01 VI (B) Quantitative Methods For Economic Analysis

BA520ECODSE(A)-T
_.m.
ns¡úXÊÁdüÔ+
‘·èrj·T dü+e‘·‡s¡+ ôd$TdüºsY ` V
dü+U≤´‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\T ` Ä]úø£ $X‚¢wüD
(Discipline Specific Elective Course)
ªªeTq+ Hê>∑]ø£‘· düeT≈£L]Ãq edüTÔ>∑‘· Á|üjÓ÷»Hê\qT e<äT\Tø√y=#·TÃH˚yÓ÷>±ì, düs√«‘·ÿ èwüºyÓTÆq $<ä´ n+~+#˚
|òü˝≤\qT dü+|üPs¡í+>± nqTuÛÑ$+#˚ neø±XÊ\qT, Vü≤≈£îÿ\qT e÷Á‘·+ ø√˝ÀŒ≈£L&É<äTμμ.
` &Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY
&Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+

ôV’≤<äsêu≤<äT
2020
s¡#s· TT‘·\ ãè+<ä+
dü+bÕ<ä≈£î&ÉT : düVü≤ dü+bÕ<ä≈£î&ÉT :
&Üˆˆ ¬ø. yÓ÷Vü≤Hé¬s&ç¶ &Üˆˆ ¬ø. ÁøÏcÕí¬s&ç¶
nk˛dæjT˚ {Ÿ Ábıô|dò sü ,Y ø±ø£rj·T j·T÷ìe]‡{° ø√s¡T‡ düeTq«j·Tø£s¡Ô :
Ábıô|òdüsY. mdt. sê<ÛëÁøÏwüí
s¡#·sTT‘·\T : uÛ≤>∑+
Ábıô|òdüsY. &ç. ÁøÏwüíeT÷]Ô, S.V.U. 1, 2 3
&Üˆˆ &ç. n<Ó|Œü , Girraj GDC, NZB. 4, 5 6
Ábıô|òdüsY. mdt. sê<ÛëÁøÏwüí Sr. Academic Associate 7
&Üˆˆ mdt. $<ë´kÕ>∑s,Y K.U. 8
&Üˆˆ ¬ø.yÓ÷Vü≤Hé¬s&ç¶, K.U. 9 10
&Üˆˆ ø¬ .n+õ¬s&ç,¶ MGU, q˝§Z+&É 11 12
nqTyê<ä≈£î\T: uÛ≤>∑+
&Üˆˆ &ç. Ä<Ó|Œü , Girraj Govt. Degree College, ìC≤e÷u≤<é 1
qC≤à, Dept. of Management Studies,
St. Theresa's College for women, @\÷s¡T 2
&Üˆˆ m.MTqj·T´, (Rtied) GDC, q˝§Z+&É 3
&Üˆˆ ¬ø. yÓ÷Vü≤Hé ¬s&ç¶, KU 8
ø£esY &çC…’Hé:
l õ. yÓ+ø£≥kÕ«$T
Á|ü<∏äeT Á|ü#·Ts¡D : 2020

ø±|òæ¬s’{Ÿ © &Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+, ôV≤’ <äsêu≤<é, ‘Ó\+>±D sêÁwü+º .
nìï Vü≤≈£îÿ\T $X¯«$<ë´\j·÷ì$. á |ü⁄düÔø£+˝Àì @ uÛ≤>∑+ nsTTHê ñ|üjÓ÷–+#·<ä\#·T≈£î+fÒ,
$X¯«$<ë´\j·T+ qT+&ç sê‘·|Pü s¡«ø£+>± nqTeT‹ bı+<ë*.
á bÕsƒê\T kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À ˇø£ uÛ≤>∑+.
&Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ yê] $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\T/ø√s¡T‡\ >∑÷]Ã, Ç‘·s¡ $esê\≈£î
á ∫s¡THêe÷qT dü+Á|ü~+#·+&ç. &Ós¬’ ø£sº Y (nø£&$É Tø˘), &Üˆˆ _.ÄsY.n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+,
Ábıˆˆ õ.sê+¬s&ç¶ e÷sY,Z s√&é HÓ+.46, p_¢V≤æ ˝Ÿ‡, ôV≤’ <äsêu≤<é ` 500 033.
]õÁkÕºs.Y &Ü. _. ÄsY. n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ ‘·s|¡ ⁄ü q Á|ü#T· ]‘·+.
Web : www.braou.ac.in
E-mail: info@braou.ac.in
Printed at:
|ü⁄dÔü ø£ |ü]#·jT· +
Ç‘·s¡ kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ ˝≤>±H˚ ns¡úXÊÁkÕÔìï ≈£L&Ü kÕe÷õø£ XÊg+>± |ü]>∑DÏ+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. $X‚w¢ Dü , |ü]o\q, Ä]úø£ <äè^«wüjT· + |ü≥¢ ne>±Vü≤q, uÛ$Ñ wü´‘·TqÔ T n+#·Hê y˚jT· &É+\H˚$
ns¡Xú Êg+ $wüjT· edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ eTTKýÓTqÆ \øå±´\T>± ñHêïsTT. á \øå±´\qT kÕ~Û+#·&+É ø=s¡≈î£
>±qT dæ<ëΔ+rø£sD¡ , Á|üj÷Ó >±‘·àø£ |ü]o\q nH˚ s¬ +&ÉT eTTKýÓTqÆ e÷sêZ\THêïsTT. á s¬ +&ÉT e÷sêZ\T
|ü]XÀ<ÛHä ê|üsy¡ TÓ qÆ n<Û´ä j·THê\qT eTT+<äT≈£î rdüTø¬ \¢&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT. ø±ì yêdüyÔ êìøÏ yê{Ï
eT<Û´ä e´‘ê´dü+ ñ+~. nsTTq|üŒ{Ïø˙Ï á s¬ +&ÉT ˇø£<ëìø=ø£{Ï |üsd¡ Œü s¡ |üPs¡ø±\T>± ñ+{≤sTT. ø±ì
|üsd¡ Œü s¡ uÛ+Ñ »ø±\T ø±e⁄. ø=ìï n+^ø£]+∫q $wüj÷· \qT d”«ø£è‘ê\‘√qT, ìs¡«#·Hê\‘√q÷ ÁbÕs¡+_Û+∫
ø=ìï yê<äHê |ü<‘›ä T· \q÷, ìs¡÷|üD≤ |ü<‘›ä T· \qT ñ|üj÷Ó –+∫ dæ<ë›+rø£sD¡ #˚kÕÔ+. n˝≤+{Ï dæ<ë›+‘ê\
qT+&ç eT]ø=ìï |ò*ü ‘ê\q÷ sêã≥Tº‘ê+. ø±ì Á|üj÷Ó >±‘·àø£ |ü]o\q kÕ<Ûës¡D+>± Ä>∑eTq |ü<‹Δä ()
dü«uÛ≤yêìï (Inclusive method) ø£*– ñ+≥T+~. Á|üj÷Ó >±‘·àø£ |ü]o\q≈£î dæ<ëΔ+‘ê\T, e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\T
ø±>±, dæ<ëΔ+‘ê\ yêdü$Ô ø£‘≈· î£ Á|üj÷Ó >±‘·àø£ |ü]o\q\T |üØøå± $<ÛëHê\T>± ñ+{≤sTT. kÕ<Ûës¡D+>±
dæ<ë›+rø£s¡D≈£î >∑ì‘· XÊg |ü]C≤„q+, Á|üjÓ÷>±‘·àø£ |ü]o\q≈£î kÕ+U≤´ø£ XÊg |ü]C≤„q+
nedüs¡eTe⁄‘·T+~. á ¬s+&ÉT XÊÁkÕÔ\˝Àì |ü<ä›‘·T\ ø£\j·Tø£H˚ dü+U≤´‘·àø£ |ü<ä›‘·T\T (Quantitative
Methods) >± eéVü≤]düTH Ô êï+. ø±ã{Ïº Ç+‘·{Ï dü+øÏw¢ ºü <äè^«wüj÷· ìï nsTTHê düT\uÛ+Ñ >± ne>∑‘+·
#˚düTø√e&É+ ø=s¡≈£î>±qT |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<ä›‘·T\T Ç‘√~Ûø£+>± <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.
á $wüj÷· \ìï+{Ïì <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì CBCS ˝À uÛ≤>∑+>± &Üˆˆ _.ÄsY.n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£
$X¯«$<ë´\j·T+ UG kÕúsTT˝À ªªdü+U≤´‘·àø£ |ü<‘Δä T· \T ` Ä]Ôø£ $y˚w¢ Dü μμ nH˚ ø√s¡T‡qT Á|üyX˚ ô¯ |≥º&yÉ TÓ qÆ ~.
<ä÷s¡$<ä´ quÛ´Ñ dæ+#˚ UG kÕúsTT $<ë´s¡T\Δ qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì bÕsƒ´¡ Á|üD≤*ø£qT s¡÷bı+~+#·&+É
»]–+~. $<ë´s¡T\Δ kÂ\uÛ´Ñ + ø√dü+ bÕsƒ´¡ Á|üD≤*ø£qT K+&Ü\T>±, K+&Ü\qT $$<Ûä uÛ≤>±\T>±
$uÛõÑ +#ê+. yÓTT‘·+Ô >± á ø√s¡T‡˝À ◊<äT K+&Ü\T, 12 uÛ≤>±\THêïsTT. kÕ<Ûës¡D+>± Á|ü‹ K+&É+
ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ $wüj÷· ìï $X¯Bø£]düT+Ô ~. Á|ü‹ uÛ≤>∑+ $wüjT· dü÷∫ø£˝À Äs¡+uÛyÑ TÓ ,Æ <ëì ñ<˚X› Ê\T,
|ü]#·jT· +‘√ ø±qkÕ–, kÕúsê+e+‘√ eTT>∑TdüT+Ô ~. MT ne>±Vü≤qqT |ü]øÏ+å #·Tø√e&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ
#√≥¢˝À ∫qï Á|üX¯ï\qT n&ç>±+, ∫e]˝À qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T ≈£L&Ü Ç#êÃ+. |üP]Ô bÕsƒ¡´
$wüj÷· +XÊ\ô|’ MT Á>∑V≤ü D X¯øìÔÏ |ü]o*+#·Tø√e&ÜìøÏ Á|ü‹ uÛ≤>∑+ ∫e]˝À qeT÷Hê |üØøå± Á|üXï¯ \qT
Çe«&ÉyÓTÆq~.
s¡#s· TT‘·\T $$<Ûä uÛ≤eq\qT |ü{øºÏ \£ T, |ü{≤\T eT]j·TT ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]+#·&+É »]–+~.
ì|ü⁄DT\T dü+|ü⁄s¡í ÁX¯<Δä rdüTø=ì ‘·j÷· s¡T#˚dqæ á bÕsƒê\qT MTs¡T #·~$ ns¡+Δ #˚dTü ø√e&É+˝À á
bÕsƒê´+XÊ\T <√Vü≤<ä|&ü >É \∑ eì $X¯«$<ë´\j·T+ Ä•k˛Ô+~.
$wüj·Tdü÷∫ø£
Áø£eT dü+K´ K+&É+/uÛ≤>∑+ ù|J. q+.
K+&É+ ` I : Ä]úø£ $X‚w¢ Dü ˝À >∑D‘Ï X· Êg eT÷\<Ûës¡ uÛ≤eq\T 1-56
uÛ≤>∑+ ` 1 : ns¡ΔXÊg+˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\ ÁbÕeTTK´‘· >∑DÏ‘· XÊg
ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤eq\T : dæúsê+ø±\T eT]j·TT #·˝≤+ø±\T 2-13
uÛ≤>∑+ ` 2 : Á|üy˚Tj·÷\T ` πsFj·T, es¡Z, |òüTq Á|üy˚Tj·÷\
jÓTTø£ÿ Á>±|òt\T eT]j·TT düMTø£s¡D≤\T 14-28
uÛ≤>∑+ ` 3 : neø£\q+: ns¡Xú ÊÅd+Ôü ˝À neø£\Hê\ nqTes¡HÔ ê\T 29`56
K+&É+ ` II : >∑D≤+ø£ XÊg |ü]#·jT· + 57-107
uÛ≤>∑+ ` 4 : kÕ+K´ø£ (>∑D≤+ø£) XÊg ÁbÕ<∏$ä Tø£ uÛ≤eq\T 56-75
uÛ≤>∑+ ` 5 : sπ K ∫Á‘ê\T, sπ U≤ |ü{≤\ <ë«sê <ä‘êÔ+X¯ düeTs¡ŒD 76-91
uÛ≤>∑+ ` 6 : <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D |ü<äΔ‘·T\T 92-107
K+&É+ ` III : π≈+Á<ä kÕúq|ü⁄ ø=\‘·\T eT]j·TT $düÔs¡D e÷Hê\T 108-179
uÛ≤>∑+ ` 7 : øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄ ø=\‘·\T 109`135
uÛ≤>∑+ ` 8 : $düsÔ D¡ e÷Hê\T 136`179
K+&É+ ` IV : düVü≤ dü+ã+<Ûä+ eT]j·TT Á|ü‹>∑eTqeTT 180-238
uÛ≤>∑+ ` 9 : düV≤ü dü+ã+<Ûä $X‚w¢ Dü 181`212
uÛ≤>∑+ ` 10 : Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD 213`238
K+&É+ ` V : dü÷N dü+K´\T eT]j·TT ø±\ÁX‚DT\ $X‚¢wüD 239-219
uÛ≤>∑+ ` 11 : dü÷N dü+K´\T 240`254
uÛ≤>∑+ ` 12 : ø±\ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü 255`272
• qeT÷Hê |üØøå± Á|üXï¯ |üÁ‘·+ 273`275
iv
K+&É+` I
Ä]úø£ $X‚w¢ Dü ˝À >∑D‘Ï X· Êg eT÷\<Ûës¡ uÛ≤eq\T
áHê&ÉT ns¡XΔ Êg $<ë´s¡T\ú ≈£î >∑D‘Ï X· Êg n<Û´ä j·Tq+ m+‘√ ÄeX¯´ø£yTÓ qÆ ~. Ç{°e\ ø±\+˝À
ns¡Xú Êg $wüj÷· \T n˙ï >∑D‘Ï +· ˝À $T[‘·yTÓ Æ ñHêïsTT. n+<äTe\¢ ns¡Xú Êg $<ë´s¡T\ú T >∑D‘Ï · C≤„q+
n\es¡T#·Tø√yê*. Ä]Δø£ $wüj÷· \qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ eT]j·TT <ëì kı>∑dTü qT ø£˙dü+ ø£˙dü
kÕúsTTì n_Ûq+~+#·&ÜìøÏ >∑D‘Ï · C≤„q+ nì yês¡´+. Bìì <äèwæ˝º À e⁄+#·Tø=ì |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘›ä T· \T
` Ä]Δø£ $X‚¢wüD ne>±Vü≤q≈£î &çÁ^ kÕúsTT˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ >∑DÏ‘· uÛ≤eq˝…’q Á|üy˚Tj·÷\T, neø£\q
eT]j·TT >∑]wü̃ eT]j·TT ø£ìwüº e+{Ï n+XÊ\qT |ü]#·j·T+ #˚j·T&É+ »]–+~. ô|’ kÕúsTT ‘·s¡>∑‘·T\˝À
Ä<ÛTä ìø£ >∑D‘Ï · Á|üÁøÏjT· ˝…q’ düeTø£\q+, neø£\q düMTø£sD¡ ≤\T eT]j·TT e÷Á‹ø£ ;»>∑D‘Ï +· >∑T]+∫
H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. á K+&É+˝À ns¡ΔXÊg $X‚¢wüD˝À >∑DÏ‘· dü+ã+<ÛäyÓTÆq |ü<äΔ‘·T\qT, >∑DÏ‘·XÊg ÁbÕ<∏ä$Tø£
uÛ≤eq\qT #·]Ã+&É+ »s¡–+~.
á K+&çø£ ÁøÏ+~ uÛ≤>±\qT ø£*– ñqï~.
uÛ≤>∑+-1: ns¡XΔ Êg+˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \T ÁbÕeTTK´‘· ` >∑D‘Ï · XÊg ÁbÕ<∏$ä Tø£ uÛ≤eq\T :
dæsú s¡ êX¯ó\T eT]j·TT #·\sêX¯ó\T.
uÛ≤>∑+-2: Á|üy˚Tj·÷\T ` πsFj·T, es¡Z, |òüTq Á|üy˚Tj·÷\ jÓTTø£ÿ Á>±|òt\T eT]j·TT düMTø£s¡D≤\T
uÛ≤>∑+-3: neø£\q+: ns¡Xú ÊÅd+Ôü ˝À neø£\Hê\ nqTes¡HÔ ê\T
1
uÛ≤>∑+-1: ns¡XΔ Êg+˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \ ÁbÕeTTK´‘· >∑D‘Ï · XÊg
ÁbÕ<∏$ä Tø£ uÛ≤eq\T : dæsú ê+ø±\T eT]j·TT #·˝≤+ø±\T
$wüj·TÁø£eT+
1.0 \øå±´\T
1.1 |ü]#·j·T+
1.2 ns¡XΔ Êg+ eT]j·TT Ä]Δø£ qeT÷Hê ns¡+ú
1.3 Ä]Δø£ qeT÷Hê eT]j·TT >∑DÏ‘· qeT÷Hê ÄeX¯´ø£‘·
1.4 ns¡ΔXÊgeTT˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\ ÁbÕeTTK´‘·
1.5 ns¡ΔXÊgeTT˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\ Á|üjÓ÷»Hê\T
1.6 ns¡ΔXÊgeTT˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\ ˝ÀbÕ\T
1.7 |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T˝À¢ ñ|üjÓ÷–+#˚ ø=ìï eTTKýÓTÆq uÛ≤eq\T
1.7.1 #·˝≤+ø£+
1.7.1.1 n+‘·s‘Z¡ · #·˝≤+ø£+
1.7.1.2 ãVæ≤s¡‘Z · #·˝≤+ø£+
1.7.2 dæúsê+ø£+
1.7.3 >∑TDø£+ ˝Ò<ë j·T<˚#·Ã¤>± ñ+&˚ dæúsê+ø£+
1.7.4 düMTø£s¡D≤\T
1.7.4.1 ìs¡«#·q düMTø£s¡D≤\T
1.7.4.2 Á|ües¡Ôq düMTø£s¡D≤\T
1.7.4.3 düeT‘Í\´dæú‹
1.8 kÕsê+X¯eTT
1.9 MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø=+&ç ` qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T
1.10 qeT÷Hê |üØøå± Á|üX¯ï\T
1.11 |ü<äø√X¯+
1.12 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T
2
1.0 \øå±´\T
á uÛ≤>∑+ #·~$q ‘·sê«‘· MTs¡T :
● Ä]Δø£ qeT÷Hê eT]j·TT >∑D‘Ï · qeT÷Hê eT<Û´ä e´‘ê´kÕìï eT]j·TT yê{Ï nedüsêìï ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
● ns¡ΔXÊg+˝À >∑DÏ‘·XÊg ÁbÕeTTK´‘·qT, |ü<ä›‘·T\qT ne>∑‘·+ #˚düT≈£î+{≤s¡T.
● ns¡ΔXÊg+ $X‚¢wüD˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<ä›‘·T\ Á|üjÓ÷»Hê\qT eT]j·TT ˝ÀbÕ\qT $X‚¢wæ+#·
>∑\T>∑T‘ês¡T.
● #·˝≤+ø£, dæsú ê+ø£+, düMTø£sD¡ eT]j·TT $$<Ûä s¡ø±˝…q’ düMTø£sD¡ ≤\ >∑T]+∫ ns¡+Δ #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
1.1 |ü]#·j·T+
Ä]Δø£ dæ<ëΔ+‘ê\qT, dæ<ë›+‘· |ò*ü ‘ê\qT $düèÔ ‘·+ #˚jT· ≥+˝À, |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \T u≤>±
‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT. düMTø£sD¡ ≤\ |üs+¡ >±, ∫Vü‰ï\T ˝Ò<ë dü+K´\T, |üs+¡ >± ø=\¢e>∑\ ˝Ò<ë Á|ü<]ä Ù+#·>\∑
kÕ<ÛHä ê˝Ò |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \T Ç$ K∫Ã‘·yTÓ qÆ $ eT]j·TT e÷s¡Ãã&Ée⁄ á |ü<‘Δä T· \ <ë«sê Ä]Δø£
y˚‘\Ô· T, düeTdü´qT >∑D‘Ï · dü+øπ ‘ê\‘√ Á|ü‹bÕ~+∫ <ëì qT+∫ >∑D‘Ï · dæ<ëΔ+‘ê\ düV‰ü j·T+‘√ ø±s¡´ø£sD¡
dü+ã+<Ûëìï sêã&É‘ês¡T. |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\T Á|ü<Ûëq+>± >∑DÏ‘· eT]j·TT >∑D≤+ø£ XÊÁkÕÔ\
kÕ<ÛHä ê\qT|üj÷Ó –+∫, ns¡XΔ Êg+, yêDÏ»´ XÊg+, ìs¡«Vü≤DXÊg+ kÕe÷õø£ XÊg+, eTH√$C≤„qXÊg+,
eT]j·TT uÛÖ‹ø£, JeXÊÁkÕÔ˝…’q uÛÖ‹ø£ XÊg+, JeXÊg+ eT]j·TT »+‘·TXÊg+, yÓ’<ä´XÊg+ yÓTT<ä\>∑T
s¡+>±\ düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ |ü<‘Δä T· \T. kÕ<Ûës¡D+>± dæ<ëΔ+rø£sD¡ ≈£î >∑D‘Ï · XÊg
|ü]C≤„q+, Á|üj÷Ó >±‘·àø£ |ü]o\q≈£î >∑D≤+ø£ XÊg |ü]C≤„q+ nedüs+¡ ne⁄‘êsTT. á s¬ +&ÉT XÊÁkÕÔ\˝Àì
(>∑DÏ‘·XÊg+ G >∑D≤+ø£XÊg+) |ü<äΔ‘·T\ø£\sTTø£H˚ |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<ä›‘·T\T>± eéVü≤]düTÔHêï+ ns¡ΔXÊg
n<Ûä´j·Tq+˝Àì Á|üdüTÔ‘· b˛ø£&É\qT >∑eTìùdÔ, yê{Ï ne>±Vü≤q≈£î |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<ä›‘·T\ ÄeX¯´ø£‘· m+‘·
ñ+<√ eTq+ Á>∑Væ≤+#·>∑\+. á u≤>∑+˝À Ä]Δø£ qeT÷Hê eT]j·TT >∑DÏ‘· qeT÷Hê ÄeX¯´ø£‘·qT,
ns¡XΔ ÊgeTT˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘›ä T· \ ÁbÕeTTK´‘·qT, Á|üj÷Ó »Hê\qT eT]j·TT ˝ÀbÕ\qT |ü]e÷D≤‘·àø£
|ü<‘›ä T· \˝Àì eTTKýÓTqÆ uÛ≤eq\qT, #·˝≤+ø£+, dæsú ê+ø£+ düMTø£sD¡ eT]j·TT $$<Ûä s¡ø±˝…q’ düMTø£sD¡ ≤\
>∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
1.2 ns¡XΔ Êg+ eT]j·TT Ä]Δø£ qeT÷Hê

eTq+<ä]ø° ‘Ó*dæq≥T¢>± ns¡XΔ Êg+ ˇø£ kÕ+|òTæ ø£ XÊg+ Ç~ e÷qe Á|ües¡qÔ ‘√ eéVü≤]düT+Ô ~.
ªªe÷qe⁄ì n|ü]$T‘·yTÓ qÆ ø√]ø£\≈£î, Á|ü‘êé÷ïj·T Á|üj÷Ó »Hê\Tqï |ü]$T‘· kÕ<ÛHä ê\≈£î ñ+&˚ dü+ã+<Û+ä
|ü≥¢ e÷qe Á|ües¡qÔ n<Û´ä j·Tqy˚T ns¡XΔ Êg+μμ n+{≤s¡T. e÷qe Á|ües¡qÔ ndüeÔ ´dü+Ô >± ñ+&ç eT]j·TT ‘·sT¡ #·÷
e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº e÷qe Á|ües¡qÔ qT n+#·Hê y˚jT· &É+ ø£w+ºü n+<äTe\¢H˚ ns¡XΔ ÊÁkÕÔìï $C≤„qXÊg+>±
|æ\TkÕÔ+. ôdH’ ‡é jÓTTø£ÿ \ø£Då ≤\T, K∫Ã‘·‘«· +, Áø£e÷qT>∑‘+· >± Á|üøè£ ‹˝À |ü⁄qsêeè‘·eTe⁄‘êsTT. Á|üj÷Ó >±\T
ìj·T+Á‹‘· <ë«sê <Ûèä Mø£]+#·ã&É‘êsTT. á XÊÁd”j Ô T· \ø£Då ≤\qT ns¡XΔ ÊÁkÕÔìøÏ Çe«&ÜìøÏ s¬ +&ÉT eTTKýÓTqÆ
Á|üjT· ‘êï\qT eTq+ ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*. n$ 1. e÷qe⁄\T ùV≤‘·Tã<ä+› >± Á|üe]ÔkÕÔsì¡ nqT≈£î+{≤eTT.
n≥Te+{Ï |ü]dæ‘ú T· \T m<äTs¬ q’ |ü&ÉT yês¡T Á|üj÷Ó »Hê\qT ô|+#·&ÜìøÏ ˝Ò<ë qcÕº\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïkÕÔsT¡ .
3
>∑D‘Ï +· eT]j·TT >∑D≤+ø£ |ü<‘›ä T· \‘√ ≈£L&çq |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \qT Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É ø±ã{Ïº á s¬ +&ÉT
Á|üjT· ‘êï\T ns¡XΔ ÊgeTTqT yêdüeÔ yêg+>± e÷]ÃHêsTT.
1.3 Ä]Δø£ qeT÷Hê eT]j·TT >∑D‘Ï · qeT÷Hê ÄeX¯´ø£‘·

ns¡XΔ ÊgeTT˝À nH˚ø£ dæ<ëΔ+‘ê\qT ˝Ò<ë qeT÷Hê\qT n<Û´ä j·Tq+ #˚dTü HÔ êïeTT. yêdüeÔ Á|ü|+ü #·
|ü]dæ‹ú ì düs∞¡ ø£è‘·+ #˚dæ ˇø£ dæ<ëΔ+‘·+ ˝Ò<ë qeT÷Hê Á|ü<]ä ÙdüT+Ô ~. yêdüeÔ Á|ü|+ü #·+ dü+øÏw¢ +ºü >±
ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº nH˚ø£ Ä]Δø£ @C…+≥T¢, nH˚ø£ edüTeÔ ⁄\T eT]j·TT nH˚ø£ ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\ eT<Û´ä yê{Ï
Á|ües¡qÔ eT]j·TT yê{Ï eT<Û´ä e⁄qï dü+ã+<Ûëìï ns¡+Δ #˚dTü ø√e&É+ #ê˝≤ ø£w+ºü . n+<äTe\¢ Ä]Δø£ dæ<ëΔ+‘ê\T
eT]j·TT Ä]Δø£ qeT÷Hê\ <ë«sê yêdüeÔ Á|ü|+ü #·+ jÓTTø£ÿ |ü]dæ‹ú ì düs∞¡ ø£è‘·+>± Á|ü<]ä Ù+#·ã&ÉT‘·T+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î : &çe÷+&ÉT dü÷Á‘·+ ˇø£ Ä]Δø£ qeT÷Hê. &çe÷+&ÉT dü÷Á‘·+ Á|üø±s¡+ ªªÇ‘·s¡ |ü]dæ‘ú T· \T
e÷s¡≈£î+&Ü dæús¡+>± ñqï|ü&ÉT, ˇø£ edüTÔe⁄ <Ûäs¡ ‘·–Z‘˚ &çe÷+&ÉT ô|s¡T>∑T‘·T+~. <Ûäs¡ ô|]–‘˚ &çe÷+&ÉT
‘·>∑TZ‘·T+~. ªª&çe÷+&ÉT dü÷Á‘·+μμ Ç‘·sê+XÊ\T dæús¡+>± ñqï|ü&ÉT nH˚ ìã+<Ûäqô|’ Ä<Ûës¡|ü&çe⁄+~.
Ç‘·sê+XÊ\T nH˚$ &çe÷+&ÉTqT ìs¡sí TT+#˚ n+XÊ\T nq>± $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ Ä<ëj·T+, Á|ü‘êé÷ïj·T,
|üPs¡ø£ edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ T, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ n_ÛsT¡ #·T\T, Á|üuTÑÛ ‘·« $<ëHê\T, ø±˝≤qT>∑TD yÓ$’ <ë´\T yÓTT<ä˝q’… $.
á n+XÊ\T dü«\Œø±\ |ü]$T‹˝À dæsú +¡ >± ñ+{≤sTT. Bs¡øÈ ±\+˝À n$e÷s¡‘êsTT.
Ä<ëj·TeTT, dü+ã+~Û‘· edüTÔe⁄\ <Ûäs¡\T, n_Ûs¡T#·T\ ÁbÕ<Ûëq´‘·\T dæús¡eTì uÛ≤$ùdÔ, &çe÷+&ÉT
#˚jT· ã&çq edüTÔ |ü]e÷D+ <Ûsä ô¡ |’ Ä<Ûës¡|&ü ˚ e⁄+≥T~. Ä]Δø£ dæ<ëΔ+‘êìï >∑D‘Ï · düMTø£sD¡ s¡÷|ü+˝À
Á|ü<]ä ÙùdÔ <ëìì >∑D‘Ï · qeT÷Hê n+{≤s¡T. ô|q’ ù|s=ÿqï &çe÷+&ÉT dü÷Á‘êìï ÁøÏ+~ $<Û+ä >± >∑D‘Ï ·
düMTø£sD¡ s¡÷|ü+˝À $e]+#·e#·TÃ.
Qd = a - bP
Ç+<äT˝À QdR edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ &çe÷+&ÉT |ü]e÷D+

PR edüTÔe⁄ <Ûäs¡
aR dæsú ê+ø£+ : b R >∑TDø£+
a eT]j·TT b \T >∑D‘Ï · qeT÷Hê jÓTTø£ÿ bÕs¡$T‘·T\T (ø=\ã<ä\› T)
MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç.
dü÷#·q : m) MT düe÷<ÛëHê\qT ÁøÏ+~ U≤∞ Á|ü<X˚ +¯ ˝À Áyêj·TTeTT.
_) MT düe÷<ÛëHê\qT á uÛ≤>∑+ ∫es¡ Ç∫Ãq düe÷<ÛëHê\‘√ b˛\TÃø=qTeTT.
1. |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\˝Àì uÛ≤>±\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.
..........................................................................................................................................
2. ns¡XΔ ÊÁkÕÔìï ìs¡«∫+#·+&ç.

..........................................................................................................................................
4
3. Ä]Δø£ qeT÷Hê eT]j·TT >∑DÏ‘·qeT÷Hê eT<Ûä´ ‘˚&ÜqT ‘Ó\T|ü⁄eTT.
..........................................................................................................................................
1.4 ns¡XΔ ÊgeTT\ |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \ ÁbÕeTTK´‘·

>∑DÏ‘· düMTø£s¡D≤\qT ñ|üjÓ÷–+∫ Ä]Δø£ qeT÷Hê yê&ÉTø£˝À ñ|üjÓ÷>±ìï eTTK´+>±
n_Ûq+~+#·e#·TÃ. Ä]Δø£ dæ<ëΔ+‘ê\qT XÀ~Û+#·&ÜìøÏ >∑D≤+ø£|<ü ‘Δä T· \T Ä<Ûës¡+>± Ä]Δø£ qeT÷Hê\qT
n+#·Hê y˚jT· ≥+. >∑D‘Ï X· Êg+ e\¢H˚ kÕ<Û´ä yÓT+Æ ~. Ä]Δø£ dæ<ëΔ+‘ê\qT XÀ~Û+#·e˝…qHêï Ä]Δø£ dü+ã+<Ûë\q÷
Á|üyT˚ j·÷\qT n+#·Hê y˚jT· e˝…qHêï Ä]Δø£ dæ<ëΔ+‘ê\qT >∑D‘Ï s· ÷¡ |ü+˝À bı+<äT|üs#¡ ≥· + nedüse¡ TT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î &çe÷+&ÉT dü÷Á‘·+qT >∑D‘Ï · s¡÷|ü+˝À yÓTT<ä≥ s¬ +&ÉT |ü+≈£î\Ô dæ<ëΔ+‘·+ bÕe⁄ e+‘·Tø£Hêï
‘·≈î£ ÿe˝À Á|ü<]ä Ù+#·e#·TÃ. s¬ +&Ée~ <Ûsä ≈¡ î£ , &çe÷+&ÉT≈£î eT<Û´ä $˝ÀeT dü+ã+<Û+ä ñ+≥T+~. &çe÷+&ÉT
sπ K, &çe÷+&ÉT |ü]e÷D≤ìï s¡TD≤‘·àø£ yê\T>± ª`bμ >± >∑T]Ô+#·e#·TÃ. n+‘˚>±ø£ &çe÷+&ÉTπsK <ÛäHê‘·àø£
y` n+‘·sK ¡ +&Üìï, `b s¡TD≤‘·à yê\TqT ø£*– ñ+≥T+~. &çe÷+&ÉT sπ K jÓTTø£ÿ yê\T ‘·\y˚T &çe÷+&ÉT
dü÷Á‘êìï ∫Árø£]düT+Ô ~. nq>± ˇø£ j·T÷ì{Ÿø±\+˝À <Ûsä ¡ ôV≤#·TÃ>± e⁄+fÒ &çe÷+&ÉT #˚ùd edüT|Ô ]ü e÷D≤
X¯Sq´+ <Ûsä ¡ ‘·>T∑ ‘Z ÷· ñ+fÒ &çe÷+&ÉT #˚dqæ edüT|Ô ]ü e÷D+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. n+fÒ &çe÷+&ÉT edüT|Ô ]ü e÷D+
<ÛäHê‘·àø£+>± ñ+≥T+~. eT÷&ÉTe~ >∑TD≤‘·àø£+>± #ÓbÕŒ\+fÒ <Ûäs¡ ‘·>∑TZ‘·÷ e⁄+fÒ &çe÷+&ÉT #˚dæq
edüTÔ|ü]e÷D+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. n<˚ &çe÷+&ÉT dü÷Á‘êìï >∑DÏ‘· dü÷Árø£s¡D˝À &çe÷+&ÉT #˚dæq edüTÔ
|ü]e÷D≤ìï K∫Ã‘·+>± ø=\ee#·TÃ, <Ûsä ¡ ô|]–q|ü⁄&ÉT, <Ûsä ¡ ‘·–qZ |ü&ÉT, &çe÷+&ÉT |ü]e÷D≤Hêìï >∑D‘Ï ·
düMTø£s¡D\ <ë«sê eT]+‘· K∫Ã‘·‘êÔ«ìï ‘Ó*j·TCÒj·Te#·TÃ. edüTÔe⁄ <Ûäs¡ ‘·–Zq|ü⁄&ÉT edüTÔe⁄\ &çe÷+&ÉT
|ü]e÷D+ m+‘· ô|s¡T>∑T‘·Tqï<√ `b yê\T>∑TDø£+ ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. ns¡XΔ Êg |ü]e÷D≤ìï |ü]o*ùdÔ yêø£´
s¡÷|ü+˝Àì #·sÃ¡ \T, dæ<ëΔ+‘ê\T nì•Ã‘· dü÷Á‘· #·sÃ¡ \qT ø£qãs¡TkÕÔsTT. >∑D‘Ï +· ñ|üj÷Ó >∑+ <ë«sê
nedüs¡ #·sÃ¡ \qT, dü+~Û>‘Δ∑ · ø£ìwükº ÕúsTTøÏ ‘·–+Z #˚ neø±X¯eTT+~. dü÷{Ï>±, düŒwü+º >± Ä˝À∫+|üCjÒ T· ≥+˝À
>∑D‘Ï +· eVæ≤+#˚ bÕÁ‘· n‘·´~Ûø+£ . ns¡yΔ êg dæ<ëΔ+‘ê\qT s¡÷bı+~+#·T≥ ˝ÀqT, $X¯<|ä sü #¡ ≥· +˝Àq÷
dü˝ú ≤ìï bı<äT|ü⁄ #˚jT· ≥y˚T ø±≈£î+&Ü Ä dæ<ëΔ+‘ê\ s¡÷bÕìï, ìs¡÷|üDqT >∑D‘Ï +· düT\uÛ+Ñ #˚dTü +Ô ~.
ns¡XΔ Êg dü÷Á‘ê\qT, dæ<ëΔ+‘ê\qT u≤>± ø£∫Ã‘·+>± bı+<äT|üs#¡ ≥· y˚T ø±≈£î+&Ü ns¡XΔ Êg dæ<ëΔ+‘ê\qT
|ü]XÀ~Û+#·{≤ìøÏ, ‘√&ÉŒ&˚<˚ ns¡Xú Êg $uÛ≤>∑yTÓ qÆ >∑D≤+ø£ Ä]Δø£ Ä]Δø£ XÊg (Econometrics) >∑DÏ‘ês¡ΔXÊg
>∑TD≤\˝À eTTKýÓT~Æ düŒwü+º >± ñ+&˚ Ä˝À#·q Ø‹, n+‘˚ø±ø£ Bs¡yÈ TÓ qÆ e÷≥\ eT÷≥\qT >∑D‘Ï · s¡÷|ü+˝À
≈£î~+∫ ≈£î|¢ +Ôü >± Áyêj·T≥+˝À ˝≤*‘·éTT+~. n+<äTe\q >∑D‘Ï ês¡XΔ Êg+ (Econometrics) Ä]Δø£ dæ<ëΔ+‘·+,
>∑DÏ‘· düMTø£s¡D≤\T eT]j·TT >∑D≤+ø£ $<ÛëHê\T ø£\sTTø£ á K+&É+˝À >∑DÏ‘ês¡ΔXÊgeTT ˝Ò<ë >∑DÏ‘·
s¡÷|üXÊÁkÕÔìï n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T˝Ò<äT. á K+&É+˝À Ä]Δø£ $X‚¢wüDqT >∑DÏ‘· eT]j·TT >∑D≤+ø£ |ü<äΔ‘·T\
<ë«sê dæ<ëΔ+‘·øØ£ +∫ K∫Ã‘·yTÓ qÆ rsêàHê\qT s¡÷bı+~+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
1.5 ns¡XΔ Êg+˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \ Á|üj÷Ó »Hê\T

ns¡XΔ Êg+˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \ ñ|üj÷Ó >∑+ e\¢ nH˚ø£ Á|üj÷Ó »Hê\T ñHêïsTT. n$:
1. >∑DÏ‘· uÛ≤wü eT]+‘· dü+øÏå|üÔ, K∫Ã‘·yÓTÆq eT]j·TT Ä]Δø£+>± ñ+≥T+~.
5
2. |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\T Ä]Δø£ y˚‘·Ô\≈£î kÕ<ÛäHê\ e+{Ï$ n$ $es¡D≤‘·àø£ $X‚¢wüD ø£Hêï
X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq~.
3. Ç+<äT˝À nH˚ø£ s¡ø±\ >∑D‘Ï · dæ<ëΔ+‘ê\T, dü$T‹ dæ<ëΔ+‘ê\T, neø£\q >∑D‘Ï +· , düeTÁ>∑ø\£ q
>∑D‘Ï +· , e÷Á‹ø£ ;Jj·T>∑D‘Ï +· eTq≈£î ñ|üj÷Ó –+#·&ÜìøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+{≤sTT.
4. >∑DÏ‘· dæ<ëΔ+‘êìï ñ|üjÓ÷–‘·≈£î eTT+<äT>±H˚ Á|üy˚Tj·÷\qT ãVæ≤s¡Z‘·+ #˚j·T&É+ e\¢ ˝ÀbÕ\T
‘·˝…‘·Ô≈£î+&Ü ì]›wüº |òü*‘ê\qT bı+<äe#·TÃ.
5. C≤´$T‹ì ñ|üj÷Ó –+#·&+É e\¢ $wüj÷· ìï düŒwü+º >± ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ #ê˝≤ düT\uÛ+Ñ ne⁄‘·T+~.
ø±˙ |ü]$T‹ @$T≥+fÒ Ç~ s¬ +&ÉT ø√D≤\≈£î $T+∫ ñ|üj÷Ó >∑|&ü <É Tä . >∑D‘Ï · düMTø£sD¡ ≤\T kÕ<Ûës¡D
eT]j·TT e÷s¡T‘·Tqï n+XÊ\qT $X‚¢wü+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·THêïsTT.
6. |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \T $$<Ûä $wüj÷· \qT yê{Ï dü+ã+<Ûëìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&ÜìøÏ eT]j·TT
|ò*ü ‘ê\qT sêã≥º&ÜìøÏ düV≤ü ø£]kÕÔsTT.
7. á |ü<äΔ‘·T\T kÕ<Ûës¡D eT]j·TT e÷s¡T‘·Tqï n+XÊ\qT $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉTqT.
8. ∫es¡>± >∑D≤+ø£ |ü<äΔ‘·T\T Ä]Δø£ <ä‘êÔ+XÊìï ≈£åîDí+>± $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ, |òü*‘ê\T sêã≥º&ÜìøÏ,
‘·–q eTT–+|ü⁄ Çe«&ÜìøÏ Ç$ ‘√&ÉŒ&ÉTqT.
1.6 ns¡XΔ Êg+˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \ jÓTTø£ÿ Á|ü‹≈£L\‘·\T ˝Ò<ë ˝ÀbÕ\T

ns¡XΔ ÊgeTT\ >∑D‘Ï · eT]j·TT >∑D≤+ø£ |ü<‘Δä T· \ yê&Éø±ìøÏ ø=ìï |ü]$T‘·T\T ñHêïsTT. n$
1. Ä]Δø£ düeTdü´\qT b˛\Ã&ÜìøÏ >∑DÏ‘·+ ‘√&ÉŒ&É<äT. >∑DÏ‘·+ n+<ä]ø° ‘Ó\j·T<äT. >∑DÏ‘·+˝À Á|üy˚X¯+
˝Òìyês¡T Ä]Δø£ dæ<ëΔ+‘·+ jÓTTø£ÿ >∑DÏ‘· dü÷Árø£s¡D\T ns¡ú+ #˚düTø√˝Òs¡T. >∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+XÊìï
$eTs¡ÙHê‘·àø£+>± n+#·Hê y˚jT· ˝ÒsT¡ .
2. Ä]Δø£ düeTdü´\T mH√ï $wüj÷· \ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ñç +{≤sTT. n+<äTe\¢ Ä]Δø£ düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ
>∑D‘Ï +· ‘√&ÉŒ&É<Tä . ns¡XΔ Êg+˝À K∫Ã‘· |ü]e÷D≤‘·àø£ n+XÊ˝…q’ Á|üj÷Ó »q+, Á|üj÷Ó »q $\Te\˝À
e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± b˛\TÃ≥, rs¡TŒ\ $wüj÷· \˝À >∑D‘Ï · düMTø£sD¡ ≤\T b˛\Ã&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&Ée⁄.
3. Ä]Δø£ dæ<ëΔ+‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&+É ˝À >∑D‘Ï · |ü<‘Δä T· \T $]$>± yê&É≥+˝À ˇø£ Á|üe÷<ä+ ≈£L&Ü
ñ+~. >∑D‘Ï · $X‚w¢ Dü kÂ\uÛ´Ñ + ø√dü+ nyêdæøÔ £ Á|üyT˚ j·T s¡÷bÕ\ dæ<ëΔ+‘ê\T s¡÷bı+<äe#·TÃ.
4. Ç‘·s¡ |ü<‘Δä T· \ e˝…H˚ |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \T ≈£L&Ü $X‚w¢ Dü ≈£î ñ|üj÷Ó –+#˚ |üìeTT≥T¢ e÷Á‘·yT˚ . á
|üìeTT≥¢ MT<ä |üP]Ô Ä~Û|‘ü ´· eTT ñ|üjT· Tø£yÔ TÓ qÆ Ä]Δø£ dæ<ëΔ+‘ê\ s¡÷|üø\£ Œq≈£î >±´s¡+{° Çe«<äT.
4. ns¡ΔXÊÁkÕÔìøÏ e]Ô+#˚ eTTKýÓTÆq >∑DÏ‘· kÕ<ÛäHê\ C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T#˚~&É+.
..........................................................................................................................................
6
5. ns¡ΔXÊgeTT˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<ä›‘·T\ ¬s+&ÉT Á|üjÓ÷»Hê\qT ‘Ó\T|ü⁄+
..........................................................................................................................................
6. ns¡ΔXÊgeTT˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<ä›‘·T\ ˝ÀbÕ\qT ‘Ó\T|ü⁄+

..........................................................................................................................................
1.7 |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· ˝À¢ ñ|üj÷Ó –+#˚ ø=ìï eTTKýÓTqÆ uÛ≤eq\T

ns¡ΔXÊgeTT˝À >∑DÏ‘· eT]j·TT >∑D≤+ø£ $X‚¢wüD #˚j·TT≥˝À ø=ìï eTTKýÓTÆq n+XÊ\T ‘·s¡T#·T>±
ñ|üj÷Ó –+#·ã&ÉT‘·THêïsTT. á uÛ≤eq\ >∑T]+∫ øÏ+<ä ù|s=ÿqã&çq$.
1.7.1 #·\sê• ˝Ò<ë #·˝≤+ø£+ (Variable)
ˇπø düeTdü´˝À nH˚ø£ $\Te\qT <Û]ä +#·>\∑ sê•ì #·\sê• n+{≤s¡T. n+fÒ ˇπø düeTj·T+\
≈£L&Ü á sê• $\Te e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. n+fÒ ìØï‘· düeTj·T+˝À yê{Ï ªsê•μ |ü]e÷D+ ìØï‘·+>±
ñ+≥T+~. nsTT‘˚ ø±\Áø£eT+˝À yê{Ï yê{Ï sê• |ü]e÷D≤\T e÷s¡e#·TÃ. |ü]e÷D≤\T e÷]q sê•ì
ªª#·\sê•μμ n+{≤s¡T. Ä]Δø±+XÊ˝…q’ Ä<ëj·T+, e´j·÷\qT sêX¯ó\ì #Ó|Œü e#·TÃ. #·\+ø±ìï kÕ<Ûës¡D+>±
x, y, z ˝Ò<ë P, R, C, Y nH˚ nø£så ê\‘√ $e]kÕÔsT¡ . eTq≈£î ns¡XΔ Êg+˝À yπ̊s«s¡T düeTj·÷˝À¢ ˝Ò<ë yπ̊s«s¡T
dü+<äsê“¤\˝À $\Te\T e÷πs nH˚ø£ |ü]e÷D≤\THêïsTT. ns¡XΔ Êg+˝À m≈£îÿe>± ñ|üj÷Ó –+#˚ #·˝≤+ø±\T
<Ûsä ¡ (P), e´j·T+ (C), sêã&ç (R), C≤rj·÷<ëj·T+ (Y), ô|≥Tºã&ç (I) ˝≤uÛ≤\T (Π), C≤rj·T m>∑TeT‘·T\T
(X), ~>∑TeT‘·T\T (M) yÓTT<ä˝…’q ∫Vü‰ï\‘√ #·÷|æ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Á|üdüTÔ‘· <Ûäs¡ P 15 nsTT‘˚ $\Te
ì]›wüº <Ûäs¡ P R 15 ÁyêkÕÔeTT. #·\sêX¯ó\T s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ. n$ n+‘·s‘Z¡ · #·\sê•,
ãVæ≤s¡‘Z · #·\sê•.
1.7.1.1 n+‘·s‘Z¡ · #·\sê• ˝Ò<ë n+‘·s‘Z¡ · #·˝≤+ø£+ (Endogenous Variable)
ˇø£ #·˝≤+ø£+ jÓTTø£ÿ $\Te\T <ëì qeT÷Hê ˝À|ü\ ìs¡ísTT+#·ã&ç‘˚ <ëìì n+‘·s¡Z‘·
#·\sê•n+{≤s¡T. n+‘·s‘Z¡ · #·\sêX¯ó\qT ìØí‘· #·\sêX¯ó\T ˝Ò<ë $X¯Bø£sD¡ #·\sêX¯ó\T ˝Ò<ë Ä<ë]‘·
#·\sêX¯ó\T n+{≤s¡T. kÕ<Ûës¡D+>± #·\sêX¯ó\T düMTø£sD¡ ≤\T jÓTTø£ÿ m&ÉeTyÓ|’ ⁄ü q Çe«ã&É‘êsTT. ñ
<ëVü≤s¡D≈£î &çe÷+&ÉT |ò\ü + düMTø£sD¡ +˝À Q = a – bP, Ç+<äT˝À Q nH˚~ edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ &çe÷+&ÉT
d d
|ü]e÷D≤ìï dü÷∫düT+Ô ~. Çø£ÿ&É Q nH˚~ n+‘·s‘Z¡ · #·˝≤+ø£+. á qeT÷Hê˝À edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ düs|¡ süò ê
d
düeT‘Í\´+‘√ bÕ≥T edüTÔ |ü]e÷q+ ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~. edüTÔ|ü]e÷D+ qeT÷Hê ˝À|ü\

ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~.
1.7.1.2 ãVæ≤s¡Z‘· #·\sê• ˝Ò<ë ãVæ≤s¡Z‘· #·˝≤+ø£+ (Exogenous Variable)
ˇø£ #·˝≤+ø£+ jÓTTø£ÿ $\Te\T <ëì qeT÷Hê yÓ\T|ü\ ìs¡sí TT+|üã&ç‘˚ <ëìì ãVæ≤s¡‘Z · #·\sê•
n+{≤s¡T. ãVæ≤s¡‘Z · #·˝≤+ø±\qT ìs¡sí TT+#˚ #·\sêX¯ó\T ˝Ò<ë $es¡D≤‘·àø£ #·\sêX¯ó\T ˝Ò<ë dü«‘·«Á‘·
#·\sêX¯ó\T nì n+{≤s¡T. á #·\sêX¯ó\ düMTø£sD¡ + kÕ<ës¡D+>± ≈£î&çy|’Ó ⁄ü q Çe«ã&É‘êsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
&çe÷+&ÉT |ò\ü +˝À Q = a – bP, edüTÔe⁄ jÓTTø£ÿ <Ûäs¡ ªPμ. Ç+<äT˝À ªPμ ãVæ≤s¡‘Z · #·˝≤+ø£+ á #·\sê•˝À
d
7
edüTÔ|ü]e÷D+ qeT÷Hê yÓ\T|ü\ ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~. nsTT‘˚ edüTÔe⁄ jÓTTø£ÿ |ü]e÷D+ eT]j·TT
düs¡|òüsê düeT‘Í\´+ qeT÷Hê˝ÀH˚ ìs¡íj·T+#·ã&ÉT‘·T+~. m|ü&ÉT #·\sê• jÓTTø£ÿ $\Te u≤Vü≤´+>±
ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~. n+fÒ $\Te yÓ\T|ü\ ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~. qeT÷Hê ª0μ ∫Vü≤ï+ n≥Te+{Ï
#·\sê•øÏ »‘· #˚jT· ã&ÉT‘·T+~. ‘·<ë«sê ìs¡sí TT+#˚ #·\sê• _Ûqï+>± ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î <Ûsä q¡ T
u≤Vü≤´+>± ìs¡sí TT+∫q≥¢sTT‘˚ n~ P #˚ dü÷∫+#·ã&ÉT‘·T+~.
0
1.7.2 dæúsê+ø£+ (Constant)

nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷, düeTdü´\˝Àq÷ #·*+#·ø,£ ˇπø $\Te ñqï sê•ì dæsú s¡ ê• ˝Ò<ë dæsú ê+ø£+
n+{≤s¡T. dæsú ê+ø£+ nìï dü+<äsê“¤\˝À ˇø£ dæsú y¡ TÓ qÆ $\Te\qT ø£*– ñ+≥T+~. kÕ<ës¡D+>± á
dæsú s¡ êX¯ó\qT a, b, c, yÓTT<ä˝q’… >∑Ts¡T\Ô qT ñ|üj÷Ó –+∫ $e]kÕÔsT¡ . ñ<ëVü≤s¡D≈£î 100, 200, 7P, 15Q,
0.5R yÓTT<ä˝q ’… sêX¯ó\T $\Te\T dæsú +¡ >± ñ+fÒ <ëìì j·÷<äè∫Ã¤ø£ dæsú s¡ ê• ˝Ò<ë |üsê$Trj·T dæsú s¡ ê•
n+{≤s¡T. dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ô|≥Tºã&ç Ç~ e&û¶˝Ò≥Tô|’ Ä<Ûës¡|ü&Éì ô|≥Tºã&ç, dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô $ìjÓ÷>∑+
Ä<ëj·TkÕúsTT, &çe÷+&ÉT kÕúsTTô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&É<äT, edüTÔe⁄ jÓTTø£ÿ <Ûäs¡ düTHêï nsTTq|ü&ÉT Çe˙ï
dæúsê+ø±\≈£î ñ<ëVü≤s¡D>± #Ó|üŒe#·TÃ. ô|’ yê{Ï˝À ñ<ëVü≤s¡D≈£î edüTÔe⁄ jÓTTø£ÿ <Ûäs¡ P düTHêï nsTTq|ü&ÉT
dæús¡yÓTÆq ªaμ &çe÷+&ÉT kÕúsTTì dü÷∫düT+Ô ~. &çe÷+&ÉT sπ K |ü≥+˝À x ` nø£å+ MT<ä <Ûäs¡qT, y nø£+å MT<ä
&çe÷+&ÉT #·÷|üã&ÉT‘·T+~. &çe÷+&ÉTπsK düs¡fiπ̄sK>±qT, eÁø£πsK>±qT ñ+&Ée#·TÃ. <Ûäs¡≈£î, &çe÷+&é≈£î
eT<Ûä´ s¡TD≤‘·àø£ $\Te dæús¡+>± ñqï|ü&ÉT &çe÷+&ÉT πsø£ düs¡fiπ̄sK>± ñ+≥T+~. <Ûäs¡≈£î, &çe÷+&ÉT≈£î
eT<Û´ä s¡TD≤‘·àø£ dü+øπ ‘·+ $\Te e÷s¡T‘·Tqï|ü&ÉT &çe÷+&ÉT sπ K eÁø£sπ K>± ñ+&ÉTqT kÕ<ës¡D+>±
&çe÷+&ÉTsπ K s¡TD≤‘·àø£ yê\TqT ø£*– ñ+≥T+~.
1.7.3 |üsê$Trj·T dæús¡sê• (Co-efficient or Parametric Constant)
ˇø£ düeTdü´˝À>±ì ˇø£ dü+<äs“¡ +¤ ˝À>±ì dæsú y¡ TÓ qÆ $\Te>∑\ sê•ì |üsê$Trj·T ˝Ò<ë j·÷<äè∫Ãø£
dæús¡sê• n+{≤s¡T. nsTT‘˚ y˚s=ø£ düeTdü´˝À >±ì, y˚s=ø£ dü+<äs¡“¤+˝À>±ì ásê• y˚s=ø£ $\TeqT
<Û]ä +#·e>∑\<äT. n+fÒ Äj·÷ dü+<äs“¡ +¤ ˝Àì |ü]dæ‘ú T· \ô|’ dæsú s¡ ê• $\Te Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D
α, β : e+{Ï$ |üsê$Trj·T dæs ú ¡ $\Te\T eTq+ Ç~ es¡≈î£ ù|s=ÿqï &çe÷+&ÉT düMTø£sD¡ +˝À Q = a -
d
bP, ≈£î&çyÓ’|ü⁄ >∑Ts¡TÔ ªbμ düV≤ü ` düeTs¡e

Δ +‘·yTÓ qÆ ˝Ò<ë |üsê$Trj·T dæsú ê+ø±ìï dü÷∫düT+Ô ~ ªbμ ∫Vü≤ï+
jÓTTø£ÿ $\Te qeT÷Hê <ë«sê ìs¡sí TT+#·ã&ÉT‘·T+~. eT]j·TT n+<äTe\¢ qeT÷Hê dæsú +¡ >± ñ+≥T+~.
|üsê$Trj·T dæsú ê+ø±ìï s¡TD≤‘·àø£ dü+øπ ‘·+ Ç∫Ãq|ü&ÉT Ç~ ˇø£ j·T÷ì{Ÿ˝À <Ûsä ¡ ô|s¡T>∑T<ä\qT dü÷∫düT+Ô ~
eT]j·TT Q ˝À |ü]e÷D+ ‘·>T∑ <Z \ä m+‘√ ‘Ó\T|ü⁄qT. dæsú ê+ø±\T eT]j·TT |üsê$Trj·T dæsú ê+ø±\qT
d
kÕ<ës¡D+>± Ç+^¢wßü nø£så ê\˝À a, b, c ˝Ò<ë α, β, γ, δ e+{Ï Á^≈£î nø£så ê\ <ë«sê dü÷∫+#·ã&É‘êsTT.
1.7.4 düMTø£s¡D≤\T (Equations)
düMTø£sD¡ ≤\T ãVüQeTTK Á|üj÷Ó »Hê\qT ø£*– ñ+{≤sTT. düMTø£sD¡ ≤\T dü«‘·+Á‘·+>± ì\ã&É>\∑ e⁄.
˝Ò<ë n$ ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï dü+ã+<Û+ä ø£*– ñ+{≤sTT. øÏw¢ yºü TÓ qÆ düeTdü´\ kÕ<Ûqä ˝À sπ U≤ ∫Á‘ê\≈£î
Á|ü‘êé÷ïj·÷\T>± düMTø£sD¡ ≤\T m+‘·>±H√ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. >∑D‘Ï · |ü]ø£\Œq Á|üø±s¡+ s¬ +&ÉT ;»
>∑D‘Ï · e´ø°øÔ s£ D¡ \T düe÷q+>± ñqï dæ‹ú ì düMTø£sD¡ + n+{≤s¡T. m|ü&ÉT düMTø£sD¡ ≤\T düe÷q‘·«+ ˝Ò<ë
8
ndüe÷q‘· <ë«sê dü+ã+<Û+ä ø£*– ñ+{≤jÓ÷ yê{Ïq ªdüMTø£sD¡ ≤\Tμ n+{≤s¡T. düMTø£sD¡ ≤\qT eTTK´+>±
eT÷&ÉT s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. n$ (1) ìs¡«#·q düMTø£s¡D≤\T (2) Á|ües¡ÔHê düMTø£s¡D≤\T (3)
düeT‘Í\´ |ü]dæ‹ú .
1.7.4.1 ìs¡«#·q düMTø£sD¡ ≤\T (Definitional Equations)
ìs¡«#·q düMTø£s¡D≤\T ¬s+&ÉT Á|ü‘êé÷ïj·T e´ø°Ôø£s¡D\ eT<Ûä´ düe÷q >∑T]Ô+|ü⁄qT @s¡Œs¡TkÕÔsTT.
eTs√ e÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ s¬ +&ÉT yπ̊s«s¡T e´ø°øÔ s£ D¡ \T ˇπø nsêΔìï ‘Ó*j·TCÒd,æ n$ düe÷q‘·« ∫Vü≤ï+
<ë«sê dü+ã+<Û+ä ø£*– ñ+{≤sTT. ø=ìï kÕs¡T¢ düe÷qyÓTqÆ düe÷q ∫Vü≤ï+ ªaμ ≈£L&Ü ã<äT\T>± ñ
|üj÷Ó –+#·ã&ÉT‘·T+~. ˇø£ düMTø£sD¡ ≤ìøÏ Çs¡TyÓ|’ ⁄ü \ >∑\ #·\sêX¯ó\T nìï #·\sêX¯ó\ dü+ã+<Ûë\≈£î
ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤ùdÔ n˝≤+{Ï düe÷q‘·«+ <ë«sê düMTø£sD¡ ≤\qT düT\uÛ+Ñ >± >∑T]Ô+#·e#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
bı<äT|ü⁄ (S), Ä<ëj·T+ (Y) eT]j·TT $ìjÓ÷>∑+ (C) eT<Û´ä e´‘ê´kÕìï á ÁøÏ+~ $<Û+ä >± düMTø£sD¡
s¡÷|ü+˝À e´ø°øÔ ]£ +#·e#·TÃ.
S = Y- C ˝Ò<ë Y = C + S
n<˚$<Û+ä >± ˝≤uÛ≤\T (Π), dü+düú yÓTT‘·Ô+ sêã&çøÏ (R), yÓTT‘·Ô+ e´j·÷ìøÏ (C) eT<Ûä´ ñ+&˚
e´‘ê´kÕìï ˝≤uÛ+Ñ (Π) n+{≤s¡T, Bìì ÁøÏ+~ $<Û+ä >± düMTø£sD¡ s¡÷|ü+˝À e´ø°øÔ ]£ +#·e#·TÃ.
Π = R- C
ãVæ≤s¡+>∑ Ä]Δø£ eédü˝ú À C≤rj·T<ëj·T+ (Y) R $ìjÓ÷>∑ e´j·T+ (C) G ô|≥Tºã&ç eéj·T+
(I) G Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ (G) G (m>∑TeT‘·T\T (X) ` ~>∑TeT‘·T\T (M). Bìì ÁøÏ+~ $<Û+ä >± düMTø£sD¡
s¡÷|ü+˝À e´ø°øÔ ]£ +#·e#·TÃ.
Y = C + I + G +(X-M)
1.7.4.2 Á|ües¡ÔHê düMTø£s¡D≤\T (Behavioural Equations)

s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä ñqï dü+ã+<Ûëìï $es¡+>±qT, ãVæ≤s¡‘Z +· >±qT e´ø°øÔ ]£ +#˚ düMTø£sD¡ ≤\qT
Á|ües¡ÔHê düMTø£s¡D≤\T n+{≤s¡T. Ç+<äT˝À |üs¡‘·+Á‘·sê• eT]j·TT dü«‘·+Á‘· #·\sê• düMTø£s¡D≤˝À
ñ+{≤sTT. n+fÒ |üs‘¡ +· Á‘· #·\sê•ì, dü«‘·+Á‘· #·\sê•ì $&ç$&ç>± $e]+#˚ düMTø£sD¡ eTì Á>∑V≤æ +#ê*.
|ü]o\q ñqï Á|ües¡qÔ e÷qe Á|ües¡qÔ ˝Ò<ë e÷qe Á|ües¡qÔ ø±ì~ ø±e#·TÃ.
ñ<ë : &çe÷+&ÉT #˚ùd edüTÔ |ü]e÷D+ (Q ) d
&çe÷+&ÉT |ü]e÷D+˝À e÷s¡TŒ\qT $X‚w¢ +æ #·e#·TÃ. edüTeÔ ⁄<Ûsä ¡ (P)˝À e÷s¡TŒ\T ø±s¡D+>±
yÓ’j·TøÏÔø£+>± edüTÔe⁄ jÓTTø£ÿ |ü]e÷D+˝À e÷s¡TŒ\ |òü*‘·+>± ˇø£ edüTÔe⁄ jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Œ‹Ô e´j·T+,
edüTeÔ ⁄ ñ‘·Œ‹Ô m˝≤ e÷s¡T‘·T+<äH˚ $wüj÷· ìï ÁøÏ+~ $<Û+ä >± düMTø£sD¡ ≤\ s¡÷|ü+˝À ù|s=ÿqe#·TÃ.
Qd = f(P)
C = g(Q)
ô|’ düMTø£sD¡ +˝À Q nH˚~ ˇø£ edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ &çe÷+&ÉT |ü]e÷D+, P nH˚~ edüTÔe⁄ <Ûäs¡ — C
d
9
nH˚~ edüTÔe⁄ jÓTTø£ÿ ñ‘·Œ‹Ô e´j·T+ eT]j·TT Q yÓTT‘·Ô+ edüTÔ ñ‘·Œ‹Ô |ü]e÷D+ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
1.7.4.3 düeT‘Í\´ dæ‹ú (Equilibrium Condition)
$_Ûqï ~X¯\˝À |üì#˚ùd s¬ +&ÉT #·˝≤+ø±\T düe÷qeTj˚T´ dæ‹ú ì düeT‘Í\´+ n+<äTs¡T. düeT‘Í\´+
ˇø£ $sêeTdæ‹ú düeT‘Í\´+ nH˚~ e÷s¡TŒ nedüs+¡ ˝Òì ˇø£ ìX¯Ã\yÓTqÆ dæ‹ú ì dü÷∫düT+Ô ~. Ä]Δø£ $X‚w¢ Dü ˝À
nH˚ø£ düeT‘Í\´ uÛ≤eq\T ñqï|ü{Ïø° eTq+ s¬ +&ÉT s¡ø±\ düeT‘Í˝≤´\ >∑T]+∫ e÷Á‘·yT˚ n<Û´ä j·Tq+
#˚dTü HÔ êï+ n$, bÕøÏøå £ düeT‘Í\´+, düeTÁ>∑ düeT‘Í\´+ ns¡XΔ Êg+˝À $düèÔ ‘·+>± ñ|üj÷Ó –+#˚ s¬ +&ÉT
bÕøÏøå £ düeT‘Í\´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q$. bÕøÏøå £ düeT‘Í\´ dæ‹ú ˝À ˇø£ edüTeÔ ⁄ &çe÷+&ÉT Ä edüTeÔ ⁄ <Ûsä ô¡ |’
Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. n˝≤π> Ä edüTeÔ ⁄ düô|¢’ ≈£L&Ü Ä edüTeÔ ⁄ <Ûsä ô¡ |’ e÷Á‘·yT˚ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
eT]j·TT e&û¶ πs≥TqT ô|+#·&É+ <ë«sê ˇø£ yÓ’|ü⁄ bı<äT|ü⁄ |ü]e÷D+ ô|]– eTs=ø£yÓ’|ü⁄ ô|≥Tºã&ç |ü]e÷D+
‘·–Z, bı<äT|ü⁄ (S), ô|≥Tºã&ÉT\T (I) düe÷q+ ne⁄‘êsTT. M{Ïì düMTø£sD¡ s¡÷|ü+˝À ÁøÏ+~ $<ä+>±
ù|s=ÿqe#·TÃ.
Qd = Qs
S =I
bÕøÏåø£ düeT‘Í\´ |ü<äΔ‹ ªªÇ‘·s¡ n+XÊ\˝À e÷s¡TŒ ñ+&É<äTμμ nqï Á|üy˚Tj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ
+≥T+~. Ç‘·s¡ n+XÊ\T e÷s¡≈î£ +&Ü ñqï|ü&˚ á $X‚w¢ Dü Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+~. edüTeÔ ⁄ &çe÷+&ÉT
|ü]e÷D+, dü|j ¢ü TY |ü]e÷D+ s¬ +&ÉT düe÷q+>± ñqï|ü&ÉT e÷¬sÿ{Ÿ düeT‘Í\´ |ü]dæ‹ú ˝À ñ+&ÉTqT n<˚
$<Ûä+>± bı<äT|ü⁄ kÕúsTT eT]j·TT ô|≥Tºã&ç kÕúsTT düe÷q+>± ñqï|ü&ÉT dü+eè‘· Ä]úø£ eédüú düeT‘Í\´
dæ‹ú ˝À ñ+≥T+~. Ç≥Te+{Ï düeT‘Í\´dæ‘ú T· \qT ìs¡«#·q dæ‘ú T· \T Á|ües¡qÔ düs[¡ dü÷∫+#·e⁄ n+<äTe\¢
ô|q’ $e]+∫q düeT‘Í\´ dæ‘ú T· \T á bÕøÏøå £ düeT‘Í\´dæ‹ú es¡+Z ˝À eØZø]£ +#ês¡T.
7. #·\sê• uÛ≤eqqT ‘·–q ñ<ëVü≤s¡D‘√ ìs¡«∫+#·+&ç.
..........................................................................................................................................
8. $$<Ûä s¡ø±\ #·\sêX¯ó\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.

..........................................................................................................................................
9. dæsú ê+ø£+ uÛ≤eqqT ‘·–q ñ<ëVü≤s¡D‘√ ìs¡«∫+|ü⁄eTT.

..........................................................................................................................................
10. $$<Ûä s¡ø±\ düMTø£sD¡ ≤\qT >∑T]+∫ $e]+#·TeTT.

..........................................................................................................................................
1.8 kÕsê+X¯+
á uÛ≤>∑+˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\ ñ|üjÓ÷>∑+ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·qT eTq+ ‘Ó\TdüT≈£îHêïeTT.
|ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\˝À ¬s+&ÉT s¡ø±\T ñHêïsTT. >∑DÏ‘· |ü<äΔ‘·T\T eT]j·TT Ä]Δø£ $X‚¢wüD˝À
10
ñ|üjÓ÷–+#·>∑\>∑D≤+ø£ |ü<äΔ‘·T\T. >∑DÏ‘· eT]j·TT >∑D≤+ø£ |ü<äΔ‘·T\T ns¡ΔXÊg n<Ûä´j·THêìï K∫Ã‘·yÓTÆq
uÛÖ‹ø£ XÊg+ eT]j·TT s¡kÕj·Tq XÊÁkÕÔ\ e÷~]>± K∫Ã‘·yTÓ qÆ XÊg+>± e÷]ÃHêsTT. >∑D‘Ï +· ˝À Á|üyT˚ j·÷\T,
neø£\Hê\T, düeTø£\q+, e÷Á‹ø£\T yÓTT<ä˝q’… $ eT]j·TT >∑D≤+ø£ XÊgeTT˝À Á>±|ò\t T, ∫Á‘·|{ü ≤\T,
øπ +Á<äkÕúq|ü⁄ ø=\‘·\T, $düsÔ D¡ ≤\T, düV≤ü dü+ã+<Û+ä eT]j·TT Á|ü‹>∑eTD $X‚w¢ Dü e+{Ï nH˚ø£ kÕ<ÛHä ê\
\uÛ´Ñ ‘·‘√ |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \qT ñ|üj÷Ó –+#·&ÜìøÏ ns¡Δ XÊÁkÕÔìøÏ n<äq|ü⁄ Á|üj÷Ó »Hê\T n+~düTHÔ êïsTT.
nsTTq|üŒ{Ïø° ns¡úXÊgeTT˝À #ê˝≤ eT+~ ÄsYº‡ $<ë´s¡Tú\≈£î >∑DÏ‘·+ eT]j·TT >∑D≤+ø±\T ‘Ó*j·Te⁄.
yê{Ïì ns¡Xú Êg+˝À ñ|üj÷Ó –+#·&+É ø£w+ºü n+‘˚ø±ø£ kÂ\uÛ´Ñ + ø=s¡≈î£ >∑D‘Ï · XÊg+ eT]j·TT >∑D≤+ø£
|ü<‘Δä T· \T düsfi¡ +¯ >± ñqï|üŒ{Ïø° ns¡Xú Êg $X‚w¢ Dü ˝À ì»J$‘·+˝À yê{Ï ñ|üj÷Ó >∑+ |ü]$T‘·+>± ñ+≥T+~.
>∑D‘Ï +· kÂ\uÛ´Ñ + ø√dü+ s¡÷bı+~+∫q Á|üyT˚ j·÷\T ns¡Xú Êg+˝À nìï dü+<äsê“¤\˝ÀqT n$ yêdü$Ô ø£‘q· T
Á|ü‹_+_+#·e⁄. ns¡úXÊgeTT˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ eTTKýÓTÆq uÛ≤eq\T $]$>± yê&ÉTø£˝À #·\sêX¯ó\T,
dæúsê+ø±\T, bÕs¡$T‘·T\T, düMTø£s¡D≤\T yÓTT<ä˝…’q$ ñHêïsTT.
1.9 MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç - qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T

1. |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\˝À uÛ≤>±\T >∑DÏ‘·+ eT]j·TT >∑D≤+ø£ XÊg+.
2. ns¡Δ XÊgeTT ˇø£ kÕe÷õø£ XÊg+ ªªe÷qe⁄ì n|ü]$T‘·yTÓ qÆ ø√]ø£\≈£î Á|ü‘êé÷ïj·T Á|üj÷Ó »Hê\Tqï
|ü]$T‘· kÕ<ÛHä ê\≈£î ñ+&˚ dü+ã+<Û+ä |ü≥¢ e÷qe Á|ües¡qÔ n<Û´ä j·Tqy˚T ns¡Xú Êg+μμ.
3. yêdüÔe Á|ü|ü+#· |ü]dæú‹ jÓTTø£ÿ düs¡∞ø£è‘· dü+düÿs¡DqT Ä]Δø£ qeT÷Hê>± ìs¡«∫+#·e#·TÃ. ñ<ë
: &çe÷+&ÉT dü÷Á‘·+ ˇø£ y˚fi¯ Ä]Δø£ dæ<ëΔ+‘·eTTqT >∑DÏ‘· düMTø£s¡D˝À Á|ü<ä]ÙùdÔ <ëìì >∑DÏ‘·
qeT÷Hê n+{≤s¡T.
4. ns¡úXÊÁkÕÔìøÏ e]Ô+#˚ eTTKýÓTÆq >∑DÏ‘· kÕ<ÛäHê\T, dü+K´\T, ∫Vü‰ï\T düMTø£s¡D≤\T, ø£\D>∑DÏ‘·+,
dü÷∫ø£\T yÓTT<ä˝q’… $.
5. ns¡úXÊg+˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\ Á|üjÓ÷»Hê\T.
1. á |ü<äΔ‘·T˝À¢ yê&˚ uÛ≤wü ≈£î¢|üÔ+>±, ì]›wüº+>± ñ+≥T+~.
2. á |ü<‘Δä T· \T kÕ<ës¡D eT]j·TT e÷s¡T‘·Tqï n+XÊ\qT $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉTqT.
6. ns¡ΔXÊg+˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\ ˝ÀbÕ\T `
1. >∑D‘Ï · K∫Ã‘·yTÓ qÆ |ü]e÷D+˝À ø=\e˝Òì nìï Ä]Δø£ düeTdü´\≈£î e]Ô+#·<Tä . ñ<ëVü≤s¡D≈£î
Á|üj÷Ó »q+, e´≈£î\Ô eT<Û´ä Á|üj÷Ó »Hê\ b˛*ø£, $\Te\ rs¡TŒ\T.
7. ˇπø düeTdü´˝À nH˚ø£ $\TeqT <Û]ä +#·>\∑ sê•ì #·\sê• n+{≤s¡T. n+fÒ ˇπø düeTj·T+˝À ≈£L&Ü
á sê• $\Te e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î <Ûsä ¡ (P), e´j·T+ (C) sêã&ç (R) yÓTT<ä˝…’q$.
8. #·\sêX¯ó\T s¬ +&ÉT s¡ø±\T n$ (1) n+‘·s‘Z¡ · #·\sê• (2) ãVæ≤s¡‘Z · #·\sê• ñ<ë : Qd = a – bP
Ç+<äT˝À Q n+‘·s‘Z¡ · #·\sê• ˝Ò<ë |üs‘¡ +· Á‘· #·\sê• eT]j·TT ªPμ ãVæ≤s¡‘Z · #·\sê• ˝Ò<ë
d
dü«‘·+Á‘· #·\sê•.
11
9. nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷, düeTdü´\˝Àq÷ #·*+#·ø,£ ˇπø $\Te ñqï sê•ì dæsú s¡ ê• n+{≤s¡T. ñ
<ëVü≤s¡D≈£î 100, 200, 7P, 15Q yÓTT<ä˝…’q$. ˇø£ düeTdü´˝À>±ì, ˇø£ dü+<äs¡“¤+˝À>±ì dæús¡yÓTÆq
$\Te>∑\ sê•ì |üsê$Trj·T dæsú s¡ ê•˝Ò<ë >∑TDø£+ n+{≤s¡T.
10. m|ü&ÉT düMTø£sD¡ ≤\T düe÷q‘·«+ ˝Ò<ë ndüe÷q‘· <ë«sê dü+ã+<Û+ä ø£*– ñ+{≤jÓ÷ yê{Ïì
ªdüMTø£sD¡ ≤\Tμ n+{≤s¡T. eTTK´+>± eT÷&ÉT düMTø£sD¡ ≤\T ñHêïsTT. n$ (1) ìs¡«#·q düMTø£sD¡ ≤\T
(2) Á|ües¡ÔHê düMTø£s¡D≤\T (3) düeT‘Í\´ dæú‹.
1.10 qeT÷Hê |üØøå± Á|üXï¯ \T

I. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T10 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ sêj·T+&ç.
1. ˇø£ qeT÷HêqT ìs¡«∫+∫, ns¡XΔ Êg+˝À qeT÷Hê\ ñ|üj÷Ó >±\qT #·]Ã+#·TeTT.
2. Ä]Δø£ qeT÷Hê eT]j·TT >∑DÏ‘· qeT÷Hê eT<Ûä´ ‘˚&ÜqT $e]+#·TeTT.
3. düMTø£sD¡ + n+fÒ @$T{Ï? ns¡XΔ Êg+˝Àì $$<Ûä s¡ø±\ düMTø£sD¡ ≤\qT #·]Ã+#·+&ç.
4. düeT‘Í˝≤´ìï ìs¡«∫+∫, ns¡XΔ Êg+ qT+&ç ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D‘√ $e]+#·+&ç.
II. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T 30 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ sêj·T+&ç.
1. ns¡ΔXÊg+˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<äΔ‘·T\ ÁbÕeTTK´‘·qT, |ü]~Ûì eT]j·TT |ü]$T‘·T\qT #·]Ã+#·+&ç.
2. Ä]Δø£ XÊg+˝À >∑DÏ‘· eT]j·TT >∑D≤+ø£ |ü<äΔ‘·T\ ñ|üjÓ÷>∑+ jÓTTø£ÿ Á|üjÓ÷»Hê\qT eT]j·TT
˝ÀbÕ\qT #·]Ã+#·+&ç.
3. ‘·–q ñ<ëVü‰s¡D\‘√ #·˝≤+ø£+ dæsú ê+ø£+ eT]j·T bÕsê$T‘·T\ uÛ≤eq\qT $e]+#·+&ç
4. ‘·–q ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $$<Ûä düMTø£sD¡ ≤\qT ù|s=ÿq+&ç.
III. Äu…®øÏºyé Á|üX¯ï\T:
A. ãVüQfi¯ m+|æø£ Á|üXï¯ \T eT]j·TT düe÷<ÛëqeTT\T
1. ÁøÏ+<ä yê{Ï˝À @~ >∑DÏ‘· kÕ<Ûäq+ ø±<äT ( )
m)neø£\q+ _) düeTø£\q+ dæ) e÷Á‹ø£ ;Jj·T |ü<‹Δä &ç) øπ +Á<äkÕúq|ü⁄ ø=\‘·\T
2. $_Ûqï $\Te\qT rdüTø√>∑\ |ü]e÷D≤ìï @eT+{≤s¡T. ( )
m) dæsú ê+ø£+ _) #·˝≤ø£+ø£+ dæ) ø=\ã<ä› &ç) yê\T
3. Qd = a – bP nH˚ kÕ<ës¡D &çe÷+&ÉT düMTø£sD¡ + >∑T]+∫ øÏ+~ yê{Ï˝À @~ ì»+ ( )
m) yê\T <ÛHä ê‘·àø£+>± ñ+≥T+~ _) n+‘·sêj·T+ Á|ü‹≈£L\+>± ñ+≥T+~
dæ) Q n+‘·s‘Z¡ · #·\sê•
d
&ç) Q ãVæ≤s¡‘Z · #·\sê•
d
12
4. Y = C + I + G +(X-M) dü÷∫+#˚~
(m) s¬ +&ÉT s¡+>±\ Ä]Δø£ eédüú (_) eT÷&ÉT s¡+>±\ Ä]Δø£ eédüú
(dæ) ãVæ≤s¡+>∑ Ä]Δø£ eédüú (&ç) dü+eè‘· Ä]Δø£ eédüú
düe÷<ÛëHê\T: 1) dæ 2) &ç 3) dæ 4) dæ
B. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) Π=R-C (m) ‘·‘·‡eT
_) Y = f(X) (_) düeT‘Í\´ ìã+<Ûqä
dæ) Qd = Qs (dæ) ìs¡«#·q düMTø£sD¡ +
&ç) Ya = C + I (&ç) Á|ües¡ÔHê düMTø£s¡D+
düe÷<ÛëHê\T: m) dæ _) &ç dæ) _ &ç) m
C. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. nH˚~ yêdüÔe Á|ü|ü+#· |ü]dæú‘·T\ jÓTTø£ÿ düs¡∞ø£è‘· Á|ü<äs¡Ùq.
2. n+‘·s‘Z¡ · #·\sê• jÓTTø£ÿ $\Te\T eédüúqT ìs¡ísTTkÕÔsTT.
3. ãVæ≤s¡‘Z · #·\sê• jÓTTø£ÿ $\Te\T eédüúqT ìs¡ísTTkÕÔsTT.
4. dæsú ê+ø£+ #·˝≤+ø£+˝À #˚]q|ü&ÉT Bìì ‘·s#¡ T· >± n+{≤s¡T.
düe÷<ÛëHê\T: 1) ˇø£ qeT÷Hê 2) ˝À|ü\ 3) yÓ\T|ü\ 4) bÕs¡dsúæ ê+ø£+
1.11 |ü<äø√X¯+
1. #·˝≤+ø£+ : #·˝≤+ø£+ ˇø£ düeTdü´˝À yπ̊s«s¡T $\Te\qT ø£*– ñ+≥T+~.
2. dæsú ê+ø±\T : nìï dü+<äsê“¤\˝À ˇø£ dæsú y¡ TÓ qÆ $\TeqT ø£*– ñ+{≤sTT.
3. n+‘·s‘Z¡ · #·\sê• : ˇø£ #·˝≤+ø£+ jÓTTø£ÿ $\TeqT <ëì qeT÷Hê ˝À|ü\ ìs¡sí TT+|üã&ç‘˚ <ëìì
n+‘·s‘Z¡ · #·\sê• n+{≤s¡T.
4. ãVæ≤s¡‘Z · #·\sê• : ˇø£ #·˝≤+ø£+ jÓTTø£ÿ $\Te\T <ëì qeT÷Hê Äe\ ìs¡sí TT+|üã&ç‘˚ <ëìì
ãVæ≤s¡‘Z · #·\sê• n+{≤s¡T.

1. Alpha Chiang: Fundamental Methods of Mathematical Economics.
2. R. G. D. Allen: Mathematical Analysis for Economists.
3. Mehta and Medhani: Mathematics for Economists.

13
uÛ≤>∑+` 2 : Á|üyT˚ j·÷\T ` sπ Fj·T, es¡,Z |òTü q Á|üyT˚ j·÷\ jÓTTø£ÿ
Á>±|ò\t T eT]j·TT düMTø£sD¡ ≤\T
$wüj·TÁø£eT+
2.0 \øå±´\T
2.1 |ü]#·j·T+
2.2 dü$T‹, ø±Øºõj·THé \ã›eTT eT]j·TT dü+ã+<Ûä+ jÓTTø£ÿ uÛ≤eq\T
2.3 Á|üy˚Tj·÷\ uÛ≤eq eT]j·TT s¡ø±\T
2.3.1 ãVüQ|ü~ Á|üyT˚ j·TeTT
2.3.1.1 dæús¡ Á|üy˚Tj·TeTT
2.3.1.2 πsFj·T Á|üy˚Tj·TeTT
2.3.1.3 es¡Z Á|üy˚Tj·TeTT
2.3.1.4 |òüTq Á|üy˚Tj·TeTT
2.3.1.5 ø£s¡D°j·T Á|üy˚Tj·TeTT
2.4 kÕsê+X¯+
2.7 |ü<äø√X¯+
2.8 #·<äe<ä–q Á>∑+<∏ë\T
2.0 \øå±´\T
á uÛ≤>∑+qT nuÛ´Ñ dæ+∫q ‘·sT¡ yê‘·, MTs¡T:
• dü$T‹ jÓTTø£ÿ uÛ≤eq\T, ø±Øºõj·THé \ã›eTT jÓTTø£ÿ düsã+<ÛäeTT eT]j·TT Á|üy˚Tj·TeTT <ëì
jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘· >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√>∑\s¡T.
• $$<Ûä s¡ø±˝…q’ sπ Fj·T eT]j·TT sπ Fj˚T‘·s¡ Á|üyT˚ j·÷\qT m˝≤ nq«sTT+#ê˝À ns¡+Δ #˚dTü ø√>∑\s¡T.
• $$<Ûä s¡ø±\ Á|üyT˚ j·÷\ düMTø£sD¡ ≤\qT eT]j·TT yê{Ï jÓTTø£ÿ sπ U≤∫Á‘ê\qT ^j·T>∑\s¡T.
• πsFj·T, es¡Z eT]j·TT |òüTq Á|üy˚Tj·÷\qT Ä]úø£XÊÁdü+˝À nq«sTT+#·T≥qT $X‚¢wæ+#·>∑\s¡T.
2.1 |ü]#·j·T+
Á|üy˚Tj·÷\T Ä]Δø£XÊÁdüÔ+˝À >∑DÏ‘· |ü<äΔ‘·T\ jÓTTø£ÿ eTTKýÓTÆq nqTes¡ÔHê˝À¢ ˇø£{Ï. m|ü⁄&Ó’‘˚
14
s¬ +&ÉT #·ss¡ êX¯ó\≈£î ø±s¡D ` Á|üu≤Û e |ü<‹Δä ˝À dü+ã+<Û+ä ø£*– ñ+≥T+<√, n|ü⁄Œ&ÉT Ä s¬ +&ÉT #·ss¡ êX¯ó
\ eT<Û´ä ÁøÏj÷· ‘·àø£ dü+ã+<Û+ä ñ+≥T+~ nì #Ó|Œü e#·TÃ. ˇø£ edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ Á|üj÷Ó »q+ <ëìì $ìjÓ÷–+#˚
|ü]e÷D≤\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+<äì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. ˇø£ edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ &çe÷+&é eT]j·TT düô|¢’ |ü]e÷D+
<ëì jÓTTø£ÿ <Ûäs¡ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ˇø£ edüTÔe⁄ jÓTTø£ÿ ñ‘·Œ‹Ô e´j·T+, <ëì jÓTTø£ÿ ñ‘·Œ‹Ô kÕúsTTì
ã{Ïº ñ+≥T+~. ˇø£ dü+düú jÓTTø£ÿ ˝≤uÛ≤\T, Ä edüTeÔ ⁄ ô|q’ #˚dqæ Ks¡TÃ eT]j·TT Ä<ëj·T+ ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç
ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢ á Ä]Δø£ #·ss¡ êX¯ó\˙ï ˇø£ <ëì‘√ ˇø£{Ï dü+ã+<Û+ä ø£*– ñ+{≤sTT. á #·ss¡ êX¯ó
\ eT<Û´ä ÁøÏj÷· ‘·àø£ dü+ã+<Û+ä jÓTTø£ÿ uÛ≤eqqT ‘Ó\TdüTø√e{≤ìøÏ eTq+ Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ uÛ≤eqqT
‘Ó\TdüTø√yê*. ø±˙, Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ uÛ≤eq eT]j·TT $$<Ûä s¡ø±\ Á|üyT˚ j·÷\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ,
dü$T‹, ø±Øºõj·THé \ã›eTT eT]j·TT dü+ã+<Û+ä nH˚ uÛ≤eq\ >∑T]+∫ ø=+‘· ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&É≥+
nedüs+¡ . n+<äTe\¢ á uÛ≤eq\qT Ä]Δø£ XÊÁdü+Ô ˝À Á|üyT˚ j·÷\T, yê{Ï nqTes¡HÔ ê\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îH˚
eTT+<äT ≈£î¢|üÔ+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
1. Á|üyT˚ j·T+ nH˚ uÛ≤eqqT ìs¡«∫+#·+&ç.
..........................................................................................................................................
2.2 dü$T‹, ø±Øºõj·THé \ã›eTT eT]j·TT dü+ã+<Û+ä jÓTTø£ÿ uÛ≤eq\T

dü$T‹ nH˚~ u≤>± ìs¡«∫+#·ã&çq, $•wüyº TÓ qÆ edüTeÔ ⁄\ düe÷Vü‰s¡+. nìï ªkÕqT≈£L\ |üPsêí+ø±\
dü$T‹μ, ªnìï ãTTD |üPsêí+ø±\ dü$T‹μ, ªn#·TÃ\ dü$T‹μ, ªÇ+^¢wßü es¡eí ÷\\T, ª¬s+&ÉT ìcÕŒøÏøå £ bÕ∫ø£\qT
<=]¢+∫q|ü⁄&ÉT, yê{Ï eTTU≤\˝À Á|ü‹eTTK+ô|’ 1 qT+&ç 6 es¡≈î£ e#˚Ã dü+K´\ dü$T‹μ yÓTT<ä˝q’… $
dü$T‹ jÓTTø£ÿ ñ<ëVü≤s¡D\T. ˇø£ y˚fi¯ eTq≈£î ¬s+&ÉT yπ̊s«s¡T dü$T‘·T\T \_Û+∫qf…Æ¢‘˚, ñ<ëVü≤s¡D≈£î
eTqeTT yÓTT<ä{Ï dü$T‹ qT+&ç yÓTT<ä{Ï eT÷\ø£+ s¬ +&Ée dü$T‹ qT+&ç s¬ +&Ée eT÷\ø£+ ø£*|æ Áø£eTj·TT>∑à‘·qT
@s¡Œs¡#·e#·TÃqT.
ˇø£ dü$T‹˝À Áø£eTj·TT>±à\˙ï ñqïf…‘¢Æ ˚ <ëìq ø±Øºõj·THé \_› dü$T‹ – p nì n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D : yÓTT<ä{Ï dü$T‹ jÓTTø£ÿ dü+K´\T: X R 1,2,3,4,5,6
s¬ +&Ée dü$T‹ jÓTTø£ÿ dü+K´\T: Y R 1,2,3,4,5,6 á s¬ +&ÉT dü$T‘·T\qT Çe«>± #·÷ùd,Ô
ø±Øºõj·THé ñ‘·Œ‹Ô dü$T‹ì á ÁøÏ+~ $<Û+ä >± @s¡Œs¡#e· #·TÃ.
⎧ (1,1) (1,2) (1,3) (1,4) (1,5) (1,6) ⎫
⎪(2,1) (2,2) (2,3) (2,4) (2,5) (2,6)⎪⎪
⎪
⎪⎪(3,1) (3,2) (3,3) (3,4) (3,5) (3,6) ⎪⎪
P=X × Y ⎨ ⎬
⎪(4,1) (4,2) (4,3) (4,4) (4,5) (4,6)⎪
⎪(5,1) (5,2) (5,3) (5,4) (5,5) (5,6) ⎪
⎪ ⎪
⎩⎪(6,1) (6,2) (6,3) (6,4) (6,5) (6,6) ⎭⎪
15
á ø±Øºõj·THé \_› dü$T‹˝À 6 I 6 R 36 Áø£eTj·TT>±à\T ñHêïsTT. á 36 Áø£eTj·TT>±à\T X
– Y ‘·\eTT jÓTTø£ÿ Hê\Ze bÕ<äeTT˝À #·Tø£ÿ\T ˝Ò<ë _+<äTe⁄\qT dü÷∫+#·e#·TÃ. á yÓTT‘·+ Ô \_› jÓTTø£ÿ
dü$T‹ qT+&ç eTqeTT ø=+‘· ìã+<Ûqä qT ìπs•› +#·e#·TÃ. Ç∫Ãq ìã+<Ûeä TT dü+‘·è|æ|Ô ]ü #˚ Áø£eTj·TT>±à\T,
ø±Øºõj·THé \_›˝À, ˇø£ uÛ≤>∑+ ˝Ò<ë ñ|üd$ü T‹. á ñ|ü dü$T‹ì ªdü+ã+<Ûeä TTμ n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î,
yÓTT<ä{Ï bÕ∫ø£ eT]j·TT ¬s+&Ée bÕ∫ø£ jÓTTø£ÿ $\Te\ yÓTT‘·Ô+ 6 ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+&Ü\ì ˇø£
ìã+<Ûqä qT rdüT≈£î+<ë+. Bìì ∫Vü‰ï\˝À, X + Y > 10 >± ù|s=ÿqe#·TÃ. á ìã+<Ûqä qT dü+‘·è|æÔ |ü]#˚
Áø£eTj·TT>±à\T (4,6) (5,5) (5,6) (6,4) (6,5) eT]j·TT (6,6). á Áø£eTj·TT>±à\qT |òe¢ü sY Áu≤¬ø≥¢˝À ñ+∫
M{Ïì dü+ã+<Û+ä nì n+<ëeTT. á dü+ã+<Û+ä ø±Øºõj·THé \_› dü$T‹ p = x + y jÓTTø£ÿ ñ|ü dü$T‹.
R ⊆ p R {X IY}/ x + y> 10 = {(4,6) (5,5) (5,6) (6,4) (6,5) and (6,6)}
sπ U≤ ∫Á‘·+: 2.1
Y
(4, 6) (5, 6)
6 * * * (6, 6)
5 * * (6, 5),
4 (5, 5) * (6, 4)
3
2
1
-X 0 1 2 3 4 5 6 X
-Y
ô|q’ Çe«ã&çq ñ<ëVü≤s¡D˝À, X $\Te 4 $TqVü‰, Ç‘·s¡ nìï X`$\Te\≈£î, ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe
Y`$\Te\T ñHêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, 5 jÓTTø£ÿ X`$\Te ø√dü+, (5,5) eT]j·TT (5,6) e+{Ï s ¬ +&ÉT Y
`$\Te\T ñHêïsTT. n<˚ $<Û+ä >± 6 jÓTTø£ÿ X`$\Te≈£î, (6,4) (6,5) eT]j·TT (6,6) e+{Ï eT÷&ÉT
Y`$\Te\T ñHêïsTT. X = Y, nH˚ eTs=ø£ ìã+<Ûq ä qT rdüT≈£î+<ë+. á ìã+<Ûqä qT dü+‘·è|æ|Ô ]ü #˚
Áø£eTj·TT>±à\T Ç$, (1,1) (2,2) (3,3) (4,4) (5,5) (6,6) Ç<˚ ø±Øºõj·THé \_› dü$T‹ jÓTTø£ÿ ñ|üd$ü T‹.
R ⊆ p = {x × y}/ x = y ={(1,7)
(2,2) (3,3) (4,4) (5,5) (6,6)}
á Áø£eTj·TT>±à\T X –Y ‘·\eTT˝Àì Hê\Ze bÕ<äeTT˝À dü÷∫+#·e#·TÃ.
16
ø±Øºõj·THé \ã›eTT :
sπ U≤ ∫Á‘·+`2.2: ø±Øºõj·THé \ãΔ+
+Y
6 * (6, 6)
5 * (5, 5)
4 * (4, 4)
3 * (3, 3)
2 * (2, 2)
1 * (1, 1)
-X 0 1 2 3 4 5 6 +X
-Y
eTTqT|ü{Ï dü+ã+<ÛëìøÏ _Ûqï+>± á dü+ã+<Û+ä jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤eeTTqT eT]j·TT ÁbÕeTTK´‘·qT #·]Ã<ë›+.

2. dü$T‹ nH˚ |ü<ëìï ìs¡«∫+#·+&ç.
..........................................................................................................................................
3. MTs¡T ø±Øºõj·THé \_› dü$T‹ì m˝≤ bı+<äT‘ês¡T?
..........................................................................................................................................
2.3 Á|üyT˚ j·T+ uÛ≤eq eT]j·TT <ëì s¡ø±\T

ø±Øºõj·THé \_› dü$T‹ jÓTTø£ÿ ñ|ü dü$T‹ nsTTq ô|’ dü+ã+<Û+ä ˝À, Á|ü‹ Y ` $\Te, ˇø£ X
` $\Te‘√ eT]j·TT ø±Øºõj·THé \_› jÓTTø£ÿ á ñ|ü`dü$T‹˝À (ø=+‘· uÛ≤>∑+‘√) dü+ã+<Û+ä ø£*–
ñ+≥T+~. Bìì ªÁ|üyT˚ j·T+μ n+{≤s¡T. n+<äTe\¢, Á|ü‹ X ` $\Te≈£î ˝Ò<ë ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe X `
$\Te\≈£î, ˇø£ dü+ã+<Û+ä ˝À ˇπø Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ Y ` $\Te ñ+fÒ, Ä ì]›wºü dü+ã+<Ûëìï ªÁ|üyT˚ j·T+μ
n+{≤s¡T. ø±ì#√, Ç~ dü+ã+<ÛäeTT e÷Á‘·y˚T. ø±ã{Ïº, ˇø£ Á|üy˚Tj·TeTT, dü+ã+<Ûä+ jÓTTø£ÿ Á|ü‘˚´ø£
dü+<äs“¡ +¤ . yÓTT<ä{Ï ñ<ëVü≤s¡D˝Àì dü+ã+<Û+ä ˇø£ Á|üyT˚ j·T+ ø±<äT. Ç~ dü+ã+<Û+ä e÷Á‘·yT˚ . eTs√ yÓ|’ ⁄ü
s¬ +&Ée ñ<ëVü≤s¡D˝Àì dü+ã+<Ûeä TT ˇø£ Á|üyT˚ j·T+ ne⁄‘·T+~. ˇø£ Á|üyT˚ j·T+, Y = f (X) #˚ dü÷∫+#·ã&ç‘,˚
<ëìì e÷´|æ+>¥ (Á|ü<X˚ e¯ TT≈£î, yê´|æøÔ Ï >∑\ dü+ã+<Û+ä ) ˝Ò<ë Á{≤qŒ¤syY T˚ wüHé (e÷s¡TŒ) nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔsT¡ ,
á s¬ +&ÉT |ü<ë\T ˇø£ $\TeqT eTs=ø£ $\Te‘√ nqTã+~Û+#˚ #·s´¡ qT dü÷∫kÕÔsTT.
á y=f(x) nH˚ ÁøÏj÷· ‘·àø£ e´ø°øÔ s£ D¡ ˝À ,ªf μ nø£så êìï e÷´|æ+>¥ ìj·TeT+ e˝… ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃ,
Bì <ë«sê X ` dü$T‹ Y ` dü$T‹øÏ e÷´|t (e÷s¡TŒ, s¡÷bÕ+‘·s+¡ ) #˚jT· ã&ÉT‘·T+~. eTq+ Bìì
f : X ⇒ Y nì ≈£L&Ü Áyêj·Te#·TÃ. Y=f(X) nH˚ ÁøÏj·÷‘·àø£ e´ø°Ôø£s¡D, X eT]j·TT Y øÏ dü+ã+~Û+∫q
kÕ<Ûës¡D yêø£éTT e÷Á‘·yT˚ eT]j·TT Ç~ e÷´|æ+>¥ jÓTTø£ÿ ì]›wºü ìj·Te÷ìï dü÷∫+#·<Tä . á uÛ≤eqqT
17
$e]+#·&ÜìøÏ |æ+&ç $T\T¢˝Àì Á¬>’+&ç+>¥ yÓTw”HéqT ñ<ëVü≤s¡D>± rdüT≈£î+<ë+. Á¬>’+&ç+>¥ yÓTw”Hé qT+&ç
eTq+ _j·T´+, s¡yê«, _j·T´|ü⁄ |æ+&ç eT]j·TT _j·T´+ e]àôd*¢ e+{Ï $$<Ûä s¡ø±\ ñ‘·Œ‘·T\Ô qT bı+<äe#·TÃ.
á $<Û+ä >± _j·T´+ (X), ÇqTŒ{Ÿ nsTT‘˚, _j·T´|ü⁄ s¡e«, _j·T´|ü⁄ |æ+&ç eT]j·TT _j·T´|ü⁄ e]àôd*¢ (Y)
ne⁄{Ÿ|⁄ü {Ÿ ø±e#·TÃ. _j·T´+ qT+&ç $$<Ûä s¡ø±\ ñ‘·Œ‹Ôì bı+<ä&+É ø√dü+, eTq+ düsT¡ u› ≤≥T #·Áø£+qT
j·T+Á‘·+ jÓTTø£ÿ m&ÉeT yÓ’|ü⁄q yπ̊s«s¡T kÕúHê˝À¢ e]Ô+|ü #˚dü÷Ô, $$<Ûä kÕúsTT˝À¢ ˇ‹Ô&çì Çyê«*. #·Áø£+
_–+#·&+É ˝Ò<ë e<äT\Tø√e&É+ e+{Ï $_Ûqï kÕúHê\qT e÷´|æ+>¥ ìj·Te÷\T n+{≤s¡T. nsTT‘˚, eTq+
e÷´|æ+>¥ jÓTTø£ÿ $_Ûqï ìj·Te÷*ï dü÷∫+#˚ $$<Ûä s¡ø±˝…q’ Á|üyT˚ j·÷\qT |ü]o*<ë›+.
$düèÔ ‘·+>±, Á|üyT˚ j·÷\qT s¬ +&ÉT esêZ\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ. n$ ;Jj·T eT]j·TT ;Jj˚T‘·s¡
Á|üy˚Tj·÷\T. M{Ïì bÕs¡<äs¡Ùø£ Á|üy˚Tj·÷\T nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T. eT∞fl á ;Jj·T Á|üy˚Tj·÷\qT,
ãVüQ|ü<äT\ Á|üy˚Tj·T (Polynomial), ø£s¡D°j·T (Rational) Á|üy˚Tj·TeTT nì $uÛÑõ+#·e#·TÃ. bÕ© (Poly)
nH˚ |ü<ëìøÏ ª#ê˝≤μ nì ns¡+ú eT]j·TT Hê$Tq˝Ÿ (Nominal) ìã+<Û\ä qT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. eTs√ $<Û+ä >±
#ÓbÕŒ\+fÒ, ˇø£ Á|üyT˚ j·T+˝À nH˚ø£ |ü<ë\T ñ+fÒ, <ëìì ªbÕ*Hê$Tj·T˝Ÿμ (ãVüQ|ü<Tä \T) Á|üyT˚ j·TeTT
nì n+{≤s¡T. s¬ +&ÉT ãVüQ|ü<Tä \ Á|üyT˚ j·÷\qT ìwüŒ‹Ô>± rdüT≈£îqïf…‘¢Æ ,˚ <ëìì ø£sD¡ j ° T· (Rational)
Á|üyT˚ j·TeTT nì n+{≤s¡T. ªπswüq˝Ÿμ nH˚~ |ü<ëìï ªe÷qe⁄\ Á|ües¡qÔ ˝À ùV≤‘·Tã<ä‘Δ ≈· î£ dü+ã+~Û+∫q @
nsêΔìï ‘Ó*j·TCÒjT· <äT. Bì >∑T]+∫ eTq+ Ä]Δø£ XÊÁdü+Ô ˝À $düèÔ ‘·+>± #·]ÃkÕÔeTT. bÕs¡<sä Ù¡ ø£ Á|üyT˚ j·TeTT,
|òü÷‘· Á|üy˚Tj·TeTT, dü+es¡Ze÷q Á|üy˚Tj·TeTT eT]j·TT Á‹ø√DMTj·T Á|üy˚Tj·TeTT nH˚ eT÷&ÉT s¡÷bÕ\qT
rdüT≈£î+≥T+~. ãVüQ|ü~ Á|üy˚Tj·TeTT nH˚~ eT]+‘· kÕ<Ûës¡DyÓTÆq Á|üy˚Tj·TeTT eT]j·TT Ç~ dæús¡,
πsFj·T, es¡Z eT]j·TT |òüTq Á|üy˚Tj·TeTT e+{Ï nH˚ s¡÷bÕ\qT rdüT≈£î+≥T+~. á $_Ûqï s¡ø±˝…’q
Á|üyT˚ j·÷\T ÁøÏ+<ä ñqï sπ U≤|ü≥+˝À #·÷|æ+#·ã&çHêsTT.
|ü≥+ `2.1
Á|üyT˚ j·÷\ s¡ø±\T
;Jj·T ;Jj˚T‘·s¡ ˝Ò<ë

Á|üy˚Tj·÷\T bÕs¡<äs¡Ùø£ Á|üy˚Tj·÷\T
ãVüQ|ü~ ø£s¡D°j·T |òü÷‘· dü+es¡Z Á‹ø√DMTj·T

Á|üy˚Tj·÷\T Á|üy˚Tj·÷\T Á|üy˚Tj·÷\T Á|üy˚Tj·÷\T Á|üy˚Tj·÷\T
dæús¡ πsFj·T |òüTq

Á|üy˚Tj·÷\T Á|üy˚Tj·÷\T Á|üy˚Tj·÷\T
18
2.3.1 ãVüQ|ü~ Á|üy˚Tj·TeTT
ãVüQ|ü~ Á|üyT˚ j·TeTT jÓTTø£ÿ kÕ<Ûës¡D s¡÷|ü+
Y = a0 + a1X1 + (a2X2)2 + (a3X3)3 + (a4X4)4+.....,
Bì˝À Á|ür |ü<eä TT jÓTTø£ÿ >∑TDø£+, a a yÓTT<ä˝q’… $, n˝≤π> X`#·ss¡ ê• jÓTTø£ÿ <ÛHä ê‘·àø£ düe÷ø£\q
0, 1
>∑‘e· TT yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT |ü<ë\˝À, X`#·ss¡ ê• |ò÷ü ‘ê\T X0R1 eT]j·TT X =X jÓTTø£ÿ n‘·T´qï‘· |ò÷ü ‘·eTT
1
Ä<Ûës¡+>± ãVüQ|ü~ Á|üyT˚ j·TeTTqT Hê\T>∑T ñ|üesêZ\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ. n$ dæsú ¡ Á|üyT˚ j·TeTT, sπ Fj·T
Á|üyT˚ j·TeTT, es¡Z eT]j·TT |òTü q Á|üyT˚ j·TeTT. ˇø£ ãVüQ|ü~ jÓTTø£ÿ n‘·T´qï‘· |ò÷ü ‘·eTTqT, Ä ãVüQ|ü~
Á|üyT˚ j·TeTT jÓTTø£ÿ &çÁ^ ˝Ò<ë |ü]e÷DeTT n+{≤s¡T. Hê\T>∑T s¡ø±\ ãVüQ|ü~ Á|üyT˚ j·÷\˝Àì Á|ü‹ ˇø£ÿ<ëìï
dü+ã+~Û‘· ;Jj·T eT]j·TT Á>±|òøæ ˝£ Ÿ >∑Ts¡T\Ô ‘√ bÕ≥T yê{Ï jÓTTø£ÿ Ä]Δø£ nqTes¡HÔ ê\qT #·]Ã<ë›+.
2.3.1.1 dæús¡yÓTÆq Á|üy˚Tj·TeTT
sπ U≤∫Á‘·+`2.3: dæús¡ Á|üy˚Tj·T+
ˇø£ ãVüQ|ü~ Á|üy˚Tj·TeTT˝Àì yê´|æÔ˝À ˇπø Y
ˇø£ eT÷\ø£+ ñqïf…Æ¢‘˚ <ëìì ªdæús¡ Á|üy˚Tj·T+μ nì
n+{≤s¡T. Bìï düTHêï |ü]e÷D ãVüQ|ü<Tä \ Á|üyT˚ j·÷\T
nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. dæús¡ Á|üy˚Tj·TeTT jÓTTø£ÿ ÁøÏj·÷‘·àø£ a
y = f(x) = a
s¡÷|ü+, Y=f(X) = a. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, Y=0 ˝Ò<ë Y=200,
á Á|üyT˚ j·T+˝À Y jÓTTø£ÿ $\Te ªXμ jÓTTø£ÿ $\Te\‘√
dü+ã+<Û+ä ˝Ò≈î£ +&Ü ˇπø $<Û+ä >± ñ+≥T+~. n≥Te+{Ï X
0
Á|üyT˚ j·T+ X–Y ‘·\+ô|,’ X`nøå±ìøÏ düe÷+‘·s+¡ >±, düe÷+‘·s¡ düsfi¡ ¯ sπ K>± ø£ì|ædTü +Ô ~. ªaμ qT ìs¡÷|üø£
|ü<+ä nì n+{≤s¡T. ∫Á‘·+ 2.1˝À dæsú ¡ Á|üyT˚ j·T+ dü÷∫+#·ã&ç+~.
Ä]Δø£ XÊÁdüÔ+˝À dæús¡ Á|üy˚Tj·÷\˝À nH˚ø£ nqTes¡ÔHê\T ñHêïsTT. dü÷øå±à]úø£ XÊÁdüÔ+˝À dü+|üPs¡í
yê´ø√#·‘·«|ü⁄ &çe÷+&é ˝Ò<ë düô|’¢ eÁø£eTT BìøÏ ñ‘·ÔeT ñ<ëVü≤s¡D. dü÷øå±à]Δø£ XÊÁdüÔ+˝À, dæús¡ Á|üy˚Tj·÷ìøÏ
eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D, dü+|üPs¡í b˛{° |ü]dæú‘·T\˝À |üì#˚ùd dü+düú AR jÓTTø£ÿ MR eT]j·TT eÁø£‘·\
düe÷q‘·«+ (AR=MR) dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô ô|≥Tºã&ç ˝Ò<ë e&û¶ πs≥T ô|’ Ä<Ûës¡|ü&Éì Á|üuÛÑT‘·«|ü⁄ ô|≥Tºã&ç,
dü÷ú\ Ä]Δø£ XÊÁdüÔ+˝À dæús¡yÓTÆq Á|üy˚Tj·÷ìøÏ eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D. n≥Te+{Ï eÁø£‘· jÓTTø£ÿ yê´ø√#·‘·«+
$\Te nq+‘êìøÏ #˚s¡T≈£î+≥T+~.
2.3.1.2 sπ Fj·T Á|üy˚Tj·TeTT
¬s+&ÉT #·s¡sêX¯ó\ eT<Ûä´ e÷s¡TŒ jÓTTø£ÿ ìwüŒ‹Ô dæús¡+>± ñ+fÒ Ä ¬s+&ÉT #·s¡sêX¯ó\ eT<Ûä´ πsFj·T
dü+ã+<Û+ä ñ≥T+~. sπ Fj·T dü+ã+<Ûëìï düsfi¡ ¯ sπ K dü+ã+<Û+ä nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. sπ Fj·T Á|üyT˚ j·TeTT
jÓTTø£ÿ ÁøÏj·÷‘·àø£ s¡÷|üeTT, Y=a + a X. Bìì yÓTT<ä{Ï ãVüQ|ü~ Á|üy˚Tj·TeTT jÓTTø£ÿ yÓTT<ä{Ï ‘·s¡>∑‹
0 1
nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. sπ Fj·T Á|üyT˚ j·TeTT jÓTTø£ÿ sπ U≤∫Á‘·+˝À 2.4˝À #·÷|üã&çq~.

á düMTø£sD¡ +˝À a qT Y`ìs¡÷|üøe£ TT ˝Ò<ë ø±Héôd+º {Ÿ nì n+{≤s¡T eT]j·TT a qT eÁø£eTT
0 1
jÓTTø£ÿ yê\T ˝Ò<ë >∑Dø£eTT nì n+{≤s¡T. 2.4(A) ∫Á‘·+˝À ñqï≥T¢>± yê\T a >0 ñ+fÒ, eTq≈£î ô|ø’ Ï
1
yê˝Ò eÁø£eTT, eT]j·TT ∫Á‘·+ 2.4(B)˝À ñqï≥T¢>± a ãTTD≤‘·àø£+>± ñ+fÒ eTq≈£î ÁøÏ+~øÏ yê˝Ò eÁø£eTT
1
19
\_ÛdTü +Ô ~. ÁøÏ+~ s¬ +&ÉT sπ Fj·T ∫Á‘ê\˝À s¬ +&ÉT eÁø£‘\· T yÓTT<ä{Ï bÕ<äeTT˝À ø£ì|ædTü qÔ ï+<äTq dæsú y¡ TÓ qÆ
$\Te\T <ÛHä ê‘·àø£+>± ñ+{≤sTT. MTs¡T ôV≤’ dü÷ÿ˝Ÿ kÕúsTT˝À y = mx+c düMTø£sD¡ ≤ìï ñ|üj÷Ó –+#˚ düsfi¡ ¯ sπ K
jÓTTø£ÿ düMTø£sD¡ + >∑T]+∫ #·~$ ñ+{≤s¡T. Ç~ ≈£L&Ü <ëì ˝≤π> Á|üdTü ‘Ô · sπ Fj·T düMTø£sD¡ + ˝Ò<ë sπ Fj·T
Á|üyT˚ j·TeTT e+{Ï~. X øÏ y˚sπ «s¡T $\Te\qT øπ {≤sTT+#·&+É <ë«sê nqTdü+<Ûëq+ ìj·Te÷ìï e]Ô+|üCj Ò T· &É+
<ë«sê dü+ã+~Û‘· Y `$\Te\qT bı+<äe#·TÃ. Bìì ˇø£ düsfi¡ y¯ TÓ qÆ ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê $e]+#·&yÉ TÓ qÆ ~.
sπ U≤∫Á‘·+ ` 2.4: sπ Fj·T Á|üyT˚ j·T+
Y
Y
Y=a0+a1X
a1 a0 Y=a0+a1X
a1
a0
o (A) X X
(B)
Y=a0+a1x, Y= 4 + 2x nì nqT≈£îqïf…¢Ì‘˚, düMTø£s¡D+ ˝Àì X jÓTTø£ÿ $\Te\qT, Ä
düMTø£sD¡ +˝Àì ≈£î&ç yÓ|’ ⁄ü q ñqï $\Te\qT >∑D+Ï #·≥+ e\q |ü{øºÏ ˝£ À #·÷|æq $<Û+ä >± dü+ã+~Û‘·
$\Te\qT bı+<äT‘êeTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î X=3 nsTTq|ü⁄Œ&ÉT, Y= 4 + 2(s) = 4 + 6 + 10. n<˚ $<Û+ä >±
eTq+ Y jÓTTø£ÿ Ç‘·s¡ $\Te\qT ≈£L&Ü ˝…øÿÏ +#·e#·TÃ. á X,Y $\Te\qT X–Y ‘·\+ ô|’ >∑T]Ô+#·&É+
<ë«sê, eTq+ ô|q’ ñqï sπ U≤ ∫Á‘·+˝À #·÷|æq düsfi¡ ¯ sπ K, <ëì yê\T 2 eT]j·TT ìs¡÷|üøe£ TT $\Te
(X= 0, ñqï|ü⁄Œ&ÉT) 4 qT bı+<äe#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D ` 2.1 X 1 2 3 4 5 6
Y 6 8 10 12 14 16
sπ U≤∫Á‘·+: 2.5
Y
16 *
14 *
12 * Y = 4 + 2X
10 *
n|ü&ÉT X = 0, Y = 4
8 *
*
6 yê\TR2
4
0 1 2 3 4 5 6 X
20
Ä]Δø£ nqTes¡HÔ ê\T :` Ä]Δø£ XÊÁdü+Ô ˝À sπ Fj·T Á|üyT˚ j·÷ìøÏ nH˚ø£ nqTes¡HÔ ê\T ñHêïsTT. dü÷ø£àå Ä]Δø£
XÊÁdüÔ+˝À πsFj·T &çe÷+&ÉT eT]j·TT düô|’¢ Á|üy˚Tj·÷\T, dü+|üPs¡í b˛{° eT]j·TT @ø£kÕeT´+˝Àì dü>∑≥T
eT]j·TT ñbÕ+‘· sêã&ç eÁø£sπ K\T (AR, MR), sπ Fj·T Á|üyT˚ j·÷\≈£î eT+∫ ñ<ëVü≤s¡D\T, dü÷\ú Ä]Δø£
XÊÁdüÔ+˝Àì πsFj·T $ìjÓ÷>∑ Á|üy˚Tj·TeTT, πsFj·T bı<äT|ü⁄ Á|üy˚Tj·TeTT, πsFj·T ô|≥Tºã&ç Á|üy˚Tj·TeTT,
dü>∑≥T $ìjÓ÷>∑ Á|üeè‹Ô (A.P.C), dü>∑≥T bı<äT|ü⁄ Á|üeè‹Ô (A.P.S), ñbÕ+‘· $ìjÓ÷>∑ Á|üeè‹Ô (M.P.C)
eT]j·TT ñbÕ+‘· bı<äT|ü⁄ Á|üeè‹Ô (M.P.S). Ç|ü⁄Œ&ÉT, $ìjÓ÷>∑<ës¡T&ÉT e÷¬sÿ{À¢ kÕe÷q´ sπ Fj·T &çe÷+&é
qeT÷Hê≈£î bÕøÏøå £ düeT‘Í˝≤´ìï Á|üyT˚ j·T+ rdüT≈£î+<ë+. ˇø£ edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ &çe÷+&é |ü]e÷D+ <ëì
düô|¢’ |ü]e÷HêìøÏ düe÷q+>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT e÷¬sÿ{Ÿ düeT‘Í\´+˝À ñ+≥T+~. n+fÒ Q = Q , Q = 8–2p
d s d
eT]j·TT Q = –4+4p nsTT‘˚, á ÁøÏ+~ ñqï düMTø£sD¡ ≤\qT #˚d,æ eTq+ düeT‘Í\´ <Ûsä ¡ eT]j·TT
s
|ü]e÷D≤ìï ø£qT>=+<ë+:
Qd = Qs.
8-2P = - 4 +4P
-2P-4P = -4-8
-6P = -12
Çs¡T yÓ’|ü⁄˝≤ >∑Ts¡TÔ\ì e÷s¡Ã&É+ <ë«sê, eTq≈£î 6p=12 ˝Ò<ë pR12/6R2 \_ÛdüTÔ+~. á
$<Û+ä >± düeT‘Í\´ <Ûsä ¡ 2 >± e∫Ã+~. ô|q’ Tqï düMTø£sD¡ +˝À p $\TeqT Á|ü‹øπ |å +æ #·&+É <ë«sê eTq≈£î
&çe÷+&é |ü]e÷D+ eT]j·TT düô|¢’ |ü]e÷D+, Q jÓTTø£ÿ $\Te bı+<äe#·TÃ.
Qd = 8-2P = 8 - 2(2) = 8 - 4 = 4 or
Qs = -4+4P = - 4+4(2 )= - 4+8 =4
n+<äT#˚‘· düeT‘Í\´+˝À &çe÷+&é |ü]e÷D+ eT]j·TT düô|¢’ |ü]e÷D≤ìøÏ düe÷q+>± ñ+≥T+~.

2.3.1.3 es¡Z Á|üy˚Tj·TeTT
Y=aX +bX+c ˝Ò<ë Y=a +a X+a X nH˚ ˇø£ s
2
0 1 2
2
¬ +&Ée |ü]e÷D ãVüQ|ü~ Á|üyT˚ j·TeTTqT
X ˝Àì es¡Z Á|üyT˚ j·TeTT nì n+{≤s¡T. á es¡Z Á|üyT˚ j·TeTT düTHêïøÏ düe÷qyÓT‘
Æ ,˚ <ëìì es¡Z düMTø£sD¡ eTT
nì n+{≤s¡T.. Ç‘·s¡ Á|üyT˚ j·÷\ ˝≤>±H˚ es¡Z Á|üyT˚ j·TeTT ≈£L&Ü nqTdü+<Ûëq ìj·Te÷H˚ï ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
Ç~ ˇø£ÿkÕ]>± dü&*É +#·T≥ ˝Ò<ë ô|ø’ Ï ÁøÏ+~øÏ ø£<Tä |ü⁄≥ e\q ˇø£ |üsêe\j·T Äø±s¡+ ì]à‘·eTe⁄‘·T+~.
es¡Z Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ Á>±|òt‡ jÓTTø£ÿ kÕe÷q´ (kÕ<Ûës¡D) Äø±s¡+ ∫Á‘·+ 2.6 ˝À bÕ´HÓ˝Ÿ – A eT]j·TT
bÕ´HÓ˝Ÿ ` B ˝À #·÷|üã&ç+~.
21
sπ U≤∫Á‘·+`2.6: es¡Z Á|üy˚Tj·T+
Y Y
Y = a0+a1X +a2X2
n|ü&ÉT, a2>0
Y = a0+a1X +a2X2
n|ü&ÉT, a2<0
0 X 0
X
Panel – A Panel – B
Y=X2+4X-5 nH˚~ ˇø£ es¡Z Á|üy˚Tj·TeTT nsTT‘˚ Y Á|üy˚Tj·TeTT jÓTTø£ÿ $\Te\T (X)≈£î
yπ̊s«s¡T $\Te\qT Çe«&É+ <ë«sê eT]j·TT es¡Z Á|üyT˚ j·÷ìøÏ e]Ô+#˚ $<Û+ä >± nqTdü+<ÛëqeTT jÓTTø£ÿ
ì]›wºü ìj·Te÷ìï e]Ô+#·Cj
Ò T· &É+ <ë«sê bı+<äe#·TÃ.
X -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3
Y 16 7 0 -5 -8 -9 -8 -5 0 7 16
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, x, -5 $\TeqT rdüT≈£îqïf…‘¢Æ ,˚

Y = X2+4X-5 = (-5)2 + 4(-5)-5 = 25-20-5 = 25-25 = 0
n˝≤π>, X, 2 $\Te rdüTø=qïf…‘¢Æ ˚

Y = X2+4X-5 = (2)2 + 4(2)-5 = 4 +8 -5 = 12-5 = 7
Ç‘·s¡ $\Te\T ≈£L&Ü Ç<˚ $<Û+ä >± >∑D+Ï #·ã&É‘êsTT. á X,YÁø£ e Tj· T T>±à\qT X–Y
‘·\+˝Àì 4`bÕ<äeTT˝À >∑T]Ô+∫qf…Æ¢‘˚ eTq≈£î es¡Z Á|üy˚Tj·TeTT jÓTTø£ÿ Á>±|òt \_ÛdüTÔ+~.
22
sπ U≤∫Á‘·+`2.7: es¡Z Á|üy˚Tj·T Á>±|òt ñ<ëVü≤s¡D‘√ kÕ<Ûäq
* Y 16 *
14
12
10
8 *
* 6
(-5,0) 2 (1,0)
-X-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 X
-1
-2
-3
-4
* -5*
-6
-7
* * -8
* -9
-Y
es¡Z Á|üy˚Tj·TeTT jÓTTø£ÿ Á>±|òt ñ<ëVü≤s¡D‘√ kÕ<Ûäq‘√ bÕ≥T>± Ç+‘·ø£ eTT+<äT #Ó|æŒq≥T¢>±, es¡Z
Á|üyT˚ j·TeTT düTHêïøÏ düe÷q+ nsTTq|ü⁄Œ&ÉT, n+fÒ YR0 jÓTTø£ÿ $\Te ñqï|ü⁄Œ&ÉT, es¡Z Á|üy˚Tj·T+ es¡Z
düMTø£sD¡ +>± e÷s¡T‘·T+~ eT]j·TT á es¡Z düMTø£sD¡ ≤ìï kÕ~Û+#·e#·TÃ. es¡Z düMTø£sD¡ ≤ìøÏ |ü]cÕÿs¡+
ø£qTø√e&É+ n+fÒ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ X`$\Te\qT >∑T]Ô+#·&+É , Bì˝À ∫Á‘·+˝Àì |üsêe\j·TeTT düe÷+‘·s¡
nøå±ìï K+&çdTü +Ô ~, Çø£ÿ&É Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ $\Te y = f(X) = 0. Çø£ Á>±|ò˝t À Ç˝≤+{Ï s¬ +&ÉT K+&Éq
_+<äTe⁄\T (X,Y) ñHêïsTT. (1,0) eT]j·TT (`5,0)>± ñHêïsTT. n+<äTe\¢, ô|’ es¡Z Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ
|ü]cÕÿs¡ $\Te\T `5 ˝Ò<ë G1 ekÕÔsTT. Y=aX +bX+c=0, nH˚ es¡Z düMTø£sD¡ + Ç∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT, á es¡Z
2
düMTø£sD¡ ≤ìøÏ |ü]cÕÿs¡+ dü÷Á‘·+ <ë«sê ≈£L&Ü ‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT.

−b ± b 2 − 4ac
x=
2a
23
ns¡úXÊÁdüÔ+˝À es¡ZÁ|üy˚Tj·TeTT jÓTTø£ÿ nqTes¡ÔHê\T
ns¡Xú ÊÁdü+Ô ˝Àì, kÕ+Á|ü<ëj·T e´j·T dæ<ëΔ+‘·+˝À U ` Äø±s¡|⁄ü dü>≥∑ T eT]j·TT ñbÕ+‘·
(AC & MC) eÁø£‘·\T, dü+|üPs¡í b˛{Ï˝Àì ø±s¡ø£ e÷¬sÿ{Ÿ˝À ø±s¡ø£ #·s¡sêdæ yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Œ‹Ô πsK eT]j·TT
ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡øe£ TT jÓTTø£ÿ dü>≥∑ T sêã&ç ñ‘·Œ‹Ô es¡ÁZ |üyT˚ j·÷\ eT]ø=ìï ñ<ëVü≤s¡\T>± rdüTø√e#·TÃ.
es¡ZÁ|üy˚Tj·÷\ Á>±|òt‡ jÓTTø£ÿ •Ks¡ |ü‘·Hê\qT >∑]wüº ˝≤uÛ≤\T ˝Ò<ë >∑]wüº sêã&ç ˝Ò<ë ø£ìwüº e´j·÷ìï
‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
2.3.1.4 |òTü q Á|üyT˚ j·T+
Y=a0+a1X+a2X2+a3X3 ˝Ò<ë Y=aX +bX +cX+d nH˚~ eT÷&Ée ãVüQ|ü~. Ç~ |òüTq
3 2
Á|üy˚Tj·TeTT jÓTTø£ÿ ÁøÏj·÷‘·àø£ s¡÷|ü+. |òüTq Á|üy˚Tj·T+qT á ÁøÏ+~ ∫Á‘·+ 2.8 <ë«sê #·÷|æ+#·e#·TÃ.
sπ U≤ ∫Á‘·+ ` 2.8: |òüTq Á|üy˚Tj·T Á>±|òt
Y
y = a0+a1+a2x2+a3x3
a0
0 X
|òüTq Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ bÕsê$T‘·T\T jÓTTø£ÿ >∑Ts¡TÔ\T eT]j·TT |ü]e÷D≤\qT ã{Ïº, a ,a ,a |òTü q
0 1 3
Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ Á>±|ò≈t î£ Á|ü‘êé÷ïj·T+>± •Ks¡+ ˝Ò<ë ˝Àj·TqT ø£*– ñ+≥T+~.
ns¡úXÊÁdüÔ+˝À |òüTq Á|üy˚Tj·T+ |ü]es¡ÔHê\qT |òüTq Á|üy˚Tj·TeTT düVü‰j·T+‘√ yê´bÕs¡ #·Áø±\˝Àì
$$<Ûä <äX\¯ T, Ä<ëj·T+, e´j·T+, bı<äT|ü⁄, ô|≥Tºã&ç yÓTT<ä\>∑T Ä]Δø£ #·ss¡ êX¯ó\ düeTj·T ÁX‚DT\ b˛ø£&\É qT
dü÷∫+#·e#·TÃ.
4. πsFj·T eT]j·TT dæús¡ Á|üy˚Tj·÷\ ÁøÏj·÷‘·àø£ s¡÷bÕ\qT Áyêj·T+&ç.
```````````````````````````````````````````````````````------
24
5. Ä]úø£ XÊÁdüÔ+˝À es¡Z eT]j·TT |òüTq Á|üy˚Tj·÷\ nqTes¡ÔHê\qT dü÷∫+#·+&ç.
```````````````````````````````````````````````````````------
2.3.1.5 ø£s¡D°j·T Á|üy˚Tj·TeTT(Rational Function)
@<ÓH’ ê s¬ +&ÉT ãVüQ|ü<Tä \ Á|üyT˚ j·÷\qT yê{Ï jÓTTø£ÿ ìwüŒ‹Ô>± e´ø°øÔ ]£ +∫qf…‘¢Æ ˚ <ëìì ø£sD¡ j ° T·
Á|üy˚Tj·T+ n+{≤s¡T. á ìs¡«#·q+ Á|üø±s¡+, @ ãVüQ|ü~ Á|üy˚Tj·TyÓTÆHê ø£s¡D°j·T Á|üy˚Tj·TeTT ne⁄‘·T+~.
m+<äTø£+fÒ, ˇø£ ãVüQ|ü~ì 1 #˚‘· uÛ≤–+∫qf…‘¢Æ ˚ n$ dæsú ¡ Á|üyT˚ j·TeTT eT]j·TT n<˚ ø£sD¡ j ° T· Á|üyT˚ j·TeTT
ne⁄‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D Y=3/X. á ñ<ëVü≤s¡D˝À ø£s¡D°j·T Á|üy˚Tj·÷ìï dæús¡ Á|üy˚Tj·TeTT eT]j·TT
πsFj·T Á|üy˚Tj·÷\ jÓTTø£ÿ ìwüŒ‹Ô>± e´ø£Ô|üs¡#·&É+ »]–+~. ø£s¡D°j·T Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ (πsU≤∫Á‘ê\T).
∫Á‘·+ 2.9˝À #·÷|æq $<Û+ä >± ñ+≥T+~.
sπ U≤∫Á‘·+`2.9: ø£s¡D°j·T Á|üy˚Tj·T πsK
Price
ø£s¡D°j·T Á|üy˚Tj·TeTT. Y = a/X
0 Quantity
ns¡Xú ÊÁdü+Ô ˝À ø£sD¡ j

° T· Á|üyT˚ j·÷\ jÓTTø£ÿ nqTes¡HÔ ê\T 1. dü÷ø£àå Ä]úø£ XÊÁdü+Ô ˝À \+ã n‹
|üsêe\j·T+ nì |æ\Teã&˚~ Á|ü‘´˚ ø£ &çe÷+&é Á|üyT˚ j·T+, <ëì jÓTTø£ÿ @ø£‘«· |ü⁄ yê´ø√#·+ (ˇø£{Ï jÓTTø£ÿ
yê´ø√#·‘·« $\Te) ø£s¡D°j·T Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ |üìrs¡T≈£î ñ‘·ÔeT ñ<ëVü≤s¡D. dü>∑≥T dæús¡ e´j·T πsK
AF × Q=TFC ˝Ò<ë Q=A/P or PQ='a' ø£sD ¡ j
° T· Á|üyT˚ j·÷ìøÏ eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D.
2.4 kÕsê+X¯+
á uÛ≤>∑+˝À, eTq+ dü+ã+<Ûë\T eT]j·TT Á|üyT˚ j·T uÛ≤eq\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïeTT. Á|üyT˚ j·÷\
jÓTTø£ÿ uÛ≤eqqT ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ ªdü$T‹μ, ø±Øºõj·THé \_› dü$T‹, Áø£eTj·TT>±à\ dü$T‹ eT]j·TT
dü+ã+<Ûeä TT nH˚ uÛ≤eq\ jÓTTø£ÿ ne>±Vü≤q nedüs+¡ . ø±ã{Ï,º eTq+ ≈£î|¢ +Ôü >± M{Ï >∑T]+∫ H˚sT¡ Ã≈£îHêïeTT.
ˇø£ Á|üy˚Tj·TeTT ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ s¡ø£yÓTÆq dü+ã+<Ûä+, Ç+<äT˝À Á|ü‹ X`$\Te ˝Ò<ë ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe
X`$\Te\≈£î ˇπø (Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq) Y`$\Te e÷Á‘·yT˚ ñ+<äì ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. ˇø£ Á|üyT˚ j·T+˝À e÷´|æ+>¥
(nqTdü+<Ûëq+) nH˚ Á|üÁøÏjT· <ë«sê X`$\Te\T, Y`$\Te\T>± s¡÷bÕ+‘·s+¡ #Ó+<äT‘êsTT. X`$\Te\T,
Y ` $\Te\T>± s¡÷bÕ+‘·s+ ¡ #Ó+<˚ á Á|ü‘´˚ ø£ ìj·Te÷ìï nqTdü+<ÛëeTT nH˚ |ü<+ä ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
nqTdü+<Ûëq ìj·Te÷ìï ã{Ï,º #ê˝≤ s¡ø±\ Á|üyT˚ j·÷\T ñHêïsTT nì #Ó|Œü e#·TÃ. Á|üyT˚ j·÷\qT ;Jj·T
eT]j·TT ;ÛJj˚T‘·s¡ Á|üy˚Tj·÷\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. _Jj·T Á|üy˚Tj·TeTT, ãVüQ|ü~ Á|üy˚Tj·TeTT eT]j·TT
ø£s¡D°j·T Á|üy˚Tj·TeTT nH˚ ¬s+&ÉT s¡ø±\qT rdüT≈£î+~. Ä]Δø£ XÊÁkÕÔìøÏ e]Ô+#˚ $<Ûä+>± Hê\T>∑T Á|ü<Ûëq
25
s¡ø±\ ãVüQ|ü~ Á|üy˚Tj·÷\T ñHêïsTT. n$ dæús¡ Á|üy˚Tj·T+, πsFj·T Á|üy˚Tj·T+, es¡Z Á|üy˚Tj·T+ eT]j·TT
|òTü q Á|üyT˚ j·T+. á uÛ≤>∑+˝À, á Hê\T>∑T s¡ø±\ ãVüQ|ü~ Á|üyT˚ j·÷\T, yê{Ï jÓTTø£ÿ ÁøÏj÷· ‘·àø£ s¡÷bÕ\T
˝Ò<ë düMTø£sD¡ ≤\T <ëì‘√ bÕ≥T sπ U≤∫Á‘ê\T eT]j·TT Ä]úø£ nqTes¡HÔ ê\qT #·÷XÊeTT. á Á|üyT˚ j·÷\‘√
bÕ≥T>±, Ä]Δø£ XÊÁdüÔ+˝À $düÔè‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·ã&˚ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ s¡ø£yÓTÆq Á|üy˚Tj·T+ n+fÒ, ø£s¡D°j·T
Á|üyT˚ j·T+, <ëì ÁøÏj÷· ‘·àø£ s¡÷|ü+, sπ U≤∫Á‘ê\T eT]j·TT <ëì Ä]Δø£ nqTes¡HÔ ê\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü Çø£ÿ&É
Á|ükÕÔ$+#·ã&ç+~.

1. ˇø£ Á|üy˚Tj·TeTT, ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ s¡ø£yÓTÆq dü+ã+<Ûä+, Ç+<äT˝À Á|ü‹ X`$\Te ˝Ò<ë ˇø£{Ï ø£+fÒ
m≈£îÿe X`$\Te\≈£î ˇπø Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq Y`$\Te e÷Á‘·yT˚ ñ+~.
2. dü$T‹ nH˚~ u≤>± ìs¡«∫+#·ã&çq, $•wüyº TÓ qÆ edüTeÔ ⁄\ düe÷Vü‰s¡+. nìï ªkÕqT≈£L\ |üPsêí+ø±\T
dü$T‹μ, nìï ãTTD |üPsêí+ø±\ dü$T‹, n#·TÃ\ dü$T‹, ªÇ+^¢wßü es¡eí ÷\\T, s¬ +&ÉT ìcÕŒøÏøå £
bÕ∫ø£\qT <=]¢+∫q|ü⁄Œ&ÉT yê{Ï eTTU≤\˝À Á|ü‹ eTTK+ô|’ 1 qT+&ç 6 es¡≈î£ e#˚Ã dü+K´\
dü$T‹ yÓTT<ä˝q’… $ dü$T‹øÏ ñ<ëVü≤s¡D\T.
3. ˇø£ dü$T‹˝À Áø£eTj·TT>±à\˙ï ñqïf…Æ¢‘˚, <ëìq ø±Øºõj·THé \_› dü$T‹-p nì n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î yÓTT<ä{Ï dü$T‹ jÓTTø£ÿ dü+K´\T, X R 1,2,3,4,5,6
s¬ +&Ée dü$T‹ jÓTTø£ÿ dü+K´\T, Y R 1,2,3,4,5,6. á s¬ +&ÉT dü$T‘·T\qT ã{Ïº ø±Øºõj·THé ñ‘·Œ‹Ô
dü$T‹ì á ÁøÏ+~ $<Û+ä >± @s¡Œs¡#e· #·TÃ.
⎧ (1,1) (1,2) (1,3) (1,4) (1,5) (1,6) ⎫
⎪(2,1) (2,2) (2,3) (2,4) (2,5) (2,6)⎪⎪
⎪
⎪⎪(3,1) (3,2) (3,3) (3,4) (3,5) (3,6) ⎪⎪
P=X × Y ⎨ ⎬
⎪(4,1) (4,2) (4,3) (4,4) (4,5) (4,6)⎪
⎪(5,1) (5,2) (5,3) (5,4) (5,5) (5,6) ⎪
⎪ ⎪
⎪⎩(6,1) (6,2) (6,3) (6,4) (6,5) (6,6) ⎪⎭
á ø±Øºõj·THé \_› dü$T‹˝À 6 I 6 R 36 Áø£eTj·TT>±à\T ñHêïsTT.

4. πsFj·T Á|üy˚Tj·TeTT jÓTTø£ÿ ÁøÏj·÷‘·àø£ s¡÷|üeTT Y = a +a x. Ç~ eTq≈£î ¬s+&ÉT #·s¡sêX¯ó\ eT<Ûä´
0 1
ñ+&˚ düsfi¡ ¯ sπ U≤ dü+ã+<Ûeä TTqT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.

5. ns¡úXÊÁdüÔ+˝Àì, kÕ+Á|ü<ëj·T e´j·T dæ<ëΔ+‘·+˝À j·TT ` Äø±s¡|ü⁄ dü>∑≥T eT]j·TT ñbÕ+‘· (AC
& MC) eÁø£‘·\T, dü+|üPs¡í b˛{Ï˝Àì ø±s¡ø£ e÷¬sÿ{Ÿ˝À ø±s¡ø£ #·s¡sêdæ yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Œ‹Ô πsK eT]j·TT
ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡øe£ TT jÓTTø£ÿ dü>≥∑ T sêã&ç, ñ‘·Œ‹Ô es¡Z Á|üyT˚ j·÷\≈£î eT]ø=ìï{Ïì ñ<ëVü≤s¡D≤\T>±
rdüTø√e#·TÃ. es¡Z Á|üy˚Tj·÷\ Á>±|òt‡ jÓTTø£ÿ •Ks¡ |ü‘·Hê\qT >∑]wüº ˝≤uÛ≤\T ˝Ò<ë >∑]wüº sêã&ç
˝Ò<ë ø£ìwüº e´j·÷ìï ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
26
6. ns¡úXÊÁdüÔ+˝À |òüTq Á|üy˚Tj·T+ |ü]es¡ÔHê\T |òüTq Á|üy˚Tj·TeTT düVü‰j·T+‘√ yê´bÕs¡ #·Áø±\˝Àì
$$<Ûä <äX¯\T, Ä<ëj·T+, e´j·T+, bı<äT|ü⁄, ô|≥Tºã&ç yÓTT<ä\>∑T Ä]Δø£ #·s¡sêX¯ó\ düeTj·T ÁX‚DT\
b˛ø£&\É qT dü÷∫+#·e#·TÃ.
2.6 e÷~] |üØøå± Á|üXï¯ \T

I. á ÁøÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T 10 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<ÛëHê\T Áyêj·T+&ç.
1. dü$T‹ì ìs¡«∫+∫ <ëìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T sêj·T+&ç.
2. ø±Øºõj·THé \_› nq>±H˚$T? <ëìì m˝≤ bı+<ä>\∑ eTT.
3. dü+ã+<Û+ä nq>±H˚$T? <ëìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T sêj·T+&ç.
4. dü+ã+<Û+ä nq>±H˚$T? <ëìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T sêj·T+&ç.
5. Á|üyT˚ j·÷ìï ìs¡«∫+∫, Bì‘√ dü+ã+<ÛëìøÏ ñqï ‘˚&ÜqT ‘Ó\|ü+&ç.
II. á ÁøÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T 30 |ü+≈£î˝Ô À¢ düe÷<ÛëHê\T Áyêj·T+&ç.
1. Á|üyT˚ j·÷ìï ìs¡«∫+∫, $$<Ûä s¡ø±\ Á|üyT˚ j·÷\qT ñ<ëVü≤s¡D\‘√ #·]Ã+#·+&ç.
2. ãVüQ|ü~ Á|üyT˚ j·TeTT n+fÒ @$T{Ï? $$<Ûä ãVüQ|ü~ Á|üyT˚ j·÷\ ÁøÏj÷· ‘·àø£ s¡÷bÕ\T, sπ U≤
∫Á‘ê\T eT]j·TT Ä]Δø£ nqT es¡HÔ ê\qT #·]Ã+#·+&ç.
3. es¡Z Á|üy˚Tj·T+ n+fÒ @$T{Ï? <ëì ÁøÏj·÷‘·àø£ s¡÷|ü+, πsFj·T ∫Á‘·+, Ä]Δø£ nqTes¡ÔHê\qT
‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
4. es¡ZÁ|üy˚Tj·T uÛ≤eqqT $e]+∫, Á>±|òt eT]j·TT dü÷Á‘·+ <ë«sê y = x +4x-5 nH˚ es¡Z Á|üy˚Tj·T+≈£î
2
|ü]cÕÿsêìï ø£qTø√ÿ+&ç.
III. ˇø£ÿ e÷s¡Tÿ Á|üXï¯ \T.
A. ãVüQfiË∫’ Ãø£ Á|üXï¯ \T.
1. ÁøÏ+~ yêì˝À @~ es¡Z Á|üy˚Tj·T+ ø±<äT?
m) dæús¡ Á|üy˚Tj·T+ _) |òüTq Á|üy˚Tj·T+ dæ) πsFj·T Á|üy˚Tj·T+ &ç) es¡Z Á|üy˚Tj·T+
2. X`dü$T‹˝À 3 eT÷\ø±\T eT]j·TT Y`dü$T‹˝À 5 eT÷\ø±\T ñ+fÒ, mìï Áø£eT j·TT>±à\qT
bı+<äe#·TÃ.
m) 8 _) 2 dæ) 15 &ç)36
3. s¬ +&ÉT bÕ∫ø£\qT <=]¢+#ês¡T, nsTT‘˚ M{Ï eTTU≤\ô|’ e∫Ãq bÕsTT+≥¢ <ë«sê mìï Áø£eTj·TT>±à\qT
bı+<äe#·TÃ?
m) 6 _) 12 dæ)18 &ç) 36
4. á ÁøÏ+~ yê{Ï˝À, @ Á|üy˚Tj·TeTT Ä]Δø£ XÊÁdüÔ+˝À πsFj·T+>± uÛ≤$+#·ã&É˝Ò<äT.
m) &çe÷+&é Á|üy˚Tj·T+ _) düô|’¢ Á|üy˚Tj·T+
dæ) ô|≥Tºã&ç Á|üy˚Tj·T+ &ç) dü>∑≥T e´j·T Á|üy˚Tj·T+
düe÷<ÛëHê\T : 1._— 2. dæ— 3. &ç— 4. &ç 27
_. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü #¡ +· &ç.
A B
1. πsFj·T Á|üy˚Tj·TeTT m) Y=aX +bX +cX+d

3 2
2. dæús¡ Á|üy˚Tj·TeTT _) Y=a+bX

3. es¡Z Á|üy˚Tj·TeTT dæ) Y=a
4. |òTü q Á|üyT˚ j·T+ &ç) Y=aX +bX+c
2
düe÷<ÛëHê\T : 1. _ — 2. dæ — 3. &ç — 4. m
dæ. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
1. ___________ nH˚~ u≤>± ìs¡«∫+#·ã&çq eT]j·TT $•wüy º TÓ qÆ edüTeÔ ⁄\ düe÷Vü‰s¡+.
2. ___________nH˚~ Ç∫Ãq |ü]dæ‹ ú ì dü+‘·è|æÔ |ü]#˚ ø±Øºõj·THé \_Δ jÓTTø£ÿ ñ|ü dü$T‹.
3. ___________ nH˚~ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ q
Æ dü+ã+<Û+ä , Ç+<äT˝À Á|ü‹ X`$\Te≈£î ˝Ò<ë ˇø£{Ï ø£+fÒ
m≈£îÿe X ` $\Te\≈£î, ˇø£ $•wüyº TÓ qÆ Y`$\Te ñ+≥T+~.
düe÷<ÛëHê\T : 1. dü$T‹ — 2. dü+ã+<ÛäeTT — 3. Á|üy˚Tj·TeTT— 4. ø£s¡D°j·T Á|üy˚Tj·TeTT.
2.7 |ü<äø√X¯+
1. dü$T‹ : Ç~ u≤>± ìs¡«∫+|üã&çq eT]j·TT $•wüyº TÓ qÆ edüTeÔ ⁄\ düe÷Vü‰s¡+.
2. ø±Øºõj·THé \_Δ dü$T‹ : yÓTT<ä{Ï dü$T‹ qT+&ç yÓTT<ä{Ï eT÷\ø±ìï eT]j·TT s¬ +&Ée dü$T‹˝À
qT+&ç s¬ +&Ée eT÷\ø±ìï rdüTø=ì @s¡Œ&çq Áø£eTj·TT>∑àeTT\ dü$T‹.
3. dü+ã+<Ûeä TT : Ç∫Ãq |ü]dæ‹ú ì dü+‘·è|æ|Ô ]ü #˚ ø±Øºõj·THé \_› jÓTTø£ÿ ñ|ü dü$T‹

4. Á|üy˚Tj·TeTT : Ç~ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ dü+ã+<Ûeä TT, Ç+<äT˝À Á|ü‹ X ` $\Te ˝Ò<ë ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe
X`$\Te\≈£î ˇπø ˇø£ Y `$\Te ñ+≥T+~.
2.8 #·<eä <ä–q |ü⁄düøÔ ±\T

1. Alpha Chiang : Fundamental Methods of Mathematical Economics.
28
uÛ≤>∑+-3 : neø£\q+: ns¡Xú ÊÅd+Ôü ˝À neø£\Hê\ nqTes¡HÔ ê\T
$wüj·TÁø£eT+
3.0 \øå±´\T
3.1 |ü]#·j·T+
3.2 neø£\ì $uÛøÑ +Ô£
3.3 neø£\ì (ñ‘·Œqï sêX¯ó\T)
3.3.1 neø£\ì \ø£Då ≤\T
3.4 neø£\q ìj·Te÷\T
3.4.1 ìj·TeT+ 1: |ò÷ü ‘· Á|üyT˚ j·T neø£\q ìj·TeT+
3.4.2 ìj·TeT+ 2: dæsú ê+ø£ neø£\q ìj·TeT+
3.4.3 ìj·TeT+ 3: dæúsê+ø£+ #˚‘· >∑TDÏ+#·ã&˚ |òü÷‘· Á|üy˚Tj·T ìj·TeT+
3.4.4 ìj·TeT+ 4: |ò÷ü rj·T Á|üyT˚ j·T neø£\q ìj·TeT+
3.4.5 ìj·TeT+ 5: yÓTT‘·+Ô -e´‘ê´dü neø£\q ìj·TeT+
3.4.6 ìj·TeT+ 6: \ãΔ|⁄ü neø£\q ìj·TeT+
3.4.7 ìj·TeT+ 7: uÛ≤>∑|\üò ˝Ò<ë $uÛøÑ Ô£ neø£\q ìj·TeT+
3.5 ns¡Xú ÊÅd+Ôü ˝À neø£\Hê\ nqTes¡HÔ ê\T - e´j·T+, sêã&ç eT]j·TT &çe÷+&é yê´ø√#·‘«· +
3.5.1 ñbÕ+‘· e´j·T+
3.5.2 ñbÕ+‘· sêã&ç
3.5.3 Ç‘·s¡ ñbÕ+‘· uÛ≤eq\T
3.5.4 <Ûsä ¡ &çe÷+&é yê´ø√#·‘«· +
3.5.5 Ä<ëj·T &çe÷+&é yê´ø√#·‘«· +
3.5.6 C≤‘·´+‘·s¡ &çe÷+&é yê´ø√#·‘«· +
3.5.7 MR eT]j·TT AR \ eT<Û´ä dü+ã+<Û+ä
3.6 ˇø£ #·˝≤+ø£+ jÓTTø£ÿ >∑]wüº eT]j·TT ø£ìwüº Á|üy˚Tj·÷\T
3.6.1 >∑]wüº ìã+<Ûqä \T
3.6.1.1 Á|ü<∏äeT ÁX‚DÏøÏ nedüs¡yÓTÆq ìj·TeT+
3.6.1.2 ~«rj·T ÁX‚DøÏ Ï dü+‘·è|æøÔ s£ y¡ TÓ qÆ ìj·TeT+
29
3.6.2 ø£ìwüº ìã+<Ûqä \T
3.6.2.2 ~«rj·T ÁX‚DøÏ Ï dü+‘·è|æøÔ s£ y¡ TÓ qÆ ìj·TeT+
3.7 >∑]wüº eT]j·TT ø£ìwüº Ä]úø£ nqTes¡ÔHê\T
3.8 kÕsê+X¯+
3.11 |ü<äø√X¯+
3.12 #·<äee\dæq |ü⁄düÔø±\T
3.0 \øå±´\T
á uÛ≤>±ìï #·~$q ‘·sT¡ yê‘·, MTs¡T:
● ø£\q >∑D‘Ï +· eT]j·TT <ëì uÛ≤>±\ uÛ≤eq\qT ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
● neø£\q (ñ‘·Œqï) Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ uÛ≤eqqT eT]j·TT ÁbÕeTTK´‘·qT ns¡ú+ #˚düT≈£î+{≤s¡T.
● Ä]úø£ $X‚w¢ Dü ˝À neø£\q Á|ü<ëÛ q ìj·Te÷\qT eT]j·TT yê{Ï nqTes¡HÔ ê\qT ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
● neø£\q+ ìj·Te÷\ jÓTTø£ÿ n_Û\wü˙j·T‘·qT >∑]w”øº s£ D¡ eT]j·TT ø£ìw”øº s£ D¡ e+{Ï düeTdü´\≈£î
e]Ô+|üCj
Ò T· &É+ <ë«sê ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
3.1 |ü]#·jT· +
#·\q+, e÷s¡TŒ eT]j·TT eè~Δ yÓTT<ä˝q’… >∑D‘Ï · kÕ+π≈‹ø£ n+XÊ\qT ø£\q>∑D‘Ï +· n<Û´ä j·Tq+
#˚dTü +Ô ~. Á|üj÷Ó >±‘·àø£ nqTes¡HÔ ê\ <ë«sê #·\q sêX¯ó\ e÷s¡TŒ\qT, #·\Hê\qT XÊÅdj Ô” T· +>± >∑D‘Ï ·
|üs+¡ >± $e]+#˚<˚ neø£\q >∑D‘Ï +· . kÕ<Ûës¡D+>± neø£\q >∑D‘Ï +· ˝À s¬ +&ÉT Á|ü<ëÛ q Á|üÁøÏjT· \T+{≤sTT.
n $
1. neø£\q+ (differentiation), 2. düe÷ø£\q+ (Integration). neø£\q+ <ë«sê #·\qsê•˝À e÷s¡T‘·Tqï
sπ ≥TqT ø£qT>=+{≤s¡T. nsTT‘˚ Çe«ã&çq dü>≥∑ T e÷s¡TŒ sπ ≥T <ë«sê <ëì Á|üyT˚ j·÷ìï düe÷ø£\q+
‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. neø£\q kÕ+π≈‹ø£‘· |ü<‹Δä ns¡ú XÊÅd+Ôü ˝À eTTK´+>± ‘·T\Hê‘·àø£ >∑D≤+ø£ $X‚w¢ Dü ˝À
u≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Ç~ ÁbÕs¡+uÛÑ düeT‘Í\´ dæú‹ì, n+‹eT düeT‘Í\´ dæú‹‘√ b˛\Ã&ÜìøÏ
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. neø£\q+ nH˚ uÛ≤eq ns¡ú XÊÅdÔü $<ë´s¡T\ú ≈£î m+‘·>±H√ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
ñbÕ+‘· nH˚~ neø£\q+ jÓTTø£ÿ n]úø£ Á|ü‹s¡÷|ü+. ñbÕ+‘· Á|üj÷Ó »q+, ñbÕ+‘· ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ+‘·
e´j·T+, ñbÕ+‘· sêã&ç, ñbÕ+‘· $ìjÓ÷>∑ Á|üeè‹Ô yÓTT<ä˝q’… ñbÕ+‘· uÛ≤eq\qT |ü]o*+∫q|ü⁄Œ&ÉT,
eTq+ neø£\q uÛ≤eqqT nq«sTT+#·e#·TÃqT. ns¡ú XÊÅd+Ôü ˝À n_Û\wü˙j·T düeTdü´\ dü+<äs“¡ +¤ ˝À ≈£÷&Ü
ñ|üj÷Ó –+#·ã&É‘êsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ˝≤uÛ≤\T >∑]wü+º >± ˝Ò<ë ñ‘·Œ‹Ô e´j·T+ ø£ìwü+º >± e⁄+&˚ ñ‘êŒ<äø£
30
kÕúsTTì ‘Ó\TdüTø√yê\qT ≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT, uÛ≤eqqT ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e#·TÃqT. n+<äTe\¢ uÛ≤eq jÓTTø£ÿ düeTÁ>∑
C≤„q+ ns¡úXÊÅdüÔ $<ë´s¡Tú\≈£î #ê˝≤ eTTK´+.
ø£\q >∑D‘Ï +· jÓTTø£ÿ eTs=ø£ uÛ≤eq düe÷ø£\Hêìï (Integration) eT÷\<Ûqä dü+#·jT· q+, Ä]úø£
eè~Δ, $ìjÓ÷>∑<ës¡Tì $T>∑T\T eT]j·TT ñ‘·Œ‹Ô<ës¡Tì $T>∑T\T yÓTT<ä˝q’… Ä]úø£ nqTes¡HÔ ê\ n<Û´ä j·Tq+˝À
$düèÔ ‘·+>± ñ|üj÷Ó –+#·ã&ÉT‘·Tqï~. á uÛ≤>∑+˝À, eTq+ #·sÃ¡ qT e´j·T+, sêã&ç, &çe÷+&é |ò\ü + e+{Ï
uÛ≤eq\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&ÜìøÏ eT]j·TT >∑]wüº eT]j·TT ø£ìwüº Á|üy˚Tj·÷\ $X‚¢wüD≈£î e÷Á‘·y˚T de-
rivative eT]j·TT <ëì Ä]úø£ nqTes¡H Ô ê\ uÛ≤eq≈£î |ü]$T‘·+ #˚<ë›+.
3.2 neø£\ì $uÛøÑ +Ô£ (The Difference Quotient)

s¬ +&Ée uÛ≤>∑+˝À, y = f(x) e+{Ï Á|üyT˚ j·T+ uÛ≤eq >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïeTT. dü«‘·+Á‘· #·˝≤+ø£+yÓTqÆ
(x) ndü«‘·+Á‘· #·˝≤+ø£+ (y) ˝À dü+uÛ$Ñ +#˚ e÷s¡TŒ\≈£î u≤<Û´ä ‘· eVæ≤düT+Ô ~. á #·˝≤+ø±\ eT<Û´ä ø±s¡´
ø±s¡D dü+ã+<Û+ä e⁄+≥T+~. neø£\q+˝À, dü«‘·+Á‘· #·˝≤+ø£+˝À Çe«ã&çq e÷s¡TŒ e\q ndü«‘·+Á‘·
#·˝≤+ø£+˝À e∫Ãq dü>∑≥T e÷s¡TŒ πs≥TqT ø£qT>=qe#·TÃqT. á uÛ≤eq >∑T]+∫ eT]+‘· düŒwüº+>±
‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
m|ü⁄Œ&Ó’‘˚, ªxμ #·˝≤+ø£+ ÁbÕs¡+uÛÑ $\Te ªx μ qT+&ç ø=‘·Ô $\Te ªx μ ≈£î e÷]q|ü⁄Œ&ÉT, á
0 1
e÷s¡TŒqT x -x ‘˚&Ü‘√ ø=\TkÕÔsT¡ . á e÷s¡TŒqT Á^≈£î ˝Àì ªΔμ (&Ó˝≤º) >∑Ts¡TÔ‘√ dü÷∫kÕÔeTT. Bìì
1 0
Δx = x – x ˝Ò<ë x = x + Δx nì >∑÷&Ü ÁyêkÕÔeTT. n<˚ $<Û+

1 0 1 0
ä >±, Ädü«‘·+Á‘· #·˝≤+ø£+˝À dü+ã+~Û‘·
e÷s¡TŒ, y = f(x) Á|üy˚Tj·T+ ªyμ ˝À Δy = y -y (˝Ò<ë) y = y + Δy #˚ dü÷∫+#·ã&ÉT‘·T+~. n+<äTe\¢,
1 0 1 0
Ädü«‘·+Á‘· #·˝≤+ø£+ y jÓTTø£ÿ n+‹eT $\Te x jÓTTø£ÿ ÁbÕs¡+uÛÑ $\Te eT]j·TT <ëì˝À dü+uÛ$Ñ +∫q
1
e÷s¡TŒô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. eTq+ Bìì y = f(x + Δx) >± Áyêj·Te#·TÃqT. eTs√ e÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ,
1 0
ªxμ nH˚~ ÁbÕs¡+uÛÑ $\Te x qT+&ç Áø=‘·Ô $\Te (x + Δx) R x ≈£î e÷]q|ü⁄Œ&ÉT, y = f (x) Á|üy˚Tj·T+
0 0 1
$\Te f(x ) qT+&ç f(x +Δx) ≈£î e÷s¡T‘·T+~. ªyμ ˝À ˇø£ j·T÷ì{Ÿ e÷s¡TŒ≈£î ªxμ ˝À e#˚Ã e÷s¡TŒqT
0 0
neø£\q $uÛøÑ +Ô£ (difference quotient) <ë«sê dü÷∫+#·e#·TÃqT.

Δy f ( x0 + Δx ) − f ( x0 )
=
Δx Δx
eTq≈£î ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝Àì ªxμ $\Te eT]j·TT ªxμ |ü]e÷D+˝À e÷s¡TŒ $\Te nq>± Δx ‘Ó*dæq≥¢sTT‘˚
Δy
ªyμ ˝À e∫Ãq dü>≥∑ T e÷s¡TŒ sπ ≥T, nq>± neø£\q $uÛøÑ +Ô£ $\TeqT ‘Ó\TdüTø=qe#·TÃqT. Bìì Δx
nH˚~ x eT]j·TT Δx \ Á|üyT˚ j·T+.
0
á uÛ≤eqqT $e]+#·&ÜìøÏ ˇø£ düsfi¡ y¯ TÓ qÆ ñ<ëVü≤s¡D rdüT≈£î+<ë+.

y = f(x) = 3x2- 4 nqT≈£î+<ë+,
Bìì á ÁøÏ+~ $<Û+ä >± Áyêj·Te#·TÃqT.
y0 = f(x0) = 3 (x0)2- 4 eT]j·TT y 1
= f(x0 + Δx) = 3(x0 + Δx)2 – 4.
n+<äTe\q, neø£\q $uÛøÑ +Ô£ 31

Δy f ( x0 + Δx ) − f ( x0 )
=
Δx Δx
⎡ 2 ⎤ ⎡ 2 ⎤
Δy ⎢⎣3 f ( x0 + Δx ) − 4⎥⎦ − ⎢⎣3( x0 ) − 4⎥⎦
=
Δx Δx
(a+b)2 = a2+b2+2ab nH˚ dü÷Á‘êìïñ|üj÷Ó –ùdÔ
=
( )
3 x02 + Δx 2 + 2 x0Δx − 4 − 3 x02 + 4
Δx
(Áu≤¬≈≥¢˝À e⁄qï $\TeqT 3 #˚ >∑TDÏùdÔ)

3x02 + 3Δx 2 + 6 x0Δx − 4 − 3x02 + 4
=
Δx
( + 3x02 , − 3x02 , eT]j·TT + 4 , –4 ø={Ïºy˚dæq≥¢sTT‘˚)

Δy 3Δx 2 + 6 x0Δx
=
Δx Δx
(\e Vü‰sê\qT Δx #˚‘· uÛ≤–ùdÔ)

Δy
= 3Δx + 6x0
Δx
= 6x0 +3Δx.
n+<äTe\q neø£\q >∑TDø£+ ÁbÕs¡+uÛÑ eT]j·TT e÷s¡TŒ #Ó+~q x $\Teô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç e⁄+≥T+~.
Let x0 = 3 eT]j·TT Δx = 4 nqT≈£î+<ë+.
n|ü⁄Œ&ÉT dü>∑≥T e÷s¡TŒ πs≥T
=6×3+3×4
Δy
= 18 + 12 = 30
Δx
Bìì x ã{Ïº dü>≥∑ Tq 3 qT+&ç 7 e÷]‘˚ x ˝À dü>≥∑ Tq ˇø£ j·T÷ì{Ÿ e÷s¡TŒ eùdÔ y ˝À 30
j·T÷ì≥¢ e÷s¡TŒ edüT+Ô ~.
3.3 neø£\ì (ñ‘·Œqï sê•) (Derivative)

ˇø£ >∑DÏ‘· düMTø£s¡D+˝À ñ‘·Œqï sêX¯ó\T (derivatives) ñ+fÒ Ä düMTø£s¡D≤ìï neø£\q
düMTø£sD¡ + (differential equation) n+{≤s¡T. ˇø£ ø±s¡T m+‘· CÀs¡T (speed) >± Á|üj÷· D+ #˚dTü qÔ ï<√
#Ó|Œü &ÜìøÏ y˚>+∑ (velocity) nH˚ |ü<+ä yê&ÉT‘êeTT. á y˚>+∑ m+‘· CÀs¡T>± e÷s¡T‘√+<√ #Ó|Œü &ÜìøÏ
‘·«s¡D+ (acceleration) nH˚ e÷≥ yê&ÉT‘êeTT. Çø£ÿ&É y˚>+∑ , ‘·«s¡D+ nH˚$ ñ‘·Œqï sêX¯ó\øÏ ñ<ëVü≤s¡D\T.
32
ˇø£ >∑D‘Ï · düMTø£sD¡ +˝À y˚>+∑ , ‘·«s¡D+ e+{Ï n+XÊ\T #˚]Ãq|ü⁄Œ&ÉT Ä düMTø£sD¡ ≤ìï neø£\q düMTø£sD¡ +
n+{≤s¡T. ˇø£ düMTø£sD¡ +˝Àì ñ‘·Œqï sêX¯ó\T ˇπ≈ ˇø£ dü«‘·+Á‘· #·\q sê•ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+fÒ Ä
düMTø£s¡D≤ìï kÕe÷q´ neø£\q düMTø£s¡D+ (ordinary differential equation) n+{≤s¡T. ˇø£
düMTø£sD¡ +˝Àì ñ‘·Œqï sêX¯ó\T s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe dü«‘·+Á‘· #·\q sêX¯ó\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ
+fÒ Ä düMTø£sD¡ ≤ìï bÕøÏøå £ neø£\q düMTø£sD¡ + (partial differential equation) n+{≤s¡T.
nsTT‘˚ Δx jÓTTø£ÿ e÷s¡TŒ sπ ≥T #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT y jÓTTø£ÿ e÷s¡TŒ sπ ≥T m{≤¢ e⁄+≥T+<äH˚
Δy
ÄdüøÔÏ ñ+≥T+~. n≥Te+{Ï dü+<äsê“¤\˝À Δx
e´ø°øÔ s£ D¡ ‘√ e´‘ê´dü+˝À nìï ìã+<Ûqä \qT dü&*É +#·&+É
<ë«sê Δx qT ñC≤®sTT+|ü⁄>± bı+<ä&É+ kÕ<Ûä´|ü&ÉT‘·T+~. ô|’ ñ<ëVü≤s¡D˝À, Δx #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe $\Te
Δy
e⁄qï≥¢sTT‘˚, Δx
q≈£î ñC≤®sTT+|ü⁄>± ≈£î&ç #˚‹ yÓ’|ü⁄ (RHS) 6x nH˚ <ëìì rdüTø√e#·TÃqT. Δx ª0μ ≈£î
0
<ä>∑Zs¡>± #˚s¡T≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT (Δx düTHêïøÏ <ä>sZ∑ >¡ ± #˚sT¡ qTqï|üŒ{Ïø,Ï Bì $\Te yêdüyÔ êìøÏ düTHêï≈£î #˚sT¡ ø√<äT)
Δy
6x0+3Δx $\Te 6x0 eT]j·TT n<˚ e÷~]>± ≈£÷&Ü 6x0 ne⁄‘·T+~. Bìì á ÁøÏ+~ $<Û+ä >±
Δx
ù|s=ÿqe#·TÃqT.
Δy Lt Δy Lt
→ 6x0 nq>± Δx →0 ˝Ò<ë = = (6x0+3Δx) = 6x0+ 0 = 6x0
Δx Δx → 0 Δx Δx → 0
ô|q’ dü÷∫+∫q Lt >∑Ts¡TÔ ªªΔx, düTHêï≈£î düMT|æ+#˚≥|ü⁄Œ&ÉTμμ (→) <ëì ne~Û>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·T+~.
Δy
Δx→0 >± ñ+fÒ, neø£\q $uÛøÑ Ô£ (difference Quotient) |ü]$T‹ ñìøÏ˝À ñ+&ç, Ä |ü]$T‹
Δx
y = f (x) Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ neø£\q+>± >∑T]Ô+#·ã&ÉT‘·T+~. dü«‘·+Á‘· #·˝≤+ø£+ düTHêï ˝Ò<ë nq+‘·+ (0
˝Ò<ë ∞ ) ˝Ò<ë ø=+‘· |ü]$T‘· $\Te e+{Ï$, Ç∫Ãq $\TeqT #˚sT¡ ≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT ªne~Ûμ nH˚ |ü<+ä ˇø£
Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ n+‹eT $ÁXÊ+‹ _+<äTe⁄qT dü÷∫düT+Ô <äì >∑eTì+#·e\dæ e⁄+≥T+~.
3.3.1 neø£\ì \ø£Då ≤\T
1. neø£\q+ (ñ‘·Œqï+) ˇø£ Á|üyT˚ j·T+. <ëì ù|s¡T˝À e⁄qï≥T¢>±, á Á|üyT˚ j·T+ ñ‘·ŒqïyÓTqÆ ~>±
ù|s=ÿqe#·TÃqT. ÁbÕ<Ûä$Tø£ Á|üy˚Tj·TyÓTÆq y = f (x) nH˚~ x eT]j·TT Δx jÓTTø£ÿ Á|üy˚Tj·T+.
0
nsTT‘˚, á neø£\q+ x jÓTTø£ÿ Á|üyT˚ j·T+ e÷Á‘·yT˚ . m+<äTø£+fÒ Δx nH˚~ düTHêïqT #˚sT¡ ø√e\dæ
0
edüTÔ+~.
2. neø£\q+ ≈π e\+ y jÓTTø£ÿ e÷s¡TŒ πs≥TqT ø=*#˚ $uÛÑø£Ô+ (difference quotient ) jÓTTø£ÿ ne~Û
ø£qTø£, ñ‘·Œqï+ ≈£÷&Ü ø=+‘· e÷s¡TŒ sπ ≥T jÓTTø£ÿ ø=\‘·>± ñ+&Ü*.
3. ÁbÕ<Ûä$Tø£ Á|üy˚Tj·TyÓTÆq y = f (x) qT+&ç ñ‘·ŒqïyÓTqÆ neø£\Hêìï f '(x) #˚‘· dü÷∫kÕÔeTT.
dy Δy
Bìì >± ≈£÷&Ü dü÷∫+#·e#·TÃqT. Ç~ neø£\q $uÛÑø£Ô+ e˝… e÷s¡TŒ πs≥TqT
dx Δx
33
ø=\TdüTÔ+~.
4. ô|’ ¬s+&ÉT dü+C≤„e÷Hê\qT ñ|üjÓ÷–+∫, y (x) Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ neø£\Hêìï á ÁøÏ+~
$<Û+ä >± ìs¡«∫+#·e#·TÃqT.
dy Lt Δy
= f '(x) = = fx
dx Δx → 0 Δx
dy Δy Δy dy
ø±˙ ≠ , nsTT‘˚ m|ü⁄Œ&Ó’‘˚ ne~Û $\TeqT ø£*– ñ+≥T+<√, n|ü⁄Œ&ÉT ‘√
dx Δx Δx dx
düe÷q+>± e⁄+≥T+~.
sπ U≤>∑D‘Ï +· ˝À, @<√ ˇø£ ì]Δwºü _+<äTe⁄ e<ä› neø£\q eÁø£sπ K, ^dæq düŒs¡Ù sπ K yê\T≈£î
düe÷q+ ne⁄‘·T+~. düŒs¡Ù sπ K jÓTTø£ÿ yê\T <ëì düŒ]Ù+∫q _+<äTe⁄ e<ä› <ÛHä ê‘·àø£+>±qT, s¡TD≤‘·àø£+>±qT
˝Ò<ë X¯Sq´+>± ñ+&Ée#·TÃqT.
3.4 neø£\q ìj·Te÷\T

neø£\HêìøÏ 12 ìj·Te÷\T ñHêïsTT. yê{Ï˝À Hê\T>∑T ìj·Te÷\T ÁbÕ<∏$ä Tø£ ìj·Te÷\T>±
|ü]>∑DÏ+#·ã&É‘êsTT. n$ |òü÷‘· Á|üy˚Tj·T ìj·TeT+ (Power Rule), dæsú ê+ø£ ìj·TeT+ (Constant Rule),
dæúsê+ø£+ #˚‘· >∑TDÏ+#·ã&˚ |òü÷‘· Á|üy˚Tj·T ìj·TeT+ (Multiplication of a Power Function by a
ü rj·T Á|üyT˚ j·T neø£\q ìj·TeT+ (Differentiation of an Exponential Function, e ).
Constant), |ò÷ x
eTTKýÓTÆq Ä]úø£ uÛ≤eq\qT $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ eT]j·TT $e]+#·&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&˚ Hê\T>∑T ÁbÕ<Ûä$Tø£

ìj·Te÷\‘√ bÕ≥T eT]ø=ìï n<äq|ü⁄ ìj·Te÷\qT ÁøÏ+<ä $e]+#·&+É »]–+~.
3.4.1 ìj·TeT+ 1: |òü÷‘· Á|üy˚Tj·T ìj·TeT+ (Differentiation of a Power Function )
th
yÓTT<ä≥>± |ò÷ü ‘· Á|üyT˚ j·T neø£\Hêìï s¬ +&ÉT #·\q sêX¯ó\‘√ |ü]o*+∫q ‘·sê«‘· <ëìì n
#·\q sêX¯ó\‘√ kÕ<Ûës¡Dø° <Ï ë›eTT.
Let y = f (x) = x2. n|ü⁄Œ&ÉT Δx ªxμ ˝À dü«\Œ e÷s¡TŒ eT]j·TT Δy ªyμ ˝Àì dü+ã+~Û‘· e÷s¡TŒ>±
uÛ≤$+#·+&ç.
y +Δy = (x + Δx)2 . (a + b) nH˚ dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –ùdÔ a
2 2
+ 2ab + b2>± Áyêj·Te#·TÃqT.
= x2 + 2xΔx + Δx2 — y = x2 qT ≈£î&çyÓ’|ü⁄q≈£î (R.H.S) rdüTø=ìeùdÔ
Δy = x2+ 2xΔx + Δx2 – x2
Δy = 2xΔx + Δx2 – x2 (+x2 eT]j·TT –x2 qT ø={Ïº y˚jT· ã&ç) s

¬ +&ÉT yÓ|’ ⁄ü ˝≤ Δx #˚‘· uÛ≤–+∫q≥¢sTT‘˚
Δy 2 xΔx Δx 2
⇒ = + = 2x + Δx
Δx Δx Δx
Çs¡TyÓ|’ ⁄ü \ ne~Ûì rdüTø=+fÒ,
34
Δy Lt. 2 x + Lt. Δx
Lt =
Δx→0 Δx Δx → 0 Δx → 0
dy
= 2x+ 0 (Δx düTHêïøÏ #˚sT¡ ≈£î+≥T+~ ø±ã{Ï)º
dx
dy
= 2x
dx
kÕ<Ûës¡Dø° s£ D¡ : neø£\q+ jÓTTø£ÿ ô|’ ìj·Te÷ìï |ò÷ü ‘· Á|üyT˚ j·T ìj·TeT+ n+{≤s¡T. |ò÷ü ‘·
Á|üyT˚ j·T ìj·Te÷ìï n eμ |òü÷‘· Á|üy˚Tj·T ìj·TeT+>± kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·e#·TÃqT. y = x nsTT‘˚, n|ü⁄Œ&ÉT
th n
d n
dx
( )
x = nx n−1
á $<Û+ä >±, y = x2, n|ü&ÉT

dx
( )
d 2
x = 2 x( ) =
2−1 dy
dx
= 2x1 ˝Ò<ë 2x
ñ<ëVü≤s¡D 3.1
dy
y = x5 nsTTq#√, ø£qT>=q+&ç
dx
dy 5
(x ) = nxn–1
dx
= 5x5–1
= 5x4
ñ<ëVü≤s¡D 3.2
C = Q 3, C yÓTT‘·Ô+ e´j·T+, Q ñ‘·Œ‹Ô nsTTq#√, Q ≈£î dü+ã+~Û+∫ ªCμ jÓTTø£ÿ neø£\Hêìï
ø£qT>=q+&ç.
ìj·TeT+ d n
dx
( )
x = nx n−1
d
dq
( )
Q3 = 3Q3-1= 3Q2
ñ<ëVü≤s¡D 3.3
dy
y = x, nsTT‘˚ qT ø£qT>=q+&ç.
dx
x n+fÒ x1
nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT, n+<äTe\¢ y = x1 nì sêj·Te#·TÃqT. |òü÷‘· Á|üy˚Tj·T dü÷Á‘·
ìj·Te÷ìï Çø£ÿ&É nqTdü]<ë›+.
35
dy
= 1.x1–1 = 1.x0
dx
= x0= 1 (x0
=1 nH˚ <ëìì >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*)
d
ø±ã{Ïº (x) =1 , ø£qTø£ x neø£*ì jÓTTø£ÿ neø£\q >∑TDø£+ 1 ne⁄‘·T+~.
dx
ñ<ëVü≤s¡D 3.4
dy
y= x nsTT‘˚ qT ø£qT>=q+&ç.
dx
1 1
1 2
Y= xx ( x á $<Û+ä >± Áyêj·Te#·TÃqT x )
2
1
dy 1 2 1
= x −1 = x−1/2
dx 2 2
1 1
= ⋅
2 x
1
= 2
x
dy 1
n+<äTe\¢ y= x nsTTq#√ , n|ü&ÉT = dx = 2 x
ñ<ëVü≤s¡D 3.5
1 dy
y= nsTT‘˚ qT ø£qT>=q+&ç.
x dx
y = x -1
dy
n|ü⁄Œ&ÉT, = –1.x–1–1
dx
dy 1
= – x-2 = −
dx x2
1 dy 1
á $<Û+ä >± y = nsTT‘˚, n|ü&ÉT =− 2
x dx x
ñ<ëVü≤s¡D 3.6
dy
y = x0 nsTT‘˚, qT ø£qT>=q+&ç.
dx
36
dy
n|ü⁄Œ&ÉT, = 0.x0–1 = 0 (m+<äTø£+fÒ, @ |ü]e÷D≤ìï nsTTHê 0μ #˚ >∑TDÏùdÔ düTHêïH˚ edüT+Ô ~.
dx
x0 = 1 á düe÷#êsêìï ñ|üj÷Ó –+∫, s¬ +&Ée ìj·TeTyÓTqÆ dæsú ê+ø£ neø£\q ìj·Te÷ìï

bı+<äe#·TÃqT.
3.4.2 ìj·TeT+ 2: dæsú ê+ø£ neø£\q ìj·TeT+ (Differentiation of a Constant Function)
dæsú ê+ø£+ nq>± e÷s¡TŒ˝Òì |ü]e÷D+ nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. n+<äTe\¢, dæsú ê+ø£+˝À m≥Te+{Ï
e÷s¡TŒ ñ+&É<Tä . n|ü⁄Œ&ÉT dæsú ê+ø£ neø£\q >∑TDø£+ düTHêï ne⁄‘·T+~.
d
(c ) = 0
dx
ñ<ëVü≤s¡D 3.7
dæús¡yÓTÆq Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ πsU≤ |ü≥+, dæús¡ e´j·T Á|üy˚Tj·T+ C = f (Q) =1200 nH˚~ sπ K>±
ˇø£ øÏ‹å » düe÷+‘·s¡ düsfi¡ ¯ sπ K. øÏ‹å » düe÷+‘·s¡ düsfi¡ ¯ sπ K yê\T n+‘·{≤ n~ düTHêï>± e⁄+≥T+~.
ø±ã{Ï,º neø£\q+ ≈£÷&Ü düTHêï>± ñ+&Ü*.
dy
(1200) = 0
dx
ñ<ëVü≤s¡D 3.8
dy
y = x2+2 nsTT‘˚ qT ø£qT>=q+&ç.
dx
dy
= 2x + 0 = 2x (|ò÷ü ‘· ìj·TeT+, dæsú ê+ø£ ìj·Te÷\qT ñ|üj÷Ó –+#ê*)
dx
3.4.3 ìj·TeT+ 3: dæúsê+ø£+ #˚‘· >∑TDÏ+#·ã&˚ |òü÷‘· Á|üy˚Tj·T ìj·TeT+ (Multiplication

of Power Function by a Constant )
|òü÷‘· Á|üy˚Tj·T ìj·TeT+˝À, eTqeTT neø£\q+ jÓTTø£ÿ ìj·Te÷ìï ñ|üjÓ÷–+#ê\ì

n–1
H˚s¡TÃ≈£îHêïeTT. n+fÒ, nx . eTs√yÓ’|ü⁄, ˇø£y˚fi¯ dæúsê+ø£+ $&ç>± e⁄+fÒ, n|ü⁄Œ&ÉT neø£\ì düTHêï
ne⁄‘·T+~. nsTT‘˚, >∑TDø±s¡+˝À |ò÷ü ‘· Á|üyT˚ j·T+‘√ bÕ≥T dæsú ê+ø£+ e⁄+fÒ, dæsú ê+ø£+ jÓTTø£ÿ neø£\q+
düTHêï ø±<äT. |ò÷ü ‘· Á|üyT˚ j·T jÓTTø£ÿ neø£\q+‘√ bÕ≥T dæsú y¡ TÓ qÆ $\Te n˝≤π> e⁄+≥T+~.
y = cxn nsTT‘˚
dy d n
n|ü⁄Œ&ÉT, = c. (x )
dx dx
=c.nxn-1
37
ñ<ëVü≤s¡D 3.9
y = 3x4 4 n
— Çø£ÿ&É 3 nH˚~ dæsú ê+ø£+ eT]j·TT x nH˚~ x s¡÷|ü+˝Àì |òü÷‘· Á|üy˚Tj·T+.
dy
n|ü⁄Œ&ÉT, = 3.4x4-1
dx
dy
=12x3
dx
ñ<ëVü≤s¡D 3.10
y = 2. x = 2.x
1
2
n|ü⁄Œ&ÉT,
dy
dx
= 2.
d 12
dx
x ( )
1 1
= 2. .x 2 −1
2
= x−
1
2
dy 1 1
= 1 =
dx x 2 x
y = axb nsTT‘˚
dy
n|ü⁄Œ&ÉT, = a.bx b-1
dx
4
y= nsTT‘˚, y = 4x sêj·Te#·TÃqT. neø£\Hêìï á $<Û+ä >± bı+<äe#·TÃqT.
–3
x3
dy
= - 3. 4 x-3-1 = - 12x-4
dx
12
= −
x4
dy −12
=
dx x 4
x x
3.4.4 ìj·TeT+ 4: |ò÷ü rj·T Á|üyT˚ j·T neø£\q ìj·TeT+ -e . (Differentiation of e )
ªeμ nH˚ >∑Ts¡TÔ >∑DÏ‘· dæúsê+ø£+ nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. Bì $\Te nùV≤‘·Tø£ dü+K´ (irrational
number) 2.71828 ≈£î düe÷q+. ªeμe $\TeqT ÁøÏ+~ $<Û+ ä >± kÕ~Û+#·e#·TÃqT:
38
⎛ 1 ⎞n
e = lim ⎜⎜1 + ⎟⎟⎟
n→∞ ⎜ ⎝ n⎠
y = ex nH˚ düMTø£s¡D≤ìï |òü÷rj·T Á|üy˚Tj·T+ (exponential function) n+{≤s¡T. |ò÷ü rj·T

x x
Á|üyT˚ j·÷ìøÏ neø£\q+‘√ |üì ˝Ò<Tä . eTs√ e÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ, e jÓTTø£ÿ neø£\q+ e ne⁄‘·T+~.
dy x
(e )= ex
dx
3.4.5 ìj·TeT+ 5: yÓTT‘·+Ô -e´‘ê´dü neø£\q ìj·TeT+ (Sum-Difference Rule of

Differentiation )
neø£\q+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Û$ä Tø£ ìj·Te÷\˝À s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe yê{Ïì, ≈£÷&çø£ ˝Ò<ë
rdæy˚‘· ∫Vü‰ï\ <ë«sê ø£*|æ ù|s=ÿ+fÒ, n|ü⁄Œ&ÉT neø£\q+ jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+-e´‘ê´dü ìj·Te÷ìï
ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃqT. ∫Vü‰ï\˝À, y = u + v nsTT‘˚, Çø£ÿ&É u eT]j·TT v s¬ +&É÷ x jÓTTø£ÿ Á|üy˚Tj·÷\T,
n|ü⁄Œ&ÉT
d du dv
(u + v) = +
dx dx dx
n<˚$<Ûä+>±,
d du dv
(u − v) = −
dx dx dx
y = x2 + x.
dy
n|ü⁄Œ&ÉT, = 2x + 1.
dx
y = x4 – x2 + ex.
dy
= 4x3 – 2x + ex.
dx
y = 4x3 + 3x2 – 9x + 5
dy
= 12x2 + 6x – 9 + 0
dx
(ìs¡÷|üD $esê\ ø√dü+ neø£\q+ jÓTTø£ÿ yÓTT<ä{Ï Hê\T>∑T ÁbÕ<∏$ä Tø£ ìj·Te÷\qT #·÷&É+&ç)
39
3.4.6 ìj·TeT+ 6: \ãΔ|⁄ü neø£\q ìj·TeT+ (Product Rule of Differentiation )
s¬ +&ÉT |ü]e÷D≤\T, \ãΔ|⁄ü ˝Ò<ë >∑TDø±s¡ s¡÷|ü+˝À, x jÓTTø£ÿ Á|üy˚Tj·T+˝À e⁄qï|ü⁄Œ&ÉT, nq>±
y = u.v . Çø£ÿ&É u eT]j·TT v s
¬ +&É÷ x jÓTTø£ÿ Á|üyT˚ j·÷\T. \ãΔ|⁄ü neø£\Hêìï ø£qT>=qT≥≈£î á ÁøÏ+<ä
‘Ó*|æq ìj·TeT+ ñ|üj÷Ó –+#·ã&ÉT‘·T+~.
d dy dv du
(u ⋅ v) = = u + v
dx dx dx dx
y = f (x) = (3x2 + 1) (x3 + 2x). Ç+<äT˝À y = u.v s¡÷|ü+˝À e⁄+~. n+<äTe\¢ \ãΔ|⁄ü neø£\q
ìj·Te÷ìï nqTdü]+#ê*.
d dy dv du
(u ⋅ v) = = u + v
dx dx dx dx
d
= (3x2 +1) (x3 + 2x) + (x3 + 2x) (3x2 +1)
dx
= (3x2 +1) (3x2 + 2) + (x3 + 2x) (6x + 0)
= (9x4 +3x2 + 6x2 + 2) + (6x4 +12x2)
= 15x4 + 21x2 + 2
y = f (x) = (4x3 +2) (x2 + ex). y = u.v s¡÷|ü+˝À e⁄+~. \ãΔ|ü⁄ neø£\q ìj·Te÷ìï
ñ|üjÓ÷–+#ê*.
d dy dv du
(u ⋅ v) = = u + v
dx dx dx dx
d
= (4x3 +2) (x2 + ex) + (x2 + ex) (4x3 +2)
dx
= (4x3 +2) (2x+ex) + (x2 + ex) (12x2 +0)
= (8x4 + 4x + 4x3ex + 2ex) + (12x4+12x2ex)
= 20x4 + 4x3ex +12x2ex +2ex + 4x
3.4.7 ìj·TeT+ 7: uÛ≤>∑|òü\ ˝Ò<ë $uÛÑø£Ô neø£\q ìj·TeT+ (Quotient Rule of

Differentiation)
ˇø£ Á|üy˚Tj·T+˝À ¬s+&ÉT |ü]e÷D≤\T $uÛÑø£Ô+>± ˝Ò<ë uÛ≤>∑|òü\ s¡÷|ü+˝À e⁄qï|ü⁄Œ&ÉT, ¬s+&É÷ x
jÓTTø£ÿ Á|üy˚Tj·÷\T, y = u/v e+{Ï$, Çø£ÿ&É u eT]j·TT v s¬ +&É÷ x jÓTTø£ÿ Á|üy˚Tj·÷\T ø£qTø£, n|ü⁄Œ&ÉT
á ÁøÏ+~ uÛ≤>∑|\üò neø£\q ìj·Te÷ìï ñ|üj÷Ó –+#·ã&ÉT‘·T+~:
40
dv dv
v. − u.
d ⎛⎜ u ⎟⎞ dy dx dx
⎜ ⎟= =
dx ⎜⎝ v ⎟⎠ dx v2
ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]<ë›+.

(2 x − 3)
y = f (x) = Ç~ y = u/v s¡÷|ü+˝À ñ+~. BìøÏ uÛ≤>∑|\üò neø£\q ìj·Te÷ìï
( x + 1)
nqTdü]<ë›+.
dv dv
v. − u.
d ⎛⎜ u ⎞⎟ dy dx dx
⎜ ⎟= =
dx ⎜⎝ v ⎠⎟ dx v2
d d
( x + 1). (2 x − 3) − (2 x − 3). ( x + 1)
= dx dx
2
( x + 1)
( x + 1).(2 − 0) − (2 x − 3).(1 + 0)
= 2
( x + 1)
(2 x + 2) − ⎡⎣(2 x − 3)⎤⎦
= 2
( x + 1)
2x + 2 − 2x + 3
= 2
( x + 1)
5
= 2
( x + 1)
(5 x) u
y = f (x) = Ç~ y= s¡÷|ü+˝À ñ+~. BìøÏ $uÛÑø£Ô neø£\q ìj·Te÷ìï
(x 2
+1 ) v
nqTdü]<ë›+,
dv dv
v. − u.
d ⎛⎜ u ⎞⎟ dy dx dx
⎜ ⎟= =
dx ⎜⎝ v ⎟⎠ dx v2
41
⎡ ⎤
( x2 + 1). dxd (5x) − ⎢⎣⎢5x. dxd ( x2 + 1)⎥⎦⎥
= 2
( x2 + 1)
( x2 + 1).(5x) − ⎡⎣5x.(2 x + 0)⎤⎦

= 2
( x2 + 1)
5 x 2 + 5 −10 x 2
= 2
( x2 + 1)
5 − 5x2
2
=
( x2 + 1)
(
5 1− x2 )
= 2
( x2 + 1)
1. ø£\q >∑DÏ‘·+ jÓTTø£ÿ uÛ≤>±\qT ù|s=ÿq+&ç?
......................................................................................................
2. neø£\q+ jÓTTø£ÿ Ä]úø£ Á|ü‹s¡÷bÕ\qT ù|s=ÿq+&ç.
......................................................................................................
3.5 neø£\q+ jÓTTø£ÿ Ä]úø£ nqTes¡HÔ ê\T-e´j·T+, sêã&ç eT]j·TT &çe÷+&é |ò\ü +
neø£\Hê\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ <ë«sê ns¡ú XÊÅdüÔ+˝À nH˚ø£ nqTes¡ÔHê\qT #˚|ü≥ºe#·TÃqT.
Ç|üŒ{Ï≈π ù|s=ÿqï≥T¢>±, mø£ÿ&ÓH’ ê, eTq+ ªñbÕ+‘·μ nH˚ |ü<ëìï >∑eTìùd,Ô Ç~ yÓTT‘·+Ô ˝À ∫qï e÷s¡TŒqT
dü÷∫düT+Ô ~. neø£\Hê\qT ñ|üj÷Ó –+#·&+É <ë«sê ñbÕ+‘· uÛ≤eqqT $e]+#·e#·TÃqT. Ç<˚ ø±≈£î+&Ü,
<Ûsä ,¡ Ä<ëj·T+ eT]j·TT C≤‘·´+‘·s¡ &çe÷+&é yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ ≈£÷&Ü neø£\q
uÛ≤eq ñ|üj÷Ó –+#·ã&ÉT‘·T+~.
3.5.1 ñbÕ+‘· e´j·T+
ˇø£ dü+düú jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ e´j·T+ Ä dü+düú ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq edüTÔe⁄ |ü]e÷D+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç
42
e⁄+≥T+~. n+<äTe\¢, ªñbÕ+‘· e´j·T+μ n+fÒ ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ edüTeÔ ⁄ |ü]e÷D+˝À ∫qï e÷s¡TŒ ‘˚e&É+
<ë«sê, yÓTT‘·+Ô e´j·T+ $\Te˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ>± ìs¡«∫+#·e#·TÃqT.
d dC
ñbÕ+‘· e´j·T+ (MC) = dQ
(TC) =
dQ
ñ<ëVü≤s¡D 3.20: dü«\Œø±*ø£ yÓTT‘·Ô+ e´j·T Á|üy˚Tj·T+ C = Q - 4Q +10Q +75 nsTTq ñbÕ+‘· e´j·T
3 2
düMTø£sD¡ ≤ìï ø£qT>=q+&ç.

Ç∫Ãq yÓTT‘·+Ô e´j·T+ C = Q - 4Q +10Q +753 2
d d
(MR) = (TC) = (Q3– 4Q2+10Q +75)
dQ dQ
MC = 3Q2 - 8Q+10 +0
= 3Q2 - 8Q+10
3.5.2 ñbÕ+‘· sêã&ç

ˇø£ dü+düú jÓTTø£ÿ yÓTT‘·+Ô sêã&ç, n~ ny˚Tà edüTeÔ ⁄\ |ü]e÷D+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç e⁄+≥T+~.
n+<äTe\¢, ny˚Tà edüTeÔ ⁄\ yÓTT‘·+Ô ˝À ˇø£ ∫qï e÷s¡TŒ rdüTø£sêe&É+ <ë«sê yÓTT‘·+Ô sêã&ç $\Te˝À
e#˚Ã e÷s¡TŒqT ªñbÕ+‘· sêã&ç>±μ ìs¡«∫+#·e#·TÃqT.
d dR
(MR) = dQ (TR) = dQ
&çe÷+&ÉT (<Ûäs¡) |òü\+ P = 4Q +3Q+2.>± e⁄qï|ü⁄Œ&ÉT ñbÕ+‘· sêã&ç düMTø£sD¡ ≤ìï ø£qT>=q+&ç
2
Ç∫Ãq &çe÷+&ÉT (<Ûsä )¡ |ò\ü + P = 4Q +3Q+2, yÓTT‘·Ô+ sêã&ç R (TR) = PQ

2
TR = P. Q = (4Q2+3Q+2) . Q
= 4Q3+3Q2+2Q
d d
n+<äTe\¢, MR= dx
(TR) =
dx
4Q3+3Q2+2Q)
MR = 12Q2+6Q+2
3.5.3 Ç‘·s¡ ñbÕ+‘· uÛ≤eq\T

ô|’ s¬ +&ÉT ñbÕ+‘· uÛ≤eq˝Òø±≈£î+&Ü, nH˚ø£ Ç‘·s¡ ñbÕ+‘· uÛ≤eq\T ≈£÷&Ü ñHêïsTT. n$
⎛ dU ⎞⎟
⎜⎜ ⎟
ñbÕ+‘· Á|üj÷Ó »q+ ⎜⎝ dQ ⎟⎟⎠ , Ç~ yÓTT‘·+Ô Á|üj÷Ó »q+ Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ yÓTT<ä{Ï neø£\q+. ñbÕ+‘·
⎛ dQ ⎞⎟ ⎛ dQ ⎞
ÁXÊ$Tø£ ⎜⎜ ⎟
⎜⎝ dL ⎟⎠ eT]j·TT ⎜⎜⎜⎝ dK ⎟⎟⎟⎠ eT÷\<Ûqä + Ç~ ñ‘êŒ<äø‘£ ,· ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏjT· ˝À ÁX¯eT eT]j·TT eT÷\<Ûqä
43
|ü]e÷D≤\qT eTs√ j·T÷ì{Ÿ, ô|+∫q|ü⁄Œ&ÉT yÓTT‘·+Ô ñ‘·Œ‹Ô˝À e#˚Ã e÷s¡TŒqT ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. Ç$ ñ
‘·Œ‹Ô jÓTTø£ÿ yÓTT<ä{Ï neø£\Hê\T. n{≤¢>π e´j·÷s¡Ω Ä<ëj·T+˝À e÷s¡TŒ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT $ìjÓ÷>∑+˝À e#˚Ã
dC
e÷s¡TŒqT ñbÕ+‘· $ìjÓ÷>∑ Á|üeè‹ , e´j·÷s¡Ω Ä<ëj·T+˝À e÷s¡TŒ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT bı<äT|ü⁄˝À e#˚Ã
dYd
dS
e÷s¡TŒqT ñbÕ+‘· bı<äT|ü⁄ Á|üeè‹ dYd
n+{≤s¡T.
3.5.4 <Ûsä ¡ &çe÷+&é yê´ø√#·‘«· +

ˇø£ edüTeÔ ⁄ <Ûsä ˝¡ À e∫Ãq nqT˝Àe÷qTbÕ‘·|⁄ü e÷s¡TŒ |ò*ü ‘·+>±, Ä edüTeÔ ⁄ &çe÷+&é |ü]e÷D+˝À
e∫Ãq nqT˝Àe÷qTbÕ‘· e÷s¡TŒqT <Ûsä ¡ &çe÷+&ÉT yê´ø√#·‘«· + n+{≤s¡T. Bìì düMTø£sD¡ + <ë«sê
ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ù|s=ÿqe#·TÃqT.
⎧ dQ ⎪
⎪ ⎫
⎪
⎪ ⎪
⎪Q ⎪
⎪ ⎪
⎪ dQP dQ P
ep = ⎨ ⎬=− =− .
⎪
⎪ dP ⎪
⎪ Q.dP dP Q
⎪
⎪ ⎪
⎪ P ⎪
⎩ ⎪
⎭
ô|’ dü÷Á‘·+ ñ|üj÷Ó –+∫, <Ûsä ¡ &çe÷+&ÉT yê´ø√#·‘ê«ìï‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. ˇø£yfi˚ ¯ &çe÷+&ÉT sπ K

dQ
Q = b 0 - b1 P e˝… düs¡fi¯ πsK nsTT‘˚ n|ü⁄Œ&ÉT Ä πsK yê\T, <ëì yÓTT<ä{Ï neø£\q+ = b1,
dP
ìs¡ísTTdüTÔ+~. m+<äTø£+fÒ dæús¡yÓTÆq b jÓTTø£ÿ neø£\q+ düTHêïøÏ düe÷q+. P øÏ dü+ã+~Û+∫ P jÓTTø£ÿ
0
neø£\q+ ˇø£{.Ï n+<äTe\¢ b x, 1 = b . <Ûäs¡ yê´ø√#·‘·« dü÷Á‘·+˝À yê\T $\TeqT Á|ü‹πøå|æùdÔ:

1 1
dQ P P
. = −b1.
dP Q Q
Q e~ ∞
* e>0
*
e=1
* e<0
* e=0
*
0 P
|ü≥+ 3.1 ˝À $$<Ûä _+<äTe⁄\ e<ä› düsfi¡ ¯ &çe÷+&ÉT sπ Kô|,’ yê´ø√#·‘«· |ü⁄ $\Te\T P eT]j·TT
Q jÓTTø£ÿ kÕù|ø£å $\Te\ô|’ Ä<Ûës¡|&
ü ç ñ+≥T+<äì ‘Ó\TdüT+Ô ~.
3.5.5 Ä<ëj·T &çe÷+&é yê´ø√#·‘«· +
$ìjÓ÷>∑<ës¡Tì jÓTTø£ÿ Ä<ëj·T+˝À e∫Ãq nqT˝Àe÷qTbÕ‘· e÷s¡TŒ |ò*ü ‘·+>± ˇø£ edüTeÔ ⁄
jÓTTø£ÿ &çe÷+&ÉT |ü]e÷D+˝À e∫Ãq nqT˝Àe÷qTbÕ‘· e÷s¡TŒqT Ä<ëj·T &çe÷+&ÉT yê´ø√#·‘«· +>±
44
ìs¡«∫+#·ã&ç+~. Bìì Á|ürø±‘·àø£+>± ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ù|s=ÿqe#·TÃqT.
⎧
⎪ dQ ⎫
⎪
⎪
⎪ ⎪
⎪
⎪
⎪ Q ⎪
⎪ dQY dQ Y
ey = ⎨ ⎬= = .
⎪
⎪ dY ⎪
⎪ Q.dY dY Q
⎪
⎪ ⎪
⎪ Y ⎪
⎩ ⎪
⎭
Ä<ëj·T &çe÷+&é yê´ø√#·‘«· + ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ô|’ dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . nsTT‘˚ kÕ<Ûës¡D
edüTÔe⁄\≈£î Ä<ëj·T &çe÷+&ÉT yê´ø√#·‘·«+ $\Te <ÛäHê‘·àø£+>±qT, Hêdæs¡ø£+ eT]j·TT –ô|òHé edüTÔe⁄\≈£î
yê´ø√#·‘«· + $\Te s¡TD≤‘·àø£+>±qT ñ+≥T+~.
3.5.6 C≤‘·´+‘·s¡ &çe÷+&é yê´ø√#·‘·«+
C≤‘·´+‘·s¡ &çe÷+&é yê´ø√#·‘«· + n+fÒ,Y edüTeÔ ⁄ <Ûsä ˝¡ À e∫Ãq <ëe÷cÕ e÷s¡TŒ |ò*ü ‘·+>±, X
edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ &çe÷+&é |ü]e÷D+˝À e#˚Ã <ëe÷cÕ e÷s¡TŒ>± ìs¡«∫+#·ã&ç+~. Bìì Á|ürø±‘·àø£+>±
⎧⎪ dQ y ⎫⎪
⎪⎪ ⎪⎪
⎪⎪ Q y ⎪⎪ dQ y Px dQ y Px
e p = ⎪⎨ ⎪⎬ = = .
⎪⎪ dPx ⎪⎪ Q y .dPx. dPx Q y
⎪⎪ ⎪⎪
⎪⎩⎪ Px ⎪⎭⎪
C≤‘·´+‘·s¡ &çe÷+&é yê´ø√#·‘·«+ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ô|’ dü÷Á‘êìï ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. nsTT‘˚

Á|ü‘êé÷ïj·T edüTÔe⁄\ eT<Ûä´ C≤‘·´+‘·s¡ &çe÷+&ÉT yê´ø√#·‘·«+ $\Te <ÛäHê‘·àø£+>±qT, |üPs¡ø£ edüTÔe⁄\
eT<Û´ä yê´ø√#·‘«· + $\Te s¡TD≤‘·àø£+>±qT ñ+≥T+~.
3.5.7 MR eT]j·TTAR eT<Û´ä dü+ã+<Û+ä
kÕe÷q´ @ø£kÕ«eT´ e÷¬sÿ{À¢, &çe÷+&é sπ K ˝Ò<ë dü>≥∑ T sêã&ç sπ K (AR), ñbÕ+‘· sêã&ç sπ K
(MR) ÁøÏ+~ >∑T+&Ü yê* ñ+{≤sTT. á s¬ +&É÷ sπ K\T ˇπ≈ _+<äTe⁄ qT+&ç yÓTT<ä\e⁄‘êsTT. ø±ì
ñbÕ+‘· sêã&ç sπ K, dü>≥∑ T sêã&ç sπ K ø£+fÒ s¬ +&ÉT s¬ ≥T¢ Á|ü‹≈£÷\ yê\T ø£*– ñ+≥T+~. AR eT]j·TT
MR eT<Û´ä dü+ã+<Ûëìï ÁøÏ+~ $es¡D <ë«sê düŒwü+ º >± ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃqT.
@ø£kÕ«eT´<ës¡TqT &çe÷+&é sπ K ˝Ò<ë dü>≥∑ T sêã&ç düsfi¡ +¯ >± ñ+<äqT≈£î+<ë+. Q=b -b P
0 1
ô|’ düMTø£sD¡ ≤ìï P ø=s¡≈î£ kÕ~Û<ë›+

Q = b0-b1P
b1P = b0 – Q
b0 1
P = b −b Q
1 1
b0 1
dü÷ø°Îø£sD¡ ø=s¡≈î£ , b1 = a0, b1 = a1
45
ø±ã{Ï,º P = a 0
- a1Q Bìì TR Á|üy˚Tj·T+˝À Á|ü‹πøå|æ+#·>±
TR = P. Q = (a0 - a1Q) .
Q = a0Q - a1Q2.
yÓTT‘·Ô+ sêã&ç (TR) jÓTTø£ÿ, yÓTT<ä{Ï neø£\q+ nsTTq ñbÕ+‘· sêã&çì (MR) ø£qT>=q&É+.
d d
MR= (TR) = a Q - a1Q2) = a0 - 2a1Q
dQ dQ 0
TR a0Q − a1Q 2
dü>≥∑ T sêã&ç (AR) = Q = = a0 - a1Q.
Q
MR = a0 - 2a1Q
AR = a0 - a1Q
ô|’ s¬ +&ÉT düMTø£sD¡ ≤\qT >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ ÁøÏ+~ $wüj÷· \T >√#·]kÕÔsTT.

1. ñbÕ+‘· sêã&ç (MR) eT]j·TT dü>∑≥T sêã&ç (AR) s¬ +&ÉT sπ K\T Y e<ä›, ˇπ≈ ÁbÕs¡+uÛÑ $\TeqT
ø£*– ñHêïj·Tì eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃqT. n+<äTe\¢, s¬ +&ÉT sπ K\T Y nø£+å ô|’ ˇπ≈ _+<äTe⁄
qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆHêsTT.
2. MR, AR s
¬ +&É÷ sπ K\T s¡TD≤‘·àø£ yê\T\qT ø£*– ñHêïsTT. m+<äTø£+fÒ yê{Ï yê\T >∑TDø±\
dü+π≈‘ê\T rdæy˚‘· >∑Ts¡TÔ‘√ e⁄HêïsTT.
3. dü>∑≥T sêã&ç πsK (AR) Á|üy˚Tj·T+ (-a ) ø£qï, ñbÕ+‘· sêã&ç πsK Á|üy˚Tj·T+ ¬s+&ÉT ¬s≥T¢ m≈£îÿe
1
s¡TD≤‘·àø£ yê\TqT (-2a ) ø£*– ñ+~. n+<äTe\¢ MR sπ K m\¢|⁄ü Œ&É÷ AR sπ K ÁøÏ+<ä uÛ≤>∑+˝À
1
ñ+≥T+~. á $<Û+ä >± Ä]úø£ uÛ≤eq\qT >∑D‘Ï · uÛ≤eq˝…q’ neø£\Hê\T (derivations) eT]j·TT
yê\T\ (slopes) düV‰ü j·T+‘√ ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃqT.
3.6 ˇø£ #·˝≤+ø£+ jÓTTø£ÿ >∑]wüº eT]j·TT ø£ìwüº Á|üyT˚ j·÷\T

Ä]úø£ eédü˝ú À yê´bÕs¡ #·Áø±\T >±ì, eè~Δ e÷s¡+Z >±ì, ‘·sV¡ ‰ü qqTdü]+∫ Á|ü‹|ò˝ü ≤\T >±ì,
$ìjÓ÷>∑<ës¡Tì yÓTT‘·+Ô Á|üj÷Ó »q+ yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì dü÷∫+#˚ sπ K\T #·Áø°jT· +>± e⁄+{≤sTT. nq>± á
πsK\T ô|s¡T>∑T<ä\qT, ‘·>∑TZ<ä\qT ø£*– e⁄+{≤sTT. Ç$ >∑]wüº _+<äTe⁄\ e<ä› ÁøÏ+~øÏ yê\&É+, ø£ìwüº
_+<äTe⁄\ e<ä› ô|ø’ Ï yê\&É+ >∑eTì+#·e#·TÃqT. kÕ<Ûës¡D+>± dü+dü\ú T yê{Ï ñ‘·Œ‘·T\Ô sêã&ÉT\qT
ô|+#·Tø=ì >∑]wüº ˝≤uÛ≤\qT bı+<ä&ÜìøÏ M\T>±, ñ‘·Œ‹Ô e´j·÷ìï ø£ìwü+º >± e⁄+&˚ e÷sêZ\qT nH˚«•+#·&+É
|ü]bÕ{Ï. Bìì ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&ÜìøÏ Á|üyT˚ j·T+ô|’ e⁄qï >∑]wüº (maximum or maxima) eT]j·TT
ø£ìwüº (minimum or minima) _+<äTe⁄\qT ø£qT>=Hê*. Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤yêìï ã{Ïº, ˇπ≈ >∑]wüº,
ø£ìwüº _+<äTe⁄ ˝Ò<ë ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe >∑]wüº, ø£ìwüº _+<äTe⁄\T ñ+&Ée#·TÃqT. á _+<äTe⁄\qT
>∑T]Ô+#·&ÜìøÏ, s¬ +&ÉT wüs‘¡ T· \T dü+‘·è|æÔ #Ó+<äe\dæ e⁄+≥T+~. yÓTT<ä{Ï <ëìì, Á|ü<eä∏ T ÁX‚DÏ ˝Ò<ë nedüsy¡ TÓ qÆ
ìj·TeT+ (First Order Condition or Necessary Condition) n+{≤s¡T. s¬ +&Ée<ëìï ~«rj·T ÁX‚DÏ
˝Ò<ë dü+‘·è|æÔø£s¡yÓTÆq ìj·TeT+ (Second Order Condition or Sufficient Condition) n+{≤s¡T. M{Ïì
46
neø£\Hê\ <ë«sê eT]j·TT Á|üyT˚ j·T eÁø£sπ Kô|’ ^dæq düŒs¡Ù sπ K yê\T <ë«sê dü+ã+~Û‘· _+<äTe⁄\ e<ä›
|ü]dæ‘ú T· \qT ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
3.6.1 >∑]wüº ìã+<Ûqä \T
y = f (x) nH˚ Á|üyT˚ j·T+ Ç∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT, x = x0 _+<äTe⁄ e<ä› >∑]wü‘
º ≈· î£ , s¬ +&ÉT wüs‘¡ T· \T dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >±
ñ+&Ü*.
Á|ü<∏äeT ÁX‚DÏ ˝Ò<ë nedüs¡yÓTÆq ìj·TeT+ ( First Order Condition or Necessary Condition)
d dy
f '(x0) = f'(x0) = =0
dx dx
ô|’ ìã+<Ûqä Á|üø±s¡+, ˇø£ Á|üyT˚ j·T+ >∑]wü+º >± x = x e<ä› ñ+&Ü\+fÒ, x ≈£î dü+ã+~Û+∫
0
Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ yÓTT<ä{Ï neø£\q+ düTHêïøÏ düe÷q+>± ñ+&Ü*. eÁø£ sπ K jÓTTø£ÿ yê\T, x = x _+<äTe⁄≈£î 0
^j·Tã&çq düŒs¡Ù sπ K jÓTTø£ÿ yê\T düTHêïøÏ düe÷q+>± ñ+&Ü\ì á |ü]dæ‹ú ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. Ä _+<äTe⁄ e<ä›
Á|üyT˚ j·T+ eÁø£ sπ K ô|s¡T>∑&+É ø±ì ˝Ò<ë ‘·>&Z∑ +É ø±ì ˝Ò≈î£ +&Ü, X nøå±ìøÏ düe÷+‘·s+¡ >± ñ+&Ü*.
3.6.1.2 ~«rj·T ÁX‚DÏøÏ dü+‘·è|æÔø£s¡yÓTÆq ìj·TeT+
~«rj·T ÁX‚DÏ ˝Ò<ë dü+‘·è|æøÔ s£ y¡ TÓ qÆ ìj·TeT+ (Second Order Condition or Sufficient Condition)
d dy
f"(x0) = f ( x0 ) = < 0
dx dx
Y
~«rj·T ÁX‚DÏ ìj·TeT+ Á|üø±s¡+, ˇø£
dy
=0 Á|üy˚Tj·T+ >∑]wüº+>± x = x e<ä› ñ+&Ü\+fÒ, x ≈£î
0
dx >∑]wü̃ _+<äTe⁄
dü+ã+~Û+∫ Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ ¬s+&Ée neø£\q+
dy düTHêï ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe ˝Ò<ë s¡TD≤‘·àø£+>± ñ+&Ü*.
<0
dx eÁø£ πsK jÓTTø£ÿ yê\T, x = x _+<äTe⁄≈£î ^j·Tã&çq
0
s¡TD≤‘·àø£ yê\T
düŒs¡Ù sπ K jÓTTø£ÿ yê\T s¡TD≤‘·àø£+>± ñ+&Ü*. á
y = f (x) sπ K yê\T, >∑]wüº $\TeqT kÕ~Û+∫q ‘·sê«‘· eÁø£sπ K
0 x0 X ‘·>∑TZ‘·T+<äì ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
|ü≥+: 3.2 ô|’ ¬s+&ÉT ìj·Te÷˝…’q 1) Á|ü<∏äeT ÁX‚DÏ
dy
˝Ò<ë nedüsy¡ TÓ qÆ ìj·TeT+ =0 eT]j·TT 2)
dx
dy
~«rj·T ÁX‚DÏ ˝Ò<ë dü+‘·è|æÔø£s¡yÓTÆq ìj·TeT+ < 0 , |ü≥+ 3.2 <ë«sê düŒwü+
º >± ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃqT.
dx
47
3.6.2 ø£ìwüº ìã+<Ûäq\T
y = f (x) nH˚ Á|üyT˚ j·T+ Ç∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT, x = x0 _+<äTe⁄ e<ä› ø£ìwü‘
º ≈· î£ , s¬ +&ÉT wüs‘¡ T· \T dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >±
ñ+&Ü*.
3.6.2.1 Á|ü<eä∏ T ÁX‚DøÏ Ï nedüsy¡ TÓ qÆ ìj·TeT+
Á|ü<∏äeT ÁX‚DÏ ˝Ò<ë nedüs¡yÓTÆq ìj·TeT+ (First Order Condition or Necessary Condition)
d dy
f '(x0) = f ( x0 ) = = 0
dx dx
ô|’ ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+, ˇø£ Á|üy˚Tj·T+ ø£ìwüº+>± x = x e<ä› ñ+&Ü\+fÒ, x ≈£î dü+ã+~Û+∫
0
Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ yÓTT<ä{Ï neø£\q+ düTHêïøÏ düe÷q+>± ñ+&Ü*. eÁø£ sπ K jÓTTø£ÿ yê\T, x = x 0
_+<äTe⁄≈£î ^j·Tã&çq düŒs¡Ù sπ K jÓTTø£ÿ yê\T düTHêïøÏ düe÷q+>± ñ+&Ü\ì á |ü]dæ‹ú ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
Ä _+<äTe⁄ e<ä› Á|üy˚Tj·T+ eÁø£ πsK ô|s¡>∑&É+ ø±ì ˝Ò<ë ‘·>∑Z&É+ ø±ì ˝Ò≈£î+&Ü, X nøå±ìøÏ düe÷+‘·s+¡ >±
ñ+&Ü*. ø£qTø£ Á|ü<∏äeT ÁX‚DÏ ˝Ò<ë nedüs¡yÓTÆq ìj·TeT+ ø£ìwüº eT]j·TT >∑]wüº _+<äTe⁄\≈£î ˇπ≈ s¡ø£+>±
e⁄+≥T+~.
3.6.2.2 ~«rj·T ÁX‚DÏøÏ dü+‘·è|æÔø£s¡yÓTÆq ìj·TeT+
~«rj·T ÁX‚DÏ ˝Ò<ë dü+‘·è|æøÔ s£ y¡ TÓ qÆ ìj·TeT+ (Second Order Condition or Sufficient Condition)
d dy
f "(x0) = f ( x0 ) = > 0
dx dx
~«rj·T ÁX‚DÏ ìj·TeT+ Á|üø±s¡+, ˇø£

Y
Á|üy˚Tj·T+ ø£ìwüº+>± x = x e<ä› ñ+&Ü\+fÒ, x ≈£î
0
y = f (x)
dü+ã+~Û+∫ Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ ¬s+&Ée neø£\q+
düTHêï ø£+fÒ m≈£îÿe ˝Ò<ë <ÛäD≤‘·àø£+>± ñ+&Ü*.
eÁø£πsK jÓTTø£ÿ yê\T, x = x _+<äTe⁄≈£î ^j·Tã&çq
0
dy düŒs¡Ù sπ K jÓTTø£ÿ yê\T <ÛDä ≤‘·àø£+>± ñ+&Ü*. á

=0 <ÛäHê‘·àø£ yê\T
dx dy sπ K yê\T, ø£ìwüº $\TeqT kÕ~Û+∫q ‘·sê«‘· eÁø£sπ K
>0
dx ô|s¡T>∑T‘·T+<äì ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
0
ø£ìwü̃ _+<äTe⁄ X
x0 ô|’ s¬ +&ÉT ìj·Te÷˝…q’ 1) Á|ü<eä∏ T ÁX‚DÏ ˝Ò<ë
|ü≥+: 3.3 dy
nedüsy¡ TÓ qÆ ìj·TeT+ =0 eT]j·TT 2) ~«rj·T
dx
dy
ÁX‚DÏ ˝Ò<ë dü+‘·è|æÔø£s¡yÓTÆq ìj·TeT+ >0, |ü≥+ 3.3 <ë«sê düŒwü+º >± ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃqT..
dx
48
3. >∑]wüº‘·≈£î Á|ü<∏äeT ìã+<ÛäqqT ù|s=ÿq+&ç.
......................................................................................................
4. ø£ìwüº‘·≈£î Á|ü<∏äeT ìã+<ÛäqqT ù|s=ÿq+&ç.
......................................................................................................
5. >∑]wüº‘·≈£î ~«rj·T ìã+<ÛäqqT ù|s=ÿq+&ç.
......................................................................................................
6. ø£ìwü‘º ≈· î£ ~«rj·T ìã+<Ûqä qT ù|s=ÿq+&ç.
......................................................................................................
3.7 >∑]wüº eT]j·TT ø£ìwüº Ä]úø£ nqTes¡HÔ ê\T

ns¡ú XÊÅdüÔ+˝À >∑]wüº eT]j·TT ø£ìwüº düeTdü´\≈£î dü+ã+~Û+∫ n‹ eTTKýÓTÆq nqTes¡Ôq+, ˝≤uÛÑ
>∑]w”ºø£s¡D. @ dü+düújÓÆTHê ‘·q yÓTT‘·Ô+ ˝≤uÛ≤\qT ô|+#·Tø√yê\ì Ä•düTÔ+~. yÓTT‘·Ô+ sêã&ç eT]j·TT
yÓTT‘·+Ô e´j·T+ eT<Û´ä e⁄qï e´‘ê´kÕìï ˝≤uÛ+Ñ n+{≤s¡T. á s¬ +&É÷ ñ‘·Œ‹Ô (Q) |ü]e÷D+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç
ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢, ˝≤uÛ+Ñ ≈£÷&Ü ñ‘·Œ‹Ô Á|üyT˚ j·Ty˚T. ø£qTø£ >∑]wüº ˝≤uÛ≤\qT bı+<ë\+fÒ, ñ‘·Œ‹ÔøÏ
dü+ã+~Û+∫q ˝≤uÛ+Ñ Á|üyT˚ j·T+ Á|ü<eä∏ T neø£\q+ düTHêïøÏ düe÷q+>± ñ+&É&yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü, ñ‘·Œ‹ÔøÏ
dü+ã+~Û+∫q ˝≤uÛ+Ñ Á|üyT˚ j·T+ ~«rj·T neø£\q+ düTHêï ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe ˝Ò<ë s¡TD≤‘·àø£+>± ñ+&Ü*.
M{Ïì ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ù|s=ÿqe#·TÃqT:
π=R-C (˝≤uÛÑ+ RyÓTT‘·Ô+ sêã&ç- yÓTT‘·Ô+ e´j·T+)
d dπ
f " (Q0) = f ( Q0 ) = =0
dQ dQ
d dπ
f " (Q0) = f ( Q0 ) = <0
dQ dQ
ñbÕ+‘· sêã&ç, ñbÕ+‘· e´j·÷ìøÏ düe÷qyÓTÆq|ü⁄Œ&ÉT (MR = MC), dü+düú jÓTTø£ÿ ˝≤uÛÑ+
>∑]wüº+ ne⁄‘·T+~. n+<äTe\¢, yÓTT‘·Ô+ sêã&ç Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ Á|ü<∏äeT neø£\q+ eT]j·TT yÓTT‘·Ô+
e´j·T+ Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ Á|ü<eä∏ T neø£\q+ düe÷q+>± ñ+&Ü\+fÒ:
dR dC
=
dQ dQ
Or
MR = MC
ô|’ ¬s+&ÉT Á|üy˚Tj·÷\qT Q ø=s¡≈£î kÕ~ÛùdÔ, >∑]wüº ˝≤uÛÑ+ bı+<˚ ñ‘·Œ‹Ô ‘Ó\TdüTÔ+~.
49
ñ<ëVü≤s¡D: 3.22
dü+düú jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ sêã&ç eT]j·TT yÓTT‘·Ô+ e´j·T Á|üy˚Tj·÷\T es¡Tdü>±, R = 20Q - Q 2
eT]j·TT C = Q - 8Q + 2. á Á|üyT˚ j·÷\ <ë«sê dü+dü≈ú î£ >∑]wüº ˝≤uÛ≤\qT Ç#˚Ã düeT‘Í\´ ñ‘·Œ‹Ô kÕúsTT,
2
<Ûäs¡, yÓTT‘·Ô+ sêã&ç eT]j·TT yÓTT‘·Ô+ Ks¡TÃqT ø£qT>=q+&ç.

kÕ<Ûäq:
yÓTT<ä{Ï |ü<äΔ‹: >∑]wüº ˝≤uÛ≤\ Á|üy˚Tj·T+
dü+düú jÓTTø£ÿ ˝≤uÛÑ+
Π = TR – TC or R – C
= (20Q-Q2) – (Q2- 8Q+2)

= 20Q – Q2- Q2 + 8Q -2
Π = -2Q2 +28Q - 2
˝≤uÛÑ+ >∑]w”ºø£s¡D≈£î (Π) Á|üyT˚ j·T+ ìã+<Ûqä \T

dπ
i. dQ = 0
dπ
ii. dQ < 0
n+<äTe\¢, ˝≤uÛÑ Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ Á|ü<∏äeT ÁX‚DÏ neø£\Hêìï ø£qT>=ì, Q ø√dü+ kÕ~Û+#ê*.
Çe«ã&çq ˝≤uÛ+Ñ Π = -2Q2 + 28Q - 2
= - 4Q + 28 = 0 (dæsú ¡ dü+K´ nsTTq 2 jÓTTø£ÿ neø£\q+ düTHêï ø£qTø£)

- 4Q = -28 or 4Q = 28 or Q = 28/4 = 7
ô|’ kÕ<ÛäqqT ã{Ïº, Q = 7 >± ñqï|ü⁄Œ&ÉT, ˝≤uÛ≤\T >∑]wüº+>± ñ+{≤sTT. Ç|ü⁄Œ&ÉT ~«rj·T ÁX‚DÏ
neø£\Hêìï ø£qT>=ì, n~ <ÛHä ê‘·àø£+>± ñ+<ë ˝Ò<ë s¡TD≤‘·àø£+>± ñ+<ë #·÷<ë›+.
dπ
Çe«ã&çq Á|ü<eä∏ T ÁX‚DÏ neø£\q+ = - 4Q + 20 qT+&ç ~«rj·T ÁX‚DÏ neø£\Hêìï á
dQ
d 2π
= -4<0
dQ 2
Bì Á|üø±s¡+ ~«rj·T ìj·TeT+ ≈£÷&Ü dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± ñ+~.

(m+<äTø£q>± Q øÏ dü+ã+~Û+∫ Q jÓTTø£ÿ neø£\q+ ˇø£{øÏ Ï düe÷q+ eT]j·TT dæsú ¡ dü+K´ 28
jÓTTø£ÿ neø£\q+ düTHêïøÏ düe÷q+)
50
˝≤uÛÑ Á|üyT˚ j·T+ ~«rj·T ÁX‚DÏ neø£\q+ s¡TD≤‘·àø£+>± ñqï+<äTq, Q R 7 >± ñqï|ü⁄Œ&ÉT ˝≤uÛ+Ñ
>∑]wü+º >± ñ+≥T+~. á $<Û+ä >±, 7 j·T÷ì≥¢ edüTeÔ ⁄ ñ‘·Œ‹Ô nsTTq|ü⁄Œ&ÉT ˝≤uÛ+Ñ >∑]wü+º >± ñ+≥T+~.
˝≤uÛÑ+ Á|üy˚Tj·T+˝À 7 $\TeqT Á|ü‹πøå|æ+#·&É+ <ë«sê >∑]wüº ˝≤uÛÑ+ jÓTTø£ÿ kÕúsTTì bı+<äe#·TÃqT.
>∑]wüº+ ˝≤uÛÑ+ Π = -2Q2 + 28Q – 2
R -2(72) G 28 (7) - 2
R -98 G 196 - 2
R 196 -100 R 96.
s¬ +&Ée |ü<‹Δä : MR = MC
dü+düú jÓTTø£ÿ kÕ+Á|ü<ësTTø£ dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+, MR = MC e⁄qï|ü⁄Œ&ÉT ˝≤uÛ≤\T >∑]wüº+>±
ñ+{≤sTT. yÓTT‘·+Ô sêã&ç (R) = 20Q-Q Ç∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT, ñbÕ+‘· sêã&çì Á|ü<eä∏ T ÁX‚DÏ neø£\q+ <ë«sê
2
bı+<äe#·TÃqT.
d dR
MR = f (R) = = 20 -2Q
dQ dQ
Çe«ã&çq yÓTT‘·+Ô e´j·T+ (C) = Q -8Q+2, ñbÕ+‘· e´j·T+ Á|ü<eä∏ T ÁX‚DÏ neø£\q+ <ë«sê
2
bı+<äe#·TÃqT.
d dC
MC = f (C) = = 2Q - 8
dQ dQ
Q ø=s¡≈î£ MR , MC \qT |ü]wüÿ]<ë›+. yê{Ïì kÕ~Û+#·>±

20 -2Q = 2Q - 8
-2Q-2Q = -20 - 8
-4Q = -28 ˝Ò<ë 4Q = 28 ˝Ò<ë Q = 28/4 = 7.

˝≤uÛÑ+ R yÓTT‘·Ô+ sêã&ç - yÓTT‘·Ô+ e´j·T+
= (20Q-Q2) – (Q2-8Q +2)
= [20(7) -72] - [72- 8(7) + 2]
= [140 -49 – 49 + 56 - 2]
= 196 – 100 = 96
n+<äTe\¢ 7 j·T÷ì≥¢ edüTeÔ ⁄ ñ‘·Œ‹Ô nsTTq|ü⁄Œ&ÉT ˝≤uÛ+Ñ (96) >∑]wü+º >± ñ+≥T+~. Bìì
s¬ +&ÉT |ü<‘Δä T· \qT ñ|üj÷Ó –+#·&+É <ë«sê ìs¡÷|æ‘+· ø±ã&ç+~.
51
ñ<ëVü≤s¡D 3.23:
ˇø£ dü+düú jÓTTø£ÿ &çe÷+&ÉT eT]j·TT e´j·T Á|üy˚Tj·÷\T es¡Tdü>± Q = 50-0.5P eT]j·TT
C = 50 + 40Q. e⁄qï|ü⁄Œ&ÉT >∑]wüº ˝≤uÛ≤\qT eT]j·TT ˝≤uÛ≤\ kÕúsTTì ô|+#˚ ñ‘·Œ‹Ô kÕúsTTì ø£qT>=q+&ç.
kÕ<Ûäq:
Ç∫Ãq &çe÷+&é Á|üyT˚ j·T+ Q = 50-0.5P, Çø£ÿ&É Q m&ÉeT yÓ’|ü⁄ (LHS) e⁄qï~. eT]j·TT P
≈£î&çyÓ’|ü⁄ (RHS) e⁄qï~. sêã&ç Q jÓTTø£ÿ Á|üy˚Tj·T+ ø±ã{Ïº, Q ≈£î&çyÓ’|ü⁄ (RHS) e⁄+&Ü*. n+<äTe\¢,
Q ø√dü+ düMTø£sD ¡ ≤ìï |ü]wüÿ]<ë›+:
Q = 50-0.5P
0.5P = 50-Q (Bìì ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ 0.5 uÛ≤–ùdÔ)

0.5P 50 Q
= −
0.5 0.5 0.5
P = 100 - 2Q
yÓTT‘·Ô+ sêã&ç (TR) = P. Q, ø£qTø£ e∫Ãq düMTø£sD¡ ≤ìï Q #˚‘· >∑TDÏùdÔ yÓTT‘·Ô+ sêã&ç edüTÔ+~.
TR = P. Q
= (100 - 2Q) Q
TR = 100Q - 2Q2
Ç∫Ãq yÓTT‘·Ô+ e´j·T Á|üy˚Tj·T+, C = 50 + 40Q,

˝≤uÛ+Ñ Π = TR – TC = [100Q - 2Q2] - [50 + 40Q]
= 100Q - 2Q2 - 50 – 40Q

= 100Q – 40Q – 2Q2 – 50
Π = - 2Q2 + 60Q – 50.
˝≤uÛÑ+ >∑]w”ºø£s¡D≈£î (Π) Á|üyT˚ j·T+ ìã+<Ûqä \T

dπ
i. dQ = 0
dπ
ii. dQ < 0
n+<äTe\¢, ˝≤uÛÑ Á|üy˚Tj·T Á|ü<∏äeT ÁX‚DÏ neø£\Hêìï ø£qT>=ì, Q qT kÕ~Û+#·e#·TÃqT.

Çe«ã&çq ˝≤uÛ+Ñ Π = - 2Q2 + 60Q – 50
52
dπ
dQ = - 4Q+60 = 0 (dæsú ¡ dü+K´ 50 jÓTTø£ÿ neø£\q+ düTHêï ø£qTø£)
- 4Q = -60 ˝Ò<ë 4Q = 60 ˝Ò<ëQ = 60/4 = 15

ø£qTø£ Q = 15 >± e⁄qï|ü⁄Œ&ÉT ˝≤uÛ+Ñ >∑]wü+º ne⁄‘·T+~. Ç|ü⁄Œ&ÉT ~«rj·T ÁX‚DÏ neø£\Hêìï
ø£qT>=ì, n~ <ÛHä ê‘·àø£+>± ñ+<ë ˝Ò<ë s¡TD≤‘·àø£+>± ñ+<ë #·÷<ë›+.
dπ
Çe«ã&çq Á|ü<eä∏ T ÁX‚DÏ neø£\q+ dQ = - 4Q+60 qT+&ç ~«rj·T ÁX‚DÏ neø£\Hêìï á
d 2π
= -4<0
dQ 2
Bì Á|üø±s¡+ ~«rj·T ìj·TeT+ ≈£÷&Ü dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± ñ+~.

(Q øÏ dü+ã+~Û+∫ Q jÓTTø£ÿ neø£\q+ ˇø£{øÏ Ï düe÷q+, -4 qT ˇø£{‘Ï √ >∑TDÏùdÔ -4 edüT+Ô ~.
dæsú ¡ dü+K´ 60 jÓTTø£ÿ neø£\q+ düTHêïøÏ düe÷q+)
˝≤uÛÑ Á|üyT˚ j·T+ ~«rj·T ÁX‚DÏ neø£\q+ s¡TD≤‘·àø£+>± ñqï+<äTq, Q R 15 >± ñqï|ü⁄Œ&ÉT
˝≤uÛ+Ñ >∑]wü+º >± ñ+≥T+~. á $<Û+ä >±, 15 j·T÷ì≥¢ edüTeÔ ⁄ ñ‘·Œ‹Ô nsTTq|ü⁄Œ&ÉT ˝≤uÛ+Ñ >∑]wü+º >± ñ
+≥T+~. ˝≤uÛ+Ñ Á|üyT˚ j·T+˝À 15 $\TeqT Á|ü‹øπ |å +æ #·&+É <ë«sê >∑]wüº ˝≤uÛ+Ñ jÓTTø£ÿ kÕúsTTì bı+<äe#·TÃqT.
>∑]wüº+ ˝≤uÛÑ+ Π = – 2Q2 + 60Q – 50
R -2(152) G 60 (15) - 50
R -450 G 900 - 50
R 900 -500 R 400.
3.8 kÕsê+X¯+
á uÛ≤>∑+˝À, Äs¡XΔ ÊÅd+Ôü ˝À ñ|üj÷Ó –+#˚ ‘·T\Hê‘·àø£ >∑D≤+ø£ $X‚w¢ Dü ˝À eTTKýÓTqÆ nqTes¡qÔ
ø£\q >∑D‘Ï +· jÓTTø£ÿ uÛ≤eq\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïeTT. ø£\q >∑D‘Ï +· ˝À s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T ñ+{≤sTT,
n$: neø£\q+ (Differentiation) eT]j·TT düe÷ø£\q+ (Integration).y = f(x) nH˚ Á|üy˚Tj·T+
Ç∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT, neø£\q+ <ë«sê #·\qsê•˝À e÷s¡T‘·Tqï sπ ≥TqT ø£qT>=+{≤s¡T. nsTT‘˚ Çe«ã&çq dü>≥∑ T
e÷s¡TŒ sπ ≥T <ë«sê <ëì Á|üyT˚ j·÷ìï düe÷ø£\q+ ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. á uÛ≤>∑+˝À, eTq+ neø£\q+
>∑T]+∫ e÷Á‘·yT˚ H˚sT¡ Ã≈£îHêïeTT. neø£\q+ jÓTTø£ÿ eTT–+|ü⁄ |ü]e÷D+ neø£*ì, Ç~ ˇø£ Á|üyT˚ j·T+
jÓTTø£ÿ ne~Û>± ìs¡«∫+#·ã&ç+~. ne~Û ñqï≥¢sTT‘˚, dü«‘·+Á‘· #·ss¡ ê•˝À e÷s¡TŒ #ê˝≤ ∫qï~ ˝Ò<ë
nq+‘·yTÓ qÆ ~. n$ |ò÷ü ‘· Á|üyT˚ j·T+ ìj·TeT+ (Power Rule), dæsú ê+ø£ ìj·TeT+ (Constant Rule),
dæúsê+ø£+ #˚‘· >∑TDÏ+#·ã&˚ |òü÷‘· Á|üy˚Tj·T ìj·TeT+ (Multiplication of Power Function by a Con-
stant), |òü÷rj·T Á|üy˚Tj·T neø£\q ìj·TeT+ (Differentiation of an Exponential Function, e ). x
53
eTTKýÓTÆq Ä]úø£ uÛ≤eq\qT $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ eT]j·TT $e]+#·&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&˚ Hê\T>∑T ÁbÕ<Ûä$Tø£
ìj·Te÷\‘√ bÕ≥T eT]ø=ìï n<äq|ü⁄ ìj·Te÷\qT $e]+#·ã&çq$. n$ yÓTT‘·+Ô -e´‘ê´dü neø£\q
ìj·TeT+, \ãΔ|⁄ü neø£\q ìj·TeT+ eT]j·TT uÛ≤>∑|\üò ˝Ò<ë $uÛøÑ Ô£ neø£\q ìj·TeT+. á ìj·Te÷\
Ä<Ûës¡+>±, eTq+ ø=ìï Á|üyT˚ j·÷\ jÓTTø£ÿ neø£\Hê\qT ø£qT>=HêïeTT. &çe÷+&ÉT, ñbÕ+‘· e´j·T+
eT]j·TT ñbÕ+‘· sêã&ç Á|üy˚Tj·÷\T eT]j·TT AR eT]j·TT MR eT<Û´ä dü+ã+<Ûëìï ìs¡÷|æ+#·&+É e+{Ï
Ä]úø£ düeTdü´\≈£î ≈£÷&Ü e]Ô+|üCXÒ ÊeTT. Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ >∑]wüº eT]j·TT ø£ìwüº $\Te\qT ø£qT>=q{≤ìøÏ
Á|ü<∏äeT ÁX‚DÏ ìã+<Ûäq eT]j·TT ~«rj·T ÁX‚DÏ ìã+<Ûäq nH˚ ¬s+&ÉT wüs¡‘·T\qT ≈£÷&Ü H˚s¡TÃø√e&Éy˚T
>±≈£î+&Ü yê{Ïì sπ U≤ >∑D‘Ï +· (geometry) ñ|üj÷Ó –+∫ yê{Ïì $e]+#êeTT. s¬ +&ÉT yπ̊s«s¡T |ü<‘Δä T· \qT
ñ|üj÷Ó –+#·&+É <ë«sê ˝≤uÛ≤\T >∑]wü+º >± ñqï ñ‘·Œ‹Ô kÕúsTTì ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ eTq+ >∑]wüº eT]j·TT
ø£ìwüº uÛ≤eq\qT eT]j·TT Ä]úø£ düeTdü´\≈£î $_Ûqï |ü]dæú‘·T\≈£î e]Ô+|üCÒkÕeTT.

1. #·\q+, e÷s¡TŒ eT]j·TT eè~Δ yÓTT<ä˝q’… >∑D‘Ï · kÕ+π≈‹ø£ n+XÊ\qT ø£\q>∑D‘Ï +· n<Û´ä j·Tq+
#˚dTü +Ô ~. Á|üj÷Ó >±‘·àø£ nqTes¡HÔ ê\ <ë«sê #·\q sêX¯ó\ e÷s¡TŒ\qT, #·\Hê\qT XÊÅdj Ô” T· +>±
>∑D‘Ï · |üs+¡ >± $e]+#˚<˚ neø£\q >∑D‘Ï +· . kÕ<Ûës¡D+>± neø£\q >∑D‘Ï +· ˝À s¬ +&ÉT Á|ü<ëÛ q
Á|üÁøÏjT· \T+{≤sTT. n$ 1. neø£\q+ (Differentiation), 2. düe÷ø£\q+ (Integration). neø£\q+
<ë«sê #·\qsê•˝À e÷s¡T‘·Tqï sπ ≥TqT ø£qT>=+{≤s¡T. nsTT‘˚ Çe«ã&çq dü>≥∑ T e÷s¡TŒ sπ ≥T
<ë«sê <ëì Á|üyT˚ j·÷ìï düe÷ø£\q+ ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
2. ñbÕ+‘· nH˚~ neø£\q+ jÓTTø£ÿ n]úø£ Á|ü‹s¡÷|ü+. ñbÕ+‘· Á|üj÷Ó »q+, ñbÕ+‘· ñ‘·Œ‹Ô, ñ
bÕ+‘· e´j·T+, ñbÕ+‘· sêã&ç, ñbÕ+‘· $ìjÓ÷>∑ Á|üeè‹Ô yÓTT<ä˝…’q ñbÕ+‘· uÛ≤eq\qT
|ü]o*+∫q|ü⁄Œ&ÉT, eTq+ derivative uÛ≤eqqT nq«sTT+#·e#·TÃqT.
d dy
3. >∑]w”ºø£s¡D≈£î Á|ü<∏äeT ÁX‚DÏ ìj·TeT+: f ′ ( x0 ) = f ( x0 ) = =0
dx dx
d dy
4. ø£ìw”ºø£s¡D≈£î Á|ü<∏äeT ÁX‚DÏ ìj·TeT+: f ′ ( x0 ) = f ( x0 ) = =0
dx dx
d dy
5. >∑]w”ºø£s¡D≈£î ~«rj·T ÁX‚DÏ ìj·TeT+: f ′′ ( x0 ) = f ( x0 ) = <0
dx dx
d dy
6. ø£ìw”ºø£s¡D≈£î ~«rj·T ÁX‚DÏ ìj·TeT+: : f ′′ ( x0 ) = f ( x0 ) = >0
dx dx

I. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T 10 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ sêj·T+&ç.
1. ø£\q >∑D‘Ï +· n+fÒ @$T{Ï? ns¡ú XÊÅd+Ôü ˝À <ëì ñ|üj÷Ó >±\T @$T{Ï?
2. y = x2, Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ neø£\q+ ø£qT>=H˚ |ü<‹Δä ì $e]+#·+&ç.
54
3. y = 3x4- 4x3 + 8x2 - 5x + 10, Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ neø£\q+qT ø£qT>=q+&ç.
4. y = f (x), Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ >∑]wüº eT]j·TT ø£ìwüº wüs¡‘·T\qT ù|s=ÿq+&ç.
1. neø£\q+, \ø£Då ≤\T eT]j·TT Ä]úø£ nqTes¡HÔ ê\ uÛ≤eqqT $e]+#·+&ç.
2. y = (9x2 – 2) (3x + 1), Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ neø£\q+qT ø£qT>=q+&ç.
( x + 7)
y=
( x + 5)
3. Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ neø£\q+qT ø£qT>=q+&ç.
4. ˇø£ dü+düú jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ sêã&ç Á|üy˚Tj·T+ (TR) R 1000Q -2Q eT]j·TT yÓTT‘·Ô+ e´j·T+
2
Á|üy˚Tj·T+ (TC) R Q - 59Q +1315Q + 2000, Çø£ÿ&É R, C s¡÷bÕsTT\˝À ñHêïsTT. dü+düú

3 2
jÓTTø£ÿ ˝≤uÛ≤\T >∑]wü+º >± ñqï ñ‘·Œ‹Ô kÕúsTTì ø£qT>=q+&ç.

>∑eTìø£: Q qT bı+<ä{≤ìøÏ, düMTø£sD¡ ≤ìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ~«rj·T Á|üyT˚ j·÷ìï ñ|üj÷Ó –+#·+&ç
eT]j·TT ~«rj·T ÁX‚DÏ neø£\q+˝À Q $\TeqT Á|ü‹øπ |å +æ ∫q #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘·, ~«rj·T ÁX‚DÏ neø£\q+˝À
rdüTø√+&ç.
III.. ˇø£ÿ e÷s¡Tÿ Á|üXï¯ \T.
A. ãVüQfiË’∫Ãø££ Á|üX¯ï\T.
1. neø£\q+ jÓTTø£ÿ |òü÷‘· Á|üy˚Tj·T ìj·Te÷ìï >∑T]Ô+#·+&ç:
m)
d n
dx
( )
x = nx n −1 _)
d
dx
dæ) dx
( )
d x
e = ex &ç)
d
dx
( )
cen = ncx x −1
du dv
v. − u.
2. dx dx Ç~ @ ìj·TeT+?
2
v
m) |ò÷ü ‘· neø£\q ìj·TeT+ _) >=\TdüT ìj·TeT+ dæ) \ãΔ|⁄ü ìj·TeT+ &ç) $uÛøÑ Ô£ neø£\q
ìj·TeT+
dQ Y
3. á dü÷Á‘·+ <˚ìøÏ dü+ã+~∫q~ .
dY Q
m) <Ûsä ¡ &çe÷+&ÉT yê´ø√#·‘«· + _) Ä<ëj·T yê´ø√#·‘«· + dæ) C≤‘·´+‘·s¡ yê´ø√#·‘«· + &ç) ô|y’ M˚ ø±e⁄
düe÷<ÛëHê\T: 1. m— 2. &ç— 3. _.
B. ÁøÏ+~ U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
Δy
1. .................... ne~Û, neø£\q $uÛÑø£Ô+ Δx → 0Δ m|ü⁄Œ&Ó’‘˚ x = 0
Δx
55
2. ......................ˇø£ Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ neø£\q πsU≤>∑DÏ‘· Á|ü‹s¡÷|ü+
3. ñbÕ+‘· ìj·TeT+ Á|üø±s¡+, m|ü⁄Œ&ÉT ˇø£ dü+düú jÓTTø£ÿ ˝≤uÛÑ+ >∑]wüº+>± ñ+{≤sTT...................
düe÷<ÛëHê\T: 1. neø£\q+ 2. düŒs¡Ù sπ K 3. MR = MC.(ñbÕ+‘·sêã&çRñbÕ+‘· e´j·T+)
C. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç.
(A) (B)
dy
1. >∑]wüº+ Á|ü<∏äeT ÁX‚DÏ ìj·TeT+ m) > 0
dx
dy
2. >∑]wüº+ ~«rj·T ÁX‚DÏ ìj·TeT+ _) = 0
dx
dy
3. ø£ìwüº+ ~«rj·T ÁX‚DÏ ìj·TeT+ dæ) < 0
dx
düe÷<ÛëHê\T: 1. _— 2. dæ— 3. m.
3.11 |ü<äø√X¯+
1. neø£\ì (Derivative) : y = f (x) nH˚ Á|üyT˚ j·T+ ˇø£ ìØí‘· ne~Û˝À n$∫Ã¤qïyÓT,Æ x ˝À→ 0
y˚Ts¡≈î£ e÷s¡TŒ »]–‘˚ <ëì e\¢ y ˝À Δy y˚Ts¡≈î£ e÷s¡TŒ »]– ne~Ûì ø£*– e⁄qï≥¢sTT‘˚ Ä
Δy f ( x + Δx ) − f ( x ) dy
ne~Ûì neø£\ì n+{≤s¡T. lim = = lim =
Δx →∞ Δx Δ x →∞ Δx dx
2. >∑]wüº ˝Ò<ë ø£ìcÕºìøÏ Á|ü<∏äeT ÁX‚DÏ ìj·TeT+ (First Order Condition for Maximum or
Minimum): dü«‘·+Á‘· #·˝≤+ø£+ x ≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üy˚Tj·T+ jÓTTø£ÿ yÓTT<ä{Ï neø£\q+
düTHêïøÏ düe÷q+>± ñ+&Ü*.
3. >∑]wüº‘·≈£î ~«rj·T ÁX‚DÏ ìj·TeT+ (Second Order Condition for Maximum): dü«‘·+Á‘·
#·˝≤+ø£+ x ≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ s¬ +&Ée neø£\q+ düTHêï ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>± ñ
+&Ü*.
4. ø£ìcÕºìøÏ ~«rj·T ÁX‚DÏ ìj·TeT+ (Second Order Condition for Minimum): dü«‘·+Á‘· #·˝≤+ø£+
x ≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üyT˚ j·T+ jÓTTø£ÿ s
¬ +&Ée neø£\q+ düTHêï ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+&Ü*.
3.12 #·<eä e\dæq |ü⁄düøÔ ±\T

1. Alpha Chiang: Fundamental Methods of Mathematical Economics.
56
K+&É+` II
>∑D≤+ø£ XÊg |ü]#·jT· +
>∑D≤+ø£ XÊÁkÕÔìï |ü]#·j·T+ #˚dæ, ns¡ΔXÊg $X‚¢wüD≈£î >∑D≤+ø£ |ü<ä›‘·T\T m˝≤ ‘√&ÉŒ&ÉT‘êjÓ÷
$e]+#·&+É á K+&É+ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚X› +¯ . á K+&É+ <ë«sê >∑D≤+ø£ XÊg dü«uÛ≤yêìï, |ü]~Ûì,
ÁbÕeTTK´‘·qT ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤+. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü >∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+XÊìï sπ U≤ ∫Á‘ê\T eT]j·TT
sπ U≤ |ü{≤\ <ë«sê $e]+#·&+É »]–+~. <ä‘êÔ+X¯ eT÷˝≤\qT, <ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD¡ |ü<‘›ä T· \qT eT]j·TT
»HêuÛ≤ Á|ü‹#·jT· q |ü<‘Δä T· \qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤+.
á K+&Üìï eT÷&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +#·&+É »]–+~.
uÛ≤>∑+-4: kÕ+K´ø£ (>∑D≤+ø£) XÊg ÁbÕ<∏$ä Tø£ uÛ≤eq\T
uÛ≤>∑+-5: sπ U≤ ∫Á‘ê\T eT]j·TT sπ U≤ |ü{≤\ <ë«sê <ä‘êÔ+X¯ düeTs¡ŒD
uÛ≤>∑+-3: <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D |ü<ä›‘·T\T
57
j·T÷ì{Ÿ -4: kÕ+K´ø£ (>∑D≤+ø£) XÊg ÁbÕ<∏$ä Tø£ uÛ≤eq\T
$wüj·TÁø£eT+
4.0 \øå±´\T
4.1 |ü]#·j·T+
4.2 >∑D≤+ø£ XÊg ìs¡«#·q+
4.2.1 >∑D≤+ø£ XÊg+ ãVüQe#·q uÛ≤eq (dü+U≤´|üsy¡ TÓ qÆ <ä‘êÔ+X¯ \ø£Då ≤\T)
4.2.2 >∑D≤+ø£ XÊg+ @ø£e#·q uÛ≤eq (>∑D≤+ø£ |ü<‘Δä T· \T)
4.3 >∑D≤+ø£ XÊg+ |ü]~Û
4.4 >∑D≤+ø£ XÊg ÁbÕeTTK´‘·
4.5 >∑D≤+ø£ XÊg+ ` |ü]$T‘·T\T
4.6 »HêuÛ≤ eT]j·TT Á|ü‹#·j·Tq+
4.7 bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»qeTT
4.7.1 e´øÏÔ>∑‘· ÁX‚DT\T
4.7.2 $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T
4.7.3 n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T
4.7.4 $TqVü‰sTT+|ü⁄ ÁX‚DT\T
4.7.5 $©q ÁX‚DT\T
4.7.6 $eè‘· ne<ÛäT\Tqï ‘·s¡>∑‘·T\T
4.8 dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+
4.8.1 ‘·≈£îÿe dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+
4.8.2 m≈£îÿe dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+
4.9 kÕsê+X¯+
4.12 |ü<äø√X¯+
4.13 #·<äe<ä–q Á>∑+<∏ë\T
58
4.0 \øå±´\T
á uÛ≤>∑+ #·~$q ‘·sê«‘· MTs¡T :
● >∑D≤+ø£ XÊg+ ns¡+Δ eT]j·TT <äX\¯ qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
● kÕ+K´ø£ XÊ@+ |ü]~Û eT]j·TT ÁbÕeTTK´‘·qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
● >∑D≤+ø£ XÊg ìs¡«#·q+ ãVüQe#·q+˝À (>∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+X¯+), @ø£e#·q+˝À (>∑D≤+ø£ |ü<‘Δä T· \T)
>∑T]ÔkÕÔs¡T.
● bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»qeTT eT]j·TT dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+ uÛ≤eq\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
● >∑D≤+ø±\ eT<Û´ä e´‘ê´kÕìï @ø£e#·q+˝À eT]j·TT ãVüQe#·q+˝À ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
4.1 |ü]#·j·T+
ªkÕº{Ïdæºø˘‡μ nH˚ |ü<ä+ e÷qe düe÷»+˝ÀH˚ bÕ‘·~. >∑D≤+ø£ XÊg+ Áø£eTã<äΔ+>± eT]j·TT
‘ê]ÿø£ |ü<äΔ‹˝À e÷qe nqTuÛÑyê\≈£î dü+ã+~Û+∫q yêdüÔyê\ dü+U≤´ Á|üø£≥q\, düeT÷Vü‰\T>±
|ü]>∑D+Ï #·ã&ÉT‘·T+~. ªªkÕº{dÏ øºæ ‡˘ μμ nH˚ |ü<+ä ªkÕº≥Héμ nH˚ ˝≤{ÏHé |ü<+ä qT+&ç ªªkÕº{Àμμ nH˚ Ç≥© |ü<+ä
qT+&ç ªkÕº{dÏ øºæ ‡˘ μ nH˚ »s¡à˙ |ü<+ä qT+&ç |ü⁄{Ï+º ~.
á |ü<ë\ìï+{Ï ns¡+Δ ≈£L&Ü ªsê»ø°jT· sê»´+μ nì ˝Ò<ë ªªsê»ø°jT· y˚‘\Ô· ø£fi¯ nì #Ó|Œü e#·TÃ
<ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#·&ÜìøÏ, düeT]Œ+#·&ÜìøÏ, $X‚¢wüD #˚j·T&ÜìøÏ, eTTK´+>± nì•Ã‘· |ü]dæú‘·T\˝À
düùV≤‘·Tø£yTÓ qÆ #Ó\T¢u≤≥T nj˚T´ ìs¡j
í ÷· \T rdüTø√e&É+˝À >∑D≤+ø£ XÊg+ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ qT. >∑D≤+ø£XÊg+
|ü]~Û eT]j·TT ÁbÕeTTK´‘·qT, >∑D≤+ø£ XÊg+ @ø£e#·q+˝À eT]j·TT ãVüQe#·q+˝À $es¡D≤‘·àø£+>±,
bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»qeTT eT]j·TT dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´ uÛ≤eq\qT á uÛ≤>∑+˝À #·]Ã+#·ã&Ü¶sTT.
4.2 >∑D≤+ø£ XÊg ìs¡«#·qeTT\T (Definitions of Statistics)

ªª>∑D≤+ø£ XÊg+μμ ˝Ò<ë kÕ+K´ø£ XÊÁkÕÔìøÏ Ä+>∑¢|ü<ä+ ªªkÕº{Ïdæºø˘‡μ. Ç~˝≤{ÏHé˝Àì ªªkÕº{Ïdtμ
»s¡à˙˝Àì ªkÕº{dÏ øºæ ‡˘ μ Ç{≤*j·THé˝Àì ªkÕº{kÏ Õºμ nH˚ |ü<ë\ qT+∫ e∫Ã+~ á |ü<ë\ìï+{Ïø° ªªsêÁwü+º μμ
˝Ò<ë ª<˚X+¯ μ nH˚ ns¡+Δ ñ+~ n+<äTe\¢H˚ >∑D≤+ø£ XÊÁkÕÔìï ªªsêE\ XÊg+μμ nì |æ*#˚yês¡T. j·T÷˝ŸY
eT]j·TT ø¬ +&Ü˝Ÿ nqT XÊgy˚‘\Ô· T >∑D≤+ø±\qT á $<Û+ä >± ìs¡«∫+#ês¡T.
ªªãVüQ ø±s¡D≤\ e\¢ Á|üu≤Û $‘·+ ø±ã&˚ |ü]e÷D≤‘·àø£ <ä‘êÔ+XÊìï >∑D≤+ø±\Tμμ n+{≤s¡T.
≥≥T˝Ÿ >∑D≤+ø£XÊg+ á $<Û+ä >± ìs¡«∫+#ês¡T.
ªª$$<Ûä $wüj÷· \ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\qT Á|üdTü Œ¤≥|üs#¡ &· ÜìøÏ ˇø£ |ü<‹Δä Á|üø±s¡+ @sêŒ≥T#˚jT· ã&ç,
$X‚w¢ +æ #·ã&ç düeT]Œ+#·ã&çq kÕ+|òTæ ø£, düV≤ü » dü+|òTü ≥q\≈£î #Ó+~q ø=\e÷Hê\qT, ˝…øÿÏ +|ü⁄\qT ˝Òø£
n+#·Hê\qT >∑D≤+ø±\T n+{≤s¡T.μμ
kÕ<Ûës¡D ns¡Δ+˝À ªkÕº{Ïdæºø˘‡μ nH˚ |ü<ëìøÏ ˇø£ ì]Δwüº <äè–«wüj·÷ jÓTTø£ÿ yêdüÔyê\T eT]j·TT
>∑D≤+ø±\T nì ns¡+Δ ªkÕº{dÏ øºæ ‡˘ μ nH˚ |ü<ëìï eTTK´+>± s¬ +&ÉT nsêΔ\˝À yê&ÉT‘·THêïs¡T. Bìï ªª@ø£e#·qμ
59
Á|üj÷Ó >∑+˝À kÕº{dÏ øºæ ‡˘ nH˚ |ü<ëìøÏ ªª>∑D≤+ø£XÊgμμ eTì ns¡+Δ <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#·&ÜìøÏ, düeT]Œ+#·&ÜìøÏ,
$X‚w¢ Dü #˚jT· &ÜìøÏ, $|ü⁄©ø£]+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ |ü<‘Δä T· \qT, dü÷Á‘ê\qT ªª>∑D≤+ø£ XÊg+μμ n+{≤s¡T.
n+<äTe\¢ @ø£ e#·q+˝À ªkÕº{dÏ øºæ ‡˘ μ nH˚ |ü<ëìøÏ ª>∑D≤+ø£ |ü<‘Δä T· \Tμ nì |æ\e&É+ |ü]bÕf…+Æ ~. ãVüQe#·q
Á|üjÓ÷>∑+˝À kÕº{Ïdæºø˘‡ nH˚ |ü<ëìøÏ ªªdü+U≤´ <ä‘êÔ+X¯+μμ (Numerical) nH˚ ns¡+Δ ñ+~.
>∑D≤+ø£ XÊg+ ìs¡«#·Hê\qT s¬ +&ÉT uÛ≤eq\˝À $e]+#·e#·TÃ n$ :
1. ãVüQe#·q+˝À (in Plural Sense) 2. @ø£e#·q+˝À (in Singular Sense)
4.2.1 ãVüQe#·q uÛ≤eq (Plural Sense)>∑D≤+ø£ XÊg+ dü+U≤´ <ä‘êÔ+XÊeTT>± (Statistics
as Numerical Statement data)
>∑D≤+ø£ XÊg ìs¡«#·Hê\qT ãVüQe#·q uÛ≤eq˝À á $<Û+ä >± ñHêïsTT ôVAπsdt ôdÁøÏdºt Á|üø±s¡+
ªª|üPs¡« ìsê›]‘· \øå±´ìøÏ >±qT, ãVüQø±s¡D≤\ e\¢ Á|üu≤Û $‘·+ nj˚T´ dü$Twæº $wüj÷· \T, @yÓ‘’ ˚ düÁø£eTyÓTqÆ
|ü<äΔ‹˝À ùdø£]+|üã&ç, kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· j·T<ës¡Δ‘·qqTdü]+∫, n+#·Hê y˚j·Tã&ç ˝Ò<ë ˝…øÏÿ+|üã&ç
dü+U≤´|üPs¡«ø£+>± Á|üdTü Œ¤≥+ ne⁄‘êjÓ÷ n$ ˇø£<ëìø=ø£{Ï dü+ã+<Û+ä ø£*–e⁄+&ç b˛\Ã&ÜìøÏ nqTe⁄>±
ñqï|ü&ÉT yê{Ïì ª>∑D≤+ø±\Tμ n+{≤s¡T.
ø±H=ïsY Á|üø±s¡+ >∑D≤+ø±\T nH˚$ ªª$wüj÷· \ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\qT Á|üdTü Œ¤≥|ü]#˚ $<Û+ä >± ˇø£
|ü<‹Δä Á|üø±s¡+ @sêŒ≥T #˚jT· ã&çq kÕ+|òTæ ø£, düV≤ü » dü+|òTü ≥q\≈£î #Ó+~q ø=\e÷Hê\T, ˝…øÿÏ +|ü⁄\T ˝Òø£
n+#·Hê˝Ò >∑D≤+ø±\Tμμ.
m.m˝Ÿ.uÖ˝Ò ìs¡«#·q+ Á|üø±s¡+ >∑D≤+ø£ XÊg+ nq>± ªª|üsd¡ Œü s¡ ne>±Vü≤q ì$T‘·+Ô s¬ +&ÉT
$uÛ≤>±\ eT<Û´ä @sêŒ≥T #˚dqæ $#ês¡D\ yêdüeÔ dü+K´\ ìy˚~ø£μμ.
ô|’ ìs¡«#·Hê\qT ã{Ïº >∑D≤+ø£XÊg+ ãVüQe#·q uÛ≤eq˝À ì•‘·+>± |ü]o*ùdÔ ÁøÏ+~ \ø£Då ≤\qT
>∑eTì+#·e#·TÃ.
1. >∑D≤+ø±\T dü$Twæº yêdüyÔ ê\T : >∑D≤+ø±\T m\¢|ü &É÷ dü$Twæº $wüj÷· \T, dü+|òTü ≥q\qT >∑÷]Ã
‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. e´øÏÔ $wüj·÷\ >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒj·Te⁄. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ ‘·s¡>∑‹˝À $<ë´]Δ m‘·TÔ
eT]j·TT n‘·qT kÕ~Û+∫q e÷s¡Tÿ\T >∑Dq, >∑D≤+ø£ XÊgeTTø±<äT. nsTT‘˚ ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì $<ë´s¡T\ú T
kÕ~Û+∫q e÷s¡Tÿ\T eT]j·TT $<ë´s¡T\ú m‘·T\Ô T nqï $wüj÷· \T dü$Twæº $wüj÷· \T ø±ã{Ïº M{Ïì
>∑Dê+ø± XÊg+>± |ü]>∑D+Ï #·e#·TÃqT.
2. ˇπø eT]j·TT nqTdü+<Ûëì+#·ã&Éì >∑D≤+ø±\T, >∑D≤+ø±\T ø±<äT : @ø£ dü+K´>± ñ+&˚ ˇø£ e´øÏÔ
ej·TdüT‡, 20 dü+e‘·‡sê\T eT]j·TT 47 dü+e‘·‡sê\T >∑D≤+ø±\T>± |ü]>∑D+Ï #·ã&É<Tä . n<˚ $<Û+ä >±
@ø£ dü+K´˝…q’ »qq+, eTs¡D+, neTàø£+ yÓTT<ä˝q’… $ >∑D≤+ø±\T ø±e⁄. n<˚ dü$Twæº $wüj÷· ˝…q’
»qHê\T, eTs¡D≤\T, neTàø±\T, $$<Ûä ej·TdüT‡\yês¡T >∑D≤+ø±\T>± |ü]>∑D+Ï #·e#·TÃqT.
3. ãVüQfi¯ ø±s¡D≤\T <ä‘êÔ+XÊìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT : dü+U≤´‘·àø£ <ä‘êÔ+X¯+ nH˚ø£ ø±s¡D≤\‘√
Á|üu≤$‘·eTe⁄‘·T+~. ñ<ë <Ûsä \¡ >∑D≤+ø±\qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd n+XÊ\T, &çe÷+&ÉT, düs|¡ süò ê
~>∑TeT‘·T\T, m>∑TeT‘·T\T, Á<äe´ #·˝≤eTDÏ yÓTT<ä˝…’q ø±s¡ø±\T
60
4. >∑D≤+ø±\T dü+U≤´|üs+¡ >± e´ø°øÔ ]£ +#ê* : >∑D≤‘·àø£ n+XÊ˝…’q eT+∫, #Ó&ÉT, m≈£îÿe, ‘·≈£îÿe
>∑D≤+ø±\˝À u≤>∑+ ø±e⁄. >∑D≤+ø±\T dü+U≤´‘·àø£ s¡÷|ü+˝À e÷Á‘·yT˚ #Ó|Œü ã&É‘êsTT. nsTT‘˚ ˇø£
mø£s+¡ ˝À e] ñ‘·Œ‹Ô 2018˝À 30 øÏ«+{≤fi¯ófl eT]j·TT 2019 dü+e‘·‡s¡+˝À 50 øÏ«+{≤fi¯fl
n+#·Hê y˚jT· ã&ç+~ nqï$ >∑D≤+ø±\T.
5. >∑D≤+ø±\T kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· es¡≈î£ dü]jÓTÆ q Á|üe÷D≤\‘√ n+#·Hê y˚j÷· * : >∑D≤+ø£ düe÷#ês¡+
K∫Ã‘·+>± ˝…øÿÏ +ã&çq~ ˝Òø£ n+#·Hê y˚jT· ã&çqB ñ+&Ée#·TÃ. ˇø£ y˚fi¯ >∑D≤+ø±\qT K∫‘·yTÓ qÆ ~>±
#Ó|Œü <ä*ùdÔ M{Ïì ˝…øÿ£ ô|≥º>*∑ – ˝Ò<ë ø=\e ø£*– eT]j·TT ì]›w+ºü >± ñ+&˚≥≥T¢ #·÷düTø√yê*.
n+#·Hê\T, ˝…øÏÿ+|ü⁄e˝… j·T<ës¡Δ‘·qT ø£*– ñ+&Ée⁄. nìï s¡ø±˝…’q <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D |ü<ä›‘·T\≈£î
dü+ã+~Û+∫q K∫Ã‘·‘ê«ìï ‘Ó*ù| m˝≤+{Ï @ø£Ø‹ Á|üe÷D≤\T ˝Òe⁄. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì
$<ë´s¡T\Δ jÓTTø£ÿ m‘·T\Ô qT ø=*#˚≥|ü&ÉT n$ ôd+{°MT≥s¡T¢ es¡≈î£ K∫Ã‘·+>± ñ+&Ü* nsTT‘˚
ôV≤’ <äsêu≤<äT ‹s¡T|ü‹\ eT<Û´ä <ä÷sêìï ˝…øÿÏ +∫q|ü⁄&ÉT ø=ìï øÏ˝ÀMT≥s¡q¢ T e~˝Òdæ ñC≤®sTT+|ü⁄>±
#Ó|üŒe#·TÃqT.
6. >∑D≤+ø£ ùdø£s¡D Áø£eT|ü<ä›‹˝À ùdø£]+#ê* : <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D Áø£eT |ü<ä›‹˝À ø±≈£î+&Ü @<√
s¡ø£+>± <ä‘êÔ+X¯eTTqT ùdø£]ùdÔ ‘·|ü&ÉT |òü*‘ê\T e#˚Ã neø±X¯+ ñ+~. >∑D≤+ø±\ ùdø£s¡D
Á|üD≤[ø£ ã<ä+› >± ˇø£ ì]›wºü |ü<‹Δä ˝À #˚|{ü *ºÏ . •ø£Då bı+~q |ü]XÀ<Û≈ä î£ \ <ë«sê <ä‘êÔ+yêìï
dü+Á>∑V≤æ ùdÔ n$ düùV≤‘·Tø£yTÓ qÆ Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+{≤sTT.
7. |üPs¡« ìsê›]‘· \ø£´å kÕ<Ûqä ø¬ ’ >∑D≤+ø±\ ùdø£sD¡ : @ ñ<˚X› +¯ ø√düyTÓ ‘Æ ˚ <ä‘êÔ+X¯eTTqT ùdø£]+#·<*ä #ês√
Ä ñ<˚›X¯eTTqT eTT+<äT>±H˚ ìs¡ísTT+#·Tø√yê* |üPs¡« ìsê›]‘· \ø£å´+ ˝Ò≈£î+&Ü <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D
#˚ùdÔ n~ ìs¡T|üj÷Ó >∑+ ne⁄‘·T+~.
8. >∑D≤+ø±\qT ˇø£ <ëì ø=ø£{Ï dü+ã+<Û+ä ø£*– ñ+&˚ $<Û+ä >± @sêŒ≥T #˚jT· e\dæ ñ+≥T+~ :
>∑D≤+ø±\T ¬s+&ÉT ˝Òø£ n+‘·≈£î $T+∫q eéVü‰sê\qT b˛\Ã&ÜìøÏ M\T ø£*– ñ+&Ü*.
ø±\qT>∑TD+>± >±˙, ÁbÕ+‘·eTT\qT ã{Ï>º ±˙ @sêŒ≥T #˚jT· ã&çq >∑D≤+ø±\T b˛\Ã&ÜìøÏ nqTe⁄>±
ñ+{≤sTT. ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ jÓTTø£ÿ \ø£åHê\T düC≤rj·T+>± ñ+&Ée˝…qT>±ì $C≤rj·TeTT>±
ñ+&Ésê<äT. >∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+X¯+˝À á \ø£Då ≤\T ˝À|æ+∫q#√ <ëìì >∑D≤+ø±XÊg+ nq˝ÒeTT n+<äTe\q
ªª>∑D≤+ø±\˙ï dü+U≤´ dü‘ê´˝Òø±˙ dü+K´ dü‘ê´\˙ï >∑D≤+ø±\T ø±C≤\e⁄.
4.2.2 @ø£e#·q uÛ≤eq˝À >∑D≤+ø£ |ü<‹Δä >± >∑D≤+ø£XÊg+ (Statistics as Statistical Methods
Singular Sense)
>∑D≤+ø£ XÊg+ jÓTTø£ÿ |ü]~Û $düèÔ ‘·eTj˚T´ ø=~› n~Ûø£ yÓTT‘·+Ô ˝À >∑D≤+ø£ düe÷#ês¡+ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ
e∫Ã+~. >∑D≤+ø£ XÊg y˚‘\Ô· T >∑D≤+ø£ XÊÁkÕÔìï >∑D≤+ø£ XÊg |ü<‘›ä T· \T>± ìs¡«∫+∫ <ëì $ìjÓ÷>∑+
eT]j·TT $es¡D\ô|’ $X¯Bø£]+∫Hês¡T. uÖ˝Ò nH˚ XÊgy˚‘·Ô >∑D≤+ø£ XÊgeTTqT $$<Ûä ø±\eTT\≈£î
dü+ã+~Û+∫q >∑D≤+ø±\qT ˝…øÿÏ +#˚ XÊg+, dü>≥∑ T\ XÊgeTT eT]j·TT ø=\‘·\ XÊg+ªª>± ìs¡«∫+#ê&ÉT.
Áø±øÏ‡≥Hé eT]j·TT ø√&ÓHé Á|üø±s¡+μμ >∑D≤+ø£ XÊgeTq>± <ä‘êÔ+X¯eTTqT ùdø£]+∫, Á|ü‘·´ø°åø£]+∫, $X‚¢wæ+∫
eT]j·TT yêU≤´ì+#˚ XÊgy˚T M{ÏøÏ n<äq+>± <ä‘êÔ+X¯ ìs¡«Vü≤DqT #˚]Ã‘˚ >∑D≤+ø£ $#ês¡D˝Àì nìï
<äX\¯ qT Ç~ |üP]düT+Ô ~. 61
ô|q’ $e]+∫q uÖ˝Ò eT]j·TT Áø±ø£‡≥Hé eT]j·TT ø√&ÓHé ìs¡«#·Hê\ Á|üø±s¡+ >∑D≤+ø£ XÊg
XÀ<Ûqä ≈£î á ÁøÏ+~ <äX\¯ T ñHêïj·T˙ >∑T]Ô+#·e#·TÃqT.
1. |ü]o\q eT]j·TT ùdø£sD¡ : >∑D≤+ø£ |ü]XÀ<Ûqä ˝À yÓTT<ä{Ï <äX¯ ùdø£sD¡ Ç~ >∑D≤+ø£ $#ês¡D≈£î
|ü⁄Hê~ ø±ã{Ïº n‘·´+‘· C≤Á>∑‘>Ô· ± <ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD¡ qT ìs¡«Væ≤+#ê* Vü‰&Ü$&ç>± <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]ùdÔ
<ëì Ä<Ûës¡+>± rdüT≈£îqï ìs¡j í ÷· \T qeTà<ä–qyÓ,’ ‘·|ü <√eì |üf+ºÒ #˚$>± ñ+{≤sTT. >∑D≤+ø£
<ä‘êÔ+XÊìï >∑D≤+ø£ $#ês¡≈î£ &ÉT ‘·q≈£î ‘êqT>± ùdø£]+#·e#·TÃ. ˝Ò<ë Ç‘·sT¡ \T ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+XÊìï
ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ. <ä‘êÔ+X¯+˝Àì ˝ÀbÕ\T ‘·|ü &ÉT |ò*ü ‘ê\ìkÕÔsTT.
2. <ä‘êÔ+X¯ eéd”øú s£ D¡ : eTTÁ~‘· eqs¡T\ qT+&ç ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯+ kÕ<Ûës¡D+>± eéd”øú è£ ‘·eTTsTT
ñ+≥T+~. <ä‘êÔ+X¯eTTqT Á|ü‘·´ø°åø£]+|üCÒj·TT≥≈£î eTT+<äT düŒwüº+>± ñ+&ÉTq≥T¢>± #·÷düT≈£îì
‘·>T∑ Ø‹˝À neTs¡Ãe\dæq nedüs+¡ ñ+~ \ø£Då ≤\qT ã{Ïº <ä‘êÔ+XÊìï eØZø]£ kÕÔsT¡ . Ç+<äT˝À
|ü{Ïºø£\qT s¡÷bı+~+#·&É+ düe÷#êsêìï ì\Te⁄ eT]j·TT n&É¶>∑fi¯fl˝À neT]Ã |ü{Ïºø£\qT
‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.
3. düeTs¡ŒD : >∑D≤+ø£ |ü]XÀ<Ûäq <äX¯˝À eTTKýÓTÆq <äX¯ <ä‘êÔ+XÊìï ‘·–q Ø‹˝À düeTs¡ŒD #˚j·T&É+.
düeTs¡ŒD #˚jT· &ÜìøÏ sπ U≤ ∫Á‘ê\qT eT]j·TT sπ U≤|ü{≤\qT ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ. sπ U≤|ü{≤\T,
∫Á‘·|{ü ≤\T, #·<Tä es¡T\≈£î Äø£s¸¡ Dj
° T· +>± ñ+{≤sTT. düeTs¡ŒD Á|ü<ëÛ q \ø£´å + #·øÿ£ {Ï >∑D≤+ø£
$X‚w¢ Dü ≈£î M\Tø£*ŒdüT+Ô ~.
4. $X‚w¢ Dü : dü+ã+~Û‘· #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä dü+ã+<Ûëìï ø£*–+#·&yÉ T˚ $X‚w¢ Dü ñ<˚X› +¯ <ä‘êÔ+XÊìï
$X‚w¢ +æ #·&+É ˝À n‘·´+‘· kÕ<Ûës¡D+>± ñ|üj÷Ó –+#˚ |ü<‘›ä T· \T dü>≥∑ T\T, $düsÔ D¡ , düV≤ü dü+ã+<Û+ä
yÓTT<ä˝…’q$ á |ü<äΔ‘·T\˝À ø=ìï düT\uÛÑyÓTÆq$, eT]ø=ìï dü+øÏ¢wüºyÓTÆq$.
5. yêÚ≤´qeTT : >∑D≤+ø£ |ü]XÀ<Ûäq˝À ∫e] n+X¯+, bı+~q |òü*‘ê\qT Ä<Ûës¡+ #˚düTø=ì
yêU≤´ì+#·&+É . á <äX˝¯ À ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+XÊìï $e]+#·&ÜìøÏ n‘·´+‘· nqTuÛeÑ +, HÓ|’ ⁄ü D´+
ø±yê*. yêU≤´qeTT eTTK´ <Û̊´j·TeTT ìs¡jí ÷· \T #˚dTü ø=q&ÜìøÏ neT÷\ýÓTqÆ |ü]ø£s+¡ >± ñ
|üjÓ÷>∑|ü&É≥y˚T.
1. ªª>∑D≤+ø£ XÊgeTTμμ qT ìs¡«∫+#·+&ç.
..........................................................................................................................................
4.3 >∑D≤+ø£ XÊg+ |ü]~Û

>∑D≤+ø£ XÊÁkÕÔìøÏ nH˚ø£ XÊÁkÕÔ\‘√ düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûeä TT+~. >∑D≤+ø£ XÊg+ XÊÁd”j
Ô T· |ü<‘›ä T· \
<ë«sê Á|üD≤[ø£ s¡#q· #˚jT· &É+˝Àq÷ |ü]ø£\Œq˝Àì $$<Ûä <äX\¯ qT ì]à+∫ j·T<ës¡‘Δ q· T ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
62
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. >∑D≤+ø£ XÊg+ jÓTTø£ÿ |ü]~Ûì s¬ +&ÉT $<Ûë\T>± n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· e#·TÃqT n$ (1)
>∑D≤+ø£ |ü<ä›‘·T\T (Statistical methods) (2) nqTe]Ô‘· >∑D≤+ø£ XÊg+ (applied statistics)
>∑D≤+ø£ |ü<‘›ä T· \T : >∑D≤+≈£îìøÏ eT+∫ kÕ<ÛHä ê\T>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü $˚ >∑D≤+ø£ |ü<‘›ä T· \T. <ä‘êÔ+X¯ n<Û´ä j·Tq+˝À
ùdø£s¡D, eéd”úø£]+#·T≥, düeTs¡ŒD, $X‚¢wüD eT]j·TT yêÚ≤´qeTT nH˚ <äX¯\T+{≤sTT.
ns¡XΔ Êg $X‚w¢ Dü n+‘ê >∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+X¯+ô|’ |üP]Ô>± Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´>∑+,
<Ûsä \¡ ô|s¡T>∑T<ä\ yÓTT<ä˝q’… Ä]Δø£ düeTdü´\ dü«uÛ≤e+, dü«s¡÷|ü+ >∑D≤+ø£ $esê\T ˝Ò≈î£ +&Ü ‘Ó\TdüTø√e&É+
kÕ<Û´ä + ø±<äT. H˚&TÉ Ä]Δø£ düeTdü´\ìï+{Ï˙ >∑D≤+ø£ |ü<‘Δä T· \ <ë«sê |ü]o*+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
nqTe]Ô‘· >∑D≤+ø£ XÊg+ : Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq düeTdü´\T ˝Ò<ë ì]›wüº s¡÷|ü+˝À ñ+&˚ dü+|òüT≥q\≈£î >∑D≤+ø£
|ü<‘›ä T· \ $ìjÓ÷>∑eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q~ nqTe]Ô‘· >∑D≤+ø£ XÊg+. ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´>∑+ eékÕj·T,
bÕ]ÁXÊ$Tø£, ùdyês¡+>±\T. e+{Ï yê{Ï $esê\qT nqTe]Ô‘· >∑D≤+ø£ XÊg+ $X‚w¢ Dü #˚dTü +Ô ~ ns¡XΔ Êg+˝Àì
nìï $uÛ≤>±\˝À >∑D≤+ø£ XÊg+ nq«j·T+ ‘·|Œü ìdü].
>∑D≤+ø£ XÊg+ |ü]~Ûì $düèÔ ‘·+>± n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ >∑D≤+ø£XÊÁkÕÔìøÏ eT]j·TT Ç‘·s¡ XÊÁkÕÔ\‘√
>∑\ dü+ã+<Ûëìï |ü]o*<ë›+.
>∑D≤+ø£ XÊg+ eT]j·TT ns¡XΔ Êg+ (Statistics and Economics) :
ns¡XΔ Êg+˝À >∑D≤+ø£ XÊg+ ÁbÕeTTU≤´ìï >∑÷]Ã ns¡XΔ Êgy˚‘Ô· e÷s¡¸˝Ÿ |ü]o\q Á|üø±s¡+ Ç‘·s¡
Ä]ΔøX£ Êg y˚‘\Ô· e˝… ªª>∑&b¶ç ˛#·\ e+{Ï >∑D≤+ø±\T ñ|üj÷Ó –+∫ H˚qT≈£L&Ü uÛeÑ q ìsêàD≤ìøÏ ø±e\dæq
Ç≥Tø£\qT ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√e\dæ ñ+≥T+~.μμ nì nHêï&ÉT. Ä]Δø£ düeTdü´\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ,
Ä]Δø£ $<ÛëHê\ s¡÷|üø\£ Œq≈£î >∑D≤+ø£ |ü<‘Δä T· \T neT÷\ýÓTqÆ Ø‹˝À ñ|üø]£ kÕÔsTT.
Ä]Δø£ $<ÛëHê\ s¡÷|üø£\Œq˝À, Á|üD≤[ø£\T, ã&Ó®≥¢ ‘·j·÷Ø˝À, ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´>∑+,
»Hêu≤ô|s¡T>∑T<ä\, <Ûsä \¡ b˛ø£&\É T e+{Ï düeTdü´\ <ä‘êÔ+XÊ\qT ùdø£]+∫ $X‚w¢ +æ ∫, düeTdü´\ |ü]cÕÿs¡+˝À
ns¡XΔ ÊÁkÕÔìøÏ >∑D≤+ø£ XÊ@+ m+‘·>±H√ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ #·Tqï~. C≤rj·÷<ëj·T n+#·Hê˝À¢, $<˚X¯ yê´bÕs¡+˝À
m>∑TeT‹ ~>∑TeT‘·T\ b˛ø£&É\T <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D, $X‚¢wüD˝À >∑D≤+ø£XÊg+, ns¡ΔXÊÁkÕÔìøÏ düVü‰j·Tø±]>±
ñ+≥T+~.
dü÷∫ dü+K´\T ø±\eé~Û˝À e∫Ãqe÷s¡TŒ\T, <Ûsä ˝¡ À¢ e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT, ñ‘·Œ‹Ô |ü]e÷D≤ìï,
m>∑TeT‘·T\ , ~>∑TeT‘·T\ <√s¡DT\qT n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ, <ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD¡ ˝À, $X‚w¢ Dü ˝À >∑D≤+ø£ XÊg+
ns¡XΔ ÊÁkÕÔìøÏ $]$>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·÷, $<ÛëHê\ s¡÷|üø\£ Œq˝À dü÷∫dü+K´\T ‘√&ÉŒ&ÉT‘·THêïsTT. uÛ$Ñ wü´‘·TÔ
n+#·Hê\T y˚jT· T≥˝À ø±\ ÁX‚DÏ $X‚w¢ Dü $]$>± ñ|üj÷Ó –+#·ã&ÉT‘·T+~. C≤rj·÷<ëj·T+, »Hêu≤,
<Ûsä \¡ kÕúsTT, y˚‘H· ê\T yÓTT<ä˝q’… ≥Te+{Ï n+XÊ\T uÛ$Ñ wü´‘·TÔ n+#·Hê\ ø√dü+ ø±\ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü qT
nq«sTTkÕÔs¡T. <ä‘êÔ+X¯|ü⁄ \ø£åD≤\qT kÕ+K´ø£ XÊÁkÕÔìï nq«sTT+∫ ns¡Δe+‘·yÓTÆq Ä]Δø£ $X‚¢wüqqT
ø=qkÕ–+#·&Üìï ø±\ ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝À HêD´‘· ìj·T+Á‘·D+˝À >∑D≤+ø£ XÊÁkÕÔìï $]$>± $ìjÓ÷–düTHÔ êïs¡T.
|ü]ÁX¯eT\ ø£+ô|˙\T Ç‘·s¡ dü+dü\ú ‘√ b˛{°|&ü {É ≤ìøÏ, yê] kÕeTsêΔ´\qT ô|+#·&ÜìøÏ <ä‘êÔ+XÊ\T yê]
Á|üjT· ‘êï\qT n_Ûeè~Δ #˚jT· &ÜìøÏ >∑D≤+ø±\T ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·THêïsTT.
63
>∑D≤+ø£ XÊg+ ` eT]j·TT >∑D‘Ï +· (Statistics and Mathematics)
>∑D≤+ø£ XÊg+ >∑D‘Ï · XÊÁkÕÔìøÏ düìïVæ≤‘·+>± ñ+≥÷, <ëìô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. >∑D≤+ø£
Á|üÁøÏj·T\T eT]j·TT dæ<ëΔ+‘ê\T $_Ûqï >∑DÏ‘· |ü<äΔ‘·T\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤sTT. >∑D≤+ø±\T >∑DÏ‘·+
jÓTTø£ÿ $düèÔ ‘· nqTes¡HÔ ê\‘√ düìïVæ≤‘·+>± dü+ã+<Û+ä ø£*– ñ+{≤sTT.
>∑D≤+ø£ XÊg+ eT]j·TT kÕe÷q´ XÊÁkÕÔ\T (Statistics and Natural Sciences)
kÕe÷q´ XÊÁkÕÔ˝q’… JeXÊg+, »+‘·TXÊg+, yÓ<’ ´ä XÊg+, dü÷ø£àå JeXÊÁkÕÔ\‘√ >∑D≤+ø£ XÊg+
düìïVæ≤‘·+>± ñ+≥÷ $es¡D≤‘·àø£+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT#·Tqï~ eèø£å XÊg+ eT]j·TT »+‘·TXÊÁkÕÔ\˝À
Á|üjÓ÷>±‘·àø£ <ä‘êÔ+X¯ $X‚¢wüD≈£î >∑D≤+ø£ XÊg+ ‘√&ÉŒ&ÉT#·Tqï~. X¯Øs¡ ñc˛íÁ>∑‘·, s¡ø£Ôb˛≥T yÓTT<ä\>∑T
n+XÊ\ô|’ ùdø£]+#˚ <ä‘êÔ+X¯eTT s√>∑ ìsê›sD¡ ≈£î ñ|üø]£ düT+Ô ~. Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ s√>±ìøÏ ø±e\dæq ø=‘·Ô
eT+<äTqT ø£ìô|≥º&ÜìøÏ >∑D≤+ø£XÊg+ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. XÊÁd”j
Ô T· |ü<‹›ä ˝À ìs¡«Væ≤+#˚ mH√ï Á|üj÷Ó >±\T
>∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+X¯+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤sTT.
>∑D≤+ø£ XÊgeTT eT]j·TT uÛÖ‹ø£ XÊÁkÕÔ\T
uÛÖ‹ø£ XÊÁkÕÔ˝…’q uÛÑ÷>√fi¯XÊg+, uÛÑ÷>∑s¡“¤XÊg+, K>√fi¯XÊg+, uÛÖ‹ø£ XÊÁkÕÔ\‘√ >∑D≤+ø£ XÊg+
düìïVæ≤‘·+>± e⁄+≥÷ Ä XÊÁkÕÔ\ <ä‘êÔ+XÊ\qT $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ dü+øÏw¢ ºü <äè–«wæj÷· \qT Á|ü<]ä Ù+#·&ÜìøÏ
>∑D≤+ø±\T ñ|üj÷Ó –+#·ã&É‘êsTT. qø£Áå ‘ê\ ø£<*ä ø£qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ, yê‘êes¡D+˝À e#˚Ã
e÷s¡TŒ\qT, ãTT‘·T|üeHê\ ñìøÏì, uÛÖ‹ø£ XÊÁkÕÔ\˝À Ä$wüÿs¡D\qT $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ >∑D≤+ø£XÊg+
‘√&ÉŒ&ÉT#·Tqï~.
>∑D≤+ø£XÊgeTT eT]j·TT kÕ+|òæTø£XÊÁgeTT\T (Statistics and Social sciences) :
>∑D≤+ø£ |ü<‘›ä T· \T #·]Á‘·, kÕe÷õø£ XÊg+, $<ä´, eTH√$C≤„q+ e+{Ï kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\qT
n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+˝À >∑D≤+ø£XÊg+ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ #·Tqï~. n<˚ $<Û+ä >± sê»˙‹XÊg+˝À uÛ≤>∑+>±
Á|üuTÑÛ ‘·«+ #˚|{ü ≤º*‡q $<ÛëHê\˝À >∑D≤+ø£ XÊg+ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\ $wüj÷· \qT >∑D≤+ø±\
düV‰ü j·T+‘√ $X‚w¢ Dü #˚jT· &É+˝À Ç‘√~Ûø+£ >± >∑D≤+ø£ XÊg+ ‘√&ÉŒ&ÉT#·Tqï~.
>∑D≤+ø£ XÊg+ eT]j·TT eTqdü‘Ô «· XÊg+ eT]j·TT $<ä´ (Statistics and Psychology and
Education)
$<ë´ eTH√ $C≤„q XÊg+˝À uÛ≤>∑+>± $<ä´˝À eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+˝À, |üØø£\å eT÷˝≤´+ø£q+˝À
$X¯«dü˙j·T‘· eT]j·TT ÁbÕe÷DÏø£‘·qT bÕ{Ï+#·&É+ |üØø£å\ |òü*‘ê\T, Áπ>&ÉT\T>± $X‚¢wæ+#·&ÉeTT˝À >∑D≤+ø£
XÊgeTT Ç≥T $<ä´øÏ n≥T eTH√$C≤„qXÊÁkÕÔìøÏ düV≤ü j·Tø±]>± ñ+≥Tqï~.
ô|q’ $e]+∫q $<Û+ä >± nìï XÊÁkÕÔ\‘√ >∑D≤+ø£ XÊgeTT düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûeä TT ø£*– ñqï~.
4.4 >∑D≤+ø£ XÊg+ ` ÁbÕeTTK´‘·

á s√E˝À¢ >∑D≤+ø£ |ü<äΔ‘·T\T Á|ü‹ #√{≤ e]ÔkÕÔsTT. H˚&ÉT Á|ü‹ πøåÁ‘· |üìøÏ >∑D≤+ø£ |ü<ä›‘·T\T
64
nq«sTT+#·e\dæ edüT+Ô ~. mm˝Ÿ uÖ˝Ò Á|üø±s¡+ ªª>∑D≤+ø±\ |ü]C≤„q+ $<˚o uÛ≤dü\ |ü]C≤„q+ ˝Ò<ë
;»>∑D‘Ï +· e+{Ï~, Ç~ m|ü&ÓH’ ê, @ |ü]dæ‘ú T· \˝ÀHÓH’ ê ñ|üj÷Ó >∑+˝À ñqï≥T¢ s¡TEe⁄ #˚dTü +Ô ~μμ. >∑D≤+ø£
XÊgeTT jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘· <ë<ë|ü⁄ nìï s¡+>±\˝À ô|s¡T>∑T‘√+~. áHê&ÉT $C≤„qXÊg+ $$<Ûä s¡+>±\˝À
>∑D≤+ø£ |ü<äΔ‘·T\T, >∑D≤+ø£ dü÷Á‘ê\T $kÕÔs¡+>± yê&ÉT#·THêïs¡T. >∑D≤+ø£ XÊÁkÕÔìøÏ nH˚ø£ XÊÁkÕÔ\‘√
düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûeä TT+~. nìï n<Û´ä j·Tq XÊÁkÕÔ\˝À >∑D≤+ø£ XÊÁkÕÔìï $]$>± yê&É≥+ »s¡T>∑T‘·T+~.
K>√fi¯ XÊg+, JeXÊg+, yê‘êes¡D XÊg+, »HêuÛ≤, ns¡XΔ Êg+ eT]j·TT >∑D‘Ï +· XÊÁkÕÔ\qT n<Û´ä j·Tq+
#˚jT· &ÜìøÏ >∑D≤+ø£ XÊg+ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·Tqï~. n]Δø£ düeTdü´\qT ns¡+Δ #˚dTü ø√e&ÜìøÏ Ä]Δø£ $<ÛëHê\
s¡÷|üø£\Œq≈£î >∑D≤+ø£ |ü<ä›‘·T\T neT÷\ýÓTÆq Ø‹˝À ñ|üø£]kÕÔsTT. |ü]bÕ\q˝À q÷‘·q eP´Vü‰\T
neT\T |üs#¡ &· ÜìøÏ >∑D≤+ø£ |ü<‘›ä T· \T düV‰ü j·T |ü&‘É êsTT. nøö+{Ï+>¥ ]ø±s¡T\¶ <ë«sê bı+~q >∑‹+∫q
ø±\|ü⁄ <ä‘êÔ+X¯+ Ä<Ûës¡+>± Ä]Δø£ ìy˚~ø£\qT ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~. >∑D≤+ø±\T Ä&ç≥sY≈î£
düV‰ü j·T|ü&‘É êsTT. >∑D≤+ø£ XÊgeTT Á|üD≤[ø°øs£ D¡ ø±e\dæq düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, Á|üD≤[ø£\ s¡÷|üø\£ Œq˝À
düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~. n<˚ $<Û+ä >± |ü]XÀ<Ûqä ˝À |ü]ø£\Œq\T s¡÷bı+~+∫ Ä]Δø£ $wüj÷· \T $e]+#·&ÜìøÏ
>∑D≤+ø£ XÊgeTT düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
>∑D≤+ø£ XÊg+ ` $<ÛTä \T
1. yêdüyÔ ê\qT K∫Ã‘·yTÓ qÆ s¡÷|ü+˝À Á|ü<]ä Ù+#·&+É .
2. nbÕs¡yÓTÆq eT]j·TT dü+øÏ¢wüºyÓTÆq <ä‘êÔ+XÊìï düs¡∞ø£è‘·+ #˚j·T&É+˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTqT.
3. uÒ<ëÛ \T n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ M\Tø£*ŒdüT+Ô ~. b˛\Ã&ÜìøÏ düV≤ü ø£]düT+Ô ~.
4. e´øÏÔ>∑‘· HÓ’|ü⁄D≤´ìï $düÔ]+|üCÒdüTÔ+~.
5. $<ÛëHê\ dü÷Árø£sD¡ ˝À >∑D≤+ø£ XÊg+ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· + n+~düT‘·h +~.
6. ˇø£ <äè–«wüjT· |ü]e÷D≤ìï jÓTTø£ÿ ø=\‘·qT ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ qT.
7. n+#·Hê y˚j·TT≥≈£î düVü‰j·T|ü&ÉTqT.
8. |ü]ø£\Œq\qT s¡÷bı+~+#·≥+˝ÀqT eT]j·TT |üØøÏ+å #·&+É ˝ÀqT düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~.
4.5 >∑D≤+ø£ XÊg+ ` |ü]$T‘·T\T

1. >∑D≤+ø£ XÊg+ e´øÏÔ>∑‘·+>± ˇπø n+XÊìï n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T˝Ò<äT.
2. düeTdü´\ |ü]e÷D≤‘·àø£ $wüj÷· ìï e÷Á‘·yT˚ |ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüT≈£î+≥T+~.
3. kÕ+K´ø£ dæ<ë›+‘ê\T dü>≥∑ T\˝À e÷Á‘·yT˚ K∫Ã‘·+>± ñ+{≤sTT.
4. >∑D≤+ø£ XÊg+ ˇø£ düeTdü´qT n<Û´ä j·Tq+ #˚ùd $$<Ûä |ü<‘Δä T· \˝À ˇø£{Ï e÷Á‘·yT˚ ñ+≥T+~.
5. >∑D≤+ø±\T |ò*ü ‘ê\T ø±e⁄. >∑D≤+ø±\T K∫Ã‘·‘«· eTì #Ó|Œü ˝Ò+
6. >∑D≤+ø£ XÊgeTTqT <äT]«ìjÓ÷>∑|]ü #˚ ÄkÕÿs¡+ ñ+~.
65
4.6 »HêuÛ≤ eT]j·TT Á|ü‹#·jT· q+
Ä]Δø£ n+XÊ\T ˝Ò<ë düeTdü´\ n<Û´ä j·Tq+˝À dü+ã+~Û‘· <ä‘êÔ+XÊ\qT ùdø£]+∫, $X‚w¢ +æ ∫,
kÕ+K´ø£ Á|üÁøÏjT· \qT ñ|üj÷Ó –+∫ |ü]cÕÿsê\qT ø£qT>=qe#·TÃ. á |ü<‹›ä ˝À <ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD¡ #ê˝≤
ÁbÕeTTKýÓT+Æ ~. kÕ<ës¡D+>± <ä‘êÔ+XÊ\qT s¬ +&ÉT $<Ûë\T>± ùdø£]+∫ $X‚w¢ +æ ∫ |ü]wüÿsê\T ø£qT>=+{≤s¡T.
<ä‘êÔ+XÊ\ ùdø£sD¡ »HêuÛ≤ (Population) eT]j·TT Á|ü‹#·j·Tq+ (Sample) <ë«sê ùdø£]kÕÔsT¡ . Ç|ü&ÉT
»HêuÛ≤ eT]j·TT Á|ü‹#·jT· q+ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
»HêuÛ≤ (Population)
kÕ<ës¡D ns¡+Δ ˝À ª»HêuÛ≤μ n+fÒ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ ÁbÕ+‘·+˝À ˝Òø£ <˚X+¯ ˝À qe•+#˚ Á|ü»\T kÕ+K´ø£XÊg
$X‚w¢ Dü ˝À ª»HêuÛ≤μ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ n+X¯+. Ç~ nH˚ø£ eT÷\ø±\ yÓTT‘êÔìï ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. dü$Twæ˝º Àì nìï
eT÷\ø±\qT ùdø£]+∫ XÀ<Ûqä #˚jT· &É+ <ë«sê eT÷\ø±\ $$<Ûä \ø£Då ≤\ìï+{Ïì ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ ñ<ë :
»HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ ùdø£sD¡ <ë«sê »HêuÛ≤ yÓTT‘êÔHï˚ >±ø£, <ëì Ç‘·s¡ \ø£Hå ê˝…q’ ej·TdüT‡, ÁXÊ$Tø£Xø¯ ,ÔÏ Ä<ëj·TkÕúsTT
e+{Ï nH˚ø£ n+XÊ\T $esê\T ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
Á|ü‹#·jT· q+ (Sample)
Á|ü‹#·jT· q+ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&ÜìøÏ m+|æø£ #˚dTü ≈£îqï »HêuÛ≤˝À ∫qï uÛ≤>∑+ ìØí‘· Á|üÁøÏjT·
˝Ò<ë |ü<‹›ä qT|üj÷Ó –+∫ dü$Twæ˝º Àì eT÷\ø±\ qT+∫ ùdø£]+∫q ø=ìï eT÷\ø±\ düeT÷Vü‰ìï Á|ü‹#·jT· q+
n+{≤s¡T. dü$Twæº eT÷\ø±\ yÓTT‘·+Ô qT+∫ Á|ü‹#·jT· HêìøÏ ø±e\dæq eT÷\ø±\qT ùdø£]+#·T ˝Ò<ë
m+|æø£ #˚ùd |ü<‹Δä ì Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä n+{≤s¡T.
4.7 bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q+

ªªùdø£]+∫, eØZø]£ +∫q >∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+XÊìï bÂq' $uÛ≤»q s¡÷|ü+˝À düeT]Œ+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
bÂq'|ü⁄q´+ Ä<Ûës¡+>± @s¡Œ&çq ˇø£ ÁX‚D˝Ï À, ˇπø s¡øy£ TÓ qÆ ˝Òø£ dü+ã+~Û‘· $\Te\T>∑\ |ü]o\q\qT
ì]›wüº düeT÷Vü‰\˝ÀqT, ‘·s¡>∑‘·T\˝Àq÷ #·÷|æ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ˇø£ dü+|òüT≥q≈£î #Ó+~q $$<Ûä
n+XÊ\T mìïkÕs¡T¢ |ü⁄qsêeè‘·yÔ TÓ qÆ B ‘Ó*j·TCÒùd~. bÂq'|ü⁄q´+μμ. dü+ã+~Û‘· bÂq'|ü⁄q´+˝À #·\sê•
jÓTTø£ÿ $$<Ûä $\Te\qT eØZø]£ +∫ #·÷|ü⁄ <ëìH˚ ªªbÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q+ n+{≤s¡T. bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q+
|ü]e÷D≤‘·àø£ $uÛ»Ñ q≈£î dü+ã+<Û+ä ø£*– ñ+≥T+~.
ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï ø=ìï kÕe÷q´ \ø£Då ≤\ Ä<Ûës¡+>± j·T÷ì≥T¢>± $uÛõÑ +#·&+É
e\¢ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ düT\uÛ+Ñ ne⁄‘·T+~. >∑D≤+ø£ düe÷#ês¡eTTqT #·\sêX¯ó\T Á>∑V≤æ +#˚ $\Te\ Á|üø±s¡+
eT÷&ÉT $<Ûë\T>± eØZø]£ +#·e#·TÃ. n$ e´øÏ>Ô ‘∑ · ÁX‚DT\T, $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T, n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T
3. bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q+ eT]j·TT eØZøs£ D¡ n+fÒ ns¡+Δ @$T{Ï?
..........................................................................................................................................
66
4.7.1 e´øÏÔ>∑‘· ÁX‚DT\T
|ü]o\q ‘·sê«‘· n+X¯eTT\qT ˇø£ |ü{øºÏ >£ ± ‘·j÷· s¡T#˚jT· &Üìï á e´øÏ>Ô ‘∑ · ÁX‚DT\T ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT.
e´øÏÔ>∑‘· j·T÷ì≥¢qT ˇø£ Áø£eT|ü<ä›‹˝À (Äs√Vü≤D ˝Òø£ nes√Vü≤D) @sêŒ≥T #˚dæq|ü⁄&ÉT e´øÏÔ>∑‘· ÁX‚DÏ
nì|æ\TkÕÔsT¡ . Ç~ eTT&ç s¡÷|ü+˝À ñqï <ä‘êÔ+X¯+ ø£qï yÓTs¡T>¬ q’ |üŒ{Ïø,Ï <ä‘êÔ+X¯+ jÓTTø£ÿ |ü]e÷D≤ìï
@e÷Á‘·+ ‘·–+Z #·<Tä . ñ<ëVü≤s¡D≈£î Äs¡T $<ë´s¡T\Δ T bı+~q e÷s¡Tÿ\T á $<Û+ä >± ñHêïsTT.
m) Äs√Vü≤D Áø£eT+ : á ÁøÏ+~ <ä‘êÔ+X¯+˝À $<ë´s¡T\ú e÷s¡Tÿ\qT ‘·≈î£ ÿe e÷s¡Tÿ\ qT+&ç m≈£îÿe
e÷s¡Tÿ\ es¡≈î£ neTs¡Ã&É+ »]–+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 6 eT+~ $<ë´s¡T\ú T bı+~q e÷s¡Tÿ\T 20,
36, 42, 50, 66, 70
e. dü+K´ 1 2 3 4 5 6
e÷s¡Tÿ\T 20 36 42 50 60 70
_) nes√Vü≤D Áø£eT+ : m≈£îÿe $\Te\qT+&ç ‘·≈î£ ÿe $\Te\ es¡≈î£ <ä‘êÔ+X¯+ neTs¡Ã&Üìï nes√Vü≤D
Áø£eT+ n+{≤s¡T. <ä‘êÔ+X¯+ neTs¡Ã&Üìï nes√Vü≤D Áø£eT+ n+{≤s¡T. <ä‘êÔ+X¯+ m≈£îÿe yÓTT‘·+Ô ˝À
n+fÒ $<ë´s¡T\Δ dü+K´ 600 ˝Ò<ë 1200>± ñqï|ü&ÉT e´øÏ>Ô ‘∑ · ÁX‚DT\T ñ|üj÷Ó >∑|&ü <É Tä . n|ü&ÉT
bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»Hêìï $∫Ã¤qï ˝Òø£ n$∫Ã¤qï ÁX‚D˝Ï À $e]kÕÔsT¡ .
4.7.2 $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T (Discrete Series)
<ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì ˇø=ÿ n+X¯+ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ ~ eT]j·TT dü+|üPs¡yí TÓ qÆ ~>± neT]Ã #·÷ù| $<ÛëqeTTqT
>∑T]+∫ $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. <ä‘êÔ+X¯+˝Àì ˇø=ÿ n+X¯eTTqT K∫Ã‘·+>± ø=\e&ÜìøÏ
M\T+≥T+~. Ç+<äT˝À bÂq'|ü⁄q´+ ˇø£ dü+K´ <ä‘êÔ+X¯+˝À mìïkÕs¡T¢ e∫Ã+<√ ‘Ó*j·T#˚dTü +Ô ~. $∫Ã¤qï
ÁX‚DT\ \ø£Då + s¬ +&ÉT $\Te\ eT<Û´ä ‘˚&Ü ñ+≥T+~. es¡Tdü Áø£eT+ ñ+&É<Tä . ì]›wyºü TÓ qÆ ≈£î≥T+u≤\
dü+K´, Ä ≈£î≥T+u≤\˝Àì |æ\\¢ dü+K´qT ÁøÏ+~ ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê #·÷|ü&yÉ TÓ qÆ ~.
e. dü+K´ 1 2 3 4 5
e÷s¡Tÿ\T 15 30 10 8 3
$∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q |ü{øºÏ q£ T ‘·j÷· s¡T#˚jT· T≥

$∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À ˇπø #·\sê• nH˚ø£ e÷s¡T¢ e#˚Ã neø±X¯+ ñ+~ ø±ã{Ïº bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q
|ü{øºÏ q£ T ‘·j÷· s¡T #˚jT· e\dæ ñ+≥T+~.
á ÁøÏ+~ <ä‘êÔ+X¯+ ˇø£ ø£fi≤XÊ\˝Àì n<Ûë´|ü≈î£ \ >∑‘· uÀ<ÛHä ê nqTuÛyÑ êìï ‘Ó\T|ü⁄qT á |ü{øºÏ £
‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÜìøÏ eT]j·TT düT\uÛÑ+>± ˝…øÏÿ+#·&ÜìøÏ M\T>± Á|ü‹ n+XÊìï ˇø£ >∑Dq ∫Vü≤ï+‘√
#·÷|ækÕÔsT¡ . á |ü{øºÏ ˝£ À 3 dü+e‘·‡sê\T nqTuÛeÑ + ñqï n<Ûë´|ü≈î£ \T 3 ñ+&É>± 12 dü+e‘·‡sê\
nqTuÛeÑ + ˇø£ n<Ûë´|ü≈î£ ìøÏ e÷Á‘·yT˚ ñqï~.
67
n<Ûë´|ü≈£î\>∑Dq nqTuÛÑe+(dü+ˆˆ˝À) >∑Dq ∫Vü‰ï\T bÂq'|ü⁄q´+
3 111 3
6 111 3
8 1 1
9 1 1
10 11 2
12 1 1
4.7.3 n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T (Continuous Series)

bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q+˝À n+XÊ\ dü+K´ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T e÷Á‘·yT˚
nqT>∑TD+>± ñ+{≤sTT. n+XÊ\qT K∫Ã‘·+>± ø=\e&ÜìøÏ M\T˝Òø£ s¬ +&ÉT Vü≤<äT\› n+XÊ\qT K∫Ã‘·+>±
ø=\e&ÜìøÏ M\T˝Òø£ s¬ +&ÉT Vü≤<äT\› eT<Û´ä ñ+∫q≥¢sTT‘˚ n˝≤+{Ï ÁX‚DT\qT n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î. ‘Ó\+>±D˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À |ü>{∑ |Ï Pü ≥ qyÓ÷<äT nsTTq >∑]wüº ñcÕíÁ>∑‘· 37 ôd+{ÏÁ>π &ÉT
0
˝Òø£ 45.8 ôd+{ÏÁ>π &ÉT. yÓTT<ä˝q’… $\Te\qT ø£*– ñ+&Ée#·TÃqT. n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q
0
|ü{øºÏ q£ T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÜìøÏ eTT+<äT ø=ìï uÛ≤eq\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø√yê* n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À ‘·s>¡ ‘∑ T· \T,
‘·s¡>∑‹ n+‘·s¡+, ‘·s¡>∑‹ eT<Ûä´ $\Te yÓTT<ä\>∑T |ü<ë\T |ü\TkÕs¡T¢ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
‘·s>¡ ‹∑ : ‘·s>¡ ‹∑ s¡÷|ü+˝À 0 ` 10, 10 ` 20, 20 ` 30>± #·÷|üã&ÉT‘·T+~. Á|ü‹ ‘·s>¡ ‹∑ øÏ ~>∑T ne~Û,
m>∑Te ne~Û ñ+≥T+~.
‘·s>¡ ‹∑ n+‘·s+¡ : ‘·s>¡ ‹∑ m>∑Te eT]j·TT ~>∑Te ne~Û ‘˚&ÜqT ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·s+¡ n+{≤s¡T.
eT<Ûä´ _+<äTe⁄ ˝Òø£ eT<Ûä´ $\Te : ‘·s>¡ ‹∑ m>∑Te ne~ÛøÏ eT]j·TT ~>∑Te ne~ÛøÏ eT<Û´ä >∑\ $\Te\qT
eT<Û´ä kÕúq+ ˝Òø£ eT<Û´ä _+<äTe⁄ nì n+{≤s¡T. Bìì á ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ø£qT>=qe#·TÃqT.
n‘·´~Ûø£ $\Te G n‘·´\Œ $\Te
2
ñ<ëVü≤s¡D : ˇø£ |üØø£˝å À 20 eT+~ $<ë´s¡T\ú T bı+~q e÷s¡Tÿ\T á øÏ+<ä Çe«&ÉyTÓ +Æ ~. á düe÷#êsêìøÏ
‘·s>¡ ‹∑ n+‘·s+¡ 10‘√ 5 ‘·s>¡ ‘∑ T· \qT rdüTø=ì bÂq'|ü⁄q´ |ü{øºÏ q£ T ‘·j÷· s¡T#˚jT· TeTT.
24, 42, 36, 28, 10
12, 59, 56, 60, 15
18, 29, 45, 52, 54
47, 43, 25, 31, 37
Çe«ã&çq düe÷#ês¡+˝À n‹‘·≈î£ ÿe e÷s¡Tÿ\T 10 eT]j·TT n‘·´~Ûø£ e÷s¡Tÿ\T 59 n+<äTe\¢

10 ` 20 yÓTT<ä{Ï ‘·s>¡ ‹∑ >± rdüTø=ì 50 ` 60 es¡≈î£ ‘·s>¡ ‘∑ T· \qT ø=qkÕ–+#·&yÉ TÓ qÆ ~.
68
e÷s¡Tÿ\T (X) >∑Dq ∫Vü‰ï\T $<ë´s¡T\ú dü+K´ (f )
10-20 IIII 4
20-30 IIII 4
30-40 III 3
40-50 IIIII 5
50-60 IIII 4
ô|’ |ü{Ïºø£˝À ªxμ eT]j·TT ªfμ ì\Te >∑fió¯ fl |ü{øºÏ ˝£ À uÛ≤>∑+, >∑D∫Vü‰ï\T Á|ü‹ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À bÂq'|ü⁄q´+
˝…øÿÏ +#·&ÜìøÏ e÷Á‘·yT˚ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. Á|ü‹ ‘·s>¡ ‹∑ ˝ÀøÏ e#˚Ã n+XÊ\qT ˝…øÿÏ +∫q |æ<|ä ü n{Ïº
n+¬ø\qT n&É^¶ ‘·\‘√ ø={Ïº y˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ∫e] ‘·s>¡ ‹∑ e#˚Ãdü]øÏ nìï n+¬ø\T rdüTø√ã&É‘êsTT.
|ü{Ïºø£˝À yÓTT<ä{Ï ‘·s¡>∑‹˝À 4>∑Ts¡T $<ë´s¡TΔ\T 10 eT]j·TT 20 eT<Ûä´ e÷s¡Tÿ\qT bı+~ ñHêïs¡ì
‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. Ç<˚ s¡ø£yÓTÆq ns¡ú+ $T>∑‘ê ‘·s¡>∑‘·T\≈£î e]ÔdüTÔ+~.
n$∫Ã¤qï ÁX‚DT˝À¢ ‘·s>¡ ‘∑ T· \qT s¬ +&ÉT $<Ûë\T>± s¡÷bı+~kÕÔsT¡ . n$ $©q ‘·s>¡ ‘∑ T· \T eT]j·TT
$TqVü‰sTT+|ü⁄ ‘·s¡>∑‘·T\T.
4.7.4 $TqVü‰sTT+|ü⁄ ‘·s¡>∑‘·T\T
á |ü<‹›ä ˝À ˇø£ ‘·s>¡ ‹∑ jÓTTø£ÿ m>∑Te ne~Ûì Ä ‘·s>¡ ‹∑ qT+&ç $TqVü‰sTT+∫ ‘·sT¡ yê‹
‘·s¡>∑‹˝À ø£\|ü&É+ »s¡T>∑TqT. á |ü<ä›‹˝À ‘·s¡>∑‘·T\qT @sêŒ≥T #˚j·T{≤ìï $TqVü‰sTT+|ü⁄ ‘·s¡>∑‘·T\T>±
|æ\TkÕÔs¡T. á |ü{Ïºø£˝À ‘·s¡>∑‘·T\T $TqVü‰sTT+|ü⁄ s¡÷|ü+˝À ñHêïsTT
e÷s¡Tÿ\T $<ë´s¡Tú\ dü+U´
20-30 10
30-40 16
40-50 20
50-60 9
4.7.5 $©q ‘·s¡>∑‘·T\T

$©q ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À ‘·s>¡ ‹∑ m>∑Te ne~Û $\Te Ä ‘·s>¡ ‹∑ ˝ÀH˚ ø£*dæ ñ+≥T+~. Á|ü‹ ‘·s>¡ ‹∑
m>∑Te ne~Û $\Te n<˚ ‘·s¡>∑‹˝À ø£*dæ ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº M{Ïì $©q ‘·s¡>∑‘·T\ì |æ\TkÕÔs¡T.
$TqVü‰sTT+|ü⁄ ‘·s¡>∑‘·T\ e÷~]>± $©q ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ ˇø£ ‘·s¡>∑‹ m>∑Te ne~Û eTs=ø£ ‘·s¡>∑‹øÏ ~>∑Te
ne~Û>± ñ+&É<Tä . Á|üøÿ£ q ñqï ñ<ëVü≤s¡D, $©q ‘·s>¡ ‘∑ T· \ s¡÷|ü+˝À ‘·j÷· s¡T#˚jT· ã&ç+~. m>∑Te
ne<ÛTä \ $\Te\T 39, 49, 59, 69 Äj·÷ ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢H˚ ø£\T|üã&ç ñHêïsTT. n+‘˚ ø±ø£ ˇø£ ‘·s>¡ ‹∑
m>∑Te ne~Û $\Te eTs=ø£ ‘·s>¡ ‹∑ øÏ ~>∑Tee ne~Û>± ñ+&É<Tä . nsTTq|üŒ{Ïø,Ï $©q ‘·s>¡ ‘∑ T· \qT
$TqVü‰sTT+|ü⁄ ‘·s¡>∑‘·T\T>± dü]~<˚› n+X¯+ (d)qT ñ|üj÷Ó –+∫ á øÏ+~ $<Û+ä >± e÷s¡Ãe#·TÃqT.
69
e÷s¡Tÿ\T $<ë´s¡TΔ\ dü+K´
(X) (f)
30-39 6
40-49 2
50-59 4
60-69 8
dü]~<˚› n+X¯+ (correction factor)
‘s·¡>∑‹ ~>T∑e ne~Û $\Te ` eTT+<Tä ‘s·¡>∑‹ m>T∑e ne~Û $\Te
dR
2
40 − 39
d= = 0.5
2
á $\Te 0.5qT, ‘·s>¡ ‹∑ ~>∑Te ne~Û qT+∫ rdæyd˚ æ m>∑Te ne~ÛøÏ ø£\T|ü⁄‘·÷ b˛sTTq≥¢sTT‘˚
$TqVü‰sTT+|ü⁄ ‘·s¡>∑‘·T\T ekÕÔsTT. ô|’q Çe«ã&çq $©q ‘·s¡>∑‹ |ü{Ïºø£qT $TqVü‰sTT+|ü⁄ ‘·s¡>∑‹ |ü{Ïºø£>±
e÷]Ãq|ü⁄&ÉT øÏ+~ $<Û+ä >± ñ+≥T+~.
(X) (f)
29.5-39.5 6
39.5-49.5 2
49.5-59.5 4
59.5-69.5 8
4.7.6 $eè‘· ne<ÛäT\Tqï ‘·s¡>∑‘·T\T (Open End Classes)

n$∫Ã¤qï ÁX‚DT˝À¢ Á|ü‹ ‘·s>¡ ‹∑ øÏ m>∑Te eT]j·TT ~>∑Te ne<ÛTä \T+{≤sTT. ø=ìïkÕs¡T¢ @<Óq’ ˇø£
ne~Û e÷Á‘·y˚T ø=ìï ‘·s¡>∑‘·T\≈£î Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. kÕ<Ûës¡D+>± ÁX‚DÏ˝À yÓTT<ä{Ï ‘·s¡>∑‹øÏ ~>∑Te
ne~Ûì, ∫e] ‘·s>¡ ‹∑ øÏ m>∑Te ne~Û ˝Ò≈î£ +&Ü Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n˝≤+{Ï ‘·s>¡ ‘∑ T· \qT $eè‘·
ne<ÛTä \Tqï ‘·s>¡ ‘∑ T· \+{≤s¡T. n˝≤+{Ï |ü{øºÏ £ øÏ+<ä Çe«&É+ »]–+~.
(X) (f)
200 ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe 10
200-300 15
300-400 22
400 ø£+fÒ
m≈£îÿe 8
á |ü{Ïºø£˝À yÓTT<ä{Ï ‘·s¡>∑‹ ~>∑Te ne~Û, ∫e] ‘·s¡>∑‹ m>∑Te ne~Û ˝Ò≈£î+&Ü Çe«&É+
»]–+~. Ç˝≤+{Ï |ü{øºÏ ≈£ î£ >∑D≤+ø£ |ü<‘›ä T· \qT ñ|üj÷Ó –+#·&+É kÕ<Û´ä + ø±<äT.
70
4.8 dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+
øÏ+~ qT+&ç ˝Ò<ëô|’ qT+&ç ˇø£ ‘·s>¡ ‹∑ bÂq'|ü⁄Hê´ìï ‘·<Tä |üs¡ ‘·s>¡ ‹∑ bÂq'|ü⁄q´+‘√ ≈£L&ç
n˝≤ e∫Ãq yÓTT‘êÔìøÏ Ä ‘·<Tä |ü] ‘·s>¡ ‹∑ bÂq'|ü⁄Hê´ìï ø£\T|ü⁄‘·÷, ∫e] es¡≈L£ Ç˝≤ #˚d÷ü Ô b˛>± e#˚Ã
<ëìì dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+ nì n+{≤+. dü+∫‘· bÂq'|ü⁄Hê´\qT s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± ì]à+#·e#·TÃ.
0-10 8
10-20 10
20-30 9
30-40 12
40-50 16
50-60 14
4.8.1 ªªø£+f… ‘·≈£îÿeμμ dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+

á |ü<‹›ä ˝À $\Te\qT Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À neTs¡TÃø√e&É+ <ë«sê bÂq'|ü⁄Hê´\qT øÏ+~ qT+&ç
dü+∫‘·+ #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~. @ #·\sê•HÓH’ ê ªªø£+fÒ ‘·≈î£ ÿeμμ dü+∫‘· bÂq'|ü⁄Hê´ìï bı+<ë\+fÒ `
Ä #·\sê•øÏ eTT+<äTqï yê{Ï bÂq'|ü⁄Hê´\qT ≈£L&ç, Ä #·\sê•øÏ >∑\ bÂq'|ü⁄q´+‘√ ø£*|æ #·÷|üe\dæ
ñ+≥T+~. á |ü{øºÏ £ qT+∫ m+‘· eT+~ $<ë´s¡T\Δ T ˇø£ kÕúsTT e÷s¡Tÿ\T ø£qï ‘·≈î£ ÿe>± bı+<äT‘·THêïs√
‘Ó\TdüT+Ô ~ á |ü{øºÏ £ Á|üø±s¡+ 10 ø£qï ‘·≈î£ ÿe e÷s¡Tÿ\T bı+<˚ $<ë´s¡T\ú T 8 eT]j·TT 20 ø£qï ‘·≈î£ ÿe
e÷s¡Tÿ\T bı+~q $<ë´s¡T\Δ T 18 nì ns¡eΔ Te⁄‘·T+~.
n<˚ $<Û+ä >± ˇø£ kÕúsTT e÷s¡Tÿ\T ø£qï ‘·≈î£ ÿ e÷s¡Tÿ\T bı+<˚ yês¡T m+<äsT¡ Hêïs√ á |ü{øºÏ £
qT+∫ #Ó|Œü &É+ düT\uÛeÑ Te⁄‘·T+~.
ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe |ü<‹›ä ˝À s¡÷bı~+∫q dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´|ü{øºÏ £
10 ø£qï ‘·≈î£ ÿe 8
20 ø£qï ‘·≈î£ ÿe 18 (8+10)
30 ø£qï ‘·≈î£ ÿe 27 (8+10+9)
40 ø£qï ‘·≈î£ ÿe 39 (8+10+9+12)
50 ø£qï ‘·≈î£ ÿe 55 (8+10+9+12+16)
60 ø£qï ‘·≈î£ ÿe 69 (8+10+9+12+16+14)
4.8.2 ø£+fÒ m≈£îÿe dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+

ø£+f… m≈£îÿe dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+˝À #·\sê• $\Te\T n‘·´~Ûø£ $\Te‘√ ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ ,Æ n‘·´\Œ
$\Te‘√ eTT–düT+Ô ~. ªø£+fÒ m≈£îÿeμ dü+∫‘· bÂq'|ü⁄Hê´ìï >∑T]+∫ e÷~] |ü{øºÏ £ $e]düT+Ô ~.
á |ü<‹›ä ˝À Á|ü‹ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À ~>∑Te ne~Ûøq£ ï m≈£îÿe>± rdüTø√e&É+ »]–+~. yÓTT<ä{Ï n+X¯+˝À
0 ø£+fÒ m≈£îÿe e÷s¡Tÿ\T e∫Ãq $<ë´s¡T\Δ T 69 eT+~ ekÕÔsT¡ . 10 ø£+fÒ m≈£îÿe e÷s¡Tÿ\T bı+~q
71
$<ë´s¡T\Δ T ‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ 69 qT+&ç 8 eT+~ $<ë´s¡T\Δ qT rdæ y˚jT· e\dæ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ 61
ne⁄‘·T+~. Ç<˚ |ü<‹›ä Ç‘·s¡ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î bÕ{Ï+#·e\dæ ñ+≥T+~.
e÷s¡Tÿ\T (X) $<ë´s¡T\Δ dü+K´ (f)
0-10 8
10-20 10
20-30 9
30-40 12
40-50 16
50-60 14
ø£+fÒ m≈£îÿe dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´ |ü{øºÏ £
e÷s¡Tÿ\T (X) $<ë´s¡T\Δ dü+K´ (f)
0 ø£+fÒ m≈£îÿe 69
10 ø£+fÒ m≈£îÿe 61 (69-8)
20 ø£+fÒ m≈£îÿe 51 (61-10)
30 ø£+fÒ m≈£îÿe 42 (51-9)
40 ø£+fÒ m≈£îÿe 30 (42-12)
50 ø£+fÒ m≈£îÿe 14 (30-16)
4.8 kÕsê+X¯+
ø±˝≤qT>∑TD+>± >∑D≤+ø£ XÊg+ Áø£eT+>± n_Ûeè~Δ #Ó+<ä&É+‘√ u≤≥T |ü\Ts¡+>±˝À¢ <ëì
ñ|üjÓ÷–‘· $düÔ]+∫+~. <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#·&ÜìøÏ, düeT]Œ+#·&ÜìøÏ, $X‚¢wüD #˚j·T&ÜìøÏ,
$|ü⁄©ø£]+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ |ü<‘Δä T· \qT, dü÷Á‘ê\qT >∑D≤+ø£ XÊg+ n+{≤s¡T. Ä]Δø£ düeTdü´\qT
ns¡+Δ #˚dTü ø√e&ÜìøÏ Ä]Δø£ $<ÛëHê\ s¡÷|üø\£ Œq≈£î >∑D≤+ø£ |ü<‘Δä T· \T neT÷\ýÓTqÆ Ø‹˝À ñ|üø]£ kÕÔsTT.
»Hêu≤, ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´–‘·, <Ûsä ˝¡ À¢ ô|s¡T>∑T<ä\, yê´bÕs¡kÕúsTT, ‘·j÷· Øs¡+>∑+, eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£,
ùdyês¡+>±\ e+{Ï yê{Ï $esê\qT dü+U≤´‘·àø£+>± $e]+#·e#·TÃ. >∑D≤+ø£XÊg+qT $e]+#·&ÜìøÏ
¬s+&ÉT nsêΔ\˝À yê&ÉT‘·THêïs¡T. >∑D≤+ø£ XÊg+ dü+U≤´ <ä‘êÔ+X¯eTT>± eT]j·TT >∑D≤+ø£XÊg+ |ü<ä›‘·T˝Ò
>∑D≤+ø£ XÊgeTT>± $ìjÓ÷–+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. dü+ã+~Û‘· bÂq'|ü⁄q´+˝À #·\sê• jÓTTø£ÿ $$<Ûä
$\Te\qT eØZø]£ +∫ #·÷|ü⁄<ëìH˚ bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q+ n+{≤s¡T. >∑D≤+ø£ düe÷#ês¡eTTqT #·\sêX¯ó\T
Á>∑Væ≤+#˚ $\Te\ Á|üø±s¡+, e´øÏÔ>∑‘· ÁX‚DT\T, $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T, n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ.
¬s+&ÉT ˝Òø£ n+‘·ø£qï m≈£îÿe ‘·s¡>∑‘·T\ bÂq'|ü⁄Hê´ìï ø£*|æq|ü&ÉT e#˚Ã dü+K´\qT dü+∫‘·
bÂq'|ü⁄qéT+{≤s¡T dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´ |ü{øºÏ \£ qT s¬ +&ÉT $<Ûë\T>± ì]à+#·e#·TÃ. n$ ‘·≈î£ ÿe |ü<‹›ä
eT]j·TT m≈£îÿe |ü<‹›ä ‘·≈î£ ÿe dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´|ü{øºÏ q£ T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÜìøÏ, bÂq'|ü⁄q´ dü+K´\qT
‘·≈î£ ÿe ‘·s>¡ ‹∑ qT+∫ m≈£îÿe ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ ø£\T|üe\dæ ñ+≥T~. ªø£+fÒ m≈£îÿeμ dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´
$uÛ≤»q+ ªªø£+fÒ ‘·≈£îÿeμμ bÂq'|ü⁄q´ $u≤»Hêìï b˛* ñ+≥T+~. ø±ø£b˛‘˚, <ä‘êÔ+X¯+ nes√Vü≤D
Áø£eT+˝À @sêŒ≥T#˚jT· ã&ÉT‘·T+~.
72
1. $wüj÷· \ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\qT Á|üdTü Œ¤≥|ü]#˚ $<Û+ä >± ˇø£ |ü<‹›ä Á|üø±s¡+ @sêŒ≥T #˚jT· ã&çq
kÕ+|òTæ ø£, düV≤ü » dü+|òTü ≥q\≈£î #Ó+~q ø=\e÷Hê\T, ˝…øÿÏ +|ü⁄\T ˝Òø£ n+#·Hê˝Ò >∑D≤+ø£ XÊg+>±
#Ó|üŒe#·TÃ.
2. >∑D≤+ø£ XÊg+ ` $<ÛäT\T
1. dü÷\ú <ä‘êÔ+XÊìï dü÷ø°àå ø£]+#·&+É .
2. <ä‘êÔ+XÊìï düs∞¡ ø£]+#·&+É .
3. ‘ês¡‘e· T´ n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ M\Tø£*Œ+#·&+É .
4. e´øÏÔ $C≤„Hêìï nqTuÛyÑ êìï ô|+bı+~+#·&+É .
5. Á|üuTÑÛ ‘·« $<ëHê\qT ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+˝À M\Tø£*Œ+#·&+É .
6. dü+U≤´‘·àø£yTÓ qÆ ø=\‘·\qT Çe«&É+.
3. dü+ã+~Û‘· bÂq'|ü⁄q´+˝À #·\sê• jÓTTø£ÿ $$<Ûä $\Te\qT eØZø]£ +∫ #·÷|æ+#˚ n+XÊìï ªªbÂq'|ü⁄q´
$uÛ≤»q+ n+{≤s¡T. düsπ «\ <ë«sê ùdø£]+∫q eTT&çs÷¡ |ü+˝À ñ+&˚ düe÷#ês¡+ dü]jÓTÆ q |ò*ü ‘ê\qT
sêã≥º&ÜìøÏ n+‘·>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü <É Tä . düe÷#êsêìï ˇπø \ø£Då ≤\T ø£*–q $$<Ûä Á>∑÷|ü⁄\T>±
$uÛõÑ +#·&Üìï <ä‘êÔ+X¯ eØZøs£ D¡ nì|æ\TkÕÔsT¡ .

1. >∑D≤+ø£ XÊg+qT ìs¡«∫+∫ eT]j·TT ÁbÕ<ëq´‘·qT $e]+#·T+.
2. $∫Ã¤qï eT]j·TT n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\ eT<Û´ä >∑\ ‘˚&ÜqT $e]+#·TeTT.
3. »HêuÛ≤ eT]j·TT Á|ü‹#·j·Tq+ eT<Ûä´>∑\ ‘˚&ÜqT $e]+#·+&ç.
1. >∑D≤+ø£ XÊg |ü]~Ûì $X¯Bø£]+#·TeTT.
2. >∑D≤+ø£ |ü<ä›‘·T\qT $X‚¢wæ+#·TeTT.
3. bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»qqT eØZø]£ +∫ ‘·–q ñ<ëVü‰s¡D\‘√ $e]+#·+&ç.
A. ãVüQfi¯ m+|æø£ Á|üXï¯ \T eT]j·TT düe÷<ÛëqeTT\T
1. >∑D≤+ø±\T nH˚ |ü<+ä BìøÏ dü+ã+~Û+∫q~. ( )
m) $es¡D≤‘·àø£yTÓ qÆ ~ _) n+¬ø\ düe÷#ês¡+ dæ) kÕVæ≤‘·´ düe÷#ês¡+ &ç) ô|e’ ˙ï
73
2. bÂq'|ü⁄q´ |ü{Ïºø£\qT á s¡÷|ü+˝À ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T. ( )
m) e´øÏ>Ô ‘∑ · ÁX‚DT\T _) $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T dæ) n$∫Ãqï ÁX‚DT\T &ç) ô|’ e˙ï
3. >∑D≤+ø£ |ü]XÀ<Ûäq˝À <äX¯\T ( )
m) ùdø£sD¡ _) eéd”øú s£ D¡ dæ) $X‚w¢ Dü &ç) ô|e’ ˙ï
4. ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\ düeT÷Vü≤+
(m) qeT÷q (_) »HêuÛ≤ (dæ) j·T÷ì{Ÿ (&ç) ô|e’ ˙ï
5. bÂq'|ü⁄q´ |ü{øºÏ ˝£ À ø=ìï ‘·s>¡ ‘∑ T· \ ne<ÛTä \qT Çe«q≥¢sTT‘˚ n$
(m) $eè‘· ne<ÛTä \Tqï ‘·s>¡ ‘∑ T· \T (_) ndüe÷q ‘·s>¡ ‘∑ T· \T
(dæ) $TqVü‰sTT+|ü⁄ ‘·s¡>∑‘·T\T (&ç) ô|’y˚$ø±e⁄
düe÷<ÛëHê\T: 1) _ 2) &ç 3) &ç 4) _ 5) m
B. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) »HêuÛ≤˝À ∫qï uÛ≤>∑+ (m) bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q+
_) e´øÏÔ>∑‘· ÁX‚DT\T (_) dü$Twæº yêdüÔyê\T
dæ) dü+U≤´ <ä‘êÔ+X¯ \ø£Då ≤\T (dæ) $es¡D (yêÚ≤´q+)
&ç) >∑D≤+ø£ |ü<äΔ‘·T\T (&ç) Á|ü‹#·j·Tq+
düe÷<ÛëHê\T: m) &ç _) m dæ) _ &ç) dæ
C. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. ãVüQe#·q ns¡+Δ ˝À >∑D≤+ø£ XÊg+ <ä‘êÔ+X¯+.
2. eØZøs£ D¡ <ä‘êÔ+XÊìï $$<Ûä ‘·s>¡ ‘∑ T· \T>± $uÛõÑ +∫ ˇø=ÿø£ÿ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À mHÓïì n+XÊ\T ekÕÔj÷Ó
#·÷ù| |ü{øºÏ £
3. ‘·s¡>∑‹ ~>∑Te eT]j·TT m>∑Te ne~ÛøÏ >∑\ ‘˚&ÜqT n+{≤s¡T.
4. @<ÓH’ ê dü+ã+~Û‘· |ü]o\q ùdø£sD¡ \qT n+{≤s¡T.
5. |ü]ø£\Œq\qT s¡÷bı+~+#·≥+˝ÀqT eT]j·TT |üØøÏå+#·&É+˝ÀqT
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
düe÷<ÛëHê\T: 1) >∑D≤+ø£ 2) bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q+ 3) ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·s+¡ 4) <ä‘êÔ+X¯+
5) >∑D≤+ø£ |ü<äΔ‘·T\T
74
4.12 |ü<äø√X¯+
1. >∑D≤+ø£ XÊg+ : <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#·&ÜìøÏ, düeT]Œ+#·&ÜìøÏ, $X‚w¢ Dü #˚jT· &ÜìøÏ, $|ü⁄©ø£]+#·&ÜìøÏ
ñ|üj÷Ó –+#˚ |ü<‘›ä T· \qT, dü÷Á‘ê\qT >∑D≤+ø£ XÊg+ n+{≤s¡T.
2. kÕ+K´ø£ |ü<ä›‘·T\T : <ä‘êÔ+X¯ $es¡D˝À ns¡Δe+‘·yÓTÆq |òü*‘ê\T bı+<äT≥≈£î kÕ+K´ø£ |ü<ä›‘·T\T
‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
3. »HêuÛ≤ : kÕ<ës¡D |ü]uÛ≤wü˝À »HêuÛ≤ nq>± ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\ düeT÷Vü≤+.
ˇø±H=ø£ düeTdü´˝À |ü]o*+#·e\dæq yÓTT‘·+Ô Á|ü»\qT ˝Ò<ë edüTeÔ ⁄\ yÓTT‘êÔìï »Hêu≤ n+<äTs¡T.
4. Á|ü‹#·jT· q+ : »HêuÛ≤˝À qT+∫ ø=ìï n+XÊ\qT m+|æø£ #˚dæ yê{Ï düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·ã&ÉT≥qT
Á|ü‹#·jT· q+ n+<äTs¡T.
5. bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q+ : bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q+ nH˚~ <ä‘êÔ+XÊìï $$<Ûä ‘·s>¡ ‘∑ T· \T>± $uÛõÑ +∫
ˇø=ÿø£ÿ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À mHÓïìï n+XÊ\T ekÕÔj÷Ó #·÷|ü⁄‘·÷ s¡÷bı+~+∫q |ü{øºÏ £
6. dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+ : Ç∫Ãq dü+K´≈£î ˝Ò<ë ‘·s>¡ ‹∑ øÏ m≈£îÿe>±ì, ‘·≈î£ ÿe>± >±ì ñqï n+XÊ\T
¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe n+XÊ\ bÂq'|ü⁄Hê´\qT ø£\|ü&É+ <ë«sê dü+∫‘·bÂq'|ü⁄q´+
˝…øÏÿ+#·ã&ÉT‘·T+~.
4.13 #·<äe<ä–q Á>∑+<∏ë\T

1. S.P. Gupta (2007): Statistical Methods, Sultan Chand & Sons, New Delhi
2. S. C. Gupta (2010): Fundamentals of Statistics, Himalaya Publishing House, Mumbai.
75
uÛ≤>∑+-5 : sπ K ∫Á‘ê\T, sπ U≤ |ü{≤\ <ë«sê <ä‘êÔ+X¯ düeTs¡ŒD
$wüj·TÁø£eT+
5.0 \øå±´\T
5.1 |ü]#·j·T+
5.2 sπ U≤ ∫Á‘ê\ <ë«sê <ä‘êÔ+X¯ düeTs¡ŒD
5.2.1 k˛bÕq ∫Á‘·+
5.2.2 ndüe÷q ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î k˛bÕq ∫Á‘·eTT
5.2.3 dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´ eÁø£sπ K/zõyésπ K
5.3 sπ U≤ |ü{≤\ <ë«sê <ä‘êÔ+X¯ düeTs¡ŒD
5.3.1 düsfi¡ sπ̄ K |ü≥+
5.3.2 u≤sY |ü≥+
5.4 u≤sY |ü{≤\˝À s¡ø±\T
5.4.1 kÕ<ës¡D u≤sY |ü≥+
5.4.2 ñ|ü$uÛ≤õ‘· u≤sY |ü≥+
5.4.3 XÊ‘·|⁄ü u≤sY |ü≥+
5.4.4 u≤VüQfi¯ u≤sY |ü≥+
5.4.5 e\j·T |ü≥+
5.5 kÕsê+X¯+
5.6 MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç ` qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T
5.8 |ü<äø√X¯+
5.9 #·<äe<ä–q |ü⁄düÔø±\T
5.0 \øå±´\T
á uÛ≤>∑+ eTTK´+>± πsU≤ |ü{≤\T eT]j·TT ∫Á‘·|ü{≤\T <ä‘êÔ+X¯ düeTs¡ŒD\˝À @$<Ûä+>±
‘√&ÉŒ&ÉTH√ $e]+#·TqT. á uÛ≤>±ìï #·~$q ‘·<Tä |ü] MTs¡T :
● >∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+X¯ düe÷#êsêìï sπ U≤ |ü{≤\T eT]j·TT ∫Á‘·|{ü ≤\T düeT]Œ+#·&+É ˝À yê{Ï ÁbÕ‹ì<Ûë´ìï
ne>±Vü≤q #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
76
● k˛bÕq ∫Á‘êìøÏ eT]j·TT bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛÑTõ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\qT >∑T]Ô+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
● $$<Ûä s¡ø±\ u≤sY |ü{≤\qT eT]j·TT ªô|μ’ sπ U≤∫Á‘êìï >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
● Ç∫Ãq <ä‘êÔ+XÊìøÏ nqT>∑TD+>± u≤sY |ü{≤\qT ì]à+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
5.1 |ü]#·j·T+
>∑D≤+ø£ |òü*‘ê\qT Äø£s¡¸D°j·T+>±, ˇ|æŒ+#·>∑*π> $<Ûä+>± düeT]Œ+#·&ÜìøÏ πsU≤∫Á‘ê\T
∫Á‘·|ü{≤\T eTTK´kÕ<ÛäHê\T. dü+K´\˝À ñqï düe÷#ês¡+ ne>±Vü≤q #˚düTø√e&ÜìøÏ düT\uÛÑ+>±
ñ+&É<Tä . sπ U≤ ∫Á‘ê\T, ∫Á‘·|{ü ≤\T øÏw¢ +ºü >± ñ+&˚ <ä‘êÔ+X¯eTTqT dü÷ø°àå ø£]+∫ eT]j·TT düT\uÛ+Ñ >±
ns¡eΔ Tj˚T´˝≤ #˚kÕÔsTT. Á|ü<sä Ù¡ q\˝ÀqT, ãVæ≤s¡+>∑ düe÷y˚XÊ\˝Àq÷ m≈£îÿe>± $wüj÷· ìï ∫Á‘·|{ü ≤\˝À
#·÷|ækÕÔsT¡ . |ü{≤\T eTqdüT‡ MT<ä #Ós>¡ ì∑ eTTÁ<äyk˚ ÕÔsTT. |ü{øºÏ \£ ˝Àì n+¬ø\qT dü]b˛\Ã&É+ ø£w+ºü sπ U≤
∫Á‘ê\T, ∫Á‘·|ü{≤\T ‘·T\Hê‘·àø£ |ü]o\q≈£î, ‘ês¡‘·eT´ $y˚#·q≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
∫Á‘·|{ü ≤\T ` Á|üj÷Ó »Hê\T
1. kÕe÷q´ e÷qe⁄&ÉT ≈£L&Ü ∫Á‘·|{ü ≤\ <ë«sê <ä‘êÔ+XÊìï düT\uÛ+Ñ >± ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤&ÉT.
2. ∫Á‘·|{ü ≤\T qj·THêq+<ëìï #˚≈L£ s¡TkÕÔsTT ø±ã{Ïº Á|ü»\T M{Ï |ü≥¢ Äø£]¸‘T· \e⁄‘ês¡T.
3. ∫Á‘·|{ü ≤\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø=H˚+<äT≈£î kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ˝Ò<ë $<ä´ nedüs+¡ ˝Ò<Tä .
4. ∫Á‘·|{ü ≤\qT e\¢ ø±\eTT, <Ûqä eTT Ä<ë ne⁄‘êsTT.
5. πsU≤ ∫Á‘ê\T <ä‘êÔ+XÊìï dü¬s’q <äèø£Œ<∏ä+˝À #·÷|ü⁄‘êsTT.
6. ∫Á‘·|ü{≤\T eTqdüT‡ MT<ä XÊX¯«‘· eTTÁ<äy˚kÕÔsTT.
7. |ü{≤\ <ë«sê düeT]Œ+∫q $wüj÷· ìï uÛ≤wüsêì ìs¡øså£ êdüT´\T düV≤æ ‘·+ ns¡+Δ #˚dTü ø√>∑T\T>∑T‘ês¡T.
8. ∫Á‘·|{ü ≤\qT <ä‘êÔ+X¯ düeTs¡ŒD˝À $düèÔ ‘·+>± ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T.
9. ∫Á‘·|ü{≤\ <ë«sê $wüj·÷ìï ‘˚*ø£>± Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
10. <ä‘êÔ+X¯ düe÷#êsêìï b˛\Ã&ÜìøÏ ∫Á‘·|{ü ≤\T düV‰ü j·T|ü&TÉ qT
∫Á‘·|{ü ≤\T ` |ü]$T‘·T\T
1. sπ U≤∫Á‘ê\T ñC≤®sTT+|ü⁄ $\Te\qT e÷Á‘·yT˚ #·÷|ü⁄‘êsTT.
2. <ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì nìï dü«\Œ $esê\qT düeTs¡ŒD #˚jT· &ÜìøÏ ∫Á‘·|{ü ≤\T nqT≈£L\+ø±e⁄.
3. m≈£îÿe dü+K´˝À n+XÊ\qT düeTs¡ŒD #˚j÷· \+fÒ ∫Á‘·|{ü ≤\qT ì]à+#·≥+ ø£w+ºü
4. ªô|’μ πsU≤ ∫Á‘êìï ì|ü⁄DT\T e÷Á‘·y˚T ^j·Te#·TÃ.
5. kÕe÷q´ ∫Á‘·|ü{≤\T ‘·|üŒ dü+øÏ¢wüº ∫Á‘·|ü{≤\T ^j·T≥+ eT]j·TT ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ ø£wüº+
77
5.2 sπ U≤ ∫Á‘ê\ <ë«sê <ä‘êÔ+X¯ düeTs¡ŒD
>∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+X¯ düeTs¡ŒD˝À >∑\ $$<Ûä Ç‘·s¡ |ü<ä›‘·T\ ø£+fÒ #·<äTes¡T\ <äèwæºì Äø£]¸+#·&É+˝À
sπ U≤ ∫Á‘ê\T #ê˝≤ Á|ü‹uÛ≤e+‘·yTÓ qÆ $. >∑D≤+ø£ düe÷#êsêìï sπ U≤ ∫Á‘ê\T eT]j·TT sπ U≤ |ü{≤\ <ë«sê
ìsêàq+ #˚dqæ |ü⁄&ÉT kÕe÷qT´\T ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚ neø±X¯+ ñ+≥T+~. sπ U≤ ∫Á‘ê\T Á>±|òt ù||üsY <ë«sê
ì]à+∫q|ü⁄&ÉT $\Te\T K∫Ã‘·+>± ñ+{≤sTT. s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe |ü]e÷D≤\ >∑D≤+ø£
ÁX‚DT\qT Á>±|òt ù||üs¡T MT<ä düeT]Œ+#·&Üìï ªªπsU≤ ∫Árø£s¡D n+{≤s¡T.μμ Á>±|òt\T #ê˝≤ düT\uÛÑ‘·s¡+>±
ñ+{≤sTT. >∑qTø£ yê{Ï ìsêàD≤ìøÏ ‘·øÿ£ e düeTj·T+ |ü&TÉ ‘·T+~. ∫Á‘·|{ü ≤\T ø£Hêï sπ U≤ ∫Á‘ê\T yÓTs¡T>¬ q’ $.
bÂq'|ü⁄q´ <ä‘êÔ+X¯ \ø£Då ≤\qT |üP]Ô>± yÓ\&¢ ç #˚jT· &ÜìøÏ ^ùd ∫Á‘ê\qT bÂq'|ü⁄q´πsU≤ ∫Á‘ê\T n+{≤s¡T.
bÂq'|ü⁄q´ $u≤»q |ü{Ïºø£\T πsU≤ ∫Á‘ê\ <ë«sê ì]à+#·&ÜìøÏ nqTe⁄>± ñ+{≤sTT. n$ @eq>±
k˛bÕq |ü≥+, bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛTÑ õ eT]j·TT dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´πsU\T.
5.2.1 k˛bÕq ∫Á‘·+ (Histogram)
bÂq'|ü⁄q´ $u≤»Hêìï düeT]Œ+#·&+É ˝À k˛bÕq ∫Á‘·+ eTTKýÓTqÆ sπ U≤∫Á‘·+ ‘·s>¡ ‘∑ T· \qT X `
nø£+å MT<ä bÂq'|ü⁄Hê´ìï Y`nø£+å MT<ä rdüTø=ì k˛bÕq ∫Á‘·+ ^kÕÔsT¡ . kÕ<ës¡D+>± düe÷q ‘·s>¡ ‹∑
n+‘·sê\T ñqï $u≤»HêìøÏ k˛bÕq ∫Á‘·+ ì]àkÕÔsT¡ . Á|ü‹ ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·sêìï yÓ&\É TŒ>± rdüT≈£îì
bÂq'|ü⁄HêïÇï bı&Ée⁄>± rdüTø=ì ˇø=ÿø£ÿ ‘·s>¡ ‹∑ øÏ ˇø£<ëìø=ø£{Ï ndüqï+>± Bs¡#È ‘· T· s¡ÁkÕ\T ^j·Te˝…qT.
øÏ+~ |ü≥+˝À #·÷|æq $<Û+ä >± ˇø£ <ëì |üøÿ£ q ˇø£{Ï neTs¡Ãã&ç k˛bÕHê\ e˝… ø£ì|ækÕÔsTT. n+<äTe˝Ò¢
Bìì k˛bÕq ∫Á‘·+ n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D 5.1 : øÏ+<ä Çe«ã&çq bÂq'|ü⁄q´ |ü{øºÏ ≈£ î£ k˛bÕq ∫Á‘·+ ì]à+#·TeTT.
y˚‘H· ê\T (s¡÷ˆˆ\˝À) ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·s+¡ 10-20 20-30 30-40 40-50 50-60
ÁXÊ$T≈£î\ dü+K´ (bÂq'|ü⁄q´+) 7 2 5 8 3

bÂq'|ü⁄qéTT
‘·s¡>∑‹ n+‘·s¡+
X` nø£åeTT y˚‘·Hê\T (‘·s¡>∑‹)

Y` nø£+å ` ÁXÊ$T≈£î\ dü+K´ (bÂq'|ü⁄q´+)
X` nø£+å ô|’ 1 ôd+{ÏMT≥s¡T R 10 j·T÷ì≥T¢, Y ` nø£+å 1 ôd+{ÏMT≥s¡T R 1 j·T÷ì{Ÿ
78
5.2.2 ndüe÷q ‘·s¡>∑‘·T\≈£î k˛bÕq ∫Á‘·eTT
kÕ<ës¡D+>± bÂq'|ü⁄q´ |ü{øºÏ ˝£ À ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·sê\T düe÷q+>± ñ+{≤sTT. kÕ<ës¡D+>± ndüe÷q
‘·s>¡ ‹∑ $uÛ≤»HêìøÏ k˛bÕq ∫Á‘êìï ñ|üj÷Ó –+#·sT¡ . ø±ì ø=ìï dü+<äsê“¤˝À¢ ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·sê\T ndüe÷q+>±
ñqï|ü&ÉT, k˛bÕq ∫Á‘êìï ì]à+#·&ÜìøÏ ø=ìï düsT¡ u› ≤≥T¢ #˚jT· e\dæ ñ+≥T+~. ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À ‘·≈î£ ÿe
n+‘·sêìï rdüTø=ì n<˚ n+‘·sêìï $T–*q ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î ≈£L&Ü |ü]>∑D+Ï ∫ bÂq'|ü⁄Hê´ìï nqT>∑TD+>±
$uÛõÑ +#ê* øÏ+~ ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê ndüe÷q k˛bÕq ∫Á‘·eTT ì]à+#·+&ç.
ñ<ë : Á|üøÿ£ q <ä‘êÔ+X¯eTT˝À ‘·≈î£ ÿe n+‘·s+¡ ‘˚&Ü 10. Ç<˚ ‘˚&Ü‘√ 10 ` 20, 20 ` 30>±,
30 ` 60ì 30 ` 40, 40 ` 50, 50 ` 60>± sêj·÷* BìøÏ nqT>∑TD+>± 10 ` 30 ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì
bÂq'|ü⁄Hê´ìï 20qT 2‘√, 30 ` 60 ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì bÂq'|ü⁄Hê´ìï 36qT 3‘√ uÛ≤–+∫ bÂq'|ü⁄Hê´\qT
dü]~~›q ‘·sê«‘· düsT¡ u› ≤≥T #˚dqæ bÂq'|ü⁄Hê´ìï >∑eTì+#·e#·TÃ.
‘·s¡>∑‹ bÂq'|ü⁄q´+ düs¡T›u≤≥T #˚dæq bÂq'|ü⁄q´+
0 – 10 8 8
10 – 30 20/2 10
30 – 60 36/3 12
60 - 70 5 5
ndüe÷q k˛bÕq ∫Á‘·+

(‘·s>¡ ‹∑ n+‘·sê\T düe÷q+>±˝Òì $u≤»q+)
bÂq'|ü⁄q´+
‘·s¡>∑‹
5.2.3 bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛTÑ õ (Frequency Polygon)
bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛTÑ õ, bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»Hêìï #·÷|æ+#˚ sπ U≤ ∫Á‘·+ Ç+<äT˝À nH˚ø£ uÛTÑ C≤\T+{≤sTT.
n+<äTe\¢ Bìì ãVüQuÛÑTõ n+{≤s¡T. bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛÑTõì ì]à+#·&ÜìøÏ eTT+<äT>± Çe«eã&çq
‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î k˛bÕq ∫Á‘êìï ì]à+#·e\dæ ñ+≥T+~. ‘·sT¡ yê‘· nìï Bs¡È #·‘T· s¡ÁkÕ\ jÓTTø£ÿô|’ uÛ≤>∑+˝Àì
eT<Û´ä _+<äTe⁄\qT ˇø£ sπ K‘√ ø£\T|üe\dæ ñ+≥T+~. Bs¡È #·‘T· s¡ÁkÕ\ eT<Û´ä _+<äTe⁄\qT ø£\T|ü>±
e∫Ãq sπ KqT bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛTÑ õ n+<äTs¡T. kÕ<ës¡D+>± bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛTÑ õ sπ K ∫e] uÛ≤>±\qT
ªXμ nøå±ìøÏ ø£\T|ü⁄‘ês¡T.
ñ<ëVü≤s¡D 5.2 <ë«sê bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛTÑ õì ì]à+#·T≥
79
‘·s>¡ ‹∑ (X) bÂq'|ü⁄q´+ (f)
10-20 8
20-30 10
30-40 6
40-50 16
50-60 12
60-70 9
bÂq'|ü⁄q´+ (f)
‘·s¡>∑‹ (X)
5.2.4 dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´ eÁø£πsK/zõyéπsK (Cumulative Frequency Curve (Or) Ogive
Curve)
bÂq'|ü⁄Hê´\qT dü+∫‘·+ #˚ùdÔ yê{Ïì dü+∫‘· bÂq'|ü⁄Hê´\+{≤s¡T. dü+∫‘· bÂq'|ü⁄Hê´\≈£î ^ùd
eÁø£sπ K\qT zõyé sπ K\+{≤s¡T. BìH˚ dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´ eÁø£sπ K\ì nì≈£L&Ü n+{≤s¡T. dü+ã+~‘·
‘·s>¡ ‹∑ n+‘·sê\qT ã{Ïº ^dæq dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´ eÁø£sπ K\qT ø£*|æ #·÷|æ+#·&+É <ë«sê zõyésπ KqT
ì]à+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
zõyé eÁø£sπ KqT ì]à+#·&ÜìøÏ bÂq'|ü⁄Hê´\qT dü+∫‘·+ #˚j÷· * øÏ+~ ù|s=ÿqï s¬ +&ÉT |ü<‘›ä T· \˝À
dü+∫‘·+ #˚kÕÔsT¡ . 1) ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe |ü<‹Δä 2) ø£+fÒ m≈£îÿe |ü<‹Δä
1. ø£+fÒ ‘·≈£îÿe |ü<äΔ‹ (Less than Method) : á |ü<‹›ä ˝À ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·sê\˝Àì m>∑Te ne<ÛTä \qT
rdüTø√yê* yê{ÏøÏ nqTã+<Û+ä >± bÂq'|ü⁄Hê´\qT es¡Tdü>± dü+∫‘·+ #˚d÷ü Ô rdüTø√yê*. M{Ïì
Á>±|òt ø±–‘·+ MT<ä >∑T]ÔùdÔ ô|s¡T>∑T‘·Tqï eÁø£πsK ˝Ò<ë ø£+fÒ ‘·≈£îÿe zõyéπsK edüTÔ+~.
2. ø£+fÒ m≈£îÿe |ü<‹Δä (More than’ method) : ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝Àì ~>∑Te ne<ÛTä \qT yÓTT‘·+Ô bÂq'|ü⁄q´+
qT+∫ Á|ü‹ ‘·s>¡ ‹∑ bÂq'|ü⁄Hê´ìï rdüyd˚ qæ bÂq'|ü⁄Hê´ìï rdüTø=ì, sπ U≤|ü≥+˝À #·÷|æùdÔ ‘·>T∑ ‘Z T· qïπsK
˝Ò<ë øÏ+~øÏ yê\T‘·Tqï ø£+fÒ m≈£îÿe zõyé eÁø£sπ K edüT+Ô ~.
‘·s¡>∑‘·T\qT ªXμ nø£+å ô|q’ , dü+∫‘· bÂq'|ü⁄Hê´\qT ªYμ nø£å+ô|’q rdüT≈£î+{≤s¡T. ‘·≈£îÿe |ü<äΔ‹
<ë«sê e#˚Ã sπ K Äø±s¡+ øÏ+~ qT+∫ ô|ø’ Ï yê\T ø£*– ñ+≥T+~. Ç+<äT≈£î _Ûqï+>± m≈£îÿe |ü<‹Δä <ë«sê
e#˚Ã sπ Kô|’ qT+∫ øÏ+~øÏ yê\T ø£*– ñ+≥T+~. á s¬ +&ÉT sπ K\T K+&ç+#·T≈£îqï _+<äTe⁄ qT+&ç ˇø£
düsfi¡ sπ̄ KqT ªXμ nø£å+ es¡≈£î ^dæq≥¢sTT‘˚ πsK X nøå±ìøÏ ø£*dæq _+<äTe⁄ e<ä› e⁄qï $\Te eT<Û´ä >∑‘+·
80
$\Te>± >∑T]Ô+#·e#·TÃqT. á $<Û+ä >± dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´πsK\T eT<Û´ä >∑‘+· $\Te ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
ñ<ëVü≤s¡D 5.3 <ä‘êÔ+X¯+ <ë«sê ø£+f… ‘·≈î£ ÿe eT]j·TT ø£+fÒ m≈£îÿe zõyé sπ K\qT ^j·T+&ç.
ñ<ëVü≤s¡D 5.3
‘·s>¡ ‹∑ (X) bÂq'|ü⁄q´+ (f) dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+ dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+
(ø£+fÒ ‘·≈£îÿe c. f.) (ø£+fÒ m≈£îÿe)
20-30 7 07 25
30-40 2 09 18
40-50 5 14 16
50-60 8 22 11
60-70 3 25 03
dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+ (c. f.)
ø£+f… ‘·≈î£ ÿe zõyésπ K
‘·s¡>∑‹ (X)
5.3 sπ U≤ |ü{≤\ <ë«sê <ä‘êÔ+X¯ düeTs¡ŒD

<ä‘êÔ+X¯ düeTs¡ŒD nH˚~ ˇø£ ø£fi¯ πsU≤ |ü{≤\T <ä‘êÔ+XÊìï dü÷ø°åø£]kÕÔsTT. |ü≥+ ns¡Δ+
#˚düTø√e&ÜìøÏ ô|<ä›>± HÓ’|ü⁄D≤´\T nedüs¡+˝Ò<äT. |ü{≤\T $wüj·÷ìï ‘˚*ø£>± ns¡Δ+ #˚düTø=H˚+<äT≈£î
‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT. >∑D≤+ø£ düe÷#êsêìï n+<ä* eTTK´+XÊ\qT düŒwüº+>± #·÷|ü&ÜìøÏ ∫Á‘·|ü{≤\T
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ qT. dü÷\ú +>± ñqï <ä‘êÔ+XÊìï kÕe÷q´+ #˚dæ Á|ü»\≈£î ns¡eΔ +‘·+>± #·÷|ü&ÜìøÏ ∫Á‘·|{ü ≤\T
‘√&ÉŒ&ÉTqT. n+<äTe\¢H˚ M{Ïì Ä]Δø£, bÕ]ÁXÊ$Tø£, |ü]bÕ\q, ùdyês¡+>±\˝À $]$>± yê&ÉT‘·÷
ñ+{≤s¡T. πsU≤ |ü{≤\T ì]à+#˚≥|ü⁄&ÉT n$ Äø£s¡¸D°j·T+>±, düŒwüº+>± eT]j·TT <ä‘êÔ+XÊìøÏ ‘·–q
|ü]e÷D+˝À ñ+&Ü*. nsTTq|üŒ{ÏøÏ ∫Á‘·|{ü ≤\T |ò*ü ‘ê\≈£î <ä>sZ∑ >¡ ± e÷Á‘·yT˚ ñ+{≤jÓ÷ ‘·|Œü >∑D≤+ø£
$X‚w¢ Dü ≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü eÉ ⁄. ns¡XΔ ÊgeTT˝À $$<Ûä s¡ø±˝…q’ ∫Á‘·|{ü ≤\T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . n+<äT˝À u≤sY|{ü ≤\T,
e\j·T |ü{≤\qT m≈£îÿe>± ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
81
5.3.1 πsU≤|ü≥+ (˝Ò<ë) ˝…’qT|ü≥+
|ü{≤\ìï+{Ï˝À ˝…q’ T|ü≥+ #ê˝≤ düsfi¡ y¯ TÓ qÆ ~. u≤sY|≥ü +˝À m≈£îÿe n+XÊ\qT #·÷|æ+#·e\dæ
e∫Ãq|ü&ÉT u≤sY\≈£î ã<äT\T>± düs¡fi¯πsK\T>± #·÷|æ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. M{Ïì ˝…’qT |ü≥+ ˝Ò<ë
ì\Te⁄ ^‘· |ü≥+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. Bì˝À ãVüQfi¯ ì\T ^‘·\qT #·÷|æ+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~ ªXμ
nø£åeTTô|’ #·\sê• $\Te\qT, <ëìøÏ nqT>∑TD+>± e⁄qï bÂq'|ü⁄Hê´ìï ªYμ nø£å+ô|’ #·÷|æ+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. ˝…q’ T |ü≥+˝À $\Te\qT b˛\Ãe#·TÃø±ì ø£+{ÏøÏ Äø£s¸¡ Dj ° T· +>± ñ+&Ée⁄.
ñ<ëVü≤s¡D : øÏ+~ <ä‘êÔ+X¯+˝À ˇø£ ì]›wyºü ês¡+˝À 12 eT+~ ø±]à≈£î\ Ä<ëj·T+ #·÷|ædTü +Ô ~.
á <ä‘êÔ+X¯+ Ä<Ûës¡+>± ˝…q’ T |ü{≤ìï ì]à+#·TeTT.
ø±]à≈£î\ dü+K´ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Ä<ëj·T+ (s¡÷ˆˆ\˝À) 200 300 290 400 430 220 290 250 280 240 180 150
X` nø£+å ÁXÊ$T≈£î\ dü+K´

Y ` nø£+å Ä<ëj·T+
ùdÿ\T ` ôd+.MT R 1 X` nø£+å
1 ôd+.MT R 10 Y ` nø£+å
Ä<ëj·T+
ÁXÊ$T≈£î\T dü+K´
5.3.2 u≤sY |ü≥+ (Bar Diagram)

∫Á‘·|{ü ≤\ìï+{Ï˝À u≤sY|{ü ≤\T m≈£îÿe yê&ÉTø£˝À ñHêïsTT u≤sY|{ü ≤\T ì]à+#˚≥|ü&ÉT ø=ìï
C≤Á>∑‘\Ô· T bÕ{Ï+#ê*.
1. |ü≥+˝À nìï u≤sY\ yÓ&\É TŒ\˝À @ø£s÷¡ |ü‘· ñ+&Ü*.
2. ˇø£ u≤sYøÏ eTs=ø£ u≤sYøÏ eT<Û´ä düe÷q+ <ä÷s¡+ Çyê«*.
3. u≤s¡¢ m‘·TÔ |ü]o\q\ |ü]e÷D+, ùdÿ˝Ÿ≈î£ nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À rdüTø√ã&ÉT‘·T+~. n‹ ô|<ä›
|ü]o\q jÓTTø£ÿ |ü]e÷D≤ìï <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì m+|æø£ #˚jT· ã&ÉT‘·T+~.
4. nìï u≤sY\T ˇπø uÒd˝t H’… ˝é À ì]à+#ê*.
5. u≤sY <ë«sê ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚ u§eTà u≤sYô|q’ Áyêj·Tã&Ée#·TÃqT
6. u≤sY\T ì\Te⁄>±ø±ì, n&É¶+>±>±ì ^j·Te#·TÃ nsTT‘˚ Ä#·s¡D˝À u≤s¡T¢ kÕ<Ûës¡D+>±
ñ|üjÓ÷–+#·ã&É‘êsTT.
82
1. ∫Á‘·|ü{≤\ ÁbÕeTTK´‘·qT $e]+#·TeTT.
.........................................................................................................................................
5.4 u≤sY |ü{≤\T ` s¡ø±\T (Types of Bar Diagram)

u≤sY |ü{≤\T ì]à+#·&+É ns¡+Δ #˚dTü ø√e&É+ #ê˝≤ düT\uÛ+Ñ nH˚ø£ n+XÊ\qT dü]b˛˝≤Ã\+fÒ
nìï+{Ïø+£ fÒ nqTyÓq’ |ü≥+ u≤sY|≥ü + Ç|ü&ÉT $$<Ûä s¡ø±\ u≤sY|{ü ≤\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. n$
kÕ<ës¡Du≤sY |ü≥+, ñ|ü$uÛ≤õ‘· u≤sY|≥ü +, ãVüQfi¯ u≤sY|≥ü +, XÊ‘·|⁄ü u≤sY|≥ü +.
5.4.1 kÕ<Ûës¡D u≤sY |ü≥+ (Simple Bar Diagram)
Ç~ ˇø£ #·\sê•øÏ dü+ã+~Û+∫q <ä‘êÔ+XÊìï #·÷|æ+#·&ÜìøÏ yê&É‘ês¡T. #·\sê• Á|ü‹ $\TeqT
u≤sY <ë«sê Á|ü<]ä Ù+#·e#·TÃqT. ñ‘·Œ‹Ô, neTàø±\T, <Ûsä \¡ T yÓTT<ä˝q’… yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫ b˛\Ã&ÜìøÏ
kÕ<ës¡D u≤sY\T yê&É‘ês¡T.
ñ<ëVü≤s¡D : 1971 qT+∫ 2011 es¡≈î£ uÛ≤s¡‘· <˚X¯ »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ Ä<Ûës¡+>± kÕ<ës¡D u≤sY
|ü{≤ìï ^j·T+&ç.
dü+e‘·‡sê\T 1971 1981 1991 2001 2011
»HêuÛ≤ ($T*j·Tq¢˝À) 548.2 638.2 48.64 1028.7 1210.2
5.4.2 ñ|ü $uÛ≤õ‘· u≤sY |ü≥+ (Component or Sub-divided Bar Diagram )

ˇø£ yÓTT‘êÔìøÏ dü+ã+~Û+∫ $$<Ûä uÛ≤>±\T #·÷|æ+#·&ÜìøÏ ñ|ü$uÛ≤õ‘· u≤sY |ü{≤\T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
ˇø£ n+X¯eTT˝À s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe uÛ≤>±\T ø£*dæ ñqï|ü&ÉT u≤sY\qT y˚sT¡ y˚sT¡ uÛ≤>±\T>±
$uÛ»Ñ +#·e#·TÃ. |ü≥+˝À ˇø£ u≤sY˝Àì uÛ≤>±\qT @ Áø£eT+˝À #·÷|ækÕÔy÷Ó $T>∑‘ê u≤sY\˝À ≈£L&É n<˚
83
Áø£e÷ìï nqTdü]+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. uÛ≤>±˝˝Àì uÛ<Ò +ä #·÷|ü&ÜìøÏ $$<Ûä uÛ≤>±\≈£î $$<Ûä #Ûêj·T\qT
>±ì s¡+>∑T\qT >±ì ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . á |ü{≤ìï ªn+XÊ\ u≤sY|≥ü +μ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D : øÏ+~ <ä‘êÔ+XÊìï ñ|ü$uÛ≤õ‘· u≤sY |ü≥+˝À #·÷|ü+&ç.
≈£î≥T+u≤\T edüTeÔ ⁄\ô|’ yÓ∫Ã+∫q ≈£î≥T+ã+ ` A ≈£î≥T+ã+ ` B
Ks¡TÃ $esê\T (s¡÷ˆˆ\˝À) Ä<ëj·T+ R s¡÷. 500 Ä<ëj·T+ R s¡÷.300
ÄVü‰s¡+ 150 150
<äTdüTÔ\T 125 60
$<ä´ 25 50
Ç‘·sê\T 190 70
bı<äT|ü⁄ +10 -30

Ä<ëj·÷\T
≈£î≥T+ã+ ` A ≈£î≥T+ã+ ` B
5.4.3 XÊ‘·|ü⁄ u≤sY|ü≥+ (Percentage Bar Diagram)

<ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì kÕù|ø£å e÷s¡TŒ\T düT\uÛ+Ñ >± >∑eTì+#·&ÜìøÏ XÊ‘·|⁄ü u≤sY|{ü ≤ìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
ˇø£ u≤sY˝Àì $$<Ûä uÛ≤>±\qT XÊ‘ê\˝À #·÷|æ+∫q|ü⁄&ÉT <ëìì XÊ‘·|⁄ü u≤sY |ü≥eT+{≤s¡T. Ç+<äT˝À
nìï u≤sY\ m‘·TÔ düe÷q+>± ñ+≥T+~. n+fÒ 100øÏ düe÷q+ Ç+<äT˝Àq u≤>±\T yê{Ï $\Te\˝À
ø±≈£î+&Ü XÊ‘ê\˝À ñ+{≤sTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î øÏ+~ <ä‘êÔ+X¯eTT Ä<Ûës¡+>± XÊ‘·|⁄ü u≤sY |ü{≤ìï ì]à+#·TeTT.
e´j·÷+XÊ\T ÄVü‰s¡+ <äTdüTÔ\T n<Ó› Ç+<Ûäq+ q÷HÓ $<ä´ Ç‘·sê\T
e´j·÷\T (s¡÷ˆˆ\˝À) 240 66 125 57 42 190
yÓTT<ä{>Ï ± ≈£î≥T+ã+ jÓTTø£ÿ e´j·÷+XÊ\ XÊ‘ê\qT ø£qTø√ÿyê*.
84
e´j·÷+XÊ\T s¡÷ˆˆ\˝À e´j·T% XÊ‘·+ dü+∫‘· XÊ‘·+%
ÄVü‰s¡+ 240 33.33 33.33
<äTdüTÔ\T 66 9.17 42.50
n<Ó› 125 17.36 59.86
Ç+<Ûqä + (q÷HÓ) 57 7.92 67.78
$<ä´ 42 5.83 73.61
Ç‘·sê\T 190 26.39 100.00
yÓTT‘·Ô+ 720 100

Ä<ëj·T+
≈£î+≥T+ã e´j·T+
5.4.4 ãVüQfi¯ u≤sY |ü≥+ (Multiple Bar Diagram )

ãVüQfi¯ u≤sY |ü≥+˝À n+‘·s‘Z¡ · dü+ã+<Û+ä ø£*–q $$<Ûä uÛ≤>±\qT ˇø£ <ëì Á|üøÿ£ q eTs=ø£{>Ï ±
Bs¡È #·‘·Ts¡ÁkÕ\˝À ì]àkÕÔs¡T. ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe>± #·\sêX¯ó\Tqï|ü&ÉT yê{Ï eT<Ûä´>∑\
dü+ã+<Ûëìï b˛*ø£qT #·÷|ü&ÜìøÏ á ãVüQfi¯ u≤sY |ü{≤\qT ì]àkÕÔs¡T. #·\sêX¯ó\qT düT\uÛÑ+>±
>∑T]Ô+#·&ÜìøÏ, b˛\Ã&ÜìøÏ y˚sT¡ y˚sT¡ s¡÷bÕ\˝À dü÷∫kÕÔsT¡ . <ä‘êÔ+X¯+ jÓTTø£ÿ yÓTT‘·+Ô nedüs+¡ ˝Òì
dü+<äsê“¤\˝À ãVüQfi¯ u≤sY |ü{≤ìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
ñ<ë : $$<Ûä dü+e‘·‡sê\˝À A, B ø£+ô|˙\≈£î e∫Ãq ˝≤u≤\T á $<Û+ä >± ñHêïsTT Bìì
ãVüQfi¯ u≤sY |ü≥+˝À #·÷|ü+&ç.
85
dü+e‘·‡sê\T ˝≤uÛ≤\T (ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\˝À)
A ` ø£+ô|˙ B ` ø£+ô|˙
2014-15 120 90
2015-16 135 95
2016-17 140 108
2017-18 160 120
2018-19 175 130

˝≤uÛÑ+ (s¡÷ˆˆ ø√≥¢˝À)
dü+e‘·‡sê\T
5.4.5 ªô|’μ ` πsU≤ ∫Á‘ê\T (Pie Diagram)

<ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì yÓTT‘·Ô+ $\TeqT ˇø£ÿfÒ ø±≈£î+&É n+<äT˝Àì $$<Ûä $uÛ≤>±\qT ≈£L&Ü
#·÷|æ+#ê\+fÒ ªô|μ’ sπ U≤∫Á‘ê\T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . Ç~ ñ|ü $uÛ≤õ‘· u≤sY ø£+fÒ n+<ä+>±qT, ns¡eΔ +‘·+>±qT
ñ+≥T+~. Ç~ yÓTT‘·+Ô #·÷&É&ÜìøÏ eè‘·+Ô ˝≤ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ ªô|μ’ sπ U≤∫Á‘ê\qT e\j·T|ü{≤\T
˝Ò<ë ø√D≤πsU≤∫Á‘ê\T nì ≈£L&Ü n+<äTs¡T. eè‘·+Ô ˝À ø√D≤\ yÓTT‘·+Ô 3600 \≈£î nqTbÕ‘·+>± <ä‘êÔ+X¯+˝Àì
$$<Ûä n+XÊ\qT #·÷|æ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. $$<Ûä n+XÊ\qT &çÁ^\˝ÀøÏ e÷]Ã, eè‘êÔìï ì]à+∫
&çÁ^\˝À e´ø£|Ô sü ∫¡ q n+XÊ\ |ü]e÷D≤ìï eè‘·Ô yÓX’ Ê\´+˝À Á|ü‹_+_+#˚ $<Û+ä >± ªô|μ’ sπ U≤ ∫Á‘êìï
ì]àkÕÔsT¡ . á |ü<‹›ä ˝À ˇø£ yÓTT‘·+Ô ˝Àì $$<Ûä uÛ≤>±\qT düT\uÛ+Ñ >± ‘Ó\|ü&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~.
ªô|μ’ sπ U≤ ∫Á‘ê\ ìsêàD≤ìøÏ á ÁøÏ+~ <äX\¯ T nqTdü]+#ê*.
1. øÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê n+X¯+ ô|’ dü+ã+~Û‘· ø√D≤ìï ˝…øÿÏ +#·+&ç.
n+X¯+ jÓTTøÿ£ $\Te
ˇø£ n+X¯+ ø√dü+ ø√D+ R nìï edüTÔe⁄\ $\Te\ yÓTT‘Ô·+ I 360
2. n+X¯+ yÓTT‘·+Ô $\TeqT 3600 ≈£î düe÷q+>± rdüTø√yê*.

3. <ä‘êÔ+X¯eTT˝Àq $$<Ûä n+XÊ\qT &çÁ^\T>± e÷sêÃ*.
4. ‘·–q yê´kÕs¡+Δ jÓTTø£ÿ eè‘êÔìï ^j·T+&ç. eTq e<ä› ñqï ø±–‘·+ |ü]e÷D≤ìï ã{Ï,º ∫Á‘·|≥ü
düeTs¡ŒD ìj·Te÷\ Ä<Ûës¡+>± eè‘·+Ô yê´kÕs¡+Δ es¡|Z ]ü e÷D≤ìï ìs¡sí TT+#ê*.
86
5. <ä‘êÔ+X¯+˝Àì $$<Ûä uÛ≤>±\qT eè‘·+Ô ˝À #·÷|ü&ÜìøÏ ø√De÷ìì düV‰ü j·TeTT‘√ ø=\ee#·TÃqT.
ñ<ëVü≤s¡D : øÏ+~ <ä‘êÔ+X¯eTT Ä<Ûës¡+>± ªô|μ’ sπ U≤ ∫Á‘êìï ^j·T+&ç.
n+XÊ\T 2017 ` 18 dü+e‘·‡s¡eTT˝À sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ yÓ∫Ã+∫q e´j·÷\T
(s¡÷. $T*j·Tq¢\˝À)
eékÕj·T+ 42,00
|ü]ÁX¯eT\T 15,00
Äs√>∑´ eT]j·TT $<ä´ 10,00
Ç‘·sê\T 5,00
yÓTT‘·Ô+ 7200
sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2017 ` 18 dü+e‘·‡s¡ e´j·÷\ eè‘·|Ô ≥ü +
á <ä‘êÔ+XÊìï |ü≥+˝À #·÷|æ+#·&ÜìøÏ yÓTT<ä≥>± e´j·÷\T yÓTT‘·+Ô s¡÷. 7200\≈£î nqTbÕ‘·+>±

ˇø£ eè‘êÔìï ì]à+#ê*.
n+XÊ\T e´j·T+ ($T*j·THés¡÷ˆˆ) &çÁ^\T
(3) = (2)/7200 x 360
eékÕj·T+ 42,00 4200/7200 × 360 = 210
|ü]ÁX¯eT\T 15,00 75°
Äs√>∑´+ eT]j·TT $<ä´ 10,00 50°
Ç‘·sê\T 5,00 25°
yÓTT‘·Ô+ 72,00 360
87
2. ªô|’μ πsU≤∫Á‘êìï ìs¡«∫+#·+&ç.
.........................................................................................................................................
5.5 kÕsê+X¯+
<ä‘êÔ+X¯ düeTs¡ŒD¤ nH˚~ ˇø£ ø£fi¯ >∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+XÊìï düeTs¡ŒD #˚jT· &ÜìøÏ ∫Á‘·|{ü ≤\T, sπ U≤
|ü{≤\T ˇø£ eTTK´ kÕ<Ûqä +>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ #·THêïsTT. |ü~y˚\ |ü<ë\ ø£+fÒ ˇø£ ∫Á‘·+ $\TesTT+~.
|ü]e÷D≤‘·àø£ <ä‘êÔ+XÊìï düT\uÛÑ+>±, düŒwüº+>±, kÕs¡Δø£+>± düeTs¡ŒD #˚j·T&ÜìøÏ πsU≤ ∫Á‘ê‘·àø£ |ü<ä›‘·T\T
düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘êsTT. sπ K |ü{≤\˝À <ä‘êÔ+XÊìï Á>±|òt ø±–‘·+ MT<ä #·÷|ü&ÜìøÏ ø=ìï ìj·Te÷\qT <äèwæ˝º À
ñ+#·Tø√yê*. n$ o]¸ø,£ ìsêàD+, ùdÿ\T, $T<Ûë´<Ûës¡sπ K, sπ U≤qeT÷Hê\T yÓTT<ä˝q’… $. bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q
\ø£Då ≤\qT düŒwü+º >± ‘Ó*j·TCÒjT· &ÜìøÏ bÂq'|ü⁄q´ $u≤»q sπ U≤ ∫Á‘ê\qT $ìjÓ÷–kÕÔsT¡ . ˇπø Á>±|òt
ø±–‘·+ MT<ä s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿ bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q\ ‘ês¡‘e· T´ n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ Ç$
#ê˝≤ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. á bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q sπ U≤∫Á‘ê\qT k˛bÕq ∫Á‘·+, bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛTÑ õ,
zõyé eÁø£sπ K\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ.
>∑D≤+ø£ |òü*‘ê\qT Äø£s¡¸D°j·T+>±, ˇ|æŒ+#·>∑*π> $<Ûä+>± düeT]Œ+#·&ÜìøÏ ∫Á‘·|ü{≤\T
eTTK´kÕ<ÛHä ê\T. nH˚ø£ n+XÊ\qT dü]b˛˝≤Ã\+fÒ nìï+{Ïø+£ fÒ nqTyÓq’ |ü≥+ u≤sY |ü≥+. ˇø£ yÓTT‘êÔìøÏ
dü+ã+~Û+∫ $$<Ûä uÛ≤>±\T #·÷|æ+#·&ÜìøÏ ñ|ü$uÛ≤õ‘· u≤sY\T nqTe⁄>± ñ+{≤sTT. |üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<Û+ä
ñqï #·\sêX¯ó\qT ˇø£<ëìøÏ ˇø£{Ï Ädüqï+>± ãVüQfi¯ u≤sY|≥ü +˝À #·÷|æ+#·e#·TÃqì <ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì
kÕù|ø£å e÷s¡TŒ\qT #·÷|æ+#·&ÜìøÏ XÊ‘·|⁄ü u≤sY\T nqTe⁄>± ñ+{≤sTT. ªô|μ’ ∫Á‘·|≥ü + Ä]Δø£ düsπ «\˝Àì
ã&Ó≥® ˝¢ ÀqT Ä]Δø±+XÊ\T düT\uÛ+Ñ >± ns¡+Δ #˚dTü ø√e&ÜìøÏ düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~. n+<äTe\¢ ∫Á‘·|{ü ≤\qT,
sπ U≤∫Á‘ê\qT Ä]Δø,£ bÕ]ÁXÊ$Tø£, |ü]bÕ\q, ùdyês¡+>±\˝À $]$>± yê&ÉT‘·÷ ñ+{≤s¡T. ∫Á‘·|{ü ≤\T
Äø£s¸¡ e+‘·+>± ñ+&É≥y˚T>±ø£, Á|ü»\qT düT\uÛ+Ñ >± ˇ|æŒ+#· >∑\T>∑T‘êsTT. ìs¡øså£ êdüT´\T ≈£L&Ü |ü{≤\
<ë«sê düeT]Œ+∫q $wüj÷· ìï ns¡+Δ #˚dTü ø√>∑\s¡T.

1. ∫Á‘·|ü{≤\ ÁbÕeTTK´‘· :
1. ∫Á‘·|ü{≤\T <ä‘êÔ+XÊìï düT\uÛÑ+>± ns¡ΔeTj˚T≥T¢ #˚kÕÔsTT.
2. ∫Á‘·|{ü ≤\T m≈£îÿe $wüj÷· \qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT.
3. ∫Á‘·|{ü ≤\ <ë«sê $wüj÷· ìï ‘˚*ø£>± ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
4. ∫Á‘·|{ü ≤\T ‘ês¡‘e· T´+ $y˚#q· ≈£î düV‰ü j·T|ü&‘É êsTT.
5. Ä]Δø£ düsπ «\T, ã&Ó≥® T¢, »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ ‘·j÷· Ø˝À ∫Á‘·|{ü ≤\T $]$>± $ìjÓ÷–düTHÔ êïs¡T.
2. <ä‘êÔ+XÊeTT˝Àì yÓTT‘·Ô+ $\TeqT n+<ä* uÛ≤>±\qT #·÷|ü&ÜìøÏ ªô|’μ πsU≤∫Á‘ê\T ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
ªô|μ’ sπ U≤ ∫Á‘ê\qT ø√D sπ U≤ ∫Á‘ê\T nì ≈£L&Ü n+<äTs¡T. eè‘·+Ô ˝À ø√D≤\ yÓTT‘·+Ô nsTTq
88
3600\≈£î nqTbÕ‘·+>± <ä‘êÔ+X¯+˝Àì $$<Ûä n+XÊ\qT #·÷|æ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. $$<Ûä
n+XÊ\qT &çÁ^\˝ÀøÏ e÷]Ã, eè‘êÔìï ì]à+∫ &çÁ^\˝À e´ø£|Ô ]ü ∫q n+XÊ\qT K+&Ü\T>± |ü≥+˝À
#·÷|æ+∫q $<Û+ä >± $uÛõÑ +∫ ªô|μ’ sπ U≤ ∫Á‘êìï ì]àkÕÔsT¡ . <ä‘êÔ+XÊìï Äø£s¸¡ Dj
° T· +>± düeT]Œ+#·&ÜìøÏ
ªô|μ’ sπ U≤ ∫Á‘ê\T ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >± ñ+{≤sTT.

1. $$<Ûä s¡ø±\ u≤sY |ü{≤\qT $e]+#·TeTT.
2. ªô|’μ ` πsU≤ ∫Á‘ê\ >∑T]+∫ #·]Ã+#·+&ç.
1. Ä]Δø£ $X‚¢wüD˝À ∫Á‘·|ü{≤\ ÁbÕeTTK´‘·qT $e]+#·+&ç.
2. ªô|’μ πsU≤∫Á‘· ìsêàD+ <äX¯\qT #·]Ã+#·TeTT.
3. $$<Ûä s¡ø±\ u≤sY|{ü ≤\qT ñ<ëVü≤s¡D\‘√ #·]Ã+#·+&ç.
A. ãVüQfiË∫’ Ãø£ Á|üXï¯ \T
1. »HêuÛ≤ jÓTTø£ÿ <äXÊã›eè~Δì dü÷∫+#·&ÜìøÏ øÏ+~ yê{Ï˝À @~ u≤>± dü]b˛‘·T+~.
m) ˝…H’ é Á>±|òt _) ªô|μ’ sπ U≤ ∫Á‘·+ dæ) u≤sY|≥ü + &ç) e\j·T|ü≥+
2. ã&Ó{® Ÿ $X‚w¢ Dü ≈£î øÏ+~ yê{Ï˝À dü]b˛j˚T ∫Á‘·+
m) bÕ¢|ü≥+ _) ªô|’μ πsø± |ü≥+ dæ) bò˛¢ ∫Á‘·+ &ç) ô|’ y˚$ø±<äT
3. n+XÊ\ u≤sY |ü≥+˝À u≤sY bı&Ée⁄
m) u≤sY düe÷q+ _) u≤sY\T düe÷q+>± ñ+&Ée⁄
dæ) u≤sY\T yÓTT‘êÔìøÏ dü+ã+~Û+∫ ñ+{≤sTT &ç) ô|e’ ˙ï
4. ÁøÏ+~ |ü{≤\˝À nìï esêZ\≈£î u≤sY jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ ˇπø˝≤ ñ+{≤sTT.
(m) ãVüQfi¯ u≤sY |ü≥+ (_) ñ|ü$uÛ≤õ‘· u≤sY |ü≥+
(dæ) XÊ‘·|⁄ü u≤sY |ü≥+ (&ç) ñ+&É<Tä
düe÷<ÛëHê\T: 1) dæ 2) _ 3) dæ 4) &ç
89
B. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
1) zõyé sπ K\T (m) eè‘·+Ô
2) bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛTÑ õ (_) dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´ eÁø£sπ K
3) ªô|μ’ sπ U≤ ∫Á‘·+ (dæ) ñ|ü $uÛ≤õ‘· u≤sY |ü≥+
4) n+XÊ\ u≤sY |ü≥+ (&ç) k˛bÕq ∫Á‘·+ eT<Û´ä _+<äTe⁄\T
düe÷<ÛëHê\T: 1) _ 2) &ç 3) m 4) dæ
C. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. sπ U≤ ∫Á‘ê\qT ø√D sπ U≤∫Á‘ê\T (eè‘·|Ô {ü ≤\T) nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
2. ñ|ü $uÛ≤õ‘· u≤sY |ü≥+˝À XÊ‘ê\ $uÛ»Ñ q e+{Ï yê{Ïì #·÷|ü&ÜìøÏ
|ü≥+ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
3. ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe>± #·\sêX¯ó\Tqï|ü&ÉT yê{Ï eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûëìï b˛*ø£qT
#·÷|ü&ÜìøÏ |ü{≤\qT ì]àkÕÔsT¡ .
4. kÕ<Ûës¡D+>± bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛTÑ õ jÓTTø£ÿ eTT–+|ü⁄ _+<äTe⁄\T nø£+å ‘√
nqTdü+<Ûëì+#·ã&ç ñ+{≤sTT.
düe÷<ÛëHê\T: 1) ªô|μ’ sπ U≤ ∫Á‘·+ 2) XÊ‘·|⁄ü u≤sY 3) ãVüQfi¯ u≤sY 4) ªXμ nø£+å
5.8 |ü<äø√X¯+
1. u≤sY|≥ü + : düe÷q yÓ&\É TŒ>∑\ ì\Te es¡Tdü\ <ë«sê u≤sY|{ü ≤\qT ì]àkÕÔsT¡ . u≤sY|{ü ≤ìï Bs¡È
#·‘·Ts¡ÁkÕø±sê\˝À Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T.
2. ªô|μ’ sπ U≤ |ü{≤\T : yÓTT‘·Ô+ <ä‘êÔ+X¯eTTqT $&ç$&ç uÛ≤>±\T>± #˚dæ #·÷|æ+#·&ÜìøÏ ªô|’μ ∫Á‘·|ü≥+
‘√&ÉŒ&ÉTqT. <ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì nìï $&çuÛ≤>±\T eè‘·Ô+˝ÀH˚ $&ç$&ç>± y˚s¡T #˚dæ #·÷|üã&ç ñ+&ÉTqT.
eè‘·+Ô ˝À ø√D≤\ yÓTT‘·+Ô 3600 \≈£î nqTbÕ‘·+>± <ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì $$<Ûä n+XÊ\qT #·÷|æ+#·&+É
»s¡T>∑T‘·T+~.
3. bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛTÑ õ : bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛTÑ õ ãVüQfi¯ <äX\¯ ≈£î dü+ã+~Û+∫q~ Hê\T>∑T yÓ|’ ⁄ü \
ø£+fÒ m≈£îÿe yÓ|’ ⁄ü \T ø£*– ñ+≥T+~. k˛bÕq ∫Á‘·+ ì]à+∫q ‘·sê«‘· Bs¡È #·‘T· s¡ÁkÕ\ eT<Û´ä
uÛ≤>±\qT K+&çd÷ü Ô ^ùd~ bÂq'|ü⁄q´ ãVüQuÛTÑ õ.
4. ãVüQfi¯ u≤sY |ü≥+ : s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe>± #·\sêX¯ó\Tqï|ü&ÉT yê{Ï eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï
b˛*ø£qT #·÷|ü&ÜìøÏ á ãVüQfi¯ u≤sY |ü{≤\qT ì]àkÕÔsT¡ .
90
5. n+XÊ\ u≤sY |ü≥+ : ñ|ü $uÛ≤õ‘· u≤sY |ü{≤ìï n+XÊ\ u≤sY |ü≥+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. ˇø£
yÓTT‘êÔìøÏ dü+ã+~Û+∫ $$<Ûä uÛ≤>±\T #·÷|æ+#·&ÜìøÏ ñ|ü$uÛ≤õ‘· u≤sY\T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
6. XÊ‘·|⁄ü u≤sY |ü≥+ : >∑D≤+ø£ ˝…øÿ£ \ ø±s¡´Áø£eT+˝À XÊ‘·|⁄ü u≤sY\qT m≈£îÿe>± ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡
eTTK´+>± <ä‘êÔ+X¯+˝Àì kÕù|ø£å e÷s¡TŒ\qT #·÷|æ+#·&ÜìøÏ XÊ‘·|ü⁄ u≤sY |ü{≤\T nqTe⁄>±
ñ+{≤sTT.
5.9 #·<eä <ä–q |ü⁄düøÔ ±\T

1. Gupta.S.P: Statistical Methods, Sultan Chand & Company, New Delhi.
2. Gupta. S.C.: Fundamental of Statistics, Himalaya Publishing House, Bombay.
91
uÛ≤>∑+-6 : <ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD¡ |ü<‘Δä T· \T
$wüj·TÁø£eT+
6.0 \øå±´\T
6.1 |ü]#·j·T+
6.2 <ä‘êÔ+X¯ eT÷˝≤\T
6.2.1 ÁbÕ<Û$ä Tø£ <ä‘êÔ+X¯+
6.2.2 ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+
6.2.3 ÁbÕ<Û$ä Tø£ <ä‘êÔ+XÊìøÏ eT]j·TT ~«rj·T <ä‘êÔ+XÊìøÏ eT<Û´ä >∑\ ‘˚&Ü\T
6.3 ÁbÕ<∏ä$Tø£ <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#˚ |ü<äΔ‘·T\T
6.3.1 Á|ü‘·´ø£å e´øÏÔ>∑‘· XÀ<Ûäq
6.3.2 |üs√ø£å eTÚœø£ XÀ<Ûqä
6.3.3 $˝Òøs£ T¡ \ ˝Ò<ë Á|ü‹ì<ÛTä \ <ë«sê düe÷#ês¡ ùdø£sD¡
6.3.4 ôw&É÷´fi¯ófl
6.3.5 Á|üXÊïe[
6.4 »HêuÛ≤, Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‘·T\T
6.4.1 »HêuÛ≤ |ü<‹Δä
6.4.2 Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä
6.4.3 j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‘Δä T· \T
6.4.4 kÕ<Ûës¡D j·÷<äè∫ÛÃø¤ £ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä
6.4.5 |ü]$T‘· j·÷<äè∫Ãø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä
6.4.6 Äj·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‘Δä T· \T
6.5 kÕsê+X¯eTT
6.8 |ü<äø√X¯+
6.9 #·<äe<ä–q |ü⁄düÔø±\T
92
6.0 \øå±´\T
á uÛ≤>±ìï #·~$q ‘·sê«‘· MTs¡T:
● <ä‘êÔ+X¯ nsêΔìï eT]j·TT <ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD¡ nedüsêìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
● ÁbÕ<Ûä$Tø£, ~«rj·T <ä‘êÔ+XÊ\≈£î eT<Ûä´>∑\ ‘˚&Ü\qT >∑T]Ô+#·>∑\s¡T.
● ÁbÕ<∏ä$Tø£ <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D |ü<äΔ‘·T\qT ‘Ó\TdüTø√>∑\s¡T.
● »HêuÛ≤, Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‘·T\qT $X‚¢wæ+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
● j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‘›ä T· \T eT]j·TT Äj·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‘Δä T· \qT Á>∑V≤æ +#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
6.1 |ü]#·j·T+
<ä‘êÔ+X¯+ n+fÒ dü+U≤´‘·àø£ $wüj·÷\ düeTT<ëj·T+. á dü+U≤´‘·àø£ $wüj·÷\qT >∑D≤+ø£
XÀ<Ûqä <ë«sê ùdø£]kÕÔ+. >∑D≤+ø£ XÀ<Ûqä ˝À ø£qT>=qï $wüj÷· \ ñ|üj÷Ó >∑+, n˝≤ ùdø£]+∫q n+XÊ\
$X¯«dü˙j·T‘·ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. >∑D≤+ø£ |ü<ä›‘·T\qT dü+U≤´|üs¡yÓTÆq düe÷#ês¡+ \_Û+∫q|ü⁄&ÉT
e÷Á‘·yT˚ ñ|üj÷Ó –+#˚ M\T+≥T+~. >∑D≤+ø£ $X‚w¢ Dü qT kÕe÷õø£, Ä]Δø£ $wüj÷· \qT n<Û´ä j·Tq+
#˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+XÊìï ñ|üj÷Ó –+∫ <ëì dü>≥∑ T $\TeqT, $düsÔ D¡ , yê´|æÔ
n+XÊ\qT $X‚w¢ +æ ∫, <ä‘êÔ+X¯+ jÓTTø£ÿ $$<Ûä \ø£Då ≤\qT $e]+#·e#·TÃ. ˇø£ dü+düú ‘·q |ü⁄düøÔ ±\ qT+∫
Á>∑V≤æ +#˚ <ä‘êÔ+X¯+ n+‘·s‘Z¡ · <ä‘êÔ+X¯+. Ç‘·s¡ dü+dü\ú qT+&ç Á>∑V≤æ +∫q <ä‘êÔ+XÊìï ãVæ≤s¡‘Z · <ä‘êÔ+X¯+
n+{≤s¡T. ãVæ≤s¡‘Z · <ä‘êÔ+X¯+ s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± ñ+&ÉTqT. n$, ÁbÕ<∏$ä Tø£ <ä‘êÔ+X¯+, ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ á
uÛ≤>∑+˝À <ä‘êÔ+X¯eTT˝À ìs¡ø±\T, <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D |ü<ä›‘·T\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
6.2 <ä‘êÔ+X¯ eT÷˝≤\T (Sources of Data)

>∑D≤+ø£ $X‚w¢ Dü ≈£î eT÷\+ >∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+X¯+. <ä‘êÔ+X¯+ nH˚~ |ü]e÷D≤‘·àø£ ˝Ò<ë >∑TD≤‘·àø£
$wüj÷· \≈£î dü+ã+~Û+∫ ñ+≥T+~. <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#·&+É >∑D≤+ø£ XÊg+˝À yÓTT<ä{Ï yÓT≥Tº ne⁄‘·T+~.
Ç~ #ê˝≤ ø°\ø£yTÓ qÆ ~. @ n<Û´ä j·Tq+ jÓTTø£ÿ |ò*ü ‘ê˝…H’ ê ÁX¯<>›ä ±, K∫Ã‘·+>± ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯+ô|q’
e÷Á‘·yT˚ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤sTT. >∑D≤+ø£ XÀ<Ûqä ñ<˚X› Ê´\qT kÕ~Û+#·&Üì¬ø,’ ˇø£ |ü<‹Δä Á|üø±s¡+ ns¡eΔ +‘·+>±
düe÷#êsêìï düMTø£]+#·&Üìï ª<ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD¡ μ n+{≤s¡T. >∑D≤+ø£ |ü]XÀ<Ûqä ≈£î <ä‘êÔ+XÊìï ÁbÕ<∏$ä Tø£,
~«rj·T eT÷˝≤\ qT+&ç ùdø£]+#·e#·TÃ. >∑D≤+ø£ XÀ<Û≈ä î£ &ÉT nedüsy¡ TÓ qÆ <ä‘êÔ+XÊìï s¬ +&ÉT $<Ûë\T>±
ùdø£]+#·e#·TÃ. n$ (1) ÁbÕ<Û$ä Tø£ <ä‘êÔ+X¯+ (2) ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+
6.2.1 ÁbÕ<Ûä$Tø£ <ä‘êÔ+X¯+ (Primary Data)
Á|ü<ÛäeT+>± ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+XÊìï ÁbÕ<Ûä$Tø£ <ä‘êÔ+X¯+ n+{≤s¡T. >∑D≤+ø£ düe÷#êsêìï
|ü]XÀ<Û≈ä î£ \T eT÷\+ qT+∫ dü«j·T+>± ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯+ ÁbÕ<∏$ä Tø£ <ä‘êÔ+X¯+. Ç~ >∑‘+· ˝À mes¡T
ùdø£]+∫q~ ø±≈£î+&Ü $#ês¡D˝À uÛ≤>∑+>± q÷‘·q+>± ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯+. Ç~ ndü\T <ä‘êÔ+X¯+>±
uÛ≤$+#·e#·TÃ. ÁbÕ<∏ä$Tø£ <ä‘êÔ+X¯+ eTT&ç düs¡T≈£î˝≤ ñ+≥T+~.
93
6.2.2 ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ (Secondary Data)
~«rj·T eT÷\\ qT+&ç ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+XÊìï ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ n+{≤s¡T. <ä‘êÔ+XÊìï
ÁbÕs¡+_Ûø+£ >± ùdø£]+#·ø£ <ëìøÏ eTTÁ~‘· ˝Òø£ neTTÁ~‘· eqs¡T\ qT+&ç rdüT≈£îqï#√ <ëìì ~«rj·T
<ä‘êÔ+X¯+ n+<äTs¡T. Ç+‘·≈î£ |üPs¡«y˚T Ç‘·sT¡ \T ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+XÊìï ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ n+{≤s¡T.
Á|üuÛÑT‘·«+, ˇø£ dü+düú ˝Ò<ë ˇø£ Áô|’y˚≥T e´øÏÔ Ç~ es¡πø ùdø£]+∫ $X‚¢wæ+∫q <ä‘êÔ+XÊìï Á|üdüTÔ‘· >∑D≤+ø£
$#ês¡D˝À ñ|üj÷Ó –ùdÔ <ëìì ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ n+{≤s¡T. Ç‘·sT¡ \T ùdø£]+∫q~, n~Ûø±]ø£ ˝Òø£ Ç‘·s¡
Á>∑+<∏ë\ qT+∫ bı+<˚~ ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ kÕ<ës¡D+>± ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ $&ÉT<ä\
#˚ùd |ü⁄düøÔ ±\ qT+∫ »HêuÛ≤ ìy˚~ø£\T, düsπ «ìy˚~ø£\T, n~Ûø±]ø£ ]ø±s¡T\¶ qT+∫ d”«ø£]+#·ã&ÉT‘·T+~.
Á|üuTÑÛ ‘·« @C…˙‡\T, Áô|y’ ≥˚ T dü+dü\ú T á düe÷#êsêìï ìy˚~ø£\T, ãT˝…{qÏ T¢, |üÁ‹ø£\ s¡÷|ü+˝À m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT
$&ÉT<ä\ #˚kÕÔsTT. ~«rj·T <ä‘êÔ+XÊìï Á|ü<ëÛ q+>± s¬ +&ÉT eT÷˝≤\ qT+∫ ùdø£]+#·e#·TÃ. n$ (1)
eTTÁ~‘· eT÷˝≤\T (2) neTTÁ~‘· eT÷˝≤\T
1. eTTÁ~‘· eT÷˝≤\T (Published Sources)
$$<Ûä dü+dü\ú T Á|üuTÑÛ ‘·«+ yÓTT<ä˝q’… $ ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+XÊìï Á|ü#T· s¡D #˚dæ ñ+fÒ n$ eTTÁ~‘·
eT÷˝≤\T n$
1. πø+Á<ä, sêÁwüº, kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ Á|ü#·Ts¡D\T
ñ<ë : Ä]úø£ ìy˚~ø£\T, sêÁwüº ã&Ó≥® T¢, |ü+#êsTTr yê]¸ø£ ìy˚~ø£
2. $<˚oj·T, n+‘·sê®rj·T dü+düú\ Á|ü#·Ts¡D\T
ñ<ë : IBRD, IMF, ADB, HDR, UNO, WTO, WHO yÓTT<ä˝…’q Á|ü#·Ts¡D\T
3. ø±«õ Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\ Á|ü#·Ts¡D\T
kÕúìø£ dü+dü\ú T, |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|ò÷ü \T, q>∑s¡ bÕ\ø£ dü+dü\ú Á|ü#T· s¡D\T
4. Ä]úø£ $wüj÷· \ >∑T]+∫ Á|ü#T· s¡D\T
]»s¡T«u≤´+≈£î Ä|òt Ç+&çj·÷ ãT˝…≥Hé\T, mø£Hê$Tø˘ f…ÆyéT‡, ô|ò’Hêì‡j·T˝Ÿ mø˘‡Áô|dt
yÓTT<ä˝…’q Á|ü#·s¡D\T
5. C≤rj·T düπs«dü+düú\T
øπ +Á<ä>D∑ ≤+ø£ dü+düú (CSO) H˚wüq˝Ÿ XÊ´+|æ˝Ÿ düπs« Äs¡ZHÓ’CÒwüHé (NSSO) Á|ü#·Ts¡D\T
6. Áô|’y˚≥T dü+düú\ Á|ü#·Ts¡D\T
Ç+&çjT· Hé #ê+ãsY Ä|òt ø±eTsY‡, yêDÏ»´+, Ä]Δø£ |üÁ‹ø£\T, |ü]XÀ<ÛHä ê dü+dü\ú y˚T<Ûëe⁄\,
$X¯«$<ë´\j·÷\ Á|ü#T· s¡D\T
94
2. neTTÁ~‘· eT÷˝≤\T (Unpublished Sources)
>∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+XÊ\T n˙ï #ê˝≤ ø±s¡D≤\ e\¢ Á|ü#T· ]+|üã&ÉTe⁄ n≥Te+{Ï eqs¡T\T Áô|y’ ≥˚ T
dü+düú\ n+‘·s¡Z‘· eTTÁ~‘· düe÷#ês¡eTT qT+&ç, e´øÏÔ>∑‘· XÀ<Ûä≈£î\ , XÀ<Ûäq |òü*‘ê\ qT+&ç bı+<äe#·TÃ.
|ü]XÀ<Û≈ä î£ &ÉT n≥Te+{Ï ø±sê´\j·÷\qT <ä]Ù+∫, yê] e<ä› >∑\ |üÁ‘ê\ qT+&ç, Á>∑+<∏ë\ qT+&ç, düe÷#êsêìï
rdüTø√e\dæ ñ+≥T+~.
6.2.2 ÁbÕ<∏ä$Tø£ eT]j·TT ~«rj·T <ä‘êÔ+XÊ\ eT<Ûä´>∑\ e´‘ê´dü+ (Distinction between
Primary and Secondary Data )
ÁbÕ<∏$ä Tø£ eT]j·TT ~«rj·T <ä‘êÔ+XÊ\ eT<Û´ä e´‘ê´düeTT ˇø£ kÕúsTTøÏ dü+ã+~Û+∫q~ e÷Á‘·yT˚
ÁbÕ<∏$ä Tø£, ~«rj·T <ä‘êÔ+XÊ\ eT<Û´ä ‘˚&ÜøÏ Á|ü‘´˚ ø£ ìã+<Ûqä +≥÷ @MT˝Ò<Tä . n<˚ <ä‘êÔ+X¯+ ˇø£ $#ês¡D˝À
ÁbÕ<∏$ä Tø£ <ä‘êÔ+X¯+ eTs=ø£ $#ês¡D˝À ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ ø±e#·TÃ.
ÁbÕ<∏$ä Tø£ <ä‘êÔ+X¯+ ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+
1. >∑D≤+ø£ $#ês¡DqT ø=qkÕ–+#˚ e´øÏÔ 1.>∑D≤+ø£ $#ês¡D »]ù| e´øÏÔ ø±≈£î+&Ü eTπs
yÓTT<ä≥ ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯+ e´øÏsÔ TTHê, @C…˙‡˝…H’ ê ~«rj·T <ä‘êÔ+XÊìï
ÁbÕ<∏ä$Tø£ <ä‘êÔ+X¯+. ùdø£]kÕÔs¡T.
2. Ç~ K∫Ã‘·yTÓ qÆ eTT&ç <ä‘êÔ+X¯+. 2.~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ K∫Ã‘·yTÓ qÆ ~ ø±ø£b˛e#·TÃ.
3. <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡q m≈£îÿe e´j·T+‘√≈£L&ç 3.á <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D≈£î Ks¡TÃ ‘·≈£îÿe eT]j·TT
|üs´¡ y˚øDå£ , ø±\+, m≈£îÿe rdüT≈£î+≥T+~. ‘·≈î£ ÿe ø±\eé~Û |ü&TÉ ‘·T+~.
ø±e⁄q |ü]XÀ<Ûqä ø£w+ºü >± ñ+≥T+~.
4. á <ä‘êÔ+X¯+ ‘êC≤ ˝Ò<ë Á|üdüTÔ‘· 4.bÕ‘· düe÷#ês¡+ nsTTe⁄+&Ée#·TÃ.
düe÷#êsêìï n+~düT+Ô ~.
5. á <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D˝À oÁ|òüT düπs« 5.á <ä‘êÔ+X¯+ oÁ|òüT düπs« ˝Ò<ë <äsê´|ü⁄Ô≈£î
eT]j·TT $#ês¡D ‘=+<äs>¡ ± kÕ<Ûä´+ø±<äT ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
6. Ç~ qeT÷Hê $#ês¡D≈£î nqT≈£L\+>± 6.Ç~ qeT÷Hê $#ês¡D≈£î ‘·–q~ ø±<äT.
ñ+≥T+~.
7. ÁbÕ<∏ä$Tø£ <ä‘êÔ+X¯+ dü÷ø£åà dü«uÛ≤e+ 7.~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ dü÷\ú dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+≥T+~.
ø£*– ñ+≥T+~.
6.3 ÁbÕ<∏$ä Tø£ <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#˚ |ü<‘›ä T· \T (Methods of Collecting Primary Data)
ÁbÕ<∏ä$Tø£ <ä‘êÔ+X¯eTTqT á ÁøÏ+~ |ü<ä›‘·T\ <ë«sê ùdø£]+#·e#·TÃqT. n$ (1) Á|ü‘·´ø£å e´øÏÔ>∑‘·
XÀ<Ûqä (2) |üs√ø£å eTÚœø£ XÀ<Ûqä (3) $˝ÒKs¡T\ <ë«sê düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ (4) ôw&É÷´fi¯ófl <ë«sê düe÷#ês¡
ùdø£sD¡ (5) Á|üXÊïe[.
95
6.3.1 Á|ü‘·´ø£å e´øÏÔ>∑‘· XÀ<Ûäq (Direct Personal Investigation)
á |ü<‹›ä ˝À >∑D≤+ø£ XÀ<Û≈ä î£ &ÉT Á|ü‘´· ø£+å >± $wüjT· düe÷#êsêìï me] <ä>]Z∑ qT+&ç ùdø£]+#ê˝À
yê] <ä>]Z∑ qT+&˚ H˚sT¡ >± dü«j·T+>± ùdø£]kÕÔ&TÉ . á dü+<äs“¡ +¤ ˝À >∑D≤+ø£ XÀ<Û≈ä î£ ìøÏ |ü]o\q C≤„q+,
eTè<äTe⁄>± Á|ües¡qÔ düsT¡ u› ≤≥T \ø£Då ≤\T ñ+&Ü*‡q nedüs+¡ m+‘ÓH’ ê ñqï~. n|ü&˚ düs¬ q’ Á|üXï¯ \T
<ë«sê düs¬ q’ düe÷#ês¡eTT >∑D≤+ø£ XÀ<Û≈ä î£ &ÉT sêã≥Tº>\∑ T>∑T‘ê&ÉT. Á|ü‘´· ø£å e´øÏ>Ô ‘∑ · XÀ<Ûqä <ë«sê ùdø£]+∫q
<ä‘êÔ+X¯+˝À @ø£s÷¡ |ü‘· ñ+&ç K∫Ã‘·yTÓ qÆ ~, qeTàø£yTÓ qÆ ~>± ñ+≥T+~. á |ü<‹›ä ˝À ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+
Á|ü‘´· ø£+å >± bı+~q düe÷#·se¡ Te⁄‘·T+~.
düT>∑TD≤\T (Merits)
1. á |ü<‹›ä <ë«sê ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ qeTàø£yTÓ qÆ ~ eT]j·TT K∫Ã‘·yTÓ qÆ ~.
2. á |ü<‹Δä »yêãTì#˚Ã e´≈£î\Ô ‘√ eTTU≤eTTœq |üsd¡ Œü s¡ #·s´¡ \ <ë«sê XÀ<Û≈ä î£ &ÉT ndü˝q’… , j·T<ës¡yΔ TÓ qÆ
ø±e\dæq düeTT∫‘·yTÓ qÆ , düs¬ q’ düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
3. <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D˝À @ø£s¡÷|ü‘· ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~.
4. á |ü<ä›‹˝À XÀ<Ûä≈£î&ÉT »yê_#˚Ã e´≈£îÔ\ u≤wüqT ã{Ïº ‘·–q≥T¢>± ‘·q u≤wüqT e÷s¡TÃø=ì yê]‘√
eTÚœø£ #·sÃ¡ »s¡|&ü +É <ë«sê ø±e*‡q <ä‘êÔ+XÊìï bı+<˚+<äT≈£î M\T+~.
5. >∑D≤+ø£ XÀ<Û≈ä î£ &çøÏ |ò*ü ‘ê\T $e]+#·&+É ˝À ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ nqTã+<Ûä düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É ˝À
á |ü<‹Δä ˝À kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~.
˝ÀbÕ\T (Demerits)
1. |ü]XÀ<Û≈ä î£ &ÉT düe÷#ês¡eTTqT n+~+#˚ yê] nqT≈£L\‘·qT ã{Ïº yê]ì dü+Á|ü<+ä #ê*‡ ñ+≥T+~.
yês¡T y˚s¡T y˚s¡T Á|ü<˚XÊ˝À¢ ñqï|ü&ÉT düe÷#ês¡ ùdø£s¡D≈£î XÀ<Ûä≈£î&çøÏ #ê˝≤ düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~.
2. á |ü<‹›ä ˝À düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ ≈£î m≈£îÿe düeTj·T+ eT]j·TT e´j·T+ n~Ûø+£ >± ñ+≥T+~.
3. |ü]XÀ<Ûä≈£î&ç HÓ’|ü⁄D≤´\ô|’ m≈£îÿe Ä<Ûës¡|ü&É≥+.
4. e´øÏÔ>∑‘·, |üø£åbÕ‘êìøÏ neø±X¯+ ñ+~.
5. düe÷#ês¡+ ùdø£]+#˚ yês¡T ‘·–q •ø£Då bı+~ ñ+&Ü*.
6.3.2 |üs√ø£å eTÚœø£ XÀ<Ûäq (Indirect Oral Investigation)
á |ü<‹›ä ˝À düe÷#êsêìï |üs√ø£å Ä<ësê\ qT+∫ ùdø£]kÕÔsT¡ . düe÷#ês¡+ Çe«e\dæq yês¡T
düe÷#ês¡+ |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ dæ<äΔ+>± ˝Òq|ü&ÉT á |ü<ä›‹ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. uÛ≤Ø <ä‘êÔ+XÊìï
ùdø£]+#·<\ä ∫q|ü&ÉT, |üs√ø£å eTÚœø£ XÀ<Ûqä nqTyÓq’ ~ ñ<ëVü≤s¡D≈£î kÕ+|òTæ ø£ <äTsê#êsê\T, eT<ä´bÕq+,
p<ä+ eT]j·TT <=+>∑‘H· ê\T, n–ïÁ|üe÷<ë\T e+{Ï $wüj÷· \˝À düe÷#êsêìï Ç‘·sT¡ \ qT+∫ n+fÒ
bıs¡T>∑Tyês¡T, ùdïVæ≤‘·T\ qT+∫ ùdø£]+#·e\dü ñ+≥T+~. ùdø£]+#·<\ä ∫q $wüj÷· ìøÏ dü+ã+~Û+∫
ø=ìï Á|üXï¯ \T ‘·j÷· s¡T#˚dæ düe÷#ês¡+ Çe«>∑\ nH˚ø£ eT+~ì düs¬ q’ düe÷<ÛëHê\T sêã&É‘ês¡T. Áø±dt
96
|üØø£å <ë«sê ì»ìC≤\T Á>∑V≤æ kÕÔsT¡ . kÕ<ës¡D+>± Á|üuTÑÛ ‘·«+ $#ês¡Dø£$T{°\ ø√dü+ á |ü<‹Δä ì nqTdü]kÕÔsTT.
á |ü<ä›‹ jÓTTø£ÿ kÕ|òü\´‘· >∑D≤+ø£ XÀ<Ûä≈£îì jÓTTø£ÿ HÓ’|ü⁄D´+, ‘Ó*$ ‘˚≥\T eT]j·TT kÕeTs¡ú´+ô|’
Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
1. á |ü<‹Δä ˝À düe÷#êsêìï $T‘· e´j·T+‘√ ‘·≈î£ ÿe düeTj·T+˝À ùdø£]+#·e#·TÃ.
2. á |ü<‹Δä ˝À m≈£îÿe ÁbÕ+‘êìï yê&ç <ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD¡ #˚jT· e#·TÃ.
3. á |ü<‹›ä düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ ˝À düeTj·T+ eT]j·TT ÁX¯eTqT Ä<ë #˚dTü +Ô ~.
4. Á|ü‘·´ø£å+>± düe÷#êsêìï n+~+#˚ e´≈£îÔ\ jÓTTø£ÿ |üø£åbÕ‘· <Û√s¡DÏì ìyê]+#·e#·TÃ.
5. düeTdü´ jÓTTø£ÿ nìï n+XÊ\qT m<äTs√ÿe&É+ düT\uÛ+Ñ .
˝ÀbÕ\T (Demerits )
1. á |ü<‹›ä ÁøÏ+<ä ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ ø=ìïkÕs¡T¢ qeTà<ä–q~ø±<äT.
2. á |ü<äΔ‹ $»j·Te+‘·+ ø±yê\+fÒ K∫Ã‘·yÓTÆq kÕø£å´+ ˝Ò<ë düe÷#ês¡+ Çe«>∑\ e´≈£îÔ\qT
mqTïø√e&É+ ø=+#Ó+ ø£wüºyÓTÆq|üì, eT]j·TT |ü]XÀ<Ûä≈£î&çøÏ dü¬s’q ÁX¯<ä› ∫‘·Ô X¯ó~›‘√ düe÷#ês¡+
ùdø£]+#·&+É n+‘· düT\uÛ+Ñ ø±<äT.
6.3.3 $˝Òø£s¡T\ ˝Ò<ë Á|ü‹ì<ÛäT\ <ë«sê düe÷#ês¡ ùdø£s¡D (Information through
Correspondents)
<˚X¯eTT˝À nH˚ø£ sêÁcÕº\, ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ Á|ü‹kÕ] ø=+‘· ø±\eé~Û˝À düe÷#êsêìï

ùdø£]+#·e\dæ e∫Ãq|ü⁄&ÉT á |ü<äΔ‹ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTqT. yêsêÔ |üÁ‹ø£\T, Ç‘·s¡ |üÁ‹ø£\T eT]j·TT Á|üuÛÑT‘·«
$uÛ≤>±\T <ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD¡ ≈£î kÕúìø£ $˝Òøs£ T¡ \qT ìj·T$T+∫ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔsTT. yêsêÔ |üÁ‹ø£\T
á |ü<‹Δä ì m≈£îÿe>± ne\+_ÛkÕÔsTT. $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À ìj·T$T+#·ã&çq $˝Òøs£ T¡ \T Á|üøè£ ‹ yÓ|’ Øü ‘ê´\T,
uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, es¡<\ä T, düyTÓ à\T, n\¢sT¡ ¢ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\ô|’ düe÷#êsêìï øπ +Á<ä ø±sê´\j·÷ìøÏ |ü+|ækÕÔsT¡ .
Bì ø√dü+ ø=+‘· Á|ü‹|ò\ü + ≈£L&Ü $˝Òøs£ T¡ \≈£î #Ó*+¢ #·ã&ÉT‘·T+~. á |ü<‹›ä ì Á|üuTÑÛ ‘·« dü+dü\ú T <Ûsä \¡ T,
|ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô n+#·Hê\ yÓTT<ä\>∑T düe÷#êsêìï bı+<ä{≤ìøÏ ñ|üj÷Ó –kÕÔsTT.
1. m≈£îÿe ÁbÕ+‘·eTT qT+&ç düe÷#êsêìï ùdø£]+#·e#·TÃ.
2. á |ü<‹Δä <ë«sê ì]›wyºü TÓ qÆ düeTdü´\ô|’ düe÷#ês¡+ bı+<äe#·TÃ.
3. á |ü<ä›‹ <ë«sê düe÷#ês¡ ùdø£s¡D ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ‘√ ùdø£]+#·e#·TÃ eT]j·TT $düÔè‘·yÓTÆq <äsê´|ü⁄Ô≈£î
nqT≈£L\+>± ñ+≥T+~.
97
1. á |ü<‹Δä <ë«sê ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯ HêD´‘· qeTà<ä>ì∑ ~ø±<äT. m+<äTø£+fÒ $˝Òøs£ T¡ \ e´øÏ>Ô ‘∑ ·
|üø£åbÕ‘·+, <ä‘êÔ+X¯ j·÷<ës¡Δ‘·qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~.
2. düeTdü´ jÓTTø£ÿ düeTÁ>∑ eT]j·TT $düÔè‘·yÓTÆq n<Ûä´j·THêìøÏ á |ü<äΔ‹ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT<äT.
6.3.4 ôw&É÷´fi¯fl <ë«sê düe÷#ês¡ ùdø£s¡D (Schedules Information Through)
düe÷#ês¡ ùdø£s¡DqT ôw&É÷´fi¯fl <ë«sê ≈£L&Ü #˚j·Te#·TÃ. Á|üuÛÑT‘·«+, Áô|’y˚≥T e´≈£îÔ\T, dü+düú\T,
ˇø£ $wüj·T $#ês¡D≈£î dü+ã+~Û+∫q <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D≈£î>±qT ø=ìï Á|üX¯ï\‘√ Á|üXÊïe[ qeT÷Hê
‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ . BìH˚ ôw&É÷´˝Ÿ n+{≤s¡T. ˇø£ ôw&É÷´\T˝À düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&ÜìøÏ ø±e\dæq
Á|üXï¯ \ C≤_‘ê ñ+≥T+~. ôw&É÷´fi¯flqT •ø£Då Ç∫Ãq >∑D≈£î\≈£î Ç∫Ã øπ Áå ‘êìøÏ yÓ[fl düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É
»s¡T>∑T‘·T+~. •ø£Då bı+~q >∑D≈£î\T düe÷#ês¡+ Çe«e\dæq yê]ì dü+Á|ü~+∫ yê] qT+∫ Á|üXï¯ \≈£î
‘·–q düe÷<ÛëHê\‘√ ôw&É÷´\TqT |üP]kÕÔsT¡ . uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á|üuTÑÛ ‘·«+ á |ü<‹›ä <ë«sê Á|ü‹ |ü~ dü+e‘·‡sê\
ø=ø£kÕ] »HêuÛ≤ >∑DqqT •ø£Då bı+~q >∑D≈£î\ <ë«sê ùdø£]düT+Ô ~.
1. á |ü<‹Δä <ë«sê ndü˝q’… <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#·e#·TÃ.
2. düe÷#ês¡+ Çe«e\dæq yês¡T ìs¡øså£ êdüT´˝…‘’ ˚ á |ü<‹›ä ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ .
3. $düÔè‘· >∑D≤+ø£ ùdø£s¡D≈£î nqTyÓ’q~.
4. >∑D≈£î\T düe÷#ês¡+ Ç#˚Ã Á|ü‹ e´øÏÔ e<ä›≈£î yÓfi¯‘ês¡T ø±ã{Ïº qeTà~>∑q eT]j·TT K∫Ã‘·yÓTÆq
düe÷#ês¡+ bı+<˚ neø±X¯+ ñ+≥T+~.
1. Á|ü‹yê<äT\T m≈£îÿe eT+~ nø£så êdüT´\T>± ñqï #√≥ á |ü<‹›ä |üì#˚jT· <äT.
2. düe÷#ês¡+ n+~+#˚ yês¡T, n+~+#˚ düe÷#ês¡+ jÓTTø£ÿ $X¯«dü˙j·T‘· ‘·≈î£ ÿe kÕúsTT˝À ñ+≥T+~.
3. á <ä‘êÔ+X¯ düe÷#ês¡+ qeTàX¯ø£ýÓTÆq~ ø±<äT eT]j·TT düs¡fi¯yÓTÆq~ ø±<äT.
6.3.3 Á|üXÊïe[
á |ü<‹›ä ˝À ˇø£ Á|üXÊïe[ ‘·j÷· s¡T#˚dæ düe÷#êsêqï~+#˚ dü+ã+~Û‘· e´≈£î\Ô ≈£î b˛düTº <ë«sê
|ü+|ü≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T düe÷#ês¡ ø£s˝Ô¡ Ò ì+|ü⁄‘ês¡T. Á|üXÊïe[ |ü+ù|≥|ü⁄&ÉT $#ês¡D
ñ<˚X› Ê´ìï ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ ì+|æq Á|üXÊïe[ì ìØí‘ø· ±\+˝À |ü+|üeTì n]Δ+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. düe÷#ês¡eTTqT
n+~+#˚ e´≈£îÔ\ ù|s¡T¢ eT]j·TT yês¡+<ä+∫q düe÷#ês¡eTTqT s¡Vü≤dü´+>± ñ+#·ã&ÉT‘·T+<äì Vü‰MT
Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ‘·«]‘·yÓTÆq eT]j·TT düÁø£eTyÓTÆq düe÷<Ûëq ùdø£s¡D≈£î ‹s¡T>∑T ‘·bÕ˝≤ Ks¡TÃ\qT
≈£L&Ü XÀ<Û≈ä î£ &ÉT uÛ]Ñ +#·e˝…qT. n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\˝À á |ü<‹Δä #ê˝≤ Á|üd~æ Δ #Ó+~q |ü<‹›ä . ˇø£
Á|üXÊïe[ì s¡÷bı+~+#·&É+ HÓ’|ü⁄D´+‘√ ≈£L&çq|üì á |ü<ä›‹ $»j·Te+‘·+ ø±yê\+fÒ Á|üXÊïe[ì
98
eT+∫>± s¡÷|üø\£ Œq #˚j÷· * á |ü<‹›ä ˝À Á|üXÊïe[ me]øÏ |ü+bÕyÓ÷ yês¡T düV≤ü ø£]ùdHÔ ˚ düe÷#êsêìï
ùdø£]+#·>\∑ + á düe÷#êsêìï n+~+#˚ yês¡T n+~+#˚ düe÷#ês¡+ dü]>± ñ+&É<Tä .
Á|üj÷Ó »Hê\T (Merits)
1. á |ü<‹›ä ˝À düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ ≈£î Ks¡TÃ‘·≈î£ ÿe eT]j·TT ‘·«]‘·+>± ñ+≥T+~.
2. düe÷#êsêìï Ç#˚Ã e´≈£î\Ô T düeTj·T+ ˝À|ü\ düŒ+~ùdÔ düe÷#êsêìï ≈£L&Ü ‘·«s¡>± bı+<äe#·TÃ.
3. Á|üXÊïe[ <ë«sê ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯+ kÕù|ø£+å >± ñ+≥÷ K∫Ã‘·‘ê«ìï ø£*– ñ+≥T~.
4. uÛÖ>√[ø£+>± $$<Ûä n<Û´ä j·THê\T+&É≥+ e\¢ Á|ü‘´· s¡T\Δ ˝À yêdü$Ô ø£‘· m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
1. á |ü<äΔ‹ ìs¡ø£åsêdüT´\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&É<äT, $<ëé+‘·T\≈£î e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTqT.
2. Ç∫Ãq düe÷#ês¡+ ≈£L&Ü düs¬ q’ ~>± ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃ.
3. Bì˝À düs¡fi¯‘·«+ ñ+&É<äT.
1. ÁbÕ<Û$ä Tø£ <ä‘êÔ+XÊìï ìs¡«∫+#·+&ç.
.........................................................................................................................................
2. ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯ eT÷˝≤\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.

.........................................................................................................................................
6.4 <ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD¡ |ü<‘›ä T· \T

Ä]Δø£ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q <ä‘êÔ+XÊ\qT ùdø£]+#·&ÜìøÏ s¬ +&ÉT eTTKýÓTqÆ |ü<‘Δä T· \THêïsTT.
n$ dü$Twæº ˝Ò<ë »HêuÛ≤|ü<‹Δä , Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä . <ä‘êÔ+X¯ |ü]e÷D≤ìï ã{Ïº á s¬ +&ÉT |ü<‘Δä T· \˝À
ˇø£<ëìï mqTï≈£î+{≤s¡T. á s¬ +&ÉT |ü<‘›ä T· \˝À ø=ìï düT>∑TD≤\T, ˝ÀbÕ\T ñHêïsTT.
6.4.1 dü$Twæº ˝Ò<ë »HêuÛ≤ (ôdq‡dt) |ü<äΔ‹ (Census Method )
ns¡XΔ Êg |ü]XÀ<Ûqä ˝ÀqT, eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£, ùdyês¡+>±\˝Àq÷ »HêuÛ≤ |ü<‹Δä ì #ê˝≤
ø±\+ qT+∫ yê&ÉT‘·THêïs¡T. á |ü<‹Δä ˝À yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤ qT+&ç <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
>∑D≤+ø£XÊg $X‚w¢ Dü ˝À ªdü$Twæμº ˝Ò<ë ª»HêuÛ≤μ nH˚~ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ n+X¯+. Ç~ nH˚ø£ eT÷\ø±\ yÓTT‘êÔìï
‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. kÕ<ës¡D+>± @<ÓH’ ê <äè–«wüjT· dü+ã+~Û‘· }Vü‰‘·àø£ dü+uÛeÑ n+XÊ\ yÓTT‘êÔìï ø£*–
ñ+&˚<˚ »HêuÛ≤ ˝Ò<ë dü$Twæº |ü<‹›ä . »HêuÛ≤ |ü<‹Δä ˝À nìï eT÷\ø±\qT ùdø£]+∫ n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+
99
<ë«sê dü$Twæº dü+ã+~Û‘· \ø£Då ≤\ìï+{Ï˙ |ü]o*+#·e#·TÃqT. »HêuÛ≤ |ü<‹Δä ˝Òø£ |üP]Ô j·T÷ì≥¢ìï{Ï˙
|ü]o*+#˚ |ü<‹Δä ˝À düe÷#êsêìï Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ qT+∫ ùdø£]+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. nq>± Ä n+XÊìøÏ
dü+ã+~Û+∫q nìï j·T÷ì≥¢ qT+∫ rdüTø√ã&ÉT‘·T+~. Á|üuTÑÛ ‘·«+ »HêuÛ≤ |ü<‹Δä ì Á|ü‹ |ü~ dü+e‘·‡sê\
ø=ø£kÕ] ìs¡«Væ≤+#˚ ôdq‡dt (»Hêu≤>∑Dq)˝À, >∑èVü≤>∑Dq˝À, eékÕj·T »HêuÛ≤ >∑Dq, yÓTT<ä˝q’… >∑Dq˝À
yê&ÉT‘·THêïs¡T. n<˚ $<Û+ä >± mìïø£\ Á|üj÷Ó »q+ ø√dü+ z≥s¡¢ C≤_‘ê ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+, Ä<ëj·T|üqTï
n+#·Hê˝À, »HêuÛ≤ |ü<‹›ä ì ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T.
1. á |ü<‹Δä ˝À ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯+ K∫Ã‘·yTÓ qÆ ~ eT]j·TT n‘·´+‘· ÁbÕe÷DÏøy£ TÓ qÆ ~.
2. <ä‘êÔ+X¯+ eT]+‘· dæsú +¡ >± ñ+&˚ neø±X¯+ ñ+~.
3. á |ü<‹Δä ÁøÏ+<ä ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ eT]+‘· qeTà<ä–q~, K∫Ã‘·yTÓ qÆ ~ m+<äTø£+fÒ Á|ü‹ì<ÛTä \T
»HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ ùdø£sD¡ ˝À Á|ü‹ n+X¯+ e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± >∑eTì+#·ã&ÉT‘·T+~.
4. á |ü<äΔ‹ |üø£åbÕ‘· yÓ’K]ì ‘·–ZdüTÔ+~. dü+uÛ≤e´‘· eT]j·TT nì•Ã‘· |ü]dæú‘·T\qT ‘·–Z+#·TqT.
5. CHêu≤ |ü<‹Δä <ë«sê ùdø£]+∫q dü+|üPs¡í <ä‘êÔ+XÊìï $$<Ûä düsπ «\qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+˝À
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
1. á |ü<äΔ‹˝À <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D m≈£îÿe Ks¡TÃ‘√ ≈£L&ÉTø=ì eT]j·TT ø±\j·÷|üq »s¡T>∑T‘·T+~.
2. dü$Twæ˝º Àì eT÷\ø±\ìï+{Ï˙ ˝…øÿÏ +∫ yê{Ï _Ûqï \ø£Då ≤\qT düMTø£]+#·&+É #ê˝≤ ÁX¯eT‘√ ≈£L&çq|üì.
3. »HêuÛ≤ |ü<‹Δä ˝Àì j·T÷ì≥¢ dü+K´ n|ü]$T‘·yTÓ ‘Æ ˚ á |ü<‹Δä ì ñ|üj÷Ó –+∫ XÀ<Ûqä #˚jT· ˝ÒeTT.
6.4.2 Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹ (Sample Method)
düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ ≈£î Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä , »HêuÛ≤ |ü<‹Δä øÏ eT+∫ Á|ü‘êé÷ïj·T |ü<‹Δä >± ñ+≥T+~.
»HêuÛ≤˝À Á|ü‹#·jT· q+ ˇø£ uÛ≤>∑eTT. n<Û´ä j·Tq |ü]~Û˝À ñqï≥T+{Ï yÓTT‘·+Ô j·T÷ì≥¢ düe÷<ëj·T+˝À
Ç~ ñ|üdeü TT<ëj·TeTT »HêuÛ≤ |ü<‹›ä ˝À <ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD¡ #˚jT· &É+˝Àì nH˚ø£ ø£cÕº\T ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£îqï
XÊgy˚‘\Ô· T Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä ì ø£qT>=Hêïs¡T. dü$Twæº eT÷\ø±\ yÓTT‘·+Ô qT+∫ Á|ü‹#·jT· HêìøÏ ø±e\dæq
eT÷\ø±\qT ùdø£]+#·T ˝Ò<ë m+|æø£ #˚ùd |ü<‹Δä ì Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä n+{≤s¡T. n+fÒ dü$Tdæ˝º Àì ø=ìï
eT÷\ø±\ dü$T‹ì m+|æø£ #˚ùd Á|üÁøÏj·TqT Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹ n+{≤s¡T. á |ü<äΔ‹˝À Á|ü<Ûëq+>±
>∑T]Ô+#·<–ä q~ Á|ü‹#·jT· q düeT÷Vü≤eTT yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚~>± ñ+&Ü*.
1. á |ü<‹Δä ˝À düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ ≈£î e´j·T+ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&ç »HêuÛ≤˝À ø=+‘· uÛ≤>±ìøÏ e÷Á‘·yT˚
|ü]$T‘·+ #˚jT· &ç+~.
2. Bì˝À <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#·&ÜìøÏ ‘·≈î£ ÿeø±\+ dü]b˛‘·T+~. eT]j·TT ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+
100
Á|üdTü ‘Ô · ø±˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫ ñ+≥T+~.
3. Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹˝À ìcÕí‘·T˝…’q ì|ü⁄DT\ Ä<Ûä«s¡´+˝À ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯+ ø±ã{Ïº $X‚¢wüD
‘·«]‘·+>±qT, yêdüyÔ êìøÏ <ä>sZ∑ >¡ ± ñ+≥÷ K∫Ã‘·yTÓ qÆ ~>± eT]j·TT qeTà<ä–q~>± ñ+≥T+~.
4. Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹˝À <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D Ks¡TÃ‘·≈£îÿe eT]j·TT düeTj·T+ eè<Ûëø±<äT. n+<äTe\¢ á
|ü<‹Δä <ë«sê düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&+É m\¢|ü &É÷ kÕ<Û´ä y˚T.
1. Á|ü‹#·jT· q+ m+|æø£ ‘·|ü >± ñqï≥¢sTT‘˚ |ò*ü ‘ê\˝À yêdüeÔ +>± ñ+&É<Tä .
2. Á|ü‹#·jT· q eT÷\ø±\ »HêuÛ≤ eT÷\ø±\ \ø£Då ≤\qT Á|ü‹_+_+#·øb£ ˛‘˚ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä XÀ<Ûqä ˝À
e#˚Ã |ò*ü ‘ê\T yêdüyÔ ê\≈£î. _Ûqï+>± ñ+&ç ‘·|ü &ÉT $esê\T dü÷∫kÕÔsTT.
3. •øÏ‘å T· ˝…q’ dæã“+~ì ìj·T$T+∫q≥¢sTT‘˚, <ä‘êÔ+X¯ ùdø£sD¡ qT |üøbå£ Õ‘·+ Á|üu≤Û $‘·+ #˚d,æ ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>±
n+‹eT |ü*‘ê\T ‘·|ü >±e#˚Ã neø±X¯eTT ñqï~.
4. Á|ü‹#·jT· Hêìï m+|æø£ #˚jT· &É+˝À XÊÁd”j
Ô T· dü÷Á‘ê\qT bÕ{Ï+#·øb£ ˛‘˚, Á|ü‹#·jT· q+ »qdü+K´≈£î
ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚~>± ñ+&É<Tä . Á|ü‹#·jT· q ùdø£sD¡ ì|ü⁄DT\ yÓK’ s¡T\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤sTT.
5. $_Ûqï n+XÊ\qT ø£*– ñqï ô|<ä› »q düeT÷Vü‰ìøÏ Á|ü‹#·jT· q+ m+|æø,£ <ëì |ü]e÷D≤ìï
ìs¡sí TT+#·&+É rÁe düeTdü´\T>± |ü]D$T+#·e#·TÃ.
Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‘·T\T (Methods of Sampling )
Á|ü‹#·jT· q |ü<‘Δä T· \T nH˚ø+£ Á|ü‹j·THêìï mqTïø√e&ÜìøÏ Á|ü‹#·jT· q+ »Hêu≤≈£î dü]jÓTÆ q
ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#·&ÜìøÏ $$<Ûä s¡ø±\ |ü<‘Δä T· \T s¡÷bı+~+#·ã&ç ñHêïsTT. á |ü<‘Δä T· \qT dü÷\ú +>±
s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ. n$ j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‘Δä T· \T, Äj·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‘Δä T· \T.
|ü<äΔ‹ @<Ó’q|üŒ{Ïø° Á|ü‹#·j·Tq+ yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚~>± ñ+&Ü*. kÕ<ës¡D+>±
j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‘Δä T· \qT $düèÔ ‘·+>± ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
6.4.3 j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‘·T\T (Random Sampling Methods)
»HêuÛ≤˝Àì Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ≈î£ Á|ü‹#·jT· q+˝À m+|æø£ ø±e&ÜìøÏ düe÷q neø±XÊ\T ñ+&˚
$<ÛëHêìï j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q+ n+{≤s¡T. Çø£ÿ&É XÀ<Û≈ä î£ &ÉT Á|ü‹#·jT· Hêìï ‘·q ÇcÕº ÇcÕº\ø£qT>∑TD+>±
ø±ø£, m+|æø£ ne{≤ìøÏ, yê{ÏøÏ>∑\ neø±XÊìï ã{Ïº ìs¡ísTTkÕÔ&ÉT. j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹˝À
Á|ü‹#·jT· Hêìï m+|æø£ #˚jT· &É+ ìwüŒø£bå Õ‘·+‘√ ≈£L&çq<Ó’ eT]+‘· ÁbÕ‹ì<Û´ä |ü⁄ \ø£Då ≤ìï ø£*– ñ+≥T+~.
j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‘Δä T· \qT s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ. n$ 1) kÕ<ës¡D ˝Òø£
n|ü]$T‘· j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä 2) |ü]$T‘· j·÷<äè∫ÛÃø¤ £ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹›ä ‹]– á |ü<‹Δä ì
eT÷&ÉTs¡ø±\ |ü<äΔ‘·T\T>± eØZø£]+#·]+#·e#·TÃ. n$ (m) dæú]‘· j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹ (_) Áø£eT
j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹ (dæ) ãVüQfi¯ ˝Òø£ >∑T#·Ã¤ j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹.
101
6.4.4 kÕ<ës¡D (n|ü]$T‘·) j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹ (Simple (un- restricted)
Random Sampling)
á |ü<äΔ‹˝À yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤ qT+∫ Á|ü‹#·j·Tq j·T÷ì≥¢qT m+|æø£ #˚ùd $<Ûëq+˝À Á|ü‹
j·T÷ì{Ÿ m+|æøø£ ±e&ÜìøÏ düe÷q neø±X¯+ Ç#˚Ã $<Û+ä >± ñ+≥T+~. Á|ü‹#·jT· q eT÷\ø±\ Á|ü‹
m+|æø£eTT+<äT dü$Twæº eT÷\ø±\ dü+K´ yÓTT‘·Ô+ dæús¡+>± ñ+≥T+~. Á|ü‹kÕ] m+|æø£ ø±e&ÜìøÏ
Á|ü‹eT÷\ø±ìøÏ düe÷q neø±X¯+ ˝Ò<ë düe÷q dü+uÛ≤e´‘· ñ+≥T+~. á |ü<‹Δä ˝À m˝≤+{Ï |ü]$T‘·T\T,
Á|ü‹ã+<Ûäø±\T ñ+&Ée⁄. ø±ã{Ïº Bìì n|ü]$T‘· j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<ä›‹ n+{≤s¡T. Ç+<äT˝À
Á|ü‹#·jT· Hêìï ˝≤≥Ø |ü<‹Δä ˝À m+|æø£ #˚jT· e#·TÃ ˝Ò<ë j·÷<äè∫Ã¤ø£ dü+K´\ |ü{øºÏ \£ qT|üj÷Ó –+∫ #˚jT· e#·TÃ.
6.4.5 |ü]$T‘· j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹ (Restricted Random Sampling)
á |ü<‹Δä \ m+|æø£ #˚dTü ø=H˚ j·T÷ì≥¢ô|’ ø=ìï Ä+ø£\å qT $~Û+∫ Á|ü‹#·jT· Hêìï m+|æø£ #˚kÕÔsT¡ .
Ä Ä+ø£\å n+XÊ\ \ø£Då ≤\T eØZøs£ D¡ ã{°º ˝Ò<ë ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ s¡+>∑T, Äø±s¡+, |ü]e÷D≤\qT ã{Ïº
$~ÛkÕÔs¡T. $$<Ûä |ü]$T‘· j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‘·T\T n$, düÔ]‘· j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹,
Áø£eT Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹, ãVüQfi¯ ˝Òø£ >∑T#·Ã j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹.
m) düÔ]‘· j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹ (Stratified Sampling)
yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤˝À $$<Ûä düeT÷Vü‰\T ˝Ò<ë uÛ≤>±\T ñqï|ü&ÉT, yê{Ïì ì]Δwüº+>± y˚s¡T #˚dæq|ü⁄&ÉT
á |ü<‹Δä ì yê&É‘ês¡T. nsTT‘˚ Ä düeT÷Vü≤+˝Àì n+XÊ\˙ï ˇπø \ø£Då ≤ìï ø£*– ñ+{≤sTT. Á|ü‹düeT÷Vü‰ìï
ªdü]Ô ‘·+μ n+{≤s¡T. á Á|ü‘´˚ øÏ+∫q uÛ≤>∑+ ˝Ò<ë Á>∑÷|ü⁄ dü]Ô ‘· n+<äTe\¢ Ç~ dü]Ô ‘· j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q
|ü<‹Δä nìï dü]Ô ‘ê\ qT+∫ eT÷\ø±\qT m+|æø£ #˚jT· &É+ <ë«sê dü$Twæº jÓTTø£ÿ ãVüQfi¯ \ø£Hå ê\Tqï
eT÷\ø±\qT m+|æø£ #˚dæ n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· e#·TÃ Ç~ K∫Ã‘·yTÓ qÆ $esê\qT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
_) Áø£eT Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä (Systamatic sampling)
dü$Twæ˝º Àì eT÷\ø±\ìï+{Ï˙ Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À>±ì, nes√Vü≤D Áø£eT+˝À>±ì neT]Ã ˇπø
n+‘·s+¡ ñ+&˚≥≥T¢ Á|ü‹#·jT· q eT÷\ø±\qT Áø£e÷qT>∑‘+· >± m+|æø£ #˚dTü ø√yê*. á |ü<‹Δä H˚ Áø£eT
Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä n+{≤s¡T. Áø£eT Á|ü‹#·jT· Hêìï m+|æø£ #˚jT· &ÜìøÏ »HêuÛ≤qT düe÷qyÓTqÆ uÛ≤>±\T>±
$uÛõÑ +#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î »HêuÛ≤˝À yÓTT‘·+Ô 1000 j·T÷ì≥T¢ 1 qT+&ç 1000 es¡≈î£ ñ+fÒ n+<äT˝À
qT+∫ 5 j·T÷ì≥T¢ rj·T&ÜìøÏ 1000qT 5 j·T÷ì≥¢>± ˇø=ÿø£ÿ{Ï 200 #=|üq $uÛõÑ +#ê*. ˇø£
dü+K´qT yÓTT<ä≥ 1 qT+&ç 200 es¡≈î£ rj·÷*. n~ 19 nqT≈£î+<ë+. n|ü⁄&ÉT m+|æø£ ø±ã&çq j·T÷ì≥T¢
19, 39, 59, 79 eT]j·TT 89 á j·T÷ì≥T¢ Áø£eT |ü<‹›ä ˝À rdüTø√ã&çq 5 j·T÷ì≥T¢ Áø£eT Á|ü‹#·jT· q+
(»HêuÛ≤|ü]e÷D+/Á|ü‹#·jT· q+ |ü]e÷D+ 1000/5) Áø£eT ã<ä› Á|ü‹#·jT· q+ kÕù|ø£+å >±, kÕ+πø‹ø£+>±
düeTs¡Δe+‘·yÓTÆq~.
dæ) ãVüQfi¯ ˝Òø£ >∑T#·Ã j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä (Multi –Stage or Cluster sampling)
á |ü<‹Δä ˝À s¬ +&ÉT>±ì n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe>±ì Á|ü‹#·jT· q qeT÷Hê\qT ñ|üj÷Ó –kÕÔ+. á
|ü<äΔ‹˝À Á|ü‹#·j·THêìï $$<Ûä <äX¯\˝À rdüTø√e&É »s¡T>∑T‘·T+~. #ê˝≤ ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À sêÁwüº kÕúsTT˝À
102
˝Òø£ <˚X¯ kÕúsTT˝À düsπ « #˚jT· <ä\T#·T≈£îqï|ü&ÉT á |ü<‹Δä nqTe⁄>± ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 8000
≈£î≥T+u≤\qT sêÁwüº kÕúsTT˝À rdüTø√<ä\#·T≈£îqï|ü&ÉT yÓTT<ä{Ï <äX˝¯ À õ˝≤¢\ yêØ>± $uÛ»Ñ q #˚dæ n+<äT˝À
ø=ìï Á|ü‹#·jT· q õ˝≤¢\qT j·÷<äè∫ÛÃø¤ £ |ü<‹›ä ˝À m+|æø£ #˚dæ s¬ +&Ée <äX˝¯ À Á|ü‹õ˝≤¢qT ø=ìï Á>±e÷\T>±
$uÛõÑ +∫ n+<äT˝À Á|ü‹#·jT· q Á>±e÷\qT m+|æø#£ k˚ ÕÔsT¡ . ‘·sT¡ yê‘· »HêuÛ≤ j·T÷ì≥¢qT >∑T#êÃ¤\T>±
(düeT÷Vü‰\T>±) $uÛõÑ +∫ Á|ü‹#·jT· Hêìï rdüT≈£î+{≤s¡T. á $<Û+ä >± nH˚ø£ <äX\¯ T>± Á|ü‹#·jT· Hê\qT
m+|æø£ #˚jT· &Üìï ãVüQfi¯ j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹ #·jT· q |ü<‹Δä n+{≤s¡T.
6.4.6 Äj·÷<äè∫ÛÃ¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‘·T\T (Non-Random Sampling Methods)
Äj·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‘Δä T· \˝À XÀ<Û≈ä î£ ì $#·øDå£ ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç Á|ü‹#·jT· q m+|æø£ »s¡T>∑T‘·T+~.
$$<Ûä s¡ø±˝…q’ Äj·÷<äè∫Ã¤ø£ |ü<‘Δä T· \qT eT÷&ÉT s¡ø±\T>± eØZø]£ +#·e#·TÃ. n$ (1) ìs¡j í T· Á|ü‹#·jT· q+
(2) kÂ\uÛ´Ñ Á|ü‹#·jT· q+ (3) ø√{≤ Á|ü‹#·jT· q+
m) í T· Á|ü‹#·jT· q+ (Judgment Sampling)
ìs¡j
á Á|ü‹#·j·Tq+˝À XÊÁd”Ôj·T Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‘·T\˝À $e]+∫q≥T¢ dü$Twæº eT÷\ø±\ qT+∫
Á|ü‹#·jT· q eT÷\ø±\qT ì|ü⁄DT\T, XÊgy˚‘\Ô· T yê] HÓ|’ ⁄ü D´+ Ä<Ûës¡+>± m+|æø£ #˚kÕÔsT¡ . ìs¡j
í T· Á|ü‹#·jT· q
|ü<‹›ä ˝À XÀ<Û≈ä î£ &ÉT ‘·q ìs¡j
í T· + Á|üø±s¡+ Á|ü‹#·jT· q j·T÷ì≥¢qT m+#·T≈£î+{≤&ÉT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 200
eT+~ $<ë´s¡T\Δ T>∑\ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À 20 eT+~ $<ë´s¡T\Δ qT Á|ü‹#·jT· q+ rdüT≈£îH˚≥|ü⁄&ÉT Ä Çs¡ye’Ó T+~
‘·s¡>∑‹øÏ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚ $<Ûä+>± m+|æø£ #˚kÕÔ&ÉT. HÓ’|ü⁄D´+ ˝Òì ˝Ò<ë |üø£åbÕ‘· yÓ’K]>∑\ XÀ<Ûä≈£î&ÉT
Á|ü‹#·jT· Hêìï m+|æø£ #˚dTü ≈£î+fÒ ‘·|ü &ÉT |ò*ü ‘ê\T e#˚Ã neø±X¯eTT ñ+≥T+~.
_) kÂ\uÛ´Ñ Á|ü‹#·jT· q+ (Convenience Sampling)
øπ \+ kÂø£s´¡ + ø√dü+ dü$Twæìº ∫qï ∫qï uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +∫ kÂø£s´¡ +>± $esê\T ùdø£]+∫
n<Û´ä j·Tq+ #˚ùd |ü<‹Δä ì kÂø£s´¡ ˝Ò<ë kÂ\uÛ´Ñ Á|ü‹#·jT· q+ n+<äTs¡T ñ<ë : ø±s¡¢ eTìïø£qT >∑T]+∫
n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ, ø±s¡¢ j·T»e÷qT\‘√ dü+Á|ü~+∫ $esê\T ùdø£]+#·e#·TÃ. kÂ\uÛ´Ñ Á|ü‹#·jT· q
|ü<‹Δä ˝À e∫Ãq |ò*ü ‘ê\T »HêuÛ≤≈£î ì»yÓTqÆ ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#·˝eÒ ⁄. nj·T‘˚ á |ü<‹Δä ì ø=ìïkÕs¡T¢
ô|\’ {Ÿ n<Û´ä j·THê\T #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
dæ) ø√{≤ Á|ü‹#·jT· q+ (Quota sampling)
á |ü<äΔ‹ ìs¡íj·T Á|ü‹#·j·TqeTT eT]j·TT düÔ]‘· Á|ü‹#·j·THê\ düy˚Tàfi¯q |ü<äΔ‹ <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D
#˚dæ n<Ûä´j·Tq+ #˚ùd yês¡T Á|ü‹#·j·THêìøÏ ø±e\dæq eT÷\ø±\qT yê] ÇwüºÁ|üø±s¡+ m+|æø£ #˚ùd
|ü<‹Δä ì ø√{≤ |ü<‹Δä n+{≤s¡T. ø√{≤ Á|ü‹ #·jT· q+˝À ø=ìï \ø£Då ≤\T n+fÒ Ä<ëj·T+, ej·TdüT‡ yÓTT<ä\>∑T
yê{Ï Ä<Ûës¡+>± »HêuÛ≤≈£î ø√{≤\qT ìs¡sí TTkÕÔsT¡ . Á|ü‹ø√{≤˝À ø=ìï Á|ü‹#·jT· q j·T÷ì≥¢qT m+|æø£
#˚kÕÔsT¡ . mqTï≈£îH˚ |ü<‹›ä ô|’ m˝≤+{Ï ìj·TeT ìã+<Ûqä \T ˝Òe⁄. á |ü<‹›ä ˝À yês¡T ‘·eT≈£î kÂø£s´¡ +>±
ñ+&˚≥≥T¢ ‘·≈î£ ÿe e´j·T+‘√ ‘·≈î£ ÿe düeTj·T+˝À <ä>sZ∑ ˝¡ À \uÛ´Ñ eTe⁄‘T· qï eT÷\ø±\ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔsT¡ .
n˝≤+{Ï Á|ü‹#·jT· q eT÷\ø±\T dü$Twæº \ø£Då ≤\qT Á|ü‹_+_+#·e⁄. ø±ã{Ïº |ü]XÀ<Ûqä |ü*‘ê\T _Ûqï+>±
ñ+{≤sTT.
103
3. ÁbÕ<∏ä$Tø£ <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#˚ |ü<äΔ‘·T\qT $e]+#·TeTT.
.........................................................................................................................................
4. »HêuÛ≤ |ü<äΔ‹ düT>∑TD≤\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.

.........................................................................................................................................
6.5 kÕsê+X¯+
n+¬ø\ s¡÷|ü+˝À e´ø°øÔ ]£ +#·ã&çq Ä]Δø£ yêdüyÔ ê\qT <ä‘êÔ+X¯+ n+{≤s¡T. <ä‘êÔ+XÊìï ñ|üj÷Ó –+∫
<ëì dü>∑≥T $\TeqT, $düÔs¡D, yê´|æÔ n+XÊ\qT $X‚¢wæ+∫, <ä‘êÔ+X¯+ jÓTTø£ÿ $$<Ûä \ø£åD≤\qT
$e]+#·e#·TÃqT. <ä‘êÔ+XÊìï s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ, n$ ÁbÕ<∏$ä Tø£ <ä‘êÔ+X¯+, ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+.
yÓTT<ä{Ï kÕ]>± ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+XÊìï ÁbÕ<∏$ä Tø£ <ä‘êÔ+X¯+ n+{≤s¡T. Ç+‘·≈î£ |üPs¡«y˚T Ç‘·sT¡ \ ùdø£]+∫q
<ä‘êÔ+XÊìï ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ n+{≤s¡T. ~«rj·T <ä‘êÔ+XÊìï eTTÁ~‘· eT÷˝≤\T eT]j·TT neTTÁ~‘·
eT÷\\ qT+&ç ùdø£]+#·e#·TÃ. ÁbÕ<∏$ä Tø£, ~«rj·T <ä‘êÔ+XÊ\ eT<Û´ä ‘˚&ÜøÏ Á|ü‘´˚ ø£ ìã+<Ûqä +≥÷ @MT
˝Ò<äT. n<˚ <ä‘êÔ+X¯+ ˇø£ $#ês¡D˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ <ä‘êÔ+X¯+ eTs=ø£ $#ês¡D˝À ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+>±
ø±e#·TÃ. ÁbÕ<∏$ä Tø£ <ä‘êÔ+XÊìï Á|ü‘´· ø£å e´øÏ>Ô ‘∑ · XÀ<Ûqä , |üs√ø£å eTÚœø£ XÀ<Ûqä , $˝ÒKs¡T\ <ë«sê düe÷#ês¡+,
ôw&É÷´fi¯ófl eT]j·TT Á|üXÊïe[ yÓTT<ä\>∑T |ü<äΔ‘·T\ <ë«sê ùdø£]kÕÔs¡T. nedüs¡yÓTÆq düe÷#êsêìï ã{Ïº,
düe÷#ês¡+ Ç#˚Ã e´≈£î\Ô qT ã{Ïº dü]jÓTÆ q |ü<‹Δä ì m+|æø£ #˚dTü ø=ì XÀ<Û≈ä î£ \T <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]kÕÔsT¡ .
Ä]Δø±+XÊ\ dü+ã+~Û‘· <ä‘êÔ+XÊ\qT ùdø£]+#·&ÜìøÏ »HêuÛ≤ |ü<‹Δä , Á|ü‹#·jT· q |ü<‘Δä T· \˝À <ä‘êÔ+X¯
|ü]e÷D≤ìï ã{Ïº á ¬s+&ÉT |ü<äΔ‘·T\˝À ˇø£ <ëìï mqTï ø=+{≤s¡T. »HêuÛ≤ |ü<ä›‹ ˇø£ n+XÊìøÏ
dü+ã+~Û+∫q nìï j·T÷ì≥¢ qT+∫ düe÷#ês¡+ ùdø£]düT+Ô ~. Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä »HêuÛ≤˝À ø=ìï j·T÷ì≥¢qT
e÷Á‘·yT˚ m+|æø£ #˚dTü ø=ì düe÷#ês¡+ ùdø£]düT+Ô ~. Á|ü‹#·jT· Hêìï m+|æø£ #˚jT· &ÜìøÏ Á|ü<ëÛ q+>± j·÷<äè∫Ã¤ø£
Á|ü‹#·j·Tq+, Äj·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‘·T\THêïsTT á ¬s+&ÉT Á|ü‹#·j·THê\˝À ˇø=ÿø£ÿ <ëì˝À
$$<Ûä |ü<‘Δä T· \T ñHêïsTT. n<Û´ä j·Tq+ jÓTTø£ÿ nedüsêìï ã{Ïº |ü<‹Δä ì m+|æø£ #˚jT· e\dæ ñ+≥T~.
n|ü]$T‘· j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q $<Ûëq+˝À ˝≤≥Ø <ë«sê>±ì, j·÷<äè∫Ã¤ø£ dü+K´\ |ü{øºÏ £ <ë«sê >±ì
Á|ü‹#·j÷· ìï m+|æø£ #˚kÕÔ+. |ü]$T‘· j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q $<Ûëq+˝À Áø£eT Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä , Á>∑T#·Ã¤
Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä , ãVüQfi¯<fiä ¯ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä ñ+{≤sTT. Äj·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‘Δä T· \˝À ìs¡j í T·
Á|ü‹#·jT· q $<Ûëq+, kÂ\uÛ´Ñ yÓTqÆ Á|ü‹#·jT· q+ ø√{≤ Á|ü‹ #·jT· q+ |ü<‘Δä T· \T ñ+{≤sTT.
6.6 MT |ü⁄s√>∑‹ì ‘·ìF #˚jT· +&ç - qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T

1. $wüj·T ùdø£s¡D≈£î yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ kÕ]>± ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯eTTqT ÁbÕ<∏ä$Tø£ <ä‘êÔ+X¯+ n+{≤s¡T.
>∑D≤+ø£ XÀ<Û≈ä î£ \T eT÷\+ ˝Ò<ë e÷‘·èø£ qT+∫ dü«j·T+>± ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯+ ÁbÕ<∏$ä Tø£ <ä‘êÔ+X¯+.
>∑D≤+ø£ $#ês¡D≈£î Ç~ eTT&ç |ü<ës¡+ú e+{Ï~ Bìì ndü\T <ä‘êÔ+X¯+>± uÛ≤$+#·e#·TÃ.
2. <ä‘êÔ+XÊìï ÁbÕs¡+_Ûø+£ >± ùdø£]+#·ø£ <ëìì eTTÁ~‘· eT÷˝≤\T ˝Òø£ neTTÁ~‘· eT÷˝≤\T qT+&ç
ùdø£]ùdÔ <ëìì ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ n+{≤s¡T. ~«rj·T <ä‘êÔ+XÊìï Á|ü<ëÛ q+>± s¬ +&ÉT eT÷˝≤\
104
qT+&ç ùdø£]kÕÔsT¡ . n$ (1) eTTÁ~‘· eT÷˝≤\T (2) neTTÁ~‘· eT÷˝≤\T.
3. ÁbÕ<∏ä$Tø£ <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#˚ |ü<ä›‘·T\T
(1) Á|ü‘·´ø£å e´øÏÔ>∑‘· XÀ<Ûäq (2) |üs√ø£å eTÚœø£ XÀ<Ûäq (3) $˝Òø£s¡T\ <ë«sê düe÷#ês¡+ (4)
ôw&É÷´fi¯ófl (5) Á|üXÊïe[
4. »HêuÛ≤ |ü<äΔ‹ düT>∑TD≤\T
(1) ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯+ K∫Ã‘·+>± ñ+&ç qeTà<ä–q~>± ñ+≥T+~.
(2) |üø£åbÕ‘· yÓ’K]ì ‘·–ZdüTÔ+~.
(3) <ä‘êÔ+X¯+ m≈£îÿe dæsú y¡ TÓ qÆ ~>± ñ+≥T+~.
(4) »HêuÛ≤ |ü<‹Δä ˝Àì eTT–+|ü⁄ yêdüeÔ eyÓTqÆ ~>±q÷, dü+|üPs¡yí TÓ qÆ ~>±qT ñ+≥T+~.

1. ÁbÕ<∏ä$Tø£, ~«rj·T <ä‘êÔ+XÊ\≈£î eT<Ûä´>∑\ ‘˚&Ü\qT $e]+#·+&ç.
2. Äj·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‘·T\qT $e]+#·TeTT.
3. ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯ eT÷˝≤\qT #·]Ã+#·+&ç.
1. ÁbÕ<∏ä$Tø£ <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#˚ eTTK´ |ü<äΔ‘·T\qT $e]+#·+&ç.
2. e$<Ûä s¡ø±\ Á|ü‹#·j·Tq |ü<ä›‘·T\qT $e]+#·TeTT.
1. ÁbÕ<∏ä$Tø£ <ä‘êÔ+XÊìï ùdø£]+#˚ |ü<äΔ‘·T\T ( )
m) Á|üXÊïe[ |ü<‹›ä _) ôw&É÷´fi¯ófl dæ) Ç+≥s¡÷«\T &ç) ô|e’ ˙ï
2. kÕ<ës¡D j·÷<äè∫ÛÃø¤ £ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹›ä ˝À Á|ü‹#·jT· q+ m+|æø£ ( )
m) $y˚ø+£ _) kÂ\uÛ´Ñ + dæ) ˝≤≥Ø |ü<‹Δä &ç) ô|’ y˚$ø±<äT
3. @ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹›ä ˝À »HêuÛ≤ qT+∫ j·T÷ì≥¢qT m+|æø£ #˚ùd $<Ûëq+˝À Á|ü‹j·T÷ì{Ÿ m+|æø£
ø±e&ÜìøÏ neø±X¯+˝Ò<Tä ( )
m) Äj·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹›ä _) j·÷<äè∫ÛÃø¤ £ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹›ä
dæ) m eT]j·TT _ &ç) ô|’ y˚$ø±<äT
105
4. <=+>∑‘H· ê\T eT]j·TT n–ï Á|üe÷<ë\T »]–q|ü⁄&ÉT düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&ÜìøÏ dü]jÓTÆ q |ü<‹Δä
(m) |üs√ø£å eTÚœø£ kÕ<Ûäq (_) Á|üXÊïe[ (dæ) Á|ü‘·´ø£å e´øÏÔ>∑‘·XÀ<Ûäq (&ç) ô|’e˙ï
düe÷<ÛëHê\T: 1) &ç 2) dæ 3) m 4) m
B. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) ÁbÕ<∏$ä Tø£ <ä‘êÔ+X¯+ (m) »HêuÛ≤ qT+&É e´øÏÔ>∑‘· j·T÷ì≥T¢
_) ôdq‡dt (_) »HêuÛ≤ qy˚~ø£\T
dæ) j·÷<äè∫Ã¤ø£ qeT÷Hê (dæ) yÓTT<ä≥>± ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+
&ç) ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ (&ç) »HêuÛ≤
düe÷<ÛëHê\T: m) dæ _) &ç dæ) m &ç) _
C. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. e´≈£î\Ô T ˝Ò<ë dü+dü\ú T qT+∫ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&ÜìøÏ Á|üXï¯ \ C≤_‘ê
ø£*– ñ+≥T+~.
2. <ä‘êÔ+X¯eTT düeTj·÷ìï Ä<ë #˚dæ eT]j·TT Ks¡TÃ ‘·≈£îÿe.
3. Á|ü‹#·j·Tq+ ˝À uÛ≤>∑+
4. Á|ü‹ dü+e‘·‡sê\≈£î »HêuÛ≤ >∑Dq »s¡T>∑T‘·T+~.
düe÷<ÛëHê\T: 1) ôw&É÷´\T — 2) ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ 3) »HêuÛ≤ 4) |ü~
6.8 |ü<äø√X¯+
1. ÁbÕ<∏$ä Tø£ <ä‘êÔ+X¯+ : n<Û´ä j·Tq+ ø√dü+ XÀ<Û≈ä î£ &ÉT yÓTT<ä{Ï kÕ]>± ùdø£]+∫q <ä‘êÔ+X¯eTTqT
ÁbÕ<∏$ä Tø£ <ä‘êÔ+X¯+ n+<äTs¡T. Ç~ ndü˝q’… <ä‘êÔ+X¯+
2. ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ : ˇø£ dü+düú ˝Ò<ë ˇø£ Áô|y’ ≥˚ T e´øÏÔ Ç<ä es¡øπ ùdø£]+∫ $X‚w¢ +æ ∫q <ä‘êÔ+XÊìï
Á|üdTü Ô >∑D≤+ø£ $#ês¡D˝À ñ|üj÷Ó –ùdÔ <ëìì ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ n+{≤s¡T. á <ä‘êÔ+XÊìï Ä]Δø£
düsπ «\T, ã&Ó{® Ÿ ìy˚~ø£\T, ôdq‡dt ìy˚~ø£\T e+{Ï yê{Ï qT+∫ ùdø£]kÕÔsT¡ .
3. »HêuÛ≤ |ü<‹Δä : ˇø£ XÀ<Ûqä ≈£î dü+ã+~Û+∫ ñqï nìï n+XÊ\ìï+{Ï˙ ˝…øÿ£ ˝ÀøÏ rdüTø√e&Üìï
»HêuÛ≤ |ü<‹›ä n+{≤s¡T.
4. Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä : dü$Twæº eT÷\ø±\ yÓTT‘·+Ô qT+∫ Á|ü‹#·jT· HêìøÏ ø±e\dæq eT÷\ø±\qT
ùdø£]+#·T ˝Ò<ë m+|æø£ #˚ùd |ü<‹Δä ì Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä n+{≤s¡T. á |ü<‹Δä Á|üø±s¡+ »HêuÛ≤˝Àì
ø=ìï n+XÊ\qT e÷Á‘·yT˚ ˝…øÿ£ ˝ÀøÏ rdüT≈£î+{≤+.
106
5. j·÷<äè∫ÛÃ¤ø£ Á|ü‹#·j·Tq |ü<äΔ‹ : yÓTT‘·+Ô »Hêu≤ qT+∫, Á|ü‹#·jT· q j·T÷ì≥¢qT m+|æø£ #˚ùd
$<Ûëq+˝À Á|ü‹j·T÷ì{Ÿ≈î£ m+|æø£ ø±e&ÜìøÏ neø±XÊ\T düe÷q+>± ñ+&Ü* á ìj·Te÷H˚ï
bÕ{Ï+#˚ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä ì j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q |ü<‹Δä n+{≤s¡T.
6. Äj·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· |ü<‹Δä : á |ü<‹Δä ˝À yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤˝À Á|ü‹#·jT· q j·T÷ì≥¢ m+|æø˝£ À
düe÷q neø±X¯\T+&Ée⁄. Á|ü‹#·jT· q m+|æø£ |ü]XÀ<Û≈ä î£ ì jÓTTø£ÿ $#·øDå£ ≈£î ˝Àã&ç ñ+≥T+~. á
|ü<äΔ‹˝À |ü]XÀ<Ûä≈£î&ÉT rs¡TŒ Á|ü‹#·j·Tq+, kÂ\uÛÑ´+ Á|ü‹#·j·Tq m+|æø£˝À eTTKýÓTÆq bÕÁ‘·
eVæ≤kÕÔ&ÉT.
6.9 #·<eä <ä–q |ü⁄düøÔ ±\T

1. Gupta. S.P: Statistical Methods, Sultan Chand &Company, New Delhi.
2. Gupta. S.C.: Fundamentals of Statistics Himalaya Publishing House, Bombay.
107
K+&É+` III
≈π +Á<ä kÕúq|ü⁄ ø=\‘·\T eT]j·TT $düsÔ D¡ e÷Hê\T
bÂq'|ü⁄q´|ü⁄ $uÛ≤»q|ü⁄ $$<Ûä \ø£åD≤\qT |ü\T dü+U≤´‘·àø£ e÷Hê\ <ë«sê ìsê›]+#˚
dü+U≤´‘·à|üsy¡ TÓ qÆ $X‚w¢ Dü jÓTTø£ÿ \ø£Då +. áK+&çø,£ uÛ≤>∑+- 7 eT]j·TT uÛ≤>∑+- 8\qT ø£*– ñ+~.
7euÛ≤>∑+ $$<Ûä s¡ø±\ π≈+Á<äkÕúq|ü⁄ ø=\‘·˝…’q n+ø£eT<ÛäéTeTT, eT<Ûä´>∑‘·eTT eT]j·TT ãVüQfi¯ø£+\qT
‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. $düÔs¡De÷Hê\T: yê´|æÔ, e÷<Ûä´$Tø£$#·\qeTT, ÁbÕe÷DÏø£ $#·\qeTT eT]j·TT
$#·sD¡ >∑TDø£eTT\qT 8euÛ≤>∑+˝À |ü]o*+#·Hq’Ó ~.
á K+&çø˝£ À á ÁøÏ+~ uÛ≤>±\T ø£\e⁄:
uÛ≤>∑+- 7 : ≈π +Á<ä kÕúq|ü⁄ ø=\‘·\T
uÛ≤>∑+- 8 : $düsÔ D¡ e÷Hê\T
108
uÛ≤>∑+-7 : øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄ ø=\‘·\T (MEASURES OF CENTRAL TENDENCY)
$wüjT· dü÷∫ø£
7.0 \øå±´\T
7.1 |ü]#·j·T+
7.2 eT+∫ dü>≥∑ T ≈£î+&Ée\dæq \ø£Då ≤\T
7.3 n+ø£eT<ÛäéTeTT
7.4 uÛ≤]‘· n+ø£eT<ÛäéTeTT
7.5 >∑TDeT<ÛäéTeTT
7.5.1 >∑TDeT<Û´ä eT Á|üj÷Ó »Hê\T eT]j·TT ˝ÀbÕ\T
7.6 Vü≤s¡eT<ÛäéTeTT
7.6.1 Vü≤s¡eT<Û´ä eT Á|üj÷Ó »Hê\T eT]j·TT ˝ÀbÕ\T
7.7 eT<Ûä´>∑‘·+
7.7.1 eT<Ûä´>∑‘·+ Á|üjÓ÷»Hê\T eT]j·TT ˝ÀbÕ\T
7.8 ãVüQfi¯ø£eTT
7.8.1 ãVüQfi¯ø£eTT Á|üjÓ÷»Hê\T eT]j·TT ˝ÀbÕ\T
7.9 kÕsê+X¯+
7.12 |ü<äø√X¯+
7.0 \øå±´\T
>∑D≤+ø£ $X‚w¢ Dü jÓTTø£ÿ eTTKýÓTqÆ \øå±´\˝À ˇø£{Ï bÂq'|ü⁄q´ $uÛ»Ñ q+ jÓTTø£ÿ kÕ«uÛ≤$ø£
\ø£Då ≤\qT $e]+#˚ $$<Ûä dü+U≤´ #·s´¡ \qT ìs¡sí TT+#·&+É . n≥Te+{Ï ø=\‘·\˝À yÓTT<ä{~Ï dü>≥∑ T.
øπ +Á<äkÕúq|ü⁄ ø=\‘·\ jÓTTø£ÿ #·s´¡ \T ÁøÏ+~ yê{Ï˝À $e]+#·ã&Ü¶sTT. j·T÷ì{Ÿ #·~$q ‘·sT¡ yê‘·, MTs¡T
M{Ïì #˚jT· >∑\s¡T.
● øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄ ø=\‘·\T jÓTTø£ÿ $_Ûqï #·s´¡ \qT ns¡+ú #˚dTü ø=+&ç.
● n+ø£eT<Û´ä eTeTT, eT<Û´ä >∑‘+· , ãVüQfi¯ø+£ , >∑TDeT<Û´ä eT+, Vü≤s¡ eT<Û´ä eTeTT\ jÓTTø£ÿ ˝…øÿÏ +|ü⁄ eT]j·TT
Á|üj÷Ó »Hê\T eT]j·TT ˝ÀbÕ\T
109
● n+ø£eT<Û´ä eTeTT \ø£Då ≤\qT ‘Ó\TdüTø√e&É+.
7.1 |ü]#·j·T+
dü>≥∑ T\T nH˚$ s¬ +&ÉT $|òØü ‘· |ü]o\q\ eT<Û´ä ñ+&˚ $\ø£Då $\Te\T (nq>± |ü+|æDÏ jÓTTø£ÿ
n‹∫qï eT]j·TT n‹ô|<ä› |ü]o\q\T) |ü+|æDÏ jÓTTø£ÿ øπ +Á<äu≤Û >∑eTT˝Àì $\Te\ @ø±Á>∑‘· |ü]o\q\
<Û√s¡DìÏ >∑T]+∫ eTq≈£î ˇø£ Ä˝À#·qqT ø£*Œ+#·≥+ »]–+~. |ü+|æDÏ jÓTTø£ÿ øπ +Á<ä uÛ≤>±ìøÏ düMT|ü+˝Àì
düìïVæ≤‘·yTÓ qÆ >∑T+|ü⁄\ |ü]o\q\ <Û√s¡DHÏ ˚ øπ +Á<ä <Û√s¡DÏ nì n+{≤s¡T. dü>≥∑ T Ç∫Ãq <ä‘êÔ+X¯eTT jÓTTø£ÿ
n‘·´+‘· ÁbÕ‹ì<Û´ä $\Te. dü>≥∑ T uÛ≤eqqT >∑T]+∫ >∑D≤+ø£ XÊgE„\T $$<Ûä s¡ø±\T>± ìs¡«∫+#ês¡T.
Áø£yéT eT]j·TT dæà‘Y ªªdü>∑≥TqT ø=ìïkÕs¡T¢ πø+Á<ä <Û√s¡DÏ jÓTTø£ÿ ø=\‘· nì |æ\TkÕÔs¡T. m+<äTø£+fÒ
$uÛÑ»q+ jÓTTø£ÿ e´øÏÔ>∑‘· $\Te\T kÕ<Ûës¡D+>± <ëì #·T≥Tº düìïVæ≤‘· >∑T+|ü⁄ ne⁄‘êsTT nsTT‘˚ n|ü&ÉT
dü>∑≥T\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT, nsTT‘˚ ø√ìï s¡ø±\ <ä‘êÔ+XÊìøÏ ‘·≈£îÿe ˝Ò<ë πø+Á<ä<Û√s¡DÏ ñ+&É<äTμμ.
Áø±πø‡≥Hé eT]j·TT ø±&ÉHμé μ <ä‘êÔ+X¯ yê´|æøÔ ˝Ï Àã&ç ñqï≥Te+{Ï ˇπø $\Te dü>≥∑ T $\Te, yÓTT‘·+Ô ÁX‚DT\˝À
ñqï≥Te+{Ï $\Te\≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤düT+Ô ~. ø±ã{Ïº yÓTT‘·+Ô <ä‘êÔ+X¯+˝À @<√ ˇø£ dü>≥∑ T $\Te Ç<˚
ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄ $\Te>± |æ\Teã&ÉT‘·T+~.μμ
dü>≥∑ TqT nH˚ø£ s¡ø±\T>± ìs¡«∫+#·e#·TÃ, düs«¡ kÕ<Ûës¡D+>± n+ø£eT<Û´ä eT+, >∑TDeT<Û´ä eTeTT, Vü≤s¡
eT<Û´ä eTeTT, eT<Û´ä >∑‘e· TT eT]j·TT ãVüQfi¯øe£ TT jÓTTø£ÿ Á|üj÷Ó »Hê\T eT]j·TT ˝ÀbÕ\qT, yê{Ï jÓTTø£ÿ
<ä‘êÔ+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄ ø=\‘·\ jÓTTø£ÿ Á|ü‘êé÷ïj·T #·s´¡ \T>± $uÛõÑ +#·ã&Ü¶sTT. n$
m) >∑DÏrj·T dü>∑≥T\T :
1) n+ø£eT<ÛäéTeTT (AM) 2) >∑TDeT<ÛäéTeTT (GM) eT]j·TT 3) Vü≤s¡eT<ÛäéTeTT (HM)
_) kÕúq ìs¡jí T· dü>≥∑ T\T
1) eT<Ûä´>∑‘·eTT eT]j·TT 2) ãVüQfi¯ø£eTT
7.2 eT+∫ dü>≥∑ T≈£î+&Ée\dæq \ø£Då ≤\T ˝Ò<ë øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄ ø=\‘·\T
j·TT˝Ò (Yule) Á|üø±s¡+ Ä<äsÙ¡ dü>≥∑ T‘√ á ÁøÏ+~ nedüsê\T dü+‘·è|æÔ #Ó+<äe\dæq$. n$.
1) ìs¡«#·q+ düŒwü+º >± eT]j·TT ìdü‡+<˚V≤ü +>± ñ+&Ü*.
2) dü>∑≥TqT ns¡ú+ #˚düTø=e&É+ düT\uÛÑ+ eT]j·TT ˝…øÏÿ+#·&É+ düT\uÛÑ+.
3) ;»>∑D‘Ï · ñ|üj÷Ó >±ìøÏ nqTyÓq’ ~>± ñ+&Ü*. >∑D‘Ï · ˝…øÿÏ +|ü⁄≈£î ≈£L&Ü nqTyÓq’ ~>±qT ñ+&Ü*.
4) Ç~ <ä‘êÔ+X¯+˝Àì Ç∫Ãq nìï n+XÊ\ jÓTTø£ÿ kÕ<Ûës¡D Á|ü‹ì~Û $\Te>± ñ+&Ü*.
5) Ç~ $|üØ‘· $\Te‘√ Á|üu≤Û $‘·+ ø±≈£L&É<Tä .
6) Ç~ Á|ü‹#·jT· Hê\ e÷s¡TŒ\≈£î Á|üu≤Û $‘·+ ø±≈£L&É<Tä .
110
7.3 n+ø£eT<Û´ä eTeTT (Arithmetic Mean):
i) e´øÏÔ>∑‘· ÁX‚DT\T (Individual Series):
m. Á|ü‘·´ø£å |ü<äΔ‹ : sêX¯ó\ yÓTT‘êÔìï, sêX¯ó\ dü+K´‘√ uÛ≤–+#·>± e#˚Ã <ëìì n+ø£eT<Û´ä eTeTT nì
n+{≤s¡T. kÕ+πø‹ø£+>± #·÷|æ‘˚ #·\Hê\qT X , X , ....... X \qT #·\Hê\ dü+K´qT ªªNμμ>±qT,
1 2 n
n+ø£eT<Û´ä e÷ìï ªª X μμ (X u≤sY) nì uÛ≤$+#ê*.

sêX¯ó\ yÓTT‘·Ô+
n+ø£eT<ÛäéTeTT ( X ) R
sêX¯ó\ dü+K´
X1 + X 2 + X3 + ....X n ∑ X
∴X = =
N N
Çø£ÿ&É : X R n+ø£eT<ÛäéTeTT, Σx R $$<Ûä n+XÊ\ $\Te\ dü+ø£\q+ / sêX¯ó\ yÓTT‘·+Ô

N R n+XÊ\ dü+K´ / sêX¯ó\ dü+K´
7.1 ñ<ëVü≤s¡D
#·˝≤+ø£\ $\Te\T 8, 9, 10, 11, 12, 14 nsTTq≥¢sTT‘˚ yê{Ï n+ø£eT<Û´ä eTeTTqT ø£qT>=qTeTT.
8 + 9 + 10 + 11 + 12 + 14 64
X R = = 10.67
6 6
∴ n+ø£eT<Û´ä eT+ ( X ) R 10.67.

_) <ä>∑Zs¡ |ü<ä›‹ (Short-cut Method) :
<ä‘êÔ+X¯eTT˝À m≈£îÿe n+XÊ\Tqï|ü&ÉT n+ø£eT<ÛäéT >∑Dq ø√dü+ <ä>∑Zs¡ |ü<ä›‹ ˝Ò<ë |üs√ø£å
|ü<ä›‹ (Indirect Method)qT ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. Bìì ÁøÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê ‘Ó*|üe#·TÃ.
∑ dx
X=A+
N
Çø£ÿ&É,
X R n+ø£eT<ÛäéTeTT, A R }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+,
Σ dx R $#·\Hê\ dü+ø£\q+ yÓTT‘·+
Ô , N R n+XÊ\ dü+K´
7.2 ñ<ëVü≤s¡D
ˇø£ Á>±eT+˝À >∑\ ø=ìï ≈£î≥T+u≤\ HÓ\dü] Ä<ëj·TeTT\T Çe«ã&çq$.
<ëìøÏ n+ø£eT<Û´ä e÷ìï >∑Dq #˚jT· +&ç.
≈£î≥T+u≤\T A B C D E F G H I J
Ä<ëj·T+ 90 75 60 100 125 50 80 120 500 400

111
kÕ<Ûäq:
}Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+ (A) R 150
≈£î≥T+u≤\T Ä<ëj·T+ dx(X-A)
A 90 -60
B 75 -75
C 60 -90
D 100 -50
E 125 -25 ∑ dx
X=A+
F 50 -100 N
G 80 -70 A = 150, Σdx = 100, N = 10
H 120 -30
100
I 500 350 X = 150 + → 150 + 10
10
J 400 250
X = Rs. 160
N=10 Σdx = 100
ii. $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T (Discrete Series):

m) Á|ü‘·´ø£å |ü<ä›‹: á |ü<‹›ä ˝À#·\Hê\ $\Te\≈£î dü+ã+~Û+∫q bÂq'|ü⁄Hê´\ <ë«sê n+ø£eT<äé÷ìï
>∑Dq #˚jT· e#·TÃ eT]j·TT #·\Hê\ $\Te\qT yê{Ï nqTs¡÷|ü bÂq'|ü⁄q´+‘√ >∑TDÏùdÔ e∫Ãq
\u≤Δ\ dü+ø£\Hêìï yÓTT‘·+Ô bÂq'|ü⁄q´+‘√ uÛ≤–kÕÔsT¡ . n+ø£eT<Û´ä eT+ jÓTTø£ÿ dü÷Á‘·+.
∑fX
X=
N
Çø£ÿ&É,
f R bÂq'|ü⁄q´+, X R #·\Hê\T, N R yÓTT‘·+Ô #·\Hê\ dü+K´
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.3:
ÁøÏ+~ <ä‘êÔ+X¯eTTq≈£î n+ø£eT<ÛäéTeTTqT ø£qT>=qTeTT.
e÷s¡Tÿ\T 10 20 30 40 50 60
$<ë´s¡T\Δ dü+K´ 5 15 25 20 10 5
kÕ<Ûäq: e÷s¡Tÿ\qT ªªxμμ nqTø=ì, $<ë´s¡T\Δ dü+K´qT ªfμ, nqTø=ìq

e÷s¡Tÿ\T (X) $<ë´s¡T\Δ dü+K´ (f ) fx
10 5 50
20 15 300
30 25 750
40 20 800
50 10 500
60 5 300
112 N = 80 Σ f X = 2700
∑ f X 2700
X= = = 33.75
N 80
ø±e⁄q dü>≥∑ T ‘·s>¡ ‹∑ e÷s¡Tÿ\T 33.75
_) <ä>∑Zs¡ |ü<ä›‹ ˝Ò<ë |üs=ø£å |ü<äΔ‹: n+ø£eT<Ûäé÷ìï <ä>∑Zs¡ |ü<ä›‹ ˝Ò<ë |üs√ø£å |ü<ä›‹ <ë«sê >∑Dq
#˚jT· T≥≈£î á ÁøÏ+~ dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
∑ fdx
X=A+
N
Çø£ÿ&É,
ΣfdxR}Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eTeTT qT+&ç rdüT≈£îqï $#·\Hê\qT bÂq'|ü⁄qéTT\‘√ >∑TDÏ+#·>±
e∫Ãq \u≤Δ\ yÓTT‘·eÔ TT
AR }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eTeTT, N R bÂq'|ü⁄qéTT\ yÓTT‘·Ô+
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.3
øÏ+~ <ä‘êÔ+X¯eTTq≈£î n+ø£ eT<ÛäéTeTTqT ø£qT>=qTeTT.
e÷s¡Tÿ\T 10 20 30 40 50 60
$<ë´s¡T\Δ dü+K´ 5 15 25 20 10 5
kÕ<Ûäq: }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eTeTT (A) R 40 nqTø=+<ëeTT.

e÷s¡Tÿ\T $<ë´s¡TΔ\ X-40 fdx dx' fdx'
(X) dü+K´ (f ) dx =(X-A) →10)
(dx/C→
10 5 -36 -150 -3.0 -15
20 15 -20 -300 -2.0 -30
30 25 -10 -250 -1.0 -25
40 20 0 0 0 0
50 10 10 100 1 10
60 5 20 100 2 10
N = 80 Σfdx = –500 Σfdx' = –50
∑ fdx −500
X =A+ = 40 + = 40 − 6.25 = 33.75
N 80
A = 40, Σfdx = –500 N = 80.
dæ) k˛bÕq $#·\Hê\ |ü<‹Δä (Step – Deviation Method:)

∑ fdx'
X =A+ ×C Çø£ÿ&É C R düe÷q \ø£qå eTT / ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·se¡ TT
N
A = 40, Σfdx = –50 N = 80, C = 10
113
−50
X = 40 + ×10 = 40 + ( −6.25 ) = 40 − 6.25 = 33.75
80
iii. n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T (Continuous series):
m) Á|ü‘·´ø£å |ü<äΔ‹ (Direct Method:)

Á|ü‘·´ø£å |ü<ä›‹˝À n+ø£eT<ÛäéTeTTqT >∑Dq #˚j·TT≥≈£î á dü÷Á‘·+qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
∑ fm
X=
N
Çø£ÿ&É,
mR$$<Ûä ‘·s>¡ ‘∑ T· \ eT<Û´ä _+<äTe⁄ (m>∑Te ne~Û G ~>∑Te ne~Û / 2)
Σfm R eT<Ûä´ _+<ÛäTe⁄\qT (Mid point) \qT nqTs¡÷|ü ‘·s> ¡ ‘∑ T· \ jÓTTø£ÿ bÂq'|ü⁄Hê´\‘√
>∑TDÏ+#·>± e∫Ãq \u≤Δ\ yÓTT‘·+Ô
N R yÓTT‘·+
Ô bÂq'|ü⁄q´+
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.4 :
ÁøÏ+~ <ä‘êÔ+X¯eTTq≈£î n+ø£eT<ÛäéTeTTqT ø£qT>=qTeTT.
u§>∑TZ >∑ì |üìyê] HÓ\dü] y˚‘H· ê\T 0-10 10-20 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80 80-90
|üìyê] dü+K´ 1 4 10 22 30 35 10 7 1
kÕ<Ûäq:
HÓ\dü] y˚‘q· + (X) |üìyê] dü+K´ (f) eT<Ûä´$\Te (m) fm
0-10 1 5 5
10-20 4 15 60
20-30 10 25 250
30-40 22 35 770
40-50 30 45 1350
50-60 35 55 1925
60-70 10 65 650
70-80 7 75 525
80-90 1 85 85
N = 120 Σfm = 5620
∑ fm 5620
X= = = 46.83
N 120
114
_) <ä>∑Zs¡ |ü<ä›‹ ˝Ò<ë |üs√ø£å |ü<ä›‹:
∑ fdx
dü÷Á‘·+ : X=A+
N
Çø£ÿ&É
A R }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eTeTT, d R }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+&ç ‘·s>
¡ ‹∑ eT<Û´ä
_+<äTe⁄ $#·\Hê\T, i.e. (m-A); N R yÓTT‘·+Ô bÂq'|ü⁄Hê´\T
kÕ<Ûäq: }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eTeTT (A) R 45 rdüT≈£î+<ëeTT.
HÓ\dü] |üìyê] eT<Ûä´ dx dx' fdx'
y˚‘q· + (X) dü+K´ (f) $\Te (m) (m-A) fdx →10)
(dx/C→
0-10 1 5 -40 -40 -4 -4
10-20 4 15 -30 -120 -3 -12
20-30 10 25 -20 -200 -2 -20
30-40 22 35 -10 -220 -1 -22
40-50 30 45 0 30 0 0
50-60 35 55 10 350 1 35
60-70 10 65 20 200 2 20
70-80 7 75 30 210 3 21
80-90 1 85 40 40 4 4
N = 120 Σfdx=220 Σfdx'=22
∑ fdx
X=A+
N
A = 45, Σfdx = 220, N = 120
220
X = 45 + = 45 + 1.83 = 46.83
120
dæ) k˛bÕq $#·\Hê\ |ü<‹Δä (Step – Deviation Method):

∑ fdx'
X =A+ ×C Çø£ÿ&É C R ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·s+¡ (class interval)
N
11
22
X = 45 + ×10 = 45 + 1.83 = 46.83
12 0
6
115
7.3.1 n+ø£eT<ÛäéTeTT jÓTTø£ÿ Á|üjÓ÷»Hê\T
m) n+ø£eT<ÛäéTeTT jÓTTø£ÿ Á|üjÓ÷»Hê\T
1. n+ø£eT<ÛäéTeTT jÓTTø£ÿ ìs¡«#·q+ düŒwüºyÓTÆq eT]j·TT K∫Ã‘·+>± ñ+≥T+~.
2. n+ø£eT<ÛäéTeTTqT ˝…øÏÿ+#·≥+ eT]j·TT ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ #ê˝≤ düT\uÛÑeTT.
3. nH˚ø£ s¡ø±˝…q’ Ç‘·s¡ >∑D≤+ø£ ø√\e÷Hê\≈£î Ç~ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
4. n+ø£eT<äéTeTT nìï dü>∑≥T\˝À ø£Hêï Á|ü‹#·j·Tq e÷s¡TŒ\ô|’ ‘·≈£îÿe Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ædüTÔ+~.
_) ˝ÀbÕ\T
1. Ç~ n+‘·´ $\Te\ô|’ m≈£îÿe Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº ‘·|ü&ÉT |òü*‘ê\T yÓ\Te&ÉT‘êsTT.
nkÕ<Ûës¡D n+XÊ\ $\Te á dü>≥∑ T $\TeqT Áù|sπ |ækÕÔsTT.
2. |ü]o\q <ë«sê Bìì ìs¡sí TT+|ü˝eÒ TT sπ K ∫Á‘·+ |ü<‹›ä <ë«sê >∑T]Ô+#·˝eÒ TT.
3. @<ÓH’ ê ˇø£ n+X¯|⁄ü $\Te ˝Òøb£ ˛sTTHê ˝Ò<ë ø£ì|æ+#·øb£ ˛sTTq Bìì ˝…øÿÏ +#·≥+ »s¡><∑ Tä .
4. n+ø£eT<Û´ä eTeTT jÓTTø£ÿ $\Te <ä‘êÔ+X¯+˝À ˝Òq≥Te+{Ï $\Te ≈£L&Ü ø±e#·TÃqT ø±ã{Ïº Ç~ ˇø£
ø£èÁ‹eT dü>∑≥T.
7.4 uÛ≤]‘· n+ø£ eT<Û´ä eTeTT (Weighted Arithmetic Mean)

n+ø£eT<ÛäéTeTT jÓTTø£ÿ |ü]$T‘·T\T @$T≥+fÒ Ç~ ÁX‚DÏ˝Àì nìï n+XÊ\≈£î düe÷qyÓTÆq
ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüT+Ô ~. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À, uÛ<Ò ë‘·àø£ n+XÊ\ kÕù|ø£å ÁbÕeTTU≤´‘· ˇπø˝≤ ñ+&É<Tä . n+<äTe\q
yπ̊s«s¡T n+XÊ\ kÕù|øÏøå £ ÁbÕeTTU≤´ìï >∑T]Ô+∫ uÛ≤]‘· n+ø£eT<Û´ä eTe÷ìï >∑Dq #˚j÷· *. ªªuÛ≤yê\Tμμ
(weight) nH˚ |ü<+ä ÁbÕeTTK´‘·qT dü÷∫düT+Ô ~. Bìì kÕ+πø‹ø£+>± #ÓbÕŒ\+fÒ
∑ Wx
Xw =
∑W
Çø£ÿ&É,
Xw R uÛ≤]‘· n+ø£eT<ÛäéTeTT
XR #·\Hê\ $\Te\T i.e. X , X , ........ X
1 2 n
W R #·\Hê\ uÛ≤sê\T i.e., W , W ...... W

1 2 n
˝…øÿÏ +#˚ <äXÊ\T

1. uÛ≤s¡eTT\qT #·\Hê\ X ‘√ >∑TDÏ+∫ Ä yÓTT‘·ÔeTT i.e. ΣWx
2. yÓTT‘·ÔeTTqT, uÛ≤s¡eTT\ yÓTT‘·ÔeTT‘√ uÛ≤–+#·≥+ i.e., ΣW
116
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.5:
øÏ+~ <ä‘êÔ+X¯eTTq≈£î uÛ≤]‘· n+ø£eT<ÛäéTeTTqT ø£qT>=qTeTT.
s√Eyê] y˚‘H· ê\T (s¡÷ˆˆ) 40 32 15
|üìyê] dü+K´ 20 15 5
kÕ<Ûäq:
s√Eyê] y˚‘q· + (s¡÷ˆˆ) (X) |üìyê] dü+K´ (W) WX
40 20 800
32 15 480
15 5 75
ΣW=40 ΣWX = 1355
∑ Wx 1355
XW = = = 33.88
∑W 40
uÛ≤]‘· n+ø£eT<ÛäéTeTT düeTdü´\˝À Á|ü‘˚´ø£+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
1. dü÷∫ dü+U≤´\ ìsêàD≤ìøÏ #ê˝≤ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
2. »qHê\ sπ ≥T eT]j·TT eTs¡D≤\ sπ ≥TqT >∑Dq #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
7.5 >∑TDeT<Û´ä eTeTT (Geometric Mean (GM))

>∑TDeT<ÛäéTeTT jÓTTø£ÿ kÕqT≈£L\ dü+K´\ dü>∑≥T X1 , X 2 , X 3 ........X n jÓTTø£ÿ N e eT÷˝≤\
dü+K´\ yÓTT‘·+Ô . Çø£ÿ&É ªNμ nH˚~ n+XÊ\ yÓTT‘·+Ô .
1. e´øÏÔ>∑‘· ÁX‚DT\T (Individual Series)
>∑TDeT<ÛäéTeTTqT ˝…øÏÿ+#·T≥≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ dü÷Á‘·+.
1
GM = n X1 X 2 X 3 ........X n = ( X1 X 2 X 3 ........X n ) n
ÁX‚DT\˝À eT÷&ÉT n+XÊ˝…’q 3, 6 eT]j·TT 12 ñqï≥¢sTT‘˚ |òüTqeT÷\+ (cubic root)qT

ø£qT>=qe#·TÃ.
GM = 3 3 × 6 × 12 = 3 216 = 6
<ä‘êÔ+X¯eTT˝À n+XÊ\ dü+K´ m≈£îÿe>± ñ+fÒ n|ü&ÉT n e eT÷˝≤ìï >∑Dq #˚jT· ≥+ #ê˝≤
ø£w+ºü . n≥Te+{Ï dü+<äsê“¤\˝À >∑TDeT<Û´ä e÷ìï ˝…øÿÏ +#·{≤ìøÏ dü+es¡eZ ÷Hêìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
117
>∑TDeT<ÛäéT+ [GM] = Antilog ⎡ Σ log X ⎤
⎢ N ⎥
⎣ ⎦
~>∑Te <ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì |ü]e÷D≤ìøÏ >∑TDeT<ÛäéTeTTqT >∑Dq #˚j·T+&ç.
|ü]e÷D+ : 2000 200 20 12 8 0.8
kÕ<Ûäq:
|ü]e÷D+ (X) log X
2000 3.3010
200 2.3010
20 1.3010
12 1.0792
8 1.9031
0.8 1.9031
N=6 Σlog X 8.7884
⎡ Σ log X ⎤
>∑TD eT<ÛäéT+ [G.M]. = Anti log ⎢ N ⎥
⎣ ⎦
Σlog X = 8.7884, N=6
⎡ 8.7884 ⎤
= Anti log ⎢ ⎥
⎣ 6 ⎦
= Anti log [1.4647]
∴ >∑TD eT<ÛäéT+ = 29.16
2. $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T (Discrete Series )

>∑TDeT<Û´ä e÷ìï $∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À >∑Dq #˚jT· T≥≈£î ~>∑Te dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
⎡ Σf log X ⎤
>∑TDeT<ÛäéTeTT [GM] = Anti log ⎢
⎣ N ⎥
⎦
Çø£ÿ&É,
fR bÂq'|ü⁄q´+, XR n+XÊ\ $\Te, N R bÂq'|ü⁄q´+ yÓTT‘·+Ô
118
<äXÊ\T
1. Á|ü‹ n+XÊìøÏ dü+es¡eZ ÷qeTT (logarithms)qT ø£qT>=Hê* (log X )
2. Á|ü‹ n+X¯|⁄ü dü+es¡eZ ÷Hêìï <ëì bÂq'|ü⁄qéTT‘√ >∑TDÏ+#·≥+ (Σ f log X)
3. Σf log X qT bÂq'|ü⁄qéTT\ yÓTT‘·+
Ô (N)‘√ uÛ≤–+∫, Ä˝≤ e∫Ãq $\Te≈£î Á|ü‹ dü+es¡eZ ÷q+
(Antilog)qT ø£qT>=qe˝…qT. n|ü&˚ >∑TDeT<Û´ä eT+ $\Te edüT+Ô ~. i.e. Σf log X
N
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.7:
ÁøÏ+~ <ä‘êÔ+XÊeTTq≈£î >∑TDeT<ÛäéTeTTqT ø£qT>=q+&ç.
e÷s¡Tÿ\T (X) 10 20 30 40 50 60
$<ë´s¡T\Δ dü+K´ (f) 15 18 22 16 12 7
kÕ<Ûäq:
e÷s¡Tÿ\T (X) $<ë´s¡T\Δ dü+K´ (f) log X f log X
10 15 1.000 15.0000
20 18 1.3010 23.0418
30 22 1.4771 32.4962
40 16 1.6021 25.6336
50 12 1.6990 20.3880
60 7 1.7782 12.4474
N=90 Σ f log X = 129.3882
⎡ ∑ f log X ⎤
>∑TDeT<ÛäéTeTT [GM] = Antilog ⎢ ⎥
⎣ N ⎦
⎡129.3882 ⎤
GM = Antilog ⎢
⎣ 90 ⎥⎦
= Antilog [1.4376]
∴ >∑TDeT<ÛäéT+ = 27.39
3. n$∫ÛÃqï ÁX‚DT\T (Continuous Series)
⎡ ∑ f log m ⎤
>∑TDeT<ÛäéT+ [GM] = Antilog ⎢
⎣ N ⎥
⎦
m R ‘·s¡>∑‹ n+‘·s¡+ jÓTTø£ÿ eT<Ûä´ $\Te (mid – value)
119
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.8:
ÁøÏ+~ <ä‘êÔ+X¯eTTq≈£î >∑TDe÷<ÛäéTeTTqT ø£qT>=qTeTT.
ãs¡Te⁄\T (X) 100-110 110-120 120-130 130-140 140-150 150-160
e´≈£î\Ô dü+K´ 12 18 25 22 18 10
kÕ<Ûäq:
ãs¡Te⁄\T e´≈£îÔ\ dü+K´ (f) eT<ä´$\Te (m) log m f log m
100-110 12 105 2.0212 24.2544
110-120 18 115 2.0607 34.0926
120-130 25 125 2.0969 52.4225
130-140 22 135 2.1303 46.8666
140-150 18 145 2.1614 38.9052
150-160 10 155 2.1903 21.9033
N=105 Σf log m = 218.4446
⎡ ∑ f log m ⎤
>∑TDeT<ÛäéTeTT [GM] =Antilog ⎢ ⎥
⎣ N ⎦
⎡ 218.4446 ⎤
=Antilog ⎢ ⎥
⎣ 105 ⎦
= Anti log [2.08042]
= 120.34
7.4.1 >∑TDeT<ÛäéT ` Á|üjÓ÷»Hê\T eT]j·TT ˝ÀbÕ\T

m) Á|üjÓ÷»Hê\T
1) Ç~ ÁX‚DT\˝Àì nìï Ä+XÊ\ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
2) ˇπø <ä‘êÔ+X¯+˝Àì ¬s+&ÉT >∑TDeT<ÛäéTeTT\T ñ+&É≈£L&É<äT nì Ç~ ìs¡ísTTdüTÔ+~.
3) Ç~ Á|ü‹#·jT· q e÷s¡TŒ\≈£î n+‘·>± Á|üu≤Û $‘·+ ø±<äT.
4) n+ø£eT<ÛäéTeTTe˝… Ç~ ‘·<äT|ü] >∑TDÏ‘· dæ<ëΔ+‘· ˝…øÏÿ+|ü⁄\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
_) ˝ÀbÕ\T
1) Bìì ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ eT]j·TT ˝…øÿÏ +#·≥+ n+‘· düT\uÛ+Ñ ø±<äT
2) Bìì ÁX‚DT\˝Àì @<ÓH’ ê ˇø£ kÕqT≈£L\ $\Te\≈£î e÷Á‘·yT˚ ìs¡sí TT+#·ã&ÉT‘·T+~. düTqï ø√dü+
eT]j·TT Á|ü‹≈£L\ $\Te\ ø√dü+ ø±<äT.
3) Ç~ ô|<ä› $\Te\ø£+fÒ ∫qï $\Te\≈£î m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘· ÇdüT+Ô ~.
120
7.6 Vü≤s¡eT<Û´ä eTeTT (Harmonic Mean - HM)
$#·\Hê\ yÓTT‘·+Ô dü+K´qT (N) $#·\Hê\ e⁄´Á‘·ÿe÷\ dü+ø£\q+‘√ uÛ≤–ùdÔ Vü≤s¡eT<Û´ä eT+ edüT+Ô ~.
n+XÊ\ yÓTT‘·+Ô dü+K´
Vü≤s¡eT<ÛäéT+ (HM) R
n+XÊ\ e⁄´Á‘·ÿe÷\ dü+ø£\q+
1) e´øÏÔ>∑‘· ÁX‚DT\T (Individual series):
Vü≤s¡eT<Û´ä e÷ìï ˝…øÿÏ +#·&ÜìøÏ á ~>∑Te dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
N n
Vü≤s¡eT<ÛäéT+ (HM) R i.e.
1
⎛ ⎞ 1 1 1
∑⎜ ⎟ + ...... +
⎝X⎠ X1 X 2 Xn
á ~>∑Te n+XÊ\≈£î Vü≤s¡eT<Û´ä e÷ìï ˝…øÿÏ +|ü⁄eTT.
20, 40, 50, 80, 100
kÕ<Ûäq:
1
X
X
20 0.0500
40 0.0250
50 0.0200
80 0.0125
100 0.0100
1
N=5 ∑ = 0.1175
X
N
Vü≤s¡eT<ÛäéT+ [ HM] = 1
∑
X
5
=
0.1175
∴ Vü≤s¡eT<ÛäéT+ (HM) = 42.55

2) $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T (Discrete Series):
Vü≤s¡eT<Û´ä e÷ìï $∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À ˝…øÿÏ +#·T≥≈£î ~>∑Te dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
121
N
Vü≤s¡eT<ÛäéT+ HM =
⎛ f ⎞
∑⎜ ⎟
⎝X⎠
NR yÓTT‘·+Ô bÂq'|ü⁄q´+
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.10
~>∑Te <ä‘êÔ+X¯eTTq≈£î Vü≤s¡eT<ÛäéTeTTqT ø£qT>=qTeTT.
$\Te\T (x) 10 20 30 40 50 60
bÂq'|ü⁄q´+ (f) 5 16 18 12 25 15
kÕ<Ûäq:
$\Te\T bÂq'|ü⁄q´+
(X) (f ) f X
10 5 0.50
20 16 0.80
30 18 0.60
40 12 0.30
50 24 0.48
60 15 0.25
f
N = 90 ∑ = 2.93
X
N 90
Vü≤s¡eT<ÛäéT+ [ HM] = = = 30.72
⎛ f ⎞ 2.93
∑⎜ ⎟
⎝X⎠
3) n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T(Continuous Series):

Vü≤s¡eT<Û´ä eTeTTqT ˝…øÿÏ +∫+#·T≥≈£î ~>∑Te dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
N
Vü≤s¡eT<ÛäéT+ [ HM] = mR eT<Ûä´ $\Te (mid-value)
⎛f⎞
∑⎜ ⎟
⎝ m⎠
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.11
~>∑Te <ä‘êÔ+XÊeTT qT+&ç Vü≤s¡eT<ÛäéTeTTqT ˝…øÏÿ+#·+&ç.
e÷s¡Tÿ\T (X) 0-10 10-20 20-30 30-40 40-50
$<ë´s¡T\Δ dü+K´ (f) 8 10 15 6 2
122
kÕ<Ûäq:
e÷s¡Tÿ\T(X) $<ë´s¡T\Δ dü+K´ (f) eT<Ûä´$\Te (m) f/m
0-10 8 5 1.6000
10-20 10 15 0.6667
20-30 15 25 0.6000
30-40 6 35 0.1714
40-50 2 45 0.0444
f
N=41 ∑ = 3.825
X
N 41
Vü≤s¡eT<ÛäéT+ (HM) = = = 10.72
⎛ f ⎞ 3.825
∑⎜ ⎟
⎝m⎠
Vü≤s¡eT<ÛäéTeTT jÓTTø£ÿ Á|üjÓ÷»Hê\T eT]j·TT ˝ÀbÕ\T

Á|üjÓ÷»Hê\T
1. Ç~ Ç∫Ãq <ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì nìï n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüT≈£î+≥T+~.
2. ø±\+, sπ ≥T¢ e+{Ï düeTdü´\qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ Ç~ düV≤ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~.
3. ‘·<äT|ü] ;»>∑DÏ‘· (Algebraic) Á|ükÕÔeq≈£î dü]b˛‘·T+~.
˝ÀbÕ\T
1. Ç~ ∫qï n+XÊ\≈£î m≈£îÿe uÛ≤sê\qT Çe«&É+ e\¢ Ç~ |ü]$T‘· nqTes¡HÔ êìï ø£*– ñ+≥T+~.
2. n+XÊ\ dü+K´ ô|<ä>› ± / m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT Bìì >∑Dq #ê˝≤ ø£w+ºü ‘√ ≈£L&ÉTø=qï~.
3. Bìì ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ #ê˝≤ ø£w+ºü eT]j·TT Ç~ dü>≥∑ Tq n+‘·>± ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ ø±<äT.
4. ÁX‚DÏ˝À <ÛäHê‘·àø£ eT]j·TT s¡TD≤‘·àø£ n+XÊ\T ñqï|ü&ÉT <ëì $\TeqT ˝…øÏÿ+#·˝ÒeTT ˝Ò<ë ˇø£{Ï
˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe Ä+XÊ\T düTqï nsTTq|ü&ÉT ≈£L&Ü ˝…øÿÏ +#·˝eÒ TT.
dü÷#·q : m) MTs¡T düe÷<ÛëHê\qT ÁøÏ+~ U≤∞ Á|ü<X˚ +¯ ˝À Áyêj·TTeTT.
_) MT düe÷<ÛëHê\qT á uÛ≤>∑+ ∫es¡˝À Ç∫Ãq düe÷<ÛëHê\‘√ b˛\TÃø=qTeTT.
1. >∑TDeT<ÛäéTeTT eT]j·TT Vü≤s¡eT<Ûäé÷\qT ìs¡«∫+#·+&ç.
......................................................................................................
2. n+ø£eT<ÛäéT+ jÓTTø£ÿ Á|üjÓ÷»Hê\T eT]j·TT ˝ÀbÕ\qT $X‚¢wæ+#·+&ç.
......................................................................................................
123
7.7 eT<Û´ä >∑‘+· (Median)
m˝Ÿ.ÄsY. ø±s¡ïsY Á|üø±s¡+ ªªeT<Û´ä >∑‘e· TH˚~ $u≤»q+˝Àì ˇø£ $\Te. Ç~ yÓTT‘·+Ô $uÛ»Ñ Hêìï
s¬ +&ÉT düe÷q uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ düT+Ô ~. ˇø£ uÛ≤>∑+˝Àì $\Te\ìïj·TT eT<Û´ä >∑‘· $\Te ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>±qT
eTs=ø£ uÛ≤>∑+˝Àì $\Te\ìïj·TT eT<Û´ä >∑‘+· ø£+fÒ m≈£îÿe>±qT ñ+{≤sTT.μμ n+<äTe\¢, |ü+|æD° jÓTTø£ÿ nìï
n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü qç n+ø£eT<Û´ä eTeTTq≈£î e´‹πsø£+>±, eT<Û´ä >∑‘+· øπ e\+ ˇø£ kÕúq dü>≥∑ T e÷Á‘·yT˚ .
n+fÒ <ëì $\Te bÂq'|ü⁄q´ |ü+|æD˝° À $\Te <ë«sê ñ+#·ã&çq kÕúq+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
eT<Û´ä >∑‘· kÕúqHêìï ìs¡sí TT+#·&ÜìøÏ n+XÊ\ |ü]e÷DeTTqT ã{Ïº yê{Ïì Äs√Vü≤D Áø£eT+
(Ascending order)˝À>±ì, ˝Ò<ë nes√Vü≤D Áø£eT+ (Descending order) ˝À>±ì neTs¡TÃø=ì ~>∑Te
dü÷Á‘êìï nqTe~+#·e˝…qT.
⎡ N + 1⎤
eT<Ûä´>∑‘·+ R ⎢ 2 ⎥ e. n+X¯eTT jÓTTø£ÿ |ü]e÷D+
⎣ ⎦
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.12:
~>∑Te <ä‘êÔ+X¯eTT qT+&ç eT<Ûä´>∑‘·eTTqT ø£qT>=qTeTT.
120, 170, 100, 170, 180, 220, 160
kÕ<Ûäq:
eTT+<äT>± <ä‘êÔ+X¯eTTqT Äs√Vü≤D Áø£eTeTT˝À neTs¡TÃø√yê*.
Áø£eT dü+K´ n+XÊ\ |ü]e÷D+
1 100
2 110
3 120
4 160
5 170
6 180
7 220
N=7
N +1
eT<Ûä´>∑‘·+ R 2
e. n+X¯|⁄ü |ü]e÷D+
7 +1 8
= = =4 e. n+X¯|⁄ü |ü]e÷D+
2 2
∴ eT<Ûä´>∑‘·+ = 160
124
2) $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T (Discrete Series)
eT<Û´ä >∑‘e· TTqT $∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À ˝…øÿÏ +#·T≥≈£î ÁøÏ+~ <äXÊ\qT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . n$:
<äX\¯ T (Steps)
1. <ä‘êÔ+XÊìï Äs√Vü≤q Áø£eT+˝À >±ì nes√Vü≤D Áø£eT+˝À>±ì neTs¡Ãe˝…qT.
2. dü+∫‘· bÂq'|ü⁄qéTTqT ø£qT>=qe˝…qT.
⎛ N +1⎞
3. ‘·s¡Tyê‘· dü÷Á‘·eTTqT nq«sTT+#·e˝…qT: ⎜ ⎟ e. n+X¯|⁄ü |ü]e÷D+.
⎝ 2 ⎠
⎛ N +1⎞
4. ⎜ ⎟ e. n+X¯eTT dü+∫‘· bÂq'|ü⁄qéTT˝À #·÷&Ée˝…qT, <ëìì #·\sê•˝Àì nqTs¡÷|ü
⎝ 2 ⎠
n+X¯eTT˝Ò eT<Û´ä >∑‘+· nì n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.13
~>∑Te <ä‘êÔ+X¯eTT qT+&ç eT<Ûä´>∑‘·eTTqT >∑Dq #˚j·T+&ç.
wüO ø=\‘· 4.0 4.5 5.0 5.5 6.0 6.5 7.0 7.5 8.0
bÂq'|ü⁄q´+ 10 18 22 25 40 15 10 8 7
kÕ<Ûäq:
wüO ø=\‘· (X) bÂq'|ü⁄q´+ (f) dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+ (cf)
4.0 10 10
4.5 18 28
5.0 22 50
5.5 25 75
6.0 40 115
6.5 15 130
7.0 10 140
7.5 8 148
8.0 7 155
N = 155
⎛ N +1⎞
eT<Ûä´>∑‘·+ R ⎜ ⎟ e. n+e|ü⁄ |ü]e÷D+
⎝ 2 ⎠
155 + 1 156
= = = 78 e. n+X¯|⁄ü |ü]e÷D+
2 2
dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+˝À 78e. n+X¯eTT ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº <ëì ‘·sT¡ yê‘· ô|<ä› dü+K´ nsTTq 115qT
rdüTø=ì n|ü&ÉT <ëì nqTs¡÷|ü (Corresponding) #·˝≤+ø£+ $\Te ª6.0μ nqTq~ eT<Û´ä >∑‘+· ne⁄‘·T+~.
125
3. n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T (Continues Series)
eT<Û´ä >∑‘êìï ~>∑Te dü÷Á‘·+ <ë«sê >∑Dq #˚jT· e#·TÃ.
N
− c. f
eT<Ûä´>∑‘·+ R L+ 2 ×i
f
Çø£ÿ&É:
LR eT<Ûä´>∑‘·yÓTÆq ‘·s¡>∑‹˝À ~>∑Te ne~Û (Lower limit)
c.f R eT<Ûä´>∑‘· ‘·s¡>∑‹ ø£+fÒ eTT+<äT (preceding) ñqï ‘·s>¡ ‹∑ jÓTTø£ÿ dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+
fR eT<Ûä´>∑‘· ‘·s¡>∑‹ jÓTTø£ÿ kÕ<Ûës¡D bÂq'|ü⁄q´+
iR eT<Ûä´>∑‘· ‘·s¡>∑‹ jÓTTø£ÿ n+‘·s¡eTT (class interval)
NR n+XÊ\ dü+K´ (i.e. Σf)
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.14
~>∑Te <ä‘êÔ+X¯eTT˝À |ü⁄s¡Twüß\ eT<Ûä´>∑‘· ej·TdüTqT >∑Dq #˚j·T+&ç.
ej·TdüT‡ 0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90-99
|ü⁄s¡Twüß\T 2756 2124 1617 1481 1621 610 245 67 6 3
kÕ<Ûäq:
ej·TdüT‡ |ü⁄s¡Twüß\T dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+ (c.f)
0-9 2756 2756
10-19 2124 4880
20-29 1617 6557 → eT<Ûä´>∑‘·+ ‘·s¡>∑‹
30-39 1481 8038
40-49 1621 9059
50-59 610 9669
60-69 245 9914
70-79 67 9981
80-89 6 9987
90-99 3 9990
N = 9990
N
eT<Ûä´>∑‘·eTT = 2
e n+X¯|⁄ü |ü]e÷D+
=9990/2=4995e n+X¯|⁄ü |ü]e÷D+
126
dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+˝À 4995e n+X¯eTT ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº <ëìø£+f… ô|<ä› dü+K´ nsTTq 6557 ì
rdüTø=ì <ëìøÏ nqTs¡÷|ü ‘·s>¡ ‹∑ nsTTq 20`29ì eT<Û´ä >∑‘· á ‘·s>¡ ‹∑ >± >∑T]Ô+#·e˝… ‘·sê«‘· ÁøÏ+~
dü÷Á‘êìï nq«sTT+#·e˝….
N
− c. f
eT<Ûä´>∑‘·+ =L+ 2 ×i
f
N
= 4 9 9 5 ; c.f. = 4880, L = 20; f = 1677; i = 10
2
4995 − 4880
eT<Ûä´>∑‘·+ = 20 + × 10
1677
115
= 20 + × 10
1677
= 20 + 0.068 × 10
= 20 + 0.68
= 26.8
Çø£ÿ&É |ü⁄s¡Twüß\ eT<Ûä´>∑‘· ej·TdüT‡ 26.8 dü+ˆˆ\T

1. Á|üj÷Ó »Hê\T:
1) eT<Ûä´>∑‘·+ $|üØ‘· n+XÊ\ e\¢ e÷s¡TŒ#Ó+<ä<äT, eT<Ûä´>∑‘·+ ˇø£ kÕúq >∑‘· dü>∑≥T ø±ã{Ïº n~
n+ø£eT<Û´ä eTeTT ø£+fÒ m≈£îÿe ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >± ñ+≥T+~.
2) eT<Ûä´>∑‘·+ kÕúq>∑‘· dü>∑≥T ø±ã{Ïº $eè‘· ne<ÛäT\THêï (open end class) ‘·s>¡ ‘∑ T· \Tqï≥Te+{Ï
$uÛ≤»q+˝À ≈£L&Ü ˝…øÿÏ +#·e#·TÃqT.
3) >∑TD≤‘·àø£ <ä‘êÔ+XÊìï ñ|üj÷Ó –+#˚≥|ü&ÉT n+fÒ dü>≥∑ T y˚T<Ûdä Tü ‡ ø√dü+, $<ë´s¡T\Δ düeT÷Vü≤eTT˝À
eT<Ûä´>∑‘·+ #ê˝≤ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
4) πsU≤ ∫Á‘· |ü≥+ <ë«sê eT<Ûä´>∑‘êìï ìs¡ísTT+#·e#·TÃ.
5) eT<Ûä´>∑‘·+ <ä‘êÔ+X¯+˝Àì |ü+|æDÏ˝À eT<Ûä´düú n+X¯eTT jÓTTø£ÿ $\TeqT dü÷∫düTÔ+~. Ç<˚ düŒwüºyÓTÆq
ns¡ú+.
2. ˝ÀbÕ\T
1. eT<Û´ä >∑‘êìï düeT÷Vü≤+ #˚jT· ì <ä‘êÔ+X¯ |ü]o\q dü+K´ $wüjT· +˝À K∫Ã‘·+>± ìs¡sí TT+#·˝eÒ TT.
2. Á|ü‹#·j·Tq e÷s¡TŒ\ e\¢ eT<Ûä´>∑‘·+ Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘·T+~.
3. eT<Û´ä >∑‘e· TT nH˚~ ˇø£ kÕúq dü>≥∑ T, <ëì $\Te |ü+|æDÏ jÓTTø£ÿ Á|ü‹ edüTeÔ ⁄ <ë«sê ìs¡sí TT+#·ã&É<Tä .
4. eT<Ûä´>∑‘êìï ø=ìï dü+<äsê“¤˝À¢ dü]>±Z ˝ÒøÏÿ+#·˝ÒeTT.
127
5. n+XÊ\ dü+K´ ‘·≈£îÿe>± ñ+fÒ eT<Ûä´>∑‘·+ nìj·T‘·+ (Erratic) >± ñ+≥T+~.
7.8 ãVüQfi¯øe£ TT (Mode-Z)

ãVüQfi¯øe£ TT jÓTTø£ÿ ˝…øÿÏ +|ü⁄ #ê˝≤ düT\uÛ+Ñ , Ç~ bÂq'|ü⁄Hê´\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº
<ä‘êÔ+XÊìï $∫Ã¤qï ˝Ò<ë n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À düeT÷Vü≤+>± #˚j÷· *. eT]j·TT n~Ûø£ bÂq'|ü⁄q´ n+X¯eTT
jÓTTø£ÿ $\Te ãVüQfi¯ø+£ ne⁄‘·T+~.
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.15:
~>∑Te 8 eT+~ $<ë´s¡T\Δ T kÕ~Û+∫q e÷s¡Tÿ\ <ä‘êÔ+X¯eTT qT+&ç ãVüQfi¯øe£ TTqT ≈£qT>=qTeTT.
60, 40, 53, 60, 45, 58, 60, 70
kÕ<Ûäq:
<ä‘êÔ+X¯eTT˝À ª60μ e÷s¡Tÿ\T m≈£îÿekÕs¡T¢ nq>± 3kÕs¡T¢ e∫Ãq+<äTq n<˚ ãVüQfi¯øe£ TT $\Te.
ª60μ ne⁄‘·T+~.
2) $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T (Discrete Series)
ãVüQfi¯ø±ìï $∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À bÂq'|ü⁄q´+ n‘·´~Ûø+£ >± @ $\Te <ä>sZ∑ ¡ ñqï<√ #·÷dæ ìs¡sí TTkÕÔsT¡ .
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.16:
m‘·TÔ (n+>∑Tfi≤\˝À) 57 59 61 62 63 64 65 66 67 69
e´≈£î\Ô dü+U´ 3 5 7 10 20 22 44 5 2 2
ô|’ <ä‘êÔ+X¯ $X‚w¢ Dü ˝À ãVüQfi¯øe£ TT |ü]e÷D+ 65, m+<äTø£+fÒ á $\Te >∑]wüº bÂq'|ü⁄q´+
n+fÒ 44 ne⁄‘·T+~.
>∑eTìø£: $∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À ãVüQfi¯ø±ìï |ü]o\q <ë«sê ìs¡sí TT+#·&+É nìï dü+<äsê“¤\˝À
kÕ<Û´ä + ø±<äT. ãVüQfi¯ø+£ ô|’ <ëì |ü]düs¡ n+XÊ\ Á|üu≤Û e+ |ü&eÉ #·TÃ. n≥Te+≥|ü&ÉT n~Ûø£ kÕ+Á<ä‘· ñ
qï dü+K´ ãVüQfi¯ø+£ ø±ø£b˛e#·TÃqT. <ëì |ü]düs¡ øπ +ÁBø£è‘êìï ã{Ïº <ëì ø£+fÒ ø=+#Ó+ ‘·≈î£ ÿekÕs¡T¢
>√#·]+∫q $\Te ãVüQfi¯øe£ TT ø±e#·TÃ. n≥Te+{Ï dü+<˚V≤ü |ü]dæ‘ú T· ˝ÒsŒ¡ &çq|ü&ÉT øπ e\+ |ü]o\q
<ë«sê ø±ø£ <ä‘êÔ+XÊìï eØZøè£ ‘· (Grouping) eT]j·TT $X‚wDü (Analysis Table) |ü{øºÏ \£ <ë«sê ãVüQfi¯ø±ìï
ìs¡ísTT+#·e˝…qT.
>∑Dq ø√dü+ <äXÊ\T:
eØZø£è‘· |ü{Ïºø£ (Grouping Table )
1. eØZø£è‘· |ü{Ïºø£qT Äs¡T ì\Te⁄ es¡dü\‘√ ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*.
128
2. eØZø£è‘· |ü{Ïºø£˝Àì yÓTT<ä{Ï ì\Te⁄ es¡dü˝À n‘·´~Ûø£ bÂq'|ü⁄Hê´ìï >∑T]Ô+#ê*.
3. s¬ +&Ée ì\Te⁄ es¡d˝ü À bÂq'|ü⁄Hê´\qT s¬ +&ÉT #=|üq eØZøè£ ‘·+ #˚dæ n‘·´~Ûø£ bÂq'|ü⁄Hê´ìï
>∑T]Ô+#ê*.
4. eT÷&Ée ì\Te⁄ es¡d˝ü À bÂq'|ü⁄q´+˝À yÓTT<ä{Ï <ëìì $&ç∫ $T–*q yê{Ïì s¬ +&ÉT #=|üq
eØZøè£ ‘·+ #˚dæ n~Ûø£ $\TeqT >∑T]Ô+#ê*.
5. Hê\Ze ì\Te⁄ es¡d˝ü À bÂq'|ü⁄Hê´ìï eT÷&ÉT #=|üq eØZøè£ ‘·+ #˚dæ n~Ûø£ $\TeqT >∑T]Ô+#ê*.
6. s¬ +&ÉT ì\Te⁄ es¡d\ü ˝À yÓTT<ä{Ï bÂq'|ü⁄Hê´ìï $&ç∫ $T–*q yê{Ïì eT÷&ÉT #=|üq CÀ&ç+#ê*.
7. Äs¡e ì\Te⁄ es¡d˝ü À s¬ +&ÉT bÂq'|ü⁄Hê´\qT $&ç∫ $T>∑‘ê yê{Ïì eT÷&ÉT #=|üq eØZøè£ ‘·+
#˚j·÷*.
8. Á|ü‹ <ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì, >∑]wüº yÓTT‘êÔ\qT rdüTø=ì, >∑Ts¡TÔ\qT ˇø£ eè‘·Ô+˝À ˝Ò<ë Ç‘·s¡ ô|f…º˝À
ñ+#·T‘ês¡T.
$X‚¢wüD |ü{Ïºø£ (Analysis Table) : Ç~ ÁøÏ+~ <äX\¯ qT ø£*– ñ+~. n$:
1. Á|ü‹ ì\Te⁄ es¡d˝ü À m≈£îÿe <ëìì >∑eTì+#·≥+.
2. yÓTT‘·+Ô ì\Te⁄ es¡d˝ü Àì #·\Hê\qT >∑eTì+#·≥+.
3. e´øÏÔ>∑‘·+>± yÓTT‘·Ô+ ìj·TeTeTT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe (2 ˝Ò<ë 3) ìj·Te÷\T ñHêïjÓ÷ ˝Ò<ë
‘·ìF #˚jT· ≥+.
4. ˇø£yfi˚ ¯ yÓTT‘·+Ô s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe bÂq'|ü⁄Hê´\T ñ+fÒ, n≥Te+{Ï nìï $#·\Hê\qT
ªª✓μμ >± ˝Ò<ë ªª✗μμ >± >∑T]Ô+#ê*.
5. Á|ü‹ es¡dü˝À ªª✓μμ ˝Ò<ë ªª✗μμ e÷s¡Tÿ\qT ˝…øÿÏ +#·≥+
6. ãVüQfi¯ø+£ ˝À $#·\Hê\qT >∑]cÕºìï ✓ ˝Ò<ë ✗ e÷s¡Tÿ\‘√ dü÷∫kÕÔsT¡ .
eØZø£è‘· |ü{Ïºø£ (Graphing Table)
n+X¯+ bÂq'|ü⁄q´+ 2 #=|üq yÓTT<ä{Ï <ëìì 3 yÓTT<ä{Ï <ëìì yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT
(X) I II $&É∫ $T>∑‘ê$ #=|üq $&É∫ $T>∑‘ê$ $&É∫ $T>∑‘ê$
2 #=|üq III IV 3 #=|üq V 3 #=|üq VI
57 3
59 5 8
61 7 12 15
62 10 17 22 37
63 20 30 52
64 22 86
129
65 44 66 71
66 5 49 7 51
67 2 4 9
69 2
$X‚¢wüD |ü{Ïºø£ (Analysis Table)

$\Te⁄ X es¡Tdü I II III IV V VI yÓTT‘·Ô+
57 -
59 -
61 -
62 X 1
63 X X 2
64 X X X X 4
65 X X X X X 5
66 X X 2
67 -
69
(Çø£ÿ&ç |ü{øºÏ q£ T |ü]o*+#·>± 65 m≈£îÿe (5kÕs¡T)¢ kÕs¡T¢ e∫Ã+~. n+<äTe\q ãVüQfi¯ø£ $\Te
65)
3) n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T (Continuous Series)
n$∫Ã¤qï bÂq'|ü⁄q´ |ü+|æDÏ $wüj·T+˝À ãVüQfi≤ø±ìï >∑Dq #˚j·TT≥≈£î ~>∑Te dü÷Á‘êìï
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
ãVüQfi¯ø+£ [ Z] = L + Δ1 ×i
Δ +Δ 1 2
Çø£ÿ&É,
LR ãVüQfi¯ø£ ‘·s>¡ ‹∑ ~>∑Te ne~Û (lower limit)
Δ1 R ãVüQfi¯ø£ ‘·s>¡ ‹∑ jÓTTø£ÿ bÂq'|ü⁄qéTTq≈£î eT]j·TT ãVüQfi¯ø£ ‘·s>¡ ‹∑ ø£Hêï eTT+<äTqï
bÂq'|ü⁄qéTT\ eT<Ûä´ >∑\ uÛÒ<äeTT.
Δ2 R ãVüQfi¯ø£ ‘·s>¡ ‹∑ jÓTTø£ÿ bÂq'|ü⁄q´+q≈£î eT]j·TT ãVüQfi¯ø£ ‘·s>¡ ‹∑ ‘·sê«‘· ñqï
bÂq'|ü⁄qéTTq≈£î eT<Ûä´>∑\ uÛÒ<äeTT,
iR ‘·s¡>∑‹ n+‘·s¡eTT (ªªΔμμ á >∑Ts¡TÔqT ªª&Ó˝≤ºμμ nì #·<äe˝…qT)
130
ñ<ëVü≤s¡D ` 7.16
~>∑Te <ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì Ä<ëj·÷\≈£î ãVüQfi¯øe£ TTqT ˝…øÿÏ +#·TeTT.
Ä<ëj·T+ 0-400 400-800 800-1200 1200-1600 1600-2000 2000-2400 2400-2800 2800-3200
≈£î≥T+u≤\ dü+K´ 4 12 40 41 27 13 9 4
kÕ<Ûäq:
Ä<ëj·T+ ≈£î≥T+u≤\ dü+K´
0-400 4
400-800 12
800-1200 40
1200-1600 41 → ãVüQfi¯ø£ ‘·s¡>∑‹ / e÷~] ‘·s¡>∑‹
1600-2000 27
2000-2400 13
2400-2800 9
2800-3200 4
e÷~] ‘·s>¡ ‹∑ 1200 – 1600

ãVüQfi¯øe£ TT [ Z] = L + Δ1 ×i
Δ +Δ
1 2
∴ L = 1200, Δ1= 41-40 = 1, Δ2 = 41-27 = 14, i = 400
1 400
Z = 1200 + × 400 = 1200 + = 1200 + 26.67 = 1226.67
1 + 14 15
ø±sY¢ |æj·Ts¡‡Hé Á|üø£s¡+ kÂwüºe bÂq'|ü⁄q´ $uÛÑ»qeTT˝À n+ø£eT<ÛäéT+, eT<Ûä´>∑‘·+ eT]j·TT

ãVüQfi¯ø+£ $\Te\ eT<Û´ä ñ+&˚ dü+ã+<Ûëìï ~>∑Te dü÷Á‘·+ <ë«sê ‘Ó*j·TCÒXÊ&ÉT.
ãVüQfi¯ø+£ R n+ø£ eT<Û´ä eT+ ` 3 (n+ø£eT<Û´ä eT+ ` eT<Û´ä >∑‘+· )
ãVüQfi¯ø+£ R 3 eT<Û´ä >∑‘+· ` 2 n+ø£ eT<Û´ä eT+
7.7.1 ãVüQfi¯ø£+ jÓTTø£ÿ Á|üjÓ÷»Hê\T eT]j·TT ˝ÀbÕ\T
1. Á|üjÓ÷»Hê\T
i) ãVüQfi¯ø+£ $|üØ‘· n+XÊ\ e\¢ Á|üu≤Û $‘·+ø±<äT
ii) >∑ T D≤‘· à ø£ <ä è –«wü j · ÷ \T ( Qualitative phenomenon) e]í + #· e \dæ e∫Ãq|ü  &É T Ç~
iii) Bìì düT\uÛ+Ñ >± >∑Dq #˚jT· e#·TÃ eT]j·TT sπ U≤ ` ∫Á‘· |ü≥yÓTqÆ ªªk˛bÕHê ∫Á‘·+μμ (Histogram)
<ë«sê ˝…øÿÏ +#·e#·TÃ.
131
iv) ‘·>s∑ ‹¡ n+‘·sê\T ndüe÷q+>± ñqï|ü&ÉT ≈£L&Ü Bìì >∑TDÏ+#·e#·TÃ.
v) ãVüQfi¯ø+£ #ê˝≤ $\ø£Då yÓTqÆ ˝Ò<ë Á|ü‹ì~Û $\Te, |ü+|æD.Ï ñ<ëVü≤s¡D≈£î ≈£î≥T+ã+ jÓTTø£ÿ
qeT÷Hê |ü]e÷D+.
2) ˝ÀbÕ\T
i) ãVüQfi¯øe£ TT ÁX‚DT\˝Àì nìï n+XÊ\qT |ü]o*+#· ≈£L&Ü ˝…øÿÏ +#·ã&ÉT‘·T+~.
ii) dü>≥∑ T‘√ b˛*ùd,Ô e÷~] ôV≤#·TÃ ‘·>T∑ <Z \ä <ë«sê ãVüQfi¯ø+£ m≈£îÿe>± Á|üu≤Û $‘·eTe⁄‘·T+~.
iii) ãVüQfi¯ø+£ jÓTTø£ÿ $\Te m\¢|ü &ÉT ìs¡sí TT+#·ã&ÉT. ø=ìï C≤Á>∑‘\Ô· ˝À, ˇø£{Ï #·÷&Ée#·TÃ ~«ãVüQfi¯ø+£
˝Ò<ë ãVüQfi¯ ãVüQfi¯ø£ ÁX‚DT\T ñ+fÒ ~ìì ìs¡sí TT+#·˝eÒ TT.
iv) Ç~ K∫Ã‘·+>± ìs¡«∫+#·˝<Ò Tä . ‘·<Tä |ü] >∑D‘Ï · ˝…øÿÏ +|ü⁄\≈£î ãVüQfi¯ø+£ ñ|üj÷Ó >∑ø±] ø±<äT.
v) ãVüQfi¯ø+£ ;Jj·T (algebraic) dü+ø£\HêìøÏ dü]b˛<äT.
vi) Ç~ #ê˝≤ ns¡T<äT>± ñ|üj÷Ó –+#·ã&ÉT‘·T+~. |ü]e÷D≤‘·àø£ <ä‘êÔ+X¯eTT˝À eéVü≤]+#˚≥|ü&ÉT
ãVüQfi¯ø+£ jÓTTø£ÿ eT+∫ \ø£Då ≤\T Á|ü‹≈£L\‘·\T eTT+<äT>±H˚ ñ+{≤sTT.
MT |ü⁄s√>∑‹ì ‘·ìF #˚dTü ø=+&ç`2
3. eT<Û´ä >∑‘êìï ìs¡«∫+#·+&ç eT]j·TT <ëì Á|üj÷Ó »Hê\T eT]j·TT ˝ÀbÕ\qT ù|s=ÿq+&ç.
......................................................................................................
4. ãVüQfi¯ø±ìï ìs¡«∫+#·+&ç eT]j·TT n+ø£>D∑ ‘Ï · dü>≥∑ Tô|’ <ëì Ä~Û|‘ü ê´ìï m‹Ô #·÷|ü+&ç.
......................................................................................................
7.9 kÕsê+X¯+
>∑D≤+ø£ $X‚¢wüD jÓTTø£ÿ eTTKýÓTÆq \øå±´\˝À ˇø£{Ï $$<Ûä dü+U≤´\|üs¡+>± ìs¡ísTT+#·&É+.
bÂq'|ü⁄q´ |ü+|æDÏ jÓTTø£ÿ eTTKýÓTqÆ \ø£Då ≤\qT $e]+#˚ #·s´¡ \T. yÓTT<ä{~Ï n≥Te+{Ï ø=\‘·\ dü>≥∑ T.
|ü+|æDÏ jÓTTø£ÿ øπ +Á<äu≤Û >∑+ dü>≥∑ T $\Te\˝À @ø±Á>∑‘· >∑T]+∫ ˇø£ Ä˝À#·q ÇdüT+Ô ~. yê{ÏH˚ øπ +Á<ä
kÕúq|ü⁄ ø=\‘·\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. yπ̊s«s¡T |ü+|æD\° jÓTTø£ÿ ‘·T\Hê‘·àø£ n<Û´ä j·THêìøÏ dü>≥∑ T\T
#ê˝≤ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. nìï{Ï˝À dü>≥∑ T\T, n+ø£eT<Û´ä eTeTT eT+∫ dü>≥∑ T jÓTTø£ÿ n˙ï nedüsê\qT
dü+‘·è|æ|Ô sü T¡ düT+Ô ~. n+<äTe\q, øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄ ø=\‘·\ <Û√s¡DÏ jÓTTø£ÿ nìï #·s´¡ \T n+ø£eT<Û´ä eT+ jÓTTø£ÿ
Ä<äsÙ¡ ø=\‘· ne⁄‘·T+~.

1. >∑TD eT<ÛäéTeTT jÓTTø£ÿ kÕqT≈£L\ n+XÊ\T X , X , X ........X \T nH˚$ N e. n+X¯eTT
1 2 3 n
jÓTTø£ÿ es¡ZeT÷\eTT, Çø£ÿ&É N nH˚~ n+XÊ\ yÓTT‘·+Ô . Vü≤s¡eT<Û´ä eTeTT nq>± $#·\Hê\ yÓTT‘·+Ô
dü+K´qT, $#·\Hê\ e⁄´Á‘·ÿeT\ (reciprocal) dü+ø£\q+‘√ uÛ≤–ùdÔ Vü≤s¡eT<ÛäéTeTT edüTÔ+~.
132
n+XÊ\ yÓTT‘·+Ô dü+K´
Vü≤s¡ eT<ÛäéT+ R
yÓTT‘·+Ô n+XÊ\ e⁄´Á‘·ÿe÷\ dü+ø£\q+
2. Á|üjÓ÷»Hê\T
i. Ç~ ˝…øÿÏ +#·&+ É eT]j·TT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ düT\uÛ+Ñ
ii. Ç~ >∑D≤+ø£ dæ<ëΔ+‘·+˝À eT]ìï nqTes¡H Ô ê\˝À ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ.
˝ÀbÕ\T:
i. Ç~ $|üØ‘· $\Te\‘√ eéVü≤]+#˚≥|ü&ÉT rÁeyÓTq Æ |ü]o\q\ <ë«sê Á|üu≤Û $‘·eTe⁄‘·T+~.
ii. <ä‘êÔ+X¯eTT˝À ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·ø+ £ fÒ m≈£îÿe n+XÊ\T ‘·|Œæ b˛‘˚ (missing) ˝ÒøÏÿ+#·˝ÒeTT.
3. m˝Ÿ.ÄsY. ø±s¡ïsY Á|üø±s¡+, ªªeT<Û´ä >∑‘e· TH˚~ $uÛ≤»q+˝Àì ˇø£ $\Te. Ç~ yÓTT‘·+Ô $uÛ≤»Hêìï
s¬ +&ÉT düe÷q uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ düT+Ô ~. ˇø£ uÛ≤>∑+˝Àì $\Te\ìïj·TT eT<Û´ä >∑‘· $\Te ø£+fÒ
‘·≈£îÿe>±qT eTs√ø£ uÛ≤>∑+˝Àì $\Te\ìïj·TT eT<Ûä´>∑‘·+ ø£+fÒ m≈£îÿe>±qT ñ+{≤sTT.μμ
Á|üjÓ÷»Hê\T:
i. eT<Û´ä >∑‘e
· TT nH˚~ ˇø£ kÕúq neT]ø£ ø±ã{Ïº Ç~ $|üØ‘·yTÓ qÆ n+XÊ\‘√ Á|üu≤Û $‘·+ø±<äT, Ç~
n+ø£eT<Û´ä eTeTT ø£+fÒ m≈£îÿe ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >± ñ+≥T+~.
ii. $eè‹ ne<ÛäT\Tqï ‘·s¡>∑‘·T\ $wüj·T+˝À eT<Ûä´>∑‘êìï ˝…øÏÿ+#·e#·TÃ.
˝ÀbÕ\T:
i. $uÛÑ»‘·+ ø±ì <ä‘êÔ+X¯+ ø√dü+ n+XÊ\ dü+K´ $wüj·T+˝À eT<Ûä´>∑‘·eTTqT K∫Ã‘·+>±
ìs¡ísTT+#·˝ÒeTT.
ii. Ç~ ‘·≈î£ ÿe dæs ú +¡ >± ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº Á|ü‹#·jT· q #ê+#·\´+ e\¢ n+ø£eT<Û´ä eT+ ø£+fÒ
m≈£îÿe>± Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘·T+~.
4. ãVüQfi¯ø+£ ôV≤#·TÃ bÂq'|ü⁄qéTT>± ñqï n+XÊ\ $\Te nì ìs¡«∫+#·e#·TÃ. Ç~ n+ø£>D∑ ‘Ï ·
dü>≥∑ T ø£+fÒ m≈£îÿe, m+<äTø£+fÒ Ç$.
i. ãVüQfi¯ø£+ $|üØ‘· $\Te\ô|’ m≈£îÿe Á|üuÛ≤$‘·+ ø±<äT eT]j·TT $|üØ‘· $\Te\‘√
eéVü≤]+#˚≥|ü&ÉT n+ø£>D∑ ‘Ï · dü>≥∑ T≈£î ÁbÕ<Ûëq´+ Çe«ã&ÉT‘·T+~.
ii. Bìì k˛bÕq ∫Á‘·+ (Histogram) qT+&ç s π U≤ ∫Á‘·+>± ≈£L&Ü n+#·Hê y˚jT· ã&ÉT‘·T+~.
iii. Ä<äsÙ¡ |ü]e÷D≤ìï ø£qT>=q&ÜìøÏ ~ìì ñ|üj÷ Ó –+#·e#·TÃ. ñ<ë: yê´bÕs¡ n+#·Hê, neTàø±\
ñ‘·Œ‹Ô yÓTT<ä˝…’q$.

1. eT+∫ dü>≥∑ T nedüsê\T ‘Ó\Œ+&ç.
133
2. >∑TDeT<ÛäéTeTT eT]j·TT Vü≤s¡eT<ÛäéTeTT\qT ìs¡«∫+#·+&ç.
3. ø±sY|¢ j
æ T· s¡‡Hé ãVüQfi¯ø±ìïøÏ Ç∫Ãq nqTuÛ≤$ø£ dü÷Á‘êìï ‘Ó\Œ+&ç.
1. øπ +Á<äkÕúq|ü⁄ ø=\‘·\qT ø=*#˚ |ü<‘Δä T· \\T @$.
2. ÁøÏ+~ <ä‘êÔ+XÊìøÏ n+ø£eT<Ûäé÷ìï ø£qT>=qTeTT.
≈£î≥T+u≤\T A B C D E F G H I J
Ä<ëj·T+ (s¡÷ˆˆ) 85 70 10 75 500 8 42 250 40 36
(»yêãT: 111.6)
3. ÁøÏ+~ <ä‘êÔ+XÊìøÏ n+ø£eT<ÛäéT+ eT]j·TT eT<Ûä´>∑‘·eTTqT ˝…øÏÿ+#·TeTT.
U≤‘ê\ |ü]e÷D+ 0-100 100- 250- 400- 500- 550- 600- 800- 900-
250 400 500 550 600 800 900 100
U≤‘ê\ dü+K´ 25 100 175 74 66 35 5 186 2
(»yêãT: 538.64)
4. ÁøÏ+~ <ä‘êÔ+X¯eTT˝Àì 90 ≈£î≥T+u≤\ Ä<ëj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫ dü>≥∑ T Ä<ëj·÷ìïøÏ n+ø£eT<Û´ä eT+
qT+∫ ãVüQfi¯ø±ìï ø£qT>=qTeTT.
Ä<ëj·T+ 100 100- 150- 200- 250- 300- 350- 400
es¡≈£î 150 200 250 300 350 400 ô|’>±
≈£î≥T+u≤\ dü+K´ 8 10 15 25 12 11 7 2
(»yêãT: 221.7)
III.. nu…®øÏºyé Á|üX¯ï\T.
A. ãVüQfi¯ m+|æø£ Á|üXï¯ \T.
1. >∑TDeT<Û´ä eTeTTqT $∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À ˝…øÿÏ +#·&ÜìøÏ øÏ+~ yêì˝À @~ ñ|üj÷Ó –+#·ã&ÉT‘·T+~.
N N
⎛f ⎞ ∑fX ⎛ f ⎞ ⎡ ∑ f log X ⎤
m) ∑⎜ ⎟ _) dæ) ∑⎜ ⎟ &ç) Anti log ⎢ ⎥
⎝x⎠ N ⎝x⎠ ⎣ N ⎦
2. 40 eT]j·TT 60 jÓTTø£ÿ Vü≤s¡eT<ÛäéTeTTq≈£î düe÷q+

m) 44 _) 48 dæ) 58 &ç) 68
düe÷<ÛëHê\T: 1. &ç— 2. _.
134
B. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
1. 42, 54, 65, 70, 84, 96 jÓTTø£ÿ dü>∑≥T $\Te ...............................
2. 16, 17, 19, 23, 27, 31, 35, 37, 40 eT]j·TT 46 n+XÊeTT\ jÓTTø£ÿ eT<Û´ä >∑‘· $\Te ......
düe÷<ÛëHê\T: 1) 68.5, 2) 29.1
C. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç.
(A) (B)
⎡ N + 1⎤
1. Vü≤s¡eT<ÛäéT+ [ ] m) ⎢ 2 ⎥e n+X¯eTT jÓTTø£ÿ |ü]e÷D+
⎣ ⎦
2. eT<Ûä´>∑‘·eTT [ ] _) n+X¯eTT jÓTTø£ÿ n~Ûø£ bÂq'|ü⁄q´+ $\Te

3. ãVüQfi¯ø+£ $\Te [ ] dæ) $\Te\ dü+K´ / Á|ü‹ $\Te jÓTTø£ÿ |üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<Ûë\T
4. ãVüQfi¯øe£ TTqT ø£qT>=q&ÜìøÏ &ç) 3 eT<Û´ä >∑‘+· ` 2 n+ø£eT<Û´ä eT+
ø±sY¢ |æj·Ts¡‡Hé jÓTTø£ÿ [ ]
nqTuÛ≤$ø£ dü÷Á‘·+
düe÷<ÛëHê\T: 1. dæ— 2. m— 3. _— 4. &ç
7.12 |ü<äø√X¯+
ãVüQfi¯ø£+ : #ê˝≤ ‘·s#¡ T· >± dü+uÛ$Ñ +#˚ $\Te
>∑TD eT<ÛäéTeTT : ªªnμμ $\Te\ ñ‘·Œ‹Ô jÓTTø£ÿ ªªneμμ eT÷\+
Vü≤s¡ eT<ÛäéTeTT : |üsd¡ Œü s¡ $\Te\‘√ $uÛõÑ +#·ã&çq $\Te\ dü+K´.
øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄ ø=\‘·\T : |ü+|æDÏ jÓTTø£ÿ πø+Á<ä uÛ≤>±ìøÏ düMT|ü+˝Àì >∑T#·Ã¤ |ü]o\q

1. S.C. Gupta (2016) : Fundamentals of Statistics
2. DN Patri (1998) : Statistical methods, Kalyani Publishers, New Delhi
3. S.P. Gupta (2004) : Statistical methods, Sultan chand & Son’s, New Delhi
135
uÛ≤>∑+ - 8 : $düsÔ D¡ e÷Hê\T
$wüj·TÁø£eT+
8.0 \øå±´\T
8.1 |ü]#·j·T+
8.2 ns¡ú+ eT]j·TT ìs¡«#·Hê\T
8.3 $düÔs¡D|ü⁄ n‘êéX¯´ø£ \ø£åD≤\T
8.4 $düsÔ D¡ e÷Hê\ ‘ê]ÿø£‘·
8.5 Ä<äs¡Ù $düÔs¡D e÷q|ü⁄ <Ûäsêà\T
8.6 $düsÔ D¡ e÷Hê\ jÓTTø£ÿ >∑TD<√cÕ\T
8.7 $düÔs¡D e÷q|ü⁄ n<Ûä´j·Tq |ü<äΔ‘·T\T
8.8 $düÔs¡D e÷Hê\ |üs¡eT eT]j·TT kÕù|øÏåø£ s¡÷bÕ\T
8.9 yê´|æÔ
8.10 e÷<Ûä´$Tø£ #·‘·TsêΔ+X¯ yê´|æÔ ˝Ò<ë #·‘·TsêΔ+X¯ $#·\q+
8.11 e÷<ÛäéT $#·\q+
8.12 ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+
8.13 ˝À¬s+CŸ eÁø£πsK
8.14 nqT>∑TDýÓTÆq $düÔs¡D e÷q|ü⁄ m+|æø£
8.15 kÕsê+X¯+
8.18 |ü<äø√X¯+
8.0 \øå±´\T
á uÛ≤>∑+ jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£´å + $#·sq¡ ‘·Œ|ü⁄ dü«uÛ≤e+qT |ü]o*+#·&+É . á uÛ≤>±ìq #·~$q
‘·s¡Tyê‘· MTs¡T:
● $düsÔ D¡ jÓTTø£ÿ ns¡+ú qT ìs¡«∫+#·>\∑ >∑T‘ês¡T.
● Ä<äsÙ¡ $düsÔ D¡ e÷q|ü⁄ \ø£Hå ê\qT eT]j·TT <Ûsä êà\qT ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
136
● $düÔs¡D e÷q|ü⁄ |ü\T n<Ûä´j·Tq |ü<äΔ‘·T\qT ns¡ú+ #˚düTø√>∑\T‘ês¡T
● $düÔs¡D e÷Hê\ |üs¡eT eT]j·TT kÕù|øÏå‘· s¡bÕ\qT dü÷ø£åà ùdø£]‘· >∑\T>∑T‘ês¡T.
● Á|ü‹ $düÔs¡D n<Ûä´j·Tq |ü<äΔ‹ jÓTTø£ÿ kÕù|øÏåø£ >∑TD<√cÕ\qT $e]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
● $düÔs¡D e÷q|ü⁄ Á>±|òæø˘ |ü<äΔ‹ì $X‚¢wæ+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
8.1 |ü]#·j·T+
ì]Δwºü $\Te\T yê{Ï jÓTTø£ÿ øπ +Á<äkÕúq|ü⁄ $\Te qT+∫ $#·\q+, $#·sD¡ ‘·«+, ‘˚&Ü ˝Ò<ë
yê´|üq‘·«+\qT ø£*– ñ+≥T+<äH˚ $wüj÷· ìï $düsÔ D¡ nH˚ |ü<+ä ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ ˇø£
ì]Δwºü $\Te qT+∫ $$<Ûä $\Te\ jÓTTø£ÿ kÕ<Û´ä eTj˚T´ ô|≈£îÿ $#·\Hê\qT ˝Ò<ë $düsÔ D¡ \qT eT~+|ü⁄
#˚jT· T |ü<‘Δä T· \qT $düsÔ D¡ e÷Hê\T nH˚ $wüjT· edüTeÔ ⁄ $X¯Bø£]düT+Ô ~. ìπs•Δ ‘· $\Te nH˚~ dü>≥∑ T
$\Te ˝Ò<ë @<˚˙ Ç‘·s¡ n+‘·´ $\Te ø±e#·TÃ.
<ä‘êÔ+X¯+˝Àì $#·sD¡ ‘·«|ü⁄ \ø£Då ≤ìï e]í+#·&+É ˝À $düsÔ D¡ nH˚ uÛ≤eq eTTKýÓTqÆ ø=\e÷q+>±
ñ+≥T+~. dü>≥∑ T, ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚ $\Te\qT ‘Ó*j·TCÒjT· >± n{Ïº ÁbÕ‹ì<ä´+ eVæ≤+#˚ dü>≥∑ T
$\Te qT+∫ yÓj ’ T· TøÏøÔ £ $\Te\T @ y˚Ts¡≈î£ $#·sD¡ ‘ê«ìï ø£*– ñ+{≤jÓ÷ $düsÔ D¡ e÷q+ ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
yêdü$Ô ø£ $\Te\ qT+∫ dü>≥∑ T sêã≥ºã&ÉT‘·T+~. ø±ì $düsÔ D¡ e÷Á‘·+ ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚ $\Te
qT+∫ yÓj ’ T· TøÏøÔ £ $\Te\˝Àì $#·\q|ü⁄ dü>≥∑ TqT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
<ä‘êÔ+X¯+˝Àì $#·sD¡ ‘·«|ü⁄ \ø£Då ≤ìï e]í+#·&+É ˝À $düsÔ D¡ nH˚ uÛ≤eq eTTKýÓTqÆ ø=\e÷q+>±
ñ+≥T+~. dü>≥∑ T, ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚ $\Te\qT ‘Ó*j·TCÒjT· >± n{Ïº ÁbÕ‹ì<ä´+ eVæ≤+#˚ dü>≥∑ T
$\Te qT+∫ yÓj ’ T· TøÏøÔ £ $\Te\T @ y˚Ts¡≈î£ $#·sD¡ ‘ê«ìï ø£*– ñ+{≤jÓ÷ $düsÔ D¡ e÷q+ ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
yêdü$Ô ø£ $\Te\ qT+∫ dü>≥∑ T sêã≥ºã&ÉT‘·T+~. ø±ì $düsÔ D¡ e÷Á‘·+ ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚ $\Te
qT+∫ yÓj ’ T· TøÏøÔ £ $\Te\˝Àì $#·\q|ü⁄ dü>≥∑ TqT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. ø±ã{Ïº $düsÔ D¡ e÷Hê\qT ~«rj·TÁX‚DÏ
dü>≥∑ T\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
1. $düsÔ D¡ e÷Hê\qT ª~«rj·T ÁX‚DÏ dü>≥∑ T\Tμ nì m+<äT≈£î n+{≤s¡T?
......................................................................................................
8.2 ns¡+ú eT]j·TT ìs¡«#·Hê\T

ªª$düsÔ D¡ e÷q+μμ nH˚ uÛ≤eqqT |ü\Te⁄s¡T |ü\Ts¡ø±\T>± ìs¡«∫+#·&+É e\¢ n~ ndüŒwü+º nsTTq~.
nsTTq|üŒ{Ïø˙° ø=ìï+{Ïì á ÁøÏ+<ä ÁbÕkÕÔ$+#·Hq’Ó ~. n$ :
137
1) m.j·T˝Ÿ.uÖ˝Ÿ (A.L. Bowley), Á|üø±s¡+ <ä‘êÔ+X¯ n+XÊ\˝À ñqï ‘˚&Ü\qT ˝Ò<ë #·\q‘ê«ìï
ø=*#˚<˚ $düsÔ D¡
2) Áã÷ø˘‡ eT]j·TT &çø˘ (Brooks and Dick)\ Á|üø±s¡+, øπ +Á<äkÕúq|ü⁄ $\Te qT+∫ #·\sê• jÓTTø£ÿ
$#·sD¡ ‘·«|ü⁄ ˝Ò<ë yê´|üq‘·«|ü⁄ kÕúsTTj˚T $düsÔ D¡ ˝Ò<ë $#·sD¡ +.
3) |æ+|ü‡Hé eT]j·TT ø±bÕÿ\ Á|üø±s¡+, ªªˇø£ÁX‚D˝Ï Àì n+¬ø\ yê´|üq‘ê«ìï ø=\e&ÉyT˚ $#·sD¡ ‘·«+
˝Ò<ë $düsÔ D¡ (The measures of the scatterness of a mass of figures in a series about an
average is called measure of variation or dispersion)

2. $düsÔ D¡ e÷HêìøÏ >∑\ @<√ ˇø£ ìs¡«#·q+qT ‘Ó*j·T#˚jT· +&ç.
......................................................................................................
8.3 $düsÔ D¡ |ü⁄ n‘êéX¯´ø£ \ø£Då ≤\T

$düsÔ D¡ e÷q|ü⁄ n‘êéX¯´ø£ \ø£Då ≤\T á øÏ+<ä ù|s=ÿqã&Ü¶sTT:
1. $düsÔ D¡ e÷q+ ø£*–j·TTqï≥T e+{Ï n+XÊ\qT _Ûqï |ü<‘Δä T· \ <ë«sê $#·sD¡ ‘ê«ìï |ü]e÷D≤‘·àø£+>±
eT~+|ü⁄ #˚jT· e#·TÃ.
2. øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄ $\Te qT+∫ ÁX‚DT\˝Àì |ü\T n+XÊ\T ˙ kÕúsTT y˚Ts¡≈î£ e´‘ê´d”ø]£ +#·ãT‘·THêïj·TH˚
<ëìï $düsÔ D¡ e÷q+ dü÷∫düT+Ô ~.
3. bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q|ü⁄ \ø£åD≤\qT yÓ\¢&ç+#·&É+˝À πø+Á<ä kÕúq|ü⁄ ø=\‘·\≈£î $düÔs¡D e÷q+
nqTã+<Û+ä >± ñ+≥T+~.
4. ÁX‚DT\ dü>∑≥T $\Te jÓTTø£ÿ $X¯«dü˙j·T‘·qT $düÔs¡De÷q+ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
3. $düÔs¡D|ü⁄ @y˚ì ¬s+&ÉT \ø£åD≤\qT ‘Ó*j·TCÒj·TeTT
......................................................................................................
8.4 $düsÔ D¡ e÷Hê\ ‘ê]ÿø£‘·

$düsÔ D¡ e÷Hê\ jÓTTø£ÿ ‘ê]ÿø£‘q· T á øÏ+<ä Á|ükÕÔ$+#·Hq’Ó ~.
1. ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ πø+Á<äkÕúq $\Te qT+∫ ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ yÓ’j·TTøÏÔø£ $\Te\T @ kÕúsTT y˚Ts¡≈£î
$#·\Hêìï ø£*– ñ+{≤jÓ÷ $düsÔ D¡ e÷q+ ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
2. ÁX‚DT\ qT+∫ >∑Dq #˚jT· ã&çq dü>≥∑ T $\Te jÓTTø£ÿ $X¯«dü˙j·T‘·qT dü÷∫düT+Ô ~. ˇø£yfi˚ ¯ n+XÊ\
jÓTTø£ÿ $#·s¡D‘·«+ ‘·≈£îÿe>± ñqïfÒ¢Ì‘˚ dü>∑≥T $\TeqT yêdüÔyêìøÏ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚~>±
|ü]>∑D+Ï #·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. Ç+<äT≈£î _Ûqï+>± ˇø£yfi˚ ¯ n+XÊ\ jÓTTø£ÿ $#·sD¡ ‘·«+ #ê˝≤ m≈£îÿe>±
138
ñqïf…¢Ì‘˚, >∑Dq #˚j·Tã&çqdü>∑≥T $\TeqT ì»HêìøÏ ÁX‚DT\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚~>±
|ü]>∑DÏ+#·˝Ò+.
3. yÓ’j·TTøÏÔø£ n+XÊ\ jÓTTø£ÿ $düÔs¡D eT]j·TT yê{Ï jÓTTø£ÿ |ü+|æD°\ ÁbÕ‹|ü~ø£q _Ûqï ÁX‚DT\qT
$düsÔ D¡ e÷q+ $#·øDå£ ø° ]£ düT+Ô ~. Ç~ øπ +Á<äkÕúq|ü⁄ ø=\‘·\ e\¢ kÕ<Û´ä + ø±<äT. $uÛ≤»q|ü⁄ dü«uÛ≤e+˝À
‘˚&Ü\Tqï|ü{Ïø˙Ï _Ûqï ÁX‚DT\ dü>≥∑ T $\Te m˝≤ dæsú +¡ >± ñ+≥T+<äH˚ $wüj÷· ìï øÏ+<ä ñ
<ëVü≤s¡D`8.1 <ë«sê ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D ` 8.1:
n+XÊ\T I e ÁX‚DÏ II e ÁX‚DÏ III e ÁX‚DÏ IV e ÁX‚DÏ
3 1 7 1
5 5 7 2
7 9 7 3
9 13 7 4
11 7 7 25
yÓTT‘·Ô+ 35 35 35 35
dü+K´ 5 5 5 5
dü>∑≥T 7 7 7 7
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê düŒwü+º >± ns¡eú Tj˚T´<˚$T≥+fÒ 5 n+XÊ\T ø£*–q Hê\T>∑T ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ
dü>≥∑ T $\Te 7. ø±ì á ÁX‚DT\ìï+{Ï n+XÊ\ jÓTTø£ÿ $düsÔ D¡ eT]j·TT |ü+|æD\° <äècÕº´ Á|ü‹ ÁX‚DÏ
eTs=ø£ ÁX‚DÏ ø£+fÒ _ÛqïyÓTqÆ ~>± ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. 3e ÁX‚D˝Ï Àì n+XÊ\ìï+{Ï dü>≥∑ T $\Te nsTTq 7
$uÛ≤»Hêìï ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚ $<Û+ä >± ñqq~. 1e eT]j·TT 2e ÁX‚DT\˝À dü>≥∑ T $\Te qT+∫
yÓj
’ T· TøÏøÔ £ n+XÊ\T _Ûqï+>± ñqï|ü{Ïø˙Ï n˝≤+{Ï e´‘ê´kÕ\T #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe. ø±ì 4e ÁX‚ì˝À dü>≥∑ T
$\Te ≈£L&Ü 7. ø±ì πø+Á<ä kÕúq|ü⁄ $\Te qT+∫ $uÛ≤»q+˝Àì $T>∑‘ê n+XÊ\ |üs¡+>± n~Ûø£
$#·sD¡ ‘·«+ ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ.
4. $#·s¡D‘·«+ eT]j·TT dæús¡‘·«+\H˚ \ø£åD+ <äècÕº´ ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe ÁX‚DT\qT
‘·T\Hê‘·àø£+>± dü]b˛\Ã&ÜìøÏ $düsÔ D¡ e÷q+ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
5. |òTü ≥q\ jÓTTø£ÿ $#·sD¡ ≤‘ê«ìï n<äT|ü⁄˝À ñ+#·&ÜìøÏ $düsÔ D¡ e÷q+ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
Äs√>∑´ $wüj·÷\˝À dü>∑≥T X¯Øs¡ ñc˛íÁ>∑‘· ˝Ò<ë s¡ø£Ô|ü⁄ b˛≥T qT+∫ Á|üdüTÔ‘· X¯Øs¡ ñc˛íÁ>∑‘· ˝Ò<ë
s¡ø|Ô£ ⁄ü b˛≥T m+‘· es¡≈î£ $#·sD¡ »]–+~ nì ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ, ˇø£yfi˚ ¯ n~Ûø£ $#·sD¡ »]–‘˚
<ëìï n<äT|ü⁄˝À ñ+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#·T≥˝À $düsÔ D¡ e÷q+ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
6. >∑D≤+ø£ $X‚¢wüDqT eT]+‘· eTT+<äT≈£î rñø£b˛e&ÜìøÏ >±qT $düÔs¡D e÷Hê\T ÁbÕ‹|ü~ø£>±
ñ+{≤sTT. düV≤ü dü+ã+<Û+ä , ø±\ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü . Á|ü‹#·jT· q n<Û´ä j·Tq+˝À |ü]ø£\Œq\ |üØø£ø¬å ’
ì\|ü&É+, $düÔè‹ $X‚¢wüD, Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD, yÓ’wüeT´+ yÓTT<ä\>∑T >∑D≤+ø£ XÊg+˝À >∑\ n‹
X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ kÕ<ÛHä ê\ìï+{ÏøÏ $düsÔ D¡ e÷Hê\T ÁbÕ‹|ü~ø£>± ì\TkÕÔsTT.
139
8.5 Ä<äsÙ¡ $düsÔ D¡ e÷q|ü⁄ <Ûsä êà\T
|ü\T s¡ø±˝…q’ $düsÔ D¡ e÷Hê\˝À Á|ü‹ $düsÔ D¡ e÷q+ |ü\T s¡ø±˝…q’ <Ûsä êà\qT ø£*– ñ+≥T+~.
ø±ì $düsÔ D¡ e÷Hê\ìï+{Ï˝ÀøÏ @ $düsÔ D¡ e÷qyÓTqÆ Ä<äsXY ¯ $düsÔ D¡ e÷q+>± |ü]>∑D+Ï |üã&Ü\+fÒ Ä
e÷q+ á ÁøÏ+~ <Ûsä êà\qT ‘·|Œü ìdü]>± ø£*– ñ+&Ü*. n$:
1. $düsÔ D¡ e÷q+ ì]Δw+ü̃ >± ìs¡«∫+#·ã&Ü* eT]j·TT düŒwü̃yTÓ qÆ ~>± ñ+&Ü*.
2. ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ düT\uÛÑ‘·s¡yÓTÆq~>± ñ+&Ü* eT]j·TT m˝≤+{Ï ns¡ús¡Væ≤‘·yÓTÆq |ü<äC≤\+
ñ+&É≈£L&É<äT.
3. >∑Dq düT\uÛÑ+>± ñ+&É&Éy˚T >±≈£î+&Ü >∑Dq\T #˚j·T&ÜìøÏ >∑\ |ü<äΔ‘·T\T ≈£L&Ü düT\uÛÑ+>± ñ
+&Ü*.
4. ÁX‚DT\˝Àì @ n+XÊìï ≈£L&Ü $düà]+#·≈î£ +&Ü Á|ü‹ n+X¯+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü qç <Ó’ ñ+&Ü*.
5. $düÔs¡D e÷q+ ;Jj·T >∑Dq≈£î nqTesTTq~>± ñ+&Ü* eT]j·TT ;Jj·T dü÷Á‘ê\qT ñ
\¢+|òTæ +#·≈î£ +&Ü ñ+&Ü*.
6. $düsÔ D¡ e÷q+ $|üØ‘· n+XÊ\ e\¢ Á|üu≤Û $‘·+ ø±≈£L&É<Tä .
7. $dü‘s· D¡ e÷q+ Á|ü‹#·jT· q e÷s¡TŒ\≈£î n‹>± Á|üu≤Û $‘·+ ø±≈£L&É<Tä eT]j·TT Á|ü‹#·jT· Hê\
düTdæsú ‘¡ · #ê˝≤ nedüs+¡ .
4. Ä<äs¡Ù $düÔs¡D e÷q|ü⁄ @y˚˙ eT÷&ÉT <Ûäsêà\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
......................................................................................................
8.6 $düsÔ D¡ e÷Hê\ jÓTTø£ÿ >∑TD <√cÕ\T

_Ûqï $düsÔ D¡ e÷Hê\˝À Á|ü‹ $düsÔ D¡ e÷q+ <ëì jÓTTø£ÿ kÕù|øÏøå £ >∑TD<√cÕ\qT ø£*– ñ+~.
ø±ì nìï s¡ø±˝…q’ $düsÔ D¡ e÷Hê\≈£î >∑\ kÕ<Ûës¡DyÓTqÆ >∑TD <√cÕ\qT á øÏ+<ä Á|ükÕÔ$+#·Hq’Ó ~. n$:
düT>∑TD≤\T
1. >∑D≤+ø£|üs¡yÓTÆq ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ yê´|üq‘·«|ü⁄ \ø£åD≤ìï $düÔs¡De÷Hê\T dü÷∫kÕÔsTT.
2. ÁX‚DT\ dü>∑≥T $\Te jÓTTø£ÿ $X¯«dü˙j·T‘· >∑÷]Ã $düÔs¡D e÷Hê\T ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT.
3. dæús¡‘·«+ ˝Ò<ë ì\ø£&É‘·«+ jÓTTø£ÿ \ø£åD+ <äècÕº´ ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe >∑TD≤+ø£s¡yÓTÆq
ÁX‚DT\qT ‘·T\Hê‘·àø£+>± dü]b˛*Ã #Ó|Œü &ÜìøÏ >∑D≤+ø£y‘˚ \Ô· ≈£î $düsÔ D¡ e÷Hê\T <√Vü≤<äø±]>±
ñ+{≤sTT.
4. >∑D≤+ø£ XÊÁwüÔy˚‘·Ô <äèwæº j·T+<äT >∑\ <äè^«wüj·T|ü⁄ $#·s¡D≤‘ê«ìï n<äT|ü⁄˝À ñ+#·&ÜìøÏ $düÔs¡D
e÷Hê\T ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
140
5. yÓ’wüeT´ >∑TDø£+, düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+, $düÔè‹ $X‚¢wüD yÓTT<ä˝…’q≥Te+{Ï >∑TD≤+ø£ |ü<äΔ‘·T\ <ë«sê
ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ >∑D≤+ø£|üs¡yÓTÆq $X‚¢wüDqT eT]+‘· eTT+<äT≈£î rdüTø£b˛e&ÜìøÏ $düÔs¡D e÷Hê\T
<√Vü≤<ä|ü&ÉT‘êsTT.
6. ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤yêìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï eT]+‘·>± ‘Ó\TdüTø√e&É+˝À øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄
ø=\‘·\≈£î nqTã+<Û+ä >± $düsÔ D¡ e÷Hê\T ñ+{≤sTT.
<√cÕ\T
1. >∑D≤+ø£ XÊgy˚‘·Ô≈£î >∑\ |üø£åbÕ‘· yÓ’K] e\¢ $düÔs¡D e÷Hê\T ‘·|ü>± nq«sTT+#·&ÜìøÏ eT]j·TT
‘·|ü &ÉT kÕ<Ûës¡Dø° s£ D¡ \qT #˚jT· &ÜìøÏ nyê+#Û˙· j·TyÓTqÆ $>± ñ+{≤sTT.
2. $düÔs¡D\qT >∑Dq #˚j·T&ÜìøÏ _Ûqï |ü<äΔ‘·T\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É&É+ e\¢ ‘·>∑ì |òü*‘ê\T
sêã≥º&ÜìøÏ $düsÔ D¡ e÷Hê\T <ë]rkÕÔsTT.
3. ˇø£{Ï ˝Ò<ë ¬s+&ÉT |ü<äΔ‘·T\≈£î $TqVü‰sTTùdÔ, Ç‘·s¡ $düÔs¡D e÷Hê\ |ü<äΔ‘·T\ìï øÏ¢wüºyÓTÆq >∑Dq
Á|üÁøÏjT· qT ø£*– ñHêïsTT.
4. $düsÔ D¡ e÷Hê\T $#·sD¡ ‘·«|ü⁄ $\TeqT ÄbÕ~kÕÔsTT. ø±ì ÁX‚DT\˝À ˝Ò<ë n+XÊ\˝À yêdüyÔ êìøÏ
$#·sD¡ ‘·«+ <√´‘·øe£ Te«ø£b˛e#·TÃ.
5. $düÔs¡D e÷Hê\T kÂwü˜e‘· >∑÷]Ã ˝Ò<ë ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ yÓ’wüeT´ \ø£åD≤ìï >∑÷]Ã @$T
‘Ó*j·TCÒj·Tø£b˛e#·TÃ.
6. øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄ ø=\‘·\ ˝≤>±H˚ $düsÔ D¡ e÷Hê\T ≈£L&Ü ˝ÖøÏ≈î£ q≈£î (layman) ÁX‚DT\≈£î >∑÷]Ãq
düeTà‘·yTÓ qÆ Ä˝À#·qqT $düsÔ D¡ e÷Hê\T ÄbÕ~+#·e⁄.
8.7 $düsÔ D¡ e÷q|ü⁄ n<Û´ä j·Tq |ü<‘Δä T· \T

$düsÔ D¡ e÷Hê\qT á ÁøÏ+~ eTTKýÓTqÆ n<Û´ä j·Tq |ü<‘Δä T· \ <ë«sê n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· e#·TÃ.
n$:
I. yê´|æÔ (The Range)
II. #·‘T· sêú+X¯|⁄ü $#·\q+ (The Inter-quartile Range or the Quartile Deviation)
III. e÷<Û´ä eT $#·\q+ ˝Ò<ë dü>≥∑ T $#·\q+ (The Mean Deviation or Average Deviation)
IV. Áø£eT ˝Ò<ë ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ (The Standard Deviation)
V. ˝À¬s+CŸ eÁø£sπ K (The Lorenz Curve)
5. $düÔs¡D e÷q+ jÓTTø£ÿ n<Ûä´j·Tq |ü<äΔ‘·T\qT ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç
......................................................................................................
141
yê{Ï˝À, yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT n+fÒ yê´|æÔ eT]j·TT #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\Hê\T kÕúq e÷Hê\T. m+<äTø£+fÒ
Ä s¬ +&ÉT $uÛ≤»q+˝Àì ì]Δwü̃ kÕúHêìï |ü⁄s¡dÿü ]+#·Tø=ì yê{Ï $\Te\T ìsê›]+|üã&É‘êsTT. Ç‘·s¡ s¬ +&ÉT
|ü<‘Δä T· \T n+fÒ e÷<Û´ä eT $#·\q+ eT]j·TT ÁbÕe÷DÏø£ $#·\Hê\qT $#·\q e÷Hê\ >∑Dq>± |æ\TkÕÔsT¡ .
m+<äTø£+fÒ yê{Ï >∑Dq˝À $\Te\ìï+{Ïì |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+{≤s¡T. Çø£ ∫e] |ü<äΔ‹ì Á>±|òæø˘
|ü<äΔ‹>± ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T.
8.8 $düsÔ D¡ e÷Hê\ |üse¡ T eT]j·TT kÕù|øÏøå £ s¡÷bÕ\T

$$<Ûä ÁX‚DT\qT b˛\Ã&ÜìøÏ $düsÔ D¡ e÷Hê\qT s¬ +&ÉT $<Ûë\T>± ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ. n$:
(1) |üs¡eT s¡÷|ü+, (2) kÕù|øÏåø£ s¡÷|ü+
yêdüeÔ <ä‘êÔ+X¯+ @ >∑D≤+ø£ Á|üe÷D+˝À ÇkÕÔs√ $düsÔ D¡ |üse¡ T e÷Hê\T ≈£L&Ü n<˚ Á|üe÷D+˝À
e´øÏÔø£]kÕÔs¡T. ñ<ëˆˆ≈£î s¡÷bÕj·T\T, øÏ˝ÀÁ>±eTT\T, ≥qTï\T, bÂ+&ÉT\T yÓTT<ä\>∑Tq$. ø±ì ¬s+&ÉT ˝Ò<ë
n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe <ä‘êÔ+X¯ ÁX‚DT\T yπ̊s«s¡T >∑TD≤+ø£ Á|üe÷D+˝À (j·T÷ì≥¢˝À) ñqïf…¢Ì‘˚ ‘·T\Hê‘·àø£+>±
dü]b˛\Ã&ÜìøÏ |üse¡ T $düsÔ D¡ e÷q+ ñ|üj÷Ó >∑|&ü <É Tä . n˝≤+≥|ü&ÉT $düsÔ D¡ qT ìwüŒ‹Ô˝À>±ì, XÊ‘·+˝À>±ì
e´ø£|Ô sü T¡ kÕÔsT¡ . <ëìì kÕù|øÏøå £ $düsÔ D¡ e÷q+ nì n+{≤s¡T. Bìì @ Á|üe÷D+˝À ≈£L&Ü #Ó|Œü &É+
»s¡><∑ Tä . á kÕù|øÏøå £ e÷Hê\qT $düsÔ D¡ e÷Hê\ jÓTTø£ÿ >∑TDø±\T>± ‘Ó*j·TCÒkÕÔsT¡ .
6. |üs¡eT eT]j·TT kÕù|øÏåø£ $düÔs¡D e÷Hê\ s¡÷bÕ\qT e´‘ê´d”ø£]+#·TeTT.
......................................................................................................
8.9 yê´|æÔ
$düÔs¡D e÷Hê\ n<Ûä´j·THê˝À¢ yê´|æÔ nH˚ |ü<ä›‹ n‹ düT\uÛÑyÓTÆq |ü<äΔ‹. ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT
n+‘·´ $\Te\ eT<Û´ä >∑\ e´‘ê´kÕìï n+fÒ <ä‘êÔ+X¯ $uÛ≤»q+˝À >∑\ n‘·´~Ûø,£ n‘·´\Œ $\Te\
eT<Û´ä >∑\ ‘˚&ÜqT yê´|æ>Ô ± ìs¡«∫+#·e#·TÃ. kÕ+πøÇø£ |üs+¡ >±, BìøÏ øÏ+~ $<Û+ä >± sêj·Te#·TÃ.
R = L-S
Çø£ÿ&É, RR yê´|æÔ
LR n‘·´~Ûø£ $\Te— eT]j·TT S R n‘·´\Œ $\Te
yê´|æÔ jÓTTø£ÿ kÕù|øÏåø£ s¡÷bÕìï yê´|æÔ >∑TDø£+>± eéVü≤]kÕÔs¡T. á øÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê yê´|æÔ
>∑TDø±\ $\TeqT ø£qT>=qe#·TÃ:
L −S
yê´|æÔ >∑TDø£+ R L+S
Çø£ÿ&É >∑eTì+#ê*‡q<˚$T≥+fÒ ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ bÂq'|ü⁄Hê´\‘√ m˝≤+{Ï dü+ã+<Ûä+ ˝Ò<äT.

bÂq'|ü⁄Hê´\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√≈£î+&Ü ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ s¬ +&ÉT n+‘·´ $\Te\ ÁbÕ‹|ü~ø£q á >∑DqqT
#˚|ü≥º&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
142
n$∫Ã¤qï ÁX‚D˝Ï À yê´|æìÔ >∑Dq #˚j÷· *‡ e∫Ãq|ü&ÉT n‘·´\Œ $\Te>± yÓTT<ä{Ï ‘·s>¡ ‹∑ ~>∑Te
ne~Ûì, n‘·´~Ûø£ $\Te>± ∫e] ‘·s>¡ ‹∑ jÓTTø£ÿ m>∑Te Äe~Ûì |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+{≤s¡T. n+‘˚>±ø£,
n‘·´\Œ $\Te>± yÓTT<ä{Ï ‘·s¡>∑‹ jÓTTø£ÿ eT<Ûä´ $\TeqT, n‘·´~Ûø£ $\Te>± ∫e] ‘·s¡>∑‹ jÓTTø£ÿ eT<Ûä´
$\TeqT |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüT≈£î+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D`8.2
á ~>∑Teq <ä‘êÔ+XÊìøÏ yê´|æìÔ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø±ìï >∑Dq #˚jT· eTT.
X: 14 16 16 14 22 13 15 24 12 23 14 20 17 21 22
kÕ<Ûäq:
Çe«ã&çq <ä‘êÔ+XÊìï Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À neTsêÃ*. Ä ‘·<Tä |ü] yê´|æÔ eT]j·TT yê´|æÔ >∑TDø£+
$\Te\qT dü÷Á‘ê\ <ë«sê bı+<äe#·TÃ.
X: 12, 13, 14, 14, 14, 15, 16, 16, 17, 20, 21, 22, 22, 23, 24
∵ R=L–S
L = 24; S = 12
∵ R = 24 – 12 = 12
L − S 24 − 12 12
CR = = = = 0.33
L + S 24 + 12 36
~>∑Teì«ã&çq <ä‘êÔ+XÊìøÏ yê´|æÔì eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø±ìï >∑Dq #˚j·TTeTT.
e÷s¡Tÿ\T (X) 10 20 30 40 50 60 70
$<ë´s¡T\ú dü+K´ (f) 5 6 7 9 3 4 7
kÕ<Ûäq:
R = L-S
L = 70; S = 10
R = 70 – 10 = 60
L − S 70 − 10 60 6
CR = = = = = 0.75
L + S 70 + 10 80 8
~>∑Teìe«ã&çq <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ yê´|æÔ jÓTTø£ÿ $\TeqT eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT
ìsêΔ]+#·TeTT.
143
e÷s¡Tÿ\T (X) 5-10 10-15 15-20 20-25 25-30 30-35 35-40 40-45
$<ë´s¡T\ú dü+K´ (f) 2 2 4 5 5 6 15 10
kÕ<Ûäq:
Çe«ã&çq e÷s¡Tÿ\ ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·sê\qT |ü]o*+∫q|ü&ÉT n‘·´~Ûø£ e÷s¡Tÿ\ ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·s+¡
jÓTTø£ÿ m>∑Te ne~Û 45 eT]j·TT n‘·´\Œ e÷s¡Tÿ\T ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·s+¡ jÓTTø£ÿ ~>∑Te ne~Û 5. ø±ã{Ïº
R = L-S
L = 45; S = 5
R = 45–5 = 40
L − S 45 − 5 40
CR = = = = 0.8
L + S 45 + 5 50
Á|ü‘êé÷ïj·T |ü<äΔ‹: n‘·´~Ûø£ ‘·s¡>∑‹ n+‘·s¡+ jÓTTø£ÿ eT<Ûä´ $\Te 42.5 eT]j·TT n‘·´\Œ
‘·s>¡ ‹∑ n+‘·s+¡ jÓTTø£ÿ eT<Û´ä $\Te 7.5 n+<äTe\¢
R = L-S
L = 42.5; S = 7.5
R = 42.5- 7.5 = 35
L − S 42.5 − 7.5 35
CR = = = = 0.70
L + S 42.5 + 7.5 50
düT>∑TD≤\T:
1. Ç~ ì]Δw+ºü >± ìs¡«∫+#·ã&ÉT‘·T+~. á $düsÔ D¡ e÷Hêìï düT\uÛ+Ñ >± ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃ.
2. Bì jÓTTø£ÿ >∑Dq #ê˝≤ düT\uÛ+Ñ . m+<äTø£+fÒ á $düsÔ D¡ e÷q+ L eT]j·TT S \H˚ s¬ +&ÉT
düT\uÛyÑ TÓ qÆ ø±s¡ø±\ô|’ e÷Á‘·yT˚ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. Ç‘·s¡ $düsÔ D¡ e÷Hê\ ø£+fÒ Bì >∑Dq
n‹düT\uÛÑ+.
3. n‹ ‘·≈£îÿe eé~Û˝À Bìì >∑TDÏ+#·>∑\T>∑T‘êeTT.
4. ˇø£yfi˚ ¯ ÁX‚DT\˝À eT<Û´ä uÛ≤>∑+˝À ñ+&˚ n+XÊ\T ‘·|Œæ qfÒqÌ¢ #√ ≈£L&Ü Ä n+XÊ\T á $düsÔ D¡
e÷q|ü⁄ >∑Dq\qT Á|üu≤Û $‘·|sü #¡ e· ⁄.
5. ‘·øDå£ »yêãT nedüs+¡ ñ+&ç K∫Ã‘·yTÓ qÆ #·\q‘·«+ nedüs+¡ ˝Òq|ü&ÉT á |ü<‹Δä #ê˝≤ es¡≈î£
Á|üj÷Ó »qø£sy¡ TÓ qÆ ~>± ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î yê‘êes¡D XÊK yê‘êes¡D dü÷#·q≈£î dü+ã+~Û+∫
>∑]wü̃ eT]j·TT ø£ìwü̃ ñc˛íÁ>∑‘\· kÕúsTT\ eT<Û´ä yê´|üq‘ê«ìï ø£*– ñ+≥T+<äì dü÷∫düT+Ô ~.
<√cÕ\T:
1. Bì >∑Dq˝À ÁX‚DT\˝Àì nìï n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√≈£î+&Ü øπ e\+ ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ
s¬ +&ÉT n+‘·´ $\Te\ ÁbÕ‹|ü~ø£q á $düsÔ D¡ e÷q+ >∑Dq #˚jT· ã&ÉT‘·T+~. (Ç~ ÁX‚DT\˝Àì
144 nìï Áù|øÏ‘ å ê\ô|’ ˝Ò<ë n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü <É Tä ).
2. ÁX‚DT\T $düÔè‘· ne<ÛäT\ s¡÷|ü+˝À ñqï|ü&ÉT ~>∑Te ‘·s¡>∑‹ jÓTTø£ÿ ~>∑Te ne~Û eT]j·TT ∫e]
‘·s¡>∑‹ jÓTTø£ÿ m>∑Te ne<ÛäT\qT ìsêΔ]+#·≈£î+&Ü yê´|æÔì >∑Dq #˚j·T&É+ kÕ<Ûä´+ ø±<äT.
3. yê´|æÔ >∑Dq≈£î>±qT $uÛ≤»q|ü⁄ bÂq'|ü⁄Hê´\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√<äT. ø±ã{Ïº Bìï yê´|æÔ jÓTTø£ÿ
ˇø£ Á|ü<ÛëqyÓTÆq |ü]$T‹>± #Ó|üŒe#·TÃ.
4. Ç~ ;Jj·T Á|ükÕÔeq≈£î ‘·–q≥Te+{Ï~>± ñ+&É<Tä .
5. Ç~ Á|ü‹#·jT· q e÷s¡TŒ\#˚ n‹>± Á|üu≤Û $‘·eTe⁄‘·T+~.
7. yê´|æÔøÏ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT ìs¡«∫+#·TeTT.
......................................................................................................
8.10 e÷<Ûä´$Tø£ #·‘T· sêΔ+X¯ yê´|æÔ ˝Ò<ë #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q+

‘·è|æÔj·T #·‘·TsêΔ+X¯+ (Q ) eT]j·TT Á|ü<∏äeT #·‘·TsêΔ+XÊ\ (Q ) eT<Ûä´ >∑\ ‘˚&ÜqT e÷<Ûä´$Tø£
3 1
#·‘T· sêΔ+X¯ yê´|æ>Ô ± #Ó|Œü e#·TÃ. kÕ+πø‹|üs+¡ >±, Bìï øÏ+~ $<Û+ä >± sêj·Te#·TÃ:
e÷<Ûä´$Tø£ #·‘·TsêΔ+X¯ yê´|æÔ R Q – Q 3 1
e÷<Ûä´$Tø£ #·‘·TsêΔ+X¯ yê´|æÔ 2 #˚‘· uÛ≤–+∫qf…¢Ì‘˚ <ëìì ns¡Δ e÷<Ûä´$Tø£ #·‘·TsêΔ+X¯ yê´|æÔ
(Semi- inter-quartile range ) ˝Ò<ë #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q+>± ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ. kÕ+πø‹ø£|sü +¡ >± Bìï
øÏ+~ $<Û+ä >± sêj·Te#·TÃ.
Q3 − Q1
#·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q+ (Q.D) R 2
ô|q’ #Ó|Œæ q #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q+ øπ e\+ |üse¡ T $düsÔ D¡ e÷q+ e÷Á‘·yT˚ . ø±ã{Ïº s¬ +&ÉT yπ̊s«s¡T
Á|üe÷D≤\Tqï <ä‘êÔ+XÊ\qT dü]b˛\TÃ≥≈£î #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\Hêìï s¬ +&ÉT #·‘T· sêΔ+XÊ\ dü>≥∑ T‘√ uÛ≤–ùdÔ
#·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q >∑TDø£+ (Co-efficient of Quartile Deviation) edüT+Ô ~. Bìì kÕ+πø‹ø£ |üs+¡ >±
øÏ+~ $<Û+ä >± e´ø°øÔ ]£ +#·e#·TÃ.
Q3 − Q1 / 2 Q3 − Q1
#·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q >∑TDø£+ (C Q.D) R =
Q3 + Q1 / 2 Q3 + Q1
1. #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+\ >∑Dq:

#·‘·TsêΔ+X¯ $#·\q >∑Dq #ê˝≤ düT\uÛÑyÓTÆq~. #·‘·TsêΔ+X¯ $#·\q|ü⁄ >∑Dq\qT á øÏ+~
ñ<ëVü≤s¡D\ <ë«sê $e]+#·e#·TÃ.
i. e´øÏÔ>∑‘· ÁX‚DT\T
145
ñ<ëVü≤s¡D ` 8.5:
~>∑Te <ä‘êÔ+XÊìøÏ #·‘·TsêΔ+X¯ $#·\q+qT eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT >∑Dq #˚j·TTeTT.
e÷s¡Tÿ\T: 78 80 82 84 86 88 90
kÕ<Ûqä : Çe«ã&çq n+XÊ\ $\Te\T Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À neTs¡Ãã&ç ñHêïsTT.

N +1
Q1 = e n+X¯+
4
∵N =7
7 +1 8
Q1 = = = 2e n+X¯+
4 4
∴ Q1 = 80
3 ( N + 1)
Q3 = e n+X¯+
4
3 ( 7 + 1) 3 (8) 24
= = = =6e n+X¯+
4 4 4
∴ Q3 = 88
Q3 − Q1
Q.D =
2
∵ Q1 = 80 ; Q3 = 88
Q3 − Q1
Q.D >∑TDø£+ = Q + Q
3 1
88 − 80 8
= = = 0.04
88 + 80 168
ii. $∫Ãqï ÁX‚DT\T:

ñ<ëVü≤s¡D ` 8.6:
á ~>∑Te ìe«ã&çq <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q+qT eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT
>∑Dq #˚j·TTeTT.
ãs¡Te⁄ (øÏ˝À\˝À) 12 14 16 25 35 45 50
ÁXÊ$T≈£î\ dü+K´ 2 8 12 30 40 10 5
kÕ<Ûäq:
#·‘·TsêΔ+X¯ $#·\q eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£|ü⁄ >∑Dq:
146
ãs¡Te⁄ (øÏ˝À\˝À) (x) ÁXÊ$T≈£î\ dü+U´ (f) dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+ (C.F)
12 2 2
14 8 10
16 12 22
25 30 52
Q1 35 40 92
Q2 45 10 102
50 5 107
N +1
Q1 = e n+X¯+
4
∵ N = 107
107 + 1 108
Q1 = = = 27
4 4
Q1 = 25
3 ( N + 1)
Q3 = e n+X¯+
4
3 (107 + 1) 3 (108 ) 324

= = = = 81
4 4 4
∴ Q3 = 35
∴ Q1 = 25 ; Q3 = 35
Q3 − Q1 35 − 25 10
Q.D. = = = =5
2 2 2
Q3 − Q1
Q.D >∑TDø£+ = Q + Q
3 1
Q3 − Q1 35 − 25 10
= = = = 0.166
Q3 + Q1 35 + 25 60
iii. n$∫Ãqï ÁX‚DT\T:

ñ<ëVü≤s¡D ` 8.7: ~>∑Te ìe«ã&çq <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ #·‘·TsêΔ+X¯ $#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ
>∑TDø£eTT >∑Dq #˚j·TTeTT.
e÷s¡Tÿ\T 0-10 10-20 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80 80-90
$<ë´s¡T\Δ dü+K´ 11 18 25 28 30 33 22 15 22
kÕ<Ûäq: #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+ >∑Dq:
147
e÷s¡Tÿ\T $<ë´s¡TΔ\ dü+K´ (f) dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´+ (C.F)
0-10 11 11
10-20 18 29
Q1 20-30 25 54
30-40 28 82
40-50 30 112
50-60 33 145
Q3 60-70 22 167
70-80 15 182
80-90 22 204
N 240
Q1 = e n+X¯+ = = 51
4 4
L 2 − L1
Q1 = L1 + ( Q1 − C )
f1
L1 = 20; L2 = 30; f1 = 25
Q1 = 51; C = 29
30 − 20
∴ Q1 = 20 + ( 51 − 29 )
25
10
= 20 + ( 22 )
25
220
= 20 +
25
= 20 + 8.8 = 28.8
3( N ) 3 ( 204 ) 602
Q3 = e n+X¯+ = = 153
4 4 4
L 2 − L1
ø±ã{Ïº, Q 3 = L1 ( Q3 − C )
f1
∵ L1 = 60; L2 = 70; f1 = 22; Q3 = 153; C = 145
70 − 60
∴ Q3 = 60 + (153 − 145)
22
10
= 60 + ( 8)
22
80
= 60 +
25
= 60 + 3.64 = 63.64
148
∵ Q1 = 28.8 ; Q3 = 63.64
Q3 − Q1
n|ü&ÉT, Q.D =
2
63.64 − 28.8 34.84

= = = 17.42
2 2
Q3 − Q1
#·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q >∑TDø£+ (C Q.D) = Q3 + Q1
63.64 − 28.8 34.84

= = = 0.376
63.64 + 28.3 92.44
#·‘·TsêΔ+X¯ $#·\q|ü⁄ >∑TD <√cÕ\T

düT>∑TD≤\T
1. Ç~ ì]›w+ºü >± ìs¡«∫+#·ã&çq $düsÔ D¡ e÷q+
2. $De\ $wüjT· +˝À $düsÔ D¡ e÷q+ yê´|æÔ ø£+fÒ y˚T˝…q’ ~. á $düsÔ D¡ e÷q+ ÁX‚DT\ n+XÊ\˝À
eT<Û´ä ˝ÀqTqï 50 XÊ‘·+ ÁbÕ‹|ü~ø£ô|’ <ëì jÓTTø£ÿ >∑Dq\T+{≤sTT.
3. Á|ü‘´˚ øÏ+∫ ÁX‚DT\T $düèÔ ‘· ne<ÛTä \ s¡÷|ü+˝À ñqïfÒ‘Ì¢ ˚ #·‘T· sê›+#· $#·\q+ >∑Dq\˝À @˝≤+{Ï
Çã“+<äT\T+&Ée⁄.
4. ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ $|üØ‘· n+XÊ\ e\¢ Ç~ n+‘·>± Á|üu≤Û $‘·eTe<äT.
5. kÕwü̃e ÁX‚DT\˝À á øÏ+<ä ‘Ó*|æq $<Ûä+>± #·‘·TsêΔ+X¯ $#·\q+ ~>∑Te #·‘·TsêΔ+X¯+. m>∑Te
#· ‘ · T sêΔ + X¯ + . ÁbÕe÷DÏ ø £ $#· \ q+ eT]j· T T e÷<Û ä ´ eT $#· \ Hê\qT >∑ D q#˚ j · T &ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
Q1 = M-QD
Q3 = M+QD
σ = 3/2 QD eT]j·TT MD ˝Ò<ë δ = 6/5 QD
6. #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q+ <ä‘êÔ+X¯+˝À >∑\ eT<Û´ä ñqï 50 XÊ‘·+ n+XÊ\ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñqï+<äTq
ˇø£yfi˚ ¯ yÓTT<ä{Ï 25% eT]j·TT ∫e] 25 XÊ‘·+ n+XÊ\qT $düà]+∫q|ü{Ïø˙° , #·‘T· sêΔ+X¯
$#·\Hêìï ìsêΔ]+#·e#·TÃ.
<√cÕ\T
1. Ç~ ÁX‚DT\˝À >∑\ Áù|øÏ‘å ê\ìï+{Ïô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+&É<Tä .
2. Ç~ ;Jj·T Á|ükÕÔeq≈£î nqTyÓq’ ~>± ñ+&É<Tä .
3. Ç~ Á|ü‹#·jT· q #ê+#ê˝≤´\ e\¢ Á|üu≤Û $‘·eTÚ‘·T+~.
4. yê´|æÔ ˝≤>± Bìì kÕ<Ûës¡D e´øÏÔ Äs¡Δ+ #˚düTø√˝Ò&ÉT. 149
5. Ç~ dü>≥∑ T #·T≥Tº |ü≥¢ @s¡Œ&çq $düsÔ D¡ qT #·÷ô|≥º<Tä . n+<äTe\¢ Bìï uÛ≤>∑‘«· |ü⁄e÷q+ n$
$düsÔ D¡ e÷q+ ø±<äT nì #Ó|Œü e#·TÃ.
8. e÷<Ûä´$Tø£ #·‘·TsêΔ+X¯ yê´|æÔ eT]j·TT #·‘·TsêΔ+X¯ $#·\q+qT ìs¡«∫+#·TeTT.
......................................................................................................
8.11 e÷<ÛäéT $#·\q+ (Mean Deviation )

e÷<Û´ä eT $#·\Hêìï dü>≥∑ T $#·\q+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. $uÛ≤»q+˝Àì n+XÊ\≈£î eT]j·TT
$uÛ≤»q+˝Àì n+XÊ\ n+ø£ eT<Û´ä e÷ìøÏ ˝Ò<ë eT<Û´ä >∑‘êìøÏ >∑\ dü>≥∑ T ‘˚&ÜqT e÷<Û´ä eT $#·\q+ nì
n+{≤s¡T. dæ<ëΔ+‘· Ø‘ê´, n+ø£ eT<Û´ä eT+, eT<Û´ä >∑‘+· ˝Ò<ë ãVüQfi¯ø+£ \H˚ @<˚˙ dü>≥∑ T qT+∫ e÷<Û´ä eT
$#·\Hêìï >∑D+Ï #·e#·TÃ. ø±ì kÕ<Ûës¡D+>± e÷<Û´ä eT $#·\Hêìï >∑Dq #˚jT· &ÜìøÏ n+ø£ eT<Û´ä eT+qT
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e&É+ |ü]bÕ{Ï m+<äTø£+fÒ eT<Ûä´ $\Te jÓTTø£ÿ ø=\‘·≈£î>±qT n+ø£eT<ÛäéT+
>∑DrÏ j·T|üs+¡ >± qT+∫ dü>≥∑ T>± ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ Bìì dü>≥∑ T $#·\q+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
$#·\Hê\ jÓTTø£ÿ ìs¡ù|ø£å $\Te\qT e÷Á‘·yT˚ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . n+fÒ $#·\Hê\ jÓTTø£ÿ ãTTD≤‘·àø£ ˝Ò<ë
<ÛäHê‘·àø£ >∑Ts¡TÔ\qT $düà]+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n+ø£ eT<ÛäéTeTT qT+∫ ÁX‚DT\˝Àì n+XÊ\ jÓTTø£ÿ
$#·\Hê\ $\Te\ dü+ø£\q+ düTHêï>± ñ+≥T+~ eT]j·TT Ç‘·s¡ dü>≥∑ T≈£î>±qT ≈£L&Ü n~ s¡e÷s¡$T
düTHêï>± ñ+≥T+~. ìs¡ù|ø£å $#·\Hê\qT dü÷∫+#·&+É ø=s¡≈î£ >±qT $#·\HêìøÏ ªDμ nH˚ >∑Ts¡TÔqT ¬s+&ÉT
ì{≤s¡T ˝…q’ ¢ eT<Û´ä dü÷∫+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. Bìì e÷&É÷´\dt nì n+{≤s¡T. n+fÒ |D|.
e÷<Û´ä eT $#·\q >∑TDø£+ ( Co-efficient of Mean Deviation):
@<˚ì øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄ ø=\‘· qT+∫ >∑Dq #˚jT· ã&çq e÷<Û´ä eT $#·\q+ |üse¡ Te÷q+>± ñ
+≥T+~. sêã≥ºã&çqe÷<Û´ä eT $#·\Hêìï dü>≥∑ T #˚‘· uÛ≤–+#·>±, e÷<Û´ä eT $#·\q >∑TDø£+ edüT+Ô ~.
Ç~ á $düsÔ D¡ e÷q+ jÓTTø£ÿ kÕù|øÏøå £ e÷q+>± ñ+≥÷ s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe ÁX‚DT\qT
‘·T\Hê‘·àø£+>± dü]b˛\Ã&ÜìøÏ nqTe⁄>± ñ+≥T+~. e÷<Û´ä eT $#·\Hêìï >∑Dq #˚jT· &ÜìøÏ @ dü>≥∑ TqsTT‘˚
ñ|üj÷Ó –+#·&+É »]–+<√ e÷<Û´ä eT $#·\q+ eT<Û´ä >∑‘+· qT+∫ >∑Dq #˚ùdÔ eT<Û´ä >∑‘+· ‘√q÷, ˇø£yfi˚ ¯
n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ >∑Dq #˚ùdÔ n+ø£eT<Û´ä eT+‘√q÷ uÛ≤–+#ê*. Bìì øÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê >∑Dq
#˚kÕÔs¡T.
(M.D. e÷<Û´ä eT $#·\q+)
(1) jÓTTø£ÿ >∑TDø£+ (CMD) R
n+ø£ eT<ÛäéT+ ˝Ò<ë eT<Ûä´>∑‘·+ ˝Ò<ë u≤VüQfi¯ø£+
ˇø£yfi˚ ¯ |ò*ü ‘·+ XÊ‘ê\ s¡÷|ü+˝À ‘Ó*j·TCÒjT· <ä*ùdÔ n|ü&ÉT e÷Á‘·+:
M.D. (e÷<Û´ä eT $#·\q+)
(2) e÷<ÛäéT $#·s¡D|ü⁄ >∑TDø£+ R
n+ø£ eT<ÛäéT+ ˝Ò<ë eT<Ûä´>∑‘·+ ˝Ò<ë u≤VüQfi¯ø£+
150
8.10.2 eT<ÛäéT $#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+
i. e´øÏÔ>∑‘· ÁX‚DT\T
~>∑Te ìe«ã&çq <ä‘êÔ+XÊìøÏ e÷<Û´ä eT $#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT >∑Dq #˚jT· TeTT.
ãs¡Te⁄ (X): 8, 10, 11, 12, 14, 16, 24, 30, 36, 40
kÕ<Ûäq:
n+ø£eT<Û´ä eT+, eT<Û´ä >∑‘+· eT]j·TT u≤VüQfi¯ø+£ <ë«sê e÷<Û´ä eT $#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ
>∑TDø£+qT >∑Dq #˚jT· T≥.
X X – X (20.1)|D| X – Md (15)|D| X-Mo(40)|D|
8 12.1 7 32
10 10.1 5 30
11 9.1 4 29
12 8.1 3 28
14 6.1 1 26
16 4.1 1 24
24 3.9 9 16
30 9.9 15 10
36 15.9 21 16
40 19.9 25 0
Σ X = 201 Σ |D| = 99.2 Σ |D| = 91 Σ |D| = 211
∑ X 201
X= = = 20.1
N 10
N +1 10 + 1 11
Md. = e n+X¯+ = = = 5.5
2 2 2
14 + 16 30
R 5e n+X¯+ G 6e n+X¯+ / 2 = = = 15
2 2
Mo = 40 (|ü]o\q <ë«sê ãVüQfi¯ø|£ ⁄ü $\Te 40 nì >∑T]Ô+#·ã&çq~)
e÷<Û´ä eT $#·\q+ (n+ø£eT<Û´ä eT+ <ë«sê) M.D ( X ) =

∑ | D | 9.92
= = 9.92
N 10
∑|D| 9.92
e÷<Û´ä eT $#·\q >∑TDø£+ (n+ø£eT<Û´ä eT+ <ë«sê) ( X ) = N
=
20.1
= 0.493
91
e÷<Û´ä eT $#·\q+ (eT<Û´ä >∑‘+· <ë«sê) = = 9.10
10
151
9.10
e÷<Û´ä eT $#·\q >∑TDø£+ (eT<Û´ä >∑‘+· <ë«sê) = 15
= 0.606
211
e÷<Û´ä eT $#·\q+ (ãVüQfi¯ø+£ <ë«sê) = = 21.10
10
21.10
e÷<Û´ä eT $#·\q >∑TDø£+ (ãVüQfi¯ø+£ <ë«sê) = = 0.527
40
ii. $∫Ãqï ÁX‚DT\T: $∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À e÷<Û´ä eT $#·\q+qT >∑Dq #˚jT· &ÜìøÏ á øÏ+~ dü÷Á‘êìï
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T:
∑f | D |
e÷<Û´ä eT $#·\q+ M.D =
N
~>∑Te <ä‘êÔ+XÊìøÏ e÷<Û´ä eT $#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT >∑Dq #˚jT· +&ç.
x 4 6 5 10 12 14 16
f 2 1 3 6 4 3 1
kÕ<Ûäq:
n+ø£eT<Û´ä eTeT+, eT<Û´ä >∑‘+· eT]j·TT ãVüQfi¯ø+£ \ <ë«sê e÷<Ûj
é T· eT $#·\q+
x f fx c.f x- x f|D| x-Md(10) f|D| x-Mo(10.5) f|D|
f|D| |D| |D|
4 2 8 2 5.75 11.5 6 12 6.5 13
6 1 6 3 3.75 3.75 4 4 4.5 4.5
5 3 15 6 4.75 14.25 5 15 5.5 16.5
10 6 60 12 0.25 1.50 0 0 0.5 3.0
12 4 48 16 2.25 9.0 2 8 1.5 6.0
14 3 42 19 4.25 12.75 4 12 3.5 10.5
16 1 16 20 6.25 6.25 6 6 5.5 5.5
N=20 Σfx=195 Σf|D|=59 Σf|D|=57 Σf|D|=59
∑ f x 195
n+ø£eT<Û´ä eT+ X= = = 9.75
N 20
N +1
eT<Ûä´>∑‘·+ Md. = e n+X¯+
2
20 + 1 21
= = = 10.5
2 2
152
∴ Md = 10
u≤VüQfi¯ø+£ (Mo) = 3 Md – 2 X R 3 eT<Ûä´>∑‘·+ ` 2 n+ø£eT<ÛäéT+

= 3(10) – 2 (9.75)
= 30 – 19.5 = 10.5
∑ f | D | 59
e÷<Û´ä eT $#·\q+ (n+ø£eT<Û´ä eT+ <ë«sê) M.D ( X ) = = = 2.95
N 20
2.95
e÷<Û´ä eT $#·\q >∑TDø£+ (n+ø£eT<Û´ä eT+ <ë«sê) M.D >∑TDø£+ X = = 0.302
9.75
∑ f | D | 57
e÷<Û´ä eT $#·\q+ (eT<Û´ä >∑‘+· <ë«sê) M.D (Mo) = = = 2.95
N 20
2.85
e÷<Û´ä eT $#·\q >∑TDø£+ (eT<Û´ä >∑‘+· <ë«sê) M.D >∑TDø£+ (Md) =
10
= 0.285
∑ f | D | 59
e÷<Û´ä eT $#·\q+ (ãVüQfi¯ø+£ <ë«sê) M.D (Md) = = = 2.95
N 20
2.95
e÷<Û´ä eT $#·\q >∑TDø£+ (ãVüQfi¯ø+£ <ë«sê) M.D >∑TDø£+ (Mo) = 10.5
= 0.280
iii. n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T:

$∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À e÷<Û´ä eT $#·\Hêìï ø£qT>=qT≥≈£î @ |ü<‹Δä HÓ‘’ ˚ nqTdü]kÕÔy÷Ó , Ä$∫Ã¤qï
ÁX‚D˝Ï À ≈£L&Ü n<˚ |ü<‹Δä ì ñ|üj÷Ó –kÕÔ+. ø±ì á ÁX‚DT\˝À ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î eT<Û´ä $\Te\qT rdüTø=+<ë+.
‘·s¡Tyê‘· eT<Ûä´ $\Te\≈£î dü>∑≥T\ qT+∫ $#·˝≤Hê\T rdüTø√yê*. dü÷Á‘·+˝À e÷s¡TŒ˝Ò<äT. >∑Dq
ø=s¡≈î£ >±qT øÏ+~ dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
∑ f |D|
e÷<Û´ä eT $#·\q+ M.D =
N
(e÷<Û´ä eT $#·\q+)
e÷<Û´ä eT $#·\q >∑TDø£+ R
dü>∑≥T
ñ<ëVü≤s¡D ` 8.10:
~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ qT+&ç e÷<Û´ä eT $#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT >∑Dq #˚jT· TeTT:
e÷s¡Tÿ\T (x) 0-10 10-20 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70
$<ë´s¡T\Δ dü+U´ (f) 6 5 8 15 7 6 3
kÕ<Ûäq:
n+ø£ eT<Û´ä eT+, eT<Û´ä >∑‘+· eT]j·TT ãVüQfi¯ø+£ \ <ë«sê e÷<Û´ä eT $#·\q+ eT]j·TT <ëì
153
jÓTTø£ÿ >∑TDø£+ >∑Dq:
e÷s¡Tÿ\T $<ë´s¡TΔ\ Cf eT<Ûä´ fm m- X f|D| m-Md f|D| m-Mo f|D|
(x) dü+U´\T $\Te\T |D| |D| |D|
(f) (m)
0-10 6 6 5 30 28.4 170.4 28.96 173.76 29.6 177.6
10-20 5 11 15 75 18.4 92.0 18.96 94.8 19.6 98.0
20-30 8 19 25 200 8.4 67.2 8.96 71.68 9.6 76.8
30-40 15 34 35 525 1.6 24.0 1.04 15.6 0.4 6.0
40-50 7 41 45 315 11.6 81.2 11.04 77.28 10.4 72.8
50-60 6 47 55 330 21.6 129.6 21.04 126.24 20.4 122.4
60-70 3 50 65 195 31.6 94.8 31.04 93.12 30.4 91.2
N=50 Σfm=1670 Σf|D|=659.2 Σf|D|=652.48 Σf|D|=644.8
n+ø£eT<Û´ä eT+ ( X) = ∑Nf m

=
1670
50
= 33.4
N 50
eT<Ûä´>∑‘·+ ( Md.) = 2 e n+X¯+ 2 = 25 e n+X¯+
∴ eT<Ûä´>∑‘·|ü⁄ ‘·s¡>∑‹ n+‘·s¡+ 30`40 : n|ü&ÉT,
L 2 − L1
Md. = L1 + ( m − c)
f1
∵ L1 = 30; L2 = 40; f1 =15; m = 25; c = 19
40 − 30
∴ Md. = 30 + ( 25 − 19 )
15
10
= 30 + ( 6)
15
60
= 30 + = 30 + 4 = 34
15
|ü]o\q <ë«sê ãVüQfi¯ø|£ ⁄ü ‘·s>¡ ‹∑ 30`40 nì ìsêΔ]+#·ã&çq~. Ä ‘·<Tä |ü] øÏ+~ dü÷Á‘·+qT
nq«sTT+∫ ãVüQfi¯ø|£ ⁄ü $\TeqT >∑Dq #˚j÷· *:
Δ1
ãVüQfi¯ø+£ R Mo = L1 + ×i
Δ1 + Δ 2
Çø£ÿ&É Δ = f - f ; Δ = f - f ; i = L -L
1 1 o 2 1 2 2 1
n|ü&ÉT L = 30; Δ = 15-8 = 7; Δ =15-7 = 8; i = 40-30 = 10

1 2
154
7
∴ Mo = 30 + (10 )
7+8
70
= 30 + = 30 + 4.6 = 34.6
15
∑ f | D | 659.2
(n+ø£eT<Û´ä eT+ <ë«sê) M.D ( X ) = = = 13.18 e÷s¡Tÿ\T
N 50
13.18
(n+ø£eT<Û´ä eT+ <ë«sê) M.D >∑TDø£+ ( X ) =
33.4
= 0.394
∑ f | D | 652.48
(eT<Ûä´>∑‘·+ <ë«sê) M.D (Md) = = = 13.04 e÷s¡Tÿ\T
N 50
13.04
(eT<Ûä´>∑‘·+ <ë«sê) M.D >∑TDø£+ (Md) =
34
= 0.383
∑ f | D | 664.8
(ãVüQfi¯ø+£ <ë«sê) M.D (Mo) = = = 12.89 e÷s¡Tÿ\T
N 50
12.89
(ãVüQfi¯ø+£ <ë«sê) M.D >∑TDø£+ (Mo) = 34.6
= 0.372
e÷<Û´ä eT $#·\q|ü⁄ >∑TD <√cÕ\T:

@<˚ì Ç‘·s¡ >∑D≤+ø£|sü y¡ TÓ qÆ e÷q+ ˝≤>±H˚ e÷<Û´ä eT $#·\q+ ≈£L&Ü düT>∑TD≤\T eT]j·TT ˝ÀbÕ\qT
ø£*– ñ+~. yê{Ïì á øÏ+~ Á|ükÕÔ$+#·Hq’Ó ~:
düT>∑TD≤\T
1. Bì >∑Dq düT\uÛ+Ñ eT]j·TT Äs¡+ú #˚dTü ø√e&É+ ≈£L&Ü ‘˚*ø£.
2. ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ Áù|øÏ‘å ê\ìï+{Ïô|’ Ç~ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
3. Ç~ <ëì jÓTTø£ÿ øπ +Á<ä $\Te qT+∫ ÁX‚DT\ |ü\T n+XÊ\ yê´|üq‘ê´ìï ˝Ò<ë $düsÔ D¡ qT dü÷∫düT+Ô ~.
4. Ç~ ÁX‚DT\ $|üØ‘· n+XÊ\ $\Te\#˚ n‹>± Á|üu≤Û $‘·+ ø±<äT.
5. Ç~ ÁX‚DT\ $$<Ûä n+XÊ\qT ‘·T\Hê‘·àø£+>± dü]b˛*Ã #Ó|Œü &ÜìøÏ M\T ø£*ŒdüT+Ô ~.
6. Ç~ yêdüyÔ êìøÏ ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ n+XÊ\ dü>≥∑ T $#·\Hê\≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤düT+Ô ~.
˝ÀbÕ\T:
1. Ç~ ìs¡w› +ü̃ >± ìs¡«∫+#·ã&Éì $düsÔ D¡ e÷q+ n+fÒ Bìì @<˚ì øπ +Á<ä kÕúq $\Te n+fÒ
n+ø£eT<Û´ä eT+, eT<Û´ä >∑‘+· , ãVüQfi¯ø+£ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï qT+∫ Bìì >∑Dq #˚jT· e#·TÃ. |ò*ü ‘·+>±
ãVüQfi¯ |ò*ü ‘ê\T »ì+#·&ÜìøÏ ÄkÕÿs¡eTT+≥T+~.
2. G eT]j·TT ` nH˚ ;Jj·T >∑Ts¡T\Ô qT Bì jÓTTø£ÿ >∑Dq˝À n\ø£´å + #˚jT· &ÉeTH˚~ á $düsÔ D¡
e÷q+ jÓTTø£ÿ n‹ eTTKýÓTqÆ ˝À|ü+.
155
3. Ç~ ;Jj·T Á|ükÕÔeq≈£î ‘·–q≥Te+{Ï~>± ñ+&É<Tä .
4. Ç~ Á|ü‹#·jT· q #ê+#ê\´\#˚ n‹>± Á|üu≤Û $‘·eTÚ‘·T+~.
Ç˝≤+{Ï ˝ÀbÕ\ e\¢, á $düsÔ D¡ e÷HêìøÏ |ü]$T‘·yTÓ qÆ ñ|üj÷Ó >∑+ ñ+≥T+~. á |ü<‹Δä ø£+fÒ
yÓTs¡T>¬ q’ |ü<‹›ä nsTTq ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ e\¢ á $düsÔ D¡ e÷q+ eTs¡T>∑T|üs#¡ ã· &ÉT#·Tqï~.
9. e÷<Û´ä eT $#·\q|ü⁄ uÛ≤eqqT ìs¡«∫+#·TeTT.
......................................................................................................
8.12 ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+

ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ nH˚ uÛ≤eqqT yÓTT<ä{kÏ Õ]>± 1893 ˝À ø±sY¢ |æjT· s¡‡Hé nH˚ >∑D≤+ø£
XÊgy˚‘Ô· |ü]#·jT· + #˚XÊ&ÉT. $düsÔ D¡ qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· T e÷Hê\˝À nìï+{Ï ø£+fÒ á $düsÔ D¡ e÷q+
n‹ eTTKýÓTÆq~ eT]j·TT $]$>± ñ|üjÓ÷–+#·ã&ÉT‘·T+~. eT+∫ $düÔs¡D e÷HêìøÏ ñ+&Ü*‡q
<Ûsä êà\ìï+{Ï˙ á $düsÔ D¡ e÷q+ ‘·è|æ|Ô sü T¡ düT+Ô ~. ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+qT eT÷\ eT<Û´ä eT es¡Z $#·\q+
(root mean square deviation) nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. m+<äTø£+fÒ n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ rdüTø√ã&çq
$#·\Hê\qT es¡+Z #˚dæ yê{ÏøÏ es¡eZ T÷\+qT ‘Ó\TdüTø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+qT ∫qï
Á^&é nø£så +¡ nsTTq σ (dæ>±à nì #·<Tä e⁄‘ês¡T)‘√ dü÷∫kÕÔsT¡ . Ç~ |üse¡ T $düsÔ D¡ e÷q+. ÁbÕe÷DÏø£
$#·\q|ü⁄ $\Te ‘·≈î£ ÿe>± ñqïfÒ‘Ì¢ ˚ Áù|øÏ‘å ê\ eT<Û´ä yê´|üq‘·«+ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+<äì n+fÒ düC≤rj·T‘·
m≈£îÿe kÕúsTT y˚Ts¡≈î£ ÁX‚DT\˝À ñ+<äì ‘Ó*j·TCÒkÕÔsT¡ . ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q|ü⁄ $\Te Ä~Ûø+£ >± ñqïfÒ‘Ì¢ ,˚
<ëìøÏ $|üs´¡ eTe⁄‘·T+~.
e÷<Û´ä eT $#·\q+, ÁbÕe÷DÏø£ $#·\Hê\ eT<Û´ä >∑\ b˛*ø£:
á s¬ +&ÉT $düsÔ D¡ e÷Hê\T ≈£L&Ü Ç∫Ãq <ä‘êÔ+X¯+˝Àì Á|ü‹ n+X¯+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñqï≥Te+{Ïy˚
nsTTq|üŒ{Ïø˙Ï ÁøÏ+~ |ü{øºÏ ˝£ À #·÷|æ+∫q ø±s¡D≤\ e\¢ s¬ +&ç+{Ï˝À ø=+‘· e´‘ê´dü+ ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ.
e÷<Û´ä eT $#·\q+ (MD) bÕe÷DÏø£ $#·\q+ (SD)
i. n+ø£eT<ÛäéT+, eT<Ûä´>∑‘·+, ãVüQfi¯ø£+\ i. ø π e\+ n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ e÷Á‘·yT˚
qT+∫ $#·\Hê\qT >∑Dq #˚jT· e#·TÃ. $#·\Hê\qT >∑Dq #˚j÷· *‡ ñ+≥T+~.
ii. ;Jj·T ∫Vü‰ï\T n\ø£´å + ii. ;Jj·T ∫Vü‰ï\T ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
#˚j·Tã&É‘êsTT. rdüTø√ã&É‘êsTT.
iii. |üse¡ T $#·\Hê\ dü+ø£\q|ü⁄ kÕ<Ûës¡D iii. es¡+
Z #˚jT· ã&çq $#·\Hê\ dü>≥∑ T jÓTTø£ÿ
dü>≥∑ Tô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. es¡eZ T÷\+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
iv. n+ø£eT<ÛäéT+ ì]Δwü̃ dü+K´>± ñqïfÒ¢Ì‘˚ iv. Ç~ ø=+‘· dü+øÏw ¢ yºü TÓ qÆ ~>± ñ+≥T+~
Bì >∑Dq ‘˚*ø£ <ä>]Z∑ |ü<‹Δä >∑Dq ‘˚*ø£ m+<äTø£+fÒ $#·\Hê\qT es¡+Z #˚jT· &É+,
156
<ä>]Z∑ |ü<‹Δä ø=+‘· øÏw‘ü̃ q· T ø£*– ñ+≥T+~ nìï dü+<äsê“¤\˝À n+fÒ n+ø£eT<Û´ä eT+
ì]Δwü̃ dü+K´ ˝Ò<ë _Ûqï+>± ñqï|ü{Ïø°
Ç~ ‘·–q≥Te+{Ï~>± ñ+≥T+~. Bì
>∑Dq≈£î >±qT <ä>∑Z] |ü<äΔ‹ ≈£L&Ü
n+<äTu≤≥T˝À ñ+~.
v. Ç~ ìs¡ù|ø£å $\Te\qT e÷Á‘·yT˚ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ v. ;Jj·T >∑Ts¡T\Ô qT n\ø£´å + #˚jT· ø£b˛e&É+
rdüTø√e&É+ e\¢ >∑DrÏ j·T|üsy¡ TÓ qÆ <Ûsä êà\qT e\¢ Ç~ >∑DrÏ j·T|üs+¡ >± düs¬ q’ ~>±
ø£*– ñ+&É<äT. ‘Ó*j·TCÒj·Tã&ÉT‘·T+~.
ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q|ü⁄ >∑Dq
(i) e´øÏÔ>∑‘· ÁX‚DT\T
e´øÏ>Ô ‘∑ · Áù|øÏ‘å ê\ $wüjT· +˝À ÁbÕe÷DÏø£ $#·\Hêìï á øÏ+~ s¬ +&ÉT |ü<‘Δä T· ˝À¢ @<˚˙ |ü<‹Δä ì
nq«sTTdü÷Ô >∑Dq #˚jT· e#·TÃ:
m) ì» n+ø£eT<Û´ä eT+ <ë«sê Ä+XÊ\≈£î $#·\Hê\qT rdüTø√e&É+— eT]j·TT
_) }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+ <ë«sê Ä+XÊ\≈£î $#·\Hê\qT rdüTø√e&É+.
Á|ü‘·´ø£å |ü<äΔ‹:
ì» n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ $#·\Hê\qT rdüTø=qï|ü&ÉT, á øÏ+~ dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
∑ dx 2
σ=
N
dx = x - x
k˛bÕHê\T:
1. ÁX‚DT\≈£î ì» n+ø£eT<Û´ä e÷ìï >∑Dq #˚j÷· * n+fÒ x qT >∑Dq #˚j÷· *.
2. Á|ü‹ n+XÊìøÏ n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ $#·\Hê\qT ø£qT>=Hê* n+fÒ (x – x ) qT ø£qT>√Hê*. á
$#·\Hê\qT dx #˚‘· dü÷∫+#ê*.
3. á $#·\Hê\qT es¡+Z #˚d,æ yê{Ï jÓTTø£ÿ yÓTT‘êÔìï bı+<ë* n+fÒ Σdx qT sêã{≤º*.
2
4. Σdx2 qT Áù|øÏ‘å ê\ dü+K´ yÓTT‘·+Ô #˚ uÛ≤–+#ê* n+fÒ N #˚‘· uÛ≤–+#ê*. e∫Ãq uÛ≤>∑|˝üò ≤ìøÏ
es¡eZ T÷˝≤ìï ø£qTø=ÿ+fÒ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ edüT+Ô ~.
|üs√ø£å |ü<ä›‹:
ˇø£yfi˚ ¯ ì» n+ø£eT<Û´ä eT+ _Ûqï s¡÷|ü+˝À e∫Ãq|ü&ÉT, $#·\Hê\qT rdüTø=ì, yê{Ï esêZ\qT
ø£≥&º +É #ê˝≤ ø£weºü Te⁄‘·T+~. n˝≤+{Ï dü+<äsê“¤\˝À $#·\Hê\qT }$T+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫
rdüTø=ì, á øÏ+~ dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –+∫ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\Hêìï ø£qT>=Hê*.
157
2
∑ dx 2 ⎛ ∑ dx ⎞
σ= −⎜ ⎟
N ⎝ N ⎠
k˛bÕHê\T:
1. }Væ≤+∫q dü>≥∑ T qT+∫ n+XÊ\≈£î $#·\Hê\qT rdüTø√yê* n+fÒ X-A .qT bı+<ë*‡ ñ
+≥T+~. á $#·\Hê\qT dx ‘√ dü÷∫+#ê*. á $#·\Hê\ yÓTT‘êÔìï |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*
n+fÒ Σdx qT bı+<ë*.
2. ô|’ |ü<‹Δä ˝À rdüTø√ã&çq $#·\Hê\qT es¡+Z #˚d,æ yê{Ï yÓTT‘êÔìï bı+<ë* n+fÒ Σdx qT bı+<ë*.
2
3. ô|’q ù|s=ÿqï dü÷Á‘·+˝À Σdx , Σdx eT]j·TT

2
N $\Te\qT Á|ü‹øπ |å +æ ∫ es¡eZ T÷\+ ø£qTø√ÿ+fÒ
ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ edüT+Ô ~.
ñ<ëVü≤s¡D ` 8.11
á ~>∑Te <ä‘êÔ+XÊìøÏ (m) Á|ü‘·´ø£å |ü<ä›‹ : eT]j·TT (_) |üs√ø£å |ü<äΔ‹\qT ñ|üjÓ÷–dü÷Ô
ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+qT ø£qT>=qTeTT:
n+XÊ\ |ü]e÷D+ (x): 160, 160, 161, 162, 163, 163, 163, 164, 164, 170
kÕ<Ûqä : (m) Á|ü‘´· ø£å |ü<‹Δä ì ñ|üj÷Ó –dü÷Ô ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q|ü⁄ >∑Dq:
n+XÊ\ |ü]e÷D+ (x) dx= (x- x ) dx2
160 -3 9
160 -3 9
161 -2 4
162 -1 1
163 0 0
163 0 0
163 0 0
164 1 1
164 1 1
170 7 49
Σx = 1630 Σdx2= 74
x = Σx/N = 1630/10 = 163
∑ dx 2
σ =
N
Σdx2 = 74; N = 10
74 / 10 = 7.4 = 2.72
158
kÕ<Ûqä : (_) |üs√ø£å |ü<‹Δä ì ñ|üj÷Ó –dü÷Ô ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q|ü⁄ >∑Dq:
x (X-A)dx dx2
160 -2 4
160 -2 4
161 -1 1
162 0 0
163 1 1
163 1 1
163 1 1
164 2 4
164 2 4
170 8 64
Σdx = 10 Σdx2= 84
2
∑ dx 2 ⎛ ∑ dx ⎞
σ= −⎜ ⎟
N ⎝ N ⎠
∵ Σdx2= 84; Σdx = 10; N = 10
84 / 10 – (10 / 10 )
2
σ =
= 84 / 10 – 1
= 8.4 – 1
= 7.4 = 2.75 cms.
(ii) $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T

$∫Ã¤qï ÁX‚DT\˝À ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q >∑Dq≈£î>±qT á øÏ+~ |ü<äΔ‘·T˝À¢ @<˚$ |ü<ä›‹ì ñ
|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
m) ì» n+ø£ eT<Û´ä eT |ü<‹Δä
_) }Væ≤+∫q n+ø£ eT<Û´ä eT |ü<‹Δä
dæ) k˛bÕq $#·\Hê\ |ü<‹Δä
(m) ì» n+ø£ eT<ÛäéT |ü<äΔ‹:
ì» n+ø£ eT<Û´ä eT+ eT+∫ $#·\Hê\ rñø=ì n+fÒ X- X <ë«sê $#·Hê\qT bı+~ Ä
$#·\Hê\qT dx #˚ dü÷∫+#ê*. á $#·\Hê\qT es¡+Z #˚dæ dü+ã+~Û‘· bÂq'|ü⁄Hê´\ #˚‘· >∑TDÏ+#ê*.
Bìì øÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ:
∑ fdx 2
σ=
N
∵ dx = X– X 159
(_) }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT |ü<‹Δä :
ˇø£yfi˚ ¯ ì» n+ø£eT<Û´ä eT+ _ÛqïyÓTqÆ s¡÷|ü+˝À ñqï|ü&ÉT >∑Dq≈£î #ê˝≤ düeTj·T+ |ü≥&º yÉ T˚
ø±≈£î+&Ü >∑Dq\T ≈£L&Ü ø£weºü Te⁄‘êsTT. á s¡øy£ TÓ qÆ Çã“+~ì n~Û>$∑ T+#·&ÜìøÏ }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT
|ü<‹Δä ì ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . øÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê Bìì ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ.
2
∑ fdx 2 ⎛ ∑ fdx ⎞
σ= −⎜ ⎟
N ⎝ N ⎠
∵ dx = X – A
Çø£ÿ&É A }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+

(dæ) k˛bÕq $#·\Hê\ |ü<‹Δä :
á |ü<‹Δä ì ñ|üj÷Ó –düTqÔ ï|ü&ÉT, }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ $#·\Hê\qT rdüTø=ì,
yê{Ïì ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·s|¡ ⁄ü |ü]e÷D+ ªCμ #˚‘· uÛ≤–+#ê*. ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q|ü >∑Dq≈£î >±qT á øÏ+~
d ü ÷ Á ‘ ê ì ï
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T:
2
∑ fdx 2 ⎛ ∑ dx ⎞
σ= × C⎜ ⎟
N ⎝ N ⎠
X−A
∵ dx =
C
á dü÷Á‘·|⁄ü nq«sTT+|ü⁄ >∑Dq\qT ‘˚*ø£ #˚dTü +Ô ~.

k˛bÕHê\T:
1. }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ n+XÊ\≈£î $#·\Hê\qT rdüTø√yê*, yê{Ïì dx #˚‘· dü÷∫+#ê*
(}Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT |ü<‹Δä ˝À ˝≤>±H˚). á $#·\Hê\qT C nH˚ ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·s|¡ ⁄ü |ü]e÷D+
#˚ uÛ≤–+#ê* (k˛bÕq $#·\Hê\ |ü<‹Δä ˝À)
2. á $#·\Hê\qT dü+ã+~Û‘· bÂq'|ü⁄Hê´\ #˚‘· >∑TDÏ+#ê* eT]j·TT >∑TDÏ+∫q yê{Ï yÓTT‘êÔ\qT
bı+<ë* nfÒ Σfdx qT sêã{≤º*.
3. $#·\Hê\≈£î esêZ\qT bı+<ë* n+fÒ dx qT >∑Dq #˚j÷· *.
2
4. es¡Z+ #˚j·Tã&çq $#·\Hê\qT dü+ã+~Û‘· bÂq'|ü⁄Hê´\ #˚‘· >∑TDÏ+∫ yê{Ï jÓTTø£ÿ yÓTT‘êÔìï
bı+<ë* n+fÒ Σfd . x
2
ñ<ëVü≤s¡D ` 8.12:
(m) Á|ü‘´· ø£å |ü<‹Δä , (_) |üs√ø£å |ü<‹Δä (dæ) k˛bÕq $#·\Hê\ |ü<‘Δä T· \qT ñ|üj÷Ó –dü÷Ô á ~>∑Te
<ä‘êÔ+XÊìøÏ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+qT >∑Dq #˚jT· TeTT.
160
e÷s¡Tÿ\T (x) 10 20 30 40 50 60 70
$<ë´s¡T\ú dü+K´ (f) 1 5 12 22 17 9 4
kÕ<Ûäq:
Á|ü‘·´ø£å |ü<äΔ‹, |üs√ø£å |ü<äΔ‹ eT]j·TT k˛bÕq $#·\Hê\ |ü<äΔ‘·T\qT ñ|üjÓ÷–dü÷Ô ÁbÕe÷DÏø£
$#·\q|ü⁄ >∑Dq:
Á|ü‘·´ø£å |ü<äΔ‹ |üs√ø£å |ü<äΔ‹ k˛bÕq $#·\q |ü<äΔ‹
e÷s¡Tÿ\T $<ë´ fx x- x dx2 f dx2 x- f dx dx2 f dx2 x- f dx dx2 f dx2
(x) s¡TΔ\ (43.14) A(40) A(40)/
dü+K´ dx dx C(10)
(f) dx
10 1 10 -33.14 1098.26 1098.26 -30 -30 900 900 -3 -3 9 9
20 5 100 -23.14 535.46 2677.30 -20 -100 400 2000 -2 -10 4 20
30 12 360 -13.14 172.66 2071.92 -10 -120 100 1200 -1 -12 1 12
40 22 880 -3.14 9.86 216.92 0 0 0 0 0 0 0 0
50 17 850 -6.86 47.06 800.02 10 170 100 1700 1 17 1 17
60 9 540 16.86 284.26 2558.34 20 180 400 3600 2 18 4 36
70 4 280 26.86 721.46 2885.84 30 120 900 3600 3 12 9 36
N=70 Σfx = Σf dx2= Σf dx Σf dx2= Σf Σf

3020 12308.60 =220 13000 dx = dx2=
22 130
∑ fx 3020
X= = = 43.14
N 70
a) Á|ü‘·´ø£å |ü<äΔ‹:
∑ fdx 2
σ =
N
Σf dx2= 12308.60 ; N = 70
12308.6
σ =
70
= 175.837 = 13.260
(b) |üs√ø£å |ü<äΔ‹ :

( ∑ fdx ) − ⎛ ∑ fdx ⎞
2 2
σ= ⎜ ⎟
N ⎝ N ⎠
161
∵ Σf dx2= 13000; Σf dx = 250; N = 70
2
1300 ⎛ 220 ⎞
∴σ = −⎜ ⎟
70 ⎝ 70 ⎠
48400
= 185.71 −
4900
= 185.71 − 9.87
= 175.84 = 13.26
(c) k˛bÕq $#·\Hê\ |ü<‹Δä :
( ∑ fdx ) − ⎛ ∑ fdx ⎞
2 2
σ= ⎜ ⎟ ×C
N ⎝ N ⎠
∵ Σf dx2= 130; Σf dx = 22; N = 70; C = 10

2
130 ⎛ 22 ⎞
∴σ = − ⎜ ⎟ × 10
70 ⎝ 70 ⎠
130 484
σ = − × 10
70 4900
σ = 1.85 − 0.098 × 10
= 1.323 × 10 = 13.23
3. n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T
n$∫Ã¤qï ÁX‚D˝Ï À ÁbÕe÷DÏø£ $#·\Hêìï ø£qT>=qT≥≈£î $∫Ã¤qï ÁX‚ì˝À ñ|üj÷Ó –+∫q @ |ü<‹Δä
<ë«sêHÓH’ ê ø£qT>=qe#·TÃ. ø±ì kÕ<Ûës¡D+>± Ä$∫Ã¤qï ÁX‚D˝Ï À ÁbÕe÷DÏø£ $#·\Hêìï k˛bÕq $#·\Hê\
|ü<‹Δä <ë«sê >∑Dq#˚jT· &É+ |ü]bÕ{Ï. m+<äTø£+fÒ Ç~ $T>∑‘ê s¬ +&ÉT |ü<‘Δä T· \ ø£+fÒ düT\uÛ+Ñ >± ñ
+≥T+~. Bìì øÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ.
k˛bÕq $#·\Hê\ |ü<‹Δä :
k˛bÕq $#·\Hê\ |ü<‹Δä
( ∑ fdx ) − ⎛ ∑ fdx ⎞
2 2
σ= ⎜ ⎟ ×C
N ⎝ N ⎠
m−A
∵ dx =
C
Çø£ÿ&É, C R ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·s+¡
162
k˛bÕHê\T:
1. $$<Ûä ‘·s¡>∑‘·T\ eT<Ûéj·T $\Te\qT (m) ø£qT>=Hê*.
2. }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ á eT<Û´ä $\Te\≈£î $#·\Hê\qT rdüTø√yê*. n+fÒ dx = m
- A ì bı+<ë*. á $#·\Hê\qT dx ‘√ dü÷∫kÕÔsT¡ .
dx
3. ô|q’ ø£qT>=qï $#·\Hê\≈£î k˛bÕq $#·\Hê\qT (dx')qT ø£qT>=Hê*. dx ' = n+fÒ nfÒ
c
k˛bÕq $#·\Hê\qT düe÷q \ø£Då + (C)‘√ uÛ≤–+#ê*.
4. k˛bÕq $#·\Hê\qT bÂq'|ü⁄q´+‘√ >∑TDÏ+∫ yê{Ï yÓTT‘êÔìï n+fÒ Σfdx qT ø£qT>=Hê*. 2
ñ<ëVü≤s¡D ` 8.13
~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+q≈£î ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+qT >∑Dq #˚jT· TeTT.
e÷s¡Tÿ\T (x) 0-10 10-20 20-30 30-40 40-50
$<ë´s¡T\Δ dü+K´ (f) 5 8 15 16 6
kÕ<Ûqä : ÁbÕe÷DÏø£ e#·\q|ü⁄ >∑Dq:

x f m (m-A)dx fdx dx2 fdx2
0-10 5 5 -2 -10 4 20
10-20 8 15 -1 -8 1 8
20-30 15 25 0 0 0 0
30-40 16 35 1 16 1 16
40-50 6 45 2 12 4 24
N=50 Σf dx= 10 Σfdx2 =68
( ∑ fdx ) − ⎛ ∑ fdx ⎞
2 2
σ = ⎜ ⎟ ×C
N ⎝ N ⎠
∵ Σfdx2 = 68 ; Σf dx= 10; N = 50; C= 10
2
∴σ = 68 ⎛ 10 ⎞
− ⎜ ⎟ × 10
50 ⎝ 50 ⎠
68 100
= − × 10
50 2500
= 1.36 − 0.04 × 10
= 1.36 + × 10
= 1.148 X 10 = 11.48
163
ñeTà&ç ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+:
Ç~ s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe düeT÷Vü‰\Tqï|ü&ÉT e]ÔdTü +Ô ~. Bìì σ12 ‘√ dü÷∫kÕÔsT¡ .
Bìì øÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê >∑Dq #˚kÕÔsT¡ .
N1σ 12 + N 2σ 22 + N1d12 + N 2 d 22
σ 12 =
N1 + N 2
σ12 R ñeTà&ç ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+

σ1 R yÓTT<ä{Ï düeT÷Vü‰|ü⁄ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+
σ2 R s¬ +&Ée düeT÷Vü≤|ü⁄ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+
d1 = X 1 – X 12 ; d2 = X 1 – X 12
ô|’ dü÷Á‘êìï eT÷&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe düeT÷Vü‰\Tqï|ü&ÉT ≈£L&Ü ÁbÕe÷DÏø£ $#·\Hêìï
>∑Dq#˚j·T&ÜìøÏ ô|’ dü÷Á‘êìï $düÔ]+#·e#·TÃ. eT÷&ÉT düeT÷Vü‰\Tqï|ü&ÉT, á øÏ+~ dü÷Á‘êìï ñ
|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
N1σ 12 + N 2σ 22 + N 3σ 32 + N1d12 + N 2 d 22 + N 3 d 32
σ 123 =
N1 + N 2 + N 3
Çø£ÿ&É, d1 = X 1 – X 123 ; d2 = X 1 – X 123 ; d3 = X 1 – X 123
ñ<ëVü≤s¡D ` 8.14:
á ÁX‚qT\≈£î (m) ñeTà&ç n+ø£eT<Û´ä eT+ — (_) ñeTà&ç ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+\qT >∑Dq #˚jT· TeTT.
A` ÁX‚DÏ B` ÁX‚DÏ
n+ø£eT<ÛäéT+ 50 40
ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ 5 6
n+XÊ\ dü+K´ 100 150
kÕ<Ûqä : (m) kÕ<Ûqä ñeTà&ç n+ø£eT<Û´ä eTeTT >∑Dq

N1 X1 + N 2 X 2
X12 =
N2 + N2
∵ X1 = 50; X2 = 40; N1 = 100; N2 = 150
∴ X12 =
(100 × 50 ) + (150 × 40 )
100 + 150
5000 + 6000 11000

= = = 44
250 250
164
kÕ<Ûqä : (_) ñeTà&ç ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ >∑Dq:
N1σ 12 + N 2σ 22 + N1d12 + + N 2 d 22
σ 12 =
N1 + N 2
∵ σ12 = 52 ; σ22 = 62; N1 = 100; N2 = 150
d1 = X 1 – X 12 = 50-44= 6 ; d2 = X 1 – X 12 = 40-44 = -4
d12 = 62 ; d22 = (-4)2
100 × 52 + 150 × 62 + 100 × 62 + 150 × ( −42 )

σ12 =
100 + 150
100 × 25 + 150 × 36 + 100 × 36 + 150 × 16

=
100 + 150
2500 + 5400 + 3600 + 2400

=
250
13900
=
250
= 55.6 = 7.45
kÕù|ø£å ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+:

kÕù|ø£å ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± #Ó|Œü ã&ÉT‘·T+~. n$:
1. ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q|ü⁄ >∑TDø£+, eT]j·TT
2. $#·s¡D >∑TDø£+
1. ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q|ü⁄ >∑TDø£+: ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q kÕù|ø£å e÷q+qT ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q >∑TDø£+
nì n+{≤s¡T. Ç~ |üse¡ T ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q|ü⁄ n+ø£eT<Û´ä eT+\ ìwüŒ‹Ô>± ‘Ó*j·TCÒjT· ã&ÉT‘·T+~.
eTs=ø£ $<Û+ä >± #ÓbÕŒ\+fÒ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\Hêìï n+ø£eT<Û´ä eT+‘√ uÛ≤–+#·>± e∫Ãq uÛ≤>∑|\üò y˚T
ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q >∑TDø£+ Bìì øÏ+~ $<Û+ä >± bı+<äe#·TÃ:
ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ (σ)
ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q >∑TDø£+ R
n+ø£ eT<Û´ä eT+ ( X )
2, $#·sD¡ >∑TDø£+ (Co-efficient of variation): Ç~ ø±sY¢ |æjT· s¡‡dt #˚ n_Ûeè~Δ |üs#¡ ã· &çq~.
kÕù|ø£å $#·sD¡ ≤ìï ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î Bìï kÕ<Ûës¡D+>± ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . Ç~ ÁX‚D˝Ï Àì dæsú ‘¡ ê«ìï
˝Ò<ë $#·sD¡ ‘·«|ü⁄ kÕù|ø£å kÕúsTTì bı+<˚ Áø£eT+˝À düV‰ü j·Tø±]>± ñ+≥T+~. á $düsÔ D¡ e÷Hêìï
ã{Ïº $#·sD¡ >∑TDø£+ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+fÒ ÁX‚D˝Ï À $#·sD¡ ‘·«+ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+<äì ˝Ò<ë dæsú ‘¡ «· + m≈£îÿe>±
ñ+<äì, <ëìøÏ $s¡T<ä+Δ >±, $#·sD¡ >∑TDø£+ m≈£îÿe>± ñ+&˚ ÁX‚D˝Ï À $#·sD¡ ‘·«+ m≈£îÿe>± ñ
165
+<äì, <ëìøÏ $s¡T<ä+Δ >±, $#·sD¡ >∑TDø£+ m≈£îÿe>± ñ+&˚ ÁX‚D˝Ï À $#·sD¡ ‘·«+ m≈£îÿe>± ñ+<äì
˝Ò<ë dæsú ‘¡ «· + ‘·≈î£ ÿe>± ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. Bìì C.V. ‘√ dü÷∫kÕÔsT¡ . Bìì øÏ+~ $<Û+ä >±
bı+<äe#·TÃ:
σ
$#·sD¡ >∑TDø£+ (C.V. ) R × 100
X
ñ<ëVü≤s¡D ` 8.15
á ~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ $#·s¡D >∑TDø£+qT (e´øÏÔ>∑‘· ÁX‚DT\T ` Á|ü‘·´ø£å |ü<äΔ‹) >∑Dq #˚j·TTeTT.
n+XÊ\ |ü]e÷D+ (X) : 160, 160, 161, 162, 163, 163, 163, 164, 164, 170
kÕ<Ûäq:
$#·s¡D >∑TDø£|ü⁄ >∑Dq e´øÏÔ>∑‘· ÁX‚DT\T ` Á|ü‘·´ø£å |ü<äΔ‹
n+XÊ\ |ü]e÷D+ (X) (X- X ) dx dx2
160 -3 9
160 -3 9
161 -2 4
162 -1 1
163 0 0
163 0 0
163 0 0
164 1 1
164 1 1
170 7 49
Σx = 1630 Σdx2 =74
∑ x 1630
X= = = 163
N 10
∑ dx 2
=
N
74
= = 7.4 = 2.72cm
10
σ
C.V. = × 100
X
∵ σ = 2.72; X = 163
2.72
∴ C.V. = × 100 = 1.65
166 163
ñ<ëVü≤s¡D ` 8.16
á ~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ $#·sD¡ >∑TDø£+ ($∫Ã¤qï ÁX‚DT\ ` k˛bòÕq $#·\Hê\ |ü<‹Δä )qT
>∑Dq #˚j·TTeTT.
e÷s¡Tÿ\T (x) 10 20 30 40 50 60 70
$<ë´s¡T\Δ dü+K´ (f) 1 5 12 22 17 9 4
kÕ<Ûäq:
$#·sD¡ >∑TDø£|⁄ü >∑Dq ($∫Ã¤qï ÁX‚DT\T ` k˛bÕq $#·\Hê\ |ü<‹Δä ):
e÷s¡Tÿ\T (x) $<ë´s¡T\ú dü+K´ (f) (x-A) dx dx2 fdx f dx2
10 1 -3 9 -3 9
20 5 -2 4 -10 20
30 12 -1 1 -12 12
40 22 0 0 0 0
50 17 1 1 17 17
60 9 2 4 18 36
70 4 3 9 12 36
N=70 Σfdx = 22 Σf dx2= 130
∑ fdx
X=A+ ×C
N
A = 40; Σfdx = 22; N = 70; C = 10
22
X = 40 + × 100
70
220
= 40 + = 40 + 3.14 = 43.14
70
( ∑ fdx ) − ⎛ ∑ fdx ⎞
2 2
σ = ⎜ ⎟ ×C
N ⎝ N ⎠
Σf dx2= 130; Σfdx = 22; N=70; C = 10
2
130 ⎛ 22 ⎞
σ= − ⎜ ⎟ × 10
70 ⎝ 70 ⎠
130 484
= − × 10
70 4900
167
= 1.85 − 0.098 × 10
= 1.752 × 10
= 1.323 × 10 = 13.23
σ
C.V. = × 100
X
∵ σ = 13.23; X = 43.14
13.23
∴ C.V. = × 100 = 0.3066 × 100 = 30.66
43.14
ñ<ëVü≤s¡D ` 8.17
á ~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ $#·sD¡ >∑TDø£+ (nì∫Ã¤qï ÁX‚DT\T ` k˛bÕq $#·\Hê\ |ü<‹Δä )qT
>∑Dq #˚j·TTeTT.
e÷s¡Tÿ\T (x) 0-10 10-20 20-30 30-40 40-50
$<ë´s¡T\Δ dü+K´ (f) 5 8 15 16 6
kÕ<Ûäq:
á ~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ $#·sD¡ >∑TDø£+ (n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T ` k˛bÕq $#·q\Hê\ |ü<‹Δä
<ë«sê >∑Dq):
e÷s¡Tÿ\T $<ë´s¡Tú\ eT<Ûä´ $\Te (m-A(25)/
x dü+K´ f m C (10))dx dx2 fdx fdx2
0-10 5 5 -2 4 -10 20
10-20 8 15 -1 1 -8 8
20-30 15 25 0 0 0 0
30-40 16 35 1 1 16 16
40-50 6 45 2 4 12 24
N=50 Σf dx= 10 Σfdx2 =68
∑ fdx
X=A+ ×C
N
∵ A = 25; Σfdx = 10; N = 50; C = 10
10
∴ X = 25 + × 10
50
100
25 +
50
168
( ∑ fdx ) − ⎛ ∑ fdx ⎞
2 2
σ = ⎜ ⎟ ×C
N ⎝ N ⎠
Σf dx2= 68; Σfdx = 10; N=50; C = 10
2
68 ⎛ 10 ⎞
∴ σ = + ⎜ ⎟ × 10
50 ⎝ 50 ⎠
68 100
= + × 10
50 2500
= 1.36 − 0.04 × 10
= 1.32 × 10
= 1.148 × 10 = 11.48
σ
C.V. = × 100
X
∵ σ = 11.48; X = 27
11.48
∴ C.V. = × 100 = 0.4251 × 100 = 42.51
27
$düèÔ ‹ (Variance):
Bìì 1913 e dü+e‘·‡s¡+˝À ÄsY.m.|òwæ sü Y ñ|üj÷Ó –+#ê&ÉT. ÁbÕe÷DÏø£ $#·\HêìøÏ es¡+Z
ø£&‘ç ˚ e#˚Ã<˚ $düèÔ ‹. øÏ+~ $<Û+ä >± $düèÔ ‹ì ìs¡«∫+#·e#·TÃ:
$düèÔ ‹ R ( )
2
∑ X−X
N
˝Ò<ë
$düèÔ ‹ R σ 2
˝Ò<ë
σ= $düèÔ ‹
ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q|ü⁄ >∑TD<√cÕ\T
Ç‘·s¡ $düsÔ D¡ e÷yê\ ˝≤>±H˚ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ ≈£L&Ü ì]›wyü̃ TÓ qÆ >∑TD<√cÕ\qT ø£*– ñ
+~. yê{Ïì á øÏ+~ Á|ükÕú$+#·yTÓ qÆ ~.
düT>∑TD≤\T
1. Ç$ ì]Δw+ºü >± ìs¡«∫+#·ã&çq$düsÔ D¡ e÷q+.
169
2. Bì >∑TDq ÁX‚D˝Ï Àì nìq n+XÊ\ô|’ Ä<ës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
3. e÷<Û´ä eT $#·\q+˝À ;Jj·T >∑Ts¡T\Ô qT n\ø£´å + #˚kÕÔ+. ø±ì ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q >∑Dq˝À ;Jj·T
>∑Ts¡TÔ\qT (G ˝Ò<ë `) n \ø£å´+ #˚j·T&É+ »s¡>∑<äT.
4 .Ç~ ;Jj·T Á|ükÕÔeq≈£î nqTyÓq’ ~>± ñ+≥T+~.
5. düVü≤dü+ã+<Ûä+, yÓ’wüeT´+, Á|ü‹#·j·Tq n<Ûä´j·THê\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï >∑Dq\˝À Ç~ n‘·´+‘·
ñ|üj÷Ó >∑ø±]>± ñ+≥T+~.
6. Ç~ Á|ü‹#·jT· q #ê+#ê˝≤´\#˚ n‹>± Á|üu≤Û $‘·+ ø±<äT. |ü]ø£\Œq\qT |üØøÏ+å #·&+É ø√dü+ χ 2
|üØø£å ` t |üØø£å yÓTT<ä\>∑T $$<Ûä kÕúsø¡ ‘£ · kÕúsTT |üØø£\å qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ Bìì $düèÔ ‘·+>± ñ
2
|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
7. kÕe÷q´ $uÛ≤»q+˝À dü>≥∑ T ± 1 σ 68.27% $\Te\qT ø£*– ñ+&É&+É e\¢ <ëìì ÁbÕe÷DÏø£
$düsÔ D¡ e÷|ü+ nì eéVü≤]kÕÔsT¡ .
8. n+ø£eT<Û´ä eT+ eT+∫ ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ $$<Ûä n+XÊ\ yê´|üq‘·«|ü⁄ $düsÔ D¡ qT ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+
$X¯Bø£]+#·&+É e\¢ $düsÔ D¡ e÷|ü+ nH˚ <ëì ù|s¡T≈£î ‘·>≥Z∑ T¢>± bÕs¡øΔ ‘£ q· T ìs¡÷|æ+#·T≈£î+≥T+~.
9. s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe ÁX‚DT\T ˇπø e÷~] dü>≥∑ T\qT ø£*– ñqï|ü&ÉT dü>≥∑ T jÓTTø£ÿ
$X¯«dü˙j·T‘·qT ìsêΔ]+#˚ Áø£eT+˝À ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ ñ|üj÷Ó >∑ø±]>± ñ+≥T+~.
10. Ç‘·s¡ $düÔs¡D e÷Hê\‘√ nqT<Ûëìø£ dü+ã+<Ûëìï ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ øÏ+~ $<Ûä+>± ø£*–
ñ+≥T+~.
(m) yê´|æÔ ` 6σ — (_) #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q+ 2/3σ — eT]j·TT (dæ) e÷<Û´ä eT $#·\q+ MD = 4/
5σ
<√cÕ\T:
1. Ç‘·s¡ $düsÔ D¡ e÷Hê\ ˝≤>± ÁbÕeTDÏø£ $#·\Hêìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ n+‘· düT\uÛ+Ñ ø±<äT.
2. ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ ô|≈£îÿ >∑DrÏ j·T|üsy¡ TÓ qÆ Á|üÁøÏjT· \qT ø£*– ñ+&É&+É e\¢ Bì >∑Dq ø=+‘·
ø£wyºü TÓ qÆ ~>± ñ+≥T+~.
3. ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ $|üØ‘· n+XÊ\#˚ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ n‹>± Á|üu≤Û $‘·eTÚ‘·T+~.
4. $$<Ûä j·T÷ì{Ÿ\˝À Çe«ã&É¶ ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe ÁX‚DT\ yÓ’$<Ûä´‘·qT ‘·T\Hê‘·àø£+>±
dü]b˛\Ã&ÜìøÏ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É<äT. nsTTq|üŒ{Ïø°ì, ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+
ñ|üj÷Ó >∑|&ü <É Tä . nsTTq|üŒ{Ïøì° , ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ Ç‘·s¡ $düsÔ D¡ e÷Hê\ ø£+fÒ Á|üd<æ yΔä TÓ qÆ ~.
kÕ<Ûës¡D+>±, Á|ü<eä∏ T ÁX‚DÏ dü>≥∑ T\˝À n+ø£eT<Û´ä e÷ìï m˝≤ ñ|üj÷Ó –kÕÔy÷Ó n<˚ $<Û+ä >± ÁbÕe÷DÏø£
$#·\Hêìï ~«rj·T ÁX‚ì dü>≥∑ T\˝À n+fÒ $düsÔ D¡ e÷Hê\˝À ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
10. ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+qT m+<äT≈£î eT÷\ e÷<Û´ä eT es¡$Z #·\q+ nì n+{≤s¡T.
......................................................................................................
170
11. e÷<ÛäéT $#·\q+ eT]j·TT ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q\ eT<Ûä´ >∑\ @y˚˙ ¬s+&ÉT eTTUýÓTÆq e´‘ê´kÕ\qT
‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
......................................................................................................
12. $#·s¡D >∑TDø£+ (C.V.) dü÷Á‘·+qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
......................................................................................................
8.13 ˝À¬s+CŸ eÁø£πsK (Lorenz Curve)

$düsÔ D¡ e÷Hêìï sπ U≤ ∫Á‘·|≥ü + <ë«sê n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ düTÁ|üd<æ Δä Ä]úø£ >∑D≤+ø£ XÊÁdüyÔ ‘˚ Ô·
nsTTq ˝À¬s+CŸ á sπ K\qT Á|ü‹bÕ~+∫Hê&ÉT. n‘·&TÉ yÓTT<ä{kÏ Õ]>± dü+|ü<,ä Ä<ëj·T+, |ü+|æD\° qT
n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+∫Hê&ÉT. n{Ïº eÁø£sπ KqT ^j·T&ÜìøÏ á øÏ+~ |ü<‹Δä ì |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
rdüTø√yê*‡ñ+≥T+~.
1. n+XÊ\qT, bÂq'|ü⁄Hê´\qT s¬ +&ç+{Ïì dü+∫‘·+ #˚j÷· *.
2. ô|’ $<Û+ä >± dü+∫‘·+ #˚dqæ ‘·<Tä |ü], Ä $\Te\≈£î XÊ‘ê\qT ø£qT>=yê*.
3. X `nø£+
å ô|’ O qT+∫100 es¡≈î£ >∑T]Ô+∫ dü+∫‘· bÂq'|ü⁄q´ XÊ‘ê\qT rdüTø√yê*. n<˚ $<Û+ä >±
Y`nø£+
å ô|’ O qT+∫ 100 es¡≈î£ >∑T]Ô+∫ dü+∫‘·+ #˚dqæ n+XÊ\qT rdüTø√yê*.
4. eT÷\+ qT+∫ n+fÒ O (0, 0) qT+∫ P (100, 100) nH˚ ìs¡÷|üø+£ ø£*–q eT<Û´ä >± N˝ÒÃ ˇø£
düsfi¡ ¯ sπ KqT ^j·÷*. BìH˚ düe÷q $uÛ≤»q|ü⁄ sπ K nì n+{≤s¡T.
5. X`nø£+
å , Y`nøå±\≈£î dü+ã+~Û+∫q dü+∫‘· XÊ‘ê\ n+XÊ\qT, bÂq'|ü⁄Hê´\qT sπ U≤ ∫Á‘·+ô|’
>∑T]Ô+∫ Ä _+<äTe⁄\ìï+{Ïì ø£\T|ü⁄‘·÷ b˛j·Tq#√ ˇø£ eÁø£sπ K edüT+Ô ~. n˝≤ sêã{Ïqº eÁø£sπ K,
düe÷q $uÛ≤»q|ü⁄ sπ K≈£î <ä÷s¡+>± ñ+fÒ $uÛ≤»q|ü⁄ $#·sD¡ ‘·«+ m≈£îÿe>± ñ+<äì eT]j·TT
<ëìøÏ $|üs´¡ eTe⁄‘·T+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. ô|q’ e]í+∫q ˇø£ qeT÷Hê ˝À¬s+CŸ eÁø£sπ KqT á øÏ+<ä
düeT]Œ+#·HÓ’q~.
100
80 ρ
(100=100)
dü+∫‘· n+XÊ\ XÊ‘·+
60 K
| ⁄ü sπ K
≤Û »q |⁄ü sπ
40 u
÷q $ $#s· D¡ ü
⁄ sπ K
deü |
20 ·‘ î£ ÿ
≈
e #s· D¡
$
î≈£ ÿe
m
0
20 40 60 80 100
dü+∫‘· bÂq'|ü⁄Hê´\ XÊ‘·+
171
8.14 nqT>∑TDýÓTÆq $düsÔ D¡ e÷q|ü⁄ m+|æø£
Á|ü‹ $düsÔ D¡ e÷q+ >∑TD<√cÕ\qT ø£*– ñ+~. n+fÒ @ $düsÔ D¡ e÷q+ <√cÕ\≈£î nr‘·+>±
˝Ò<Tä . ø±ã{Ïº nìï dü+<äsê“¤\˝À @ ˇø£ÿ $düsÔ D¡ e÷e+ ≈£L&Ü ‘·–q≥Te+{Ï~ ø±<äT. á $düsÔ D¡
e÷yê\ìï+{Ï˝À Á|ü<ëÛ q+>± @ $düsÔ D¡ e÷Hêìï m+|æø£ #˚dTü ø√e&ÉeTH˚~ yê{Ï jÓTTø£ÿ \ø£Då ≤\T, <ä‘êÔ+X¯|⁄ü
dü«uÛ≤e+, eT]j·TT $#ês¡D jÓTTø£ÿ \ø£´å +ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
>∑D≤+ø£|sü y¡ TÓ qÆ >∑TD≤‘·àø£ ìj·T+Á‘·D, yê‘êes¡D n+#·Hê\ ø√dü+ yê´|æÔ nqT>∑TDýÓTqÆ ~>±
ñ+≥T+~. $düè‘· ne<ÛTä \ $uÛ≤»HêìøÏ #·‘T· sêú+X¯ $#·\q+ nqT≈£L\yÓTqÆ ~>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . øπ e\+
$#·\Hê\ dü«uÛ≤yêìï e÷Á‘·yT˚ rdüTø√e&Üì¬ø‘’ ˚ e÷<Û´ä eT $#·\q+ düs¬ q’ ~>± ñ+≥T+<äì #Ó|Œü e#·TÃ.
$#·sD¡ ‘·«+qT $e]+#˚ Áø£eT+˝À u≤>± n_ÛeèÇΔ ô|+#·ã&çq >∑D≤+ø£|sü y¡ TÓ qÆ $X‚w¢ Dü ≈£î>±qT ÁbÕe÷DÏø£
$#·\q+ ‘·–q≥Te+{Ï~>± ñ+≥T+~. ;Jj·T|üs+¡ >± |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îqïfÒ‘Ì¢ ˚ nìï $düsÔ D¡ e÷kÕ\
ø£+fÒ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ n‘·T´‘·yÔ TÓ qÆ ~.
8.15 kÕsê+X¯+
<ä‘êÔ+X¯+˝À $#·sD¡ ‘·«|ü⁄ \ø£Då ≤ìï ‘Ó*j·TCÒjT· T Áø£eT+˝À $düsÔ D¡ e÷|ü+ n‹ eTTKýÓTqÆ ~>±
#Ó|Œü e#·TÃ. dü>≥∑ T ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚ $\TeqT ‘Ó*j·TCÒùd,Ô n{Ïº ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚ dü>≥∑ T $\Te
qT+∫ yÓj ’ T· TøÏøÔ £ $\Te\T @ y˚Ts¡≈î£ $#·sD¡ ‘ê«ìï ø£*– ñ+{≤jÓ÷ $düsÔ D¡ e÷q+ ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
ø±ã{Ïº $düsÔ D¡ e÷Hê\qT ~«rj·T ÁX‚DÏ dü>≥∑ T\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. yê´|æÔ #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q+,
e÷<Û´ä eT $#·\q+ ˝Ò<ë dü>≥∑ T $#·\q+, ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ eT]j·TT ˝À¬s+CŸ eÁø£sπ K\H˚$ $düsÔ D¡ qT
n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&É+˝À eTTKýÓTÆq |ü<äΔ‘·T\T>± ñHêïsTT.
yê{Ï˝À yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT n+fÒ yê´|æÔ eT]j·TT #·‘T· sêú+X¯ $#·\Hê\T kÕúq e÷Hê\T m+<äTø£+fÒ
Ä s¬ +&ÉT $uÛ≤»q+˝Àì ì]Δwü̃ kÕúHêìï |ü⁄s¡wÿü ]+#·Tø=ì yê{Ï $\Te\T ìsêΔ]+|üã&ÉT‘êsTT. Ç‘·s¡
s¬ +&ÉT |ü<‘Δä T· \T n+fÒ e÷<Û´ä eT $#·\q+ eT]j·TT ÁbÕe÷DÏø£ $#·\Hê\qT $#·\q e÷yê\ >∑Dq>±
|æ\TkÕÔsT¡ . m+<äTø£+fÒ M{Ï >∑Dq˝À $\Te\ìï+{Ï˙ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+{≤s¡T.

1. yêdü$Ô ø£ $\Te\ qT+∫ dü>≥∑ T sêã≥ºã&ÉT‘·T+~. ø±ì $düsÔ D¡ e÷|ü⁄+ ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚
$\Te qT+∫ yÓj ’ T· TøÏøÔ £ $\Te\˝Àì $#·\q|ü⁄ dü>≥∑ TqT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. ø±ã{Ïº $düsÔ D¡ e÷Hê\qT
ªª~«rj·T ÁX‚DÏ dü>≥∑ T\Tμμ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
2. d”+ô|‡Hé eT]j·TT ø±kÕÿ\ Á|üø±s¡+, ªªˇπøÁX‚ì˝Àì n+¬ø\ yê´|üq‘ê«ìï ø=\e&ÉyT˚ $#·sD¡ ‘·«+
˝Ò<ë $düÔs¡Dμμ.
3. $düsÔ D¡ |ü⁄ s¬ +&ÉT \ø£Då ≤\T : (1) bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»q|ü⁄ \ø£Då ≤\qT yÓ\&¢ +ç #·&+É ˝À øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄
ø=\‘·\≈£î $düsÔ D¡ e÷q+ nqTã+<Û+ä >± ñ+≥T+~— (2) ÁX‚DT\ dü>≥∑ T $\Te jÓTTø£ÿ $X¯«dü˙j·T‘·qT
$düsÔ D¡ e÷q+ ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
172
4. Ä<äs¡Ù $dü‘·ÁD e÷q+ jÓTTø£ÿ eT÷&ÉT eTTKýÓTÆq <Ûäsêà\T: (1) $düÔs¡D e÷q+ ì]Δwü˜+>±
ìs¡«∫+#·ã&Ü* eT]j·TT düŒwü̃yTÓ qÆ ~>± ñ+&Ü*. (2) ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ düT\uÛ‘Ñ s· y¡ TÓ qÆ ~>± ñ
+&Ü* eT]j·TT m˝≤+{Ï ns¡sú V¡ ≤æ ‘·yTÓ qÆ |ü<Cä ≤\+ ñ+&É≈L£ &É<Tä — eT]j·TT (3) >∑Dq düT\uÛ+Ñ >±
ñ+&É&yÉ T˚ >±≈£î+&Ü >∑Dq\T #˚jT· &ÜìøÏ >∑\ |ü<‘Δä T· \T ≈£L&Ü düT\uÛ+Ñ >± ñ+&Ü*.
5. $düÔs¡D e÷Hê\ jÓTTø£ÿ n<Ûä´j·Tq+ |ü<äΔ‘·T\T : (1) yê´|æÔ — (2) #·T‘·Tsêú+X¯ $#·\q+— (3)
e÷<Û´ä eT $#·\q+— (4) ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+— eT]j·TT (5) ˝À¬s+CŸ eÁø£sπ K.
6. yêdüeÔ <ä‘êÔ+X¯+ @ >∑D≤+ø£ Á|üe÷D+˝À ÇkÕÔs√ $düsÔ D¡ |üse¡ Te÷Hê\T ≈£L&Ü n<˚ Á|üe÷D+˝À
e´øÏÔø£]kÕÔs¡T. ñ<ëˆˆ≈£î s¡÷bÕj·T\T, øÏ˝ÀÁ>±eTT\T, ≥qTï\T, bÂ+&ÉT\T yÓTT<ä\>∑Tq$. ø±ì ¬s+&ÉT
˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe <ä‘êÔ+X¯ ÁX‚DT\T yπ̊s«s¡T >∑D≤+ø£ Á|üe÷D+˝À (j·T÷ì≥¢˝À) ñqïfÒ‘Ì¢ ˚
‘·T\Hê‘·àø£+>± dü]b˛\Ã&ÜìøÏ |üse¡ T $düsÔ D¡ e÷q+ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ <äT. n˝≤+≥|ü&ÉT $düsÔ D¡ qT
ìwüŒ‹Ô˝À >±ì, XÊ‘·+˝À >±ì e´ø£|Ô sü T¡ kÕÔsT¡ . <ëìì kÕù|øÏøå £ $düsÔ D¡ e÷q+ nì n+{≤s¡T. Bìì
@ Á|üe÷D+˝À ≈£L&Ü #Ó|Œü &É+ »s¡><∑ Tä . á kÕù|øÏøå £ e÷Hê\qT $düsÔ D¡ e÷Hê\ jÓTTø£ÿ >∑TDø±\T>±
‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T.
7. $düÔs¡D e÷Hê\ n<Ûä´j·THê˝À¢ yê´|æÔ n‹ düT\uÛÑyÓTÆq |ü<äΔ‹. ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT n+‘·´ $\Te\
eT<Ûä´>∑\ e´‘ê´kÕìï n+fÒ <ä‘êÔ+X¯ $uÛ≤»q+˝À >∑\ nyê´~Ûø£, n‘·´\Œ¤ $\Te\ eT<Ûä´>∑\
‘˚&ÜqT yê´|æ>Ô ± ìs¡«∫+#·e#·TÃ. kÕ+πø‹ø£|sü +¡ >±, Bìì ÁøÏ+~ $<Û+ä >± sêj·Te#·TÃ.
Çø£ÿ&É,
R = L-S
RR yê´|æÔ— LR n‘·´~Ûø£ $\Te— S R n‘·´\Œ¤ $\Te

yê´|æÔ jÓTTø£ÿ kÕù|ø£åø£ s¡÷bÕìï yê´|æÔ >∑TDø£+>± eéVü‰]kÕÔs¡T. á ÁøÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê yê´|æÔ
>∑TDø£+ $\TeqT ø£qT>=qe#·TÃ:
L −S
yê´|æÔ >∑TDø£+ (CR) =
L+S
Çø£ÿ&É >∑eTì+#ê*‡q<˚$T≥+fÒ ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ bÂq'|ü⁄Hê´\‘√ m˝≤+{Ï dü+ã+<Ûä+ ˝Ò<äT.

bÂq'|ü⁄Hê´\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√≈£î+&Ü ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ s¬ +&ÉT n+‘·´ $\Te\ ÁbÕ‹|ü~ø£q á >∑DqqT
#˚|ü≥º&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
8. ‘·èrj·T #·‘·Tsêú+X¯+ (Q ) eT]j·TT Á|ü<∏äeT #·‘·Tsêú+XÊ\ (Q ) eT<Ûä´ >∑\ ‘˚&ÜqT e÷<Ûä´$Tø£
3 1
#·‘T· sêú+X¯ yê´|æ>Ô ± #Ó|Œü e#·TÃ. kÕ+πø‹ø£|sü +¡ >±, Bìì ÁøÏ+~ $<Û+ä >± sêj·Te#·TÃ:
e÷<Ûä´$Tø£ #·‘·Tsêú+X¯ yê´|æÔ R Q 3
– Q1
e÷<Ûä´$Tø£ #·‘·Tsêú+X¯yê´|æÔì 2 #˚‘· uÛ≤–+∫qfÒ¢Ì‘˚ <ëìì ns¡úe÷<Ûä´$Tø£ #·‘·Tsêú+X¯ yê´|æÔ ˝Ò<ë

#·‘T· sêú+X¯ $#·\q+>± ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ. kÕ+πø‹ø£|sü +¡ >±, Bìì ÁøÏ+~ $<Û+ä >± sêj·Te#·TÃ.
Q3 − Q1
#·‘T· sêú+X¯ $#·\q+ Q.D =
2
173
Ç~ |üse¡ T $düsÔ D¡ e÷q+ e÷Á‘·yT˚ . ø±ã{Ï,º s¬ +&ÉT y˚sπ «s¡ Á|üe÷D≤\Tqï <ä‘êÔ+XÊ\qT dü]b˛\TÃ≥≈£î
#·‘T· sêú+X¯ $#·\Hêìï s¬ +&ÉT #·‘T· sêú+XÊ\ dü>≥∑ T‘√ uÛ≤–ùdÔ #·‘T· sêú+X¯ $#·\q >∑TDø£+ edüT+Ô ~.
Bìì kÕ+πø‹ø£ |üs+¡ >± ÁøÏ+~ $<Û+ä >± e´ø°øÔ ]£ +#·e#·TÃ:
Q3 − Q1 / 2 Q3 − Q1
#·‘T· sêú+X¯ $#·\q >∑TD+ (C.Q.D.) = =
Q3 + Q1 / 2 Q3 + Q1
9. e÷<Û´ä eT $#·\Hêìï dü>≥∑ T $#·\q+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. $uÛ»Ñ q+˝Àì n+XÊ\≈£î eT]j·TT
$uÛ≤»q+˝Àì n+XÊ\ n+ø£eT<Û´ä e÷ìøÏ ˝Ò<ë eT<Û´ä >∑‘êìøÏ >∑\ dü>≥∑ T ‘˚&ÜqT e÷<Û´ä eT $#·\q+
nì n+{≤s¡T. dæ<ëΔ+‘· Ø‘ê´, n+ø£eT<Û´ä eT+, eT<Û´ä >∑‘+· ˝Ò<ë ãVüQfi¯ø+£ \H˚ @<˚˙ dü>≥∑ T qT+∫
e÷<Û´ä eT $#·\Hêìï >∑D+Ï #·e#·TÃ. ø±ì kÕ<Ûës¡D+>± e÷<Û´ä eT $#·\Hêìï >∑Dq #˚jT· &ÜìøÏ
n+ø£eT<Û´ä eT+qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e&É+ |ü]bÕ{Ï.m+<äTø£+fÒ eT<Û´ä $\Te jÓTTø£ÿ ø=\‘·≈î£ >±qT
n+ø£eT<Û´ä eT+ >∑DrÏ j·T|üs+¡ >± eT+∫ dü>≥∑ T>± ñ+≥T+~.
10. ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+qT eT÷\ e÷<ÛäéT es¡Z $#·\q+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. m+<äTø£+fÒ
n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ rdüTø√ã&çq $#·\Hê\qT es¡+Z #˚dæ yê{ÏøÏ es¡Z eT÷\+qT ‘Ó\TdüTø√e&É+
»s¡T>∑T‘·T+~.
11. e÷<Û´ä eT $#·\q+, ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+\ eT<Û´ä >∑\ s¬ +&ÉT eTTKýÓTqÆ e´‘ê´kÕ\T:
e÷<Û´ä eT $#·\q+ (M.D.) ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ (S.D.)
i. n+ø£eT<ÛäéT+, eT<Ûä´>∑‘·+, ãVüQfi¯ø£+\ i.
øπ e\+ n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ e÷Á‘·yT˚
qT+∫ $#·\Hê\qT >∑Dq #˚jT· e#·TÃ $#·\Hê\qT >∑Dq #˚j÷· *‡ ñ+≥T+~.
ii. ii. ;Jj·T ∫Vü‰ï\T ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
;Jj·T ∫Vü‰ï\T n\ø£´å + #˚jT· ã&É‘êsTT.
rdüTø√ã&É‘êsTT.
12. $#·s¡D >∑TDø£+qT Co-efficient of variation ˝À dü÷∫kÕÔs¡T. Bìì ÁøÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê
bı+<äe#·TÃ:
σ
C.V. = × 100
X

I. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î ˇø=ÿø£ÿ{Ï 10 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ Çe«+&ç.
1. ~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ yê´|æÔì eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT >∑Dq #˚j·TTeTT
ãs¡Te⁄: 14, 16, 16, 14, 22, 13, 15, 24, 12, 23, 14, 20, 17, 21, 22
»yêãT: yê´|æÔ R 12— yê´|æÔ >∑TDø£+ R 0.33
2. yê´|æÔì eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT ~>∑Te ÁX‚DÏ qT+∫ ìsêΔ]+#·TeTT:
174
e÷s¡Tÿ\T 30 20 40 50 10 60 75 25
$<ë´s¡T\Δ dü+K´ 5 6 7 9 3 4 8 7

3. yê´|æìÔ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT ~>∑Teìe«ã&çq <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ ìsêΔ]+#·TeTT.
e÷s¡Tÿ\T 5-10 10-15 15-20 20-25 25-30 30-35 35-40 40-45
$<ë´s¡T\Δ dü+K´ 2 2 4 5 5 6 15 10

4. ~>∑Te ìe«ã&çq ÁX‚DÏ qT+∫ #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT ø£qT>=qTeTT.
e÷s¡Tÿ\T :94, 95, 96, 93, 87, 79, 73, 69
»yêãT: Q.D = 10.125; Q.D >∑TDø£+ = 0.12
5. n+ø£eT<Û´ä eT+, eT<Û´ä >∑‘+· eT]j·TT ãVüQfi¯ø+£ \qT ñ|üj÷Ó –dü÷Ô øÏ+~ <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ e÷<Û´ä eT
$#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT >∑Dq #˚jT· TeTT:
e÷s¡Tÿ\T : 8, 14, 14, 14, 18, 18, 20, 24, 30
»yêãT: i) M.D. ( X ) = 4.69; M.D. >∑TDø£+ ( X ) = 0.26
ii) M.D. (Md.)= 4.66; M.D. >∑TDø£+ (Md.) = 0.26
iii) M.D. (Mo.) = 5.11; M.D. >∑TDø£+ (Mo) = 0.365
6. ~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ n+ø£eT<ÛäéT+, ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ $#·s¡D
>∑TDø£+\qT ø£qT>=qTeTT.
Ä<ëj·T+ (s¡÷.\˝À) : 300, 350, 400, 450, 500
»yêãT: X = 400; ˜= 70.71; C.V. = 17.67
II. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î ˇø=ÿø£ÿ{Ï 30 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ Çe«+&ç.
1. $$<Ûä s¡ø±˝…q’ $düsÔ D¡ e÷yê\qT eT]j·TT yê{Ï jÓTTø£ÿ ñ|üj÷Ó >±\qT $e]+#·TeTT.
2. ˝À¬s+{Ÿ eÁø£sπ K nq>±H˚$T? n{Ïsπº KqT ^j·T&ÜìøÏ >∑\ |ü<‹Δä ì $e]+#·TeTT.
3. e÷<Û´ä eT $#·\q+, ÁbÕeTDÏø£ $#·\Hê\qT dü]b˛\TÃ‘·÷ $uÛ~Ò +Û #·TeTT.
4. $düsÔ D¡ e÷Hê\qT ~«rj·TÁX‚DÏ dü>≥∑ T\T nì n+{≤s¡T. á uÛ≤eqqT $e]+#·+&ç.
5. ~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ #·‘·TsêΔ+X¯ $#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT >∑Dq #˚j·TTeTT:
e÷s¡Tÿ\T 10 20 30 40 50 60
$<ë´s¡T\ú dü+K´ 4 7 15 8 7 2
»yêãT: Q.D = 10; >∑TDø£+ Q.D = 0.333.

175
6. ~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ #·‘·TsêΔ+X¯ $#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT >∑Dq #˚j·TeTT.
e÷s¡Tÿ\T 5-10 10-15 15-20 20-25 25-30
$<ë´s¡T\Δ dü+K´ 3 10 17 6 8
»yêãT: Q.D = 4.245; >∑TDø£+ Q.D = 0.232.

7. n+ø£eT<Û´ä eT+, eT<Û´ä >∑‘+· eT]j·TT ãVüQfi¯ø+£ \qT ñ|üj÷Ó –dü÷Ô øÏ+~ <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ e÷<Û´ä eT
$#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT >∑Dq #˚jT· TeTT.
e÷s¡Tÿ\T 5 15 25 35 45
$<ë´s¡T\ú dü+K´ 5 8 15 16 6
»yêãT: i) M.D. ( X ) = 9.44; M.D. >∑TDø£+ ( X ) = 0.350
ii) M.D. (Md.) = 9.20; M.D. >∑TDø£+ (Md.) = 0.368

iii) M.D. (Md.) = 11.12; of M.D. >∑TDø£+ (Mo.) = 0.530
(»yêãT: 221.7)
8. n+ø£eT<Û´ä eT+, eT<Û´ä >∑‘+· eT]j·TT ãVüQfi¯ø+£ \qT ñ|üj÷Ó –dü÷Ô ÁøÏ+~ <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ e÷<Û´ä eT
$#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ >∑TDø£+qT >∑Dq #˚jT· TeTT:
ãs¡Te⁄ 20-25 25-30 30-40 40-45 45-50 50-55 55-60 60-70 70-80
e´≈£î\Ô dü+K´ 6 12 17 30 10 10 8 5 2
»yêãT:i) M.D. ( X ) = 8.81; M.D. >∑TDø£+ ( X ) = 0.206

ii) M.D. (Md.) = 8.78; M.D. >∑TDø£+ = 0.207
iii) M.D. (Mo.) = 8.96; M.D. >∑TDø£+ = 0.214
9. ~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ n+ø£eT<Û´ä eT+, ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ $#·sD¡ >∑TDø£+qT
>∑Dq #˚j·TTeTT:
x 6 7 8 9 10 11 12
f 3 6 9 13 8 5 4
»yêãT: X = 36.78; σ = 8.19; C.V. = 22.26

10. ~>∑Te $uÛ≤»q+ qT+∫ n+ø£eT<ÛäéT+, ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ $#·s¡D
>∑TDø£+qT >∑Dq #˚j·TTeTT.
ej·TdüT‡ (dü+ˆˆsê\˝À) 25-30 30-35 35-40 40-45 45-50 50-55
e´≈£î\Ô dü+K´ 70 51 47 31 29 22
»yêãT: X = 36.78; σ = 8.19; C.V. = 22.26
176
III.. nu…®øÏºyé Á|üX¯ï\T.
A. ãVüQfi¯ ◊∫Ã¤ø£ Á|üXï¯ \T.
1. á dü÷Á‘·+#˚ #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q >∑TDø£+ >∑Dq #˚jT· ã&ÉT‘·T+~
Q2 + Q1 Q3 + Q1 Q3 − Q1 Q3 + Q1
m) 4
_) 2
dæ) Q3 + Q1 &ç) Q3 − Q1
2. øÏ+~ yê{Ï˝À @ e÷Á‘·+ <ë«sê $#·sD¡ >∑TDø£+ >∑Dq #˚jT· ã&ÉT‘·T+~.

m) X /σ × 100 _) σ/ X × 100 dæ) σ/ X &ç) X /σ
3. eT<Û´ä >∑‘+· qT+∫ rdüTø=ìï $#·\Hê\ yÓTT‘·+Ô Ç˝≤ ñ+≥T+~.

m) #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± _) m≈£îÿe>± dæ) düTqï>± &ç) düe÷q+>±
4. #·‘·TsêΔ+X¯ $#·\q+ (Q.D.) Ç˝≤ ñ+≥T+~.
m) 4/5 σ _) 3/2 σ dæ) 2/3 σ &ç) 4/5 σ
5. øÏ+<ä $düsÔ D¡ e÷Hê\˝À @~ $|üØ‘· n+XÊ\ e\¢ n‹>± Á|üu≤Û $‘·eTÚ‘·T+~.
m) #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q+ _) yê´|æÔ dæ) ÁbÕe÷DÏø£ dü#\· q+ &ç) ˝À¬s+CŸ eÁø£sπ K
düe÷<ÛëHê\T: 1. dæ— 2) _— 3) m— 4) dæ— 5) _
B. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
1. $#·s¡D >∑TDø£+, C.V = 50, ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+, σ = 10 nsTTq|ü&ÉT n+ø£eT<Û´ä eT+ ( X ) R
........ ne⁄‘·T+~.
2. ˇø£y˚fi¯ $#·s¡D >∑TDø£+ (C.V.) 20, n+ø£eT<Û´ä eT+ ( X ) 5 nsTTq|ü&ÉT, ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+
() .......... ne⁄‘·T+~.
3. Q1 = 30, Q3 = 50, nsTTq|ü&ÉT Q.D. >∑TDø£+ $\Te .......ne⁄‘·T+~.
4. ˇø£y˚fi¯ $düÔè‹ 81 eT]j·TT n+ø£eT<ÛäéT+ 50 nsTTq|ü&ÉT $#·s¡D >∑TDø£|ü⁄ (C.V) $\Te .....
ne⁄‘·T+~.
5. ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ jÓTTø£ÿ ........ s¡÷|ü+>± $#·s¡D (C.V) >∑TDø£+ ñ+≥T+~.
düe÷<ÛëHê\T: 1. 20, 2. 10, 3. 0.25, 4. 18, 5. kÕù|øÏøå £
C. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç.
(A) (B)
1. e÷ø˘‡ ˇ ˝À¬s+CŸ m) ~«rj·T ÁX‚ì dü>≥∑ T

2. ÄsY.@.|òwæ sü Y _) eT÷\ e÷<Û´ä eT es¡Z $#·\q+
177
3. $düsÔ D¡ e÷q+ dæ) $#ês¡D >∑TDø£+
4. ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+ &ç) $düèÔ ‹
5. kÕù|øÏøå £ $düsÔ D¡ e÷q+ Ç) ˝À¬s+CŸ eÁø£sπ K
düe÷<ÛëHê\T: 1. dæ— 2. &ç— 3. m— 4. _— 5.dæ.
8.18 |ü<äø√X¯+
1. $düsÔ D¡ : ì]Δwºü $\Te\T yê{Ï jÓTTø£ÿ øπ +Á<ä kÕúq|ü⁄ $\Te qT+∫ $#·\q+, $#·sD¡ ‘·«+, ‘˚&Ü
˝Ò<ë yê´|üq‘·«+\qT ø£*–j·TT+&ÉT≥qT nH˚ <ëìì $düsÔ D¡ nH˚ |ü<+ä ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
2. yê´|æ:Ô <ä‘êÔ+X¯ $uÛ≤»q+˝À >∑\ n‘·´~Ûø,£ Ä‘·´\Œ $\Te\ eT<Û´ä >∑\ ‘˚&ÜqT yê´|æ>Ô ± ìs¡«∫kÕÔsT¡ .
kÕ+πø‹ø£ |üs+¡ >±, Bìï øÏ+~ $<Û+ä >± sêj·Te#·TÃ.
R = L-S
Çø£ÿ&É, LR n‘·´~Ûø£ $\Te, eT]j·TT S R n‘·´\Œ $\Te

3. #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q+: ¬s+&ÉT #·‘·Tsêú+XÊ\ eT<Ûä´ >∑\ dü>∑≥T e´‘ê´kÕìï #·‘·TsêΔ+X¯ $#·\q+
dü÷∫düT+Ô ~. kÕ+πø‹ø£ |üs+¡ >±, Bìï øÏ+~ $<Û+ä >± sêj·Te#·TÃ:
Q3 − Q1
#·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q+ (Q.D) =
2
Çø£ÿ&É,
Q1 R Á|ü<∏äeT #·‘·Tsêú+X¯+
Q3 R ‘·èrj·T #·‘·TsêΔ+X¯+
4. #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q >∑TDø£+:
s¬ +&ÉT yπ̊s«s¡T Á|üe÷D≤\Tqï <ä‘êÔ+XÊ\ eT<Û´ä >∑\ $#·sD¡ ‘·«+qT dü]b˛\TÃ≥≈£î ñ|üj÷Ó –+#˚
kÕù|øÏøå £ e÷Hêìï #·‘T· sêΔ+X¯ $#·\q >∑TDø£+ nì n+{≤s¡T. kÕ+πø‹ø£ |üs+¡ >± Bìì á $<Û+ä >±
e´ø°Ôø£]+#·e#·TÃ.
Q3 − Q1 / 2 Q3 − Q1
#·‘T· sê›+X¯ $#·\q >∑TD+ Q.D. = =
Q3 + Q1 / 2 Q3 + Q1
5 e÷<Û´ä eT $#·\q+: e÷<Û´ä eT $#·\q+qT dü>≥∑ T $#·\q+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. $uÛ≤»q+˝Àì

n+XÊ\≈£î eT]j·TT $uÛ≤»q+˝Àì n+XÊ\ n+ø£ eT<Û´ä e÷ìøÏ ˝Ò<ë eT<Û´ä >∑‘êìøÏ ˝Ò<ë ãVüQfi¯+e≈£î
>∑\ dü>≥∑ T ‘˚&ÜqT e÷<Û´ä eT $#·\q+ nì n+{≤s¡T.
6. e÷<Û´ä eT $#·\q >∑TDø£+: Ç~ kÕù|øÏøå £ e÷q+>± ñ+≥÷ s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe ÁX‚DT\qT
‘·T\Hê‘·àø£+>± dü]b˛\Ã&ÜìøÏ nqTe⁄>± ñ+≥T+~. Bìì øÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê >∑Dq #˚kÕÔsT¡ .
178
e÷<Û´ä eT $#·\q+
(i) e÷<Û´ä eT $#·\q >∑TDø£+ (M.D.) R
n+ø£eT<ÛäéT+ ˝Ò<ë eT<Ûä´>∑‘·+ ˝Ò<ë u≤VüQfi¯ø£+
ˇø£y˚fi¯ |òü*‘êìï XÊ‘·+ s¡÷|ü+˝À ‘Ó*j·TCÒj·T<ä*ùdÔ dü÷Á‘·+:
e÷<Û´ä eT $#·\q+
(ii) e÷<ÛäéT $#·s¡D|ü⁄ >∑TDø£+ R × 100
n+ø£eT<Û´ä eT+ ˝Ò<ë eT<Û´ä >∑‘+· ˝Ò<ë ãVüQfi¯ø+£
7. ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+: Bìì eT÷\ e÷<Û´ä eT es¡Z $#·\q+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. m+<äTø£+fÒ
n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ rdüTø√ã&çq $#·\Hê\qT es¡+Z #˚dæ yê{ÏøÏ es¡Z eT÷\+qT ‘Ó\TdüTø√e&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+qT ∫qï Á^ø˘ nø£så +¡ nsTTq σ (dæ>±à nì #·<Tä e⁄‘ês¡T)‘√
dü÷∫kÕÔsT¡ . Ç~ |üse¡ T $düsÔ D¡ e÷q+.
8. $#·sD¡ >∑TDø£+: Ç~ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q|ü⁄ kÕù|ø£å $düsÔ D¡ e÷q+, Bìì C.V. ‘√ dü÷∫kÕÔsT¡ .
Bìì øÏ+~ $<Û+ä >± bı+<äe#·TÃ.
σ
C.V. = × 100
X
9. $düèÔ ‹: ÁbÕe÷DÏø£ $#·\HêìøÏ es¡+Z ø£&‘ç ˚ e#˚Ã<˚ $düèÔ ‹ n+fÒ $düèÔ ‹ R σ ˝Ò<ë σ = $düèÔ ‹
2

1. D.N. Patri, (1998): Statistical Methods, Kalyani Publishers, New Delhi.
2. D.S.Sancheti & V.K. Kapoor (2008): Statistics: Theory , Method & Application, Sultan
chand & Sons , New Delhi.
3. J. Medhi (2006): Statistical Methods: An Introductory Text, New age Publishers, New
Delhi.
4. M.M. Khalid et.al (2012): Statistical Methods in Economics, Serials Publications, New
Delhi.
5. S.P. Gupta (2004): Statistical Methods, Sulta Chand & Sons, New Delhi.
179
K+&É+` IV
düV≤ü dü+ã+<Û+ä eT]j·TT Á|ü‹>∑eTqeTT
#·˝≤+ø±\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï eT]j·TT #·˝≤+ø±\ eT<Û´ä >∑\ ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûë\qT
áK+&çø˝£ À #·]Ã+#·+&É+ »]+–+~. áK+&çø£ uÛ≤>∑+ 9 eT]j·TT uÛ≤>∑+ 10 >± $uÛõÑ +#·&+É
»]–+~. 9euÛ≤>∑+˝ÀdüV≤ü dü+ã+<Ûuä ≤Û eq, düV≤ü dü+ã+<Ûä s¡ø±\T eT]j·TT #·˝≤+ø±\ eT<Û´ä >∑\
dü+ã+<Ûä n<Û´ä j·Tq |ü<‘Δä T· \qT ñ≥+øÏ+#·Hq’Ó ~. áuÛ≤>∑+˝À s¬ +&ÉT eTTKýÓTqÆ s¡ø±\ |ü<‘›ä T· \qT
#·]Ã+#·&+É »]–+~. ø±]¢Œj·Ts¡‡q‡Vü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ eT]j·TT dæŒj·Ts¡àH√ÿ{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+.
uÛ≤>∑+-10 ˝À #·˝≤+ø±\ eT<Û´ä >∑\ Á|üyT˚ j·Tdü+ã+<Ûëìï Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü <ë«sê #·]Ã+#·&+É »]–+~.
á K+&çø˝£ À ÁøÏ+~ uÛ≤>±\T ø£\e⁄:
uÛ≤>∑+- 9 : düV≤ü dü+ã+<Ûä $X‚w¢ Dü
uÛ≤>∑+- 10 : Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü
180
uÛ≤>∑+ - 9 : düV≤ü dü+ã+<Ûä $X‚w¢ Dü
$wüj·TÁø£eT+
9.0 \øå±´\T
9.1 |ü]#·j·T+
9.3 düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü ñ|üj÷Ó >±\T
9.4 düV≤ü dü+ã+<Û+ä eT]j·TT ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Û+ä
9.5 düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü s¡ø±\T
9.6 düVü≤dü+ã+<Ûä|ü⁄ düeTdü´\T
9.7 düVü≤dü+ã+<Ûä n<Ûä´j·Tq |ü<äΔ‘·T\T
9.7.1 sπ U≤ ∫Á‘· |ü<‹Δä
9.7.2 yê´|üq |ü≥+
9.7.3 ;Jj·T |ü<‘Δä T· \T
9.7.3.1 ø±sY¢ |æj·Ts¡‡Hé düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+
9.8 dü+uÛ≤e´‘ê <√wü+
9.8.1 dü+uÛ≤e´‘· <√wü|ü⁄ ñ|üjÓ÷–‘·≈£î >∑\ ìã+<Ûäq\T
9.9 ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+
9.10 kÕsê+X¯+
9.13 |ü<äø√X¯+
9.0 \øå±´\T
#·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ á uÛ≤>∑+ jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£´å +. á
uÛ≤>±ìï #·~$q ‘·sT¡ yê‘· MTs¡T:
● düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü nsêúìï, ìs¡«#·Hê\qT ‘Ó\TdüTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
● düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü ñ|üj÷Ó >±\qT eT]j·TT <ëì s¡ø±\qT ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
181
● düVü≤dü+ã+<Ûä|ü⁄ n<Ûä´j·Tq |ü<äΔ‘·T\ (ø±sY¢ |æj·Ts¡‡Hé düVü≤dü+ã<Ûä >∑TDø£+ eT]j·TT dæŒj·TsYeTHé
ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+\qT) qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
● düV≤ü dü+ã+<Ûä n<Û´ä j·Tq |ü<‘Δä T· \ kÕù|øÏøå £ düT>∑TD≤\qT eT]j·TT <√cÕ\qT $e]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
● dü+uÛ≤e´‘· <√wü+ uÛ≤eq ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ‘Ó\TdüTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
9.1 |ü]#·j·T+
ˇø£ y˚fi¯ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä dü+ã+<Û+ä ñqïf…‘¢Æ ˚ yê{Ï eT<Û´ä düV≤ü dü+ã+<Û+ä ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î >√<ÛTä eT ~>∑Tã&çô|’ ms¡Te⁄\ $ìjÓ÷>∑+ jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û yêìï n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ @<˚˙
s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï >∑D≤+ø£ XÊg+˝À düV≤ü dü+ã+<Û+ä >±
‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î es¡¸bÕ‘·+ eT]j·TT ~>∑Tã&ç, <Ûäs¡ eT]j·TT &çe÷+&é, Ä<ëj·T+ eT]j·TT
e´j·T+, y˚‘·Hê\T eT]j·TT <Ûäs¡ dü÷N, ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT ñ<√´–‘· yÓTT<ä\>∑Tq$. ˇø£ y˚fi¯ ˇø£ #·\sê•
$\Te˝À e÷s¡TŒ‘√ bÕ≥T eTs=ø£ #·\sê• $\Te\ ≈£L&Ü e÷s¡TŒ#√≥T #˚düT≈£îqïf…Æ¢‘˚, Ä ¬s+&ÉT
#·\sêX¯ó\T düV≤ü dü+ã+<Ûëìï ø£*– ñHêïj·Tì #Ó|Œü e#·TÃ, <ëìøÏ $|üs´¡ +>± yêdüeÔ eTe⁄‘·T+~. n+<äTe\¢,
ˇø£ y˚fi¯ ˇø£ edüTÔe⁄ jÓTTø£ÿ <Ûäs¡˝Àì e÷s¡TŒ‘√ bÕ≥T Ä edüTÔe⁄ &çe÷+&é˝À e÷s¡TŒe∫Ãqf…Æ¢‘˚ Ä ¬s+&ÉT
#·\sêX¯ó\T n+fÒ <Ûsä ,¡ &çe÷+&é ˇø£ <ëì‘√ ˇø£{Ï dü+ã+<Û+ä ø£*–q$>± #Ó|Œü e#·TÃ. >∑D≤+ø£ XÊg+˝À
ˇø£ #·\sê• $\Te <äècÕº eTs=ø£ #·\sê• $\Te\qT n+#·Hê y˚jT· T≥≈£î @y˚˙ s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ
m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï n<Û´ä j·Tq+ #˚j÷· *‡q ÄeX¯´ø£‘· ñ+~.
9.2 ns¡+ú eT]j·TT ìs¡«#·Hê\T

<Óq’ +~q yê´bÕs¡ eéVü‰sê\˝À eT]j·TT ns¡XΔ Êg+˝À e´j·T+, neTàø±\T, ˝≤uÛ+Ñ <Ûsä ,¡ &çe÷+&é
yÓTT<ä˝q’… ≥T+{Ï ø=ìï #·\sêX¯ó\ $\Te\qT n+#·Hê y˚jT· T≥≈£î á düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑D≤+ø£ kÕ<Ûqä +
‘·|Œü ìdü]. ˇø£yfi˚ ¯ Ç˝≤+{Ï kÕ<Ûqä +˝Òì#√ yê´bÕs¡y‘˚ \Ô· T, Ä]Δøy£ ‘˚ \Ô· T yês¡T rdüTø=H˚ ìs¡j
í ÷· \˝À uÛ≤>∑+>±
dü+ã+~Û‘· dü÷Á‘ê\qT düs¬ q’ Ø‹˝À nq«j·T+#·˝sÒ T¡ ø±ã{Ïº @<˚˙ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï
n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÉeTH˚~ ÄeX¯´ø£+ nì ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ. @~ @yÓTqÆ |üŒ{Ïø,° düV≤ü dü+ã+<Û+ä nH˚ |ü<ëìï
$$<Ûä s¡#s· TT‘·\T |ü\Ts¡ø±\T>± ìs¡«∫+∫Hês¡T. ø=ìï eTTKýÓTqÆ ìs¡«#·Hê\T ~>∑Teq ù|s=ÿqã&çHêsTT.
n$ :
1. Á&Üø˘‡≥Hé eT]j·TT ø=&ÓH\é Á|üø±s¡+ |ü]e÷D≤‘·àø£ dü«uÛ≤e|ü⁄ dü+ã+<Û+ä ñqï|ü&ÉT, n{Ïº dü+ã+<Ûëìï
ø£qT>=q&É+ ˝Ò<ë ø=\e&É+ ø√dü+, n{Ïº dü+ã+<Ûëìï dü+øÏ|å +Ôü >± e´ø°øÔ ]£ +#·&ÜìøÏ >∑\ ‘·–q≥T+{Ï
>∑D≤+ø£|sü y¡ TÓ qÆ kÕ<Ûqä +qT düV≤ü dü+ã+<Û+ä nì n+{≤s¡T.
2. j·÷.\yé#Í Á|üø±s¡+ #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTTì ìsê›]+#·&ÜìøÏ düV≤ü dü+ã+<Ûä $X‚w¢ Dü
Á|üj·T‹ïdüTÔ+~.
3. m.j·TyéT.≥f…˝Ÿ Á|üø±s¡+ ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´>∑\ düVü≤ ` $düÔè‹ì
$X‚w¢ +æ #·&Üìï düV≤ü dü+ã+<Û+ä nì n+{≤s¡T.
4. |æ+|üŒHé eT]j·TT ø±|òÿü \ Á|üø±s¡+, s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ düV≤ü $#·sD¡ ≤ìï
182
n+‘·sê<Ûë]‘·qT, dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTTì ø=\e&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ >∑D≤+ø£ kÕ<Ûqä y˚T düV≤ü dü+ã+<Û+ä
nì ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ.
1. düV≤ü dü+ã+<Û+ä nq>± H˚$T?
..........................................................................................................................................
9.3 düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü ñ|üj÷Ó >±\T

>∑D≤+ø£|sü y¡ TÓ qÆ $X‚w¢ Dü ˝À düV≤ü dü+ã+<Û+ä |ü⁄ ñ|üj÷Ó >±\qT øÏ+<ä Á|ükÕÔ$+#·yTÓ qÆ ~. n$:
1. <Ûäs¡ eT]j·TT &çe÷+&é, es¡¸bÕ‘·+ eT]j·TT |ü+≥\ ~>∑Tã&ç yÓTT<ä˝…’q≥Te+{Ï #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´
>∑\ dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTTì ~X¯ (direction)qT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ düV≤ü dü+ã+<Û+ä qT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
2. Á|ü‹>∑eTq uÛ≤eqqT eT]j·TT $#·s¡D‘·«|ü⁄ ìwüŒ‹Ôì n_Ûeè~Δ |üs¡#·&É+˝À düVü≤dü+ã+<Ûä+qT
ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± düV≤ü dü+ã+~Û‘· #·\sê• $\Te Çe«ã&çq|ü&ÉT eTs=ø£ #·\sê•
$\Te\qT n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ <√Vü≤<äø±]>± ñ+≥T+~.
3. düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£|ü⁄ $\Te <ë«sê @<˚˙ ¬s+&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´>∑\ dü>∑≥T dü+ã+<Ûëìï
‘Ó*j·TCÒjT· &ÜìøÏ düV≤ü dü+ã+<Û+ä qT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
4. ns¡ΔXÊg $wüj·T edüTÔe⁄˝À Ä]Δø£ Á|ües¡ÔqqT ne>∑‘·+ #˚düTø√e&É+˝À eT]j·TT @ #·\sêX¯ó\T @
#·\sêX¯ó\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤jÓ÷ nì ìsê›]+#·&+É ˝Àq÷ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
2. düVü≤dü+ã+<Ûä|ü⁄ @y˚˙ ¬s+&ÉT ñ|üjÓ÷>±\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
..........................................................................................................................................
9.4 düV≤ü dü+ã+<Û+ä eT]j·TT ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Û+ä

s¬ +&ÉT, n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï düV≤ü dü+ã+<Û+ä ø=\TdüT+Ô ~. ø±ì
yê{Ï eT<Û´ä >∑\ ø±sê´ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï e÷Á‘·+ ‘Ó*j·T|üs#¡ <· Tä . düV≤ü dü+ã+<Ûä $X‚w¢ Dü |ü]e÷D≤‘·àø£
ø=\e÷Hêìï e÷Á‘·y˚T ÄbÕ~düTÔ+~. #·\sêX¯ó\T ˇø£ <ëìøÏ eTs=ø£{Ï dü+ã+~Û+#·q$>± ˝Òq|ü&ÉT
#·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï ø=\e&ÉeTH˚~ ndüeT+»dü+>± ñ+≥T~. n˝≤+{Ï dü+ã+<Û+ä >∑D≤+ø£
|ü]uÛ≤wü˝À ø=ìï ø=ìï kÕs¡T¢ #ê˝≤ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ø£*– ñqï|üŒ{Ïø˙° ñ|üj÷Ó >∑+ ˝Ò<Tä . eT]j·TT n˝≤+{Ï
dü+ã+<Û+ä ø£èÁ‹eTyÓTqÆ ~>± ˝Ò<ë |üìøÏ sêì~>± ‘Ó*j·TCÒjT· ã&ÉT‘·T+~. ø±ã{Ïº @y˚˙ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\
eT<Ûä´ ø±sê´ø±s¡D dü+ã+<Ûä|ü⁄ dü«uÛ≤e $es¡D˝À ‘·>∑T C≤Á>∑‘·ÔqT bÕ{Ïdü÷Ô Ä ¬s+&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´ >∑\
düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü $\TeqT yêÚ≤´ì+#ê*‡ ñ+≥T+~.
183
9.5 düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü s¡ø±\T
#·\sêX¯ó\ eT<Ûä´ >∑\ dü+ã+<Ûëìï dü÷ú\+>± Hê\T>∑T s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. n$ (1)
<ÛäHê‘·àø£ eT]j·TT ãTTD≤‘·àø£ (2) kÕ<Ûës¡D eT]j·TT ãVüQfi¯ (3) bÕøÏåø£ eT]j·TT düeTÁ>∑ (4) düs¡fi¯
eT]j·TT ndüsfi¡ .¯
<ÛäHê‘·àø£ eT]j·TT ãTTD≤‘·àø£ düVü≤dü+ã+<Ûä+
s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\T ˇπø ~X¯˝À e÷s¡TŒ #Ó+~qf…‘¢Æ ˚ n+fÒ ˇø£ #·\sê• ô|]–q|ü&ÉT (‘·–qZ |ü&ÉT)
eTs=ø£ #·\sê• $\Te ≈£L&Ü ô|]–qf…‘¢Æ ˚ (‘·–qZ f…‘¢Æ )˚ yê{Ï eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï <ÛHä ê‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä
nì n+{≤s¡T. BìH˚ Á|ü‘´· ø£å düV≤ü dü+ã+<Û+ä nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. á s¡øy£ TÓ qÆ dü+ã+<Ûëìï edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ
<Ûäs¡ eT]j·TT dü|ü¢jYT\ eT<Ûä´ >∑eTì+#·e#·TÃ. ¬s+&ÉT #·\sêX¯ó\T e´‹πsø£ ~X¯˝À e÷s¡TŒ #Ó+~qf…Æ¢‘˚ yê{Ï
eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï ãTTD≤‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä nì n+{≤s¡T. nq>± ˇø£ y˚fi¯ ˇø£ #·\sê• $\Te
ô|]–q|ü&ÉT (‘·–qZ |ü&ÉT) eTs=ø£ #·\sê• $\Te ‘·–qZ |ü&ÉT (ô|]–q|ü&ÉT) yê{Ï eT<Û´ä düV≤ü dü+ã+<Û+ä
ãTTD≤‘·àø£+>± ñ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. á s¡ø£yÓTÆq düVü≤dü+ã+<Ûä+ edüTÔe⁄ <Ûäs¡ eT]j·TT &çe÷+&é\ eT<Ûä´
<√´‘·øe£ Te⁄‘·T+~. <ÛHä ê‘·àø£ eT]j·TT ãTTD≤‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Ûä uÛ≤eq\qT á ~>∑Te <ä‘êÔ+XÊ\ <ë«sê
$e]+#·e#·TÃ.
<ÛHä ê‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ø£*–q <ä‘êÔ+X¯|⁄ü ñ<ëVü≤s¡D
neTàø±\T 5 7 8 10 12 15 20
˝≤uÛ≤\T 4 6 8 9 11 13 15
ãTTD≤‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ø£*qZ <ä‘êÔ+X¯|⁄ü ñ<ëVü≤s¡D

<Ûäs¡ 10 20 30 40 50 60
&çe÷+&é 60 50 40 30 20 10
kÕ<Ûës¡D eT]j·TT ãVüQfi¯ düV≤ü dü+ã+<Û+ä :

kÕ<Ûës¡D düV≤ü dü+ã+<Û+ä ˝À s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï e÷Á‘·yT˚ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
rdüT≈£î+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î >√<Ûeä T ~>∑Tã&ç, s¡kÕj·TqøÏ ms¡Te⁄\ ñ|üj÷Ó –‘·\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Û+ä
˝Ò<ë Á<äe´ dü|j¢ü TY , kÕ<Ûës¡D <Ûsä \¡ kÕúsTT\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Û+ä ãVüQfi¯ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ˝À s¬ +&ÉT ø£+fÒ
m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, >√<Ûeä T ~>∑Tã&çì,
s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T eT]j·TT |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ <äècÕº´ |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø=ì yê{Ï dü+ã+<Ûëìï |ü]o*kÕÔsT¡ .
bÕøÏåø£ eT]j·TT düeTÁ>∑ düVü≤dü+ã+<Ûä+ :
ãVüQfi¯ düV≤ü dü+ã+<Ûä $X‚w¢ qü s¬ +&ÉT s¡ø±\T, bÕøÏøå £ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ˝À |ü]o*+#·ã&˚ #·\sêX¯ó
\qT |ü]o*+∫, $T–*q yê{Ï Á|üu≤Û e+ dæsú +¡ >± ñ+≥T+<äì ˝Ò<ë ñ+&É<Tä nì }Væ≤+∫ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï
n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î >√<ÛTä eT ~>∑Tã&ç eT]j·TT s¡kÕj·TqøÏ ms¡Te⁄\ eT<Û´ä >∑\
düV≤ü dü+ã+<Ûëìï |ü]o*düTqÔ ï|ü&ÉT |ü⁄s¡T>∑T\ eT+<äT\ eT]j·TT ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\ jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û e+
184
>√<ÛäTeT ~>∑Tã&çô|’ ñ+&É<äì uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·T+~. n+fÒ yê{Ï jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤yêìï $TqVü‰sTT+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. nsTT‘˚ düeTÁ>∑ düVü≤dü+ã+<Ûä+˝À e÷Á‘·+ dü+ã+~Û‘· #·\sêX¯ó\ìï+{Ïì ÁbÕ‹|ü~ø£>±
rdüT≈£î+{≤s¡T. @~ @yÓTqÆ |üŒ{Ïø˙Ï , kÕ<Ûës¡D+>± düeTÁ>∑ düV≤ü dü+ã+<Û+ä kÕ<Û´ä eTj˚T´~ø±<äT.
düsfi¡ ¯ eT]j·TT ndüsfi¡ ¯ düV≤ü dü+ã+<Û+ä
s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä dæsú ¡ ìwüŒ‹Ô˝À ñqï|ü&ÉT yê{Ï eT<Û´ä düsfi¡ ¯ sπ U≤ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ñ+<äì
#Ó|Œü e#·TÃ. s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ $\Te\qT sπ U≤ ∫Á‘·+˝À >∑T]Ô+∫ Ä _+<äTe⁄\qT ø£*|æ‘˚ n~ düsfi¡ ¯ sπ U≤>±
‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº <ëìì düsfi¡ ¯ sπ K düV≤ü dü+ã+<Û+ä nì n+{≤s¡T. düsfi¡ ¯ düV≤ü dü+ã+<Û+ä <ÛHä ê‘·àø£ ˝Ò<ë
ãTTD≤‘·àø£ dü«uÛ≤e+qT ø£*– ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ sπ U≤ ∫Á‘·+˝À <ëìì >∑T]Ô+∫q|ü&ÉT <ÛHä ê‘·àø£ ˝Ò<ë
ãTTD≤‘·àø£ düsfi¡ ¯ sπ K @s¡Œ&Ée#·TÃ. n<˚ e÷~]>±, Ä _+<äTe⁄\T eÁø£sπ K e˝… ‘·j÷· s¡sTT‘˚, <ëìì ndüsfi¡ ¯
sπ U≤ düV≤ü dü+ã+<Û+ä nì n+{≤s¡T. #·\sêX¯ó\ $\Te\ eT<Û´ä >∑\ e÷s¡TŒ Ädæsú ¡ ìwüŒ‹Ô ˝Ò<ë ndü+|üPs¡‘í \· qT
ø£*– ñqï#√ Ädüsfi¡ ¯ sπ U≤ düV≤ü dü+ã+<Û+ä Á|üdTü Œ{°ø]£ +#·ã&ÉT‘·T+~. düsfi¡ ¯ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ˝≤>±H˚ ndüsfi¡ ¯
sπ U≤ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ≈£L&Ü <ÛHä ê‘·àø£ ˝Ò<ë ãTTD≤‘·àø£ dü«uÛ≤e+qT ø£*– ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ sπ U≤ ∫Á‘·+˝À
<ëìì >∑T]Ô+∫q|ü&ÉT <ÛHä ê‘·àø£ ˝Ò<ë ãTTD≤‘·àø£ ndüsfi¡ ¯ sπ K @s¡Œ&Ée#·TÃ. |ü{øºÏ `£ 9.1˝À bı+<äT|ü]∫q øÏ+~
<ä‘êÔ+X¯+ düsfi¡ ¯ eT]j·TT ndüsfi¡ ¯ düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü dü«uÛ≤yêìï $X¯Bø£]düT+Ô ~.
|ü{øºÏ £ ` 9.1 düsfi¡ ¯ eT]j·TT ndüsfi¡ ¯ düV≤ü dü+ã+<Û+ä
düsfi¡ ¯ dü+ã+<Û+ä ndüsfi¡ ¯ düV≤ü dü+ã+<Û+ä
e´j·T+ ˝≤uÛÑ+ neTàø±\T ˝≤uÛÑ+
10 5 50 5
20 10 60 6
30 15 70 8
40 20 80 9
50 25 90 10
øÏ+~ |ü{≤\T düsfi¡ ¯ eT]j·TT ndüsfi¡ ¯ düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü dü+<äsê“¤\qT dü÷∫kÕÔsTT.
<Ûëq‘·àø£ düsfi¡ ¯ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ãTTD≤‘·àø£ düsfi¡ ¯ düV≤ü dü+ã+<Û+ä
<ÛHä ê‘·àø£ eÁø±‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ãTTD≤‘·àø£ eÁø±‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä 185
9.6 düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü düeTdü´\T
$$<Ûä düeTdü´\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&É+˝À düVü≤dü+ã+<Ûä $X‚¢wüD eTy˚Tø£yÓTÆ (involves)
ñ+≥T+~.
1. düV≤ü dü+ã+<Û+ä ñ+<ë ˝Ò<ë nì ìsêΔ]+#·&ÜìøÏ eT]j·TT ‘·–q≥Te+{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä |ü<‹Δä ˝Ò<ë
ø=\e÷q+ <ë«sê düVü≤dü+ã+<Ûä|ü⁄ kÕúsTTì, ~X¯\qT ìsêΔ]+#·&ÜìøÏ düVü≤dü+ã+<Ûä $X‚¢wüD
<√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
2. $$<Ûä kÕs¡úø£‘ê kÕúsTT |üØø£å\ <ë«sê düVü≤dü+ã+<Ûä|ü⁄ kÕúsTT jÓTTø£ÿ kÕs¡úø£‘·qT |üØøÏå+#·&É+.
3. #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´ ø±s¡´ ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï n<Ûä´j·Tq+ #˚j·TT Áø£eT+˝À yêÚ≤´Hê\qT ‘·>∑T
C≤Á>∑‘‘Ô· √ #˚j÷· *‡ ñ+≥T+~.
1. düVü≤dü+ã+<Ûä+ s¡ø±\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
..........................................................................................................................................
9.7 düV≤ü dü+ã+<Ûä n<Û´ä j·Tq |ü<‘›ä T· \T

|ü<äΔ‘·T\T
πsFj·T ;Jj·T
sπ U≤ ∫Á‘· |ü<‹Δä yê´|üq |ü≥+ \ã›|òü÷‹ø£ ø√{Ï nqTwüø£Ô ø£ìwü̃

düVü≤$|üÔè‹ e´‘ê´kÕ\T $#·\Hê\T esêZ\T
9.7.1 πsU≤ ∫Á‘· |ü<ä›‹
á |ü<ä›‹˝À |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√ã&çq Á|ü‹ #·\sê• n<Ûä´j·THêìøÏ >±qT πsU≤ ∫Á‘ê\qT
^j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. <ä‘êÔ+X¯|⁄ü |ü]e÷D≤ìï Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ø=ì n˝≤+{Ï sπ U≤ ∫Á‘ê\qT ^j·Tã&ÜìøÏ
>±qT düV≤ü » ùdÿ\T ˝Ò<ë ns¡Δ ` dü+es¡eZ ÷q ˝Ò<ë ìwüŒ‹Ô ùdÿ\¢qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+{≤s¡T. ˇø£ y˚fi¯
<ä‘êÔ+X¯|ü⁄ |ü]e÷D+ #ê˝≤ ô|<ä›~>± ñqïf…Æ¢‘˚ ns¡Δ ` dü+es¡Ze÷q ùdÿ\¢qT ñ|üjÓ÷–+#·&ÉeTH˚~
Á|üj÷Ó »qø£s+¡ >± ñ+≥T+~. n+‘˚>±ø£, ˇø£ y˚fi¯ #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ ø£˙dü $\Te\T düTHêï ø£+fÒ #ê˝≤
m≈£îÿe>± ñqïf…‘¢Æ ˚ sπ U≤ ∫Á‘·+˝À nedüs|¡ ⁄ü U≤∞ dü˝ú ≤ìï n~Û>$∑ T+#·&ÜìøÏ $T<Ûë´πsKqT (false base
line) ^kÕÔsT¡ . @B @yÓTq Æ |üŒ{Ïø,° á |ü<‹›ä ˝À #·\sêX¯ó\ìï+{Ï jÓTTø£ÿ $\Te\qT ªYμ ` nø£+å ô|q’
#·÷|ækÕÔs¡T. kÕ<Ûës¡D+>± |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=H˚ ø±\+, düú\+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï jÓTTø£ÿ $\Te\qT
186
X` nø£+å ô|q’ dü÷∫kÕÔsT¡ . n+fÒ Ç~ Ä<Ûës¡ sπ K ne⁄‘·T+~. $$<Ûä sπ U≤ ∫Á‘ê\qT ^dæq|ü&ÉT, ˇø£ y˚fi¯
neìïj·TT ˇπø ~X¯˝À e÷s¡TŒ #Ó+~q#√ #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä <ÛHä ê‘·àø£ dü+ã+<Ûëìï dü÷∫kÕÔsTT. <ëìøÏ
$|üs´¡ +>± n+fÒ sπ K\˙ï e´‹πsK ~X¯˝À e÷s¡TŒ #Ó+~q#√ n+fÒ ˇø£<ëì˝À }s¡«› eTTK e÷s¡TŒ ñ+fÒ
eTs=ø£ #·\sê•˝À n<∏√:eTTK e÷s¡TŒ ñqïf…‘¢Æ ,˚ n~ #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ ãTTD≤‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï
dü÷∫düT+Ô ~. ˇø£ y˚fi¯ sπ K\T n*¢_*¢>± n\T¢ø=qï ^‘·\T>± eT]j·TT yê{Ï ø£<*ä ø£\T ìj·TeTs¡V≤æ ‘·+>±
ñqïf…‘¢Æ ,˚ n{Ïº rs¡T düV≤ü dü+ã+<Ûä sêVæ≤‘ê´ìï ˝Ò<ë s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä n‹ ‘·≈î£ ÿe düV≤ü dü+ã+<Ûëìï
dü÷∫düTÔ+~.
>∑TD<√cÕ\T :
πsU≤ ∫Á‘ê\ <ë«sê düVü≤dü+ã+<Ûëìï n<Ûä´j·Tq+ #˚j·TT |ü<ä›‹ øÏ+~ >∑TD<√cÕ\qT ø£*–
ñ+≥T+~.
düT>∑TD≤\T :
1. yê´|üq |ü≥+ |ü<‹›ä e÷~]>±H˚, á |ü<‹›ä ˝À #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï düT\uÛ+Ñ >±
ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e#·TÃ.
2. yê´|üq |ü≥+ |ü<‹›ä ˝≤>±>±≈£î+&Ü, á |ü<‹›ä kÕ<Ûës¡D, bÕøÏøå £ eT]j·TT ãVüQfi¯ dü+ã+<Ûë\qT
n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
<√cÕ\T
1. ø±\ÁX‚DT\ <ä‘êÔ+X¯+˝À düs«¡ kÕ<Ûës¡D+>± |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√ã&˚ ø±\+, Á|ü<X˚ +¯ ˝Ò<ë dü\ú +
yÓTT<ä˝q’… ≥Te+{Ï #·\sêX¯ó\≈£î dü+ã+~Û+∫q <ä‘êÔ+XÊìï rdüTø=qï|ü&ÉT e÷Á‘·yT˚ á |ü<‹›ä ì
nq«sTT+#·e#·TÃ. Ç‘·s¡ dü+<äsê“¤\˝À ñ|üj÷Ó –+#·ã&É<Tä .
2. á |ü<‹›ä ˝À düV≤ü dü+ã+<Û+ä jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤yêìï ñC≤®sTT+|ü⁄>± #Ó|Œü &ÜìøÏ e÷Á‘·yT˚ ÄkÕÿs¡eTT+≥T+~.
ø±ì dü+U≤´‘·àø£ s¡÷|ü+˝À düV≤ü dü+ã+<Ûëìï K∫Ã‘·+>± $e]+#·&ÜìøÏ M\T+&É<Tä .
~>∑Te Çe«ã&çq <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ Ä<ëj·T, e´j·÷\H˚ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï
sπ U≤ ∫Á‘· |ü<ä›‹ì ñ|üjÓ÷–dü÷Ô ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
dü+ˆêTT 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991
Ä<ëj·T+ 6 5 4 5 7 10 9 7 8 9
e´j·T+ 2 3 6 5 4 3 5 7 8 7
kÕ<Ûqä :
|ü~ dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À Ä<ëj·T, e´j·÷\ eT<Û´ä >∑\ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï sπ U≤ ∫Á‘· |ü<‹›ä <ë«sê
n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+.
187
Ä<ëj·T+, e´j·T+ (s¡÷ˆˆ\˝À)
dü+e‘·‡sê\T
ô|’ πsK\qT >∑eTì+∫qf…Æ¢‘˚ Ä<ëj·T|ü⁄ πsK ‘·>∑TZ‘·Tqï|ü&ÉT e´j·T πsK ô|s¡T>∑T‘·T+~. eT]j·TT
e´j·T|ü⁄ πsK ‘·>∑TZ‘·Tqï|ü&ÉT Ä<ëj·T|ü⁄ πsK ô|s¡T>∑T‘·T+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. n+<äTe\¢ ô|’ |ü≥+˝Àì ¬s+&ÉT
πsK\T e´‹πsø£ ~X¯˝À ø£<äT\T‘·THêïsTT. á e´‹πsø£ ~X¯˝Àì ø£~*ø£ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e&É¶
#·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ ãTTD≤‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï dü÷∫düT+Ô ~.
9.7.2 yê´|üq |ü≥+ (Scatter Diagram)
s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü dü«uÛ≤yêìï bı+<˚ Áø£eT+˝À ~«#·s¡ $uÛ≤»q+
(bivariate distribution)qT |ü≥ s¡÷ù|D≤ düeT]Œ+#·&ÜìøÏ yê´|üq |ü≥+ (˝Ò<ë _+<äT|ü≥+) |ü<‹›ä
düT\uÛyÑ TÓ qÆ ~ eT]j·TT Äø£≥Tºø=H˚ |ü<‹Δä >± ñ+≥T+~. x eT]j·TT y \H˚ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ n »‘·\
$\Te\ (x , y ), (x , y )….(x , y ) qT x y ` ‘·\+˝À x ` nø£+å eT]j·TT y ` nø£+å \ô|’ _+<äTe⁄\qT
1 1 2 2 n n
>∑T]Ô+#ê*. kÕ<Ûës¡q+>±, düe÷+‘·s¡ ˝Ò<ë x nø£+å ô|’ dü«‘·+Á‘· #·\sê•ì eT]j·TT ì{≤s¡T ˝Ò<ë y `
nø£+å ô|’ Ä<Ûë]‘· #·\sê•ì #·÷|æ+#·&+É |ü]bÕ{Ï. yê{Ï eT<Û´ä n˝≤+{Ï dü+ã+<Ûeä TTqï|ü&ÉT Ä $<Û+ä >±
#·÷|æ+#·&eÉ TH˚~ düs«¡ kÕ<Ûës¡D+. yê{Ï jÓTTø£ÿ $\Te\qT _+<äTe⁄\ s¡÷|ü+˝À _+<äTe⁄ #ês¡Tqº T bı+~q
‘·<Tä |ü] sêãfÒº <ëìï yê´|üq |ü≥+ nì n+{≤s¡T.
yê´|üq |ü{≤ìï yêÚ≤´ì+#˚ Áø£eT+˝À øÏ+~ n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*‡ ñ+≥T+~.
n$ :
1. ˇø£ y˚fi¯ yê´|üq |ü≥+ô|’ >∑\ _+<äTe⁄\T }s¡›«eTTK ˝Ò<ë n<∏√'eTTK <Û√s¡DÏì ø£q|ü]∫qf…Æ¢‘˚
#·\sêX¯ó\ eT<Û´ä düV≤ü dü+ã+<Û+ä ñ+<äì eT]j·TT ˇø£ y˚fi¯ >∑T]Ô+∫q _+<äTe⁄\T @ rs¡Tq÷
ø£q|üs∫¡ qf…‘¢Æ ˚ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä m˝≤+{Ï düV≤ü dü+ã+<Û+ä ˝Ò<ìä ‘Ó*j·TCÒkÕÔsT¡ .
2. _+<äTe⁄\ >∑eTq+ }s¡«› ~X¯˝À ñqïf…‘¢Æ ,˚ n+fÒ ~>∑Te m&ÉeT eT÷\+ qT+∫ m>∑Te ≈£î&ç eT÷\+≈£î
_+<äTe⁄\ Áø£eT+ ñqïf…‘¢Æ ˚ #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä <ÛHä ê‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<äeTTqï≥T¢>±qT, _+<äT >∑eTq+
n<∏√:~X¯˝À ñqïf…‘¢Æ ˚ n+fÒ m>∑Te m&ÉeT eT÷\+ qT+∫ ~>∑Te ≈£î&ç eT÷\+≈£î _+<äTe⁄\
Áø£eT+ ñqïf…Æ¢‘˚ #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´ ãTTD≤‘·àø£ düVü≤dü+ã+<Ûä eTTqï≥T¢>±qT #Ó|üŒe#·TÃ. ˇø£ y˚fi¯
_+<äTe⁄\ Áø£e÷ìï >∑T]Ô+#·˝≈Ò î£ +&Ü ñqï#√ n+fÒ Á>±|òt ø±–‘·+ô|’ ∫+<äse¡ +<äs>¡ ± ñqïf…‘¢Æ ˚
188
˝Ò<ë x ` nøå±ìøÏ düe÷+‘·s+¡ >± ñqï#√ #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä dü+ã+<Û+ä ˝Ò<Tä nì #Ó|Œü e#·TÃ.
yê´|üq |ü{≤\T øÏ+~ Äø£è‘·T\qT ø£*– ñ+{≤sTT.
Y Y Y
• • • • • • • • •
.• • • • • • • •
• • • •• • • • •
• • • • • • • •
• •
O X O X O X
<ÛHä ê‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ãTTD≤‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä dü+ã+<Ûä s¡V≤æ ‘·´+
3. yê´|üq |ü≥+˝À ˇø£ y˚fi¯ _+<äTe⁄˝À ‘·≈î£ ÿe yê´|üq+ ñqï#√ #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä m≈£îÿe düV≤ü dü+ã+<Û+ä
ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. ˇø£ y˚fi¯ _+<äTe⁄\˝À m≈£îÿe yê´|üq+ ñqï#√ ‘·≈î£ ÿe düV≤ü dü+ã+<Û+ä eT]j·TT
$XÊ\+>± yê´|üq+ #Ó+~q #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä düV≤ü dü+ã+<Û+ä n+‘·>± ˝Ò<ìä #Ó|Œü e#·TÃ.
4. ì]›wüº+>± #ÓbÕŒ\+fÒ, ˇø£ y˚fi¯ _+<äTe⁄\T ~>∑Te m&ÉeT qT+∫ m>∑Te ≈£î&çøÏ düs¡fi¯ πsU>±
@s¡Œ&çq#√ #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä dü+|üPs¡í <ÛHä ê‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. ˇø£ y˚fi¯ _+<äTe⁄\T
m>∑Te m&ÉeT qT+∫ ~>∑Te ≈£î&çøÏ düs¡fi¯ πsK>± @s¡Œ&çqf…Æ¢‘˚ #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´ dü+|üPs¡í ãTTD≤‘·àø£
düV≤ü dü+ã+<Û+ä ñ+<äì ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. ˇø£ y˚fi¯ _+<äTe⁄\T @ Áø£e÷ìï ø£q|üs#¡ q· f…‘¢Æ ˚ düV≤ü dü+ã+<Ûä
sêVæ≤‘·éTì ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ. øÏ+~ |ü{≤\T á eT÷&ÉT s¡ø±˝…q’ dü+ã+<Ûë\qT ø£q|üsT¡ kÕÔsTT.
Y Y Y
. • • • •
.• • • •
• • • •
• • • •
• • •
• •
O X O X O X
dü+|üPs¡í <ÛHä ê‘·àø£ dü+|üPs¡í ãTTD≤‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Ûä s¡V≤æ ‘·´+

düVü≤dü+ã+<Ûä+ düVü≤dü+ã+<Ûä+
yê´|üq |ü≥ |ü<‹›ä jÓTTø£ÿ >∑TD <√cÕ\T : yê´|üq |ü≥ |ü<‹›ä á ÁøÏ+~ >∑TD <√cÕ\qT ø£*–
ñ+~. n$:
189
düT>∑TD≤\T :
1. düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü ~X¯qT yê´|üq |ü≥+ dü÷∫düT+Ô ~ eT]j·TT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e&çq s¬ +&ÉT #·\
sêX¯ó\T @ y˚Ts¡≈î£ kÕìïVæ≤‘ê´ìï ø£*– ñHêïj·TH˚ $wüj÷· ìï ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
2. dü«‘·+Á‘· #·\sê• $\Te Çe«ã&çq|ü&ÉT ‘·|Œæ q (missing) Ä<Ûë]‘· #·\ sêX¯ó\ $\Te\qT
n+#·Hê y˚jT· T≥≈£î á |ü<‹›ä ì ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
3. nkÕ<Ûës¡D e´‘ê´kÕ\qT ìsê›]+#·&+É ˝À ≈£L&Ü yê´|üq |ü≥+ ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >± ñ+≥T+~.
4. yê´|üq _+<äTe⁄\ Äø£è‹ #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´ düVü≤dü+ã+<Ûä+ düs¡fi¯ düVü≤dü+ã+<Ûëe÷ ˝Ò<ë
düV≤ü dü+ã+<Û+ä eÁø±‘·àø£yTÓ qÆ <ë nì ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
5. á |ü<ä›‹ düTwüß˜‘· πsKqT (line of best fit) bı+<ä&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
˝ÀbÕ\T :
1. #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï K∫ÛÃ‘·+>± á |ü<‹›ä ÄbÕ~+#·<Tä ø±ì #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\
dü+ã+<ÛëìøÏ |ü≥|ü⁄ <äèø√ÿD+ <ë«sê ‘Ó*j·TCÒjT· TqH˚~ $TqVü‰sTT+|ü⁄>± ñ+≥T+~.
2. bÕøÏøå ,£ ãVüQfi¯ düV≤ü dü+ã+<Ûë\qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· T≥˝À á |ü<‹›ä ì nq«sTT+#·˝eÒ TT.
3. á |ü<‹›ä ;Jj·T Á|ükÕÔeq≈£î nqTyÓq’ ~ ø±ø£b˛e&É+ e\¢ dü+ã+<Û|ä ⁄ü ì]›wºü kÕúsTT\ >∑T]+∫
@˝≤+{Ï Ä˝À#·qqT á |ü<‹›ä ÄbÕ~+#·<Tä .
9.7.3 ;Jj·T |ü<ä›‘·T\T
á |ü<‘Δä T· \T >∑DrÏ j·T|üsy¡ TÓ qÆ dü÷Á‘ê\ ÁbÕ‹|ü~ø£q n_Ûeè~Δ |üs#¡ ã· &çHêsTT. düV≤ü dü+ã+<Ûä
>∑TDø£|ü⁄ $\TeqT ± yê´|æÔ˝À e´øÏÔø£]kÕÔs¡T. ø±ã{Ïº #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´ >∑\ dü+ã+<Ûëìï ì]Δwüº+>±
‘Ó*j·TCÒkÕÔsT¡ . ø±ì sπ U≤ ∫Á‘ê\ |ü<‘›ä T· \˝À ˝≤>± |ü]o\q <ë«sê }Væ≤+∫ #Ó|Œü &ÉeTH˚~ á |ü<‘›ä T· \˝À
ñ+&É<Tä . eT÷&ÉT eTTKýÓTqÆ ;Jj·T |ü<‘›ä T· \T á øÏ+<ä ù|s=ÿqã&Ü¶sTT. n$ :
1. ø±sY¢ |æj·Ts¡‡Hé düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ (Karl Pearson’s Co-efficient of Correlation)
2. ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ (Rank Correlation’s Co-efficient)
3. nqT|üø£Ô $#·\q >∑TDø£ |ü<ä›‹ (Concurrent Deviation Method)
9.7.3.1 ø±sY¢ |æj·Ts¡‡Hé düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+
Bìì z >=|üŒ Á_{Ïwt Je >∑D≤+ø£ XÊgy˚‘·Ô nsTTq ø±sY¢ |æj·Ts¡‡Hé (1867 ` 1936)
Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. á |ü<‹›ä n‘·´~Ûø+£ >± Ä#·sD¡ ˝À >∑\<äT. Bìï ªªrμμ, nH˚ >∑Ts¡TÔ‘√ dü÷∫kÕÔs¡T. Bì $\Te
ªªrμμ ‘·|üŒ≈£î+&Ü ± \ eT<Û´ä ñ+≥T+<äì uÛ≤$+#ê&ÉT ªªrμμ ÄbÕ~+#·Tø=H˚ |ü\T $\Te\qT øÏ+~ $<Û+ä >±
|æj·Ts¡‡Hé yêÚ≤´ì+#ê&ÉT:
r $\Te\|üs+¡ >±
r = 1, #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä dü+|üPs¡í <ÛHä ê‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï dü÷∫düT+Ô ~ —
190
r = -1, dü+|üPs¡í ãTTD≤‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï dü÷∫düT+Ô ~.
r > 0, ø±ì <1, ndü+|üPs¡í <ÛHä ê‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï dü÷∫düT+Ô ~ —
r < 0, ø±ì >-1, ndü+|üPs¡í ãTTD≤‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï dü÷∫düT+Ô ~ —
r >1, ˝Ò<ë <-1, ‘·|ü &ÉT |ò*ü ‘êìï dü÷∫düT+Ô ~ —
r ≥ ± 0.90, n‹ m≈£îÿe düV≤ü dü+ã+<Ûä kÕúsTTì dü÷∫düT+Ô ~.
r ≥ ± 0.75, qT+∫ < ± 0.90, m≈£îÿe düV≤ü dü+ã+<Ûä kÕúsTTì dü÷∫düT+Ô ~.
r ≥ ± 0.50, qT+∫ < ± 0.75, e÷eT÷\T düV≤ü dü+ã+<Ûä kÕúsTTì dü÷∫düT+Ô ~.
r ≥ ± 0.25, qT+∫ < ± 0.50, ‘·≈î£ ÿe düV≤ü dü+ã+<Ûä kÕúsTTì dü÷∫düT+Ô ~.
eT]j·TT r < ± 0.25, n‹ ‘·≈î£ ÿe düV≤ü dü+ã+<Ûä kÕúsTTì dü÷∫düT+Ô ~.
á øÏ+~ #êsYº düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü dü«uÛ≤e+ô|’ yêÚ≤´Hê\qT dü+øÏ|å +Ôü >± ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü dü«uÛ≤e+
düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü $\Te düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTT
r±1 dü+|üPs¡í düV≤ü dü+ã+<Û+ä
r ± 0.90 ˝Ò<ë n+‘·ø+ £ fÒ m≈£îÿe n‹ m≈£îÿe düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTT
r ≥ ± 0.75, ø±ì < ± 0.90 m≈£îÿe düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTT
r ≥ ± 0.50, ø±ì < ± 0.75 e÷eT÷\T düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTT
r ≥ ± 0.25, ø±ì < ± 0.50 ‘·≈î£ ÿe düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTT
r < ± 0.25 n‹ ‘·≈î£ ÿe düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTT
r=0 düV≤ü dü+ã+<Ûä s¡V≤æ ‘·´+
dü÷\ú +>± s¬ +&ÉT s¡ø±˝…q’ |ü<‘›ä T· \ <ë«sê düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø±ìï bı+<äe#·TÃ. n$ : (m)
Á|ü‘·´ø£å |ü<ä›‹, eT]j·TT (_) |üs√ø£å |ü<ä›‹.
Á|ü‘·´ø£å |ü<ä›‹
Ç~ #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ s¬ +&ÉT ÁX‚DT\ eT<Û´ä >∑\ düsfi¡ ¯ dü+ã+<Û+ä jÓTTø£ÿ |ü]e÷D+qT ˝Ò<ë
kÕúsTTì ø=\e&ÜìøÏ >∑\ >∑DrÏ j·T|üsy¡ TÓ qÆ |ü<‹›ä á |ü<‹›ä . n‘·´~Ûø+£ >± Ä#·sD¡ ˝À >∑\ |ü<‹›ä eT]j·TT
Bìì $]$>± ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T. á ø=\e÷Hêìï |æjT· s¡‡Hé düV≤ü dü+ã+<Û+ä nì n+{≤s¡T. X eT]j·TT
Y ÁX‚DT\ ˝Ò<ë ¬s+&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´ >∑\ á düVü≤dü+ã+<Ûëìï ªªYμμ ‘√ dü÷∫kÕÔs¡T. Ç~ düs¡fi¯
dü+ã+<Û|ä ⁄ü dü+U≤´‘·ø£ ø=\e÷q+>± ñ+≥T+~. X eT]j·TT Y \ jÓTTø£ÿ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\Hê\ \u≤›\
ìwüŒ‹Ô>± Bìì ìs¡«∫kÕÔsT¡ . kÕ+πø‹ø£ |üs+¡ >± Bìì øÏ+~ $<Û+ä >± sêj·Te#·TÃ.
∑ xy
r=
N x y
191
Çø£ÿ&É
x = X – X ; y = Y- Y
x = x ÁX‚DÏ jÓTTø£ÿ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+

y = y ÁX‚DÏ jÓTTø£ÿ ÁbÕe÷DÏø£ $#·\q+
N = Áù|øÏ‘å ê\ »‘·\ dü+K´

r = düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ (\ã› |ò÷
ü ‹ø£)
X = X jÓTTø£ÿ n+ø£eT<ÛäéT+
Y = Y jÓTTø£ÿ n+ø£eT<ÛäéT+
á |ü<‹›ä ì nq«sTT+#·&+É ø√dü+ n+XÊ\≈£î $#·\Hê\qT }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫
>±ø£, ì» n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ rdüTø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
|æj·Ts¡‡Hé jÓTTø£ÿ düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ >∑Dq≈£î >±q÷ ô|’ dü÷Á‘êìï øÏ+~ s¡÷|ü+˝ÀøÏ
e÷s¡TÃø√e#·TÃ.
∑ xy
r=
∑ x 2 × ∑ y2
>∑Dq #˚jT· T Áø£eT+˝À á ÁøÏ+~ k˛bÕHê\ (steps)qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*‡ ñ+≥T~. n$:
1. s¬ +&ÉT ÁX‚DT\≈£î $&ç$&ç>± n+ø£eT<Û´ä e÷\qT >∑Dq #˚j÷· *. n+fÒ X eT]j·TT Y \qT >∑Dq
#˚j·÷*.
2. dü+ã+~Û‘· dü>≥∑ T qT+∫ s¬ +&ÉT ÁX‚DT\˝À >∑\ n+XÊ\≈£î $#·\Hê\qT rdüTø=ì, yê{Ï x eT]j·TT
y \ #˚‘· dü÷∫+#ê*.
3. rdüTø√ã&çq $#·\Hê\qT es¡+Z >± e∫Ãq dü+ã+~Û‘· $#·\Hê\ dü+ø£\q yÓTT‘êÔìï ø£qT>=Hê*‡
ñ+≥T+~. n+fÒ Σx eT]j·TT Σy \qT sêã{≤º*‡ ñ+≥T+~. Ç$ x eT]j·TT y \˝À
2 2
eØZø]£ +#·ã&çq $#·\Hê\ dü+ø£\q+>± ñ+{≤sTT.

4. x, y ÁX‚DT\ $#·\Hê\qT >∑TDÏ+#·>± e#˚Ã \u≤›\ dü+ø£\Hê\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*‡
ñ+≥T+~. yê{Ïì Σxy ‘√ dü÷∫kÕÔsT¡ .
5. dü÷Á‘·+˝À Σxy, Σx eT]j·TT Σy \ jÓTTø£ÿ $\Te\qT Á|ü‹øπ |å +æ #ê*‡ ñ+≥T+~. yê{Ïì Á|ü‹øπ |å +æ ∫
2 2
dü÷ø°àå ø£]+∫ düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü >∑TDø£ $\Te sêã{≤º*.

ñ<ëVü≤s¡D 9.2 : Çe«ã&çq <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ ‘·+Á&ÉT\ eT]j·TT ø=&ÉT≈£î\ m‘·T\Ô düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT
>∑Dq #˚j·TTeTT.
ø=&ÉT≈£î\ m‘·TÔ : 64 65 66 67 68 69 70
(Ç+#·T\˝À)
‘·+Á&ÉT\ m‘·TÔ : 66 67 65 68 70 68 72
(Ç+#·T\˝À)
192
düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT >∑Dq #˚jT· T≥ (ì» n+ø£eT<Û´ä eT |ü<‹›ä ) :
‘·+Á&ÉT\ m‘·TÔ ø=&ÉT≈£î\ m‘·TÔ x= (X- X ) y=(Y- Y ) x2 y2 xy
(Ç+#·T\˝À) (Ç+#·T\˝À)
(X) (Y)
64 66 -3 -2 9 4 +6
65 67 -2 -1 4 1 +2
66 65 -1 -3 1 9 +3
67 68 0 0 0 0 0
68 70 +1 +2 1 4 +2
69 68 +2 0 4 0 0
70 72 +3 +4 9 16 +12
X = 469/7= 67 Y = 476/7= 68 Σx = 0 Σy = 0 Σx2 = 28 Σy2 = 34 Σxy= 25
X eT]j·TT Y\ eT<Û´ä düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+

∑ xy
r=
∑ x 2 × ∑ y2
25 25
= = = 0.81
28 × 34 952
\ã› |ò÷ü ‹ø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä

¬s+&ÉT ÁX‚DT\˝À n+XÊ\T ‘·≈£îÿe dü+K´˝À ñqï dü+<äs¡“¤+˝À \ã› |òü÷‹ø£ |ü<ä›‹ <ë«sê
düV≤ü dü+ã+<Ûëìï ø£qT>=q&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. BìøÏ>±qT >∑\ dü÷Á‘·+ :
r=
( n )( ∑ xy ) − ( ∑ x )( ∑ y )
⎣( ) (
⎡ n ∑ x 2 ) − ( ∑ x ) 2 ⎤ ⎡( n ) ( ∑ y 2 ) − ( ∑ y ) 2 ⎤
⎦⎣ ⎦
}Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ $#·\Hê\T rdüTø√≈£î+&Ü Á|ü‘´· ø£å |ü<‹›ä <ë«sê ~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+
qT+∫ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT >∑Dq #˚jT· TeTT.
X: 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Y: 15 16 14 13 11 12 10 8 9
kÕ<Ûqä : düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£|ü⁄ >∑Dq (Á|ü‘·´ø£å |ü<ä›‹)
193
x x2 y y2 xy
9 81 15 225 135
8 64 16 256 128
7 49 14 196 98
6 36 13 169 78
5 25 11 121 55
4 16 12 144 48
3 9 10 100 30
2 4 8 64 16
1 1 9 81 9
Σx = 45 Σx2 = 285 Σy = 108 Σy2 = 1356 Σxy= 597
r=
( n )( ∑ xy ) − ( ∑ x )( ∑ y )
{⎣⎡( n ) ( ∑ x ) − ( ∑ x ) ⎦⎤ ⎣⎡( n ) ( ∑ y ) − ( ∑ y ) ⎦⎤}
2 2 2 2
n = 9, Σxy= 597, Σx = 45, Σy = 108, Σx2 = 285, Σy2 = 1356
9 × 597 − 45 × 108
r =
9 × 285 − ( 45 ) 9 × 1356 − (108 )
2 2
5373 − 4860
r =
2565 − 2025 12204 − 11664
513
r =
540 × 540
513
r = = + 0.95
540
<ä>∑Zs¡ |ü<ä›‹
ì» n+ø£eT<Û´ä e÷\T _Ûqï s¡÷bÕ˝À¢ ñqï|ü&ÉT n+fÒ x eT]j·TT y ÁX‚DT\T jÓTTø£ÿ dü+ã+~Û‘·
ì» n+ø£eT<Ûäé÷\T es¡Tdü>± 18.27 eT]j·TT 39.43 ñqïf…Æ¢‘˚ ô|’q Á|ükÕÔ$+∫q |ü<ä›‹ <ë«sê
düV≤ü dü+ã+<Û+ä qT >∑Dq #˚jT· &É+ #ê˝≤ ø±\+ ÁX¯eT‘√ u≤≥T, ô|≈£îÿ >∑Dq\T nedüse¡ Te⁄‘êsTT. n˝≤+{Ï
dü+<äsê“¤\˝À düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£|ü⁄ $\TeqT >∑Dq #˚j·T&ÜìøÏ }Væ≤+∫q n+ø£eT<ÛäéT |ü<äΔ‹ì
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*‡ ñ+≥T+~. á |ü<ä›‹˝À }Væ≤+∫q n+ø£eT<ÛäéT+ qT+∫ $#·\Hê\qT
rdüT≈£î+{≤s¡T. n˝≤+≥|ü&ÉT, düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT düT\uÛ+Ñ >±, ø±\+ eè<Ûë>±≈£î+&Ü, ‘·≈î£ ÿe ÁX¯eT‘√
ø£qT>=qe#·TÃ. á |ü<‹›ä ˝À øÏ+~ dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ :
194
∑ dxdy −
( ∑ dx ) × ( ∑ dy )
r= N
⎧⎪ ( ∑ dx ) ⎫⎪ ⎧⎪ ( ∑ dy ) ⎫⎪
2 2
⎨∑ dx − ⎬ × ⎨∑ dy −
2 2
⎬
⎩⎪ N ⎭⎪ ⎩⎪ N ⎭⎪
dx = X-A
dy = Y-A
dx2 = dx/dx
dy2 = dy.dy
N = Áù|øÏ‘å ê\ dü+K´
1e <äX¯ : X eT]j·TT Y (˝Ò<ë A eT]j·TT B) ÁX‚DT\ qT+∫ ø=+‘· y˚Ts¡≈î£ kÂø£s´¡ e+‘·yTÓ qÆ
$\Te\qT (kÕ<Ûës¡D+>± ì» n+ø£e÷<Û´ä e÷\≈£î <ä>sZ∑ >¡ ± ñqï $\Te\qT) }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä e÷\T>±
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*.
2e <äX¯ : X ÁX‚DÏ eT]j·TT Y ` ÁX‚DT\˝À >∑\ n+XÊ\ yÓj
’ T· TøÏøÔ £ $\Te\ qT+∫ rdüTø√ã&çq
}Væ≤+∫q n+ø£e÷<Û´ä e÷\ qT+∫ $#·\Hê\qT bı+~ yê{Ïì dx eT]j·TT dy \H˚ >∑Ts¡T\Ô ‘√ dü÷∫kÕÔsT¡ .
n+fÒ dx = X - A, dy =Y - A.
3e <äX¯ : }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ X ÁX‚DøÏ Ï rdüT≈£îqï $#·\Hê\ dü+ø£\q yÓTT‘êÔìï
Σdx eT]j·TT n<˚ $<Û+
ä >± Y ÁX‚DøÏ Ï rdüT≈£îqï $#·\Hê\ dü+ø£\q yÓTT‘êÔìï Σdy\‘√ dü÷∫kÕÔsT¡ .
4e <äX¯ : dx eT]j·TT dy \ $#·\Hê\≈£î es¡+Z #˚d,æ yê{Ï jÓTTø£ÿ yÓTT‘êÔ\qT n+fÒ Σdx2
eT]j·TT Σdy \qT bı+<ë*‡ ñ+≥T+~.
2
5e <äX¯ : ∫es¡>± X, Y ÁX‚DT\ }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ $#·\Hê\qT >∑TDÏ+#·>±

e∫Ãq \u≤›\ dü+ø£\qy˚T Σdxdy.
6e <äX¯ : øÏ+~ dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –+#·&+É <ë«sê düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ sêã≥ºã&ÉT‘·T+~.
∑ dxdy −
( ∑ dx ) × ( ∑ dy )
r= N
⎧⎪ ( ∑ dx ) ⎫⎪ ⎧⎪ ( ∑ dy ) ⎫⎪
2 2
⎨∑ dx − × −
2 2
⎬ ⎨ ∑ dy ⎬
⎪⎩ N ⎪⎭ ⎪⎩ N ⎪⎭
ñ<ëVü≤s¡D 9.4 :
~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ |æjT· s¡‡Hé düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø±ìï >∑Dq #˚jT· TeTT. X eT]j·TT Y
#·\sêX¯ó\≈£î es¡Tdü>± 65 eT]j·TT 70 \qT }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä e÷\T>± rdüTø=qTeTT.
X : 45 55 56 58 60 65 68 70 75 80 85
Y : 56 50 48 60 62 64 65 70 74 82 90
195
kÕ<Ûqä : düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ >∑Dq }Væ≤+∫q (n+ø£eT<Û´ä eT |ü<‹›ä ) :
X Y dx =X-65 dy =Y-70 dx2 dy2 dxdy
45 56 -20 -14 400 196 280
55 50 -10 -20 100 400 200
56 48 -9 -22 81 484 198
58 60 -7 -10 49 100 70
60 62 -5 -8 25 64 40
65 64 0 -6 0 36 0
68 65 3 -5 9 25 -15
70 70 5 0 25 0 0
75 74 10 4 100 16 40
80 82 15 12 225 144 180
85 90 20 20 400 400 400
Total Σdx = 2 Σdy = -49 Σdx2 = 1414 Σdy2 = 1865 Σdxdy= 1393
∑ dxdy −
( ∑ dx ) × ( ∑ dy )
r= N
⎧⎪ ( ∑ dx ) ⎫⎪ ⎧⎪ ( ∑ dy ) ⎫⎪
2 2
⎨∑ dx − ⎬ × ⎨∑ dy −
2 2
⎬
⎩⎪ N ⎭⎪ ⎩⎪ N ⎭⎪
2 × ( −49 )
1393 −
r= 11
⎧⎪ ( 2 ) ⎫⎪ × ⎧⎪1865 − ( −49 ) ⎫⎪
2 2
⎨ 1414 − ⎬ ⎨ ⎬
⎪⎩ 11 ⎪⎭ ⎪⎩ 11 ⎪⎭
1393 + 8.91 1401.91

= = = 0.92
(1414 − 0.36 )(1865 − 218.28) 1525.74
düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£|ü⁄ <Ûäsêà\T

1. düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£|ü⁄ $\Te `1 eT]j·TT G1 \ eT<Ûä´ ñ+≥T+~. kÕ+πø‹ø£ ã<äT\T>±
á $<Û+ä >± sêj·Te#·TÃ : -1≤ r ≤ + 1.
2. X eT]j·TT Y #·\sêX¯ó\T ùdÿ\T, eT÷˝≤\qT e÷s¡TŒ #˚dqæ qT düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ $\Te
e÷s¡<Tä . n+fÒ >∑TDø£|⁄ü $\Te yê{Ï qT+∫ dü«‘·+Á‘·+>± ñ+≥T+~.
3. ¬s+&ÉT Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ >∑TD eT<ÛäéTy˚T düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£eTT>± ñ+≥T+~. kÕ+πø‹ø£
|üs+¡ >±, Bìì øÏ+~ $<Û+ä >± sêj·Te#·TÃ :
r R bxy × byx
196
4. ÁøÏ+<ä #·÷|æq $<Û+ä >± s¬ +&ÉT #·\ sêX¯ó\ eT<Û´ä düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTT kÂwüeº ‘·qT ø£*– ñ+≥T+~.
rxy = ryx
∑ xy
rxy =
N x× y
Çø£ÿ&É
∑ xy
r xy = N y × x = ryx
5. düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ ˇø£ X¯ó<ä› dü+K´ ø±ã{Ïº Ç~ dü«‘·+Á‘·+>± ñ+≥T+~.

Á|üyT˚ j·÷\T :
|æjT· s¡‡Hé düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ øÏ+<ä ù|s=ÿqã&çq Á|üyT˚ j·÷\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+~. n$ :
1. #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä düsfi¡ ¯ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ñ+≥T+~.
2. s¬ +&ÉT ÁX‚DT\˝Àì Áù|øÏ‘å ê\ $uÛ≤»Hêìï Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· T X¯≈î£ \Ô /n+XÊ\ eT<Û´ä ‘·s#¡ T· >± ø±s¡´ø±s¡D
dü+ã+<Ûeä TT+≥T+~. ˇø£ y˚fi¯ Ä s¡øy£ TÓ qÆ dü+ã+<Û+ä ˝Òì#√ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ns¡sú V¡ ≤æ ‘·+.
3. n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· ã&˚ s¬ +&ÉT #·\ sêX¯ó\ kÕe÷q´ $uÛ≤»q+>± @s¡Œ&É{≤ìøÏ #ê˝≤ es¡≈î£ dü«‘·+Á‘·´
ø±s¡D≤\#˚ Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘êsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ej·TdüT‡, m‘·TÔ, ãs¡Te⁄, dü|ü¢jYT, <Ûäs¡ yÓTT<ä\>∑T
#·\ sêX¯ó\T á Á|üyT˚ j·÷ìï nqTdü]kÕÔsTT.
4. ˇø£ y˚fi¯ e÷|üø£ <√wü+ (error of measurement) kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· es¡≈£î ‘·–Z+#·>∑*–‘˚ düVü≤dü+ã+<Ûä
>∑TDø£+ n~Ûø£ $X¯«dü˙j·T‘·qT ø£*– ñ+≥T+~.
ø±sY¢ |æj·Ts¡‡Hé düVü≤dü+ã+<Ûä |ü<ä›‹ jÓTTø£ÿ >∑TD<√cÕ\T
düT>∑TD≤\T :
1. |ü]e÷D≤‘·àø£ $\Te\ kÕsê+XÊìï yê{ÏøÏ ì]›w‘ºü q· T ÄbÕ~dü÷Ô ns¡eú +‘·+>± yêÚ≤´ì+#·&ÜìøÏ
á |ü<‹Δä <√Vü≤<äø±]>± ñ+≥T~. s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTTì, ~X¯qT á |ü<‹›ä
ÄbÕ~düTÔ+~.
2. Ç‘·s¡ düe÷#ês¡+‘√ bÕ≥T ‘Ó\|æq dü«‘·+Á‘· #·\sê• $\Te Ä<Ûës¡+>± ‘Ó*j·Tì Ä<Ûë]‘· #·\
sê• $\TeqT n+#·Hê y˚jT· &É+˝À düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
<√cÕ\T :
1. n<Û´ä j·Tq+ ø√dü+ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√ã&çq #·\ sêX¯ó\ eT<Û´ä düsfi¡ ¯ dü+ã+<Û+ä ñ+<ë ˝Ò<ë nH˚
<ëì‘√ dü+ã+<Û+ä ˝Ò≈î£ +&Ü yê{Ï eT<Û´ä düsfi¡ ¯ dü+ã+<Û+ä ñ+≥T<äì á |ü<‹›ä uÛ≤$düT+Ô ~.
2. Ç‘·s¡ |ü<‘›ä T· \‘√ b˛*Ãq|ü&ÉT á |ü<‹›ä <ë«sê düV≤ü dü+ã+<Ûëìï >∑Dq #˚jT· &ÉeTH˚~ n~Ûø£
ø±˝≤ìï $ìjÓ÷–düT+Ô ~.
197
3. düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü $\Te $|üØ‘· n+XÊ\ e\¢ n‹>± Á|üu≤Û $‘·eTe⁄‘·T+~.
4. ˇø£ y˚fi¯ <ä‘êÔ+X¯+ düùV≤‘·Tø£yTÓ qÆ düC≤rj·T‘·qT ø£*– ñ+&Éì#√ #·\ sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Û+ä
kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· es¡≈î£ ‘·|ü &ÉT dü+øπ ‘êìï ÄbÕ~+#·&ÜìøÏ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø±ìøÏ nkÕÿs¡eTT+≥T+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ y˚fi¯ yê´düq |ü≥+ $&ç düeT÷Vü‰\˝À _+<äTe⁄\qT ø£q|ü]∫q#√, nìï düeT÷Vü‰\qT
ø£*|æ ˇø£{>Ï ± |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îqï|ü&ÉT ø=ìï düeT÷Vü‰\≈£î düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü $\Te
düTHêï≈£î kÕMT|ü´+>± ñqï|üŒ{Ïøì° düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü $\Te n‹ m≈£îÿe ñ+&Ée#·TÃ
4. düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£|ü⁄ @<˚ì ¬s+&ÉT <Ûäsêà\qT ‘Ó*j·TCÒj·TT+
..........................................................................................................................................
9.8 düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ eT]j·TT dü+uÛ≤e´‘ê <√wü+ (Co-efficient of

Correlation and Probable Error)
düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü dü+uÛ≤e´‘ê <√wü+ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü $\TeqT yêÚ≤´ì+#·&+É ˝À
düV‰ü j·Tø±]>± ñ+≥T~. j·÷<äè∫Ã¤ø£ Á|ü‹#·jT· q ìã+<Ûqä \ô|’ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü $\Te Ä<Ûës¡|&ü ç
ñqï+‘· es¡≈£î >∑TDø£|ü⁄ $\Te jÓTTø£ÿ $X¯«dü˙j·T‘·qT kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· es¡≈£î ìsê›]+#·&É+˝À dü+uÛ≤e´‘ê
<√wü+ <√Vü≤<äø±]>± ñ+≥T+~. düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ $\Te $es¡D˝À <ëì dü+uÛ≤e´‘ê <√wü+ ÁbÕeTTK´‘·
n~Ûø+£ >± ñ+≥T~. düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü dü+uÛ≤e´‘ê <√wü+qT øÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê ø£qT>=qe#·TÃ.
1 − r2
dü+uÛ≤e´‘ê >∑TDø£ <√wü+ P.E.r = 0.6745
N
Çø£ÿ&É, P.Er R düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£ dü+uÛ≤e´‘· <√wü+

NR Áù|øÏ‘å ê\ »‘·\ dü+K´
rR ø±sY¢ |æj·TsY‡Hé düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+
düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ $X‚wyü TÓ qÆ <ë ø±<ë nH˚ $wüjT· |ü]C≤„Hêì¬ø’ <ëì dü+uÛ≤e´‘ê <√wü+
(P.Er) Ä<Ûës¡+>± øÏ+<ä ‘Ó*|æq ìj·Te÷\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*‡ ñ+≥T+~. n$ :
1. ˇø£ y˚fi¯ düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£|ü⁄ (r ) $\Te <ëì dü+uÛ≤e´‘ê <√wü+ $\Te ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>± ñqï#√
(n+fÒ r < P.Er) r $\Te $X‚wyü TÓ qÆ ~ ø±<äT. n+fÒ #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä düV≤ü dü+ã+<Û+ä ˝Ò<ìä
#Ó|üŒe#·TÃ.
2. ˇø£ y˚fi¯ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ $\Te <ëì dü+uÛ≤e´‘ê <√wü+ $\Te ø£+fÒ 6 s¬ ≥T¢ m≈£îÿe>±
ñqïf…‘¢Æ ˚ r $\Te $X‚wyü TÓ qÆ <äì #Ó|Œü e#·TÃ. n+fÒ #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä ‘·|Œü ìdü]>± düV≤ü dü+ã+<Û+ä
ñ+≥T+<äì ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ.
3. düV≤ü dü+ã+<Û+ä >∑TDø£+ $\Te <ëì dü+uÛ≤e´‘ê <√wü+ ø£+fÒ m≈£îÿe ñ+&ç, dü+uÛ≤e´‘ê <√wü+≈£î
198
6 s¬ ≥T¢ ‘·≈î£ ÿe>± ñqï#√ r $\Te $X‚wyü TÓ qÆ ~ ø±<äT. n+fÒ #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä düV≤ü dü+ã+<Û+ä
ñqïB ˝ÒìB K∫Ã‘·+>± #Ó|Œü ˝ÒeTT.
6. dü+uÛ≤e´‘ê <√wü|⁄ü $\TeqT düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü $\Te qT+∫ rdæyj ˚ T· >± ˝Ò<ë ø£\|ü>±
CHêuÛ≤˝À düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü $\Te\T @ ne<ÛTä \˝À ñ+{≤jÓ÷ n+fÒ »HêuÛ≤ jÓTTø£ÿ m>∑Te
eT]j·TT ~>∑Te ne<ÛTä \T sêã≥ºã&ÉT‘êsTT. kÕ+πø‹ø£|sü +¡ >±, Bìì øÏ+~ $<Û+ä >± sêj·Te#·TÃ.
ρ = r ± P.E.
Çø£ÿ&É
ρ` »HêuÛ≤˝Àì düV≤ü dü+ã+<Ûëìï dü÷∫düT+Ô ~.
düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ 0.80 eT]j·TT Á|ü‹#·jT· q n+XÊ\ »‘·\ dü+U´ 16 nì uÛ≤$dü÷Ô
dü+uÛ≤e´‘· <√cÕìï á $<Û+ä >± >∑Dq #˚jT· e#·TÃ.
1 − (.8 )
2
P.E.r = 0.6745 = .06

16
»HêuÛ≤˝À düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü ne<ÛTä \T r ± P. E., n+fÒ 0.8± 0.06 ˝Ò<ë 0.74 – 0.86>± ñ+{≤sTT
nì #Ó|Œü e#·TÃ.
düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ 0.5 ˝Ò<ë 0.4 >± ñqï dü+<äsê“¤\˝À ≈£L&Ü düV≤ü dü+ã+<Û+ä m≈£îÿe
kÕúsTTì ø£*– ñ+≥T+<äì |ü]>∑D+Ï #·ã&çq dü+<äsê“¤\T #ê\ ‘·sT¡ #·T>± ñHêïsTT. düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü
$\Te 0.5 n+fÒ øπ e\+ 25 XÊ‘·+ $#·sD¡ ≤ìï e÷Á‘·yT˚ $e]düTHÔ êï+ nì #Ó|Œü e#·TÃ. düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü
>∑TDø£+ $\Te 0.4 n+fÒ øπ e\+ 16 XÊ‘·+ $#·sD¡ ≤ìï e÷Á‘·yT˚ $e]düT+Ô <äì #Ó|Œü e#·TÃ.
9.8.1 dü+uÛ≤e´‘· <√wü|ü⁄ ñ|üjÓ÷–‘·≈£î >∑\ ìã+<Ûäq\T
1. <ä‘êÔ+XÊìï πsU≤ ∫Á‘·+ô|’ >∑T]Ô+∫q|ü⁄&ÉT –+{≤ø±s¡+ (bell-shaped)˝À eÁø£πsK @s¡Œ&Ü*.
n+fÒ kÕe÷q´ bÂq'|ü⁄q´ eÁø±ìøÏ s¡e÷s¡$T>± ñ+&Ü*.
2. >∑Dq #˚jT· ã&˚ dü+uÛ≤e´‘· <√wü+ Á|ü‹#·jT· q <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ >∑Dq #˚jT· ã&ç ñ+&Ü*.
3. yÓ’j·TTøÏÔø£ n+XÊ\T dü«‘·+Á‘ê˝…’ ñ+&Ü* eT]j·TT Á|ü‹#·j·Tq+ ìcÕŒøÏåyÓTÆq~>± m+|æø£ #˚j·Tã&ç
ñ+&Ü*.
@~@yÓTqÆ |üŒ{Ïø˙° , kÕ<Ûës¡D+>± á ìã+<Ûqä \T ‘·è|æ|Ô sü #¡ ã· &ÉT‘êsTT. ‘·sT¡ #·T>± >∑D≤+ø±|üsy¡ TÓ qÆ
\ø£Då + ø£*–q düùV≤‘·Tø£‘|· ⁄ü ãj·T{Ï |üØø£\å (exterior tests) ÁbÕ‹|ü~ø£ Ä<Ûës¡+>± düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+
jÓTTø£ÿ $X¯«˙j·T‘· ìsê›]+|üã&ÉT‘·T+~.
ˇø£yfi˚ ¯ r = 0.6 eT]j·TT N = 64, nsTTq#√ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü dü+uÛ≤e´‘· <√cÕ\qT
ø£qT>=ì »HêuÛ≤ r ≈£î >±qT ne<ÛTä \qT ìsê›]+#·TeTT.
199
kÕ<Ûqä :
1 − r2
P.E.r = 0.6745
N
r = 0.6 eT]j·TT N = 64
1 − (.6 )
2
0.64
P.E.r = 0.6745 = 0.054 = 0.6745 = = 0.054
64 8
»HêuÛ≤ düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü ne<ÛTä \T = 0.6 ± 0.054 = 0.546 to 0.654.

5. dü+uÛ≤e´‘· <√wü|ü⁄ >∑Dq≈£î >±qT>∑\ dü÷Á‘ê\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
..........................................................................................................................................
9.9 ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ (Rank Correlation Co-efficient)

#·\sêX¯ó\ n+XÊ\≈£î yê{Ï $\Te\ Ä<Ûës¡+>± sê´+ø˘\T Ç∫Ã #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï
ø£qT>=H˚ |ü<‹›ä H˚ #ê¬sd¢ t m&É«sY¶ dæŒj·TsYeTHé nH˚ Á_{Ïwt e÷qdæø£ XÊgy˚‘Ô· 1904˝À s¡÷bı+~+#ê&ÉT. ø=ìï
dæsú y¡ TÓ qÆ ì]›wºü n+XÊ\ ˝Ò<ë ø±s¡ø±\ (Hêj·Tø£‘«· |ü⁄ kÕeTs¡´ú ìï eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+ ˝Ò<ë eTVæ≤fi¯ jÓTTø£ÿ
n+<ä+) >∑÷]Ã rs¡TŒìe«&ÜìøÏ >∑\ >∑TD≤‘·àø£ ø=\e÷qT\Tqï|ü&ÉT á e÷q+ Á|ü‘´˚ ø£+>± ñ|üj÷Ó >∑øs£ y¡ TÓ qÆ ~>±
ñ+≥T+<äì #Ó|Œü e#·TÃ ˇø£ düeT÷Vü≤+˝À >∑\ Á|ü‹ yÓj ’ T· TøÏøÔ £ dü+K´ n‘·ì ˝Ò<ë ÄyÓT jÓTTø£ÿ ø√{Ïì dü÷∫düT+Ô ~.
|ò*ü ‘·+>± düeT÷Vü≤+˝Àì e´≈£îq¢ T Ä Áø£eT+ Á|üø±s¡+ neTs¡Ã&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á |ü<‹›ä Á|üø±s¡+ >∑TDø±ìï
ø£qT>=qT≥≈£î <ä‘êÔ+X¯+˝À ø√{Ï\T (Ranks) Çe«ã&çqyê ˝Ò<ë nqTq~ |ü]o*+#ê*. <ä‘êÔ+X¯+˝À ø√{Ï\T
Ç∫Ãqf…‘¢Æ ˚ düeTdü´ ñ+&É<Tä . ø±ì ø√{Ï\T Çe«ì#√ #·\sêX¯ó\ n+XÊ\øÏ ø√{Ï\qT ø£qT>=Hê*. n˝≤+{Ï
dü+<äsê“¤\˝À¢ n‹ ô|<ä› $\Te≈£î ˝Ò<ë n‹ ‘·≈î£ ÿe $\Te≈£î yÓTT<ä≥ sê+ø˘ Ç∫Ã n<˚ Áø£eT+˝À $T–*q
n+XÊ\ $\Te\≈£î ø√{Ï\T ø£qT>=Hê* n+fÒ <ä‘êÔ+X¯+ |ü\T |ü]e÷D≤\˝À ˝Ò<ë j·T÷ì≥¢˝À Çe«ã&çq|ü&ÉT
sê´+ø˘\T ø£qT>=qe\dæ edüT+Ô ~. yêdü$Ô ø£ Áù|øÏ‘å ê\qT >±≈£î+&Ü n+XÊ\ jÓTTø£ÿ sê´+ø˘\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
rdüT≈£î+≥÷ dæŒj·TsYeTHé ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ (Spearman’s rank correlation)qT >∑Dq #˚kÕÔsT¡ .
Bìì øÏ+~ $<Û+ä >± ìs¡«∫+#·e#·TÃ.
6 ∑ D2
ρ R 1−
N ( N 2 − 1)
6 ∑ D2
ρ R 1−
N3 − N
Çø£ÿ&É
ρR dæŒj·TsYeTHé ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+
200
DR s¬ +&ÉT ÁX‚DT\˝Àì n+XÊ\ »‘·\ ø√{Ï\ eT<Û´ä >∑\ e´‘ê´dü+
dæŒj·TsYeTHé ø√{Ï düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\T :
1. s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ yÓj ’ T· TøÏøÔ £ $\Te\ nqTs¡÷|ü sê+ø˘\ e´‘ê´kÕ\ dü+ø£\qeTT düTHêï (0)≈£î
düe÷qe⁄eTe⁄‘·T+~. kÕ+πø‹ø£|sü +¡ >± Bìì Σd R 0 >± Áyêj·Te#·TÃ.
2. á |ü<‹›ä ˝À Á|ü‹#·jT· q+ rdüTø=ìq »HêuÛ≤ >∑÷]Ã m˝≤+{Ï Á|üyT˚ j·T+ ˝Ò<Tä . nq>± »HêuÛ≤ ø±sY¢
|æj·Ts¡‡Hé düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ |ü<ä›‹˝À e÷~]>± kÕe÷q´ $uÛ≤»q+ s¡÷|ü+˝À e÷Á‘·y˚T
ñ+&Ü*‡q nedüs+¡ ˝Ò<Tä . »HêuÛ≤ @ s¡÷|ü+˝ÀHÓH’ ê ñ+&Ée#·TÃ.
3. dæŒj·TsYeTHé ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<ä >∑TDø£+ $\Te`1 qT+∫ G1 eT<Û´ä e÷Á‘·yT˚ ñ+≥T+~. á
>∑TDø±ìï ø±sY¢ |æjT· s¡‡Hé >∑TDø£+ e÷~]>±H˚ $e]+#·e#·TÃ.
ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Û+ä ˝À |ü]o*+#·e\dæq $$<Ûä düeTdü´\qT øÏ+<ä ù|s=ÿqï≥T¢>± s¬ +&ÉT s¡ø±\T>±
#Ó|Œü e#·TÃ n$ :
(m) <ä‘êÔ+X¯+˝À sê+ø˘\T Ç∫Ãq|ü&ÉT (Where ranks are given)
(_) <ä‘êÔ+X¯+˝À sê+ø˘\T Çe«q|ü&ÉT (Where ranks are not given)
<ä‘êÔ+X¯+˝À sê+ø˘\T Ç∫Ãq|ü&ÉT :
<ä‘êÔ+X¯+˝À sê+ø˘\T Ç∫Ãq|ü&ÉT ø√{Ï düVü≤dü+ã+<Ûëìï >∑Dq #˚j·T&ÜìøÏ øÏ+<ä ù|s=ÿqï
<äX\¯ T nedüse¡ Te⁄‘êsTT n$ :
1. s¬ +&ÉT ø√{Ï\ e´‘ê´kÕ\qT ‘Ó\TdüTø=ì yê{Ïì D >± #·÷|æ+#ê*.
2. ø√{Ï\ eT<Û´ä >∑\ e´‘ê´kÕ\≈£î esêZ\qT ø£qT>=ì á øÏ+~ dü÷Á‘êìï nq«sTT+∫, ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä
>∑TDø£+qT ø£qT>=Hê*. yê{Ï dü+ø£\Hêìï ΣD ‘√ dü÷∫kÕÔsT¡ .
2
6 ∑ D2
3. ρ =1 −
N3 − N
ñ<ëVü≤s¡D ` 9.6 :
A eT]j·TT B nH˚ nH˚ s
¬ +&ÉT düuŸCø… \º˘ ˝À 10 eT+~ $<ë´s¡T\ú jÓTTø£ÿ sê+ø˘\T øÏ+<ä Çe«ã&çHêsTT.
sê+ø˘ >∑TDø£+qT >∑Dq #˚jT· TeTT.
A: 6 5 3 10 2 4 9 7 8 1
B: 3 8 4 9 1 6 10 7 5 2
201
kÕ<Ûqä :
sê+ø˘ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ >∑Dq
R1 R2 D (R1-R2) D2
6 3 3 9
5 8 -3 9
3 4 -1 1
10 9 1 1
2 1 1 1
4 6 -2 4
9 10 -1 1
7 7 0 0
8 5 3 9
1 2 -1 1
ΣD =0 ΣD = 36
2
1 − 6 ∑ D 2 1 − 6 ( 36 ) 216
ρ= = 3 =1 − = 0.782
N −N
2
10 − 10 990
ˇø£ n+<ë\ b˛{Ï˝À 10 eT+~ bÕ˝§ZHêïs¡T. yê]øÏ eTT>∑TsZ T¡ »&û\® T ~>∑Te ‘Ó*|æq $<Û+ä >±
sê+ø˘\qT Ç#êÃs¡T.
yÓTT<ä{Ï »&ç® 1 6 5 10 3 2 4 9 7 8
¬s+&Ée »&ç® 3 5 8 4 7 10 2 1 6 9
eT÷&Ée »&ç® 6 4 9 8 1 2 3 10 5 7
ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø±ìï ñ|üj÷Ó –dü÷Ô n+<ë\ b˛{Ï˝À @ Ç<äs› T¡ »&û\® eT<Û´ä m≈£îÿe
n+^ø±s¡+ ñ+<√ ‘Ó*j·TCÒjT· TeTT.
kÕ<Ûqä : n+<ë\ b˛{°˝À @ Ç<ä]› »&û\® eT<Û´ä n+^ø±s¡+ ñ+<√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ, á $<Û+ä >± ø√{Ï
düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø±\qT >∑Dq #˚j÷· *.
i. yÓTT<ä{Ï eT]j·TT ¬s+&Ée »&û®
ii. ¬s+&Ée eT]j·TT eT÷&Ée »&û®
iii. yÓTT<ä{Ï eT]j·TT eT÷&Ée »&û®
202
yÓTT<ä{Ï ¬s+&Ée eT÷&Ée
»&û®#˚ »&û®#˚ »&û®#˚
sTTe« sTTe« sTTe« D1 D12 D2 D22 D3 D33
ã&çq ã&çq ã&çq (R1-R2) (R2-R3) (R1-R3)
ø√]ø£\T ø√]ø£\T ø√]ø£\T

R1 R2 R3
1 3 6 -2 4 -3 9 -5 25
6 5 4 1 1 1 1 2 4
5 8 9 -3 9 -1 1 -4 16
10 4 8 6 36 -4 16 2 4
3 7 1 -4 16 6 36 2 4
2 10 2 -8 64 8 64 0 0
4 2 3 2 4 -1 1 1 1
9 1 10 8 64 -9 81 -1 1
7 6 5 1 1 1 1 2 4
8 9 7 -1 1 2 4 1 1
N=10 N=10 N=10 ΣD1=0 Σ D12= 200 ΣD2=0 ΣD22= 214 ΣD3=0 ΣD32= 60
yÓTT<ä{Ï eT]j·TT s¬ +&Ée »&û\® #˚ Çe«ã&çq sê+ø˘\T :

6 ∑ D12 6 ∑ D12
ρ =1− ⇒ 1−
N2 − N N3 − N
6 × 200
ρ (I & II) =1 −
103 − 10
1200
=1 − = 1 – 1.212 = - 0.212
990
s¬ +&Ée, eT÷&Ée »&û\® #˚ Çe«ã&çq sê+ø˘\ eT<Û´ä >∑\ sê+ø˘ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ :
1 − 6 ∑ D32
ρ=
N3 − N
6 × 60 360
ρ (I & III) =1 − =1 − = 1 – 0.364 = 0.636
22 990
ô|q’ ø£qT>=qï ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TD≤ø±\qT b˛*Ãq#√ yÓTT<ä{,Ï eT÷&Ée »&û\® #˚ Çe«ã&çq
ø√{Ï\ eT<Û´ä m≈£îÿe <ÛHä ê‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Ûeä TTqï≥T¢ ‘Ó*j·TT#·Tqï~. ø±ã{Ïº M]<ä]› ìs¡j
í T· +˝À m≈£îÿe
n+^ø±s¡+ ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ.
203
ˇø£ ì]›wºü b˛{Ï |üØø£˝å À bÕ˝§Zqï 10 eT+~ $<ë´s¡T\ú ≈£î X,Y »&û\® #˚ øÏ+~ $<Û+ä >± e÷s¡Tÿ\T
Çe«ã&çHêsTT. yê{Ï Ä<Ûës¡+>± dæŒj·THéeTHé ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT >∑Dq#˚jT· TeTT.
X »&û#
® ˚ Çe«ã&çq 52 53 42 60 45 41 37 38 25 27
e÷s¡Tÿ\T :
Y »&û#
® ˚ Çe«ã&çq 65 68 43 38 77 48 35 30 25 50
e÷s¡Tÿ\T :
kÕ<Ûqä : yÓTT<ä{Ï e÷s¡Tÿ\≈£î ø√{Ï\qT ÄbÕ~+∫q ‘·<Tä |ü] ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø±ìï >∑Dq #˚j÷· *
<ëì >∑Dq:
X »&û#
® ˚ Çe«ã&çq Rx Y »&û#
® ˚
Çe«ã&çq Ry D(Rx-Ry) D2
e÷s¡Tÿ\T e÷s¡Tÿ\T
52 3 65 3 0 0
53 2 68 2 0 0
42 5 43 6 -1 1
60 1 38 7 -6 36
45 4 77 1 3 9
41 6 48 5 1 1
37 8 35 8 0 0
38 7 30 9 -2 4
25 10 25 10 0 0
27 9 50 4 5 25
ΣD =0 Σ D2= 76
6 ∑ D2 6 × 76 456
ρ =1− =1 − 3 =1− = 1 – 0.460 = - 0.54
N −N
3
10 − 10 990
<ä‘êÔ+X¯+˝À sê´+ø˘\T Çe«q|ü&ÉT

<ä‘êÔ+X¯+˝À sê´+ø˘\T Çe«q|ü&ÉT n+fÒ yêdü$Ô ø£ <ä‘êÔ+X¯+ Ç∫Ãq|ü&ÉT, n+XÊ\ $\Te\≈£î
sê+ø˘\T ø£qT>=Hê*. n+XÊ\ $\Te\≈£î sê+ø˘\T ÇdüTqÔ ï|ü&ÉT n‘·´~Ûø£ $\Te≈£î >±ì ˝Ò<ë n‘·´\Œ
$\Te≈£î >±ì ˇø£≥e sê+ø˘ ÄbÕ~+#ê*. ˇø£ y˚fi¯ n‘·´\Œ $\Te ˝Ò<ë n‘·´~Ûø£ $\TeqT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
rdüT≈£îqï#√ $T>∑‘ê n+XÊ\ $\Te\≈£î sê´+ø˘\qT ÄbÕ~düTqÔ ï|ü&ÉT n<˚ Áø£e÷ìï bÕ{Ï+#ê*‡ ñ
+≥T+~. ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT >∑Dq #˚jT· &ÜìøÏ øÏ+~ dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
6 ∑ D2
ρ =1−
N3 − N
düe÷q sê+ø˘\T ˝Òq|ü&ÉT ô|’ dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
204
düe÷q sê+ø˘\Tqï|ü&ÉT : ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe n+XÊ\ $\Te\T
düe÷q+>± ñqï|ü&ÉT yê{ÏøÏ sê+ø˘\T Çe«e\dæ ñ+≥T+~. n˝≤+{Ï dü+<äsê“¤\˝À yê{ÏøÏ dü>≥∑ T sê+ø˘
Çe«e\dæ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ ˇø£ y˚fi¯ s¬ +&ÉT yÓj’ T· TøÏøÔ £ n+XÊ\≈£î 5e sê+ø˘ düe÷q+>± Çe«e\dæ
5+6
e∫Ãq|ü&ÉT, yê{Ï Á|ü‹ <ëìøÏ 2
n+fÒ 5.5 nH˚ düe÷qyÓTqÆ sê+ø˘ Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ˇø£ y˚fi¯
eT÷&ÉT n+XÊ\≈£î 5e sê+ø˘ düe÷q+>± Çe«e\dæ e∫Ãq|ü&ÉT yê{Ï˝À Á|ü‹ <ëìøÏ 5+6+7/3 = 6 nH˚
düe÷q sê+ø˘ Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. düe÷q sê+ø˘\T Ç∫Ãq|ü&ÉT sê+ø˘ düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø±ìï
ø£qT>=H˚≥|ü&ÉT dü÷Á‘êìï dü«\Œ+>± e÷s¡TŒ#˚j÷· *‡ ñ+≥T~.
1
dü÷Á‘·+˝Àì ΣD2 $\Te≈£î (m3 - m) nH˚ $\TeqT ø£\bÕ*. m Çø£ÿ&É nq>± düe÷q
12
sê+ø˘\T ø£*j
Z T· Tqï n+XÊ\ dü+K´ nì ns¡+ú . ñ<ëVü≤s¡D≈£î eT÷&ÉT n+XÊ\≈£î ˇπø sê+ø˘ sTT∫Ãq|ü&ÉT
m $\Te 3 ne⁄‘·T+~. Ç˝≤+{Ï dü+<äsê“¤\˝À sê+≈£î düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ >∑Dq #˚jT· &ÜìøÏ >∑\
dü÷Á‘êìï ~>∑Te #·÷|æq e÷s¡TŒ\‘√ sêj·÷*.
ρ =1−
{
6 ∑ D2 + 1/ 12 ( m3 − m ) + 1/ 12 ( m3 − m ) + .... }
N −N
3
~>∑Te ìe«ã&çq X eT]j·TT Y \ jÓTTø£ÿ »‘·\ $\Te\ eT<Û´ä >∑\ ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT
sêã≥TºeTT :
X: 50 55 65 50 55 60 50 65 70 75
Y: 110 110 115 125 140 115 130 120 115 160
kÕ<Ûqä : yÓTT<ä≥ Çe«ã&çq n+XÊ\≈£î sê+ø˘\T ø£qT>=ìq ‘·<Tä |ü] ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Û+ä qT >∑Dq #˚j÷· *.
X Rank X (R1) Y Rank Y(R2) D(R1-R2) D2
50 9 110 9.5 -0.5 0.25
55 6.5 110 9.5 -3 9.00
65 3.5 115 7 -3.5 12.25
50 9 125 4 5 25.00
55 6.5 140 2 4.5 20.25
60 3 115 7 -2 4.00
50 9 130 3 6 36.00
65 3.5 120 5 -1.5 2.25
70 2 115 7 -5 25.00
75 1 160 1 0 00.00
ΣD=0 Σ
ΣD2= 134
205
Çø£ÿ&É >∑eTì+#ê*‡q~ @$T≥+fÒ X ÁX‚D˝Ï À 50 nH˚ n+X¯+ eT÷&ÉT kÕs¡T¢ |ü⁄qsêeè‘·yTÓ qÆ ~
(m = 3), 55 nH˚ n+X¯+ s¬ +&ÉT kÕs¡T¢ |ü⁄qsêeè‘·yTÓ +Æ ~ (m = 2), 65 ≈£L&Ü s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ e∫Ã+~
(m = 2), Y ÁX‚DÏ˝À 110 ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ (m = 2) eT]j·TT 115 eT÷&ÉT kÕs¡T¢ (m = 3) |ü⁄qsêeè‘·yÓTÆHêsTT.
ρ =1−
{6 ∑ D 2
}
+ 1 / 12 ( m3 − m ) + 1 / 12 ( m3 − m ) + 1 / 12 ( m3 − m ) ..
N −N
3
ρ =1−
{
6 134 + 1/ 12 ( 33 − 3) + 1/ 12 ( 23 − 2 ) + 1/ 12 ( 23 − 2 ) + 1/ 12 ( 33 − 3)}
10 − 10
3
6 [134 + 2 + .5 + .5 + .5 + 2]
=1−
990
6 (139.5 )
=1−
990
837
=1− = 1- .845 = 0.155
990
>∑TD<√cÕ\T :
düT>∑TD≤\T :
1. ø±sY¢ |æjT· sYdHü é |ü<‹›ä ‘√ b˛*Ãq|ü&ÉT á |ü<‹›ä ì nq«sTT+#·&+É düT\uÛ+Ñ eT]j·TT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+
‘˚*ø£, dü+øÏ¢wüºyÓTÆq >∑Dq\T ø√{Ï\‘√ |ü⁄q:kÕú|æ‘·+ #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
2. >∑TD dü+ã+~Û‘· #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä <ä‘êÔ+XÊìï K∫Ã‘·+>± j·T÷ì≥¢˝À ø=\T#·T≥≈£î neø±X¯+
ñ+&É<äT. ø±ã{Ïº yê{ÏøÏ ø√{Ï\qT ÄbÕ~+∫q|ü&ÉT düVü≤dü+ã+<Ûä |ü]o\q≈£î á |ü<ä›‹ì
nqTdü]+#ê*‡ ñ+≥T+~. á |ü<‹›ä ˝À m˝≤+{Ï Çã“+~ ˝Ò≈î£ +&Ü <ä‘êÔ+X¯+˝À Çe«ã&çq n+XÊ\≈£î
ø√{Ï\qT ÄbÕ~+#·e#·TÃ.
3. <ä‘êÔ+X¯+ ìj·TeTs¡Væ≤‘·+>± ˝Ò<ë $|üØ‘· n+XÊ\T ‘·|ü>± ˝Ò<ë K∫Ã‘·+>± ˝Òq≥Te+{Ï
dü+<äsê“¤\˝À ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ #ê\ kÂ\uÛ´Ñ yÓTqÆ ~. m+<äTø£+fÒ ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä
>∑TDø£+ <ä‘êÔ+X¯+|ü⁄ düVü≤»‘·«+ (Hêsêà*{°) nH˚ Á|üy˚Tj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ˝Ò<äT.
4. Hê´j·T ìs¡íj·TeTT, kÕeTs¡ú´+, ‘Ó*$‘˚≥\T, ìC≤sTT‹ yÓTT<ä\>∑T >∑TD dü+ã+<ÛäyÓTÆq #·\sêX¯ó\
eT<Û´ä >∑\ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ á |ü<‹›ä ì m≈£îÿe>± ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
<√cÕ\T :
1. eØZø£è‘· bÂq'|ü⁄q´ $uÛ≤»Hê\ ø£+fÒ yÓ’j·TTøÏÔø£ Áù|øÏå‘ê\≈£î e÷Á‘·y˚T á |ü<ä›‹ì nq«sTTkÕÔs¡T.
2. á |ü<‹›ä ˝À n+XÊ\ yêdü$Ô ø£ $\Te\≈£î |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e&É+ »s¡><∑ Tä . ø±ã{Ïº bı+~q
|ò*ü ‘·+ s¡e÷s¡$T>±H˚ ñ+≥T+~.
206
3. Á|ü‹#·jT· q Áù|øÏ‘å ê\ dü+K´ 30øÏ eT+∫qf…‘¢Æ ˚ >∑Dq\T n~Ûøe£ Te⁄‘êsTT. n+‘˚>±≈£î+&Ü, >∑Dq\T
≈£L&Ü dü+øÏ¢wüºeTe⁄‘êsTT.
6. ø√{Ï düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
..........................................................................................................................................
9.10 kÕsê+X¯+
s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï >∑D≤+ø£ XÊg+˝À düV≤ü dü+ã+<Û+ä >±
‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î es¡¸bÕ‘·+ eT]j·TT ~>∑Tã&ç, <Ûäs¡ eT]j·TT &çe÷+&é, Ä<ëj·T+ eT]j·TT
e´j·T+, y˚‘·Hê\T eT]j·TT <Ûäs¡ dü÷N, ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT ñ<√´–‘· yÓTT<ä\>∑Tq$. n+<äTe\¢ ¬s+&ÉT ˝Ò<ë
n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ düV≤ü $#·sD¡ ≤ìï n+‘·sê~Û]‘·qT, dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúøÎ° Çì ø=\e&ÜìøÏ
ñ|üj÷Ó –+#˚ >∑D≤+ø£ kÕ<Ûqä y˚T düV≤ü dü+ã+<Û+ä nì ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ. #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï
dü÷ú\+>± Hê\T>∑T s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. n$ : <ÛäHê‘·àø£ eT]j·TT ãTTD≤‘·àø£, kÕ<Ûës¡D eT]j·TT
ãVüQfi¯, bÕøÏåø£ eT]j·TT düeTÁ>∑, düs¡fi¯ eT]j·TT ndüs¡fi¯.
s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ
|ü\T |ü<‘›ä T· \THêïsTT. á |ü<‘›ä T· \qT dü÷\ú +>± ÁøÏ+~ $<Û+ä >± eØZø]£ +#·e#·TÃ.
|ü<ä›‘·T\T
sπ Fj·T ;Jj·T
πsU≤ ∫Á‘· |ü<ä›‹ yê´|üq |ü≥+ \ãΔ|òü÷‹ø£ ø√{Ï nqTwüø£Ô ø£ìwü̃

düVü≤$düÔè‹ e´‘ê´kÕ\T $#·Hê\T esêZ\T
1. @y˚ì ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûëìï >∑D≤+ø£ XÊg+˝À
düV≤ü dü+ã+<Û+ä >± ‘Ó*j·TCÒkÕÔsT¡ . ñ<ëVü≤s¡D≈£î es¡¸bÕ‘·+ eT]j·TT ~>∑Tã&ç, <Ûsä ¡ eT]j·TT &çe÷+&é,
Ä<ëj·T+ eT]j·TT e´j·T+, y˚‘H· ê\T eT]j·TT <Ûsä ¡ dü÷N, ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT ñ<√´–‘· yÓTT<ä\>∑Tq$.
ˇø£ y˚fi¯ ˇø£ #·\sê• $\Te˝À e÷s¡TŒ‘√ bÕ≥T eTs=ø£ #·\sê• $\Te˝À ≈£L&Ü e÷s¡TŒ
#√≥T#˚dTü ≈£îqïf…‘¢Æ ,˚ Ä s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\T düV≤ü dü+ã+<Ûëìï ø£*– ñHêïj·Tì #Ó|Œü e#·TÃ <ëìì
$|üs´¡ +>± yêdüeÔ eTe⁄‘·T+~.
207
2. düVü≤dü+ã+<Ûä|ü⁄ ¬s+&ÉT ñ|üjÓ÷>±\T : (1) <Ûäs¡ eT]j·TT &çe÷+&é, es¡¸bÕ‘·+ eT]j·TT |ü+≥\
~>∑Tã&ç yÓTT<ä˝…’q≥T+{Ï #ê\sêX¯ó\ eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûä|ü⁄ kÕúsTTì, ~X¯qT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
düV≤ü dü+ã+<Ûqä T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . (2) Á|ü‹>∑eTq uÛ≤eqqT eT]j·TT $#·sD¡ ‘·«|ü⁄ ìwüŒ‹Ôì n_Ûeè~Δ
|üs¡#·&É+˝À düVü≤dü+ã+<Ûä+qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. ‘·‘·Œ¤*‘·+>± düVü≤dü+ã+~Û‘· #·\sê• $\Te
Çe«ã&çq|ü&ÉT eTs=ø£ #·\sê• $\Te\qT n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ <√Vü≤<äø]£ >± ñ+≥T+~.
3. #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï dü÷\ú +>± Hê\T>∑T s¡ø±\T>± eØZø]£ +#·e#·TÃ. n$ (1) <ÛHä ê‘·àø£
eT]j·TT ãTTD≤‘·àø£ — (2) kÕ<Ûës¡D eT]j·TT ãVüQfi¯ — (3) bÕøÏåø£ eT]j·TT düeTÁ>∑ — eT]j·TT (4)
düs¡fi¯ eT]j·TT ndüs¡fi¯.
4. düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£|ü⁄ ¬s+&ÉT eTTKýÓTÆq <Ûäsêà\T: (1) X, Y #ê\sêX¯ó\ ùdÿ\T, eT÷˝≤\qT
e÷s¡TŒ #˚dæqqT düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ $\Te e÷s¡<äT. n+fÒ >∑TDø£|ü⁄ $\Te yê{Ï qT+∫
dü«‘·+Á‘·+>± ñ+≥T+~. — (2) s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ >∑TDeT<Û´ä eTy˚T düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£eTT>±
ñ+≥T+~. kÕ+πø‹ø£ |üs+¡ >±, Bìì ÁøÏ+~ $<Û+ä >± sêj·Te#·TÃ.
r = bxy × byx
5. düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü dü+uÛ≤e´‘ê <√wü+qT ÁøÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê ø£qT>=qe#·TÃ.

1 − r2
dü+uÛ≤e´‘· <√wü+ P.E.r = 0.6745
N
Çø£ÿ&É
rR ø±s¡˝Ÿ |æjT· s¡dHü é düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+
6. #·\sêX¯ó\ n+XÊ\qT yê{Ï $\Te\ Ä<Ûës¡+>± sê´+ø˘\T Ç∫Ã, #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï
ø£qT>=H˚ |ü<‹Δä ì #ê¬sd¢ t m&É«sY¶ dæŒj·TsYeTHé nH˚ Á_{Ïwt e÷qdæø£ XÊgy˚‘Ô· 1904˝À s¡÷bı+~+#ê&ÉT.
ø=ìï dæsú y¡ TÓ qÆ ì]Δwºü n+XÊ\ ˝Ò<ë ø±s¡ø±\ (Hêj·Tø£‘«· |ü⁄ kÕeTsêú´ìï eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+
˝Ò<ë eTVæ≤fi¯ jÓTTø£ÿ n+<ä+) >∑÷]Ã rs¡TŒ ìe«&ÜìøÏ >∑\ >∑TD≤‘·àø£ ø=\e÷Hê\Tqï|ü&ÉT á
ø=\e÷q+ Á|ü‘´˚ ø£+>± ñ|üj÷Ó >∑øs£ y¡ TÓ qÆ ~>± ñ+≥T+<äì #Ó|ü e#·TÃ. ˇø£ düeT÷Vü≤+˝À >∑\ Á|ü‹
yÓj
’ T· TøÏøÔ £ dü+K´ n‘·ì ˝Ò<ë ÄyÓT jÓTTø£ÿ ø√{Ïì dü÷∫düT+Ô ~. |ò*ü ‘·+>± düeT÷Vü≤+˝Àì e´≈£î\Ô qT
Áø£eT+ Á|üø±s¡+ neTs¡Ã&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á |ü<ä›‹ Á|üø±s¡+, >∑TDø±ìï ø£qT>=qT≥≈£î <ä‘êÔ+X¯+˝À
ø√{Ï\T Çe«ã&çqyê ˝Ò<ë nqTq~ |ü]o*+#ê*. <ä‘êÔ+X¯+˝À ø√{Ï\T Ç∫Ãqf…‘¢Æ ˚ düeTdü´ ñ
+&É<Tä . ø±ì ø√{Ï\T Çe«ì#√ #·\sêX¯ó\ n+XÊ\≈£î ø√{Ï\qT ø£qT>=Hê*. n˝≤+{Ï dü+<äsê“\˝À¢
n‹ ô|<ä› $\Te≈£î ˝Ò<ë ‘·øÿ£ e $\Te≈£î yÓTT<ä{Ï sê+ø˘ Ç∫Ã n<˚ Áø£eT+˝À $T–*q n+XÊ\
$\Te\≈£î ø√{Ï\T ø£qT>=Hê*. n+fÒ <ä‘êÔ+X¯+ |ü\T |ü]e÷D≤\˝À ˝Ò<ë j·T÷ì≥¢˝À
Çe«ã&çq|ü&ÉT sê´+ø˘\T ø£qT>=qe\dæ edüT+Ô ~. yêdü$Ô ø£ Áù|øÏ‘å ê\qT >±≈£î+&Ü n+XÊ\ jÓTTø£ÿ
sê´+ø˘\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+≥÷ dæŒj·Ts¡eTHé ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT >∑Dq #˚kÕÔsT¡ .
Bìì ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ìs¡«∫+#·e#·TÃ.
208
1 − 6 ∑ D2 1 − 6 ∑ D2
ρ= or
N ( N 2 − 1) N3 − N
Çø£ÿ&É
ρR dæŒj·TsYeTHé ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+
DR s¬ +&ÉT ÁX‚DT\˝Àì n+XÊ\ »‘·\ ø√{Ï\ eT<Û´ä >∑\ e´‘ê´dü+

1. ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Û+ä qT ìs¡«∫+∫, <ëì jÓTTø£ÿ >∑TD, <√cÕ\qT ‘Ó*j·TCÒjT· TeTT.
2. yê´|üq |ü≥+ nq>± H˚$T? düV≤ü dü+ã+<Ûëìï n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+˝À yê´|üq |ü≥+ @$<Û+ä >±
ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >± ñ+≥T+<√ ‘Ó*j·TCÒjT· TeTT.
3. dæŒj·Ts¡‡Hé jÓTTø£ÿ düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ jÓTTø£ÿ <Ûäsêà\qT ‘Ó*j·TCÒj·TeTT.
II. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î düTe÷s¡T 30 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ Çe«+&ç.
1. düV≤ü dü+ã+<Ûëìï ìs¡«∫+∫, düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü $$<Ûä s¡ø±\qT $e]+#·TeTT.
2. ø±sY¢ |æj·TsYdüHé düVü≤dü+ã+<Ûä+, dæŒj·TsYeTHé ø√{Ï düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø±\ eT<Ûä´>∑\ e´‘ê´kÕìï
‘Ó\T|ü⁄eTT.
3. ~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ e´j·T+ eT]j·TT neTàø±\≈£î dü+ã+~Û+∫ ø±sY¢ |æjT· s¡‡Hé düV≤ü dü+ã+<Ûä
>∑TDø£+qT >∑Dq #˚j·TTeTT.
e´j·T+ : 39 65 62 90 82 75 25 98 36 78
neTàø±\T : 47 53 58 86 62 68 60 91 51 84
»yêãT : r = 0.78
4. ~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT >∑Dq #˚jT· TeTT.
X: 12 9 8 10 11 13 7
Y: 14 8 6 9 11 12 3 »yêãT: r = 0.948
5. >∑D≤+ø£ XÊg+ (X) eT]j·TT dü÷ø£åà ns¡ΔXÊg+ (Y) ˝À |ü~ eT+~ $<ë´s¡T\ú T ÁøÏ+~ Çe«ã&çq
e÷s¡Tÿ\qT bı+<ës¡T :
$<ë´]Δ : A B C D E F G H I J
X: 92 89 86 87 83 71 77 63 53 50
Y: 86 83 77 91 68 52 85 82 57 57
ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT ø£qT>=qTeTT. »yêãT: ρ = 0.715
209
6. ˇø£ n+<ë\ b˛{Ï˝À bÕ˝ÀZqï |ü~ eT+~ b˛{Ï<ës¡T\≈£î eTT>∑TsZ T¡ »&û\® T á øÏ+~ Áø£eT+˝À
ø√{Ï\qT ÄbÕ~+#ês¡T.
yÓTT<ä{Ï »&û® : 1 6 5 10 3 2 4 9 7 8
¬s+&É »&û® : 3 5 8 4 7 10 2 1 6 9
eT÷&Ée »&û® : 6 4 9 8 1 2 3 10 5 7
@ Ç<äs› T¡ »&û\® T ˇπø $<Û+ä >± Ä˝À∫düTHÔ êïs√ ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£ |ü<‹›ä ì ñ|üj÷Ó –dü÷Ô
‘Ó\T|ü⁄eTT.
»yêãT: ρ (I and II) = -0.212; ρ (I and III) = +0.64; ρ (II and III) = -0.3
7. ~>∑Te <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT ø£qT>=qTeTT
X: 52 53 42 60 45 41 37 38 25 27
Y: 65 68 43 38 77 48 35 30 25 50
»yêãT: ρ = 0.539
A. ãVüQfi¯ m+|æø£ Á|üXï¯ \T eT]j·TT düe÷<ÛëqeTT\T.
1. düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ $\Te ( )
m) ne<ÛTä \T ˝Òe⁄ _) ˇø£{Ï (1) ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~
dæ) ˇø£{Ï (1) ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~ &ç) ±1 eT<Û´ä e÷s¡T‘·T+≥T+~
2. ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£ dü÷Á‘·+
m) e´øÏ>Ô ‘∑ · ÁX‚DT\T _) $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T dæ) n$∫Ãqï ÁX‚DT\T &ç) ô|’ n+XÊ\˙ï
3. düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+.
m) <ÛHä ê‘·àø£+>± ñ+&É<Tä _) ãTTD≤‘·àø£+>± ñ+&É<Tä
dæ) m\¢|ü &ÉT <ÛHä ê‘·àø£+>±H˚ ñ+≥T+~ &ç) <ÛHä ê‘·àø£+>± ˝Ò<ë ãTTD≤‘·àø£+>± ñ+≥T+~
4. r jÓTTø£ÿ dü+uÛ≤e´‘· <√wü+ Ç˝≤ ñ+≥T+~.
1 − r2 1 + r2 1 − r2 1 − r2
(m) 0.6475 (_) 0.6474 (dæ) 0.6477 (&ç) 0.6474
N N N N
5. \ã› |ò÷ü ‹ø£ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø±ìï á dü÷Á‘·+ <ë«sê bı+<äe#·TÃ.

Rxy ∑ xy ∑ xy ∑x∑y
r= r= r= r=
(m) xy (_)
N× y
(dæ) N×x
(&ç) N× y
düe÷<ÛëHê\T: 1) (d) 2) (c) 3) (d) 4) (a). 5) (b)

210
B. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) #·\sêX¯ó\T ˇπø ~X¯˝À e÷s¡TŒ (m) ø√{Ï düV≤ü dü+ã+<Û+ä
#Ó+~qf…Æ¢‘˚
_) s¬ +&ÉT ø£+fÒ m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ (_) ø±sY¢ dæŒj·TsYdHü é düV≤ü dü+ã+<Ûä
eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Û+ä
dæ) #·\sêX¯ó\T e´‹πsø£ ~X¯˝À (dæ) ãVüQfi¯ düV≤ü dü+ã+<Û+ä
e÷s¡TŒ #Ó+~qf…‘¢Æ ˚
&ç) |ü]e÷D≤‘·àø£ #·\sêX¯ó\≈£î (&ç) ãTTHê‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä
dü+ã+~Û+∫q~
Ç) >∑TD≤‘·àø£ #·\sêX¯ó\≈£î (Ç) <ÛHä ê‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä
dü+ã+~Û+∫q~
düe÷<ÛëHê\T: m) Ç _) dæ dæ) &ç &ç) _ Ç) m
C. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. düVü≤dü+ã+<Ûä|ü⁄ >∑TDø£+ $\Te __________ eT<Û´ä ñ+≥T+~.
2. r = +1, >± ñqï|ü⁄&ÉT düV≤ü dü+ã+<Û+ä ______________ >± ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ.
3. r = -1, >± ñqï|ü⁄&ÉT düV≤ü dü+ã+<Û+ä _______________ >± ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ.
4. r = 0, nsTTq#√ düV≤ü dü+ã+<Û+ ä ________________ nì #Ó|Œü e#·TÃ.
5. _________ eT]j·TT __________ \ qT+&ç düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ dü«‘·+Á‘·+>± ñ+≥T+~.
CyêãT\T : 1). ± 1 2) dü+|üPs¡í <ÛHä ê‘·àø£ 3) dü+|üPs¡í ãTTD≤‘·àø£ 4) ñ+&É<Tä

5) eT÷\+, ùdÿ\T
9.13 |ü<äø√X¯+
1. düVü≤dü+ã+<Ûä+ : @yÓ’Hê ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûëìï
düV≤ü dü+ã+<Û+ä ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î <Ûsä ¡ eT]j·TT &çe÷+&é Ä<ëj·T+ eT]j·TT e´j·T+
BìH˚ kÕ<Ûës¡D düV≤ü dü+ã+<Û+ä nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
2. <ÛHä ê‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä : ˇπø ~X¯˝À #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ >∑eTq+ ˝Ò<ë e÷s¡TŒ ñqï#√ <ëìì
<ÛHä ê‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä nì n+{≤s¡T.
3. ãTTD≤‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä : #·\sêX¯ó\T e´‹πsø£ ~X¯˝À e÷s¡TŒ #Ó+~q#√ yê{Ï eT<Û´ä ãTTD≤‘·àø£
düV≤ü dü+ã+<Û+ä ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ.
211
4. ãVüQfi¯ düV≤ü dü+ã+<Û+ä : s¬ +&ÉT ø£+fÒ m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï ãVüQfi¯ düV≤ü dü+ã+<Û+ä
‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
5. bÕøÏøå £ düV≤ü dü+ã+<Û+ä : bÕøÏøå £ düV≤ü dü+ã+<Û+ä ˝À |ü]o*+#ê\qT≈£îqï, |üØøÏ+å ∫ $T–*q yê{Ï
Á|üu≤Û e+ dæsú +¡ >± ñ+≥T+<äì ˝Ò<ë ñ+&É<Tä nì }Væ≤+∫ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+
»s¡T>∑T‘·T+~.

2. D.S.Sancheti & V.K. Kapoor (2008): Statistics: Theory , Method & Application, Sultan
Delhi.
Delhi.
212
uÛ≤>∑+-10 : Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü
$wüj·TÁø£eT+
10.0 \øå±´\T
10.1 |ü]#·j·T+
10.3 Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD \ø£åD≤\T
10.4 düVü≤dü+ã+<Ûä+, Á|ü‹ >∑eTq+\ eT<Ûä´>∑\ e´‘ê´dü+
10.5 Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD s¡ø±\T
10.6 Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüDqT n<Ûä´j·Tq+ #˚j·TT |ü<äΔ‘·T\T
10.7 Á|ü‹>∑eTq >∑Dø±\ <Ûäsêà\T
10.8 Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±\T eT]j·TT |ü]$T‘·T\T
10.9 kÕsê+X¯eTT
10.11 qeT÷Hê |üØø£å Á|üXï¯ \T
10.12 |ü<øä √X¯+
10.0 \øå±´\T
#·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ Á|üyT˚ j·T dü+ã+<Ûëìï n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ á uÛ≤>∑+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏$ä Tø£
\ø£´å +. á uÛ≤>±ìï #·~$q ‘·se¡ ⁄Ä‘· MTs¡T:
● Á|ü‹>∑eTq+ jÓTTø£ÿ ns¡+ú qT, ìs¡«#·Hê\qT eT]j·TT \øå±´\qT ‘Ó\TdüTø=+{≤s¡T.
● düVü≤dü+ã+<Ûä+ Á|ü‹>∑eTq+\ eT<Ûä´>∑\ e´‘ê´dü+\qT eT]j·TT Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD s¡ø±\qT
$e]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
● Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüDqT n<Ûä´j·Tq+ #˚j·TT |ü<äΔ‘·T\qT $X¯Bø£]+#· >∑\T>∑T‘ês¡T.
● Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ <Ûäsêà\qT ‘Ó\TdüTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
● Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü jÓTTø£ÿ ñ|üj÷Ó >±\qT eT]j·TT |ü]$T‘·T\qT ne>∑‘+· #˚dTü ø=+{≤s¡T.
10.1 |ü]#·j·T+
X¯u≤Δs+Δ¡ ˝Òø£ ì|òTü +≥Te⁄ Á|üø±s¡+ ªªÁ|ü‹>∑eTq+μμ n+fÒ ªªdü>≥∑ T $\Te≈£î ‹]– sêe&É+μμ (“stepping
213
down or going back or moving back or returning to average value) Sir Francis Galton nH˚
Á_{Ïwt Je >∑D≤+ø£ XÊgy˚‘Ô· yÓTT<ä{kÏ Õ]>± 1877e dü+e‘·‡s¡+˝À e+XÊeT>∑‘êìï |ü]o*+#·&ÜìøÏ
Bìì ñ|üj÷Ó –+#ê&ÉT. n‘·qT yÓsTT´ eT+~ ‘·+Á&ÉT\T, ø=&ÉT≈£î\ m‘·T\Ô qT |ü]o*+∫, n+<ä] dü+ã+<Ûëìï
ˇø£ |ü]XÀ<Ûqä yê´dü+˝À bı+<äT|ü]#ê&ÉT. Ä yê´dü+ ù|s¡T ªªRegression towards Mediocrity in He-
reditary Statureμμ. n‘·ì |ü]XÀ<Ûq
ä |ò*ü ‘ê\T øÏ+~ $<Û+ä >±ñHêïsTT.:
1. bı&ÉT>∑] ‘·+Á&ÉT\≈£î bı&É>∑] ø=&ÉT≈£î\T ñ+{≤s¡ì, bı{ÏºbÕ{Ï ‘·+Á&ÉT\≈£î bı{Ïº ø=&ÉT≈£î\T
ñ+{≤s¡T—
2. bı&ÉT>∑] ‘·+Á&ÉT\ jÓTTø£ÿ ≈£îe÷s¡T\ dü>∑≥T m‘·TÔ yê] ‘·+Á&ÉT\ dü>∑≥T m‘·TÔø£Hêï ‘·≈£îÿe>±
ñ+≥T+~.
3. bı{Ïº>± ñ+&˚ ‘·+Á&ÉT\ jÓTTø£ÿ ≈£îe÷s¡T\ dü>∑≥T m‘·TÔ yê] ‘·+Á&ÉT\ dü>∑≥T m‘·TÔø£Hêï ôV≤#·TÃ¤>±
ñ+≥T+~.
4. ø±ã{Ïº ≈£îe÷s¡T\ dü>∑≥T m‘·TÔ n+‘·ø£+‘·≈£î C≤‹ jÓTTø£ÿ dü>∑≥T m‘·TÔ≈£î ‹s√>∑eTq+ #Ó+<äT‘·T+<äì
Galton Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT.
ô|’ ¬s+&ÉT #·\sêX¯ó\ (n+fÒ ‘·+Á&ÉT\ jÓTTø£ÿm‘·TÔ eT]j·TT ≈£îe÷s¡T\ jÓTTø£ÿ m‘·TÔ) >∑\ dü>∑≥T
dü+ã+<Ûëìï Ä#ês¡´ >±\ºHé sπ U≤ ∫Á‘·|sü +¡ >± n<Û´ä j·Tq+ #˚d,æ á s¡øy£ TÓ qÆ Á|üeè‹Ôì e]í+#˚ sπ KqT ªªÁ|ü‹
>∑eTq πsKμμ nì ‘Ó*bÕ&ÉT.

kÕ<Ûës¡D+>±, Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ qü ˝À ˇø£ ‘Ó*j·Tì #·\sê• $\TeqT Ç+ø=ø£‘*Ó dæq#·\sê•
$\Te Ä<Ûës¡+>± ø£qTø=ÿ+{≤+. nsTT‘˚ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü kÕ<ÛHä êìï |ü\Te⁄s¡T ìs¡«∫+∫Hês¡T. n+<äT˝À
ø=ìï eTTKýÓTqÆ eT]j·TT ns¡eú +‘·yTÓ qÆ yê{Ï$ øÏ+<ä ‘Ó*j·TCÒjT· HÓq’ ~. n$:
1. j·T+.j·T+.u…¢j·TsY. e÷≥˝À¢ #ÓbÕŒ\+fÒ <ä‘êÔ+X¯|ü⁄ eT÷\ j·T÷ì≥¢ <äècÕº´ ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ
m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü>≥∑ T dü+ã+<Ûëìï ;Jj·T|üs+¡ >± ø=*#˚<˚ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü .
2. yÓ÷]dt Vü≤yéTãsYZ Á|üø±s¡+, ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe Ç‘·s¡ #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ $\Te\
ne>±Vü≤q qT+∫ ˇø£ #·\sê• jÓTTø£ÿ $\Te\qT n+#·Hê y˚jT· T |ü<‘Δä T· \qT eT]j·TT n+#·Hê
Á|üÁøÏjT· ˝À uÛ≤>∑+>± dü+uÛ$Ñ +#˚ <√cÕ\qT eT~+|ü⁄ #˚jT· &Üìï Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü nH˚ |ü<+ä
$e]düTÔ+~.
3. {≤s√ j·Te÷HÓÁ|üø±s¡+, ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûëìï
ø£qT>=q&ÜìøÏ ns¡Xú Êg eT]j·TT yê´bÕs¡ |ü]XÀ<Ûqä ˝À¢ #ê˝≤ ‘·s#¡ T· >± ñ|üj÷Ó –+#˚ |ü<‘Δä T· \˝À
Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD n‘·´+‘· eTTKýÓTÆq~.
4. j·÷\yé #Í e÷≥˝À¢ #ÓbÕŒ\+fÒ, #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ Á|üyT˚ j·T dü+ã+<Ûëìï n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+˝À
uÛ≤>∑+>± yê{Ï eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûä dü«uÛ≤yêìï ìsêΔ]+#·&ÜìøÏ eT]j·TT ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± u≤$ n+#·Hê\qT
ÄbÕ~+#˚ Áø£e÷ìøÏ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ qü ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
214
ìs¡«#·Hê\T: Croxton eT]j·TT Cowden Á|üø±s¡+ ªªˇø£ düeTTVü≤ dü+ã+~Û‘· #·˝≤+ø±\˝À e#˚Ã
e÷s¡TŒ rÁe‘· ‘˚&Ü\qT ø=*#Ó kÕ<äHê˝… dü÷∫ dü+K´\Tμμ. Spiegel Á|üø±s¡+ ªªdü÷∫ dü+K´ nH˚~ ˇø£
#·˝≤+ø£+˝À >±ì ˝Òø£ dü+ã+~‘· #·˝≤+ø±\˝À ø±˝≤qïqTdü]+∫ >±ì, ÁbÕ+‘êqqT dü]+∫ >±ì ˝Ò<ë
Ç‘·s¡ \ø£Då ≤˝…q’ Ä<ëj·T+, eè‹Ô yÓTT<ä˝q’… yê{Ï‘√ e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT ø=*∫ ‘Ó\|ü&ÜìøÏ s¡÷bı+~+∫q
>∑D≤+ø£ ø=\e÷q+μμ.
Morris Hamburg Á|üø±s¡+ ªªdü÷∫ dü+K´ nH˚~ kÕ<Ûës¡D s¡÷|ü+˝À ˇø£ kÕù|ø£å dü+K´ ˝Ò<ë
s¬ +&ÉT dü+K´\˝À ˇø£<ëìì Ä<Ûës¡+>± ñ|üj÷Ó –+∫ yê{Ï eT<Û´ä dü+ã+<Ûëìï ‘Ó*j·TCÒùd ˇø£ kÕù|ø£øå +£ μμ.
Wessel, Willet eT]j·TT Simon ªªdü÷∫ dü+K´\H˚$ ø±˝≤qqTdü]+∫, Á|ü<X˚ ÊqqTdü]+∫ e#˚Ã
kÕù|ø£å e÷s¡TŒ\qT ø=*#Ó Á|ü‘´˚ ø£ dü>≥∑ T\T. M{ÏH˚ kÕ<Ûës¡D |ü]uÛ≤wü˝À #ÓbÕŒ\+fÒ dü÷∫ dü+K´\H˚$
ìj·T$T‘· ø±\+˝À ˇø£ düeT÷Vü≤+ jÓTTø£ÿ dü+ã+~Û‘· #·˝≤+ø±\˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT ø=*#˚ Á|ü‘´˚ ø£
dü>≥∑ T\T>± ìs¡«∫+∫Hês¡T.
1. Á|ü‹>∑eTq|ü⁄ @<˚˙ ˇq ìs¡«#·Hêìï Áyêj·TTeTT.
.........................................................................................................................................
10.3 Á|ü‹ >∑eTq $X‚w¢ Dü \ø£Då ≤\T

Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü ≈£î >∑\ eTTK´ \ø£Hå ê\qT <ëì ìs¡«#·Hê\ qT+∫ ÄbÕ~+∫ #Ó|Œü e#·TÃ n$:
1. s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe n‘·´+‘· dü+ã+~Û‘· #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü>≥∑ T dü+ã+<Ûëìï
ø=\e&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ ;Jj·T|üsy¡ TÓ qÆ |ü<‘Δä T· \qT Ç~ ø£*– ñ+≥T+~.
2. dü+ã+~Û‘· dü«‘·+Á‘· #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ ‘Ó*dæq $\Te\ Ä<Ûës¡+>± ø=ìï Ä<Ûë]‘· #·\sêX¯ó\
jÓTTø£ÿ ‘Ó*j·Tì $\Te\qT n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ Bìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
3. Ç‘·s¡ #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ $\Te\ <äècÕº´ eTs=ø£ #·\sê• jÓTTø£ÿ $\Te\qT n+#·Hê y˚jT· &É+˝À
á $X¯gw¢ Dü ñ|üj÷Ó >∑ø±]>± ñ+≥T+~.
4. düMTø£sD¡ \ |üs+¡ >± Ç~ s¬ +&ÉT sπ K\qT ø£*– ñ+≥T+~. n$ (1) X MT<ä Y Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ +
eT]j·TT (2) Y MT<ä X Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ +.
2. Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD jÓTTø£ÿ @y˚˙ ¬s+&ÉT \ø£åHê\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
.........................................................................................................................................
215
10.4 düVü≤dü+ã+<Ûä+, Á|ü‹>∑eTHê\ eT<Û´ä >∑\ e´‘ê´dü+
düV≤ü dü+ã+<Û,ä Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü e÷Hê\T |ü\T \ø£Då ≤\ j·T+<äT kÕs¡T|ü´‘·qT ø£q|üs#¡ &· +É
e\¢ ˇø£ <ëìø£+fÒ eTs=ø£{Ï yÓ$’ <Û´ä yÓTqÆ <äì ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÉeTH˚~ ø£w+ºü ne⁄‘·T+~. nsTTq|üŒ{Ïø˙° ,
yê{Ï eT<Ûä´ >∑\ yÓ’$<Ûä´‘·qT øÏ+~ $<Ûä+>± #Ó|üŒe#·TÃ:
düVü≤dü+ã+<Ûä+ Á|ü‹>∑eTq+
i. düV≤ü dü+ã+<Û+ä s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe i. ‹]– dü>≥∑ T $\Te≈£î sêe&Üìï Á|ü‹>∑eTq+
#·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï dü÷∫düT+Ô ~. dü÷∫düT+Ô ~. n+fÒ s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ
n+fÒ #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ >∑eTHêìï $e]düT+Ô ~. m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑‘· dü>≥∑ T
dü+ã+<Ûëìï Á|ü‹>∑eTq+ e´ø°øÔ ]£ düT+Ô ~.
ii. n<Û´ä j·THêìøÏ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=qï ii. Á|ü‹>∑eTì $X‚w¢ Dü ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï
#·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï düŒwü+º >± dü÷∫düT+Ô ~. á dü+ã+<Û+ä ˝À
düV≤ü dü+ã+<Û+ä ‘Ó*j·TCÒjT· <äT. dü«‘·+Á‘· #·\sêX¯ó\T ø±s¡D+ nsTT‘˚
Ä<Ûë]‘· #·\sêX¯ó\T |ò*ü ‘·+ ne⁄‘êsTT.
iii. s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä dü+ã+<Û+ä iii. Á|ü‹>∑eTq+˝À ns¡ú s¡Væ≤‘·+ nH˚ Á|üX¯øÏÔ
˝Òq|ü&ÉT düVü≤dü+ã+<Ûä+ ø£ì|æùdÔ <ëìì ñ+&É<äT.
ns¡sΔ V¡ ≤æ ‘· düV≤ü dü+ã+<Û+ä nì n+{≤s¡T.
iv. düV≤ü dü+ã+<Û+ä ˝À |üsd¡ Œü s¡ Ä<Ûë]‘· ñ+≥T+~. iv. Ç+<äT˝À Á|üyT˚ j·T dü+ã+<Ûëìï ìsêΔ]kÕÔsT¡ .
Ç+<äT˝À y = f(x) ˝Ò<ë x = f(y) @ $<Û+ä >± n~ ;J|üsy¡ TÓ qÆ ~>± ñ+≥÷ ˇø£<ëìô|’
ñqï|üŒ{Ïø˙Ï ô|<ä>› ± |ü{+ºÏ |ü⁄ ñ+&É<Tä . Ç+ø=ø£{Ï Ä<Ûës¡|&ü qç ~>±
‘Ó*j·TCÒã&ÉT‘·T+~. eTs=ø£ $<Û+ä >±
#ÓbÕŒ\+fÒ y= f(x) ˝Ò<ë x = f(y), nH˚$
á s¬ +&ÉT ì»+ ø±ø£b˛e#·TÃ.
v. rxy nH˚ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ X eT]j·TTY v. n<Û´ä j·THêìøÏ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√ã&çq
\H˚ ¬s+&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´ >∑\ |üs¡düŒs¡ ¬s+&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´ >∑\ Á|üy˚Tj·T
düsfi¡ ¯ dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTTì, ~X¯qT dü÷∫düT+Ô ~. dü+ã+<Ûëìï ìsêΔ]+#·&yÉ T˚ Á|ü‹>∑eTq
Ç~ kÂwüeº ‘·qT ø£*– ñ+≥T+~.n+fÒ $X‚w¢ Dü \ø£´å +. Çe«ã&çq dü«‘·+Á‘·
r = r . X eT]j·TT Y #·\sêX¯ó\˝À @~
xy yx
#·\sê• $\Te Ä<Ûës¡+>± ‘Ó*j·Tì
Ä<Ûë]‘· #·\sê• eT]j·TT @~ dü«‘·+Á‘· Ä<Ûë]‘· #·\sê• $\TeqT n+#·Hê
#·\sê•\H˚ yê{Ï‘√ dü+ã+<Û+ä ˝Ò<Tä . y˚jT· &ÉyT˚ á >∑TD≤+ø£ kÕ<Ûqä + jÓTTø£ÿ
eTTU´ \ø£´å +. Ç~ #·\sêX¯ó\ dü«uÛ≤yêìï
≈£L&Ü Á|üdTü Œ¤{ø° ]£ düT+Ô ~. X eT]j·TT Y
\ jÓTTø£ÿ Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\T bÂwü̃e‘·qT
ø£*– ñ+&Ée⁄. n+fÒ b # byx xy
216
vi. rxy nH˚ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ X eT]j·TT Y \ vi. byx bxy \H˚ Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\T X eT]j·TT
eT<Ûä´>∑\ düs¡fi¯ dü+ã+<Ûëìï ‘Ó*j·TCÒj·TT Y #·\sêX¯ó\ $\Te\˝Àì e÷s¡TŒqT
kÕù|øÏøå £ e÷q+. Ç~ j·T÷ì≥¢ ø=\e÷q+‘√ ‘Ó*j·TCÒjT· T ìs¡ù|ø£å ø=\eTHê\T. Ä<Ûë]‘·
dü«‘·+Á‘·+>± ñ+≥T+~. Ç~ ˇø£ X¯ó<äΔ dü+K´. #·\sê• jÓTTø£ÿ $\TeqT Á|ü‹øπ |å +æ #·>±
Bì $\Te -1 eT]j·TT +1 \ eT<Ûä´ ñ+≥T+~. Á|ü‹>∑eTq πsK jÓTTø£ÿ Á|üy˚Tj·T s¡÷|ü+
‘Ó\TdüT+Ô ~. dü«‘·+Á‘· #·\sê• jÓTTø£ÿ
$\Te sêã≥ºã&ÉT‘·T+~. á $\Te
#·\sê• jÓTTø£ÿ j·T÷ì≥¢ ø=\e÷q+>±
ñ+≥T+~.
vii. düV≤ü dü+ã+<Ûä $X‚w¢ qü #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ vii. Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD #·\sêX¯ó\ eT<Ûä´>∑\
düsfi¡ ¯ dü+ã+<Ûä n<Û´ä j·THêìøÏ e÷Á‘·yT˚ düsfi¡ ¯ eT]j·TT ndüsfi¡ ¯ dü+ã+<Ûëìï
|ü]$T‘·eTe«&É+ e\¢ BìøÏ |ü]$T‘· n<Û´ä j·Tq+ #˚dTü +Ô ~. ø±ã{Ïº á >∑D≤+ø£
nq«sTT+|ü⁄˝Ò ñHêïsTT. kÕ<ÛHä êìï $düèÔ ‘·+>± nq«sTTkÕÔsT¡ .
3. düVü≤dü+ã+<Ûä+, |ü⁄~>∑eTq+ eT<Ûä´>∑\ @j˚THê ¬s+&ÉT e´‘ê´kÕ\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
.........................................................................................................................................
10.5 Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ qü s¡ø±\T

Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü qT Á|ü<ëÛ q+>± eT÷&ÉT s¡ø±\T>± eØZø]£ +#·e#·TÃ n$:
1. kÕ<Ûës¡D eT]j·TT ãVüQfi¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD—
2. düs¡fi¯ eT]j·TT Ädüs¡fi¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD— eT]j·TT
3. düeTÁ>∑ (yÓTT‘·Ô+) eT]j·TT bÕøÏåø£ Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD.
kÕ<Ûës¡D eT]j·TT ãVüQfi¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD:
kÕ<Ûës¡D Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü øπ e\+ X eT]j·TT Y \H˚ ¬s+&ÉT #·\sêX¯ó\≈£î ˝Ò<ë <Ûäs¡ eT]j·TT
&çe÷+&é ˝Ò<ë Á|üø≥£ q\ô|’ yÓ∫Ã+#˚ e´j·T+ eT]j·TT neTàø±\ |ü]e÷D+ yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ e÷Á‘·yT˚
dü+ã+~Û+∫q~>± ñ+≥T+~. n˝≤+{Ï dü+<äsê“¤\˝À ˇø£ #·\sê• $\Te ÁbÕ‹|ü~ø£q eTs=ø£ #·\sê•
$\TeqT n+#·Hê y˚jT· e#·TÃ. @ #·\sê• $\Te\T n+#·Hê y˚jT· ã&ÉT‘êjÓ÷, <ëìì Ä<Ûë]‘· #·\sê•
nì n+{≤s¡T. ø±>± eTs=ø£ #·\sê• $\Te ìsêΔ]+|üã&É&+É ˝À ÁbÕ‹|ü~ø£>± rdüTø√ã&˚ #·\sê•ì
dü«‘·+Á‘· #·\sê• nì n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ˇø£yfi˚ ¯ neTàø±\ |ü]e÷D+ô|’ Á|üø≥£ q\ô|’ yÓ∫Ã+#˚
e´j·T+ ø=+‘· Á|üu≤Û yêìï ø£q|ü]∫qf…‘Ì¢ ˚ Á|üø≥£ q\ô|’ yÓ∫Ã+#˚ e´j·T+ dü«‘·+Á‘· #·\sê• nsTT‘˚ neTàø±\T
Ä<Ûë]‘· #·\sê• ne⁄‘·T+~. n˝≤+{Ï dü+<äs“¡ +¤ ˝À neTàø±\qT Y ‘√ eT]j·TT Á|üø≥£ q\qT X ‘√
dü÷∫dü÷,Ô yê{Ï eT<Û´ä >∑\ Á|üyT˚ j·T dü+ã+<Ûëìï á $<Û+ä >± e´ø°øÔ ]£ +#·e#·TÃ:
Y = f(X).
217
s¬ +&ÉT ø£+fÒ m≈£îÿe dü+ã+~Û‘· #·\sêX¯ó\T n+fÒ X, Y, eT]j·TT Z ˝Ò<ë neTàø±\T, <Ûsä ¡
eT]j·TT $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ Ä<ëj·÷\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï ãVüQfi¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ qü $X¯Bø£]düT+Ô ~.
Ç˝≤+{Ï $X‚w¢ Dü ˝À neTàø±\T nH˚ ˇø£ #·\sê• $\Te Ç‘·s¡ #·\sêX¯ó˝…q’ edüTeÔ ⁄\ <Ûsä ¡ eT]j·TT
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ Ä<ëj·÷\ ÁbÕ‹|ü~ø£q n+#·Hê y˚jT· ã&ÉT‘·T+~. Çø£ÿ&É ˇø£ #·\sê• Ä<Ûë]‘· #·\sê•>±
ñ+fÒ $T>∑‘ê$ dü«‘·+Á‘· #·\sêX¯ó\T>± ñ+{≤sTT. n˝≤+{Ï dü+<äsê“¤\˝À Á|üyT˚ j·T dü+ã+<Ûëìï á
$<Ûä+>± e´ø°Ôø£]kÕÔs¡T.
Y = f(X, Z) ˝Ò<ë X = f(Y,Z) ˝Ò<ë Z = f(X,Y)
düsfi¡ ,¯ ndüsfi¡ ¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü :
Á>±|òt ø±–‘·+ô|’ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\≈£î dü+ã+~Û+∫q <ä‘êÔ+XÊìï >∑T]Ô+∫q|ü&ÉT düsfi¡ sπ¯ K (straight
line) @s¡Œ&çq#√, <ëìì düsfi ¡ ¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü nì n+{≤s¡T. s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\T ˇø£<ëì‘√ eTs=ø£{Ï
düsfi¡ ¯ dü+ã+<Ûëìï ø£*– ñqï|ü&ÉT Ç~ dü+uÛ$Ñ düT+Ô ~. n+fÒ ˇø£ j·T÷ì{Ÿ y˚Ts¡≈î£ dü«‘·+Á‘· #·\sê•
$\Te˝À e÷s¡TŒ #√≥T #˚dTü ≈£îqï#√ Ä<Ûë]‘· #·\sê• $\Te˝À ≈£L&Ü n<˚ dæsú ¡ ìwüŒ‹Ô˝À e÷s¡TŒ #√≥T
#˚dTü ≈£îqï#√, n~ düsfi¡ ¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ edüT+Ô ~. n˝≤+{Ï düsfi¡ sπ̄ K (straight line)
jÓTTø£ÿ ;Jj·T|üsy¡ TÓ qÆ düMTø£sD¡ + (n+fÒ Y = a + bX) @<˚˙ Çe«ã&çq dü«‘·+Á‘· #·\sê• jÓTTø£ÿ $\Te
Ä<Ûë]‘· #·\sê• jÓTTø£ÿ $\Te˝À dü>≥∑ T e÷s¡TŒqT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑ø±]>± ñ+≥T+~.
Á>±|òt ø±–‘·+ô|’ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\≈£î dü+ã+~Û+∫q <ä‘êÔ+XÊìï >∑T]Ô+∫q|ü&ÉT eÁø£sπ K @s¡Œ&çq#√,
<ëìì ndüsfi¡ ¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü nì n+{≤s¡T. n˝≤+{Ï dü+<äsê“¤\˝À Á|üyT˚ j·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q
Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ + |ò÷ü ‘ê\qT á øÏ+<ä $<Û+ä >± ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
Y = X2, Y = X3 yÓTT<ä˝…’q$
düeTÁ>∑ (yÓTT‘·Ô+), bÕøÏåø£ Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD:
eTTKýÓTqÆ #·\sêX¯óìï+{Ï jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û e+ eTs=ø£ #·\sê•ô|’ m˝≤ ñ+≥T+<√qì #˚jT· T n<Û´ä j·Tq+
düeTÁ>∑ (yÓTT‘·Ô+) Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD |ü]~Û˝ÀøÏ edüTÔ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î neTàø±\ |ü]e÷D+ô|’ edüTÔe⁄\
<Ûsä \¡ T, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ Ä<ëj·T+, Á|üø≥£ q\ô|’ yÓ∫Ã+#˚ e´j·T+ e+{Ï #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û e+ m˝≤
ñ+≥T+<√ ø=\e&É+ düeTÁ>∑ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü ˝ÀøÏ edüT+Ô ~. n˝≤+{Ï dü+<äsê“¤\˝À, ãVüQfi¯ Á|ü‹>∑eTq
$X‚w¢ Dü ≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü‹>∑eTq düMTø£sq¡ D+ á øÏ+~ s¡÷bÕ˝À¢ ñ+≥T+~.
S = f(A, I, P) eT]j·TT X = f(Y, Z, P) yÓTT<ä\>∑Tq$.
kÕ<Ûës¡D+>± yê´bÕ øπ Áå ‘·+ eT]j·TT ns¡XΔ Êg+˝À n+fÒ mø£ÿ&Ó‘’ ˚ ãVüQfi¯ø±s¡D≤\ e\¢ #·\sê•
jÓTTø£ÿ $\Te\T Á|üu≤Û $‘·+ |üs#¡ ã· &ÉT‘êjÓ÷ nø£ÿ&É á s¡øy£ TÓ qÆ $X‚w¢ Dü ñ|üj÷Ó >∑ø±]>± ñ+≥T+~.
ˇø£{Ï ˝Ò<ë s¬ +&ÉT dü+ã+~Û‘· #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û e+ eTs=ø£ #·\sê•ô|’ m˝≤ ñ+≥T+<√
nì n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+˝ÀqT bÕøÏøå £ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+{≤s¡T. yÓTT‘·+Ô kÕ<Ûës¡D
Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü ˝≤>±H˚ á s¡øy£ TÓ qÆ Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ + øÏ+~ s¡÷bÕìï ÄbÕ~Û+#·T≈£î+≥T+~:
Y= f (X e÷Á‘·y˚T, Z eT]j·TT P\T dæsú +¡ >± ñ+{≤sTT)—
218
S= f (Á|üø≥
£ q\T e÷Á‘·yT˚ , <Ûsä ¡ eT]j·TT Á|ü»\ Ä<ëj·÷\T dæsú +¡ >± ñ+{≤sTT)
4. Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD jÓTTø£ÿ $$<Ûä s¡ø±\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
.........................................................................................................................................
10.6 Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· T |ü<‘Δä T· \T

á øÏ+~ #êsY˝º À Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· T |ü\T |ü<‘Δä T· \qT dü÷∫+#·Hq’Ó ~:
|ü<äΔ‘·T\T
Á>±|òæø˘ |ü<äΔ‹ ;Jj·T|üs¡yÓTÆq

(Á|ü‹>∑eTq sπ K\ <ë«sê) (Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\ <ë«sê)
yê´|üq Á‹$Trj·T Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\T Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\T

|ü≥+ |ü≥+ (kÕ<Ûës¡D düMTø£sD¡ ≤\ <ë«sê) (Á|ü‹>∑eTq >∑TDø£+ <ë«sê)
Á|ü‘·´ø£å |ü<äΔ‹ <ä>∑Z] |ü<äΔ‹ (|üs√ø£å |ü<äΔ‹)
k˛bÕq $#·\Hê\T k˛bÕq $#·\Hê\‘√

˝Ò≈£î+&Ü
ô|’ yê≥ìï+{Ï˝À, Á|ü‹>∑eTq sπ K\ eT]j·TT Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\ <ë«sê Á|ü‹>∑eTq+qT
n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ #ê˝≤ ÁbÕeTTK´‘·qT dü+‘·]+#·T≈£î+~. Bìì <äèwæj
º T· +<äT+#·Tø=ì, á n<Ûë´j·T+˝À
øπ e\+ s¬ +&ÉT n+fÒ Á|ü‹>∑eTq sπ K\ eT]j·TT Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\ >∑÷]Ã e÷Á‘·yT˚ <äèwækº Õ]+#·ã&É~¶ .
Á|ü‹>∑eTD sπ K\T:
á |ü<‹Δä ˝À, ˇø£yfi˚ ¯ X eT]j·TT Y \H˚ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=qïf…‘Ì¢ ,˚ X
MT<ä Y eT]j·TT Y MT<ä X \H˚ s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq sπ K\T sêã≥ºã&É‘êsTT. X MT<ä Y Á|ü‹>∑eTq sπ K X
$\Te\T Çe«ã&çq|ü&ÉT Y ÄbÕ~+#·Tø=H˚ dü+uÛeÑ ˙j·T $\Te\qT ÄbÕ~düT+Ô ~. n<˚ $<Û+ä >± Y MT<ä
219
X Á|ü‹>∑eTq sπ K Y $\Te\T Çe«ã&çq|ü&ÉT X ÄbÕ~+#·Tø=H˚ dü+uÛeÑ ˙j·T $\Te\qT ÄbÕ~düT+Ô ~.
@B @yÓTqÆ |ü{Ïø° s¬ +&ÉT#·\sêX¯ó\ eT<Û´ä dü+|üPs¡í <ÛHä ê‘·àø£ ˝Ò<ë dü+|üPs¡í ãTTD≤‘·àø£ düV≤ü dü+ã+<Û+ä
(r = ±1) ñqï|ü&ÉT, ¬s+&ÉT Á|ü‹>∑eTqπsK\T eTy˚Tø£eTe⁄‘êsTT (coincide) n+fÒ ˇø£ sπ K e÷Á‘·yT˚
ñ+≥T+~. s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq sπ K\T ˇø£<ëìø√ø£{Ï <ä÷s¡+>± ñqï#√ düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTT ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+<äì, s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq sπ K\T ˇø£<ëìø√ø£{Ï düìïVæ≤‘·+>± ñqïf…‘Ì¢ ˚ düV≤ü dü+ã+<ä|⁄ü kÕúsTT m≈£îÿe>±
ñ+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. ˇø£yfi˚ ¯ #·\sêX¯ó\T dü«‘·+Á‘ê˝…q’ #√ r $\Te düTHêï≈£î düe÷qeTe⁄‘·T+~. Ç˝≤+{Ï
dü+<äs“¡ +¤ ˝À Á|ü‹>∑eTq sπ K\T OX eT]j·TT OY nøå±\≈£î düe÷+‘·s+¡ >± ñ+{≤sTT.
X eT]j·TT Y \ jÓTTø£ÿ dü>≥
∑ T _+<äTe⁄ e<ä› Á|ü‹>∑eTq sπ K\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï K+&ç+#·T≈£î+{≤sTT.
n+fÒ ˇø£yfi˚ ¯ s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq sπ K\T K+&ç+#·T≈£îqï _+<äTe⁄ qT+∫ X`nø£+å ô|q’ ˇø£ düe÷+‘·ssπ¡ KqT
^j·T>±, n~ X jÓTTø£ÿ dü>∑≥T $\TeqT eT]j·TT Y`nø£+å ô|q’ Ä _+<äTe⁄ qT+∫ düe÷+‘·s¡ sπ KqT
^j·T>±, Y jÓTTø£ÿ dü>≥∑ T $\TeqT dü÷∫kÕÔsTT.
(i) dü+|üPs¡í
<ÛäHê‘·àø£ (ii) dü+|üPs¡í
ãTTD≤‘·àø£
düV≤ü dü+ã+<Û+ä ñqï|ü&ÉT r = 1 düV≤ü dü+ã+<Û+ä ñqï|ü&ÉT r = -1
Y Y
T
K\
eTy
ÉT πs
˚Tø£y
¬s+&
ÓTÆq
¬s+
ÓTÆq
&ÉT
˚Tø£y
πsK
eTy
\T
O X O X
(iii) düV≤ü dü+ã+<Ûä sêVæ≤‘·´+ (iv) düV≤ü dü+ã+<Û|

ä ⁄ü
kÕúsTT
ñqï|ü&ÉT r = 0 Y n~Ûø+£ >± ñqï|ü&ÉT
Y
s¬ +&ÉT sπ K\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï s¬ +&ÉT sπ K\T
\+ã+>± ñ+{≤sTT. düìïVæ≤‘·+>± ñ+{≤sTT.
O X O X
220
(v) düV≤ü dü+ã+<Û|
ä ⁄ü kÕúsTT ‘·≈î£ ÿe>± ñqï|ü&ÉT
Y
s¬ +&ÉT sπ K\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï
<ä÷s¡+>± ñ+{≤sTT.
O X
Á|ü‹>∑eTD düMTø£sD¡ ≤\T

Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\qT n+#·Hê düMTø£sD¡ ≤\T n$ ≈£L&Ü n+{≤s¡T. Á|ü‹>∑eTq sπ K\ jÓTTø£ÿ
;Jj·T|üsy¡ TÓ qÆ e´ø°øÔ s£ D¡ ≤\T>± á düMTø£sD¡ ≤\T+{≤sTT. Ç‘·s¡ #·\sê• jÓTTø£ÿ ì]Δwºü (specified) $\Te\
Ä<Ûës¡+>± ˇø£ #·\sê• jÓTTø£ÿ $\Te\≈£î ñ‘·eÔ TyÓTqÆ n+#·Hê\qT bı+<ä&ÜìøÏ ÄkÕÿs¡eTT+&É&+É e\¢
á Á|ü‹>∑eTq sπ K\qT düTwüß‘˜ · sπ K\T (lines of best fit) nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔsT¡ . s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq sπ K\T
ñ+&É&+É e\¢ s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\T+{≤sTT. n$: X MT<ä Y Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ +, X ˝À
e÷s¡TŒ\T Çe«ã&çq|ü&ÉT Y jÓTTø£ÿ $\Te\˝Àì $#·sD¡ +qT e]ídTü +Ô ~ eT]j·TT Y MT<ä X Á|ü‹>∑eTq
düMTø£sD¡ +, Y ˝Àì e÷s¡TŒ\T Çe«ã&çq|ü&ÉT X jÓTTø£ÿ $\Te\˝À $#·sD¡ +qT e]ídTü +Ô ~.
X MT<ä Y Á|ü‹>∑eTq+ : Bìì ÁøÏ+~ $<Û+ä >± e´ø°øÔ ]£ kÕÔsT¡ :
Y = a+bx
Çø£ÿ&É ªY n<Ûë]‘· #·\sê•— X dü«‘·+Á‘· #·\sê•

ªaμ Á|ü‹>∑eTq πsK jÓTTø£ÿ n+‘·s¡K+&Ée. ªbμ Á|ü‹>∑eTq sπ K jÓTTø£ÿ yê\T düMTø£sD¡ +˝Àì ªaμ
eT]j·TT ªbμ s¬ +&ç+{Ïì dü+U≤´‘·àø£ dæsú ê+ø±\T n+{≤s¡T. m+<äTø£+fÒ @<˚˙ Çe«ã&çq düsfi¡ sπ̄ K˝À, yê{Ï
jÓTTø£ÿ $\Te e÷s¡<Tä . ªaμ eT]j·TT ªbμ \H˚ dæsú ê+ø±\ jÓTTø£ÿ $\Te\T sêã{Ïqº |ü&ÉT, Á|ü‹>∑eTqπsK
|üP]Ô>± ìsêΔ]+|üã&ÉT‘·T+~. ªaμ eT]j·TT ªbμ \ $\Te\qT á øÏ+~ s¬ +&ÉT kÕ<Ûës¡D düMTø£sD¡ ≤\qT
@ø£ø±\+˝À kÕ~Û+#·&+É <ë«sê ìsêΔ]+#·e#·TÃ:
∑ y = Na + b ∑ x − − − − − − I ⎫
⎬ kÕ<Ûës¡D düMTø£sD¡ ≤\T
∑ xy = a ∑ x + b ∑ x 2 − − − − II ⎭
Y MT<ä X Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ +: Bìì á øÏ+~ $<Û+ä >± e´ø°øÔ ]£ kÕÔsT¡ :

X = a+by
Çø£ÿ&É X Ä<Ûë]‘· #·\sê•— ªYμ dü«‘·+Á‘· #·\sê•

ªaμ eT]j·TT ªbμ \H˚$ s¬ +&ÉT dü+U≤´‘·àø£ dæsú ê+ø±\T
221
á øÏ+~ s¬ +&ÉT kÕ<ës¡D düMTø£sD¡ ≤\qT @ø£ ø±\+˝À kÕ~Û+#·&+É <ë«sê ªaμ eT]j·TT ªbμ, \
$\Te\qT ìsêΔ]+#·e#·TÃ:
∑ x = Na + b ∑ y − − − − − − I ⎫
∑ xy = a ∑ y + b ∑ y 2 − − − − II ⎭
ô|q’ Á|ükÕÔ$+∫q |ü<‹Δä ì ªªø£ìwü̃ esêZ\ |ü<‹Δä μμ nì n+{≤s¡T.

ø£ìwüº esêZ\ |ü<‹Δä ì ñ|üj÷Ó –+∫ ~>∑Te ìe«ã&çq <ä‘êÔ+XÊìøÏ s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq ø£ìwü˜ sπ K\qT
dü+<Ûëì+#·TeTT:
X 5 10 15 20 25
Y 20 40 30 60 50
ø£ìwü̃ esêZ\ |ü<‹Δä <ë«sê Á|ü‹>∑eTqπsK\ ìsêΔsD¡ :

X Y X2 Y2 XY
5 20 25 400 100
10 40 100 1600 400
15 30 225 900 450
20 60 400 3600 1200
25 50 625 2500 1250
Σx = 75 Σy =200 Σx = 1375
2
Σy = 9000
2
Σxy = 3400
(i) X MT<ä Y Á|ü‹>∑eTq sπ K:

Bìì Y = a+bx #˚ ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T.
Çø£ÿ&É ÁøÏ+~ kÕ<Ûës¡D düMTø£sD¡ ≤\qT @ø£ø±\+˝À kÕ~Û+#·&+É <ë«sê ªaμ eT]j·TT ªbμ \H˚
s¬ +&ÉT dæsú ê+ø±\qT ø£qT>=qe#·TÃ:
∑ x = Na + b ∑ x − − − − − − (i) ⎫
⎬ kÕ<ës¡D düMTø£sD¡ ≤\T
∑ xy = a ∑ y + b ∑ x 2 − − − − (ii) ⎭
ô|’ |ü{Ïºø£˝À >∑\ $\Te\qT ô|’ düMTø£s¡D≤\˝À Á|ü‹πøå|æ+#·>±:

200 = 5a + 75 b —————(i)
3400= 975+1375b———(ii)
(i) e düMTø£sD¡ ≤ìï 15 #˚ >∑TDÏ+#·>± øÏ+~ (iii)e düMTø£sD¡ + edüT+Ô ~. <ëìì (ii)e düMTø£sD¡ +
qT+∫ rdæyj˚ T· >±:
222
3400 = 75a + 1375b − − − − − (ii)
(−)3000 = 75a + 1125b − − − − − (iii)
400 = 250b
∴ b = 400/200 = 1.6
á $<Û+ä >± bı+~q b $\TeqT (i)e düMTø£sD¡ \˝À Á|ü‹øπ |å +æ ∫ ªaμ $\TeqT ø£qT>=qe#·TÃ:
200 = 5a+75(1.6)
200 = 5a+120
5a = 200-120
5a = 80
∴ a = 80/5 = 16
∴ a = 16, eT]j·TT b = 1.6
a eT]j·TT b $\Te\qT Y = a + bx, nH˚ Á|ü‹>∑eTD düMTø£sD¡ +˝À Á|ü‹øπ |å +æ #·>±,

Y = 16+1.6(X)
á düMTø£sD¡ + <ë«sê X jÓTTø£ÿ s¬ +&ÉT n+‘·´ $\Te\≈£î øÏ+<ä ‘Ó*|æq $<Û+ä >± Y $\Te\qT
n+#·Hê y˚jT· e#·TÃ:
ˇø£yfi˚ ¯ X = 5 nsTTq#√ Y = 16+1.6(5) = 24
n˝≤π> X = 25 nsTTq#√ Y = 16+1.6(25)=56
á s¬ +&ÉT »‘·\ $\Te\‘√ n+fÒ (5,24) eT]j·TT (25, 56) \‘√ X MT<ä Y Á|ü‹>∑eTq sπ KqT
øÏ+~ $<Û+ä >± ^j·Te#·TÃ.
X MT<äY Á|ü‹>∑eTq sπ K
Y
60
50
Y
40
.6X
ô|q’
+1
30
X
16
=
20
Y
10
O 5 10 15 20 25 X
(ii) Y MT<ä X Á|ü‹ >∑eTq sπ K : Bìì X = a+by #˚ ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T:

Çø£ÿ&É øÏ+~ kÕ<Ûës¡D düMTø£sD¡ ≤\qT @ø£ø±\+˝À kÕ~Û+#·&+É <ë«sê ‘a’ eT]j·TT ‘b’ \H˚ s¬ +&ÉT
dæsú ê+ø±\ $\Te\qT ìsêΔ]+#·e#·TÃ:
223
∑ x = Na + b ∑ y − − − − − − (i) ⎫
∑ xy = a ∑ y + b ∑ y 2 − − − − (ii) ⎭
|ü{øºÏ ˝£ À >∑\ $\Te\qT ô|’ düMTø£sD¡ ≤\˝À Á|ü‹øπ |å +æ #·>±:

75 = 5a + 200b —————(i)
3400 = 200a + 9000b —————(ii)
(i) e
düMTø£sD¡ ≤ìï 40 #˚ >∑TDÏ+#·>± øÏ+~ (iii) e düMTø£sD¡ + edüT+Ô ~. <ëìì (ii) e düMTø£sD¡ +
˚ T· >±:
qT+∫ rdæyj
3400 = 200a + 9000b —————(ii)
(-) 3000 = 200a + 8000b —————(iii)
400 = 1000b
∴ b = 400/1000 = 0.4
b $\Te\qT (i) e düMTø£sD¡ +˝À Á|ü‹øπ |å +æ ∫, ªaμ $\TeqT ø£qT>=qe#·TÃ:

75 = 5a+200(0.4)
75 = 5a+80
5a = 75-80
5a = -5
∴ a = -5/5 = -1
∴ a = -1, and b = 0.4
a eT]j·TT b $\Te\qT X = a + by, nH˚ Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ +˝À Á|ü‹øπ |å +æ #·>±:

X = -1 + 0.4y
á düMTø£sD¡ + <ë«sê Y jÓTTø£ÿ s¬ +&ÉT n+‘·´ $\Te\≈£î øÏ+<ä ‘Ó*|æq $<Û+ä >± X $\Te\qT
n+#·Hê y˚jT· e#·TÃ: ˇø£yfi˚ ¯ Y R 20 nsTTq#√ X R `1G0.4 (2) R 7
eT]j·TT Y R 60 nsTTq#√ X R `1G0.4(60) R 23
á s¬ +&ÉT »‘·\ $\Te\‘√ n+fÒ (20, 7) eT]j·TT (60, 23)\‘√ Y MT<ä X Á|ü‹>∑eTq sπ KqT
øÏ+~ $<Û+ä >± ^j·Te#·TÃ.
Y MT<ä X Á|ü‹>∑eTq sπK
Y
60
50
X
40
Y
0.4
ô|q’
30
Y
1+
=
20
Y
10
O 5 10 15 20 25 X
224
Y ô|q
’ X eT]j·TT X ô|q’ Y \H˚ s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq sπ K\qT ˇπø#√≥ #·÷|æ+∫q|ü&ÉT, øÏ+~
|ü≥+˝À #·÷|æq $<Û+ä >± ñ+≥T+~:
X ô|q
’ Y eT]j·TT Y ô|q’ X Á|ü‹>∑eTq sπ K\T:
Y
60
50
Y
40
X
ô|q’
30
q’ X
20 Y ô|
10
O 5 10 15 20 25 X
düs¡fi¯ Á|ü‹>∑eTq πsK jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\T:

ø£ìwü̃ esêZ\ |ü<‹Δä <ë«sê dü+<Ûë$+|üã&çq düsfi¡ ¯ Á|ü‹>∑eTqπsK jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£Då ≤\T øÏ+~
$<Û+ä >± ñ+{≤sTT. n$:
1. #·\sê• jÓTTø£ÿ dü>≥∑ T $\Te qT+∫ á sπ K ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
2. Á|ü‹>∑eTq sπ K <ä‘êÔ+X¯è≤ìøÏ u≤>± dü]b˛‘·T+~. m+<äTø£+fÒ @<˚˙ Ç‘·s¡ düsfi¡ ¯ sπ K qT+∫ rdüTø√ã&çq
$#·\Hê\ ø£+fÒ Á|ü‹>∑eTD πsK qT+∫ rdüTø√ã&çq $#·\Hê\ esêZ\ dü+ø£\q+ ‘·≈£îÿe>±
ñ+≥T+~.
3. Á|ü‹ >∑eTq πsK qT+∫ rdæq <ÛäHê‘·àø£ eT]j·TT ãTTD≤‘·àø£ $#·\Hê\ dü+ø£\q+ düTHêï≈£î
düe÷qeTe⁄‘·T+~.
4. ô|<ä› »HêuÛ≤ qT+∫ Á|ü‹#·jT· q <ä‘êÔ+X¯+ Á>∑V≤æ +#·ã&çq|ü&ÉT »HêuÛ≤ Á|ü‹>∑eTq+q≈£î Á|ü‹>∑eTqπsK
ñ‘·eÔ T n+#·HêqT ÄbÕ~düT+Ô ~.
$#·\Hê\qT X, Y \ n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ rdüTø√e&É+:
ô|’ |ü<‹›ä <ë«sê n+fÒ yêdüeÔ $\Te\‘√, kÕ<Ûës¡D düMTø£sD¡ ≤\ <ë«sê n+¬ø\T #ê˝≤ ô|<ä$› >±
ñqï|ü&ÉT Á|ü‹>∑eTq sπ K\qT ø£qT>=qT≥ #ê˝≤ ø£w+ºü ‘√ ≈£L&ÉTø=qï~>± ñ+≥T+~. n˝≤+≥|ü&ÉT X,
Y\ dü+ã+~Û‘· n+ø£eT<Û´ä e÷\ qT+∫ $#·\Hê\qT rdüTø=ì Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD ¡ ≤\qT kÕ~Û+#ê*.
s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\T øÏ+~ $<Û+ä >± ñ+{≤sTT:
i. X ô|q
’ Y Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ : (Y- Y ) = r σy/σx (X- X )
Çø£ÿ&É r σy/σx nH˚~ X ô|q’ Y Á|ü‹>∑eTq >∑TDø£+>± ñ+≥T+~. X = X, ÁX‚ì jÓTTø£ÿ n+ø£eT<Û´ä eT+.
Y = Y ÁX‚DÏ jÓTTø£ÿ n+ø£eT<ÛäéT+. Bìì b #˚‘· dü÷∫kÕÔsT¡ . á düMTø£sq¡ D+ X ˝Àì ˇø£
yx
j·T÷ì{Ÿ e÷s¡TŒ≈£î Y ˝À dü+uÛ$Ñ +#˚ e÷s¡TŒqT ø=\TdüT+Ô ~. ì» n+ø£eT<Û´ä e÷\ qT+∫ $#·\Hê\qT
rdüTø=qï|ü&ÉT X ô|q’ Y Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±ìï øÏ+~ $<Û+ä >± bı+<äe#·TÃ:
225
r σy/σx = Σxy/Σx2
ii. Y ô|q
’ X Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ +: X- X = r σx/σy (Y- Y )
Çø£ÿ&É:
r σx/σy nH˚$ Y ô|q
’ X Á|ü‹>∑eTq >∑TDø£+>± ñ+≥T+~. Bìì bxy ‘√ dü÷∫kÕÔsT¡ . ádüMTø£sD¡ +
Y ˝Àì ˇø£ j·T÷ì{Ÿ e÷s¡TŒ≈£î X ˝À dü+uÛ$Ñ +#˚ e÷s¡TŒqT eT~+|ü⁄ #˚dTü +Ô ~. ì» n+ø£eT<Û´ä e÷\
qT+∫ $#·\Hê\qT rdüTø=qï|ü&ÉT Y ô|’ X Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±ìï øÏ+~ dü÷Á‘·+ <ë«sê sêã≥ºe#·TÃ: .
b ˝Ò<ë σx/σy = Σxy/Σy
xy
2
Çø£ÿ&É >∑Ts¡T+Ô #·Tø√qe\dæq~ @$T≥+fÒ ô|’ s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq sπ K\ >∑TDø±\ \u≤Δ\ es¡eZ T÷\+
düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ ne⁄‘·T+~. kÕ+πø‹ø£|sü +¡ >±, Bìì ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ‘Ó*j·TCÒjT· e#·TÃ:
r= b yx × b x y
byx = r σy/σx and bxy = r σx/σy

byx × bxy = r σy/σx x r σx/σy = r2
∴ r = byx × bxy
X, Y ÁX‚DT\ ì» n+ø£eT<ÛäéT+ qT+∫ n+XÊ\≈£î $#·\Hê\qT rdüTø=ì ~>∑Teìe«ã&çq
<ä‘êÔ+XÊìøÏ Á|ü‹>∑eTD düMTø£sD¡ ≤\qT >∑Dq #˚jT· TeTT:
X 6 2 10 4 8
Y 9 11 5 8 7
kÕ<Ûqä : Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\ >∑Dq:

X Y (X- X x) x2 (Y- Y y) y2 xy
6 9 0 0 1 1 0
2 11 -4 16 3 9 -12
10 5 4 16 -3 9 -12
4 8 -2 4 0 0
8 7 2 4 -1 1 20-2
Σx = 30 Σy = 40 Σx = 0 Σx2 = 40 Σy = 0 Σy2 = 20 Σxy= -26
Σx Σy
X = = 30/5 = 6; Y = = 40/5 = 8
N N
X ô|q
’ Y Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ +:
Y- Y = r σy/σx (X- X )
r σy/σx = Σxy/ Σx2 = -26/40 = -0.65
226
Y-8 = -0.65 (X-6)
Y-8 = -0.65 X+ 3.9
Y = -0.65X+3.9+8
Y = -0.65X+11.9 or Y = 11.9 – 0.65X
Regression Equation of X on Y: X- X = r σx/σy (Y- Y )

r σx/σy = Σxy/ Σy2 = -26/20 = -1.3
X-6 = -1.3 (Y-8)
X-6 = -1.3Y+10.4
X = -1.3Y+10.4+6
X = -1.3Y+16.4 or X = 16.4 – 1.3Y
$#·\Hê\qT }Væ≤+∫q n+ø£ eT<Û´ä eT+ qT+∫ rdüTø√e&É+:

X ,Y #·\sêX¯ó\ ì» n+ø£ eT<Û´ä e÷\T _ÛHêï\˝À e∫Ãq|ü&ÉT }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+
qT+∫ $#·\Hê\qT rdüTø=ì >∑Dq\qT düT\uÛ‘Ñ s· +¡ #˚jT· e#·TÃ. Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\qT ø£qT>=qT≥≈£î
ô|q’ #Ó|Œæ q |ü<‹Δä H˚ bÕ{Ï+#ê*. ø±ì $#·\Hê\qT ì» n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ rdüTø=qT≥≈£î ã<äT\T>±
}Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ rdüTø=ee˝…qT. s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\T á $<Û+ä >± ñ+{≤sTT.
n$:
Y ô|q
’ X Á|ü‹ >∑eTq düMTø£sD¡ + : Y- Y = r. σy/σx ((X- X )
N ∑ dxdy − ∑ dxdy
r. σy/σx =
N ∑ dx 2 − ( ∑ dx )
2
∵ dx = (X-A) eT]j·TT dy = (Y-A)
n<˚ $<Û+ä >± Y ô|q’ X Á|ü‹ >∑eTq düMTø£sD¡ +: (X- X ) σx/σ

= r.σ σy (Y- Y )
N ∑ dxdy − ( ∑ dx × dy )
r.σx/σy =
N ∑ dy 2 − ( ∑ dy )
2
Çø£ÿ&É >∑eTì+#ê*‡q<˚$T≥+fÒ s¬ +&ç+{Ï˝À \eeTT ˇπø $<Û+ä >± ñ+~. ø±ì Vü‰s¡+ e÷Á‘·+
_Ûqï+>± ñ+~.
X ,Y \≈£î dü+ã+~Û+∫ }Væ≤+∫q n+ø£eT<Û´ä eT+ qT+∫ $#·\Hê\qT rdüTø=ì ~>∑Teìe«ã&çq
<ä‘êÔ+XÊìøÏ Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\qT >∑Dq #˚jT· TeTT:
X 6 2 10 4 8
Y 9 11 5 8 7
227
kÕ<Ûqä : Á|ü‹ >∑eTq düMTø£sD¡ ≤\ >∑Dq:
X Y A=(10) A=-(5) dx2 dy2 dxdy
(X-A)dx (Y-A)dy
6 9 -4 4 16 16 -16
2 11 -8 6 64 36 -48
10 5 0 0 0 0 0
4 8 -6 3 36 9 -18
8 7 -2 2 4 4 -4
Σx = 30 Σy = 40 Σdx = -20 Σdy = 15 Σ dx2= 120 Σdy2 = 65 Σdxdy= -86
’ Y Á|ü‹>∑eTq
X ô|q düMTø£sD¡ + Y- Y = r.σy/σx ((X- X )
Σx 30
X = = =6
N 5
Σy 40
Y= = =8
N 5
N ∑ dxdy − ∑ dx . ∑ dy
r.σy/σx = N ∑ dy 2 − ( ∑ dy )
2
5 ( −86 ) − ( −20 )(15 )

= 5 (120 ) − ( −20 )
2
−430 − ( −300 ) −430 + 300

= =
600 − 400 200
−130
= = -0.65
200
Y- 8 = -0.65 (X-6)
Y- 8 = -0.65 X +3.9
Y = - 0.65 X +3.9 +8 Y = - 0.65 X + 11.9 ˝Ò<ë Y = 11.9 - 0.65 X
Y ô|q
’ X Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ +: X- X = r .σx/σy ((Y- Y )
N ∑ dxdy − ∑ dx. ∑ dy
r.σx/σy = N ∑ dy 2 − ( ∑ dy )
2
5 ( −86 ) − ( −20 )(15 )

=
5 ( 65 ) − (15 )
2
−430 − ( −300 )
= 325 − ( 225 )
228
−430 + 300
=
100
−130
= = -13/10 = - 1.3
100
X- 6 = - 1.3 (Y- 8)
X- 6 = - 1.3Y + 10.4
X = - 1.3Y + 10.4 + 6
X = - 1.3Y + 16.4
˝Ò<ë
X = 16.4 – 1.3Y
á ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê >∑eTì+#ê*‡q<˚$T≥+fÒ $#·\Hê\qT ì» n+ø£eT<Û´ä eT+ ˝Ò<ë }Væ≤+∫q

n+ø£eT<Û´ä eT+\˝À <˚ì qT+∫ rdüTø=Hêï »yêãT ˇπø e÷~]>± edüT+Ô ~.
5. ¬s+&ÉT Á|ü‹>∑eTq düMTø£s¡D\T @$?
.........................................................................................................................................
6. düs¡fi¯ Á|ü‹>∑eTq πsK jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.

.........................................................................................................................................
10.7 Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\T <Ûsä êà\T

á ÁøÏ+~ Á|ükÕÔ$+∫q≥T¢>± Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\T #ê˝≤ eT≥Tº≈£î $\TyÓ’q <Ûäsêà\qT ø£*–
ñ+{≤sTT. n$:
i. s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ jÓTTø£ÿ >∑TD eT<Û´ä eTy˚T düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+>± ñ+≥T+~. n+fÒ
r = byx .bxy
ñ|ü|ü‹Ô:
bxy = r.σx/σy eT]j·TT byx = r.σy/σx
bxy . byx = (r.σx/σy) (r. σy/σx) = r2
bxy.byx = r2 = r
ii. Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\T s¬ +&ÉT ˇπø ;Jj·T >∑Ts¡TqÔ T ø£*– ñ+{≤sTT. n+fÒ n$ s¬ +&ÉT <ÛHä ê‘·àø£
;Jj·T >∑Ts¡TÔqT ˝Ò<ë ãTTD≤‘·àø£ ;Jj·T >∑Ts¡TÔqT ø£*– ñ+{≤sTT. m+<äTø£+fÒ ˇø£ Á|ü‹>∑eTq
>∑TDø£+ ãTTD≤‘·àø£ >∑Ts¡TÔqT ø£*– ñqï#√ ¬s+&ÉT >∑TDø±\ jÓTTø£ÿ \ã›+ ãTTD≤‘·àø£ >∑Ts¡TÔH˚
ÄbÕ~+#·T≈£î+≥T+~. n˝≤+{Ï dü+<äs¡“¤+˝À <ëìøÏ es¡ZeT÷\+qT ø£qT>=q&É+ kÕ<Ûä´+ ø±<äT.
229
ø±ã{Ïº düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT ≈£L&Ü bı+<ä˝eÒ TT. n+<äTe\¢ Ç+‘·≈î£ eTT+<äT ‘Ó*j·TCÒdqæ
yÓTT<ä{Ï <Ûäs¡à+qT ìs¡s¡úø£+ #˚düTÔ+~.
iii. düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ dü«uÛ≤e+ô|’ Á|ü‹ >∑eTq >∑TDø±\ jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤e+ Á|ü‹_+_+|üã&ÉT‘·T+~.
n+fÒ ˇø£yfi˚ ¯ Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\T <ÛHä ê‘·àø£+>± ñ+fÒ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ ≈£L&Ü <ÛHä ê‘·àø£+>±H˚
ñ+≥T+~. ˇø£y˚fi¯ Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\T ãTTD≤‘·àø£+>± ñ+fÒ, düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ ≈£L&Ü
ãTTD≤‘·àø£+>±H˚ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ ˇø£yfi˚ ¯ b R `.5 eT]j·TT b R `1.5, nsTT‘˚ r nH˚~
xy yx
−.5x − 1.5 = -0.86 ne⁄‘·T+~.ø±ì G0.86 ø±<äT.
iv. ˇø£yfi˚ ¯ s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\˝À @<√ ˇø£ <ëì $\Te 1 ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñqï#√, eTs=ø£
<ëì $\Te ‘·|Œü ≈£î+&Ü 1ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&Ü*. m+<äTø£+fÒ r = bxy × byx = ±1. ø±ã{Ï1º
ø£+fÒ $T+#·<Tä . ˇø£yfi˚ ¯ s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ $\Te 1 ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñqï#√ yê{Ï >∑TD
eT<Û´ä eT $\Te ≈£L&Ü 1øÏ $T+#·T‘·T+~. ø±ã{Ï,º n{Ïº $\Te düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø±ìï dü÷∫+#·<Tä .
m+<äTø£+fÒ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ $\Te ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+&É<Tä .
v. Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ jÓTTø£ÿ dü>≥∑ T $\Te düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü $\Te≈£î düe÷q+>± ˝Ò<ë
n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe>± ≈£L&Ü ñ+&Ée#·TÃ. n+fÒ
bxy + byx
≥r
2
bxy + byx
→ ≥ bxy.byx
2
vi. ˇø£yfi˚ ¯ Ç‘·s¡ eT÷&ÉT ø±s¡ø±\ (n+XÊ\) $\Te\T Çe«ã&çq|ü&ÉT, n+<äT˝À u≤>∑+>± ñ+&˚
@<˚˙ ø±s¡ø+£ jÓTTø£ÿ $\TeqT Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ qT+∫ ø£qT>=qe#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î r = 0.5,
σ = 3 eT]j·TT byx = 0.6 \T Çe«ã&çq|ü&ÉT øÏ+~ $<Û+
y
ä >± σ $\TeqT ø£qT>=qe#·TÃ.
x
byx = r.σy/σx
σx = r.σy/byx = 0.5 × 3/0.6 = 2.5
n<˚ $<Û+ä >±, ˇø£yfi˚ ¯ σ

x
= 4, σy = 10 eT]j·TT bxy = 0.2 nsTTq|ü&ÉT, r $\TeqT ÁøÏ+~ $<Û+ä >±
‘Ó*j·TCÒj·Te#·TÃ.
σx
bxy = r. σ y
b xy.σ y
r=
σx
= 0.2 × 10/4 = 0.5
vii. ùdÿ\T qT+∫ ø±≈£î+&Ü eT÷\+ jÓTTø£ÿ e÷s¡TŒ|ü≥¢ Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\T dü«‘·+Á‘·+>± ñ+{≤sTT.
n+fÒ ˇø£yfi˚ ¯ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ eT÷\ $\Te\≈£î dæsú ê+ø£+ $\TeqT ø£\|æHê ˝Ò<ë
230
rdæyd˚ Hæ ê Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ jÓTTø£ÿ $\Te\T n<˚ $<Û+ä >± dæsú +¡ >± ñ+{≤sTT. ø±ì ˇø£yfi˚ ¯
s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ eT÷\ $\Te\T dæsú ê+ø£+#˚ >∑TDÏ+#·ã&çHê ˝Ò<ë uÛ≤–+#·ã&çHê, Á|ü‹>∑eTq
düMTø£sD¡ |ü⁄ $\Te\T n<˚ $<Û+ä >± dæsú +¡ >± ñ+&Ée⁄ nì #Ó|ü e#·TÃ.
7. Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ jÓTTø£ÿ @y˚˙ eT÷&ÉT <Ûäsêà\qT sêj·T+&ç.
.........................................................................................................................................
10.8 Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü jÓTTø£ÿ ñ|üj÷Ó >±\T eT]j·TT |ü]$T‘·T\T

ñ|üjÓ÷>±\T:
<ë<ë|ü⁄>± nìï düV≤ü », uÛÖ‹ø£ eT]j·TT kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝À >∑D≤+ø£ kÕ<Ûqä yÓTqÆ Á|ü‹>∑eTq
$X‚w¢ Dü qT $düèÔ ‘·+>± ñ|üj÷Ó –+#·&+É »s¡T>∑T#·Tqï~. BìøÏ nH˚ø£ ñ|üj÷Ó >±\THêïsTT. á >∑D≤+ø£
kÕ<Ûqä + jÓTTø£ÿ ñ|üj÷Ó >±\T øÏ+<ä ù|s=ÿqï $<Û+ä >± ñ+{≤sTT n$:
1. Á|ü‹>∑eTq+ s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe |üsd¡ Œü sê<Ûë]‘· #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ Á|üyT˚ j·T dü+ã+<Ûëìï
‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. n+<äTe\¢ ‘Ó*|æq #·\sê• $\Te\ Ä<Ûës¡+>± ‘Ó*j·Tì #·\sê• jÓTTø£ÿ $\Te\qT
düT\Te⁄>± n+#·Hê y˚jT· e#·TÃ.
2. Á|ü‹>∑eTq sπ K\ <ë«sê n+#·Hê\ jÓTTø£ÿ <√cÕ\qT ø=\e&ÜìøÏ M\T ø£\T>∑T‘·T+~. dü+ã+~Û‘·
Á|ü‹>∑eTq sπ K |ü≥¢ ne˝ÀøÏ‘· (yêdü$Ô ø£) $\Te\T ‘·≈î£ ÿe yê´|üq‘ê«ìï ø£*– ñqï#√ #·\sê•
jÓTTø£ÿ $\Te\ n+#·Hê\T eT+∫$ nì dü÷∫düT+Ô ~. n+‘˚>±ø£ <√cÕ\ kÕúsTT ‘·≈î£ ÿe>± ñ+<äì
‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. Ç+<äT≈£î _Ûqï+>±, dü+ã+~Û‘· Á|ü‹>∑eTqπsø£ |ü≥¢ ne˝ÀøÏ‘· $\Te\T n~Ûø£
yê´|üq‘ê«ìï ø£*– ñqï#√ #·\sê• jÓTTø£ÿ $\Te\ n+#·Hê\T K∫Ã‘·+>± ñ+&Éeì dü÷∫+#·&+É ‘√
bÕ≥T <√cÕ\ kÕúsTT m≈£îÿe>± ñ+≥T+<äì ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
3. s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü ø=\e÷HêìøÏ Ç~ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. s¬ +&ÉT
Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ \u≤›ìøÏ es¡eZ T÷\+qT ø£qT>=qT≥ <ë«sê düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü $\Te
sêã≥ºe#·TÃ. n+fÒ
r = b xy ⋅ b yx
4. Ä<Ûë]‘· #·\sê•ô|’ dü«‘·+Á‘· #·\sê• jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤yêìï ‘Ó*j·TCÒj·TT düVü≤dü+ã+<Ûä ìsêΔs¡ø£

>∑TDø£+ (co-efficient of the determination)qT Á|ü‹>∑eTq+<ë«sê ˝…øÿÏ +#·e#·TÃ. á ìsêΔsø¡ £
>∑TDø£+ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü <ë«sê n+#·Hê y˚jT· ã&˚<ëì $\Te\≈£î dü+ã+~Û+∫ Ä˝À#·q (idea)qT
ÄbÕ~düT+Ô ~. s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ jÓTTø£ÿ \u≤›ìï |ü]>∑qq˝ÀøÏ rdüTø=ì düV≤ü dü+ã+~Û‘·
ìsêΔs¡ø£ >∑TDø£+qT (co-efficient of determination) >∑Dq #˚j·Te#·TÃ. n+fÒ r = b .b 2
xy yx
düV≤ü dü+ã+~Û‘· ìsêΔsø¡ +£ (r ). $\Te n~Ûø+£ >± ñqï#√, n~ ñ‘·eÔ T dü+<Ûëq$TdüT+Ô <äì eT]j·TT
2
n+#·Hê y˚jT· T |ü<‘Δä T· \ j·T+<äT Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\T n‘·´+‘· ñ|üj÷Ó >∑øs£ y¡ TÓ qÆ $>± ñ+{≤j·Tì
#Ó|üŒe#·TÃ.
231
5. Ä]úø£ JeHêìøÏ, Ä]úø£ dæ<ëΔ+‘ê\≈£î eTTKýÓTqÆ $>± |ü]>∑ì+|üã&˚ Ä]úø£ #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\
ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï n+#·Hê y˚jT· &É+˝À, eT~+|ü⁄ #˚jT· &É+˝À Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü n‘·´+‘·
eTTKýÓTqÆ kÕ<Ûqä +>± ñ+≥T+~. &çe÷+&é sπ ø£\T, dü|j
¢ü TY sπ K\T, ñ‘·Œ‹Ô |ò˝ü ≤\T, e´j·T Á|üyT˚ j·÷\T,
$ìjÓ÷>∑ |òü˝≤\T, yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì n+#·Hê y˚j·T&É+˝À á >∑D≤+ø£ kÕ<Ûäq+ n‘·´+‘·
ñ|üj÷Ó >∑øs£ y¡ TÓ qÆ ~>± ñ+≥T+~.
|ü]$T‘·T\T:
á >∑D≤+ø£ kÕ<Ûqä + n‘·´+‘· ñ|üj÷Ó >∑øs£ y¡ TÓ qÆ <Óq’ |üŒ{Ïø˙Ï , BìøÏ ø=ìï |ü]$T‘·T\THêïsTT. n$:
1. #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Û+ä e÷s¡≈î£ +&Ü dæsú +¡ >± ñ+≥T+<äì uÛ≤$düT+Ô ~. á
Á|üyT˚ j·T+ nìï y˚fi˝¯ ≤ düs¬ q’ ~ ø±<äT. ø±ã{Ï,º Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ + ÁbÕ‹|ü~ø£q #·\sê• $\Te\qT
n+#·Hê y˚jT· &ÉeTH˚~ Ädü+>∑‘y· TÓ Æ ‘·|ü &ÉT |ò*ü ‘·\T @s¡Œ&É&ÜìøÏ <ë]rdüT+Ô ~.
2. ˇø£y˚fi¯ n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+˝À <ä‘êÔ+X¯+ n+<äTu≤≥T˝À ñqï|ü&ÉT, |ü]$T‘· <ä‘êÔ+X¯+ ÁbÕ‹|ü~ø£q
@<˚˙ s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä Á|üyT˚ j·T dü+ã+<Ûëìï ìsêΔ]+#·&eÉ TH˚~
düs¬ q’ ~ ø±<äT.
3. Bì >∑Dq eT]j·TT $X‚¢wüD |ü<äΔ‹ #ê˝≤ dü+øÏ¢wüº‘·qT ø£*– ñ+&É&Éy˚T >±≈£î+&Ü n‹ $&ç$ >∑\~>±
ñ+≥T+~.
4. ìC≤sTTr, H˚s+¡ , yÓTT<ä˝q’… ≥Te+{Ï >∑TD≤‘·àø£ <äè–«wüj÷· \qT $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ á >∑D≤+ø£ kÕ<Ûqä +
ñ|üjÓ÷>∑|ü&É<äT.
8. Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD jÓTTø£ÿ @y˚˙ eT÷&ÉT ñ|üjÓ÷>±\qT sêj·T+&ç.
.........................................................................................................................................
10.9 kÕsê+X¯+
ns¡ú XÊÁdüÔ+ eT]j·TT yê´bÕs¡ |ü]XÀ<Ûäq\≈£î dü+ã+~Û+∫ ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe
#·\sêX¯ó\ eT<Ûä´ >∑\ ø±s¡´ ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï ‘Ó*j·TCÒj·T&É+˝À Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD ‘·s¡T#·T>±
ñ|üj÷Ó –+#·ã&ÉT‘·T+~. á >∑D≤+ø£ kÕ<Ûqä + nH˚ø£ ñ|üj÷Ó >±\qT ø£*– ñ+~. düV≤ü », uÛÖ‹ø£ eT]j·TT
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ìï+{Ï˝ÀqT Bìï $]$>± ñ|üjÓ÷–+#·&É+ »s¡T>∑T#·Tqï~. Á|ü‹ >∑eTq $X‚¢wüDqT
kÕ<Ûës¡D, ãVüQfi¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü , düsfi¡ ¯ ndüsfi¡ ¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü düeTÁ>∑ bÕøÏøå £ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü \H˚
eT÷&ÉT s¡ø±\T>± eØZø]£ +#·e#·TÃ.
Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\qT n+#·Hê düMTø£sD¡ ≤\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. Á|ü‹>∑eTq sπ K\ jÓTTø£ÿ
;Jj·T|üsy¡ TÓ qÆ e´ø°øÔ s£ D¡ \T>± á düMTø£sD¡ ≤\T+{≤sTT. Ç‘·s#¡ \· sêX¯ó\ ì]›wü̃ $\Te\ Ä<Ûës¡+>± ˇø£
#·\sê• jÓTTø£ÿ $\Te\ >∑Dq≈£î ñ‘·yÔ TÓ qÆ n+#·Hê\qT bı+<ä&ÜìøÏ ÄkÕÿs¡eTT+&É&+É e\¢ á Á|ü‹>∑eTq
sπ K\qT eTwüß‘º · sπ K\T nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔsT¡ . s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq sπ K\T ñ+&É&+É e\¢ s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq
232
düMTø£sD¡ ≤\T+{≤sTT. n$ : (1) X ô|q’ Y Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ +: X ˝Àì e÷s¡TŒ\T Çe«ã&çq|ü&ÉT Y
jÓTTø£ÿ $\Te\˝Àì $#·qD+\qT e]ídTü +Ô ~. eT]j·TT (2) Y ô|q’ X Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ +: Y ˝Àì
e÷s¡TŒ\T Çe«ã&çq|ü&ÉT X jÓTTø£ÿ $\Te˝Àì $#·sD¡ +\qT e]ídTü +Ô ~.
Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\ düV‰ü j·T+‘√ dü+|üPs¡í uÛ$Ñ wü´‘Y n+#·Hê yêdüyÔ êìøÏ kÕ<Û´ä |ü&<É Tä . Á|ü‹>∑eTq
düMTø£sD¡ ≤\‘√ n+#·Hê y˚jT· ã&çq $\Te\T, yêdü$Ô ø£ $\Te\ eT<Û´ä ø=+‘· e´‘ê´dü+ ‘·|ü ≈£î+&Ü
ñ+≥T+~. á e´‘ê´kÕH˚ï <√wü+ nì n+{≤s¡T. n+#·Hê\˝À dü+uÛeÑ ˙j·T <√wü |ü]e÷D≤ìï }Væ≤+#·T≥H˚
n+#·Hê\ jÓTTø£ÿ ÁbÕe÷DÏø£ <√wü+ nì n+{≤s¡T. n+#·Hê y˚jT· ã&çq $\Te\ qT+∫ #·\sê• jÓTTø£ÿ
ne˝ÀøÏ‘· $\Te\T @ y˚Ts¡≈î£ $#·sD¡ ≤ìï ø£*– ñHêïjÓ÷ ÁbÕeTDÏø£ <√wü+ eT~+|ü⁄ #˚dTü +Ô ~.

1. j·÷\Hé#Í e÷≥˝À¢ #ÓbÕŒ\+fÒ, #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ Á|üyT˚ j·T dü+ã+<Ûëìï n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+˝À
uÛ≤>∑+>± yê{ÏeT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûä dü«uÛyÑ êìï ìsêΔ]+#·&ÜìøÏ eT]j·TT ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± uÛ≤$ n+#·Hê\qT
ÄbÕ~+#˚ kÕe÷Á–øÏ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
2. Á|ü‹ >∑eTq $X‚¢wüD jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT eTTK´ \ø£åHê\T: (1) ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe n‘·´+‘·
dü+ã+~Û‘· #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü>≥∑ T dü+ã+<Ûëìï ø=\e&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ ;Jj·T|üsy¡ TÓ qÆ
|ü<‘Δä T· \qT Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü ø£*Z ñ+≥T+~— (2) dü+ã+~Û‘· dü«‘·+Á‘· #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ ‘Ó*dæq
$\Te\ Ä<Ûës¡+>± ø=ìï Ä<Ûë]‘· #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ ‘Ó*j·Tì $\Te\qT n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ
Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü qT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
3. düVü≤dü+ã+<Ûä, Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüq e÷Hê\ eT<Ûä´>∑\ ¬s+&ÉT e´‘ê´kÕ\T:
düVü≤dü+ã+<Ûä+ Á|ü‹>∑eTq+
i. düV≤ü dü+ã+<Û+ä s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿei. ‹]– dü>≥ ∑ T $\Te≈£î sêe&Üìï Á|ü‹>∑eTq+
#·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï dü÷∫düT+Ô ~. dü÷∫düT+Ô ~. n+fÒ s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ
n+fÒ #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ >∑eTHêìï $e]düT+Ô ~. m≈£îÿe #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑‘· dü>≥∑ T
dü+ã+<Ûëìï Á|ü‹>∑eTq+ e´ø°øÔ ]£ düT+Ô ~.
ii. n<Û´ä j·THêìøÏ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=qï ii. Á|ü‹>∑eTì $X‚w ¢ Dü ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï
#·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï düŒwü+º >± dü÷∫düT+Ô ~. á dü+ã+<Û+ä ˝À
düV≤ü dü+ã+<Û+ä ‘Ó*j·TCÒjT· <äT. dü«‘·+Á‘· #·\sêX¯ó\T ø±s¡D+ nsTT‘˚
Ä<Ûë]‘· #·\sêX¯ó\T |ò*ü ‘·+ ne⁄‘êsTT.
4. Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüDqT Á|ü<Ûëq+>± eT÷&ÉT s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. n$: (1) kÕ<Ûës¡D eT]j·TT
ãVüQfi¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD— (2) düs¡fi¯ eT]j·TT ndüs¡fi¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD— eT]j·TT (3) düeTÁ>∑
(yÓTT‘·Ô+) eT]j·TT bÕøÏåø£ Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD.
5. Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\qT n+#·Hê düMTø£sD¡ ≤\T n$ ≈£L&Ü n+{≤s¡T. Á|ü‹>∑eTq sπ K\ jÓTTø£ÿ
;Jj·T|üsy¡ TÓ qÆ e´ø°øÔ s£ D¡ ≤\T>± á düMTø£sD¡ ≤\T+{≤sTT. Ç‘·s¡ #·\sê• jÓTTø£ÿ ì]Δwºü (speci-
233
fied) $\Te\ Ä<Ûës¡+>± ˇø£ #·\sê• jÓTTø£ÿ $\Te\≈£î ñ‘·eÔ TyÓTqÆ n+#·Hê\qT bı+<ä&ÜìøÏ
ÄkÕÿs¡eTT+&É&+É e\¢ á Á|ü‹>∑eTq sπ K\qT düTwüß‘˜ · sπ K\T (lines of best fit) nì ≈£L&Ü
|æ\TkÕÔsT¡ . s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq sπ K\T ñ+&É&+É e\¢ s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ ≤\T+{≤sTT. n$:
X MT<ä Y Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD ¡ +, X ˝À e÷s¡TŒ\T Çe«ã&çq|ü&ÉT Y jÓTTø£ÿ $\Te\˝Àì $#·sD¡ +qT
e]ídüTÔ+~ eT]j·TT Y MT<ä X Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ +, Y ˝Àì e÷s¡TŒ\T Çe«ã&çq|ü&ÉT X jÓTTø£ÿ
$\Te\˝À $#·sD¡ +qT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
6. ø£ìwü˜ esêZ\ |ü<‹Δä <ë«sê dü+<Ûëì+|üã&çq düsfi¡ ¯ Á|ü‹>∑eTq sπ K jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£Då ≤\T: (1)#·\sê•
jÓTTø£ÿ dü>≥∑ T $\Te qT+∫ á sπ K ø=qkÕ>∑T‘·T+~. (2) Á|ü‹>∑eTq sπ K <ä‘êÔ+XÊìøÏ u≤>±
dü]b˛‘·T+~. m+<äTø£+fÒ @<˚˙ Ç‘·s¡ düsfi¡ ¯ sπ K qT+∫ rdüTø√ã&çq $#·\Hê\ ø£+fÒ Á|ü‹>∑eTD
sπ K qT+∫ rdüTø√ã&çq $#·\Hê\ esêZ\ dü+ø£\q+ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~. (3) Á|ü‹>∑eTD sπ K
qT+∫ rdæq <ÛHä ê‘·àø£ eT]j·TT ãTTD≤‘·àø£ $#·\Hê\ dü+ø£\q+ düTHêï≈£î düe÷qeTe⁄‘·T+~. (4)
ô|<ä› »HêuÛ≤ qT+∫ Á|ü‹#·jT· q <ä‘êÔ+X¯+ Á>∑V≤æ +#·ã&çq|ü&ÉT »HêuÛ≤ Á|ü‹>∑eTq+q≈£î Á|ü‹>∑eTq
sπ K ñ‘·eÔ T n+#·HêqT ÄbÕ~düT+Ô ~.
7. Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\\ jÓTTø£ÿ eT÷&ÉT eTTKýÓTÆq <Ûäsêà\T:
1) s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ jÓTTø£ÿ >∑TD eT<Û´ä eTy˚T düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+>± ñ+≥T+~. n+fÒ
: r = byx × bxy
2) Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\T s¬ +&ÉT ˇπø ;Jj·T >∑Ts¡TqÔ T ø£*– ñ+{≤sTT. n+fÒ n$ s¬ +&ÉT <ÛHä ê‘·àø£
;Jj·T >∑Ts¡TÔqT ˝Ò<ë ãTTD≤‘·àø£ ;Jj·T >∑Ts¡TÔqT ø£*– ñ+ÄsTT. m+<äTø£+fÒ ˇø£ Á|ü‹>∑eTq
>∑TDø£+ ãTTD≤‘·àø£ >∑Ts¡TÔqT ø£*– ñqï#√ ¬s+&ÉT >∑TDø±\ jÓTTø£ÿ \ãΔ+ ãTTD≤‘·àø£ >∑Ts¡TÔH˚
ÄbÕ~+#·T≈£î+≥T+~. n˝≤+{Ï dü+<äsê“¤+˝À <ëìøÏ es¡eZ T÷\+qT ø£qT>=q&É+ kÕ<Û´ä +ø±<äT. ø±ã{Ïº
düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT ≈£L&Ü bı+<ä˝eÒ TT. n+<äTe\¢, Ç+‘·≈î£ eTT+<äT ‘Ó*j·TCÒdqæ yÓTT<ä{Ï
<Ûsä êà\qT ìs¡søΔ¡ +£ #˚dTü +Ô ~.
3. ùdÿ\T qT+∫ ø±≈£î+&Ü eT÷\+ jÓTTø£ÿ e÷s¡TŒ|ü≥¢ Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\T dü«‘·+Á‘·+>±
ñ+{≤sTT. n+fÒ ˇø£yfi˚ ¯ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ eT÷\ $\Te\≈£î dæsú ê+ø£+ $\TeqT ø£*|æHê
˝Ò<ë rdæyd˚ Hæ ê Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ jÓTTø£ÿ $\Te\T n<˚ $<Û+ä >± dæsú +¡ >± ñ+{≤sTT. ø±ì
ˇø£yfi˚ ¯ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ eT÷\ $\Te\T dæsú ê+ø£+#˚ >∑TDÏ+#·ã&çHê ˝Ò<ë u≤–+#·ã&çHê,
Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ |ü⁄ $\Te\T n<˚ $<Û+ä >± dæsú +¡ >± ñ+&Ée⁄ nì #Ó|Œü e#·TÃ.
8. Á|ü‹>∑eTq $y¢̊wüD jÓTTø£ÿ eT÷&ÉT ñ|üjÓ÷>±\T: 1. Á|ü‹>∑eTq+ ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe
|üsd¡ Œü sê<Ûë]‘· #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ Á|üyT˚ j·T dü+ã+<Ûëìï ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. n+<äTe\¢ ‘Ó*|æq
#·\sê• $\Te\ Ä<Ûës¡+>± ‘Ó*j·Tì #·\sê• jÓTTø£ÿ $\Te\qT düT\Te⁄>± n+#·Hê y˚jT· e#·TÃ.
2. s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü ø=\e÷HêìøÏ Ç~ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. s¬ +&ÉT
Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ \u≤›ìøÏ es¡eZ T÷\+qT ø£qT>=qT≥ <ë«sê düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£|⁄ü $\Te
sêã≥ºe#·TÃ. n+fÒ r = b ⋅ b 3. Ä]úø£ JeHêìøÏ, Ä]úø£ dæ<ëΔ+‘ê\≈£î eTTKýÓTÆq$>±
xy yx
234
|ü]>∑ì+|üã&˚ Ä]úø£ #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï n+#·Hê y˚jT· &É+˝À, eT~+|ü⁄
#˚j·T&É+˝À Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD n‘·´+‘· eTTKýÓTÆq kÕ<Ûäq+>± ñ+≥T+~. &çe÷+&é πsø£\T, dü|ü¢jYT
sπ K\T, ñ‘·Œ‹Ô |ò˝ü ≤\T, e´j·T Á|üyT˚ j·÷\T, $ìjÓ÷>∑ |ò˝ü ≤\T, yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì n+#·Hê y˚jT· &É+˝À
á >∑D≤+ø£ kÕ<Ûqä + n‘·´+‘· ñ|üj÷Ó >∑øs£ y¡ TÓ qÆ ~>± ñ+≥T+~.

I. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î ˇø=ÿø£ÿ{Ï 10 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ Çe«+&ç.
1. düV≤ü dü+ã+<Û+ä , Á|ü‹>∑eTHê\qT $uÛ~Ò +#·+&ç.
2. ns¡úXÊg+˝À Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±\qT ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
3. Á|ü‹>∑eTq >∑TDø£|ü⁄ <Ûäsêà\qT $X¯Bø£]+#·TeTT.
4. Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
5. Á|ü‹>∑eTq πsK\ô|’ ˇø£ yê´K´qT Áyêj·TTeTT.
II. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î ˇø=ÿø£ÿ{Ï 30 |ü+≈£î\Ô ˝À düe÷<Ûëq+ Çe«+&ç.
1. Á|ü‹>∑eTq+ nH˚ |ü<ä+qT ìs¡«∫+∫, <ëì jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±\qT eT]j·TT |ü]$T‘·T\qT
$e]+#·TeTT.
2. Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD jÓTTø£ÿ $$<Ûä s¡ø±\qT $X‚¢wæ+#·TeTT.
3. Á|ü‹>∑eTq |ü<+ä qT $e]dü÷Ô <ëìøÏ >∑\ Á|üj÷Ó »Hê\qT eT]j·TT ˝ÀbÕ\qT ‘Ó*j·TCÒjT· TeTT.
4. ÁøÏ+~ <ä‘êÔ+XÊ+ìøÏ s¬ +&ÉT Á|ü‹ >∑eTq sπ K\qT sêã≥TºeTT.
X 4 5 6 8 11
Y 12 10 8 7 5
s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\ jÓTTø£ÿ >∑TDeT<ÛäéTy˚T düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ ne⁄‘·T+<äì ãTTEe⁄

#˚j·TTeTT.
»yêãT\T: i. Y ô|q’ X : Y = 14.717 – 0.929X
’ Y: X = 15.024 – 0.979Y
ii. X ô|q
iii. r = - 0.954
5. á ~>∑Te ìe«ã&çq <ä‘êÔ+X¯+ qT+∫ X ô|q’ Y eT]j·TT Y ô|q’ X Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ \qT
sêã≥Tº‘·÷, ø±sY¢ |æj·Ts¡‡Hé jÓTTø£ÿ düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+qT ø£qT>=qTeTT.
X 1 5 3 2 1 1 7 3
Y 6 1 0 0 1 2 1 5
235
»yêãT\T: i. Y ô|q’ X: Y = 2.8625 – 0.3X
’ Y: X = 3.435 – 0.28Y
ii. X ô|q
iii. r = - 0.29

A. ãVüQfi¯ ◊∫Ãø£ Á|üXï¯ \T:
1. düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ r =±1 , nsTTq|ü&ÉT ¬s+&ÉT Á|ü‹>∑eTq πsK\T:
m) ˇø£<ëìøÏ ˇø£{Ï \+ã+>± ñ+{≤sTT— _) ø£*dæb˛‘êsTT
dæ) ˇø£<ëìøÏ ˇø£{Ï düe÷+‘·s+¡ >± ñ+{≤sTT &ç) ô|$’ @$j·T÷ ø±e⁄
2. ˇø£yfi˚ ¯ ˇø£ Á|ü‹>∑eTq >∑TDø£+ ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñqï#√, eTs=ø£{Ï ‘·|Œü ìdü]>±:
m) ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe _) ˇø£{øÏ Ï düe÷q+ dæ) ˇø£{Ï ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe &ç) ô|$’ @$j·T÷ ø±e⁄
3. s¬ +&ÉT Á|ü‹>∑eTq sπ K\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï <ä÷s¡+>± K+&ç+#·T≈£îqï#√
m) düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTT n~Ûø+£ >± ñ+≥T+~
_) düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTT ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~.
dæ) düV≤ü dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTT e÷eT÷\T>± ñ+≥T+~ &ç) ô|$’ @$j·T÷ ø±e⁄
4. r $\Te n~Ûø+£ >± ñqï#√
(m) n+#·Hê\H˚$ eT+∫$>± ñ+{≤sTT (_) n+#·Hê\H˚$ eT+∫>± ñ+&Ée⁄
(dæ) @ e´‘ê´dü+ ñ+&É<Tä (&ç) ô|$’ @$j·T÷ ø±e⁄
5. ˇø£ Á|ü‹>∑eTq >∑TDø£+ ãTTD≤‘·àø£+>± ñqï|ü&ÉT eTs=ø£{Ï
(m) ãTTD≤‘·àø£+>± ñ+≥T+~ (_) <ÛHä ê‘·àø£+>± ñ+≥T+~
(dæ) düTHêï>± ñ+≥T+~ (&ç) ô|$’ @$j·T÷ ø±e⁄
düe÷<ÛëHê\T: 1) _ 2) dæ 3) _ 4) m 5) m
B. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. ¬s+&ÉT Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\T ˇø£{Ï ø£+fÒ ≈£L&É<Tä .
2. ˇø£y˚fi¯ ¬s+&ÉT Á|ü‹>∑eTq >∑TDø±\T ãTTD≤‘·àø£+>± ñ+fÒ düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ ≈£L&Ü
>± ñ+≥T+~.
3. n+#·Hê y˚jT· ã&˚ #·\sê•ì nì n+{≤s¡T.
4. Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü #·\sêX¯ó\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûä n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
236
5. >∑TDø±\ jÓTTø£ÿ es¡ZeT÷\+ düVü≤dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ jÓTTø£ÿ $\TeqT
ÄbÕ~düTÔ+~.
düe÷<ÛëHê\T: 1) $T+#· ˝Ò<ë m≈£îÿe>± ñ+&É — 2) ãTTD≤‘·àø£+— 3) Ä<Ûë]‘· #·\sê•
4) dü«uÛ≤e+qT — 5) Á|ü‹>∑eTq+.
C. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
1) düV≤ü dü+ã+<Ûä >∑TDø£+ (r) (m) düV≤ü dü+ã+<Û+ä
2) y = f (x ø±ì z eT]j·TT p ø±<äT) (_) Á|ü‹>∑eTqeTT
3) y = f (x, z, p yÓTTˆˆq$) (dæ) bÕøÏøå £ Á|ü‹>∑eTq düMTø£sD¡ +
4) dü+ã+<Û|ä ⁄ü kÕúsTT (&ç) ãVüQfi¯ Á|ü‹>∑eT düMTø£sD¡ +
5) dü+ã+<Û|ä ⁄ü dü«uÛ≤e+ (Ç) bxy.byx
düe÷<ÛëHê\T: 1) Ç 2) dæ 3) &ç 4) m 5) _
10.12 |ü<øä √X¯+

1. Á|ü‹>∑eTq+ : Á|ü‹>∑eTq+ ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï |ü]o*düT+Ô ~.á dü+ã+<Û+ä ˝À dü«‘·+Á‘· #·\sê•
(X¯ó\T) ø±s¡D+ (\T) nsTT‘˚ Ä<Ûë]‘· #·\sê• (X¯ó\T) |ò*ü ‘·+ ne⁄‘·T+~.
2. kÕ<Ûës¡D Á|ü‹>∑eTq+ : á $X‚w¢ Dü øπ e\+ X eT]j·TT Y \H˚ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\≈£î ˝Ò<ë <Ûsä ¡
eT]j·TT &çe÷+&é. ˝Ò<ë Á|üø£≥q\ô|’ yÓ∫Ã+#˚ e´j·T+ eT]j·TT neTàø±\ |ü]e÷D+
yÓTT<ä˝q’… ≥Te+{Ï yê{ÏøÏ e÷Á‘·yT˚ dü+ã+~Û+∫q~>± ñ+≥T+~. n˝≤+{Ï dü+<äsê“¤\˝À ˇø£
#·\sê• $\Te ÁbÕ‹|ü~ø£q eTs=ø£ #·\sê• $\TeqT n+#·Hê y˚jT· e#·TÃ.
3. ãVüQfi¯ Á|ü‹>∑eTq+ : s¬ +&ÉT ˝Ò<ë n+‘· ø£+fÒ m≈£îÿe dü+ã+~Û‘· #·\sêX¯ó\T n+fÒ X, Y,
eT]j·TT Z ˝Ò<ë neTàø±\T, <Ûsä ¡ eT]j·TT Á|ü»\ jÓTTø£ÿ Ä<ëj·÷\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï
ãVüQfi¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü $X¯Bø£]düT+Ô ~.
4. düsfi¡ ¯ Á|ü‹>∑eTq+ : Á>±|òt ø±–‘·+ô|’ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\≈£î dü+ã+~Û+∫q <ä‘êÔ+XÊìï >∑T]Ô+∫q|ü&ÉT
düs¡fi¯ πsK (straight line) @s¡Œ&çq#√, <ëìì düsfi¡ ¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü n+{≤s¡T.
5. ndüsfi¡ ¯ Á|ü‹>∑eTq+ : Á>±|òt ø±–‘·+ô|’ s¬ +&ÉT #·\sêX¯ó\≈£î dü+ã+~Û+∫q <ä‘êÔ+XÊìï >∑T]Ô+∫q|ü&ÉT
eÁø£sπ K @s¡Œ&çq#√, <ëìì ndüsfi¡ ¯ Á|ü‹>∑eTq $X‚w¢ Dü nì n+{≤s¡T.
6. düeTÁ>∑ (yÓTT‘·Ô+) Á|ü‹>∑eTq+ : eTTKýÓTÆq #·\sêX¯ó\ìï+{Ï Á|üuÛ≤e+eTs=ø£ #·\sê•ô|’ m˝≤
ñ+≥T+<√qì #˚ùd n<Ûä´j·Tq+ düeTÁ>∑ (yÓTT‘·Ô+) Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD |ü]~Û˝ÀøÏ edüTÔ+~.
237
7. bÕøÏøå £ Á|ü‹>∑eTq+: $T>∑‘ê #·\sêX¯ó\ Á|üu≤Û e+ dæsú +¡ >± ñ+≥T+<äH˚ Á|üyT˚ j·T+ #˚dæ ˇø£{Ï ˝Ò<ë
s¬ +&ÉT dü+ã+~Û‘· #·\sêX¯ó\ jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û e+ eTs=ø£ #·\sê•ô|’ m˝≤ ñ+≥T+<√qì n<Û´ä j·Tq+
#˚j·T&Üìï bÕøÏåø£ Á|ü‹>∑eTq $X‚¢wüD ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.

2. D.S.Sancheti & V.K. Kapoor (2008): Statistics : Theory , Method & Application, Sultan
Delhi.
Delhi.
238
K+&É+` V
dü÷N dü+K´\T eT]j·TT ø±\ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü
Ä]Δø£eédüú jÓTTø£ÿ rs¡TqT ìsêΔ]+#·&ÜìøÏ Ç{°e* ø±\+˝À dü÷Ndü+K´\qT $]$>±
ñ|üj÷Ó –+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. n<˚$<ä+>±, Ç{°e\ Ä]Δøy£ ‘˚ \Ô· T, yê´bÕs¡y‘˚ \Ô· T ø±\ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü qT
uÛ$Ñ wü´‘·TqÔ T n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T. Bì <äècÕº´, á K+&çø-£ v ˝À¬s+&ÉT eTTKýÓTÆq
>∑D≤+ø£ kÕ<ÛHä ê\qT $e]+#·Hq’Ó ~. dü÷Ndü+K´\T eT]j·TT ø±\ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü .
á K+&çø£ ÁøÏ+~ uÛ≤>±\qT ø£*– ñ+~:
uÛ≤>∑+- 11 : dü÷N dü+K´\T
uÛ≤>∑+- 12 : ø±\ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü
239
uÛ≤>∑+ -11 : dü÷N dü+K´\T (INDEX NUMBERS)
$wüj·TÁø£eT+
11.0 \øå±´\T
11.1 |ü]#·j·T+
11.2 dü÷N dü+K´\ Äs¡+ú eT]j·TT ìs¡«#·q+
11.3 dü÷N dü+K´\ ñ|üj÷Ó >±\T
11.4 dü÷N dü+K´\ ìsêàD+˝À ñqï düeTdü´\T
11.5 dü÷N dü+K´\ eØZøs£ D¡
11.6 dü÷N dü+K´\ ìsêàD |ü<‘Δä T· \T
11.6.1 ÄuÛ≤]‘· dü÷N dü+K´\T
11.6.2 uÛ≤]‘· dü÷N dü+K´\T
11.7 ˝≤dæŒj·TsY, bÕ´#Ódt eT]j·TT |òæwüsY dü÷∫ dü+K´\T
11.8 kÕsê+X¯eTT
11.9 MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç ` qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T
11.11 |ü<øä √X¯+
11.0 \øå±´\T
á uÛ≤>∑+qT #·~$q ‘·sT¡ yê‘· MTs¡T:
● dü÷∫ dü+K´\ ns¡ú $es¡D #Ó|Œæ yê{Ï jÓTTø£ÿ ñ|üj÷Ó >±\qT $e]+#·>\∑ s¡T.
● Á|ü‘´˚ ø£ nedüsê\ ø√dü+ dü÷∫ dü+K´\qT n_Ûeè~Δ #ÓdTü qÔ ï|ü&ÉT m<äTs¡jT˚ ´ düeTdü´\qT ‘=\–kÕÔsT¡ .
● dü÷∫ dü+K´\ eØZøs£ D¡ qT #·]ÃkÕÔsT¡ .
● $$<Ûä |ü<‘›ä T· \qT $ìjÓ÷–+∫ dü÷∫ dü+K´\qT ˝…øÿÏ kÕÔsT¡ .
● dü÷∫ dü+K´\qT nq«sTT+#·&É+˝À e#˚Ã <√cÕ\qT ìyê]+#·&ÜìøÏ yê{Ï≈£î+&˚ |ü]$T‘·T\qT
$e]kÕÔs¡T.
240
11.1 |ü]#·j·T+
dü÷∫ dü+K´\H˚$ á s√E˝À¢ ñ|üj÷Ó –+#˚ ˇø£ eTTKýÓTqÆ >∑D≤+ø£ |ü]ø£sê\T, |ü<‘Δä T· \T
eT]j·TT Ä]úø£ eédüú jÓTTø£ÿ |üìrs¡TqT ìs¡sí TT+#·&+É ˝À $]$>± ñ|üj÷Ó –+#˚$. M{Ïì yÓTT<ä{À¢ <Ûsä \¡
e÷s¡TŒ jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û yê\qT n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ ì]à+#ês¡T. nsTTq|üŒ{ÏøÏ H˚&TÉ dü÷∫ dü+K´\qT Jeqe´j·T
Á|üe÷D≤\≈£î, bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‘·TÔ\, eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\, m>∑TeT‘·T\ eT]j·TT ~>∑TeT‘·T\ ‘·~‘·s¡
dü÷∫\qT ì]à+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T. dü÷∫ dü+K´\qT Á|ü|+ü #·+˝À yÓTT≥º yÓTT<ä{kÏ Õ] 1764
dü+e‘·‡s¡+˝À Ç≥*˝Àì 1750 dü+e‘·‡s¡ <Ûsä \¡ dü÷∫ì 1500 dü+e‘·‡s¡ <Ûsä \¡ dü÷∫‘√ b˛\Ã&ÜìøÏ
ì]à+#·&+É »]–+~. dü÷∫ dü+K´\qT ªªÄ]úø£ eéVü‰sê\ jÓTTø£ÿ uÛ≤s¡$T‹>± e]í+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
Bì ns¡yú T˚ eT+fÒ dü÷∫ dü+K´\qT $ìjÓ÷–+#·&+É <ë«sê Ä]úø£ eéVü‰sê\˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT Á|ü‹
yês¡T ‘Ó\TdüTø√>∑\s¡T.
11.2 dü÷N dü+K´\ ns¡+ú eT]j·TT ìs¡«#·Hê\T

ns¡+ú : dü÷∫ dü+K´\H˚$ dü÷∫ø£\T. n$, ˇø£ #·˝≤+ø£+˝À >±ì ˝Ò<ë düeT÷Vü≤ #·˝≤+ø£+˝À>±ì ìj·T$T‘·
ø±\+˝À e#˚Ã e÷s¡TŒqT XÊ‘·+ s¡÷|ü+˝À ø=\TdüT+Ô ~. 2000 dü+e‘·‡sêìï Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+>± rdüT≈£î+fÒ
2001 dü+e‘·‡sêìøÏ m>∑TeT‘·T\ dü÷∫ 125 nsTT´+~ n+fÒ ns¡+ú 2000 n<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+‘√ b˛*ùdÔ
2001 dü+e‘·‡sêìøÏ <˚X¯ m>∑TeT‘·T\˝À 25 XÊ‘·+ ô|s¡T>∑T<ä\ @s¡Œ&ç+~.
ìs¡«#·Hê\T: Croxton eT]j·TT Cowden Á|üø±s¡+ ªªˇø£ qeT÷Vü≤ dü+ã+~Û‘· #·˝≤+ø±\˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ
rÁe‘· ‘˚&Ü\qT ø=*#˚ kÕ<äHê˝Ò dü÷∫ dü+K´\Tμμ. Spiegel Á|üø±s¡+ ªªdü÷∫ dü+K´ nH˚~ ˇø£ #·˝≤+ø£+˝À
>±ì ˝Òø£ dü+ã+~Û‘· #·˝≤+ø±\˝À ø±˝≤qïqTdü]+∫ >±ì, ÁbÕ+‘ê\qT dü]+∫ >±ì ˝Ò<ë Ç‘·s¡ \ø£Då ≤˝…q’
Ä<ëj·T+, eè‹Ô yÓTT<ä˝q’… yê{Ï‘√ e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT ø=*∫ ‘Ó\|ü&ÜìøÏ s¡÷bı+~+∫q >∑D≤+ø£ ø=\e÷q+μμ.
Morris Hamburg Á|üø±s¡+ ªªdü÷N dü+K´ nH˚~ kÕ<Ûës¡D s¡÷|ü+˝À ˇø£ kÕù|ø£å dü+K´ ˝Ò<ë
s¬ +&ÉT dü+K´\˝À ˇø£<ëìì Ä<Ûës¡+>± ñ|üj÷Ó –+∫ yê{Ï eT<Û´ä dü+ã+<Ûëìï ‘Ó*j·TCÒùd ˇø£ kÕù|ø£øå +£ μμ.
Wessel, Willet eT]j·TT Simon \T ªªdü÷N dü+K´\H˚$ ø±˝≤qqTdü]+∫, Á|ü<X˚ ÊqïqTdü]+∫
e#˚Ã kÕù|ø£å e÷s¡TŒ\qT ø=*#Ó Á|ü‘´˚ ø£ dü>≥∑ T\T. M{ÏH˚ kÕ<Ûës¡D |ü]uÛ≤wü˝À #ÓbÕŒ\+fÒ, dü÷∫ dü+K´\H˚$
ìj·T$T‘· ø±\+˝À ˇø£ düeT÷Vü≤+ jÓTTø£ÿ dü+ã+~Û‘· #·˝≤+ø±\˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT ø=*#˚ Á|ü‘´˚ ø£
dü>≥∑ T\T>± ìs¡«∫+∫Hês¡T.
11.3 dü÷N dü+K´\ ñ|üj÷Ó >±\T

dü÷∫ dü+K´\T eTq düe÷»+˝À nH˚ø£ e÷sêZ\˝À ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ kÕ<ÛHä ê\T. n$:
1. $$<Ûä dü+düú\≈£î yê] y˚‘·q+/J‘·+ $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#·Tø√e&ÜìøÏ dü÷∫ dü+K´\T
2. »HêuÛ≤ dü÷∫ø£\ ø=s¡≈î£ kÕe÷õø£ XÊgy˚‘\Ô· ≈£î, Á|ü»\„ _Δì ø=\e&ÜìøÏ e÷qdæø£ XÊgy˚‘\Ô· ≈£î,
»HêuÛ≤ $<ÛëHêìøÏ Demogropher \≈£î, Äs√>∑´ dü÷∫ø£\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ Äs√>∑´
241
n~Ûø±s¡T\≈£î, bÕsƒ¡XÊ\\ Á|üuÛ≤yêìï ø=\e&ÜìøÏ $<ë´ |ü]XÀ<Ûä≈£î\≈£î, ‘·~‘·s¡ nedüsê\≈£î
dü÷∫ dü+K´\T düV‰ü j·T|ü&‘É êsTT.
3. eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‘·T\Ô bıø£&\É T eT]j·TT <Ûsä \¡ qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ dü÷∫ dü+K´\qT
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
4. yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ñqï kÕ<Ûës¡D |ü]dæ‘ú T· \qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ
dü÷∫ dü+K´\T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
5. uÛ$Ñ wü´‘·TÔ n]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ dü÷∫ dü+K´\qT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
6. kÕ<Ûës¡D y˚‘·Hê\qT ì»y˚‘·Hê\T>± e÷s¡Ã&ÜìøÏ ˝Ò<ë Á<äe´ Ä<ëj·÷ìï ì» Ä<ëj·T+>±
e÷s¡Ã&ÜìøÏ dü÷∫ dü+K´\qT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
1. dü÷N dü+K´\qT ìs¡«∫+#·+&ç.
.........................................................................................................................................
2. dü÷N dü+K´\ ñ|üj÷Ó >±\qT ù|s=ÿq+&ç.

.........................................................................................................................................
11.4 dü÷N dü+K´\qT ì]à+#·&+É ˝À ñqï düeTdü´\T

1. dü÷∫ jÓTTø£ÿ Á|üj÷Ó »q+: m|ü&Ó‘’ ˚ dü÷∫ dü+K´\qT ì]àdüTHÔ êïyÓ÷ yÓTT<ä≥, Á|ü‘´˚ ø£+>± @ Á|üj÷Ó »q+
ø√dü+ dü÷∫ dü+K´\qT ì]àdüTHÔ êïyÓ÷ düŒwü+º >± ù|s=ÿHê*. ˝Ò≈î£ +fÒ <˚ìì ø=\yê* eT]j·TT
m+<äT≈£î nH˚ $wüj÷· \T ‘Ó*j·Te⁄. nìï nedüsê\ ø√dü+ dü÷∫ dü+K´˝Ò$T ˝Òe⁄. n+<äTe\¢ @
Á|üj÷Ó »q+ ø√dü+ dü÷∫ dü+K´\T ì]àdüTHÔ êïyÓ÷ ù|s=ÿq&É+ m+‘ÓH’ ê nedüs+¡ .
2. Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ jÓTTø£ÿ m+|æø:£ dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&ÜìøÏ dü÷#·qø±\+qT rdüTø=e\dæ
ñ+≥T+~. Ä dü÷#·q ø±˝≤ìï Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ / HÓ\ / yês¡+ / s√E>± |æ\TkÕÔsT¡ . Ä<Ûës¡
ø±\+ jÓTTø£ÿ dü÷∫ì m|ü&ÓH’ ê 100>± rdüT≈£î+{≤s¡T. Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ m+|æø£ #˚ùd≥|ü&ÉT
eT÷&ÉT eTTKýÓTqÆ $wüj÷· \qT |ü]>∑D˝ÀìøÏ rdüTø√yê*.
i) Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ kÕ<Ûës¡D dü+e‘·‡s¡+ nsTT ñ+&Ü*: Bì ns¡y
ú T˚ eT+fÒ nkÕ<Ûës¡D |ü]dæ‘ú T· ˝…q’
j·TT<ë›\T, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, ø£sT¡ e⁄ø±≥ø±\T, Ä]úø£ ñ#·Ãd¤ ‹úæ (Boom), e÷+<ÛäéTT yÓTT<ä˝…’q$ m+|æø£
#˚dqæ dü+e‘·‡s¡+˝À ñ+&É≈L£ &É<Tä .
ii)
Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ n‹ |ü⁄sê‘·qyÓTqÆ ~ nsTT´ ñ+&É≈L£ &É<Tä : n‹ |üPsê‘·q dü+e‘·‡s¡+ ø£+fÒ
Ç{°e* dü+e‘·‡s¡+‘√ b˛\Ã&É+ düeTT∫‘·eTe⁄‘·T+~. m+<äTø£+fÒ |ü]dæú‘·T\˝À ô|<ä› e÷s¡TŒ
242
ñ+&É<äT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ñ<√´>∑düTÔ\≈£î ø£s¡Te⁄ uÛÑ‘·´+ (DA) ô|+#˚≥|ü&ÉT 1990e dü+e‘·‡s¡+
˝Ò<ë 1995e dü+e‘·‡s¡+ rdüTø√e&É+˝À ô|<ä› Á|üj÷Ó »q+ ñ+&É<Tä . ø±ì ø£sT¡ e⁄ uÛ‘Ñ ´· +≈£î >∑‘·
dü+e‘·‡s¡+ ˝Ò<ë düe]+∫q ø£sT¡ e⁄ uÛ‘Ñ ´· + dü+e‘·‡s¡+ rdüTø√e&É+˝À Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+~.
iii)dæsú ¡ Ä<Ûës¡+ ˝Ò<ë >=\TdüT Ä<Ûës¡+: dæsú ¡ Ä<Ûës¡+ n+fÒ edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ T ˝Ò<ë |ü]e÷D≤\qT
dü]b˛\TÃ≈£îH˚≥|ü&ÉT Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ e÷s¡≈î£ +&É ñ+≥T+~. >=\TdüT Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ n+fÒ
Á|ü‹ dü+e‘·‡sêìøÏ n+‘·≈î£ eTT+<äT dü+e‘·‡s¡+ Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+>± ñ+≥T+~. Ä $<Û+ä >±
dü÷∫ dü+K´\qT ì]àkÕÔsT¡ .
3. edüTeÔ ⁄\ dü+K´ m+|æø:£ dü÷∫ dü+K´\qT @ Á|üj÷Ó »q+ ø=s¡≈î£ ì]àdüTHÔ êïs√ nH˚~ mìï edüTeÔ ⁄\qT
dü÷∫ dü+K´\≈£î rdüTø=qe˝…H√ ìs¡sí TTdüT+Ô ~. @ Á|ü»\ ø√dü+ dü÷∫ dü+K´\qT ì]àdüTHÔ êïyÓ÷
yê] n_Ûs¡T#·T\T, n\yê≥T¢ eT]j·TT Ä#êsê\T ÁbÕ‹ì<ä´+ eVæ≤+#˚≥≥T¢>± m+|æø£ #˚dæq
edüTeÔ ⁄\T+&Ü*. dü÷∫ dü+K´\˝À mìï edüTeÔ ⁄\qT ≈£Ls¡Ãe˝…H√ eT]j·TT yê{Ï HêD´‘·ô|’ eTT+<˚
ìs¡ísTT+ rdüTø=e˝…qT. ˇø£y˚fi¯ y˚s¡T y˚s¡T düeTj·÷\˝À y˚s¡T y˚s¡T HêD´‘· >∑*Zq edüTÔe⁄\qT dü÷∫
dü+K´\˝À #˚]Ãq≥¢sTT‘˚, <äTwüŒ*¤ ‘ê\T e#˚Ã neø±X¯+ ñ+≥T+~.
4. <Ûäs¡\ ø=fÒwüHé‡: edüTeÔ ⁄\ m+|æø£ ‘·<qä +‘·s+¡ ‘·<Tä |ü] ìs¡j
í T· + rdüTø=e\dæ+~ <Ûsä \¡ ø=fÒwHü ‡é ô|’
e÷Á‘·yT˚ . edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ T ˇπø e÷¬sÿ{Ÿ˝À ˇø£ kÕúq+ qT+&ç eTs=ø£ kÕúHêìøÏ, ˇø£ n+>∑&ç qT+&ç
eTs√ n+>∑&øç Ï e÷s¡T‘·÷ ñ+{≤sTT. e÷¬sÿ≥¢≈î£ ÁbÕ‹ì<∏´ä + eVæ≤+#˚ u≤>± ‘Ó*dæq e÷¬sÿ≥T
qT+&ç e÷Á‘·yT˚ <Ûsä \¡ ø=fÒwHü é bı+<ë*. qeTà<ä–q <Ûsä \¡ ø=fÒwHü é düs|¡ süò ê #˚ùd dü+düqú T ˝Ò<ë
Á|ü‹ì~Ûì ìj·T$T+#·&ÜìøÏ ìs¡j í T· + rdüTø=yê*. eT]+‘· qeTàø£+ ø√dü+ eT]j·TT yê{Ïì dü]
#·÷düTø√e&ÜìøÏ eTs√ dü+düqú T m+|æø£ #˚dæ <ëì <ë«sê <Ûsä \¡ ø=fÒwHü é ‘Ó|Œæ +#·Tø=ì dü] #·÷düTø√yê*.
<Ûsä \¡ ø=fÒwHü \é T @ø£ s¡÷|ü+˝À ñ+&˚≥≥T¢ #·÷düTø√yê*. <Ûsä \¡ ø=fÒwHü \é T s¬ +&ÉT |ü<‘Δä T· \˝À
#·÷|ækÕÔs¡T. (1) Á<äe´ <Ûäs¡\T (2) |ü]e÷D≤‘·àø£ <Ûäs¡\T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ øÏ«+{≤˝Ÿ (100
øÏ˝À\T) _j·T´+ <Ûsä ¡ 500 s¡÷bÕj·T\T ˝Ò<ë s¡÷bÕsTTøÏ 1/5 øÏ˝À\ _j·T´+. Bì ns¡+ú @eT+fÒ
yÓTT<ä{Ï <ëìøÏ Á<äe´ s¡÷|ü+˝À e´ø£|Ô ]ü ∫ s¬ +&Ée <ëìì |ü]e÷D+ s¡÷|ü+˝À e´ø£|Ô ]ü #êeTT.
∫\¢s¡ <Ûsä \¡ Hê ˝Ò<ë {À≈£î <Ûsä \¡ qT rdüTø=e\dæ+<ë nH˚ <ëìô|’ eTs√ ìs¡j
í T· + rdüTø=e\dæ
ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ <Ûsä \¡ dü÷∫˝À {À≈£î <Ûsä \¡ dü÷∫ ÁbÕ‹ì<∏´ä yÓTqÆ ~ ø±<äT.
ø=ìï edüTÔe⁄\ <Ûäs¡\qT Á|üuÛÑT‘·«+ ìj·T+Á‹düTÔqï|ü&ÉT, n|ü&ÉT Ä ìj·T+Á‹‘· <Ûäs¡\qT e÷Á‘·y˚T
˝…øÿ£ ˝ÀøÏ rdüTø√yê*. u≤¢ø˘ e÷¬sÿ{Ÿ <Ûsä \¡ qT ø±<äT.
5. dü>≥∑ T m+|æø:£ dü÷∫ dü+K´\H˚$ Á|ü‘´˚ ø£ dü>≥∑ T\T. ø£qTø£ dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&ÜìøÏ @
Á|ü‘˚´ø£ dü>∑≥TqT (n+ø£eT<ÛäéTeTT, eT<ä´>∑‘·+, ãVüQfi¯ø£+, C≤ýÓTÁ{Ïø˘ dü>∑≥T ˝Ò<ë Vü‰s=àìø˘
dü>≥∑ T) ñ|üj÷Ó –+#ê˝À ìs¡sí TT+#ê*. kÕ<Ûës¡D+>± #ê˝≤ eT+~ n+ø£ eT<Û´ä eTeTT ˝Ò<ë C≤ýÓTÁ{Ïø˘
dü>∑≥T\qT ñ|üjÓ÷–+#·&ÜìøÏ Çwüº|ü&É‘ês¡T. dæ<ëΔ+‘· |üs¡+>± C≤ýÓTÁ{Ïø˘ dü>∑≥T n+ø£eT<ÛäéTeTT
ø£qï ñqï‘·yTÓ qÆ ~, ø±ì e÷qTé˝Ÿ>± ˝…øÿÏ +#ê\+f… ô|<ä› ø£dsü ‘¡ T· Ô #˚jT· e\dæ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢
n+ø£eT<äéTeTTqT ˝…øÿÏ +#·&+É ø=+‘· düT\Te⁄>± ñqï+<äTe\¢ m≈£îÿe eT+~ BìH˚ ñ|üj÷Ó –dü÷HÔ êïs¡T.
Ç{°e*ø±\+˝À ø£+|üP´≥sY‡ u≤>± ñ|üj÷Ó >∑+˝ÀøÏ sêe&É+ »]–+~. n+<äTe\¢ @ dü>≥∑ TqT
$ìjÓ÷–+∫Hê ô|<ä› ‘˚&Ü @$T ñ+&É<Tä . 243
6. dü]jÓTÆ qqTe+{Ï uÛ≤s¡+ (Weights)\ m+|æø:£ uÛ≤s¡T nH˚ |ü<+ä dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&+É ˝À $$<Ûä
n+XÊ\≈£î ñqï ÁbÕeTTU≤´ìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. nìï n+XÊ\T düe÷q ÁbÕ<Ûëq´+ ø£*–
ñ+&Ée⁄ ø±ã{Ïº n|ü&ÉT yê{Ï ÁbÕeTTU≤´\qT |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüT≈£îH˚≥≥Te+{Ï nqT≈£L\yÓTqÆ |ü<‘Δä T· \qT
s¡÷bı+~+#ê*. Bìì dü÷∫˝Àì n+XÊ\≈£î u≤sê\qT øπ {≤sTT+#·&+É <ë«sê #˚kÕÔsT¡ . u≤sê\qT
øπ {≤sTT+#·&ÜìøÏ s¬ +&ÉT |ü<‘Δä T· \THêïsTT. (1) ne´ø£Ô |üs∫¡ q (Implicit) (2) e´ø£|Ô sü ∫¡ q (Explicit).
ne´ø£|Ô sü ∫¡ q uÛ≤sê\˝À ˇø£ edüTeÔ ⁄ ˝Ò<ë yê{Ï s¡ø±\qT dü÷∫ dü+K´\˝À nH˚ø£ n+XÊ\qT
#˚sÃ¡ ã&çHêsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£yfi˚ ¯ dü÷∫˝À s¬ +&ç+‘·\ >√<ÛTä eT\qT ˇøÏ+‘· _j·÷´ìøÏ Çyê«*‡
ñ+fÒ n|ü&ÉT s¬ +&ÉT s¡ø±\ >√<ÛTä eT\qT, ˇø£ s¡ø+£ _j·T´+qT á dæ]dt˝À #˚sÃ¡ e˝…qT. eTs=|üøÿ£
e´ø£|Ô sü ∫¡ q øπ düT˝Àì dü÷∫˝À $$<Ûä s¡ø±\ n+XÊ\≈£î Ç∫Ãq ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ãVæ≤s¡‘Z +· >± e´ø£|Ô sü #¡ &· +É
»]–+~. e´ø£|Ô sü ∫¡ q uÛ≤sê\T s¬ +&ÉT s¡ø±\T. n$, ˇø£{Ï |ü]e÷D u≤sê\T, s¬ +&Ée~ $\Te
u≤s¡+. ˇø£ |ü]e÷D uÛ≤s¡TqT 9‘√ dü÷∫kÕÔsT¡ . n+fÒ n+‘· |ü]e÷D+˝À edüT‘Ô Œ· ‹Ô |ü+|æDÏ
#˚jT· &É+ ˝Ò<ë $ìjÓ÷>∑+ #˚jT· &É+ ø=+‘· ø±\+˝À »]–+<äì ns¡+ú . eTs√ Á|üøÿ£ $\Te u≤s¡T ñ
‘·Œ‹Ô |ü]e÷D+, |ü+|æD,Ï ˝Ò<ë $ìjÓ÷>∑+ $\TeqT Á<äe´ s¡÷|ü+˝À <Ûsä ‘¡ √ ø£*dæ e´ø£|Ô sü #¡ &· +É
»s¡T>∑T‘·T+~. <ëìì P x 9 >± dü÷∫kÕÔsT¡ . Çø£ÿ&É P <Ûsä q¡ T dü÷∫düT+Ô ~, 9 |ü]e÷D≤ìï dü÷∫düT+Ô ~.
Ç|ü&ÉT Á|üXï¯ m+≥+fÒ |ü]e÷D|ü⁄ uÛ≤sêìï m+|æø£ #˚j÷· ˝≤ ˝Ò<ë $\Te uÛ≤sêìï #˚j÷· ˝≤ nì.
dü÷∫ dü+K´\qT ì]àdüTqÔ ï|ü&ÉT ˇø£yfi˚ ¯ dü$Twæº |ü<‹Δä ì $ìjÓ÷–ùdÔ n|ü&ÉT |ü]e÷D u≤sêìï
ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . m+<äTø£+fÒ <Ûsä ¡ eT]j·TT |ü]e÷D+ m\¢|ü &ÉT Á<äe´ s¡÷|ü+˝À ˇπø j·T÷ì{ŸqT
ÇkÕÔsTT. eTs√Á|üøÿ£ kÕù|ø£å dü>≥∑ T <Ûsä \¡ ˝À |ü]e÷D+ dü+K´\qT ñ|üj÷Ó –+#·˝eÒ TT. ø±ã{Ïº
$\Te dü+K´\qT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
7. düeTT∫‘·yTÓ qÆ dü÷Á‘·+ m+|æø:£ dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&+É ø=s¡≈î£ nH˚ø£ dü÷Á‘ê\qT dü÷∫+#·&+É
»]–+~. n‘·´+‘· düeTT∫‘·yTÓ qÆ dü÷Á‘êìï m+|æø£ #˚jT· &É+˝ÀH˚ ‘·s#¡ T· düeTdü´ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. dü÷Á‘·+
m+|æø£ nH˚~ @ Á|üj÷Ó »q+ ø√dü+ dü÷∫ì ì]à+düTHÔ êï+ nH˚<˚ ø±≈£î+&Ü, düe÷#ês¡ \uÛ´Ñ ‘· MT<ä
≈£L&É Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. Ä#ês¡´ Ç]«+>¥ |òwæ sü Y dü÷∫+∫+<˚eT+fÒ @ dü÷∫ nsTT‘˚ ø±\ ‹s√>∑
|üØø£qå T (Time Reversal) eT]j·TT ø±s¡ø±\ ‹s√>∑ (Factoy reversal) |üØø£qå T dü+‘·è|æÔ |üs¡TkÕÔj÷Ó
n<˚ düeTT∫‘·yTÓ qÆ dü÷∫.
11.5 dü÷∫ dü+K´\ eØZøs£ D¡

dü÷∫ dü+K´\T ø=*#˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ã{Ïº yê{Ï s¡ø±\qT ÁøÏ+<ä ù|s=ÿq&É+ »]–+~.
1. <Ûsä \¡ dü÷∫ : Ç~ ìj·T$T‘· ø±\+˝À <Ûsä ˝¡ À e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT ø=\TdüT+Ô ~. Ç~ ÁbÕ<∏$ä Tø£+>±
Á|üdTü ‘Ô · dü+e‘·‡s¡+˝À ø=ìï edüTeÔ ⁄ <Ûsä \¡ ≈£î eT]j·TT Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+˝Àì <Ûsä \¡ ≈£î eT<Û´ä ìwüŒ‹Ôì
‘Ó*j·T#˚düTÔ+~.
2. |ü]e÷D dü÷∫ : ù|s¡T˝À dü÷∫+∫q <ëì, ã{Ïº edüTeÔ ⁄\ ñ‘·Œ‹Ô ˝Ò<ë $ìjÓ÷>∑+‘√ edüTeÔ ⁄\
|ü]e÷D+˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT ø=\e&ÉyT˚ |ü]e÷D dü÷∫.
244
3. $\Te dü÷∫ : edüTÔe⁄\ $ìjÓ÷>∑+ ˝Ò<ë ñ‘·Œ‹Ô, m>∑TeT‘·T\T, ~>∑TeT‘·T\ jÓTTø£ÿ Á<äe´ $\Te˝À
e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT b˛\Ã&ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫q~.
3. dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&ÜìøÏ Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡sêìï @$<Û+ä >± m+|æø#£ k˚ ÕÔsT¡ .
.........................................................................................................................................
4. dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&ÜìøÏ <Ûsä \¡ ø=fÒwHü ‡é qT m˝≤ ùdø£]kÕÔe⁄?

.........................................................................................................................................
5. $$<Ûä s¡ø±\ dü÷∫ dü+K´\qT ‘Ó\Œ+&ç.

.........................................................................................................................................
11.6 dü÷∫ dü+K´\ ìsêàD |ü<‘Δä T· \T

dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&ÜìøÏ nH˚ø£ dü÷Á‘ê\qT ø£ìô|≥º&+É »]–+~. dü÷\ú +>± e÷{≤¢&Ü\+fÒ
yê{Ïì s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T>± #Ó|Œü e#·TÃqT. n$: (m) nuÛ≤]‘· dü÷∫ (_) uÛ≤]‘· dü÷∫
nuÛ≤]‘· dü÷∫˝À uÛ≤sê\qT ãVæ≤s¡‘Z +· >± øπ {≤sTT+#ês¡T. ø±ì uÛ≤]‘· dü÷∫˝À uÛ≤sê\qT $$<Ûä
n+XÊ\≈£î øπ {≤sTTkÕÔsT¡ . M{Ïì eTs¡\ s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +#·&+É »]–+~.
(1) kÕ<Ûës¡D dü>∑≥T eT]j·TT (2) kÕù|ø£å kÕ<Ûës¡D dü>∑≥T
ÁøÏ+~ |ü≥+ $$<Ûä |ü<‘›ä T· \qT $e]düT+Ô ~.
dü÷N dü+K´\T
ÄuÛ≤s¡‘· dü÷N uÛ≤]‘· dü÷N

dü+K´\T dü+K´\T
kÕ<Ûës¡D dü>∑≥T\ uÛ≤]‘· dü$Twæº uÛ≤]‘· dü>≥∑ T˝À

kÕ<Ûës¡D dü$Twæº jÓTTø£ÿ kÕù|ø£å dü÷N jÓTTø£ÿ kÕù|ø£å dü÷N
dü÷N dü+K´\T dü+K´\T dü÷N dü+K´\T dü+K´\T
11.6.1 ÄuÛ≤]‘· dü÷N dü+K´\T

1. kÕ<Ûës¡D dü$Twæº |ü<äΔ‹ : dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&ÜìøÏ Ç~ düT\uÛyÑ TÓ qÆ |ü<‹›ä . á |ü<‹›ä ì <Ûsä ¡
dü÷∫ì ì]à+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . @ edüTÔe⁄\ <Ûäs¡\≈£î dü÷∫ì ì]àdüTÔHêïyÓ÷, Ä s¡ø±\
245
edüTÔe⁄\ dü+e‘·‡s¡ <Ûäs¡\ yÓTT‘·Ô+#˚ uÛ≤–+#˚ <ëìì 100 #˚ >∑TDÏ+#·e˝…qT. dü÷Á‘· s¡÷|ü+˝À
∑ P1
P01 = × 100
∑ P0
Çø£ÿ&É ΣP1= $$<Ûä s¡ø±\ edüTÔe⁄\ Á|üdüTÔ‘· dü+e‘·‡s¡ <Ûäs¡\ yÓTT‘·Ô+

ΣP = $$<Ûä s¡ø±\ edüTÔe⁄\ Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ <Ûäs¡\ yÓTT‘·Ô+
0
nìï |ü<‘Δä T· \˝À ø¬ ˝≤¢ á |ü<‹›ä düT\uÛyÑ TÓ qÆ |ü<‹Δä . Bìì ˝…øÿÏ +&É+˝À nedüsy¡ TÓ qÆ k˛bÕHê\T :
(1) ΣP bı+<ä&ÜìøÏ $$<Ûä s¡ø±\ edüTeÔ ⁄\ Á|üdTü ‘Ô · dü+e‘·‡s¡ <Ûsä \¡ qT ø£\bÕ*.
1
(2) ΣP bı+<ä&ÜìøÏ $$<Ûä s¡ø±\ edüTeÔ ⁄\ Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ <Ûsä \¡ qT ø£\bÕ*.

0
(3) ΣP qT ΣP ‘√ uÛ≤–+∫ e∫Ãq uÛ≤>∑ |ò˝ü ≤ìï 100‘√ >∑TDÏ+#ê*.

1 0
ñ<ëVü≤s¡D : 2015 Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+˝À 2018 dü+e‘·‡sêìøÏ <Ûsä \¡ dü÷N.

edüTÔe⁄ 2015 dü+e‘·‡s¡+˝À <Ûäs¡ 2018 dü+e‘·‡s¡+˝À <Ûsä ¡
A 60 80
B 50 60
C 70 100
D 120 160
E 100 150
|ü]cÕÿs¡+:
2018 dü+e‘·‡sêìøÏ kÕ<Ûës¡D dü$Twæº dü÷∫ dü+K´ (2015 Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+)
edüTÔe⁄\T 2015 dü+e‘·‡s¡+˝À <Ûsä \¡ T 2018 dü+e‘·‡s¡+˝À <Ûsä \¡ T
(s¡÷bÕj·T\˝À) P 0
(s¡÷bÕj·T\˝À) P 1
A 60 80
B 50 60
C 70 100
D 120 160
E 100 150
yÓTT‘·Ô+ ΣP0=400 ΣP1=550
Çø£ÿ&É, ΣP0=400, ΣP1=550
∑ P1
n+<äTe\¢ P01 = × 100
∑ P0
550
P01 = × 100 = 137.5
400
2018 dü+e‘·‡sêìøÏ kÕ<Ûës¡D dü$Twæº dü÷∫ dü+K´ P = 137.5. 01
<Ûsä \¡ dü÷∫˝À edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ ìø£s¡ ô|s¡T>∑T<ä\qT 37.5%≈£î #˚sÃ¡ ã&ç+~.

246
á dü÷∫ jÓTTø£ÿ |ü]$T‘·T\T: kÕ<Ûës¡D dü$Twæº dü÷∫˝À ¬s+&ÉT Á|ü<ÛëqyÓTÆq |ü]$T‘·T\THêïsTT.
n$. (i) dü÷∫ $\Te˝À <Ûsä \¡ ˝Ò<ë |ü]e÷D ø=fÒwHü \é ≈£î ñ|üj÷Ó –+∫q j·T÷ì≥T¢ ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. (ii) edüTeÔ ⁄\ jÓTTø£ÿ kÕù|ø£å ÁbÕ<Ûëq´‘·qT m˝≤+{Ï |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√ã&É˝<Ò Tä .
II. kÕù|ø£å <Ûäs¡\ jÓTTø£ÿ kÕ<Ûës¡D dü>∑≥T |ü<äΔ‹: kÕ<Ûës¡D dü>≥∑ T <Ûsä \¡ kÕù|ø£å dü÷∫ì ì]à+#·&ÜìøÏ,
yÓTT<ä≥ dü÷∫˝À #˚sÃ¡ ã&çq $$<Ûä n+XÊ\ ø=s¡≈î£ kÕù|ø£å <Ûsä \¡ qT bı+<ë*, n|ü&ÉT øπ +Á<ä
$\Te˝…’q n+ø£eT<ÛäéTeTT, eT<Ûä´>∑‘·+, ãVüQfi¯ø£+, C≤yÓTÁ{Ïø˘ dü>∑≥T ˝Ò<ë Äs=ÿìø˘ dü>∑≥T\˝À
@<Óq’ ˇø£ <ëìì ñ|üj÷Ó –+∫ kÕù|ø£å jÓTTø£ÿ dü>≥∑ T ø£qT>=qe˝…qT. kÕ<Ûës¡D+>± n+ø£eT<äéTeTTqT
kÕù|øå±\qT dü>≥∑ T #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . dü÷∫ì ˝…øÿÏ +#·&ÜìøÏ yê&˚ dü÷Á‘·+:
⎡ P1 ⎤
⎢ ∑ × 100 ⎥
P
P01 = ⎣ 0 ⎦
N
Çø£ÿ&É N nH˚~ n+XÊ\ dü+K´qT (edüTeÔ ⁄\qT) dü÷∫düT+Ô ~. yê{Ï kÕù|ø£å <Ûsä \¡ qT dü>≥∑ T #˚XÊs¡T.
2014 qT Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+>± rdüTø=ì 2019e dü+e‘·‡sêìøÏ <Ûsä \¡ dü÷∫ì ì]à<ë›+.
edüTÔe⁄\T A B C D E F
<Ûäs¡ (s¡÷bÕj·T\˝À) 2014 60 50 60 50 25 20
<Ûäs¡ (s¡÷bÕj·T\˝À) 2019 80 60 75 72 40 30
edüTÔee⁄ 2014˝À <Ûäs¡\T 2019˝À <Ûäs¡\T kÕù|ø£å <Ûäs¡\T

⎛ P1 ⎞
(s¡÷bÕj·T\˝À) P0 (s¡÷bÕj·T\˝À) P1 ⎜ × 100 ⎟
⎝ P0 ⎠
80
A 60 80 ( ×100) = 133.33
60
60
B 50 60 ( ×100) = 120.00
50
100
C 70 100 ( ×100) = 142.85
70
160
D 120 160 ( ×100) = 133.33
120
150
E 100 150 ( ×100) = 150.00
100
60
F 40 60 ( ×100) = 150.00
40
P1
yÓTT‘·Ô+ ΣP0 = 400 ΣP1= 550 ( P ×100) = 829.51
0
247
⎡ P1 ⎤
⎢ ∑ × 100 ⎥
P ⎦ = 829.51 = 138.25
P01 = ⎣ 0
N 6
2014 Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+>± 2019 dü+e‘·‡s¡ <Ûsä \¡ dü÷∫ 138.25. Ç~ <˚ìì dü÷∫düT+Ô <ä+fÒ
dü÷∫˝À ìø£s¡ ô|s¡T>∑T<ä\ 38.25 XÊ‘·+ ñqï~.
kÕù|ø£å <Ûäs¡\ jÓTTø£ÿ kÕ<Ûës¡D dü>∑≥T |ü<ä›‹ jÓTTø£ÿ Á|üjÓ÷»Hê\T :
1. nìï n+XÊ\≈£î düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«ã&ç+~ eT]j·TT dü÷∫ô|’ @ n+X¯+ rÁe Á|üu≤Û yêìï
#·÷|ü˝Ò<äT.
2. <Ûäs¡\qT @ $<Ûä+>± ø√{Ÿ #˚dæq|üŒ{Ïø° dü÷∫ dü+K´\qT ˝…øÏÿ+#˚ kÕù|ø£å |ü<ä›‹ ˇπø s¡ø£+>±
ñ+≥T+~. kÕù|ø£å <Ûsä \¡ jÓTTø£ÿ kÕ<Ûës¡D dü>≥∑ T j·T÷ì{Ÿ |üØø£\å qT ‘·≥Tºø√>∑\<äT.
qcÕº\T
1. dü]jÓTÆ q≥Te+{Ï dü>≥∑ TqT m+|æø£ #˚jT· &É+˝À ø£cÕº\T m<äTs√ÿyê*‡ ñ+≥T+~.
2. nìï n+XÊ\≈£î düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«&ÉyTÓ HÆ ~˚ . uÛ≤]‘ê\ì#˚Ã |ü<‹Δä ì ø£qTeTs¡T>∑T#˚d+æ ~.
Ç~ n‘·´+‘· nuÛ´Ñ +‘·sø¡ s£ y¡ TÓ qÆ ~. m+<äTø£+fÒ ø=ìï kÕù|øå±\T Ç‘·sy¡ ê{ÏøH£ êï ÁbÕ<ÛëqýÓTqÆ $.
11.6.2 uÛ≤s¡‘· dü÷N dü+K´\T
nuÛ≤]‘· dü÷∫ dü+K´\ $wüjT· +˝À nÁ|üø{£ ‘Ï · uÛ≤sê\qT (nuÛ≤]‘· dü÷∫) e÷s¡Ã&É+ e\q
nH˚ø£ s¡ø±\ |ò*ü ‘ê\qT bı+<ä&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+~. ø±˙ Ç~ nH˚ø£ øπ düT\ $wüjT· +˝À yêdüyÔ êìøÏ
<ä÷s¡+>± ñqï~. ñ|üjT· Tø£yÔ TÓ qÆ dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&ÜìøÏ ø±yê*‡+<˚eT+fÒ, yÓTT‘·+Ô <äè–«wüj÷· ìï
<äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì edüTeÔ ⁄\ ø£qï ÁbÕ<Ûëq´‘·qqTdü]+∫ Á|ü‹ edüTeÔ ⁄øÏ #˚‘q· +‘√ uÛ≤]‘·ì øπ {≤sTT+#ê*.
n~ dü÷N yÓTT‘êÔìï $e]+#ê*‡ ñ+≥T+~. uÛ≤]‘· dü÷∫ dü+K´\T s¬ +&ÉT s¡ø±\T. n$:
1. uÛ≤]‘· dü$Twæº dü÷∫ dü+K´\T
2. uÛ≤]‘· kÕù|ø£å dü>≥∑ T dü÷∫ dü+K´\T
1. uÛ≤]‘· dü$Twæº dü÷∫ dü+K´\T : á dü÷∫ dü+K´\T, dü÷∫˝À #˚sÃ¡ ã&çq nH˚ø£ n+XÊ\≈£î uÛ≤]‘ê\qT
øπ {≤sTT+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. uÛ≤]‘ê\qT øπ {≤sTT+#·&+É ˝À nH˚ø£ |ü<‘›ä T· \THêïsTT. <ëìqqTdü]+∫
dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&ÜìøÏ ô|<ä› dü+K´˝À dü÷Á‘ê\qT ø£ìô|{≤ºsT¡ . n+<äT˝À ø=ìï eTTKýÓTqÆ $
ÁøÏ+<ä ù|s=ÿq&É+ »]–+~.
1. ˝≤dæŒj·TsY |ü<‹›ä
2. bÕ´#Ódt |ü<‹›ä
3. |òæwüsY Ä<äs¡Ù |ü<ä›‹
1. ˝≤dæŒj·TsY |ü<ä›‹ : ˝≤dæŒj·TsY <Ûsä \¡ dü÷∫ nH˚~ uÛ≤]‘· dü$Twæº <Ûsä \¡ dü÷∫. Çø£ÿ&É uÛ≤]‘ê\qT
Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ |ü]e÷D≤\‘√ ìs¡sí TT+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. dü÷∫ì ì]à+#·&ÜìøÏ dü÷Á‘·+:
248
∑ P1q0
P01 = ∑ P q × 100
0 0
k˛bÕHê\T :
1. ΣP q qT bı+<ä&ÜìøÏ Á|üdüTÔ‘· dü+e‘·‡s¡ $$<Ûä edüTÔe⁄\ <Ûäs¡\qT, Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ uÛ≤sê\‘√
1 0
>∑TDÏ+#ê*.
2. ΣP0 q0 qT bı+<ä&ÜìøÏ Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ $$<Ûä edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ qT Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ uÛ≤sê\‘√
>∑TDÏ+#ê*.
3. ΣP1q0 ì ΣP0q0 ‘√ uÛ≤–+#ê*. e∫Ãq uÛ≤>∑|\üò +qT 100 ‘√ >∑TDÏ+#ê*. n~ <Ûsä \¡ dü÷∫ì
ÇdüTÔ+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î
edüTÔe⁄\T 2015˝À 2015˝À 2018˝À P0 q0 P1 q 0
|ü]e÷D+ q 0
<Ûäs¡ P 0
<Ûäs¡ P 1
>√<ÛäTeT\T 200 1.0 1.2 200 240

_j·T´+ 50 3.0 3.5 150 175
|ü|ü\T 50 4.0 5.0 200 250
HÓsTT´ 20 20.0 30.0 400 600
|ü+#·<ës¡ 40 2.5 5.0 100 200
q÷HÓ 50 10.0 15.0 500 750
Ç+<Ûäq+ 60 2.0 2.5 120 150
ã≥º\T 40 15.0 18.0 600 720
ΣP0q0=2270 Σp1q0=3085
∑ P1q0 3085
P01 = ×100 = ×100 = 135.9
∑ P0q0 2270
2. bÕ´#Ódt |ü<‹Δä : bÕ´#Ódt <Ûsä \¡ dü+K´ nH˚~ uÛ≤]‘· dü$Twæº <Ûsä \¡ dü÷N. Ç+<äT˝À uÛ≤]‘ê\qT
Á|üdTü ‘Ô · dü+e‘·‡s¡ |ü]e÷D≤\T ìs¡sí TTkÕÔsTT. dü÷Nì ì]à+#·&ÜìøÏ dü÷Á‘·+
∑ P1q1
P01 = × 100
∑ P0 q1
k˛bÕHê\T
1. ∑ P q bı+<ä&ÜìøÏ Á|üdTü ‘Ô · dü+e‘·‡s¡+ edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ qT Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ uÛ≤]‘ê\‘√ >∑TDÏ+#ê*.
1 1
2. ∑ P1q1 qT bı+<ä&ÜìøÏ Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ ‘√ Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ uÛ≤]‘ê\qT >∑TDÏ+#ê*.
249
3. ∑ P1q1 qT ∑ P1q1 uÛ≤–+#ê*. e∫Ãq uÛ≤>∑|\
üò +‘√ 100qT >∑TDÏ+#ê*. n|ü&ÉT n~ <Ûsä ¡ dü÷∫\qT
ÇdüTÔ+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î
edüTÔe⁄\T 2018˝À 2015˝À 2018˝À P0 q1 P1 q 1
|ü]e÷D+ q <Ûäs¡ P
1 0
<Ûäs¡ P 1
A 30 5 6 150 180
B 10 3 4 30 40
C 8 2 3 16 24
D 5 10 3 50 15
ΣP0q1=246 Σp1q1=259
∑ P1q1 259
P01 = ×100 = ×100 = 105.28
∑ P0q1 246
3. |òwæ sü Y dü÷N : |òwæ sü Y <Ûsä \¡ dü÷N nH˚~ uÛ≤]‘· <Ûsä \¡ dü÷N. Ç+<äT˝À uÛ≤]‘ê\T nH˚$ Á|üdTü ‘Ô ·
dü+e‘·‡s¡+ eT]j·TT Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ |ü]e÷D≤\qT ìs¡sí TTkÕÔsTT. á dü÷∫ì ì]à+#·&ÜìøÏ dü÷Á‘·+:
P01 = L × P
(or)
∑ P1q 0 ∑ P1q1
P01 = × × 100
∑ P0 q 0 ∑ P0 q1
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ÁøÏ+~ <ä‘êÔ+XÊìøÏ |òwæ sü Y dü÷N dü+K´qT ì]à+#·+&ç.

edüTÔe⁄\T 2015˝À 2018˝À 2015˝À 2018˝À
|ü]e÷D+ q 0
|ü]e÷D+ q 1
<Ûäs¡\T P 0
<Ûäs¡\T P 1
A 40 30 5 6
B 12 10 3 4
C 10 8 2 3
D 18 5 10 3
kÕ<Ûäq:
edüTÔe⁄\T 2015˝À 2018˝À 2015˝À 2018˝À P0 q1 P1 q 1 P0 q 0 P1 q 0
|ü]e÷D+ q |ü]e÷D+ q <Ûäs¡\TP <Ûäs¡\T P

0 1 0 1
A 35 30 5 6 150 180 175 210

B 12 10 3 4 30 40 36 48
C 10 8 2 3 16 24 20 30
D 2 5 10 3 50 15 20 6
yÓTT‘·Ô+ Σ P0 q 1 Σ p1q 1 Σ P0 q 0 Σ p 1q 0
=246 =259 =251 =294
250
∑ P1q 0 ∑ P1q1
P01 = × × 100 = 294 × 259 × 100
∑ P0 q 0 ∑ P0 q1 251 246
= 1.1713 × 1.0528 × 100
= 1.2331 × 100
= 1.11045 × 100
= 111.05
á ÁøÏ+~ ø±s¡D≤\ #˚‘· |òwæ sü Y dü÷∫ dü+K´\qT Ä<äsÙ¡ dü÷∫ dü+K´\ì n+{≤s¡T.
1. Ç~ C≤yÓTÁ{Ïø˘ dü>≥∑ T MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. n~ dæ<ëΔ+‘· |üs+¡ >± dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&+É ˝À
ñ‘·ÔeT dü>∑≥T>± |ü]>∑DÏ+#·ã&ÉT‘·T+~.
2. Ç~ Á|üdTü ‘Ô · dü+e‘·‡s¡ eT]j·TT Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ <Ûsä \¡ qT eT]j·TT |ü]e÷D≤\qT ˝…øÿ£ ˝ÀøÏ rdüTø=ì
ì]àkÕÔs¡T.
3. Ç~ ‹s¡>∑ ø±\+ |üØø£å eT]j·TT ‹s¡>∑ ø±s¡ø±\ |üØø£å\qT dü+‘·è|æÔ|üs¡düTÔ+~.
4. Ç~ ìcÕŒøÏøå y£ TÓ qÆ ~. ˝≤dæŒj·TsY eT]j·TT bÕ´#Ódt s¬ +&ÉT dü÷Á‘ê\T e´‹πsKyÓTqÆ |üøbå£ Õ‘· uÛ≤]‘ê\qT
ø£*– ñHêïsTT. yê{Ïì |òæwüsY Ä<äs¡Ù dü÷Á‘·+ C≤yÓTÁ{Ïø˘>± dü+ø£s¡D #˚j·T&É+ nH˚ dü>∑≥T Á|üÁøÏj·T
e\q ìcÕŒøÏøå +£ >± e÷s¡T‘·T+~. Bì |ò*ü ‘ê\ jÓTTø£ÿ ìcÕŒøÏøå ‘£ q· T ‹s¡>ø∑ ±\ |üØø£\å T eT]j·TT
‹s¡>ø∑ ±s¡ø±\ |üØø£\å <ë«sê s¡TEe⁄ ne⁄‘·T+~.
11.8 kÕsê+X¯+
dü÷∫ dü+K´\H˚$ Ä]Δø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î u≤s√ MT≥sY‡>± |üì#˚dü÷Ô ø±\Áø£eTeTT˝À n]Δø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ #ê\ eTTKýÓTÆq$. dü÷∫ dü+K´\qT <Ûäs¡\
$<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ, Ä]Δø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ, Á|ü‹ Á<äy√´\“D≤ìøÏ eT]j·TT
yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ bıø£&\É qT eT]j·TT <Û√s¡DT\qT ‘Ó*j·TCÒjT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘êsTT. ø±˙
dü÷∫ dü+K´\qT $$<Ûä s¡ø±\ |ü<‘Δä T· \qT ñ|üj÷Ó –+∫ ì]à+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. n$: Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+,
edüTÔe⁄\ dü+K´, <Ûäs¡\ ø=fÒwüHé‡, dü>∑≥T, dü]jÓÆTq≥Te+{Ï uÛ≤]‘ê\T eT]j·TT dü÷Á‘êìï ìs¡ísTT+#·&É+.
dü÷∫ dü+K´\qT $$<Ûä s¡ø±\ |ü<‘›ä T· \qT ñ|üj÷Ó –+∫ ì]à+#·&+É n$ ÄuÛ≤]‘· |ü<‹›ä (kÕ<ës¡D dü$Twæº
|ü<ä›‹ eT]j·TT kÕ<Ûës¡D kÕù|ø£å dü>∑≥T\ |ü<ä›‹) eT]j·TT uÛ≤]‘ê\ |ü<ä›‹ (u≤]‘ê\ dü$Twæº |ü<ä›‹
eT]j·TT u≤]‘ê\ kÕù|ø£å dü>∑≥T |ü<ä›‹) eT]j·TT yê{Ï˝À ˝≤dæŒj·TsY, bÕ´#Ódt eT]j·TT |òæwüsY |ü<ä›‘·T\T
Á|üeTTK+>± ‘Ó*dæq$. |òwæ sü Y dü÷∫ dü+K´\qT Ä<äsÙ¡ dü÷∫ dü+K´\+{≤s¡T. m+<äTø£+fÒ n$ ‹s¡>∑ ø±\
|üØø£å\qT eT]j·TT ‹s¡>∑ ø±s¡ø±\ |üØø£å\qT ‘·è|æÔ|üs¡TkÕÔsTT. Á|ü‹ |ü<ä›‹øÏ ø=ìï ñ|üjÓ÷>±\T eT]j·TT
ø=ìï |ü]$T‘·T\T+{≤sTT. yê{Ï $\TeH˚~ ˇø£ e´øÏÔ @ $<Û+ä >± ì]àdüTHÔ êï&ÉT eT]j·TT @ $<Û+ä >± ñ
|üj÷Ó –düTHÔ êï&ÉT nH˚ <ëì MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T~.
251
1. dü÷N dü+K´ nH˚~ >∑D≤+ø£ ø=\e÷q+. ø±s¡ø±\T ˝Ò<ë ˇø£ düeT÷Vü‰ìøÏ #Ó+~q ø±s¡ø±\˝À e#˚Ã
e÷s¡TŒqT #·÷|æ+#·&ÜìøÏ s¡÷|ü+~+∫q~. n~ ø±˝≤ìøÏ, uÖ>√[ø£ kÕúHêìøÏ ˝Ò<ë Ç‘·s¡ \ø£Då ≤˝…q’
Ä<ëj·TeTT, eè‹Ô yÓTT<ä˝q’… yê{Ï dü+ã+~Û+#·ì d”«>∑˝Ÿ ìs¡«∫+#ê&ÉT.
2. $$<Ûä dü+dü\ú jÓTTø£ÿ y˚‘q· /J‘·+ $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ dü÷∫ dü+K´\T ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘êsTT.
dü÷∫ dü+K´\qT eékÕj·T eT]j·TT bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‘·T\Ô bıø£&\É qT eT]j·TT rs¡TqT n<Û´ä j·Tq+
#˚jT· &ÜìøÏ yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ kÕ<Ûës¡D |ü]dæ\ú T Ä]Δø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ,
eT]j·TT Á<äe´ y˚‘H· ê\qT ì»y˚‘q· +˝ÀøÏ e÷s¡Ã&ÜìøÏ ˝Ò<ë HêeTe÷Á‘·|⁄ü (Á<äe´) Ä<ëj·÷ìï
ì» Ä<ëj·T s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷s¡Ã&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
3. Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡sêìï m+|æø£ #˚ùd≥|ü&ÉT Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T eT÷&ÉT eTTKýÓTÆq bÕsTT+≥T¢ |ü]>∑D˝ÀìøÏ
rdüTø√yê*. n~ kÕ<Ûës¡D dü+e‘·‡s¡yTÓ Æ ñ+&Ü* eT]j·TT Ä dü+e‘·‡s¡+˝À m˝≤+{Ï nkÕ<Ûës¡D
|ü]dæú‘·T˝…’q j·TT<ëΔ\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T, ø£s¡Te⁄\T, Ä]Δø£ n‹eèwæº, Ä]Δø£ e÷+<ÛäéTT yÓTT<ä˝…’q$
ñ+&É≈L£ &É<Tä . Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ >∑‘êìøÏ #ê\ <ä÷s¡+>± ñ+&É≈L£ &É<Tä . Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡eTH˚~
dü÷N dü+K´\ ìsêàD Á|üj÷Ó »q+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç dæsú ¡ Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ø±ì ˝Ò<ë >=\TdüT
Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ ø±ì nsTTe⁄+&Ü*.
4. dü÷∫ dü+K´\ ìsêàD≤ìøÏ edüTeÔ ⁄\ m+|æø£ ‘·sT¡ yê‘· ìs¡j í T· + <Ûsä \¡ ø=fÒwHü é ùdø£]+#·&+É . nH˚ø£
edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ T ˇπø e÷¬sÿ≥T nsTTq|üŒ{ÏøÏ ø±˝≤ìïã{Ïº <äTø±D≤\qT ã{Ïº e÷s¡T‘·T+{≤sTT. <Ûsä \¡
ø=fÒwHü qé T ÁbÕ‹ì<ä´ e÷¬sÿ≥T>± eT]j·TT u≤>± ‘Ó*dæq e÷s¡Tÿ≥T qT+&ç >±ì bı+<ë*. ˇπø
e´øÏÔ $$<Ûä s¡ø±\ e÷¬sÿ≥¢ qT+&ç <Ûäs¡\ ø=fÒwüHé‡ ùdø£]+#·sê<äT. qeTàø£yÓTÆq <Ûäs¡ ø=fÒwüHéqT
düs|¡ süò ê #˚jT· &ÜìøÏ Á|ü‹ì~Ûì ˝Ò<ë dü+düqú T ‘·|Œü ≈£î+&Ü ìj·T$T+#ê*. <Ûsä \¡ ø=fÒwHü qé T düs|¡ süò ê
#˚jT· &ÜìøÏ ˇø£{Ï ˝Ò<ë m≈£îÿe dü+dü\ú qT m+|æø£ #˚dæ n$ düs|¡ süò ê #˚ùd <Ûsä \¡ ø=fÒwHü ‡é \qT
dü]#·÷düTø√yê*.
5. <Ûsä \¡ #·÷N, |ü]e÷D dü÷N, $\Te dü÷N nH˚$ eTTKýÓTqÆ dü÷N dü+K´\ s¡ø±\T.

1. dü÷∫ dü+K´\ nsêΔìï ‘Ó*j·TCÒjT· +&ç.
2. dü÷∫ dü+K´\ ñ|üj÷Ó >±\qT ‘Ó*j·TCÒjT· +&ç.
3. dü÷∫ dü+K´\ eØZøs£ D¡ qT $e]+#·+&ç.
4. uÛ≤]‘· dü$Twæº dü÷∫\ jÓTTø£ÿ Á|üjÓ÷»Hê\qT eT]j·TT |ü]$T‘·T\qT ‘Ó\|ü+&ç.
5. ªª|òwæ sü Y dü÷∫ dü+K´\qT Ä<äsÙ¡ dü÷∫ dü+K´\T n+{≤s¡Tμμ nH˚ yêø±´ìï ˙ y˚$<Û+ä >± düeT]ΔkÕÔe⁄.
252
1. dü÷∫ dü+K´\qT ìs¡«∫+∫, <ëì ñ|üj÷Ó >±\qT $e]+#·+&ç.
2. dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&+É ˝À ñqï düeTdü´\qT $e]+#·+&ç.
3. kÕ<Ûës¡D dü$Twæº dü÷∫ eT]j·TT kÕ<Ûës¡D kÕù|ø£å dü>≥∑ T dü÷N\qT ì]à+∫, yê{Ï Á|üj÷Ó »Hê\T
eT]j·TT |ü]$T‘·T\qT Áyêj·T+&ç.
4. dü]jÓTÆ q≥Te+{Ï ñ<ëVü≤s¡D\T rdüTø=ì ˝≤dæŒj·TsY eT]j·TT bÕ#Ódt dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·+&ç.
5. |òwæ sü Y Ä<äsÙ¡ dü÷∫ dü+K´\qT ˙ dü«+‘· ñ<ëVü≤s¡D‘√ ì]à+∫, <ëìøÏ ‹s¡>∑ ø±\+ |üØø£å eT]j·TT
‹s¡>∑ ø±s¡ø±\ |üØø£qå T ìs¡«Væ≤+#·+&ç.
1. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À dü÷∫ dü+K´qT ì]à+∫q dü+e‘·‡s¡+ @~?
m) 1674 _) 1764 dæ) 1864 &ç) 1964
2. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À dü÷∫ dü+K´\qT Ä]Δø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ jÓTTø£ÿ>± e]í+#ês¡T.
m) ˝≤ø=ºMT≥sY _) m\Áø√º MT≥sY dæ) u≤s= MT≥sY &ç) >±\«˙ MT≥sY
3. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ dæ<ëΔ+‘· |ü]yÓTqÆ ñ‘·eÔ T dü>≥∑ T @~?
m) Vü≤s=àìø˘ dü>≥∑ T _) C≤yÓTÁ{Ïø˘ dü>≥∑ T
dæ) n+ø£eT<ÛäéT+ &ç) eT<Ûä´>∑‘·+
4. Áø=+~ yê{Ï˝À <=+>∑‘H· ê\T eT]j·TT n–ï Á|üe÷<ë\T »]–q|ü⁄&ÉT düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&ÜìøÏ
dü]jÓÆTq |ü<äΔ‹
(m) |üs√ø£å eTÚœø£ kÕ<Ûäq (_) Á|üXÊïe[ (dæ) Á|ü‘·´ø£å e´øÏÔ>∑‘· XÀ<Ûäq (&ç) ô|’e˙ï
5. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&ÜìøÏ Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+ nH˚~ @~?
(m) nkÕ<Ûës¡D dü+e‘·‡s¡+ (_) kÕ<Ûës¡D dü+e‘·‡s¡+
(dæ) nìj·T‘· dü+e‘·‡s¡+ (&ç) Á|ü‘˚´ø£ dü+e‘·‡s¡+
düe÷<ÛëHê\T: 1) _ 2) dæ 3) m 4) _ 5) _
B. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
m) ˝≤dæ‡j·TsY dü÷∫ (m) dæús¡ dü+e‘·‡s¡ <Ûäs¡\T
_) ÁbÕ#Ódt dü÷∫ (_) ÁøÏ+<ä{Ï dü+e‘·‡s¡ <Ûsä \¡ T
dæ) dæsú ¡ Ä<Ûës¡ dü÷∫ (dæ) Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ <Ûsä \¡ T
&ç) >=\TdüT Ä<Ûës¡ dü÷∫ (&ç) Ä<äsÙ¡ dü÷∫
düe÷<ÛëHê\T: m) &ç _) dæ dæ) Ç &ç) m Ç) _
253
C. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. dü÷∫ dü+K´\T ø=*#˚ e÷s¡TŒqT n+{≤ñ.
2. ˇπø #·˝≤+ø£eTT˝À dü÷∫ dü+K´\qT ì]àùdÔ <ëìì n+{≤s¡T.
3. dü÷∫ dü+K´\T jÓTTø£ÿ <äè–«wüj·÷ìï ãVæ≤s¡Z‘·+ #˚kÕÔsTT.
4. ˇø£ y˚fi¯ ‹]>∑ ø±\ |üØø£qå T ìs¡«Væ≤+∫q≥¢sTT‘˚ <ëì $\Te øÏ düe÷q+
5. dü÷∫ dü+K´\qT $<ÛëHêìï s¡÷bı+<ä+#·&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± $ìjÓ÷–kÕÔsT¡ .
düe÷<ÛëHê\T: 1) ôw&É÷´\T 2) ~«rj·T <ä‘êÔ+X¯+ 3) »HêuÛ≤ 4) |üì
11.11 |ü<øä √X¯+

1. Ä<Ûës¡ ø±\+ : Ä<Ûës¡ ø±\+ dü÷∫‘√ Ç‘·s¡ ø±˝≤\ dü÷N\qT bı\Ã&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n~ ˇø£
dü+e‘·‡s¡+, ˇø£ HÓ\, ˇø£ s=C…’ ñ+&Ée#·TÃqT.
2. kÕ<Ûës¡D dü+e‘·‡s¡+ : dü÷∫ dü+K´\qT ì]à+#·&ÜìøÏ ˇø£ dü+e‘·‡sêìï Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡+>±
rdüT≈£î+{≤s¡T. n~ kÕ<Ûës¡D dü+e‘·‡s¡+ nsTT´ ñ+&Ü*. Bì ns¡+ú @eT+fÒ Ä dü+e‘·‡s¡+˝À
m˝≤+{Ï j·TT<ëΔ\T ø±ì, ø£s¡Te⁄ø£{ø±\T>±ì, uÛÑ÷ø£+bÕ\T>±ì, Ä]úø£ ñqï‹, Ä]úø£ e÷<Ûä´+
yÓTT<ä˝…’q$ ñ+&É≈£L&É<äT.
3. <Ûsä \¡ dü÷∫ : ìj·T$T‘· ø±\+˝À <Ûsä ˝¡ À e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT ø=\TdüT+Ô ~. Ç<ä ÁbÕ<Û$ä Tø£+>± ø=ìï
edüTÔe⁄\ Ä<Ûës¡ dü+e‘·‡s¡ <Ûäs¡≈£î eT]j·TT Á|üdüTÔ‘· dü+e‘·‡s¡ <Ûäs¡≈£î ìwüŒ‹Ôì ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
4. |ü]e÷D dü÷∫ : Ç~ ù|s¡T˝À dü÷∫+∫q≥T¢>± á dü÷∫ dü+K´\T edüTeÔ ⁄\ ñ‘·Œ‹Ô |ü]e÷D+˝À
>±ì ˝Ò<ë edüTeÔ ⁄\ $ìjÓ÷>∑ |ü]e÷D+˝À e∫Ãq |ü]e÷D≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\qT ø=\TdüT+Ô ~.
5. $\Te dü÷∫ : Ç~ m>∑TeT‘·T\T, ~>∑TeT‘·T\T, ñ‘·Œ‹Ô, $ìjÓ÷>∑+ #˚ùd edüTÔe⁄\ Á<äe´ $\Te˝À
e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT b˛\TÃ≥≈£î dü+ã+~Û+∫q dü÷∫.
6. |òwæ sü Y Ä<äsÙ¡ dü÷∫ : @ dü÷N dü+U…’´‘˚ ‹s¡>∑ ø±\ |üØø£å eT]j·TT ‹s¡>∑ ø±s¡ø±\ |üØø£åqT dü+‘·è|æÔ
|üsT¡ düT+Ô <√ n<˚ |òwæ sü Y Ä<äsÙ¡ dü+K´ dü÷∫ ne⁄‘·T+~.
11.12 #·<eä e\dæq Á>∑+<∏ë\T

1. Gupta, SP : Statistical Methods, S. Chand & Company, New Delhi
2. Monga, GS : Mathematics and Statistics for Economics, Vikas Publishing House, New
Delhi.
3. Somcheti, D.S. & V.K. Kapoor (2008) : Statistics: Theory, Method and Application,
Sultan Chand & Sons, New Delhi.
254
uÛ≤>∑+ -12 : ø±\ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü
$wüjT· dü÷∫ø£
12.0 \øå±´\T
12.1 |ü]#·j·T+
12.2 ø±\ÁX‚DT\ ns¡ú+ eT]j·TT ìs¡«#·Hê\T
12.3 ø±\ÁX‚DT\ $X‚¢wüD jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±\T
12.4 ø±\ÁX‚DT\ $X‚¢wüD jÓTTø£ÿ uÛ≤>±\T
12.5 b˛ø£&É\qT ø=*#˚ |ü<äΔ‘·T\T
12.5.1 b˛ø£&\É qT Á|òV” ≤ü +&é ˝Ò<ë Á>±|òøæ ˘ |ü<‹Δä ˝À ø=\e&É+
12.5.2 b˛ø£&\É qT dü>+∑ `dü>+∑ |ü<<ä ‹äÛ ˝À ø=\e&É+
12.5.3 b˛ø£&\É qT ø£<Tä \T‘·Tqï dü>≥∑ T |ü<‹Δä ˝À ø=\e&É+
12.5.4 b˛ø£&\É qT zj·T˝ŸjT· dt |ü<‹Δä ˝À ø=\e&É+
12.6 kÕsê+X¯+
12.9 |ü<øä √X¯+
12.0 \øå±´\T
á j·T÷ì{ŸqT n<Û´ä j·Tq+ #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· MTs¡T
● ø±\ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ u≤>±\T eT]j·TT ns¡+ú , ñ|üj÷Ó >±\T $e]kÕÔsT¡ .
● b˛ø£&É\qT ø=*#˚ $$<Ûä |ü<äΔ‘·T\qT $X‚¢wækÕÔs¡T.
12.1 |ü]#·j·T+
uÛÑ$wü´‘·TÔ ø=s¡≈£î n+#·Hê / eTT+<äT>± #Ó|ü / Bs¡È<äèwæº‘√ #˚j·T&ÉeTH˚~ á s√E Ä]úø£y˚‘·Ô≈£î
˝Ò<ë yê´bÕs¡y˚‘·Ô≈£î eTT+<äTqï≥Te+{Ï eTTKýÓTÆq ˇø£ |üì. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ eékÕj·T<ës¡T&ÉT >∑‘·
dü+e‘·‡s¡+ nqTuÛÑe+ Ä<Ûës¡+>± eékÕj·T+ ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£îqï &çe÷+&éqT ‘·≥Tºø√e&ÜìøÏ eékÕj·T
ñ‘·Œ‘·T\Ô ~>∑Tã&ÉT\ n+#·Hê Ä<Ûës¡+>± #·s´¡ \T rdüT≈£î+{≤&ÉT. n<˚ $<Û+ä >± ˇø£ Ä]úøy£ ‘˚ Ô· Ä]úø£ eédüú
jÓTTø£ÿ uÛ$Ñ wü´‘·TqÔ ÷ n+#·Hê y˚dæ Ä]úøe£ édü˝ú À ˇø£yfi˚ ¯ ndüeT‘Í\´+\T @yÓq’ ñ+fÒ yê{Ïì düsT¡ u› ≤≥T
255
#˚kÕÔsT¡ . eT]j·TT ˇø£ yê´bÕs¡y‘Ô̊ · uÛ$Ñ wü´‘·TÔ neTàø±\T n+#·Hêy˚dæ Ä edüTeÔ ⁄\≈£îqï &çe÷+&ÉqqTdü]+∫
ñ‘·Œ‹Ô˝À e÷s¡TŒ\T #˚düT≈£î+{≤s¡T. uÛÑ$wü´‘·TÔ ø=s¡≈£î n+#·Hê / eTT+<äT>± Bs¡È <äèwæº #˚j·T&ÜìøÏ >∑‘·+
jÓTTø£ÿ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É #ê˝≤ nedüs+¡ . BìøÏ dü+ã+~Û+∫ me¬sq’ kÕ<Ûës¡D+>± >∑D≤+ø£
<ä‘êÔ+X¯+‘√ |üì#˚kÕÔsT¡ . Ä >∑Hê+ø£ <ä‘êÔ+X¯+ ìs¡+‘·s¡ ø±fi¯ ÁX‚DT\ qT+&ç ùdø£]+#·ã&çq ˝Ò<ä |ü]o*+#·ã&çq
˝Ò<ë qyÓ÷<äT #˚jT· ã&Éq<Ó’ ñ+≥T+~.
12.2 ø±fi¯ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü jÓTTø£ÿ ns¡+ú eT]j·TT ìs¡«#·Hê\T

m|ü&Ó‘’ ˚ eTq+ |ü]o*+∫q dü+K´|üsy¡ TÓ qÆ <ä‘êÔ+X¯+ $$<Ûä ø±\\ e<ä› |ü]o\q düeTT<ëj·T+>±
ñ+<√ <ëìH˚ ªø±\ÁX‚DT\Tμ n+{≤s¡. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£yfi˚ ¯ eTq+ |ü]o*+∫q ñ‘·Œ‹Ô, neTàø±\T,
»HêuÛ≤, ~>∑TeT‘·T\T, m>∑TeT‘·T\T yÓTT<ä˝q’… $ $$<Ûä ø±\\ e<ä› n+fÒ 5 ˝Ò<ë 10 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À
|ü]o*+∫q düeTT<ëj·Ty˚T ªø±\ ÁX‚DT\T>±μ s¡÷bı+~+#·ã&ÉT‘·T+~. n+<äTe\¢, ø±ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü ˝À,
ÁX‚DÏ nH˚$ #ê\ eTTKýÓTqÆ ø±s¡ø+£ m+<äTø£+fÒ #·˝≤+ø£+ ø±˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫+~. n~ dü+e‘·‡s¡yTÓ qÆ
ø±e#·TÃ, ˝Ò<ë HÓ\, yês¡+, s=E, >∑+≥, ì$Twü+ ˝Ò<ë ôdø£+&ÉT nsTTq ø±e#·TÃqT. yÓ÷]dt Vü≤+ãsYZ
nqTdü]+∫ ªªˇø£ ø±\ÁX‚DÏ nH˚~ >∑D≤+ø£ |ü]o\Hê+XÊ\ düeTT<ëj·÷ìï ø±\Áø£e÷qTkÕs¡ |ü<‹Δä ˝À
neTs¡Ãã&çqy˚μμ. |ü≥sYdHü é nqTdü]+∫ ªªˇø£ ø±\ÁX‚DÏ >∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+X¯+ ø£*– ñ+&ç n~ es¡Tdü eè~Δ˝À
ùdø£]+∫q, qyÓ÷<äT #˚dqæ ˝Ò<ë |ü]o*+∫q <ä‘êÔ+XÊ\T nsTT ñ+{≤sTTμμ. j·÷`\÷Hé`#Í nqTdü]+∫
ªªˇø£ ø±\ÁX‚DÏ á $<Û+ä >± ìs¡«∫+#·e#·TÃμμ. $$<Ûä ø±\\≈£î dü+ã+~Û+∫ ùdø£]+∫q rÁeyÓTqÆ ø=ìï
#·˝≤+ø±\T ˝Ò<ë $TÁX¯eT #·˝≤+ø±\T n$ ñ≈£îÿ jÓTTø£ÿ ñ‘·Œ‹Ô, ‘·\dü] Ä<ëj·TeTT, bı>±≈£î jÓTTø£ÿ
dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô <Ûsä .¡ ˝Ò<ë ìC≤ìøÏ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ôμμ.
12.3 ø±\ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ $X‚w¢ Dü jÓTTø£ÿ ñ|üj÷Ó >±\T

1. >∑‘· <ä‘êÔ+X¯+ jÓTTø£ÿ ø±\ÁX‚DT\ $X‚¢wüD uÛÑ$wü´‘·TÔ Á|ües¡ÔqqT n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ #ê˝≤
2. dü+|òTü ≥q\T eT]j·TT yê{Ï eT<Û´ä uÛ$Ñ wü´‘·TÔ @˝≤+{Ï dü+ã+<Ûë\T+&ÉuÀ‘·THêïjÓ÷ n+#·Hê y˚jT· &É+
<ë«sê uÛÑ$wü´‘·TÔ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+#·&É+˝À ≈£L&Ü ø±\ÁX‚DT\T
3. ø±\ÁX‚DT\ $X‚¢wüD Á|üdü÷Ô‘· kÕ<Ûäø±ìï eT÷˝≤´+ø£DeTT #˚j·T&É+˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. yêdüÔ$ø£
ìs¡«Vü≤DqT n+#·Hê y˚dqæ ìs¡«Vü≤D‘√ b˛\Tdü÷Ô eT]j·TT ìs¡«Vü≤D˝À yÓ$’ <Ûë´ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT
$X‚¢wæ+#·e#·TÃqT.
4. $$<Ûä s¡ø±\ <ä‘êÔ+X¯ düeT÷Vü‰\qT b˛\Ã&É+˝À ø±\ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. eT]j·TT
$X‚¢wüD qT+&ç eTTKýÓTÆq eTT–+|ü⁄\qT sêã≥ºe#·TÃqT.
256
1. ø±\ÁX‚DT\qT ìs¡«∫+#·+&ç.
.........................................................................................................................................
2. ø±\ ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü jÓTTø£ÿ ñ|üj÷Ó >±\qT ù|s=ÿq+&ç.

.........................................................................................................................................
12.4 ø±\ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ uÛ≤>±\T

ø±\ÁX‚DT\ u≤>±\qT ìj·T$T‘· ø±˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q <ä‘êÔ+XÊìï ø±\ ÁX‚DT\ $X‚¢wüD
#Ód÷ü qÔ ï|ü&ÉT >∑T]Ô+#·&+É »]–+~. bıø£&\É T, qeT÷Hê\T, ø£<*ä ø£\˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\T yê{ÏH˚ ‘·s#¡ ÷·
ø±\ ÁX‚DT\ u≤>±\T n+{≤s¡T. ˝Ò<ë ø±\ ÁX‚DT\ <ä‘êÔ+XÊ\T n+{≤s¡T. n$:
1. düs¡fi¯ <Û√s¡DT\T
2. ãTT‘·T dü+ã+<ä yÓ’$<ë´\T
3. #·Áø°j·T yÓ’$<ë´\T
4. düÁø£eT+ø±q≥Te+{Ï yÓ’$<Ûë´\T
>∑eTì+#·<ä>∑Z $wüj·Ty˚TeT+fÒ @ Á|ü‘˚´ø£ ÁX‚DT\ <ä‘êÔ+XÊ\˝À ô|’ yê{Ï˝À ø=ìï ˝Ò<ë nìï
u≤>±\T ‘·|Œü ≈£î+&É ñ+{≤sTT.
1. düs¡fi¯ <Û√s¡DÏ: <Û√s¡DÏ nHÓ |ü<ëìï kÕ<Ûës¡D sêEyê] J$‘·+˝À nH˚ø£ dü+<äsê“¤\˝À ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
ñ<ëVü≤s¡D≈£î uÛ÷Ñ eTT\ <Ûsä \¡ b˛ø£&\É T (]j·T˝Ÿ mùd{º Ÿ yê´bÕsê\T), »HêuÛ≤, kÕ<Ûës¡D <Ûsä \¡ kÕúsTT,
Ä<ëj·TeTT, $ìjÓ÷>∑eTT, ñ<√´–‘ê yÓTT<ä˝q’… $. düsfi¡ ¯ <Û√s¡DÏ n+f… ns¡+ú Ä]úø£ eédü˝ú Àì m<Óq’
ø±s¡´Áø£eTeTT˝À Bs¡øÈ ±\+ dæsú y¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T ø±ì dü«\Œø±\+˝À n<˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À e#˚Ã &√˝≤j·÷Hê\T
ø±<äT. Ç˝≤+{Ï e÷s¡TŒ\T ø=ìïkÕs¡T¢ y˚>+∑ >± ô|ø’ Ï ø£<\ä &É+ ˝Ò<ë ÁøÏ+<ä≈î£ ø£<\ä &É+ nH˚~ e÷s¡TŒq≈£î
ø±s¡DyÓTqÆ ø±s¡ø±\ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. ø±s¡ø±˝Ò$ »HêuÛ≤˝À e÷s¡TŒ, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ Á|ü>‹∑ ,
Ä$wüÿs¡D\T, düVü≤» eqs¡T\ |ü]düe÷|üÔ+, u≤] ñ‘·Œ‹Ô |ü<ä›‘·T\T, yê´bÕs¡ dü+düú\˝À qeø£\Œq\T
eT]j·TT Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À Á|üuTÑÛ ‘·« C§ø£´+. dü÷\ú +>± #ÓbÕŒ\+fÒ $$<Ûä s¡ø±\ bıø£&\É qT s¬ +&ÉT
|ü<Tä \› øÏ+<ä $uÛõÑ +#·&+É »]–+~.
1. düs¡fi¯ ˝Ò<ë ˙{≤s¡T πsK bıø£&É\T eT]j·TT
2. düsfi¡ +¯ ø±q≥Te+{Ï b˛ø£&\É T
b˛ø£&É jÓTTø£ nsêΔìï dü]>± ne>±Vü≤q #ÓdTü ø=yê\+fÒ Á|ü‹ ˇø£]øÏ s¬ +&ÉT bÕsTT+≥T¢ ‘Ó*dæ
ñ+&Ü*. yÓTT<ä{Ï bÕsTT+≥T Bs¡øÈ ±\+ jÓTTø£ÿ ns¡+ú @ ø±˝≤ìï Bs¡È ø±\+>± |ü]>∑D+Ï #ê*? n~ 2
dü+e‘·‡sê\ ˝Ò<ë 5 dü+e‘·‡sê˝≤, ˝Ò<ë 10 dü+e‘·‡sê˝≤ ˝Ò<ë 20 dü+e‘·‡sê\ ø±˝≤ìï |ü]>∑D+Ï #ê*.
Ç~ <˚ì MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+<ä+f… <ä‘êÔ+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ˝…q’ edüTeÔ ⁄\ neTàø±\T ˝Ò<ë
eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô ˝Ò<ë bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô, ˝Ò<ë u≤´øÏØº j·÷ ø£\ÃsY J$‘·+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
257
ˇø£yfi˚ ¯ neTàø±\T, ˝Ò<ë ñ‘·Œ‹Ô ˇø£ dü+e‘·‡s¡+‘√ ô|]– eTs√ dü+e‘·‡s¡+˝À ‘·–‘Z ˚ <ëìì bıø£&É nqs¡T.
neTàø±\T ˝Ò<ë ñ‘·Œ‹Ô ìs¡+‘·s+¡ >± Äs¡T ˝Ò<ë mì$T~ dü+e‘·‡sê\T ô|s¡>&∑ +É ˝Ò<ë ‘·>&Z∑ +É »s¡>±*.
u≤øÏºØj·Tø£\ÃsY˝À e÷Á‘·+ <ëì >∑]wüº J$‘·+ ø±\+ |ü~ ì$TcÕ\T. ˇø£y˚fi¯ u≤øÏºØj·T m&ÉT ˝Ò<ë
mì$T~ ì$TcÕ\T J$+∫q≥¢sTT‘˚ n~ Bs¡Èø±\+ ne⁄‘·T+~. n+‹eT+>± Ç~ <ä‘êÔ+X¯ <˚ìøÏ
dü+ã+~Û+∫+<√ <ëì jÓTTø£ÿ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ dü«uÛ≤e+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
s¬ +&Ée bÕsTT+{Ÿ @eT+f… <ä‘êÔ+X¯ nH˚~ ô|s¡T>∑T‘·Tqï <√s¡DÏ Á|ü<ä]Ùdü÷Ô+<ë ˝Ò<ë ‘·>∑TZ‘·Tqï
<=s¡DÏ Á|ü<]ä ÙdüTHÔ êï<ë nì #Ó|Œü &ÜìøÏ n~ ô|s¡T>∑T<ä\ ˝Ò<ë ‘·><Z∑ \ä ìs¡+‘·s+¡ ˇπø yÓ|’ ⁄ü e÷s¡e\dæq
nedüs+¡ <ëì yÓTT‘·+Ô ø±\+ ñ+&Ü*‡q nedüsy¡ T˚ $T ˝Ò<Tä .
ˇø£y˚fi¯ <ä‘êÔ+X¯+ ìs¡+‘·s¡+ ô|s¡>∑&É+ ˝Ò<ë ‘·s¡>∑&É+ ˇπøyÓ’|ü⁄ ˇπø πs≥T˝À n yÓTT‘·Ô+ ø±˝≤ìøÏ
»]–q≥¢sTT‘˚ n˝≤+{Ï bıø£&qÉ T düsfi¡ ¯ b˛ø£&É ˝Ò<ä ì{≤s¡T b˛ø£&É nì ˝Ò<ë ˇø£yfi˚ ¯ <ä‘êÔ+X¯+˝À ô|s¡>&∑ +É
˝Ò<ë ‘·>&Z∑ +É b˛ø£&\É qT s¬ +&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT #·ÁøÏj÷· \T #·÷|æùdÔ <ëìì düsfi¡ ¯ sπ K ø±q≥Te+{Ï b˛ø£&É
nì n+{≤s¡T.
2. ãTT‘·T dü+ã+<ä yÓ$’ <Ûë´\T: ãTT‘·T dü+ã+~‘· yÓ$’ <ë´\H˚$ ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À yê´bÕs¡
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À e#˚Ã kÕ<Ûës¡D Äe]Ô‘· e÷s¡TŒ\T. á e÷s¡TŒ\H˚$ Ä dü+e‘·‡s¡ dü«uÛ≤e+ qT+&˚ ñ
<ä“$¤ kÕÔsTT. kÕ<Ûës¡D+>± Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ãTT‘·T dü+ã+<ä e÷s¡TŒ\qT Á|ü‹ ˇø£sT¡ #·÷&Ée#·TÃqT. Ç~
y˚d$ü ø±\+, es¡¸ ø±\+ eT]j·TT #·*ø±\+. ãTT‘·T dü+ã+<ä &çe÷+&éqqTdü]+∫ ø=ìï edüTeÔ ⁄\T
eT]j·TT ùde\T e÷s¡‘êsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î y˚d$ü ø±\ düeTj·T+˝À o‘·\bÕ˙j·÷\≈£î, ◊dtÁø°eTT\T
yÓTT<ä˝q’… yê{ÏøÏ &çe÷+&é m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. n<˚$<Û+ä >± es¡¸ ãTT‘·Te⁄˝À s¬ sTTHé ø√{Ÿ\≈£î, >=&ÉT>∑T\≈£î
m≈£îÿe &çe÷+&é eT]j·TT #·*ø±\+˝À y˚&ç bÕ˙j·÷\≈£î, ñìï eÁkÕÔ\≈£î, ôd«≥sY\≈£î m≈£îÿe &çe÷+&é
ñ+≥T+~. Ç<˚ $<Û+ä >± nH˚ø£ yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î yÓ$’ <Ûë´\T kÕ<Ûës¡D+ eT]j·TT nqTe÷qdüŒ<ä+
ãTT‘·Tdü+ã+~‘· e÷s¡TŒ nH˚~ yÓ$’ <Û´ä +˝À @$<Ûyä TÓ qÆ e÷s¡TŒHÓq’ ø£*– ñ+&ç n~ Äes¡qÔ dü«uÛ≤yêìï
ø£*– ñ+≥T+~. ãTT‘·T dü+ã+~Û‘· yÓ$’ <ë´\H˚$ <ä‘êÔ+XÊìï yês¡+ ˝Ò<ë HÓ\ ˝Ò<ë Á‘Óe’ ÷dæø£ ø±\
eé~Û˝À qyÓ÷<äT #˚dqæ |ü&ÉT n+<äT˝À düŒwü+º >± ø£qã&ÉT‘êsTT. ãTT‘·T dü+ã+~Û‘· yÓ$’ <ë´\≈£î ø±s¡DyÓTqÆ
ø±s¡ø±\T:
i) yê‘êes¡D+ eT]j·TT yê‘êes¡D |ü]dæ‘
ú T· \T: yê‘êes¡D+ eT]j·TT yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \˝À e÷s¡TŒ˝…q’
es¡¸bÕ‘·+, ÄÁs¡Δ‘·, y˚&ç yÓTT<ä˝…’q$ |ü]ÁX¯eT\≈£î eT]j·TT edüTÔe⁄\≈£î &çe÷+&éqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT.
ii) Ä#êsê\T, dü+Á|ü<ëj·÷\T eT]j·TT n\yê≥T¢ : ãTT‘·T dü+ã+<ä yÓ’$<ë´\‘√bÕ≥T Ä#êsê\T,
dü+Á|ü<ëj·÷\T eT]j·TT n\yê≥T¢ ≈£L&É ø±\ÁX‚DT\ <ä‘êÔ+X¯+ MT<ä yê{Ï Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ækÕÔsTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î BbÕe[, <äsk¡ Õ, ÁøÏdeºü Tdt, s¡+C≤Hé eT]j·TT q÷‘·q dü+e‘·‡s¡ dü+<äsê“¤ìï ã{Ïº Ä$
|ü<ësêΔ\≈£î eT]j·TT ãVüQeT‘·T\≈£î >=|üŒ &çe÷+&é ñ+≥T+~.
K∫Ã‘·yTÓ qÆ ãTT‘·Te⁄\ Á|ües¡HÔ ê |ü]C≤„Hêìï ˇø£ kÕ<Ûqä +>∑ #˚dTü ø=ì ãTT‘·Te⁄\˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT
yê´bÕs¡ $<Ûëq+ <ë«sê nDÏ∫y˚jT· e#·TÃqT. edüTeÔ ⁄\qT düe]+#·&+É <ë«sê yê{Ï≈î£ qï $$<Ûä ãTT‘·T
•U≤sê\qT ìj·T+Á‹+#·e#·TÃqT, eT+<ä–+|ü⁄ ãTT‘·Te⁄˝À ì\«qT bı+<äT|üs#¡ &· +É <ë«sê edüTeÔ ⁄\qT
258
kÕ<ës¡D πs≥T˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Te#·TÃqT, eT+<ä–+|ü⁄ ãTT‘·Te⁄˝À <Ûäs¡\qT ‘·–Z+#·&É+ eT]j·TT d”»Hé
ø±q|ü&ÉT edüTeÔ ⁄\qT $ìjÓ÷–+#Ó≥≥T¢ Á|üø≥£ q\T Çe«&É+.
3. #·Áø°j·T yÓ’$<ë´\T: #·Áø°jT· |ü<+ä <˚ìì dü÷∫dü÷+Ô <ä+fÒ ø±\ÁX‚DT\˝À |ü⁄qsêeè‘·yTÓ qÆ yÓ$’ <ë´\qT
n$ kÕ<Ûës¡D+>± Bs¡øÈ ±\+ ñ+&˚ n+f… ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ kÕ<Ûës¡D+>± yê´|æ˝Ô À ø±ì ˝Ò<ë bı&Ée⁄˝À
ñ+{≤sTT.
#·Áø°jT· ˇ&ç<Tä &ÉT≈£î\T Ä]úø£ XÊg+˝À eT]j·TT yê´bÕs¡+˝À Bs¡øÈ ±\ e÷s¡TŒ\T n$ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À
ô|s¡T>∑T<ä\ ø±ì ˝Ò<ë ‘·>∑TZ<ä\ ø±ì |ü⁄qsêeè‘·+ ne⁄‘·T dæús¡+>± ÁbÕ‹ì<ä´+ eVæ≤kÕÔsTT. yê´bÕs¡
#·Áø±\˝À u≤>± ìs¡«∫+∫q Hê\T>∑T ø±˝≤\T ˝Ò<ë <äX\¯ T ñHêïsTT n$: (1) ÁX‚jT· düT‡ (2) ‹s√>∑eTqeTT
(3) n]úø£ e÷+<ä´+ (4) eTs¡\ bı+<äT≥ Á|ü‹ <äX¯ eTs√ <äX˝¯ ÀøÏ Áø£eT+>± e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. n~
á ÁøÏ+~ |ü≥+˝À Çe«ã&çq |ü<‹›ä ˝À »s¡T>∑T‘·T+~.
#·Áø°j·T yÓ’$<Ûë´\T ø±\ ÁX‚DT\˝Àô|s¡T>∑T<ä\ ˝Ò<ë ‘·>∑TZ<ä\ dü+e‘·‡s¡ ø±\+ ø£qï m≈£îÿe ñqï$.
u≤´≥Ø\ neTàø±\T (000)
yê´bÕs¡ #·Áø±\˝À ÁX‚jT· düT‡ <äX˝¯ À Á|ü»\T ÄX¯ »qø£+>± ñ+{≤s¡T. yê´bÕs¡+ $»è+_düTqÔ ï|ü&ÉT
<Ûsä \¡ T m≈£îÿe kÕúsTT˝À ñ+{≤sTT. eT]j·TT ˝≤uÛ≤\qT düT\uÛ+Ñ >± #˚dTü ≈£î+{≤s¡T. yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À
>∑D˙j·TyÓTqÆ $düsÔ D¡ »]– n~ n~Ûø£ n_Ûeè~ΔøÏ <ë]rdüT+Ô ~. Ç~ n|ü&ÉT düTs¡ø‘åÏ +· >± &Ó*e] ø±e&ÉeTH˚~
ø£w+ºü >± ñ+≥T+~. nø£ÿ&É s¡yêD kÂø£sê´\ ø=s¡‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n~ m≈£îÿe <Ûsä \¡ e<ä› edüTeÔ ⁄\qT
m≈£îÿe yÓTT‘·Ô+˝À ì\« #˚düTø=H˚ <√s¡DÏøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. J‘ê\T ô|]– eT]j·TT ÁXÊ$T≈£î\ kÕeTs¡ú´+
‘·>∑TZ‘·T+~. Á<äe´+ ø=s¡≈£î ã\yÓTÆq &çe÷+&é nH˚~ e&ç¶πs≥¢ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. n|ü&ÉT
u≤´+ø£s¢¡ eT~˝À eT]ìï ãTTD≤*e«&ÜìøÏ dü+<˚V≤ü + Á|üy•˚ düT+Ô ~.
á |ü]dæ‹ú nedüsy¡ TÓ qÆ q>∑<Tä qT bı+<ä&ÜìøÏ yê´bÕs¡dTü \Ô qT <Ûsä ˝¡ À sêsTTr\T Çe«&ÜìøÏ
ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. n|ü&ÉT eT]+‘· <Ûäs¡\T ‘·–ZkÕÔsêì ÄX¯|ü&ÉT‘·÷ ñ+{≤s¡T. |ü]dæú‹ yÓTs¡T>∑T |ü&É&ÜìøÏ
ã<äT\T eT]+‘· n<Ûë«qï+>± ‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~. ø=qT>=\T<ës¡T\T <Ûsä \¡ T eT]+‘· ‘·>&Z∑ ÜìøÏ m<äTs¡T#·÷dü÷Ô
ñ+{≤s¡T. Çeìï ø£*|æ yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ≈£î~+#·T≈£îb˛e&ÜìøÏ <ë]rkÕÔsTT. n|ü&ÉT |ü]ÁX¯eT\T
eT]j·TT yê´bÕsê\˝À ìsêXÊyê<ä+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~, ø£sêà>±sê\T ã+<é, yê´bÕsê\T $|ò\ü +, $düè‘·
259
ìs¡T<√´>∑+ Á|üã\T‘·T+~. J‘ê\T eT]j·TT <Ûsä \¡ T ‘·≈î£ ÿe ñqï|üŒ{Ïø,Ï á˝≤+{Ï |ü]dæ‘ú T· \ìï n]úøe£ ÷+<ä´+
ø±˝≤+>∑ eØZø£]D #˚kÕÔsTT. <äè&ÉyÓTÆ Ä]úø£ ø±\+ ‘·s¡Tyê‘· |ü]düe÷|æÔ eT]j·TT |ü⁄qs¡«éd”úø£s¡D, Á<äe´+
ù|s¡T≈£î b˛e&É+ eT]j·TT Á|üjT· ‹ï+#·&+É yÓTs¡T>∑Te⁄‘·Tqï ø±\+ ø=dü+ ˝Ò<ë #·Áø£+˝À |ü⁄+Eø√e&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. kÕ<Ûës¡D+>± yÓTs¡T>∑T ne⁄‘·Tqï ø±\+ ÁX‚jT· düT‡ ø±\+>± n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·T+~. n|ü&ÉT
yê´bÕs¡ #·Áø£+ |üP]Ô ne⁄‘·T+~. ô|q’ #·]Ã+∫q ø£<*ä ø£\T (e÷s¡TŒ\T) ìs¡+‘·s+¡ |ü⁄qsêeè‘·+ ne⁄‘·T
yê´bÕs¡ #·Áø±ìï |üP]Ô #˚kÕÔsTT.
4. dü+Áø£eTeTT ø±q≥Te+{Ï yÓ’$<Ûë´\T: düÁø£eTeT+ ø±q≥Te+{Ï yÓ’$<ë´\H˚ ‹ø£ÿ, Á|üe÷<äeXÊ‘·TÔ,
j·÷<äè∫Ã¤øy£ TÓ qÆ $ nì yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À |æ\Tdü÷{Ô ≤s¡T. n$ K∫Ã‘·yTÓ qÆ qeT÷Hê˝À |ü⁄qsêeè‘·+
ø±e⁄. b˛ø£&É\T, ãTT‘·T dü+ã+<äyÓTÆq eT]j·TT #·ÁøÏj·T ø£<ä*ø£\≈£î ˝…ø£ÿ˝ÀìøÏ sêì n˙ï yÓ’$<ë´\T
düÁø£eTeTT ø±q≥Te+{Ï yÓ’$<ë´\˝À u≤>∑eTe⁄‘êsTT. düÁø£eTeTT ø±q≥Te+{Ï yÓ’$<ë´\T Á|ü‘˚´ø£+>±
@ø±+‘·+>± dü+uÛ$Ñ +#˚ es¡<\ä T, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, düyTÓ à\T eT]j·TT j·TT<ë›\ e\q @s¡Œ&ÉT‘êsTT. &çe÷+&é˝À
e#ÓÃ Äø£dàæ ø£ e÷s¡TŒ\T, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+˝À e#ÓÃ }Væ≤+#·ì Á|ü>‹∑ ≈£L&É ô|y’ ê{Ï˝À uÛ≤>∑yT˚ . düÁø£eTeTT
ø±q≥Te+{Ï ø£<*ä ø£\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ s¬ +&ÉT ø±s¡D≤\T n$:
1. Á|ü‘´˚ ø£ ø±s¡D≤\ #˚‘· <ä‘êÔ+X¯+˝Àì ø£<*ä ø£\qT Á|ü‘´˚ ø£+>± $e]+#·&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+<äì eT]j·TT
$X‚w¢ Dü qT eT]+‘· düT\ã‘·s+¡ #˚jT· eTì dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± dü\Vü‰ Çe«&É+.
2. uÛÑ$wü´‘·TÔ Ä]Δø£ |ü]dæú‘·T\T m\¢|ü&ÉT }Væ≤+#·ì Á|üuÛ≤yê\≈£î ˝Àqe⁄‘·T+<äì H=øÏÿ #Ó|üŒ&É+.
12.5 <Û√s¡DÏ jÓTTø£ÿ ø=\‘·

<Û√s¡DìÏ Bs¡øÈ ±*ø£ dæ]dt <ä‘êÔ+X¯+˝À ø=\TkÕÔsT¡ . <ëìì ø=*∫q ‘·sT¡ yê‘·H˚ n~ ‘·>T∑ ‘Z T· +<ë
˝Òø£ ô|s¡T>∑T‘·T+<ë? nH˚~ ‘Ó*j·T|üs#¡ >· \∑ eTT. <Û√s¡DìÏ ø=\e&ÜìøÏ Á|ü<ëÛ q+>± s¬ +&ÉT ø±s¡D≤\THêïsTT.
yÓTT<ä{Ï~ <Û√s¡DÏ˝Àì eT]j·TT jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\qT ø£qT>=q&É+ <Û=s¡DÏì n<Ûä´j·TqeTT #˚j·T&É+ <ë«sê
eè~Δ ø±s¡ø±ìï ìsêΔ]+#·e#·TÃqT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Ä]úø£ eédüú yÓTT‘·Ô+ eè~Δì kÕ|tº˝Ÿ |ü]ÁX¯eT eè~Δ‘√
bı\TÃø=qe#·TÃqT. <ä‘êÔ+X¯+ jÓTTø£ÿ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ Á|ües¡qÔ qT n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ eè~Δ ø±s¡ø+£ <=Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
s¬ +&Ée~. <Û√s¡DìÏ ‘=\–+|ü #˚jT· &É+ <ë«sê Ç‘·s¡ n+XÊ\qT n<Ûë´j·TqeTT #˚jT· e#·TÃqT. <Û=s¡DìÏ
‘=\–+#·&+É e\q $T–*q$ ãTT‘·T dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ , #·Áø°jT· eT]j·TT düÁø£eTeTTø±ì ø±s¡ø±\T. n|ü&ÉT
eTq+ s¬ +&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT dæ]dt\qT bı*Ã ˝Ò<ë ñ|üj÷Ó –+∫ eT÷&ÉT dü«\Œø±*ø£ n+XÊ\qT Bs¡øÈ ±*ø£
ø±s¡ø±\ qT+&ç y˚sT¡ #˚jT· e#·TÃqT.
<Û=s¡DÏì ìs¡ísTT+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ y˚s¡T y˚s¡T |ü<äΔ‘·T\T
1. Á|ò”Vü≤+&é ˝Ò<ë Á>±|æø˘ |ü<ä›‹
2. dü>∑+ dü>∑≥T\ |ü<ä›‹
3. ø£<äT\T‘·Tqï dü>∑≥T\ |ü<ä›‹
4. ø£˙dü #·‘·Ts¡Ádü |ü<ä›‹
260
12.5.1 Á|ò”Vü≤+&é ˝Ò<ë Á>±|òæø˘ |ü<ä›‹
<Û=s¡DìÏ n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ Ç~ düsfi¡ y¯ TÓ qÆ |ü<‹›ä . ì{≤s¡T sπ K <Û=s¡DìÏ bı+<ä&+É jÓTTø£ÿ
Á|üÁøÏj·T |ü<ä›‘·T\T ÁøÏ+<ä Çe«ã&çq$.
1. Á>±|òt MT<ä ø±\ÁX‚DT\qT >∑T]Ô+∫ ^j·T&É+.
2. >∑T]Ô+∫ ^dæq, πsK düe÷#ês¡+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç <Û=s¡DÏ jÓTTø£ ~X¯qT C≤Á>∑‘·Ô>± |ü]o*+#·&É+.
3. MT e´øÏ>Ô ‘∑ · ìs¡j
í T· + qqTdü]+∫ <ä‘êÔ+XÊìøÏ ñ‘·eÔ T+>± dü]b˛j˚T $<Û+ä >± düsfi¡ ¯ sπ KqT ^j·Te˝…qT.
á sπ K Ç|ü&ÉT <Û=s¡DÏ jÓTTø£ÿ ~X¯qT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
m|ü&Ó‘’ ˚ ˇø£ <Û=s¡DÏ sπ KqT Á|òVæ ≤ü +&é |ü<‹›ä <ë«sê _–+#ês√ n|ü&ÉT ÁøÏ+~ |ü<‘Δä T· \qT $˝…q’ +‘·es¡≈î£
ìsêΔ]+#˚ $<Û+ä >± Á|üjT· ‘·ï+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü #˚j÷· *.
1. n~Û düsfi¡ +¯ >± ñ+&Ü* düsfi¡ sπ̄ K>± ø±ì ˝Ò<ë Bs¡+È >±, Áø£eT+>± ñqï sπ ø£\ ø£\sTT>±HÓq’
2. dü+e‘·‡s¡|⁄ü |ü]o*+∫q düsfi¡ ¯ <Û√s¡DÏ sπ K qT+&ç ô|q’ ñqï ì\Te⁄ $#·\Hê\ <Û√s¡DT\ yÓTT‘·+Ô ,
ÁøÏ+<ä ñqï≥Te+{Ï $#·\Hê\ yÓTT‘êÔìøÏ düe÷q+>± ñ+&Ü*.
3. <Û√s¡DÏ #·Áø±ìï ¬s+&ÉT düeTuÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#ê* n|ü&ÉT <Û=s¡DÏ πsKô|’ uÛ≤>∑+˝Àì ÁbÕ+‘·+
ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝Àì ÁbÕ+‘êìøÏ düe÷q+>± ñ+&Ü*.
145
Trend by the Freehand Method
140
135
yêdüeÔ <ä‘êÔ+X¯+
Production
Actual Data
130
125 <Û√s¡DÏ sπ K
Trend Line
120
115
2010 -11 -12 -13 -14 -15 -16 -17 -18

dü+e‘·‡s¡+ (Years)
<Û√s¡DÏ sπ KqT Á|òV” ≤ü +&é |ü<‹Δä <ë«sê –dæ <ëìì Ç+ø± ø=qkÕ–+∫ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ $\Te\qT n+#·Hê
y˚j·Te#·TÃqT. @~ @yÓTÆHê Á|ò”Vü≤+&é πsKqT ^j·T&É+ #ê˝ e´øÏÔ n_ÛÁbÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç
ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ á |ü<‹Δä ì n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#·sê<äT.
261
˝≤uÛ≤\T:
1. <Û√s¡DìÏ ø=\yê&ÉìøÏ Ç~ #ê˝≤ düT\yÓq’ |ü<‹Δä .
2. á |ü<‹Δä #ê\ nqTyÓq’ ~. <=s¡DÏ düsfi¡ ¯ sπ U…q’ ˝Ò<ë eÁø£‘y· TÓ qÆ <Óq’ |ü<‹Δä ì ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃqT.
3. <Û√s¡DÏ sπ KqT ^dæq >∑D≤+ø£y‘˚ ≈Ô· î£ Ä]úø£ #·]Á‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫ C≤„Hêìï ø£*– ñ+&ç <Û√s¡DìÏ
˝…øÿÏ +#Ó≥≥T¢>± ñ+&Ü*. ˝Ò<ë @ |ü]ÁX¯eT >∑T]+∫ $X‚w¢ Dü #˚dTü HÔ êïyÓ÷ <ëì˝Àì düsfi¡ ¯ sπ K
ø£<ä*ø£qT <Û=s¡DÏì |òæ{Ÿ #˚j·T&ÜìøÏ <äè&ÛÉyÓTÆq >∑D‘· dü÷Á‘·+˝À _+<äTe⁄\ dü]jÓÆTq $<Ûä+>±
ø£\|ü&ÜìøÏ n~ ‘·|Œü eTπs Ç‘·s¡ ‘ê]ÿøÏø£ düeTs¡qΔ dü]b˛<äT.
|ü]$T‘·T\T
1. á |ü<‹›ä #ê\ Ä‘êàÁX¯jT· yÓTqÆ ~ m+<äTø£+f… <√s¡DÏ sπ K |ü]XÀ<Û≈ä î£ &ç e´øÏ>Ô ‘∑ · ìs¡j
í ÷· \ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç
ñ+≥T+~.
2. Á|òV” ≤ü +&é sπ K Ä‘·àÁX¯jT· yÓTqÆ ~ ø±ã{Ïº ˇø£yfi˚ ¯ n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –ùdÔ <ëìøÏ @$T $\Te
ñ+&É<äT.
3. á |ü<äΔ‹ düT\uÛÑyÓTÆq~ eT]j·TT Á|ü‘·´ø£åyÓTÆq~>± ø£qã&ÉT‘·T+~. @~ @yÓTÆq|üŒ{ÏøÏ Á|ò”Vü≤+&é <√s¡DÏ
ì]à+#·&ÜìøÏ #ê\ düeTj·TeTT |ü&TÉ ‘·T+~. ˇø£yfi˚ ¯ C≤Á>∑‘>Ô· ± eT]j·TT eTqkÕ‡øÏ>å ± |üì #˚dqæ |üŒ{Ïø.Ï
12.5.2 ôd$T dü>∑≥T |ü<ä›‹
á |ü<‹Δä ˝À Çe«ã&çq <ä‘êÔ+XÊìï s¬ +&ÉT u≤>±\T>± $uÛõÑ +#ê*. ÁbÕ<ëq´+>± n<˚ dü+K´>∑\
dü+e‘·‡sê\≈£î ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£yfi˚ ¯ <ä‘êÔ+X¯eTT 2001 qT+&ç 2018 es¡≈î£ Çe«ã&ç‘˚ 18 dü+e‘·‡sê\qT
s¬ +&ÉT düe÷q uÛ≤>±\T>± yÓTT<ä{Ï ‘=$Tà~ dü+e‘·‡sê\T 2001 qT+&ç 2009 es¡≈î£ eT]j·TT s¬ +&Ée
‘=$Tà~ dü+e‘·‡sê\T 2010 qT+&ç 2018 es¡≈î£ . ˇø£yfi˚ ¯ uÒdæ dü+K´ dü+e‘·‡sê\T 9, 11, 13, 19
yÓTT<ä˝q’… $ eT<Û´ä dü+e‘·‡sêìï e~* düT\uÛ+Ñ >± #˚jT· e#·TÃqT. ˇø£yfi˚ ¯ <ä‘êÔ+X¯+ 19 dü+e‘·‡sê\≈£î
Çe«ã&ç n+f… 2000 qT+&ç 2018 es¡≈î£ s¬ +&ÉT düe÷q u≤>±˝H˚$ 2000 qT+&ç 2008 es¡≈î£
eT]j·TT 2010 qT+&ç 2018 es¡≈î£ , 2009 dü+e‘·‡sêìï e~*y˚kÕÔsT¡ . <ä‘êÔ+XÊìï s¬ +&ÉT düe÷qu≤>±\T>±
$uÛõÑ +#·ã&ç+~. Á|ü‹ uÛ≤>∑+ jÓTTø£ dü>≥∑ TqT (n+ø£eT<äéTeTT) bı+<ë*. n|ü&ÉT s¬ +&ÉT _+<äTe⁄\T
ekÕÔsTT. s¬ +&ÉT uÛ≤>±\ ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·sê\˝À eT<Û´ä _+<äTe⁄qT >∑T]Ô+#ê*. n|ü&ÉT s¬ +&ÉT _+<äTe⁄\qT
ø£\|ü>± düsfi¡ sπ̄ K <Û=s¡DÏ edü÷+Ô ~. n~ eTq≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ <Û√s¡DÏ sπ KqT ÇdüT+Ô ~. eT<ä´ $\Te\T
bı+<ä{≤ìøÏ ˝Ò<ë uÛÑ$wü´‘·TÔ $\Te\qT n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ πsKqT ô|’øÏ >±ì ˝Ò<ë ÁøÏ+<ä≈£î >±ì
bı&ç–+#·e#·TÃqT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î: ôd$T dü>≥∑ T |ü<‹›ä ì ñ|üj÷Ó –+∫ <Û√s¡DÏ sπ KqT ì]à+#·+&ç.
Áø£eT dü+K´ dü+e‘·‡s¡eTT dü+düú A jÓTTø£ÿ neTàø±\T (y˚\˝À)
1 2001 102
2 2002 105
3 2003 114
262
4 2004 110
5 2005 108
6 2006 116
7 2007 112
|ü]cÕÿs¡+: @&ÉT dü+e‘·‡sê\T Ç∫Ãq+<äTq eT<ä´ dü+e‘·‡sêìï e~* yÓTT<ä{Ï eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\≈£î
eT]j·TT ∫e] eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\≈£î dü>≥∑ TqT bı+<ë*. yÓTT<ä{Ï eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ dü>≥∑ T nH˚~
102 + 105 + 114 321 108 + 116 + 112 336
= = 107 eT]j·TT ∫e] eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ dü>≥ ∑ T nH˚
~ = = 112 .
3 3 3 3
á $<Û+ä >± eTqeTT s¬ +&ÉT _+<äTe⁄\qT 107 eT]j·TT 112 \qT bı+<ä‘ê+. yê{Ïì eT<Û´ä
dü+e‘·‡sê\≈£î m<äTs¡T>± n+f… 2002 eT]j·TT 2006 _+<äTe⁄\qT >∑T]Ô+#ê*. Ä s¬ +&ÉT _+<äTe⁄\qT
ø£\|ü>± nedüsy¡ TÓ qÆ <Û=s¡DÏ sπ KqT bı+<äT‘êeTT. Ä sπ KqT bı&ç–+#·e#·TÃqT. <ëìì ñ|üj÷Ó –+#·&+É
<ë«sê n+#·Hê y˚jT· e#·TÃqT. ˝Ò<ë yÓ+≥H˚ ñqï $\TeqT ìs¡sí TT+#·e#·TÃqT.
dü]dü+K´ dü+‘·‡sê˝…q’ 6, 8, 10 yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì s¬ +&ÉT düe÷q uÛ≤>±\T>± #˚dæ Á|ü‹ uÛ≤>±ìøÏ
dü>≥∑ TqT bı+<äe˝…qT. á $<Û+ä >± bı+~q dü>≥∑ TqT |ü≥+˝À >∑T]Ô+#ê\qï|ü&ÉT ø=ìï düeTdü´\T+{≤sTT.
ˇø£yfi˚ ¯ Çe«ã&çq dü+e‘·‡sê\T 8, 12 yÓTT<ä˝q’… esTTq|ü&ÉT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£yfi˚ ¯ <ä‘êÔ+X¯+ 2001,
2002, 2003, 2004 dü+e‘·‡sê\≈£î dü+ã+~+∫q<äsTT‘˚ @~ eT<Û´ä dü+e‘·‡s¡+ ne⁄‘·T+~? n˝≤+{Ï
yê{Ï $wüjT· +˝À dü>≥∑ TqT yê{Ï eT<Û´ä dü+e‘·‡sê\T n+fÒ E˝…’ 1, 2002 qT+&ç 30 pHé 2003 eT<Û´ä
qyÓ÷<äT #˚j÷· *.
˝≤uÛ≤\T
1. á |ü<‹Δä ø£<Tä \T‘·Tqï dü>≥∑ T\T eT]j·TT ©dtº ô|sTTsY |ü<‘›ä T· \≈£îqï düT\uÛ+Ñ >± ns¡+ú #˚dTü ø=e#·TÃqT.
2. Ç~ \ø£´å ‘êàø£ <Û√s¡DÏ ø=*#˚ |ü<‹›ä . Bìì mes¡T ñ|üj÷Ó –+∫ ø=\∫q ˇπø $\Te edüT+Ô ~.
|ü]$T‘·T\T
1. ø£\|üã&çq _+<äTe⁄\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+ ñ+<ë? ˝Ò<ë? nH˚ <ëì‘√ dü+ã+<ä+ ˝Ò≈£î+&Ü Ä
_+<äTe⁄\ eT<Û´ä dü+ã+<ä+ ñqï<äì }Væ≤+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
263
2. n+ø£eT<Û´ä eTeTT jÓTTø£ÿ |ü]$T‘·T\T dü«j·T+#ê\ø£+>± e]ÔkÕÔsTT. ˇø£yfi˚ ¯ düeT uÛ≤>±\˝À rÁeyÓTqÆ
‘˚&Ü\Tqï≥¢sTT‘˚ n|ü&ÉT <Û√s¡DÏ πsK eè~Δ ø±s¡ø£+ jÓTTø£ÿ yêdüÔe |ü]dæú‹ì ‘Ó*j·TCÒj·T<äT.
3. ø±\ÁX‚D\Ï ˝À uÛ≤>±\qT $e]+#·+&ç.
.........................................................................................................................................
4. ôd$T dü>≥∑ T |ü<‹Δä ì ñ|üj÷Ó –+∫ <Û√s¡DÏ ø=*#Ó |ü<‹Δä ì $e]+#·+&ç.

.........................................................................................................................................
12.5.3 ø£~˝Ò dü>∑≥T |ü<äΔ‹

ø£~˝Ò dü>≥∑ T |ü<‹›ä <ë«sê ≈£L&É <=s¡DìÏ ìs¡sí TT+#·e#·TÃqT. ~ì˝À dü>≥∑ T $\TeqT ø=ìï
dü+e‘·‡sê\≈£î (˝Ò<ë HÓ\\≈£î ˝Ò<ë yêsê\≈£î) bı+<äT‘ês¡T. á dü>≥∑ TqT ˝…øÿÏ +#·&ÜìøÏ n#êÃ~+|üã&çq
ø±\+ eT<ä´˝À e∫Ãq≥Te+{Ï ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q <√s¡DÏ $\Te ˝Ò<ë kÕ<Ûës¡D dü>∑≥T $\Te>±
rdüTø=qã&ç+~. dü>≥∑ T Á|üu≤Û e+ e\q düTìï‘·yTÓ Æ eÁø£sπ KqT Çdü÷+Ô ~, Ç~ ôV≤#·TÃ ‘·>T∑ \Z Á|üu≤Û yêìï
‘·–+Z ∫ kÕ<Ûës¡D <√s¡DÏ qT+&ç dü+e‘·‡sê\ n+¬ø\qT <ä÷s¡+ ø±≈£î+&Ü #ÓdTü +Ô ~.
á |ü<‹Δä ì neT\T #˚ùd≥|ü&ÉT ø£~˝Ò dü>≥∑ T\ ø±˝≤ìï m+|æø£ #˚j÷· * n~. 3 dü+e‘·‡sê\
ø£~˝Ò dü>≥∑ T, 5 dü+e‘·‡sê\ ø£~˝Ò dü>≥∑ T, 8 dü+e‘·‡sê\ ø£~˝Ò dü>≥∑ T yÓTT<ä˝q’… $.ø£~˝Ò dü>≥∑ T\
ø±˝≤ìï #·Áø£+ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄qT ã{Ïº ìs¡sí TT+#ê*. ø£~˝… dü>≥∑ T |ü<‹›ä ì kÕ<Ûës¡D+>± @ <ä‘êÔ+XÊìøÏ
neT\T #˚dTü HÔ êïyÓ÷ n~ #·Áø°jT· ø£<*ä ø£\T \ø£Då ≤\T ø£\~>± >∑T]ÔkÕÔsT¡ . ø£~˝Ò dü>≥∑ T ø±˝≤ìï m+|æø£
#˚j÷· *‡ nedüs+¡ m+‘Óq’ ñqï~. n~ #·Áø£+ jÓTTø£ÿ ì&ç$ì ã{Ïº ˝Òøb£ ˛‘˚ #·Áø£+ yÓTT‘êÔìï ‘=\–+#·˝+Ò
Á|üe÷<ä+ #ê˝≤ rÁeyÓT+Æ ~. dü>≥∑ T ‘·≈î£ ÿe ø£˝≤ìï ÁbÕ‹ì<ä´+ eVæ≤ùd.Ô
3` dü+e‘·‡sê\ ø£~˝Ò dü>≥∑ TqT ˝…øÿÏ +#·&+É
a+b+c b+c+d c+d+e d+e+f
, , ,
3 3 3 3
5` dü+e‘·‡sê\ ø£~˝Ò dü>≥∑ TqT ˝…øÿÏ +#·&+É

a+b+c+d+e b+c+d+e+f c+d+e+f +g d+e+f +g+h
, , ,
5 5 5 5
ñ<ëVü≤s¡D: 3 ` dü+e‘·‡sê\ ø£~˝Ò dü>≥∑ TqT ÁøÏ+<ä Çe«ã&çq ñ‘·Œ‹ÔøÏ ˝…øÿÏ +#·&+É .
dü+e‘·‡s¡+ ñ‘·Œ‹Ô 3` dü+e‘·‡sê\ 3` dü+e‘·‡sê\
(in Million tonnes) yÓTT‘·Ô+ ø£~˝Ò dü>∑≥T
2004 15 ` `
2005 21 66 22.00
2006 30 87 29.00
264
2007 36 108 36.00
2008 42 124 41.33
2009 46 138 46.00
2010 50 152 50.67
2011 56 169 56.33
2012 63 189 63.00
2013 70 207 69.00
2014 74 226 75.33
2015 82 246 82.00
2016 93 267 89.00
2017 95 287 95.67
2018 102 ` `
˝≤uÛ≤\T
1. ©düTº ùdÿsTTsY |ü<äΔ‹‘√ bı*Ãq|ü&ÉT Ç |ü<ä›‹ düT\TyÓ’q~.
2. ˇø£yfi˚ ¯ eT]ø=+‘· <ä‘êÔ+XÊìï ø£*|æq |üPs¡«|ü⁄ <Û=s¡DìÏ e÷s¡Ã≈£î+&ÜH˚ <Û=s¡DìÏ ø=\e&ÜìøÏ
nqTyÓq’ |ü<‹Δä .
3. <ä‘êÔ+X¯+˝Àì #·Áø°j·T ˇ&ç<äT&ÉT≈£î\ ø±\+ ˇø£y˚fi¯ ø£~˝Ò dü>∑≥T\ ø±\+‘√ ø£*ùdÔ n˝≤+{Ï
ˇ&ÉT<äT&É≈î£ \ yê≥+‘·≥H˚ ‘=\–b˛‘êsTT.
4. <Û=s¡DÏ jÓTTø£ÿ Äø±s¡+ >∑D≤+ø£y˚‘·Ô >∑DÏ‘· dü÷Á‘·+ø£Hêï <ä‘êÔ+X¯ ø£<ä*ø£H˚ ìs¡ísTTdü÷Ô+~.
5. Ç~ Á|ü‘˚´ø£+>± düeTs¡Ôe+‘·yÓTÆq~. ˇø£y˚fi¯ dæ]dt jÓTTø£ÿ <Û√s¡DÏ düÁø£eTyÓTÆq~ ø±q|ü&ÉT.
|ü]$T‘·T\T:
1. nìï dü+e‘·‡sê\≈£î <Û√s¡DÏ $\TeqT ˝…øÿÏ +#·˝eÒ TT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 3`dü+e‘·‡sê\ dü>≥∑ T˝À yÓTT<ä{Ï
dü+e‘·‡s¡+ eT]j·TT ∫e] dü+e‘·‡s¡+, 5`dü+e‘·‡sê\ dü>≥∑ T˝À yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\
eT]j·TT ∫e] ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\T yÓTT<ä˝…’q$.
2. ø±˝≤ìï m+|æø£ #˚jT· &É+˝À K∫Ã‘·eTq ìã+<Ûqä \T @$T˝Òe⁄. ø±ì Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T C≤Á>∑‘>Ô· ± ìs¡sí TT+
rdüTø√yê*.
3. ø£~˝Ò dü>≥∑ T >∑D‘Ï · dü÷Á‘êìï @$T ÁbÕ‹ì<ä´+ eVæ≤+#·<Tä . n+<äTø£ì Bìì <Û√s¡DìÏ n+#·Hê
y˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#·sê<äT.
4. @ ø£~˝Ò dü>∑≥T #·Áø±ìï |üP]Ô>± ‘=\–+#·˝Ò<äT. dæ]dt qT+&ç #·Áø±\qT ‘=\–ùdÔ>±ì #·Áø£+ jÓTTø£ÿ
dü>∑≥T ìs¡ísTT+#·˝ÒeTT.
5. <Û=s¡DÏ |ü]dæú‹ düs¡fi¯+>± düs¡fi¯ πsK ˝Òq|ü&ÉT ø£~˝Ò dü>∑≥T <ä‘êÔ+X¯+ jÓTTø£ÿ ì»yÓTÆq MTs¡Tø£Hêï
ô|q’ >±ì ˝Ò<ë ÁøÏ+<ä>±ì ñ+≥T+~.
265
5. ø£~˝Ò dü>∑≥T |ü<äΔ‹ jÓTTø£ÿ ˝≤uÛ≤\T eT]j·TT |ü]$T‘·T\qT ù|s=ÿq+&ç.
.........................................................................................................................................
12.5.4 ©düTº ùdÿj·TsY |ü<äΔ‹

Ç~ >∑D‘Ï · |ü<‹›ä ~ì düV≤ü j·T+‘√ ˇø£ <Û=s¡DÏ sπ KqT <ä‘êÔ+XÊìøÏ _–+#·e#·TÃqT. n~ á ÁøÏ+~
ìã+<Ûqä \qT dü+‘·è|æ|Ô sü #¡ ê*.
1. ∑ ( Y − Yc ) = 0
n+f… yêdü$Ô ø£ Y $\Te\T eT]j·TT ˝…øÿÏ +∫q Y $\Te\ eT<Û´ä ‘˚&Ü\qT
rdæyd˚ æ e∫Ãq yê{Ïì ø£\|ü>± <ëì yÓTT‘·+Ô düTHêï≈£î düe÷q+>± ñ+&Ü*.
∑ ( Y − Yc )
2
2. yêdü$Ô ø£ Y $\Te\ qT+&ç ˝…øÿÏ +∫q Y $\Te\qT rdæyj
˚ T· >± e∫Ãq $\Te\qT
c
ùdÿj·TsY #˚jT· >± e∫Ãq $\Te\qT yÓTT‘·+Ô ≈£L&ç‘˚ n~ ø£ìwü+º >± (©dü÷)Ô ñ+&Ü*) n+<äTø£H˚
Bìì ©dü÷º ùdÿj·TsY |ü<‹Δä n+{≤s¡T. á |ü<‹›ä <ë«sê bı+~q sπ KqT ªªu…d|ºt {æ Ÿ sπ K>±μμ |æ\TkÕÔsT¡ .
|üsêe\j·T πsK (Parabolic line) ˝Ò<ë düs¡fi¯ πsKqT _–+#·&ÜìøÏ ˝≤dtº ôdÿj·TsY |ü<äΔ‹ì
ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . düsfi¡ ¯ sπ KqT ÁbÕ‹ì<ä´+ eVæ≤+#˚ dü÷Á‘·+:
Yc = a + bX
Çø£ÿ&É Y yêdü$Ô ø£ $\Te\qT y˚sT¡ #˚dqæ <Û√s¡DÏ $\Te\qT #·÷|æ+#·&ÜìøÏ Y ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . c
ªaμ nH˚~ Y Ç+≥sYôd|tº ˝Ò<ë Y #·˝≤+ø£eTT jÓTTø£ÿ ˝…øÿÏ +#·ã&ç <=s¡DÏ s¡÷|ü+.
ªbμ nH˚~ <Û=s¡DÏ πsK jÓTTø£ÿ yê\TqT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. ˝Ò<ë X #·sø¡ e£ TT˝À ˇø£ j·T÷ì{Ÿ e÷s¡TŒ
eùdÔ Y #·˝≤+ø£eTT˝À e#˚Ã ‘Ó*j·TCÒd÷ü +Ô ~. ø±\ÁX‚DT\ $X‚¸D˝À ªXμ ø±˝≤ìøÏ ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤düT+Ô ~.
©düTº ùdÿj·TsY |ü<äΔ‹ <ë«sê düs¡fi¯ πsK <Û=s¡DÏ m|ü&Ó’‘˚ u≤–kÕÔs√ eT÷&ÉT $wüj·÷\qT ‘·|üŒø£
ù|s=ÿHê*.
1. @ dü+e‘·‡sêìï ÁbÕs¡+uÛÑ dü+e‘·‡s¡+>± m+|æø£ #˚kÕØ.
2. ªXμ ÁbÕ‹ì<ä´+ eVæ≤+#˚ ø±\ Á|üe÷D+ @$T{Ï? ns¡ú dü+e‘·‡s¡+, ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ ˝Ò<ë
nsTT<äT dü+e‘·‡sê\T?
3. Y ì @ j·T÷ì≥¢ s¡÷|ü+˝À ø=\TkÕÔHêïs√? ñ‘·ŒÇÔì ≥qTï\˝À neTàø±\qT s¡÷bÕj·T\˝À,
<Ûsä \¡ qT s¡÷bÕj·T\˝À, ñ<√´>±\˝À y˚\ ÁXÊ$T≈£î\˝À.
a
eT]j·TT b dæsú ê+ø±\ $\Te\qT ìs¡sí TT+#·&ÜìøÏ ÁøÏ+~ s¬ +&ÉT kÕ<Ûës¡D düMTø£sD¡ ≤\qT
kÕ~Û+#ê*.
∑ Y = Na + b ∑ X
ΣXY = a ΣX + b ΣX2
266
● N nH˚~ Çe«ã&çq <ä‘êÔ+X¯+ dü+e‘·‡sê\ (H˚\\T ˝Ò<ë m<Óq’ ø±\+) dü+K´qT ÁbÕ‹ì<ä´+
eVæ≤düTÔ+~.
● >∑eTì+#ê*‡+~ @eT+f… yÓTT<ä{Ï düMTø£sD¡ + Çe«ã&çq dü÷Á‘·+qT ≈£L&É&yÉ T˚
● s¬ +&Ée düMTø£sD¡ + Çe«ã&çq dü÷Á‘·+qT X #˚ >∑TDÏ+#·>± e∫Ãq yê{Ïì ≈£L&É&yÉ T˚ .
● ˚ T· >± ø=*∫q<˚ ΣX =0 ø±e⁄q ô|’ ¬s+&ÉT
ø±\ #·˝≤+ø£eTT (X)qT <ëì n+ø£eT<Û´ä eTeTT rdæyj
düMTø£sD¡ ≤\T ÁøÏ+~ s¡÷bÕìï rdüT≈£î+{≤sTT.
a eT]j·TT b \ $\Te\qT düT\ã+>± ìs¡sí TT+#·e#·TÃqT.
∑Y
m|ü&Ó’‘˚ ΣX = Na a= ˝Ò<ë Y
N
∑ XY
m|ü&Ó’‘˚ ΣXY = bΣX2 b = ∑X
2
dæúsê+ø±\T a πøe\+ Y $\Te\ jÓTTø£ÿ dü>∑≥T≈£î düe÷qeTT eT]j·TT b e÷s¡TŒπs≥TqT

‘Ó*j·TCÒdü÷Ô+~.
uÒddæ +ü K´ dü+e‘·‡sê\ $wüjT· +˝À eT<Û´ä dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç $#·\Hê\qT m|ü&Ó‘’ ˚ rdüT≈£î+{≤s√
Çe«ã&çq <ä‘êÔ+X¯+˝À >±´|t ˝Òq|ü&ÉT ΣX m\¢|ü &ÉT düTHêïøÏ düe÷q+>± ñ+≥T+~. nsTT‘˚
dü] dü+K´ dü+e‘·‡sê\ $wüjT· +˝À X qT ¬s+&ÉT dü] dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä´˝À ÁbÕs¡+_ÛùdÔ ΣX
düTHêï≈£î düe÷qeTe⁄‘·T+~.
ñ<ëVü≤s¡D
ÁbÕs¡+uÛ+Ñ 200. j·T÷ì≥T¢ ` ˇø£ dü+e‘·‡s¡+, j·T÷ì≥T¢ ` ñ‘·Œ‹Ô y˚\ ≥qTï\˝À
dü+e‘·‡s¡+ ñ‘·Œ‹Ô X XY X2 <=s¡DÏ $\Te\T Y c
(y˚\ ≥qTï\˝À)Y
2001 80 -3 -240 9 84
2002 90 -2 -180 4 86
2003 92 -1 -92 1 88
2004 83 0 0 0 90
2005 94 +1 +94 1 92
2006 99 +2 +198 4 94
N=7 S Y= 630 SX= 0 SXY= 56 SX2= 28
düs¡fiπ̄sK jÓTTø£ÿ düMTø£s¡D Y = a + b X:

∑X ∑ XY
m|ü&Ó‘’ ˚ ∑X = 0; a= ; b=
N ∑ X2
267
ΣY= 630, ΣN = 7, ΣXY= 56, ΣX2= 28
630 56
a= = 90 ; b= =2
7 28
n+<äTe\¢ düsfi¡ sπ̄ K <Û√s¡DÏ jÓTTø£ÿ düMTø£sD¡ + Y

c
= 90 + 2X
X= -3, nsTT‘˚ Yc = 90+2(-3) = 84

X= -2, nsTT‘˚ Yc = 90+2(-2) = 86
X= -1, nsTT‘˚ Yc = 90+2(-1) = 88
X= 0, nsTT‘˚ Yc = 90+2(0) = 90
X= 1, nsTT‘˚ Yc = 90+2(1) = 92
X= 2, nsTT‘˚ Yc = 90+2(2) = 94
X= 3, nsTT‘˚ Yc = 90+2(3) = 96
˝≤uÛ≤\T
1. <√s¡DÏì >∑DÏ‘· |ü<ä›‹˝À ø=\Tdü÷ÔHêï+ ø±ã{Ïº Ä‘·àÁX¯j·÷\≈£î neø±ey˚T ˝Ò<äT.
2. á |ü<‹Δä <ë«sê bı+~q sπ KqT ªline of best fitμ >± |æ\TkÕÔsT¡ . m+<äTø£+fÒ á sπ K qT+&ç rdæq
ãTTD≤‘·àø£ eT]j·TT <ÛHä ê‘·àø£ $#·\Hê\T düTHêï≈£î düe÷qeTe⁄‘êsTT eT]j·TT yê{Ïì ùdÿj·TsY
#˚j·T&É+ e\q e∫Ãq yê{Ïì ≈£L&É>± n$ ø£ìwüº+>±ñ+≥T+~. n+fÒ ∑ ( Y − Y ) = 0 c
∑ ( Y − Yc ) R ø£ìwü+
2
º.
3. dæ]dt˝À Çe«ã&çq nìï ø±\ eé<ÛTä \≈£î <Û√s¡DÏ $\TeqT bı+<äe#·TÃqT. Ç~ Ç‘·s¡ |ü<‘›ä T· ˝…q’
ø£~˝Ò dü>≥∑ T\≈£î kÕ<ä´+ ø±<äT.
|ü]$T‘·T\T:
1. Ç |ü<‹Δä ˝À m≈£îÿe ÁX¯<‘Δä √ #˚jT· e\dæ ñ+≥T+~. ˝Ò≈î£ +fÒ q$Tà+∫ |ò*ü ‘ê\≈£î <ë]rdüT+Ô ~.
2. Ç‘·s¡ |ü<äΔ‘·T\‘√ bı*Ãq|ü&ÉT Ç~ |ü<ä›‹ m≈£îÿe ÁX¯eT eT]j·TT ø±\+‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï~.
3. Bs¡øÈ ±\ e÷s¡TŒ\ Ä<Ûës¡+>± n+#·Hê\T+f…. n+f… <Û√s¡DÏ eT]j·TT #·Áø°j÷· \ jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û e+,
ãTT‘·T dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ eT]j·TT düÁø£eTeTT ø±q≥Te+{Ï e÷s¡TŒ\qT nìï+{Ï e~*y˚jT· &É+.
4. >∑D‘Ï · |ü<‹›ä nsTTq+<äTe\¢ nqTyÓq’ $ ø±e⁄ ` ˇø£ÿ |ü]o\Hê+XÊìï ø£*|æq eTs¡\ ˝…øÿÏ +|ü⁄\ìï
‹]– #˚jT· e\dæq nedüse¡ TT+≥T+~.
5. á|ü<‹Δä ì eè~Δ sπ K\qT |ò{æ Ÿ #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#·˝<Ò Tä . n+<äT˝À ø=ìï Gompertz curve,
logistic curve yÓTT<ä˝…’q$.
268
12.6 kÕsê+X¯+
yê´Ä|üs¡y˚‘·Ô\≈£î eT]j·TT Ä]Δø£y˚‘·Ô\≈£î uÛÑ$wü´‘·TÔ ìs¡íj·÷\ ø=s¡≈£î ø±\ÁX‚DT\ $X‚¢wüD #ê˝≤
eTTK´+. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ yê´bÕs¡y˚‘·Ô 2020 dü+e‘·‡s¡+˝À ‘·q neTàø±\T mìï ñ+{≤jÓ÷
‘Ó\TdüTø=yê\qT≈£î+≥THêï&ÉT. ‘·<ë«sê ‘·q ñ‘·Œ‹Ô˝À düsT¡ u› ≤≥T¢ #˚dTü ≈£î+≥T &çe÷+&é≈î£ nqT>∑TD+>±
düs|¡ süò ê >±ì ˝Ò<ë neTà≈£î+&Ü düsT¡ >∑T ì\« ˝Ò≈î£ +&Ü #·÷düTø=e&É+. n<˚ $<Û+ä >± ˇø£ Ä]úøy£ ‘˚ Ô· ≈£L&Ü
sêuÀj˚T dü+e‘·‡sê\˝À »HêuÛ≤ m+‘· ñ+≥T+<√ n+#·Hê y˚jT· &É+˝À ÁX¯<›ä ø£qãs¡TkÕÔsT¡ . ‘·<ë«sê
nVü‰s¡ düs¡|òüs¡ ø=s¡T Á|ü»\≈£î ñ<√´>±\ ø=s¡≈£î yÓTT<ä˝…’ yê{Ï ø=s¡≈£î dü]jÓÆTq≥Te+{Ï Á|üD≤[ø£\qT
‘·j·÷ñ #˚kÕÔs¡T. ø±\ÁX‚DT\ $X‚¢wüDqT >∑‘·+ jÓTTø£ÿ Á|ües¡ÔqqT ne>±Vü≤q #˚düTø=e&ÜìøÏ, uÛÑ$wü´‘·TÔ
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ø=s¡≈£î Á|üD≤[ø£ #˚j·T&É+ eT]j·TT Á|üdüTÔ‘· kÕ|òü\´\qT eT÷˝≤´+ø£qeTT #˚j·T&ÜìøÏ
ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . ø±\ÁX‚DT\˝Àì ˇ&É<Tä &ÉT≈£î\qT Hê\T>∑T s¡ø±\T>± eØZø]£ +#ês¡T. n$ düsfi¡ ¯ <Û=s¡D,Ï
ãTT‘·T dü+ã+<äyÓTÆq yÓ’$<ë´\T, #·Áø°j·T yÓ’$<Ûë´\T eT]j·TT düÁø£eTeTT>± yÓ’$<Ûë´\T. ø±\ ÁX‚DT\˝Àì
<Û√s¡DT\qT Hê\T>∑T |ü<ä›‘·T\ <ë«sê ø=\TkÕÔs¡T. n$ Á|ò”Vü≤+&é˝Ò<ë Á>±|æø˘ |ü<äΔ‹, ùd$T`dü>∑≥T\ |ü≥¢
ø£~˝Ò dü>∑≥T\ |ü<ä›‹ eT]j·TT ©düTº ùdÿj·TsY |ü<ä›‹. á |ü<ä›\ìï ≈£L&É yê] ˝≤uÛ≤\T eT]j·TT |ü]$T‘·T\T
ø±\ ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü <Û=s¡DT\qT ìs¡sí TT+#·&+É ˝À ø£*– ñHêïsTT.
12.7 MT ne>±Vü≤qqT |ü]øÏ+å #·Tø√+&ç - qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T

1. $$<Ûä >∑D≤+ø£y‘Ó \Ô· T ø±\ÁX‚DT\≈£î nH˚ø£ ìs¡«#·Hê\T Ç∫ÃHês¡T. yÓT]dt Vü≤+ãsYZ Á|üø±s¡+ ªªˇø£
ø±\ ÁX‚DÏ nH˚~ >∑D≤+ø£ |ü]o\qXÊ\ düeTT<ëj·÷ìï ø±\Áø£e÷qTkÕs¡ |ü<‹Δä ˝À neTs¡Ãã&çqy˚
|ò≥ü sYdHü é nqTdü]+∫ ªªˇø£ ø±\ÁX‚DÏ >∑D≤+ø£ <ä‘êÔ+X¯+ ø£*– ñ+&ç n~ es¡Tdü eè~Δ˝Àùdø£]+∫q,
qyÓ÷<äT #˚dqæ ˝Ò<ä |ü]o*+∫q <ä‘êÔ+XÊ\T nsTT ñ+{≤sTTμμ.
2. ø±\ÁX‚DT\ $X‚¢wüD ñ|üjÓ÷>±\H˚$. >∑‘· |ü⁄qs¡ÔqqT ns¡ú+#˚düTø=e&É+˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT.
uÛÑ$wü´‘·TÔ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ø=s¡≈£î Á|üD≤[ø£\T #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT, Á|üdüTÔ‘· $»j·÷\qT
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT eT]j·TT $$<Ûä ø±\ ÁX‚DT\qT bı\Ã&ÜìøÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT.
3. ø±\ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ uÛ≤>±\T 1. düs¡fi¯ <Û=s¡DÏ 2. ãTT‘·T dü+ã+<Ûä yÓ’$<Ûë´\T 3. #·Áø°j·T yÓ’$<Ûë´\T
4. düÁø£eT+ ø±q≥Te+{Ï yÓ$’ <Ûë´\T.
4. ôd$T dü>≥∑ T\ |ü<‹Δä : á |ü<‹›ä ˝À Çe«ã&çq <ä‘êÔ+XÊìï s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +#ê*. ÁbÕ<Ûëq´+>±
n<˚ dü+K´>∑\ dü+e‘·‡sê\≈£î ñ<ëVü≤s¡D≈£î <ä‘êÔ+XÊìï 15 dü+e‘·‡sê\≈£î ÇùdÔ n|ü&ÉT <ëìì
s¬ +&ÉT düeT uÛ≤>±\T>± 7 dü+e‘·‡sê\ Á|ü‹ uÛ≤>∑+˝À ñ+∫ $T–*q eT<ä´ dü+e‘·‡sêìï e~*
y˚j÷· *. <ä‘êÔ+XÊì s¬ +&ÉT düeTuÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +∫q Á|ü‹ uÛ≤>±ìøÏ dü>≥∑ TqT (n+ø£ eT<äéTeTTqT)
bı+<ë*. eTqøÏ á $<Û+ä >± s¬ +&ÉT _+<äTe⁄\T ekÕÔsTT. Á|ü‹ _+<äTe⁄qT ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·s+¡ eT<ä´
_+<äTe⁄>± s¬ +&ÉT uÛ≤>±\˝À >∑T]Ô+∫ n|ü&ÉT Ä s¬ +&ÉT _+<äTe⁄\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ düsfi¡ sπ̄ K–ùdÔ
nedüsy¡ TÓ qÆ <Û=s¡DÏ sπ KqT ÇdüT+Ô ~.
269
5. ø£~˝Ò dü>∑≥T jÓTTø£ÿ ˝≤uÛ≤\T
1. á |ü<äΔ‹ ©düTº ùdÿj·TsY |ü<äΔ‹˝À b˛*Ãq|ü&ÉT düT\uÛÑyÓTÆq~.
2. ˇø£yfi˚ ¯ eT]ø=+‘· <ä‘êÔ+XÊìï ø£*|æq |üPs¡«|ü⁄ <=s¡DìÏ e÷s¡Ã≈£î+&ÜH˚ <=s¡DìÏ ø=\e&ÜìøÏ
nqTyÓq’ |ü<‹Δä .
3. <ä‘êÔ+X¯+˝Àì #·Áø°j·T ˇ&ÉT<äT&ÉT≈£î ø±\+ ˇø£y˚fi¯ ø£~˝Ò dü>∑≥T\ ø±\+‘√ ø£*ùdÔ n˝≤+{Ï
ˇ&ÉT<äT&ÉT≈£î\T yê≥+‘·≥y˚ ‘=\–bı‘êsTT.
4. <=s¡DÏ jÓTTø£ÿ Äø±s¡+ >∑D≤+ø£y˚‘·Ô >∑DÏ‘· dü÷Á‘·+ø£Hêï <ä‘êÔ+X¯ ø£<ä*ø£H˚ ìs¡ísTTdüTÔ+~.
5. Ç~ Á|ü‘˚´ø£+>± düeTs¡úe+‘·yÓTÆq~ ˇø£y˚fi¯ dæ]dt jÓTTø£ÿ <=s¡DÏ düÁø£eTyÓTÆq~ ø±q|ü&ÉT.
|ü]$T‘·T\T
1. nìï dü+e‘·‡sê\≈£î <Û√s¡DÏ $\TeqT ˝…øÿÏ +#·˝eÒ TT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 3`dü+e‘·‡sê\ dü>≥∑ T˝À yÓTT<ä{Ï
dü+e‘·‡s¡+ eT]j·TT ∫e] dü+e‘·‡s¡+, 5`dü+e‘·‡sê\ dü>≥∑ T˝À yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\
eT]j·TT ∫e] ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\T yÓTT<ä˝…’q$.
2. ø±˝≤ìï m+|æø£ #˚jT· &É+˝À K∫Ã‘·eTq ìã+<Ûqä \T @$T˝Òe⁄. ø±ì Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T C≤Á>∑‘>Ô· ± ìs¡sí TT+
rdüTø√yê*.
3. ø£~˝Ò dü>≥∑ T >∑D‘Ï · dü÷Á‘êìï @$T ÁbÕ‹ì<ä´+ eVæ≤+#·<Tä . n+<äTø£ì Bìì <Û√s¡DìÏ n+#·Hê
y˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#·sê<äT.
4. @ ø£~˝Ò dü>∑≥T #·Áø±ìï |üP]Ô>± ‘=\–+#·˝Ò<äT. dæ]dt qT+&ç #·Áø±\qT ‘=\–ùdÔ>±ì #·Áø£+ jÓTTø£ÿ
dü>∑≥T ìs¡ísTT+#·T˝ÒeTT.
5. <Û=s¡DÏ |ü]dæú‹ düs¡fi¯+>± (düs¡fi¯ πsK) ˝Òq|ü&ÉT ø£~˝Ò dü>∑≥T <ä‘êÔ+X¯+ jÓTTø£ÿ ì»yÓTÆq MTs¡Tø£Hêï
ô|q’ >±ì ˝Ò<ë ÁøÏ+<ä>±ì ñ+≥T+~.

1. ªªø±\ÁX‚DT\Tμμ nH˚ uÛ≤eqqT ìs¡«∫+#·+&ç.
2. ø±\ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü jÓTTø£ÿ ñ|üj÷Ó >±\qT ù|s=ÿq+&ç.
3. ø±\ÁX‚DT\ jÓTTø£ÿ uÛ≤>±\T @$T{Ï?
4. ©düTº ùdÿj·TsY |ü<ä›‹ jÓTTø£ÿ ˝≤uÛ≤\T eT]j·TT |ü]$T‘·T\T ù|s=ÿq+&ç.
5. ø£~˝Ò dü>∑≥T jÓTTø£ÿ Á|üjÓ÷»Hê\T eT]j·TT |ü]$T‘·T\qT $e]+#·+&ç.
1. ø±\ ÁX‚DT\qT ìs¡«∫+∫ <ëì ñ|üj÷Ó >±\qT $e]+#·+&ç.
2. ø±\ÁX‚DT\ $X‚¢wüD uÛ≤>±\ MT<ä $es¡yÓTÆq yêK´qT Áyêj·T+&ç.
3. Á>±|òæø˘ |ü<äΔ‹ ˝Ò<ë Á|ò”Vü≤+&é |ü<ä›‹˝À <Û=s¡DÏ m˝≤ ø=\TkÕÔs¡T? $e]+#·+&ç.
270
4. ôd$T dü>≥∑ T |ü<‹Δä <ë«sê <Û=s¡DÏ ø=*#˚ $<ÛëHêìï #·]Ã+#·+&ç.
5. düsfi¡ ¯ sπ K <=s¡DìÏ m˝≤ |ò{æ Ÿ #˚kÕÔsT¡ ? dü]jÓTÆ q ñ<ëVü≤s¡D‘√ $e]+#·+&ç.
A. ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T
1. Á|üD≤[ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î ø±\ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT. ( )
m) Á|üdüTÔ‘·+ _) uÛÑ$wü´‘·TÔ dæ) >∑‘· &ç) ô|’y˚$ø±e⁄
2. dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À e÷s¡TŒ\ Áø£eT+ eT]j·TT dü+e‘·‡s¡ dü+e‘·‡sêìøÏ n<˚ Áø£e÷ìï |ü⁄qsêeè‘·+
#˚ùdÔ @+ n+{≤s¡T? ( )
m) düs¡fi¯ yÓ’$<ë´\T _) ãTT‘·T yÓ’$<ë´\T dæ) düÁø£eTeTTø±ì yÓ’$<ë´\T &ç) @$ø±e⁄
3. <=s¡DÏ nH˚ uÛ≤eq dü«\Œø±\+˝À e#˚Ãe÷s¡TŒ\qT |ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüTø=&ÉT ø±ì dæsú y¡ TÓ qÆ ø£<*ä ø£\T
........... ø±\+˝≤ e∫Ãq$. ( )
m) Bs¡È _) dü«\Œ dæ) n‹ dü«\Œ &ç) nq+‘·+
4. ñìï <äTdüT\Ô ≈£î m≈£îÿe &çe÷+&é ñ+&˚ ø±\+ ( )
(m) y˚d$ü ø±\+ (_) es¡¸ø±\+ (dæ) #·*ø±\+ (&ç) edü+‘· ø±\+
5. ø£~˝Ò dü>≥∑ T Á|üu≤Û e+ e\q @s¡Œ&˚ eÁø£sπ K ..... ñ+≥T+~. ( )
(m) @≥yê\T (_) |üsêe\j·T+ (dæ) e+ô|q’ (&ç) düTìï‘·yTÓ qÆ
düe÷<ÛëHê\T: 1) _ 2) _ 3) m 4) dæ 5) &ç
B. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. <ä‘êÔ+XÊìï >∑‘· 5, 10, 15, 20 dü+e‘·‡sê\≈£î es¡Tdü Áø£eTeTT˝À neTs¡Ãã&çq <ëìì
n+{≤s¡T.
2. ø±\ ÁX‚DT\ $X‚¢wüD qT ns¡+ú #˚dTü ø=e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
3. düs¡fi¯ <√s¡DÏì nì ≈£L&É n+{≤s¡T.
4. #·Áø°j·T yÓ’$<ë´\˝À e÷+<ä´+ <ä‘· ‘·s¡Tyê‘· <äX¯
5. yêdü$Ô ø£ $\Te\ qT+&ç ˝…øÿÏ +∫q $\Te\qT rdæyj
˚ T· >± e∫Ãq $uÛ≤>±\ yÓTT‘·+Ô
øÏ düe÷q+>± ñ+≥T+~.
düe÷<ÛëHê\T: 1) ø±\ÁX‚DT\T — 2) >∑‘· Á|ües¡qÔ 3) düsfi¡ sπ̄ K <=s¡ì 4) Øø£eØ 5) düTHêï
271
C. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü Ã¡ +&ç:
m _
∑ xy
1) düsfi¡ ¯ <=s¡DÏ (m) ∑ x2
∑y
2) düÁø£eTeTT ø±ì yÓ$’ <ë´\T (_) N
3) a= (dæ) Bs¡`È ø±\+

4) b= (&ç) sê´+&ûqïsY‡
düe÷<ÛëHê\T: 1) dæ 2) &ç 3) m 4) _
12.9 |ü<äø√X¯+
1. düs¡fi¯ <Û√s¡DÏ : <Û√s¡DÏ nH˚ uÛ≤eq dü«\Œø±\+˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT |ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüTø=ì ø=ì
Bs¡øÈ ±\+˝À e#˚Ã dæsú ¡ ø£<*ä ø£\qT |ü]>∑D+Ï düT+Ô ~. n~ »HêuÛ≤˝À e∫Ãq eTs¡TŒ, kÕ+πø‹ø£ Á|ü>‹∑
eT]j·TT $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ n_ÛsT¡ #·T\˝À e∫Ãq u≤] ‘·sV¡ ≤ü e÷s¡TŒ\ ø±s¡DyÓTÆ ñ+{≤sTT.
2. #·Áø°jT· yÓ$’ <ë´\T : #·Áø°jT· + nH˚ |ü<+ä ø±\ÁX‚DT\˝À e#˚Ã |ü⁄qsêe‘·eÔ Tj˚T´ yÓ$’ <ë´\qT dü÷∫düT+Ô ~.
n$ ˇø£ kÕ<Ûës¡D+>± dü+e‘·‡sêìø£Hêï m≈£îÿe ø±\+ ñ+≥T+~. eT]j·TT ìs¡+‘·s+¡ yê{Ï
bı&Ée⁄˝À ˝Ò<ë yÓ&\É TŒ˝ÀH˚
3. düÁø£eTeTTø±ì yÓ$’ <ë´\T : düÁø£eTeTT ø±q≥Te+{Ï yÓ$’ <ë´\H˚ ‹ø£ÿ, Á|üe÷<äeXÊ‘·T,Ô j·÷<äè∫Ã¤øy£ TÓ qÆ $
nì yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À |æ\Tdü÷Ô ñ+{≤s¡T. n$ K∫Ã‘·yTÓ qÆ qeT÷Hê˝À |ü⁄qsêeè‘·+ ø±e⁄.
4. ø£~˝Ò dü>≥∑ T : ˇø£yfi˚ ¯ ø£~˝Ò dü>≥∑ T |ü<‹›ä <ë«sê <=s¡DìÏ ìs¡sí TT+#ê*‡ eùdÔ n~ ø=ìï dü+e‘·‡sê\
dü>≥∑ T $\Te <ë«sê bı+<äT‘ês¡T. ø£<*ä @ dü>≥∑ \T ø±˝≤ìï ìs¡sí TT+#ê*‡q nedüs+¡ ñ+≥T+~.
n~ 3`dü+e‘·‡sê\≈£î, 5`dü+e‘·‡sê\≈£î yÓTT<ä˝q’… $.
5. ©düTº ùdÿj·TsY : |üs‘¡ +· Á‘· #·˝≤+ø±\ ø=s¡≈î£ Çe«ã&çq <ä‘êÔ+X¯+ ø=s¡≈î£ ø±\ÁX‚DT\ $X‚w¢ Dü ˝À Y
jÓTTø£ÿ yêdü$Ô ø£ $\Te\ qT+&ç ˝…øÿÏ +#·ã&çq Y $\Te\qT rdæyj
c
˚ T· >± e∫Ãqyê{Ïì ≈£L&É>±
n~ düTHêï≈£î düe÷qeTÚ‘·T+~ eT]j·TT rdæyj ˚ T· >± e∫Ãq yê{Ïì ùdÿj·TsY #˚dæ ≈£L&É>± n~
ø£ìwü+º >± ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ á |ü<‹›ä ì ª©düTº ùdÿj·TsYμ |ü<‹›ä n+{≤s¡T.
12.10 ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ë\T

1. Gupta, SP : Statistical Methods, S. Chand & Company, New Delhi
2. Monga, GS : Mathematics and Statistics for Economics, Vikas Publishing House, New
Delhi.
3. Somcheti, D.S. & V.K. Kapoor (2008) : Statistics: Theory, Method and Application,
Sultan Chand & Sons, New Delhi.
272

01 VI (B) Quantitative Methods For Economic Analysis

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

01 VI (B) Quantitative Methods For Economic Analysis

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BA520ECODSE(A)-T

&Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+

Á|ü<∏äeT Á|ü#·Ts¡D : 2020

1.2 ns¡XΔ Êg+ eT]j·TT Ä]Δø£ qeT÷Hê

1.3 Ä]Δø£ qeT÷Hê eT]j·TT >∑D‘Ï · qeT÷Hê ÄeX¯´ø£‘·

Ç+<äT˝À QdR edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ &çe÷+&ÉT |ü]e÷D+

2. ns¡XΔ ÊÁkÕÔìï ìs¡«∫+#·+&ç.

1.4 ns¡XΔ ÊgeTT\ |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \ ÁbÕeTTK´‘·

1.5 ns¡XΔ Êg+˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \ Á|üj÷Ó »Hê\T

1.6 ns¡XΔ Êg+˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· \ jÓTTø£ÿ Á|ü‹≈£L\‘·\T ˝Ò<ë ˝ÀbÕ\T

6. ns¡ΔXÊgeTT˝À |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<ä›‘·T\ ˝ÀbÕ\qT ‘Ó\T|ü⁄+

1.7 |ü]e÷D≤‘·àø£ |ü<‘Δä T· ˝À¢ ñ|üj÷Ó –+#˚ ø=ìï eTTK´yÓTqÆ uÛ≤eq\T

düeT‘Í\´+‘√ bÕ≥T edüTÔ |ü]e÷q+ ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~. edüTÔ|ü]e÷D+ qeT÷Hê ˝À|ü\

1.7.2 dæúsê+ø£+ (Constant)

bP, ≈£î&çyÓ’|ü⁄ >∑Ts¡TÔ ªbμ düV≤ü ` düeTs¡e

1.7.4.2 Á|ües¡ÔHê düMTø£s¡D≤\T (Behavioural Equations)

8. $$<Ûä s¡ø±\ #·\sêX¯ó\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.

9. dæsú ê+ø£+ uÛ≤eqqT ‘·–q ñ<ëVü≤s¡D‘√ ìs¡«∫+|ü⁄eTT.

10. $$<Ûä s¡ø±\ düMTø£sD¡ ≤\qT >∑T]+∫ $e]+#·TeTT.

1.9 MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç - qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T

1.10 qeT÷Hê |üØøå± Á|üXï¯ \T

1.12 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T

3. Mehta and Medhani: Mathematics for Economists.

2.2 dü$T‹, ø±Øºõj·THé \ã›eTT eT]j·TT dü+ã+<Û+ä jÓTTø£ÿ uÛ≤eq\T

eTTqT|ü{Ï dü+ã+<ÛëìøÏ _Ûqï+>± á dü+ã+<Û+ä jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤eeTTqT eT]j·TT ÁbÕeTTK´‘·qT #·]Ã<ë›+.

2.3 Á|üyT˚ j·T+ uÛ≤eq eT]j·TT <ëì s¡ø±\T

Á|üyT˚ j·÷\ s¡ø±\T

;Jj·T ;Jj˚T‘·s¡ ˝Ò<ë

ãVüQ|ü~ ø£s¡D°j·T |òü÷‘· dü+es¡Z Á‹ø√DMTj·T

dæús¡ πsFj·T |òüTq

nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. sπ Fj·T Á|üyT˚ j·TeTT jÓTTø£ÿ sπ U≤∫Á‘·+˝À 2.4˝À #·÷|üã&çq~.

Qs = -4+4P = - 4+4(2 )= - 4+8 =4

n+<äT#˚‘· düeT‘Í\´+˝À &çe÷+&é |ü]e÷D+ eT]j·TT düô|¢’ |ü]e÷D≤ìøÏ düe÷q+>± ñ+≥T+~.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î, x, -5 $\TeqT rdüT≈£îqïf…‘¢Æ ,˚

n˝≤π>, X, 2 $\Te rdüTø=qïf…‘¢Æ ˚

düMTø£sD¡ ≤ìøÏ |ü]cÕÿs¡+ dü÷Á‘·+ <ë«sê ≈£L&Ü ‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT.

ø£s¡D°j·T Á|üy˚Tj·TeTT. Y = a/X

ns¡Xú ÊÁdü+Ô ˝À ø£sD¡ j

2.5 MT ne>±Vü≤qqT |üØøÏ+å #·Tø√+&ç - qeT÷Hê düe÷<ÛëHê\T

á ø±Øºõj·THé \_› dü$T‹˝À 6 I 6 R 36 Áø£eTj·TT>±à\T ñHêïsTT.

ñ+&˚ düsﬁ¡ ¯ sπ U≤ dü+ã+<Ûeä TTqT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.

2.6 e÷~] |üØøå± Á|üXï¯ \T

1. πsFj·T Á|üy˚Tj·TeTT m) Y=aX +bX +cX+d

2. dæús¡ Á|üy˚Tj·TeTT _) Y=a+bX

3. dü+ã+<Ûeä TT : Ç∫Ãq |ü]dæ‹ú ì dü+‘·è|æ|Ô ]ü #˚ ø±Øºõj·THé \_› jÓTTø£ÿ ñ|ü dü$T‹

2.8 #·<eä <ä–q |ü⁄düøÔ ±\T

3. Mehta and Medhani: Mathematics for Economists.

3.2 neø£\ì $uÛøÑ +Ô£ (The Difference Quotient)

Δx = x – x ˝Ò<ë x = x + Δx nì >∑÷&Ü ÁyêkÕÔeTT. n<˚ $<Û+

neø£\q $uÛøÑ +Ô£ (difference quotient) <ë«sê dü÷∫+#·e#·TÃqT.

á uÛ≤eqqT $e]+#·&ÜìøÏ ˇø£ düsﬁ¡ y¯ TÓ qÆ ñ<ëVü≤s¡D rdüT≈£î+<ë+.

n+<äTe\q, neø£\q $uÛøÑ +Ô£ 31

(a+b)2 = a2+b2+2ab nH˚ dü÷Á‘êìïñ|üj÷Ó –ùdÔ

(Áu≤¬≈≥¢˝À e⁄qï $\TeqT 3 #˚ >∑TDÏùdÔ)

( + 3x02 , − 3x02 , eT]j·TT + 4 , –4 ø={Ïºy˚dæq≥¢sTT‘˚)

(\e Vü‰sê\qT Δx #˚‘· uÛ≤–ùdÔ)

3.3 neø£\ì (ñ‘·Œqï sê•) (Derivative)

3.4 neø£\q ìj·Te÷\T

eTTK´yÓTÆq Ä]úø£ uÛ≤eq\qT $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ eT]j·TT $e]+#·&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&˚ Hê\T>∑T ÁbÕ<Ûä$Tø£

Δy = 2xΔx + Δx2 – x2 (+x2 eT]j·TT –x2 qT ø={Ïº y˚jT· ã&ç) s

Çs¡TyÓ|’ ⁄ü \ ne~Ûì rdüTø=+fÒ,

á $<Û+ä >±, y = x2, n|ü&ÉT

x0 = 1 á düe÷#êsêìï ñ|üj÷Ó –+∫, s¬ +&Ée ìj·TeTyÓTqÆ dæsú ê+ø£ neø£\q ìj·Te÷ìï