MÜHAZIRƏ 2.

UÇOT SİYASƏTİ VƏ ƏSAS PRİNSİPLƏR

Plan:
1. Uçot siyasəti. Uçot siyasətinin müvafiqliyinin müəyyənləşdirilməsi
2. Maliyyə hesabatlarının təqdim olunmasında əsas prinsiplər və ümumi
mülahizələr

1. Uçot siyasəti. Uçot siyasətinin müvafiqliyinin müəyyənləşdirilməsi

Uçot siyasətinin seçilməsi müəssisənin maliyyə hesabatlarında təqdim edilən
maliyyə vəziyyətinin, maliyyə göstəricilərinin və pul vəsaitləri hərəkətinin ədalətli
açıqlanmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilər. Müəssisənin uçot siyasəti seçilərkən
rəhbərlikdən müəssisənin xüsusiyyətlərinə uyğun olan və onun maliyyə vəziyyətinin
ədalətli təqdimatına gətirib çıxaran uçot siyasətinin seçilməsi tələb olunur.
Müəssisə rəhbərliyi uçot siyasətinin müvafiqliyini müəyyənləşdirərkən aşağıdakı
faktorları nəzərə almalıdır:
 Təqdim edilən məlumatın münasib, etibarlı, müqayisəli və anlaşıqlı olması
zərurəti.
Misal üçün, mal-material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi üçün bir neçə uçot
siyasəti (ilkin mədaxil ilkin məxaric metodu, orta qiymət metodu) mövcuddur. Uçot
siyasətinin seçilməsi zamanı müəssisə onun mövcud vəziyyəti və gələcəkdə baş
verəcək əməliyyatlar haqqında münasib və etibarlı məlumatları ədalətli təqdim
etmək üçün ən yaxşı uçot siyasətini seçməlidir. Belə ki, ilkin mədaxil-ilkin
məxaric metodu (FİFO) tez xarab olan və qiymətləri tez dəyişən böyük həcmdə
müxtəlif çeşidli ayrı-ayrı malların satışını əsasən ticarət və qeyri-istehsal sahəsində
həyata keçirən müəssisələr üçün daha məqsədəuyğun hesab edilirsə, malların,
ehtiyatların emalı və məhsulun hazırlanması ilə istehsal sahəsində fəaliyyət göstərən
müəssisələr isə, onların əldə etdikləri malların və satışa təqdim olunan məhsulların
qiymətləri nisbətən sabit qaldığına görə orta qiymət metodundan istifadə
edilməsinə üstünlük verirlər. Beləki, yanacaq dolduran məntəqənin yanacaq
ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi üçün orta qiymət metodunun tətbiqi daha uyğun
sayıla bilər. Lakin ərzaq məhsulları satılan müəssisədə isə ilkin mədaxil-ilkin
məxaric metodunun tətbiq edilməsi məqsədə uyğun görülə bilər.
 Məlumatın təmin edilməsinə çəkilən məsrəflərlə maliyyə hesabatları
istifadəçilərinin həmin məlumatdan əldə ediləcək səmərə arasında tarazlıq
zərurəti.
1
 Belə ki, müəssisənin maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyadan əldə
olunan səmərə onun hazırlanması ilə bağlı məsrəflərdən artıq olmamalıdır.
Müəssisə daha etibarlı məlumatla təmin edən,lakin münasib qiymətə başa gələn
uçot siyasətini seçməlidir. Başqa sözlə, ucuz qiymətə başa gələn,
lakin daha az etibarlı məlumatları təqdim edən və ya həddindən artıq etibarlı
məlumatı özündə əks etdirən, lakin çox baha qiymətə başa gələn uçot siyasətinin
tətbiqi məqsədəuyğun hesab olunmur.
Misal üçün, müəssisənin mühasibat balansında 100.000 manat məblğində debitor
borcu uçota alınmışdır.Müəssisənin cari uçot siyasətinə uyğun olaraq, şübhəli
borclar üzrə ümumi debitor borcunun 2%-i məblğində (2.000 manat) ehtiyat
fondu nəzərdə tutulmuşdur. Müəssisə bu uçot siyasətini dəyişmək niyyətindədir.
Yeni uçot siyasətinə uyğun olaraq, hər debitorun maliyyə vəziyyətinin əhəmiyyətli
dərəcədə təhlilinin aparılması 10.000 manat məbləğində vəsaitin xərclənməsini
nəzərdətutur. Yeni uçot siyasətinin tətbiqi nəticəsində şübhəli borclar üzrə ehtiyat
150 manat azalaraq 1850 manata bərabər olacaqdır. Aydındır ki, şübhəli borclar
üzrə ehtiyat fondunun 250 manat məbləğində azaldılması üçün 10.000 manat
məblğində vəsaitin xərclənməsi səmərəli hesab oluna bilməz.
Faktiki olaraq bütün hallarda MHBS-lara uyğunluq ədalətli təqdim edilməni təmin
edir. Ədalətli təqdim edilmə müəssisədən həmçinin аşаğıdakıları tələb edir:
(a) “Uçot siyasəti, uçot qiymətləndirmələrində dəyişikliklər və səhvlər” adlı 8 №-
li MUBS-a uyğun olaraq uçot qaydalarının seçilməsi və tətbiq edilməsini.
(b) uçot siyasəti də dахil оlmаqla, münasib, еtibarlı,müqayisə edilə bilən, аnlаşılan
məlumatları təmin edən informasiyanın təqdim edilməsini;
(c) istifadəçilər üçün müəssisənin maliyyə vəziyyətinə və maliyyə nəticələrinə
konkret əməliyyаtlаrın və hadisələrin təsirinin аnlаşılması üçün MHBS-ların xüsusi
tələblərinə riayət kifayət etmədiyi hаllаrdа, əlavə аçıqlаmаlаrın təqdim edilməsini.
Qeyri-münasib uçot qaydalarının tətbiqi istifadə olunmuş uçot qaydalarının
açıqlanması, qeydlər və digər izahlı materiallar vasitəsilə düzəldilə bilməz.
2. Maliyyə hesabatlarının təqdim olunmasında əsas prinsiplər və ümumi
mülahizələr
Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında əsas prinsiplər aşağıdakılardır:
- Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi
- Hesablama metodu
Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi:

2
 Maliyyə hesabatları adətən müəssisənin hal-hazırda və yaxın gələcəkdə
fəaliyyətinin davam etdirilməsi ehtimalı əsasında hazırlanır. Fəaliyyətin fasiləsizliyi
konsepsiyasında müəssisə fəaliyyətinin müvəqqəti dayandırılması, ləğv edilməsi və ya
fəaliyyət həcminin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması barədə mülahizələrin verilməsi
nəzərdə tutulmur.
Bu ehtimal müəssisənin aktiv və öhdəliklərinin ilkin dəyər prinsipinə əsasən
qiymətləndirilməsinə imkan verir. Əgər hesabatda müəssisənin ləğv edilməsinin
mümkünlüyü nəzərdə tutularsa, o zaman müəssisə aktivlərini alış qiymətləri ilə
deyil, xalis mümkün satış dəyərilə (yəni, onların satış qiymətindən satış xərclərinin
çıxılması yolu ilə) qiymətləndirməlidir. Başqa sözlə, əgər müəssisənin yaxın
gələcəkdə öz fəaliyyətinə xitam verəcəyi gözlənilərsə, o halda onun aktivlərinin
dəyəri çox güman ki, fasiləsizlik vəziyyətində olan dəyərindən aşağı səviyyədə
qiymətləndiriləcəkdir. Müəssisənin amortizasiya siyasəti yalnız onun fəaliyyətinin
davam etdiriləcəyi halda məqsədəuyğun hesab olunur. Əgər ləğv etmə konsepsiyası
tətbiq edilərsə, o zaman müəssisə aktivlərinin uzunmüddətli və qısamüddətli kimi
təsniflşdirilməsi öz əhəmiyyətini itirir. Belə olan halda həmin aktivlər yalnız artıq
satışa hazır olduğu üçün qisamüddətli aktivlər kimi təsniflşdirilməlidir.
Öhdəliklərə gəldikdə isə, maliyyə hesabatlarının istifadəçiləri öhdəliklərin
mövcudluğu və ödənilməsinin mümkünlüyü barədə etibarlı məlumatın alınmasında
maraqlı olduğu üçün bu öhdəliklərin qəbul edilmiş təsnifat əsasında
qruplaşdırılmasından daha çox kreditor borclarının prioriteti üzrə qruplaşdırılmasında
maraqlıdırlar.
Misal üçün, müəssisənin ilkin dəyəri 60.000 manat olan istehsal avadanlığı
mövcuddur və onun dəyəri 6 il ərzində düz xətt metodu ilə amortizasiya edilməlidir.
Belə olduğu halda, illik amortizasiya silinməsi 10.000 manat təşkil edəcəkdir.
Üçüncü ilin sonunda həmin avadanlığın qalıq dəyəri, ilkin dəyər konsepsiyasına
əsasən, 30.000 manat təşkil edəcək və bu dəyər həmin ilin balans hesabatında öz
əksini tapacaqdır. Qeyd etmək lazımdır ki,müəssisənin ödəniş qabiliyyətli
olmayacağı ehtimal edilməsi səbəbindən, onun fəaliyyətinin dayandırılacağı təqdirdə,
avadanlığın qalıq dəyərinin 30.000 manat məblğində göstərilməsi məqsədə müvafiq
hesab edilməyəcəkdir. Belə halda, kreditorları daha çox aktivin dərhal satışından
əldə edilə biləcək məbləğ maraqlandırır. Belə ki, bu məbləğ 15.000 manat
olarsa,həmin məbləğin balans hesabatında əks etdirilməsi daha çox faydalı
məlumatın təqdim edilməsini təmin edəcəkdır. Eynilə, əgər müəssisənin həmçinin
20.000 manat məbləğində debitor borcları vardısa, bu halda bir aktivi (istehsal
3
avadanlığını) əsas vəsait kimi, digərlərini isə (debitorları) qisamüddətli kimi
təsniflşdirmək heç bir məna kəsb etməyəcəkdir, çünki belə halda onların hər ikisi
ən qısa bir zamanda nağd pula çevriləcəkdir.
Buna görədə, müəssisənin fəaliyyətinin dayandırılacağı barədə hər hansı ehtimal
səbəbi mövcud olarsa, bu ehtimal mütləq müəssisənin maliyyə hesabatlarında əks
etdirilməlidir. İflasa uğrama halında isə, müəssisə öz maliyyə hesabatlarını aktivlərin
xalis mümkün satış dəyərilə təqdimetmə prinsipi əsasında tərtib etməlidir.
Fasiləsizlik konsepsiyasına uyğun gəlməyən üç hal müəyyən edilir:
1. rəhbərliyin müəssisəni ləğv еtmək və yа kоmmеrsiyа fəaliyyətini
dаyаndırmaqdаn bаşqа аlternativ vаriаntı olmadığı halda;
2. rəhbərliyin müəssisəni ləğv еtmək və yа kоmmеrsiyа fəaliyyətini
dаyаndırmaq niyyəti olduğu halda;
3. müəssisə ləğv еdildiyi və yа onun kоmmеrsiyа fаliyyəti dаyаndırıldığı
halda.
Hər üç halda müəssisənin məcburi ləğv edilməsi şərt deyildir. Belə ki,məcburi ləğv
edilmənin səbəbi borcların həddən artıq mövcud olmasından ola bilər. Buna
baxmayaraq məcburi ləğv etmə halında da maliyyə hesabatlarının tərtib olunması
fasiləsizlik konsepsiyasına uyğun olaraq yenidən nəzərdən keçirilməlidir.
Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi prinsipi əsasında davam etdirilməsi barədə
rəhbərlikdə şübhələr olması halını da nəzərə alır. Əgər belə hal mövcud olarsa,
hesabatlar hələdə fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipi əsasında tərtib edilməlidir, lakin
hesabatların qeydlərində bu şühbələr haqqında açıqlamalar təqdim edilməlidir.
Misal üçün, müəssisə qablaşdırılmış şərab istehsal edərək onları Almaniyaya
ixrac edir. Son 5 il ərzində müəssisənin əsas sifarişçiləri get-gedə daha az
miqdarda şərab sifariş etdiyinə görə müəssisənin satış göstəricilərinin ildən ilə
azalmasına səbəb olmuşdur. Hətta son 2 il üzrə müəssisə maliyyə ilini zərərlə
bitirmişdir. Bu yaxınlarda müəssisə öz əsas sifarişçisindən şərabın sifarişinin
dayandırılması ehtimalı barədə məlumat almışdır. Sifarişin dayandırılacağı dəqiq
olmasa da, onun baş verəcəyi təqdirdə, müəssisə çox güman ki, ləğv edilmək
məcburiyyəti qarşısında olacaqdır.Buna baxmayaraq, maliyyə hesabatları hələdə
fasiləsizlik konsepsiyası əsasında hazırlanmalı və bununla yanaşı maliyyə
hesabatlarının qeydlərində bu məsələ ilə əlaqədar aşağıda göstərilən şəkildə
açıqlanma təqdim edilməlidir.
“Ötən 5 il ərzində müəssisənin əsas müştəri bazarlarında satış göstəricilərinin
azalması müşahidə olunur. Əsas alıcının müəssisə ilə kommersiya fəaliyyətini
4
dayandıracağı haqqında müəyyən məlumat mövcuddur. Bunun baş verəcəyi halda,
müəssisənin fəaliyyətini davam etdirəcəyi inandırıcı deyildir və beləliklə onun ləğv
ediləcəyi güman edilir”.
Müəssisənin maliyyə hesabatlarının “fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipi” əsasında
hazırlanmadığı halda, maliyyə hesabatlarına bu barədə Qeydin əlavə edilməsi tələb
edilir. Qeyddə bu fakt, habelə müəssisənin fasiləsizlik konsepsiyası əsasında
fəaliyyət göstərməməsinin səbəbi və maliyyə hesabatlarının tərtib olunma əsası
açıqlanmalıdır.
Misal üçün, “Direktorlar şurası müəssisənin fasiləsizlik konsepsiyası əsasında
fəaliyyət göstərməməsi qənaətinə gəlmişdir. Bunun səbəbi ümumi öhdəliklərin mövcud
resurslardan qat-qat yüksək olmasıdır.Həmin öhdəliklərin ödənilməsi mümkün
olmadığına görə maliyyə hesabatları fasiləsizlik konsepsiyası əsasında deyil, bərpa
dəyəri əsasında hazırlanmışdır”. (“…bərpa dəyəri əsasında” ifadəsi bütün aktivlərin
mühasibat balansında xalis mümkün satıs dəyəri əsasında təqdim edilməsi mənasını
daşıyır).
Rəhbərlik müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətinin davam etdirilməsi barədə ehtimalların
tətbiqinə qərar qəbul edərkən balans tarixindən ən azı 12 ay müddətini əhatə edən
informasiyanı nəzərə almalıdır. Bu müddətin sonunda müəssisə fəaliyyətini hələdə
davam etdirəcəyini ehtimal edərsə, habelə keçmiş dövrlərdə uğurla fəaliyyət
göstərmişsə və cari dövrdə maliyyə resurslarından istifadə etmək imkanı vardırsa, o
zaman müəssisənin fasiləsizlik prinsipi əsasında fəaliyyət göstərdiyi hesab edilir. Əks
halda, müəssisənin fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipi əsasında fəaliyyət göstərməsinə
inanması üçün hər hansı digər əhəmiyyətli və obyektiv səbəblər, habelə əsaslandırıcı
faktlar mövcud olmalıdır.
Misal üçün, müəssisə ötən 4 il ərzində davamlı olaraq zərərlə üzləşmişdir. Onun
cari öhdəliklərin məbləği 250.000 manat, o cümlədən 100.000 manatı bank
overdraftı, habelə cari aktivlərin məbləği isə 110.000 manat olmuşdur. Növbəti il
ərzində 75.000 manat məblğində uzunmüddətli borcların ödənilməsi nəzərdə tutulur.
Bank overdraftının artırılması gözlənilmir. Bütün qeyd olunanlar müəssisənin iflasa
uğrama təhlükəsi ilə üzləşdiyini göstərir. Belə olan halda, müəssisənin hələdə
fəaliyyətin fasiləsizlik konsepsiyası əsasında davam etdirılməsi üçün ötən 4 il
ərzində yaranan zərərin mövcud olmasını nəzərə alaraq,gələcək dövrlərdə yeni
məhsulların istehsalı və ya xidmətlərin göstərilməsi üzrə mənfəətin əldə edilməsinə
zəmin yaratmaq məqsədilə müəssisəyə yeni uzunmüddətli kreditlərin verilməsi və ya

5
müəssisənin kredit xətlərinin uzadılmasına dair kreditorları və investorları
əsaslandırıcı faktlarla və obyektiv səbəblərlə inandırmalıdırlar.
Mühasibat uçotunun hesablama metodu: Pul vəsаitlərinin hərəkəti haqqında
hesabat istisna оlmаqlа,müəssisə mаliyyə hеsаbаtlаrını hеsаblаmа metoduna uyğun
оlаrаq tərtib еtməlidir. Hesablama prinsipinə əsasən obyektlər, maliyyə
hesabatlarının elementləri haqda anlayışa və tanınma meyarlarına uyğun gəldikləri
halda maliyyə hesabatlarında aktivlər, öhdəliklər, kapital, gəlir və xərclər kimi tanınır.
Müəssisənin maliyyə hesabatlarının (7 №-li Beynəlxalq Mühasibat Uçotu
Standartı üzrə tərtib olunan Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat istisna
olmaqla) yalnız hesablama metoduna uyğun olaraq hazırlanmasıtələb olunur.
Hesablama metoduna uyğun olaraq, gəlir maddələri onların əldə edildiyi hesabat
dövrləri üzrə bölüşdürülməlidir.Yəni, satış məblği, onun alıcı (sifarişçi) tərəfindən
ödənilməsi zamanından asılı olmayaraq, malların təqdim edildiyi və ya xidmətlərin
göstərildiyi dövrdə, gəlir kimi tanınmalıdır. Həmçinin,xərc maddələri müəssisə
tərəfindən, onların müvafiq dövrdə ödənilib-ödənilmədiyindən asılı olmayaraq,
yarandığı hesabat dövrləri üzrə uçota alınmalıdır. Bu metoda əsasən, əməliyyatların və
digər hadisələrin nəticələri, pulvəsaitləri və ya onların ekvivalentlərinin alındığı və
ya ödənildiyi anda deyil, məhz baş verdikləri zaman tanınır. Bu nəticələr mühasibat
uçotu qeydlərində açıqlanmalı və aid olduqları dövr üzrə tərtib edilmiş maliyyə
hesabatlarına daxil edilməlidir.
Misal üçün, müəssisə tərəfindən saxlanılan və hesabat dövrünün sonuna qədər
ödənilməyən qiymətli kağızlar üzrə “dividentlər” faktiki olaraq pul vəsaitlərinin
alındığı dövrdə deyil, həmin dividentlərin elan edildiyi dövrdə gəlir kimi
hesablanmalıdır. Eynilə, hesablanmış xərclərə ilin sonuna müəssisənin işçiləri üçün
ödənilməsi nəzərdə tutulmuş maaşları aid etmək olar.
Maliyyə hesabatlarının təqdim edilməsində əsas mülahizələrə aşağıdakılar daxildir:
- Təqdim etmənin ardıcıllığı
- Əhəmiyyətlilik və ümumiləşdirmə
- Qarşılıqlı əvəzetmə
Təqdim edilmənin ardıcıllığı
Müəssisənin iş xüsusiyyətinə və qəbul etdiyi uçot siyasətinə uyğun olacaq təqdimat
formatının və ya maddələrin təsnifatının dəyişdirilməsi üçün obyektiv səbəb
mövcuddursa, o zaman onların dəyişdirilməsinə yol verilir. Eyni zamanda, müvafiq
yeni Milli Mühasibat Uçotu Standartı təqdimat formatının dəyişdirilməsini tələb
etdikdə, bunun edilməsi məcburi xarakter daşıyır. Belə dəyişikliklər edildikdə, əvvəlki
6
hesabat dövrləri üzrə müqayisəli göstəricilər yeni təsnifatın tələblərinə cavab
verməklə təqdim olunmalı və düzəlişlərin xarakteri, məblğləri və onların edilməsinə
gətirib çıxaran səbəblər açıqlanmalıdır.
Keçmiş hesabat dövrləri üzrə müqayisəli informasiyanı müəyyənlşdirmək qeyri-
mümkün və ya iqtisadi cəhətdən mənasız olduqda, müəssisə müqayisəli
informasiyanın həmin dövrlər üçün yenidən təsniflşdirilməməsinin səbəbini
açıqlamalıdır.
Belə ki, əvvəlki qanunvericiliyə əsasən “əsas vəsaitlər” maddəsində uçota alınmış
uzunmüddətli aktivlər Standartın tələblərinə uyğun olaraq qəbul olunmuş mühasibat
balansında “Torpaq, tikili və avadanlıq”, “İnvestisiya mülkiyyəti”, “Bioloji aktivlər”
və “Təbii sərvətlər” başlıqları ilə müvafiq maddələrlə təqdim olunur.
Təqdimatın ardıcıllığı prinsipi müəssisənin istifadə etdiyi uçot qaydalarının
dövrdən dövrə dəyişməməli olduğunu nəzərdə tutur. Bunun nəticəsində müəssisənin
fəaliyyəti haqqında bir neçə uçot dövrü üzrə mövcud olan məlumatların müqayisəliliyi
təmin olunur.
Beləliklə, maliyyə informasiyasının qiymətləndirilməsi və açıqlanması müəssisənin
mövcud olduğu dövr üzrə ardıcıl olaraq həyata keçirilməlidir. Təqdimatın ardıcıllığı
müəssisənin oxşar hadisələri və əməliyyatları üçün eyni uçot siyasətinin tətbiq etməsi
deməkdir. Lakin, bu o demək deyil ki, müəssisə uçot siyasətini dəyişdirə bilməz.
Müəssisələr aşağıda qeyd olunmuş hallarda mühasibat uçotu sistemini dəyişdirmək
hüququna malikdirlər:
 yeni Milli Mühasibat Uçotu Standartının tətbiqi nəticəsində ehtiyac yarandıqda;
 müəssisə tərəfindən həyata keçirilən əməliyyatların xüsusiyyətlərində
əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdikdə; və ya
 dəyişiklik məlumatın ədalətli təqdim edilməsinə səbəb olduqda.
Lakin, ikinci və üçüncü hallarda müəssisə yeni uçot siyasətinin əvvəllər tətbiq
edilən uçot siyasətinə nisbətən əməliyyatların və hadisələrin daha ədalətli təqdimatına
səbəb olacağını əsaslı şəkildə sübut etməlidir.
Misal üçün, daşınma ilə məşğul olan müəssisə öz yük maşınlarını uzunmüddətli aktiv
kimi təsniflşdirəcək, fəaliyətinin ilk dövrlərində bu aktivlərini dəyərlənirilməsi üçün
ilkin dəyər metodundan istifadə edir.Müəyyən vaxt keçdikdən sonra müəssisə, həmin
aktivləri mühasibat balansında ədalətli dəyəri ilə əks etdirmək üçün yenidən
qiymətləndirmə metodu adlanan yeni uçot siyasətini qəbul etməlidir.

7
 Mühasibat uçotu metodlarında baş verən dəyişikliyin xüsusiyyətivə onun təsiri
həmin dəyişikliyin baş verdiyi dövr üzrə tərtib olunmuş maliyyə hesabatlarında
açıqlanmalıdır.
Misal üçün, müəssisənin balansında ilkin dəyəri 12.000 manat məbləğində olan
maşınların istismar müddəti 5 ilə bərabərdir. Bir ildən sonra müəssisə rəhbərliyi bu
aktivin ilkin dəyər metodundan yenidən qiymətləndirmə metoduna dəyişdirilməsi
barədə qəraq vermişdir. Yenidən qiymətləndirilmiş dəyəri 15.500 manat
məblğindədir. Beləliklə, buna aid aşağıda müvafiq qeyd təqdim edilir: “Birinci ildə
uzunmüddətli aktivlərin amortizasiyası 5 il müddətini əhatə etdiyi üçün Mənfəət və
zərər haqqında hesabatda 2.400(12.000/5) manat məblğində amortizasiya xərcləri
qeyd olunmuşdur. Metod dəyişdirildikdən sonra Mənfəət və zərər haqqında
hesabatda bu ildən etibarən amortizasiya xərci 2.400 məblğ əvəzinə 3.875(15.500/4)
manat təşkil etməlidir.”
Əhəmiyyətlilik və ümumiləşdirmə
Maliyyə hesabatlarından istifadə edənlərin qərarlarına təsir göstərən məlumat
əhəmiyyətli məlumat hesab edilir. Əhəmiyyətliliyin səviyyəsi hər bir konkret halda
nəzərdə tutulan maddənin həcmi, xüsusiyyəti və vəziyyətindən asılıdır.
Maliyyə hesabatlarında tanınan maddənin həcmi yalnız pul dəyəri ilə ifadə oluna
bilər.
Əhəmiyyətliliyin kəmiyyət baxımından müəyyən edilməsi zəruri və qaçılmazdır.
Əhəmiyyətlilik dərəcəsi müəssisənin həyata keçirdiyi əməliyyatların və mühasibat
balansında uçota alınmış məbləğlərin həcminə əsasən müəyyən edilməlidir. Bunun
nəticəsi kimi, əhəmiyyətlilik dərəcəsi daha çox faiz ilə ifadə olunur.
Misal üçün, əgər müəssisə ümumi debitor borclarının 70%-ni bir debitordan
gözləyirsə, bu borcun məbləği digər debitor borclardan ayrılmalı və fərdi şəkildə
qeyd edilməlidir,cünki bir debitorun belə iri borca sahib olması bütün debitor
borclarının ödənilməsilə bağlı riski artırır. Əgər həmin debitor ümidsiz borclu
kimi qiymətləndirilərsə, o zaman bu məbləğ çox iri olduğundan, balans
hesabatında göstərilən ümumi debitor borclarına çox çiddi təsir göstərəcəkdir.
Buna əks misal olaraq, müəssisənin anbarlarında saxlanılan materialların fərdi
növlərinin ayrı-ayrılıqda çox iri məbləğ təşkil etməsinə baxmayaraq, onların
ayrılıqda təqdim edilməsi tələb edilmir, çünki bu cür əlavə məlumat nə maliyyə
hesabatlarının istifadəçiləri tərəfindən qərarların verilməsinə təsir edir, nədə heç bir
riski artırmır.

8
 Əhəmiyyətli sayıla bilən maddənin xüsusiyyətləri aşağıdakı şəkildə xarakterizə edilə
bilər:
- Onun yaranmasına səbəb olan hadisələr və ya əməliyyatlar;
- Hadisəvə ya əməliyyatın qanuna uyğunluğu, həssaslığı, normallığıvə
potensialnəticələri;
- Cəlb edilən tərəflərin müəyyənləşdirilməsi; və
- Təsirə məruz qalan hesabın adı və ona aid edilən qeydlər.
Misal üçün, müəssisə yeni məhsulun satışından cəmi 10.000 manat məblğində
gəlir əldə etmişdir. Dövr üzrə satışdan əldə olunmuş ümumi gəlirin 10.000.000
manat təşkil etdiyini nəzərə alaraq, dəyər baxımından 10.000 manat məbləği
tamamilə əhəmiyyətsiz hesab edilir. Lakin sonradan bu məhsulun təhlükə yaratdığı
müəyyən olunduğu üçün müəssisəyə qarşı bir neçə milyon manat məblğində
kompensasiyanın ödənilməsi haqqında məhkəmədə iddia qaldırılmışdır. Göründüyü
kimi, ilk baxışdan əhəmiyyətsiz məbləğ sayılan satış məbləği nəticə etibarı ilə
həddindən artıq əhəmiyyətli məbləğ kimi nəzərə alınmalı və maliyyə hesabatlarının
qeydlərində açıqlanmalıdır.
Məlumatın əhəmiyyətliliyi yalnız məlumatın son nəticədə istifadəçilərə təsiri
baxımından qiymətləndirilməlidir.Nəticə etibarı ilə, istənilən maddənin
əhəmiyyətliliyi uçot baxımından və ya istifadəçilərə təqdim edilən digər
məlumatlardan asılıdır. Bu səbəbdən, hər hansı maddənin əhəmiyyətli olub-
olmamasınımüəyyən etmək üçün bir neçə meyara qarşı qiymətləndirmək lazımdır.
Onlardan bəziləri aşağıda təqdim edək:
- fərdi açıqlamalar;
- maliyyə hesabatlarında əks olunan əsas başlıqlar və onların yekun məbləğləri;
- müvafiq maliyyə hesabatı;
- ümumi təyinatlı maliyyə hesabatları; və
- müəssisənin ümumi əməliyyatlarının miqyası.
Aşağıda göstərilən meyarlar əsasında məlumatın əhəmiyyətliliyi haqqındaqərar
vermək olar:
Səhvin dərəcəsi Səhvin əhəmiyyətlilik dərəcəsi
10%-dən yuxarı Əhəmiyyətli hesab edilir
5%-dən 10%-dək Əhəmiyyətli olması ehtimal edilir
5%-dək Əhəmiyyətli hesab edilmir

9
 Lakin, yuxarıda qeyd olunmuş faizlər bir qayda kimi qəbul edilməməlidir,
əksinə hər bir məddə fərdi vəziyyətinə uyğun olaraq nəzərə alınmalıdır. Faiz nisbəti
yalnız tövsiyə kimi istifadə edilə bilər.
Misal üçün, “Digər inzibati xərclər”-in əhəmiyyətli sayılan hissələri müəyyən
edilərək maliyyə hesabatlarının qeydlərində ayrıca təqdim edilməlidir. Həmin
hesabın ilin axırına olan qalığı 1.000 manat məbləğidə göstərilmişdir. Bu
məbləğdən telefon xərcləri 750 manat, dəftərxana ləvazimatları 200 manat və poçt
xidmətləri 50 manat təşkil etmişdir. Ümumi inzibati xərclər 50.000 manat
məbləğində uçota alınmışdır. Ümumi əməliyyat xərcləri isə 500.000 manat təşkil
etmişdir. Belə halda, 750 manat məbləğində olan telefon xərclərinin əhəmiyyətli
sayılıb sayılmaması üçün onu müxtəlif göstəricilərlə müqayisə etmək lazımdır.
“Digər inzibati xərclər“ hesabı baxımından təbii ki, əhəmiyyətli sayılır, çünki o, həmin
hesab qalığının 75%-ni təşkil edir. Lakin telefon xərcləri ümumi inzibati xərclərin
yalnız 1.5%-ni, ümumi əməliyyat xərclərin isə 0.15%-ni təşkil etdiyi üçün bu məblğ
əhəmiyyətsiz sayılır və bu səbəbdən əlavə açıqlama tələb olunmur.
Həmçinin, informasiya məblğindən asılı olmayaraq maliyyə hesabatlarının
istifadəçiləri üçün əhəmiyyətli hesab oluna bilər.
Misal üçün, Kağız istehsalı ilə məşğul olanmüəssisə yeni torpaq sahəsini əldə
etmək qərarına gəlmişdir. Müəssisənin balansına qəbul edilən bu torpaq sahəsinin
kiçik bir hissəsi onun direktorlarından birinin mülkiyyətində idi. Beləliklə, satış
əməliyyatı bir-biri ilə əlaqəli olan tərəflər arasında keçirilmişdir. Əməliyyatda iştirak
edən tərəflərdən biri həmin müəssisənin direktoru olduğu üçün, hətta məbləğ
əhəmiyyətli olmasa da, bu əməliyyat ayrıca açıqlanmalıdır.

Qarşılıqlı əvəzetmə
Bir sıra hallar istisna olmaqla, mühasibat balansında təqdim olunmuş maddələrin
qarşılıqlı əvəz edilməsinə yol verilmir. Yəni, aktivlərin və öhdəliklərin netto
əsasında xalis məbləğinin ayrıca təqdim edilməsi tələb olunmur.
Misal üçün, müəssisənin 100.000 manat məblğində ümumi debitor borcuvə 80.000
manat məbləğində ümumi kreditor borcu mövcud olduqda, onun debitor borclarının
xalis məbləği 20.000 manat təşkil edəcəkdir. Buna baxmayaraq, mühasibat balansında
xalis məbləğ deyil,həm debitor, həm də kreditor borclarının ümumi məbləğləri təqdim
edilməlidir.
Müəssisənin həyata keçirdiyi adi fəaliyyət nəticəsində bilavasitə gəlir əldə
olunmasında iştirak etməyən, lakin bu fəaliyyətə xidmət edən oxşar və eyni
10
məzmunlu hadisələr üzrə yaranmış gəlirlər müvafiq xərclərlə qarşılıqlı əvəzedilməsi
yolu ilə maliyyə hesabatlarında netto əsasında təqdim edilir. Belə ki, bu
əməliyyatların həyata keçirilməsi nəticəsində aktivin satışından əldə olunan sair
gəlirlər onun balans dəyəri və sifarişçiyə təqdim edilməsi üzrə xərclər ilə qarşılıqlı
əvəzləşdirilməklə maliyyə hesabatlarında netto əsasında uçota alınır.
Misal üçün, müəssisənin əsas fəaliyyəti kiçik həcmli mühərriklərin istehsalından
ibarətdir. Əsas fəaliyyətinə xidmətini təkmilləşdirmək məqsədilə müəssisə 2012-ci il
tarixdə 120.000 manat məbləğinə əldə etdiyi frezer dəzgahını təmir-texninki
sahəsində quraşdırmışdır. Bu avadanlıq üzrə illik amortizasiya xərci 20% və ya
24.000 manat məblğində müəyyən edilmişdir. 2014-cu ildə frezer dəzgahının yeni
modelin buraxılması ilə, bu modelin alınmasına və aşılanmış frezer dəzgahının
xaric olmasına zərurət yaranmışdır. Frezer dəzgahının 01 yanvar 2015-ci il tarixinə
olan balans dəyərinin 48.000 (120.000-72.000) manat məbləğində təşkil etməsinə
baxmayaraq, müəssisə həmin dəzgahın 56.000 manat məbləğinə satılmasına nail
olmuşdur. Nəticədə,müəssisə tərəf indən dəzgahın sifarişçiyə göndərilməsi üzrə 3.000
manat məbləğində xərcin çəkilməsini nəzərə almaqla, bu əməliyyat üzrə gəlir netto
əsasında 5.000 (56.000-48.000-3.000) manat məbləğində maliyyə hesabatlarında
təqdim edilməlidir.
Müqayisəli informasiya
Keçmiş dövrün “Mühasibat balansı”və “Mənfəət və zərər haqqında” hesabatlarında
təqdim olunan rəqəmli informasiya cari dövrdə tətbiq edilən uçot siyasətinə
əsasəngöstərilməlidir. Bu o deməkdir ki, müəssisənin uçot siyasətinə dəyişiklik
edildikdə, cari dövrün maliyyə hesabatlarında qəbul olunmuş uçot siyasətinə uyğun
olaraq müqayisəli informasiyanın təqdimatı üçün bu informasiyanın əvvəlki dövrə
tətbiq edilməsi tələb olunur. Belə ki, Mühasibat balansının və Mənfəət və zərər
haqqında hesabatın hər bir maddəsi üzrə müvafiq olaraq cari il və keçmiş il üzrə
məlumatlar göstərilməlidir. Cаri dövrün mаliyyə hеsаbatlarının tam аnlаşılmаsı
baxımından münasib və cari dövrə aid olduğu halda müqayisəli informasiyаya mətni və
təsviri məlumatların dахil еdilməsi qeyd edilir.
Uçot siyasətinin dəyişməsi ilə əlaqədar maliyyə hesabatlarında təqdim olunan
müqayisəli informasiya maddələr üzrə yenidən təsnifləşdirilməlidir.
Misal üçün, müəssisə qiymətləri tez dəyişən böyük həcmdə müxtəlif ölçüdə ayrı-ayrı
geyim mallarının (paltarların, kostyumların, ayaqqabıların) satışı ilə məşğul olur.
Ehtiyatların qiymətləndirilməsi zamanı cari ildə əvvəllər istifadə etdiyi “orta
qiymət metodunu” artıq səmərəli hesab etmədiyi üçün onların ilkin mədaxil-
11
ilkinməxaric metodu (FİFO) əsasında yenidən qiymətləndirilməsi barədə sərəncam
vermişdir. Belə olan halda,müqayisəli informasiyanın yenidən hesablanması səbəbi
maliyyə hesabatlarının qeydlərində aşağıdakı kimi təqdim edilə bilər: “2015-ci
ildəmüəssisə əvvəllər istifadə etdiyi ehtiyatların qiymətləndirilməsi üzrə uçot
siyasətini dəyişdirmişdir.Yeni uçot siyasətinə uyğun olaraq, əvvəllər istifadə edilən
orta qiymət metodu ilkin mədaxil-ilkin məxaric metodu (FİFO) ilə əvəz edlimişdir.
Bunun nəticəsində 2014-cü il üzrə ehtiyatların müqayisəli dəyəri yenidən
qiymətləndirilmişdir. 2014-cü ildə orta qiymət metodu ilə qiymətləndirilən
ehtiyatların ümumi dəyəri 95.000 manat məbləğində müəyyən olmasına baxmayaraq,
2015-ci il üzrə isə maliyyə hesabatlarında ilkin mədaxil-ilkin məxaric (FİFO)
metodu əsasında yenidən hesablanmış ehtiyatların ümumi dəyəri 125.000 manat
məbləğində uçota alınmışdır”.

12