Budowa atomu cz.

1
 Treści w tym materiale stanowią własność firmy Korepetycje z chemii Sonia Radosz
i podlegają ochronie prawnej na podstawie przepisów ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim
i prawach pokrewnych (Dz. U. Nr 90, poz. 631). Bez zgody autora zabronione jest m.in.
rozpowszechnianie treści, ich kopiowanie, przedruk, przetwarzanie z zastosowaniem jakichkolwiek
środków elektronicznych, zarówno w całości, jak i w części. Wszelkie próby kopiowania
i rozpowszechniania treści zostaną zgłoszone odpowiednim organom ścigania.
 Czym jest atom?

Atom jest najmniejszą jednostką budowy pierwiastka chemicznego.

Atomy pierwiastków zbudowane są z protonów i neutronów (nukleonów), które
zlokalizowane są w jądrze atomu oraz z elektronów, które poruszają się wokół tego jądra –
na powłokach.
Neutrony są elektrycznie obojętne, protony posiadają elementarny ładunek dodatni
a elektrony ujemny. Masy protonów i neutronów są w przybliżeniu takie same.
 Siły działające w atomie i
zasada Heisenberga

Siły oddziaływania elektrostatycznego w atomie:

Odpychające między wszystkimi elektronami oraz przyciągające między elektronami a
jądrem.

Im bliżej jądra znajduje się elektron, tym silniej jest przez nie przyciągany.

Zasada nieoznaczoności Heisenberga

Niemożliwe jest jednoczesne określenie pędu i położenia elektronu w atomie.
 Liczba masowa i liczba
atomowa
liczba masowa – A, liczba atomowa – Z
Łączna liczba protonów i neutronów określa liczbę masową (A).
Liczba protonów w jądrze, zwana liczbą atomową (Z) określa liczbę porządkową
pierwiastka. Jest również równa liczbie elektronów w atomie obojętnym.
𝑨
𝒁𝑬

A – liczba masowa: protony + neutrony A= p + n

Z – liczba atomowa: liczba protonów ( = liczba elektronów w atomie
obojętnym)
 Określanie liczby p, e i n

Jak obliczyć liczbę neutronów? → n= A-Z

Przykład:
39
19𝐾 –> 19p, 19e, 39-19=20n

24
12𝑀𝑔 −> 12p, 12e, 24-12=12n

108
47𝐴𝑔 –> 47p, 47e, 108-47=61n

Jony:
Kation – oddał elektron np. 39
19𝐾 → 19p, 18e, 20n
+

Anion – przyjął elektron np. 199𝐹− → 9p, 10e, 10n

32 2-
16𝑆 → 16p, 18e, 16n
 Zadanie 1

Podaj liczbę protonów, elektronów i neutronów w atomie/jonie:

55
25𝑀𝑛

40
𝐶𝑎 2+
20

80
35𝐵𝑟
-
 Zadanie 2

W jądrze pierwiastka X liczba neutronów jest o 14 większa od liczby protonów.

Liczba masowa tego izotopu wynosi 86. Podaj nazwę tego pierwiastka.
 Liczba masowa a masa
atomowa
Masa atomowa wyrażona jest w unitach [u] podczas gdy liczba masowa nie ma
jednostki.
Liczbę masową zaokrąglamy do wartości całkowitych.
Liczba masowa to suma protonów i neutronów a masa atomowa to średnia masa
izotopów danego pierwiastka.
1u = 1,66 * 10 -24 g
Przykładowe zadanie:
Jak obliczyć masę glukozy ( C6H12O6 ) w gramach?

M = 180u (odczytane z układu)

mglukozy = 180 ∙ 1,66 ∙ 10-24 = 2,99 ∙ 10-22 g
 Zadanie 3

Oblicz masę gliceryny (C3H8O3 ) w gramach.

 Izotopy, izobary, izotony

Izotopy – atomy danego pierwiastka różniące się liczbą neutronów (liczbą masową),
np. 126𝐶 i 136𝐶
Izobary – atomy różnych pierwiastków o tej samej licznie nukleonów w jądrze,
np. 40
19 𝐾 i 40
20𝐶𝑎
Izotony – atomy różnych pierwiastków o tej samej liczbie neutronów w jądrze,
np. 39
19 𝐾 𝑖 40
20𝐶𝑎

Izotopy wodoru:
prot deuter tryt
1 2 3
1𝐻 1𝐻 1𝐻
 Zadanie 4

Masa atomowa 40Zr wynosi 91,22u. Informacja ta pozwala na stwierdzenie

A. Każdy atom cyrkonu ma 51 neutronów

B. Jeden z atomów cyrkonu zawiera 51 neutronów

C. Naturalny cyrkon stanowi mieszaninę dwóch izotopów 90Zr i 92Zr

Matura Poznań 2012 Zadanie 5

18 13 15 17 12 14
8𝑂, 6𝐶, 7𝑁, 8𝑂, 6𝐶, 7𝑁
Matura CKE, czerwiec 2014 Zadanie 6
 Średnia masa atomowa
Wzór na średnią masę atomową
𝑴𝟏 ∗𝒙 % + 𝑴𝟐 ∗𝒚 %
Mśr =
𝟏𝟎𝟎%

M1, M2 – masy izotopów

x, y – procent zawartości izotopów

Przykład zadania:
Pewien pierwiastek jest mieszaniną dwóch izotopów, z których jeden o zawartości
procentowej 38% ma liczbę masową 36, a drugi izotop- 35. Oblicz średnią masę
atomową tego pierwiastka.

𝟑𝟔∗𝟑𝟖 % +𝟑𝟓∗(𝟏𝟎𝟎−𝟑𝟖)%
Mśr = = 35,38u
𝟏𝟎𝟎%
 Zadanie 7

Lit występuje w postaci dwóch izotopów, pierwszy o masie równej 6u, drugi o masie
równej 7u. Średnia masa atomowa litu wynosi 6,925u. Oblicz zawartość % obu
izotopów litu.
 Zadanie 8

Jeden z izotopów galu zawiera w jądrze 38 neutronów a drugi – 40 neutronów.

Masa atomowa galu wynosi 69,79u. Oblicz udział % izotopów galu.
 Zadanie 9

Pierwiastek X ma 2 izotopy. Pierwszy o zawartości 54,8% (mający 44 neutrony w

jądrze) oraz drugi – mający 46 neutronów. Średnia masa atomowa pierwiastka X
wynosi 79,904u. Podaj symbol tego pierwiastka.
Matura Poznań 2010 Zadanie 10
 Powłoki elektronowe

Atom jest obiektem o ciężkim, dodatnio naładowanym jądrze atomowym, otoczonym

przez elektrony poruszające się w chmurze elektronowej wokół jądra.
Liczba powłok elektronowych atomu decyduje o przynależność pierwiastka do danego
okresu. Na przykład atomy sodu mają 3 powłoki elektronowe, dlatego sód znajduje się w
3 okresie układu okresowego.

Powłoka walencyjna - powłoka elektronowa, która znajduje się najdalej od jądra.

Kolejne powłoki elektronowe oznaczane są dużymi literami alfabetu łacińskiego,

poczynając od litery K: K, L, M, N, O, P itd.
Maksymalna liczba elektronów na powłoce: 2n2 (n= nr powłoki)
czyli K2 L8 M18 N32 itp.
 Podpowłoki elektronowe
i orbitale
Podpowłoka elektronowa to zbiór orbitali atomowych jednego typu należący do
danej powłoki elektronowej.
Kolejnym podpowłokom przypisuje się odpowiednie symbole literowe: s, p, d, f.
Upraszczając: podpowłoka to kształt toru, po kórym porusza się elektron.
Na przykład: podpowłoka p to zbiór 3 orbitali ( ).
Orbital to funkcja, która pozwala określić prawdopodobieństwo znalezienia elektronu
w atomie.
Orbital molekularny (cząsteczkowy) to orbital, który powstaje w wyniku nakładania
się orbitali atomowych. Liczba orbitali molekularnych jest równa liczbie orbitali
atomowych, z których powstały.
Upraszczając: orbital to konkretne ułożenie w przestrzeni (np. na osi x, y, z) toru, po
którym porusza się elektron. Orbital w chemii oznaczamy
 Typy orbitali

Wyróżnia się cztery główne typy orbitali atomowych, różniące się kształtem
i orientacją przestrzenną:
orbital typu s - występuje w postaci jednej formy przestrzennej o kształcie kulistym
orbital typu p - występuje w postaci trzech form przestrzennych o jednakowym,
wydłużonym kształcie
orbital typu d - występuje w postaci pięciu form przestrzennych o bardziej
skomplikowanych kształtach
orbital typu f - występuje w postaci siedmiu form przestrzennych o bardziej
skomplikowanych kształtach
 Kształty orbitali

I. Buczek, M. Chrzanowski, J. Dymara, A. Persona, E. Kowalik, K. Kuśmierczyk, E. Odrowąż, M. Sobczak, J. Sygniewicz „Chemia rozszerzenie repetytorium matura”, wyd. I, Wydawnictwo
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2014r.

Wzór na max. liczbę orbital: n2

Wzór na max. liczbę elektronów na powłoce: 2n2
(n-numer powłoki)
 Zadanie 11

Spośród przedstawionych orbitali wybierz te, które przedstawiają orbital

typu p.
 Zadanie 12

Czym różnią się przedstawione orbitale?

 Konfiguracja elektronowa

Konfiguracja to rozmieszczenie elektronów na powłokach i podpowłokach. Na

podstawie konfiguracji elektronowej można przewidywać właściwości fizyczne i
chemiczne pierwiastków chemicznych, np. zdolność tworzenia wiązań chemicznych
określonego typu.

Elektrony zapełniają kolejno podpowłoki elektronowe o coraz wyższej energii.

To znaczy, że powłoki i podpowłoki zapełniają się elektronami zgodnie ze wzrostem ich
energii: najpierw zapełniane są te powłoki i podpowłoki, które mają najniższą energię.
Elektrony zapełniają powłoki elektronowe według następującej kolejności:
1s, 2s, 2p, 3s, 3p, 4s, 3d, 4p, 5s, 4d, 5p, …
 Konfiguracja elektronowa

Wraz ze wzrostem odległości powłok od jądra atomu, kolejne powłoki

znajdują się coraz bliżej względem siebie, co powoduje nieoczekiwane
zmiany w kolejności zapełniania podpowłok, np. elektrony
podpowłoki 4s mają niższą energię niż elektrony podpowłoki 3d,
dlatego podpowłoka 3d zapełnia się dopiero wtedy, gdy podpowłoka
4s zostanie w całości zapełniona.

Elektrony przedstawia się jako pionowe strzałki o zwrocie w górę lub

w dół odpowiadającym zwrotowi wektora spinu.

I. Buczek, M. Chrzanowski, J. Dymara, A. Persona, E. Kowalik, K. Kuśmierczyk, E.

Odrowąż, M. Sobczak, J. Sygniewicz „Chemia rozszerzenie repetytorium matura”,
wyd. I, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2014r.
 Elektrony walencyjne i
dublet/oktet elektronowy

Elektrony walencyjne to elektrony znajdujące się w najbardziej zewnętrznych

(ostatnich) powłokach atomu czyli znajdują się w powłokach o najwyższej energii.

Numer grupy – liczba elektronów walencyjnych

Numer okresu – liczba powłok

Liczba elektronów walencyjnych: w grupach 13-18 od numeru grupy odejmujemy
liczbę 10.
 Dublet/oktet elektronowy

Atomy, tworząc jony proste, dążą do osiągnięcia konfiguracji elektronowej atomów

gazów szlachetnych. Zewnętrzna powłoka elektronowa atomów helowców jest
całkowicie zapełniona elektronami, przez co helowce są bardzo trwałe i w zwykłych
warunkach nie wchodzą w reakcje chemiczne.
Atomy gazów szlachetnych w zewnętrznej powłoce elektronowej mają:
2 elektrony - w przypadku helu, jest to tzw. dublet elektronowy,
8 elektronów – w przypadku innych helowców, jest to tzw. oktet elektronowy.

Reguła dubletu - dążenie atomów niektórych pierwiastków chemicznych (H, Li, Be)
do uzyskania w powłoce walencyjnej 2 elektronów (dubletu elektronowego,
konfiguracji atomu helu).
Reguła oktetu - dążenie atomów większości pierwiastków chemicznych do uzyskania
w powłoce walencyjnej 8 elektronów (oktetu elektronowego).
 Sposoby zapisywania
konfiguracji
a) podpowłokowa
Podpowłokowy zapis konfiguracji elektronowej uwzględnia rozkład wszystkich
elektronów w kolejnych podpowłokach.
Podpowłoki: 1s, 2s, 2p, 3s, 3p, 4s, 3d, 4p, 5s, 4d, 5p, …
Maksymalna liczba elektronów na danych podpowłokach: s2, p6, d10, f14
Przykłady:
2 2 6 1
11Na: 1s 2s 2p 3s

Mn: 1s22s22p63s23p64s23d5
25
 Sposoby zapisywania
konfiguracji

K. Kaznowski, R. Hassa, A. Grabowska, A. Mrzigod, J. Mrzigod „Teraz matura chemia vademecum”, red. M. Niedźwiedzka, wyd. II, Nowa Era, Warszawa 2016r.
Sposoby zapisywania
konfiguracji
Sposoby zapisywania
konfiguracji
 Sposoby zapisywania
konfiguracji
b) powłokowa
Konfigurację powłokową najlepiej jest przedstawiać na podstawie zapisanej już
konfiguracji podpowłokowej.
Powłoki: K, L, M, N, …

Przykłady:
2 8
11Na : K L M

25Mn: K2L8M13N2
 Sposoby zapisywania
konfiguracji
c) konfiguracja z użyciem helowca / skrócona
Skrócony zapis konfiguracji elektronowej atomu konfiguracji polega na podaniu
symbolu poprzedzającego go helowca oraz dopisaniu brakujących elektronów, które
nie występują w atomie danego helowca.

Przykłady:
1
11Na : [10Ne] 3s

25Mn: [18Ar] 4s23d5

 Sposoby zapisywania
konfiguracji
d) konfiguracja klatkowa/graficzna
Poziomy orbitalne mogą być ilustrowane graficznie systemem klatkowym.
W klatkowym zapisie konfiguracji elektronowej poszczególne podpowłoki są
przedstawiane w postaci kwadratów, których liczba odpowiada liczbie orbitali danej
podpowłoki. Rozkład wszystkich elektronów w kolejnych podpowłokach zaznacza się
w poszczególnych kwadratach za pomocą pionowych strzałek, których grot
skierowany w górę lub w dół obrazuje spin elektronu.
Spin elektronu jest wielkością fizyczną charakteryzującą poruszający się elektron i
wytwarzane przez niego pole magnetyczne.
Sposoby zapisywania
konfiguracji
 Reguła Hunda

Elektrony zajmując powłoki dążą do maksymalnego rozparowania gdyż taki układ

jest korzystniejszy energetycznie. Oznacza to, że pary elektronów (elektrony
sparowane) w danej podpowłoce tworzą się dopiero po zapełnieniu wszystkich
orbitali przez elektrony niesparowane. Elektrony niesparowane w orbitalach danej
podpowłoki mają jednakową orientację spinu.

Przykład:
Powłoka, podpowłoka, orbital
- podsumowanie
 Zadanie 13

Rozpisz na 4 sposoby konfiguracje:

• Magnezu

• Kryptonu

• Żelaza

• Galu
Zadanie 13
 Rdzeń atomowy

Elektrony niewalencyjne to wszystkie elektrony w atomie poza elektronami

walencyjnymi. Razem z jądrem atomu tworzą tzw. rdzeń atomu.

Przykłady:
2 2 6 2
12Mg: 1s 2s 2p 3s

25Mn: 1s22s22p63s23p64s23d5
Matura Poznań 2010 Zadanie 14
 Konfiguracja elektronów
walencyjnych

Zapis konfiguracji elektronów walencyjnych:

19K – 1s 2s 2p 3s 3p 4s :
2 2 6 2 6 1 4 okres, 1 grupa, blok s K2 L8 M8N1
2 2 6 2 6 2 10 4 K2 L8 M18 N6
34Se - 1s 2s 2p 3s 3p 4s 3d 4p : 4 okres, 16 grupa, blok p
2 2 6 2 6 2 7 K2 L8 M15 N2
27Co - 1s 2s 2p 3s 3p 4s 3d : 4 okres, 9 grupa, blok d

Wniosek: Jako podpowłoki walencyjne zapisujemy:

Dla pierwiastków bloku s: jedna ostatnia powłoka (z podpowłoką s).
Dla pierwiastków bloku p: ostatnia powłoka na 2 podpołokach s i p
(z pominięciem d!).
Dla pierwiastków bloku d: ostatnia (z podpowłoką s) i przedostatnia powłoka (z
podpowłoką d).
Matura CKE stara, maj 2015 Zadanie 15
 Konfiguracja walencyjna a
konfiguracja skrócona
Konfiguracja walencyjna to nie to samo co konfiguracja skrócona!
Przykłady:
Konfiguracja walencyjna Se: 4s2 4p4
Konfiguracja skrócona Se: [18Ar] 4s2 3d10 4p4

Konfiguracja walencyjna I: 5s25p5

Konfiguracja skrócona I: [36Kr] 5s24d105p5
Matura CKE, maj 2015 Zadanie 16
 Promocja

Konfiguracje elektronowe atomów niektórych pierwiastków chemicznych nie są

zgodne z zasadami zapełniania podpowłok elektronowych przez elektrony.
Promocja elektronowa to zaburzenie kolejności zapełniania podpowłok
elektronowych niektórych pierwiastków grup pobocznych, w którego wyniku
rozmieszczenie elektronów w atomie odpowiada korzystnemu energetycznie
rozkładowi ładunku.
Promocja elektronowa występuje np. w atomach chromu i miedzi (pierwiastki grupy
6 i 11).
Konfiguracja walencyjna dla Cu i Cr:
Cu : 4s1 3d10 (nie 4s2 3d9 )
Cr: 4s1 3d5 (nie 4s2 3d4 )
Pierwiastki ulegające promocji

Pierwiastki ulegające promocji

 Zadanie 17

Napisz konfigurację WALENCYJNĄ dla pierwiastków:

• Sr

• Pb

• Cu

• Ar

• Zn
 Zadanie 18

W atomie potasu elektron o najwyższej energii znajduje się na poziomie

energetycznym:

A. 4s

B. 3d

C. 1s

D. 3p
Matura CKE nowa, maj 2017 Zadanie 19
Zbiór zadań CKE Zadanie 20
Zadanie 21
matura CKE, grudzień 2014 Zadanie 22
Dziękuję!
Podstawa programowa
(po gimnazjum)
Podstawa programowa
(po gimnazjum)
Podstawa programowa
(po podstawówce)
Podstawa programowa
(po podstawówce)