Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Wypisy Źródłowe Do Historii Polskiej Sztuki Wojennej Z. 4, Opr. Z. Spieralski

    Uploaded by

    martynek
    40 views83 pages

    Original Title

    Wypisy Źródłowe Do Historii Polskiej Sztuki Wojennej z. 4, Opr. Z. Spieralski,

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    40 views83 pages

    Wypisy Źródłowe Do Historii Polskiej Sztuki Wojennej Z. 4, Opr. Z. Spieralski

    Uploaded by

    martynek

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 83
    BIURO HISTORYCZNE WOJSKA POLSKIEGO PRACE KOMISJ WOJSKOWO - HISTORYCZNEI MINISTERSTWA OBKONY NARODOWEI WyPISY ZRODLOWE DO HISTORII POLSKIEJS SZTUKI WOJENNEJ ZESZYT CZWARTY {2DUSLAW SPERALSHL ‘TaDEUse NOWAK WARSZAWA 1955 WYPISY ZRODLOWE DO HISTORII POLSKIEJ SZTURT WOJENNES ZESLYT CZWARTY POLSKA SZTUKA WOJENNA W LATACH lsd — 1562 cmacowae ZDUISEAW SPIERALSKI WYDAWNICTWO MINISTERSTWA OBRONY NARODOWES W deiejach polskie} sztuki wojennej okres 1454 — 1562 ma szezeggine maczenie. Ruzpoczal sig on od objawéw zdecydowa nego upadicu szlacheckiego pospolitego ruszenia i poczatiku upow- szeuhnienia wojsk zaciemych. Rozw6j wojsk zacieznych dopro- wwadzil w nastepnym okresie do powstania plerwsze} w Polsce Male} armii w posteci taw. wojska kwarcianego, To zasadnicze przcksstalcenie organizacji polskich sil zbrojnych bylo reaulta- tem powaénych zmian zardwno w ustroju spoleczno-gospodar- ezym, jak rownied w sposobach wojowania i dokonato sie w wa- runkach znacznego wzmocnienia paristwa polskiego. Pospolite ruszenie ai do wojny traynastoletnie] z Zekonem Krzyzackim. w lataca 1454 — 1466 stanowilo niemal jedyna sile gbrojna parstwa polskiego. O jego wysokich zaletach ‘wojsko~ Wwyeh W poprzednim okresie Swiadezy chociazby wielkie zwy ciestwo pod Grunwaldem w r. 1410, Juz jednak od polowy XV w, Stuzba w pospolitym ruszeniu byla dla'szlachty przede wszyst~ Kim instrumentem walki polityezej, érodkiem zdobywania, utrzymywenia i rorszerzania wlesnych praywilejow, Tak bylo wr 1494, Kiedy powolana pod brofi szlachta oSwiadezyla kré- Jows, #e nie wyruzy na wroga, jesli krél nie zaakceptuje jej tah polityeanyeh (patr2 tekst “rédlowy ne 1), Kazimierz, Ja. Gallosezyk musiat Wigc pojéé na ustepstwa, Wydane przez niego Drzywileje nieszawskie zapewnily szlacheie dominujaca_pozycle Ww patistwie. Na mocy tych przywilejow krélowi nie wolno bylo m. in. zwolywaé pospolitego ruszenia bez 2gody szlacheckich sejmik6w ziemskich. Pospolite ruszenie utracilo odtad swa wartos jako sila zbroj- nai stato sig skutecenym instrumentem walki polityezne} szlach- ty. Uzyskawszy wysoka zaplate 2a wypelnienie obowiaziea woj- skowego, szlachta wyruszyla w r. 1454 na zdobycie Chojnie, pod Jktorymi zostala przez wojska krzyzackie zupelfie rozbita (patrz tekst drédlowy nr 1). W ciagu prowadzonej przez trzynascie lat wojny | pospolite ruszenie nie odnioslo ani jednego sukcest, a prawaziwa jego kompromitacja bylo. bezskuitecene | obleganie jnalego zamku krzytackiego w Lasinie (patrz tekst érodlowy nr 2). Recakior teehn.t Adela Uekoinsia ‘Warssawa 1806, Wydanic T * Me lads B Salad BPM PB SENS, RPM ih Tihte Taine Eee eva Na upadek militarny pospolitego ruszenia zlotyto sie wiele przyezyn. W polowie KV w. bylo juz ono z wojskowego punktu Widzenia zacofane — skladalo sig wylacznie z praestarzale), cig Rozbrojne} jazdy. Wyposazenie bojowe szlachcica, jak réwnied Hezebnose i uzbrojenie jego pacholkow byly — prak biorae — osobista sprawa szlachcica, szlachta zas w polu bardziej hala o zaspokojenie wlasnych wyg6d nit o sprawnos bojows. Liczna stusba, wozy 2 Zywnoseia, edzieza i sprzetem gospodar- cezyin byly powainym. obeigzeniem pospolitego ruszenia, Cecho- Wala. je do ‘kraticowosei posunieia samowola i brak dyseypliny. Oddrialy pospolitego Tuszenia we wlasnym Kraju zachowywaly sie jak bandy rozbojnikow Tuplly miasta i wsie, przesladowaly Imieszezan i chlopéw (patrz teksty #rédtowe nr 11 2) Jednoczeinie wick XV to caasy, kiedy roslo znaczenie broni paine} 1 nowych rodzajow wojsk: piechoty i artylerii, a sztuka Pdobswania'? obrony twierdz caynila duze postepy. Powstaly 28- Qwodowe armie zacigéne, w pordwnaniu z ktérymi pospol szenie bylo jue tylko anachronizmem. Préby zreformowania go, praywrécenia mu sprawnogel bojo~ wej, zapoczatkowane jeszcze w okresie wojny trzynastoletniej, Zakosezyly sig kompletnym niepowodzeniem, Kleska pospolitego fawzenia w wyprawie motdawskie} Jana Olbrachta (1497 1.) Ujawnila calkowsig bezskutecznosé tych wysitkow. Aczkolwiek fpospolite ruszenie nie zostato w Polsce zniesione, jednak w wa Tunkach pogiebiajacego sig jego roritadu preestelo byé podstawa polskich sil zbrojnyeh, a od r. 1509 az do kofica XVI w. 2 jednym tylko wyjatkiem nie bylo w ogéle powolywane. Wyjatek, Kt6- Tym mova, stanowito powolanie szlachty w_r, 1537 przeciwko Putarom. Wowezas to pospolite ruszenie podniosio w obozie pod Lwowem rokesz przeciwko krdlowi, a cala wyprawa zyskala, od Wwylapane} 1 zjedzone} prez szlachte masy Kur, nazwe ,.wojny deokosze}"™ Zwvyeiestwo nad Zakonem Kezyiackim w wojnie traynastolet- nic} odniesiono dzieki uzyci oddzialow zacieznych. Pieniedzy ha ich zaciag dostarczyly Krolowi -przede wszystkim bogate Inlasta, pomorskie, kidre zbuntowawszy sig przeciwko Zakonowi Jaclagaly wojsko rownie? na wlasna reke. Polskie oddzialy 2a- Gimme odniosly w te) wojnie szereg powamych sukces6w (patrz fdkcly frédiowe nr 4-15). Sprostaly one zadaniom wynikajacym e tharakteru wojny, Kora w dude} mierze polegala na zdobywa- fia zamkéw i twieedz kezyzackich (patra tekst Zrédlowy nr 3). Wojna treynastoletnia preyniosla wiee prawdziwy przelom w or ganizacji polskich sit zbrojnych: ujawnila rozklad pospolitego Tuszenia 1 zapoczatkowala upowszechinienie wojsk zacleznyeh, ~ Poezatki wojsk zaciemych siegaja w Polsce odleglych ezasow. Moma ich szukaé w oddzialach Zolnierzy najemnyeh werbowe- nych przez dowédew na wlasny rachunek. Dowédea wynajmowal Sie do susby panujacego, a rozwiazanie zawarte} z nim umowy © slutbe pociagalo za soba porzucenie jej przez caly oddzial. Na-~ femnictwo bylo wiee prywatnym przedsigbiorstwem dowsdcow. Ta forma organizacji sit zbrojaych upowszechnila sig szczegdlnie w Europie zachodniej, gdzie — jak na prayktad we Wloszech — Gowédey oddziatéw najemnych izw. kondotierzy niejednokrotnie dochodaili w XIV i XV w. do wielkiego znaczenia polityeznego, zdobywajae nawet wladze W pal W Polsce oddzialy najemne odgrywaly pewna role za pano- wania Karimierza Wielkiego, lecz byly one jeszeze bardzo nie~ iezne. Tose ich zwiekszyla sie dopiero w ezasach Jagielly, m. in. znaczny byt udzial czeskich najemnikéw w bitwie pod Grunwal~ dem. Instytueja wojsk najemnych nie upowszechnila sie jednak W Polsee do tego stopnia. jak w Europie zachodniej. Szybko tez przerodzila sie u nas w instytucje wojsk zacigénych. Roanica polegale na tym, Ze dowddea oddzialu przeprowadzat werbunek Jolnierzy nie na sw6j keszt, lecz w imieniu ina rachunek krola, W polskich oddzialach zaciginych duza role odgrywali poezat- kowo cudzoziemey, przede wszystkim Czesi i Morawianie (w pie~ chocie) oraz Serbowie, Wolosi i Tatarzy (w jeédzie). Niekiedy eala choragiew jazdy czy rota piechoty byly zaciagane sposréd eudzoziemeow. Mialo to pewne znaczenie dla rozwoju polskie} Saiuki wojennej, Ktéra w ten spos6b latwo prayswajala sobie osagnigeia sasiadéw, praede wszystkim Czechow (2 zakresu Buc syckich form walki) i Tataréw (2 zakresu taktyki jazdy). 'W wojskach zaciemych jednostka byls rota, ktérej dowédea nacywal sig rotmistrzem. W XVI w. rote jazdy zaczeto nazyw: ‘choragwia. Rote formowano na podstawie ‘zw. listu praypowied- niego, wydawanego rotmistrzowi przez kréla, List praypowiedni ‘oleresial ilogé konnych lub pieszych Zolnierzy w rocie, czas pel hienia przez nich slusby i wysokosé Zoldu, a nickiedy rownies Zobowigzanie kréla do pewnych odszkodowath za straty poniesio~ he W jego slubie oraz do wykupienia dolnierza z niewoli. Prey zoziemcsw rotmistrz ofiarowujac krélowi swa Stuzbe najezescie} stal juz na ezele zorganizowanej roty. W wy- . padku roty polskie} zlocone} x zolnierzy polskiego pochodzenia Totmistez otrzymawszy list przypowiedni przystepowat do prae- Drowadzania zaciqgéw, ezyli zawieral umowy 2 ludémi, pragnac; mi sluzyé w jego rocie. Zaciag odbywal sie tzw. systemem towa- szyskim, praktykowanym jedynie w Polsce. Rotmistrz zaciagat mianowicie tylko taw. towarzyszy, ci zaé stawali do sluzby ze ‘Svyimi poeztami, W jeédzie towarzyszami byli wylacmnie ludzie pochodzenia szlacheckiego, natomiast w piechocie nawet rotmi- Strze rekrutowali sig niekiedy sposrdd nizszych warstw spolecz~ nych. Liczebnosé pocztu byla rozmaita i zalezala od stopnia za- moinosei towarzysza, ktory musial wyekwipowaé zaréwno sie- bie, jak i swych pocztowych, W mniejszych pocztach musiato ich byé wiece}, by ilosé zolnierzy w rocie odpowiadala je} stanowi li- ezebnemu, podanemu w liscie przypowiednim, Sprawe uzbrojenia, wyposazeaia i zaopatrzenia w zywnt pozostawiano towarzyszom. Pandwala wige pod tym wzgledem duéa réinorodnosé miedzy poszczegéInymi rotami i w obrebie jednej roty. Zdarzaly sie réwniez naduzycia. Towarzysz bioracy Zokd na okreslona flos¢ konnych lub pieszych pocztowych, z prze- pisanym uzbrojeniem i wyposazeniem, stawat do sluzby 2 sza ich liczba lub z gorszym wyposazeniem. Dlatego tez mistrzom zaczeto dawaé jedynie zaliczke, a osobne przepisy (patrz tekst érédlowy nr 8) ustslaly uzbrojenie i wyposazenie Zolnierzy. Sformowana rota przychodzila na wskazane je} miejsce, gdzie odbywal sie przegiad, ezyli popis; wyznaezony do tego urzednik (pisarz polny) sprawdzal, czy stan roty odpowiada wy- cie preypowiednim i prze~ ch, dotyezacych, calego wojska, Jeéeli, przoglad wypad! dla ierano od niej przysiege i odtad dopi pelnita ona sluzbe. ie ae epiem Przechodzac na system wojsk zacieinych patistwo polskie sta- eee ae as ‘ogélny dochéd paristwa nie by! maly, ale gospodarka finansowa Kraju znajdowala sig w fatalnym stanie, Ciezar utrzymania ma- chiny pafistwowej spade? przewaénie na barki kréla, ktéry cz pal dochody ze swoich majatkéw, taw. krélewszczyzn.. Szlachta Jedynie w drobnej czeSci pokrywala wydatki _paristwowe, a uchwalonymi przez siebie podatkami obciazala przede wszyst- kim chlopéw i mieszezan. Koscié! byt wolny od podatkéw i tylko w nadzwyezajnych wypadkach uchwalal dla paristwa tzw. ofiare (subsidium charitativum), w wysokoSei najzupelnie} dowolnej Wydatki na wojsko stanowily gléwne obciqzenie skarbu, W okresie wojny trzynasioletnie} z wielka pomoca pospieszyly paristwu miasta pomorskie, bezposrednio zainteresowane w 2wy- Cigstwie nad Zakonem Krzy2ackim, Pééniej jednak coraz trudniej bylo malezé rodki na pokrycie “kosztéw utrzymania wojska, awlaszeza gdy rozdawnictwo débr krélewskich zashuzonym dla dworu i paristwa ludziom —powainie uszezuplilo zasoby Kréla, Szlachta obawiala sig istnienta w Polsce liczne}, zaleznej tylko od kréla armii, widzae w nie} srodek ewentualnego wzmocnienia wladzy krélewskie}). Stanowisko selachty, od ktérej w ostatecz~ nym rachunku zalezal iloSciowy wzrost wojsk zacie:nych, oscy= 8 “ jowalo ritedzy koniecenoscia zepewnienia krajowi minimum sku- teeme} obrony a obawg przed obcigzeniami podatkowymi i ogra- niczeniem przywilejow na rzecz wladzy krolewskie}. W praktyce krél najczeécie} zaciagal pozyezki na wojsko. Uzyskiwal je glownie u bogatych przedstawicieli mieszczahstwa Natomiast na splate pozyezek trzeba byto uchwal podatkowych szlacheckiego sejmu. Szlachta nie zawsze godzila sig na uchwa- Tenie podatku, a prawie zawsze dawala go w mniejszym wymia~ ye, niz kr6l Zadal. Machina sejmowa dzialala powoli, uchwalenie ypodetkw nastepowalo po diugich i burzliwych obradach, po ezym trzeba bylo jeszcze czekaé, zanim pieniadze wplynely do skerbu. W wypadkach naglacyeh, ‘gdy zachodzila koniecznosé prowadze- nia wojny, uciekano sie do prowizoryeznych srodkéw zaradezych: do pozyezek i prywatne} szkatuly krOlewskie}. Ale pozyezki trzeba byto splacaé, a skarb krélewski nawet za Tzad6w _gospo- darnezo Zygmunia Starego nie by! w stanie sprostaé wszystkim potrzebon, Trudne polotenie finansowe patistwa stalo wige na przeszko- azie ilosiowemi wzrostowi wojsk zacieznych, W. zamian za znie~ sienie pospolitego’ ruszenia probowano uzyskaé opodatkowanie szlachty, a zdobyte w ten sposéb pieniadze obrécié na zwieksze, nie wojska zacieznego. Jednak ten projekt tzw. reluic}i pospolitego Tuszenia, ktory starano sie przeprowadzié w latach 1511 — 1515, nie zosiat poparty przez szlachte i spelz! na niczym. Liczebnie szezuple polskie wojsko zaci¢ine prawie w calosci przebywalo na Rusi i Podolu, W czasach Zygmunta Augusta na okreglenie tej armii uzywano terminu ,,obrona potoczna”. Je} zadaniem byla przede _wézystitim ochtona wschodnich granic Reeczypospolitej przed Tatarami, Wolochami i Turkami, W czasie wojny roty ,obrony potoczne}”, zwigkszone dodatkowymi zacia- gami, stanowily trzon armii polskie} Powaine zaslugi w zorganizowaniu ,obrony potocanej” poloiy! Jan Olbracht (1492 — 1501), itory jeszcze za Zycia ojea, Kazi mierza Jagiellosezyka, organizowal obrone Rusi i Podola, a nad Tatarami odniés! swietne zwyciestwo w bitwie pod Kopystray- niem (1487 r.). W kwieiniu 1499 r, Olbracht przeprowadzil na sejmie krakowskim pierwszq uchwaie 0 ,obronie potocenej”, na tora sslachta zgodzila sie da¢ pewien podatek, W 1501 r. na Rust j Podolt: znajdowalo sie juz 1200 jazdy i 200 piechoty, a w 1502 r, — 1900 jazdy i 600 piechoty. Jednak w nastepnych latach eyiry te gwakownie spadly: w latach 1505 — 1508 ,obrona potoczna’” Tiezyla zaledwie 500 jazdy i troche piechoty.” Przez zaciaganie potyezek, wymuszanie na szlachcie podatkéw i wydatkowanie Wwlasnych funduszéw udalo sie Zygmuntowi Staremu zwiekszyé jej stan liczebny w latach 1510 — 1525 do 2000 jazdy i kilkuset 9 piechoty. Przez caly czas swego istnienia ,obrona potoczna” nie Dowadesw ,obrony potoczne}" krél mianowal osobno. Pierw- przekraczala paru tysigcy jazdy i kilkuset piechoty, pray ezym szym byt (od r. 1499) Piotr Myszkowski, po nim Kolejno: Stanis- ardzo ezesto spadala zacznie ponizej tego poziomu. Kraywa, Yew z Chodcza, Jan Kamieniecki, Mikclaj Tworowski, Marcin obrazujaca te ilogciowg fluktuacje. osiagnela najwyzszy punkt Kamieniecki, Jan Kola i Mikolaj Sieniawski. W zakresie spraw’ Ww 1. 1598, gdy na wojne z Moldawig zaciagni¢io przeszio 11 000 ‘gadministracyjnych podlegali oni hetmanowi koronnemu. Z do- jazdy i 6700 piechoty. , wrodcy ,obrony potoczne}” wyksztakcit sie urzad hetmana polnego. Wysilki, zmierzajgce do stworzenia stalych podstaw finanso- Blerwazym takim hetmanem zostal w 1. 1539 Mikolaj Sieniawski. wych dia wojska zacieznego, zostaly uwieficzone powodzeniem ‘Odtad hetman koronny nazywany byl hetmanem wielkim Koron- w latach 1562-63, kiedy to na kolejnych sejmach zapadly uchwa- nym i jemu formalnie podlegal hetman poly. Z czasem hetman yo powolaniu wojska kwareianego. W mysl tyeh uchwal czwarta polny Zostal dowédea wojska kwarcianego i niejednokrotnie na ezese ezystego dochodu starostw, taw. kwarte, (przeznaczono na Gvojnie zastepowal hetmana wielkiego w dowodzeniu caiq armia, utrzymanie svalego wojska, rozlokowanego praede wszystkim na ‘Pomoenikiem hétmana Koronnego (a tastepnie hetmana wiel- Rus; 1 Podolu. Zadania ,obrony potocanej” przejelo wiee teraz ‘klego) byl pisarz wojskowy, zwany pénie) pisarzem polnym wojsko kwarciane, Posiadalo ono stale Zrédlo utrzymania i jego Koronnym. W zakres jego’ Kompetencji wehodzilo dokonywanie ‘podlegala juz ciaglym wahaniom. Ale wojsko to w dal- popisdw wojska zacieznego, wyplacanie doldu na rece rotmistrza, szym ciagu nie bylo liczne: popis przeprowadzony w r. 1569 wy- prowadzenie rachunkowosei wojskowe} i administracji, dokony Kazal 3486 jazdy 1 1050 piechoty. ° Wanie 2 ramieniahetiana prose zamkow i artylerii, “Upowszechnienie wojsk zaciegnych pociagnelo za soba wytwo- pierwszej polowie XVI w. pisarzami wojskowymi byli kolejno: oie ir valsca atalyens wiyimyee useoe eommeeych, Dawns Waclaw 2 Baworowa, Zbigniew Skupecki, Jan Klajski, Stanislaw urzedy szlacheckie o tytulaturze wojskowe} (chorazy, mieeznik) ‘Orliks i Maciej Gorecki. utracily znaezenie 2 chwila upadku pospolitego ruszenia, Woje- W pierwszych latach XVI w. powstal urzad ,,stanszego nad wodowie i kasztelanowie pozostali przy swych funkejach dowdd- armata”, ezyii dowédcy artylerii. Poczatkowo obowiazki dowéd- cow pospolitego ruszenia szlachty poszezegélnych wojew6dztw ey artylerii krél powierzal upatrzonemu przez siebie czlowiekowi } powiatow. Naczelnym dow6dca wszystiich sil zbrojnych pari- {Pko na okres jedne} kampanii, Takim dowddea astylerii by? stwa byl krél, majacy do pomocy doswiadczonych rycerzy ze wz, 1509 Dobieslaw Chmielecki. Pierwszym ,starszym nad ar- Swego otogzenia, Im to powierzal nickiedy czesé swych upraw- mata” zostal w r. 1520 Jan Staszkowski. Po nim byli: Stanislaw nien wojskowych, ale tylko na pewien czas i dla’ wykonania Kodciclecki i Hieronim Noskowski. Gdy w r. 1539 powstal urzad ‘okreslonych zadan. Przekazane w ten sposb uprawnienia obej- hetmana polnego, polaczono’z nim funkeje dowodey artyleri mowaly niekiedy szeroki zakres kompetencji naczelnego dowsdcy Role ,,starszego nad armata” ograniezono do spraw. administra~ armii. Takim naczelnym dowédea Wojska zacigznego byl podezas ‘eyjno-gospodarezych, po czym urzad ten zostal w ogéle miesio~ Wwoiny érzynastoleinie) przejéciowo Piotr Dunin. ny i odrodzil sie dopiero w XVII w. jako urzad generala arty- Sytuacja ulegla zmianie, gdy pojawily sie w wigkszej liczbie, Bee xoronne) 4 to zaréwno w czasach wojny, jak i pokoju, oddzaly zaciezne, Specjalne zadania spoczywaly na oboinym. Jego obowiazkiem ktérymi trzeba bylo administrowaé. Powstaje wiec urzad hetma- ‘bylo czuwanie nad porzadkiem podezas marszu i obozowania na Koronnego, na razie jeszeze nie jako stalego dowédcy, ale wojsica, W szczegélnosei Kierowat on wozami, wybieral — wedlug administratora wojsk zacigmych, Pierwszym takim hetmanem wskazéwek hetmariskich — miejsce na obéz i Kierowal jego zato- Koronnym by! mianowany w 1303 r. Mikelaj Kamieniecki. Do- ezeniem. W omawianym okresie urzad oboinego dopiero sie Kdadne okreslenie kompetencji hetmaiiskieh nastapilo w r. 1527, ‘srialiowal. Zadania, ktére mu pééniej przypadly, pelnit w tym Kiedy hetmanem Keronnym astal Jan Tamowski. Wtedy ted ezasie wyznaczony przez hetmana rotmistrz lub tzw. szancmisir2, ustalono, ze hetman jest dowédea armii (2 wylaczeniem pospoli- ‘dowodzacy ,szancchlopasni” — odpowiedrik dzisicjoayeh eaperw tego ruszenia, ktorym zawsze dowodzil sam Krél). Wzrdst przeto (patrz tekst arodlowy nr 18). zakres wladzy hetmanskiej. Poczawszy od Tarnowskiego hetmani. Profos by! dowédea swego rodzaju zandarmerii polowej, ¢zu~ wydaja tzw. artykuly hetmaniskie, spelniajace role dzisiejszych _ wajacej nad _przestrzeganiem preepisow dyscyplinarnych i po- regulaminow dyscyplinarnych, sludby wewnetrzne} | niekiedy re- rzadsowych w armii, Wymierzal katy za przestepstwa popeinione gulaminéw taktyczmych. przez dolnierzy, pray czym wyroki fercwat hetman, ktory mial 10 u prawo Karaé nawet Smiereia. Wi celach zachowania dyseypliny byly wydawane przez Kréla Ib hetmana tzw. artykuly wojskowe (pairz tekst arddlowy ar 21). Podstawowy rodzaj wojska w ,obronie potocznej” stanowila jazda, W omawianym okresie jazda byla niejednokrotnie dziesigg Tazy liceniejsza niz piechota, choé czgsto stosunek ten zmieniat sig 2 korzyseig dla piechoty. Prawie zawsze jednak jezdy bylo 2deeydowanie wigee}, co wynikalo z falktu pelnienia przez wojsko polskie sluby na wschodnich kresach Rzeczypospolite] i odby- Wania tam wigkszosci kampanil. Warunki terenowe (roziegle ste- py) i specyficzny charakter dzialah wojennych, prowadzonych sléwnie praeciwko Tatarom, ktérzy walezyli wylaeznie konno, sprawily, Ze cigzar obrony granic musial spoceywaé praede wezystkim na muchliwej jeddzie * Poezatkowo choragwie polskie) jazdy dzielily sie na kopijnicze i strzeleze. Pierwsze byly pozostaloscla Sredniowieczne}, cigzko- zbrojne} jazdy rycerskiej. Charakteryzowaly sie wige stosunkowo cigzkim Uzbrojeniem ochonnym jeidéca (zbroja, ezesto calksowita, helm, tareza), ktrego bronig zaczepna byla Kopia i miecz. W choragwiach strzelezych uzbrojenie ochronne byto léejsze — pancerz lub plach, zamiast helmu lekka letika, czasami tareza — za bro zaczepna stanowily Kusza i miecz, Wypierany zreszta przez, laejsza szable. Podzial jazdy na choragwie Kopijnicze i strzeieze nie jest jecnake Seisly: zaréwno w jedinych, jak 1 w drugich sluzyli cigzko- Borojni kopijnicy i lekkozbrojni strzeley. O tym, ezy dana cho- ragiew uwazano 2a kopijnicza czy strzelcza, decydowal ilosciowy slosunek opijnikow do strzelesw. W choragw przedstawial sig on zazwyczaj jak 1 :2, natomiast w 1:4, Praykiadem choragwi Kopljniczej jest choragiew Roko- sowskiego z 1471 r. (patrz tekst Zrédlowy. nr 9). Bylo w niej 32 Kopijnikow i 63 strzele6w. Natomiast w choragwi strzelczej Kot wicza 2 1498 r. na 73 strzelew przypadalo tylko 19 kopijnikow. Mieszany w gruncie rzeczy sklad choragwi byl reultatem for mowania ich systemem towarzyskim: towaraysz prawie zaws sluzyt w cigekim i kosztownym uzbrojeniu Kopijniczym, a jego pocztowi w tafszym uzbrojeniu strzelezym. Wzglad na koszt ‘wy posazenia decydowal 0 wysokosei Zoldu: na tzw. konia kopijni- ezego placono w XV w. 10 2i kwartalnie, podezes gdy na strael- ezego — tylko 6 22. Mimo istnienia choragwi kopijaiezych cata jazda polska od- maczala sig w poréwnaniu 2 zachodnio-europejska — lekkoScia uzbrojenia 1 — ¢o za tym idzie — wieksza ruchliwoseia, a na polu bitwy zdolnoscia do szarzy i manewru. Jazda zachodnio-euro ejska zacznie wolnie} wyzbywala sie ciezkiego uzbrojenia éred- 2 njowiecznego, jednoczesnie zaé otrzymywala bro palna (arkebu- zy, muszkiety, pédniej takée pistolety) i stosowala kunsztowna, ociezala i w bitwie trudna do przeprowadzenia taktyke tzw. ka~ rakolu, W Polsce natomias: w jetdzie Kladziono glowny nacisk na uzycie broni Kolnej (kopia) i siecznej (szabla), @ wreszeie luk. W tym m. in. lezala dlugotrwala przewaga jazdy polskie} nad za- choditio-europejska. Rozw6j jazdy polskie} szedt w kierunku zapewnienia jej — przez zmiany w uzbrojeniu — jeszcze wieksze} ruchliwoéel, Dia- tego tez zaczeto stopniowo wprowadzaé choragwie husarskie (@wane poczatkowo rackimi) i kozackie. Juz w XIV w. pojawila sie na Wegrzech lekka jazda zaciezna, werbowana spoiréd Serbsw, zamieszkujacych Chorwacje, Dal- macje i czesé Serbii, ktdre to kraje wehedzily wtedy w sklad pati- stwa Wegierskiego. Serbowie ci dosiadali lekkich, bardzo zwinnych Koni. Uzbrojenia ochronnego — poza lekka tareza — nie po: dali, a walczyli za pomoca lekkich kopii. W Polsce zwano ich ra~ cami. Na przelomie XV i XVI w. jazda, wzbrojona _,clayezajem rackim”, tj, w tareze i drzewo, ezyli lekka kopie, przeszla do Pol- ski. Poezatkowo shizyli w niej zaciezni racowie. Pééniej pojawily sig rowniez polsie choragwie rackie, zwane husarskimi. W' cho- ragwiach tych nie od razu uzbrojenie rackie wyparlo. dawne uzbrojenie kopijnicze i strzeleze. Choragiew husarska z XVI w., np, Aleksandra Sieniawskiego z 1531 r, (patrz. tekst Zrédlowy nr 10), zachowywala w swym skladzie pewna ilosé kopijnikow i strzeledw, pray czym uzbrojenie samych husarzy odbiegato nie~ €0 od pierwotnego uzbrojenia rackiego, Husarze zachowali mia- nowicie z dawnego uzbrojenia kopijniczego pancerze lub plachy, okrywajace piers, oraz przylbice. Choragiew Aleksandra. Sieniaw- skiego byla typowa dla polskie} jazdy omawianego okresu. Wplywom rackim towarzyszyly wplywy tatarskie, Polegaly one na przyjmowaniu przez choragwie strzeleze tuku i odrzuceniu prawie zupelnie uzbrojenia cchronnego. Luk, ktory wyparl daw- ng kusze, upowszechnil sie w lekkiej jeédzie polskie} w_latach ecterdziestych XVI w. Stooniowo dawne choragwie strzeleze preeksztalcily sie w najlzejszy rocizaj jazdy polskie}, zwan nie tatarskim, lecz kozackim, Uzbrojenie tej jazdy z huku, szabli i rohatyny. Pierwszym oddziatem tego typu byla choragiew Bernarda Pretwieza z 1551 r. (patrz tekst érédlo- wy nr 1). 'W ten sposbb wyiksztalcila sie w ciagu XVI w. jazda polska lekkiego i ciedkiego uzbrojenia, Do pierwsze} nalezeli_,kozacy”, do drugie} za8 husarze. Pierwsi pobierali w polowie XVI w. 9 zl, drudzy za 12 at Zoldu kwartalnie. W okresie irzynastoletnie] wojny z Zakonem Krayzackim, kiedy 13, @zialania koncentrowaly sig w znacznej mierze wok6! poteinych zamkéw i miast pomorskich, przekonano sig w Polsce, jak wiel- ie zaczenie ma licena, dobr2e uzbrojona i wyszkolona piecho! Starano sig wige wprowadzié ten rodzaj wojska do pospolitego ruszenia szlachty, zobowigzujac ja wr. 1477 do dostarczenia przynajmniej jednego pieszego Zolnierza w kaddym poczcie. Row- nie na miasta nalozono obowiazek przyprowadzania na Wyprawe wojenng pieszych ,drabow” zbrojaych w kusze. Proby zorgani- zowania oddvial6w piechoty w ramach pespolitego Tuszenia nie daly jednak rezultatu, totez znajdujemy ja pééniej stale tylko wiréd wojsk zacieinych, ‘Mimo Ze liczebnie znacznie scezuplejsza nit jazda, piechota pol- ska w ,obronie potoczne}” stala na wysokim poziamie techniez- nym i taktyemym, W walkach z Tatarami wspéldzialala 2 jazda, tam zaé gdzie dzialania wojenne polegaly na zdobywaniu iniast i twierdz, odgrywala decydujaca role. Zwlaszeza od bitwy pod Swiecinem (pairz tekst zrédlowy nr 4) rosto znaczenie polskie] piechoty w bitwach w otwartym polu. Pod Orsza i Obertynem przyezynila sie ona powadnie do osiagnigcia zwyciestwa (patra teksty zrédiowe nr 24 i 25), Mala liczebnosé piechoty w wojsku polskim wynikala nie tylko 2 charakteru wojen, prowadzonych gléwnie na ziemisch polud- niowo-wschodnich przeciwko Tatarom. Zawazyly na tym rownies presady szlacheckiego spoteczeristwa w Polsce. Szlachcic, podob- nie jak rycerz éredniowieczny, gardzit piechota i stuzy? w niej rzadko, jedynie woweras, gdy nie byt dos zamoiny, by zdobyé sig na Wlasny poczet i Kosztowne uzbrojenie jeédéca. W rotack pieszych, zwanych drabskimi, element lucowy mial zdecydowa- na przewage. Nawet rotmistrze ,drabscy” rekrutowali sie z ,ple- bejéw” (Kania, Kalusz, Szymek Kulawy, Piotr Soltys, Flaszka i inni). Szlachta widziala w tym dla siebie powaine niebezpicezetistwo, a wystepujac przeciwiko iloseiowemu zwigkszeniu piechety, argu- mentowala obludnie, Ze jest to kosztowny rodzaj wojska. W rze- ezywistosei byla ona znacmnie tatisza niz jazda: Zold piechura wy- nosil w XV w. 5 2 kwartalnie, a w ciagu XVI w. warést do 6, potem do 8 21 Cudzoziemski element zacigzny utrzymat sie w piechocie dlu- tej nid w jetdzie. Najliceniej sposréd cudzoziemesw reprezento~ wani byli w piechocie Czesi { Morawianie. Dzieki Czechom na rozw6j piechoty polskie} oddzistaly bardzo korzystnie wzory 1u- dowej armii husyckiej, a to przede wszysckim w zakresie utrzy- mania jej strzelezego charakteru. Roty. piesze formowano rowniez systémem towarzyskim, ale poczty byly tutaj zmacanie mniejsze. Poczatkowo male roty 14cz0- 4 10 w jedng rote bojows licaaca przeci¢inie 500 ludzi. Typowa dia ej polowy XV w. byla rota Marka z 1471 r. (patra tekst médiowy nz 12) powstala 2 polaczenia wlasnej roty Marka ; 10 innych Podstawowym uzbrojeniem polskie} piechoty byly w tym okre- "sie kusze. Tak np. w rocie Marka Kusznikéw bylo 80/0. Z tej przewagi broni strzeleze} (bok kusz takée rusznice) wynikaly Zalety polskie} piechoty. Nie mogta jej doréwna¢ typowa dla tego okresu w Europie zachodniej najemna piechota sawajcarska, zbrojna prawie wylacmie w brofi kolng i sieczna (halabardy, pik), tworzqea wielkie ezworoboki, niezdolne do skutecznego ma- Oprécz kuszy polski piechur posiadal miecz lub szable, nie miat natomiast uzbrojenia ochronnego, Obok kusznikow znajdowali sig W rotach ,drabskich” paweznicy. Nosili oni wielkie tarcze, 2Wane 2 czeska paweiami, 0 zaostrzonych Koficach, whijane W ziemie i podpierane dragiem. Paweénicy stanowili ostong kusz~ nikéw. Poza tym micli oni miecze oraz uzbrojenie _ochronne: Jedke Iub kapalin i plach. Najmniej Iezni byli propornicy. Pro- porzec stanowil rodzaj Kopi 2 choragiewka rozpoznaweza rot- mistrza. Oprécz tego propornicy nosili miecze lub szable, Ponad- to w sklad roty piesze} wehodzilo kilktu Konnych kopijnikow i strzelesw. Byli to rotmistrze z pacholkami. Na praelomie XV i XVI w. w piechocie polskiej zaszly powaine amiany. Liczebnosé roty bojowe) zmniejszyla sig do okolo 200 Tu- "dizi, formowanych od razu przez jednego rotmistrza, Ujednolico- no liezebnose poeztow, ktore poczéto nazywaé dziesiatkami. Towa rzysz otraymal nazwe dziesigtnika. W sklad dziesiatki wehodzito w zasedzie 10 ludzi, jednak w praktyce liczebnosé dziesiqtki byla “ mnicjsza lub wieksza, Pigé dziesiatek tworzylo tew. proporzec: byla to pozostalosé dawniejszego formowania dutych rot bojo- ch z mniejszych. Cztery proporee tworzyly rote. W praktyce proporce, i roty nie zawsze posiadaly po 50 1 200 Iudzi Przykladem tak zreformewanej piechoty jest rota Kalusza 21500 r. (patrz tekst 2rédlowy nr 13), Tezaca 125 ludzi. Sposréd cziesisick tej roty tylko jedna liceyla 10 ,drabéw”, pozostale za po 9, 8, 71 6. Daleko idqce zmiany nastapily w uzbrojeniu rot ,,drabskieh”, Zechowaly one w pelni swéj charakter strzelezy, ale kusze 2 cza- ‘sem zastapiono rusmicami. W rocie Kalusza 80 strzele6w mialo msmice. Okolo 1522 r. kusze zupelnie znikaja z uzbrojenia woj- polskiego. “Upowszechnienie broni palnej w plechocie (rusmice) bylo nie~ spliwym postepem. "Pewnemu zwigkszeniu ulegla w piechocie polskie} liczba kopij- nikéw, zbrojnych w réinego rodzaju bro drzewcowa (kopie, ‘eszezepy, rohatyny}, Kopijnicy ci to dziesietnicy, dawniejsi to- warzysze. Na ich uzbrojenie ochronne skladaly sie: pancerz, przy- Yhiea, zarekawie i obojezy. Wraz 2 pawemikami, ktérych liczba nie wlegla amniejszeniu, stanowili koplnicy ostone strzelesw przed nacierajacym_wrecz nieprzyjacielem. Strzeicy i pawemicy posia- dali nadal procs owej broni sazadnicse} taleke miceze,i azable, prey. ‘ezym licaba tych ostatnich coraz ezeScie} przewazala nad liceba sigékich miecry, Ktre utrzymywaly sig przede wozystkim wéréd opijnikew. W sklad roty pieszej wehodeito killcu jeédéesw: kopijnikéw lub strzeleéw, byli to rotmistrze z pacholkami. Stopniowo ustalala sie zasada, Ze przecigtnie na 50 ,drabsw” by! w rocie jeden jeédziee. Tak zreformowane roty utraymywaly sie w piechocie polskie przez caly omawiany okres (patrz tekst Zrédlowy nr 14). Jedyna zmiana, jaka sie w aich powoli dokonala, byto usuniecie ze skladu rot_paweénikew. Brott palna piechoty polsitie} byla coraz bardziej nowoczesna. Poezatkowo byly to Tusznice, potem udoskonalone —arkebuzy, a pod Koniee omawianego okresu muszkiety. Dowédey polscy, jak np. hetman Tarnowski, przywiazywali wielka wage do wyposa- tenia piechoty w najbardzie} nowoezesna bron palna. W jeédzie polskiz| w przeciwienstwie do piechoty brott palna nie przyjela sie. W Europie zachodiniej istnialy cale oddzialy kon- nych arkebuzeréw i muszkieterdw, czego w Polsce wowerzas nie spotykamy. Bylo to korzysine dla’ jazdy polskie}, ktdrej bogate doswiadezenie potwierdzilo mala skuteemnosé i taktyezna nie- przydatnosé konnyeh oddzialow arkebuzerow i muszkietersw. Bartzo rzadko zdaczalo sie, aby jeédziee posiadal opréez innego uzbrojenia takie rusznice, arkebuze lub muszkiet, W czesach odrodzenia nastapil w calej Europie, a wiee i w Pol- see szyibki rozw6j najmlodszego rodzaju wojska — artylerii, Produkeja dzial byla kosztowna i skomplikowana. Najbardziej sprzyjajace warunki dla jej rozwoju mialy te kraje, w ktorych bylo silne mieszezastwo, posiadajgce odpowiednie srodki ima~ terialne i doswiadezenie w rozwiazywaniu skomplikowanych pro- bleméw technicmych. Pierwotne dziala — olbrzymie bombar- dy — utywane byly wylacznie do zdobywania zamkéw i miast, Artyleria polowa pojawila si¢ na wieksza skele dopiero w latach traydziestyeh XV w. w wojskach husyckich. W Polsce pierwsze dziala (obleinicze) spotykamy w drugiej polowie XIV w. Trudnie} jest natomiast stwierdzié, Kiedy po Tez 16 | i obrébki metali, Glownymi ogrodkami polskiego Pierwszy wiyto u nas dzial polowyeh na wigksza skale. Wiadomo "tylko, ze jud w poczatku XVI w. artyleria polska odgrywala pew- na role na polach bitew Zrédiem powainych sukceséw rozwoju artylerii polskie} w XVI stuleciu by? wysoki poziom polskie} produkeji rzemiesini- Ge} i preemystowej, preede wszystkim w zakresie wytopu ludwisarstwa ww tym ezasie byly: Krakow, Gdarsk, Lwow, Wilno i Torun. Po- ‘ezatxowo katdy ludwisarz posiadal wlasny warsztat i wykony- ‘Wal zamowienia Kréla, miast, 2 takée os6b prywatnych (magna tow), Péinie} nieco powslaly Iudwisarnie pafistwowe i miejskie w Krakowie, Gdarisku, Lwowle i Wilnie, Wéréd ludwisarzy wielu Bylo cudzoziemesw, pizewaiali jednak Polacy. W XVI w. zasly- eli z iosei i jakosei odlanych przez siebie dzial Szymon Boch- wiex 1 pochodzacy ze Slaska Jan Behem. Daiala, jak rowniez Zeema bron palna i inny spraet wojskowy przechowywano 4 arsenalach krSlewskich, Znajdowaly sie one m. in. w Krakowie, Lwowie, Wilnie i Tykocinie. Wieksze miasta, jak Krakow, Gdansk, Tywéw, Posiadaly wiasne arsenaly. —Przy arsenalach byli artylerzysci, ezyli — jak ich wowezas na~ Zewano — puszkarze, Pobierali qni duzy Zold w wysokosei zales- fie] od ich Kwalifikecsi: 10, 12%/s, 152, 17/2 i 20 2t kwartalnie. W wypadku wojny zaciagano dodatkowych puszkarzy, ktérych Hecba Wzrastala W ten spo360 odpowiednio do potraeb’ wypro- wadzone| w pole artyleril, Puszkatze tworzyli osobny cech 1 rzq- Gali sie wlesnymi prawami, Slu2he wojskowa puszkarzy regulo- Waly specialne ustawy (petrz tekst arédiowy nr 16) W omawianym okresie produkeja dzial nie byla jeszeze znor malizowana. Kagde dzialo wyrdinialo sig wlasnymi cechami tech- niemymi. Panowala wielka réznorodnosé typow dziat i okrela- jaeyen je nazw. W drugie} polowie XV w. uiywano w Polsce weéch podstawowych typow: 1) hufnice cechowala krétka lufa F aveZona kemora prochowa, 2) tarainice byly dluzsze, 0 przekro- ju rownomiernym i posiadaly mniejszy Kaliber. Poczatkowo str2e- Jano wylgeznie pociskami Kemiennymi. Z ezasem zaczgto, stoso- waé_kule lane z zeliwa badé Kule olowiane "(najmniejsze). W XVI w. wprowadzono w artylerii polskie} przyrzady celow- nlcze i tzw. przodki, pozwalajace na szybkie przenoszenie dziat polowyeh 2 miejsca na miejsce. Driala_ uzywane w Polsce w XVI w. omawia tekst érédlo- sey nr 15, ‘Skuuteeznosé uéywanych w XVI w. dzial byla, rzeez prosta, Jeszeze bardzo mala. Mozna bylo odéawaé z nich niewiele strza- Yow dziennie (patra iekst éxédlowy nr 15), rowniez donosnosé po- cisku byla mala, a prayrzady celownieze prymitywne. Tym nie~ 2—wyplsy ersaiowe 1 v technicznych, jakie w artylerii bez mniej w miare postepow znaczenie i rola preerwy osiagano, warastalo jej taktyczne ‘w bitwach Tosciowy wzrost polskie} artylerii powainie hamowaly trud- nogei finansowe. Artyleria byla bowiem najkosctowniejszym ro- dzajem wojska. W écisiym zwigaku 2 artyleria i pod je] wplywem ksctaltowala sie sztuka fortyfikacyjna. Skutecane zastosowanie artylerii obled nize} przyniosio gruntowne zmiany w systemie fortyfikacji stalych, sluzgcych obronie miast i zamkow. Waskie i wysokie linie muréw obronnych z basziami okazaly sig niewystarczajace wobec niszezacej sily wielkich dzial obleétiezych, zdolnych do wybicia w nich wylomow. Nowy system fortyfikacji stalych musial byé tak obmySiony, aby mégl sie przeciwstawié burzqco} sile dzial. Witym celu buduje sig szerokie, dla trwalosei oskarpowane lub ‘oblicowane kamieniem, waly ziemne, wadluz kiérych ciagna sie gibokic fosy. Szeroki’ wal ziemny tial nieporownanie wigksza Tdolnosé przeciwstawiania sig pociskom nig wysokie, ale jedno- ezeinie waskie mury. Mury te dawaly przy tym tylko bardzo nie~ wielkie mozliwosei bocznego ostrzeliwania nieprzyjaciela. Nato- miast waly obronne mialy na Kotcach prostych scian, zwanych Kurtynami, wysuniete ma przedpole bastiony. 2-bastiondW tych obrotiey mogii ogniem bocanym razié te oddzialy przeciwnika ktére probowaly saturmowaé do walw kurtyny. Mogli tez prze~ sdkodzié mu w podprowadzeniu dzial blizej waléw. Podobnie bo- Ki i czola bastionéw mogly byé bronione ostrzalem z kurtyn Rozwéj fortyfikacji pociagnal z Kolei za soba rozwéj _sctuki zdobywania i obrony zamkéw, miast i twiendz. Pojawily sig za- Igeki nowoczesne} inzynierii Wojskowej i odpowiadajace im’ for- macje wojskowe. W omawianym okresie byly one organizacyjnie zlgezone 7 artyleria. Zwieksza sig tez ilosé fachowcow inzynierow. budowniczyeh fortyfikac{i, nieodzownych przy kierowaniu ich obrona i oblezeniem. Pod ich komende oddawano rownied arty- lerzystow i oddzialy piechoty W Polsce znajdowaly sig specialne oddzialy tzw. szanechtopow, do ktéryeh nalezala naprawa i budowa drdg oraz preepraw przez rzeki na trasie praemarszu wojska, sypanie szaricéw wokél oboza itp. (patrz tekst érédlowy nr 18), Rola szanechlopow wzrastala szezegélnie przy oblezeniach. Wtedy przydzielano im do pomocy oddzialy regularne} piechoty. Ieh zadaniem bylo kopanie rowéw E podkopsw pod mury i waly, budowanie stanowis ogniowych dla dzial oblezniczych, przygoiowywanie szturmu przez zasypanie fosy itp. Na szanechlopach spoczywal w powaine} mierze obo- wigzek transportowania dzisl ; pozostalego sprzetu. Szczegélnie wainym odeinkiom ich pracy bylo stawianie mostéw. 18 Szanemistrz byt jednoczeénie wyszkolonym artylerzysta i inzy- cnierem, gruntownie obeznanym ze sztuka fortyfikacyjna. Szcze “glnie doniosta byta jego rola pray oblezeniach. On wybieral sta~ nowisko i Kierowal budowa stanowisk ogniowyeh artylerii, sypa- miem szaticéw, robieniem rowow i podkopéw, wysadzaniem za pomoca min muréw, bram i stanowisk obronnych przeciwnika. Na omawiany okres przypadaja rowniez poczatki floty kaper- skiej v Polsce. Po raz pierwszy uzyto je] u nas w czasie wojny ‘ezynastoletnie}, Poslu2ono sig wéwezas Kaprami z Gdatiska “i Elblega. Kaperstwo bylo powszechnie stosowna wowezas forma legalnego korsarstwa. Kaper, wiaéciciel i dowédea statku w jed- ne] osobie, dzialal na zasadzie patentu kaperskiego, wystawionego przez jego mocodawee. Podezas wojny trzynastoletnie} Gdarisk i Elbleg mialy wlasnych kaprow, ktorzy walezyli na wodach Za- Jewa Wislanego i na Baltyku z flota Zakonu Krzyzackiego i jego sprzymierzenicow — Duriczykéw. Wr. 1457 stoczono 2wyciesko 2 Dufczykami kolo Bornholmu pierwsza wicksza bitwe morska, Flota kaperska Gdaviska { Elblaga przeprowadzila takée skutecz ne dzialania w czasie oblezenia Ghiewa (patrz tekst érédlowy nr 5) w 1463 r. Uzywane przez kaprow statki byly jednostkami handlowymi, " przystosowanymi do walki na morzu, Gléwne ich typy to jedno- masztowa Kogga 0 wypornosci przecietnie 200 ton i tréjmasztowy. holk o przecietnej wypornosei 300 ton. Dopiero pod koniec wojny trzynasioletnie} poczeto budowaé w Gdarisku statki wojenné, t2w. Katawole, znacznie Wieksze | posiadajgce niekiedy po cztery ma~ szty. Wyposagone w artylerie pokladowa, karawele osiagnely wy- | pornoéé do 800 ton, Karawela stala sfe typowym statiiem wojen- nym XVI stulecia. Miata ona kilka poklad6w i dziala rozmieszezo- ne wailu2 burt. Dla celow wojennych wykorzystywano rowntez male stateczki: balingery, bari, krajery i pink. W r. 1517 Zygmunt Stary praystapil do organizowania wlasnej floty kaperskiej dla zwalczania dowom sprzet wojskowego do | Rosji z Niemiec, Danii i miast hanzeatyckich. W tym celu wydal ‘kilka listow kaperskich Zeglarzom gdaviskim. Jako ,krélewscy Zolnierze morsey” uwijali sig oni na swych statkach po Baltyku, niszezae lub zatrzymujge transporty zmierzajace do Rewla i Nar- Drialania wojenne prowadz!li na wlasny rachunek: zdobyte lupy byly ich wlasnoseia, & kr6l uzyezal im jedynie swojej opieki Eres temu praedsiewzigciu krOla polozy? rozejm z Rosja w 1522 r. Krol nie podejmowal juz wiece} swoich planéw morskich. Na bu- dowanie wlasnych okretéw nie mial funduszy. Ponadto gdaiszeza- fe nicchetnie patrzyli na ewentualnosé pozbawienia ich mono- 19 Jus morskiogo. Weogo do planéw zoudowania floty polskie} od- Poe ar Soe Dania, wajwigksza woweres potggs morska na ley. Baliye rskie Kontynuovall z-wieksza nieco energia Zygmunt AMY Sear ale on nawel 2 catarem wybudowania wiastiege portu wojennego w Pucku, ale wszystko rozbilo sie 0 opér gdan- porta wolenn tT ypolow! zaczna pozyezke na. wojne 2, Ros) Sere eric atracte swe} wyfarkowe) pozyell. W latach 1567 — See Tee iar August wystavil lak »Jistow kaperskich” 1 w ten 1989 Zygmunt fla Polska, Ucegea jodnak nie wigs), nit, 10 spossh,PoNeae dea postal guavseezanin, Mateuse. Scharping, satow, es vyns navtum_nostranm (Gowodea naszych Oke roles Presta eaperska dalalala we wechodnich rejonach Mo- er baripeego precio stathom sds do, port resist, Sea ezatki floty Polskie), KtOre) istnienie przerval ae ee Rosia wt 1571, Byly tylko wstgpem do utiyo- Ren w plerwszym Peer erzyzackim (1454 — 1466), jak rownie2 ostainia wojna eekonem. x 1520 r. Skutecrnie odpierano najazdy | tatarskie {ieee 1506 r., Lopuseo 1512 1), a w odwecie oddzialy polite (Sieraty az do siedaib Tatarow nad Morzem Czarnym (pochéd Se Scoskowa wr. 1522). W trzech zwycigskich wojnach (15 $831 1 1988 r) udaremniono proby Motdawii zmierzajace do 7aget- Frecla Polsuela. Wepierajge Litwe w wojnach 2 Rosja wojska po! Biecle Tpicsly rownied kilka éwieinych 2 wojskowego punktu wi- See areycgstw (Orsza 1514 r, adobycie Staroduba 1535 r.) uta shba, pelniona przez oddzisly ,obrony potocane}” na potudniowo-wschodnich kresach Swezesne}__ Reeczypospolits)- aoe te a mastanniyeh walk z Tatarami, byla doskonala szkola prek- Yyema dla polskiego Zolnierza i wielu dobrych dowddcow Natugbitniejszym ward nich byl Jan Tamowski (1488 — 156%), od Tan? s hetman koronny, dowédea zwycigskich, wojsk polskie Soa! Oberiymem vw 1531 r. 1 autor najlepsze} polskie} pracy ol eeae) NVI w. Consilium rationis bellicae, wydane} drwiiem w Tamowie wr. 1558. ‘Analies walk toczonych przez Polske w omawianym oktesie porwala na wyclagniecie pewnych wnioskow na tomat tev poral glskich, Jazde polska, jak wiemy, cechowala | lekkasé wi gjenia, Porwalato to na wYkonywanie przez nia daleko, Sic uzfycego manewru i szardy. W miare zastgpowania choragwi ko- eeimcayeh 1 sirzelczych przez husarskie 1 Kozackie te elementy PASiyiG jazdy polskie} ulegely dalszemu doskonalentu. Oprée Geiniyeh! doswiadezen zewaZyt na tym procesie | wplyw, lek}'es Shady wechodnich sasiadow, przede wszystkim Tatarow. Mies7iny HESY Polskich choragwi jazdy (najpierw Kopljniey i kusznicy, otem husarze } lucznicy) sprzyjal ré2norodnemm ich zastosows- niu taktyeznemu, Charsewie jazdy polskie} stosowaly w bitwie szyk rozwiniaty fosmujae Kilka lub iilanascie — zaleénie od stosunku Hoscio- swego kopijaikéw do strzeleow — szereg6w, przy czym panowala " Giale tendencja do rozszerzenia i splycenia szyku. W pierwszych szereyach siaWall kopijnicy, w nastepnych a6 strzeley. Zadaniem Sirzclcow. bylo praygotowanie natarcia na bron biala. W tym celu ositzeliwano nieprzyjaciela z kusz (pééniej z luk6w), Strzelano Ssposcbem zwanym nawija, tj, ponad glowami jeddzebw majduc Gaesch sie w przednich szeregéeh, Ten sposdb ostrzeliwania nic~ ‘piayjaciela porwalat of razu wykoraystaé cala sile strzeleza cho- fagwi. Pray kacie nechylenia 45° strzala wypuszezona 2 kuszy cag taku osiagala najwieksza donosnose. © Pezy bezposrednim uderzenia na brof biala (kopie, | miecze 4 seable) glowna sile uderzeniowa choragwi stanow!li kopijnicy, wepierani caynnie przez strzelesw, zbrojnych takze w miecze i szsble “Ten system walk przetrwal do lat, dwadziestych XVI wieku, cedy milly kusze i dawny podzial na choragwie kopijnieze 4 strzeleze Podwéjne zadanie jazdy polskie] w bitwie — ostrzeliwanie nie~ prayjaciela i uderzenie na broft biala — zostalo obecnie rozdzie~ fone miedzy choregwie husarskie i kozackie. Site uder Sanovillhusarze. Formowall oni, zalenle od. liczebon Tawi, 6 do 8 szeregow jeddéebw, przy czym szeregi te by! ee ees igledcm urbojenia, Wear 2 prayjeiom aubrojenia rackiego choragwie jazdy husarskie} zwiekszyly swa Fuchiiwosé: atakujq penym cwalem, w prostej, niekiedy idealnie prostej, linii, . Choragwie kozackie ostrzeliwaly nieprzyjaciela 2 lukGw podob- nie jak kusznicy poprzedniego okresu. A takze byly.one wykorzy- Stywane do rozpoczynania walki z nieprayjaci Poel bitwa), do wykonywania manewru na jego § Frgbokieyo ‘ebelicia jego tylow, do. poslgu, shizby zwiadowezej tberpieczeniowe}, konwojowania i utrzymywania lacznosci, Ruchliwosé przy jednoczesnym zachowaniu powainej sity ude~ rzeniowel cigze} uzbrojonych Kopijaikow (potem husarzy), lacze- nie walki na brof biala z ostyzeliwaniem przeciwnika | (kusza, poinie} luk), duda réimorodnosé form wykorzystania poszezeg0l- mech cnoragel —- oto glowne zalety jazdy polskie} omawianego ores. ‘0 wartoseiach piechoty polskie} zadecydows} przede wszysthkim jej strvelezy charakter, Kusza, a potem bron palna byly podsta~ iwoweym wrpesazeniom bojowym polikich rot »drabskieh”. Obec ost w rotach kopijnikow i paweinikew czynila je przydatnymi Fee teeclnaca i | stvveley ~~ soropal w mice Tub sable — nie byli w tym wypadku elementem biernym. W XV w. roty bojowe piechoty formowaly niewielkie ezworo- 23 snych warunkech szybicie zmie~ a gh dzial, stosownie do ksztaltuja- fc} signa pola bitwy sytuacji. Starano sie wice Juz przed bv Sorat dia drial najodpowiedniejsze stanowiska. Zazwycza} s™U _Niemoiliwe bylo takie w owe: sianie porye)i zwlaszeza clezszy’ poli kusmikow, otoczonych paweinikaamt | Kopin ve aoty zlozone) 2 400 kudzi ezworabol ler 18 szeregow, PO padi ory rar kabdym. Strzelali oni z kusz pod extort 72'pa- 28 RM coplnlkow, IGr2y PO}eSy ee al ‘usznicy moght Fawano na jednym stanowisku roty plesze i dziala, jako, ubezpic~ Pee easmikow. Dzigki strzelaniu nawija Wz wall Rush inl w walee, Poniewad zarowno Kopiney,* Bi Boonie 1 wepareie jazdy, od ktore} dzialal jeszcze w XVI w. 7a- Stumnicy, jak kusznicy posiadali miecze lub szable, przeto cala rota Jezal w glownej mierze przebieg i rezultat bitwy. Weigle bra udziat takze w walee wre “Najcharakierystyezniejza cocha, polskie} takisi omewsnce a rat ona. piechoty polskie} XV w, byla og cleat ito daicko posuniete wspoldzialanie w walce wszystiich een SO ee Smt nw pola bitwy, Obernose, paneginy” cersajow wojska. Juz w bitwie pod Swiecinem polaczenie Grialath Tost Gewigajacych cledkie paweze, wplywala, na, 9c i@talosé pol- jazdy 2 piechota zadecysowalo o polskim awycigstwie. Przeciwnik, gkich rot ,drabskich”. Paweze te zreszta nie dawaly dostateczne} eho¢ rozporzadzal i jazda, i piechota, nie potrafil zespoli¢ ich dzia~ skich wot ged ataxujaca jazdg nieprayjaciela. Jeéli vate Ts 7 Tania, toceyl bite wylgemnie Janta, a plechote Jeg nig boos SA derayé wrecz, rota nie mogla WY- Uézlalu w walee, To zadecydowalo o Kieses Kroyzalen. Tepe ‘eAionts jazdy, piechoty i artylerii wystapilo po stronie polskie} bitwie pod Orsza. Charaktery- przez grad beltow ‘i adbmmenia. Wprawdzie wykorzystanis, Won Oo ppardzo wyradnie szczegélnie W Eiemym wreszcie przykladem wspéldzialania wszysticeh rodza- Tr ey, oa idea plechota czesto walezyis, WmaSn TD Tren eepoke a’ etal nieplzyjaciels, ale JeH formes | oanie- s ie] odpornos’ 8 Go mocinwe tylko pray wayciu jezed, Ta obo, Sy wojsia Jest rosrniet bitea pod Obertynem, stoezona W opaP- sienie syle punkiem wylseia dla szeroko | stosowancé? Siu o warowny tabor Bem saoeldzialania tych dwéch rodzajow woisk Tego rodzafu tava walk mae ezezey6ine znacrenie dla Fol- Fee oly polskie}, dokonana w koses XV side} Salads wojenne}, Umodliwiaia walse 2 praewazajacymi sila- ams PTS Groh ej. taktvel, Zmnleiszene, Necro Si Stciwmilca, W warunkach polskich, Iiedy bardzo czesto wo}- roty. ‘Typows stala sig rota w sile 200 Judzi. Szykowano ja tha polskie byty liczebnie slabsze od armiisieprayjacielskich, Wy 10 szeregow. W pierwszym szeregu stawali na przentian veykorzystanie taboru dawalo jedyna szanse zwyciestwa Kopijnicy i pewednicy, ktéryeh Tezebnosé w rocie ulegla zmnie}- Tworcami taktyki walki w opareiu 0 warowny tabor byli hue opiicy } Paw eenyoh.szeregach — suzelcy, uabrojen), Coccre ayer Do Polski aajomose tabors prasszla 24 potrednictwem Ce przede wszystkim w rusznice. 2 erase pawe? ‘znikneli 2U- iow, Kiérzy sluzyli w XV i XVI w. w polskich oddzialach pelnie, a zwigkszyla sie liezba Kopijnikow, ktorzy tworayll awa Zacieinych. Pierwsze pewne wiadomosei o stosowaniu przez Fo- Bierwize szeregi szyku bojowego Tow Strzeley prowadzili ogiet Tekow labora — jeszeze w ograniczonym zakresie — pochodza plerarize rere) Sepicew strzlal suereg ost), pode, Sey Peeasow wojny tteynasioitnie). Wiemy np» de tabor znajdowal przednie Kleezaly. Po ezym strzoley % ‘Gatatniego szaregu iadoweali Zig po stronie polskie} w) bitwie pod Swiecinem, choé wowczas przetle ela sirzcloy 2 praedostatniego S7ereEs YS Be Spcinial jeszeze te) rq, co w klasyezne} pod tym wzgledem ofa stele i pawernikow 1 mmnieyszenily Tot 2S A Ditwie pod Obertynem. ameomie zdoinoéé piechoty polskie} do wykonsNee es ‘manewru, W Polsce takiyka wal¥i w oparciu o warowny tabor zostala ‘Jedi chod2i o artylerie, to w omawianym olsesie mozliwosel aneemie rozwinigia. Tabor husycki by? przystesowany do_armii tactyeenego je} wyxorzystania byly Jeszer bardzo _skromne. Zhlopskie},

    You might also like