PARK-ŠUMA "BORJAK" U VRNJAČKOJ BANJI - KLJUČNA VEZA IZMEĐU

NASELJA I ZAŠTITNIH ŠUMA

Park-Forest " Borjak" at Vrnjacka Banja - Key Link Between the Town and Protection Forest

LjiljanaVujković, Šumarski fakultet-Beograd, Dragana Grujić-Šarčević, JP "BELI IZVOR" ”-

Vrnjačka Banja , Branislav Šarčević, JP "BELI IZVOR" ”- Vrnjačka Banja

Objavljeno: The 3rd international conference on the development of forestry and wood
science/technology 1997. 29-30 oktobar

Abstract: Šumovite padine Goča se produţuju do u samu Banju, te je skoro celo banjsko naselje
utonulo u more zelenila. Jedan od značajnih objekata na prelazu ka banjskom parku je kultura bora i hrasta,
nazvana "Borjak", koja će uskoro postati park-šuma. Njenom rekonstrukcijom, za koju se radi projekat,
Banja će dobiti jednu funkcionalnu zelenu vezu, koja će pored izuzetne zdravstveno-mikroklimatske
funkcije imati i danas veoma vaţnu rekreativnu, koja će u znatnoj meri obogatiti turističku ponudu ove
danas već veoma elitne i na daleko poznate banje.
U radu će se analizirati značaj povezanosti parkova sa šumovitim zaleđem, a posebno ono što će
park-šumu "Borjak" učiniti značajnim rekreativnim objektom. Kao zatitne, šume slivnog područja Vrnjačke
reke predstavljaju i najznačajniji faktor unapređenja opšteg stanja Banje, te se njihovim daljim gajenjem i
uređivanjem blagotvorni ekološki efekti za nekoliko decenija mogu udvostručiti.

Ključne reči: park-šuma, Vrnjačka Banja, sistem zelenila, rekreacija, šuma Borjak

1. Uvod

Prostrano zaleđe šumovitih ogranaka Goča i lepota banjske okoline u najpitomijem delu zapadnog
Pomoravlja daju veliki značaj Vrnjačkoj Banji, zbog čega ona pruţa izuzetnu privlačnost mnogobrojnim
posetiocima.
Šumoviti ogranci Goča spuštaju se u gornjim delovima u strmom, a pri dnu u blagom nagibu do u
samu Banju, te je skoro celo banjsko naselje utonulo u more zelenila. Bogatstvo njene okoline ne moţe da se
odvoji od prostranog šumskog zaleđa Goča i Ţeljina, pašnjaka i livada, potoka i izvora, koji su prvi
preduslov za zimsku i letnju rekreaciju banjskih piosetilaca. U središtima šumovitih prostranstava ovih
planina otkriva se raskošna lepota predela koju pruţaju senovite šume gorostasnih bukava i jela, bistri i
hladni izvori, livade i široki vidici na dolinu Zapadne Morave i Gledićske planine. Potrebno je da se to učini
pristupačnim svima onima koji su ţeljni odmora na planini, kao i onima koji čeznu za lepotama planinskih
pejzaţa. Jedan od značajnih objekata na prelazu ovih šuma ka banjskom zelenilu je kultura bora i hrasta
nazvana "Borjak", koja se novim projektnim rešenjem pretvara u park-šumu.

2. Značaj šumskog ekosistema Goča i njegove povezanosti sa zelenilom Banje

Pored ekonomskog i ekološkog značaja izvanredno su velike i opštekorisne funkcije šuma, koje su
ostavile duboke tragove u umetnosti, kulturi i nadasve psihofizičkom zdravlju čoveka. Šumski ekosistem je
sastavni deo pejzaţa Vrnjačke Banje i kao takav se vrednuje, imajući u vidu i druge prirodne i kulturne
sadrţaje. Kultivacijom ovog prostora treba da se postignu odgovarajući vizuelni efekti, ali i dugoročni efekti
usklađivanja svih parametara bitnih za razvoj i evoluciju jednog takvog sistema.
Turistička prošlost, sadašnjost i budućnost Vrnjačke Banje zasniva se na bogastvu mineralnih voda,
prirode (parkova i šuma), kao najvećoj dragocenosti ovog područja. Organizovano zelenilo ovog područja
ima za cilj da poboljša psihofizičko stanje radnih i bolesnih ljudi, kao i da utiče na unapređenje turističke
delatnosti.
Trajne prirodne vrednosti ovog područja:
 prirodne lepote
 optimalni bioklimatski uslovi

1
  maksimalni biološki potencijal (bogate šume i bujni parkovski zasadi)
 povoljna struktura predela
su neiscrpni izvor turističke eksploatacije, ako se pravilno neguju i ako su na adekvatan način zaštićeni.

Zaštitne šume u zaleđu Banje imaju u odnosu na samu banju višestruki značaj: zaštitni, higijenski,
rekreativan i estetski. One su u prvom redu veoma vaţan, skoro neprocenjiv zaštitnik mineralnih izvora.
Njihovo postojanje je, osim toga, ne samo jedan od osnovnih uslova za opstanak postojećih izvora vode za
piće, već i uslov za njihovu trajnu izdašnost. Šuma smanjuje površinsko oticanje voda i povoljno deluje na
vremenski raspored oticanja što se najbolje moţe videti preko reţima izvora čija se izdašnost posle
intenzivne seče šume naglo smanjuje ili čak potpuno presahne. Šume koje se nalaze u zoni izvora stvaraju
neophodne uslove za dobijanje kvalitetne vode, jer znatno utiču na smanjenje azotnih i fosfatnih jedinjenja u
vodi. Pod šumskim pokrivačem niţa je radioaktivnost, a prisustvo bakterija u vazduhu u zoni šume sniţava
se do 1/10 u poređenju sa gradskim vazduhom.
Zahvaljujući dobroj šumovitosti Goča i Ţeljina sa ovih planina dolinom Vrnjačke reke dopiru do
Vrnjačke Banje stalno sveţe struje čistog vazduha, zbog čega se u njoj ni u sred leta ne osećaju preterano
velike vrućine.
Šume koje pokrivaju deo Goča iznad Vrnjačke Banje u površini od 2.100 ha zahvataju sredogorje
ove planine sa nadmorskom visinom od 500-1000 m. One su 1949. godine proglašene za stalno zaštitne i
čine šumski pojas Vrnjačke Banje. Jedan od značajnih objekata na prelazu ka banjskim parkovima je kultura
"Borjak", koja se novim uređajnim elaboratom pretvara u park-šumu. Njenom rekonstrukcijom Banja će do-
biti jednu funkcionalnu zelenu vezu, koja će pored izuzetne zdravstveno-mikroklimatske funkcije imati i
danas veoma vaţnu rekreativnu i u znatnoj meri obogatiti turističku ponudu već veoma elitne i na daleko
poznate banje.

3. Prirodne, istorijske i vegetacijske karakteristike šume "Borjak"

Šuma Borjak se nalazi iznad izvora Sneţnik na veoma strmoj padini prema Vrnjačkoj reci. Po
pričanju starih Vrnjčana na ovom mestu je bila golet, tada zvana Golo Brdo (Veličković, 1972). Ova padina
je pošumljena belim i crnim borom, čija je starost oko 60 godina, u ukupnoj površini nešto manjoj od 100
ha. Ova kultura je formirana veoma uspešno blagovremenim proredama, pa je dobijena šuma semenskih
primeraka visokih crnih i belih borova, sa značajnim prisustvom lišćarskog podmladka. Kvalitet i zdravstve-
no stanje stabala bora je dobro. Stabla su dobrih visina, malog pada prečnika i razvijenih krošnji. Pored
kulture crnog bora, jedan deo šume čini mešavina izdanačke hrastove šume, crnog i belog bora, a ostali deo
čine niske hrastove šume. Deo, koji je u privatnom posedu su niske hrastove šume ili niske degradirane
šume: bagrema, graba, jasena, šibljaci leske, gloga, drena, klena, sa podrastom kupine i paprati. Na
pojedinim mestima izvršeno je pošumljavanje crnim borom, ali date kulture nisu redovno negovane i prore-
đivane. Zbog dobro razvijenih krošnji bora autohtone vrste lišćara nisu dostigle visinu i prirast, već su se
zadrţale u spratu ţbunja i čine sa ţbunastim vrstama gust drugi sprat. Od ţbunastih vrsta sreće se glog, zova,
trnjina, pavit i druge vrste, a od lišćarskih vrsta drveća: lipa, grab, bukva, cer, crni jasen, ţešlja, divlja treš-
nja i dr.

4. Postojeće stanje šume Borjak

Šuma "Borjak" pruţa se u pravcu severozapad-jugoistok. Šuma se prostire uglavnom na padini koja
gravitira dolini Vrnjačke reke.
Sa zapadne strane kompleks se graniči starim putem za Goč - Stanišince, duţ koga se u okviru
kompleksa šume nalazi samo nekoliko privatnih objekata sa svojim okućnicama, dok je sa druge strane puta
lociran znatno veći broj objekata, formirajući linijski tip naselja, uglavnom u produţetku same Banje. Ovo
naselje ne ugroţava zonu šume, već moţe da bude i od koristi, ako se neki sadrţaji u budućoj park-šumi
poveţu sa ovim delom naselja. U svakom slučaju obliţnji stanovnici mogu da se aktivno uključe u buduću
organizaciju, rad i odrţavanje parka.
U severnom delu, park-šuma Borjak udaljena je oko 500 m od bivete "Sneţnik". Tu je formiran i
turistički kompleks Borjak, čiji su pojedini depandansi već zašli u komples šume i počeli da je nagrizaju,
proširujući se svojim sadrţajima, što je izazvalo znatnu degradaciju šumskog prostora.
U juţnom i jugoistočnom delu park-šuma "Borjak" se naslanja na šumovite ogranke Goča, s tim što
se duţ novog puta za Goč i duţ reke formiralo se selo Reka, koje je praktično nastavak Banje. Dolinom

2
Vrnjačke reke, a uz padine Borjaka nalaze se i pojedina privatna imanja, čime je umanjena vrednost šume,
jer nije omogućen bliţi kontakt park-šume i Vrnjačke reke, pa se tako smanjuje aktivno doţivljavanje vode
kao vrlo vaţnog prirodnog elementa park-šumskog kompleksa.
Obodna zona ove šume napadnuta je vikend gradnjom, što ima uticaja na kvalitet šume i njenu
osnovnu namenu. Danas, ova borova šuma sa okolnim proplancima, livadama i voćnjacima, sa svojim
poloţajem u blizini hladnog mineralnog izvora Sneţnik predstavlja posebnu dragocenost Vrnjačke Banje.
Površina GJ Vrnjačka Banja ustanovljena je po kriterijumima Zakona o šumama (šuma i šumsko
zemljište) i odredbama GUP-a, a samim tim definisane su i površine i namena korićenja zemljišta šume
"Borjak".
Ukupna površina šume "Borjak" po podacima katastra, iznosi 98.08 ha. Strukturu i namenu
korišćenja zemljišta ilustruju tabele 1 i 2.

Tabela 1. Struktura šuma i veštački podignutih sastojina

STRUKTURA ŠUME POVRŠINA PROCENT.

ha ZASTUPLJ.
Izdanačke šume 18.17 ha 27.87%
Veštački podignute sast. četinara 47.02 ha 72.13%
Svega : 65.19 ha 100.00%

Tabela 2. Namena korišćenja zemljišta

R. NAMENA KORIŠĆENJA POVRŠINA OD UKUP. POVRŠINE

br. ZEMLJIŠTA BORJAKA
ha %
ŠUMA BORJAK
1.1 Šuma 65.19 66.47%
Obraslo 65.19 66.47%
2.1 Šumsko zemljište 0.00%
2.2 Neplodno 4.67 4.76%
2.3 Za ostale svrhe 1.39 1.42%
Neobraslo 6.06 6.18%
3.1 Tuđe zemljište 26.83 27.35%
Površina ukupno 98.08 100.00%

Neplodno zemljište (4.67 ha) predstavljaju potoci, staze putevi i putno zemljište.
Za ostale svrhe (1.39 ha) je zemljište koje se koristi za okućnice, ali i delom uzurpirano zemljište.
Tuđe zemljište (26.83 ha) zahvata 27.35% površine. To su delovi privatnih voćnjaka, okućnice,
livade, ali i površine koje se vode kao voćnjaci i livade, a zapravo su pretvoreni u šumarke manje od 5 ari.
Ukupan procentualni odnos obraslog i neobraslog zemljišta je 66,47 : 33,53. S obzirom na
predviđenu namenu ovih površina taj odnos je zadovoljavajući, s tim što se u budućnosti mora povesti
računa o funkcijama tih površina.
U blizini šume "Borjak" protiče Vrnjačka reka. Unutar samoga kompleksa postoji nekoliko izvora, a
prostor je u pravcu severoistok - jugozapad ispresecan na više mesta potocima koji se javljaju u proleće i
jesen tj. u periodu povećanih padavina.
Borova šuma u G.J. Vrnjačka Banja je dobro negovana i opreznim proredama odnegovana je dobra
sastojna bora, sa visokim, kvalitetnim stablima i razvijenim krošnjama. Šuma "Borjak" je veoma vaţan
ekološki činilac Vrnjačke Banje, s obzirom da je već inkorporirana jednim delom unutar banjskog područja.

Pozitivni uticaji same šume "Borjak" su evidentni, ali na ţalost prisutni su negativni antropogeni
uticaji i to u formi neadekvatnog deponovanja otpada, ali i neartikulisane urbanizacije, pogotovo u
kontaktnim zonama.

3
5. Ciljevi i pravci rekonstrukcije i ureĎenja park-šume

Na osnovu iznetih razmatranja o značaju rekonstrukcije kulture "Borjak" u park-šumu, kao ključne
veze u sistemu zelenila Vrnjačke Banje, jer ostvaruje relaciju: zaštitna šuma - park-šuma - banjski park, defi-
nisani su opšti ciljevi i pravci uređenja ovih šuma i njihovog daljeg pretvaranja u rekreativne park-šume:
1. Trajno i maksimalno obezbeđenje opšte korisnih funkcija šuma, uz stvaranje uslova za trajno
odrţavanje namena, odgovarajuće strukture sastojina radi optimalnog obezbeđenja pojedinih
funkcija šuma.
2. Očuvanje ekološkog potencijala šumskih ekosistema i banjskog područja (povoljne mikro-
klimatske uslove, prečistači vazduha, zaštiti vode za piće i termomineralnih voda i dr.)
3. Ekonomičnost i rentabilnost poslovanja u obezbeđenju svih društveno potrebnih funkcija šuma.
4. Zaštita i unapređenje pejzaţa tipičnog za banjsko područje
5. Trajno očuvanje, zaštita, odrţavanje, unapređenje i racionalno korišćenje šume kao neophodne
prirodne sredine radi zadovoljavanja materijalnih, kulturnih, zdravstvenih i rekreativnih potreba
6. Zaštita prostora u budućnosti od neopravdane gradnje, koja narušava ambijent, tj. ugroţava
ostvarivanje proklamovanih funkcija ovog prostora, pozitivnim Zakonskim propisima i zvaničnim
zahtevom za proglašenjem ovih šuma za šume sa posebnom namenom, a ovoga prostora za predeo
izuzetnih odlika.

U okviru privođenja ovog prostora nameni i preuređenja u park-šumu, mora se posebno voditi
računa da ova šuma ima posebne zaštitne funkcije, zbog čega se prilikom uređenja moraju ostvariti i posebni
dugoročni pejzaţni ciljevi:

1. Da ova šuma svojom estetikom i koloritom bude dostojan reprezentant ovoga prostora.
2. Da slika predela u neposrednoj blizini ispunjava određene estetsko dekorativne uslove u svako
doba godine.
3. Da bogatstvom dendroflore i sačuvane autohtone vegetacije predstavlja poligon za biološku obuku
đaka.
4. Da uređene šume i zelene površine budu dom ptica i divljih ţivotinja, kako bi šumski ekosistem
bio celovit, i da pruţi posetiocima i građanima zadovoljstvo i potpun kontakt sa prirodom i njenim
zakonima kako u edukativnom smislu, tako i pri obezbeđenju utilitarnih i rekreativnih funkcija.
5. Da programi i planovi izletničko-rekreativnih sadrţaja budu uključeni u posebnu šumsku osnovu,
shodno planiranom rešenju.
6. Da se stručni kadar u pejzaţnom oblikovanju i šumarstvu pored svoje osnovne delatnosti, bavi i
pitanjima unapređenja i zaštite ovoga prostora.

Mere za realizaciju postavljenih ciljeva u delokrugu pejzaţnog uređenja su:

1. Programskim aktima prostornog uređenja i planiranjem prostora odrţati status ekosistema i
definisati optimalne modele strukture predela.

2. U zaštiti i unapređenju slike predela, tipične za prirodni i kulturni oblik ove šume, odrediti grupe
stabala i pojedinačna stabala koja zasluţuju posebnu paţnju i zaštitu.

3. Konkretnim i metodološki jedinstvenim aktivnostima podrţati monitoring svih bitnih parametara

za funkcionisanje predela od estetskih i zdravstvenih do utilitarnih i socijalnih.

U već postojećim sastojinama neophodno je stalno bditi na zaštiti datog prostora tj. ostvariti
obavezu saniranja u delovima šumskog kompleksa, gde je nepovoljno stanje, uz njihovo prevođenje u
funkcionalno vrednije sastojinske oblike, što podrazumeva:
 negu šuma u svim razvojnim fazama, njihovu kvalitativnu i zdravstvenu sanaciju;
 prevoĎenje izdanačkih šuma u šume visokog uzgojnog oblika, pretežno postupnom
konverzijom;
 održavanje i izgradnja grupimične mešovitosti i grupimične raznodobnosti izmeĎu
4
 sastojina;
 redukciju gustog podrasta malo vrednih vrsta, obezbeĎenje prohodnosti i prozirnosti,
bez narušavanja izgraĎenosti sastojina;
 rekonstrukciju degradiranih delova, proizvodno kvalitetno i estetski neusklaĎenih;
 obezbeĎenje travnih čistina za rekreativne aktivnosti i zaštitu prostora (šuma) od
urbanih i ostalih faktora;
 podržavanje autohtone vegetacije i njenih prirodnih formi
 proizvodnju stabala raznih vrsta drveća, različitog oblika krune i debla
 potenciranje razvoja raznih žbunastih vrsta ( "dom ptica")
 proizvodnju i negu jedinki otpornih na razna ugrožavajuća dejstva (emisiona,
antropogena, mehanička..)
 izgradnju šumskih staza (rekonstrukcija postojećih i projektovanje novih), izgradnja
park-šumske opreme, sportskih objekata i parking prostora uz rekreacione objekte.
 ureĎenje prostora oko kontakt zona
 primenu savremene tehnologije, sredstava (mehanizacije) i obuka kadrova za izvoĎenje
planiranih radova.

6. Zaključna razmatranja
U šumama posebne namene opštekorisni ciljevi imaju prioritetni značaj, dok se ekonomske koristi i
privredni ciljevi pojavljuju samo kao rezultat i posledica sprovođenja mera na zaštiti i unapređenju šuma sa
posebnom namenom. Kako je i predviđena park-šuma "Borjak" u zoni zaštitnih šuma značajno je njeno
funkcionalno prostorno uređenje u cilju osposobljavanja da sluţi višestrukim namenama (ekološko-
zaštitnim, socijalnim, turističkim, rekreativnim, estetskim...), insistirajući na relaciji zaštitne šume Goča -
park-šuma "Borjak" - banjski park, ostvarujući tako značajan sistem zelenila Banje. Njeno povezivanje sa
postojećim banjskim parkovima, obogaćenje sadrţajima i objektima za rekreaciju omogućiće ugodne šetnje i
rekreaciju banjskim posetiocima (sl. 1), čime će se unaprediti turistička ponuda Vrnjačke Banje, ostvarujući
kvalitetniji lečilišni tretman i sadrţajniji i punovredniji odmor svih posetioca Banje. Šume slivnog područja
Vrnjačke reke predstavljaju i najznačajniji faktor unapređenja opšteg stanja Banje, te se njihovim daljim
unapređivanjem blagotvorni ekološki efekti za nekoliko decenija mogu udvostručiti.

Literatura:

1. Jović,D. (1976): Usklađivanje različitih funkcija pri planiranju gazdovanja. Glasnik

Šumarskog fakulteta, Serija A, Pos.izd. 2, Beograd.
2. Jović,D., Tomanić,L. (1981): Planiranje unapređenja i korišćenja potencijala šuma i
nacionalnih parkova, V Savetovanje Nacionalnih i regionalnih parkova Jugoslavije, Tara.
3. Krstić, A. (1951): Uređenje predela i park-šuma, Beograd.
4. Marinković,P. (1992): Integralna zaštita šuma kao uslov odrţavanja ekološke ravnoteţe u
nacionalnim parkovima, Zbornik sa naučno- stručnog skupa "Zaštita prirode i turizam u
Nacionalnim parkovima SR Jugoslavije, Kolašin.
5. Tomanić,L. Stojanović,Lj. Marinković,P.(1995): Ekološka i ambijentalna uloga i značaj šuma
za banjska i klimatska mesta Jugoslavije. Monografija naučno-stručnog skupa "Banjska i
klimatska mesta Jugoslavije", Vrnjačka Banja.
6. Veličković, D. (1972): Vrnjačka Banja - zeleni grad na Zapadnoj Moravi, studijska
monografija (u rukopisu), Beograd.
7. Vučićević, S. (1992): Šumski ekosistemi i pejzaţ, "Zaštita prirode", Beograd.
8. Vujković,Lj., Ţ.Ţivanović-Drageljević, N.Galečić (1996): Park-forests in Belgrade
surroundings - a significant potential for the formation of greenspace system, Međunarodna
konferencija “Arhitektura-Urbanizam na pragu III milenijuma, 13-15 novembar, Zbornik
radova, str. 221-226, , Beograd.
9. Vujković,Lj., Grujić-Šarčević,D., Ţivanović-Drageljević,Ţ. (1996): Park-šume i šume u
Vrnjačkoj Banji - značajan turističko-rekreacioni resurs i potencijal zdrave ekološke sredine,
Savetovanje “Nova strategija u razvoju banjskih i klimatskih mesta u Jugoslaviji”, Soko-
Banja, 13-15.6.1996, str. 124-131.

5
 R e z i m e

LjiljanaVujković, Branislav Šarčević, Dragana Grujić-Šarčević: PARK-ŠUMA "BORJAK" U

VRNJAČKOJ BANJI - KLJUČNA VEZA IZMEĐU NASELJA I ZAŠTITNIH ŠUMA

Prostrano zaleđe šumovitih ogranaka Goča i lepota banjske okoline u najpitomijem delu zapadnog
Pomoravlja daju veliki značaj Vrnjačkoj Banji, zbog čega ona pruţa izuzetnu privlačnost mnogobrojnim
posetiocima.
Šumovite padine Goča se produţuju do u samu Banju, te je skoro celo banjsko naselje utonulo u
more zelenila. Jedan od značajnih objekata na prelazu ka banjskom parku je kultura bora nazvana "Borjak",
koja će uskoro postati park-šuma. Njenom rekonstrukcijom, za koju se radi projekat, Banja će dobiti jednu
funkcionalnu zelenu vezu, koja će pored izuzetne zdravstveno-mikroklimatske funkcije imati i danas veoma
vaţnu rekreativnu, koja će u znatnoj meri obogatiti turističku ponudu ove danas već veoma elitne i na daleko
poznate banje.
U radu će se analizirati značaj povezanosti parkova sa šumovitim zaleđem, a posebno ono što će
park-šumu "Borjak" učiniti značajnim rekreativnim objektom, koji će ostvariti kvalitetniji lečilišni tretman i
sadrţajniji i punovredniji odmor svih posetioca Banje. Šume slivnog područja Vrnjačke reke predstavljaju i
najznačajniji faktor unapređenja opšteg stanja Banje, te se njihovim daljim unapređivanjem blagotvorni
ekološki efekti za nekoliko decenija mogu udvostručiti.