You are on page 1of 44

‫الوقذهت‬

‫وقد أثرزد اودراضبد رطوٗر اوٍغزٍوا اوجػور‪ ٚ‬أَ او وري ‪ ٜ‬و‪ٝ‬ع‬


‫فوو‪ ٛ‬اوٍغزٍووا ‪ّٜ‬طووٗ‪ ٚ‬رؾووذ وووٗاش عٍبكووبد ثػوور‪ٜ‬خ لض‪ٝ‬وورح ‪ٝ‬وور اودٖوووخ‬
‫لبألضوووورح ٖاوقجى‪ٝ‬ووووخ ٖاو ػوووو‪ٝ‬رح فوووو‪ ٛ‬اوٍغزٍ ووووبد اوجدا ‪ٝ‬ووووخ ٖلبوّقبثووووبد‬
‫ٖاوغٍ ‪ٝ‬بد ٖاالرؾبياد ٖ ‪ٝ‬رٔب ف‪ ٛ‬اوٍغزٍ بد اوؾد‪ٜ‬ضخ ٖومه ٌوُ ٔو ْ‬
‫اوغٍبكووبد اوجػوور‪ٜ‬خ دٗاكوود رؾمٍٕووب أ‪ ٚ‬قووٗاثم وٍٍبرضووخ اوطووىطخ فوو‪ٛ‬‬
‫ٔو ْ اوغٍبكووبد ٖٔو ْ اوكووٗاثم كرفوذ ثبوّيووبي اوط‪ٝ‬بضو‪ ٛ‬ومووه عٍبكووخ‬
‫ٖٔود ‪ٜ‬قؿود ثوٓ ِيوبي اوؾموً فوو‪ ٛ‬اودٖووخم ٌٖوُ اوٍ ىوٗي أَ اودٖووخ فوو‪ٛ‬‬
‫ٌ ٌٕٕٗب اوؾد‪ٜ‬ش ظبٔرح ض‪ٝ‬بض‪ٝ‬خ ٖدبِِٗ‪ٝ‬خ فٕ‪ ٛ‬ر ّ‪ ٛ‬عٍبكخ ٌوُ اوّوبش‬
‫‪ٜ‬قطّووَٗ أرق وب ي ٌ ‪ّٝ‬ووخ ٖ‪ٜ‬لك و َٗ وّيووبي ض‪ٝ‬بضوو‪ ٌ ٛ‬وو‪ ُٝ‬كىوو‪ ٙ‬أَ ٔ و ا‬
‫اوٍ ٕٗي و مرح اودٖوخ ف‪ٖ ٛ‬دزٓ اوؾد‪ٜ‬ش وً ‪ٜ‬مُ يا ٍب ي ل وك ثه لوبَ صٍورح‬
‫رطٗر اوٍغزٍا اوط‪ٝ‬بضو‪ ٛ‬رطوٗراي رودر‪ٜ‬غ‪ٝ‬ب ي يالووخ اووك اَ اوٍغزٍ وبد ووً‬
‫رّػو فوو‪ ٛ‬اوجدا‪ٜ‬ووخ فوو‪ ٛ‬ؾووٗرح ٖاؽوودح ٖوووً رزلو غوومبي ٖاؽووداي ثووه ر ووديد‬
‫ؾٗرٔب ٖأغمبوٕب ٖرّٗكذ رج ب ي و ٗاٌه كد‪ٜ‬دح لكو‪ ٝ‬رد وخ األدىو‪ ًٝ‬أٖ‬
‫ارطووبكٓ ٖكوودي أفووراي اوٍغزٍووا ٖلر‪ٜ‬قووخ رّي‪ٍٝ‬ووٓ ٖاألٔوودا اوزوو‪ٜ ٛ‬طو ‪ٙ‬‬
‫إو‪ ٙ‬رؾق‪ٝ‬قٕب وقد رطٗر اوٍغزٍ بد ردر‪ٜ‬غ‪ٝ‬ب ي إوو‪ ٙ‬أَ ارلو د غومه اودٖووخ‬
‫ف‪ٌٕٕٗ ٌ ٛ‬ب اوٍبصه وألأبَ ٖكى‪ ٙ‬اور ً ٌُ لوه ٔو ْ اوزطوٗراد اوزو‪ٛ‬‬
‫ؾووبؽجذ ِػوو ح اودٖوووخ إالن أَ ّٔووبن لضوورح ٌووُ اوزطووب الد رؾوو‪ٝ‬م ٔوو ْ‬
‫اويبٔرح او ؿر‪ٜ‬خم‬
‫رط الد اوجؾش‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫رؾ‪ٝ‬م ثبودٖوخ كدح رطب الد ٌُ رىك اوزطب الد ٔ‪ٌ ٛ‬ب ٔ‪ٝ‬وخ اودٖووخ ٌٖوب‬
‫أضبش ِػ رٕب ٌٖب األرلوبَ األضوبش اوزو‪ ٛ‬رزموَٗ ٌّٕوب اودٖووخ ٖاوو‪ ٙ‬أ‪ٚ‬‬
‫ٌود٘ ‪ّٜ‬زٕو‪ ٛ‬ؽودٖئب ٖٔووه أَ لوه اوودٖن رمووَٗ كىو‪ ٙ‬غوبلىخ ٖاؽوودحمممم‬
‫أوخم‬
‫أضجبة اخز‪ٝ‬بر اوجؾش‬
‫‪ -8‬ر وود اودٖوووخ ٌووُ أٔووً ال ثووه ر وود ٌووُ أٖن أغوولبؼ فوو‪ ٛ‬اوقووبَِٗ‬
‫اودٖو‪ ٛ‬او بي فبودٖوخ ر د ٔ‪ ٛ‬أضبش ِػ ح اوقبَِٗ اودٖو‪ ٛ‬او بيم‬
‫‪ -2‬أَ اودٖوووخ ر وود لو وك ٌووُ أٔووً األغوولبؼ اوٍ ّٗ‪ٜ‬ووخ فوو‪ ٛ‬اوووداخه‬
‫((ياخه اودٖوخ اارٕب))م‬
‫‪ -3‬أَ اوطجت اور ‪ٝ‬ص وّػو ح اودٖووخ ٖرطٗرٔوب إوو‪ ٙ‬أَ ٖؾوىذ إوو‪ٙ‬‬
‫ٌب ٔو‪ ٛ‬كى‪ٝ‬وٓ ا‪ٔ َٞ‬وٗ وزّيو‪ ًٝ‬ؽ‪ٝ‬وبح او وري ٖإضو بيْ فبودٖووخ لٍوب‬
‫‪ٜ‬طى كى‪ٕٝ‬ب ث ف او قٓ ٔ‪ٖ ٛ‬ض‪ٝ‬ىخ ٖو‪ٝ‬طذ ب‪ٜ‬خم‬
‫‪ -4‬اوزوودخه اومج‪ٝ‬وور اوو ‪ ٚ‬رقووٗي ثووٓ اودٖوووخ ؽبو‪ٝ‬وب ي فوو‪ ٛ‬غووز‪ ٙ‬اوٍغووبالد‬
‫فج وود أَ لبِووذ اودٖوووخ فوو‪ ٛ‬ثدا‪ٜ‬ووخ ِػ و رٕب يٖوووخ ؽبرضووخ رقزؿوور‬
‫ٌٍٖٕزٕووب كىوو‪ ٙ‬األٌووُ ٖاووودفبل ٖاو داوووخ أؾووجؾذ ث وود اوزطووٗر‬
‫يٖوخ ٌزدخىخ صً اَ ٌوب وجضوذ ؽزو‪ ٙ‬أؾوجؾذ يٖووخ ٌّزغوخ رطو ‪ٙ‬‬
‫وطد ؽبعبد األفراي ف‪ ٛ‬غز‪ ٙ‬اوٍغبالدم‬
‫خطخ اوجؾش‬
‫أٌب كوُ خطوخ اوجؾوش فقود عوبشد ٌىٍوخ ث وف اوػو‪ٛ‬ش ٌٖؾ‪ٝ‬طوٓ‬
‫ثٍٗقووٗل اوجؾووش ٖرّبٖوّووب ٌٗقووٗل اوجؾووش ((اودٖوووخ)) ثضبصووخ فؿووٗن‬
‫ٖدد خؿؿّب او ؿه األٖن وز ر‪ٜ‬ف اودٖوخ ٖأضبش ِػو رٕب أٌوب او ؿوه‬
‫اوضبِ‪ ٛ‬فقد رطردّب ف‪ ٓٝ‬ألرلبَ اودٖوخ صوً كرعّوب فو‪ ٛ‬او ؿوه اوضبووش إوو‪ٙ‬‬
‫أغمبن اودٖوخم‬
‫ٖرّزٕووو‪ٔ ٛ‬ووو ْ اودراضوووخ ثلبرٍوووخ ِوووٗعس ف‪ٕٝ‬وووب أٔوووً اوّزوووب ظ اوزووو‪ٛ‬‬
‫رٗؾىّب إو‪ٕٝ‬ب ٖاوٍقزرؽبدم‬
‫ٖث وود ف و ِّ‪ ٛ‬فوو‪ ٛ‬ثؾضوو‪ ٔ ٛ‬و ا ال أيكوو‪ ٛ‬أِّوو‪ ٛ‬دوود ثىلووذ اومٍووبن أٖ‬
‫درثذ ٌّٓ فٕ ْ اودراضوخ و‪ٝ‬طوذ ضوٗ٘ ٌطوبٍٔخ ٌزٗاقو خ أقو‪ٕ ٝ‬ب إوو‪ٙ‬‬
‫أكٍبن أضبر ر‪ٖ ٛ‬زٌب ‪ ٛ‬او ‪ ُٜ‬ضوجقِٗ‪ ٛ‬فو‪ٔ ٛ‬و ا اوٍغوبنم ٖأِّو‪ ٛ‬أقوا‬
‫‪821‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫ثؾض‪ ٔ ٛ‬ا ث‪ ُٝ‬أ‪ٜ‬ود‪ ًٕٜ‬ضوب بي إ‪ٜ‬وبًٔ اورفو ثٍوب ‪ٜ‬ؿوبيفَٗ ف‪ٝ‬وٓ ٌوُ ِقوؽ‬
‫لٍ ب ي ف‪ ٛ‬إِؿبفًٕ ثٍب ‪ٜ‬غدِٖٓ ف‪ ٌُ ٓٝ‬عٕدم ٖاكزو ر كوُ اووّقؽ اوو ‪ٚ‬‬
‫‪ٜٗ‬عد ف‪ ٓٝ‬فٕ ا ٌُ لجا اوجػرم فٍب أؾجذ ثٓ فٕٗ ٌُ هللا كس ٖعه ٌٖوب‬
‫أخط د ف‪ ٓٝ‬فٕٗ ٌُ ِ ط‪ ٌُٖ ٛ‬اوػ‪ٝ‬طبَ ضب بي هللا أَ ‪ٜٗ‬فقّب ومه خ‪ٝ‬رم‬

‫الفصل األول‬
‫التؼريف بالذولت وًشأتها‬

‫وً ‪ٜ‬ز او قٕبش كى‪ ٙ‬ر ر‪ٜ‬ف ٌٗؽود وىدٖووخ ٖإٍِوب ِؾوب لوه ٖاؽود‬
‫ًٌّٕ ٌّؾب ي ٌلب‪ٜ‬راي ‪ٜ‬زٍبغ‪ٌ ٙ‬ا فمررٓ اوقبِِٗ‪ٝ‬خ ف‪ ٛ‬اودٖوخ (‪)8‬م وقد كرفٕوب‬
‫اوج ف ث ِٕب ظبٔرح دبِِٗ‪ٝ‬خ ر ّ‪ ٛ‬عٍبكخ ٌُ اوّبش ‪ٜ‬طمَّٗ فو‪ ٛ‬رد وخ‬
‫علراف‪ٝ‬خ ٌ ‪ّٝ‬خ ثؿ خ يا ٍخ ٌٖطزقرح ٖ‪ٜ‬لك َٗ وّيوبي ٌ و‪)2( ُٝ‬م ٖدود‬
‫كرفٕب اوج ف ا‪ٞ‬خر ث ِٕب ٌغٍٗكخ األفراي رقطوُ كىو‪ٖ ٙ‬عوٓ اوودٖاي ٖ‬
‫االضووزقرار أدى‪ ٍٝٝ‬وب ي علراف‪ ٝ‬وب ي ٌ ‪ ّٝ‬وب ي ٖرلكووا فوو‪ ٛ‬رّيوو‪ ًٝ‬غ و ِٖٕب وطووىطخ‬
‫ض‪ٝ‬بضو‪ٝ‬خ رطوزقه فو‪ ٛ‬أضبضوٕب كوُ ٌوُ ‪ٍٜ‬برضوٕب (‪)3‬م ٖدود كرفٕوب اوووج ف‬
‫ا‪ٞ‬خر ث ِٕب ٌغٍٗكخ ٌزغبِطخ ٌُ األفراي ر ‪ٝ‬ع كىو‪ٖ ٙ‬عوٓ اوودٖاي فو‪ٛ‬‬
‫أدى‪ ُٝ ٌ ًٝ‬رلكا وطىطخ كبٌوخ ٌّيٍوخ (‪ )4‬ث‪ٍّٝ‬وب أوت او ٍ‪ٝ‬ود (ي‪ٜ‬مو‪)ٛ‬‬
‫إووو‪ ٙ‬إلووبم اضووً اودٖوووخ كىوو‪ ٙ‬لووه رّيوو‪ ًٝ‬وىغٍبكووخ اوط‪ٝ‬بضوو‪ٝ‬خ أ‪ ٜ‬وب ي لبِووذ‬
‫ؾٗررٕب (‪)5‬م لٍب كرفٕوب ضوبوٍِٗد (‪ )salmond‬ث ِٕوب ((ٌغٍٗكوخ ٌوُ‬
‫األفووراي ٌطووزقرح كىوو‪ ٙ‬أدىوو‪ٌ ًٝ‬ؾوودي مدبٌووخ اوطووبي ٖاو وودن كووُ لر‪ ٜ‬و‬
‫اوقووٗح) (‪)6‬م ٖ‪ ٜ‬رفٕووب او ق‪ٝ‬ووٓ او رِطوو‪ ٛ‬ثووبررٍى‪ )Burthelemy( ٛ‬اودٖوووخ‬
‫(‪)7‬‬
‫ث ِٕب ((ٌغزٍا)) ٌّيً ‪ٜ‬لكا وطوىطخ ض‪ٝ‬بضو‪ٝ‬خ ٖ‪ٜ‬وررجم ثو دى‪ ٌ ًٝ‬و‪ُٝ‬‬
‫‪821‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫ٖدد كرفٕب اودلزٗر كى‪ ٛ‬ؾبيم أثٗ ٔ‪ٝ‬وف اودٖووخ كجوبرح كوُ ٌغٍٗكوخ‬
‫ٌووُ األفووراي ‪ٜ‬ق‪ٍٝ‬ووَٗ ثؿووٗرح يا ٍووخ كىوو‪ ٙ‬ثق ووخ علراف‪ٝ‬ووخ ٌووُ األرـ‬
‫‪ٜ‬ؾمٍٕب ٔ‪ٝ‬ئخ ااد ضو‪ٝ‬بيح (‪ )1‬أ‪ٜ‬وب ي لوبَ اولوب فو‪ ٛ‬ر ر‪ٜ‬وف اودٖووخ ف ِٕوب‬
‫‪ٍٜ‬مُ أَ ر ر ث ِٕب رّي‪ ًٝ‬ض‪ٝ‬بض‪ ٛ‬وٓ ؾ خ اودٖاي ‪ٜ‬كوً ٌغٍٗكوخ ٌوُ‬
‫األفووراي ‪ٜ‬قطّووَٗ فوو‪ ٛ‬أدىوو‪ ٌ ًٝ‬وو‪ٜٖ ُٝ‬لكو َٗ وطووىطخ ض‪ٝ‬بضوو‪ٝ‬خ إاا لووبَ‬
‫او قٓ ‪ٜ‬غٍا كى‪ ٙ‬ر ر‪ٜ‬ف اودٖوخ ٖأرلبِٕب إال أِٓ ‪ٜ‬لزىوف فو‪ِ ٛ‬ػو رٕب فقود‬
‫ٌورد اودٖووخ ثٍراؽوه كد‪ٜ‬ودح رطوٗرد لض‪ٝ‬وراي ثؿوٗرح ردر‪ٜ‬غ‪ٝ‬وخ إقووبفخي‬
‫إووو‪ ٙ‬االخووزب فوو‪ ٛ‬قوورٖررٕب ٌووُ ّٔووب فقوود أؽغووً ث ووف او قووٓ فوو‪ٛ‬‬
‫اولووٗـ فوو‪ِ ٛ‬ػ و ح اودٖوووخ ثبكزجووبر أَ ٖعووٗي اودٖوووخ ؽق‪ٝ‬قووخ دب ٍووخ فوو‪ٛ‬‬
‫اوٗادووا ٖال أٍٔ‪ٝ‬ووخ وىٍراؽووه اوزوو‪ِ ٛ‬ػ و د اودٖوووخ ٌووُ اوّبؽ‪ٝ‬ووخ اوقبِِٗ‪ٝ‬ووخ‬
‫ٖو وك لرؽوذ كودح ِير‪ٜ‬وبد وز طو‪ٝ‬ر اودٖووخ ِٖػو رٕب ٖضوٗ ِزّبٖوٕوب‬
‫ؽ‪ٝ‬وووش ضوووٗ ‪ٜ‬لكوووا اوٍجؾوووش األٖن وىّير‪ٜ‬وووخ اود‪ّٜٝ‬وووخ اوض‪ٗٝ‬درال‪ٝ‬وووخ‬
‫ٖاوٍجؾش اوضبِ‪ ٛ‬وّير‪ٜ‬خ اوزطٗر او ب ى‪ٖ ٛ‬اوٍجؾش اوضبووش وّير‪ٜ‬وخ اوقوٗح‬
‫ٖاوٍجؾش اوراثا وّير‪ٜ‬خ او قد االعزٍبك‪ ٛ‬أٌب اوٍجؾوش اولوبٌص فطوٗ‬
‫‪ٜ‬موووَٗ وّير‪ٜ‬وووخ اوزطوووٗر اوزوووبر‪ٜ‬ل‪ٖ ٛ‬ضوووٗ ٍِزّوووا كوووُ اولوووٗـ فووو‪ٛ‬‬
‫اوّير‪ٜ‬خ االغزرال‪ٝ‬خ اوٍبرلطو‪ٝ‬خ فو‪ِ ٛ‬ػو ح اودٖووخ ٖاووك الِٕ‪ٝ‬وبر االرؾوبي‬
‫اوطٗف‪ٝ‬ز‪ ٛ‬ؽ‪ٝ‬ش أؾجؾذ ِير‪ٜ‬برًٕ كد‪ٍٜ‬خ اوغدٖ٘ ث د االِٕ‪ٝ‬برم‬

‫الوبحث األول‬
‫الٌظريت الذيٌيت الثيىقراطيت‬

‫ر د ٔ ْ اوّير‪ٜ‬خ ٌُ أٖوو‪ ٙ‬اوّير‪ٜ‬وبد اوزو‪ ٛ‬لرؽوذ وج‪ٝ‬وبَ ِػو ح‬


‫اودٖوووخ فقوود لرؽووذ ٔ و ْ اوّير‪ٜ‬ووخ وزجر‪ٜ‬وور ِػ و ح ثػوومىٕب اوجوودا ‪ ٛ‬األٖن‬
‫ٖٔو ْ اوّير‪ٜ‬ووخ دد‪ٍٜ‬ووخ عووداي دووبن ثٕووب فبضو خ اوؿوو‪ ُٝ‬دجووه اوٍوو‪ٝ‬بي ث وودد‬
‫دوورَٖ ر ‪ٜٝ‬ووداي وقداضوووخ اوٍىووٗنم لٍووب أَ ٌىوووٗن اوجووبثى‪ ُٝٝ‬اوقوودٌبش لوووبِٗا‬
‫‪ٜ‬دكَٗ ث ًِٕ ‪ٜ‬ؾمٍوَٗ ثز وٗ‪ٜ‬ف ٌوُ ا‪ٞ‬وٕوخ و وه أؽطوُ ٌوب ‪ٜ‬زغىو‪ ٙ‬اووك‬
‫ف‪ ٛ‬ؾٗرح ؽٍٗراث‪ٜ ٖٗٔ ٛ‬زّبٖن دٗاِ‪ ّٓٝ‬اوٍػٕٗرح ٌُ آوٓ اوػوٍص ثوه‬
‫‪831‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫أَ ٌُ ث‪ ُٝ‬اوٍىٗن اوقدٌبش ٌُ لوبِٗا ‪ٜ‬ودكَٗ ثو ًِٕ آووٓ فو‪ ٛ‬اوٗدوذ ااروٓ‬
‫لٍب ف ه او راكّخ فو‪ٌ ٛ‬ؿور (‪)1‬م ‪ٜ‬قوٗن أضوزباِب اوودلزٗر كىو‪ ٛ‬اوػومر‪ٚ‬‬
‫أَ اوٍبؽع أَ ٔ ْ اوّير‪ٜ‬خ و جذ يٖراي لج‪ٝ‬راي ف‪ ٛ‬او ؿٗر اوقد‪ٍٜ‬خ فو‪ٛ‬‬
‫اوز ج‪ٝ‬وور كووُ أؾووه ِػو ح اودٖوووخ إاا لبِووذ اوطووىطخ ٖاودٖوووخ رقووٗي آِ و ان‬
‫كىوو‪ ٙ‬أضووبش ي‪ّٜ‬وو‪ٌ ٛ‬ؾووف ٖٖعوودد ٔ و ْ اوّير‪ٜ‬ووخ رٖاع وب ي فوو‪ ٛ‬او ؿوور‬
‫اوٍط‪ٝ‬ؾ‪ٌٖ ٛ‬ب ربْ ٌُ اوقرَٖ اوٗضط‪ٖ ٙ‬دد أفوه ِغوً ٔو ْ اوّير‪ٜ‬وخ فو‪ٛ‬‬
‫ٌطىا اوقرَ او ػر‪ ُٜ‬ثطجت اوٍ زقوداد ٖاألضوبل‪ٝ‬ر اوطوب دح ؽ‪ٝ‬وش لوبَ‬
‫االكزقبي أَ ٔ ْ او بوً ٌؾمٗي ثقٗ٘ ‪ٝ‬ج‪ٝ‬خ خ ‪ٝ‬خ ‪ٜ‬ؿ ت ر طو‪ٝ‬رٔب ٖٔو ا‬
‫ٌب ؽدا ث ِؿبر ٔ ْ اوّير‪ٜ‬خ إو‪ ٙ‬إق بش اوقدضو‪ٝ‬خ كىو‪ ٙ‬اوؾموً (‪ٌٖ )81‬وا‬
‫ار بم أؾؾبة ٔ ْ اوّير‪ٜ‬خ كى‪ ٙ‬ر ط‪ٝ‬رٔب اوٍقدش ألضوبش ِػو ح اودٖووخ‬
‫إال أَ أِؿووبر ٔو ْ اوّير‪ٜ‬ووخ أِقطووٍٗا كىوو‪ ٙ‬أِ طووًٕ ثػ و َ ٔ و ا األضووبش‬
‫اوٍقدش وىدٖوخ ٖضوٗ ِزّوبٖن ٔو ا فو‪ٌ ٛ‬طبووت ‪ٜ‬لوزؽ األٖن وىطج‪ ٝ‬وخ‬
‫اموٕ‪ٝ‬ووخ وىؾووبلً صووً اوضووبِ‪ ٛ‬وىؾ و اموٕوو‪ ٛ‬اوٍجبغوور أٌووب اوٍطىووت اوضبوووش‬
‫فط‪ٝ‬مَٗ وىؾ اموٕ‪ٝ ٛ‬ر اوٍجبغرحم‬

‫الوطلب األول‬
‫ًظريت الطبيؼت اإللهيت للحاكن‬
‫ثرزد ٔ ْ اوّير‪ٜ‬خ ف‪ ٛ‬اوٍغزٍ بد اوجدا ‪ٝ‬خ ٖث ف اوؾكبراد‬
‫اوقد‪ٍٜ‬خ ِٖكو ‪ٔ ٛ‬و ْ اوّير‪ٜ‬وخ ٖؾوف اوطج‪ ٝ‬وخ اموٕ‪ٝ‬وخ وىؾوبلً فبوؾوبلً‬
‫ٔٗ اوٓ ‪ٝ ٜ‬ع ث‪ ُٝ‬اوجػر ٖٔٗ الثود أَ ‪ ٜ‬جود (‪)88‬م ٖٖعودد ٔو ْ اوّير‪ٜ‬وخ‬
‫ؾووداي فووو‪ ٛ‬ث ووف اوؾكوووبراد ٌضووه اوؾكوووبرح او ركِٗ‪ٝ‬ووخ ؽ‪ٝ‬وووش لوووبَ‬
‫فركَٗ ‪ ٜ‬جد آِ ان ٖألىو كى‪ٝ‬وٓ أضوً ((ٔوٗر‪ٜ‬ص)) فو‪ ٛ‬كٕود األضورر‪ُٝ‬‬
‫األٖوووو‪ٖ ٙ‬اوضبِ‪ٝ‬وووخ ٖأضوووً ((رال)) فووو‪ ٛ‬كؿووور األضووورح اوراث وووخم ٖٔووو ْ‬
‫رطٍ‪ٝ‬بد ر ّ‪(( ٛ‬إوٓ)) كّدًٔ ٖظه ٌ ٍوٗالي ثٕو ْ اوّير‪ٜ‬وخ ؽزو‪ ٙ‬فزوراد‬
‫ٌزووو خرح لوووبَ أخرٔوووب ٌوووب لوووبَ كى‪ٝ‬وووٓ أثوووبلرح او‪ٝ‬بثوووبَ ؽزووو‪ ٙ‬ضوووقٗل‬
‫األٌجرالٗر‪ٜ‬ووخ او‪ٝ‬بثبِ‪ٝ‬ووخ ضووّخ ‪)82( 8147‬م ٖدووود اِزقوودد ٔوو ْ اوّير‪ٜ‬وووخ‬
‫ثطجت اوزطٗر او ‪ ٚ‬لرأ كى‪ ٙ‬اوٍغزٍوا أ‪ ٚ‬كىو‪ ٙ‬ر م‪ٝ‬ور امِطوبَ ثؿو خ‬
‫كبٌخ فىً ر د ِير‪ٜ‬خ اوطج‪ٝ ٝ‬خ اموٕ‪ٝ‬خ وىؾوبلً دوبيرح كىو‪ ٙ‬رقود‪ ًٜ‬اوز طو‪ٝ‬ر‬
‫‪838‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫وّػو ح اودٖوووخ فووب ‪ٍٜ‬مووُ رؿووٗر اوؾووبلً ث ِووٓ إوووٓ وز وودي اوؾموبي ٖوٗعووٗي‬
‫ِٕب‪ٜ‬خ وؾ‪ٝ‬بح له ًٌّٕ (‪)83‬م‬

‫الوطلب الثاًي‬
‫ًظريت الحق اإللهي الوباشر‬
‫أٔزد٘ او قه امِطبِ‪ ٛ‬وّير‪ٜ‬خ اوؾو اموٕو‪ ٛ‬اوٍجبغور ٖثٍٗعوت‬
‫ٔ ْ اوّير‪ٜ‬خ أَ اولبو كى‪ ٙ‬ؽد ضٗاش ٌا له اوٍلىٗدوبد ‪ٜ‬لىو اودٖووخ‬
‫ٖاوؾوبلً ٖ‪ٜ‬ووٗيل اوطووىطخ وىؾووبلً ٌٖووب كىوو‪ ٙ‬اورك‪ٝ‬ووخ إال لبكزووٓ ٖثبوزووبو‪ٛ‬‬
‫رمَٗ اودٖوخ ٖضىطخ اوؾبلً ٌقدضز‪ٖ ُٝ‬وو‪ٝ‬ص وىٍؾموٗي اولورٖط كى‪ٝ‬وٓ أٖ‬
‫كووُ لبكزووٓ ٖ‪ٜ‬رعووا عبِووت ٌووُ او قووٓ أضووبش ٔ و ْ اوّير‪ٜ‬ووخ إووو‪ ٙ‬او ووبوً‬
‫اوٍط‪ٝ‬ؾ‪ ٛ‬ف‪ ٛ‬اوقرَ اوطبثا ٖاوضبٌُ كػر ؽ‪ٍّٝ‬ب أؽزدي ِسال ث‪ ُٝ‬اوؾوبلً‬
‫ٖاومّ‪ٝ‬طوووخ ٖاِزٕووو‪ ٙ‬ثبدزطوووبي اوطوووىطخ اوسٌّ‪ٝ‬وووخ وىؾوووبلً ٖاوطوووىطخ اود‪ّٜٝ‬وووخ‬
‫وىمّ‪ٝ‬طخ ٖٔ ا ٌب ‪ ٜ‬طر دٗن اوط‪ٝ‬د اوٍط‪ٝ‬ؼ ((يل ٌوب وق‪ٝ‬ؿور وق‪ٝ‬ؿور ٌٖوب‬
‫هلل هلل)) األٌوور او و ‪ّ ٜ ٚ‬وو‪ ٛ‬ف‪ٝ‬ووٓ فؿووه اووود‪ ُٜ‬كووُ اودٖوووخ ٖٖعوودد ٔ و ْ‬
‫اوّير‪ٜ‬خ ؾدأب ف‪ ٛ‬فرِطوب ؽ‪ٝ‬وش أوت ووٗ‪ٜ‬ص اوراثوا كػور إوو‪ ٙ‬اوقوٗن‬
‫ث ِٓ ‪ٜ‬طزٍد ضىطزٓ ٌُ امووٓ ٖ‪ٜ‬لوزؽ ثؾو ثزػور‪ٜ‬ا اوقوٗاِ‪ٌٖ ُٝ‬وب كىو‪ٙ‬‬
‫اورك‪ٝ‬خ إال لبكزٓ (‪)84‬م‬

‫الوطلب الثالث‬
‫ًظريت الحق اإللهي غير الوباشر‬

‫أي٘ ضقٗل امٌجرالٗر‪ٜ‬خ اورٌٖبِ‪ٝ‬خ اوز‪ٍّٝٔ ٛ‬وذ اومّ‪ٝ‬طوخ كىو‪ٙ‬‬


‫او بوً اوٍطو‪ٝ‬ؾ‪ٖ ٛ‬ال ‪ٜ‬طوزط‪ٝ‬ا اوٍىوك ٌٍبرضوخ ٖظب وٓ ث ود د‪ٝ‬وبي اومّ‪ٝ‬طوخ‬
‫ثطقووٗش رزٗ‪ٜ‬غووٓ ٌٖجبرلزٕووب وطووىطزٓ ٖٔ و ا ‪ّ ٜ‬وو‪ ٛ‬خكووٗل اوؾووبلً إووو‪ٙ‬‬
‫ضىطخ اومّ‪ٝ‬طخ ٖاوقب ٍ‪ ُٝ‬كى‪ٕٝ‬ب ٖٔو ا ٌوب ‪ ٜ‬طور اوطوىطخ اوٍقدضوخ وىؾوبلً‬
‫ٖإاا لبِووذ ِير‪ٜ‬ووخ اوؾو اموٕوو‪ ٛ‬اوٍجبغوور رػوو‪ٝ‬ر إووو‪ ٙ‬أَ اوؾووبلً ‪ٜ‬غوور‪ٚ‬‬
‫اخز‪ٝ‬برْ ٌُ دجوه امووٓ ٌجبغورح فو َ ِير‪ٜ‬وخ اوؾو اموٕو‪ٝ ٛ‬ور اوٍجبغور‬

‫‪832‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫ِ ٔت إو‪ ٙ‬أَ اموٓ ‪ٜ‬لزبر اوؾبلً ٖومُ ثؿٗرح ‪ٝ‬ر ٌجبغرح ٌوُ خوبن‬
‫رٗع‪ ٓٝ‬األؽوداس ٖاويورٖ ٖعوٓ ٌ ‪ّٝ‬وخ رودفا األفوراي إوو‪ ٙ‬اخز‪ٝ‬وبر أؽود‬
‫أفوراي أضورح ٌ ‪ّٝ‬وخ ٌووُ ٔو ْ األضور و‪ٝ‬موَٗ ٔووٗ اوؾوبلً ٖثوبور ً ٌووُ أَ‬
‫األفووراي ‪ٜ‬لزووبرَٖ اوؾووبلً إال إِٔووً ٌطوو‪ٝ‬رَٖ ٖووو‪ٝ‬ص ٌل‪ٝ‬وورَٖ أ‪ ٚ‬إِووً‬
‫ٌىسٌَٗ ثٕ ا االخز‪ٝ‬بر ٖؽ‪ٝ‬ش إًِٔ ٌىسٌَٗ ثٓ رمَٗ ضىطزٓ ٌقدضوخ ٖال‬
‫‪ٍٜ‬مُ اولرٖط كى‪ٕٝ‬ب (‪)85‬م‬
‫ٌُٖ ٌبؽيخ اوّير‪ٜ‬بد اوطبثقخ ِغود إِٔوب رقوٗي كىو‪ ٙ‬أضوبش ي‪ّٜ‬و‪ٖ ٛ‬أَ‬
‫اخزى ذ ث ف اوػ‪ٛ‬ش إال أَ ضىطخ اوؾبلً رمَٗ ف‪ٕٝ‬وب ٌقدضوخ ٖال ‪ٍٜ‬موُ‬
‫اولرٖط كى‪ٕٝ‬بم‬

‫الوبحث الثاًي‬
‫ًظريت التطىر الؼائلي‬
‫ر وود ٔ و ْ اوّير‪ٜ‬ووخ إؽوود٘ اوّير‪ٜ‬ووبد االعزٍبك‪ٝ‬ووخ اوزوو‪ ٛ‬كبوغووذ‬
‫أضبش ِػ ح اودٖوخ ٖ‪ٜ‬زىلؽ ٌكٍَٗ ٔ ْ اوّير‪ٜ‬خ ف‪ ٛ‬أَ أؾوه اودٖووخ‬
‫‪ ٜ‬وٗي إوو‪ ٙ‬األضوورحم ٖأَ األضورح ٔو‪ ٛ‬اوؿووٗرح اوٍؿولرح كوُ اودٖوووخ إا‬
‫ٍِذ األضرح ٖاؾجؾذ كب ىخ ٌُٖ اعزٍبل كودح كٗا وه فزمِٗوذ اوقج‪ٝ‬ىوخ‬
‫ٖلبَ ومه دج‪ٝ‬ىخ ر ‪ٝ‬ص ٖلبَ ر ‪ٝ‬ص اوقج‪ٝ‬ىخ ‪ٜ‬زٍزا ثبوطىطخ األثٗ‪ٜ‬خ ٖث ود‬
‫أَ رطٗرد اوقج‪ٝ‬ىخ اِقطٍذ إو‪ ٙ‬كػب ر ٌز ديح ٖومه ٌّٕوب ر و‪ٝ‬ص ٖظوه‬
‫وىقج‪ٝ‬ىووخ اومجوور٘ ر ‪ٝ‬طووٕب األكىوو‪ٜ ٙ‬طووٍٗ فووٗم ر ضووبش او ػووب ر ٖر ركووذ‬
‫رىك او ػب ر اوٍز ديح ٌا اوسٌُ كى‪ٌ ٙ‬لزىف أعساش امدى‪ ًٝ‬ؽز‪ ٙ‬لِٗذ‬
‫اوٍد‪ّٜ‬خ اوط‪ٝ‬بض‪ٝ‬خ اوز‪ ٛ‬رؾٗوذ ف‪ٍٝ‬ب ث د إو‪ ٙ‬يٖن (‪ )86‬ف ضبش اودٖووخ إاا‬
‫ٔٗ األضرح ٖأضبش ضىطخ اوٍىوٗن لو وك ٔو‪ ٛ‬ضوىطخ رة األضورح األٖن‬
‫ٖوو وك ضووٍ‪ٝ‬ذ ٔو ْ اوّير‪ٜ‬ووخ ثبضووً ِير‪ٜ‬ووخ اوطووىطخ األثٗ‪ٜ‬ووخم ٖدووبن ثٕ و ْ‬
‫اوّير‪ٜ‬خ أرضطٗ ٖأت إو‪ ٙ‬أَ اودٖوخ ِيبي لج‪ ٝ‬و‪ٜٗ ٛ‬عود ال لجقوب ي و قود‬
‫ٖإٍِب رج ب ي وّبٌٗش اوزطٗر ٖضّخ االررقبش (‪)87‬م‬
‫رقد‪ٜ‬ر ِير‪ٜ‬خ اوزطٗر او ب ى‪ٛ‬‬

‫‪833‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫‪ -8‬اَ اخز‪ٝ‬ووبر األضوورح اوىجّووخ األٖووو‪ ٙ‬فوو‪ِ ٛ‬ػ و ح اودٖوووخ ٌٖؾبٖوووخ ر طوو‪ٝ‬ر‬
‫كبدخ اوطىطخ ثبودٖوخ ثزىوك اوزو‪ ٛ‬رورثم رة األضورح ثبألضورح ؽ‪ٝ‬وش‬
‫أَ األضووورح ال رزٍ‪ٝ‬وووس ثبوػلؿووو‪ٝ‬خ ٖر ّووو‪ ٙ‬ثٗفوووبح رة األضووورحم أٌوووب‬
‫اوطىطخ فٕ‪ٌ ٛ‬غريح كُ ٌُ ‪ٍٜ‬برضوٕب ٖٔوٗ اوؾوبلً ٖاوزو‪ ٛ‬ال رّزٕو‪ٛ‬‬
‫ثٗفبرٓ األخ‪ٝ‬ر ٌطىقب ي (‪)81‬م‬
‫‪ ٌُ -2‬اولط اوقوٗن ثو َ اودٖووخ رطوٗرد ٌوُ أضورح إوو‪ ٙ‬دج‪ٝ‬ىوخ ض‪ٝ‬بضو‪ٝ‬خ‬
‫فدٖوخم إا رٗعد يٖن خرعذ ف‪ ٛ‬رمٗ‪ّٕٜ‬ب كُ ٔ ْ اوقبكدح فو َ ؾوؼ‬
‫ٔو ا اوقوٗن ثبوّطوجخ إوو‪ ٙ‬اوٍودَ او‪ِٗٝ‬بِ‪ٝ‬ووخ اوّو‪ِ ٛ‬ػو ح كىو‪ٔ ٙ‬و ا اوّؾووٗ‬
‫ثطجت ظرٖفٕب ف َ األٌر ٌلزىف ثبوّطوجخ وودٖن أخور٘ ٌضوه ٌؿور‬
‫ٖيٖوووخ او وورشم فّغوود أَ ٌؿوور وووً رٍوور ثووبأليٖار اوزوو‪ ٛ‬عووبشد ثٕووب‬
‫اوّير‪ٜ‬خم ٖإٍِب ظٕرد ثطجت ٌلبلر او ‪ٝ‬كبَ ف‪ٖ ٛ‬اي‪ ٚ‬اوّ‪ٝ‬وه ٔو‪ٛ‬‬
‫اوز‪ ٛ‬يكذ إو‪ ٙ‬رمبرف اوغٕٗي وٍٗاعٕخ ٔو ا اولطور ٖرموٗ‪ ُٜ‬اودٖووخ‬
‫(‪)81‬م‬
‫‪ -3‬أَ ٔ و ْ اوّير‪ٜ‬ووخ ررعووا ضووىطخ اوؾمٌٗووبد إووو‪ ٙ‬أؾووه غوورك‪ٔ ٛ‬ووٗ‬
‫ضىطخ األة كى‪ ٙ‬أضررٓ ٖٔ‪ ٛ‬رغٕوه ٌوب ددٌوٓ كىٍوبش االعزٍوبل ٌوُ‬
‫أَ ضووىطخ األي لبِووذ أضووج ربر‪ٜ‬ل‪ ٝ‬وب ي ٌووُ ضووىطخ األةم إا ٌووُ لووبَ‬
‫و‪ٝ‬زؿووٗر ٖعووٗي اوطووىطخ األثٗ‪ٜ‬ووخ اوٍوودك‪ ٙ‬ثٕووب فوو‪ ٛ‬كؿوور اوٍٕغ‪ٝ‬ووخ‬
‫اوغّط‪ٝ‬خ األٖو‪ ٙ‬اوز‪ ٛ‬وً ‪ٜ‬مُ ف‪ٕٝ‬ب اوٗود ‪ ٜ‬ر أثبْ ٖإٍِب لبَ ‪ ٜ‬ور‬
‫أٌوٓ فقووم فمبِوذ فوو‪ ٛ‬اووك اوٗدووذ ضوىطخ األي ٔوو‪ ٛ‬اوٍ رٖفوخ ٖلبِووذ‬
‫األخ‪ٝ‬رح ٔ‪ ٛ‬األٌرح اوّبٔ‪ٝ‬وخ ٖٔو ا ٌوب ٔوٗ ٌ ورٖ ثو‪ٔ ُٝ‬و ْ اوقجب وه‬
‫ف‪ ٛ‬اوٗدذ اوؾبقر لقجب ه اوٕٗفبش ثغس‪ٜ‬رح ٌد ػقر (‪)21‬م‬

‫الوبحث الثالث‬
‫ًظريت القىة‬
‫روور٘ ٔو ْ اوّير‪ٜ‬ووخ أَ اودٖوووخ ٌؿوودرٔب األٖن اوقووٗح ٖاوؿوورال‬
‫ثوو‪ ُٝ‬اوغٍبكووبد اوجدا ‪ٝ‬ووخ ٖوٕ و ا فبودٖوووخ لجق وب ي وّير‪ٜ‬ووخ اوقووٗح ال ر وودٖ أَ‬
‫رمووَٗ فوو‪ ٛ‬اوٗادووا ِيبٌ وب ي فرقووزٓ غوولؽ أٖ أغوولبؼ ثطر‪ٜ‬قووخ او ّووف‬
‫كىوو‪ ٙ‬ثووبد‪ ٛ‬األفووراي وؾٍىٕووً كىوو‪ ٙ‬اولكووٗل وٕووً ٖاؽزوورإًٌ ٖ‪ٜ‬ؾووبٖن‬
‫‪834‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫أِؿووبر ٔوو ا االرغووبْ االضزػووٕبي ثٗدووب ا ربر‪ٜ‬ل‪ٝ‬ووخ رجوو‪ ُٝ‬كّؿوور اوقووٗح‬


‫ٖأٍٔ‪ٝ‬زٓ لٍؿدر ف وبن وّػو ح اودٖووخ (‪)28‬م ووً رغود ٔو ْ اوّير‪ٜ‬وخ ؾود٘‬
‫ٖاضوووا وووود٘ او قوووٓ اودضوووزٗر‪ٖ ٚ‬اووووك إا لوووبَ االخوووزب ثووو‪ ُٝ‬اوؾوووبلً‬
‫ٖاوٍؾمووٌٗ‪ٌ ُٝ‬ؿوودر اوقووٗح ٖاولىجووخ فو َ اودٖوووخ فوو‪ ٛ‬اوٗدووذ اوؾبقوور ال‬
‫‪ٜ‬قووٗي فقووم كىوو‪ ٙ‬فموورح االخووزب اوط‪ٝ‬بضوو‪ٖ ٛ‬إٍِووب رى ووت اوطووىطخ يٖراي‬
‫ٌووو صراي ثبكزجبرٔوووب او ّؿووور اور ‪ٝ‬طووو‪ ٛ‬وىزّيووو‪ ًٝ‬اوط‪ٝ‬بضووو‪ ٛ‬اوؾووود‪ٜ‬ش ٌٖوووب‬
‫اوؾبلً إال ٌٍبرش وٕ ْ اوطىطخ فقم ٖو وك فبوجؾش ّٔوب ‪ٜ‬غوت أَ ‪ٜ‬ودٖر‬
‫ؽٗن اوطىطخ ٖو‪ٝ‬ص ؽٗن اوؾبلً أٖ ٌُ ‪ٍٜ‬برضٕب ٔ ا إقبفخ إوو‪ ٙ‬أَ إاا‬
‫لوبَ ٌيٕور اوقووٗح دود رٍضوه فوو‪ِ ٛ‬يور او دمزموبة اوقووداٌ‪ ٙ‬فو‪ ٛ‬اوقوٗح اوٍبي‪ٜ‬وخ‬
‫ٖؽووودٔب يَٖ دوووٗح امدّوووبل أ‪ ٚ‬اوقوووٗح اوٍ ّٗ‪ٜ‬وووخ ثبمقوووبفخ إوووو‪ ٙ‬او مووور‬
‫االدزؿبي‪ٖ ٚ‬اوط‪ٝ‬بض‪)22( ٛ‬م ٖٔ ا ٖ‪ٜ‬ػ‪ٝ‬ر او قٓ إوو‪ ٙ‬اِوٓ إاا لوبَ اوزوبر‪ٜ‬خ‬
‫اوقد‪ٜ ًٜ‬دكً ثٗدب ٓ ٔو ا األضوبش فو َ او د‪ٜ‬ود ٌوُ اوودٖن اوؾد‪ٜ‬ضوخ ِػو د‬
‫ِز‪ٝ‬غخ االضزقبن كُ اوٍطز ٍراد ٖو‪ٝ‬ص ثّب يش كى‪ِ ٙ‬ير‪ٜ‬خ اوقٗح (‪)23‬م‬

‫الوبحث الرابغ‬
‫ًظريت الؼقذ االجتواػي‬
‫‪ٜ‬ووو ٔت أِؿوووبر ٔووو ْ اوّير‪ٜ‬وووخ إوووو‪ ٙ‬اَ اودٖووووخ دووود ِػووو ح ث وووه‬
‫اخز‪ٝ‬وووبر‪ ٚ‬أ‪ ٚ‬كقووود ثووو‪ ُٝ‬األفوووراي وىلووورٖط ٌوووُ ؽ‪ٝ‬وووبح اوجدا وووخ ٖاوقطوووٗح‬
‫ٖاوٗؽػ‪ٝ‬خ اوز‪ ٛ‬رطٗئب إو‪ ٙ‬ؽ‪ٝ‬بح اوٍغزٍوا اوٍوّيً ٖاودٖووخ اوٍ بؾورح‬
‫ٖر ٔت ٔ ْ اوّير‪ٜ‬خ إو‪ ٙ‬أَ ّٔبن فزورح ٌوُ اوزوبر‪ٜ‬خ ووً ‪ٜ‬موُ ف‪ٕٝ‬وب يٖووخ‬
‫ٖال دبَِٗ ‪ٜ‬ؾمً ٖاِقطوً او قوٓ ثػو َ أٖن ٌوُ دوبن ثٕو ْ اوّير‪ٜ‬وخ فو ٔت‬
‫عبِوت ٌوُ او قوٓ إووو‪ ٙ‬أَ ٔو ْ اوّير‪ٜ‬وخ ر وٗي إووو‪ ٙ‬فبضو خ اوقورَ اوطووبثا‬
‫ٖاوضبٌُ كػر ٌضه ((رٌٗبش ٔوٗثس)) ٖ ((عوَٗ ووٗن)) ٖ ((عوبَ عوبن‬
‫رٖضٗ)) ف‪ ٛ‬ؽ‪ ُٝ‬أت ارغبْ أخر ٌُ او قٓ إو‪ِ ٙ‬طجخ ٔ ْ اوّير‪ٜ‬وخ إوو‪ٙ‬‬
‫او ‪ٝ‬ىطووٗ ((أرضووطٗ)) ؽ‪ٝ‬ووش الوود كىوو‪ ٙ‬اوؿوو خ اورقووب ‪ٝ‬خ فوو‪ِ ٛ‬ػوو ح‬
‫اودٖوخم ٖدد ر رـ فبضو خ اوقوبَِٗ اورٌٖوبِ‪ ٛ‬و مورح او قود االعزٍوبك‪ٛ‬‬
‫ثؿدي رؾى‪ٝ‬ىًٕ وطج‪ ٝ‬خ اوقبَِٗم ٖ‪ٗ ٜ‬ي اوطجت ف‪ِ ٛ‬طجخ ٔ ْ اوّير‪ٜ‬خ إو‪ٙ‬‬

‫‪835‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫او بضوو خ اوضبصووخ (‪ )Rousscay- Lock- ohobbes‬ألِٕووً دوووبٌٗا‬


‫ثزؾى‪ٝ‬ه ٔ ْ اوّير‪ٜ‬خ ٖكرقٕب كرقب ي ٖاقؾب ي (‪)24‬م‬
‫إال أَ ٔو الش او قٕووبش ٖأَ ار قووٗا فوو‪ ٛ‬أضووبش ِػو ح اودٖوووخ ٔووٗ أَ أؾووه‬
‫اودٖوخ ٔٗ كقود إال إِٔوً أخزى وٗا ف‪ٍٝ‬وب ث‪ٝ‬وًّٕ كىو‪ٖ ٙ‬ؾوف ؽبووخ امِطوبَ‬
‫اوطج‪ٝ ٝ‬خ اوطبثقخ كى‪ ٙ‬اوز بدد ٖكىو‪ ٙ‬رؾد‪ٜ‬ود لرفو‪ ٛ‬او قود ٖاخزى وذ رج وب ي‬
‫و وك اوّزب ظ رج ب ي الخزب ٔ ْ اوٍقٌٗبد(‪ )25‬ضوٗ ِجؾضٕوب كىو‪ ٙ‬صبصوخ‬
‫ٌطبوووت ٌززبو‪ ٝ‬وخ صووً رلؿووؽ اوٍطىووت اوراثووا وبِزقووبياد اوزوو‪ٖ ٛ‬عٕووذ‬
‫وّير‪ٜ‬خ او قد االعزٍبك‪ٖ ٛ‬كى‪ ٙ‬اوّؾٗ ا‪ٞ‬ر‪:ٛ‬‬
‫اوٍطىووووووووووووووووت آراش ‪ Hobbes‬ف‪ ٛ‬او قد االعزٍبك‪ٛ‬‬
‫األٖن‪:‬‬
‫‪ John‬ف‪ ٛ‬او قد االعزٍبك‪ٛ‬‬ ‫اوٍطىووووووووووووووووت آراش‬
‫‪Lock‬‬ ‫اوضبِ‪:ٛ‬‬
‫ف‪ ٛ‬او قد االعزٍبك‪ٛ‬‬ ‫اوٍطىووووووووووووووووت آراش‬
‫‪Rousscau‬‬ ‫اوضبوش‪:‬‬
‫اوٍطىووووووووووووووووت االِزقووووبياد اوزووووو‪ٖ ٛ‬عٕووووذ وّير‪ٜ‬وووووخ او قووووود‬
‫االعزٍبك‪ٛ‬‬ ‫اوراثا‪:‬‬

‫الوطلب األول‬
‫آراء ‪ Hobbes‬في الؼقذ االجتواػي‬

‫كبظ ٔٗثس ف‪ ٛ‬فزرح زٌّ‪ٝ‬خ ربر‪ٜ‬ل‪ٝ‬خ ٌزٍ‪ٝ‬وسح ثبالقوطراثبد فو‪ٛ‬‬


‫لووه ٌووُ اِمىزوورا ٖفرِطووب ٖلووبَ وٕو ْ األؽووداس األصوور اوجووبو كىوو‪ ٙ‬فموورْ‬
‫اوو ‪ ٚ‬يكووب ف‪ٝ‬ووٓ إووو‪ ٙ‬ر ‪ٜٝ‬وود اوٍىم‪ٝ‬ووخ اوٍطىقووخ ٖوو وك ولٗفووٓ ٌووُ اوزل‪ٝ‬ووراد‬
‫اوط‪ٝ‬بضوو‪ٝ‬خ اوطوور‪ ٜ‬خ فوو‪ ٛ‬اوووّيً اوط‪ٝ‬بضوو‪ٝ‬خ(‪ )26‬أَ ِير‪ٜ‬ووخ ٔووٗثس فوو‪ ٛ‬او قوود‬
‫االعزٍووبك‪ ٛ‬دوود ؾووب ٕب فوو‪ ٌ ٛ‬و ووٓ اوؿووبير ‪ 8658‬كىوو‪ِ ٙ‬ؾووٗ ‪ٜ ٜ‬وود‬
‫اوٍىم‪ٝ‬خ اوٍطىقخ ٖدبن أٖالي أَ ؽبوخ امِطبَ اوطج‪ٝ ٝ‬خ األٖو‪ ٙ‬لبِذ ؽ‪ٝ‬وبح‬
‫ثو ش ٖؽورة ِٖكوبن ؽزو‪ ٙ‬اوٍووٗد لٍوب ارطوٍذ ثبوم‪ٝ‬ود ٖاوػور ٖثوودافا‬
‫را ووس األصوورح ٖثٍووب فطوورد كى‪ٝ‬ووٓ اوّ ووٗش ٌووُ اوػوور ٖاألِبِ‪ٝ‬ووخ ٖؽووت‬
‫‪836‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫اوووو اد ٖركب‪ٜ‬وووخ اوٍؿوووبوؼ اوػلؿووو‪ٝ‬خ كىووو‪ ٙ‬ؽطوووبة اول‪ٝ‬ووورم فبمِطوووبَ‬


‫ثطج‪ ٝ‬زووٓ ٌؾووت و ارووٓ أِووبِ‪ ٛ‬ال ‪ٍ ٜ‬ووه كٍوبي إال وزؾق‪ٝ‬و أ راقووٓم ؽزوو‪ٙ‬‬
‫رجركبرووٓ ال ‪ٜ‬وودف ٕب إال وؾجووٓ اوطج‪ ٝ‬وو‪ ٛ‬وىطووىطخ ٖو و ارٕب ؽزوو‪ ٙ‬أَ غ و قزٓ‬
‫كىوو‪ ٙ‬أخ‪ٝ‬ووٓ لووبَ اوووك ٖاقووؾب ي مغ و بدٓ كىوو‪ ِ ٙ‬طووٓ ٌووُ أَ ‪ٜ‬ؿوو‪ٝ‬جٕب ٌووب‬
‫أؾبثٓ ‪ٝ‬رٔبم ف ‪ِ ٛ‬ير ٔوٗثس ال ‪ٜٗ‬عود ثبكوش وى ٍوه ‪ٝ‬ور لىوت اوىو ح‬
‫أٖ اوٕوورة ٌووُ األوووً ٌٖووب او ٗالووف فوو‪ ٛ‬رأ‪ٜ‬ووٓ إال ؾووٗرح وؾووت او و اد‬
‫فبوٍرش ٌغجر ث طرروٓ كىو‪ ٙ‬اوػور ٌٖوب أكٍبووٓ اوٍلزى وخ إال إضوبٌب ي ٌّوٓ‬
‫ميران ٌطبٌ ٓم ف ى‪ ٔ ٙ‬ا اوّؾٗ لبِذ ؽبووخ امِطوبَ فو راي أَ ‪ٜ‬ؾوبفع‬
‫كىوو‪ ِ ٙ‬طووٓ ٌٖؿووبوؾٓ فٗعوود اوطووج‪ٝ‬ه إووو‪ ٙ‬اوووك ثبر ووبم ث‪ّٝ‬ووٓ ٖثوو‪ ُٝ‬ضووب ر‬
‫األفراي كى‪ ٙ‬او ‪ٝ‬ع ٌ ب ي رؾذ ضىطخ ردفا كّٓ اوػور ٌٖطوبٌا ا‪ٞ‬خور‪ُٜ‬‬
‫ٖرٗف ث‪ ُٝ‬اوٍؿبوؼ اوٍز برقخ ٖركا ؽداي وىيىً ٖاولوٗ م ٌٖوُ ّٔوب‬
‫عبش دٗن ‪ Hobbes‬ث َ ٔ ا او قد ‪ Contract‬ؽؿوه ثو‪ ُٝ‬األفوراي ٌوُ‬
‫يَٖ اوؾبلً او ‪ٜ ٚ‬مَٗ ؾبؽت اوطىطخ األٌورح ٖر ‪ٝ‬طوٕب ٖٔوٗ ووً ‪ٜ‬موُ‬
‫لرفب ي ف‪ ٛ‬او قد ٖ‪ٜ‬زّبزن األفراي ف‪ ٔ ٛ‬ا او قد كوُ عٍ‪ٝ‬وا ؽقوٗدًٕ ٌقبثوه‬
‫أَ ‪ٜٗ‬فر وًٕ األٌُ ٖاالضزقرار (‪)27‬م ٖثبوزبو‪ ٛ‬ال ‪ ٜ‬ود اوؾوبلً ٌلوبي ثو ‪ٚ‬‬
‫اوزووساي فوو‪ٌٗ ٛ‬اعٕووخ األفووراي إال إاا كغووس كووُ رووٗف‪ٝ‬ر األٌووُ وٕووً أٖ إاا‬
‫رّبزن كُ او رظ ث رايرٓ أٖ إاا ٖدا ف‪ ٛ‬األضر إاا ال ‪ٜ‬طزط‪ٝ‬ا أَ ‪ٜ‬وٗفر‬
‫األٌووُ ٖاالضووزقرار ٖثبوزووبو‪ ٛ‬ال ‪ٍٜ‬مووُ أَ ‪ٜ‬ووٗفر األٌووُ وّ طووٓ ٖا‪ٞ‬خوور‪ُٜ‬‬
‫ف‪ ٛ‬له األؽٗان ٔٗ ‪ٝ‬ر ٌىسي ثبو قود ألِوٓ وو‪ٝ‬ص لرفوب ي ف‪ٝ‬وٓ ٖاوٗادوا أَ‬
‫آراش ٔٗثس ال ‪ٍٜ‬مُ دجٗوٕب فبألؾه أَ أ‪ ٚ‬كقد ف‪ ٓٝ‬لرف‪ ُٝ‬فو‪ ٛ‬ؽو‪ ُٝ‬أَ‬
‫ٔٗثس ‪ٔ ٜ‬ت إو‪ ٙ‬او قد ‪ٜ‬جري ث‪ ُٝ‬األفراي يَٖ اوؾبلً لٍوب أِوٓ ‪ٜ‬ودكٗ إوو‪ٙ‬‬
‫اضزجداي اوؾبلً ثدالي ٌُ رق‪ٝ‬د اوطىطخ إقوبفخي إوو‪ ٙ‬اوطو‪ٝ‬بيح ‪ٜ‬غ ىٕوب وىؾوبلً‬
‫ال وىدٖوووخ األٌوور او و ‪ ٜ ٚ‬و ي‪ ٚ‬إووو‪ ٙ‬إِ‪ٝ‬ووبر اودٖوووخ ثٗفووبح اوؾووبلً ٖاِزٕووبش‬
‫ض‪ٝ‬بيرٕب ٌٖضه ٔ ا األٌر ‪ٝ‬ر ٌقجٗن(‪)21‬م‬

‫الوطلب الرابغ‬
‫أراء ‪ John Lock‬في الؼقذ االجتواػي‬

‫‪837‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫‪ ٜ‬زجر عَٗ ووٗن ‪ John Lock‬كجور لزبثبروٓ ٖخبؾوخي ((اوٍقوبن‬


‫اوضبِ‪ ٛ‬ف‪ ٛ‬اوؾمً اوٍدِ‪ ٌُ ))ٛ‬أثرز اوٍ مر‪ ُٜ‬االِمى‪ٝ‬س او ‪ ُٜ‬ياف ٗا كُ‬
‫اوضٗرح اود‪ٍٜ‬قرال‪ٝ‬خ ف‪ ٛ‬اوقرَ اوطوبثا كػور ٖاوزو‪ ٛ‬اِزٕوذ ثزل‪ٝٝ‬ور أضورح‬
‫ضز‪ٗٝ‬ارد اوٍبومخ ٖلبَ وٗن ‪ٜ‬ر٘ أَ اوٍغزٍا وً ‪ٜ‬قً كى‪ ٙ‬أضبش اوقوٗحم‬
‫إٍِب كى‪ ٙ‬اضبش االخز‪ٝ‬بر ٖاورقب اوٍزجبين ثو‪ ُٝ‬األفوراي ٖأَ اولب‪ٜ‬وخ ٌوُ‬
‫اوووك االعزٍووبل اوٍوودِ‪ٔ ٛ‬وو‪ ٛ‬اوؾ ووبظ كىوو‪ ٙ‬اوؾ و فوو‪ ٛ‬اوؾ‪ٝ‬ووبح ٖاوؾر‪ٜ‬ووخ‬
‫ٖاوزٍىكم‬
‫ٖ‪ّٜ‬طى وٗن ٌُ ِيورح ر ب و‪ٝ‬وخ وسِطوبَ اوو ‪ ٚ‬لوبَ ‪ ٜ‬و‪ٝ‬ع ؽ‪ٝ‬وبح‬
‫ض و ‪ٝ‬دح فوو‪ ٛ‬ظووه دووبَِٗ لج‪ ٝ‬وو‪ٌ ٛ‬طووزٗؽ‪ٝ‬ب ي ٌووُ او قووه اوجػوور‪ٖ ٚ‬اموٕووبي‬
‫اموٕ‪ٖ ٛ‬ومّٕب ؽ‪ٝ‬بح ٌػٗثخ ثبوٍلبلر ٖاوٍػبله (‪)21‬م‬
‫ٖثبور ً ٌُ ٔو ْ اوؾ‪ٝ‬وبح اوٕبي وخ اوزو‪ ٛ‬لوبَ ‪ٝ ٜ‬ػوٕب امِطوبَ فو‪ٛ‬‬
‫ؽ‪ٝ‬بح او طرح إال أِٓ لبَ ‪ٜ‬ط ‪ ٙ‬وؾ‪ٝ‬بح أفكه يا ٍبيم رزٍضه ف‪ ٛ‬إدبٌخ يٖووخ‬
‫رؾمٍٕب ٌجبيئ ٌ ‪ّٝ‬خ ٌطزّدح إوو‪ ٙ‬اوقوبَِٗ ٖاووك ٌوُ أعوه اوؾ وبظ كىو‪ٙ‬‬
‫ؽقوٗم األفوراي فوو‪ ٛ‬اودٖووخم أَ اوٕوودٖش ٖاالضوزقرار اوو ‪ ٚ‬لووبَ ‪ٜ‬وّ ً ف‪ٝ‬ووٓ‬
‫امِطبَ لبَ اضزٍرارْ و‪ٝ‬ص ٌ لدايم ثطجت ٌب ‪ٍٜ‬مُ أَ ‪ٜ‬ز ورـ ووٓ ٌوُ‬
‫اكزووداش ٌووُ االخوور‪ ُٜ‬فؾ‪ٝ‬برووٓ ٌى‪ٝ‬ئووخ ثبوٍلووبلر اوٍزغو رح ثبمقووبفخ إووو‪ٙ‬‬
‫اخز ووبش اوطووىطخ او ى‪ٝ‬ووب اوزوو‪ ٛ‬ر خوو كىوو‪ ٙ‬كبرقٕووب رّ ‪ٝ‬وو ٌجووبيئ اوقووبَِٗ‬
‫اوطج‪ ٛ ٝ‬له ٔ ا أي٘ إو‪ ٙ‬يفا األفراي مثراي كقد ‪ ٜ‬خ كىو‪ ٙ‬كبرقوٓ ِقوه‬
‫األفووراي ٌووُ ؽ‪ٝ‬ووبح او طوورح إووو‪ ٙ‬ؽ‪ٝ‬ووبح اوٍغزٍووا اوٍوودِ‪ ٛ‬اوٍووّيًم إال أَ‬
‫ألرا او قد كّد ‪ٍٔ Lock‬ب األفراي ٖاوؾبلً ٖكى‪ ٙ‬او مص ٌوُ ٔوٗثس‬
‫او ‪ ٚ‬لبَ لور او قود كّود عٍ‪ٝ‬وا األفوراي يَٖ اوؾوبلًم ٖثٍٗعوت ٔو ا‬
‫او قد ‪ٜ‬زّبزن األفراي كُ اوقدر اوكرٖر‪ ٌُ ٚ‬ؽقٗدًٕ اوطج‪ٝ ٝ‬وخ مدبٌوخ‬
‫اوطىطخ ٌوا اؽز وبظًٕ ثجوبد‪ ٛ‬اوؾقوٗم اوزو‪ ٛ‬كىو‪ ٙ‬اوؾوبلً ؽٍب‪ٜ‬زٕوب ٖكودي‬
‫اوٍطووبش ثٕووبم ٖكىوو‪ ٙ‬اوؾووبلً أَ ‪ٜ‬ؾق و اوؿووبوؼ او ووبي ٖ‪ٜ‬ؾزووري ؽقووٗم‬
‫األفراي اولبؾخ ٌضه ؽ اوٍىم‪ٝ‬خ ٖاوؾ ف‪ ٛ‬اوؾ‪ٝ‬بح ٖ ‪ٝ‬رٔوبم كىو‪ ٙ‬اووك‬
‫أَ ٔ ا او قد ‪ٍٜ‬وّؼ ؽقٗدوب ي ٖ‪ ٜ‬ورـ اوزساٌوبد كىو‪ ٙ‬اوطورف‪ٜٖ ُٝ‬طوزط‪ٝ‬ا‬
‫ف‪ ٓٝ‬لب لرف‪ٌ ٓٝ‬ؾبضجخ اوطر او ‪ ٚ‬دؿر ف‪ ٛ‬رّ ‪ ٝ‬اوزساٌوٓم فٍوضبي إاا‬

‫‪831‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫ٌب أخه اوؾبلً ثبوزسآٌ فىىػ ت كسن اوؾبلً ٖوىؾوبلً ٌؾبضوجخ اوػو ت‬
‫ل وك (‪)31‬م‬

‫الوطلب الثالث‬
‫آراء جاى جاك روسى في الؼقذ االجتواػي‬
‫ّٔبن اخزب ف‪ِ ٛ‬يورح رٖضوٗ ‪ Rousscau‬كوُ ٔوٗثس ٖووٗن‬
‫فوو‪ ٛ‬ؽبوووخ امِطووبَ اوطج‪ٝ ٝ‬ووخ إا ‪ٜ‬وور٘ رٖضووٗ أَ امِطووبَ خ‪ٝ‬وور ثطج‪ ٝ‬زووٓ‬
‫‪ٜٗ‬ود فبقبي ٖأَ اوٕ‪ٝ‬ئخ االعزٍبك‪ٝ‬خ ٔ‪ ٛ‬اوز‪ ٛ‬ر طودْ ٖ‪ٜ‬ور٘ أِوٓ لوبَ فو‪ٛ‬‬
‫ؽبوزٓ األٖو‪ ٙ‬كى‪ٖ ٙ‬عوٗي اوغٍبكوخ لى‪ٝ‬قوب ي لبٌوه اوؾر‪ٜ‬وخ روبي االضوزقبنم‬
‫ٖلبَ ‪ٝ ٜ‬ع ك‪ٝ‬ػب ي ر ‪ٝ‬داي ٔبِئ اوجبن ٖومّٓ أقطر ٌا اوسٌُ إوو‪ ٙ‬رورن‬
‫ٔ ْ اوؾ‪ٝ‬بح ٖاودخٗن ٌا األفوراي ا‪ٞ‬خور‪ ُٜ‬فو‪ِ ٛ‬يوبي اعزٍوبك‪ٛ‬م أيد ثوٓ‬
‫إو‪ ٙ‬ر دي اوٍؿبوؼ او ري‪ٜ‬خ ٖركوبرثٕب ٖؽودح اوٍّبفطوخ ٖازي‪ٜ‬وبي كٗاٌوه‬
‫اوػور ٖألوراي اوز ووبٖد ثو‪ ُٝ‬اوّووبش ٌرلوساي ٖصوراش رج وب ي الزي‪ٜ‬وبي اوٍد‪ّٜ‬ووخ‬
‫ٖرقوودٌٕب ٖكى‪ٝ‬ووٓ فؾبوووخ امِطووبَ األٖووو‪ ٙ‬كّوود رٖضووٗ ٌٍزووبزح فٕووٗ ‪ٜ‬زٍزوا‬
‫ثبضوووزقبن ٖؽر‪ٜ‬وووخ ٖووووً ‪ٜ‬زووورن رىوووك اوؾ‪ٝ‬وووبح إال ٌكوووطراي رؾوووذ قووولم‬
‫او ٗاٌه اوطبثقخ (‪ٖ )38‬وٕو ْ األضوجبة ر بدود األفوراي كىو‪ ٙ‬إِػوبش ٌغزٍوا‬
‫ض‪ٝ‬بض‪ ٛ‬عد‪ٜ‬د ‪ٜ‬لكا وطىطخ كى‪ٝ‬ب ٖثٕ ا ٖعدد اودٖوخ ٌطزّدح إو‪ ٙ‬او قود‬
‫االعزٍبك‪ ٛ‬او ‪ ٚ‬أثرٌٓ األفورايم ٖومو‪ٜ ٛ‬ؿودر او قود ؾوؾ‪ٝ‬ؾب ي ‪ٜ‬غوت أَ‬
‫‪ٜ‬مووَٗ ٌ جووراي ٌووُ أراياد عٍ‪ٝ‬ووا ألرافووٓ اوٍمووِٗ‪ ُٝ‬وووٓ ٖ‪ٜ‬غووت أَ رمووَٗ‬
‫ٔ و ْ امراياد ؽوورح ٖاك‪ٝ‬ووخم أٌووب كووُ ألوور او قوود االعزٍووبك‪ ٛ‬ف‪ٝ‬وور٘‬
‫رٖضٗ أَ األفراي ‪ٜ‬جرٌَٗ او قد ٌا أِ طًٕ كى‪ ٙ‬أضوبش أَ وٕوً ؾو ز‪ُٝ‬‬
‫األٖو‪ ٙ‬لوًِٕٗ ٌطوزقى‪ ٌّ ُٝ‬وسو‪ ُٝ‬لوبي ٌوًّٕ كوُ ا‪ٞ‬خور ٖاوضبِ‪ٝ‬وخ لوًِٕٗ‬
‫أككووبش ٌزؾوود‪ٌ ُٜ‬مووِٗ‪ ُٝ‬وٍغزٍووا ٌووب ‪ٜ‬يٕوور ف‪ٕٝ‬ووب اوػوولؽ اوغٍووبك‪ٛ‬‬
‫اوو ‪ٍٜ ٚ‬ضووه ضووب ر األفوورايم ٖوووً ‪ٜ‬مووُ اوؾووبلً لرفوب ي فوو‪ ٛ‬او قوود ٖإٍِووب ٔووٗ‬
‫ٖل‪ٝ‬بي كُ اميارح او بٌخ ‪ٜ‬ؾمً ٖفقب ي مرايرٕب ٖو‪ٝ‬ص ٖفقب ي مرايروٓ ٖوو‪ٝ‬ص‬
‫ٖفقوووب ي مرايروووٓ ٖووووسيارح او بٌوووخ ؽووو كسووووٓ ؽ‪ٍّٝ‬وووب أرايدم أٌوووب كوووُ‬
‫ٌكٍَٗ او قد فقود أوت رٖضوٗ إوو‪ ٙ‬أَ األفوراي دود رّوبزوٗا كوُ عٍ‪ٝ‬وا‬
‫ؽقووٗدًٕ يَٖ رؾ ووع وؿووبوؼ اوٍغٍووٗل ٖٔ و ا اوزّووبزن دبثىووٓ اضووز بيرًٕ‬
‫‪831‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫وؾقٗم ٖؽر‪ٜ‬بد عد‪ٜ‬دح رز ٌا اوٍغزٍوا اوغد‪ٜ‬ود أدررٕوب امرايح او بٌوخ‬


‫ٖكٍىووذ كىوو‪ ٙ‬كوودي اوٍطووبش ثٕووبم ثووه أَ ٖعووٗي امرايح او بٌووخ ٔووٗ ٌووُ‬
‫فرـ ٖعٗي ٔ ْ اوؾقٗم ٖاوؾر‪ٜ‬بد ألِٕب ٖعودد وؾٍب‪ٜ‬زٕوبم ٖثو وك دود‬
‫ضبي او دن ٖ‪ٜ‬زٍزا له فري ثؾقٗم ٖؽر‪ٜ‬بد ٌزطبٖ‪ٜ‬خ (‪)32‬م أٌب كوُ آصوبر‬
‫او قوود كّوود رٖضووٗ ف و َ اوؾمٌٗووخ ٔ‪ٝ‬ئووخ ٌووُ اوٍووٗالّ‪ٌ ُٝ‬مى ووخ ٌووُ دجووه‬
‫ؾوبؽت اوطوو‪ٝ‬بيح ((اووور ‪ٝ‬ص أٖ اوٍىووك)) ثٍجبغوورح اوطووىطبد اوو ‪ ٚ‬وووٓ أَ‬
‫‪ٜ‬طووزرئب أٖ ‪ٜ‬طووّدٔب إووو‪ ٙ‬أغوولبؼ آخوور‪ُٜ‬م ٖكىوو‪ ٔ ٙ‬و ا األضووبش ف و اا‬
‫إضبشح اوؾمٌٗوخ فو‪ٌ ٛ‬جبغورح اخزؿبؾوبرٕب ٖٖعٕزٕوب ولدٌوخ أ راقوٕب‬
‫اوػلؿ‪ٝ‬خ ال ولدٌخ اوؿبوؼ او وبي لبِوذ ثو وك خب ّوخ وألٌبِوخ ٌطوزؾقخ‬
‫وى قبة ٖوٕ ا أكط‪ ٙ‬رٖضٗ امرايح او بٌخ اوطىطبد اوٍطىقخ ثبكزجبرٔوب‬
‫ؾبؽجخ اوط‪ٝ‬بيح فبوؾبلً و‪ٝ‬ص ألضر ٌُ ٌٍبرش وىطىطخ ٖ‪ٜ‬غوت كى‪ٝ‬وٓ اَ‬
‫‪ٜ‬ؾزري ٌب رٍى‪ ٓٝ‬كى‪ ٓٝ‬امرايح او بٌوخ ٖإال ر ورـ وى قٗثوخم فو اَ رٖضوٗ‬
‫ٌُ أِؿوبر اوؾموً اوٍق‪ٝ‬ود ٖوو‪ٝ‬ص ٌوُ أِؿوبر اوؾموً اوٍطىو لٍوب ‪ٜ‬ؿو ٓ‬
‫اوج ف (‪)33‬م‬

‫الوطلب الرابغ‬
‫االًتقاداث الوىجهت لٌظريت الؼقذ االجتواػي‬
‫‪ -8‬اول‪ٝ‬بو‪ٝ‬خ ر زجر ِير‪ٜ‬بد او قد ٌُ اوّير‪ٜ‬بد اول‪ٝ‬بو‪ٝ‬وخ فىوً ‪ ٜ‬ط‪ّٝ‬وب‬
‫اوزبر‪ٜ‬خ ٌضبي ٖاقؾب ي كُ يٖووخ رمِٗوذ ثٍٗعوت كقود فٕو‪ٝ ٛ‬ور‬
‫ٖاد ‪ٝ‬خ أثزدكٕب أؾؾبثٕب وزجر‪ٜ‬ر ارغبٔبرًٕ اوط‪ٝ‬بض‪ٝ‬خ (‪)34‬م‬
‫‪ -2‬أَ ٌُ األرلبَ اور ‪ٝ‬طخ ثموه كقود ٔوٗ اال‪ٜ‬غوبة ٖاوقجوٗن فبو قود‬
‫ٔووٗ اررجووبل اال‪ٜ‬غووبة ٌووُ أؽوود اوطوورف‪ ُٝ‬ثقجووٗن اوطوور ا‪ٞ‬خوور‬
‫كىوو‪ٖ ٙ‬عوووٓ ‪ٜ‬ضجوووذ أصووورْ فووو‪ ٛ‬اوٍ قوووٗي كى‪ٝ‬وووٓ فقووود اضوووزج د ٔوووٗثس‬
‫ٖرٖضٗ اوؾبلً ٌُ أَ ‪ٜ‬مَٗ لرفب ي ف‪ ٛ‬او قد (‪)35‬م‬
‫‪ -3‬أَ له كقد ‪ٜ‬جري ثػمه ؾوؾ‪ٝ‬ؼ ‪ٜ‬زطوً ثبوضجوبد ٖاود‪ٌٍٜٗ‬وخ ٖوو‪ٝ‬ص‬
‫ألؽد األلرا اولرٖط كى‪ ٓٝ‬يَٖ ار بدٓ ٌا اوطر ا‪ٞ‬خر فو‪ٛ‬‬
‫ؽو‪ ُٝ‬أَ ِير‪ٜ‬ووخ او قوود االعزٍووبك‪ ٛ‬رو ٔت إووو‪ ٙ‬أَ وألفووراي كووسن‬

‫‪841‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫اوؾبلً ث رايرًٕ اوٍّ وريح يَٖ اوؾبعوخ وٍٗافقوخ اوؾوبلً ٖٔوٗ ٌوب‬
‫‪ٜ‬ز برـ ٌا ي‪ٌٍٜٗ‬خ او قد (‪)36‬م‬
‫‪ -4‬أَ ِير‪ٜ‬خ او قد االعزٍبك‪ ٛ‬ر ٔت إو‪ ٙ‬أَ او وري لوبَ ‪ ٜ‬و‪ٝ‬ع فو‪ٛ‬‬
‫ؽ‪ٝ‬وووبح او طووورح ثؾبووووخ ٌوووُ او سووووخ فووو‪ ٛ‬ؽووو‪ ُٝ‬أَ لوووه اوّير‪ٜ‬وووبد‬
‫االعزٍبك‪ٝ‬خ رػ‪ٝ‬ر إو‪ ٙ‬أَ امِطبَ اعزٍبك‪ ٛ‬ثطج‪ ٝ‬زٓ وو‪ٝ‬ص ووٓ أَ‬
‫‪ٝ ٜ‬ع إال ٌا ‪ٝ‬رْ ٖوً رؾدس كُ أَ او وري لوبَ ‪ ٜ‬و‪ٝ‬ع ثٍ وريْ‬
‫(‪)37‬م‬
‫‪ -5‬أَ ٔووو ْ اوّير‪ٜ‬وووخ رّزٕووو‪ ٛ‬إوووو‪ ٙ‬او ٗقووو‪ٖ ٙ‬االقوووطراة ٖكووودي‬
‫االضزقرار اوط‪ٝ‬بض‪ ٛ‬لِٕٗب رٍّؼ األفراي ؽ كوسن اوؾوبلً إا ٌوب‬
‫خوورط كووُ او قوود االعزٍووبك‪ ٛ‬ؽ‪ٝ‬ووش ال ‪ٜٗ‬عوود ٌ ‪ٝ‬ووبر ٌ وو‪ ُٝ‬و ارووٓ‬
‫‪ٍٜ‬مُ ٌُ خبوٓ االؽزمبي إو‪ ٙ‬خورٖط اوؾوبلً كىو‪ٌ ٙ‬جوبيئ او قود‬
‫أٖ اوزساٌووٓ ث ل‪ٝ‬بفووٓ ٌووُ ّٔووب ‪ٜ‬ىغ و اوؾووبلً إووو‪ ٙ‬االضووزجداي وقٍووا‬
‫ؽر‪ٜ‬ووخ األفووراي أٖ ‪ٜ‬ىغ و األفووراي إووو‪ ٙ‬كووسن اوؾووبلً لىٍووب اخزى ووٗا‬
‫ٌ ٕبم‬
‫‪ -6‬أَ ِير‪ٜ‬ووخ او قوود االعزٍووبك‪ ٛ‬ر و ٔت إووو‪ ٙ‬أَ اودٖوووخ رّػ و ِز‪ٝ‬غووخ‬
‫رّبزن األفراي كُ له ؽقٗدًٕ اوطج‪ٝ ٝ‬خ ٖٔ ا ٔٗ رأ‪ٔ ٚ‬وٗثس أٖ‬
‫كُ عسش ٌُ ٔ ْ اوؾقٗم ٖٔو ا ٔوٗ رأ‪( ٚ‬عوَٗ ووٗن رٖضوٗ)‬
‫فووو‪ ٛ‬ؽووو‪ ُٝ‬أَ ٌوووُ األضوووجبة اور ‪ٝ‬طووو‪ٝ‬خ وّػووو ح اودٖووووخ ٖاوٍغزٍوووا‬
‫اوط‪ٝ‬بض‪ ٗٔ ٛ‬ؽٍب‪ٜ‬خ ؽقٗم األفراي ٖو‪ٝ‬ص ضىجٕب (‪)31‬م‬
‫‪ -7‬أَ له او قوٗي فو‪ ٛ‬او وبوً فو‪ٌ ٛ‬لزىوف اوودٖن رّػو قوٍُ اوودٖن‬
‫ٖاوقبَِٗ اوٍ ‪ ُّٝٝ‬فبودٖوخ رّػ او قد ٖو‪ٝ‬ص او موص فو‪ ٛ‬ؽو‪ ُٝ‬أَ‬
‫ِير‪ٜ‬خ او قد االعزٍوبك‪ ٛ‬رو ٔت إوو‪ ٙ‬أَ او قود ‪ّٜ‬ػو اودٖووخ ٖٔوٗ‬
‫أٌر خبوف وىٗادا ٖاوٍّط (‪)31‬م‬

‫الوبحث الخاهس‬
‫ًظريت التطىر التاريخي‬
‫‪ٜ‬زىلؽ ٌكٍَٗ ٔ ْ اوّير‪ٜ‬خ ث َ اودٖوخ دود ِزغوذ كوُ ر بكوه‬
‫كدح كٗاٌه كجر دّٗاد لٗ‪ٜ‬ىخ ٌُ اوزطٗر اوزبر‪ٜ‬ل‪ ٌُ ٛ‬أثرز ٌوب ‪ٍٜٝ‬وس‬
‫‪848‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫ٔ ْ اوّير‪ٜ‬وخ إِٔوب ال ررعوا أؾوه ِػو ح اودٖووخ إوو‪ ٙ‬كبٌوه ٌؾودي ث اروٓم‬
‫ٖإٍِووب و ٗاٌووه ٌز ووديح لووبوقٗح ٖاالدزؿووبي ٖاووود‪ٖ ُٜ‬او موورممم أوووخ ٖٔ و ْ‬
‫او ٗاٌه أيد إو‪ ٙ‬رغٍا األفراي وىز ب‪ٜ‬ع ٌ وب ي ٌٖوُ ر بكوه ٔو ْ او ٗاٌوه‬
‫ٌا ث كٕب اووج ف أي٘ إوو‪ ٙ‬رغٍوا ٌغٍٗكوخ ٌوُ األفوراي ٖظٕوٗر فئوخ‬
‫أضزطبكذ أَ رط‪ٝ‬طر كى‪ ٙ‬ثبد‪ ٛ‬اوغٍبكوبد ٖثبوزوبو‪ ٛ‬ظٕوٗر ٔ‪ٝ‬ئوخ كى‪ٝ‬وب‬
‫ؽبلٍخ ٖٔ‪ٝ‬ئخ أخر٘ ٌؾمٌٗخ (‪)41‬م أَ ر بكوه او ٗاٌوه اوٍو لٗرح ضوبثقب ي‬
‫وً ‪ٜ‬ؾدس فغ ح ٖف‪ ٛ‬رغٍا ٖاؽدم ٖإٍِوب ؽودس فو‪ ٛ‬فزوراد زٌّ‪ٝ‬وخ لٗ‪ٜ‬ىوخ‬
‫ِٖطبدووبد ٌمبِ‪ٝ‬ووخ ٌزجبكوودح األؾووه ٌٍووب أي٘ إووو‪ ٙ‬إٌمبِ‪ٝ‬ووخ رلىووت ٔوو ْ‬
‫او ٗاٌه كى‪ ٙ‬ث كٕب اوج ف ٖثّطت ٌز بٖرخ ٖٔ ا االخزب ٔٗ اوو ‪ٚ‬‬
‫أي٘ إو‪ ٙ‬االخزب ف‪ ٛ‬األِيٍخ اوط‪ٝ‬بض‪ٝ‬خ ٖأغمبن اودٖنم وقد الدوذ ٔو ْ‬
‫اوّير‪ٜ‬خ دجٗالي ٖاض ب ي وود٘ او قوٓ ٖاوطوجت ‪ ٜ‬وٗي فو‪ ٛ‬اووك ألِٕوب ال ررعوا‬
‫أؾه ِػ ح اودٖوخ و بٌوه ٌؾودي و اروٓ ومِٕٗوب ر ود ٌوُ أدورة اوّير‪ٜ‬وبد‬
‫إوووو‪ ٙ‬اوٗادوووا فووو‪ ٌ ٛ‬رفوووخ أؾوووه ِػووو ح اوووودٖن الخوووزب او ٗاٌوووه اوزووو‪ٛ‬‬
‫لرؽزٕوووب فووو‪ ٛ‬ر طووو‪ٝ‬ر ِػووو ح اوووودٖن ٌوووُ كٗاٌوووه ي‪ّٜٝ‬وووخ ٖادزؿوووبي‪ٜ‬خ‬
‫اعزٍبك‪ٝ‬خ ٖربر‪ٜ‬ل‪ٝ‬خ اوز‪ ٛ‬ضوبٍٔذ فو‪ ٛ‬رموٗ‪ ُٜ‬اوودٖنم ٌٖوُ أِؿوبر ٔو ْ‬
‫اوّير‪ٜ‬ووخ فو‪ ٛ‬فرِطووب او ٍ‪ٝ‬وود (‪ٌٖ )Dvguit‬ووٗيٖ ٖثووبر‪ٜ‬ىٍ‪ ٛ‬فبودٖوووخ كّوود‬
‫األٖن كجبرح كُ ؽدس اعزٍبك‪ ٛ‬أٖ ربر‪ٜ‬ل‪ِ ٛ‬زغوٓ كوُ د‪ٝ‬وبي لب وخ ٌوُ‬
‫األفووراي ث وورـ إرايرٕووب كىوو‪ ٙ‬ثق‪ٝ‬ووخ األفووراي ثٗاضووطخ املووراْ ٖوو ا فٕوو‪ٛ‬‬
‫ِبرغوووخ كوووُ ر بكوووه كّبؾووور ٌز وووديح ٔووو‪ ٛ‬اوٍٍ‪ٝ‬وووسح اور ‪ٝ‬طووو‪ٝ‬خ وىزّيووو‪ًٝ‬‬
‫اوط‪ٝ‬بضوو‪ ٛ‬اوغد‪ٜ‬وود ٖٔووٗ اودٖوووخم ٖأَ ٌووب ٌمووُ او ئووخ اوؾبلٍووخ ٌووُ ثطووم‬
‫ض‪ٝ‬طررٕب ٔٗ كبٌه اوقوٗح اوزو‪ ٛ‬ال رزٍضوه فو‪ ٛ‬اوقوٗح اوٍبي‪ٜ‬وخ ٖإٍِوب ‪ٜ‬ػوٍه‬
‫أ‪ٜ‬كب ي ٌلزىف ؾٗر اوقٗ٘ ٌُ ٌبي‪ٜ‬خ أٖ فمر‪ٜ‬خ أٖ أدزؿبي‪ٜ‬خ ٖثٕ ا ‪ٜ‬ز و‬
‫او ٍ‪ٝ‬ود (ي‪ٜ‬غ‪ٝ‬وو‪ٌ )ٛ‬وا ِير‪ٜ‬ووخ اوزطووٗر اوزوبر‪ٜ‬ل‪ ٛ‬فوو‪ ٛ‬إرعوبل أؾووه ِػو ح‬
‫اودٖوخ و ٗاٌه ٌز ديح ٖو‪ٝ‬ص و بٌه ٖاؽد ٌؾدي (‪)48‬م‬

‫الفصل الثاًي‬
‫أركاى الذولت‬

‫‪842‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫وقد رطردّب ف‪ ٛ‬ثؾضّب ٔ ا ف‪ ٛ‬او ؿه اوطبث إو‪ ٙ‬أًٔ اوز ر‪ ٜ‬بد اوز‪ٛ‬‬
‫ضبدٕب او قٓ ف‪ٌ ٛ‬غبن ر ر‪ٜ‬ف اودٖوخ ٌُٖ خبن ر ؾؽ ٔ ْ اوز ر‪ ٜ‬وبد‬
‫ٖكى‪ ٙ‬اور ً االخزب ٌُ اوؿ‪ٝ‬ب خ ومّّب ِبؽع ث َ او قٓ ‪ٜ‬غٍوا كىو‪ٙ‬‬
‫قرٖرح رٗافر صبصخ أرلبَ أضبض‪ٝ‬خ وزمٗ‪ ُٜ‬اودٖوخ ٖٔ ْ األرلبَ ٔ‪:ٛ‬‬
‫‪ -8‬رلُ اوػ ت‬
‫‪ -2‬رلُ امدى‪ًٝ‬‬
‫‪ -3‬رلُ اوطىطخ اوط‪ٝ‬بض‪ٝ‬خ‬
‫ٔ ْ األرلبَ اوضبصخ ٔ‪ٌ ٛ‬ب ‪ٜ‬غٍا كى‪ٝ‬وٓ او قوٓ وق‪ٝ‬وبي اودٖووخ ِٖبؽوع ثو َ‬
‫ّٔوبن فو‪ ٛ‬او قوٓ رأ‪ٜ‬وب ي أخور ‪ٜ‬و ٔت ثو َ اودٖووخ ال رقوٗي إال ثزوٗافر أرلووبَ‬
‫أرث خ ف‪ٝ‬ك‪ٝ‬ف إو‪ ٙ‬األرلبَ اوضبصخ ضبثقخ اوو لر رلوُ راثوا ٖٔوٗ رلوُ‬
‫االكزوورا ضووٗ ِطووىم اوكووٗش فوو‪ ٔ ٛ‬و ا او ؿووه كىوو‪ ٔ ٙ‬و ْ األرلووبَ‬
‫ٌلؿؿ‪ ُٝ‬ومه رلُ ٌّٕب ٌجؾضب ي ٌطزقبي ٖكى‪ ٙ‬اوّؾٗ ا‪ٞ‬ر‪:ٛ‬‬
‫‪ -8‬اوٍجؾش األٖن‪ :‬رلُ اوػ ت‬
‫‪ -2‬اوٍجؾش اوضبِ‪ :ٛ‬رلُ امدى‪ًٝ‬‬
‫‪ -3‬اوٍجؾش اوضبوش‪ :‬رلُ اوطىطخ اوط‪ٝ‬بض‪ٝ‬خ‬
‫‪ -4‬اوٍجؾش اوراثا‪ :‬رلُ االكزرا‬

‫الوبحث األول‬
‫ركي الشؼب‬
‫ٖٔووٗ أٖن كّؿوور ٌووُ كّبؾوور اودٖوووخم ٖ‪ ٜ‬وور ث ِووٓ ٌغٍٗكووخ‬
‫ٌُ لب اوغّط‪ ٌُ ُٝ‬األفراي ‪ٝ ٜ‬ػَٗ ٌ وب ي لٍغزٍوا ٖاؽود ثلوف اوّيور‬
‫كووُ اولبفووبد اوزوو‪ ٛ‬رٗعوود ث‪ٝ‬ووًّٕ ٌووُ ؽ‪ٝ‬ووش او وورم ٖاألؾووه ٖاوىووَٗ‬
‫ٖاود‪ٖ ُٜ‬اوىلخ ٖ‪ٜ‬طى كى‪ٌ ٙ‬غٍٗل ٔ ا أضً غ ت اودٖوخ ٖكى‪ ٙ‬األفراي‬
‫اوٍمِٗ‪ ُٝ‬وٕب أضً ركب‪ٜ‬ب اودٖووخ (‪)42‬م ٖال ‪ٜ‬ػوزرل وق‪ٝ‬وبي اودٖووخ أَ ‪ٜ‬ؿوه‬
‫كدي أفرائب إوو‪ ٙ‬ؽود ٌ و‪ ُٝ‬فمٍوب رقوٗي اودٖووخ ثٍئوبد اوٍب‪ٜ‬و‪ ُٝ‬لٍوب فو‪ٛ‬‬
‫اوّٕوود ٖاوؿوو‪ٖ ُٝ‬االرؾووبي اوطووٗف‪ٝ‬ز‪ ٛ‬ضووبثقب ي فٕوو‪ ٛ‬رقووٗي لو وك كىوو‪ ٙ‬ثكووا‬
‫االال ٌُ اوطومبَ ٌضوه يٖووخ او بر‪ٝ‬موبَ ؽ‪ٝ‬وش ال ‪ٜ‬زغوبٖز كودئً األ‬
‫‪843‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫ِطٍخ أٖ لٍب ف‪ ٛ‬اومٗ‪ٜ‬وذ أٖ دطور أٖ اوجؾور‪ ُٜ‬أٖ ضوبَ ٌوبر‪ّٜٗ‬م ٖ‪ٜ‬ى وت‬
‫ز‪ٜ‬ووبيح كوودي اوطوومبَ يٖراي ٔبٌووب ي فوو‪ ٛ‬أ ىووت األؽ‪ٝ‬ووبَ ٌووُ ؽ‪ٝ‬ووش دٗرٕووب‬
‫ٌٖرلسٔب اولبرع‪)43( ٛ‬م‬
‫اَ ز‪ٜ‬بيح كدي اوطمبَ دد ‪ٜ‬ػمه ٌؿدر ق ف ٌوُ اوغبِوت االدزؿوبي‪ٚ‬‬
‫لٍب ٔٗ اوؾبن ٌضبي ف‪ ٛ‬اوّٕد أٌب ِقؽ كودي اوطومبَ (أفوراي اوػو ت) دود‬
‫‪ٜ‬ػوومه ٌؿوودر دووٗح ٌووُ اوّبؽ‪ٝ‬ووخ االدزؿووبي‪ٜ‬خ لٍووب ٔووٗ اوؾبوووخ فوو‪ ٛ‬بوج‪ٝ‬ووخ‬
‫يٖن اولى‪ٝ‬ظ او رث‪ ٛ‬ومّٓ دد ‪ٜ‬ػمه ٌؿدر ق ف ٌُ اوّبؽ‪ٝ‬خ او طمر‪ٜ‬خ‬
‫ٖالثد ٌُ اوزٍ‪ٝٝ‬س ث‪ ُٝ‬غ ت اودٖوخ ٖضومبِٕب فػو ت اودٖووخ ٔوٗ لوه ٌوُ‬
‫‪ٜ‬ؾٍووه عّطوو‪ٝ‬خ ٌووُ اوٍق‪ٍٝ‬وو‪ ُٝ‬كىوو‪ ٙ‬ادى‪ٍٕٝ‬ووب أٖ اوٍق‪ٍٝ‬وو‪ ُٝ‬خووبرط امدىوو‪ًٝ‬‬
‫خبرط امدىو‪ ًٝ‬اٌوب ضومبَ اودٖووخ ٔوً لوه ٌوُ ‪ٜ‬قو‪ ًٝ‬فو‪ ٛ‬اودٖووخ ٖال ‪ٜ‬ؾٍوه‬
‫عّط‪ٝ‬زٕب ثبكزجبرًٔ ‪ٜ‬ؾٍىَٗ عّط‪ٝ‬خ يٖوخ أخر٘ (‪)44‬م‬

‫الشؼب بالوفهىم االجتواػي والسياسي‬


‫‪ٜ‬قؿد ثبوػ ت ثبوٍ ٕٗي االعزٍبك‪ ٛ‬لبفوخ األفوراي اوو ‪ٜ ُٜ‬ق‪ٍٝ‬وَٗ‬
‫كىوو‪ ٙ‬أرـ اودٖوووخ ٖ‪ٜ‬زٍز ووَٗ ثغّطوو‪ٝ‬زٕب ضووٗاش لووبِٗا الووٗراي أٖ أِبصووب ي‬
‫غ‪ٗٝ‬خب ي أٖ أل باليم أٌب اوػ ت ثبوٍ ٕٗي اوط‪ٝ‬بض‪ ٛ‬ف‪ٝ‬قؿد ثوٓ أٖوئوك اوو ‪ُٜ‬‬
‫‪ٜ‬زٍز َٗ ثبوؾقٗم اوط‪ٝ‬بض‪ٝ‬خ أ‪ٜ ٌُ ٚ‬درط أضوٍٓ فو‪ ٛ‬عوداٖن االِزلبثوبد‬
‫ٖ‪ٜ‬طى كى‪ ًٕٝ‬عٍٕٗر اوّبخج‪)45( ُٝ‬م‬
‫ٖكىووو‪ٔ ٙ‬ووو ا األضوووبش ِغووود أَ ٌ ٕوووٗي اوػووو ت االعزٍوووبك‪ ٛ‬أٖضوووا ٌوووُ‬
‫اوٍ ٕٗي اوط‪ٝ‬بض‪ ٛ‬إا ‪ٜ‬كوً األٖن اوضوبِ‪ ٛ‬فو‪ ٛ‬ؽو‪ ُٝ‬أَ اوضوبِ‪ٜ ٛ‬كوً عوس يش‬
‫ٌوُ األٖنم ٖ‪ٜ‬زجوب‪ِ ُٜ‬طوبم اوػو ت اوط‪ٝ‬بضو‪ ٛ‬قو‪ٝ‬قب ي ٖارطوبكب ي رج وب ي وٍوود٘‬
‫اوزٍزووا ثووبوؾقٗم اوط‪ٝ‬بضوو‪ٝ‬خ إا رزطووا يا وورح اوػو ت اوط‪ٝ‬بضوو‪ ٛ‬كّوود األخ و‬
‫ثٍجوودأ االدزوورال او ووبي ‪ٝ‬وور اوٍق‪ٝ‬وود ثبوغّطوو‪ٝ‬خ ٖاوطووُ ٖاألٔى‪ٝ‬ووخمممم اوووخ‬
‫ٖركووو‪ٔ ٝ‬ووو ْ اوووودا رح كّووود رطج‪ٝ‬ووو ٌجووودأ االدزووورال اوٍق‪ٝ‬ووود ثبوكووور‪ٜ‬جخ‬
‫االِزلبث‪ٝ‬خ ٖاوغّص ٖاوز ى‪ًٝ‬ممم اوخ (‪)46‬م‬

‫الشؼب واألهت‬
‫‪844‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫ف‪ ٛ‬أ ىت األؽ‪ٝ‬بَ ‪ٜ‬مَٗ اوػو ت عوس يش ٌوُ األٌوخ ٖٔو‪ٌٗ ٛ‬زكوخ‬
‫ث‪ ُٝ‬كدي ٌوُ اوودٖن ٖدود ‪ٜ‬موَٗ غو ت يٖووخ ٌ ‪ّٝ‬وخ خى‪ٝ‬طوب ي ٌوُ كودي ٌوُ‬
‫األٌووًم ٖال ‪ٜ‬ػووزرل فوو‪ ٛ‬غ و ت اودٖوووخ أَ ‪ّٜ‬ؾوودر ٌووُ أؾووه ٖاؽوود إا ال‬
‫رطزقر يٖوخ ٌُ اودٖن ف‪ ٛ‬اوٗدذ اوؾبقر ثزضج‪ٝ‬ذ ث َ غ جٕب ‪ّٜ‬زٍ‪ ٛ‬إوو‪ٙ‬‬
‫أؾه ٖاؽد ث د ٌب ؽدس ٌُ اوٕغراد ؽٗن روبر‪ٜ‬خ اوجػورم ٖال ‪ٜ‬ػوزرل‬
‫فوو‪ ٛ‬اوػ و ت أَ ‪ٜ‬ووزمىً ولووخ ٖاؽوودح إا أَ ّٔووبن يٖن ٌضووه ضٗ‪ٜ‬طوورا ف و َ‬
‫غ جٕب ‪ٜ‬زمىً ألضر ٌوُ ولوخ (‪)47‬م فبو ّؿور اوجػور‪ ٚ‬دود ‪ٜ‬زموَٗ ٌوُ ألضور‬
‫ٌووُ دٌٗ‪ٝ‬ووخ أٖ أٌووخ ٖ‪ٜ‬طووٍ‪ ٙ‬غو جب ي أٌووب ااا لووبَ ‪ٜ‬زمووَٗ ٌووُ دٌٗ‪ٝ‬ووخ ٖاؽوودح‬
‫ف‪ٝ‬طٍ‪ ٙ‬أٌخ (‪ ٔ )41‬ا ٖدد أخزىف او مر اوط‪ٝ‬بض‪ ٛ‬دد‪ٍٜ‬ب ي ٖؽد‪ٜ‬ضب ي ؽوٗن أٔوً‬
‫او ٗاٌه اوز‪ ٛ‬ررثم األفراي ثج كوًٕ اووج ف و‪ٝ‬مِٗوٗا أٌوخ ٖكىو‪ ٙ‬اوّؾوٗ‬
‫ا‪ٞ‬ر‪:ٛ‬‬
‫‪ -1‬الٌظريت الفرًسيت‬
‫ر ٔت ٔ ْ اوّير‪ٜ‬وخ إوو‪ ٙ‬أَ إرايح او و‪ٝ‬ع اوٍػوزرن ٔو‪ ٛ‬او بٌوه‬
‫اوؾبضووً وق‪ٝ‬ووبي اودٖوووخ ٌٖووُ ّٔووب ضووٍ‪ٝ‬ذ ٔو ْ اوّير‪ٜ‬ووخ ثّير‪ٜ‬ووخ امرايح أٖ‬
‫اوٍػ‪ٝ‬ئخ (‪)41‬م‬
‫‪ -2‬الٌظريت األلواًيت‬
‫ٖر ٔت ٔ ْ اوّير‪ٜ‬خ إو‪ ٙ‬أَ او بٌه اوؾبضً وق‪ٝ‬بي األٌخ ٔٗ اوىلوخ‬
‫ٖاألؾوووه اوٍػوووزرن ألَ ٔووو اَ او وووبٌبَ ‪ٜ‬غ وووبَ لوووه ٌغٍٗكوووخ ٌوووُ‬
‫األفووراي ‪ٜ‬زٍ‪ٝ‬ووسَٖ كووُ ا‪ٞ‬خوور‪ ُٜ‬ثم‪ٝ‬ووبَ ٌطووزقه ٖ‪ٜ‬لىقووبَ إراياد او وو‪ٝ‬ع‬
‫اوٍػوووزرن ٌٖوووُ اوٍز ووو كى‪ٝ‬وووٓ أَ كّؿووور اوىلوووخ ٖاألؾوووه ال ‪ٍٜ‬موووُ‬
‫االضوزٕبِخ ثٍٕوب وق‪ٝ‬وبي األٌوخ وموُ ال ‪ٍٜ‬موُ إ وبن او ٗاٌوه األخور٘ لٍوب‬
‫‪ٜ‬قووٗن اووودلزٗر ضووٍٗؽ‪ ٛ‬فووٗم او ووبيح لبو ق‪ٝ‬وودح ٖاوزووبر‪ٜ‬خ ٖاو وورمم ٔ و ا‬
‫ثبمقبفخ إو‪ ٙ‬أَ ّٔبن ٌُ األًٌ ٌُ ‪ٜ‬زمىً ألضر ٌُ ولوخ لٍوب ٔوٗ اوؾوبن‬
‫فوووو‪ ٛ‬األٌووووخ اوطٗ‪ٜ‬طوووور‪ٜ‬خ اووووو ‪ٜ ٚ‬زمىٍووووَٗ اوىلووووخ ام‪ٜ‬طبو‪ٝ‬ووووخ ٖاألوٍبِ‪ٝ‬ووووخ‬
‫ٖاو رِط‪ٝ‬خ ٖاالِمى‪ٝ‬س‪ٜ‬خ (‪)51‬م‬
‫‪ -3‬الٌظريت الواركسيت‬
‫ٖر و ٔت ٔ و ْ اوّير‪ٜ‬ووخ إووو‪ ٙ‬أَ او بٌووه االدزؿووبي‪ ٚ‬أضووبش د‪ٝ‬ووبي‬
‫األٌوخ ثبكزجوبر أَ ٔو ا او بٌوه ٔووٗ ٌؾورن األفوراي وبعزٍوبل ٌ وب ي ٖٔو ا‬
‫‪845‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫او بٌه ‪ ٜ‬ر‪ ٛ‬أٖالي صً ثبد‪ ٛ‬او ٗاٌوهم أَ او بٌوه االدزؿوبي‪ ٚ‬ووٓ يٖر ٌٕوً‬
‫ف‪ ٛ‬ؽ‪ٝ‬بح األٌخ ٖومُ دد ‪ٜ‬مَٗ او بٌه االدزؿبي‪ ٚ‬كبٌوه ِ وٗر ألضور ٌوُ‬
‫لِٗٓ كبٌه اعز اة ث ه اخزب اوٍؿبوؼ االدزؿبي‪ٜ‬خ إقوبفخ إوو‪ ٙ‬أَ‬
‫او بٌووه اوٍ ّووٗ‪ ٚ‬ألضوور رو ص‪ٝ‬راي فوو‪ ٛ‬اووودٖن ٌووُ او بٌووه اوٍووبي‪ ٚ‬أ‪ ٚ‬رلىووت‬
‫او ٗاٌوووه اوٍ ّٗ‪ٜ‬وووخ كى‪ٝ‬وووٓ ٌضوووه اوىلوووخ اوووود‪ ُٜ‬اوزوووبر‪ٜ‬خ ٖإرايح او ووو‪ٝ‬ع‬
‫اوٍػووزرن كىوو‪ ٙ‬او بٌووه االدزؿووبي‪ ٚ‬فٕ و ْ او ٗاٌ وه ٔوو‪ ٛ‬بوج وب ي ٌووب روودفا‬
‫األفراي إو‪ ٙ‬اوٗؽدح (‪)58‬م‬

‫الوبحث الثاًي‬
‫ركي اإلقلين‬
‫‪ٍٜ‬ضه امدى‪ ًٝ‬اوّطوبم اوغلرافو‪ ٛ‬اوو ‪ٜ ٚ‬قو‪ ًٝ‬ف‪ٝ‬وٓ األفوراي ٖرٍوبرش‬
‫كى‪ ٓٝ‬اودٖن ضو‪ٝ‬بيرٕب ٖضوىطبرٕب ٖال ‪ٍٜ‬موُ اوؾود‪ٜ‬ش كوُ يٖووخ يَٖ إدىو‪ًٝ‬‬
‫ٌوُ ٔو ا ال ‪ٍٜ‬موُ اكزجوبر اوغٍبكوبد اوٍزّقىوخ أٖ ٌوب ‪ٜ‬طىو كى‪ٕٝ‬وب ثبوجودٖ‬
‫اورؽه ال ‪ٍٜ‬مُ اكزجوبرًٔ يٖووخ الِز وبش رلوُ امدىو‪ ًٝ‬اوضبثوذ ٖاَ روٗافر‬
‫رلووُ اوطووىطخ ٔوو ا وسدىوو‪ ًٝ‬أٍٔ‪ٝ‬ووخ لج‪ٝ‬وورح ووو‪ٝ‬ص ثبكزجووبرْ فقووم اوّطووبم‬
‫اوغلرافوو‪ ٛ‬اووو ‪ٜ ٚ‬قوو‪ ًٝ‬ف‪ٝ‬ووٓ األفووراي فؾطووت ٖألَ ضوو‪ٝ‬بيح اودٖوووخ رّزٕوو‪ٛ‬‬
‫ثبِزٕبش إدى‪ ًٝ‬اودٖوخ وزجدأ ض‪ٝ‬بيح يٖووخ أخور٘ ٔو ا ث قوبفخ إوو‪ ٙ‬أَ دوبَِٗ‬
‫اودٖوخ ال ‪ّٜ‬طج إال كى‪ ٙ‬إدى‪ٍٕٝ‬وب ٖ‪ٜ‬لوزؽ دكوبش لوه يٖووخ فو‪ ٛ‬إدى‪ٍٕٝ‬وب‬
‫ٖال ‪ٜ‬ز ووداْم ٖ‪ٜ‬زٍوودي ف‪ٝ‬ووٓ ٌٗارئووب االدزؿووبي‪ٜ‬خ ٖصرٖارٕووب اوطج‪ٝ ٝ‬ووخ ٌٍٖووب‬
‫رغدر امغبرح إو‪ ٓٝ‬أَ بوج‪ٝ‬وخ اوٍّبزكوبد اوزو‪ ٛ‬رضوٗر رموَٗ ِز‪ٝ‬غوخي و ودي‬
‫ررضوو‪ ًٝ‬اوؾوودٖي ثوو‪ ُٝ‬اووودٖن ٌضووه اوّووسال اومووٗ‪ٜ‬ز‪ – ٛ‬او رادوو‪ٖ ٛ‬اوّٕوود‪ٚ‬‬
‫ٖاوطٗياِ‪ٝ ٖ ٛ‬رٔب ٖ‪ٜ‬زؾق رلُ امدى‪ ًٝ‬ضٗاش ارط ذ ٌطبؽزٓ لٍب فو‪ٛ‬‬
‫اوّٕوود اوزوو‪ٜ ٛ‬طى و كى‪ٕٝ‬ووب اضووً غووجٓ اوقووبرح اوّٕد‪ٜ‬ووخ وط و خ ٌطووبؽزٕبم أٖ‬
‫قبدذ لٍب ف‪ ٛ‬إدى‪ٌِٗ ًٝ‬بلٗ او ‪ ٚ‬ال ‪ٜ‬زغبٖز ٌطوبؽزٓ اوٗاؽود ٖاوّؿوف‬
‫لً‪)52( 2‬م ٖرجرز أٍٔ‪ٝ‬خ ٌطبؽخ امدى‪ ٌُ ًٝ‬ؽ‪ٝ‬ش اوػمه اوط‪ٝ‬بض‪ ٛ‬وىدٖووخ‬
‫فبودٖوخ ااد امدى‪ ًٝ‬اوٗاضا رمَٗ ألضر صقه ض‪ٝ‬بض‪ ٌُ ٛ‬اودٖووخ ااد اوو‪ًٝ‬‬
‫اوك‪ٜٖ )53( ٝ‬زكٍُ كدح أعساش ٖٔ‪ ٛ‬امدى‪ ًٝ‬اوجر‪ٖ ٚ‬اوٍوب ‪ٖ ٛ‬اوغوٗ‪ٚ‬‬
‫ٖكى‪ ٙ‬اوّؾٗ ا‪ٞ‬ر‪:ٛ‬‬
‫‪846‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫الوطلب األول‬
‫اإلقلين البري‬
‫ٖٔ‪ٌ ٛ‬طبؽخ ٌُ األرـ ٖ‪ٜ‬طى كى‪ٕٝ‬ب امدى‪ ًٝ‬األرق‪ٖ ٛ‬ؽدٖي‬
‫امدى‪ ًٝ‬وٓ أٍٔ‪ٝ‬خ لج‪ٝ‬رح ٌُ اوّبؽ‪ٝ‬خ اوقبِِٗ‪ٝ‬خ خبؾخ ف‪ٍٝ‬ب رؾديْ ٌوُ دودرح‬
‫اودٖوووخ كىوو‪ٌٍ ٙ‬برضووخ ضوو‪ٝ‬بيرٕبم فبودٖوووخ ال رٍووبرش ضوو‪ٝ‬بيرٕب إال كىوو‪ٙ‬‬
‫إدى‪ٍٕٝ‬ووب ٌػووزٍبد ٔو ا امدىوو‪ ًٝ‬األرقوو‪ٖ ٛ‬دوود ‪ٜ‬زؾوودي ٔو ا امدىوو‪ ًٝ‬ثؾوودٖي‬
‫لج‪ٝ ٝ‬ووووخ لبوجؾووووبر ٖاألِٕووووبر ٖاوغجووووبن ٖدوووود ‪ٜ‬زؾوووودي ثؾوووودٖي ؾووووّبك‪ٝ‬خ‬
‫لبألضبن ٖاألضٗار ٖ ‪ٝ‬رٔب وزمَٗ فبؾوبي ٖاقوؾب ي ثو‪ ُٝ‬ؽودٖي امدىو‪ًٝ‬‬
‫ثووه دوود ‪ٜ‬مووَٗ اوؾوود او بؾووه خووم ٍٖٔوو‪ ٛ‬لٍووب ٔووٗ اوؾووبن ثوو‪ٌ ُٝ‬ؿوور‬
‫ٖاوطٗياَم ٖال ‪ٜ‬ػزرل ف‪ ٛ‬امدى‪ ًٝ‬أَ ‪ٜ‬مَٗ ٌزؿبي ثه ‪ٍٜ‬موُ أَ ر ؿوىٓ‬
‫كُ أعساشْ األخر٘ إدى‪ ًٝ‬يٖووخ أخور٘ أٖ أَ ‪ ٜ‬ؿوىٓ اوجؾور ٖدود ضو ذ‬
‫لض‪ٝ‬ر ٌُ اودٖن إو‪ ٙ‬ررض‪ ًٝ‬ؽدٖئب كُ لر‪ٜ‬و ار بدوبد يٖو‪ٝ‬وخ ٌػوزرلخ‬
‫أٖ االكزٍبي كى‪ ٙ‬او ر اودٖو‪ ٛ‬ف‪ ٛ‬اوك ٖدود اضوزقر او قوٓ اوودٖو‪ ٛ‬كىو‪ٙ‬‬
‫أَ فقداَ اودٖوخ اوط‪ٝ‬طرح كى‪ ٙ‬إدى‪ٍٕٝ‬ب ثؿٗرح ٌ دزخ ال ‪ٕٜ‬ودي ل‪ٝ‬بِٕوب ٌوب‬
‫ياي ِيبٌٕوووب اوط‪ٝ‬بضووو‪ ٛ‬دوووبيراي كىووو‪ٌٍ ٙ‬برضوووخ ؾوووبؽ‪ٝ‬برٓ كىووو‪ ٙ‬ركب‪ٜ‬وووبْ‬
‫اوٍٗعٗيح ف‪ ٛ‬اولبرط (‪)54‬م‬

‫الوطلب الثاًي‬
‫اإلقلين الوائي‬
‫ٖ‪ٜ‬قؿد ثٕب ٌطبراي ٌُ اوٍ‪ٝ‬وبْ اوزو‪ ٛ‬رزلىوه األرقو‪ ٛ‬وموه يٖووخ اوزو‪ ٛ‬وٕوب‬
‫اوط‪ٝ‬بيح اومبٌىخ كى‪ٕٝ‬ب ٌزو‪ ٙ‬لبِوذ ٖاد وخ قوٍُ ؽودٖئب ٖال ‪ٜ‬ػوزرل أَ‬
‫رزغٍا له ٔ ْ اوٍطبراد ف‪ ٛ‬اودٖوخ ٖٔ‪ ٛ‬كى‪ ٙ‬اوّؾٗ ا‪ٞ‬ر‪:ٛ‬‬

‫الفرع األول‬
‫األًهار‬

‫‪847‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫رقطً األِٕبر ٌُ ؽ‪ٝ‬وش اوٍجودأ إوو‪ ٙ‬دطوٍ‪ ُٝ‬إِوبر ٖلّ‪ٝ‬وخ ٖيٖو‪ٝ‬وخ فوبوّٕر‬
‫اوٗلّ‪ ٗٔ ٛ‬او ‪ٜ ٚ‬قا ٌُ اوٍّجا إو‪ ٙ‬اوٍؿت ف‪ ٛ‬إدى‪ ًٝ‬يٖووخ ٖاؽودح ٌضوه‬
‫ِٕوور اوزووب‪ٍٜ‬س فوو‪ ٛ‬ثر‪ٜ‬طبِ‪ٝ‬ووب ٖٔو ا اوّووٗل ٌووُ األِٕووبر ال ‪ٜ‬ض‪ٝ‬وور خبفوب ي ثوو‪ُٝ‬‬
‫اودٖن وٗدٗكٓ ف‪ ٛ‬إدى‪ ًٝ‬يٖوخ ٖاؽدح ف‪ٝ‬مَٗ خبق ب ي وطو‪ٝ‬بيرٕبم أٌوب اوّٕور‬
‫اودٖو‪ ٛ‬فٕٗ اوّٕر او ‪ٜ ٚ‬قطا ٌوُ ٌّج وٓ إوو‪ٌ ٙ‬ؿوجٓ ألضور ٌوُ يٖووخ أ‪ٚ‬‬
‫‪ّٜ‬جوا ٌوُ يٖوووخ ٖ‪ٜ‬ؿوت فوو‪ ٛ‬يٖووخ أخور٘ ٖآصووبر ٔو ا اوّووٗل ٌوُ األِٕووبر‬
‫اومض‪ٝ‬ر ٌُ اوٍػبله ف‪ ٛ‬اضزلبن ٌ‪ٝ‬بٔٓ (‪ٖ )55‬أِقطً او قٓ ثػو َ اضوزضٍبر‬
‫ٌ‪ٝ‬بْ ٔ ا اوّٕر ٖكى‪ ٙ‬اوّؾٗ ا‪ٞ‬ر‪:ٛ‬‬
‫‪ -8‬اووورأ‪ ٚ‬األٖن‪ ٜٖ :‬و ٔت أؾووؾبة ٔ و ا اووورأ‪ ٚ‬إووو‪ ٙ‬أَ ومووه يٖوووخ‬
‫اضووزضٍبر اوّٕوور فوو‪ ٛ‬اوغووسش او و ‪ٍٜ ٚ‬وور ثٕووب ٖؽطووت ٌووب رقزكوو‪ٓٝ‬‬
‫ٌؿووىؾزٕب ٖاوٗادووا أَ ٔوو ا اووورأ‪ ٚ‬ال ‪ٍٜ‬مووُ األخوو ثووٓ ألِووٓ ال‬
‫‪ٜ‬راك‪ٌ ٛ‬ؿبوؼ اودٖن األخر٘ ٖال ‪ ٜ‬خ ثٍجدأ اوزكبٌُ اوودٖو‪ٛ‬‬
‫(‪)56‬م‬
‫‪ -2‬اورأ‪ ٚ‬اوضبِ‪ :ٛ‬ف‪ٝ‬ر٘ أَ ومه يٖوخ اضزضٍبر ٌ‪ٝ‬بْ اوّٕر ف‪ ٛ‬اوغوسش‬
‫او ‪ٍٜ ٚ‬ر ثٕب غرل كدي رل‪ٝٝ‬ر اوطر‪ ٜ‬اوطج‪ ٛ ٝ‬وٍغر٘ اوّٕورم‬
‫أٌب ٌوب عور٘ كى‪ٝ‬وٓ اوز بٌوه اوودٖو‪ٔ ٛ‬وٗ أَ رّيو‪ ًٝ‬اضوزضٍبر ٌ‪ٝ‬وبْ‬
‫اوّٕوور ‪ٜ‬مووَٗ ثٍٗعووت ٌ بٔووداد صّب ‪ٝ‬ووخ ٌووُ اوووك ٌووضبي االر ووبم‬
‫اوٍجوووري ثووو‪ ُٝ‬ضوووٗر‪ٜ‬ب ٖاألريَ الضوووزضٍبر ٌ‪ٝ‬وووبْ ِٕووور او‪ٝ‬رٌوووٗن‬
‫ٖاالر بم ث‪ٌ ُٝ‬ؿر ٖاوطٗياَ ضّخ ‪ 8151‬الضوزضٍبر ِٕور اوّ‪ٝ‬وه‬
‫(‪)57‬م‬

‫الفرع الثاًي‬
‫البحار الوغلقت‬
‫ٖ‪ٜ‬قؿد ثٕب اوجؾبر اوز‪ ٛ‬ال رزؿه ثبوجؾر او بي كجور ٌكو‪ٌ ٝ‬وُ اووك‬
‫ٌضبي اوجؾر اوٍ‪ٝ‬ذ ف‪ ٛ‬األريَ ٖثؾر اوجىط‪ ٝ‬ف اا لبَ اوجؾر او وبي ٖ‪ٜ‬قوا‬
‫‪841‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫ف‪ ٛ‬إدى‪ ًٝ‬يٖووخ ٖاؽودح ف ِوٓ ‪ٜ‬لكوا وىطو‪ٝ‬بيح اوٍطىقوخ وزىوك اودٖووخ أٌوب إاا‬
‫لووبَ ‪ٜ‬زؿووه ثووبوجؾر او ووبي ٌووُ خووبن ٌكوو‪ ٝ‬ف ِووٓ ‪ٜ‬لكووا وٍجوودأ أكووبو‪ٛ‬‬
‫اوجؾبر أ‪ ٚ‬أَ ومه يٖووخ اوطو‪ٝ‬بيح كىو‪ ٙ‬اوطو ‪ّٝ‬خ اوزو‪ ٛ‬ررفوا كىٍٕوب كى‪ٕٝ‬وب‬
‫ف‪)51( ٓٝ‬م‬

‫الفرع الثالث‬
‫البحر اإلقليوي‬
‫ٔووٗ غوور‪ٜ‬م ٌووُ اوٍ‪ٝ‬ووبْ ٌبؾ و وطووٗاؽه اودٖوووخ ٌٖ‪ٝ‬بٕٔووب امدى‪ٍٝٝ‬ووخ‬
‫ٖ‪ٜ‬لكا وط‪ٝ‬بيح اودٖووخ ٖ‪ٜ‬جىو كورـ اوجؾور امدى‪ٍٝ‬و‪ ٛ‬ثؾوٗاو‪ٌ82 ٛ‬و‪ٝ‬بي‬
‫ثؾر‪ٜ‬ب ي لٍب ؽديرٓ ار بد‪ٝ‬خ دبَِٗ اوجؾبر ثّؿوٕب ((وموه يٖووخ اوؾو فو‪ ٛ‬أَ‬
‫رؾوودي كوورـ ثؾرٔووب امدى‪ٍٝ‬وو‪ ٛ‬ثٍطووبفخ ‪ٌ 82‬وو‪ٝ‬بي ثؾر‪ٜ‬ووب ي ٌقطووٍخ ٌووُ‬
‫خطوووٗل األضوووبش اوٍقوووررح ٖفقوووب ي وٕووو ْ االر بد‪ٝ‬وووخ)) (‪)51‬م ٖ‪ٜ‬ؾووودي اوجؾووور‬
‫امدى‪ ٍٛٝ‬ثلم ٍٖٔ‪ ٛ‬ضٍ‪ ٛ‬ثبولم األضبش ٖٔوٗ خوم ٍٖٔو‪ٜ ٛ‬قوبش ٌّوٓ‬
‫اثزداش ٌُ كرـ اوجؾر امدى‪ٖ ٍٛٝ‬دد أؾجؾذ دبكدح ؽد أيِو‪ ٙ‬اِؾطوبر‬
‫اوٍ‪ٝ‬ووبْ كووُ اوطووٗاؽه ٖدووذ اوغووسر ٔوو‪ ٛ‬اوقبكوودح اوطووب دح وزؾد‪ٜ‬وود خووم‬
‫األضبش (‪ٖ )61‬لبِذ اودٖن دجه ار بد‪ٝ‬وخ دوبَِٗ اوجؾوبر و وبي ‪ 8112‬رقوٗي‬
‫ثزؾد‪ٜ‬وود كوورـ اوجؾوور امدى‪ٍٝ‬وو‪ٌ ٛ‬ووُ رىقووبش ِ طووٕب ؽ‪ٝ‬ووش ؽديرووٓ ث ووف‬
‫اودٖن ثٍطبفخ أدؿ‪ِ ٙ‬قطخ ‪ٜ‬ؿه إو‪ٕٝ‬ب اوجؿور فو‪ٜ ٛ‬وٗي ٌػوٍص ؽديروٓ‬
‫يٖن أخور٘ ث دؿو‪ِ ٙ‬قطووخ رؿوه إو‪ٕٝ‬ووب د ‪ ٜ‬وخ اوٍودفا ٖٔوو‪ ٛ‬صبصوخ أٌ‪ٝ‬ووبن‬
‫ثؾر‪ٜ‬خ ّٖٔبن يٖن ؽديد كورـ اوجؾور امدى‪ٍٝ‬و‪ ٛ‬ثٗاضوطخ ٌ بٔوداد‬
‫صّب ‪ٝ‬ووخ إووو‪ ٙ‬أَ ؽووديد ار بد‪ٝ‬ووخ دووبَِٗ اوجؾوور او ووبي ‪ 8112‬اوزوو‪ ٛ‬ؽووديد‬
‫كرـ اوجؾر امدى‪ ٍٛٝ‬ثؾٗاو‪ٌٝ 82 ٛ‬بي (‪)68‬م‬

‫الفرع الرابغ‬
‫الوٌطقت الوتاخوت‬
‫ٖٔ‪ٌّ ٛ‬طقخ ٌُ اوجؾر رغوبٖر ٌجبغورح اوجؾور امدى‪ٍٝ‬و‪ ٛ‬رٍوبرش‬
‫اودٖوووخ ف‪ٕٝ‬ووب ث ووف اوؿووبؽ‪ٝ‬بد ٌووُ أعووه ٌّووا خوورم أِيٍزٕووب اوٍز ىقووخ‬

‫‪841‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫ثبوػ َٖ اومٍرل‪ٝ‬خ ٖاوكور‪ٜ‬ج‪ٝ‬خ ٖاوؿوؾخ ٖاوٕغورحم ٖدود ؽوديد ار بد‪ٝ‬وخ‬


‫دووبَِٗ اوجؾووبر كوورـ ٔو ْ اوٍّطقووخ ‪ 24‬لوو‪ٝ‬بي ثؾر‪ ٜ‬وب ي اكزجووبراي ٌووُ خووم‬
‫األضبش أ‪ٜ ٚ‬مَٗ كرقٕب ث د لرػ كرـ اوجؾور امدى‪ٍٝ‬و‪ٌ 82 ٛ‬و‪ٝ‬بي‬
‫ثؾر‪ٜ‬ب ي (‪ٖ )62‬رٍبرش اودٖوخ اوؿبؽ‪ٝ‬بد اوزبو‪ٝ‬خ ف‪ ْ ٔ ٛ‬اوٍّطقخ (‪)63‬م‬
‫أ‪ٌّ -‬ا خرم دٗاِ‪ّٕٝ‬ب أِيٍزٕب اومٍرل‪ٝ‬خ أٖ اوكور‪ٜ‬ج‪ٝ‬خ أٖ اوٍز ىقوخ‬
‫ثبوٕغرح أٖ ثبوؿؾخ ياخه أدى‪ٍٕٝ‬ب أٖ ثؾرٔب امدى‪ٍٛٝ‬م‬
‫ة‪ -‬اوٍ بدجخ كى‪ ٙ‬أ‪ ٚ‬خرم وىقٗاِ‪ٖ ُٝ‬األِيٍخ اوٍو لٗرح إا ؽؿوه‬
‫ياخه أدى‪ٍٕٝ‬ب أٖ ثؾرٔب امدى‪ٍٛٝ‬م‬
‫(‪)64‬‬
‫ٖرلزىف اوٍّطقخ اوٍزبخٍخ كُ اوجؾر امدى‪ِ ٌُ ٍٛٝ‬بؽ‪ٝ‬ز‪: ُٝ‬‬
‫‪ ٜ -8‬زجووور اوجؾووور امدى‪ٍٝ‬ووو‪ ٛ‬عوووسشاي ٌوووُ إدىووو‪ ًٝ‬اودٖووووخ أٌوووب اوٍّطقوووخ‬
‫اوٍزبخٍووخ فز زجوور ٌووُ اوووٗعٕز‪ ُٝ‬اوطج‪ ٝ‬ووخ ٖاوقبِِٗ‪ٝ‬ووخ عووسشاي ٌووُ‬
‫اوجؾر او بيم‬
‫‪ -2‬رٍبرش اودٖوخ اوطبؽى‪ٝ‬خ كى‪ ٙ‬اوجؾور امدى‪ٍٝ‬و‪ ٛ‬ؾوبؽ‪ٝ‬بد لبٌىوخ‬
‫أ‪ ٚ‬لبٌووه ٌيووبٔر اوطوو‪ٝ‬بيح كىوو‪ٔ ٙ‬وو ا اوغووسش أٌووب فوو‪ ٛ‬اوٍّطقووخ‬
‫اوٍزبخٍووخ ف ِٕووب ال رٍووبرش ضووٗ٘ اخزؿبؾووبد عس ‪ٝ‬ووخ ٌؾوودٖيح‬
‫ٌٖ ‪ّٝ‬خ رزطبث ٌا اوّطبم اوجؾر‪)65( ٚ‬م‬

‫الفرع الخاهس‬
‫الوٌطقت االقتصاديت‬
‫ٖٔ‪ ٛ‬اوٍّطقخ اوٍٍزدح ٌوُ اوطوٗاؽه ٖؽزو‪ٌ ٙ‬طوبفخ (‪ٌ )211‬و‪ٝ‬بي‬
‫ثؾر‪ٜ‬ب ي لٍب ؽدرٓ اوٍبيح (‪ ٌُ )57‬ار بد‪ٝ‬خ دوبَِٗ اوجؾوبر و وبي ‪ 8112‬أ‪ٚ‬‬
‫‪ٜ‬مَٗ كرقٕب ث د لرػ اوجؾر امدى‪ٍٝ‬و‪ٌّٕ ٛ‬وب ‪ٌ 811‬و‪ٝ‬بي ثؾر‪ٜ‬وب ي ٖٔو ْ‬
‫اوٍّطقخ ال ردخه أؾبي قوٍُ إدىو‪ ًٝ‬اودٖووخ (‪ٖ )66‬رٍوبرش اودٖووخ كى‪ٕٝ‬وب‬
‫اوؾقٗم اوط‪ٝ‬بيح ا‪ٞ‬ر‪ٝ‬خ (‪:)67‬‬
‫‪ -8‬اضزمػب ٖاضوزلبن اوٍوٗاي اوؾ‪ٝ‬موخ ٖ ‪ٝ‬ور اوؾ‪ٝ‬موخ اوزو‪ ٛ‬ر ىوٗ دوبل‬
‫اوجؾر ٖقجم ٔ ْ اوٍٗاي ٖاضزلبوٕبم‬
‫‪ -2‬إدبٌوووخ ٖاضوووزلبن اوؾغوووس اوؿوووّبك‪ٝ‬خ ٖاوٍّػووو د ٖاوزرل‪ٝ‬جوووبد‬
‫اوجؾر‪ٜ‬خم‬
‫‪851‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫‪ -3‬إعراش اوجؾش او ىٍ‪ٛ‬م‬


‫‪ -4‬ؽٍب‪ٜ‬خ اوج‪ٝ‬ئخ اوجؾر‪ٜ‬خ ٖاوؾ بظ كى‪ٕٝ‬بم‬
‫وقد أدورد اوٍبيروبَ ‪ٌ 71/61‬وُ ار بد‪ٝ‬وخ دوبَِٗ اوجؾوبر كىو‪ ٙ‬أِوٓ‬
‫‪ٜ‬ؾ و وىوودٖن ‪ٝ‬وور اوطووبؽى‪ٝ‬خ ٖاوٍزكووررح علراف‪ ٝ‬وب ي فوو‪ ٛ‬اوٍػووبرلخ كىوو‪ٙ‬‬
‫أضووبش ٌّؿووف فوو‪ ٛ‬اضووزلبن عووسش ٌّبضووت ٌووُ فووب ف اوٍووٗاي اوؾ‪ٝ‬ووخ‬
‫وىٍّطقوخ االدزؿووبي‪ٜ‬خ اولبوؿووخ وىدٖوووخ اوطووبؽى‪ٝ‬خ فوو‪ ِ ٛ‬ووص اوٍّطقووخ يَٖ‬
‫امدى‪ٍٝٝ‬خ إال أَ ٔ ا اوؾ دود أفور ٌوُ ٌؾزوٗاْ ث ود إخكوبل ٌٍبرضوخ‬
‫ٔ ا اوؾ وىٍبير‪ ٌُ 62 /68 ُٝ‬االر بد‪ٝ‬خ ((ار بد‪ٝ‬وخ دوبَِٗ اوجؾوبر)) اوو ‪ٚ‬‬
‫رقررْ اودٖن اوطبؽى‪ٝ‬خ (‪)61‬م‬

‫الوطلب الثالث‬
‫اإلقلين الجىي‬
‫‪ٜ‬ػٍه إدى‪ ًٝ‬اودٖووخ ثبمقوبفخ إوو‪ ٙ‬كّؿور اوجور ٖاوجؾور كّؿوراي‬
‫صبووش ٖٔووٗ اوٕوٗاش ٖاو كووبش ٖٔوٗ كجووبرح كوُ اوطجقووبد اوٕٗا ‪ٝ‬وخ ٖ ‪ٝ‬وور‬
‫اوٕٗا ‪ٝ‬خ اوز‪ ٛ‬ر ىٗ امدى‪ ًٝ‬األراق‪ٖ ٛ‬اوٍب ‪ ٛ‬وىدٖوخ ٖ‪ٜ‬لكا لٍجودأ كوبي‬
‫وطىطبَ اودٖوخم‬
‫ٖدد ثرزد اوٍػبله اوٍز ىقخ ثبمدى‪ ًٝ‬اوغوٗ‪ ٚ‬اثزودا يش ٌوُ اوؾورة‬
‫او بوٍ‪ٝ‬خ األٖو‪ ٙ‬ؽ‪ٍّٝ‬ب زاي اضز ٍبن اوط‪ٝ‬راَ لٗض‪ٝ‬ىخ وىّقه اوغوٗ‪ ٚ‬وّقوه‬
‫األغوولبؼ ٖاوجكووب ا ٖاوطووبػ اوٍقبرووه ٖدوذ اوؾوورة صووً ازيايد ٔو ْ‬
‫اوٍػووووبله ث وووود اوؾوووورة او بوٍ‪ٝ‬ووووخ اوضبِ‪ٝ‬ووووخم صووووً اي٘ الزػووووب األدٍووووبر‬
‫اوؿّبك‪ٝ‬خ ٖاوؿٗار‪ٜ‬خ ث ‪ٝ‬دح اوٍد٘ إوو‪ ٙ‬إٌموبَ اوٗؾوٗن ٖاوزؾى‪ٝ‬و فو‪ٛ‬‬
‫ٌّووبل ال ‪ٜٗ‬عوود ف‪ٕٝ‬ووب ٔووٗاش ٖال ‪ٜ‬لكووا وىغباث‪ٝ‬ووخ األرقوو‪ٝ‬خ صووً ثوودأ‬
‫االٔزٍبي ثزؾد‪ٜ‬ود اوّيوبي اوقوبِِٗ‪ ٛ‬وىٕوٗاش أٖالي ٖوى كوبش اولوبرع‪ ٛ‬اوو ‪ٚ‬‬
‫‪ ٜ‬ىٗ اوٕٗاش صبِ‪ٝ‬ب ي ٖ‪ٜ‬لزؽ اوّيبي األٖن – ثبوّٗاؽ‪ ٛ‬ا‪ٞ‬ر‪ٝ‬خ‪:‬‬
‫‪ -8‬ث‪ٝ‬ووبَ اوٗقووا اوقووبِِٗ‪ ٛ‬وطجقووبد اوٕووٗاش ٖؽقووٗم اووودٖن اوٍز ىقووخ‬
‫ثٕبم‬
‫‪ّٜ -2‬يً اوٍبؽخ اوغٗ‪ٜ‬خم‬
‫‪ -3‬رّي‪ ًٝ‬اوٍٗاؾبد ٖامااكبد اوبضىم‪ٝ‬خم‬
‫‪858‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫أٌووب او كووبش اولووبرع‪(( ٛ‬اوّيووبي اوضووبِ‪ ))ٛ‬فووب ‪ٜ‬وودخه فوو‪ ٛ‬ؽوودٖي‬


‫اوّيبي اوٍزقدي ألِٓ و‪ٝ‬ص عسشاي ٌُ لجقبد اوغٗ (‪)61‬م‬
‫ٖدد ِيٍذ االر بد‪ٝ‬بد اودٖو‪ٝ‬وخ ٔو ا امدىو‪ٌّٕ ًٝ‬وب ار بد‪ٝ‬وخ غو‪ٝ‬مب ٗ‬
‫ٖار بد‪ٝ‬خ ثبر‪ٜ‬ص اوز‪ ٛ‬أغبرد إو‪ ٙ‬اوؾقٗم ا‪ٞ‬ر‪ٝ‬خ (‪)71‬م‬
‫‪ -8‬اوط‪ٝ‬بيح اومبٌىخ وىدٖن كى‪ ٙ‬إدى‪ٍٕٝ‬بم‬
‫‪ -2‬ؽ اوٍرٖرم‬
‫‪ -3‬اوٍطبٖاح ف‪ ٛ‬اوٍ بٌىخ ث‪ ُٝ‬اودٖن األككبش ف‪ ٛ‬االر بد‪ٝ‬خم‬
‫‪ -4‬ؽر‪ٜ‬خ اوٍبؽخ اوداخى‪ٝ‬خ وىدٖوخ ٖؽدٔبم‬
‫‪ٌّ -5‬ا اودٖن ‪ٝ‬ر األككبش ف‪ ٛ‬االر بد‪ٝ‬خ ٌُ اوٍبؽخم‬

‫الوبحث الثالث‬
‫ركي السلطت‬
‫رػوووزرل أخ‪ٝ‬وووراي إوووو‪ ٙ‬عبِوووت او ّؿووور‪ ُٜ‬اوطوووبثق‪ ُٝ‬وبكزووورا‬
‫وىغٍبكووخ ثؿوو خ اودٖوووخ قوورٖرح رووٗافر اوزّيوو‪ ًٝ‬اوقووبِِٗ‪ٖ ٛ‬اوط‪ٝ‬بضوو‪ٛ‬‬
‫وىغٍبكخ ؽز‪ٍٜ ٙ‬مُ اوقوٗن ث ِٕوب أؾوجؾذ يٖووخ ٖاوو ‪ ٜ ٚ‬زورـ ٖعوٗي‬
‫ٔ‪ٝ‬ئووبد دبِِٗ‪ٝ‬ووخ ٖض‪ٝ‬بضوو‪ٝ‬خ رزووٗو‪ ٙ‬إيارح اوٍراف و او بٌووخ اوبزٌووخ وؾ ووع‬
‫ل‪ٝ‬بِٕووب ٖرؾق‪ ٝ‬و اضووزقرارٔب ٍِٖٗٔووب ثٍووب رٍىمووٓ ٌووُ ضووىطبَ رػوور‪ٝ ٜ‬خ‬
‫ٖرّ ‪ٜ ٝ‬ووخ ٖدكووب ‪ٝ‬خ ٖاوغٍبكووخ اوزوو‪ ٛ‬ر غووس كووُ اوي وور ثبوؾوود األيِوو‪ ٙ‬ال‬
‫‪ٍٜ‬مووُ أَ رزٍزووا ثؿ و خ اودٖوووخم إا أٖن ٌووب ر زرقووٓ ٔ و ْ اوؿ و خ دوودرح‬
‫اوغٍبكوووخ اوط‪ٝ‬بضووو‪ٝ‬خ كىووو‪ ٙ‬إدبٌوووخ اوّيوووبي ٖإدووورار اوقوووبَِٗ كوووُ لر‪ٜ‬ووو‬
‫اوط‪ٝ‬طراد او ى‪ٝ‬خ وىٕ‪ٝ‬ئبد اوؾبلٍخ ف‪ٕٝ‬ب ٖإاا اِ دٌذ ٔ ا اوػورل ر و ر‬
‫د‪ٝ‬بي اوّيبي اوط‪ٝ‬بض‪ٖ ٛ‬االعزٍبك‪ ٛ‬ف‪ ٛ‬اوغٍبكخ ٖأؾجؾذ ٌغري عٍبكخ‬
‫ٌووُ األفووراي ال ر وووف ث‪ّٕٝ‬ووب أ‪ٖ ٚ‬ؽوودح ض‪ٝ‬بضوو‪ٝ‬خ أٖ دبِِٗ‪ٝ‬ووخ ٌضووه اوقجب ووه‬
‫اورؽووه ٖاوػ و ٗة اوٍز و خرح ٌٍووب ‪ٜ‬ز و ر كى‪ٕٝ‬ووب اووودخٗن فوو‪ ٛ‬او بدووبد‬
‫اودٖو‪ٝ‬خ (‪)78‬م ٖال ‪ٜ‬ػزرل فو‪ ٛ‬اوزّيو‪ ًٝ‬اوط‪ٝ‬بضو‪ ٛ‬ثػومه ٌ و‪ ُٝ‬لو َ ‪ٜ‬موَٗ‬
‫ٌى‪ٝ‬م وب ي أٖ عٍٕٗر‪ ٜ‬وب ي ٖال ‪ٜ‬ػووزرل ف‪ٝ‬ووٓ أَ ‪ٜ‬مووَٗ ي‪ٍٜ‬قرال‪ ٝ‬وب ي أٖ يلزبرٗر‪ ٜ‬وب ي‬
‫ثطجت أَ ٔ ْ اوٍطبوخ ر د ٌُ اوٍطب ه اوداخى‪ٝ‬وخم أَ لوه ٌوب ‪ٜ‬ػوزرل فو‪ٛ‬‬
‫ٔ ا اوورلُ ٔوٗ أَ رموَٗ اودٖووخ دوبيرح كىو‪ ٙ‬اوٗفوبش ثبوزساٌبرٕوب اودٖو‪ٝ‬وخ‬
‫‪852‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫(‪ٖ )72‬ألٍٔ‪ٝ‬ووخ ٔو ا اووورلُ فقوود كرفووذ اودٖوووخ (ث ِٕووب اوطووىطخ) ٖومووُ ٌووب‬
‫‪ ٜ‬خ و كىوو‪ ٔ ٙ‬و ا اوز ر‪ٜ‬ووف ث ِووٓ قوو‪ ٝ‬ألَ اودٖوووخ ركووٍُ إووو‪ ٙ‬عبِووت‬
‫كّؿر اوطىطخ كّؿر امدى‪ٖ ًٝ‬اوػ ت ثبمقوبفخ إوو‪ ٙ‬أَ ِػوٗش اودٖووخ‬
‫ضبثقب ي وّػٗش اوطىطخ (‪)8‬م‬

‫الوبحث الرابغ‬
‫ركي االػتراف‬
‫أت عبِت ٌُ او قٓ إو‪ ٙ‬رلُ االكزرا وم‪ ٛ‬ريٕر اودٖووخ أ‪ٚ‬‬
‫كى‪ ٔ ٙ‬ا اورأ‪ٜ ٚ‬مَٗ االكزورا إِػوب ‪ ٛ‬أٌوب اوغبِوت ا‪ٞ‬خور فقود أوت‬
‫(‪)73‬‬
‫إووو‪ ٙ‬أَ االكزوورا ثبودٖوووخ ‪ٜ‬مووَٗ اا ؾو خ إدرار‪ٜ‬ووخ ٖووو‪ٝ‬ص إِػووب ‪ٝ‬خ‬
‫االكزرا ‪ ّٛ ٜ‬دجٗن اودٖوخ اوغد‪ٜ‬دح ف‪ ٛ‬اوٍغزٍا اودٖو‪ٖٔ ٛ‬وٗ ال ‪ّٜ‬ػوئ‬
‫اودٖوخ ٖإٍِب ‪ٜ‬قر ثٗعٗئب ٖثبضز دائب ف‪ٌ ٛ‬جبغرح اوزٍض‪ٝ‬وه اودثىٌٗبضو‪ٛ‬‬
‫ٌ ٕووب ٖث مطووٓ ‪ ٜ‬زجوور االٌزّووبل كووُ االكزوورا ٌوُ دجووه يٖوووخ ٌووب كٍوبي‬
‫كووودا ‪ٝ‬ب ي ارغوووبْ اوووودٖن اوّبغوووئخ (‪ٖ )74‬اوؾق‪ٝ‬قوووخ أَ اودٖووووخ ‪ٜ‬يٕووور ثزوووٗافر‬
‫األرلبَ اوضبصخ اوطبو خ او لر ٖٔ‪( ٛ‬اوػ ت امدى‪ ًٝ‬اوطىطخ) ٖألٍٔ‪ٝ‬وخ‬
‫اوووورلُ اوراثوووا ألَ ٔووو ا اوووورلُ ٌز ىووو ثووودخٗن اودٖووووخ فووو‪ ٛ‬او بدوووبد‬
‫اودثىٌٗبض‪ٝ‬خ ٖاوط‪ٝ‬بض‪ٝ‬خ ٌُ كدٌٓم ٖ‪ٜ‬قطً االكزرا ف‪ ٛ‬اوقوبَِٗ اوودٖو‪ٛ‬‬
‫إو‪:)75( ٙ‬‬
‫‪ -8‬اكزرا فري‪ٖ ٚ‬االكزرا اوغٍبك‪ٛ‬م‬
‫‪ -2‬االكزرا اوٗاد ‪ٖ ٛ‬االكزرا اوقبِِٗ‪ٛ‬م‬
‫‪ -3‬االكزرا اوؿر‪ٜ‬ؼ ٖاالكزرا اوكٍّ‪ٛ‬م‬

‫ؼ‪35‬م‬ ‫(‪ )8‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث‬


‫‪853‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫او ؿه اوضبوش‬
‫أغمبن اودٖن‬

‫ِٕووظ او قووٓ ٌّووبٔظ ٌز ووديح فوو‪ ٛ‬رقطوو‪ ًٝ‬اودٖوووخ ٖاوووك رج وب ي وطج‪ ٝ‬ووخ‬
‫اخزؿبؾوووبرًٕ ٖأزٍبٌوووبرًٕ ٖاوساٖ‪ٜ‬وووخ اوزووو‪ّٜ ٛ‬يووورَٖ ٌّٕوووب إوووو‪ٔ ٙ‬ووو ا‬
‫اوػلؽ اوٍ ّٗ‪ ٖٗٔ ٚ‬اودٖوخم‬
‫ٖإاا لبَ فقٓ اوقوبَِٗ اوودٖو‪ ٛ‬دود رلوس فو‪ ٛ‬يراضوزٓ ألِوٗال اوودٖن كىو‪ٙ‬‬
‫ٌقدار ٌب رٍزا ثٓ اودٖن ٌُ ض‪ٝ‬بيح ؽ‪ٝ‬ش دطٍٕب إوو‪ ٙ‬يٖووخ لبٌىوخ اوطو‪ٝ‬بيح‬
‫ٖأخوور٘ ِبدؿووخ اوطوو‪ٝ‬بيح لو وك أٔووزً او قووٓ إووو‪ ٙ‬رقطوو‪ ًٝ‬اودٖوووخ ٌووُ ؽ‪ٝ‬ووش‬
‫أغوومبوٕب إووو‪ ٙ‬يٖوووخ ٌٗؽوودح (ثطوو‪ٝ‬طخ) ٖيٖوووخ أخوور٘ ٌرلجووخ (ارؾبي‪ٜ‬ووخ)‬
‫ٖضٗ ِزجا اوزقط‪ ًٝ‬ا‪ٞ‬ر‪:)76(ٛ‬‬
‫أٖالي‪ٌ -:‬ووُ ؽ‪ٝ‬ووش رمٗ‪ّٕٜ‬ووب اوٍووبي‪ ٚ‬رقطووً إووو‪ ٙ‬يٖن ثطوو‪ٝ‬طخ ٖيٖن ‪ٝ‬وور‬
‫ثط‪ٝ‬طخ أٖ ٌرلجخم‬
‫صبِ‪ٝ‬بي‪ ٌُ -:‬ؽ‪ٝ‬ش اويرٖ اوط‪ٝ‬بض‪ٝ‬خ أ‪ ٌُ ٚ‬ؽ‪ٝ‬ش اوط‪ٝ‬بيح رقطً إوو‪ ٙ‬يٖن‬
‫ربٌخ اوط‪ٝ‬بيح ٖيٖن ِبدؿخ اوط‪ٝ‬بيحم‬
‫ٖٔب اوزقط‪ ًٝ‬اعزٕبي‪ ٚ‬ال ضّد ووٓ ٌوُ دٗاكود اوقوبَِٗ اوودٖو‪ ٛ‬او وبي ٖأٍِوب‬
‫ٔوووٗ ٌوووُ ٌغٕوووٗي اوػووورال ٖ‪ٕٜ‬ووود إوووو‪ ٙ‬رطوووٕ‪ٝ‬ه اوزٍ‪ٝٝ‬وووس ثووو‪ ُٝ‬األِوووٗال‬
‫اوٍلزى ووخ ٌووُ اووودٖن ٖضووٗ ِقوورر ومووه ِووٗل ٌووُ ٔ و ْ األِووٗال ٌجؾض وب ي‬
‫ٌطزقبي ٖكى‪ ٙ‬اوّؾٗ ا‪ٞ‬ر‪:ٛ‬‬
‫اوٍجؾش األٖن‪ :‬إغمبن اودٖن ٌُ ؽ‪ٝ‬ش اوزمٗ‪ُٜ‬م‬
‫اوٍجؾش اوضبِ‪ :ٛ‬أغمبن اودٖن ٌُ ؽ‪ٝ‬ش اوط‪ٝ‬بيحم‬

‫‪854‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫اوٍجؾش األٖن‬
‫أغمبن اودٖن ٌُ ؽ‪ٝ‬ش اوزمٗ‪ُٜ‬‬

‫رّقطوووً اوووودٖن ٌوووُ ؽ‪ٝ‬وووش اوزموووٗ‪ ُٜ‬إوووو‪ٌٗ ٙ‬ؽووودح ٖيٖن ارؾبي‪ٜ‬وووخ‬


‫ٖضووو‪ٝ‬مَٗ اوٍطىوووت األٖن وىدٖووووخ اوٍٗؽوووودح ٖاوٍطىوووت اوضوووبِ‪ ٛ‬وىوووودٖن‬
‫االرؾبي‪ٜ‬خم‬

‫اوٍطىت األٖن‬
‫اودٖن اوٍٗؽدح‬

‫ٖٔ‪ ٛ‬اودٖوخ اوز‪ ٛ‬رجبغر ف‪ٕٝ‬ب ضىطخ ٖاؽودح رزوٗو‪ ٙ‬إيارح اوػو َٖ‬
‫اوداخى‪ٝ‬ووخ ٖاولبرع‪ٝ‬ووخ ٖٔوو‪ ٛ‬رٍزووبز ثٗؽوودح اودضووزٗر ٖاوطووىطخ اوزػوور‪ٝ ٜ‬خ‬
‫ٖاوزّ ‪ٜ ٝ‬ووخ ٖاوقكووب ‪ٝ‬خ ٖ‪ٜ‬مووَٗ اخزؿبؾووٕب ٌؾوودياي فوو‪ ٛ‬إدى‪ٍٕٝ‬ووب ٖٖؽوودح‬
‫امدى‪ ًٝ‬أٌراي عٗٔر‪ٜ‬ب ي ٖرلكا عٍ‪ٝ‬ا أعسا ٕب وزّيو‪ ًٝ‬ض‪ٝ‬بضو‪ٖ ٛ‬اؽود يَٖ‬
‫األخ ثّيور االكزجوبر اويورٖ امدى‪ٍٝٝ‬وخ ٖاوٍؾى‪ٝ‬وخ (‪ٖ )77‬ر زجور اودٖووخ‬
‫ٌٗؽدح ضٗاش ألبِذ اوطىطخ رزرلس ث‪ٝ‬د او بؾوٍخ أٖ رموَٗ ٌٗزكوخ ثو‪ُٝ‬‬
‫اوٗؽوووداد اميار‪ٜ‬وووخ فووو‪ ٛ‬اودٖووووخ ر زجووور أ ىوووت يٖن او وووبوً ٌوووُ اوووودٖن‬
‫اوجط‪ٝ‬طخ ٌضه فرِطب ٖإ‪ٜ‬راَ ٌٖؿر ٖوجّبَ (‪)71‬م‬
‫أَ ٖؽدح اودٖوخ اوجط‪ٝ‬طخ رزغطد ف‪ ٛ‬اوّٗاؽ‪ ٛ‬ا‪ٞ‬ر‪ٝ‬خ (‪:)71‬‬
‫أٖالي‪ ٌُ :‬ؽ‪ٝ‬ش ٖؽدح اوطىطخ‬
‫رزٗو‪ ٙ‬اوٗظب ف او بٌخ ف‪ ٛ‬اودٖووخ ضوىطبد ٖاؽود ‪ّٜ‬يٍٕوب يضوزٗر ٖاؽود‬
‫و‪ٝ‬طر‪ ٚ‬كى‪ ٙ‬عٍ‪ٝ‬ا أعساش اودٖوخم‬
‫‪ -8‬اوٗظ‪ ٝ‬ووخ اوزػوور‪ٝ ٜ‬خ ٖٖقووا اوقووٗاِ‪ ُٝ‬رزٗالٔووب ضووىطخ رػوور‪ٝ ٜ‬خ‬
‫ٖاؽدحم‬
‫‪ -2‬اوٗظ‪ ٝ‬خ اوزّ ‪ٜ ٝ‬خ رزٗالٔب ضىطخ رّ ‪ٜ ٝ‬خ ٖاؽدح ‪ٜ‬لكا وٕوب عٍ‪ٝ‬وا‬
‫أفراي اودٖوخم‬
‫‪ -3‬اوٗظ‪ ٝ‬خ اوقكب ‪ٝ‬خ رزٗالٔب ضىطخ دكب ‪ٝ‬خ ٖاؽدحم‬
‫‪855‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫صبِ‪ٝ‬بي‪ ٌُ :‬ؽ‪ٝ‬ش اوػ ت‬


‫‪ ٜ‬زجر غ ت اودٖوخ اوٍٗؽدح ٖؽدح ٖاؽدح ‪ٜ‬لكو َٗ فو‪ ٛ‬ؽ‪ٝ‬وبرًٕ‬
‫ٌٖ بٌبرًٕ وقوٗاِ‪ٖ ُٝ‬أِيٍوخ ٌٗؽودح ثلوف اوّيور كوُ ٌوب ‪ٜٗ‬عود ث‪ٝ‬وًّٕ‬
‫ٌُ فٗارم ٖاخزب ٌُ ؽ‪ٝ‬ش اوغّص ٖاوىلخ ٖاود‪ُٜ‬م‬
‫صبوضبي‪ ٌُ -:‬ؽ‪ٝ‬ش امدى‪ًٝ‬‬
‫‪ ٜ‬زجوور إدىوو‪ ًٝ‬اودٖوووخ اوٍٗؽوودح ٖؽوودح ٖاؽوودح فوو‪ ٛ‬عٍ‪ٝ‬ووا أعووساشْ‬
‫ٖ‪ٜ‬لكا وقٗاِ‪ٖ ُٝ‬اؽدح يَٖ رٍ‪ٝ‬س إال ٌب رقررْ ث وف اوقوٗاِ‪ ُٝ‬اوٍؾى‪ٝ‬وخ‬
‫ٖال ‪ٜ‬و صر كىوو‪ٖ ٙ‬ؽوودرٕب رغٍ ٕووب ف و دى‪ٖ ًٝ‬اضووا ٖلِٕٗووب ٌمِٗووخ ٌووُ كوودح‬
‫أدبو‪ ًٝ‬أٖ اٌزبلٕب وٍطز ٍراد كد‪ٜ‬ودح ٌوب ياي ّٔوبن ؽمٌٗوخ ٖاؽودح كى‪ٝ‬وب‬
‫ف‪ ٛ‬اوداخه ٖاولبرطم‬
‫ٖرجق‪ ٙ‬اودٖووخ ثطو‪ٝ‬طخ إاا ثقوذ ِزؿور ف‪ٍٝ‬وب ث‪ّٝ‬وبْ فو‪ ٛ‬اوّوٗاؽ‪ٛ‬‬
‫اوطووبثقخ اوووضبس ثلووف اوّيوور كووُ ِيووبي اوؾمووً ضووٗاش ألووبَ ٌىم‪ ٝ‬وب ي أٖ‬
‫عٍٕٗر‪ٜ‬ب ي (‪)11‬م‬

‫اوٍطىت اوضبِ‪ٛ‬‬
‫اودٖن االرؾبي‪ٜ‬خ‬

‫رموووَٗ اودٖووووخ ارؾبي‪ٜ‬وووخ إاا لبِوووذ ٌمِٗوووخ ٌوووُ ألضووور ٌوووُ يٖووووخ‬
‫ٖاررجبلٕب ٌ ب ي ثراثطخ اولكٗل وطىطخ ٌػزرلخ أٖ ر ‪ٝ‬ص أكى‪ ٙ‬رّقطوً‬
‫إو‪ ٙ‬كدح أدطبي االرؾبي اوػلؿ‪ٖ ٛ‬االرؾوبي اوؾق‪ٝ‬قو‪ٖ ٛ‬االرؾوبي اوز بٔود‪ٚ‬‬
‫ٖاالرؾبي او ‪ٝ‬دراو‪ٖ ٛ‬ضٗ ِزّوبٖن اووك فو‪ ٛ‬فورٖل أرث وخ ٖكىو‪ ٙ‬اوّؾوٗ‬
‫ا‪ٞ‬ر‪:ٛ‬‬

‫او رل األٖن‬
‫االرؾبي اوػلؿ‪ٛ‬‬
‫‪ّٜ‬ػو ٔو ا اوّووٗل ٌووُ اعزٍووبل يٖوزوو‪ ُٝ‬فو لضر قووٍُ ؽمووً ر وو‪ٝ‬ص‬
‫ٖاؽد ٖٔٗ ‪ٍٜ‬مُ أَ ‪ٜ‬مَٗ ث‪ ُٝ‬اودٖن اوٍىم‪ٝ‬خ ٖاوغٍٕٗر‪ٜ‬وخ فبوودٖن اوزو‪ٛ‬‬
‫‪856‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫يخىوذ قوٍُ ٔو ا اوّووٗل ٌوُ االرؾوبياد دود يخىزووٓ ِز‪ٝ‬غوخ أ‪ٜ‬ىٗووخ اوؾمووً‬
‫ف‪ٕٝ‬ب إو‪ٌ ٙ‬ىوك ٖاؽود لجقوب ي وٍوب ‪ٜ‬قوررْ ِيوبي اوٗراصوخ وى ورظ ٖلوبَ وٕو ا‬
‫اوّٗل ٌُ االرؾبياد اوػلؿ‪ٝ‬خ أٍٔ‪ٝ‬خ لجور٘ أٌوب ا‪ٖ َٞ‬ث ود اوزطوٗراد‬
‫اودضزٗر‪ٜ‬خ فىً ‪ ٜ‬د وٍضه ٔ ا االرؾبي أٍٔ‪ٝ‬وخ لجور٘ ثطوجت فقوداَ اوٍىوٗن‬
‫الخزؿبؾبرًٕ او ى‪ٝ‬خ ٖال ‪ٜ‬ررت ٔ ا اوّٗل ٌُ االرؾبي أ‪ ٚ‬اِزقبؼ ٌوُ‬
‫اضزقبن اودٖن اوٍّيٍخ وبرؾوبي ٌوُ اوّبؽ‪ٝ‬وخ اوداخى‪ٝ‬وخ أٖ اولبرع‪ٝ‬وخ دوب‬
‫رىزسي ٔ ْ اودٖن ثٍب رٗد ٓ األخور٘ ٌوُ ٌ بٔوداد أٖ ٌلبو وخ ِوؽ ٌوُ‬
‫دووٗاِ‪ٖ ُٝ‬رّزٕوو‪ٔ ٛ‬و ْ اوراثطووخ ٌووُ االرؾووبي كووبيحي ثٍغووري اخووزب ِيووبي‬
‫اوؾمً أٖ ٌغري اخزب ِيً ٖراصخ او رظ ف‪ ْ ٔ ٛ‬اوودٖن ٌٖوُ أٌضىوخ‬
‫ٔ و ا اوّووٗل ٌووُ االرؾووبياد اعزٍووبل اِمىزوورا ٖٔووبِٗفر ٖاعزٍووبل ثىغ‪ٝ‬مووب‬
‫ٖاومِٗلووٗ فوو‪ ٛ‬ارؾووبي غلؿوو‪ٖ ٛ‬اِزٕوو‪ ٔ ٙ‬و ا اوّووٗل ثكووً اومِٗلووٗ إووو‪ٙ‬‬
‫ثىغ‪ٝ‬مب ضٍخ ‪)18( 8111‬م‬

‫او رل اوضبِ‪ٛ‬‬
‫االرؾبي اوؾق‪ٝ‬ق‪ٛ‬‬

‫ٖ‪ّٜ‬ػ ٔ ا االرؾبي كوُ لر‪ٜ‬و خكوٗل يٖوزو‪ ُٝ‬أٖ ألضور وور ‪ٝ‬ص‬
‫يٖوووخ أكىوو‪ٖ ٙ‬رمووَٗ ومووه يٖوووخ يضووزٗرٔب اوووداخى‪ٖ ٛ‬ضووىطزٕب اوزػوور‪ٝ ٜ‬خ‬
‫ٖل وك اميارح اوداخى‪ٝ‬خ اوٍطزقىخ ‪ٝ‬ر أَ عٍ‪ٝ‬ا يٖن االرؾبي ريٕر فو‪ٛ‬‬
‫او بدبد اودٖو‪ٝ‬خ لدٖوخ غلؿ‪ٝ‬خ ٖاؽدحم‬
‫أَ ٌب ‪ٍٜٝ‬س االرؾبي اوؾق‪ٝ‬ق‪ ٛ‬كُ االرؾبي اوػلؿ‪ ٛ‬فقوداَ اودٖووخ‬
‫ف‪ٝ‬ووٓ وػلؿوو‪ٝ‬زٕب اودٖو‪ٝ‬ووخ ٖضووب ر االخزؿبؾووبد اوٍز ر‪ٝ‬ووخ ٌووُ اوقووبَِٗ‬
‫اوودٖو‪ٝ ٛ‬وور اَ االرؾووبياَ ‪ٜ‬زػووبثٕبَ ٌووُ ؽ‪ٝ‬ووش اؽز بظٍٕووب ثبضووزقبوٍٕب‬
‫اوووداخى‪ٌٖ ٛ‬ووُ أٌضىووخ ٔ و ا اوّووٗل ٌووُ االرؾووبياد االرؾووبي اوؾق‪ٝ‬قوو‪ ٛ‬ثوو‪ُٝ‬‬
‫ضٗ‪ٜ‬طووورا ٖاوّووورٖ‪ٜ‬ظ فووو‪ ٜ 8158 ٛ‬ووود أٖن ارؾوووبي ؽق‪ٝ‬قووو‪ ٛ‬فووو‪ ٛ‬اوزوووبر‪ٜ‬خ‬
‫ٖاالرؾبي اوٍؿر‪ٖ ٚ‬اوطٗياِ‪ ٜ ٛ‬د أ‪ٜ‬كب ي ارؾبياي ؽق‪ٝ‬ق‪ٝ‬وب ي فو‪ ٛ‬كوبي ‪8156‬‬
‫(‪)12‬م‬

‫‪857‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫او رل اوضبوش‬
‫االرؾبي اوز بٔد‪ٚ‬‬

‫ٖ‪ّٜ‬ػ و ٔ و ا اوّووٗل ٌووُ االرؾووبي ؽوو‪ ُٝ‬رووررجم كوودح يٖن ٌطووزقىخ‬


‫ثٍٗعووت ٌ بٔوودح فوو‪ ٛ‬ارؾووبي وووٓ ٌ ضطووبد ؽمٌٗ‪ٝ‬ووخ رلٗوووٓ ؾووبؽ‪ٝ‬بد‬
‫ٌؾووديح رٍبرضووٕب كىوو‪ ٙ‬اووودٖن األككووبش ٖال ‪ٍٜ‬زوود ضووىطبِٓ كىوو‪ ٙ‬ركب‪ٜ‬ووخ‬
‫ٔ و ْ اووودٖن ٖريووه لووه يٖن ٌووُ أككووب ٓ ٖؽوودح ٌّ ؿووىخ كووُ ركب‪ٜ‬ووب‬
‫اوقبَِٗ اودٖو‪ ٛ‬رطزط‪ٝ‬ا كقد ٌ بٔداد ٌا اوجىداَ األخور٘ ٖرؾوز ع لوه‬
‫يٖوووخ ثزٍض‪ٝ‬ىٕووب اودثىٌٗبضوو‪ ٛ‬فوو‪ ٛ‬اولووبرط ٖرزؿوور لدٖوووخ ٌطووزقىخ فوو‪ٛ‬‬
‫أ ىت اوٍغبالد أَ وً ‪ٜ‬مُ عٍ‪ٕ ٝ‬ب رقر‪ٜ‬جبيم‬
‫ٖ‪ ٜ‬د ٔ ا اوّٗل ٌوُ االرؾوبياد أقو ف أِٗاكٕوب ٖ‪ٜ‬زؾوٗن كوبيحي‬
‫إو‪ ٙ‬ارؾبي ف‪ٝ‬دراو‪ ٛ‬لزؾٗن يٖن أٌر‪ٜ‬مب إو‪ ٙ‬ارؾبي ف‪ٝ‬دراو‪ ٛ‬ضوّخ ‪8717‬م‬
‫أٖ ‪ٖ ٜ‬ن ٌؿ‪ٝ‬رْ إو‪ ٙ‬اوز مك ٖكٗيح اوودٖن إوو‪ ٙ‬ضوبث كٕودٔب ٌوُ اووك‬
‫ر مك االرؾبي اومَٗ ف‪ٝ‬دراو‪ ٛ‬األوٍبِ‪)13( 8185 ٛ‬م‬
‫ٖأثرز ٌب ‪ٍٜٝ‬س ٔ ا اوّٗل ٌوُ االرؾوبياد ٔوٗ اضوزقبن غلؿو‪ٝ‬خ‬
‫ر وو‪ٝ‬ص لووه اودٖوووخ ٖاوػلؿوو‪ٝ‬خ اودٖو‪ٝ‬ووخ ووودٖن االرؾووبي ٖال رىزووسي يٖن‬
‫االرؾبي ثبوٍ بٔدح اوز‪ ِ ٛ‬قدٔب اودٖن األخر٘ ف‪ ٛ‬االرؾبيم ٖر د اوؾورة‬
‫ثوو‪ ُٝ‬يٖن االرؾووبي ؽرثووب ي يٖو‪ٝ‬ووخ رؾووز ع لووه يٖوووخ ثطوو‪ٝ‬بيرٕب ٖضووىطبرٕب‬
‫اوضبصووخ ٖٖؽوودح إدى‪ٍٕٝ‬ووب ٌٖٗارئووب االدزؿووبي‪ٜ‬خ ٖيضووزٗرٔب ٖعّطوو‪ٝ‬زٕب‬
‫ٖدبِِٕٗب اوداخى‪ٜٖ ٛ‬ؿىؼ رطج‪ ٔ ٝ‬ا اوّٗل ٌوُ االرؾوبياد كىو‪ ٙ‬اوودٖن‬
‫اوٍىم‪ٝ‬خ ٖاوغٍٕٗر‪ٜ‬خم ٖ‪ٜ‬ؾ ومه يٖوخ االِطؾبة ٌُ االرؾبي (‪)14‬م‬
‫او رل اوراثا‬
‫االرؾبي او ‪ٝ‬دراو‪ٛ‬‬
‫‪ّٜ‬ػووو ٔووو ا اوّوووٗل ٌوووُ االرؾوووبياد ثٍٗعوووت يضوووزٗر يا وووً ‪ٜ‬وووّيً‬
‫او بدووبد ثوو‪ ُٝ‬اووودٖن األككووبش فوو‪ ٛ‬االرؾووبي ٖ‪ ٜ‬زجوور ٔو ا االرؾووبي أدووٗ٘‬
‫أِووٗال االرؾووبياد ٖأخرٔووب ظٕووٗرايم ٖ‪ّٜ‬ػ و كووُ ٔ و ا االرؾووبي غلؿوو‪ٝ‬خ‬
‫يٖو‪ٝ‬خ عد‪ٜ‬ودح ٔو‪ ٛ‬غلؿو‪ٝ‬خ يٖن االرؾوبي او ‪ٝ‬ودراو‪ٖ ٛ‬دود ِػو أٖن ارؾوبي‬
‫ف‪ٝ‬وودراو‪ ٛ‬فوو‪ ٛ‬اوٗال‪ٜ‬ووبد اوٍزؾوودح األٌر‪ٜ‬م‪ٝ‬ووخ ضووّخ ‪ٌٖ 8717‬ووُ أضووجبة‬
‫‪851‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫ِػووٗش ٔ و ا االرؾووبي رغووبٖز كقجووبد االخووزب ٖاوزجووب‪ ُٜ‬اوىلووٗ‪ ٚ‬اووود‪ّٜٛ‬‬


‫ٖاو رد‪ ٛ‬ل وك ثدٌظ اوػ ٗة اوّبلقخ ثىلوبد ٌز وديح فو‪ ٛ‬يٖووخ ٖاؽودح‬
‫لٍووب فوو‪ ٛ‬ضٗ‪ٜ‬طوورا ٖلوو وك عٍووا فوو‪ ٛ‬اوّٕوود ثوو‪ ُٝ‬اوٍطووىٍ‪ٖ ُٝ‬اوّٕوودٖش‬
‫ٖاوطووج ٖاوج و ٖ‪ ُٜٝ‬فوو‪ ٛ‬يٖوووخ ٖاؽوودحم ل و وك ٔووٗ ٖضوو‪ٝ‬ىخ ميارح اودٖوووخ‬
‫اوٍزراٌ‪ٝ‬ووخ األلوورا ٌضووه االرؾووبي اوطووٗف‪ٝ‬ز‪ ٛ‬ضووبثقبيم ٖدوود ‪ٜ‬مووَٗ كّؿوور‬
‫اوقٗح ٔٗ اوطوجت فو‪ِ ٛ‬ػوٗش ٔو ا االرؾوبي ٖدجوه ِػوٗش االرؾوبي او ‪ٝ‬ودراو‪ٛ‬‬
‫األٌر‪ٜ‬م‪ ٛ‬كبي ‪8717‬م أٌوب كوُ أضوبو‪ٝ‬ت ِػو ح ٔو ا االرؾوبي فٕو‪ ٛ‬أٌوب أَ‬
‫رّيً أٖ رّقطً ألضر ٌُ يٖوخ ٌطوزقىخ ٖرّودٌظ فو‪ ٛ‬يٖووخ ٖاؽودح لٍوب فو‪ٛ‬‬
‫األٌبراد او رث‪ٝ‬خ اوٍزؾدح أٖ أَ رموَٗ يٖووخ ٌٗؽودح ٌوُ ؽ‪ٝ‬وش األؾوه‬
‫‪ٕٜ‬وودئب خطوور االِقطووبي أٖ رّػ و ووود٘ إدى‪ٍٕٝ‬ووب ر جووخ اار‪ٝ‬ووخ ٖاض و خ فوو‪ٛ‬‬
‫االِقطووبي فجوودالي ٌووُ االِقطووبي رزؾووٗن إووو‪ ٙ‬يٖوووخ ف‪ٝ‬دراو‪ٝ‬ووخ رلكووا وطووىطخ‬
‫ٌرلس‪ٜ‬خ رزٍزا ثبضزقبن إيار‪ ٚ‬اار‪ٖ ٛ‬اضا ٌُٖ اوػٗأد كى‪ ٙ‬اوك لٍوب‬
‫ٔٗ اوؾبن ف‪ ٛ‬او رام ثٍٗعت يضزٗر ‪)15( 2115‬م‬
‫أٌب خؿب ؽ االرؾبي او ‪ٝ‬دراو‪ ٛ‬فٕ‪:)16( ٛ‬‬
‫‪ّٔ -8‬بن غلؿ‪ٝ‬خ يٖو‪ٝ‬خ ٖاؽدح رٍضه يٖوخ االرؾبي او ‪ٝ‬دراو‪ٛ‬م‬
‫‪ٜ -2‬موَٗ وبرؾووبي ؾووبؽ‪ٝ‬بد ٌجبغوورح كىو‪ ٙ‬ركب‪ٜ‬ووب اووودٖن اوداخى‪ٝ‬ووخ فوو‪ٛ‬‬
‫االرؾبيم‬
‫‪ -3‬ال ‪ ّٜ‬ري االرؾبي ث يارح اوػ َٖ اوداخى‪ٝ‬خم‬
‫‪ -4‬رؾز ع اودٖن اوداخىخ ف‪ ٛ‬االرؾبي ثبضزقبن ٖض‪ٝ‬بيح ياخى‪ٝ‬خ ِطج‪ٝ‬خم‬
‫‪ -5‬وبرؾبي ضىطبد صبصخ ٖوىٗال‪ٜ‬بد ٌضه ٔ ْ اوطىطبدم‬
‫‪ -6‬فوو‪ٔ ٛ‬و ا االرؾووبي ‪ٜ‬مووَٗ ّٔووبن يضووزٗر وبرؾووبي ٖيضووبر‪ٝ‬ر وٗال‪ٜ‬ووبد ال‬
‫رلبوف يضزٗر االرؾبيم‬
‫‪ّٔ -7‬بن عّط‪ٝ‬خ ٖاؽدحم‬
‫‪ -1‬ال ‪ٜ‬غٗز ر د‪ٜ‬ه ؽدٖي أ‪ ٚ‬إدى‪ ًٝ‬ف‪ ٓٝ‬يَٖ ٌٗافقخ األدى‪ًٝ‬م‬
‫‪ٜ -1‬زً رّي‪ ٔ ًٝ‬ا االرؾبي ثٍٗعت يضزٗرم‬
‫‪ -81‬أَ اوؾرة ث‪ٖ ُٝ‬ال‪ٜ‬بد االرؾبي ٔ‪ ٛ‬ؽرة أٔى‪ٝ‬خم‬
‫اوٍجؾش اوضبِ‪ٛ‬‬
‫أغمبن اودٖن ٌُ ؽ‪ٝ‬ش اوط‪ٝ‬بيح‬
‫‪851‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫رقطووً اووودٖن ٌووُ ؽ‪ٝ‬ووش اوطوو‪ٝ‬بيح إووو‪ ٙ‬يٖن لبٌىووخ اوطوو‪ٝ‬بيح ٖيٖن‬
‫ِبدؿخ اوط‪ٝ‬بيح ٖضٗ ِزّبٖن اوك ف‪ٌ ٛ‬طىج‪ٖ ُٝ‬كى‪ ٙ‬اوّؾٗ ا‪ٞ‬ر‪:ٛ‬‬
‫اوٍطىت األٖن‬
‫اودٖن لبٌىخ اوط‪ٝ‬بيح‬

‫ٔ‪ ٛ‬اودٖن اوز‪ ٛ‬رٍىك ٌٍبرضخ عٍ‪ٝ‬وا اخزؿبؾوبرٕب اوزو‪ٌّ ٛ‬ؾٕوب‬


‫إ‪ٜ‬بْ اوقبَِٗ اودٖو‪ٛ‬م فٕ‪ ٛ‬وٕب اوقودرح كىو‪ ٙ‬اوزؿور فو‪ ٛ‬عٍ‪ٝ‬وا غو ِٖٕب‬
‫اوداخى‪ٝ‬خ ٖاولبرع‪ٝ‬خ يَٖ ردخه أٖ ردبثخ ٌُ يٖوخ أخر٘م أٖٔو‪ ٛ‬اودٖووخ‬
‫اوٍطزقىخ اضزقبالي لبٌبي ال ‪ٜ‬ػٗثٓ غب جخ ف‪ ٛ‬اوداخه أٖ اولبرطم‬
‫أَ ٌ ّ‪ ٙ‬اوط‪ٝ‬بيح ال ‪ ّٛ ٜ‬أَ رمَٗ اودٖووخ ٌطىقوخ اوزؿور فو‪ٛ‬‬
‫ٌغووبن كبدبرٕووب اولبرع‪ٝ‬ووخم فىمووه يٖوووخ ٌق‪ٝ‬وودح ثقٗاكوود اوقووبَِٗ اووودٖو‪ٛ‬م‬
‫فبودٖوخ ال رطزط‪ٝ‬ا اوق‪ٝ‬وبي ثوبوؾرة او دٖاِ‪ٝ‬وخ قود يٖووخ أخور٘ ركوٍ‪ّٝ‬ب ي‬
‫وٍؿوووبوؾٕب اوقٌٗ‪ٝ‬وووخ اوكووو‪ٝ‬قخم ال رطوووزط‪ٝ‬ا أَ رزلىوووف كوووُ اوزساٌبرٕوووب‬
‫ثٍٗعت ٌ‪ٝ‬ضبم األًٌ اوٍزؾدحم ٖخكٗكٕب وٍب ‪ٜ‬ز ى فو‪ ٛ‬او ؿوه اوطوبثا‬
‫او ‪ٜ ٚ‬لٗن ٌغىص األٌُ ارلوبا روداث‪ٝ‬ر رايكوخ م‪ٜ‬قوب او ودٖاَ ٖاوطوىً‬
‫اووودٖو‪ٛ‬م أَ اوطوو‪ٝ‬بيح فوو‪ ٛ‬ظووه اوقووبَِٗ اووودٖو‪ ٛ‬ضوو‪ٝ‬بيح ِطووج‪ٝ‬خ رقووٗي كىوو‪ٙ‬‬
‫أضبش ٌُ اوٍؿبوؼ اوٍػزرلخ وٍغٍٗكخ اودٖن (‪)17‬م‬
‫اوٍطىت اوضبِ‪ٛ‬‬
‫اودٖن ِبدؿخ اوط‪ٝ‬بيح‬

‫ٔوو‪ ٛ‬اووودٖن اوزوو‪ ٛ‬ال رزٍزووا ثمبفووخ اخزؿبؾووبد اودٖوووخ األضبضوو‪ٝ‬خ‬


‫ٖاوك وزج زٕب ودٖوخ أعّج‪ٝ‬خ ؽ‪ٝ‬وش رجبغور ث وف االخزؿبؾوبد اوداخى‪ٝ‬وخ‬
‫ٖاولبرع‪ٝ‬خم ٖوقد كر اوقبَِٗ اودٖو‪ ٛ‬كدح أِٗال ٌوُ ٔو ْ اوودٖن ٌضوه‬
‫اودٖوخ اوٍّزدثوخ ٖاوزبث وخ ٖاوٍؾٍ‪ٝ‬وخ ٖيٖن اوٗؾوب‪ٜ‬خ ٖضوٗ ِزّوبٖن لوه‬
‫اوك ف‪ ٛ‬فرٖل ٌززبو‪ٝ‬خم‬

‫او رل األٖن‬
‫‪861‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫اودٖن اولبق خ وبِزداة‬

‫االِزووداة ٔووٗ اوّيووبي او و ‪ ٚ‬أٖعدرووٓ ٌ بٔوودح ؾووىؼ كووبي ‪8181‬‬


‫ِٖؽ كى‪ٌٝ ٓٝ‬ضبم كؿجخ األًٌ ٌبيح (‪ )22‬ولرـ ٖقا األدوبو‪ ًٝ‬اوزو‪ٛ‬‬
‫لبِذ رط‪ٝ‬طر كى‪ٕٝ‬ب ي لبي ٌُ ررل‪ٝ‬ب ٖاوٍبِ‪ٝ‬ب دجه اوؾورة او بوٍ‪ٝ‬وخ األٖوو‪ٙ‬‬
‫رؾذ إغرا يٖو‪ ٛ‬الكزجبر ٌ‪ٝ‬ضبم كؿجخ األًٌ أَ ضمبَ ٔ ْ اودٖن ووً‬
‫رؿووه إووو‪ ٙ‬يرعووخ ٌوووُ اوردوو‪ٖ ٛ‬اوؾكووبرح ومووو‪ ٛ‬رؾمووً ِ طووٕب ثّ طوووٕب‬
‫ٖركب‪ٜ‬خي وٍؿبوؾٕب ٌٖطبكدحي وػ ٗثٕب ٖعد اوٍ‪ٝ‬ضوبم أَ ٌوُ األفكوه أَ‬
‫رٗقا رؾذ إغرا يٖو‪ٖ ٛ‬لبَ االِزداة كى‪ ٙ‬صبصخ يرعبد االِزوداة‬
‫(أ) ٖ‪ٜ‬ػٍه ٖال‪ٜ‬بد خبق خ وزرل‪ٝ‬ب يرعخ ثىلذ ٌُ اورد‪ ٛ‬ال ثو ش ٌضوه‬
‫او رام ٖضٗر‪ٜ‬ب ٖلبِذ يٖن اِزداة ٌٍٕزٕب رقزؿر كىو‪ ٙ‬رقود‪ ًٜ‬اوّؿوؼ‬
‫ٖامرغووبي أٌووب اوّووٗل اوضووبِ‪ ٛ‬فٕووٗ االِزووداة ٌووُ اودرعووخ (ة) ٖدوود لجو‬
‫كىوو‪ ٙ‬ث ووف ٌطووز ٍراد اوٍبِ‪ٝ‬ووب ٌضووه ٖراِٖوودا ٌٍٖٕووخ اووودٖن اوٍّزدثووخ‬
‫اوّؿووؼ ٖامرغووبي ٖإيارح امدىوو‪ًٝ‬م أٌووب اوّووٗل اوضبوووش فٕووٗ (ط) ٖرػووٍه‬
‫ث ف اوغٍبكبد اوٍزلى خ اعزٍبك‪ٝ‬ب ي ؽ‪ٝ‬ش رقٗي اودٖن اوراد‪ٝ‬وخ اوٍغوبٖرح‬
‫ثو يارح إدى‪ٍٕٝ‬ووب لٍووب وووٗ لبِووذ عووسش ٌووُ إدى‪ٍٕٝ‬ووب ٖ‪ ٜ‬زجوور ٔو ا اوّووٗل ٌووُ‬
‫االِزداة ِٗل ٌُ اوكً اول ‪ ٛ‬أؽودس مرقوبش ؽمٌٗوخ عّوٗة أفر‪ٜ‬ق‪ٝ‬وب‬
‫ٌٍٖٕخ اودٖن اوٍّزدثخ ال رقزؿر كى‪ ٙ‬اوّؿؼ ٖامرغوبي ثوه إوو‪ ٙ‬إوؾوبم‬
‫امدىوو‪ ًٝ‬ث رقووٕب ٖإخكووبكٓ وقٗاِ‪ّٕٝ‬ووب ٖ‪ّٜ‬زٕوو‪ ٛ‬االِزووداة أٌووب ثؾؿووٗن‬
‫امدىوو‪ ًٝ‬كىوو‪ ٙ‬اضووزقبوٓ ث وود صجووٗد ددررووٓ كىوو‪ ٙ‬إيارح غ و ِٖٓ أٖ رّووبزن‬
‫اودٖن اوٍّزدثخ أٖ إك ب ٕب ٌُ دجه ٌغىص او ؿجخ (‪)11‬م‬

‫او رل اوضبِ‪ٛ‬‬
‫اودٖن اوزبث خ‬

‫‪ّ ٜ‬وو‪ ٛ‬اررجووبل يٖوووخ ثو خر٘ ثراثطووخ اولكووٗل ٖاوووٗالش ٖ‪ٜ‬طى و‬


‫كىوو‪ ٙ‬األٖووو‪ ٙ‬اودٖوووخ اوزبث ووخ ٖاوضبِ‪ٝ‬ووخ اووودٖن اوٍزجٗكووخم ٖرلووزؽ اوضبِ‪ٝ‬ووخ‬
‫ثووو يارح اوػووو َٖ اولبرع‪ٝ‬وووخ وىدٖووووخ األٖوووو‪ٖ ٙ‬وووو‪ٝ‬ص وىدٖووووخ األٖوووو‪ ٙ‬إال‬
‫‪868‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫ٌٍبرضووووخ االخزؿبؾووووبد اوداخى‪ٝ‬ووووخ ٖرزٍبصووووه كبدووووخ اودٖوووووخ اوزبث ووووخ‬


‫ثبوٍزجٗكخ ثوبويرٖ اوزبر‪ٜ‬ل‪ٝ‬وخ ٖاالعزٍبك‪ٝ‬وخ ٖاالدزؿوبي‪ٜ‬خ ٖاوط‪ٝ‬بضو‪ٝ‬خم‬
‫إال أَ او ٍووه دوود عوور٘ ثبررجووبل اووودٖن اوزبث ووخ ثبوٍزجٗكووخ فوو‪ ٛ‬عٍ‪ٝ‬ووا‬
‫اوٍ بٔداد اوزغبر‪ٜ‬خ ٖاوط‪ٝ‬بضو‪ٝ‬خ اوزو‪ ٛ‬ر قودٔب األخ‪ٝ‬ورح ظٕور ٔو ا اوّيوبي‬
‫فوو‪ ٛ‬اوقوورَ اوزبضووا كػوور فمبِووذ ٌؿوور ربث ووخ وىدٖوووخ او ضٍبِ‪ٝ‬ووخ ثٍٗعووت‬
‫ٌ بٔدح وّدَ ‪)11( 8141‬م‬
‫او رل اوضبوش‬
‫اودٖوخ اوٍؾٍ‪ٝ‬خ‬

‫ٔوو‪ ٛ‬كبدووخ دبِِٗ‪ٝ‬ووخ رّػ و كووُ لر‪ ٜ‬و ٌ بٔوودح ثوو‪ ُٝ‬يٖوووخ دٗ‪ٜ‬ووخ‬
‫ٖأخر٘ ق ‪ ٝ‬خ ٖثٍٗعوت اوٍ بٔودح ركوا اودٖووخ األخ‪ٝ‬ورح ِ طوٕب رؾوذ‬
‫ؽٍب‪ٜ‬وووخ اودٖووووخ األٖوووو‪ٖ ٙ‬رزّوووبزن وٕوووب كوووُ دووودر ٌوووُ ضووو‪ٝ‬بيرٕب اوداخى‪ٝ‬وووخ‬
‫ٖض‪ٝ‬بيرٕب اولبرع‪ٝ‬وخ ٖ‪ٜ‬لكوا ٔو ا اوّيوبي ألؽموبي اوقوبَِٗ اوودٖو‪ٌٖ ٛ‬وُ‬
‫اودٖن اوز‪ ٛ‬خك ذ وّيبي اوؾٍب‪ٜ‬وخ وّيوبي اوؾٍب‪ٜ‬وخ اوّٕود اوؿو‪ّٝٝ‬خ ؽ‪ٝ‬وش‬
‫لبِووذ خبق و خ وىؾٍب‪ٜ‬ووخ او رِطوو‪ٝ‬خم ٖرررووت كىوو‪ ٙ‬اِزٕووبش ٔ و ْ اوؾٍب‪ٜ‬ووخ‬
‫ظٕووٗر كوودح يٖن ٔوو‪ ٛ‬لٍجٗي‪ٜ‬ووب ٖ الٖشم ٖدوود خكو ذ لوبي ٌووُ رووِٗص‬
‫ٌٖرالع وىؾٍب‪ٜ‬وخ او رِطو‪ٝ‬خ ؽزو‪ ٙ‬كوبي ‪8156‬م ٖأَ ٔو ا اوّيوبي ال زان‬
‫ٌ ٍووٗالي ثوووٓ إوووو‪ ٙ‬ؽووود ا‪ َٞ‬فزلكووا إٌوووبرح ٌِٗوووبلٗ وىؾٍب‪ٜ‬وووخ او رِطووو‪ٝ‬خ‬
‫ثٍٗعت ٌ بٔدح ٌب‪)11( 8141 ٜٗ‬م‬
‫او رل اوراثا‬
‫ِيبي اوٗؾب‪ٜ‬ب‬

‫ث د اوؾورة او بوٍ‪ٝ‬وخ اوضبِ‪ٝ‬وخ فمور اوؾى وبش فو‪ ٛ‬اضوزجدان االِزوداة‬


‫او و ‪ ٚ‬أٖعدرووٓ اوٍووبيح (‪ٌ )22‬ووُ كٕوود كؿووجخ األٌووً ثّيووبي أخوور ‪ٜ‬ووزب ً‬
‫ٖاألفمبر ٖاوٍجبيئ اوزؾرر‪ٜ‬خ اوز‪ِ ٛ‬بيد ثٕب األًٌ اوٍزؾدح ٖألىو كىو‪ٙ‬‬
‫ٔ ا اوّيبي اوغد‪ٜ‬د أضً ِيبي اوٗؾب‪ٜ‬ب اودٖو‪ٖ ٛ‬لرش وٓ اوٍ‪ٝ‬ضوبم األٌٍو‪ٛ‬‬
‫فؿووى‪( ُٝ‬اوضووبِ‪ ٛ‬كػوور ٖاوضبوووش كػوور) خؿووؽ األٖن وىمووبي كووُ ٔو ا‬

‫‪862‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫اوّيبي ٖكبوظ اوضبِ‪ ٛ‬أؽمبي ٌغىص اوٗؾوب‪ٜ‬ب ٖاكزجور ٔو ا اوغٕوبز عوسشاي‬


‫ٌُ األعٕسح اور ‪ٝ‬ط‪ٝ‬خ وألًٌ اوٍزؾدح (‪)18‬م‬
‫أَ اوٕووود ٌوووُ إِػوووبش ِيوووبي اوٗؾوووب‪ٜ‬ب ٖفووو اوٍوووبيح (‪ٌ )76‬وووُ‬
‫ثٍ‪ٝ‬ضبم األًٌ اوٍزؾودح اوزو‪ ٛ‬رٗل‪ٝ‬ود اوطوىً ٖاألٌوً اوودٖو‪ٖ ُٝٝ‬ر س‪ٜ‬وس رقودي‬
‫غ و ٗة األدووبو‪ ًٝ‬اوٍػووٍٗوخ ثبوٗؾووب‪ٜ‬ب ٖرػووغ‪ٝ‬ا اؽزووراي ؽقووٗم امِطووبَ‬
‫األضبض‪ٝ‬خ وىغٍ‪ٝ‬ا ٖل بوخ اوٍطبٖاح ف‪ ٛ‬اوٍ بٌىخ (‪)12‬م‬
‫أٌب ثلؿٗؼ األدبو‪ ًٝ‬اوز‪ٜ ٛ‬طى كى‪ٕٝ‬وب ٔو ا اوّيوبي فٕو‪ ٛ‬ؽطوت رؾد‪ٜ‬ود‬
‫اوٍبيح ‪ٌٝ ٌُ 77‬ضبم األًٌ اوٍزؾدح ٔ‪:ٛ‬‬
‫‪ -8‬األدبو‪ ًٝ‬اوٍزقط خ ٌُ يٖن اوٍٕسٌٖخ (يٖن اوٍؾٗر)م‬
‫‪ -2‬األدبو‪ ًٝ‬اوز‪ ٛ‬رك ٕب اوودٖن اوٍطو ٖوخ كوُ أياررٕوب ثٍؾوف إرايرٕوب‬
‫رؾذ ِيبي اوٗؾب‪ٜ‬بم‬
‫‪ -3‬األدبو‪ ًٝ‬اوٍػٍٗوخ ثّيوبي االِزوداة ث ود ٌٗافقوخ اودٖووخ اوٍّزدثوخ كىو‪ٙ‬‬
‫ٖق ٕب رؾذ ٔ ا اوّيبيم‬
‫أَ ِيووبي االِزووداة ا‪ٜ َٞ‬طوو‪ٝ‬ر ثبرغووبْ اوووسٖان ث وود أَ أؾوودرد‬
‫األًٌ اوٍزؾودح فو‪ 8161 ٛ‬امكوبَ اوو ‪ ٚ‬يكوذ ف‪ٝ‬وٓ وٗقوا ؽود ِٖٕب‪ٜ‬وخ‬
‫ضوور‪ ٜ‬خ ٖ ‪ٝ‬وور ٌػوورٖلخ وبضووز ٍبر صووً فقوود ٌغىووص اوٗؾووب‪ٜ‬ب ٌجوورراد‬
‫ٖعٗيح ث د أَ أضزقه أخرٔب ف‪ٖ 8114/81/8 ٛ‬وٕو ا فقود كىو ٌغىوص‬
‫أكٍبوٓ ث د غٕر ٌُ اوك ٖلبَ اوٍغىص فقد أرلو دوراراي ثز ود‪ٜ‬ه ِيبٌوٓ‬
‫اوداخى‪ ٛ‬و‪ٝ‬زب ً ٌا ٖق ٓ اوغد‪ٜ‬د ف ؾجؼ ال ‪ٜ‬غزٍا إال كّد اوؾبعخ ٖووً‬
‫‪ ٜ‬د ف‪ ٛ‬ككٗ‪ٜ‬زٓ إال اودٖن اولٍطخ اومجر٘ (‪)13‬م‬

‫‪863‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫اولبرٍخ‬
‫وقد رٗؾىّب ٌُ خبن يراضزّب ف‪ِ ٛ‬ير‪ٜ‬وخ اودٖووخ إوو‪ ٙ‬عٍىوخ ٌوُ‬
‫اوّزب ظ ضٗ ِ لرٔب أٖالي صً ث د اوك ضٗ ِج‪ ُٝ‬أًٔ اوٍقزرؽوبد اوزو‪ٛ‬‬
‫ِٗي لرؽٕب خدٌخي وىجؾش او ىٍ‪ٛ‬م‬
‫أٖالي‪ِ -:‬زب ظ اوجؾش‬
‫‪ -8‬ر ً اخزب او قٕوبش ٖكودي ار وبدًٕ كىو‪ ٙ‬ر ر‪ٜ‬وف ٌٗؽود وىدٖووخ إال‬
‫أَ ٌغٍووه اوز ووبر‪ٜ‬ف رػوو‪ٝ‬ر إووو‪ ٙ‬أَ اودٖوووخ رزمووَٗ ٌووُ صبصووخ أرلووبَ‬
‫ر ‪ٝ‬طخ ٔ‪ ٛ‬اوػ ت ٖامدى‪ٖ ًٝ‬اوطىطخم‬
‫‪ -2‬وقد لورػ ارغوبْ فو‪ ٛ‬او قوٓ اودضوزٗر‪ ٚ‬ثودكٗ٘ إوو‪ ٙ‬أَ اودٖووخ رموَٗ‬
‫ٌووُ أرث ووخ أرلووبَ ٔوو‪ ٛ‬اوػو ت ٖامدىوو‪ٖ ًٝ‬اوطووىطخ ٖاالكزوورا ومووُ‬
‫ِر٘ كى‪ ٙ‬او مص ٌُ ٔ ا االرغبْ ٖأت ارغوبْ آخور إوو‪ ٙ‬أَ اودٖووخ‬
‫رزمووَٗ ٌووُ صبصووخ أرلووبَ ٔوو‪ ٛ‬اوػو ت ٖامدىوو‪ٖ ًٝ‬اوطووىطخ يَٖ رلووُ‬
‫االكزرا ٌُ اوك ِػ ح اودٖوخ او ضٍبِ‪ٝ‬خ ر ً كودي اكزورا فرِطوب‬
‫ٌّٕب إال ث د ار بد‪ٝ‬خ ‪8185‬م‬
‫‪864‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫‪ -3‬أَ أ ىوووت اوّير‪ٜ‬وووبد اوزوووو‪ ٛ‬لرؽوووذ وج‪ٝ‬وووبَ أضووووبش ِػووو ح اووووودٖن‬


‫ٖثبولؿووٗؼ ِير‪ٜ‬ووخ او قوود االعزٍووبك‪ٔ ٛ‬وو‪ ٛ‬خ‪ٝ‬بو‪ٝ‬ووخ ٖال أضووبش وٕووب‬
‫ٌووووُ اوؿووووؾخ ؽ‪ٝ‬ووووش أَ اووووودٖن ِػوووو د ِز‪ٝ‬غووووخ كٗاٌووووه ربر‪ٜ‬ل‪ٝ‬ووووخ‬
‫ٖاعزٍبك‪ٝ‬خ ٖض‪ٝ‬بض‪ٝ‬خم‬
‫صبِ‪ٝ‬بي‪ٌ -:‬قزرؽبد اوجؾش‬
‫ِٕ‪ٝ‬ت ثبوجبؽض‪ ُٝ‬ف‪ٌ ٛ‬غبن اودٖوخ كى‪:ٙ‬‬
‫‪ -8‬االثز بي كُ اول‪ٝ‬بو‪ٝ‬خ ف‪ ٛ‬لرػ أفمبرًٔ ف‪ ٛ‬ث‪ٝ‬بَ أضبش ِػو ح اودٖووخ‬
‫ٖخؿٗؾ وب ي ٌووب ‪ٜ‬لووؽ ِير‪ٜ‬ووخ او قوود االعزٍووبك‪ ٛ‬ف و َ اودٖوووخ ٔوو‪ٛ‬‬
‫ؽق‪ٝ‬ق‪ٝ‬خ ال ‪ٍٜ‬مُ رغبٔىٕبم‬
‫‪ -2‬أَ ‪ٜ‬رلس اوجؾش كى‪ ٙ‬رلُ امدى‪ ًٝ‬اوٍموَٗ وىدٖووخ ٖاووك ألَ أ ىوت‬
‫اوٍػمبد اوز‪ ٛ‬رٗاعٓ اودٖوخ ‪ٜ‬ز ى ثٕ ا اورلُ ٌّٕبم‬
‫ٖأخ‪ٝ‬ووراي أدووٗن أِّوو‪ ٛ‬فوو‪ ٛ‬ثؾضوو‪ ٔ ٛ‬و ا ال أيكوو‪ ٛ‬أِّوو‪ ٛ‬دوود ثىلووذ اومٍووبن أٖ‬
‫درثووذ ٌّووٓ فٕ و ْ اودراضووخ و‪ٝ‬طووذ ضووٗ٘ ٌطووبٍٔخ ٌزٗاق و خ فوو‪ٔ ٛ‬وو ا‬
‫اوٍغووبنم ٖأِّوو‪ ٛ‬أقووا ثؾضوو‪ ٔ ٛ‬و ا ثوو‪ ُٝ‬أ‪ٜ‬وود‪ ًٕٜ‬ضووب بي إ‪ٜ‬ووبًٔ اورف و ثٍووب‬
‫‪ٜ‬ؿبيفَٗ ف‪ٌ ٓٝ‬وُ ِقوؽ لٍ وب ي فو‪ ٛ‬إِؿوبفًٕ ثٍوب ‪ٜ‬غودَٖ ف‪ٝ‬وٓ ٌوُ عٕود‬
‫ٖهللا ٖو‪ ٛ‬اوزٗف‪ ٝ‬م‬

‫الهىاهش‬
‫(‪ )8‬اووودلزٗر‪ :‬إثوورأ‪ ًٝ‬كجوود او س‪ٜ‬ووس غوو‪ٝ‬ؾب ٌجووبيئ األِيٍووخ اوط‪ٝ‬بضوو‪ٝ‬خ ث‪ٝ‬وورٖد اووودار‬
‫اوغبٌ خ ‪ 8112‬ؼ‪82‬م‬
‫(‪ )2‬اووودلزٗر‪ :‬إؽطووبَ كجوود اوؾٍ‪ٝ‬وود اوٍ رعوو‪ٖ ٛ‬آخوورَٖ اوّير‪ٜ‬ووخ او بٌووخ فوو‪ ٛ‬اوقووبَِٗ‬
‫اودضووزٗر‪ٖ ٚ‬اوّيووبي اودضووزٗر‪ ٚ‬فوو‪ ٛ‬او وورام ثلووداي اوٍمزجووخ اوقبِِٗ‪ٝ‬ووخ ‪8111‬‬
‫ؼ‪1‬م‬
‫(‪ )3‬اووودلزٗر ٌؾطووُ خى‪ٝ‬ووه اوووّيً اوط‪ٝ‬بضوو‪ٝ‬خ ٖاوقووبَِٗ اودضووزٗر‪ ٚ‬ث‪ٝ‬وورٖد ط‪ 8‬يار‬
‫اوّٕكخ او رث‪ٝ‬خ ‪ 8172‬ؼ‪22‬م‬
‫(‪ )4‬اودلزٗر‪ :‬لٍبن او بِ‪ٌ ٛ‬جبيئ اوقبَِٗ اودضزٗر‪ٖ ٚ‬اوّيً اوط‪ٝ‬بض‪ٝ‬خ يٌػو ٌطج وخ‬
‫اوداٖي‪ 81154 ٚ‬ؼ‪82‬م‬

‫‪865‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫(‪ )5‬اودلزٗر‪ :‬غٍص فركّ‪ ٛ‬كىو‪ ٛ‬اوقوبَِٗ اودضوزٗر‪ ٚ‬اوقوبٔرح يار اوزو و‪ٝ‬ف ثوب ضوّخ‬
‫لجا ؼ‪82‬م‬
‫(‪ )6‬اوووودلزٗر‪ :‬كجووود اوؾٍ‪ٝ‬ووود ٌزوووٗو‪ٖ ٛ‬آخووورَٖ اوقوووبَِٗ اودضوووزٗر‪ٖ ٚ‬اووووّيً اوط‪ٝ‬بضووو‪ٝ‬خ‬
‫امضمّدر‪ٜ‬خ ٌّػ ح اوٍ بر ثب ضّخ لجا ؼ‪21‬م‬
‫(‪ )7‬اووودلزٗر‪ :‬كجوود اولّوو‪ ٛ‬ثطوو‪ ِٛٗٝ‬اوووّيً اوط‪ٝ‬بضوو‪ٝ‬خ ٖاوقووبَِٗ اودضووزٗر‪ ٚ‬امضوومّدر‪ٜ‬خ‬
‫ٌطج خ اوٍ بر ‪ 8117‬ؼ‪23‬م‬
‫(‪ ) 1‬اودلزٗر‪ :‬كىو‪ ٛ‬ؾوبيم أثوٗ ٔ‪ٝ‬وف اوقوبَِٗ اوودٖو‪ ٛ‬او وبي ٌؿور ٌّػو ح اوٍ وبر‬
‫ثبمضمّدر‪ٜ‬خ ل‪ 88‬ثب ضّخ لجا ؼ‪38‬م‬
‫(‪ّٜ )1‬يوور‪ :‬وغّووخ فوو‪ٖ ٛ‬زارح اوٍ ووبر اوٗاعجووبد األخبد‪ٝ‬ووخ اوٗلّ‪ٝ‬ووخ ثلووداي ٌطج ووخ‬
‫ٖزارح اوٍ بر ‪ 8151‬ؼ‪7‬م‬
‫(‪ )81‬اووودلزٗر‪ :‬كىوو‪ٜٗ ٛ‬ضووف اوػوومر‪ٌ ٚ‬جووبيئ اوقووبَِٗ اودضووزٗر‪ٖ ٚ‬اوووّيً اوط‪ٝ‬بضوو‪ٝ‬خ‬
‫اوقبٔرح ا‪ٜ‬زران وىطجبكخ ٖاوّػر ل‪ 2111 8‬ؼ‪82‬م‬
‫(‪ )88‬اودلزٗر‪ :‬كجد اوٍّ ً ٌؾ ٗظ ٖآخرَٖ ٌجبيئ اووّيً اوط‪ٝ‬بضو‪ٝ‬خ اوٍٍىموخ األريِ‪ٝ‬وخ‬
‫يار او ردبَ‪ 8117 :‬ؼ‪61‬م‬
‫(‪ )82‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪83‬م‬
‫(‪ )83‬اودلزٗر‪ :‬صرٖد ثودٖ‪ ٚ‬اووّيً اوط‪ٝ‬بضو‪ٝ‬خ اوقوبٔرح يار اوّٕكوخ او رث‪ٝ‬وخ ‪8175‬‬
‫ؼ‪881‬م‬
‫(‪ ) 84‬اودلزٗر‪ :‬كجد اوٍ ط‪ٌ ٛ‬ؾٍود ٖآخورَٖ اوط‪ٝ‬بضوخ ثو‪ ُٝ‬اوّير‪ٜ‬وخ ٖاوزطج‪ٝ‬و ٌؿور‬
‫اوغبٌ خ او رث‪ٝ‬خ‪ 8174 :‬ؼ‪73‬م‬
‫(‪ )85‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪85-84‬م‬
‫(‪ )86‬اودلزٗر‪ :‬صبٌر لبٌه اودٖوخ ف‪ ٛ‬اوٗلُ او رث‪ ٛ‬كى‪ ٙ‬أثوٗاة األو ‪ٝ‬وخ اوضبوضوخ ثلوداي‬
‫ثب ٌطج خ ‪ 2118‬ؼ‪28‬م‬
‫(‪ ) 87‬اودلزٗر‪ :‬كضٍبَ خى‪ٝ‬ه كضٍوبَ اوٍجوبيئ اودضوزٗر‪ٜ‬خ او بٌوخ ثلوداي ٌمزجوخ كجود اووٓ‬
‫ٖع‪ 8143 ٓٝ‬ؼ‪31‬م‬
‫(‪ )81‬اودلزٗر‪ٍ ِ :‬بَ أؽٍد اولط‪ٝ‬ت اوٗض‪ٝ‬م فو‪ ٛ‬اووّيً اوط‪ٝ‬بضو‪ٝ‬خ ٖاوقوبَِٗ اودضوزٗر‪ٚ‬‬
‫كٍبَ يار اوضقبفخ وىّػر ٖاوزٗز‪ٜ‬ا ‪ 2116‬ؼ‪62‬م‬
‫(‪ )81‬اودلزٗر‪ :‬كضٍبَ خى‪ٝ‬ه كضٍبَ ٌؿدر ضبث ؼ‪38‬م‬
‫(‪ )21‬اودلزٗر‪ :‬كضٍبَ خى‪ٝ‬ه كضٍبَ ٌؿدر ضبث ؼ‪38‬م‬
‫(‪ )28‬اودلزٗر‪ :‬ف اي او طبر اوّيً اوط‪ٝ‬بض‪ٝ‬خ ٖاوقبَِٗ اودضزٗر‪ ٚ‬يار اوّٕكوخ او رث‪ٝ‬وخ‬
‫‪ 8174‬ؼ‪3‬م‬
‫(‪ )22‬اودلزٗر‪ :‬إثرأ‪ ًٝ‬كجد او س‪ٜ‬س غ‪ٝ‬ؾب ٌؿدر ضبث ‪8112‬م‬
‫(‪ )23‬اووودلزٗر‪ :‬أيٌووَٗ رثووبل اوٗضوو‪ٝ‬م فوو‪ ٛ‬اوقووبَِٗ اودضووزٗر‪ ٚ‬او ووبي ط‪ 2‬يار او ىووً‬
‫وىٍب‪ 8178 ُٜٝ‬ؼ‪81‬م‬
‫(‪ )24‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ‪87‬م‬
‫‪866‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫(‪ )25‬اودلزٗر‪ :‬كضٍبَ خى‪ٝ‬ه كضٍبَ ٌؿدر ضبث ؼ‪21‬م‬


‫(‪ )26‬اودلزٗر‪ٍ ِ :‬بَ أؽٍد اولط‪ٝ‬ت ٌؿدر ضبث ؼ‪63‬م‬
‫(‪ )27‬اودلزٗر‪ :‬كضٍبَ خى‪ٝ‬ه كضٍبَ ٌؿدر ضبث ؼ‪38‬م‬
‫(‪ )21‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪81‬م‬
‫(‪ )21‬اودلزٗر‪ :‬زٔ‪ٝ‬ر غمر اوٗض‪ٝ‬م ف‪ ٛ‬اوقبَِٗ اودضزٗر‪ ٚ‬ط‪ 8‬يٌػ ٌمزجخ اوزغوبرح‬
‫اوؾد‪ٜ‬ضخ ‪ 8117‬ؼ‪24‬م‬
‫(‪ )31‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪21‬م‬
‫(‪ )38‬اودلزٗر‪ :‬كضٍبَ خى‪ٝ‬ه كضٍبَ ٌؿدر ضبث ؼ‪24‬م‬
‫(‪ )32‬اودلزٗر‪ :‬كضٍبَ خى‪ٝ‬ه كضٍبَ ٌؿدر ضبث ؼ‪25‬م‬
‫(‪ )33‬اودلزٗر‪ٍ ِ :‬بَ أؽٍد اولط‪ٝ‬ت ٌؿدر ضبث ؼ‪61‬م‬
‫(‪ )34‬اودلزٗر‪ٍ ِ :‬بَ أؽٍد اولط‪ٝ‬ت ٌؿر ضبث ؼ‪61‬م‬
‫(‪ )35‬اووودلزٗر‪ :‬كىوو‪ٜٗ ٛ‬ضووف اوػوومر‪ ٚ‬األِيٍووخ اوط‪ٝ‬بضوو‪ٝ‬خ اوٍقبرِووخ اوقووبٔرح ا‪ٜ‬زووران‬
‫وىطجبكخ ٖاوّػر ‪ 2111‬ؼ‪23‬م‬
‫(‪ )36‬اووودلزٗر‪ :‬كىوو‪ٜٗ ٛ‬ضوووف اوػوومر‪ ٚ‬األِيٍوووخ اوط‪ٝ‬بضوو‪ٝ‬خ اوٍقبرِوووخ ٌؿوودر ضوووبث‬
‫ؼ‪23‬م‬
‫(‪ )37‬اودلزٗر‪ :‬أؽطبَ كجد ؽٍ‪ٝ‬د اوٍ رع‪ٖ ٛ‬آخرَٖ ٌؿدر ضبث ؼ‪81‬م‬
‫(‪ )31‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪23‬م‬
‫(‪ )31‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪23‬م‬
‫(‪ )41‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪23‬م‬
‫(‪ )48‬اودلزٗر‪ٍ ِ :‬بَ أؽٍد اولط‪ٝ‬ت ٌؿدر ضبث ؼ‪78‬م‬
‫(‪ )42‬اووودلزٗر‪ :‬كجوود اوموور‪ ًٜ‬كىووٗاَ اوٗضوو‪ٝ‬م فوو‪ ٛ‬اوقووبَِٗ اووودٖو‪ ٛ‬كٍووبَ ل‪ 8‬اووودار‬
‫او ىٍ‪ٝ‬خ اودٖو‪ٝ‬خ ‪ 2112‬ؼ‪824‬م‬
‫(‪ )43‬اووودلزٗر‪ :‬ضووٕ‪ٝ‬ه ؽطوو‪ ُٝ‬او ووزبٖ‪ ٖ ٚ‬بوووت كووٗاي ؽٗاٌوودح اوقووبَِٗ اووودٖو‪ ٛ‬او ووبي‬
‫كٍبَ ل‪ 8‬يار اوضقبفخ وىّػر ٖاوزٗز‪ٜ‬ا ‪ 2117‬ؼ‪865‬م‬
‫(‪ )44‬اودلزٗر‪ٌ :‬ؾٍد ض ‪ٝ‬د اوددبم اوزّي‪ ًٝ‬اوودٖو‪ ٛ‬االضومّدر‪ٜ‬خ ثوب ٌطج وخ ثوب ضوّخ‬
‫ؼ‪35‬م‬
‫(‪ )45‬اودلزٗر‪ٍ ِ :‬بَ أؽد اولط‪ٝ‬ت ٌؿدر ضبث ؼ‪81‬م‬
‫(‪ )46‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪26‬م‬
‫(‪ )47‬اودلزٗر‪ :‬اؽطبَ أؽٍد اوٍ رع‪ٖ ٛ‬آخرَٖ ٌؿدر ضبث ؼ‪33‬م‬
‫(‪ )41‬اودلزٗر‪ٍ ِ :‬بَ أؽد اولط‪ٝ‬ت ٌؿدر ضبث ؼ‪28‬م‬
‫(‪ )41‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪27‬م‬
‫(‪ )51‬اودلزٗر‪ :‬ضٍٗؽ‪ ٛ‬فٗم او بيح اوقبَِٗ اودٖو‪ ٛ‬او بي ٌّػ ح اوٍ بر االضومّدر‪ٜ‬خ‬
‫‪ 8161‬ؼ‪851‬م‬
‫(‪ )58‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪27‬م‬
‫‪867‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫(‪ )52‬اووودلزٗر‪ :‬كؿووبي او ط‪ٝ‬ووخ اوقووبَِٗ اووودٖو‪ ٛ‬او ووبي ثلووداي ٌطج ووخ او برووك وىطجبكووخ‬
‫ٖاوّػر ل‪ 2116 6‬ؼ‪315‬م‬
‫(‪ )53‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪31‬م‬
‫(‪ )54‬اودلزٗر‪ٍ ِ :‬بَ أؽد اولط‪ٝ‬ت ٌؿدر ضبث ؼ‪23‬م‬
‫(‪ )55‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪38‬م‬
‫(‪ )56‬اودلزٗر‪ :‬ض ‪ٝ‬د اوؾمبن األِٕبر اودٖو‪ٝ‬خ كٍبَ يار او ردبَ ‪ 8171‬ؼ‪41‬م‬
‫(‪ )57‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪32‬م‬
‫(‪ )51‬اووودلزٗر‪ :‬ثطووبي ؽىجووِٗ‪ ٛ‬دووبَِٗ اوجؾووبر يٌػوو ٌمزجووخ اوووداٖي‪ ٚ‬ل‪8111 8‬‬
‫ؼ‪812‬م‬
‫(‪ّٜ )51‬ير‪ :‬ار بد‪ٝ‬خ دبَِٗ اوجؾبر و بي ‪ 8112‬اوٍبيح اوضبوضخم‬
‫(‪ )61‬اودلزٗر‪ :‬كؿبي او ط‪ٝ‬خم‬
‫(‪ )68‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪33‬م‬
‫(‪ )62‬اودلزٗر‪ :‬كؿبي او ط‪ٝ‬خ ٌؿدر ضبث ؼ‪366‬م‬
‫(‪ّٜ )63‬ير‪ :‬ار بد‪ٝ‬خ دبَِٗ اوجؾبر و بي ‪ 8112‬اوٍبيح (‪)33‬م‬
‫(‪ ) 64‬اودلزٗر‪ :‬غبرن رٖضٗ اوقبَِٗ اوودٖو‪ ٛ‬او وبي اوٍطج وخ األٔى‪ٝ‬وخ وىّػور ٖاوطجبكوخ‬
‫ث‪ٝ‬رٖد ‪ 8117‬ؼ‪251‬م‬
‫(‪ )65‬اودلزٗر‪ :‬ؽطُ ضٕ‪ٝ‬ه او بم اوٗض‪ٝ‬م ف‪ ٛ‬اوقوبَِٗ اوودٖو‪ ٛ‬او وبي اوقوبٔرح ٌطج وخ‬
‫اوقبٔرح اوؾد‪ٜ‬ضخ ط‪ 2‬ل‪ 8‬ثب ضّخ لجا ؼ‪252‬م‬
‫(‪ )66‬اودلزٗر‪ٌ :‬ؾٍد اوؾوبط ٌؾٍوٗي اوقوبَِٗ اوودٖو‪ ٛ‬وىجؾوبر ٌّوبل اوٗال‪ٜ‬وخ اوٗلّ‪ٝ‬وخ‬
‫ٌطج خ األي‪ٜ‬ت اوجلداي‪ٜ‬خ اوٍؾدٖيح ثلداي ‪ 8111‬ؼ‪214‬م‬
‫(‪ّٜ )67‬ير‪ :‬ار بد‪ٝ‬خ دبَِٗ اوجؾبر و بي ‪ 8112‬اوٍٗاي ‪56 55‬م‬
‫(‪ )61‬اودلزٗرح‪ :‬عّبَ عٍ‪ٝ‬ه ضمر رؾد‪ٜ‬د اوٍغبالد اوجؾر‪ٜ‬خ وىودٖن اوطوبؽى‪ٝ‬خ فو‪ ٛ‬اولىو‪ٝ‬ظ‬
‫او رث‪ ٛ‬ثلداي ٌطج خ اوٍ بر ‪ 8116‬ؼ‪412‬م‬
‫(‪ )61‬اودلزٗر‪ :‬كجد اومر‪ ًٜ‬كىٗاَ ٌؿدر ضبث ؼ‪23-22‬م‬
‫(‪ّٜ )71‬ير‪ :‬ار بد‪ٝ‬خ ثبر‪ٜ‬ص وىٍبؽخ اوغٗ‪ٜ‬خ وطّخ ‪8181‬م‬
‫(‪ )78‬اودلزٗر‪ :‬ؽطُ اوچىج‪ ٛ‬اوٗع‪ٝ‬س ف‪ ٛ‬اوقوبَِٗ اوودٖو‪ ٛ‬او وبي ثلوداي ٌطج وخ األٔى‪ٝ‬وخ‬
‫‪ 8118‬ؼ‪876‬م‬
‫(‪ )72‬اووودلزٗر‪ :‬كجوود اوموور‪ ًٜ‬كىووٗاَ اوٗضوو‪ٝ‬م فوو‪ ٛ‬اوقووبَِٗ اووودٖو‪ ٛ‬او ووبي اومزووبة األٖن‬
‫اوٍجبيئ او بٌخ ثب ٌطج خ ‪ 2112‬ؼ‪824‬م‬
‫(‪ ) 73‬االضزبا‪ :‬ؽطُ درح ٖو‪ ٛ‬اوؾىٗن او ٍى‪ٝ‬وخ وٍػومىخ اوقٌٗ‪ٝ‬وبد ٖاالدى‪ٝ‬وبد وجّوبَ يار‬
‫او براث‪ ٛ‬ل‪ 2114 8‬ؼ‪811‬م‬
‫(‪ )74‬اودلزٗر‪ٜ :‬ؾ‪ ٙٝ‬اوغٍه االكزرا فو‪ ٛ‬اوقوبَِٗ اوودٖو‪ ٛ‬او وبي ٌؿور يار اوّٕكوخ‬
‫او رث‪ٝ‬خ ‪ 8163‬ؼ‪12‬م‬

‫‪861‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫(‪ )75‬اودلزٗر‪ :‬خبود لٍبن ٌجبيئ اوقوبَِٗ اوودٖو‪ ٛ‬او وبي االضومّدر‪ٜ‬خ يار اوزو و‪ٝ‬ف ثوب‬
‫ضّخ لجا ؼ‪218‬م‬
‫(‪ٌٝ )76‬طوووَٗ ‪ٜ‬ؾ‪ٝ‬ووو‪ ٙ‬اوؾب‪ٜ‬وووك اودٖووووخ اوؾد‪ٜ‬ضوووخ كٍوووبَ يار اوضقبفوووخ وىّػووور ٖاوزٗز‪ٜ‬وووا‬
‫‪ 2112‬ؼ‪318‬م‬
‫(‪ )77‬األضزبا‪ :‬ؽطُ درح ٖو‪ٌ ٛ‬ؿودر ضوبث ؼ‪885‬م ٖ‪ّٜ‬يور لو وك اوودلزٗر‪ٌّ :‬و ر‬
‫اوػووبٖ‪ ٚ‬اوقووبَِٗ اودضووزٗر‪ِ ٚ‬ير‪ٜ‬ووخ اودٖوووخ ثلووداي ٌّػووٗراد ٌرلووس اوجؾووٗس‬
‫‪ 8118‬ؼ‪218 -814‬م‬
‫(‪ )71‬اودلزٗر‪ٌ :‬ؾطُ خى‪ٝ‬ه اوقبَِٗ اودضزٗر‪ٖ ٚ‬اووّيً اوط‪ٝ‬بضو‪ٝ‬خ عبٌ وخ امضومّدر‪ٜ‬خ‬
‫لى‪ٝ‬خ اوؾقٗم ؼ‪318‬م‬
‫(‪ )71‬اودلزٗر‪ٌ :‬ؾٍد كى‪ ٛ‬آن ‪ٜ‬بض‪ ُٝ‬اوقبَِٗ اودضزٗر‪ ٚ‬اومٗ‪ٜ‬ذ اوٍمزجوخ اوؾد‪ٜ‬ضوخ ثوب‬
‫ضّخ لجا ؼ‪ٖ 832‬ل وك اودلزٗر صرٖد ثدٖ‪ ٚ‬اوّيً اوط‪ٝ‬بض‪ٝ‬خ ٌؿر ٌطج وخ‬
‫ِٕكوووخ ٌؿووور ‪ 8163‬ؼ‪ٖ 71‬لووو وك إثووورأ‪ ًٝ‬كجووود او س‪ٜ‬وووس ٌؿووودر ضوووبث‬
‫ؼ‪45‬م‬
‫(‪ ) 11‬اوووودلزٗر‪ٌ :‬ؾٍووود اوٍغووو ٖة اوقوووبَِٗ اوووودٖو‪ ٛ‬او وووبي وجّوووبَ ٌّػوووٗراد اوچىجووو‪ٛ‬‬
‫اوؾقٗد‪ٝ‬خ ل‪ 2114 5‬ؼ‪852‬م‬
‫(‪ )18‬اووودلزٗر‪ :‬ؽطووُ اوچىجوو‪ ٛ‬اوووٗع‪ٝ‬س فوو‪ ٛ‬اوقووبَِٗ او ووبي ط‪ 8‬ثووب ٌطج ووخ ‪8168‬‬
‫ؼ‪215‬م‬
‫(‪ )12‬اودلزٗر‪ :‬ؽمٍذ غجر اوقبَِٗ اوودٖو‪ ٛ‬او وبي ثلوداي ٌطج وخ يار اوطوبي ‪8175‬‬
‫ؼ‪248‬م‬
‫(‪ )13‬اودلزٗر‪ :‬كجد اومر‪ ًٜ‬كىٗاَ ٌؿدر ضبث ؼ‪837‬م‬
‫(‪ )14‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿودر ضوبث ؼ‪ٖ 44‬لو وك اوودلزٗر‪ :‬ل ‪ٍٝ‬وخ‬
‫اوغر ِير‪ٜ‬خ اودٖوخ اوقوبٔرح اومزوبة اوضوبِ‪ٌ ٛ‬مزجوخ اوقوبٔرح اوؾد‪ٜ‬ضوخ ‪8166‬‬
‫ؼ‪31‬م‬
‫(‪ )15‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪46‬م‬
‫(‪ )16‬اوووودلزٗر‪ٌ :‬ؾٍووود فوووزؼ هللا اودٖووووخ او ‪ٝ‬دراو‪ٝ‬وووخ ث‪ٝ‬ووورٖد ط‪ 8‬ل‪ 2‬يار او ىٍووو‪ُٝ‬‬
‫‪ 8112‬ؼ‪15‬م‬
‫(‪ )17‬اودلزٗر‪ :‬ؽمٍذ غجر ٌؿدر ضبث ؼ‪251‬م‬
‫(‪ )11‬اووودلزٗر‪ :‬كىوو‪ٜٗ ٛ‬ضووف اوػوومر‪ٌ ٚ‬ؿوودر ضووبث ؼ‪ٖ 71‬لو وك اووودلزٗر‪ :‬صووبٌر‬
‫لبٌه اودٖووخ فو‪ ٛ‬اووٗلُ او رثو‪ ٛ‬كىو‪ ٙ‬أثوٗاة األو ‪ٝ‬وخ اوضبوضوخ ثلوداي ثوب ٌطج وخ‬
‫‪ 2118‬ؼ‪832‬م‬
‫(‪ )11‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪71‬م‬
‫(‪ )11‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪11‬م‬
‫(‪ ) 18‬اودلزٗر‪ٌ :‬ؾٍود اوٍ ب‪ٜ‬طوخ أؽموبي اوقوبَِٗ اوودٖو‪ ٛ‬او وبي ٌؿور ٌطج وخ اوقوبٔرح‬
‫‪ 8111‬ؼ‪851‬م‬
‫‪861‬‬
‫حسيي وحيذ ػبىد‬
‫ثاهر هحوذ رخيص‬

‫(‪ )12‬اودلزٗر‪ :‬كى‪ٜٗ ٛ‬ضف اوػمر‪ٌ ٚ‬ؿدر ضبث ؼ‪18‬م‬


‫(‪ )13‬أضزباِب اودلزٗر‪ :‬كجبش كجٗي كجبش ٌؾبقراد ف‪ ٛ‬او كبش اودٖو‪ٌ ٛ‬ؾبقوراد‬
‫اوق‪ٝ‬ذ كى‪ ٙ‬لىجخ اودراضبد او ى‪ٝ‬ب لى‪ٝ‬خ اوقبَِٗ كبي ‪ٝ 2111-2117‬ر ٌطجٗكخم‬

‫‪871‬‬

You might also like