1.

WSPÓ£CZESNA EKSPERTYZA PISMOZNAWCZA

1.1. Przedmiot ekspertyzy pismoznawczej

W klasycznym ujêciu obiektem [przedmiotem] ekspertyzy pismoznawczej by³y

dokumenty rêkopiœmienne, tzn. w ca³oœci sporz¹dzone pismem rêcznym. Obecnie
udzia³ dokumentów sporz¹dzanych rêcznie jest, w ogólnym obrocie dokumentów,
niewielki. W badaniach dla potrzeb s¹dowych przyk³ad takiej postaci dokumentu
stanowi¹ testamenty holograficzne i listy pogró¿kowe.
Wspó³czeœnie wœród dokumentów kwestionowanych dominuj¹ ró¿nego ro-
dzaju formularze sporz¹dzane sposobem technicznym [druki, maszynopisy], zawie-
raj¹ce tylko krótkie rêkopiœmienne wype³nienia [czêsto pismem na wzór druku] i
nieczytelny, maksymalnie skrócony podpis [tzw. parafê]. Zmniejszona objêtoœæ tzw.
„materia³u badawczego”, bêd¹cego w za³o¿eniu noœnikiem cech indywidualnych
wykonawcy, wymusza g³êbsze wnikanie w strukturê graficzn¹ pisma, co wymaga
nie tylko zwiêkszonego nak³adu czasu, ale równie¿ odpowiedniego oprzyrz¹dowa-
nia technicznego.
Wraz z malej¹cym udzia³em „rêki” w tworzeniu dokumentów, skróci³a siê czêœæ
dokumentu podleg³a klasycznym badaniom identyfikacyjno-porównawczym. W
zwi¹zku z tym, przedmiotem szeroko rozumianej ekspertyzy „pismoznawczej” sta³y
siê równie¿ maszynopisy, druki, odbitki stempli, odciski pieczêci oraz [ostatnio]
wydruki komputerowe.
Równolegle rozwinê³a siê ga³¹Ÿ kryminalistyki okreœlana jako „techniczna eksper-
tyza dokumentów”. Przedmiotem jej zainteresowania jest „materia³ kryj¹cy” [two-
rz¹cy liniê pisma: atrament, tusz d³ugopisowy, „grafit” o³ówka, rdzeñ kredki, tusz
stempla, toner kserokopiarki etc., rozpatrywany pod k¹tem sk³adu chemicznego i
wynikaj¹cych zeñ, szeroko rozumianych w³aœciwoœci chemicznych i fizycznych],
„pod³o¿e” dokumentu [z regu³y papier, lecz traktowany analitycznie pod k¹tem
sk³adu w³óknistego, wype³niaczy, klejów, barwników, znaków wodnych i innych
zabezpieczeñ] oraz technologia wytworzenia dokumentu w danej postaci.
Przedstawione opracowanie dotyczy wspomagania ba-
d a ñ p i s m a r ê c z n e g o i p o d p i s ó w, a w i ê c b a d a ñ obiek-
tów pozostaj¹cych w przedmiotowej kompetencji klasycz-
nej ekspertyzy pismoznawczej.
1.2. Zakres ekspertyzy pismoznawczej

Zakres ekspertyzy to cechy 1 obiektu objête badaniem. W ujêciu grupowym

mówiæ mo¿na o dziedzinach cech.
Dziedzinê klasyczn¹ stanowi¹ tzw. cechy graficzne. Ich badanie s³u¿y g³ów-
nie ustaleniu „rêki” wykonawcy pisma [podpisu].
Od kilkudziesiêciu lat kryminalistycznym badaniom pismoznawczym podle-
ga równie¿ dziedzina cech jêzykowych oraz dziedzina cech treœciowych. G³ównym
celem tych badañ jest ustalenie osoby autora pisma [podpisu].
Przedstawione opracowanie dotyczy wy³¹cznie wspomagania badañ cech
graficznych.
Nastêpne trzy strony zawieraj¹ wspomniany w przypisie pierwszym Katalog
Graficznych Cech Pisma Rêcznego IES.
.$7$/2**5$),&=1<&+&(&+3,60$5 &=1(*2
RSUDFRZDQ\ SU]H] -HVLHQQ  6]NRá  (PSLU\F]Q\FK %DGD  3LVPD 5 F]QHJR SU]\
, QVW\WXFLH(NVSHUW\]6 GRZ\FKZ.UDNRZLHZODWDFK

&(&+<6<17(7<&=1(

7<33,60$ 6723,( 67$5$112 &,

]Z\NáH VWDUDQQH
EORNRZH WHFKQLF]QH QLHVWDUDQQH
QDZ]yUGUXNX &=<7(/12 û
V]DEORQRZH F]\WHOQH
LQQH F] FLRZRF]\WHOQH
6723,( 1$785$/12 &, QLHF]\WHOQH
QDWXUDOQH 8=83(à1,(1,$
QLHQDWXUDOQH SRSUDZNL
]DPLHU]RQH UHWXV]H
QLH]DPLHU]RQH SU]HNUH OHQLD
(7$352=:2-83,60$ ZVWDZNL
V]NROQH SRGNUH OHQLD
GRMU]DáH 6326Ï%:<.21$1,$
VWDUF]H U N QDZ\Ná GRSLVDQLD
./$6$3,60$ U N QLHQDZ\Ná GRSLVDQLD
Z\URELRQH LQQHVSRVRE\
 UHGQLRZ\URELRQH ,11(&(&+<6<17(7<&=1(
QLHZ\URELRQH R]GRE\
2*Ï/1<2%5$=3,60$ JULIRQD H
RZDOQH PDQLHU\]P\
RNU JáH LQLFMDá\
N WRZH SR]RVWDáH

&(&+<7232*5$),&=1(

0$5*,1(6/(:< :&, &,$$.$3,72:(

NV]WDáW Já ERNR ü OLF]ED]QDNyZ
SURVW\ F] VWR ü
Z\SXNá\ 8.à$':,(56=<:=*/ '(06,(%,(
ZNO Vá\ UyZQROHJáH
QLHUHJXODUQ\ ]ELH QH
WHQGHQFMD UR]ELH QH
SURVW\ SLRQRZ\ QLHUHJXODUQH
OHZRVNR Q\ 8.à$'=1$.Ï::=*/ '(06,(%,(
SUDZRVNR Q\ 8.à$'=1$.Ï::<5$=Ï:,:,(56=<
ZLHONR ü ZPP :=*/ '(0/,1,$785<
SURSRUFMH QDGOLQL
]PQLHMV]RQ\ QDOLQLL
SURSRUFMRQDOQ\ SROLQLL
SRZL NV]RQ\ SRGOLQL
0$5*,1(635$:< QLH]DOH QLHRGOLQLDWXU\
MZ
0$5*,1(6*Ï51<
0$5*,1(6'2/1<
 & ( & + <   7 2 3 2 * 5 $ ) , & = 1 (  F  G 

/,1,$:<5$=Ï:,:,(56=< 52=0,(6=&=(1,($'5(6Ï:,'$7
NV]WDáW SLRQRZH
SURVWD SRVWURQLHOHZHM
]DJL WD SRVWURQLHSUDZHM
áXNRZDWD Z URGNX
áDPDQD SR]LRPH
IDOLVWD XJyU\
NLHUXQHN WHQGHQFMDOLQLLSRGVWDZRZHM QDGROH
SR]LRP\ Z URGNX
Z]QRV] F\VL 52=0,(6=&=(1,(1$*àÏ:.Ï:
RSDGDM F\ SRVWURQLHOHZHM
2'67 3<0, '=<:,(56=$0, SRVWURQLHSUDZHM
Z]RUFRZH RGVW S SDVPD UyGOLQLMQH Z URGNX
]PQLHMV]RQH 52=0,(6=&=(1,$32'3,6Ï:
SRZL NV]RQH ZU NRSLVDFK
2'67 3<0, '=<:<5$=$0, SRGSLV\V FL JáR FL WHNVWX
SU]HFL WQH SDVP UyGOLQLMQ\FK SRGSLV\SRGWHNVWHPSROHZHMVWURQLH
]PQLHMV]RQH SRGSLV\SRGWHNVWHPSRSUDZHMVWURQLH
SRZL NV]RQH SRGSLV\SRGWHNVWHPZ URGNX
2'67 3<0, '=<=1$.$0, ZGRNXPHQWDFK]QDGUXNLHP
Z]RUFRZH RGVW SPL G]\SLRQRZ\PLHOHPHQWDPL
V VLHGQLFK ]QDNyZ UyZQ\ UHGQLHM V]HURNR FL OLWHU
KQX
]PQLHMV]RQH
SRZL NV]RQH

&(&+<02725<&=1(

7(0323,6$1,$ 6=<%.2 û 1$&,6. &,(1,2:$1,(

WHPSRRNUH ODQHEH]Z]JO GQLH NLHUXQHN ]ZURW QDFLVNX
PDáH ZVW SXM F\
 UHGQLH ]VW SXM F\
GX H ZOHZR
WHPSRRNUH ODQHZUDPDFKSUyENLSLVPD ZSUDZR
VWDáH VLáDQDFLVNX
]PLHQQH PDáD
WHPSRRNUH ODQHZ]JO GHPQRUP\RVREQLF]HM  UHGQLD
]ZROQLRQH GX D
QDWXUDOQH UyZQRPLHUQR üQDFLVNX
SU]\VSLHV]RQH VWDá\ QLH]Uy QLFRZDQ\
,038/6 ]PLHQQ\
JUDPPRZ\ U\WPLF]Q\
OLWHURZ\ QLHU\WPLF]Q\
V\ODERZ\ PLHMVFHZ]PR HQLDQDFLVNX
Z\UD]RZ\ QDJyU]H
ZLHORZ\UD]RZ\ QDGROH
1$67 367:2=1$.Ï: ]OHZHMVWURQ\]QDNX
ZSRMHG\QF]\FKOLWHUDFKOXEF\IUDFK ]SUDZHMVWURQ\]QDNX
Z]HVSRáDFKJUDILF]Q\FK
 &(&+<0,(5=$/1(

32/(3,60$  352325&-( :<62.2 &, (/(0(17Ï:

SROHWHNVWX 1$'/,1,-1<&+ '2 :<62.2 &, =1$.Ï:
SROHZLHUV]D 5Ï'/,1,-1<&+
SROHZ\UD]X ]PQLHMV]RQH GR!
SROH]QDNX  UHGQLH !
:,(/.2 û3,60$ SDVPR UyGOLQLMQH SRZL NV]RQH !
SLVPRGUREQH GRPP! SU]HVDGQH SRQDG
SLVPRPDáH PP!  352325&-( :<62.2 &, (/(0(17Ï:
SLVPR UHGQLH PP! 32'/,1,-1<&+ '2 :<62.2 &, =1$.Ï:
SLVPRGX H PPPP! 5Ï'/,1,-1<&+
SLVPREDUG]RGX H SRQDGPP MZ
6=(52.2 û=1$.Ï: 1$&+</(1,(3,60$
SURSRUFMRQDOQH SLVPRSUDZRVNR QH
VPXNáH SLVPRSURVWH RR
V]HURNLH SLVPROHZRVNR QH
SLVPRR]PLHQQ\PQDFK\OHQLX
SLVPRZDFKODU]RZDWH

&(&+<.216758.&<-1(

%8'2:$=1$.Ï: )250<32:7$5=$/1(
 SURSR]\FML ZJ )DELD VNLHM àXV]F]XND 2ZRFD Z\VW SXM Z
:LGá\RUD]=DNáDGX.U\PLQDOLVW\NL.*02 WU]RQDFK HOHPHQWDFKQDGOLQLMQ\FK
2'0,$1<=1$.Ï: HOHPHQWDFKSRGOLQLMQ\FK
Z\VW SXM RGPLDQ\ HOHPHQWDFK UyGOLQLMQ\FK
ZMDNLFK]QDNDFK DGLXVWDFMDFK
OLF]EDRGPLDQGODND GHJR]QDNX ZL ]DQLDFK
XV\WXRZDQLHRGPLDQ LQQ\FKHOHPHQWDFK]QDNyZ
EUDNRGPLDQ EUDNIRUPSRZWDU]DOQ\FK
%8'2:$:, =$
ZL ]DQLDJLUODQGRZH
ZL ]DQLDDUNDGRZH
ZL ]DQLDN WRZH
ZL ]DQLDVW\NRZH
ZL ]DQLDS WOLFRZH
ZL ]DQLDPLHV]DQH
EUDNZL ]D

'2'$7.2:(&(&+<32'3,6Ï:

52'=$-32'3,68 2'1,(6,(1,('2./$6<,2%5$=83,60$
SHáQREU]PL F\ RNODVLHOXEREUD]LH]EOL RQ\PGRSLVPD
VNUyFRQ\ RNODVLHOXEREUD]LHLQQ\PQL SLVPR
SDUDID
PRQRJUDP

3URSR]\FMH WH QLH ]RVWDá\ ]DWZLHUG]RQH Z UDPDFK SUDF Ä6]NRá\´ L PDM  ZHM ü GR
SODQRZDQHJRÄ6áRZQLNDWHUPLQyZSLVPR]QDZF]\FK´
1.3. Cel ekspertyzy pismoznawczej

Zasadniczym celem ekspertyzy pismoznawczej jest ustalenie wykonawcy oraz

autora tekstu.
Dodatkowo wszak¿e, w wyniku badania wymienionych wy¿ej trzech dziedzin cech
[tzn. graficznych, jêzykowych i treœciowych], niekiedy mo¿liwe jest ustalenie:
· wieku wykonawcy [autora] 2,
· jego stanu zdrowia [niedow³ad rêki, zmiany mózgu w okolicy ruchowej,
schizofrenia pieniacza, paranoja] 3,
· ogólnej dyspozycji psychofizycznej w momencie pisania [wyczerpanie fi-
zyczne, zmêczenie bezsennoœci¹, silne wzburzenie, zatrucie nerwów (alko-
hol, tlenek wêgla, narkotyki)] 4,
· zewnêtrznych warunków towarzysz¹cych pisaniu [zw³aszcza czynników
zak³ócaj¹cych o charakterze technicznym (drgania pod³o¿a)] lub
· szczególnego zamiaru wykonawcy w postaci maskowania [„autofa³szer-
stwo”] albo naœladownictwa [fa³szerstwo] 5.
Tytu³owe wspomaganie komputerowe mo¿e s³u¿yæ realizacji wszystkich wymienio-
nych celów w tej czêœci, w której osi¹gane s¹ dziêki analizie cech graficznych.

1.4. Trudnoœci wspó³czesnej praktyki badañ pismoznawczych

Wspó³czesna praktyka badañ pismoznawczych napotyka na liczne trudnoœci,

które wynikaj¹ z niezale¿nych a zarazem „nak³adaj¹cych” siê na siebie przyczyn.
Owa niezale¿noœæ przyczyn nie pozwala oczekiwaæ, i¿ w daj¹cym siê przewidzieæ
czasie wymienione ni¿ej trudnoœci ulegn¹ samorzutnemu zmniejszeniu. Jako g³ów-
ne przyczyny swego rodzaju impasu, w jakim znalaz³a siê praktyka kryminalistycz-
nych badañ pismoznawczych w Polsce lat ostatnich, wymieniæ nale¿y:
- wzrost liczby fa³szowanych dokumentów typu formularza [fa³szowane (na-
œladowane) s¹ g³ównie podpisy, i to - zgodnie z oczekiwaniami - najczêœciej te pod-
pisy, których orygina³y z³o¿ono w formie paraf 6], powoduj¹cy tzw. nawa³ badañ, a
w konsekwencji znaczny dyskomfort psychiczny ekspertów obci¹¿onych prac¹ po-
nad zwyk³e mo¿liwoœci,
- relatywny spadek liczby bieg³ych pismoznawców 7 w stosunku do liczby
faktycznie wykonywanych badañ dokumentów [si³¹ rzeczy skraca to efektywny czas
poœwiêcony na badanie, a zw³aszcza na wymagane ustaw¹ dokumentowanie prze-
biegu i wyników badañ 8],
 - brak [poza Policj¹] zorganizowanych form kszta³cenia i weryfikacji bie-
g³ych w skali kraju,
- wzrost wysokoœci materialnych szkód powodowanych wykorzystaniem
sfa³szowanych dokumentów, powoduj¹cy nieformaln¹ lecz doœæ siln¹ presjê orga-
nów zlecaj¹cych badania, by wydawaæ opinie kategoryczne 9.
Obiektywny charakter wymienionych przyczyn, przy braku widocznych mechani-
zmów ujemnego sprzê¿enia zwrotnego, pozwala przypuszczaæ, ¿e zasadnie oczeki-
waæ mo¿na dalszego wzrostu wstêpnie wymienionych trudnoœci.

1
Cecha to tyle co wyabstrahowana w³aœciwoœæ. W zale¿noœci od przyjêtego obszaru uogól-
niania, poszczególne cechy dotyczyæ mog¹ ca³ego tekstu, okreœlonej grupy znaków [np. podpisu],
pojedynczych liter lub mniejszych elementów graficznych [gramm]. Ca³kowicie niezale¿nie od
tego, jak wielkiej czêœci badanego tekstu dana cecha dotyczy, ró¿ny mo¿e byæ jej stopieñ abstrakcji
oraz kierunek procesu abstrakcji. Przyk³adem cechy dotycz¹cej ca³ego podpisu jest kszta³t figury
geometrycznej przedstawiaj¹cej zewnêtrzny obrys podpisu [obszar uogólniania: podpis jako ca-
³oœæ; kierunek procesu abstrakcji: geometryczny; szczebel uogólnienia: niski]. Przyk³adem cechy
na wysokim szczeblu uogólnienia jest po³o¿enie punktu „œrodka ciê¿koœci” podpisu. Vide: A. Szo-
ta-Koziczak, Teoretyczna ocena przydatnoœci figur geometrycznych w badaniach identyfikacyj-
nych podpisów; w: ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 984, Wroc³aw 1987, s. 165-
174 oraz tej¿e Autorki: A. Koziczak, Œrodek ciê¿koœci podpisu jako element opisu pola pisma, w:
ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 1487, Wroc³aw 1992, s. 111-112.
W teorii identyfikacji kryminalistycznej funkcjonuj¹ takie pojêcia jak: „cecha grupowa”, „cecha
indywidualna”, „cecha jakoœciowa’, „cecha iloœciowa”. Wystêpuj¹ tak¿e pojêcia par cech: zgod-
nych [„zbie¿nych”], niezgodnych [„rozbie¿nych”], sprzecznych [wykluczaj¹cych siê wzajemnie
na zasadzie logicznego dope³nienia], przeciwnych, zale¿nych i niezale¿nych. Vide: M. Owoc, Ce-
chy niezale¿ne i cechy zale¿ne w badaniach identyfikacyjnych pisma rêcznego, w: ACTA UNI-
VERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 846, Wroc³aw 1986, s. 131-137; Cechy jakoœciowe i ce-
chy iloœciowe w badaniach identyfikacyjnych pisma rêcznego, w: ACTA UNIVERSITATIS WRA-
TISLAVIENSIS No 984, Wroc³aw 1987, s. 39-47; Zbie¿noœæ, sprzecznoœæ i przeciwieñstwo cech
w badaniach krótkich tekstów, w: MATERIA£Y III WROC£AWSKIEGO SYMPOZJUM BA-
DAÑ PISMA RÊCZNEGO /17-19 IX 1987/, Wroc³aw 1992, s. 230-238.
Pojêcie cechy by³o d³ugo pojêciem „pierwotnym”, nie definiowanym. Intuicyjne jego rozumienie
rodzi³o liczne trudnoœci zarówno w fazie badawczej jak i w fazie sprawozdawczej ekspertyzy.
Wynikaj¹ce st¹d nieporozumienia miêdzy badaczami i bieg³ymi minimalizowa³y u¿ytecznoœæ ich
prac dla potrzeb s¹dowych. Dopiero przeniesienie na grunt kryminalistyki wiedzy o tym, ¿e jêzyk
jest narzêdziem poznania [A. Feluœ, Odchylenia materialne w piœmie osobniczym, Katowice 1979,
ss. 116], zaowocowa³o opracowaniem „Katalogu graficznych cech pisma rêcznego”. Zosta³ on sfor-
mu³owany w wyniku 6-letnich prac Jesiennej Szko³y Empirycznych Badañ Pisma Rêcznego, funk-
cjonuj¹cej w ramach Instytutu Ekspertyz S¹dowych im. prof. Jana Sehna w Krakowie. Katalog ten
ma stanowiæ fragment wiêkszej ca³oœci, dlatego dotychczas nie by³ publikowany. Warto go zatem,
za zgod¹ IES, przytoczyæ [forma redakcyjna z 1989 r.].
 2
Vide np.: O. Hilton, Wp³yw wieku i choroby na pismo rêczne. Problematyka identyfika-
cji, w: BIULETYN INFORMACYJNY OINT ZK KGMO, nr 3(27)/1977, s. 19-31; M. Legieñ,
Zmiany starcze w piœmie rêcznym, ARCHIWUM MEDYCYNY S¥DOWEJ I KRYMINOLOGII
t.32 nr 3/1981, s. 167-173.
Vide przypis poprzedni oraz: A. Klêsk, Psychofizjologia i patologia pisma, Lwów-
3

Warszawa 1924, s. 54-72.

4
Vide np.: G. Maurer, Ustalenie stopnia trzeŸwoœci na podstawie ekspertyzy pisma,
PROBLEMY KRYMINALISTYKI nr 16/1958, s. 787-793; M. Legieñ, J. Pobocha, Zmiany
poalkoholowe w piœmie rêcznym (przegl¹d piœmiennictwa), PROBLEMY KRYMINALISTYKI
nr 151-152/1981, s. 337-349.
5
Vide np.: L. Michel, Die Verstellung der eigenen Unterschrift, ARCHIV FUER KRIMI-
NOLOGIE t. 154, z. 1-2/1974, s. 43-63 oraz t. 154, z. 3-4/1974, s.5-76; B. Kubiœ, Z badañ nad
maskowaniem cech pisma rêcznego, Z ZAGADNIEÑ KRYMINALISTYKI t.XXIV-XXV/1991,
s.92-99.
6
O niektórych skutkach sk³adania podpisów w formie paraf traktuje publikacja: A.
Koziczak, Bankowy wzorzec podpisu jako podstawa identyfikacji klienta, WSPÓ£CZESNA
PRZESTÊPCZOŒÆ. PROBLEMY PRAWNOKARNE, KRYMINALISTYCZNE I KRYMINO-
LOGICZNE, Szczecin 1996, s.100-102.

7
Szkolenie eksperta trwa wiele lat, i odbywa siê w uk³adzie: mistrz-uczeñ. Choæby z
tego powodu nie mo¿na oczekiwaæ znacz¹cego przyrostu liczby ekspertów. Ponadto kandydat na
eksperta winien, prócz wykszta³cenia wy¿szego [najczêœciej prawniczego, filologicznego albo
psychologicznego] posiadaæ pewne wrodzone zdolnoœci analizy obrazu [rozumie siê pod tym
g³ównie umiejêtnoœæ dostrzegania i zapamiêtywania relacji przestrzennych, umiejêtnoœæ oceny
typów krzywizn a tak¿e elastyczn¹ zdolnoœæ do projektowania interpolacji i ekstrapolacji frag-
mentarycznych œladów ruchu pisarskiego.
8
Zarówno obowi¹zuj¹cy jeszcze do 31.12.1997. kodeks postêpowania karnego z 1969 r.
[art.181 § 2.] jak i wchodz¹ca w ¿ycie z dniem 01.01.1998. nowa ustawa karnoprocesowa z
06.06.1997. [art. 200 § 2. pkt 5)] wymagaj¹, by bieg³y zawar³ w opinii „sprawozdanie z przepro-
wadzonych czynnoœci i spostrze¿eñ oraz oparte na nich wnioski”. Bez tak rozumianego spra-
wozdania, jakakolwiek kontrola opinii nie by³aby mo¿liwa.
9
W znakomitej wiêkszoœci przypadków badania paraf, wydanie opinii kategorycznej nie
jest mo¿liwe.

POWRÓT DO SPISU TREŒCI