADA (1892-1981) kaj Petar Jordanov (1884-
1952).

La tri sinsekvaj fatalaj por Bulgario militoj baldaŭ rompis

la  supreniron de  la movado, ĉesis la  aperado de  ĉiuj Esperanto-
revuoj; ĉesis ankaŭ la  tradukado. La  jaroj 1913-1918 estas "morta
zono" ne  nur en  la bulgara literaturo ĝenerale, kiel karakterizas
la kritikisto Georgi Bakalov, sed ankaŭ en la esperantista tradukarto.
Oni devis atendi la  finon de  la Unua Mondmilito kaj la  eliron
de Bulgario el la unua nacia katastrofo por denove eklabori.

Post la milito komenciĝis la DUA PERIODO (1919-1944). Ĝi estas

la  plej streĉa kaj malfacila por la  tradukistoj. Ĵus restabiliĝinta,
la  Esperanto-movado estis starigita dum la  tagoj de  sanga sufoko
de  la ribelo en  septembro 1923 kaj dum la  jaroj de  la batalo por
libero, antaŭ multaj kaj seriozaj elprovoj.

Dum tiu ĉi  periodo aperis tradukoj de  "La fonto de  la
Blankpiedulino" de  Petko R. Slavejkov (trad. ADA - 1921), "Paisij"
de  Ivan Vazov (trad. P. Jordanov - 1921), "Nedisiĝeblaj" (trad. St.
Ĝuĝev - 1922) kaj "Sanga kanto" de  Penĉo Slavejkov (trad. II.
Silvestriev - 1927), "Armenoj" de  Pejo Javorov (trad. Iv. Dobrev -
1921), "Legendo pri la  malĉasta princino" de  Dimĉo Debeljanov
(trad. St. Ĝuĝev - 1925) kaj aliaj verkoj de  aŭtoroj, kiuj jam antaŭ
la  Dua Mondmilito estis rekonitaj kiel klasikuloj de  la bulgara
literaturo.

Dume, komenciĝis tradukado de  iuj el  la novaj poetoj kaj

beletristoj: Elisaveta Bagrjana, Jordan Jovkov, Svetoslav Minkov,
Hristo Smirnenski, Geo Milev, Georgi Karaslavov, Angel Karalijĉev,
Georgi Rajĉev...

En 1931 aperis en  apartaj libroj la  poemo "Septembro" de  Geo
Milev (trad. Ĥristo Gorov kaj David Sasonov) kaj la verskolekto "Tra
la ventego" de Ĥristo Smirnenski (trad. Asen Grigorov, Atanas Lakov,
Ĥristo Gorov). En  1932 aperis la  libro de  Georgi Karaslavov "Ĉe
posteno", tradukita de Asen Grigorov, Hristo Gorov kaj Atanas Lakov.

La plej gravaj tradukitaj libroj en  tiu periodo, krom la  jam cititaj,
estas jenaj: Jordan Jovkov - "Elektitaj rakontoj" (Asenovgrad, 1938),
trad. Hr. Iskrov, Kruco kaj David Sasonov, "Patro kaj filo kaj aliaj
rakontoj" (Parmerend, Nederlando, 1938), trad. Hr. Iskrov, kaj
la rakontoj "La lupino" kaj "Lukto ĝis morto", trad. G. Ĥarŝev - 1940,
1941: Elin Pelin - "Fratoj" (Sofio, 1921), trad. G. Fandakov, "La
familio Gerak" (Sofio, 1924), trad. ADA kaj "Kvar rakontoj" (Sofio,
1939), trad. ADA, kaj la  rakontoj "En la  transa mondo", trad. Sim.
Hesapĉiev - 1932 kaj "La senviva kampo", trad. G. Ĥarŝev - 1925;
Aleko Konstantinov: "Baj Ganju" (Loveĉ, 1941), trad. Cano Todorov
Ignev kaj P. Lalovski, kaj la rakontoj "La Niagara akvofalo", trad. Ivan
Krestanov kaj "Gardu nin, Dio!", trad. G. Sapunĝiev - 1929"
Svetoslav Minkov: "La fantaskopo" (Sofio, 1939) trad. N. Vasilev, kaj
multaj rakontoj tradukitaj de Geo Ĥarŝev; Ivan Vazov: la libro "Novaj
Bulgaraj Rakontoj" (Sofio, 1928), trad. G. Atanasov; Angel
Karalijcev: la  libro "La ponto" (Sofio, 1939), trad. N. Vasilev, kaj
la  rakontoj "La ŝtonponto de  Rosica", trad. N. Vasilev - 1938, kaj
"Miĥail la  Majstro", trad. Dim. Ivanov - 1930; Georgi Stamatov:
la  libro "Nuntempaj Rakontoj" (Leipzig, 1922), trad. Ivan Krestanov
kaj "La vilao apud la  maro" (Peking, Ĉinio, 1934), trad. Ivan
Krestanov; Nikolaj Rajnov: la  libroj "La fajro-lango" (Sofio, 1938),
trad. Geo Ĥarŝev, "Batalo. Rakontoj" (Sevlievo, 1940), trad. At.
Nikolov kaj rnultaj fragmentoj el  "La libro de  la enigmoj", trad. St.
Ĝuĝev (1922), ADA (1923), D. Borisov (1923), Palmin (1924), Ivan
Krestanov (1925), Mimozo (1926); Georgi Rajĉev: la  rakontoj
"Regino Neranza" (fragmento el  romano), trad. G. Donĉev - 1925,
kaj "Unua neĝo", trad. St. Maserov - 1932; Ljudmil Stojanov: "La
mizerikordo de  Marso", trad. St. Maserov - 1931; Orlin Vasilev:
"Estas malfrue", trad. L. M. - 1937, kaj multaj aliaj.

De la  Esperanto-tradukoj de  kelkaj aŭtoroj estis faritaj tradukoj

en  multajn naciajn lingvojn. Bonega ekzemplo estas la  retradukado
de rakontoj de Georgi Stamatov en ĉinan kaj japanan lingvojn.

Do, ni  konvinkiĝas, ke  malgraŭ la  malfacilaĵoj, kiuj malhelpis

la  tradukistojn dum la  dua periodo, la  bulgara Esperanta tradukita
literaturo ĉiam serĉis kaj trovis vojojn - leĝajn kaj malleĝajn - por
propagando de nia literaturo en la tuta mondo.

Post 1944 komenciĝas la  TRIA PERIODO en  la historio de  la

bulgara Esperanta tradukita literaturo. Ĝi diferencas de la dua ne nur
laŭ la temaro kaj la elekto de tradukataj verkoj, ne nur laŭ la kvalito
de  la tradukoj, sed ankaŭ laŭ multaj novaj signoj, per kiuj
karakteriziĝas la  Bulgara Esperanto-Movado ĝenerale. Neniam
antaŭe la  movado havis tiajn bonajn materialajn kondiĉojn por
stabiliĝo kaj disvastiĝo.

La komenco de l'aperado de "Internacia Kulturo" (1945-1950, red.

Asen Grigorov) estas brila momento en  la historio de  la bulgara
Esperanta tradukita literaturo. En  "Internacia Kulturo" aperis multaj
ĉefverkoj el  nia prozo kaj poezio bone tradukitaj kaj bele ilustritaj -
"Ridinda ploro" de  Ĥristo Botev, trad. A. Grigorov, "Fabelo pri
la ŝtuparo" de Ĥristo Smirnenski, trad. L. Marikin, "Andreŝko" de Elin
Pelin, trad. Sim. Hesapĉiev, "La adventisto" de  Pavel Vejinov, trad.
Dim. Zlatarski - Miti, kaj multaj aliaj.
 Komenciĝis aperado same de  multaj apartaj libroj kun rakontoj,
romanoj, poemoj. La  plej gravaj eldonoj estas: "Avo Joco rigardas"
de  Ivan Vazov, trad. K. Georgiev - 1946, "Elektitaj rakontoj" de  Elin
Pelin, trad. Sim. Hesapĉiev - 1948, "La alia Ameriko" de  Svetoslav
Minkov, trad. G. Harŝev - 1948, "Vagabondoj" de Ivan Vazov, trad. Iv.
Kovaĉev -1949, "Sub la  jugo" de  Ivan Vazov, trad. Sim. Hesapĉiev,
Sim. Simeonov, St. Kiraĝiev, k.a. -1959, "Bofilino" de  Georgi
Karaslavov, trad. Sim. Simeonov kaj Asen Simeonov - 1959,
"Bulgara prozo", enhavanta 20  rakontojn - 1960, nova eldono
de  "Tra la  ventego" de  Ĥristo Smirnenski -1950, "Elektitaj Versaĵoj"
de  Nikola Vapcarov - 1960, "Apostolo de  Libereco" de  Mercia
Makdermot, trad. Nikola Aleksiev - 1980, "Vilaĝo Borovo" de  Krum
Velkov, trad. Asen Grigorov - 1983, "La glacikovrita ponto" de Ljuben
Stanev, trad. Asen Grigorov - 1984, "Bulgara nuntempa poezio kaj
prozo" (antologio 1985), "Elektita verkaro" de Hristo Botev, trad. Ivan
Dobrev kaj Ivan Sarafov -1986, "Rakontoj" de  Jordan Jovkov, trad.
Ĥr. Gorov, V. Oljanov, Asen Simeonov, Stefka Ĥristova, Lidia Raeva,
Krastju Georgiev k.a. - 1986, "Ŝtelisto de  persikoj" de  Emilian
Stanev, trad. Nikola Uzunov kaj Petar Todorov - 1986, "Tra
la ventego" de Ĥristo Smirnenski - 1986, "Homoj, antaŭen!" de Penju
Penev, trad. Nikola Pilev, Nikola Uzunov, Asen Grigorov k.a. - 1986,
"Milda fifro jam eksonis" - bulgara popola ampoezio, trad. Ljuba
Bojaĝieva - 1986, "Kantoj de motoroj" de Nikola Vapcarov, trad. Asen
Grigorov, Canko Murgin, Simeon Simeonov, Hristo Gorov, Violin
Oljanov, Nikola Pilev k.a. - 1987, "Nesto de  birdoj", antologio, trad.
Nikola Pilev, Nikola Uzunov, Penju Stojanov k.a. - 1987, "De bordo
al bordo" de Elisaveta Bagrjana, trad. As. Grigorov, V. Mitev, N. Pilev,
N. Uzunov, C. Murgin k.a. - 1988, "Tango" de  Georgi Karaslavov,
trad. Petar Todorov kaj Nikola Uzunov - 1988.

Speciale pri la  tria periodo mi  dezirus diri ankoraŭ kelkajn laŭ
mi gravajn vortojn.

Lastatempe multaj gesamideanoj ofte kritikas la  tiamajn

estraranojn de Bulgara Esperanto-Asocio pri tio, ke dum la kvardek
kvin socialismaj jaroj post 1944 la agado de la asocio estis forte ligita
kun la  agado de  la reganta dum tiuj jaroj komunista partio. Jes,
principe ili havas rajton kaj estonte la  historiistoj de  nia movado
devas detale kaj heneste pritrakti tiun ĉi problemon. Sed mi tuj diros
mian propran opinion: ĉu  vi povus imagi kio povus okazi, se  la
gvidpostenojn en  nia asocio dum tiu periodo ne  okupis Nikola
Aleksiev kaj Hristo Gorov, kaj ĉefloke de BEA estis iuj dogmuloj kun
limigita intelekto, karieristoj kaj servantoj de  la reĝimo? Feliĉe, ili
ambaŭ estis personoj kun grandega sperto en  la soci-politika vivo,
kun aŭtoritato sur la kampo de la kulturo, kun veraj, kaj ne elpensitaj
meritoj, kaj pro tio ili ne  timis diri ĉiam siajn opiniojn kaj defendi
la asocion de ies ambicioj kaj atencoj.

Rilate al  la eldonpolitiko de  la asocio mi  ankaŭ tuj diros, ke  ne
estos tute honestaj tiuj, kiuj eble estonte provos meti ĉion en  la
saman "potegon". Kiel ĉiuj orienteŭropaj totalismaj registaroj,
la  tiama bulgara reĝimo ankaŭ uzis ofte kaj efektive la  ligojn de  la
Esperanto-Asosio por siaj propagandaj celoj eksterlande. Pro tio
ĝi  neniam avaris, kiam temis pri eldono de  libroj kaj revuoj
"konatigantaj la fremdlandanojn kun nia socialisma lando". Jes, vere
estas, ke konsiderante "la direktivojn de la gvidanta partio" BEA estis
devigita presigi ankaŭ "verkojn" de  kaj pri "karaj gvidantoj" aŭ  de
duagradaj "progresemaj verkistoj", sed paralele kun tio - dank'
al  konstantaj subvencioj - la  asocio sukcesis proponi al  la legantoj
en Bulgario kaj eksterlande dekojn da klasikaj kaj nuntempaj aŭtoroj
per iliaj plej karakteraj poemoj, rakontoj, noveloj, romanoj.

Jen pro tio ĝuste dum tiu ĉi  periodo en  Bulgario elkreskis
generacio de  sindonaj esperantistoj, pri kiuj la  tradukarto fariĝis
ne simple hobio, sed eĉ profesio. Ĝi estas generacio de talentuloj, iuj
el  kiuj povis estiĝi famaj naciaj verkistoj aŭ  rekonitaj majstroj
de  originalaj Esperanto-verkoj, sed ili dediĉis sian talenton kaj
energion al  la tradukarto, konsiderante ĝin treege grava por
la  evoluo de  la lingvo kaj de  la belarta Ijteraturo. Tiamaniere ili
praktike pruvis la opinion de Kabe, ke "la lingvo profitas pli multe per
tradukado ol  per libera verkado". Ĉar, insistis Kabe, la  originala
verkisto ĉiam povas iel "eltiri sin"; li  simple ne  uzos malfacilajn
esprimojn.
 El tiu ĉi  brila stelaro reliefiĝas la  nomoj de  kvar grandaj bulgaraj
Esperanto-poetoj: Dimitar Zlatarski-Miti (1903-1989), Asen Grigorov
(1903-1985), Ĥristo Gorov (1908), Violin Oljanov (1919).

Abunde naturdotita, Miti estis instruisto, historiisto, botanikisto,

etnografo, arkeologo, folkloristo, pentristo, desegnisto, restariganto,
aŭtoro de  multaj originalaj poemoj en  Esperanto. Tamen li  faris
ankaŭ ne  multajn, sed majstrajn tradukojn de  verkoj de  niaj
eminentaj poetoj, inter kiuj estas Nikoia Vapcarov.

Asen Grigorov, kiu okupiĝis pri tradukado de belarta literaturo dum

pli ol ses jardekoj, donis al ni modelajn tradukojn de verkoj de poetoj-
simbolistoj, de  Ĥristo Smirnenski, Nikola Vapcarov, Elisaveta
Bagrjana, Valeri Petrov, Dora Gabe, Blaga Dimitrova kaj de  multaj
aliaj. Kaj tion ĉi  li faris paralele kun verkado de  belegaj poemoj,
redaktado dum 15 jaroj de revuo "Nuntempa Bulgario", gvidado de la
Literatura Rondo.

Ĥristo Gorov, kiu komencis sian poeziverkadon en 1929 kaj estas

aŭtoro de tiaj verkoj kiel la ampleksa poemego "Poemo de l'plugisto"
(eldonita en  Leipzig en  1930), "Fabelo pri l'rivero (1931), "Patrino
akuzas" (1966), "Vizio" (1984) k.a., de  multaj dokumentaj kaj
rememoraj verkoj en  bulgara lingvo, tradukis poemojn de  Ĥristo
Smirnenski, Geo Milev, Nikola Vapcarov, Elisaveta Bagrjana, Asen
Razcvetnikov, Sergej Rumjancev kaj de  aliaj poetoj kaj ankaŭ
rakontojn de Jordan Jovkov, Georgi Karaslavov k.a.

La ĉarma lirikisto Violin Oljanov, kies poemoj "Albatranoj" (1938),

"La Dolomitoj" (1960), "En la  montaro" (1964), "La pordo fermiĝas"
(1963), "Amiko" (1976) jam eniris antologiojn kaj legolibrojn,
kvankam ne  tre produktiva, li  faris elegantajn tradukojn de  klasikaj
kaj nuntempaj poetoj -Ĥristo Smirnenski, Ĥristo Jasenov, Emanuil
Popdimitrov, Dobri Jotev k.a. Ni ne forgesu, ke tion ĉi li faras paralele
kun siaj multaj okupoj kiel akademiano, aŭtoro de  lernolibroj kaj
legolibroj, gvidanto de kursoj ktp.

Tradukado de  belarta literaturo fariĝis konstanta okupo ankaŭ

de  du aliaj bulgaraj Esperanto-poetoj: Simeon M. Simeonov (1899-
1989) kaj Canko Murgin (1921).

Preferitaj aŭtoroj de  S. M. Simeonov estis la  nacia poeto Ivan

Vazov, la  lirikisto Dimĉo Debeljanov, Ĥristo Jasenov, Elisaveta
Bagrjana, Elin Pelin, Emilian Stanev, Angel Karalijĉev, Georgi
Karaslavov.

Canko Murgin, kiu estas bone konata antaŭ ĉio kiel historiisto
de la Esperanto-movado en Bulgario kaj esploranto de la Zamenhof-
heredaĵo, paralele kun siaj originalaj poemoj tradukis poemojn
de  Nikola Vapcarov, Ĥristo Smirnenski, Aleksandar Gerov, David
Ovadia, Vatjo Rakovski, Stanka Penĉeva k.a.

Specialan lokon en  la bulgara esperantista tradukita literaturo

okupas Ivan Dobrev (1838-1970), kies traduko de  la tuta poezio
de  Ĥristo Botev en  1925 egalas al  vera heroaĵo, se  ni konsiderus
la  nivelon de  la tiama Esperanto-Movado en  nia lando, manko
de  bonaj vortaroj ktp. La  fakto, ke  liaj tradukoj estas presigataj sen
iaj ajn ŝanĝoj ĝis nun kaj ke  ili sonas ĉiujare dum la  tradicia
deklamkonkurso de Botev-poezio en urbo Vraca, brile atestas pri iliaj
altaj kvalitoj. Ivan Dobrev tradukis ankaŭ poemojn de Pejo Javorov,
Nikola Vapcarov, Veselin Hanĉev, Dobri Jotev k.a.

Kaj alian specialan lokon mi  destinas al  Kiril Draĵev (1903),
fondinto de  la fama Bulgara Esperanto-Teatro, kiu speciale por
ĝi tradukis multajn ĉefajn dramverkojn bulgarajn kaj mondajn. Inter ili
estas "Casantoj pri oficoj" de Ivan Vazov, "Akridoj" kaj "Virina regno"
de St. L. Kostov, "La megero" de Anton Straŝimirov k.a.

Dum la lastaj tri jardekoj en Bulgario elkreskis bonegaj tradukistoj

de  prozo kaj poezio, kiujn ĉi  tie mi  ne gradigos laŭ signifo sed nur
mencios ilin alfabete: Dimitar Ĥaĝiev, Ekaterina kaj Ljubomir
Mihajlov, Kunĉo Valev, Ljuba Bojaĝieva, Lidia Raeva, Nikola Pilev,
Nikola Uzunov, Nikola Stranĝanski, Petar Todorov, Rosica
Georgieva, Stefka Hristova, Tonka Dimitrova, Veneta Baleva...

En 1988, kiam la  blovo de  la sovetia renovigo atingis ankaŭ

Bulgarion, el la medioj de la intelektuloj esperantistoj komencis klare
vidiĝi malkontento pri la  stato de  la Movado kaj iom post iom
plifortiĝis la  kritiko kontraŭ la  malfavoraj pri la  Bulgara Esperanto-
Asocio ligoj kun la  komunista reĝimo. Tiel la  tutasocia agado eniris
en tre respondecan kaj streĉan fazon, kiu postulis de la gvidantoj kaj
aktivuloj, membroj kaj simpatiantoj de  BEA, superan mobilizon kaj
aferecon. Tiun ĉi  ekmovon oni eksentis ankaŭ en  la eldonejo de  la
asocio. Revuo "Bulgara Esperantisto", komence time, sed tre baldaŭ
jam kuraĝe, publikigis tradukojn de verkoj, kies aŭtoroj tiutempe estis
konsiderataj de la reĝimo kiel nepublikindaj, ĉar ili havis la  kuraĝon
kontraŭstari al  la totalisma sistemo. En  1988 aperis en  aparta libro
elektitaj versaĵoj de  Hristo Radevski, honora prezidanto de  la
persekutata Klubo pri Demokratio unuiganta malkontentulojn.
La libro estas titolita "Amo mia", kaj la traduko estas farita de Venelin
Mitev.

En 1990 la  firmao PRES-ESPERANTO eldonis bonege ilustritan

libron de  Radoj Ralin, konsiderata dum pli ol  tridek jaroj kiel
"ĉefdiablo" de  la bulgaraj disidentoj. La  libro estas titolita "Bonvolu,
je via dispono", kaj la traduko estas farita ankaŭ de Venelin Mitev.

Guste tiutempe, de 1988, komenciĝis la KVARA PERIODO en la

evoluo de la bulgara Esperanta tradukita literaturo. Ni esperu, ke ĝi
estos multe pli fruktodona ol  ĉiuj antaŭaj kaj ke  ununura strebo
de  ĉiuj tradukistoj estos prezenti al  la legantoj la  plej valorajn
el belarta vidpunkto verkojn de la moderna bulgara literaturo.
 ĈU ĈIU KAPABLAS TRADUKI?
La tradukarto ofte estis subtaksata, ironiata, kritikata kaj insultata
de  diversaj personoj en  diversaj landoj. La  itala proverbo
"Traduttore-traditore", kiu asertas, ke  la tradukanto estas trompulo,
perfidulo, ankaŭ nun estas de tempo al tempo uzata. Kaj kion diri pri
tradukado en Esperanton, kiu precipe havas multajn malamikojn!

Kompreneble, la  originalo ĉiam restos pli bona ol  la verko

tradukita pro tio, ke  ĝi simple estas originalo. Sed kiom da  homoj
scipovas fremdajn lingvojn? Kaj se  ili scipovas fremdajn lingvojn,
ĉu  ili regas ilin ĝis tia grado, ke  povas libere legi librojn de  Heine
aŭ  Stendal, Petrarca aŭ  Cervantes, Puŝkin aŭ  Mickiewicz, Ibsen
aŭ  Rabindranat Tagore? Jen pro tio la  tradukarto ekzistas
de antikveco kaj ekzistos, ĝis kiam oni verkas poezion kaj beletron.

Novaj gesamideanoj, kiuj intencas pruvi siajn fortojn en la kampo

de  la tradukarto, ofte min demandas kiajn, laŭ mi, kvalitojn devus
posedi la tradukanto.

La unua nepra kondiĉo estas POEZIA TALENTO. Iuj eĉ  asertas,

ke  por traduki poezion oni mem devas esti poeto. Simila estis
la  opinio ekzemple de  Byron. Kaj vere, en  la kultura historio de  ĉiu
popolo estas grandaj verkistoj, kiuj okupiĝis ankaŭ pri tradukado
de  beletra literaturo kaj donis al  la legantoj belegajn modelojn
de reverkitaj en alian lingvon mondfamajn verkojn. Sed estas ankaŭ
bonegaj tradukistoj, kiuj ne verkis originale. Mi opinias, ke sufiĉas citi
la  nomon de  Georgi Miĥajlov, brila tradukisto de  francaj simbolistoj
kaj poemoj de Edgar Poe. Lia loko en la historio de la bulgara kulturo
ne  estas pli malmulte honora ol  la lokoj de  grandaj poetoj, ĉar jam
kelkajn dekjarojn liaj tradukoj kontribuas al  la evoluo de  la bulgara
poezio.

En la  traduka Esperanto-literaturo en  Bulgario simila ekzemplo

estis nia samideano Ivan Dobrev. Li  mem ne  estis poeto, sed
tradukis bonege la  tutan poezion de  Ĥristo Botev, kaj liaj tradukoj
en bulgaran lingvon de poemoj de Vladimir Majakovski jam delonge
estas rekonitaj kiel modelaj.

Ljubomir Ognajnov-Rizor (1910-1987), fama bulgara literatura

kritikisto kaj tradukisto de  Sekspiro kaj Heine, skribas en  sia studo
"Fundamento de  la tradukarto" (1947): "Ne estas tute vere, ke  oni
devas esti poeto por traduki poezion. La  poezia talento de  la
tradukisto estas reprodukta, samkiel la  talento de  la aktoro; ĝi  ne
estas talento por memstara verkado... Sed tiu ĉi  specifa poezia
talento devas esti vere poezia. Se  iu intencas traduki verkojn
de  Sekspiro sen ardi en  lia fajro, li  farus pli bone, se  komencos
traduki gazetartikolojn; tie li  eble estos bona tradukonto. Eble. Ĉar
ankaŭ tie necesas arda koro."

La dua nepra kondiĉo estas PERFEKTA SCIPOVO DE  LA

DU  LINGVOJ - el  kiu kaj en  kiun li  tradukas. Alimaniere li  estos
sklavo de  la vortaroj kaj ne  ĉiam sukcesos doni al  si precizan
kalkulon pri la influo de la kunteksto, pri la socia kaj emocia signifo
de la vortoj.

La tria kondiĉo estas PROFUNDA KONO NE  NUR DE  LA

BELARTA LITERATURO, sed ankaŭ de  la ĝenerala politika kaj
ekonomia historio de la lando, ĝia kultura evoluo, filozofiaj konceptoj
de tradukotaj aŭtoroj, ilia detala biografio.

Antaŭ ol  komenci labori la  tradukonto devas bone prepari sin.
Miroslav Malovec en  sia artikolo "Pri traduka arto", publikigita
en 1987 en revuo "Paco", rekomendas jenan skemon por laboro kaj
mi tute konsentas kun li:

Unue, vi bezonas akiri kvalitan eldonon de la tradukota libro.

Due, tre atente tralegu ĝin ne  nur kiel simpla leganto, sed kiel
tradukonto, bone atentante la  esprim-rimedojn de  la aŭtoro,
substrekante per krajono interesajn kaj problemajn iokojn.

Trie, tralegu ankaŭ aliajn verkojn de la aŭtoro.

 Kvare, tre zorge analizu la  esprimilojn de  la aŭtoro, lian bildigan
metodon kaj provu serĉi adekvatajn rimedojn en la tradukiingvo.

Kvine, se  iu kvalito de  la originala lingvo estas netradukebla,

serĉu taŭgan kompenson, per kiu vi  almenaŭ parte anstataŭigus
la netradukeblan trajton de la originalo.

Analizante la  laboron de  tre bone konataj al  mi Esperanto-

tradukistoj kaj bazante min sur mia propra multjara laboro, mi ankaŭ,
kiel Ljubomir Ognjanov-Rizor komparus la  bonan tradukiston kun
bona aktoro. Jes, ĉar li  ripetas malproprajn vortojn kaj frazojn, sed
en la momento, kiam li ripetas ilin, la  vortoj kaj la  frazoj fariĝas liaj.
Li  akcentas, faras paŭzojn, altigas kaj malaltigas voĉon, revivigas
la  skribitan tekston kaj emocias la  publikon. Se  ekzistas spirita ligo
inter li  kaj la  aŭtoro, lia teksto sonos konvinke. Sed se  mankas tiu
ĉi ligo, la spektanto aŭ la leganto sentos odoron de ŝvito, li perceptas
la vanan penon, la falson... Ve al tiu aktoro, ve al tiu tradukinto!

Komparo inter la  profesio de  la tradukisto kaj la  profesio de  la
aktoro faris ankaŭ la  fama ĉeĥa teoriisto Jiri Levi en  sia libro
"Tradukarto" (1963): "La traduko kiel verko estas arta reprodukto,
la  traduko kiel proceso estas originala verkado, la  traduko kiel arta
kategorio staras ĉe  la limo inter la  reprodukta arto kaj la  originala
verkado. Tiurilate el  ĉiuj artoj la  tradukado estas plej proksima al  la
aktora arto..."

Kiel peranto, kiel mediumo inter la aktoro kaj fremdlingva publiko

la tradukisto portas en si ion de la aktoro, li estas tipa "homo ludens"
- laŭ la termino de Johan Hoisinha. Pro tio la difino de Denis Diderot
pri la  komediisto en  lia fama studo "La Paradokso de  la Aktoro"
validas ankaŭ pri la  tradukisto: "La aktoro estas tia majstro kaj
kreinto, kiaj estas ĉiuj majstroj de la belarto, sono, peniko... Li estas
memstara interpretanto de  la dramverko, de  la tragedio; en  ilin
li  enportas ion de  si mem. Sur la  scenejo li  ne estas simpla
interpretanto, li estas vera kreanto..."

Mi estas konvinkita, ke  la tradukisto devas esti preta de  tempo

al tempo fariĝi malgranda perfidulo rilate al la teksto por savi la tuton.
La plej grava kondiĉo estas, ke li vere donas al si precizan kalkulon,
ke ekzistas tiu "tuto" kaj ke per malgranda perfido ĝi, la tuto, devas
esti savita. Tio signifas, ke  eĉ perfekta scipovo de  la lingvo
ne  sufiĉas kaj en  ia senco ne  estas la  plej grava. Iu  kruda eraro
aŭ  neglekto ridigos plebanon, sed ili estas facile korekteblaj kaj
montras nur momentan distriĝon en  entrepreno kun gigantaj
dimensioj. Ĉar la  tradukado fakte similas al  verkado de  originala
literaturo kaj eĉ pli. Oni postulas, ke la tradukisto estu samtempe kaj
Napoleono, kaj lia plej proksima intendanto, havu la  aglan rigardon
de  la unua kaj la  manian bagatelemecon de  la alia. Li  devas regi
ne nur la lingvon, sed ĉion starantan malantaŭ tiu ĉi lingvo. Li devas
aneksi tiun ĉi mondon al alia, tute diversa mondo transportante ĉiun
nuancon, akcenton, aludon, tonalecon. Li  devas fini tiun ĉi  tre
penigan, nelaŭpovan, sed malgraŭ ĉio tre interesan, allogan
operacion, sen meti sin en  antaŭan lokon, sen surrajdi la  ĉevalon.
Li devas konsideri por sia plej granda triumfo la fakton, ke la leganto
eĉ ne rimarkis lin.

Ne estas multaj tiuj, kiuj povus permesi al  si la  plezuron okupiĝi
nur pri tradukado de belarta literaturo. Mia bona amiko, kiu dum pli
ol  tridek jaroj tradukis en bulgaran lingvon verkojn de multaj usonaj
kaj anglaj aŭtoroj, ŝatas ripeti: "Mi ne estas tiel riĉa por okupiĝi nur
pri tradukado". Ankaŭ en Bulgario la honorarioj estas mizeraj kaj oni
ne  povas vivteni sin per tradukado. Tial la  tradukistoj kutime
praktikas aliajn profesiojn. Asen Grigorov kaj Ivan Dobrev estis
oficistoj, Atanas Lakov redaktis priagronomiajn librojn, Nikola
Aleksiev, Violin Oljanov kaj Donĉo Hitrov estas ĵurnalistoj, Petar
Todorov kaj Nikola Uzunov estas inĝenieroj ktp.

"Tiu ĉi  laboro - skribis en  1990 en  revuo "Panorama" (Milano)
la  italaj verkistoj Carlo Frutero kaj Franco Luccentini - estas treege
valora. Jen pro tio la cinikaj eldonistoj ĉiam pagas tro malmulte por
ĝi. Ili scias, ke  ili parolas kun asketo, kun tute senprofitema heroo,
kiu pretas doni ĉiun propraĵon kontraŭ peceto da  pano kaj kiam
la  epika entrepreno jam estas finita -malaperi en  la mallumon,
anonima kaj sublima. La  tradukisto estas la  lasta vera vaganta
kavaliro de la belarta literaturo."
 KIEL TRADUKI - ĜUSTE AŬ LIBERE?

Jen demando tre ofte diskutata en  la tuta mondo. Mi  tamen
opinias, ke  la praktiko jam donis sufiĉe klaran respondon. Kaj
ĝi  estas la  jena: POR ALTKVALITA TRADUKISTO NE  EKZISTAS
NETRADUKEBLAJ TEKSTOJ KAJ NESUPEREBLAJ BAROJ;
la  tradukisto devas fari ĉion eblan, konsulti multajn vortarojn kaj
informajn librojn, provi, se  necese, dekojn da  variantoj de  la sama
verso, sed finfine li devas maksimume proksimiĝi al la originalo.

Traduki estas laŭ Plena Vortaro: "transigi iun tekston

aŭ  konversacion de  iu lingvo en  alian, anstataŭigante vortojn kaj
esprimojn de la unua lingvo per samspecaj vortoj aŭ esprimoj de la
alia."

Do, laŭ tiuj vortoj la  tradukado estas tre facila afero. Tamen
la  praktiko de  ĉiuj, kiuj dediĉis sin al  tiu laboro, pruvas, ke  ĝi tute
ne  estas facila; male, ĝi  estas longa, pena batalo kontraŭ la  teksto
kaj ĝia konteksto por REVERKI - ne  transigi - ILIN DE  LA NACIA
LINGVO EN ESPERANTON.

F.Faŭlhaber en sia libro "Esperanta Mozaiko" (Amsterdamo, 1966)

komparas la  laboron de  tradukanto kun la  laboro de  tajloro, kiu
devas transformi la kostumon de dikulo por maldikulo, de longulo por
mallongulo aŭ inverse. Kaj li daŭras: "Dum tiu laboro foje restas al li
peco da  ŝtofo, alifoje la  ŝtofo ne  sufiĉas, kaj li  devas aldoni ŝtofon
kiel eble plej similan. Laŭ tio, ĉu  oni povas aŭ  ne povas rimarki,
ke Petro portas la vestojn de Paŭlo, oni povas konstati, ĉu la tajloro
bone aŭ  malbone faris sian laboron. Same pri tradukado: oni
ne povu rimarki tra la traduko la originalan Hngvon."

La fama Esperanto-poeto Poul Thorsen verkis jenan versaĵon:

Tradukoj kaj virinoj

konfirmas jam sen finoj:

malofte la fidelaj

samtempe estas belaj.

 Iam mi  aŭskultis de  fama nia tradukisto jenan opinion:
la  tradukisto de  belarta literaturo ofte estas terura muzikisto
deziranta plenumi je fluto melodion, kiu estas verkita por violono.

En iomete aforisma formo la  angla teoriisto Savery prezentas

en ses dilemoj la problemojn de la realigo de adekvata (egalvalora)
traduko de belarta verko:

1. La tradukanto laŭeble devas konservi la vortojn de la originalo.

La tradukanto devas interpreti la  ideojn kaj la  bildojn de  la

originalo.

2. La traduko devas esti legota kiel traduko.

La traduko devas esti legota kiel originalo.

3. La traduko devas respeguli la stilon de la tradukinto.

La traduko devas respeguli la stilon de la originalo.

4. La  traduko devas esti legota kiel teksto samtempa al  la

originalo.

La traduko devas esti legota kiel teksto samtempa al la tradukinto.

5. La tradukanto devas nenion aldoni aŭ forigi.

La tradukanto povas aldoni aŭ forigi ion.

6. La traduko de poeziaĵoj devas esti farita en versoj.

La traduko de poeziaĵoj devas esti farita en prozo.

Sed ni revenu al la postulo, ke la tradukota verko devas esti antaŭ
ĉio adekvata al la originalo.

Tamen kion do signifas ĝusteco?

 ĜUSTECO TUTE NE  SIGNIFAS TRADUKI PER SKLAVECA
LAŬVORTECO VORTON POST VORTO, IMITI LA  VORTORDON
KAJ LA MELODION DE LA ORIGINALO. Ĉiu lingvo havas proprajn
leĝojn kaj propran vivmedion, kiujn oni devas ĉiam antaŭvidi. Kaj pro
tio la  tradukisto devas strebi al  tio, ke  lia traduko sonu kiel verkita
rekte en  Esperanto teksto, kiel vera belarta literaturo kun ĝia riĉa
bildeco kaj figureca stilo.

"La proksimeco al  la originalo konsistas ne  en laŭvorteco, sed

en  konservado de  la spirito de  la verko - diris la  granda rusa
literatura kritikisto Belinski. - La bildo kaj la frazo ne ĉiam estas en la
videbla konformo (kongrueco) al la vortoj, necesas, ke la interna vivo
de la tradukita frazo estu konforma al la interna vivo de la originalo."

Alia granda rusa teoriisto de  la tradukarto, Kornej Ĉukovski,

skribas jenon en sia libro "Supera Arto" (Moskvo, 1963): "Ĉiu epoko
indas la  tradukon, kiun ĝi  daŭras toleri, kaj ankaŭ la  tradukon, kiun
ĝi  admiras." Post longaj historiaj kaj teoriaj ekskursoj, post multaj
konkretaj observoj li konkludas, ke la nocio "ĝusteco" estas ŝanĝebla
kaj ke  "ĉiu epoko kreas propran imagon pri tio, kion signifas ĝusta
traduko."

Ĉiuj disputoj post la  apero de  nova traduko de  iu verko, precipe
poezia, devenas de  la karaktero mem de  tiu ĉi  historie kaj socie
kondiĉita homa agado. La tradukado de poezio - pli ol ĉiu alia arto -
portas en si "ĝermaĵon de maldaŭreco (transireco)", ĉar ĝi dependas
ne nur de la tempo de la originalo, sed ankaŭ de la tempo, en kiu ĝi,
la  traduko, estas farita. Ĉiu nova generacio reinventas laŭ sia
maniero la mondon, la arton, la belartan literaturon. Ĉiu nova traduko
estas nova tralego de  la originalo. Ne  estas hazarde, ke  la
tradukadon oni ofte difinas kiel senfinan proceson kaj iuj eĉ opinias,
ke ĉiu generacio devus retraduki sian tutan bibliotekon.

Do, en  la senfina proceso de  alproksimiĝo al  la originalo estas

la  "eterneco" de  la poezia traduko. Kaj ĉar la  proceso estas vere
senfina, ne  povus ekzisti lasta traduko de  iu ajn verko. Kaj ĝuste
de  tie devenas la  diversaj principoj de  tradukado dum diversaj
epokoj.
 Sed ni  ne forgesu, ke  ĉe la  tradukado krom la  aŭtoro proektiĝas
ankaŭ la  individueco de  alia persono, kun liaj specifikaĵoj kaj psiko.
Ĉu  ni rajtas postuli, ke  la tradukisto, por konservi la  absolutan
ĝustecon de la originalo, rezignu pri si mem? Se ni serĉas absolutan
ĝustecon ni, laŭ mi, devas rezigni tradukadon. Sed kiel diris la fama
rusa poeto Valerij Brjusov, "transigi poeziaĵojn en alian lingvon estas
neeble, sed estas ankaŭ neeble rezigni tiun revon." Almenaŭ ĝis
kiam estas diversaj lingvoj kaj homoj, kiuj ne  povas libere uzi ilin.
Iam oni atingas plenvaloran tradukon pere de  malproksimiĝo de  la
formala ĝusteco... Tio, kio ne estas ebla rilate al la aparta elemento,
estas ebla rilate al la kompleksa tuteco.

Sed eble ni jam profundiĝis en iom abstrakta teorio kaj por iomete
distri vin mi  proponas al  vi tralegi konvenan humuraĵon verkitan
de brazila humuristo Markos Vasconcelos:

HUMURO

LA INTRIGO

Prezidanto: Diru al  Lia Ekscelenco, ke  la popolo de  mia lando
estas kortuŝita pro tiu grava vizito kaj esperas ke lia restado en nia
lando estos agrabla kaj profitiga, fortigante ankoraŭ pli la amikecajn
rilatojn, kiuj kunligas la du fratajn patriojn.

Interpretisto: La  Prezidanto bonvenigas vin kaj garantias, ke  li

mobilizos la tutan sekurecan aparaton por eviti atencon kontraŭ Via
Ekscelenco.

Vizitanto: Diru al  via Prezidanto, ke  mi dankas la  prizorgojn, sed
survoje de  la fluĝaveno ĝis tiu ĉi  palaco, mi  observis kontraŭ
mi  nenian antipation kiu pravigus pli ampleksan mobilizon. Male,
mi  vidis la  plej fratecajn demonstraciojn de  la popolo, pro kio
mi kortuŝite dankas.

Interpretisto: Lia Ekscelenco dankas viajn komplimentojn, redonas

ilin kaj samtempe petas detalojn pri la sekurigaj procedoj.
 Prezidanto: Ni  estas plene protektataj de  sekurigaj agentoj.
Trankviligu Lian Ekscelencon - la popolo tute ne estas malamika al li.
Ni ankaŭ rimarkis la plej sincerajn demonstraciojn de estimo survoje
al tiu ĉi palaco.

Interpretisto: La  Prezidanto bedaŭras informi al  vi, ke  la

demonstracioj de  simpatio rimarkitaj survoje al  tiu ĉi  palaco estis
faritaj de  soldatoj en  civilaj vestoj, dank' al  la speciala komplezo
de la Ministerio pri Defendo. Li ankaŭ informas, ke li disponigis al vi
du sekurecajn agentojn.

Vizitanto: Tiel, ŝajnas al mi ke du agentoj ne sufiĉas.

Interpretisto: Lia Ekscelenco ankoraŭ insistas pri la  sekureca

aparato.

Prezidanto: Diru al Lia Ekscelenco, ke tiu ĉi nacio estas tute sub

la  kontrolo de  siaj estroj, kaj ke  ni estas civilizita popolo, kiu
respektas la  ordon kaj leĝon. Iu  ajn manifestacio kontraŭ honoraj
vizitantoj, kiel Lia Ekscelenco, farita de  apartaj individuoj, estos
abortigitaj de  kvindek specialaj agentoj. La  timo de  Lia Ekscelenco
estas tute senbaza.

Interpretisto: La  Prezidanto bedaŭras, sed ne  povas disponigi pli

ol  du agentojn. Sed li  garantias, ke  li liveros al  Via Ekscelenco
armilon por via persona protekto kaj la koncernan port-permeson.

Vizitanto: Tiukaze, kvankam konsternite, mi  estas devigata peti

personan protekton al la Ambasado de mia lando.

Interpretisto: Lia Ekscelenco diris, ke li petos personan protekton

al la Ambasado de sia lando.

Prezidanto: Diru al  Lia Ekscelenco, ke  tia sinteno estos

konsiderata kiel ofendo al mia popolo. Mi insistas, ke la timoj de Lia
Ekscelenco estas tute senfundamentaj. Ni ne estas sovaĝuloj.
 Interpretisto: La  Prezidanto diris, ke  estus pli bone ne  plu
efektivigi la  oficialan programon, ol  peti protekton krom tiun de  la
du agentoj.

Vizitanto: Mi  konsideras tiun decidon kiel ofendon al  mia lando.
Ni venis en amika vizito. Ĝi ne plu daŭros!

Interpretisto: Lia Ekscelenco diris ke, tiel, la vizito ne plu daŭros.

Prezidanto: Do, tiu afero estos ekzamenata de  la diplomatiaj

aŭtoritatoj.

Interpretisto: La  Prezidanto informas do  al Via Ekscelenco ke,

feliĉe, la pordo de eniro servas ankaŭ por foriro!

Tradukis: Aloisio Sartorato

 ELEKTO DE L' AŬTORO KAJ DE LA
TRADUKOTA VERKO
Klasika estas la  vojo, kiam iu  eldonejo aŭ  redakcio de  revuo
elektas la  aŭtoron, lian verkon kaj proponas ĝin al  unu aŭ  kelkaj
tradukistoj. Sed la  redakcioj ricevas ankaŭ nekomisiitajn tradukojn
de  poeziaj kaj beletraj verkoj. Tiu ĉi  praktiko eble ne  estas tute
kritikinda, tamen ofte tiuj tradukoj estas nepublikeblaj kaj ne pro tio,
ke ili ne estas bone faritaj, sed pro tio, ke la elektitaj aŭtoro kaj verko
ne  taŭgas. Ofte oni elektas duagradajn kaj eĉ  triagradajn verkojn -
efemeraĵojn, kiuj ne  indas prezenton eksterlande. La  bibliografio
de  la tradukitaj ĝis nun verkoj de  bulgaraj aŭtoroj montras multajn
similajn ekzemplojn. Ĉu  iu rememoras nun pri Ivan Geŝov (1849-
1924), Nikola Naĉev (1859-1940), Georgi Bonev (1867-1909), Conju
Kalĉev (1870-1942), Evgenia Dimitrova (1875-1930), Nikola Danĉov
(1878-1964), Boris Bakalov (1883-1961), Ljuba Kasarova (1887-
1946), Evgenia Mars (1887-1945), Ilia Enĉev (1890-1953), Stanimir
Liljanov (1896-1973), Diana Dameva (1919-1946), Dimitar Metodiev
(1922) k.a., kies verkoj plenigis la  paĝojn de  la tre modesta laŭ
amplekso monata revuo "Bulgara Esperantisto" kaj aliaj bulgaraj
Esperanto-eldonaĵoj.

Nun, kiam ni eniras la duan jarcenton de la Lingvo Internacia kaj

kiam la  postulo estas transiri de  kvantaj amasigoj al  kvalitaj ŝanĝoj
en  ĉiuj sferoj de  la disvastigo kaj konfirmado de  Esperanto,
unuagrada devo de  redaktoroj kaj eldonistoj estas permesi
publikigon nur de  la plej valoraj verkoj de  la bulgara klasika kaj
moderna literaturo. Ni  laboru tiel, ke  post dekjaroj kaj centjaroj niaj
posteŭloj, trafoliumante Esperanto-revuojn kaj antologiojn, ne  miru
kial ni  interesiĝis pri tiel naivaj, duonvaloraj verkoj kaj kial
ni malŝparis fortojn por traduki ilin en fremdan lingvon.

Ĉu unu tradukisto povas traduki multajn aŭtorojn? Kial ne, se  ili
estas proksimaj spirite, temperamente, stile. Sed se ni revenos al la
jam citita penso de profesoro Ljubomir Ognjanov-Rizor, ke "la poezia
talento de  la tradukisto estas reprodukta, samkiel la  talento de  la
aktoro", kial ni  ne demandu: ĉu  la aktoro ne  plenumas multajn kaj
diversajn rolojn kaj ĉu la miraklo de lia profesio ne estas ĝuste en la
reenkorpiĝo en personojn el diversaj epokoj kaj popoloj? Bone, sed
ĉu  estas multaj aktoroj povantaj sukcese ludi kaj en  komedioj, kaj
en  tragedioj? Kiom ajn malsamaj ili estas en  malsamaj roloj, ĉiu
aktoro havas propran amplekson de  roloj, kaj nur tre malofte
li aperas antaŭ la publiko tute nova aŭ nerekonebla.

Same estas kun la tradukarto. Tradukisto, kiu estas preta traduki

kaj Botev, kaj Liliev, kaj Jovkov, kaj Radiĉkov, dubinde povus esti
bona. Kornej Ĉukovski substrekas en  la jam citita libro "Supera
Arto", ke  la bona tradukisto, same kiel la  aktoro, havas rolaron,
sendepende kiom ajn vasta ĝi  estu, kaj pro tio li  ne tradukas ĉion,
ĉar li  havas amatan aŭtoron (aŭtorojn, literaturan rondon), kun kiuj
li sentas sin trankvila.

Iam la  rusa verkisto (kaj amiko de  Esperanto) Maksim Gorki tre
indignis pri "la ĉiomanĝantaj tradukistoj", kiuj komencas traduki tuj
post kiam vidas la  libron, eĉ  nelegante ĝin antaŭe kaj nehavante
ideon pri ĝiaj specifaĵoj.

"La tradukisto - skribas Ljubomir Ognjanov-Rizor - devus kun

okuloj kaj oreloj, kun koro kaj cerbo, kun fantazio kaj penso senti
apud si la aŭtoron. Li eĉ devus strebi pense okupi lian lokon, instali
sin en lia medio, en lia humoro, dum la kreo de la verko."

Sed mi proponos al vi ankoraŭ nun la plej efikan, laŭ mi, metodon:
antaŭ la  komenco de  la traduko, serĉu la  aŭtoron, konatiĝu kun li;
parolu kun li pri ĉiuj problemoj ligitaj ne nur kun la elektita verko, sed
kun la tuta lia aŭtora biografio. Poste tiuj ĉi konoj estos tre utilaj al vi.

"Preskaŭ neniu verkisto estas plene kontenta de la tradukvariantoj

de siaj verkoj. En ĉiu romano ĉiu vorto, ĉiu frazo, ĉiu akcento kaŝas
ian sekretan intencon konatan nur al la aŭtoro. Tial estas dezirinde,
ke  la aŭtoro kunlaboru kiel eble plej aktive kun la  tradukisto" -
skribas la  mondfama verkisto Gabriel Garcia Markez en  artikolo pri
la  tradukarto publikigita en  1982 en  la franca revuo "Nouvel
Observateŭr".

Tamen neniam forgesu, ke la interhomaj rilatoj gravas, sed finfine

temas pri tekstoj. Ĉu  Ivan Vazov povus esti utila al  vi en  viaj penoj
transigi en Esperanton la tonnuancojn de liaj herooj?

Laborante en  soleco, la  tradukistoj estas unuarangaj atestantoj

de la kultura vivo en siaj landoj kaj veraj kritikistoj de la fremdlandaj
literaturoj. Kiuj pli bone ol  ili povus konstati la  malperfektaĵojn,
la  geniecon kaj la  magion de  la tekstoj, kiujn ili prezentas al  la
legantoj? Ĉiam forpelataj amantoj, viktimoj de sia pasio pri la vortoj,
la  tradukistoj similas al  tiuj virinoj, kiuj forlasas siajn suĉinfanojn tuj
post la nasko - patrinoj sen idaro, aŭ alimaniere dirite, verkistoj sen
libroj.

Escepte de  tiu juna irlandano, universitata profesoro en  Parizo,

kiu post la  provo traduki en  anglan lingvon verkojn de  Rimbaŭd,
Eluard, Breton kaj Crevel estiĝis verkisto. Aŭtoro verkanta
en francan lingvon, li mem tradukas siajn verkojn en anglan lingvon.
Samuel Becket li  estas nomata. "Estas neniu kaj estas iu" - li  diras
en siaj "Tekstoj pri nenio". Ĉu ĉi tio ne estas difino pri la tradukarto?
 VORTAROJ KAJ HELPILOJ
La proceso de  tradukado konsistas el  du momentoj. La  unua
estas ligita kun la  tralego, kompreno kaj interpreto de  la aŭtora
teksto. La ĉefa tasko de la tradukanto estas fari detalan semantikan
kaj leksikan analizon de la teksto, amasigi riĉajn rezervojn de "fonaj"
konoj, penetri en  la profundon de  la konteksto. Apenaŭ tiam venas
la  dua momento - la  vera rekreo de  la originalo, la  pena serĉado
de  adekvataj solvoj inter la  multaj variantoj. Sed antaŭ la  komenco
de  la tradukado, havigu al  vi ĉiujn necesajn vortarojn kaj helpilojn.
Bedaŭrinde, ĉe ni en Bulgario tio estas tre malfacila afero, sed faru
ĉion eblan - alimaniere vi riskas fari malagrablajn erarojn.

Vi devas posedi almenaŭ jenajn vortarojn:

Plena Vortaro de  Esperanto de  E. Grosjean-Maŭpin k.a., kaj

"Suplemento" de G. Warinĝien;

Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto de G. Warinĝien;

Etimologia Vortaro de Esperanto de Ebbe Vilborg (1990);

"6000 frazeologiaj esprimoj hungaraj-Esperantaj" de Csiszar Ada

- Kalocsay Kalman;

Proverbaro Esperanta de L. L, Zamenhof;

Parnasa Gvidlibro;

Esperanta Rimaro de G. Warinĝien kaj R. Bernard;

Esperanta Rimvortaro de Jonathan Cooley (1987);

Esperantaj Sinonimoj de J. Ojalo (1985);

Inversa Vortaro de Esperanto de Bernhard Pabst (1989);

 "Knedu min, Sinjorino" de Renato Corseti k.a. - glosaro de tabuaj
kaj

insultaj esprimoj en Esperanto;

Ĝenerala Enciklopedio;

Scienca kaj Teknika Terminaro de R. Haferkorn kaj d-ro K. Dellian

(Tokio, 1956);

Marista Terminaro de  Peter Glissold (Rickmansworth, Anglio,

1950);

Tabuaj vortoj en  Esperanto. Vortaro kun ekzemploj pri praktika

uzado de Hektor Alos kaj Kiril Velkov (Vraca, 1991);

Fervoja Terminaro de Edward M. Roŝer (Rickmansworth, 1953);

Esperanta Teknika Medicina Vortaro de  d-ro Briquet (Bruxelles,

1932);

Gastronomia Terminaro de E. Urban (Rotterdam, 1958);

Maŝinfaka Esperanto-Vortaro de E. Wuster (Leipzig, 1923);

Militista Vortaro (Paris, 1955);

Българо-Есперантски и Есперантско-български речници;

Речник на българския език, издание на БАН;

Фразеологичен речник на българския език, издание на БАН;

Български тълковен речник от Л.Андрейчин и др.;

Български синонимен речник на Л.Нанов и Ани Нанова;

 Речник на редки, остарели и диалектни думи в литературата
ни от XIX и ХХ век от Стеван Илчев;

Речник на чуждите думи в българския език от Ал. Милев и др.;

Български римен речник.

Helpas ankaŭ vortaroj de  la franca, angla, itala, hispana kaj

germana lingvoj, ĉar Esperanto ofte imitas iliajn vortkonstruojn.

Ni povus plilongigi la liston de la vortaroj, ĉar ĉiu esperantisto, kiu

decidis dediĉi sin al  tradukarto devas scii, ke  ju pli da  helpiloj
li posedas, des pli bone. La senkondiĉa kaj blinda fido je unu vortaro
(speciale kiam la  tradukanto estas komencanto) povas plenigi
la tradukon kun multaj eraroj. Vortaroj, enciklopedioj kaj diversaj aliaj
helpiloj enhavantaj komentariojn pri la  aŭtoro kaj lia epoko estas
multvaloraj konsilantoj de  la tradukanto. Tute alia estas la  fakto,
ke  multaj el  la cititaj vortaroj jam delonge estas bibliografiaj
maloftaĵoj.

Surbaze de  mia propra praktiko mi  aldonos al  tiuj ĉi  helpiloj
kelkajn aliajn, kiuj faciligos vian laboron. Unue, se vi regas fremdan
lingvon, ne  estos superflue, se  vi, tradukante en  Esperanton,
"interŝanĝus sperton" kun viaj kolegoj, kiuj jam tradukis la  saman
tekston en  tiun fremdan lingvon. Foje, kiam vi  kunpuŝiĝas kun
obstakloj en iu malfacila teksto, ili povus sugesti al vi iujn ideojn.

La tradukoj ankaŭ maljuniĝas kaj ofte, post kelkaj jardekoj aperas

opinioj, ke oni devas denove traduki iun literaturan verkon, por ke ĝi
respondu al  la nova etapo de  la evoluo de  la lingvo aŭ  forĵeti iujn
erarojn aŭ  preterlasojn en  la malnovaj tradukoj. Tiaokaze
mi rekomendas al vi nepre havigi al si tiujn malnovajn tradukojn. Sed
atentu: ne  legu ilin antaŭe, ĉar ekzistas granda danĝero, ke  ili
trompu, erarigu vin. Post kiam vi  finos vian tradukon, tre atente
tralegu ilin kaj ankoraŭ pli atente komparu vian kun la  malnova
traduko. Kaj se  necesas, prenu de  ĝi apartajn, pli sukcesajn
vortetojn. Kaj ĉiam memoru: via nova traduko nepre devas esti sur
pli alta ŝtupo ol  la antaŭa. Nur tiamaniere vi  pravigos la  publikigon
de  la nova traduko. Bedaŭrinde, la  praktiko ĉe  ni en  Bulgario
montras, ke  iufoje aperas novaj tradukoj, kiuj ne  ĉiam estas eĉ  je
la nivelo de la malnovaj. Ĉu estas pro manko de bibliografio de la ĝis
nun publikigitaj tradukoj? Ĉu pro tio, ke la tradukinto simple ne sciis,
ke  la verko jam estis tradukita? Sed estas faktoj, kiuj parolas pri
ambicioj ekscesaj iufoje, de  personoj, kiuj deziras pruvi superecon
antaŭ siaj konkurantoj en  la tradukarto. Ve, tiuj ambicioj ofte estas
senbazaj kaj finfine temas pri superflua anstataŭigo, pri superflua
malŝparo de laboro kaj monrimedoj, dum samtempe aliaj aŭtoroj kaj
verkoj atendas sian tradukonton.
 STILO
Ni jam parolis, ke  ne eblas traduki laŭvorte kaj samtempe fidele,
ĉar la fideleco ne baziĝas sur vortoj, sed sur esprimitaj ideoj. Tamen
rompi la  laŭvortecon senbezone estas ankaŭ eraro. La  principo
de neceso kaj sufiĉo validas ankaŭ ĉi tie.

"La vera stilo Esjgeranta - skribis d-ro Zamenhof en  "Lingvaj

Respondoj" - estas nek slava, nek germana, nek romana, ĝi estas -
aŭ almenaŭ devas esti - nur stilo simpla kaj logika".

Tiaokaze Henrik Seppik aldonas en sia "La Tuta Esperanto": "Kio

do estas logika, simpla kaj klara, tio estas bona; kio estas nelogika,
komplikita kaj malklara, tio estas malbona, kvankam oni eble
ne pekas kontraŭ gramatikaj reguloj. Por havi bonan, elegantan kaj
internacian stilon, oni devas bone koni la  lingvon kaj ĝian spiriton,
oni devas havi la kapablon pensi logike kaj rektlinie kaj oni ne rajtas
blinde imiti sian gepatran lingvon."

Ĉiu tradukisto devas scii, ke  li devas prezenti ne  sin mem, sed
la  tradukatan aŭtoron, ne  plibonigadi lian verkon laŭ sia bontrovo,
sed interpreti ĝin kun ĉiuj kvalitoj pozitivaj kaj negativaj. "Se la aŭtoro
- skribas Miroslav Malovec en la jam citita artikolo - uzis en la verko
diversajn stilojn por karakterizi siajn heroojn (nobelojn, pastrojn,
soldatojn, maristojn, kamparanojn, laboristojn ktp.), la  stilo devas
resti en la traduko konservita en plena riĉeco kaj esprimiveco. Ĉiun
esprimon necesas traduki ne nur laŭ ĝia priskriba signifo, sed ankaŭ
kun ĉiuj nuancoj kaj stilaj valoroj, por ke  la sceno konservu sian
atmosferon, kolorecon kaj sentespriman ŝarĝon kiel en  la originalo.
La ideo de la verko devas resti neŝanĝita kaj nedeformita. La nacian
karakteron de  la verko necesas konservi ne  per formalaj, nenaturaj
rimedoj, sed simple ne  rompante ĝin, ne  transportante la  scenejon
de la rakontado en la landon de la tradukisto.
 La tradukistoj iam tendencas "klarigi" la tekston, fari ĝin pli logika
ol  en la  originalo. Sed la  aŭtoroj ofte intence formulas siajn frazojn
malklare por elvoki streĉan atmosferon (detektivaj kaj psikologiaj
romanoj) aŭ  ŝajne nelogika, ĉar tiel donas al  la teksto novan, pli
impresan bildon.

La tradukisto devas havi antaŭ ĉio klaran ideon pri la reganta stilo
de  la epoko kaj pri la  rilato de  l'aŭtoro al  tiu stilo. Poste li  devas
detale analizi la stilon kaj la lingvon de l'aŭtoro por ekspliki al si mem
ĉiujn iliajn elementojn: fonetiko kaj sintakso, verboj, adjektivoj,
komparoj, ekkriaj kaj demandaj signoj, vortludoj ktp. Ĉar ĉiuj
ĉi karakterizajoj devas trovi reeĥon en la traduko.

Ĉiuj malobeoj de l'aŭtora stilo signifas makulon de la kvalito de la

traduko. Eraroj en la traduko pro malsufiĉa vido aŭ eĉ pro malatento
estas pardoneblaj kaj eksplikeblas, sed la  eraroj en  la interpreto
de  la fundamenta stilo de  la epoko kaj de  la aŭtoro transformiĝas
en krimojn.
 PRAGMATAJ ADAPTOJ EN LA
TEKSTO
Pragmata adapto signifas enkondukon en  la tradukon
de  suplementa informacio eltirita el  la kunteksto de  la originalo aŭ,
kontraŭe (pli malofte), preterlaso de  detaloj, klaraj kaj konataj de  la
leganto, kaj fine (tre malofte) - ŝanĝo de  nomoj, datoj, objektoj k.a.
per pli ĝeneraligitaj kaj kompreneblaj.

Jen kelkaj ekzemploj:

Kiam en la teksto estas la nomoj Jantra, Trjavna, Rila, Kom ktp.,
se la tradukanto simple transkribus ilin, la plimulto el la fremdlandaj
legantoj eble ne komprenos pri kiaj geografiaj nomoj temas - rivero,
urbo, montaro, monto... Jen pro tio estas bone se li piednote klarigus
aŭ rekte en la teksto, pri kio temas. Ekzemple, tradukante la unuan
strofon de  la balado "Haĝi Dimitro" de  Ĥristo Botev, nia fama
tradukisto Simeon M. Simeonov eble pravas, kiam anstataŭigas
la  nekonatan de  la neeŭropanoj geografian nomon "Balkano" per
"montaro".

Kion diras al  la eksterlandanoj la  gravaj por ni  datoj kiel la  3-a
de  Marto, la  24-a de  Majo, la  9-a de  Septembro, la  10-a
de Novembro? Nenion, aŭ preskaŭ nenion. Jen pro tio la tradukanto
devas nepre klarigi ilin piednote.

Kiamaniere traduki en  Esperanton vortojn kiel кавал, калпак,

ръченица, фес, шоп, боза, хайдутин, седянка, апостол, гъдулка,
конак, заптие, водка, казачок, имам-баялдъ kaj multajn similajn
vortojn?

Ĉu per ŝalmo aŭ  per kavalo, eksplikante piednote, ke  temas pri
paŝtista fluto - bulgara nacia muzika blovinstrumento? Ĉu peltoĉapo
aŭ kalpako? Ĉu raĉenico (kiel estas menciita en "Bulgara-Esperanta
Vortaro" Sofio, 1961), aŭ  ekspliki piednote, ke  temas pri bulgara
nacia danco? Ĉu  fezo aŭ  ĉapo, klarigante, ke  temas pri ruĝa
mohametana kaj iama turka ĉapo? Ĉu  ŝopo aŭ  simple vilaĝano,
ekcsplikante, ke  temas pri vilaĝano el  Okcidenta Bulgario, precipe
ĉirkaŭ Sofio? Ĉu  bozao aŭ  milio-trinkaĵo? Ĉu  hajduto aŭ  batalinto
kontraŭ la  turka jugo? Ĉu  sedjanko aŭ  vespera laboramuzaĵo,
amuzlaborado? Apostolo aŭ  gvidanto de  la ribelo? Gadulko
aŭ ribeko? Konako aŭ policejo? Zaptieo aŭ policisto? Vodko aŭ rusa
brando? Kazaĉoko aŭ  rusa popola danco? Ĉu  imambajaldao
aŭ abunde oleata manĝaĵo el bakita melongeno farĉita per legomoj?

Mi respondos: dependas de la konkreta kunteksto.

Ĉefa pravigo por uzado de  tiuj tipe naciaj vortoj (iuj venintaj
de  turka lingvo) estas la  postulo konservi la  lokan aŭ  historian
atmosferon de la originala medio kaj la epokon de la verko.

Sed la enlogiĝoj tiurilate estas nedezirataj. Se la tradukisto penas

nomi ĉiun tipe nacian objekton per ĝia loka nomo, la  teksto de  la
traduko povus montriĝi ĝis tia grado obstrukcita per fremdaj vortoj,
ke  la leganto ne  sukcesos orientiĝi en  ili. Jen pro tio tiuj vortoj, kiuj
havas, tieldirite, pli neŭtralan karakteron kaj estas metitaj de l'aŭtoro
"sub ombro", je  dua plano, oni devus interpreti per tipe esperantaj
vortoj.

La traduko de la romano "Sub la Jugo" de Ivan Vazov en fremdajn

lingvojn bezonas multajn ŝanĝojn pro pragmataj motivoj. Ekzemple
la  frazon la  eksterlandano ne  komprenos, ĉar tie oni ne  festas
tiamaniere la Feston de Sankta Georgo. La germana tradukisto de la
romano Randow tradukas tiun ĉi frazon per "wie ein Osterlamm aŭf
den Sĉultern fortgetragen" ("kiel paska ŝafido"). Kaj la  originalan
komparon de Ivan Vazov Alia tradukinto de la romano, At. Dimitrov,
tradukis ĝin en  germanan lingvon tiamaniere: "wie ein Luftballon",
ĉar en  Germanio oni neniam uzis felsakon por transportado, kaj
en la traduko de Randow ni legas: "glanzte wie eine Specksĉwarte"
("kiel dika felo kun lardo").

Jen kiamaniere tradukis la  du cititajn frazojn Simeon Hesapciev

k.a.: "forportis sin kiel ŝafidon, buĉoferotan al  Sankta Georgo" kaj
"Patro Gedeon estis grandventra, dika, bulforma, grasa kiel felsako
plena je oleo".

Apartan specon de  pragmata adapto de  la teksto prezentas

ŝanĝoj kiel (Ĉudomir, "Mi ne  estas kiel la  aliaj virinoj"). La  menciita
en la originalo "mardo" signifas "granda bazara tago", post kiu en la
domo estigas malordo. Se la tradukanto ne klarigos piednote, ke en
Bulgario la bazaraj tagoj estas mardo kaj vendredo, la eksterlandano
miros kiel aspektas la  bulgara domo marde kaj kial ĝuste tiam.
Se  anstataŭ klarigo vi  ŝanĝos la  tagon, kiel faris unu el  la rusaj
tradukistoj de  la rakonto la  leganto (la ruso) komprenos la  aludon,
sed perdiĝos la  nacia atmosfero. Tiukaŭze, se  pli gravas la  nacia
atmosfero, ne faru similajn ŝanĝojn!

Stefka Ĥristova tradukis la  cititan frazon tiamaniere: "Ĉe ili -

malordo, malpureco, galimatio".

Al la  pragmataj adaptoj ni  povus aldoni ankaŭ la  proksimuman

tradukon de  toponimoj, t.e. nomoj de  objektoj kaj elementoj de  la
vivmaniero, historio, geografio kaj kulturo de  iu popolo, kiuj
ne  ekzistas ĉe  aliaj popoloj. Pensante kiamaniere traduki
la  toponimojn, la  tradukonto devas konsideri ĉu  la eksterlanda
leganto konas ilin. Se  jes, li  povas uzi la  lokan nomon ("jurto",
"kalpako"), klarigi ilin piednote ("nomada tendo", "peltoĉapo")
aŭ proksimume traduki ilin ("tendo", "ĉapo").

Foje la  tradukisto estas devigata ŝanĝi eĉ  proprajn nomojn.

Ekzemple, en  la poemo "Babahak" de  Usin Kerim estas persono
nomata Aliĝo. Por eviti eventualan miskomprenon mi  anstataŭigis
ĝin per Ĥaliĝo. Similaj ŝanĝoj estas rekomendindaj, se  la herooj
de  iuj verkoj nomiĝas Venko, Velko, Gambo, Kaco, Mono, Nona,
Colo, Marco k.a.

Kiam Violin Oljanov tradukis laŭ mia peto, por la  aperonta
antologio "Bulgara ampoezio", la  poemon "Margarita" de  Ĥristo
Jasenov, li anstataŭigis la  nomon Margarita per Violeta kaj laŭ mi li
bone faris, ĉar Violeta estas pli internacia nomo ol  Margarita, kaj
ankaŭ pli belsona en Esperanto.
 La tradukisto devas esti tre atentema, kiam en  la teksto estas
vortoj, kiuj en bulgara lingvo havas unu signifon, kaj en aliaj lingvoj -
tute alian signifon. Ekzemple, la rusoj prikantas la korvojn parolante
pri la alveno de l'aŭtuno, kaj pri la bulgaro tute ne estas ĉarma birdo,
kaj la  alveno de  l'aŭtuno ni  asocias kun forflugo de  cikonioj.
En  multaj lingvoj la  vorto "papago" (en figura senco) esprimas
negativan opinion pri homo ripetanta malproprajn vortojn, kaj en  iuj
mezaziaj lingvoj "papago" estas tradicia karesema vorto pri amatino.
En  multaj lingvoj la  leporo personecigas timemulon, kaj en  japana
lingvo ĝi  estas simbolo de  ruzeco. Se  en bulgara lingvo ("tremolo")
estas simbolo de  tenereco, en  la rusa lingvo ("tremolo") estas
"malbenita arbo", ĉar Judaso pendumis sin je tremolo.

La finnoj komparas sian patran lingvon kun marĉo, ĉar por ili
la  marĉo ne  estas simbolo de  senmoveco kaj putro, sed, kontraŭe,
trezorejo kaj sekura loko. Pri iuj popoloj la betulo ne havas specialan
enhavon, sed pri la rusoj ĝi estas simbolo de la patrujo kaj junulina
pureco.

Pragmataj adaptoj estas devigaj ankaŭ en  tekstoj enhavantaj

elementojn de  teritoria aŭ  socia dialektoj. Ĉar la  fremda lingvo
ne  povas esprimi la  teritorian konkretecon, ĝi  ne povas diri al  la
leganto per dialektaj vortoj, ke  la heroo estas vilaĝano el  Sofia
regiono aŭ  el Rodopi-montaro. Jen pro tio anstataŭigu similajn
dialektismojn per konvenaj ĵargonoj aŭ eĉ tabuaj vortoj, neologismoj,
eraroj en  la uzado de  Akuzativo, de  iuj vokaloj aŭ  konsonantoj
anstataŭ aliaj.
 PRI LA NEOLOGISMOJ
Tio estas la  plej tikla kaj plej aktuala demando, kiu koncernas
la  evoluon de  nia lingvo. Jam ekde la  komenco neologismoj vekis
akrajn disputojn. Sed la  argumentado estis tre magra. Kiel menciis
"Heroldo de  Esperanto" en  sia numero de  la 16-a de  aprilo 1990,
en  recenzo pri la  libro "La eterna neologisma diskuto" de  Herbert
Mayer, la  neologismemuloj pledis por kreo de  poezia lingvaĵo, kiu
ekzistu apud la  ĉiutaga Esperanto. La  alia grupo - ofte pli en  tono
de  emocio ol  en sobra argumentado - defendis la  vortokrean
kapablecon de la sufiksaro kaj insistis pri relative malgranda vortaro
por propagandaj celoj. La disputo ne atingis objektivecon kaj pro tio
la  problemoj ĝis hodiaŭ ne  solviĝis kaj konstituas danĝeron por
la estonteco de nia lingvo.

La celo de  tiu ĉi  libro estas tute alia kaj mi  ne intencas eniri
la "eternan neologisman diskuton". Mi dirus nur kelkajn vortojn.

Dum diversaj diskutoj en esperantistaj medioj la kontraŭuloj de la

neologismoj atentigas speciale, ke  en iuj landoj, precipe
okcidenteŭropaj, lastatempe senteblas neretenebla, ofte memcela
deziro "ŝlimŝtopi" la  lingvon per novaj kaj novaj vortoj kaj rezulte
ĝi  malproksimiĝas de  la Zamenhofa Lingvo Internacia. Sed
la gejunuloj pli kaj pli interesiĝas pri neologismoj kaj precipe pri la tiel
nomataj tabuaj kaj insultaj esprimoj.

Mia propra opinio estas, ke  ni devas enkonduki por uzado

en  niajn ĉiutagajn interparolojn kaj en  la originalan kaj tradukan
literaturon novajn belsonajn kaj esprimplenajn vortojn. Kompreneble,
temas pri atenta uzado de neologismoj, kiuj vere pliriĉigas la lingvon
kaj ne pri simpla originalemo kaj strangemo.

Al ĉiuj, kiuj deziras ricevi pli plenan imagon pri la  neologisma
problemo, mi rekomendas tralegi iujn verkojn de la ĉeĥo Karolo Pic
(1920), akademiano, poeto, eseisto, romanverkisto, majstro
de  poezia kaj proza eksperimentado, kies riĉaj kaj profundaj
kontribuaĵoj al  plua evoluo kaj diferencigo de  diversaj stiloj
(artliteratura, parte poezia, parte proza, poste publicista kaj fine
scienca) ne devus esti malrespektataj. Liaj proponoj pri novaj afiksoj
artliteraturaj kaj ceteraj plibonigindaĵoj havas tre solidan teorian
bazon kaj sendube iamaniere influos la pluan evoluon de Esperanto.
 REDAKTADO DE TRADUKOJ
Kiajn kvalitojn devas posedi la redaktoro de traduko?

La samajn, kiujn devas posedi la  tradukisto, plus kelkajn aliajn

kvalitojn.

Plej normala estas la  situacio, kiam la  tradukisto anticipe scias
la  nomon de  la redaktoro, por ke  li konsultu la  redaktoron dum
la laboro.

Pri la  traduko respondecas antaŭ ĉio la  tradukisto. La  redaktoro
respondecas pri ĝi nur parte - nur pri la forigo de eventualaj eraroj.
Juna kaj delikata redaktoro kun sento pri stilo kaj lingva intuicio estas
pli utila ol  sperta formalisto kaj diktatoro, skribas Ivanka Vaseva
en sia libro "Stilistiko de la traduko". En tiu ĉi laboro, same kiel en la
instrua laboro, la sperto ne ĉiam estas pluso: lufoje, post multaj jaroj
de tradukado, la  kreaj solvoj retiriĝas kaj anstataŭ ili venas la  klisoj
kaj ŝablonoj, kaj la  tradukistaj trovaĵoj (transformacioj) jam estas
kvalifikitaj kiel eraroj.

La rilatoj inter tradukisto kaj redaktoro havas grandan signifon pri

la  kvalito de  la traduko. Plej komplikaj estas la  kazoj, kiam inter ili
mankas "krea kunigebleco" ("krea akordigebleco") - ekzemple
neglektema tradukisto kaj redaktoro formalisto (laŭvorta pedanto),
aŭ  tradukisto formalisto kaj redaktoro, kiu retajlas frazojn kaj eĉ  pli
grandajn partojn de la teksto.

Unua tasko kaj devo de  la redaktoro estas kontroli kaj korekti
la  konfiditan al  li tradukon tiamaniere, ke  la leganto ricevu libron
veran laŭ enhavo kaj egalvaloran laŭ spirito kaj formo al la nacilingva
originalo.

La unua kondiĉo por sukceso de  la redaktoro estas detala

anticipa konatiĝo kun la  tradukota verko. Antaŭ ol  komenci
la  redaktadon li  nepre devas tralegi la  tutan originalon. Kaj ne  nur
tralegi ĝin, sed pristudi la situacion, epokon, personaĵojn, ĝeneralan
tonon de la verko kaj dekojn da aliaj detalaĵoj.

Sed kontrolante la tradukon, li eĉ por momento ne devas forgesi,

ke li havas en siaj manoj beletran literaturon, kaj ne kontolibron.

La delikata redaktoro forigas atente ĉiujn ripetojn en  la

manuskripto anstataŭigante ilin per sinonimoj.

Li proponas pli bonajn stilajn adekvatajn vortojn aŭ  frazojn, pli

ĝustajn vortojn aŭ frazojn de difinitaj situacioj.

Grava lia zorgo estas kontroli la  transkribaĵojn de  propraj kaj
geografiaj nomoj, titolojn de famaj literaturaj, muzikaj kaj aliaj verkoj
de  la arto, citaĵojn el  verkoj tutmonde konataj kaj jam tradukitaj
en Esperanton ktp.

Li verkas antaŭparolon aŭ  postparolon de  la libro aŭ  li mem

komisias al iu alia fari tion.

Ankaŭ li  prizorgas la  artan aranĝon de  la kovrilpaĝo kaj de  la
ilustraĵoj.

Kornej Ĉukovski skribas tiurilate en  sia iibro "Supera Arto": "Sen
etendi la  manon al  la belarteco en  la laboro de  la tradukisto, sen
malobei la  originalecon kaj la  ĝeneralan spiriton de  lia traduko,
la redaktoro -konservante tre zorge ĉiujn leĝajn manifestaĵojn de lia
krea personeco - devas tre kuraĝe elradiki el lia teksto ĉiujn liberajn
kaj nevolajn elpensaĵojn, bari la  vojon al  ajnaj devioj de la originalo
sendepende de  tio kiamaniere ili estas montritaj, Kompreneble, oni
ne  povas fari de  sentalenta traduko talentan tradukon, sed
de malĝusta traduko oni povas fari ĝustan tradukon, se ne rilate al la
stilo, almenaŭ rilate al la vortarkonsisto."

Mi tamen deziras citi ankaŭ alian opinion pri la  redaktado

de  tradukoj, tiun de  nia fama verkisto kaj tradukisto de  franca kaj
rusa literaturoj Konstantin Konstantinov. "Mi ne amas la redaktorojn -
li  respondas en  unu intervjuo. - Tre pretendemaj, tre ambiciaj kaj
ĵaluzaj ili estas. Tre ofte ili deziras nepre trudi al  vi siajn vortojn
aŭ  frazojn, kiuj estas malagrablaj al  vi kiel esprimmaniero kaj
malpropra spiro klopodante forpuŝi la  spiron de  la tradukisto, kiu
naskiĝis de  la kontakto kun la  spiro de  la originala teksto de  la
tradukata aŭtoro. Kiam oni preparis la duan eldonon de mia traduko
de  "Sinjorino Bovary" de  Flobert, la  redaktoro korektaĉis mian
tekston tiel vulgare, ke  mi tuj rezignis duan eldonon kaj la  eldonejo
estis devigita publikigi mian tradukon tia, kia li estis antaŭe. Laŭ mi la
redaktoro estas antaŭ ĉio teknika persono, kiu devas forigi
eventualajn mekanikajn erarojn. Tre facilas esti redaktoro de  preta
jam teksto kaj skribaĉi sur ĝi. Sub la tradukita verko staras la nomo
de  la tradukisto, kaj ne  tiu de  la redaktoro. Jen pro tio la  tradukisto
respondecas pri sia laboro. Kompreneble, mi  parolas pri sukcesa,
kaj ne  pri malbona traduko. La  malbona tradukisto ĉiam konsentas
kun la  notoj de  la redaktoro, ĉar li  vidas nur siajn erarojn kaj antaŭ
ĉio pro tio, ke  li mem konsideras sian laboron io  hazarda. La  bona
tradukisto estas kreanto."
 VI JAM FINIS VIAN TRADUKON...
ĈU VERE?
Post longa kaj peniga laboro vi  jam fintradukis la  poemon,
rakonton, novelon, romanon, teatraĵon. Ne  rapidu tuj transdoni ĝin
al la redaktoro! Organizu ĉion tiamaniere, ke nepre havi tempon lasi
vian tradukon por kelkaj semajnoj aŭ eĉ monatoj. Ju  pli longtempe.
des pli bone. Necesas, ke  vi perdu la  kontakton kun la  originala
teksto, ĉar, kiel skribas F. Faŭlhaber en  sia libro "Esperanta
Mozaiko", komence vi  eble legis tra la  traduko la  originalon kaj
ankoraŭ ne  bone povas prijuĝi la  kompreneblecon, la  stilon kaj
la bonsonecon de via verko. Via spirito estas ankoraŭ tro ligita al la
nacia teksto.

Post, ni  diru, kelkaj semajnoj aŭ  monatoj, se  eblas, vi  relegu
la tradukon, kaj, ne plu havante la originalan tekston antaŭ la okuloj,
vi povas pli bone prijuĝi ĝin.

Kaj ankoraŭ unu konsilon mi  dezirus doni al  vi: VOĈLEGU
la  tradukitan tekston, ĉar tiamaniere vi  tuj eksentos ĉiujn stilajn
malglataĵojn. Kaj se  vi scias, ke  la sama verko jam estas tradukita
de  aliaj tradukistoj, havigu al  si tiujn tradukojn kaj komparu ilin kun
la  via. Neniam forgesu: VIA INTERPRETO NEPRE DEVAS STARI
JE  PLI ALTA NIVELO OL  LA MALNOVAĴ. En  mala kazo ĝi  estas
nenecesa.

Kaj se  post jaroj oni proponus al  vi reeldoni la  saman tradukon,
tralegu ĝin denove tre atente, ĉar intertempe ne  nur la  lingvo, sed
ankaŭ vi  evoluis. Tiam, post jaroj, vi  sendube estos pli saĝa kaj pli
sperta ol  nun kaj tio, kompreneble, kontribuos a! la  plibonigo de  la
traduko.
 LA TRADUKOJ MALJUNIĜAS
La tradukoj maljuniĝas pli rapide ol la originalo. Kial?

La originala literaturo estas unuope donita kaj ni akceptas ĝin kiel

neripeteblan, unikan fenomenon, t.e. ĝi  estas io  neŝanĝebla.
La  tradukon ni  akceptas kiel UNU EL  LA EBLAJ VARIANTOJ de  la
originalo, t.e. kiel ion ripeteblan.

Serĉante la  plej bonan formon ekspliki iun konkretan enhavon,

la  tradukisto ofte uzas ankaŭ la  sukcesojn de  siaj antaŭuloj
tradukintaj la  saman verkon. En  tiu ĉi  okazo estas akceptite mencii
en la antaŭparolo aŭ en la fino de la libro kiujn kreajn solvojn de unu
aŭ  alia tradukisto uzis la  nova interpretinto. Bonega ekzemplo
tiurilate donis ĉe  ni en  Bulgario Ivan Ivanov kaj Ljuben Ljubenov
en sia traduko de "Dia Komedio" de Dante Aligieri (1975) citinte ĉiujn
pruntaĵojn el  la antaŭa belega traduko de  la sama verko farita
de Konstantin Veliĉkov (1906).

Bedaŭrinde, multaj tradukistoj uzas atingojn de siaj antaŭuloj sen

ie  eĉ vorteton mencii - ofte sen doni al  si precizan imagon, ke  tiuj
atingoj estas malpropraj. Sed tio ĉi estas literatura ŝtelo, plagiatado.

La sovetia teoriisto de  la tradukarto I.Levi rimarkigas en  sia libro

"Искусство перевода" (Arto traduki) (Moskvo, 1974), ke  la
plagiatado en  la traduko estas pli ofta kaj pli malfacile malkovrebla
kaj difinebla ol en la originala literaturo. Ĝin oni povas trovi plej ofte
en la malfacilaj lokoj postulantaj krean liberon en la interpreto, uzado
de originalaj traduksolvoj kaj diversaj traduktransformoj.
 TRADUKADO DE SCIENCAJ KAJ
TEKNIKAJ TEKSTOJ
La scienca teksto diferencas de  la belarta teksto per tio, ke  la
scienco kaj la  arto ekkonas diversmaniere la  mondon kaj do  estas
diferencaj kaj la scienca kaj la belarta pensado. La scienca pensado
estas abstrakta, objektiva, analiza, strikte logika, kaj la  belarta
pensado estas sinteza, ŝajne konkreta, bildeca, subjektiva.

En sia libro "Stilistiko de la traduko" Ivanka Vaseva, kiu okupiĝas

pri teorio de  tradukado de  literaturo de  rusa en  bulgaran lingvon,
emfazas interalie, ke  la sciencan tekston oni konstruas sur
la fundamenton de konkretaj terminoj, kaj la belarta teksto ne havas
specialan leksikon, ĝi  uzas diversajn leksikajn elementojn el  ĉiuj
funkciaj stiloj (inkluzive sciencan terminologion), kiuj estas submetitaj
al la krea ideo de la verkisto.

La scienca teksto, substrekas la  aŭtorino, estas unusignifa.

La leksikaj eroj partoprenas ĝin per sia rekta, logika senco, kaj en la
beletra teksto tre ofte ili estas uzitaj en  sia nerekta, kaj iufoje - kaj
en rekta, kaj en nerekta senco samtempe.

En la  scienca teksto mankas la  tiel nomata kunteksto: ĉio estas
klare kaj ĝuste dirita. En  la belarta teksto la  kunteksto estas la  plej
grava, la  vivosenco. Jen pro tio Ernest Hemingway parolas pri
"principo de  glacimonto" - sep okonoj de  la enhavo estas "sub
la akvo" (en la kunteksto), kaj nur okono estas supre (en la teksto).

La scienca teksto baziĝas sur logikaj rezonoj. En  ĝi mankas

bildecaj kaj emociaj elementoj. Kontraŭe, en la belarta teksto ili estas
la plej gravaj, ĉar ĝuste sur ili konstruiĝas la estetika efiko. Jen pro
tio oni povas paroli pri bildeca logikeco en  la belarta teksto, kaj
se temas pri scienca teksto, ni devas paroli pri intelekta logikeco.
 En la  scienca teksto oni ne  serĉas riĉecon de  la lingvo, sed
riĉecon de  scienca informado. En  la sfero de  la terminologioj, kiuj
estas la plej grava konsista parto de la speciala leksiko, eĉ se estas
sinonimoj, ili estas nedezirataj. En  la belarta literaturo oni uzas
la tutan sinoniman riĉecon de la lingvo, oni kreas neologismojn, kaj
bone konataj vortoj ricevas novajn, neatenditajn signifojn.

Unu el la plej gravaj postuloj de la tradukado de belarta literaturo

estas la reproduktado de la individua stilo de l' aŭtoro. En la scienca
literaturo ordinare oni ne parolas pri individua stilo, sed oni ne devas
forgesi, ke  ekzistas grandaj, geniaj sciencistoj, kiuj havas ankaŭ
individuan stilon de pensado kaj ekspono de la pensoj. Jen pro tio,
se  en la  originalo estas individua aŭtora stilo, la  tradukanto devas
rekrei ĝin ankaŭ en  la tradukon. Sed se  la aŭtoro uzas longajn
frazojn, superfluajn vortojn kaj multfoje ripetiĝantajn pensojn, kaj
se  la tradukanto sekvos ĝuste tiun ĉi  "stilon", la  redaktoro kaj
la  leganto rajtas riproĉi lin pro tio, ke  li ne  "purigis" la  tekston, ke  li
ne malpezigis la frazon, ke li ne faris la penson pli klara.

La tradukado de sciencaj kaj teknikaj tekstoj tute diferencas de la

belarta teksto ne nur laŭ la karaktero de la malfacilaĵoj, sed same laŭ
la  kompreno mem pri ĝusteco de  la traduko rilate al  la originalo.
Tradukante belartan literaturon, ni  strebas respeguli la  estetikan
enhavon, la  bildecon kaj ernocian riĉecon de  la originalo, kaj
tradukante sciencan kaj teknikan literaturojn, ni  strebas antaŭ ĉio
al  logika ĝusteco. Ĉe  tradukado de  belarta literaturo la  nocio
"ĝusteco" de  la traduko supozigas maksimuman proksimecon al  la
estetika, bildeca kaj emocia percepto de  la originalo kaj de  la
traduko, kaj ĉe  la tradukado de  scienca literaturo ĝi  baziĝas sur
la  intelekta, pensa (rezona) logikeco. Jen pro tio eĉ  la plej bona
tradukisto de scienca kaj teknika literaturoj povas montriĝi senhelpa
rekrei belartan tekston, kaj, kontraŭe, eĉ  majstro de  tradukado
de belarta literaturo, neposedanta bonan sperton en la scienca afero
kaj ne  konanta la  terminologion, ne  sukcesos plenumi la  taskon
traduki specialan tekston.
 DEVOJ KAJ RAJTOJ DE LA
TRADUKISTO LAŬ LA ĈARTO DE L'
INTERNACIA FEDERACIO DE LA
TRADUKISTOJ
"Kiel spirita agado, per kiu oni transigas literaturajn, sciencajn kaj
teknikajn tekstojn de  iu lingvo en  alian, la  tradukado devigas
la personon, kiu okupiĝas pri tiu laboro, respekti specialajn postulojn
devenantajn de la esenco mem de la tradukista laboro" - tio ĉi estas
la unua punkto de la Ĉarto de Internacia Federacio de la Tradukistoj
aprobita en 1964.

La tradukisto ĉiam devas fari sian laboron kun sento

de eksterordinara respondeco, sendepende de la esenco de la rilatoj
aŭ kontraktoj ligantaj lin kun tiuj kiu uzos la tradukon.

La tradukisto ne  devas akcepti interpreton de  la teksto, kun kiu

li ne estas konsenta aŭ kiu estas kontraŭ la normoj de lia profesio.

Ĉiu traduko devas ĝuste esprimi la  penson kaj la  formon de  la
originalo, ĉar la  ĝusteco estas kaj morala, kaj jura devo de  la
tradukisto.

La ĝusta traduko tamen ne  povas esti identigata kun laŭvorta

traduko, ĉar la ĝusteco de la traduko ne esceptas necesan klarigon,
por ke  oni eksentu ankaŭ en  la alia lingvo kaj en  alia lando
la formon, atmosferon kaj profundan sencon de la verko.

La tradukisto devas bone koni la  lingvon, de  kiu li  tradukas, kaj
regi plene la lingvon, en kiun li tradukas.

Li devas havi vastan universalan kulturon kaj koni sufiĉe bone

la  materialon, kiu estas objekto de  lia laboro, kaj sin reteni
de tradukado de tekstoj, kiuj estas ekster la kardoj de lia sperto.

La tradukisto estas devigita sin reteni en sia profesio de ĉiaj agoj

de  nelojala konkuro; li  pli speciale ne  devas konsenti pri
monrekornpenco pli alta ol  tio, kio estas aprobita per la  leĝoj, aliaj
ordonoj, normoj aŭ  tarifoj dekretitaj de  la koncema profesia
organizajo.

Entute, li  devas nek voli, nek konsenti labori en  kondiĉoj, kiuj
humiligas lin kaj lian laboron.

10. La  tradukisto devas respekti la  interesojn de  la persono

uzanta la  tradukon, kaj pri li  devas esti pfofesia sekreto ĉiuj faktoj,
kiujn li eksciis pere de la konfidita al li traduko.

Ĉar la tradukisto ne estas aŭtoro de la verko, li havas specialajn

devojn rilate al la aŭtoro de la originalo.

Li estas devigita peti la aŭtoron de la originalo aŭ la personon, kiu

izos la  tradukon, permesi tradukon de  la verko, kaj li  devas same
respekti ĉiujn aliajn rajtojn de la aŭtoro de la originalo.

EN LA  SAMA ĈARTO ESTAS MENCIITAJ ANKAŬ LA  RAJTOJ

DE LA TRADUKISTO:

Ĉiu tradukisto en  sia laboro utiligas ĉiujn rajtojn de  la ceteraj
intelektuloj aprobitajn en la lando, kie li laboras.

La traduko, kiel spirita ago, utiligas la  defendon, kiun la  juro
rekonas al la verkoj de la spirito.

La tradukisto estas portanto de l' aŭtora rajto por sia traduko kaj
pro li havas la samajn rajtojn, kiujn havas la aŭtoro de la originalo.

La tradukisto utiligas ĉiujn moralajn kaj materialajn rajtojn, kiujn

oni rekonas al iu aŭtoro.

Dum sia tuta vivo la  tradukisto rajtas rekonon, ke  li estas kreinto
de la verko, el kio eblas konkludi ke; la nomo de la tradukisto ĉiam
devas esti menciita klare kaj sur videbla loko ĉe  ĉiu publika uzado
de  lia traduko; la  tradukisto rajtas kontraŭstari ĉiun misprezenton,
kripligon aŭ  iun ajn alian ŝanĝigon de  lia traduko; la  eldonistoj kaj
aliaj personoj, kiuj uzas la tradukon, ne povas fari kiajn ajn ŝanĝojn
en  la traduko sen anticipa konsento fare de  la tradukisto;
la  tradukisto rajtas malpermesi ĉiun maldignan uzon de  sia traduko
kaj entute kontraŭstari ĉiun damaĝon, kiu povas tuŝi lian honoron kaj
lian aŭtoritaton.

18. La  tradukisto rajtas absolute permesi publikigon, prezenton,

retradukon, adapton kaj aliajn ŝanĝigojn de  sia traduko, entute
uzadon de la traduko en kia ajn formo.

19. La  tradukisto rajtas ricevi monrekompencon por ĉiu publika

uzado de sia traduko.