DENİZALTI TÜNELLERİ VE TASARIM İLKELERİ

Hazırlayanlar:
Prof. Dr. Müh. Ergin ARIOĞLU
Yük. Müh. Fatma Sevil MALCIOĞLU
Dr. Müh. Burak GÖKÇE

06 Mart 2015
Yıldız Teknik Üniversitesi Davutpaşa Kongre ve Kültür Merkezi
3
 Ropörtörler:
 Prof. Dr. Müh. Ergin ARIOĞLU - Yapı Merkezi ARGE Bölümü
 Yük.Müh. Fatma Sevil MALCIOĞLU - Yapı Merkezi ARGE Bölümü
 Dr. Müh. H. Burak GÖKÇE - Yapı Merkezi ARGE Bölümü

 © 2012 Yapı Merkezi Construction and Industry Inc. All Rights Reserved. Except as otherwise
permitted by Yapı Merkezi Construction and Industry Inc., this publication, or parts thereof, may
not be reproduced in any form, by any method, for any purpose.
http://www.ym.com.tr/Main.aspx?Language_id=2

 © 2012 Yapı Merkezi İnşaat ve San. A.Ş. tüm hakları saklıdır. Yapı Merkezi İnşaat ve San. A.Ş.’nin
izni olmadan bu dökümanın tamamı ya da belli bir parçası herhangi bir şekilde, herhangi bir
amaç için tekrar basılamaz, üretilemez ve kullanılamaz.
http://www.ym.com.tr/

2
 BU ÇALIŞMANIN HAZIRLANMASINI VE SUNULMASINI DESTEKLEYEN YAPI
MERKEZİ YÖNETİM KURULU ÜYELERİNE TEŞEKKÜR EDİLİR.

 ÇALIŞMADA SUNULAN MALZEMELER “KAYNAK” VERİLMEK SURETİYLE

KULLANILABİLİR.

 SUNU ÇALIŞMASINDA YAPILAN AÇIKLAMALARDAN/GÖRÜŞLERDEN VE SAYISAL

DEĞERLENDİRMELERDEN TAMAMEN HAZIRLAYANLAR SORUMLUDUR.
ÇALIŞTIĞI KURUMU HERHANGİ BİR ŞEKİLDE BAĞLAMAMAKTADIR.

Prof. Dr. Müh. Ergin ARIOĞLU - ergin.arioglu@ym.com.tr

Yük. Müh. Fatma Sevil MALCIOĞLU-fatma.malcioglu@ym.com.tr
Dr. Müh. Burak GÖKÇE - burak.gokce@ym.com.tr

4
 - Sunucunun Kısa Özgeçmişi -
Prof. Dr. Müh. Ergin ARIOĞLU
İTÜ Maden Fakültesinden 1969 Haziran Döneminde Maden Y.
Müh. olarak mezun oldu. Aynı üniversitenin Maden
Mühendisliği Bölümünde Mart 2000’ e kadar öğretim üyesi
olarak akademik faaliyetlerini yürüten ve bu tarihte emekliye
ayrılan Prof. ARIOĞLU akademik ve eğitim faaliyetlerini Yapı
Merkezi Holding A. Ş. bünyesindeki AR – GE Bölümü
Koordinatörü olarak sürdürmektedir. Prof. ARIOĞLU’ nun toplam
18 adet ( 4’ ü yabancı dilde İngilizce İspanyolca, Farsça) telif
kitabı yayımlanmış 280’ i aşkın makale, tartışma yazısı+ bildirisi
mevcuttur. 100’ ün üzerinde ülke sorunları üzerinde çeşitli
gazete/dergilerde yayınlanmış makale ve söyleşinin sahibidir.
Prof. ARIOĞLU 3 kez Prefabrik Birliği’ nce “Bilimsel
Çalışma Ödülü” ’ ne layık görülmüştür. Yapı Merkezi 2345
kgf/cm2 – 7 Günlük – Çok Yüksek Dayanımlı Beton Projesi ve
3000 kgf/cm2 – 7 günlük – Reaktif Pudra Beton Projesi’ nde
proje koordinatörü olarak katılmıştır. Ayrıca, Yapı Merkezi
bünyesinde 450’yi aşkın teknik / araştırma raporunun yazarı
ve/veya ortak yazarıdır. 1994-2000 yıllarında TMMOB’ nin
Maden Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Yönetim Kurulu
Başkanlığını yürütmüştür. Yaklaşık 7 yıldan beri YTÜ İnşaat
Mühendisliği bölümünde Tünel dersi vermektedir. (Ders notları
YTÜ Ulaştırma Anabilimdalı ve Yapı Merkezi portalından temin
edilebilir)
ergin.arioglu@ym.com.tr
http://www.ym.com.tr/kategori/73/1/tunel-ders-notlari.aspx

5
DENİZALTI TÜNEL PROJELERİNİN KARAKTERİSTİK ÖZELLİKLERİ
 Projenin geometrik büyüklükleri (uzunluk ve eğim) hassas bir şekilde deniz tabanı morfolojisine denizel
sedimanların kalınlığına ve özelliklerine ve sedimanla tünel üst kotu ile arasında kalan kaya örtüsü
tabakasının kalınlığı, yerinde mekanik büyüklüğü ve permeabilitesine bağlıdır. Bazı durumlarda şartlar
uygun olmadığı zaman, projenin geometrik uzunluğunu arttırarak zaman/para ekonomisini olumsuz etki
etmektedir. Buna ek olarak, stabilite ve su gelirini önleme açısından, tünelin kemerlenme zarfının
yüksekliği kaya örtü tabakasının asla geçmemesi gerekmektedir.

 Genellikle deniz yapısının varlığından dolayı, mühendislik jeolojisi/jeoteknik araştırmaların yoğunluğu ve

proje bedeli cinsinden parasal tutarı kara tünellerine nazaran daha fazladır. Genelde kara tünellerinin
mühendislik jeolojisi/geoteknik araştırmalar için sarfedilen toplam para proje bedelinin %1 -3 arasında
kalırken, denizaltı tünel projelerinde aynı araştırmaarın parasal tutarı deniz tabakasının kalınlığı ve tünel
uzunluğuna bağlı olarak %3-7 arasında değişmektedir.

 Deniz altı projelerinde,deniz katmanın bulunmasının getirdiği zorluk nedeniyle gerekli sayıda sondaj ve
numune alımı imkanlları limitli olmaktadır. Bu nedenle, deniz altı tünel çalışmalarında tünel ile birlikte ön
pilot sondajların (her 30 m de bir sondajlarla) aktif aynanın önündeki kaya kütlesi tanımlanmakta ve jeolojik
riskler (su geliri, zayıflık/fay zonları, gaz çıkışı vs.) belirlenebilmektedir.

6
  DENİZALTI TÜNELLERİNİN GÜZERGAHINI BELİRLEYEN TEMEL PARAMETRELER

 Tünel stabilitesini ve su gelirini kontrol etmek (denizel çökel + kaya örtü) kalınlığının sağlanması deniz altı

tünel projelerinin vazgeçilmez ″geoteknik″ verisidir. Bunun sağlamadığı durumlarda, şekilden açıkça

görüldüğü üzere ″maksimum eğim ″ ve ″tünel uzunluğu″ artmaktadır. Bilinmektedir ki, karayolu

tünellerinde maksimum eğim % 5 ile %8’dir.

Çökel

Minimum kaya kalınlığı

Minimum kaya kalınlığı

Güzergahı belirleyen temel paraametreler

 Karayolunun proje eğimi

 Tünel stabilitesini sağlamak ve su gelirini önlemek için gerekli en az (denizel çökel + kaya örtü) kalınlığı

Kaynak: Palmström, A., 2002.

7
 NORVEÇ DENİZ ALTI TÜNELCİLİĞİNDE ÖRTÜ TABAKASININ SU GELİRİNE ETKİSİ
Bitiş Kesit, ΣL, hr,min, Dmax,
No Proje Anakaya
tarihi m2 km m m
1 Vardø 1981 Şeyl, Kumtaşı 53 2,6 28 88
Zemin Örtüsü 2 Ellingsøy 1987 Gnays 68 3,5 42 140
3 Valderøy 1987 Gnays 68 4,2 34 145
Deniz 4 Kvalsund 1988 Gnays 43 1,6 23 56
En büyük eğim En büyük eğim 5 Godøy 1989 Gnays 52 3,8 33 153
Tünel 6 Hvaler 1989 Gnays 45 3,8 35 121
Minimum Kaya Örtüsü 7 Flekkerøy 1989 Gnays 46 2,3 29 101
8 Nappstraumen 1990 Gnays 55 1,8 27 60
Zayıflık Zonu
9 Fannefjord 1991 Gnays 54 2,7 28 100
10 Maursund 1991 Gnays 43 2,3 20 92
11 Byfjord 1992 Fillit 70 5,8 34 223
12 Mastrafjord 1992 Gnays 70 4,4 40 132
13 Freifjord 1992 Gnays 70 5,2 30 132
14 Hitra 1994 Gnays 70 5,6 38 264
Kaya Örtü Tabakası, hr (m)

15 Tromsøysund 1994 Gnays 60a 3,4 45 101

16 Bjorøy 1996 Gnays 53 2 35 85
17 Slöverfjord 1997 Gnays 55 3,3 40 100
18 North Cape 1999 Şeyl, Kumtaşı 50 6,8 49 212
19 Oslofjord 2000 Gnays 79 7,2 32b 134
20 Frøya 2000 Gnays 52 5,2 41 164
21 Ibestad 2000 Mikaşist, granit 46 3,4 30 125
22 Bømlafjord 2000 Diyorit, gnays, fillit 74 7,9 35 260
Zemin 23 Skatestraumen 2002 Gnays 52 1,9 40 80
24 Eiksundet 2007 Gnays,gabro, kireçtaşı 71 7,8 50 287
25 Halsnøy 2008 Gnays 50 4,1 45 135
26 Nordåsstraumen 2008 Gnays 74a 2.6c 15 19
27 Finnfast 2009 Gnays, amfibolit 50 5.7 + 1.5 44 150
28 Atlantic Ocean 2009 Gnays 71 5,7 45 249
aÇifttüp
Anakaya’ya derilik (hw+hs), m bSaha araştırmalarına göre en derin noktada kabul edilen kaya örtüsü
c Deniz altında 40 m uzunluğunda dar geçiş
hw= su derinliği, m Not: ΣL = toplam tünel uzunluğu, hr,min=minimum kaya örtüsü, Dmax= deniz altında
hs = çökel derinliği, m maksimum derinlik
Kaynak: Modified from Nilsen et al., 2012. 8
 NORVEÇ DENİZALTI TÜNELCİLİĞİNDE TÜNEL UZUNLUĞU, KESİT ALANI VE ÖRTÜ
TABAKASI KALINLIĞININ İSTATİSTİKSEL DEĞERLENDİRMESİ
0.25 0.4 0.3
𝐗 =4.2 m 𝐗 =59 m2 𝐗 =35 m
0.35
0.25
0.2
0.3

0.2
0.25
0.15

Frekans
Frekans

Frekans
0.2 0.15

0.1
0.15
0.1

0.1
0.05
0.05
0.05

0 0 0

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 43 52 61 70 79 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55
Tünel Uzunluğu (m) Kesit Alanı, m2 Minimum Örtü Kalınlığı (m)

Ortalama
4.2 m 59 m2 35 m
Değer
Standart
1.8 m 11 m2 8.5 m
Sapma, s
Değişkenlik
44% 19% 24%
Katsayısı, V
𝐬
(Not: 𝐗= Ortalama değer, s=standard sapma, V=değişkenlik katsayısı, 𝐕 = 𝟏𝟎𝟎 × 𝐗)

Kaynak: Yapı Merkezi Ar‐Ge Bölümü, 2015 (Ham veriler Nilsen et al., 2012.’den alınmıştır.)

9
 DENİZALTI TÜNEL PROJELERİNDE GEOTEKNİK ARAŞTIRMALARIN GİDERLERİ
%
100 C A
Şekil – Norveç delme + patlatma tünel açma
Denizaltı tünelleri B
C pratiğinde önerilen araştırma gideri – kazı masrafı=
C
Araştırma Gideri, %

D Delme + patlatma + yükleme + iksa, cinsinden –

% 10 B
A ve tünel uzunluğu.

TBM (Tam
cepheli tünel  Zorluk Derecesi: Tünel geçkisinin mühendislik
%1 açma)
jeolojisi açısından taşıdığı zorlukların derecesini
ifade eder. Genel jeolojik koşullara ek olarak
ayrışma zonların varlığı, hidro-jeolojik koşullar,
%0
tünelin sehim eğrisinin etki alanında yer alan
0,1 1 10 100
Tünel Uzunluğu, km köprü ayakları, binalar ve diğer alt yapılar vb.
anılan faktör içinde düşünülmelidir. (Düşük, orta

Zorluk Derecesi (a) ve yüksek zorluk derecesi içinde

Araştırma Sınıfının Tanımı a1 a2 a3 değerlendirilebilir).
Düşük Orta Yüksek
Tünel b1 Düşük A A B
 Proje İstemleri: Bu öğe, doğrudan doğruya tünel
projesine
b2 Orta A B C
ilişkin istekler kazısı sırasındaki genel stabilite, ve bununla ilintili
(b) b3 Yüksek B C D
olarak olası riskleri içerir. Keza, üç sınıf – düşük,
orta, yüksek – ile ifade edilmiştir.

Kaynak: LindstrØm ve Kveen, Norwegan Tunneling Society,

Publication No: 15, p 75 – 74, 2005 ve Palmström ve Stille, 2011. 10
DENİZ ALTI TÜNELLERİNDE JEOFİZİK YÖNTEMLER –SİSMİK YANSIMA-KIRILMA VE
RESİSTİVİTE-
 Deniz altı tünellerinde jeofizik yöntemler –sismik akustik, sismik yansıma-kırılma ve resistivite- yaygın bir
şekilde kullanılmaktadır. Jeofizik yöntemler genelde tünel projesinin,
• Batimetri (eşdeğer deniz tabanı kontur planı)
• Sediman örtüsünün kalınlığı ve anakaya morfolojisi,
• Olası büyük süreksizlikler (faylar/zayıflık zonları ve fayların lokasyonu, yönelimi ve derinlik)
• Kaya birimlerinde boyuna kayma dalgası hız profilleri ile kaya kütlesinin tanımlanması (Q, RMR, Rmi)
ve Vp=f(Q) ilişkisi ile kaya biriminin mühendislik tanımı
Sismik Araştırma
Gemisi
Deniz Denizde Sismik Yöntem
Alıcı
Uygulaması
Verici Alıcı

Zemin
Katmanı 1

Zemin
Katmanı 2

Anakaya

Jeofizik yöntemlerle elde edilen profiler kesinlikle geleneksel ve/veya yönelimli sondajlarla çıkartılan
jeolojik profille korele edilmelidir.

Kaynak: Nilsen et al., 2012’den değiştirilmiştir. 11

İSTANBUL BOĞAZINDA SİSMİK YANSIMA ÇALIŞMALARINA BİR ÖRNEK
SİSMİK YANSIMA KESİTİ SİSMİK YANSIMA KESİTİNİN YORUMLANMASI

Not: θ tabaka eğimlerini ifade etmektedir.

 Genelde suda boyuna hız dalga hızı 1000-1200 m/s (tuzluluğa ), zayıflık zonu, faylarda bu değer 1500 -
2500 m/s kaya kütle kalitesi arttıkça 3000 ile 6500 m/s arasındadır. Bu değer çok hassas bir şekilde
derinlik ve porozite ile değişmektedir. Çatlakların yönelimi ile kontrol edilir. Vs / Vp oranı ise büyük ölçüde
poisson oranı ve kaya kütlelerindeki çaylak sistemlerinin yönelimine ve derinliğe bağlı olarak 0.4- 0.65
arasındadır. İstanbul Trakya formasyonunda ise, yazarların tecrübesine göre 0.6’dır.
Kaynak: Birön, 1964 ve Uluğ ve diğ. 1989’dan değiştirilmiştir. 12
ULUSLARASI TÜNEL LİTERATÜRÜNDE KULLANILAN YAYGIN KAYA
SINIFLANDIRMA SİSTEMLERİNİN KARŞILAŞTIRMASI
BARTON
KAYA
BIENIAWSKI ÖNORM B ÖNORM B  A KAYA SINIFI -Stabil-Hafif Aşırı Sökülen kaya Kütleleri-
KAYA KÜTLESİ 2203 Ekim 2203 Ekim
KÜTLESİ 1994 Sonrası Bu cins kaya kütleleri genellikle stabil olup elastik davranış gösterirler. Yerel destek
DEĞERİ(RMR) 1994 Öncesi
NİTELİĞİ (Q)
SON
uygulanmaması halinde, yer yer sığ göçükler meydana gelebilir. A kaya sınıfı kendi içinde A1
DERECE İYİ (Stabil) ve A2 (Sonradan az sökülen) olmak üzere iki tipe ayrılır.
A1 A1
PEK ÇOK İYİ STABİL SAĞLAM  B KAYA SINIFI - Gevrek Kaya Kütleleri-
ÇOK İYİ
Yapısal kenetlenme ve/veya çekme mukavemeti azlığından ötürü hızlı gevşeme ve
ayrışmaya yatkındır. Hemen hemen tüm çevrede, boşluk civarındaki ikincil gerilmeler, kaya
ÇOK İYİ
kütlesinin mukavemetini biraz aşmakta, bununla beraber bu zafiyet mekanizması içerilere
İYİ
A2
A2
SONRADAN
ulaşmamaktadır.Destek yapımının gecikmesi halinde artan çökmeler meydana gelir. B kaya
AŞIRI
İYİ
SÖKÜLEN
AZ sınıfı kendi içinde B1 (Gevrek), B2 (Çok Gevrek) ve B3 (Taneli) olmak üzere üç tipe ayrılır.
SÖKÜLEN
 C KAYA SINIFI -Baskılı Kaya Kütleleri-
ORTA B1 Genellikle, kaya basıncının yeniden dağılımı süreci ve/veya deplasman sınırlamaları
GEVREK
sonunda oluşan gerilmelerin kaya dayanımından daha büyük olduğunu göstermektedir.
B1
ZAYIF ORTA GEVREK
B1
ÇOK
Kaya kütlesinin aşırı gerilmelere maruz kalması ile kabuk atma, burkulma, kesme ve boşluğa
GEVREK doğru plastik hareket gibi zafiyet mekanizmaları oluşur. Kaya kütlesinin plastisite ve
viskozitesi, zamana bağlı belirgin deformasyon davranış göstermesine ve sonuçta büyük
deformasyonlara yol açar. Kaya zati ağırlık yüklerinin aktif hale geçmesi ve önemli miktarda
B2 B3
ÇOK ÇOK TANELİ gevşeme basıncı, sadece büyük deformasyonlara izin verildiğinde meydana gelir. Bu durum
ZAYIF
ZAYIF GEVREK kaya kütlesine zarar verecek derecedeki gevşeme ve ayrışma, kaya dayanımında büyük
miktarda azalmaya yol açar. Açılan boşluktaki büyük deformasyonlar ve uzun dönemde
C1 DAĞ zamana bağlı deplasman davranışı, zeminin elastik olmayan, plastik ve viskoz davranışına
ÇOK C1 ATMA
FAZLA BASKILI bağlıdır. Çatlamaya veya dökülmeye eğilimli kaya kütleleri ve şişme özelliği gösteren
ZAYIF C2
BASKILI bileşenleri olan kaya kütleleri bu gruba girer. Bu grup, aynı zamanda ayrışmış veya
C2 ÇOK
BASKILI C3 ÇOK bozuşmuş kayalar, gevşek zemin ve organik zeminler gibi kaya kütlelerini kapsamaktadır.
BASKILI
L1 GEVŞEK
Kaya kütlesinin düşük özellikleri nedeniyle kohezyon miktarına ve/veya gevşeme basıncını
ÇOK C4
SON ZAYIF
ZEMİN YÜKSEK
KOHEZYON AKICI takiben aşırı gerilmelere bağlı olarak, elastik veya plastik aşırı gerilme oluşur. C kaya sınıfı
DERECE
ZAYIF kendi içinde C1 (Dağ Atma), B2 (Baskılı), C3 (Çok Baskılı), C4 (Akıcı) ve C5 (Şişen) olmak
L2 GEVŞEK
ZEMİN DÜŞÜK
C5 üzere beş tipe ayrılır.
KOHEZYON ŞİŞEN

Kaynak: Yüksel Proje, 2007’den özetlenmiştir. 13

 Q SİSTEMİNE GÖRE SONDAJ KAROTLARININ ÖRNEK GÖRÜNÜMLERİ

Yüksek derecede ayrışmış granit Tabakalanmış kireçtaşlı şeyl

Qrange ≈ 0.8-0.9

Kısmen altere olmuş -ayrışmış- tüf. İyi kaliteli granit.

Qrange ≈ 0.1-0.3 Qrange ≈ 5– 25

Şişen killi zayıflık zonu numunesi (Finnfast denizaltı tüneli) Siyah şeyl /Ezilmiş zon (Rogfast Denizaltı tüneli )
Qrange ≈ 0.01(eksi değer) – 0.02 Qrange ≈0.01 – 0.3

Kaynak: NFF, 2014’den değiştirilmiştir.

14
  SU DERİNLİĞİNİN MİNİMUM KAYA KALINLIĞI İLE DEĞİŞİMİ
 Zayıf kaya formasyonu:
• Yerinde basınç dayanımı düşük

Tünel • İçsel sürtünme açısı: 15 – 30 

• Jeolojik dayanım indeksi GSI =10 – 30
• Yerinde taşıma kapasitesi düşük
Su Derinliği, m

 İyi kaya formasyonu:

• Yerinde kaya mukavemeti yüksek
• İçsel sürtünme açısı: 30  – 45 
• Jeolojik dayanım indeksi GSI= 60-90
• Yerinde taşıma kapasitesi yüksek

Örnek: Su derinliği 100 m olan karayolu

tünelinde stabilite açısından minimum kaya
kalınlığı iyi ve zayıf kaya formasyonunda
sırası ile 35 m ve 52 m olmaktadır.
Minimum kaya kalınlığı, m

Kaynak: Palmström, A., 2002. 15

AÇILAN TÜNELİN KEMERLENME YÜKSEKLİĞİNİ BELİRLEYEREK DENİZ TABANININ
YAKLAŞMA KRİTİK MESAFESİNİN KESTİRİMİ
𝜸×𝑩
 Maksimum Kaya Tavan Basıncı, Pt,max 𝑷𝒕,𝒎𝒂𝒙 =
𝑲 × 𝒕𝒂𝒏 𝝓
𝝓
 Kemerlenme Açıklığı, B 𝑩 = 𝑳𝒕 + 𝑯𝒕 × 𝒕𝒂𝒏 𝟒𝟓 −
𝟐
𝑩
 Kemerlenme – yük veren – Yüksekliği, ht 𝒉𝒕 = 𝒔𝒕𝒂𝒃𝒊𝒍𝒊𝒕𝒆 𝒊ç𝒊𝒏 − 𝒉𝒕 < 𝒉𝒓 𝒐𝒍𝒎𝒂𝒍𝚤𝒅𝚤𝒓
𝒕𝒂𝒏 𝝓
 Zemin/Kaya kütlesinin İçsel Sürtünme Açısı, φ 𝝓 = 𝟐𝟎 + 𝟎. 𝟐𝟓𝑹𝑴𝑹
𝜸=Zemin/kaya kütlesi birim hacim ağırlığı (~2.65 t/m3 –tortul kayaçlar için-)
K=Kemerlenme zarfı içinde yatay gerilmenin düşey gerilmeye oranı (𝜎𝑦 𝜎𝑑 ) (K≈1 alınır),
Lt=Tünel kazı açıklığı, m
Ht=Tünel kazı yüksekliği, m
RMR=Kaya kütle sınıflandırma puanı (Bieniawski, 1976 ve 1979)
hr=Kaya örtü kalınlığı, m
 Formül Terzaghi’nin "kemerlenme yaklaşımı" 'ndan çıkarılmıştır. Burada Ht ve ht büyüklüklerinde kaya
kütlesinin kohezyon değeri, c=0 alınmıştır. Başka bir anlatımla, kaya formasyonunun kayma dayanım
büyüklüğü sadece ϕ açısından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, elde edilen değerler daima güvenli
taraftadır.
 Etki açıklığını tarifleyen ifade de, Ht tünel yüksekliği sadece zayıf dayanımlı/çok çatlaklı kaya kütleleri için
geçerlidir. Diğer bir deyişle, tünel yüksekliği, Ht, RMR = 0 ile 40 arası için geçerlidir. Kaya kütlesi
iyileştikçe sadece yük veren yüksekliği, ht açıklığın fonksiyonu olmaktadır.
Kaynak: Yapı Merkezi ARGE Bölümü, 2015. 16
 AÇILAN TÜNELİN KEMERLENME YÜKSEKLİĞİNİ BELİRLEYEREK DENİZ TABANININ
YAKLAŞMA KRİTİK MESAFESİNİN KESTİRİMİ (Ht=6.25 m için)
50 130
𝝓 𝜸×𝑩 𝜸=2.65 t/m3
𝑳𝒕 + 𝑯𝒕 × 𝒕𝒂𝒏 𝟒𝟓 − 𝟐 125 𝑷𝒕,𝒎𝒂𝒙 =
𝑲 × 𝒕𝒂𝒏 𝝓 –tortul kayaçlar için-
𝒉𝒕 =
𝒕𝒂𝒏 𝝓 120 K≈1
45
115
Kemerlenme – yük veren – Yüksekliği, ht (m)

110
40
105

Kaya Tavan Basıncı, Pt (t/m2)

𝒉𝒓 = 𝟑𝟓 𝒎 100
35 95
90
30 85

Lt= 12 m 80

25 Lt= 11 m 75
Lt= 12 m
Lt= 10 m 70
Lt= 9 m Lt= 11 m
65
20 Lt= 8 m Lt= 10 m
Lt= 7 m 60
Lt= 9 m
Lt= 6 m 55 Lt= 8 m
15 50
Ç O K Lt= 7 m
Ç O K
Z AY I F Z AY I F
45 Z AY I F Lt= 6 m
Z AY I F
10 40

0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 5 10 15 20 25 30 35 40
RMR RMR
Kaynak: Yapı Merkezi ARGE Bölümü, 2015. 17
KURU VE SUYA DOYGUN KİLLİ TORTUL TAŞ NUMUNELERİN BASINÇ /YARMA-ÇEKME VE
ELASTİSİTE MODÜLÜ ARASINDAKİ İSTATİSTİKSEL İLİŞKİLER
İlişki Sınır Aralığı

𝝈𝒍𝒂𝒃,𝒔 = 𝟎. 𝟑𝟓𝟑 ∙ 𝝈𝒍𝒂𝒃,𝒌 − 𝟐. 𝟒𝟏

(n=31, r= 0,888) 7 MPa < lab,k <140 MPa
 Basınç Dayanımı 1 MPa < lab,s <66 MPa
𝝈𝒍𝒂𝒃,𝒔
= 𝟎. 𝟏𝟐𝟕𝝈𝒍𝒂𝒃,𝒌 + 𝟐𝟎. 𝟑𝟏
𝝈𝒍𝒂𝒃,𝒌

(n=31, r= 0,423)

𝝈𝒚ç,𝒔 = 𝟎. 𝟒𝟔 ∙ 𝝈𝒚ç,𝒌 − 𝟎. 𝟔𝟒
(n=30, r= 0.818) 2 MPa < yç,k <13 MPa
 Yarma-Çekme Dayanımı 0 MPa < yç,s <7.2 MPa
𝝈𝒚ç,𝒔
= 𝟐. 𝟗𝟔𝝈𝒚ç,𝒌 + 𝟏𝟎. 𝟐𝟒
𝝈𝒚ç,𝒌
(n=30, r= 0.545)

𝑬𝒔 = 𝟎. 𝟒𝟔 ∙ 𝑬𝒌 − 𝟐𝟔𝟎. 𝟗𝟗
(n=25, r= 0.812) 1000 MPa < Ek <18000 MPa
 Elastisite Modülü 𝑬𝒔 0 MPa < Es <11000 MPa
= 𝟎. 𝟎𝟎𝟐𝑬𝒌 + 𝟐𝟓. 𝟏𝟏
𝑬𝒌
(n=31, r= 0,423)
n=istatistiksel ilişkide kullanılan numune sayısı , r= regresyon katsayısı
Kaynak: Yapı Merkezi Ar‐Ge Bölümü, 2008. 18
 KURU VE SUYA DOYGUN KİLLİ TORTUL TAŞ NUMUNELERİN BASINÇ /YARMA-ÇEKME VE
ELASTİSİTE MODÜLÜ ARASINDAKİ İSTATİSTİKSEL İLİŞKİLER -devamı-
 Kuru numunenin tek eksenli basınç dayanımı (σlab,k ) arttıkça suya doygun numunenin basınç dayanımı (σlab,s ) da
artmaktadır. Bu artış lineer bir istatistik modelle temsil edilebilir. Suya doygun numunenin kuru numuneye basınç
dayanımı oranı (σlab,s σlab,k ) ile, kuru numunenin tek eksenli basınç dayanımı, σlab,k arasında kuvvetli bir istatistiksel
ilinti elde edilmemiştir. Bünyesinde önemli miktarda kil içeren silttaşı, çamurtaşı ve marn gibi sedimenter kayaçlarda
suya doygun numune/kuru numune tek eksenli basınç dayanımı oranının aritmetik ortalaması yaklaşık %27
bulunmuştur. Su içeriğinin bu tür kayaçların mekanik dayanımları üzerindeki etkisi çok büyüktür. Bu nedenle,
bu tür kayaçlar içinde açılacak tünellerde su gelirinden kaynaklanan ″suyun etkisi″ özenle gözetilmelidir.

 Tek eksenli basınç dayanımı olduğu gibi kuru ve suya doygun numunelerin yarma çekme dayanımı arasında anlamlı
bir istatistiksel ilişki mevcuttur. Suya doygun numunenin yarma çekme dayanımının, kuru numuneninkine oranı
( σyç,s σyç,k ) ile kuru numunenin yarma çekme dayanımı ( σyç,k ) arasında zayıf lineer bir istatistiksel bir ilinti
bulunmuştur. Bileşiminde önemli miktarda kil içeren silttaşı, çamurtaşı ve marn gibi sedimenter kayaçlarda suya
doygun numunenin, kuru numune yarma çekme dayanımı oranının aritmetik ortalaması %27 olmaktadır.

 Kuru ve suya doygun numunelerin elastik modülleri (Ek ve Es)arasında anlamlı bir istatistiksel ilişki mevcuttur. Suya
doygun numunenin, kuru numunenin elastik modülüne oranı, kuru numunenin elastik modülünden bağımsız olduğu
söylenebilir. Bileşiminde önemli miktarda kil içeren silttaşı, çamurtaşı ve marn gibi sedimenter kayaçlarda suya
doygun numunenin kuru numune elastik modülüne oranının aritmetik ortalaması %35 olmaktadır. (Söz gelimi diğer
kayaçlarda anılan oran %50 - %80 aralığında değer almaktadır).

Kaynak: Yapı Merkezi Ar‐Ge Bölümü, 2008. 19

 TÜNEL PROJELERİNDE RİSK TANIMI
 Mühendislik projesinde genel olarak risk, bir projeye maddi – manevi olarak olumsuz etki edecek bir etkenin gözlenen olasılığının o
faktörün kontrol edilemediği durumda yol açacağı maddi ve manevi zararın parasal boyutu ile çarpımıdır. Kısaca;
𝑹=𝑶×𝒁
ile ifade edilir.
 Sözgelimi, arın-tavan stabilitesi bakımından olumsuz bir durum karşısında mühendis riski, değişik teknik önlemler ile kontrol ederek
azaltabilir. Örneğin, arın iksasının rijitliğini arttırabilir ve/veya enjeksiyon yapmak suretiyle zemin / kaya kütlesinin yerinde mekanik
büyüklüklerini özellikle kohezyon, içsel sürtünme açısını arttırarak stabiliteyi daha iyi hale getirebilir. Eğer sığ bir tünel (orta kalınlığı ≤
3xKazı Çapı) sözkonusu ise, bu işlemlere ek olarak da tasman eğrisinin etkisi altında kalan önemli binaları geçici olarak boşaltabilir. Tüm
bu önlemler sonucunda başta varolan riskin nasıl azaltılacağı aşağıda verilen risk abağında gösterilmektedir. Unutulmamalıdır ki,
projede "kalıntı risk" daima mevcuttur.

Oluşma derecesi Olasılık yüzdesi

1 Çok düşük İhmal edilebilir <1

2 Düşük Uzak olasılık >1

3 Orta Mümkün > 10

4 Yüksek Yüksek olasılık > 50

5 Çok yüksek Hemen hemen kesin > 90

Kaynak: Kovari veRamoni, 2006 ve

Tunnel Design Guide, BTS, London, 2004. 20
 TÜNEL PROJELERİNDE RİSK TANIMI
İşyeri Güvenliği
Etki Düzey Maliyet Zaman Saygınlık Kaybı Çevresel
ve Sağlığı
1 Çok İhmal edilebilir İhmal Proje Yok İhmal edilebilir İhmal edilebilir
Düşük edilebilir süresine
etkisi yok
2 Düşük Belirgin > 1% Proje > 5% Düşük düzeyde Minor Minor çevresel
maliyeti Proje kayıp yaralanma hasar
süresi
3 Orta Ciddi > 5% Proje > 10% Lokal basın / iş Önemli Çevresel hasar
maliyeti Proje ilişkilerinde yaralanma yöntemi gerekli
süresi etkili
4 Yüksek Projenin geleceğine > 10% > 25% Ulusal basında Can kaybı Önleyici
etkili / İşveren Proje Proje projenin Tedbirlerin
İlişkilerinde maliyeti süresi tartışmaya alınması
hukuksal açılması / iş
sorunların başlaması ilişkilerine büyük
ölçüde etkimesi
5 Çok Projeyi ciddi > 50% > 50% Ulusal boyutta Çoklu can kaybı Kamusal sağlık
Yüksek ölçüde tehdit Proje Proje firmanın açısından veya
etmesi maliyeti süresi saygınlık kaybı / ulusal kaynak
iş ilişkilerinde korumasında
ciddi sarsılmalar geri dönülmez
etkiler
Kaynak: Tunnel Design Guide, BTS, London, 2004.
21
 TÜNEL PROJELERİNDE RİSK SKOR MATRİSİ

Kaynak: Tunnel Design Guide, BTS, London, 2004.

22
NORVEÇ TÜNELCİLİK PRATİĞİNDE İŞ SAHİBİ – YAPIMCI FİRMA RİSK PAYLAŞIMI

 Tünelcilik ve yeraltı çalışmaları kaçınılmaz bir şekilde belli bir "risk" içermektedir. Tünel endüstrisinde, farklı
sözleşme tipleri için risklerin dağılımı da farklılık göstermektedir. Norveç tünelcilik pratiğinin, müteahhit
firmanın riskini, iş sahibininkinden biraz daha az tutarak, "en düşük proje maliyetini " ürettiği görülmektedir
(İş sahibi (devlet), tünel projesinin güzergahının mühendislik jeolojisi ve geoteknik çalışmalarını
gerçekleştirerek nihai rapor hazırlar. Bu rapor, işe talep eden yapımcı firmaların bilgisine sunulur. Projeyi
gerçekleştiricek olan firma da gerekdiği durumda, ek sondaj çalışmalarıyla kendi bütçesiyle yapabilir ve
sonuçlarını da iş sahibi ile paylaşır.)

İş Müteahhait Maksimum
Sahibinin Firmanın Maliyet
Riski Riski Proje
Anahtar Teslim Maliyeti

Peşin Ödeme
Norveç
Tünel Sabit Fiyat En düşük
Pratiği Peşin Ödeme Maliyet

Fiyat Artışı

Hedef Değer
Maliyet İadesi

Kaynak: Broch et al., 2008’den değiştirilmiştir.. 23

DENİZ ALTI TÜNELCİLİĞİNDE KAZININ (DELME + PATLATMA) YÖNTEMİ İLE
GERÇEKLEŞTİRİLMESİ
 Tünellerin, (Delme + Patlatma) yöntemi ile gerçekleştirilmesi işleminin başlıca aşamaları aşağıdaki
çevrim modelinde verilmektedir.

Patlayıcının
Delme Doldurulması

Patlatma

Bulonlama
+
Havalandırma
Püskürtme
Beton
Yükleme
Kavlama +
Taşıma

Kaynak: Sandvik Tamrock Corp.,1999’dan değiştirilmiştir.

24
KESİT ALANINA BAĞLI OLARAK BİRİM PATLAYICI MİKTARININ BELİRLENMESİ
 45 mm ve 64 mm çaplı delik için planlanan tünel kesit alana bağlı olarak, birim kazı hacmi için patlayıcı
miktarı aşağıdaki abaklar aracılığı ile belirlenebilir (Patlayıcı cinsi = ANFO). Delik uzunluğuna ve
tecrübe seviyesine bağlı olarak, abaktan okunan patlayıcı miktarı düzeltilmelidir.
Ø45 mm delik Ø64 mm delik

Düşük Tecrübe Düşük Tecrübe

Yüksek Tecrübe
Yüksek Tecrübe

Delik Uzunluğu, m
Delik Uzunluğu, m

kg/m3
kg/m3

Zayıf Kazılabilirlik
Zayıf Kazılabilirlik

İyi Kazılabilirlik İyi Kazılabilirlik

Kesit Alanı, m2 (Patlayıcı cinsi = ANFO) Kesit Alanı, m2

Kaynak: Zare et al., 2006’dan değiştirilmiştir.. 25

KAYA KÜTLE KALİTESİNE GÖRE İKSA SEÇİMİ
1- Tahkimatsız
2- Nokta saplama, sb
3- Sistematik saplama, B
4- Sistematik saplama

Saplama Uzunluğu, ESR=1

(Güçlendirilmemiş püskürtme
Açıklık yada Yükseklik, m

beton, 4-10 cm B(+S)

5- Lifle güçlendirilmiş püskürtme
beton (5-9 cm) ve saplama, Sfr+B
6- Lifle güçlendirilmiş püskürtme
ESR

beton (9-12 cm) ve saplama,

Sfr+E
7- Lifle güçlendirilmiş püskürtme
beton (12-15 cm) ve saplama,
Sfr+E
8- Lifle güçlendirilmiş püskürtme
beton (>15 cm) saplama ve çelik
çubuklarla güçlendirilmiş, Sfr,
RRS+B
9- Yerinde beton kaplama, CCA
Kaya Kütlesi Kalitesi Faktörü, Q
Kazı Çeşidi ESR Tavsiye edilen ESR
A Geçici kazı açıklığı ca.2-5 ca. 2 - 5
Kalıcı kazı açıklıkları,hidrogüç için su tünelleri(yüksek basınçlı borular hariç), servis tünelleri, geniş kazılar için
B 1.6 1.6 - 2.0
galeriler.
C Yeraltı atık boşuları, su dağıtım şebekeleri, tali yollar ve demiryolu tünelleri, denge odası, ulaşım tüneli. 1.3 0.9-1.1 (depo boşlukları 1.2-1.3)
D Enerji santralleri, anayollar ve demiryolu tünelleri, sivil savunma odaları, portal geçişleri 1.0 Anayollar-demiryolu tünelleri 0.5 to 0.8
E Yeraltı nükleer güç santralleri, demiryolu istasyonları, kamu ve spor tesisleri,fabrikalar. 0.8 0.5-0.8
1993 yılında yayınlanan ESR tablosu, 1970 ve 1980’lerde düzeltildi. Fakat, dünya çapında ve Norveçte güvenlik istemi artmaktadır. Özellikle de, 1970’lerde küçük
kayaparçalarının düşmesinin kabul edildiği tali yol tünellerini kapsayan ulaşım tünnelerinin daha güvenli olması beklenmektedir ve bugünlerde, artık herhangi bir kaya
parçasının düşüşüne izin verilmemektedir ve ESR = 1 olarak kabul edilmektedir. Yeraltı atık boşluklarından daha önemli olan ve pahalı ekipmanları içeren su dağıtım
şebekeleri için ise ESR = 0.9-1.1 alınması tavsiye edilmektedir. Anayolar ve demiryolları için, ESR = 0.5-0.8 kabul edilmektedir.

Kaynak: NFF, 2014’den değiştirilmiştir.

26
Q SİSTEMİNE GÖRE ÇELİK LİFLE GÜÇLENDİRİLMİŞ PÜSKÜRTME BETON
KALINLIĞI VE KAYA BULONLARI ARASINDAKİ YERLEŞİM MESAFESİ
Kaya Kütle Kalitesi artar
 Q, kaya kütle kalitesi faktöründeki artış,
Püskürtme beton kalınlığı

daha az kalınlıkta püskürtme beton

ihtiyacını göstermektedir. Diğer bir
(Sfr), m

deyişle, beklendiği gibi, kaya kütlesinin

kalitesi düştükçe, daha kalın püskürtme
beton, açık deyişle daha rijit kaplama
gerekmektedir.

Kaya Kütlesi Kalitesi Faktörü, Q

Kaya Kütle Kalitesi artar
Püskürtme beton alanında

 Zayıf kaya kütlelerinde, bulonlar daha

bulon aralığı, m

sık olarak düzenlenirken, kaya kütlesinin

kalitesinin artması ile birlikte, diğer bir
deyişle Q faktördeki artış ile, bulonlar
daha seyrek olarak düzenlenmektedir.

Kaya Kütlesi Kalitesi Faktörü, Q

Kaynak: NFF, 2014’den değiştirilmiştir.
27
Q KAYA FAKTÖRÜNE GÖRE İKSA ÖN BOYUTLANDIRMASI
Kaya 1. KAYA GERİLME PROBLEMİ OLMAYAN KAYA KÜTLELERİ
Kaya Bulonları (nos/10 m2) PÜSKÜRTME BETON (mm kalınlık ve % / m) BETON KAPLAMA

Q değeri
Yaklaşık
Ekstra
Sınıf
Kütle
Kavlama Duvar Tavan Duvar Tavan %/m
Kalitesi
(sa/atım)
İyi
Orta
Zayıf
Çok Zayıf
Kaya
Derecesi 2. PATLAMA VE DÖKÜLME PROBLEMLİ KAYA KÜTLELERİ
Orta
Ağır
Zon
Boyutu 3. ZAYIFLIK ZONU VE FAYLAR
Küçük Zayıf kaya kütlesi kalitesindeki kaya iksası ile karşılaştırıldığında küçük zayıflık zonu (kalınlık < 1m)
Orta (x)
Geniş (x)
(x) Orta Zayıflık Zonu : Kalınlık – m; Geniş Zayıflık Zonu : kalınlık > m
Tavan Uzunluğu = 14 m
Çalışma Zamanı 2 vardiya/gün 10 sa/vardiya 10 vardiya/hafta

4.5 m kazılan delik

Tünel Verisi 90% ilerleme/atım 1.5 atım/vardiya
uzunluğu
Ekstra Kavlama 2 adam/vardiya
hduvar= 4 m

Kesit Alanı = 75 m2

Lifli Püsk. Beton 5 m3 /vardiya –arında yerleşen- (5 m3/saat -yerleştikten sonra-)

İksa Kapasiteleri
Kaya Bulonları 10 bulon/sa-arında montajlanan-(15 bulon/sa -montaj sonrası-)
Açıklık = 10 m Beton Kaplama 0.15 m/sa -arında-(0.2 m/hour -montaj sonrası-)

Kaynak: Palmström, 1996’dan değiştirilmiştir.. 28

ZAYIF KAYA KÜTLESİ DURUMUNDA TÜNEL KAZISI BOYUNCA KAYA İKSA
TAHKİMATI ÖRNEĞİ-KARMSUND TÜNELİ -

A. PATLATMADAN HEMEN SONRA B. PÜSKÜRTME BETON 1

Arın Pasa Beton Kaplama

Hazır beton makinesi

Kazı Makinesi

D. PÜSKÜRTME BETON 2 C. PASANIN ÇIKARILMASI

E. BİR SONRAKİ PATLATMA ÖNCESİ BETON KAPLAMA

Karmsund Tüneli
• Formasyon: 200-300 m kalınlığında
kumtaşı
• En derin noktada (180 m) kaya örtüsü
kalınlığı = 50 m
Kaynak:Palmström ve Naas’dan değiştirilmiştir.
29
 ÇELİK ÇUBUKLARLA GÜÇLENDİRİLMİŞ PÜSKÜRTME BETON
 Çelik Çubuklarla Güçlendirilmiş
Çelik Çubuklarla Güçlendirilmiş
Püskürtme Beton Püskürtme Beton

0.1’den daha küçük Q faktörü

değerlerinde (aşırı derecede zayıf kaya
kütlesi), fazla kazı, düşük bekleme
süresi ve önemli derecede erken
deformasyonlar meydana gelmesi
Çelik muhtemeldir. Bu tip durumlarda, çelik
Çubuk
Donatılar
setlerin kullanımından kaçınılmalıdır.
Bunun nedeni, eğer hızlı bir şekilde
National Theater railway station,Oslo
bulonlama ve/veya püskürtme beton

Şekil değiştirmiş Kaya bulonları uygulaması gerçekleştirilmezse, göreceli

donatılar olarak büyük kaya blokları zayıflayacak
ve düşecektir. Ayrıca, tünel

1. Tabaka Püskürtme deformasyonları da etkin şekilde kontrol

Beton
edilmektedir. Çelik çubuklar -donatılar-
Çelik 2. Tabaka Püskürtme
Donatı Beton ile güçlendirilmiş püskürtme beton,
bu tip problemlerin çözümü olarak
geliştirilmiştir.

Kaynak: Grimstad et al., Barton, 2013 ve

Chudzikiewicz et al., 2003’den değiştirilmiştir. 30
 TÜNELLERDE DÜŞEY/YATAY YERDEĞİŞTİRMELERİN KESTİRİMİ
 Tayvan tünel projelerinde elde edilen yerinde ölçmelerin sonucuna göre, düşey hareket (∆) basit olarak,

𝑨ç𝚤𝒌𝒍𝚤𝒌 𝒎
∆≈ , 𝒎𝒎
𝑸

ile ifade edilmektedir (Chen ve Kuo, 1997). Data genellikle zayıf dayanımlı/ayrışmış kaya kütlelerini
içermektedir.

 Barton, 1998, tünel içi düşey (∆𝒅 ) /yanal (∆𝒚 ) yer değiştirmeyi , aşağıdaki şekilde ifade etmektedir.

𝟎.𝟓
𝑳𝒕 𝝈𝒛
∆𝒅 𝒎𝒎 ≈ 𝟎. 𝟎𝟏
𝑸 𝝈𝒃,𝒍𝒂𝒃

𝟎.𝟓
𝑯𝒕 𝝈𝒚
∆𝒚 𝒎𝒎 ≈ 𝟎. 𝟎𝟏
𝑸 𝝈𝒃,𝒍𝒂𝒃

Burada, Lt ve Ht, mm cinsinden tünel açıklığı ve yüksekliğini ifade eder. 𝝈𝒛 ve 𝝈𝒚 (MPa) ise yerinde düşey
ve yatay gerilmelere karşı gelmektedir. 𝝈𝒃,𝒍𝒂𝒃 (MPa) ise sağlam kayanın tek eksenli basınç dayanımıdır.

Kaynak: Barton, 2002.

31
 TÜNELLERDE DÜŞEY/YATAY YERDEĞİŞTİRMELERİN KESTİRİMİ
𝟎.𝟓
𝑳𝒕 𝝈𝒛
𝑫𝒅 𝒎𝒎 ≈ 𝟎. 𝟎𝟏
Tünel cidarının mutlak düşey (𝑫𝒅 ) ve yanal (𝑫𝒉 ) yer değiştirmesi 𝑸 𝝈𝒚𝒃

(Barton, 2002), 𝟎.𝟓

𝑯 𝒕 𝝈𝒚
𝑫𝒚 𝒎𝒎 ≈ 𝟎. 𝟎𝟏
𝑸 𝝈𝒚𝒃

𝝈𝒛 = 𝜸𝒁, 𝑴𝑷𝒂
• Düşey basınç, 𝝈𝒛 𝜸=0.00265 kg/cm3 alındığında;
𝝈𝒛 = 𝟎. 𝟎𝟎𝟐𝟔𝟓𝒁, 𝑴𝑷𝒂

• Yatay Basınç, 𝝈𝒚 𝝈𝒚 = 𝑲 ∙ 𝝈𝒛 , 𝑴𝑷𝒂

𝝈𝒚
Gerilme Oranı, 𝑲 𝑲=
𝝈𝒛
(𝑲 = 𝟏 𝒊𝒔𝒆 𝒉𝒊𝒅𝒓𝒐𝒔𝒕𝒂𝒕𝒊𝒌 𝒃𝒂𝒔𝚤𝒏ç, 𝑲 ≠ 𝟏 𝒊𝒔𝒆 𝒂𝒏𝒊𝒛𝒐𝒕𝒓𝒐𝒑𝒊𝒌 𝒃𝒂𝒔𝚤𝒏ç)
𝝈𝒚𝒃 ≈ 𝟓𝜸𝑸𝟎.𝟑𝟑𝟑
𝒄

Yerinde basınç dayanımı, 𝝈𝒚𝒃 𝜸=2.65 t/m3 alındığında;

𝟎.𝟑𝟑𝟑
𝑸 ∙ 𝝈𝒃,𝒍𝒂𝒃
𝝈𝒚𝒃 ≈ 𝟓 × 𝟐. 𝟔𝟓 ×
𝟏𝟎𝟎
𝟎.𝟑𝟑𝟑
𝝈𝒚𝒃 ≈2.86× 𝑸 ∙ 𝝈𝒃,𝒍𝒂𝒃 , 𝑴𝑷𝒂
Z= tünel aks derinliği, m
𝜸=kaya kütlesi birim hacim ağırlığı,
σyb= kaya kütlesinin tek eksenli basınç dayanımı, MPa
σb,lab =sağlam kayanın tek eksenli basınç dayanımı, MPa
Q= kaya kalitesi faktörü,
Qc=Normalize edilmiş kaya kalitesi faktörü ve aşağıdaki gibi tanımlanır,
𝑸 ∙ 𝝈𝒃,𝒍𝒂𝒃
𝑸𝒄 =
𝟏𝟎𝟎
Kaynak: Barton, 2002.
32
 TÜNELLERDE DÜŞEY/YATAY YERDEĞİŞTİRMELERİN KESTİRİMİ İÇİN
SAYISAL ÖRNEK
Verilenler:
• Tünel Çapı, D = 8 m
• Tünel aks derinliği, Z = 125 m
• Q faktörü, Q = 0.85
• Tek eksenli basınç dayanımı – laboratuvar - 𝛔𝐛,𝐥𝐚𝐛 = 35 MPa
• Kaya kütlesi birim hacim ağırlığı, 𝜸 = 2.65 t/m3

Düşey yer değiştirmeleri hesaplayınız.

Çözüm
• Düşey gerilme, 𝝈𝒛 = 𝜸 × 𝒁 = 𝟎. 𝟎𝟐𝟔𝟓 × 𝟏𝟐𝟓 = 𝟑. 𝟑𝟏𝟐𝟓 𝑴𝑷𝒂
• Düşey Yer Değiştirme

𝟎.𝟓
𝟖𝟎𝟎𝟎 𝟑. 𝟑𝟏𝟐𝟓
∆𝒅 𝒎𝒎 ≈ 𝟎. 𝟎𝟏 ≈ 𝟐𝟗 𝒎𝒎 ≈ 𝟑. 𝟎 𝒄𝒎
𝟎. 𝟖𝟓 𝟑𝟓

• Kaya kütlesinin tek eksenli basınç dayanımı

𝝈𝒚𝒃 ≈ 2.86 × 𝟎. 𝟖𝟓 ∙ 𝟑𝟓 𝟎.𝟑𝟑𝟑 ≈ 𝟖. 𝟖𝟓 𝑴𝑷𝒂
• Düşey Mutlak Yer Değiştirme

𝟎.𝟓
𝟖𝟎𝟎𝟎 𝟑. 𝟑𝟏𝟐𝟓
𝑫𝒅 𝒎𝒎 ≈ 𝟎. 𝟎𝟏 ≈ 𝟓𝟕. 𝟔 𝒎𝒎 ≈ 𝟔. 𝟎 𝒄𝒎
𝟎. 𝟖𝟓 𝟖. 𝟖𝟓

Kaynak: Yapı Merkezi ARGE Bölümü, 2015.

33
KAYA KÜTLESİNİN PERMEABİLİTE KATSAYISI – KAYA KÜTLE ÖZELLİKLERİ
ARASINDAKİ İLİŞKİ Kaya permeabilite katsayısına bağlı olarak çatlak koşullarının
 Genel:
değerlendirilmesi aşağıdaki çizelgede belirtilmiştir (Look,
Barton, 2002’ ye göre permeabilite katsayısı,
2007).
1 1 1
L = = Lugeon Çatlak koşulu
Qc σ lab,b  RQD Jr Jw  σ lab,b
Q.  J x J x SRF  100 <1 Kapalı veya çatlaksız
100  n a  1–5 Küçük çatlak açıklıkları

 1 Lugeon  10 
100.Jn .Ja .SRF -7 5 – 50 Bazı açık çatlaklar
L= , Lugeon, m / sn
RQD.Jr .Jw .σ lab,b > 50 Çok açık çatlak
RQD= Kaya kütlesi göstergesi, % (0 < RQD < 100%)
Eğer GSI olarak kaya kütlesi tanımlanmış ise aşağıdaki
Jn , Jr , Ja , Jw= Çatlak seti sayısı, çatlak pürüzlülük durumu,
istatistiksel ilişkiler yardımıyla Q ve Qc değerleri bulunabilir.
çatlakların alternasyonu-ayrışması- ve su geliri/ basıncı ile ilintili
Ve Barton, 2002 abağından kaya kütlesinin permeabilite
faktör
katsayısı Lugeon cinsinden kestirilebilir.
SRF= Gerilme azaltma faktörü
GSI= RMR – 5  RMR= GSI + 5 RMR> 23
lab,b= Sağlam numunenin tek eksenli basınç dayanımı, MPa.
(Hoek vd. 1995)
İfadeden görüleceği üzere permeabilite değeri, kaya kütlesini
𝑹𝑴𝑹−𝟓𝟎 𝑹𝑴𝑹−𝟒𝟓
tanımlayan temel özelliklerden Jn, Ja, SRF ile doğru orantılı RQD, 𝑸 ≈ 𝟏𝟎 𝟏𝟓 𝑸 ≈ 𝟏𝟎 𝟏𝟓
Jr, Jw ve lab,b ile ters orantılıdır. L ve Vp büyüklüklerinin basınç 𝑮𝑺𝑰−𝟒𝟓𝝈𝒍𝒂𝒃,𝒃
dayanımına indirgenmiş Qc faktörü ile değişimleri izleyen şekilde 𝑸𝒄 ≈ 𝟏𝟎 𝟏𝟓 𝝈𝒍𝒂𝒃,𝒃 < 𝟏𝟎𝟎 𝑴𝑷𝒂 𝒊𝒔𝒆
(Barton 1995; 2000)
𝟏𝟎𝟎
verilmiştir (Barton, 2002). (Şekilde yer alan semboller: Vp= Basınç P
(lab,b= Sağlam numunenin tek eksenli basınç dayanımı,MPa)
dalgasının ortamda yayılma hızı, km/sn, Ey= Yerinde elastik modül)

Kaynak: Yapı Merkezi Ar‐Ge Bölümü, 2008. 34

KAYA KÜTLESİNİN SU GEÇİRGENLİĞİNİN LUGEON DEĞERİ İLE TANIMLANMASI
Vp  1 Lugeon, 1 MPa (10 bar)’lık basınç
Qc altındaki 1 metrelik sondaj logunun,
dakikada litre cinsinden su kaybı olarak
tanımlanmaktadır. Sol’da verilen abak,
Lugeon değeri, normalize Q faktör (Qc) ve
sismik P dalgası hızı arasındaki ilişkiyi
vermektedir. Bu ilişkinin tanımlanmasında
iki farklı düzeltme yapılması gerekebilir.
• Derinlik Düzeltmesi
Bilindiği gibi, geçirgenlik, K, artan derinlikle
azalmaktadır. Böylece, Lugeon değerlerinin
tünel üzerindeki örtü tabakasının kalınlığına
𝝈𝒄𝒊 bağlı olarak düzeltilmesi gerekmektedir.
𝑸𝒄 = 𝑸 ×
𝟏𝟎𝟎
• Porozite düzeltmesi
• Kaya kütlesinin porositesi %1’den büyük
ise, Lugeon değerine ve normalize Q
faktörüne porosite düzeltmesi uygulanması
Not: 1Lugeon = 10 -7 m/sn, Q=Q kaya kütle sınıflandırma sisteminde faktör
Qc=Normalize edilmiş Q faktörü, σci=sağlam numunenin tek eksenli basınç dayanımı, MPa gerekir.

Kaynak: Barton, 2002 ve Yapı Merkezi ARGE Bölümü, 2015. 35

 KAYA KÜTLESİNİN PERMEABİLİTE KATSAYISININ BELİRLENMESİNDE
DİĞER BİR AMPİRİK YAKLAŞIM
 Derinlikteki artış ile, kaya kütlesinin geçirgenliği azalmaktadır. Bu durum, su dolaşımını arttıran açık
çatlakların yanal basınç etkisiyle kapanması açıklanabilir. Literatürde verilen belli başlı K=f(Derinlik)
istatistiksel ilişkileri aşağıda topluca verilmiştir.

Denklem Kaynak ve Açıklamalar

Black (1987)
−𝒃
𝑲 = 𝒂𝒛 a and b = regresyon sabitleri
z= yeraltı suyu seviyesinden itibaren düşey derinlik, m
Snow (1970)
𝒍𝒐𝒈𝑲 = −𝟖. 𝟗 − 𝟏. 𝟔𝟕𝟏𝒍𝒐𝒈𝒁 K = permeabilite katsayısı, ft2
z = derinlik, ft
𝑲 = 𝟏𝟎− 𝟏.𝟔𝒍𝒐𝒈𝒛+𝟒 Carlson and Olsson (1977)
z = derinlik, m
Louis (1974)
−𝑨𝒉 Ks = yer yüzeyi yakınında permeabilite, m/sn
𝑲 = 𝑲𝒔 𝒆
H = derinlik, m
A = hidrolik eğim
𝟐 𝟑
𝒍𝒐𝒈𝑲 = 𝟓. 𝟓𝟕 + 𝟎. 𝟑𝟓𝟐𝒍𝒐𝒈𝒁 − 𝟎. 𝟗𝟕𝟖 𝒍𝒐𝒈𝒁 + 𝟎. 𝟏𝟔𝟕 𝒍𝒐𝒈𝒁 Burgess (1977)
Z = derinlik, m
𝟑
𝒁 Wei et al. (1995)
𝑲 = 𝑲𝒊 𝟏 − Ki = yer yüzeyi yakınında permeabilite, m/sn
𝟓𝟖 + 𝟏. 𝟎𝟐𝒁
Z = derinlik, m
K = permeabilite katsayısı
Kaynak: Hsu et al., 2011’den değiştirilmiştir.
36
 KAYA KÜTLESİNİN PERMEABİLİTE KATSAYISININ BELİRLENMESİNDE
DİĞER BİR AMPİRİK YAKLAŞIM
 Genel Bilgi

Permeabilite katsayısı, K'nın Barton, 2002 tarafından önerilen Q sistemi ile ilişkisinin yanı sıra, diğer bir kaya kütle sınıflandırma
sistemi olan "HC Sistemi" ne bağlı olarak da kestirmek mümkündür. Aşağıda HC faktörü ile permeabilite katsayısı K arasında
türetilen iki ampirik ilişki verilmektedir.

𝑲 = 𝟐. 𝟗𝟑 × 𝟏𝟎 −𝟔 × 𝑯𝑪𝟏.𝟑𝟖𝟎 , 𝑹𝟐 = 𝟎. 𝟖𝟔𝟔
Permeabilite Katsayısı, K (m/sn)
𝑲 = 𝟐. 𝟑𝟏 × 𝟏𝟎 −𝟔 × 𝑯𝑪𝟏.𝟑𝟒𝟐 , 𝑹𝟐 = 𝟎. 𝟗𝟎𝟓

𝑹𝑸𝑫
𝑯𝑪 = 𝟏 − 𝑫𝑰 𝟏 − 𝑮𝑪𝑫 𝑳𝑷𝑰
HC Faktörü 𝟏𝟎𝟎

𝑹𝒔
Kaya Kütle Kalitesi Tanımlama Faktörü, RQD 𝑹𝑸𝑫 = × %𝟏𝟎𝟎
𝑹𝑻
Çatlak Dolgusu Tanımlama (Gouge Content Designation) 𝑹𝑮
İndeksi 𝑮𝑪𝑫 =
𝑹𝑻 − 𝑹𝑺
GCD Değeri
𝑳𝒄
Derinlik Indeksi, DI 𝑫𝑰 = 𝟏 −
𝑳𝑻
LPI=Litoloji geçirgenlik indeksi (bknz. EK I)
Rs= sağlam numunenin yada 100 mm'den uzun karot parçalarının toplam uzunluğu, m
RT=toplam karot uzunluğu, m
RG=çatlak dolgusunun toplam uzunluğu, m
Lc=sondajda test aralığının orta derinliği, m
LT=toplam sondaj uzunluğu, m
Kaynak: Hsu et al., 2011’den değiştirilmiştir.
37
 KAYA KÜTLESİNİN PERMEABİLİTE KATSAYISININ BELİRLENMESİNDE
DİĞER BİR AMPİRİK YAKLAŞIM
10-5
HB-94-01  HC değerindeki artış ile kaya
HB-95-01
kütlesinin geçirgenliğinin arttığı
HB-95-02
Kaya Kütlesi Hidrolik İletkenliği, K, m/sn

10-6 anlaşılmaktadır.

10-7
 Mühendis, bulunan K değerini
Q faktörüne dayandırılan
10-8
yöntemin sonucu ile tahkik
𝑲 = 𝟐. 𝟗𝟑 × 𝟏𝟎 −𝟔 × 𝑯𝑪𝟏.𝟑𝟖𝟎 , 𝑹𝟐 = 𝟎. 𝟖𝟔𝟔 etmelidir.
𝑲 = 𝟐. 𝟑𝟏 × 𝟏𝟎 −𝟔 × 𝑯𝑪𝟏.𝟑𝟒𝟐 , 𝑹𝟐 = 𝟎. 𝟗𝟎𝟓
10-9
Tüm verileri içerir.
Sadece HB-94-01 verilerini içerir.

10-10

0.00 0.05 0.10 0.15 0.20 0.25 0.30 0.35 0.40

HC Değeri
Kaynak: Hsu et al., 2011’den değiştirilmiştir.
38
TÜNELLERDE SU GELİRİNİN KESTİRİLMESİ

 SAYISAL ÖRNEK

• Verilenler
Basınç yüksekliği, H= 100 m
Kaya kütlesinin ortalama
permeabilitesi,
k = 4x10‐5 m/sn

• Belirlenen
10 m tünel uzunluğu için
beklenen su geliri, Q = 68 lt/sn

YASS = Yer altı su seviyesi

Kaynak: Marinos, 2005’den değiştirilmiştir.

39
NORVEÇ DENİZALTI TÜNELCİLİĞİNDE ÖRTÜ TABAKASININ SU GELİRİNE ETKİSİ

Tünel inşaası tamalandığı anda su geliri

Su Geliri (lt/min)

Tünel inşaası tamalandıktan 2-9 yıl sonra

su geliri

Zemin Örtüsü

Deniz
En büyük eğim En büyük eğim
Tünel
Minimum Kaya Örtüsü

Zayıflık Zonu
2
No Proje Bitiş tarihi Anakaya Kesit, m Toplam tünel uzunluğu, km Minimum kaya örtüsü, m Deniz altında maksimum derinlik, m
2 Ellingsøy 1987 Gnays 68 3,5 42 140
3 Valderøy 1987 Gnays 68 4,2 34 145
4 Kvalsund 1988 Gnays 43 1,6 23 56
5 Godøy 1989 Gnays 52 3,8 33 153
6 Hvaler 1989 Gnays 45 3,8 35 121
7 Flekkerøy 1989 Gnays 46 2,3 29 101
8 Nappstraumen 1990 Gnays 55 1,8 27 60
9 Fannefjord 1991 Gnays 54 2,7 28 100
10 Maursund 1991 Gnays 43 2,3 20 92
11 Byfjord 1992 Fillit 70 5,8 34 223
12 Mastrafjord 1992 Gnays 70 4,4 40 132
13 Freifjord 1992 Gnays 70 5,2 30 132
14 Hitra 1994 Gnays 70 5,6 38 264
15 Tromsøysund 1994 Gnays 60a 3,4 45 101
aÇift tüp

Kaynak: Modified from Nilsen et al., 2012. 40

GENİŞ BİR ZAYIFLIK/FAY ZONUNUN GEÇİLMESİ DURUMUNDA BEKLENEN
GÖÇÜĞE MÜDAHALE TEKNİĞİ –NORVEÇ SU ALTI TÜNEL TEKNİĞİ-
 Norveç denizaltı tünel pratiğinde kazı işleminde delme artı patlatma yöntemi yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu çalışma şekli
değişen jeolojik/hidrojeolojik koşullara, en etkin şekilde uyan yöntemdir.

 Kabul edilen 300 lt/dk.km tünel uzunluğu için kabul edilen su gelirini
Atlantik
bu seviyeye getirmek için, ön sondajlar açılarak özel çimento Atlantik
Okyanusu
~ +160 m
enjeksiyonu uygulanır. Bu operasyonların bugünün enjeksiyon ~ +160 m Okyanusu
Atlantik
Atlantik
Atlantik
tekniğinde uygulanabilecek maksimum su basıncı 10 MPa Okyanusu
Okyanusu
Okyanusu
~ +160~m+160 m
~ +160 mZemin Atlantik
mertebesindedir. (Eğer su geliri yukarıda belirtilen miktarın altında Gnays ~ +160 m
ZeminOkyanusu
ise böyle tünel kesitlerinde enjeksiyon işlemi uygulanmaz. Gnays ~ +160 m
Zemin
Zemin
Zemin
Gnays
Gnays
Gnays ~ +16 Atlan
Zemin
Gnays
0 m ti
Zemin Okya
nu

Gnays
Gnay Gnays

Gnays
s
Zemin

Gnays
Gnays
Gnays
Kırıklı/Çatlaklı

Gnays
Radyal
Bulonlar Enjeksiyon
Püskürtme
Beton
Biriken
malzeme

Kaynak: Nilsen et al., 2012’den değiştirilmiştir. 41

 TÜNELCİLİK PRATİĞİNDE KABUL EDİLEBİLİR MAKSİMUM SU GELİRLERİ
 Yerleşim bölgelerindeki tünellerde 100 m tünel uzunluğu için, kabul edilebilir su geliri
limiti 2 -10 litre/dakika’dır.

 Denizaltı tünelleri ve yerleşim dışı bölgelerdeki tünellerde 100 m tünel uzunluğu için,
kabul edilebilir su geliri limiti 10 -30 litre/dakika’dır.

 Herhangi bir özel şart içermeyen tünellerde 100 m tünel uzunluğu için, kabul edilebilir
su geliri limiti 30 litre/dakika’dır.

 Çeşitli kabuledilebilir limit değerleri, yeraltı suyu seviyesindeki değişimi nedeni ile
tünelin farklı bölgeleri için uygulanabilir.

 Yukarıda belirtilen değerlerdeki su geliri ise tünel içi drenaj sistemi (boyutlandırılmış
su kanalı/pompa hacimleri vs.) ile boşaltılır.

Kaynak: GrØv, 2012’den değiştirilmiştir.

42
TÜNEL KULLANIMINA BAĞLI OLARAK İZİN VERİLEBİLİR SU SIZINTI MİKTARI

Kaynak: Specification for tunnelling, BTS 2010’den değiştirilmiştir.

43
SU GEÇİRİMSİZLİĞİNİ SAĞLAMAK İÇİN DELME+PATLATMA TÜNELLERDE YAPILAN
ÖN ENJEKSİYON UYGULAMALARI
A) Tünel
 Genellikle su gelirini kontrol etmek veya kötü
açılırken
tünel arınının
kaya kütle/zemin koşullarının tespiti amacıyla
önünden
açılan sondaj
tünel arınının önünden ön sondajlar
B) Genelde su yapılmaktadır. (Delme+Patlatma) yöntemi ile
geçirgen zon
ile tünel arını açılan tünellerde, su geçirimsizliğini sağlamak
arasında 8-12
m mesafe amacıyla yapılacak olan ön enjeksiyon
bırakılır.
uygulaması başlıca 5 aşamadan oluşmaktadır.
C) 15 m – 20 m
uzunluğunda Şematik olarak solda görülen şekil, bu
enjeksiyon
delgilerinin aşamaları özetlemektedir.
açılması
 Su gelirine neden olabilecek bir zonunun
D) Kaya
kütlesinin tespiti durumunda, ön enjeksiyon yapılması
birincil
enjeksiyonu gereklidir. Bu durumda, ek enjeksiyon
ve geçirimli
zon sondajlarıda yapılabilir. Enjeksiyon sonrası,
E) Birincil
enjeksiyonun birincil enjeksiyonunun kalite kontrolünün
kalite kontrolü
için enjeksiyon denetlenmesi, su gelirinin izin verilebilir
deliklerinin
denetlenmesi düzeye indirilmesi için önem oluşturmaktadır.

Kaynak: Palmström, A., Huang, Z., 2007. 44

ÖN TASARIM İÇİN ÖNERİLEN ENJEKSİYON DELİK ARALIĞI

Kaynak: Boge ve Johansen, 1995’den Nilsen ve Palmström, 2000.

45
KAYA KÜTLESİNİN PERMEABİLİTESİ VE ÇİMENTO ENJEKSİYON UYGULAMA
LİMİTLERİ

Kaynak: Heuner, 1995.

46
 ENJEKSİYON KARIŞIMINDA KULLANILAN ÇİMENTO TÜRÜ
 Enjeksiyon karışımında kullanılan çimentonun dane boyutuna bağlı olarak enjeksiyon çatlak
açıklığı belirlenebilir. Yerleşim bölgelerindeki tünellerde, çatlaklar 0.02 mm’ye kadar izin verilebilir.
Ayrıca, sığ tünellerde enjeksiyon işlemi sırasında uygulanan basınç mutlaka "bina/zemin
kabarması" açısından tahkik edilmelidir.

Enjeksiyon çatlak açıklığı

= 3 x Çimento dane boyutu
Normal İnce Çimento

mm
Yerleşim bölgelerindeki tüneller
için 0.02 mm’lik çatlaklar
Kaynak: GrØv, 2012’den değiştirilmiştir.
47
NORVEÇ DENİZALTI TÜNELLERİNDE UYGULANAN KAZI DESTEK SİSTEMLERİ VE
SU GELİRLERİ

Tünel
İlerlemesi
(m/hafta)

Kaynak: Nilsen, Palmstrom, ?,

http://geology.norconsult.no/Papers/Kyoto%202001%20Stability%20and%20leakage.pdf

48
 NORVEÇ TÜNEL PRATİĞİNDE BİRİM TÜNEL UZUNLUĞU İÇİN MALİYETLERİN
DEĞERLENDİRİLMESİ -FANNEFİORD TÜNEL ÖRNEĞİ-
Fannefiord Tüneli (Tamamlanma Tarihi :1991)
• Kesit Alanı: 55 m2 • Uzunluk:2743 m
• En büyük eğim: %8.5 • En derin nokta: 100 m

10000

Kazı
Birim tünel uzunluğu
Kaya bulonu için ortalama maliyet
8000
Püskürtme Beton

Beton kaplama

İncelemeSondajı ve 6000

USD/metre
enjeksiyon

Su/Don yalıtımı
Polietilen köpük Kaya iksası 4000
Su/Don yalıtımı Kazı
Polietilen köpük – yangın (Delme ve Patlatma)
koruma (püskürtme beton)
Su/Don yalıtımı İncelemeSondajı ve enjeksiyon
cam lifi/alüminyum Su kalkanları 2000

Su/Don yalıtımı
Planlama, Araştırma ve Denetim
USD/metre 1000 2000 3000 Yol temeli ve kaplama
hafif beton Elektrik ekipman ve havalandırma
NOK/metre 5000 10000 15000 20000 Drenaj ve Pompa ekipmanı 0
Kaya Kütlesi

Orta

Zayıf
İyi
Not: Bu ülkeler için yıllık maliyetler %5 artış oranı ile 2014 yılına yaklaşık olarak getirilebilir. Kalitesi

Kaynak:Palmström ve Naas, 1993’den değiştirilmiştir.

49
 NORVEÇ TÜNEL PRATİĞİNDE BİRİM TÜNEL UZUNLUĞU İÇİN MALİYETLERİN
DEĞERLENDİRİLMESİ
 Yılık bazda haftalık ilerleme ve maliyet analizleri, kazı alanı 60 m2 olan 3 km uzunluğunda iki şeritli
karayolu tünel için yapılmıştır.
 Haftalık ilerlemelerde, 2005 yılında, 1975 yılına göre %60’lık bir artış görülmektedir.
 Birim kazı maliyetlerinde, yıllara bağlı olarak göreceli olarak arttığı gözlenmektedir. (Örneğin, 2005
yılında, maliyetin, yaklaşık 10000 NOK/m).

Haftalık çalışma süresi ≈ 100 saat Haftalık çalışma süresi ≈ değişken

Haftalık İlerleme Hızı (m/hafta)

Kazı Maliyeti (NOK/m)

Yıllar Yıllar
Not: Bu ülkeler için, yıllık maliyetler %4 artış oranı ile 2014 yılına kalibre edilebilir (2015 itibari ile 1 NOK ≈ 0.133 USD) .
Kaynak: Broch et al., 2008’den değiştirilmiştir.. 50
 BAŞARILI BİR DENİZALTI TÜNEL ÖRNEĞİ: MELEN PROJESİ
 Yüklenici: STFA + Mosmetrostoy ve Türk ALKE Sarıyer
Beykoz
 Proje Bedeli: ~120 milyon US$
 Tünel Uzunluğu: 5,5 km
Avrupa
 EPB-TBM Çapı: 6,15 m Yakası Anadolu
 Proje Arın Basıncı: ~4 bar Yakası
 Minimum Kaya Örtüsü Derinliği: 35 m
 TBM Tünelin Mak. Derinliği: 135 m (65m-deniz) Ölçeksiz

 Formasyon: Dolayoba/Kartal formasyonu Kaynak: Anagnostou (2010) ve Bakır ve diğ. (2011)

 Killi kireçtaşı, kalkerli şeyl, kumtaşı, GSI: 45-64 (deniz altı bölümü), Dayk (Andesit/diyabaz) kalınlığı: 1 - 70 m

Alüvyon

TÜNEL DELME MAKİNESİ İLE AÇILAN KISIM (3,4 km) DEL+PATLAT YÖNTEMİ İLE AÇILAN KISIM
TBM tüneli en derin noktası Kaynak: Gerek ve diğ. (2010)

51
 MELEN PROJESİ’NDE ARIN BASINCININ "FAY / ZAYIFLIK ZONU" KALINLIĞI
CİNSİNDEN HESAPLANMASI (en derin nokta)

Deniz

Sağlam
Şeyl
Parın,max ≈ 500 kPa (5 bar)
600

Gereken Arın Basıncı, Parın (kPa)

Parın 500

Killi Fay 400 A

B
300 C
d
200
Kayma Problem
Mekanizması Tanımı 100 Pa=0 Pa=0 Pa=0

Arın basıncı 0 olan koşullar çalışmadan bakılınca en derin nokta 0

0 5 10 15 20 25
için, fay/zayıflık zonu kallınlığı 6 m olmaktadır.
Fay/Zayıflık Zonu Kalınlığı, d (m)
(Siltli killi fay dolgusunun drenajsız kayma dayanımı, su, 40 kPa kabul edilmiştir.)
Kaynak: Anagnostou (2010), sayfa 4, Şekil 7. 52
DENİZALTI PROJELERİNDE ÖNENJEKSİYON İŞLEMİNE KARAR VERME
ADIMLARI:MELEN TÜNEL PROJESİ
Darbeli sondaj için 2
inceleme sondajının
(L=35 m) yürütülmesi
30 m için
Kuru kazıya

EVET
Zemin ? devam et
HAYIR

Zayıf zon Sondaj verisinin

HAYIR

Zemin/Kaya

HAYIR
2 m kalınlığından

EVET
özellikleri belirlemek =Kırıklı/çatlaklı gösterdiği zayıf
daha az zayıf zon kaya ? zon ?
için sondaj yapılması
HAYIR
EVET EVET

HAYIR
Kırıklı/çatlaklı EVET Q > 25 lt/min ?
kaya
HAYIR EVET

Geçirimsiz
EVET

EVET Q > 25 lt/min ? Enjeksiyon Enjeksiyon

Kil ?
Uygulaması Uygulaması
HAYIR
HAYIR

Stabilizasyon ve Kapalı Moda

Geçirimsizlik için Geçiş
Enjeksiyon
Kaynak: Anagoustou et al., 2008 ve Anagoustou, 2010’dan değiştirilmiştir.
53
 CEBELİTARIK DEMİRYOLU TÜNEL PROJESİ
Plan
 Proje Özellikleri
Havalandırma
şaftı

400 • Varış noktaları arası uzaklık : 42 km

Havalandırma
şaftı • Toplam tünel uzunluğu : 38.7 km
• Denizaltı tünel uzunluğu: 27.7 km
• En derin noktadaki minimum örtü
tabakası: 175 m
Kuzey Portalı Havalandırma şaftı Pompalama İstasyonu Havalandırma şaftı Güney Portalı
• Maksimum eğim: % 3
100
• İki adet demiryolu tüneli, Ø7.5 m
0
-100 • Bir basınçlı servis/güvenlik tüneli,
-200
Ø4.5 m
Fay/Zayıflık Zonu

-300
Fay/Zayıflık Zonu

-400 • Servis/güvenlik tüneli, 340 m’lik

-500
-600 bağlantılarla iki tane tünele bağlanır.
Boyuna Kesit
-700
0 İki kıyı arası uzunluk: 27.75 m 40 km
Şaftlar arası uzunluk: 28.1 m
Toplam Tünel Uzunluğu : 38.67 m

Doğu Demiryolu Batı Demiryolu

Tüneli -2. Aşama- Tüneli -1. Aşama-
Ø7.5 m
Servis/Güvenlik Tüneli Ø7.5 m

Bağlantı tüneli ~ 340 m

Enkesit
Kaynak: SNED – SECEG, 2007’den değiştirilmiştir.
54
CEBELİTARIK BOĞAZ GEÇİŞİNDEKİ FAY BREŞ ZONLARI

Derinlik (m)
Cebelitarık Boğaz Geçişi İçin
Muhtemel İki Güzergah
Tünel Uzunluğu (m)

D=63 mm

Örnek Fay Breşi Örnek Fay Breşi

Sondaj No: KF-19 Numune No:Z10 Sondaj No: KF-19 (48.30-52.08 m) Numune No:Z09
Kaynak: Dong et al., 2013. 55
CEBELİTARIK BOĞAZ GEÇİŞİNDEKİ FAY BREŞ ZONLARININ TANE DAĞILIMI
VE INDEKS ÖZELLİKLERİ
Parametre Sayısal Değer
3
Toplam Birim Ağırlık (kN/m ) 21,52
Kütlece Yüzdesi (%)

Su içeriği (%) 17
3
Numune
Kuru Birim Ağırlık (kN/m ) 18,42
No
3
Katı Partiküllerin Birim Ağırlığı(kN/m ) 27,30

Porozite(%) 32

SİLT
KİL

KUM ÇAKIL Doygunluk Derecesi (%) 95

Boşluk Oranı 0,48

Tane boyutu (mm)
Likit Limit, LL (%) 49
Cebelitarık Boğaz Geçişindeki Breşlerin
Tane Dağılımı Plastik Limit, PL (%) 22

Breşler, genel olarak silt ve kum ile temsil Plastiklik İndeksi, PI (%) 27
edilebilir.
Aktivite 0,77

Kaynak: Dong et al., 2013. 56

CEBELİTARIK BOĞAZ GEÇİŞİ PROJESİNDEKİ BREŞ ZONLARININ EFEKTİF
KAYMA PARAMETRELERİ

Kohezyon, c' (MPa)

Muhtemel eğri
Derinlik (m)

yaklaşımında

Üst Zon
Muhtemel
İlişki Eğrisi ihmal edilmiştir.
c' =f(Derinlik)

Alt Zon

Tünel Uzunluğu (m) Derinlik (m)

İçsel Sürtünme Açısı, ф' (o)

Üst Zon

Permeabilite Katsayısı,K
Alt Zon Muhtemel
İlişki Eğrisi
Muhtemel İlişki Eğrisi,
K=f(Derinlik)
ϕ' =f(Derinlik)

(m/sn)

Derinlik (m)
Derinlik (m)

Kaynak: Modified from Dong et al., 2013. 57

 EK 1:
LİTOLOJİYE BAĞLI OLARAK GEÇİRGENLİK
KATSAYISININ BELİRLENMESİ

Kaynak: Hsu et al., 2011’den değiştirilmiştir.

58
 Hydraulic conductivity (m/s) Range of rating Suggested
Lithology Reference1 Reference2 Reference3 Kaverage Rating
Sandstone 10-6~10-9 10-7~10-9 10-7~10-9 10-7.5 0.8-1.0 1,00
Silty Sandstone - - - - 0.9-1.0 0,95
Argillaceous Sandstone - - - - 0.8-0.9 0,85
S.S. interbedded with some Sh. - - - - 0.7-0.8 0,75
Alternations of S.S & Sh. - - - - 0.6-0.7 0,65
Sh. interbedded with some S.S. - - - - 0.5-0.7 0,60
Alternations of S.S &Mudstone - - - - 0.5-0.6 0,55
Dolomite 10-6~10-10.5 10-7~10-10.5 10-9~10-10 10-8 0.6-0.8 0,70
Limestone 10-6~10-10.5 10-7~10-9 10-9~10-10 10-8 0.6-0.8 0,70
Shale 10-10~10-12 10-10~10-13 - 10-10.5 0.4-0.6 0,50
Sandy Shale - - - - 0.5-0.6 0,60
Siltstone 10-10~10-12 - - 10-11 0.2-0.4 0,30
Sandy Siltstone - - - - 0.3-0.4 0,40
Argillaceous Siltstone - - - 0.2-0.3 0,20
Claystone - 10-9~10-13 - 10-11 0.2-0.4 0,30
Mudstone - - - - 0.2-0.4 0,20
Sandy Mudstone - - - - 0.3-0.4 0,40
Silty Mudstone - - - - 0.2-0.3 0,30
Granite - - 10-11~10-12 10-11.5 0.1-0.2 0,15
Basalt 10-6~10-10.5 10-10~10-13 - 10-11.5 0.1-0.2 0,15

Kaynak: Hsu et al., 2011’den değiştirilmiştir.

59