DE FREESEN

VAN TORSTEN SCHWANKE

Kapitel 1:

De Friesen sünd en Bevölkerungsgrupp, de an de Nordseeküst in de Nederlannen un Düütschland

leevt. In beid Länner warrt de Friesen as nationale Minderheit anerkent. In Düütschland warrt dorbi
de Term Volksgrupp bruukt, ohn dat dat de Status as nationale Minderheit anrührt. Een germansch
Volkstamm, de Friesen (latienisch: Frisii), is siet de Antike bekeent."

Ut de fröhere Geschichte vun Friesland sünd keen Textquellen överliefert, man dor gifft dat Funde,
de deels bit in de letzte Tüscheniszeit trüchgeiht. Ut de Middelsteenzeit sünd Funde ut dat Gebiet
vun dat Brockzeteler Moor överliefert. Mit de Jungsteenzeit warrt de Anzahl vun Funden gröter:
Steenbile un annere Warktüüg, Becher, Urnen un annere Saken sünd överliefert.
Unner annern fünn sik in dat Moor vun Georgsfeld een vun de oldste Ploge, de bit nu bekannt sünd,
in de ganze Welt. Anfangs wurr he in dat 4. Johrhunnert vör Christus inordnet, later in de utgahn
Jungsteenzeit (rund 2000 v. Chr.), man neege Messungen datieren den Ploog nu in de fröhe
Bronzezeit (1940 bit 1510 v. Chr.). Fröödstens 300 v. Chr. sünd an de friesische Küst de Warften
entstahn.

De grote Verlandung, de in dat 1. Johrhunnert vör Christus anfungen hett, harr en grote
Siedlungswell to Folg, anfangs in dat Marschgebiet. Dat Land, dat twee Mol an'n Dag vun de Flut
överflutet wurr, as Plinius de Ältere seggt hett, is wahrscheinlich eher en Verständnisfehler, denn
Plinius sien Beschrieven scheint eher de Situation nah en verheerende Sturmflut to sien.

De antiken Friesen („Frisii“) wurrn vun'n römischen Historiker Tacitus (58 bit 120 n. Chr.) in sien
„Germania“ de Grupp vun de Ingaevonen toordnet, to de ok de Chauken un Sachsen tellt wurrn. Dat
Land vun de Friesen leeg an de Küst vun de Nordsee vun de Mündung vun de Rien bet to de Ems.
Östlich vun de Ems siedelten nah disse römischen Angaben de Chauken. De eerste Erwähnung vun
de Friesen stammt vun Plinius de Älteren un steiht in Zusammenhang mit de Drusus-Feldzüge (12
bit 8 v. Chr.). In't Johr 12 v. Chr. fünn Drusus in de Friesen Verbündete. Doch al in de Johren vun 28
bit 47 n. Chr. lehnten sik de Friesen gegen de Utbeutung dörch de Römers op, as Tacitus berichtet.
In sien Annalen bericht he över dat Johr 28: „In dat selben Johr braken de Friesen, een Volk jenseits
vun de Rien, den Frieden, mehr infolge unsrer Habsucht as ut Trotz gegen unsre Herrschaft. Drusus
harr jüm in Rücksicht op jüm düsterige Verhältnisse een mäßigen Tribut opleggt: Se sullt för
Heereszwecke Rinderhaut liefern.“ Obwohl de Rinner vun de Friesen to de Tiet klein wassen,
forderten de römischen Beamten Häute in de Größe vun Auerochsen. Tacitus führt ut: "De
Bedingung, de ok annere Völker blots swor hätten erfüllen können, weer umso drückender för de
Friesen; denn wenn ok jüm Wolden riek an mächtige Ungetüüms sünd, sünd jüm tamme Rinner
doch klein. So leevern de Friesen an'n Anfang jüm Rinner; denn mussten se ok jüm Fruuns un
Kinner oder beides as Tribut leisten." De römischen Soldaten, de to'n Innenholen vun'n Tribut na
Friesland kamen, wurrn dorüm vun de Friesen angriffen un an't Kruus schlagen." In Verbindung mit
disse Revolte wurr ok Flevum, de nordwestlichste römische Garnison vun't Festland-Europa, vun de
Friesen angriffen.

In de Folge weer dat de römischen Legionen wohl mööglich, de Revolte nieder to schlagen, man
sowohl de Feldzug as ok de gewunnene Entscheidungsslag föhrten to grote Verlusten. Nahe bi de
hillige Hain vun de Friesen, Baduhenna, weer dat so, dat en poor römische Verbände in en
Hinterhoolt rutkamen un utlöscht wurrn, wobi no de Berichten 900 Römer den Dood funden. De
Anhörigen vun en annern Truppenverband vun 400 Legionären wurrn ok in en Belagerung treckt un
gaven sik överwiegend sülben den Dood, indem se sik in ehr Swaarden stürten, nahdem ehr Lage
hoffnungslos weer. Tacitus berichtet: "Sietdems hett de Naam vun de Friesen bi de Germanen en
hellen Klang."

Ok för dat Johr 16 warrt de Anwesenheit vun en groot römsch Heer an de Ems in de Umgegend vun
de Fundstee Bentumersiel bi Jemgum annehmen.

De Quellenlage to de Friesen is vun dat 4. bit 7. Johrhunnert heel dün. Archeologische Funde laten
dorup schließen, dat um 300 de Bevölkerung stark trüggang, man um dat Johr 500 wedder
sprunghaft anstieg. In Verbindung mit disse Ereignisse warrt vermut, dat de Friesen to disse Tied en
starken Zuzug ut de umliegende angelsaksische Stammesgruppen harrn. Dorbi kann bit hüüt nich
ganz kloar warrn, ob de "Ur-Friesen" överhaupt germanischen Ursprungs wassen oder erst dörch
den Zuzug "germanisiert" wurrn sünd, Im Gegenzug drückten de nee Ankömmlinge ok jem egen
Stempel up. En Kontinuität vun de "Frisii" vun Tacitus to de Friesen vun dat Johr 500 an is in
jedeen Fall blots bedingt geven. Dorbi wassen in de Randgebieten vun Friesland sächsische un
fränkische Bewohner ok nich selden.

In'n Licht vun de Geschichte traten de Friesen trügg, as se mit de Merowinger un Karolinger in
Kontakt kamen.

För dat 5. Johrhunnert, vun dat de Quellen nix över de Friesen seggen, warrt vermut, dat Deel vun
jem sik an de Raub- un Eroberungstochten vun de Angeln un Sachsen beteiligt harrn. Bit so um dat
Johr 1950 wurr ok de Meenung vertreden, dat sik de Friesen mit de Jüten in Kent niederlaten harrn.
As Begründung diente den Vertretern disse Thees, dat dat "Kentische" bit hüüt en grote Ähnlichkeit
mit dat Westfriesische hett.

Hüüt warrt disse Thees aver as nich mehr haltbor ansehn un warrt kaum noch vertreden. Aver
historisch is överliefert, dat de Jüten över dat damalige Friesland na Britannien infallen sünd, wat
ok dor jem südöstlichet Siedlungsgebiet erklärt. Dit weer am kürzesten över de Küstengebiete vun
de hüütigen Provinzen Zuid- un Noord-Holland to erreichen. Disse höört geschichtlich to dat
ehemalige Siedlungsgebiet vun de Friesen. Hüüt gellt dat opgrund vun Bodenfunden as sicher, dat
de Jüten sik südlich vun de spätere Stadt Dorestad niederlaten un dor en lang Tiet wohnt hebben.
Während jem Aufentholt an de Rheinmündung sünd de Jüten sprachlich jem friesischen Nachbarn
anpasst hebben, wat de Ähnlichkeit vun dat Kentische mit dat moderne Westfriesische erklärt.

An'n Enn vun dat 6. Johrhunnert hebbt de Friesen de Küst bit to de Mündung vun de Weser besett.
Dorbi hebbt se de wengen noch överblevenen Sachsen assimileert, de nich na Britannien utewandert
sünd. In'n Süden hebbt de Friesen in'n 7. Johrhunnert de Siedlung Dorestad grünnt, un vun dor ut
hebbt se den friesischen Influssbereich bit na Brügge utdehnt.

In'n Johr 734 hett Karl Martell den westlichen Deel vun Friesland erobert, un de letzte
Gesamthertog vun de Friesen, Poppo, is in'n Kamp gegen en fränkischen Adeligen fallen. Dat, wat
hüüt vun de "Frisia Magna" överbleven is, is lütt un verteelt. De meeste Stücken sünd vun de sik
utbreitende Naobers erobert worrn, vun de Sassen, de in'n Norden un Westen vordrungen sünd, un
vun de Franken, de den Norden un Osten besett harrn.

Karl de Groote hett 785 na'n Sieg över de Sassen dat ganze Friesland inklusive de östlichen Gebiete
bit an de Weser för dat fränkische Riek erobert. He harr en Politik, de de eenzelnen Stämmen in't
Riek en gewisse Autonomie sückerte. Ut disse Grund hett he gegen Enn vun't 8. Johrhunnert de
överlieferten germanischen Stammesgesetze opschreven laten, so ok de Lex Frisionum, dat ole
Gesetz vun de Friesen.
Ungefähr um 800 hebben Friezen de huidige Noord-Friese eilanden tussen Eiderstedt en Sylt
gekoloniseerd. De Friezen die in de Uthlanden woonden, stonden direct onder de Deense kroon als
"koning-Friezen". Aanzienlijk later, vermoedelijk in de 11e eeuw, werd in een tweede golf ook de
westkust van Zuid-Jutland, het latere hertogdom Sleeswijk, tussen de rivieren Eider en Vidå
gekoloniseerd. Mogelijk was er een verband tussen deze emigratie en de uitbreiding van het
Frankische gezag, omdat de Noord-Friezen zich buiten het Karolingische machtsgebied vestigden,
dat eindigde bij de Eider.

Unner de Frankenherrschaft sünd de Friesen in dat ole Kernland christianisiert worrn. Bit to dat
Johr 800 harr de Oberklasse sik to'n Christendom bekeert, bi de eenvodege Lüüd hett de Prozess
betüdelk länger duert. De Friesen, de na de jütsche Küst in Sleeswiek utwandert sünd, sünd dagegen
erst in dat 11. Johrhunnert Christen worrn, nahdem de Annahm vun disse Religion för jüm nich
mehr automatisch de Ünnerwerfung unner de fränkische Herrschaft bedüüd hett. Unner Karl de
Groote sünd de Friesen vun de Heerfolge, dat heet vun de fränkische Militärdinst, befreit worrn un
mussten nu blot de Karken-Tienden betahlen.

Nochdem de Friesen schließlich de van de Frankenkönige instellten Graven verjagen kunn, füng de
hüfig romantisch överhööht darstellt, man doch opfallend Tied vun de Friesische Freiheit an. Disse
Form vun de friesischen Sölvstverwaltung weer en dütlichen Unterscheed to anner Territorien in
Europa. In Friesland vun de Zuidersee bit an de Weser hebbt sik veele lütte Landesgemeenden
vörm, de hüfig freihetlich un genossenschaftlich organisert weer un egen Ratsverfaten harrn. De
Friesen beropen sik op Freiheitsrechten, de na de Legende vun Karl de Groote, in Wohrheit
wahrscheinlich vun een vun sien Nakommelingen an de Friesen verlehn wurrn sünd. In Tegenstell
to de restliche Europa hett sik keen feudalistisch System etabliert.

Noch de Verfall vun dat Frankenriek unner de Eerben vun Karl de Groote höör dat Gebiet vun de
Friesen vun 843 an to dat Middelriek vun Lothar I. un nah sien Verbreken to dat Oostfrankische
Riik. Dor wurrn se löös dat Herzogdom Nederlothringen toordnet.

De Tied vun de Friesische Freiheit duurde so üm dat 12. bit to dat 14. Johrhunnert. De
Landesgemeenden, symbolisch de söven friesischen Seelande nöömt, weer direkt dem Keiser
unnerstellt un blots em togeordnet. De Afgeordneten vun de Landesgemeenden treff sik eenmol in't
Johr an'n Upstalsboom.

Mit de Dood vun de ostfreesische Fürst Carl Edzard is mit dat Huus Cirksena in't Johr 1744 dat
letzte inheimische friesische Geschlecht utstörven, dat en Herrschaft op fries'schen Boden gründen
kunn. Dorop hett Friedrich de Grote Ostfriesland för Preußen in Besitz nomen.

Bit to de Tied vun de Hanse weer de Friesen dat bedüütenste Handels- un Seefahrervolk an de
Nordseeküste.

De älteste Bericht över de Wirtschaftsweise an de Nordseeküste kummt vun Plinius de Ällere, de

in't Johr 47 as Reiteroffizier an'n Feldzug vun Corbulus gegen de Chauken, de östlichen Nachbarn
vun de Friesen an de Nordseeküste, deelnahm. Disse Schilderung vun de Chauken gifft ok
sicherlich en exaktes Bild vun de Wirtschaftsweise vun de Friesen.

Plinius: "Wi hebbt in'n Norden de Völkergemeenschap vun de Chauken sehn, de de gröteren un de
kleneren nöömt wurrn. In en gewaltige Bewegenheit strömt dor twee Mal in'n Tiedraum vun'n Dag
un en Nacht de See över en unendliche Fläche un offenbart en ewigen Striet vun de Natur in en
Gegend, wo dat twiefelhaft is, ob se to't Land oder to de See höört. Dor bewohnt en bedauernswert
Volk hoge Eerdhügel, de mit de Hannen na'n Maß vun de höchste Flut opbaut sünd. In jemehrde
Hütt'n geliiken se Seefohrers, wenn dat Water dat se ümgeevt Land bedekt, un Schippbrökenen,
wenn dat trüchgaan is un jemehrde Hütt'n as gestrandete Schipp'n allennig dor liggt. Vun jemehrde
Hütt'n ut jagt se achterbleven Fisch. Se hebbt nich de Mööglichkeit, Vieh to hollen as ehr Nochbarn,
jo nich mal mit wilden Dieren to kämpen, wiel jemehrde Buschwark fehlt. Ut Riedgras un Binsen
flecht se Strick, um dorut Netze för de Fischerei to maken. Un wenn se de mit de Hannen greepen
Slikk mehr in'n Wind as in de Sunn drogen laten, wärmen se ehr Eten un de vun'n Nordwind
erstarrten Glieder dörch Eerd." Kookt un heitzt wurr also mit Torf.

Naast Fisch un de ok in de Nordsee to finnende Bernsteen, weer de Salzgewinnung en wertvoll un

wichtige Handelsware för de Wattbewohner. Dorbi wurr salzhaltigen Torf droogt, verbrannt, dat
restliche Salz oplost un filtriert un de Sole mit Hülp vun Torffeuer verdampft, dorbi wurr dat
"friesische Salz" wunnen, dat vun de Römerzeit bit an't Enn vun't Middelalter en begehrte un dure
Handelsware weer. Später weer dat ok de Grundlage för den Export vun saltene Hering.

In de Marschen baute man na de archäologischen Funden Gerste un Hafer an, Bohnen un Raps, un
züchtete Rinner, Päärde, Geiten un Schapen. Wägen de Kälte un den Wind bruukten de Friesen völ
Mühe dorup, de Wull vun de Geiten un Schapen to gode Fäden to spinnen un to dichte Stoffen to
weben. Neven Solt un dröögde oder sultene Fische wöörn Stoffen un Mäntels en wichtige
Exportgut vun de Friesen. All de Römers wöörn Kunden för friesische Wollmäntels. Dormit stünn
de Friesen dree sülvsproduzierte söchte Handelswaren för den Fernhandel to Verfügung.

Naast de sölvsprodusierten Handelsgütern harrn de Friesen as Fischer un Küstenbewohner över en

utmärkt Schippbau un völ Erfahrung ok mit rauher See, de över de Johrhunnerte wussen is. Dormit
harrn se de Middel, jem Exportwaren an de Kunden to bringen un dat Ingohandelte na Huus to
bringen. Weil se ok heel wehrhaft wassen, weer dat nich so eenfach, jem dat wertvolle Handelsgut
to roven, as dat fröher de Grieken un Phönizier in de Middellannsche See un later de Portugeesen in
de Indienhandel weer. All Vörussetzungen för dat lukrative Geschäft vun de Handel weer dor.

De Friesen bauten en annere Schiffsform as ehr Konkurrenten, de Wikinger. Dat Schipp vun
Roggenstede, dat 1891 in en Tief südelk vun Dornum-Westeraccum funnen worrn is, weer flach
baut (för dat Trockenliegen bi Niedrigwasser), 1,37 Meter breed un acht Meter lang. Dat weer ut
stabilt Ekenholz baut. Später is dat friesische Schipp, dat wiedderhin flach in'n Rumpf baut weer,
to'n hochbordigen Kogge wurrn, mit dat Ruder in de Midd. Dat weer de Vörloper vun de
Hansekoggen.

In'n 7. Johrhunnert fungen de Friesen an, nich blots Warften för eenzelne Höfte to bauen, man ok
bogenförmig langs an Böken un Prieln Dorfwarften as Handelsniederlassungen för Hannelslüüd un
Handwarkers as Bootsbauer un Segelmaker to errichten. De Handelsniederlassungen, de as
Straatdörfer anleggt weer, wurrn Wik nöömt.

Eerst handelden de Friezen an de hele Noordseekust en vooral met Jütland en Ierland. In de loop
van de volgende honderd jaar kregen ze ook via de tussenstop Haithabu een leidende positie in de
Oostzeehandel. Van daaruit werden bontjassen geïmporteerd. Net als de Vikingen handelden de
Friezen ook via Gotland, Novgorod en de Russische rivieren tot aan Byzantium en importeerden zij
zijde die uit China via de Zijderoute kwam, en peper die via Arabische tussenhandelaren werd
geïmporteerd en afkomstig was van de specerijeneilanden.

Dat gröttste Wik weer Dorestad an de Gabelung vun de Oole Rien un de Lek, dat sik an'n flachen
Ufer 1000 Meter lang hinstreck un en Bredd vun 90 bit 150 Meter harr. De Straat leep in Noord-
Süüd-Richtung un weer op de Westsiet dicht mit Huusen bebaut. Handelt wurrn vör allen Döker un
Wullmäntels in verscheden Farven, Solt un Eten, vör allen Korn un dröögten Fisch. Noorden, na
Dänemark, Noorwegen un Sweden wurrn dor hoch ansehnte Geitenhaardeken ut friesischer
Produktion verköfft. Kooplüüd ut Byzanz verköfft Sied un kreeg friesisch Döker. Wenn keen
Waaren utwuscht wurrn, weer Sülver in Drahtstücken oder as Münzen dat Hööftzahlungsmiddel. De
vun Dorestad sülben prägten Münzen wurrn överall anerkannt un wiest in heel Europa op de wieden
Handelsbeziehungen vun de Friesen. Över de Rien na Düütschland un wied över de Alpen leep
noch en annere wichtige Handelsroute.

Freeske Mäntel harrn de höchste Wertschätzung. So schick Karl de Groote disse Mäntel as
Geschenke, ok to'n Bispill an Harun ar-Raschid. Fränkische Hofbeamten kreegen as Deel vun ehr
Löhn jedes Johr en Mantel ut Friesland. Grootkunden as dat Kloster Fulda kreeg jährlich 700 bit
800 Mäntel för de Mönken un för den Wiederferkauf. De Besitzungen vun dat Kloster Werden
müsst ehr Tiende in Wull, Geitenhöördecken un Mänteln betahlen. De "Fries" weer en överall in'n
Norden anerkendet Tuchmaat.

Över den Rhein importeerden de Friesen so wat ut dat Brohltal bi Andernach Tuffsteen för den
Karkenbau, Krapp to'n Roodverven vun de Wull un Wien ut de Pfalz un dat Elsass.
Handelsniederlassungen vun de Friesen weer in all de Rheenstäder bit Straßburg un Basel. In
Speyer bi'n Bispeel, de zentrale Wienumschlagplatz vun de Pfalz un dat Zentrum vun en groten
Krappanbau, weer in de 11. Johrhunnert de Handelslüüd in de Umgegend vun de Dom-Immunität
Friesen un Juden.

Op de Route över de Alpen setteden sik Friesen över Bären in dat Haslital nieder. De Ortsnamen dor
erinnern an Friesland un vör allen an dat Jeverland. Heel fröh weer de Friesen ok in Rom
vertegenwoordigt. So hulpen de Bröderschap vun de Friesen in Rom (Schola) in dat Johr 854 de
Paus, Rom gegen de Sarazenen to verdeedigen. In Trani in Middelitalien bargen de Friesen de
Gebeente vun den Hilligen Magnus un bestatteden se in de Friesenkerk St. Michaelis un St. Magnus
naast den Petersplatz. De Reddungstat weer in de Kark dör en Marmortafel vermerkt. Later warden
de Relieken vun St. Magnus na Friesland brocht un in en Schrein in de St.-Magnus-Kark in Esens
bestattet, wat siet 1150 bekeent is.

Tüschen Rüstringen un Bremen is an'n 9. Juli 1220 en richtigen Handelsverdrag schlossen worrn.
Rüstringen hett Slachtvieh, Häute, Schapen, Kees un Eier levert, wohingegen Bremen Bier levert
hett. An disse Handel hett sik ok dat Harlinger Land beteiligt.

In de Tied vun de Kruusfahrten hebbt de friesischen Werften veele Schepen utrüstet, jo ganze
Flotten, un de Friesen hebbt ok Seelüüd un Soldaten stellt. Friesische Kruusfahrers weer'n dorbi, as
Lissabon an'n 21. Oktober 1147 weerumerovert worrn is. Dorbi is Bischof Popted Ulvinga
umkamen. 1187 sünd friesische un dänische Kruusfahrers mit 50 Schepen affohren, hebbt op'n Weg
de portugiesische Stadt Silves erobert un sünd 1189 in Akkon ankamen.

Freesland bleef ook een agrarisch exportland. Zo leverde het bijvoorbeeld in 1383 via Oldenburger
handelaren paarden, runderen, schapen, boter en haring naar Westfalen. In de haven van Damme
aan de Zwin, de haven van Brugge in Vlaanderen, zijn Friese veehandelaren al sinds 1252 bekend.
Volgens een akte uit 1394 wenste Damme uitdrukkelijk het bezoek van kooplieden uit Norden en
Harling. Graaf Ludwig von Mele verzekerde op verzoek van Brugge, Gent en Ieper drie jaar lang
vrije handel met Vlaanderen. Op de terugreis werd er textiel uit Vlaanderen, het nieuwe centrum
van de textielindustrie, geïmporteerd.

De steden in Oost-Friesland (vooral Emden) wezen ondanks een aanbod tot toetreding de Hanze af
en verloren daarmee een belangrijke invloedsmogelijkheid in de handel op afstand, vooral aan de
aangrenzende Hanzesteden Groningen en Bremen.
Kapitel 2:

Eala Frya Fresena

Eala Frya Fresena is een friese walspraak en centrale uutdrukking van de Friesische Friiheid. He is
uutroepen deur de versammelde Friezen bi'j de Upstalsboom, een middeleeuwse vergaderplaats
dichtbi'j Aurich.

De walspraak is vaak verkeerd vertaald as "Oh, ji frije Friezen" of "Heil frije Friezen", maor he mut
meer zien as een umkeering van de feodale onderwerping van het kni'jen. Daoromme komt de
vertaling "Staot op, ji frije Friezen!" dichterbi'j.

De historische bevestiging van de walspraak begint pas laot, en dan ok schienbaar niet in
Oostfriesland, maor in Westfriesland (Friesland westelijk van de Lauwers). Zo is de schienbaar
taalkundig bedorven walspraak niet bevestigd in het Oudfries, maor duukt veur het eerst op in 1585
as eele ffrye ffryse, dan in 1617 as Ela fria fresena en uuteindelijk in 1686 in de vorm Eela Fria
Fresena. Het antwoord op Eala Frya Fresena is in het Oostfriese Nedersaksisch de uutroep "Lever
dood as Slaav". Laotstgenoemde uutspraak is in het Noordfries "Lewer duađ üs Slaav"
tegeliekertied walspraak in het Noordfriese wapen. Eala Frya Frisia is de tekst van een "Fries
volksleed", dat Rudolf Justus Ihnen uut Leer in 1842 publiceerde. Het gold in de 19e eeuw as
Oostfriese volkslied. De eerste strofen luiden (met een verwiezing naor Goethe):

„Auf den meerentrungnen Wiesen,

An der wilden Nordsee Strand,
Wohnen wir, wir freie Friesen,
Stolz auf unser Vaterland!“

„Up de meerentrunnen Wiesen

An'n wilden Nordsee Strand,
Wohnen wi, wi free Friesen,
Stolt op unse Vaterland!“

Kapitel 3

De frisiske Spraken, allgemeen bloots Friesk (westfriesk Frysk, saterfriesk Fräisk, nordfriesk Friisk,
fresk, freesk, frasch, fräisch, freesch) nöömt, sünd en Grupp vun dree Spraken. Se höört to'n
nordseegermanschen Twieg vun de westgermanschen Spraken. Friesk weer ursprünglich an de
Nordseeküst twüschen de Rhein- un Elbmündung un later ok noordlich vun de Eidermündung bit an
de Wiedau verbreidt. Hüüt ward dat noch vun üm un bi 400.000 Lüüd snackt, vör allen in de
Nederlannen.

En Vergliek vun verschedene Wurtformen ut frisiske Dialekten un de benachbarte Spraken

Nederlandsch, Nedderdüütsch, Hochdüütsch un Däänsch finnst du in de Lieste frisiske Wörter.

Ut de Johren vun etwa 500 bit etwa 1200 sünd blot eenige friesische Runeninschriften un
Enkelwöör binnen latiensche Teksten bekannt. Vollständige Teksten sünd erst siet dat 13.
Johrhunnert överliefert. De Sprakstuf vun disse Tiet bit ins 16. Johrhunnert warrt as Altfreesk
bezeichnet un is in etwa in de glieke Epoche inordnet as Middelnedderlandsch, Middel- un deels
ook Frühneehochdüütsch sowohl as dat fröhe Middelnedderdüütsch.
All för de altfreeske Tiet sünd dudelike Unterscheed twüschen de westfreeske un oostfreeske
Dialekten to bemerken. Altfreeske Teksten ut Noordfreesland sünd dagegen nich överliefert. Dat
hüütige Noordfreesland is in twee Wellen um de Johren 700 un 1100 besiedelt worrn, de
noordfreeske Dialekten hebbt sik to disse Tiet vun de Sprak vun de Oost- un Westfreesen afsplitt.

Dat moderne Friesisch is vanaf dat 16. Johrhunnert entstahn un deelt sik in dree Hauptruppen. In de
Spraakwetenschap is dat umstritten, ob de dree friesischen Hauptruppen "bloß" Dialekte vun en
Spraak sünd. Hüüt to Dage sünd de dree överbleven Opvolgers nich mehr verstahnbar un warrt as
verschedene Spraken ansehn.

Noordfreesk warrt in Deelen vun den Kreis Noordfreesland un op Helgoland in Sleeswig-Holsteen

snackt. Op de Eilannen un op dat Festland gifft dat hüüt neegen verschedene noordfreeske Dialekte,
de sik to Deel knapp verstahnbaar sünd. Von üm un bi 164.000 Inwohners vun den Kreis
Noordfreesland snackt üm un bi 10.000 Noordfreesk. Dat Noordfreesk warrt as ernsthaft gefährdet
ansehn, wiel dat blots noch an wanner Orten, sünners in'n Noorden un in de Midd vun de Eiland
Amrum un in'n Westen vun de Eiland Föhr, binnen de Familien an de junge Generation
wiedergeven warrt.

As dialektövergräifende noordfreeske Benöömung för de Spraak hett sik Friisk inbürgert. In dat
ehemalige oostfreeske Spraakgebiet twüschen de Lauwers un de Weser (vör allen Oostfreesland, de
Provinz Groningen un dat noordliche Oldenburg) is de frieske Spraak fast ganz utstorven. Siet um
un bi 1400 wurr dat Oostfreeske na un na dör verschedene nedderdüütske Dialekte – un in neeger
Tied dör dat Hochdüütske – erstett. Lesten stöven in de 1950er Johren dat Wangerooger Friesisch
ut.

Dat letzte Överblevsel vun de oostfreeske Spraak, dat Saterfreeske, ward in de Gemeen Saterland in
de Landkreis Cloppenburg vun um un bi 1.000 bit 2.500 Lüüd snackt. To de eenutige
Ünnerscheedung vun de oostfreeske Spraak vun de oostfreeske Platt ward in Anlehnung an de
Benöömung westerlauwerssches Friesisch för dat Westfreeske ok de Terminologie
osterlauwerssches Friesisch bruukt.

Dat Westfreesiske warrt in de nedderlannske Provinz Friesland (Fryslân) vun so'n 440.000 Lüüd
snackt, vun deen so'n 350.000 dat as Mudderspraak snackt. Dat besteiht ut vör Hoveddialekten un
vör annere lüttje Dialekten. As eenzigen vun de dree friesischen Spraakrichten hett dat
Westfreesiske en Standartspraak uttwickelt.

Dor gifft verschedene Spraakvarietäten, de vun Friesen oder vun Lüüd, de in vörher friesisch
besiedelte Gebieten wohnt hebbt, anstatt vun dat Friesiske snackt warrt, man linguistisch nich to de
friesischen Spraken tellt warrt. Trotzdem dragen veele vun disse Volksspraakvarietäten op een oder
annere Wies den Naam "Friesisch" as Sölvst- oder Frömdbenöömung oder mindestens en Deel
dorvun.

So warrt hüüt mit "Ostfreesisch" in de Regel dat ostfreesche Platt bezeichnet, dat in Ostfreesland de
friesische Spraak as Volksspraak ersett hett. Begünstigt wurr dat dorbi, dat de Saterfreesen sik lang
nich mehr to de Friesen tellt hebbt un ehr eegen Spraak nich as friesisch betekent, man as
saterländisch (seeltersk). Grundsätzlich ähnlich verhölt dat sik mit dat Plattdüütsche in
Noordfreesland. Doar is de friesische Spraak noch lebendig, dorüm warrt de Bezeichnung
Noordfreesisch blots för de friesische Dialekte bruukt. Dat noordfreesche Platt unterscheedt sik
tohoop nich so sehr vun dat übrige Schleswiger Platt as dat ostfreesche Nedderdüütsch vun sien
Naaberdialekten.
Nich to verwechseln mit de westfreesische Spraak is ok de holländische Dialekt vun de Regioon
Westfriesland in de niederländische Provinz Noord-Holland. He warrt ok as Westfreesisch betekent.
De Verwechselgefohr vun de Dialekt mit de westfreesische Spraak gifft dat in de Niederlanden nich.
Doar is Westfriesland eenutig de noordholländische Regioon. De Provinz Friesland, de in
Düütschland meist as Westfriesland betekent warrt, heet in de Niederlanden eenfach Friesland oder
Fryslân.

Spraakvergleich mit germanske Spraken:

Saterfriesisch: Die Wänt strookede dät Wucht uum ju Keeuwe un oapede hier ap do Sooken.
Nordfriesisch (Mooringer Dialekt): Di dreng aide dåt foomen am dåt kan än mäket har aw da siike.
Westfriesisch: De jonge streake it famke om it kin en tute har op ’e wangen.
Niederdeutsch: De Jong strakel de Deern üm't Kinn un küss ehr up de Wangen.
Ostfriesisches Niederdeutsch: De Jung (Fent) straaktde/straktde dat Wicht um't Kinn to un tuutjede
hör up de Wangen.
Ostfälisch (Niedersachsen): De Jung strakele de Deern umt Kinn un gaww öhr een Säuten up de
Wangen.
Niedersächsisch (Niederlande): De jonge strek 't dearntje um de kinne en gaf heur een smok.
Gronings (Groninger Dialekt des Niederdeutschen): t Jong fleerde t wicht om kinne tou en smokte
heur op wange.
Standarddeutsch: Der Junge streichelte das/dem Mädchen ums Kinn und küsste es auf die
Wange/Wangen.
Niederländisch: De jongen aaide (streek, streelde) het meisje over/langs haar/de kin en kuste/zoende
haar op haar/de wangen.
Afrikaans: Die seun het die meisie om die ken gestreel en het haar op die wange gesoen.
Englisch: The boy stroked the girl around the chin and kissed her on the cheeks.
Dänisch: Drengen aede (strøg) pigen om/på hagen og kyssede hende på kinderne.
Norwegisch (Bokmål): Gutten strøk/kjærtegnet jenta rundt/på haken og kysset henne på
kinnet/kinnene.
Schwedisch: Pojken strök/smekte flickan på hakan och kysste henne på kinden.

Kapitel 4

Süüdgermaanse Götter

Lieste vun de süüdgermaanse Götter un mythische Helden:

Balder, Donar, Fol, Folla, Fositae, Fricco, Frîja, Gaus, Hathagât, Hirmin, Iring, Saxnôte, Sinthgunt,
Sunna, Wieland, Wodan, Wurth, Zîu. Nich bekeken, man vake in de Literatur neemd, sünd Ôstara,
Frô. Dorbi kummt noch anner Pseudogötter as Cisa, Krodo oder Stuffo, de vun de Forschung
verwerpen warrt.

To de Süüdgermaanen tellt in de Ethnographie allgemeen – vun Süüd na Noord – Langobarden,

Alemannen, Bajuwaren, Thüringer, Franken, Sachsen un Friesen.

Balder
Warrt in de twete Merseburger Zauberspraak nömmt, wo he eventuell as Glossa dorhenkamen is. As
Persoonsnaam is Paltar överliefert.
Man kummt na en Neubewertung vun de Merseburger Zaubersprüche to'n Schluss, dat Wodan un
Balder verschedene Gestalten sünd.

Donar,
de Donnergott. Sien Naam steiht op de Nordendorfer Runenspange as Wigi-Donar; "Kampf-
Donner" oder "Weihe-Donner", in de oolsassische Afswörensformel as Thunaer un in en Brief in
Versform an Karl den Groten vun Paulus Diaconus: Thonar. Interessant sünd twee
ooldhoochdüütsche, swor to deutende Zaubersprüche gegen Fallsucht (Pariser Segen; St.
Emmeraner Segen). De Segen fangen an mit de Wöör: Donerdutigo dietewigo bzw. Donerdutiger
dietmahtiger. Hier liggt vermutlich en ooldheidenschen Anruf vun de Donnergott vör: "Donar
Vertrauter, des Volkes Kämpfer!" As Persoonsnaam sünd Albthonar, Donarpreht, Donarad un
Thunerulf överliefert. Bekannt is de Donareek (Quercus robur iovis) bi Geismar, de vun Bonifatius
föllt wurr. Ut dat Holt wurr en Kapell för St. Petrus opbaut.

De germannschen Götters gingen deels in christliche Heilige op. Enige Verschienen van de
olddüütschen Pferdesegen laten sehn, dat Wodan in St. Michael un Fol in St. Stefan opgaan sünd,
wohingegen Donar in de Hillige Petrus wiedeleevt, de ja noch hüüt för dat Wetter verantwoortlich
is. Aver ok lokaal köönt annere Heilige in de Stell treten sien.

Fol
is alleen in de tweten Merseburger Zauberspruch överleverd as Phol. Disse God begeeft sik tosamen
mit Wotan in den Wald, um den verletzten Foot van Balders Fohlen wedder in de Richte to kriegen.
Mehrere Göttinnen roepen dat Peer. Utnahmslos maakt sik Wotan an dat Wark, "de dat good kunn".

Fol un Folla kummt aller Wahrscheinlichkeit nah dat noorddüütsche Götterpaar Freyr un Freyja,
Götter van de Fruchtbaarheid, övereen. So bedüüdt de Naam Folla ok "Overfluss". Een Gliedsetten
van Fol mit dat noorddüütsche Balder is dör den Zauberspruch nich zwingend.

Folla
Nur in'n tweten Merseburger Zauberspruch överliefert as Uolla, Suster vun de Friia. Disse Göttin
warrt ok in de Edda nöömt, as Fulla, un is dor Dienstmagd vun de Göttin Frigg, de noordische
Entsprechung vun Frîja.

Fricco
In'n Capitulare vun dat Johr 802 vun Karl de Groote warrt de Strafmoß för Unzucht fastlegt, wobi
disse Praktiken ümschreven warrt mit "so as Fricco dat eerst utövde". Siet nu Adam von Bremen in
sien Beschriev över den Tempel in Uppsala den dor verehrt Fruuchtbarkeitsgott Fricco nöömt un de
mit'n gewaltigen Phallus dargestellt warrt, dürt Fricco de Naam vun den sächsischen
Fruuchtbarkeitsgott wesen sien.

De Gründungsage vun dat Kloster Freckenhorst deut dorop hen, dat dor eenmaal en Heiligtum vun
Fricco un möglicherwies sien Suster stahn harr: De Swienhüter Freckyo dreven de Swien vun sien
Herrn Evverwordus ("Eberward") in'n Wald un seeg en geheimnisvullt Licht, wo se denn een
Kloster opbaud un dat nah sien Dienstmagd nöömt. In de skandinavische Mythologie ridt de Gott
Freyr op een Eber.

Frîja
In de Sage vun de Ursprung vun de Langobarden, warrt Frea, de Fro vun Wodan, vun de Bröder
Ibor un Agio op Rood vun ehr Moder Gambara anbeten, üm den Sieg in de Striet gegen de
Wandalen. Frea överlist ehr Mann, so dat he de Langobarden den Sieg verleiht. In de twete
Merseburger Zauberspraak versöcht Friia tosamen mit ehr Suster Volla dat fallen Füllen to heel. De
sogenannte toverkundige Göttin op fiev Brakteaten sünd nahwieslich na de Brakteatenhort vun
Gudme op Fünen de Göttinmodder Frîja.

In Noorddüütschland leevt en Sagensgestalt Fru Freke wiedder. De Naam is nich etwa en Form vun
Frigg, man en Verklaarungsform vun Frîja, so as dor Wodan as Wedke wiedderleevt.

Saxnôt
Blots in de oldsaksische Afswörensformel nöömt. Sien Funktion is nich bekannt un de Meenungen
vun de Forschung gahn auseenanner. Bi de Angelsassen drägt en Söhn vun Wóden de Naam
Saxnéat. De Naam bedütt "Swertgenoot".

Sinhtgunt
is de Suster van Sunna in de Merseburger Toverspraak. De interpretatsies van de Godin verskillen.
Of se as Suster van de Sonnegodin noodsaaklik 'n Maangodin moet wees, is twyfelagtig, veral
omdat in die Germaanse taal die maan altyd as manlik gedink word, as Máni.

Sunna
is die Sonnegodin. Slegs in die tweede Merseburger Toverspraak word sy saam met haar suster
Sinhtgunt genoem.

Wieland
is die Smede. Mitologiese Held. In die Latynse heldedig Walthari Manufortis word die swaard van
die hoofkarakter fabrica Vuielandia genoem.

'n Runesinskrif uit Pforzen lui: Aigil andi Aïlrûn, elahun gasôkun. (Aigil en Ailrûn het die elande
veroordeel.) Omdat in die Noordse heldesage Egill, die broer van Völundr, met die Walküre Ölrún
getroud is, word daar vermoed dat daar 'n verband is tussen die runesinskrif en die Wielandsage.

Wodan
Hööftgod. He is de bestbekeken God, doch sien Weesen blifft onkloor en kann eigentlich blot dör
Vergliek mit de noordse Odin begrepen warrn. In de langobardische Sage warrt Wodan vun de
Wandalen um Sieg beden, geevt em aver dör List sien Fro Frea de Langobarden. Disse Sage is in
mehrere Utdrückungen överliefert, so in de Origo gentis Langobardorum, bi Gottfried von Viterbo,
de Dänen Saxo Grammaticus un bi de langobardische Gelehrten Paulus Diaconus. Letzterer schreev
ok en Gedicht över en dänischen König, worin he de Götter Waten un Thonar nöömt. De
Naamsform kummt am besten övereen mit de alemannische Form Woatan, dat as Persoonsnaam
överliefert is (neben Wôtan un Wuotan).

De Vita Columbani vertellt van en Bieropfer, dat de Inwoners an de Bodensee bi Bregenz dem
Wodan bringt. De God warrt ok nömmt op de Runenspange vun Nordendorf: Wotan hier tosamen
mit Wigi-Donar. Of de in de glieke Inschrift nömmt Logathore en God bedüüdt oder eher mit
"Lügenbold" to översetten is, blifft umstritten. So ähnlich warrt in en alemannische Glosse Wôtan
mit "tyrannus, herus malus" översett. In de twete Merseburger Zauberspraak treed he as fähiger
Magier op, de en verletzt Pferd heel. As de Sachsen bekeert warrn, müssten se no de sächsische
Taufgelöbnis de Götter "Thunaer, Uuoden un Saxnote un all de Unholen, de jemehr Genossen sünd"
afswören. Umstritten is de Echtheit vun de Runenspange vun Kärlich, de Inschrift "Wodani hailag"
("Dem Wôdan heilig") drägt. De God is offensichtlich ok op de Brakteaten van Daxlanden un
Aschersheim afbeeldet.
Bekannt sünd de Sagen vun dat Wütende Heer oder de Wilde Jagd. Eerstmaals belegt in de
hochmittelalterlichen Nachtsegen ut München, wo vun "Wutanes her un alle sine man" snackt
warrt.
Zîo
De Naam is blots as Naam vun een Rune överliefert, een Variation vun een ole Rune. Inbegräpen is
he in de Naam vun de Dingsdag, ahd. ciestag un hüüt noch alemannisch Ziischtig. As Persoonsnaam
kennen wi een Ziolf ("Zîo-Wolf").

Kapitel 5

Helgoland, Götters un Missionare

De Bezeichnung Friesland lett sik am ehesten vun "Frijas Land" also "Noakommen vun de Freya"
ableiten. (In de nordische Mythologie heet Freya "Fru", "Herrin", Freyja, Frea. Se is de schöne
Göttin vun de Fruchtbarkeit, vun de Fröhligkeit, vun dat Glück un vun de Liebe.) Neven Freya gav
dat veele Götters, ünner de Forseti (de germanische Gott vun dat Recht un dat Gesetz, vun de Wind
un dat Fischfangen, as ok Vörsitter vun de Thing-Versammlung) en utsteken Stellung innehatt.

De imposanten un bizarren, rode Felsen un Schluchten vun de Insel Helgoland to de Seesiet hin
hebbt de Friesen vun de Tied so stark beeindruckt, dat se nah jörn Glauben hier den Sitz vun de
germanische Götters vermutet hebbt.

Dorüm kreeg de Insel eerst de Naam Forsetesland. Hier kummt en hillige Quell, wo dat Water
alleen stillschwiegend schöppt warrn dörv. Hier weidde ok dat hillige Vee, dat keen Minsch strafflos
slachten kunn.

Dat dauerte veele Johrhunnerte, bit de christliche Glaube in friesiske Gebiete vordrang. Dat weer
wahrscheinlich toerst Willibrord, en Angelsachse, de vanaf 677 twee Johr vergeblich probeerde de
Regio to christianiseren. Na dat de Friesenkönig Radbod in 689 van Pippin II in de Slacht bi
Duurstede beslecht wurr, fall de söödliche Deel van Friesland an de Franken. Dordeur wurr den
Christen eerstmaals de Weg in en Deel van Friesland opent.

Dorophin versöch Willibrord dat in'n Spätherbst 690 noch mol mit 12 Missionaren, Schrievers un
Handwarkers. He is to'n Anfang to König Radbod op sien Burg Wiltaburg bi Utrecht gahn. Do wurr
he aver nich empfangen. Dorophin söch de Missionar den Frankenfürsten Pippin op un bitt um
weltlichen Schutz. An'n 21. November 695 kreeg he in de Peterskerk to Rom de Bischofsweihe
vun'n Paus Sergius I. un wurr to'n Erzbischof vun de Friesen mit Sitz in Utrecht bestellt.

Oner de Schutz vun'n Frankenkönig Pippin II. hett Willibrord veele Missionversöke in de noch
völlig heidnischen Gebiete vun'n Norden maakt. Dokumentiert is ok en Fahrt (in de ersten Johren
vun'n 8. Johrhunnert) to de friesischen Inseln un na dat hüütige Schleswig, meist as "Dänenfahrt"
bekannt. Dor is em glückt, den berüchtigten Heerscher Ongendus to treffen. Dorbi hett he aver keen
missionarischen Erfolg hatt.

Op de rugfahrt raak dat Schipp van de Missionar in een Storm un wurr op een Nordseeinsel
verslagen. Dat weer dat Land van de heidnische Gottheit Forsetis. Dor entging Willibrord blots
knapp de Dood, wiel he een paar Ründer van dat Heiligtum slacht un Jünglinge an de hillige Quell
döpen harr.

Na Pippin II sien Dood in dat Johr 714, höör Radbod to de Verbündeten, de Karl Martell, een Söhn
van den verstorven Fürst, bi Köln beseggt un in den Kerker sparrt hebbt, üm sien Nakommer to
verhinnern. Karl Martell kunn aver wedder flüchten un sien Gegners op den 28. März 717 in de
Slacht bi Vincy besegen. He seten sik dorvon an as nee Herrscher van dat Fränkische Riek. Radbod
trück sik in noordlichere Gebiete trügg un sturf in 719 op Helgoland. Na de Sage sall he sien letzte
Ruh op den Radbodsberg (bi Dunum) oder den Plytenberg bi Leer funnen hebben.

Ünner Bonifatius sünd veele Friesen to'n Christendom överträden. In'n Oller vun so üm de 80 Johr
is Bonifatius noch mol na Friesland gahn, an de Stäen, wo he to'n eersten Mal missioneert hett. Dat
weer em un sien Begleiders in'n Fröhjohr 754 bi Dokkum to'n Verhängnis, denn an'n Morgen vun'n
5. Juni sünd se vun'n bewapneten Heiden överfallen un doden wurrn. De Botschap vun Bonifatius
sien Dood hett sik snel verbreidt, un so is'n poor Dag na dat blodige Geschehnis en fränkisch Heer
to'n Strafexpedition gegen de Mörders upbroken. Naast de Leken vun de Blodzeugen hett dat ok ehr
Hab un Gut bargen, vör allen de verstreuten Book. De Leek vun Bonifatius is na Fulda överführt un
an'n 9. Juli 754 begraven wurrn.

Liudger, en geboren Fries, is so üm 785 na de Noordseeinsel Forsetesland kamen, um dor den Kult
vun'n friesischen God Forseti to beenden. Man hett vertellt, dat düstere Wulken weggoahn sünd, as
de Godsmann sik de Insel nähert hett un en allgemeene Fröhlichkeit insett hett. Kaum an Land, hett
Liudger den Tempel vun Forseti vernichtet un de Inwöhners in de Quell, de de God heiligt is, döpen
laten. De Insel hett dorop den Naam Hêlegland (Heiligland) kregen, dat hüüt Helgoland is.

Liudger is later as Bischof von Münster wijd. To sien Ehr kreegen eenige Kerken in Ostfreesland
sien Naam. Een annern Missionar un Schöler von Bonifatius weer Willehad, de op Anwiesen von
Karl den Groten dat Missionswerk an de Underweser wiedermakt hett.

Ünner Karl den Groten wurrn de Friesen un Sachsen trotz tapfere Gegenwehr in dat Fränkische
Reich inbunden. De Bekehrung to'n Christendom gellt um 800 as afsluten, as Karl dat hele
Friesische Reich beherrscht hett. In Wohrheit betoff dat aver blots de heersende Oberschicht (de
Grafen mit jemehr Vasallen).

De Verbreiden vun dat Christendom in Oostfreesland was wiedereen heel swierig. De natuurbunnen
Friesen hollen noch lange an jüm heidenschen Glauben fast un treff sik in "Hellige Hainen". Dat
weern jüm Versammel- un Kultsteden, vun de de römsche Geschichtsschriever Tacitus al bericht
hett: "No de Anschauung vun de Germanen (ook Friesen) passt dat nich to de Höögte vun de
Himmlischen, se in Tempels to sluten un se as Minschen to vertellen. Wolden un Hainen wien se
jüm, un mit Naams vun Göttern ropen se dat geheimnisvolle Wesen an, dat se blots in fromme
Andacht sehn."

Dorbi wöörn butenordentliche grote Bööm na heidenschen Glauben ok as Göttersitten ansehn. As

um dat Johr 1000 al de eerste Dieken anleggt wöörn, leet de Bischof Unwan vun Bremen twüschen
1013 un 1029 disse "Hellige Hainen" afhollen un ut dat Holt niege Kerken bauen, deels ok an de
Sted, wo de Kultsteden vörher weer.

Ut disse Tied sünd an velen hüütigen Karkenstandorten eerst Vörgängerkerken ut Holt entstaan, so
ok in Stedesdorf, Esens oder Fulkum.

Dat is sikker, dat dat en Kult- un Versammlungsstäe twüschen Esens un Holtgast in de Umgegend
vun den hüütigen Schafhauser Wald an't Benser Tief geven hett. Nähere Anwiesungen doröver gifft
dat in't Benediktiner-Kloster.