Professional Documents
Culture Documents
مفهوم الدولة في القانون الدستوري
مفهوم الدولة في القانون الدستوري
رؾٝم ثبودٖوخ كدح رطب الد ٌُ رىك اوزطب الد ٌٔ ٛب ٔٝوخ اودٖووخ ٌٖوب
أضبش ِػ رٕب ٌٖب األرلوبَ األضوبش اوزو ٛرزموَٗ ٌّٕوب اودٖووخ ٖاوو ٙأٚ
ٌود٘ ّٜزٕو ٛؽودٖئب ٖٔووه أَ لوه اوودٖن رمووَٗ كىو ٙغوبلىخ ٖاؽوودحمممم
أوخم
أضجبة اخزٝبر اوجؾش
-8ر وود اودٖوووخ ٌووُ أٔووً ال ثووه ر وود ٌووُ أٖن أغوولبؼ فوو ٛاوقووبَِٗ
اودٖو ٛاو بي فبودٖوخ ر د ٔ ٛأضبش ِػ ح اوقبَِٗ اودٖو ٛاو بيم
-2أَ اودٖوووخ ر وود لو وك ٌووُ أٔووً األغوولبؼ اوٍ ّٜٗووخ فوو ٛاوووداخه
((ياخه اودٖوخ اارٕب))م
-3أَ اوطجت اور ٝص وّػو ح اودٖووخ ٖرطٗرٔوب إوو ٙأَ ٖؾوىذ إووٙ
ٌب ٔو ٛكىٝوٓ أ َٞوٗ وزّيو ًٝؽٝوبح او وري ٖإضو بيْ فبودٖووخ لٍوب
ٜطى كىٕٝب ث ف او قٓ ٖٔ ٛضٝىخ ٖوٝطذ بٜخم
-4اوزوودخه اومجٝوور اوو ٚرقووٗي ثووٓ اودٖوووخ ؽبوٝوب ي فوو ٛغووز ٙاوٍغووبالد
فج وود أَ لبِووذ اودٖوووخ فوو ٛثداٜووخ ِػ و رٕب يٖوووخ ؽبرضووخ رقزؿوور
ٌٍٖٕزٕووب كىوو ٙاألٌووُ ٖاووودفبل ٖاو داوووخ أؾووجؾذ ث وود اوزطووٗر
يٖوخ ٌزدخىخ صً اَ ٌوب وجضوذ ؽزو ٙأؾوجؾذ يٖووخ ٌّزغوخ رطو ٙ
وطد ؽبعبد األفراي ف ٛغز ٙاوٍغبالدم
خطخ اوجؾش
أٌب كوُ خطوخ اوجؾوش فقود عوبشد ٌىٍوخ ث وف اوػوٛش ٌٖؾٝطوٓ
ثٍٗقووٗل اوجؾووش ٖرّبٖوّووب ٌٗقووٗل اوجؾووش ((اودٖوووخ)) ثضبصووخ فؿووٗن
ٖدد خؿؿّب او ؿه األٖن وز رٜف اودٖوخ ٖأضبش ِػو رٕب أٌوب او ؿوه
اوضبِ ٛفقد رطردّب ف ٓٝألرلبَ اودٖوخ صوً كرعّوب فو ٛاو ؿوه اوضبووش إووٙ
أغمبن اودٖوخم
ٖرّزٕووؤ ٛووو ْ اودراضوووخ ثلبرٍوووخ ِوووٗعس فٕٝوووب أٔوووً اوّزوووب ظ اوزوووٛ
رٗؾىّب إوٕٝب ٖاوٍقزرؽبدم
ٖث وود ف و ِّ ٛفوو ٛثؾضوو ٔ ٛو ا ال أيكوو ٛأِّوو ٛدوود ثىلووذ اومٍووبن أٖ
درثذ ٌّٓ فٕ ْ اودراضوخ وٝطوذ ضوٗ٘ ٌطوبٍٔخ ٌزٗاقو خ أقوٕ ٝب إووٙ
أكٍبن أضبر رٖ ٛزٌب ٛاو ُٜضوجقِٗ ٛفؤ ٛو ا اوٍغوبنم ٖأِّو ٛأقوا
821
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
ثؾض ٔ ٛا ث ُٝأٜود ًٕٜضوب بي إٜوبًٔ اورفو ثٍوب ٜؿوبيفَٗ فٝوٓ ٌوُ ِقوؽ
لٍ ب ي ف ٛإِؿبفًٕ ثٍب ٜغدِٖٓ ف ٌُ ٓٝعٕدم ٖاكزو ر كوُ اووّقؽ اوو ٚ
ٜٗعد ف ٓٝفٕ ا ٌُ لجا اوجػرم فٍب أؾجذ ثٓ فٕٗ ٌُ هللا كس ٖعه ٌٖوب
أخط د ف ٓٝفٕٗ ٌُ ِ ط ٌُٖ ٛاوػٝطبَ ضب بي هللا أَ ٜٗفقّب ومه خٝرم
الفصل األول
التؼريف بالذولت وًشأتها
وً ٜز او قٕبش كى ٙر رٜف ٌٗؽود وىدٖووخ ٖإٍِوب ِؾوب لوه ٖاؽود
ًٌّٕ ٌّؾب ي ٌلبٜراي ٜزٍبغٌ ٙا فمررٓ اوقبِِٗٝخ ف ٛاودٖوخ ()8م وقد كرفٕوب
اوج ف ث ِٕب ظبٔرح دبِِٗٝخ ر ّ ٛعٍبكخ ٌُ اوّبش ٜطمَّٗ فو ٛرد وخ
علرافٝخ ٌ ّٝخ ثؿ خ يا ٍخ ٌٖطزقرح ٖٜلك َٗ وّيوبي ٌ و)2( ُٝم ٖدود
كرفٕب اوج ف اٞخر ث ِٕب ٌغٍٗكخ األفراي رقطوُ كىوٖ ٙعوٓ اوودٖاي ٖ
االضووزقرار أدى ٍٝٝوب ي علراف ٝوب ي ٌ ّٝوب ي ٖرلكووا فوو ٛرّيوو ًٝغ و ِٖٕب وطووىطخ
ضٝبضوٝخ رطوزقه فو ٛأضبضوٕب كوُ ٌوُ ٍٜبرضوٕب ()3م ٖدود كرفٕوب اوووج ف
اٞخر ث ِٕب ٌغٍٗكخ ٌزغبِطخ ٌُ األفراي ر ٝع كىوٖ ٙعوٓ اوودٖاي فوٛ
أدى ُٝ ٌ ًٝرلكا وطىطخ كبٌوخ ٌّيٍوخ ( )4ثٍّٝوب أوت او ٍٝود (يٜمو)ٛ
إووو ٙإلووبم اضووً اودٖوووخ كىوو ٙلووه رّيوو ًٝوىغٍبكووخ اوطٝبضووٝخ أ ٜوب ي لبِووذ
ؾٗررٕب ()5م لٍب كرفٕوب ضوبوٍِٗد ( )salmondث ِٕوب ((ٌغٍٗكوخ ٌوُ
األفووراي ٌطووزقرح كىوو ٙأدىووٌ ًٝؾوودي مدبٌووخ اوطووبي ٖاو وودن كووُ لر ٜو
اوقووٗح) ()6م ٖ ٜرفٕووب او قٝووٓ او رِطوو ٛثووبررٍى )Burthelemy( ٛاودٖوووخ
()7
ث ِٕب ((ٌغزٍا)) ٌّيً ٜلكا وطوىطخ ضٝبضوٝخ ٖٜوررجم ثو دى ٌ ًٝوُٝ
821
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
ٖدد كرفٕب اودلزٗر كى ٛؾبيم أثٗ ٔٝوف اودٖووخ كجوبرح كوُ ٌغٍٗكوخ
ٌووُ األفووراي ٜقٍٝووَٗ ثؿووٗرح يا ٍووخ كىوو ٙثق ووخ علرافٝووخ ٌووُ األرـ
ٜؾمٍٕب ٔٝئخ ااد ضوٝبيح ( )1أٜوب ي لوبَ اولوب فو ٛر رٜوف اودٖووخ ف ِٕوب
ٍٜمُ أَ ر ر ث ِٕب رّي ًٝضٝبض ٛوٓ ؾ خ اودٖاي ٜكوً ٌغٍٗكوخ ٌوُ
األفووراي ٜقطّووَٗ فوو ٛأدىوو ٌ ًٝووٜٖ ُٝلكو َٗ وطووىطخ ضٝبضووٝخ إاا لووبَ
او قٓ ٜغٍا كى ٙر رٜف اودٖوخ ٖأرلبِٕب إال أِٓ ٜلزىوف فوِ ٛػو رٕب فقود
ٌورد اودٖووخ ثٍراؽوه كدٜودح رطوٗرد لضٝوراي ثؿوٗرح ردرٜغٝوخ إقووبفخي
إووو ٙاالخووزب فوو ٛقوورٖررٕب ٌووُ ّٔووب فقوود أؽغووً ث ووف او قووٓ فووٛ
اولووٗـ فووِ ٛػ و ح اودٖوووخ ثبكزجووبر أَ ٖعووٗي اودٖوووخ ؽقٝقووخ دب ٍووخ فووٛ
اوٗادووا ٖال أٍٔٝووخ وىٍراؽووه اوزووِ ٛػ و د اودٖوووخ ٌووُ اوّبؽٝووخ اوقبِِٗٝووخ
ٖو وك لرؽوذ كودح ِيرٜوبد وز طوٝر اودٖووخ ِٖػو رٕب ٖضوٗ ِزّبٖوٕوب
ؽٝوووش ضوووٗ ٜلكوووا اوٍجؾوووش األٖن وىّيرٜوووخ اودّٜٝوووخ اوضٗٝدرالٝوووخ
ٖاوٍجؾش اوضبِ ٛوّيرٜخ اوزطٗر او ب ىٖ ٛاوٍجؾش اوضبووش وّيرٜوخ اوقوٗح
ٖاوٍجؾش اوراثا وّيرٜخ او قد االعزٍبك ٛأٌب اوٍجؾوش اولوبٌص فطوٗ
ٜموووَٗ وّيرٜوووخ اوزطوووٗر اوزوووبرٜلٖ ٛضوووٗ ٍِزّوووا كوووُ اولوووٗـ فوووٛ
اوّيرٜخ االغزرالٝخ اوٍبرلطوٝخ فوِ ٛػو ح اودٖووخ ٖاووك الِٕٝوبر االرؾوبي
اوطٗفٝز ٛؽٝش أؾجؾذ ِيرٜبرًٕ كدٍٜخ اوغدٖ٘ ث د االِٕٝبرم
الوبحث األول
الٌظريت الذيٌيت الثيىقراطيت
أَ ٌُ ث ُٝاوٍىٗن اوقدٌبش ٌُ لوبِٗا ٜودكَٗ ثو ًِٕ آووٓ فو ٛاوٗدوذ ااروٓ
لٍب ف ه او راكّخ فوٌ ٛؿور ()1م ٜقوٗن أضوزباِب اوودلزٗر كىو ٛاوػومرٚ
أَ اوٍبؽع أَ ٔ ْ اوّيرٜخ و جذ يٖراي لجٝراي ف ٛاو ؿٗر اوقدٍٜخ فوٛ
اوز جٝوور كووُ أؾووه ِػو ح اودٖوووخ إاا لبِووذ اوطووىطخ ٖاودٖوووخ رقووٗي آِ و ان
كىوو ٙأضووبش يّٜووٌ ٛؾووف ٖٖعوودد ٔ و ْ اوّيرٜووخ رٖاع وب ي فوو ٛاو ؿوور
اوٍطٝؾٌٖ ٛب ربْ ٌُ اوقرَٖ اوٗضطٖ ٙدد أفوه ِغوً ٔو ْ اوّيرٜوخ فوٛ
ٌطىا اوقرَ او ػر ُٜثطجت اوٍ زقوداد ٖاألضوبلٝر اوطوب دح ؽٝوش لوبَ
االكزقبي أَ ٔ ْ او بوً ٌؾمٗي ثقٗ٘ ٝجٝخ خ ٝخ ٜؿ ت ر طوٝرٔب ٖٔو ا
ٌب ؽدا ث ِؿبر ٔ ْ اوّيرٜخ إو ٙإق بش اوقدضوٝخ كىو ٙاوؾموً (ٌٖ )81وا
ار بم أؾؾبة ٔ ْ اوّيرٜخ كى ٙر طٝرٔب اوٍقدش ألضوبش ِػو ح اودٖووخ
إال أَ أِؿووبر ٔو ْ اوّيرٜووخ أِقطووٍٗا كىوو ٙأِ طووًٕ ثػ و َ ٔ و ا األضووبش
اوٍقدش وىدٖوخ ٖضوٗ ِزّوبٖن ٔو ا فوٌ ٛطبووت ٜلوزؽ األٖن وىطج ٝوخ
اموٕٝووخ وىؾووبلً صووً اوضووبِ ٛوىؾ و اموٕوو ٛاوٍجبغوور أٌووب اوٍطىووت اوضبوووش
فطٝمَٗ وىؾ اموٕٝ ٛر اوٍجبغرحم
الوطلب األول
ًظريت الطبيؼت اإللهيت للحاكن
ثرزد ٔ ْ اوّيرٜخ ف ٛاوٍغزٍ بد اوجدا ٝخ ٖث ف اوؾكبراد
اوقدٍٜخ ِٖكو ٔ ٛو ْ اوّيرٜوخ ٖؾوف اوطج ٝوخ اموٕٝوخ وىؾوبلً فبوؾوبلً
ٔٗ اوٓ ٝ ٜع ث ُٝاوجػر ٖٔٗ الثود أَ ٜجود ()88م ٖٖعودد ٔو ْ اوّيرٜوخ
ؾووداي فووو ٛث ووف اوؾكوووبراد ٌضووه اوؾكوووبرح او ركِٗٝووخ ؽٝوووش لوووبَ
فركَٗ ٜجد آِ ان ٖألىو كىٝوٓ أضوً ((ٔوٗرٜص)) فو ٛكٕود األضوررُٝ
األٖووووٖ ٙاوضبِٝوووخ ٖأضوووً ((رال)) فووو ٛكؿووور األضووورح اوراث وووخم ٖٔووو ْ
رطٍٝبد ر ّ(( ٛإوٓ)) كّدًٔ ٖظه ٌ ٍوٗالي ثٕو ْ اوّيرٜوخ ؽزو ٙفزوراد
ٌزووو خرح لوووبَ أخرٔوووب ٌوووب لوووبَ كىٝوووٓ أثوووبلرح اوٝبثوووبَ ؽزووو ٙضوووقٗل
األٌجرالٗرٜووخ اوٝبثبِٝووخ ضووّخ )82( 8147م ٖدووود اِزقوودد ٔوو ْ اوّيرٜوووخ
ثطجت اوزطٗر او ٚلرأ كى ٙاوٍغزٍوا أ ٚكىو ٙر مٝور امِطوبَ ثؿو خ
كبٌخ فىً ر د ِيرٜخ اوطجٝ ٝخ اموٕٝخ وىؾوبلً دوبيرح كىو ٙرقود ًٜاوز طوٝر
838
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
وّػو ح اودٖوووخ فووب ٍٜمووُ رؿووٗر اوؾووبلً ث ِووٓ إوووٓ وز وودي اوؾموبي ٖوٗعووٗي
ِٕبٜخ وؾٝبح له ًٌّٕ ()83م
الوطلب الثاًي
ًظريت الحق اإللهي الوباشر
أٔزد٘ او قه امِطبِ ٛوّيرٜخ اوؾو اموٕو ٛاوٍجبغور ٖثٍٗعوت
ٔ ْ اوّيرٜخ أَ اولبو كى ٙؽد ضٗاش ٌا له اوٍلىٗدوبد ٜلىو اودٖووخ
ٖاوؾوبلً ٖٜووٗيل اوطووىطخ وىؾووبلً ٌٖووب كىوو ٙاوركٝووخ إال لبكزووٓ ٖثبوزووبوٛ
رمَٗ اودٖوخ ٖضىطخ اوؾبلً ٌقدضزٖ ُٝووٝص وىٍؾموٗي اولورٖط كىٝوٓ أٖ
كووُ لبكزووٓ ٖٜرعووا عبِووت ٌووُ او قووٓ أضووبش ٔ و ْ اوّيرٜووخ إووو ٙاو ووبوً
اوٍطٝؾ ٛف ٛاوقرَ اوطبثا ٖاوضبٌُ كػر ؽٍّٝب أؽزدي ِسال ث ُٝاوؾوبلً
ٖاومّٝطوووخ ٖاِزٕووو ٙثبدزطوووبي اوطوووىطخ اوسٌّٝوووخ وىؾوووبلً ٖاوطوووىطخ اودّٜٝوووخ
وىمّٝطخ ٖٔ ا ٌب ٜطر دٗن اوطٝد اوٍطٝؼ ((يل ٌوب وقٝؿور وقٝؿور ٌٖوب
هلل هلل)) األٌوور او و ّ ٜ ٚوو ٛفٝووٓ فؿووه اووود ُٜكووُ اودٖوووخ ٖٖعوودد ٔ و ْ
اوّيرٜخ ؾدأب ف ٛفرِطوب ؽٝوش أوت ووٜٗص اوراثوا كػور إوو ٙاوقوٗن
ث ِٓ ٜطزٍد ضىطزٓ ٌُ امووٓ ٖٜلوزؽ ثؾو ثزػورٜا اوقوٗاٌِٖ ُٝوب كىوٙ
اوركٝخ إال لبكزٓ ()84م
الوطلب الثالث
ًظريت الحق اإللهي غير الوباشر
832
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
ِ ٔت إو ٙأَ اموٓ ٜلزبر اوؾبلً ٖومُ ثؿٗرح ٝر ٌجبغرح ٌوُ خوبن
رٗع ٓٝاألؽوداس ٖاويورٖ ٖعوٓ ٌ ّٝوخ رودفا األفوراي إوو ٙاخزٝوبر أؽود
أفوراي أضورح ٌ ّٝوخ ٌووُ ٔو ْ األضور وٝموَٗ ٔووٗ اوؾوبلً ٖثوبور ً ٌووُ أَ
األفووراي ٜلزووبرَٖ اوؾووبلً إال إِٔووً ٌطووٝرَٖ ٖوووٝص ٌلٝوورَٖ أ ٚإِووً
ٌىسٌَٗ ثٕ ا االخزٝبر ٖؽٝش إًِٔ ٌىسٌَٗ ثٓ رمَٗ ضىطزٓ ٌقدضوخ ٖال
ٍٜمُ اولرٖط كىٕٝب ()85م
ٌُٖ ٌبؽيخ اوّيرٜبد اوطبثقخ ِغود إِٔوب رقوٗي كىو ٙأضوبش يّٜوٖ ٛأَ
اخزى ذ ث ف اوػٛش إال أَ ضىطخ اوؾبلً رمَٗ فٕٝوب ٌقدضوخ ٖال ٍٜموُ
اولرٖط كىٕٝبم
الوبحث الثاًي
ًظريت التطىر الؼائلي
ر وود ٔ و ْ اوّيرٜووخ إؽوود٘ اوّيرٜووبد االعزٍبكٝووخ اوزوو ٛكبوغووذ
أضبش ِػ ح اودٖوخ ٖٜزىلؽ ٌكٍَٗ ٔ ْ اوّيرٜخ ف ٛأَ أؾوه اودٖووخ
ٜوٗي إوو ٙاألضوورحم ٖأَ األضورح ٔو ٛاوؿووٗرح اوٍؿولرح كوُ اودٖوووخ إا
ٍِذ األضرح ٖاؾجؾذ كب ىخ ٌُٖ اعزٍبل كودح كٗا وه فزمِٗوذ اوقجٝىوخ
ٖلبَ ومه دجٝىخ ر ٝص ٖلبَ ر ٝص اوقجٝىخ ٜزٍزا ثبوطىطخ األثٜٗخ ٖث ود
أَ رطٗرد اوقجٝىخ اِقطٍذ إو ٙكػب ر ٌز ديح ٖومه ٌّٕوب ر وٝص ٖظوه
وىقجٝىووخ اومجوور٘ ر ٝطووٕب األكىووٜ ٙطووٍٗ فووٗم ر ضووبش او ػووب ر ٖر ركووذ
رىك او ػب ر اوٍز ديح ٌا اوسٌُ كىٌ ٙلزىف أعساش امدى ًٝؽز ٙلِٗذ
اوٍدّٜخ اوطٝبضٝخ اوز ٛرؾٗوذ فٍٝب ث د إو ٙيٖن ( )86ف ضبش اودٖووخ إاا
ٔٗ األضرح ٖأضبش ضىطخ اوٍىوٗن لو وك ٔو ٛضوىطخ رة األضورح األٖن
ٖوو وك ضووٍٝذ ٔو ْ اوّيرٜووخ ثبضووً ِيرٜووخ اوطووىطخ األثٜٗووخم ٖدووبن ثٕ و ْ
اوّيرٜخ أرضطٗ ٖأت إو ٙأَ اودٖوخ ِيبي لج ٝوٜٗ ٛعود ال لجقوب ي و قود
ٖإٍِب رج ب ي وّبٌٗش اوزطٗر ٖضّخ االررقبش ()87م
رقدٜر ِيرٜخ اوزطٗر او ب ىٛ
833
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
-8اَ اخزٝووبر األضوورح اوىجّووخ األٖووو ٙفووِ ٛػ و ح اودٖوووخ ٌٖؾبٖوووخ ر طووٝر
كبدخ اوطىطخ ثبودٖوخ ثزىوك اوزو ٛرورثم رة األضورح ثبألضورح ؽٝوش
أَ األضووورح ال رزٍٝوووس ثبوػلؿوووٝخ ٖر ّووو ٙثٗفوووبح رة األضووورحم أٌوووب
اوطىطخ فٌٕ ٛغريح كُ ٌُ ٍٜبرضوٕب ٖٔوٗ اوؾوبلً ٖاوزو ٛال رّزٕوٛ
ثٗفبرٓ األخٝر ٌطىقب ي ()81م
ٌُ -2اولط اوقوٗن ثو َ اودٖووخ رطوٗرد ٌوُ أضورح إوو ٙدجٝىوخ ضٝبضوٝخ
فدٖوخم إا رٗعد يٖن خرعذ ف ٛرمّٕٜٗب كُ ٔ ْ اوقبكدح فو َ ؾوؼ
ٔو ا اوقوٗن ثبوّطوجخ إوو ٙاوٍودَ اوِٗٝبِٝووخ اوّوِ ٛػو ح كىؤ ٙو ا اوّؾووٗ
ثطجت ظرٖفٕب ف َ األٌر ٌلزىف ثبوّطوجخ وودٖن أخور٘ ٌضوه ٌؿور
ٖيٖوووخ او وورشم فّغوود أَ ٌؿوور وووً رٍوور ثووبأليٖار اوزوو ٛعووبشد ثٕووب
اوّيرٜخم ٖإٍِب ظٕرد ثطجت ٌلبلر او ٝكبَ فٖ ٛاي ٚاوّٝوه ٔوٛ
اوز ٛيكذ إو ٙرمبرف اوغٕٗي وٍٗاعٕخ ٔو ا اولطور ٖرموٗ ُٜاودٖووخ
()81م
-3أَ ٔ و ْ اوّيرٜووخ ررعووا ضووىطخ اوؾمٌٗووبد إووو ٙأؾووه غووركٔ ٛووٗ
ضىطخ األة كى ٙأضررٓ ٖٔ ٛرغٕوه ٌوب ددٌوٓ كىٍوبش االعزٍوبل ٌوُ
أَ ضووىطخ األي لبِووذ أضووج ربرٜل ٝوب ي ٌووُ ضووىطخ األةم إا ٌووُ لووبَ
وٝزؿووٗر ٖعووٗي اوطووىطخ األثٜٗووخ اوٍوودك ٙثٕووب فوو ٛكؿوور اوٍٕغٝووخ
اوغّطٝخ األٖو ٙاوز ٛوً ٜمُ فٕٝب اوٗود ٜر أثبْ ٖإٍِب لبَ ٜور
أٌوٓ فقووم فمبِوذ فوو ٛاووك اوٗدووذ ضوىطخ األي ٔوو ٛاوٍ رٖفوخ ٖلبِووذ
األخٝرح ٔ ٛاألٌرح اوّبٔٝوخ ٖٔو ا ٌوب ٔوٗ ٌ ورٖ ثؤ ُٝو ْ اوقجب وه
ف ٛاوٗدذ اوؾبقر لقجب ه اوٕٗفبش ثغسٜرح ٌد ػقر ()21م
الوبحث الثالث
ًظريت القىة
روور٘ ٔو ْ اوّيرٜووخ أَ اودٖوووخ ٌؿوودرٔب األٖن اوقووٗح ٖاوؿوورال
ثوو ُٝاوغٍبكووبد اوجدا ٝووخ ٖوٕ و ا فبودٖوووخ لجق وب ي وّيرٜووخ اوقووٗح ال ر وودٖ أَ
رمووَٗ فوو ٛاوٗادووا ِيبٌ وب ي فرقووزٓ غوولؽ أٖ أغوولبؼ ثطرٜقووخ او ّووف
كىوو ٙثووبد ٛاألفووراي وؾٍىٕووً كىوو ٙاولكووٗل وٕووً ٖاؽزوورإًٌ ٖٜؾووبٖن
834
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
الوبحث الرابغ
ًظريت الؼقذ االجتواػي
ٜووو ٔت أِؿوووبر ٔووو ْ اوّيرٜوووخ إوووو ٙاَ اودٖووووخ دووود ِػووو ح ث وووه
اخزٝوووبر ٚأ ٚكقووود ثووو ُٝاألفوووراي وىلووورٖط ٌوووُ ؽٝوووبح اوجدا وووخ ٖاوقطوووٗح
ٖاوٗؽػٝخ اوز ٛرطٗئب إو ٙؽٝبح اوٍغزٍوا اوٍوّيً ٖاودٖووخ اوٍ بؾورح
ٖر ٔت ٔ ْ اوّيرٜخ إو ٙأَ ّٔبن فزورح ٌوُ اوزوبرٜخ ووً ٜموُ فٕٝوب يٖووخ
ٖال دبَِٗ ٜؾمً ٖاِقطوً او قوٓ ثػو َ أٖن ٌوُ دوبن ثٕو ْ اوّيرٜوخ فو ٔت
عبِوت ٌوُ او قوٓ إووو ٙأَ ٔو ْ اوّيرٜوخ ر وٗي إووو ٙفبضو خ اوقورَ اوطووبثا
ٖاوضبٌُ كػر ٌضه ((رٌٗبش ٔوٗثس)) ٖ ((عوَٗ ووٗن)) ٖ ((عوبَ عوبن
رٖضٗ)) ف ٛؽ ُٝأت ارغبْ أخر ٌُ او قٓ إوِ ٙطجخ ٔ ْ اوّيرٜوخ إووٙ
او ٝىطووٗ ((أرضووطٗ)) ؽٝووش الوود كىوو ٙاوؿوو خ اورقووب ٝخ فووِ ٛػوو ح
اودٖوخم ٖدد ر رـ فبضو خ اوقوبَِٗ اورٌٖوبِ ٛو مورح او قود االعزٍوبكٛ
ثؿدي رؾىٝىًٕ وطج ٝخ اوقبَِٗم ٖٗ ٜي اوطجت فِ ٛطجخ ٔ ْ اوّيرٜخ إوٙ
835
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
الوطلب األول
آراء Hobbesفي الؼقذ االجتواػي
الوطلب الرابغ
أراء John Lockفي الؼقذ االجتواػي
837
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
831
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
ٌب أخه اوؾبلً ثبوزسآٌ فىىػ ت كسن اوؾبلً ٖوىؾوبلً ٌؾبضوجخ اوػو ت
ل وك ()31م
الوطلب الثالث
آراء جاى جاك روسى في الؼقذ االجتواػي
ّٔبن اخزب فِ ٛيورح رٖضوٗ Rousscauكوُ ٔوٗثس ٖووٗن
فوو ٛؽبوووخ امِطووبَ اوطجٝ ٝووخ إا ٜوور٘ رٖضووٗ أَ امِطووبَ خٝوور ثطج ٝزووٓ
ٜٗود فبقبي ٖأَ اوٕٝئخ االعزٍبكٝخ ٔ ٛاوز ٛر طودْ ٖٜور٘ أِوٓ لوبَ فوٛ
ؽبوزٓ األٖو ٙكىٖ ٙعوٗي اوغٍبكوخ لىٝقوب ي لبٌوه اوؾرٜوخ روبي االضوزقبنم
ٖلبَ ٝ ٜع كٝػب ي ر ٝداي ٔبِئ اوجبن ٖومّٓ أقطر ٌا اوسٌُ إوو ٙرورن
ٔ ْ اوؾٝبح ٖاودخٗن ٌا األفوراي اٞخور ُٜفوِ ٛيوبي اعزٍوبكٛم أيد ثوٓ
إو ٙر دي اوٍؿبوؼ او ريٜخ ٖركوبرثٕب ٖؽودح اوٍّبفطوخ ٖازيٜوبي كٗاٌوه
اوػور ٖألوراي اوز ووبٖد ثو ُٝاوّووبش ٌرلوساي ٖصوراش رج وب ي الزيٜوبي اوٍدّٜووخ
ٖرقوودٌٕب ٖكىٝووٓ فؾبوووخ امِطووبَ األٖووو ٙكّوود رٖضووٗ ٌٍزووبزح فٕووٗ ٜزٍزوا
ثبضوووزقبن ٖؽرٜوووخ ٖووووً ٜزووورن رىوووك اوؾٝوووبح إال ٌكوووطراي رؾوووذ قووولم
او ٗاٌه اوطبثقخ (ٖ )38وٕو ْ األضوجبة ر بدود األفوراي كىو ٙإِػوبش ٌغزٍوا
ضٝبض ٛعدٜد ٜلكا وطىطخ كىٝب ٖثٕ ا ٖعدد اودٖوخ ٌطزّدح إو ٙاو قود
االعزٍبك ٛاو ٚأثرٌٓ األفورايم ٖوموٜ ٛؿودر او قود ؾوؾٝؾب ي ٜغوت أَ
ٜمووَٗ ٌ جووراي ٌووُ أراياد عٍٝووا ألرافووٓ اوٍمووِٗ ُٝوووٓ ٖٜغووت أَ رمووَٗ
ٔ و ْ امراياد ؽوورح ٖاكٝووخم أٌووب كووُ ألوور او قوود االعزٍووبك ٛفٝوور٘
رٖضٗ أَ األفراي ٜجرٌَٗ او قد ٌا أِ طًٕ كى ٙأضوبش أَ وٕوً ؾو زُٝ
األٖو ٙلوًِٕٗ ٌطوزقى ٌّ ُٝوسو ُٝلوبي ٌوًّٕ كوُ اٞخور ٖاوضبِٝوخ لوًِٕٗ
أككووبش ٌزؾوودٌ ُٜمووِٗ ُٝوٍغزٍووا ٌووب ٜيٕوور فٕٝووب اوػوولؽ اوغٍووبكٛ
اوو ٍٜ ٚضووه ضووب ر األفوورايم ٖوووً ٜمووُ اوؾووبلً لرفوب ي فوو ٛاو قوود ٖإٍِووب ٔووٗ
ٖلٝبي كُ اميارح او بٌخ ٜؾمً ٖفقب ي مرايرٕب ٖوٝص ٖفقب ي مرايروٓ ٖووٝص
ٖفقوووب ي مرايروووٓ ٖووووسيارح او بٌوووخ ؽووو كسووووٓ ؽٍّٝوووب أرايدم أٌوووب كوووُ
ٌكٍَٗ او قد فقود أوت رٖضوٗ إوو ٙأَ األفوراي دود رّوبزوٗا كوُ عٍٝوا
ؽقووٗدًٕ يَٖ رؾ ووع وؿووبوؼ اوٍغٍووٗل ٖٔ و ا اوزّووبزن دبثىووٓ اضووز بيرًٕ
831
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
الوطلب الرابغ
االًتقاداث الوىجهت لٌظريت الؼقذ االجتواػي
-8اولٝبوٝخ ر زجر ِيرٜبد او قد ٌُ اوّيرٜبد اولٝبوٝوخ فىوً ٜطّٝوب
اوزبرٜخ ٌضبي ٖاقؾب ي كُ يٖووخ رمِٗوذ ثٍٗعوت كقود فٕوٝ ٛور
ٖاد ٝخ أثزدكٕب أؾؾبثٕب وزجرٜر ارغبٔبرًٕ اوطٝبضٝخ ()34م
-2أَ ٌُ األرلبَ اور ٝطخ ثموه كقود ٔوٗ االٜغوبة ٖاوقجوٗن فبو قود
ٔووٗ اررجووبل االٜغووبة ٌووُ أؽوود اوطوورف ُٝثقجووٗن اوطوور اٞخوور
كىووٖ ٙعوووٓ ٜضجوووذ أصووورْ فووو ٛاوٍ قوووٗي كىٝوووٓ فقووود اضوووزج د ٔوووٗثس
ٖرٖضٗ اوؾبلً ٌُ أَ ٜمَٗ لرفب ي ف ٛاو قد ()35م
-3أَ له كقد ٜجري ثػمه ؾوؾٝؼ ٜزطوً ثبوضجوبد ٖاودٌٍٜٗوخ ٖووٝص
ألؽد األلرا اولرٖط كى ٓٝيَٖ ار بدٓ ٌا اوطر اٞخر فوٛ
ؽو ُٝأَ ِيرٜووخ او قوود االعزٍووبك ٛرو ٔت إووو ٙأَ وألفووراي كووسن
841
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
اوؾبلً ث رايرًٕ اوٍّ وريح يَٖ اوؾبعوخ وٍٗافقوخ اوؾوبلً ٖٔوٗ ٌوب
ٜز برـ ٌا يٌٍٜٗخ او قد ()36م
-4أَ ِيرٜخ او قد االعزٍبك ٛر ٔت إو ٙأَ او وري لوبَ ٜوٝع فوٛ
ؽٝوووبح او طووورح ثؾبووووخ ٌوووُ او سووووخ فووو ٛؽووو ُٝأَ لوووه اوّيرٜوووبد
االعزٍبكٝخ رػٝر إو ٙأَ امِطبَ اعزٍبك ٛثطج ٝزٓ ووٝص ووٓ أَ
ٝ ٜع إال ٌا ٝرْ ٖوً رؾدس كُ أَ او وري لوبَ ٜوٝع ثٍ وريْ
()37م
-5أَ ٔووو ْ اوّيرٜوووخ رّزٕووو ٛإوووو ٙاو ٗقوووٖ ٙاالقوووطراة ٖكووودي
االضزقرار اوطٝبض ٛلِٕٗب رٍّؼ األفراي ؽ كوسن اوؾوبلً إا ٌوب
خوورط كووُ او قوود االعزٍووبك ٛؽٝووش ال ٜٗعوود ٌ ٝووبر ٌ وو ُٝو ارووٓ
ٍٜمُ ٌُ خبوٓ االؽزمبي إو ٙخورٖط اوؾوبلً كىوٌ ٙجوبيئ او قود
أٖ اوزساٌووٓ ث لٝبفووٓ ٌووُ ّٔووب ٜىغ و اوؾووبلً إووو ٙاالضووزجداي وقٍووا
ؽرٜووخ األفووراي أٖ ٜىغ و األفووراي إووو ٙكووسن اوؾووبلً لىٍووب اخزى ووٗا
ٌ ٕبم
-6أَ ِيرٜووخ او قوود االعزٍووبك ٛر و ٔت إووو ٙأَ اودٖوووخ رّػ و ِزٝغووخ
رّبزن األفراي كُ له ؽقٗدًٕ اوطجٝ ٝخ ٖٔ ا ٔٗ رأٔ ٚوٗثس أٖ
كُ عسش ٌُ ٔ ْ اوؾقٗم ٖٔو ا ٔوٗ رأ( ٚعوَٗ ووٗن رٖضوٗ)
فووو ٛؽووو ُٝأَ ٌوووُ األضوووجبة اور ٝطوووٝخ وّػووو ح اودٖووووخ ٖاوٍغزٍوووا
اوطٝبض ٗٔ ٛؽٍبٜخ ؽقٗم األفراي ٖوٝص ضىجٕب ()31م
-7أَ له او قوٗي فو ٛاو وبوً فوٌ ٛلزىوف اوودٖن رّػو قوٍُ اوودٖن
ٖاوقبَِٗ اوٍ ُّٝٝفبودٖوخ رّػ او قد ٖوٝص او موص فو ٛؽو ُٝأَ
ِيرٜخ او قد االعزٍوبك ٛرو ٔت إوو ٙأَ او قود ّٜػو اودٖووخ ٖٔوٗ
أٌر خبوف وىٗادا ٖاوٍّط ()31م
الوبحث الخاهس
ًظريت التطىر التاريخي
ٜزىلؽ ٌكٍَٗ ٔ ْ اوّيرٜخ ث َ اودٖوخ دود ِزغوذ كوُ ر بكوه
كدح كٗاٌه كجر دّٗاد لٜٗىخ ٌُ اوزطٗر اوزبرٜل ٌُ ٛأثرز ٌوب ٍٜٝوس
848
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
ٔ ْ اوّيرٜوخ إِٔوب ال ررعوا أؾوه ِػو ح اودٖووخ إوو ٙكبٌوه ٌؾودي ث اروٓم
ٖإٍِووب و ٗاٌووه ٌز ووديح لووبوقٗح ٖاالدزؿووبي ٖاووودٖ ُٜاو موورممم أوووخ ٖٔ و ْ
او ٗاٌه أيد إو ٙرغٍا األفراي وىز بٜع ٌ وب ي ٌٖوُ ر بكوه ٔو ْ او ٗاٌوه
ٌا ث كٕب اووج ف أي٘ إوو ٙرغٍوا ٌغٍٗكوخ ٌوُ األفوراي ٖظٕوٗر فئوخ
أضزطبكذ أَ رطٝطر كى ٙثبد ٛاوغٍبكوبد ٖثبوزوبو ٛظٕوٗر ٔٝئوخ كىٝوب
ؽبلٍخ ٖٔٝئخ أخر٘ ٌؾمٌٗخ ()41م أَ ر بكوه او ٗاٌوه اوٍو لٗرح ضوبثقب ي
وً ٜؾدس فغ ح ٖف ٛرغٍا ٖاؽدم ٖإٍِوب ؽودس فو ٛفزوراد زٌّٝوخ لٜٗىوخ
ِٖطبدووبد ٌمبِٝووخ ٌزجبكوودح األؾووه ٌٍووب أي٘ إووو ٙإٌمبِٝووخ رلىووت ٔوو ْ
او ٗاٌه كى ٙث كٕب اوج ف ٖثّطت ٌز بٖرخ ٖٔ ا االخزب ٔٗ اوو ٚ
أي٘ إو ٙاالخزب ف ٛاألِيٍخ اوطٝبضٝخ ٖأغمبن اودٖنم وقد الدوذ ٔو ْ
اوّيرٜخ دجٗالي ٖاض ب ي وود٘ او قوٓ ٖاوطوجت ٜوٗي فو ٛاووك ألِٕوب ال ررعوا
أؾه ِػ ح اودٖوخ و بٌوه ٌؾودي و اروٓ ومِٕٗوب ر ود ٌوُ أدورة اوّيرٜوبد
إوووو ٙاوٗادوووا فووو ٌ ٛرفوووخ أؾوووه ِػووو ح اوووودٖن الخوووزب او ٗاٌوووه اوزوووٛ
لرؽزٕوووب فووو ٛر طوووٝر ِػووو ح اوووودٖن ٌوووُ كٗاٌوووه يّٜٝوووخ ٖادزؿوووبيٜخ
اعزٍبكٝخ ٖربرٜلٝخ اوز ٛضوبٍٔذ فو ٛرموٗ ُٜاوودٖنم ٌٖوُ أِؿوبر ٔو ْ
اوّيرٜووخ فو ٛفرِطووب او ٍٝوود (ٌٖ )Dvguitووٗيٖ ٖثووبرٜىٍ ٛفبودٖوووخ كّوود
األٖن كجبرح كُ ؽدس اعزٍبك ٛأٖ ربرٜلِ ٛزغوٓ كوُ دٝوبي لب وخ ٌوُ
األفووراي ث وورـ إرايرٕووب كىوو ٙثقٝووخ األفووراي ثٗاضووطخ املووراْ ٖوو ا فٕووٛ
ِبرغوووخ كوووُ ر بكوووه كّبؾووور ٌز وووديح ٔووو ٛاوٍٍٝوووسح اور ٝطوووٝخ وىزّيوووًٝ
اوطٝبضوو ٛاوغدٜوود ٖٔووٗ اودٖوووخم ٖأَ ٌووب ٌمووُ او ئووخ اوؾبلٍووخ ٌووُ ثطووم
ضٝطررٕب ٔٗ كبٌه اوقوٗح اوزو ٛال رزٍضوه فو ٛاوقوٗح اوٍبيٜوخ ٖإٍِوب ٜػوٍه
أٜكب ي ٌلزىف ؾٗر اوقٗ٘ ٌُ ٌبيٜخ أٖ فمرٜخ أٖ أدزؿبيٜخ ٖثٕ ا ٜز و
او ٍٝود (يٜغٝووٌ )ٛوا ِيرٜووخ اوزطووٗر اوزوبرٜل ٛفوو ٛإرعوبل أؾووه ِػو ح
اودٖوخ و ٗاٌه ٌز ديح ٖوٝص و بٌه ٖاؽد ٌؾدي ()48م
الفصل الثاًي
أركاى الذولت
842
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
وقد رطردّب ف ٛثؾضّب ٔ ا ف ٛاو ؿه اوطبث إو ٙأًٔ اوز ر ٜبد اوزٛ
ضبدٕب او قٓ فٌ ٛغبن ر رٜف اودٖوخ ٌُٖ خبن ر ؾؽ ٔ ْ اوز ر ٜوبد
ٖكى ٙاور ً االخزب ٌُ اوؿٝب خ ومّّب ِبؽع ث َ او قٓ ٜغٍوا كىوٙ
قرٖرح رٗافر صبصخ أرلبَ أضبضٝخ وزمٗ ُٜاودٖوخ ٖٔ ْ األرلبَ ٔ:ٛ
-8رلُ اوػ ت
-2رلُ امدىًٝ
-3رلُ اوطىطخ اوطٝبضٝخ
ٔ ْ األرلبَ اوضبصخ ٌٔ ٛب ٜغٍا كىٝوٓ او قوٓ وقٝوبي اودٖووخ ِٖبؽوع ثو َ
ّٔوبن فو ٛاو قوٓ رأٜوب ي أخور ٜو ٔت ثو َ اودٖووخ ال رقوٗي إال ثزوٗافر أرلووبَ
أرث خ فٝكٝف إو ٙاألرلبَ اوضبصخ ضبثقخ اوو لر رلوُ راثوا ٖٔوٗ رلوُ
االكزوورا ضووٗ ِطووىم اوكووٗش فوو ٔ ٛو ا او ؿووه كىوو ٔ ٙو ْ األرلووبَ
ٌلؿؿ ُٝومه رلُ ٌّٕب ٌجؾضب ي ٌطزقبي ٖكى ٙاوّؾٗ اٞر:ٛ
-8اوٍجؾش األٖن :رلُ اوػ ت
-2اوٍجؾش اوضبِ :ٛرلُ امدىًٝ
-3اوٍجؾش اوضبوش :رلُ اوطىطخ اوطٝبضٝخ
-4اوٍجؾش اوراثا :رلُ االكزرا
الوبحث األول
ركي الشؼب
ٖٔووٗ أٖن كّؿوور ٌووُ كّبؾوور اودٖوووخم ٖ ٜوور ث ِووٓ ٌغٍٗكووخ
ٌُ لب اوغّط ٌُ ُٝاألفراي ٝ ٜػَٗ ٌ وب ي لٍغزٍوا ٖاؽود ثلوف اوّيور
كووُ اولبفووبد اوزوو ٛرٗعوود ثٝووًّٕ ٌووُ ؽٝووش او وورم ٖاألؾووه ٖاوىووَٗ
ٖاودٖ ُٜاوىلخ ٖٜطى كىٌ ٙغٍٗل ٔ ا أضً غ ت اودٖوخ ٖكى ٙاألفراي
اوٍمِٗ ُٝوٕب أضً ركبٜب اودٖووخ ()42م ٖال ٜػوزرل وقٝوبي اودٖووخ أَ ٜؿوه
كدي أفرائب إوو ٙؽود ٌ و ُٝفمٍوب رقوٗي اودٖووخ ثٍئوبد اوٍبٜو ُٝلٍوب فوٛ
اوّٕوود ٖاوؿووٖ ُٝاالرؾووبي اوطووٗفٝز ٛضووبثقب ي فٕوو ٛرقووٗي لو وك كىوو ٙثكووا
االال ٌُ اوطومبَ ٌضوه يٖووخ او برٝموبَ ؽٝوش ال ٜزغوبٖز كودئً األ
843
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
ِطٍخ أٖ لٍب ف ٛاومٜٗوذ أٖ دطور أٖ اوجؾور ُٜأٖ ضوبَ ٌوبرّٜٗم ٖٜى وت
زٜووبيح كوودي اوطوومبَ يٖراي ٔبٌووب ي فوو ٛأ ىووت األؽٝووبَ ٌووُ ؽٝووش دٗرٕووب
ٌٖرلسٔب اولبرع)43( ٛم
اَ زٜبيح كدي اوطمبَ دد ٜػمه ٌؿدر ق ف ٌوُ اوغبِوت االدزؿوبيٚ
لٍب ٔٗ اوؾبن ٌضبي ف ٛاوّٕد أٌب ِقؽ كودي اوطومبَ (أفوراي اوػو ت) دود
ٜػوومه ٌؿوودر دووٗح ٌووُ اوّبؽٝووخ االدزؿووبيٜخ لٍووب ٔووٗ اوؾبوووخ فوو ٛبوجٝووخ
يٖن اولىٝظ او رث ٛومّٓ دد ٜػمه ٌؿدر ق ف ٌُ اوّبؽٝخ او طمرٜخ
ٖالثد ٌُ اوزٍٝٝس ث ُٝغ ت اودٖوخ ٖضومبِٕب فػو ت اودٖووخ ٔوٗ لوه ٌوُ
ٜؾٍووه عّطووٝخ ٌووُ اوٍقٍٝوو ُٝكىوو ٙادىٍٕٝووب أٖ اوٍقٍٝوو ُٝخووبرط امدىووًٝ
خبرط امدىو ًٝاٌوب ضومبَ اودٖووخ ٔوً لوه ٌوُ ٜقو ًٝفو ٛاودٖووخ ٖال ٜؾٍوه
عّطٝزٕب ثبكزجبرًٔ ٜؾٍىَٗ عّطٝخ يٖوخ أخر٘ ()44م
الشؼب واألهت
844
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
ف ٛأ ىت األؽٝبَ ٜمَٗ اوػو ت عوس يش ٌوُ األٌوخ ٖٔوٌٗ ٛزكوخ
ث ُٝكدي ٌوُ اوودٖن ٖدود ٜموَٗ غو ت يٖووخ ٌ ّٝوخ خىٝطوب ي ٌوُ كودي ٌوُ
األٌووًم ٖال ٜػووزرل فوو ٛغ و ت اودٖوووخ أَ ّٜؾوودر ٌووُ أؾووه ٖاؽوود إا ال
رطزقر يٖوخ ٌُ اودٖن ف ٛاوٗدذ اوؾبقر ثزضجٝذ ث َ غ جٕب ّٜزٍ ٛإووٙ
أؾه ٖاؽد ث د ٌب ؽدس ٌُ اوٕغراد ؽٗن روبرٜخ اوجػورم ٖال ٜػوزرل
فوو ٛاوػ و ت أَ ٜووزمىً ولووخ ٖاؽوودح إا أَ ّٔووبن يٖن ٌضووه ضٜٗطوورا ف و َ
غ جٕب ٜزمىً ألضر ٌوُ ولوخ ()47م فبو ّؿور اوجػور ٚدود ٜزموَٗ ٌوُ ألضور
ٌووُ دٌٗٝووخ أٖ أٌووخ ٖٜطووٍ ٙغو جب ي أٌووب ااا لووبَ ٜزمووَٗ ٌووُ دٌٗٝووخ ٖاؽوودح
فٝطٍ ٙأٌخ ( ٔ )41ا ٖدد أخزىف او مر اوطٝبض ٛددٍٜب ي ٖؽدٜضب ي ؽوٗن أٔوً
او ٗاٌه اوز ٛررثم األفراي ثج كوًٕ اووج ف وٝمِٗوٗا أٌوخ ٖكىو ٙاوّؾوٗ
اٞر:ٛ
-1الٌظريت الفرًسيت
ر ٔت ٔ ْ اوّيرٜوخ إوو ٙأَ إرايح او وٝع اوٍػوزرن ٔو ٛاو بٌوه
اوؾبضووً وقٝووبي اودٖوووخ ٌٖووُ ّٔووب ضووٍٝذ ٔو ْ اوّيرٜووخ ثّيرٜووخ امرايح أٖ
اوٍػٝئخ ()41م
-2الٌظريت األلواًيت
ٖر ٔت ٔ ْ اوّيرٜخ إو ٙأَ او بٌه اوؾبضً وقٝبي األٌخ ٔٗ اوىلوخ
ٖاألؾوووه اوٍػوووزرن ألَ ٔووو اَ او وووبٌبَ ٜغ وووبَ لوووه ٌغٍٗكوووخ ٌوووُ
األفووراي ٜزٍٝووسَٖ كووُ اٞخوور ُٜثمٝووبَ ٌطووزقه ٖٜلىقووبَ إراياد او ووٝع
اوٍػوووزرن ٌٖوووُ اوٍز ووو كىٝوووٓ أَ كّؿووور اوىلوووخ ٖاألؾوووه ال ٍٜموووُ
االضوزٕبِخ ثٍٕوب وقٝوبي األٌوخ وموُ ال ٍٜموُ إ وبن او ٗاٌوه األخور٘ لٍوب
ٜقووٗن اووودلزٗر ضووٍٗؽ ٛفووٗم او ووبيح لبو قٝوودح ٖاوزووبرٜخ ٖاو وورمم ٔ و ا
ثبمقبفخ إو ٙأَ ّٔبن ٌُ األًٌ ٌُ ٜزمىً ألضر ٌُ ولوخ لٍوب ٔوٗ اوؾوبن
فوووو ٛاألٌووووخ اوطٜٗطوووورٜخ اووووو ٜ ٚزمىٍووووَٗ اوىلووووخ امٜطبوٝووووخ ٖاألوٍبِٝووووخ
ٖاو رِطٝخ ٖاالِمىٝسٜخ ()51م
-3الٌظريت الواركسيت
ٖر و ٔت ٔ و ْ اوّيرٜووخ إووو ٙأَ او بٌووه االدزؿووبي ٚأضووبش دٝووبي
األٌوخ ثبكزجوبر أَ ٔو ا او بٌوه ٔووٗ ٌؾورن األفوراي وبعزٍوبل ٌ وب ي ٖٔو ا
845
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
او بٌه ٜر ٛأٖالي صً ثبد ٛاو ٗاٌوهم أَ او بٌوه االدزؿوبي ٚووٓ يٖر ٌٕوً
ف ٛؽٝبح األٌخ ٖومُ دد ٜمَٗ او بٌه االدزؿبي ٚكبٌوه ِ وٗر ألضور ٌوُ
لِٗٓ كبٌه اعز اة ث ه اخزب اوٍؿبوؼ االدزؿبيٜخ إقوبفخ إوو ٙأَ
او بٌووه اوٍ ّووٗ ٚألضوور رو صٝراي فوو ٛاووودٖن ٌووُ او بٌووه اوٍووبي ٚأ ٚرلىووت
او ٗاٌوووه اوٍ ّٜٗوووخ كىٝوووٓ ٌضوووه اوىلوووخ اوووود ُٜاوزوووبرٜخ ٖإرايح او وووٝع
اوٍػووزرن كىوو ٙاو بٌووه االدزؿووبي ٚفٕ و ْ او ٗاٌ وه ٔوو ٛبوج وب ي ٌووب روودفا
األفراي إو ٙاوٗؽدح ()58م
الوبحث الثاًي
ركي اإلقلين
ٍٜضه امدى ًٝاوّطوبم اوغلرافو ٛاوو ٜ ٚقو ًٝفٝوٓ األفوراي ٖرٍوبرش
كى ٓٝاودٖن ضوٝبيرٕب ٖضوىطبرٕب ٖال ٍٜموُ اوؾودٜش كوُ يٖووخ يَٖ إدىوًٝ
ٌوُ ٔو ا ال ٍٜموُ اكزجوبر اوغٍبكوبد اوٍزّقىوخ أٖ ٌوب ٜطىو كىٕٝوب ثبوجودٖ
اورؽه ال ٍٜمُ اكزجوبرًٔ يٖووخ الِز وبش رلوُ امدىو ًٝاوضبثوذ ٖاَ روٗافر
رلووُ اوطووىطخ ٔوو ا وسدىوو ًٝأٍٔٝووخ لجٝوورح وووٝص ثبكزجووبرْ فقووم اوّطووبم
اوغلرافوو ٛاووو ٜ ٚقوو ًٝفٝووٓ األفووراي فؾطووت ٖألَ ضووٝبيح اودٖوووخ رّزٕووٛ
ثبِزٕبش إدى ًٝاودٖوخ وزجدأ ضٝبيح يٖووخ أخور٘ ٔو ا ث قوبفخ إوو ٙأَ دوبَِٗ
اودٖوخ ال ّٜطج إال كى ٙإدىٍٕٝوب ٖٜلوزؽ دكوبش لوه يٖووخ فو ٛإدىٍٕٝوب
ٖال ٜز ووداْم ٖٜزٍوودي فٝووٓ ٌٗارئووب االدزؿووبيٜخ ٖصرٖارٕووب اوطجٝ ٝووخ ٌٍٖووب
رغدر امغبرح إو ٓٝأَ بوجٝوخ اوٍّبزكوبد اوزو ٛرضوٗر رموَٗ ِزٝغوخي و ودي
ررضوو ًٝاوؾوودٖي ثوو ُٝاووودٖن ٌضووه اوّووسال اومووٜٗز – ٛاو رادووٖ ٛاوّٕوودٚ
ٖاوطٗياِٝ ٖ ٛرٔب ٖٜزؾق رلُ امدى ًٝضٗاش ارط ذ ٌطبؽزٓ لٍب فوٛ
اوّٕوود اوزووٜ ٛطى و كىٕٝووب اضووً غووجٓ اوقووبرح اوّٕدٜووخ وط و خ ٌطووبؽزٕبم أٖ
قبدذ لٍب ف ٛإدىٌِٗ ًٝبلٗ او ٚال ٜزغبٖز ٌطوبؽزٓ اوٗاؽود ٖاوّؿوف
لً)52( 2م ٖرجرز أٍٔٝخ ٌطبؽخ امدى ٌُ ًٝؽٝش اوػمه اوطٝبض ٛوىدٖووخ
فبودٖوخ ااد امدى ًٝاوٗاضا رمَٗ ألضر صقه ضٝبض ٌُ ٛاودٖووخ ااد اووًٝ
اوكٜٖ )53( ٝزكٍُ كدح أعساش ٖٔ ٛامدى ًٝاوجرٖ ٚاوٍوب ٖ ٛاوغوٗٚ
ٖكى ٙاوّؾٗ اٞر:ٛ
846
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
الوطلب األول
اإلقلين البري
ٌٖٔ ٛطبؽخ ٌُ األرـ ٖٜطى كىٕٝب امدى ًٝاألرقٖ ٛؽدٖي
امدى ًٝوٓ أٍٔٝخ لجٝرح ٌُ اوّبؽٝخ اوقبِِٗٝخ خبؾخ فٍٝب رؾديْ ٌوُ دودرح
اودٖوووخ كىووٌٍ ٙبرضووخ ضووٝبيرٕبم فبودٖوووخ ال رٍووبرش ضووٝبيرٕب إال كىووٙ
إدىٍٕٝووب ٌػووزٍبد ٔو ا امدىوو ًٝاألرقووٖ ٛدوود ٜزؾوودي ٔو ا امدىوو ًٝثؾوودٖي
لجٝ ٝووووخ لبوجؾووووبر ٖاألِٕووووبر ٖاوغجووووبن ٖدوووود ٜزؾوووودي ثؾوووودٖي ؾووووّبكٝخ
لبألضبن ٖاألضٗار ٖ ٝرٔب وزمَٗ فبؾوبي ٖاقوؾب ي ثو ُٝؽودٖي امدىوًٝ
ثووه دوود ٜمووَٗ اوؾوود او بؾووه خووم ٍٖٔوو ٛلٍووب ٔووٗ اوؾووبن ثووٌ ُٝؿوور
ٖاوطٗياَم ٖال ٜػزرل ف ٛامدى ًٝأَ ٜمَٗ ٌزؿبي ثه ٍٜموُ أَ ر ؿوىٓ
كُ أعساشْ األخر٘ إدى ًٝيٖووخ أخور٘ أٖ أَ ٜؿوىٓ اوجؾور ٖدود ضو ذ
لضٝر ٌُ اودٖن إو ٙررض ًٝؽدٖئب كُ لرٜو ار بدوبد يٖوٝوخ ٌػوزرلخ
أٖ االكزٍبي كى ٙاو ر اودٖو ٛف ٛاوك ٖدود اضوزقر او قوٓ اوودٖو ٛكىوٙ
أَ فقداَ اودٖوخ اوطٝطرح كى ٙإدىٍٕٝب ثؿٗرح ٌ دزخ ال ٕٜودي لٝبِٕوب ٌوب
ياي ِيبٌٕوووب اوطٝبضووو ٛدوووبيراي كىوووٌٍ ٙبرضوووخ ؾوووبؽٝبرٓ كىووو ٙركبٜوووبْ
اوٍٗعٗيح ف ٛاولبرط ()54م
الوطلب الثاًي
اإلقلين الوائي
ٖٜقؿد ثٕب ٌطبراي ٌُ اوٍٝوبْ اوزو ٛرزلىوه األرقو ٛوموه يٖووخ اوزو ٛوٕوب
اوطٝبيح اومبٌىخ كىٕٝب ٌزو ٙلبِوذ ٖاد وخ قوٍُ ؽودٖئب ٖال ٜػوزرل أَ
رزغٍا له ٔ ْ اوٍطبراد ف ٛاودٖوخ ٖٔ ٛكى ٙاوّؾٗ اٞر:ٛ
الفرع األول
األًهار
847
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
رقطً األِٕبر ٌُ ؽٝوش اوٍجودأ إوو ٙدطوٍ ُٝإِوبر ٖلّٝوخ ٖيٖوٝوخ فوبوّٕر
اوٗلّ ٗٔ ٛاو ٜ ٚقا ٌُ اوٍّجا إو ٙاوٍؿت ف ٛإدى ًٝيٖووخ ٖاؽودح ٌضوه
ِٕوور اوزووبٍٜس فوو ٛثرٜطبِٝووب ٖٔو ا اوّووٗل ٌووُ األِٕووبر ال ٜضٝوور خبفوب ي ثووُٝ
اودٖن وٗدٗكٓ ف ٛإدى ًٝيٖوخ ٖاؽدح فٝمَٗ خبق ب ي وطوٝبيرٕبم أٌوب اوّٕور
اودٖو ٛفٕٗ اوّٕر او ٜ ٚقطا ٌوُ ٌّج وٓ إووٌ ٙؿوجٓ ألضور ٌوُ يٖووخ أٚ
ّٜجوا ٌوُ يٖوووخ ٖٜؿوت فوو ٛيٖووخ أخور٘ ٖآصووبر ٔو ا اوّووٗل ٌوُ األِٕووبر
اومضٝر ٌُ اوٍػبله ف ٛاضزلبن ٌٝبٔٓ (ٖ )55أِقطً او قٓ ثػو َ اضوزضٍبر
ٌٝبْ ٔ ا اوّٕر ٖكى ٙاوّؾٗ اٞر:ٛ
-8اووورأ ٚاألٖن ٜٖ :و ٔت أؾووؾبة ٔ و ا اووورأ ٚإووو ٙأَ ومووه يٖوووخ
اضووزضٍبر اوّٕوور فوو ٛاوغووسش او و ٍٜ ٚوور ثٕووب ٖؽطووت ٌووب رقزكووٓٝ
ٌؿووىؾزٕب ٖاوٗادووا أَ ٔوو ا اووورأ ٚال ٍٜمووُ األخوو ثووٓ ألِووٓ ال
ٜراكٌ ٛؿبوؼ اودٖن األخر٘ ٖال ٜخ ثٍجدأ اوزكبٌُ اوودٖوٛ
()56م
-2اورأ ٚاوضبِ :ٛفٝر٘ أَ ومه يٖوخ اضزضٍبر ٌٝبْ اوّٕر ف ٛاوغوسش
او ٍٜ ٚر ثٕب غرل كدي رلٝٝر اوطر ٜاوطج ٛ ٝوٍغر٘ اوّٕورم
أٌب ٌوب عور٘ كىٝوٓ اوز بٌوه اوودٖؤ ٛوٗ أَ رّيو ًٝاضوزضٍبر ٌٝوبْ
اوّٕوور ٜمووَٗ ثٍٗعووت ٌ بٔووداد صّب ٝووخ ٌووُ اوووك ٌووضبي االر ووبم
اوٍجوووري ثووو ُٝضوووٗرٜب ٖاألريَ الضوووزضٍبر ٌٝوووبْ ِٕووور اوٝرٌوووٗن
ٖاالر بم ثٌ ُٝؿر ٖاوطٗياَ ضّخ 8151الضوزضٍبر ِٕور اوّٝوه
()57م
الفرع الثاًي
البحار الوغلقت
ٖٜقؿد ثٕب اوجؾبر اوز ٛال رزؿه ثبوجؾر او بي كجور ٌكوٌ ٝوُ اووك
ٌضبي اوجؾر اوٍٝذ ف ٛاألريَ ٖثؾر اوجىط ٝف اا لبَ اوجؾر او وبي ٖٜقوا
841
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
ف ٛإدى ًٝيٖووخ ٖاؽودح ف ِوٓ ٜلكوا وىطوٝبيح اوٍطىقوخ وزىوك اودٖووخ أٌوب إاا
لووبَ ٜزؿووه ثووبوجؾر او ووبي ٌووُ خووبن ٌكوو ٝف ِووٓ ٜلكووا وٍجوودأ أكووبوٛ
اوجؾبر أ ٚأَ ومه يٖووخ اوطوٝبيح كىو ٙاوطو ّٝخ اوزو ٛررفوا كىٍٕوب كىٕٝوب
ف)51( ٓٝم
الفرع الثالث
البحر اإلقليوي
ٔووٗ غوورٜم ٌووُ اوٍٝووبْ ٌبؾ و وطووٗاؽه اودٖوووخ ٌٖٝبٕٔووب امدىٍٝٝووخ
ٖٜلكا وطٝبيح اودٖووخ ٖٜجىو كورـ اوجؾور امدىٍٝو ٛثؾوٗاوٌ82 ٛوٝبي
ثؾرٜب ي لٍب ؽديرٓ ار بدٝخ دبَِٗ اوجؾبر ثّؿوٕب ((وموه يٖووخ اوؾو فو ٛأَ
رؾوودي كوورـ ثؾرٔووب امدىٍٝوو ٛثٍطووبفخ ٌ 82ووٝبي ثؾرٜووب ي ٌقطووٍخ ٌووُ
خطوووٗل األضوووبش اوٍقوووررح ٖفقوووب ي وٕووو ْ االر بدٝوووخ)) ()51م ٖٜؾووودي اوجؾووور
امدى ٍٛٝثلم ٍٖٔ ٛضٍ ٛثبولم األضبش ٖٔوٗ خوم ٍٖٔوٜ ٛقوبش ٌّوٓ
اثزداش ٌُ كرـ اوجؾر امدىٖ ٍٛٝدد أؾجؾذ دبكدح ؽد أيِو ٙاِؾطوبر
اوٍٝووبْ كووُ اوطووٗاؽه ٖدووذ اوغووسر ٔوو ٛاوقبكوودح اوطووب دح وزؾدٜوود خووم
األضبش (ٖ )61لبِذ اودٖن دجه ار بدٝوخ دوبَِٗ اوجؾوبر و وبي 8112رقوٗي
ثزؾدٜوود كوورـ اوجؾوور امدىٍٝووٌ ٛووُ رىقووبش ِ طووٕب ؽٝووش ؽديرووٓ ث ووف
اودٖن ثٍطبفخ أدؿِ ٙقطخ ٜؿه إوٕٝب اوجؿور فوٜ ٛوٗي ٌػوٍص ؽديروٓ
يٖن أخور٘ ث دؿوِ ٙقطووخ رؿوه إوٕٝووب د ٜوخ اوٍودفا ٖٔوو ٛصبصوخ أٌٝووبن
ثؾرٜخ ّٖٔبن يٖن ؽديد كورـ اوجؾور امدىٍٝو ٛثٗاضوطخ ٌ بٔوداد
صّب ٝووخ إووو ٙأَ ؽووديد ار بدٝووخ دووبَِٗ اوجؾوور او ووبي 8112اوزوو ٛؽووديد
كرـ اوجؾر امدى ٍٛٝثؾٗاوٌٝ 82 ٛبي ()68م
الفرع الرابغ
الوٌطقت الوتاخوت
ٌّٖٔ ٛطقخ ٌُ اوجؾر رغوبٖر ٌجبغورح اوجؾور امدىٍٝو ٛرٍوبرش
اودٖوووخ فٕٝووب ث ووف اوؿووبؽٝبد ٌووُ أعووه ٌّووا خوورم أِيٍزٕووب اوٍز ىقووخ
841
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
الفرع الخاهس
الوٌطقت االقتصاديت
ٖٔ ٛاوٍّطقخ اوٍٍزدح ٌوُ اوطوٗاؽه ٖؽزوٌ ٙطوبفخ (ٌ )211وٝبي
ثؾرٜب ي لٍب ؽدرٓ اوٍبيح ( ٌُ )57ار بدٝخ دوبَِٗ اوجؾوبر و وبي 8112أٚ
ٜمَٗ كرقٕب ث د لرػ اوجؾر امدىٍٝوٌّٕ ٛوب ٌ 811وٝبي ثؾرٜوب ي ٖٔو ْ
اوٍّطقخ ال ردخه أؾبي قوٍُ إدىو ًٝاودٖووخ (ٖ )66رٍوبرش اودٖووخ كىٕٝوب
اوؾقٗم اوطٝبيح اٞرٝخ (:)67
-8اضزمػب ٖاضوزلبن اوٍوٗاي اوؾٝموخ ٖ ٝور اوؾٝموخ اوزو ٛر ىوٗ دوبل
اوجؾر ٖقجم ٔ ْ اوٍٗاي ٖاضزلبوٕبم
-2إدبٌوووخ ٖاضوووزلبن اوؾغوووس اوؿوووّبكٝخ ٖاوٍّػووو د ٖاوزرلٝجوووبد
اوجؾرٜخم
851
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
الوطلب الثالث
اإلقلين الجىي
ٜػٍه إدى ًٝاودٖووخ ثبمقوبفخ إوو ٙكّؿور اوجور ٖاوجؾور كّؿوراي
صبووش ٖٔووٗ اوٕوٗاش ٖاو كووبش ٖٔوٗ كجووبرح كوُ اوطجقووبد اوٕٗا ٝوخ ٖ ٝوور
اوٕٗا ٝخ اوز ٛر ىٗ امدى ًٝاألراقٖ ٛاوٍب ٛوىدٖوخ ٖٜلكا لٍجودأ كوبي
وطىطبَ اودٖوخم
ٖدد ثرزد اوٍػبله اوٍز ىقخ ثبمدى ًٝاوغوٗ ٚاثزودا يش ٌوُ اوؾورة
او بوٍٝخ األٖو ٙؽٍّٝب زاي اضز ٍبن اوطٝراَ لٗضٝىخ وىّقه اوغوٗ ٚوّقوه
األغوولبؼ ٖاوجكووب ا ٖاوطووبػ اوٍقبرووه ٖدوذ اوؾوورة صووً ازيايد ٔو ْ
اوٍػووووبله ث وووود اوؾوووورة او بوٍٝووووخ اوضبِٝووووخم صووووً اي٘ الزػووووب األدٍووووبر
اوؿّبكٝخ ٖاوؿٗارٜخ ث ٝدح اوٍد٘ إوو ٙإٌموبَ اوٗؾوٗن ٖاوزؾىٝو فوٛ
ٌّووبل ال ٜٗعوود فٕٝووب ٔووٗاش ٖال ٜلكووا وىغباثٝووخ األرقووٝخ صووً ثوودأ
االٔزٍبي ثزؾدٜود اوّيوبي اوقوبِِٗ ٛوىٕوٗاش أٖالي ٖوى كوبش اولوبرع ٛاوو ٚ
ٜىٗ اوٕٗاش صبِٝب ي ٖٜلزؽ اوّيبي األٖن – ثبوّٗاؽ ٛاٞرٝخ:
-8ثٝووبَ اوٗقووا اوقووبِِٗ ٛوطجقووبد اوٕووٗاش ٖؽقووٗم اووودٖن اوٍز ىقووخ
ثٕبم
ّٜ -2يً اوٍبؽخ اوغٜٗخم
-3رّي ًٝاوٍٗاؾبد ٖامااكبد اوبضىمٝخم
858
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
الوبحث الثالث
ركي السلطت
رػوووزرل أخٝوووراي إوووو ٙعبِوووت او ّؿووور ُٜاوطوووبثق ُٝوبكزووورا
وىغٍبكووخ ثؿوو خ اودٖوووخ قوورٖرح رووٗافر اوزّيوو ًٝاوقووبِِٖٗ ٛاوطٝبضووٛ
وىغٍبكخ ؽزٍٜ ٙمُ اوقوٗن ث ِٕوب أؾوجؾذ يٖووخ ٖاوو ٜ ٚزورـ ٖعوٗي
ٔٝئووبد دبِِٗٝووخ ٖضٝبضووٝخ رزووٗو ٙإيارح اوٍراف و او بٌووخ اوبزٌووخ وؾ ووع
لٝبِٕووب ٖرؾق ٝو اضووزقرارٔب ٍِٖٗٔووب ثٍووب رٍىمووٓ ٌووُ ضووىطبَ رػوورٝ ٜخ
ٖرّ ٜ ٝووخ ٖدكووب ٝخ ٖاوغٍبكووخ اوزوو ٛر غووس كووُ اوي وور ثبوؾوود األيِوو ٙال
ٍٜمووُ أَ رزٍزووا ثؿ و خ اودٖوووخم إا أٖن ٌووب ر زرقووٓ ٔ و ْ اوؿ و خ دوودرح
اوغٍبكوووخ اوطٝبضوووٝخ كىووو ٙإدبٌوووخ اوّيوووبي ٖإدووورار اوقوووبَِٗ كوووُ لرٜووو
اوطٝطراد او ىٝخ وىٕٝئبد اوؾبلٍخ فٕٝب ٖإاا اِ دٌذ ٔ ا اوػورل ر و ر
دٝبي اوّيبي اوطٝبضٖ ٛاالعزٍبك ٛف ٛاوغٍبكخ ٖأؾجؾذ ٌغري عٍبكخ
ٌووُ األفووراي ال ر وووف ثّٕٝووب أٖ ٚؽوودح ضٝبضووٝخ أٖ دبِِٗٝووخ ٌضووه اوقجب ووه
اورؽووه ٖاوػ و ٗة اوٍز و خرح ٌٍووب ٜز و ر كىٕٝووب اووودخٗن فوو ٛاو بدووبد
اودٖوٝخ ()78م ٖال ٜػزرل فو ٛاوزّيو ًٝاوطٝبضو ٛثػومه ٌ و ُٝلو َ ٜموَٗ
ٌىٝم وب ي أٖ عٍٕٗر ٜوب ي ٖال ٜػووزرل فٝووٓ أَ ٜمووَٗ يٍٜقرال ٝوب ي أٖ يلزبرٗر ٜوب ي
ثطجت أَ ٔ ْ اوٍطبوخ ر د ٌُ اوٍطب ه اوداخىٝوخم أَ لوه ٌوب ٜػوزرل فوٛ
ٔ ا اوورلُ ٔوٗ أَ رموَٗ اودٖووخ دوبيرح كىو ٙاوٗفوبش ثبوزساٌبرٕوب اودٖوٝوخ
852
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
(ٖ )72ألٍٔٝووخ ٔو ا اووورلُ فقوود كرفووذ اودٖوووخ (ث ِٕووب اوطووىطخ) ٖومووُ ٌووب
ٜخ و كىوو ٔ ٙو ا اوز رٜووف ث ِووٓ قوو ٝألَ اودٖوووخ ركووٍُ إووو ٙعبِووت
كّؿر اوطىطخ كّؿر امدىٖ ًٝاوػ ت ثبمقوبفخ إوو ٙأَ ِػوٗش اودٖووخ
ضبثقب ي وّػٗش اوطىطخ ()8م
الوبحث الرابغ
ركي االػتراف
أت عبِت ٌُ او قٓ إو ٙرلُ االكزرا وم ٛريٕر اودٖووخ أٚ
كى ٔ ٙا اورأٜ ٚمَٗ االكزورا إِػوب ٛأٌوب اوغبِوت اٞخور فقود أوت
()73
إووو ٙأَ االكزوورا ثبودٖوووخ ٜمووَٗ اا ؾو خ إدرارٜووخ ٖوووٝص إِػووب ٝخ
االكزرا ّٛ ٜدجٗن اودٖوخ اوغدٜدح ف ٛاوٍغزٍا اودٖؤٖ ٛوٗ ال ّٜػوئ
اودٖوخ ٖإٍِب ٜقر ثٗعٗئب ٖثبضز دائب فٌ ٛجبغرح اوزٍضٝوه اودثىٌٗبضوٛ
ٌ ٕووب ٖث مطووٓ ٜزجوور االٌزّووبل كووُ االكزوورا ٌوُ دجووه يٖوووخ ٌووب كٍوبي
كووودا ٝب ي ارغوووبْ اوووودٖن اوّبغوووئخ (ٖ )74اوؾقٝقوووخ أَ اودٖووووخ ٜيٕووور ثزوووٗافر
األرلبَ اوضبصخ اوطبو خ او لر ٖٔ( ٛاوػ ت امدى ًٝاوطىطخ) ٖألٍٔٝوخ
اوووورلُ اوراثوووا ألَ ٔووو ا اوووورلُ ٌز ىووو ثووودخٗن اودٖووووخ فووو ٛاو بدوووبد
اودثىٌٗبضٝخ ٖاوطٝبضٝخ ٌُ كدٌٓم ٖٜقطً االكزرا ف ٛاوقوبَِٗ اوودٖوٛ
إو:)75( ٙ
-8اكزرا فريٖ ٚاالكزرا اوغٍبكٛم
-2االكزرا اوٗاد ٖ ٛاالكزرا اوقبِِٗٛم
-3االكزرا اوؿرٜؼ ٖاالكزرا اوكٍّٛم
او ؿه اوضبوش
أغمبن اودٖن
ِٕووظ او قووٓ ٌّووبٔظ ٌز ووديح فوو ٛرقطوو ًٝاودٖوووخ ٖاوووك رج وب ي وطج ٝووخ
اخزؿبؾوووبرًٕ ٖأزٍبٌوووبرًٕ ٖاوساٖٜوووخ اوزوووّٜ ٛيووورَٖ ٌّٕوووب إوووؤ ٙووو ا
اوػلؽ اوٍ ّٗ ٖٗٔ ٚاودٖوخم
ٖإاا لبَ فقٓ اوقوبَِٗ اوودٖو ٛدود رلوس فو ٛيراضوزٓ ألِوٗال اوودٖن كىوٙ
ٌقدار ٌب رٍزا ثٓ اودٖن ٌُ ضٝبيح ؽٝش دطٍٕب إوو ٙيٖووخ لبٌىوخ اوطوٝبيح
ٖأخوور٘ ِبدؿووخ اوطووٝبيح لو وك أٔووزً او قووٓ إووو ٙرقطوو ًٝاودٖوووخ ٌووُ ؽٝووش
أغوومبوٕب إووو ٙيٖوووخ ٌٗؽوودح (ثطووٝطخ) ٖيٖوووخ أخوور٘ ٌرلجووخ (ارؾبيٜووخ)
ٖضٗ ِزجا اوزقط ًٝاٞر:)76(ٛ
أٖاليٌ -:ووُ ؽٝووش رمّٕٜٗووب اوٍووبي ٚرقطووً إووو ٙيٖن ثطووٝطخ ٖيٖن ٝوور
ثطٝطخ أٖ ٌرلجخم
صبِٝبي ٌُ -:ؽٝش اويرٖ اوطٝبضٝخ أ ٌُ ٚؽٝش اوطٝبيح رقطً إوو ٙيٖن
ربٌخ اوطٝبيح ٖيٖن ِبدؿخ اوطٝبيحم
ٖٔب اوزقط ًٝاعزٕبي ٚال ضّد ووٓ ٌوُ دٗاكود اوقوبَِٗ اوودٖو ٛاو وبي ٖأٍِوب
ٔوووٗ ٌوووُ ٌغٕوووٗي اوػووورال ٖٕٜووود إوووو ٙرطوووٕٝه اوزٍٝٝوووس ثووو ُٝاألِوووٗال
اوٍلزى ووخ ٌووُ اووودٖن ٖضووٗ ِقوورر ومووه ِووٗل ٌووُ ٔ و ْ األِووٗال ٌجؾض وب ي
ٌطزقبي ٖكى ٙاوّؾٗ اٞر:ٛ
اوٍجؾش األٖن :إغمبن اودٖن ٌُ ؽٝش اوزمُٜٗم
اوٍجؾش اوضبِ :ٛأغمبن اودٖن ٌُ ؽٝش اوطٝبيحم
854
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
اوٍجؾش األٖن
أغمبن اودٖن ٌُ ؽٝش اوزمُٜٗ
اوٍطىت األٖن
اودٖن اوٍٗؽدح
ٖٔ ٛاودٖوخ اوز ٛرجبغر فٕٝب ضىطخ ٖاؽودح رزوٗو ٙإيارح اوػو َٖ
اوداخىٝووخ ٖاولبرعٝووخ ٖٔوو ٛرٍزووبز ثٗؽوودح اودضووزٗر ٖاوطووىطخ اوزػوورٝ ٜخ
ٖاوزّ ٜ ٝووخ ٖاوقكووب ٝخ ٖٜمووَٗ اخزؿبؾووٕب ٌؾوودياي فوو ٛإدىٍٕٝووب ٖٖؽوودح
امدى ًٝأٌراي عٗٔرٜب ي ٖرلكا عٍٝا أعسا ٕب وزّيو ًٝضٝبضوٖ ٛاؽود يَٖ
األخ ثّيور االكزجوبر اويورٖ امدىٍٝٝوخ ٖاوٍؾىٝوخ (ٖ )77ر زجور اودٖووخ
ٌٗؽدح ضٗاش ألبِذ اوطىطخ رزرلس ثٝد او بؾوٍخ أٖ رموَٗ ٌٗزكوخ ثوُٝ
اوٗؽوووداد اميارٜوووخ فووو ٛاودٖووووخ ر زجووور أ ىوووت يٖن او وووبوً ٌوووُ اوووودٖن
اوجطٝطخ ٌضه فرِطب ٖإٜراَ ٌٖؿر ٖوجّبَ ()71م
أَ ٖؽدح اودٖوخ اوجطٝطخ رزغطد ف ٛاوّٗاؽ ٛاٞرٝخ (:)71
أٖالي ٌُ :ؽٝش ٖؽدح اوطىطخ
رزٗو ٙاوٗظب ف او بٌخ ف ٛاودٖووخ ضوىطبد ٖاؽود ّٜيٍٕوب يضوزٗر ٖاؽود
وٝطر ٚكى ٙعٍٝا أعساش اودٖوخم
-8اوٗظ ٝووخ اوزػوورٝ ٜخ ٖٖقووا اوقووٗاِ ُٝرزٗالٔووب ضووىطخ رػوورٝ ٜخ
ٖاؽدحم
-2اوٗظ ٝخ اوزّ ٜ ٝخ رزٗالٔب ضىطخ رّ ٜ ٝخ ٖاؽدح ٜلكا وٕوب عٍٝوا
أفراي اودٖوخم
-3اوٗظ ٝخ اوقكب ٝخ رزٗالٔب ضىطخ دكب ٝخ ٖاؽدحم
855
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
اوٍطىت اوضبِٛ
اودٖن االرؾبيٜخ
رموووَٗ اودٖووووخ ارؾبيٜوووخ إاا لبِوووذ ٌمِٗوووخ ٌوووُ ألضووور ٌوووُ يٖووووخ
ٖاررجبلٕب ٌ ب ي ثراثطخ اولكٗل وطىطخ ٌػزرلخ أٖ ر ٝص أكى ٙرّقطوً
إو ٙكدح أدطبي االرؾبي اوػلؿٖ ٛاالرؾوبي اوؾقٝقوٖ ٛاالرؾوبي اوز بٔودٚ
ٖاالرؾبي او ٝدراوٖ ٛضٗ ِزّوبٖن اووك فو ٛفورٖل أرث وخ ٖكىو ٙاوّؾوٗ
اٞر:ٛ
او رل األٖن
االرؾبي اوػلؿٛ
ّٜػو ٔو ا اوّووٗل ٌووُ اعزٍووبل يٖوزوو ُٝفو لضر قووٍُ ؽمووً ر ووٝص
ٖاؽد ٖٔٗ ٍٜمُ أَ ٜمَٗ ث ُٝاودٖن اوٍىمٝخ ٖاوغٍٕٗرٜوخ فبوودٖن اوزوٛ
856
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
يخىوذ قوٍُ ٔو ا اوّووٗل ٌوُ االرؾوبياد دود يخىزووٓ ِزٝغوخ أٜىٗووخ اوؾمووً
فٕٝب إوٌ ٙىوك ٖاؽود لجقوب ي وٍوب ٜقوررْ ِيوبي اوٗراصوخ وى ورظ ٖلوبَ وٕو ا
اوّٗل ٌُ االرؾبياد اوػلؿٝخ أٍٔٝخ لجور٘ أٌوب اٖ َٞث ود اوزطوٗراد
اودضزٗرٜخ فىً ٜد وٍضه ٔ ا االرؾبي أٍٔٝوخ لجور٘ ثطوجت فقوداَ اوٍىوٗن
الخزؿبؾبرًٕ او ىٝخ ٖال ٜررت ٔ ا اوّٗل ٌُ االرؾبي أ ٚاِزقبؼ ٌوُ
اضزقبن اودٖن اوٍّيٍخ وبرؾوبي ٌوُ اوّبؽٝوخ اوداخىٝوخ أٖ اولبرعٝوخ دوب
رىزسي ٔ ْ اودٖن ثٍب رٗد ٓ األخور٘ ٌوُ ٌ بٔوداد أٖ ٌلبو وخ ِوؽ ٌوُ
دووٗاِٖ ُٝرّزٕوؤ ٛو ْ اوراثطووخ ٌووُ االرؾووبي كووبيحي ثٍغووري اخووزب ِيووبي
اوؾمً أٖ ٌغري اخزب ِيً ٖراصخ او رظ ف ْ ٔ ٛاوودٖن ٌٖوُ أٌضىوخ
ٔ و ا اوّووٗل ٌووُ االرؾووبياد اعزٍووبل اِمىزوورا ٖٔووبِٗفر ٖاعزٍووبل ثىغٝمووب
ٖاومِٗلووٗ فوو ٛارؾووبي غلؿووٖ ٛاِزٕوو ٔ ٙو ا اوّووٗل ثكووً اومِٗلووٗ إوووٙ
ثىغٝمب ضٍخ )18( 8111م
او رل اوضبِٛ
االرؾبي اوؾقٝقٛ
ّٖٜػ ٔ ا االرؾبي كوُ لرٜو خكوٗل يٖوزو ُٝأٖ ألضور وور ٝص
يٖوووخ أكىووٖ ٙرمووَٗ ومووه يٖوووخ يضووزٗرٔب اوووداخىٖ ٛضووىطزٕب اوزػوورٝ ٜخ
ٖل وك اميارح اوداخىٝخ اوٍطزقىخ ٝر أَ عٍٝا يٖن االرؾبي ريٕر فوٛ
او بدبد اودٖوٝخ لدٖوخ غلؿٝخ ٖاؽدحم
أَ ٌب ٍٜٝس االرؾبي اوؾقٝق ٛكُ االرؾبي اوػلؿ ٛفقوداَ اودٖووخ
فٝووٓ وػلؿووٝزٕب اودٖوٝووخ ٖضووب ر االخزؿبؾووبد اوٍز رٝووخ ٌووُ اوقووبَِٗ
اوودٖوٝ ٛوور اَ االرؾووبياَ ٜزػووبثٕبَ ٌووُ ؽٝووش اؽز بظٍٕووب ثبضووزقبوٍٕب
اوووداخىٌٖ ٛووُ أٌضىووخ ٔ و ا اوّووٗل ٌووُ االرؾووبياد االرؾووبي اوؾقٝقوو ٛثووُٝ
ضٜٗطووورا ٖاوّووورٖٜظ فووو ٜ 8158 ٛووود أٖن ارؾوووبي ؽقٝقووو ٛفووو ٛاوزوووبرٜخ
ٖاالرؾبي اوٍؿرٖ ٚاوطٗياِ ٜ ٛد أٜكب ي ارؾبياي ؽقٝقٝوب ي فو ٛكوبي 8156
()12م
857
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
او رل اوضبوش
االرؾبي اوز بٔدٚ
رقطووً اووودٖن ٌووُ ؽٝووش اوطووٝبيح إووو ٙيٖن لبٌىووخ اوطووٝبيح ٖيٖن
ِبدؿخ اوطٝبيح ٖضٗ ِزّبٖن اوك فٌ ٛطىجٖ ُٝكى ٙاوّؾٗ اٞر:ٛ
اوٍطىت األٖن
اودٖن لبٌىخ اوطٝبيح
او رل األٖن
861
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
او رل اوضبِٛ
اودٖن اوزبث خ
ٔوو ٛكبدووخ دبِِٗٝووخ رّػ و كووُ لر ٜو ٌ بٔوودح ثوو ُٝيٖوووخ دٜٗووخ
ٖأخر٘ ق ٝخ ٖثٍٗعوت اوٍ بٔودح ركوا اودٖووخ األخٝورح ِ طوٕب رؾوذ
ؽٍبٜوووخ اودٖووووخ األٖووووٖ ٙرزّوووبزن وٕوووب كوووُ دووودر ٌوووُ ضوووٝبيرٕب اوداخىٝوووخ
ٖضٝبيرٕب اولبرعٝوخ ٖٜلكوا ٔو ا اوّيوبي ألؽموبي اوقوبَِٗ اوودٖوٌٖ ٛوُ
اودٖن اوز ٛخك ذ وّيبي اوؾٍبٜوخ وّيوبي اوؾٍبٜوخ اوّٕود اوؿوّٝٝخ ؽٝوش
لبِووذ خبق و خ وىؾٍبٜووخ او رِطووٝخم ٖرررووت كىوو ٙاِزٕووبش ٔ و ْ اوؾٍبٜووخ
ظٕووٗر كوودح يٖن ٔوو ٛلٍجٗيٜووب ٖ الٖشم ٖدوود خكو ذ لوبي ٌووُ رووِٗص
ٌٖرالع وىؾٍبٜوخ او رِطوٝخ ؽزو ٙكوبي 8156م ٖأَ ٔو ا اوّيوبي ال زان
ٌ ٍووٗالي ثوووٓ إوووو ٙؽووود ا َٞفزلكووا إٌوووبرح ٌِٗوووبلٗ وىؾٍبٜوووخ او رِطوووٝخ
ثٍٗعت ٌ بٔدح ٌب)11( 8141 ٜٗم
او رل اوراثا
ِيبي اوٗؾبٜب
862
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
863
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
اولبرٍخ
وقد رٗؾىّب ٌُ خبن يراضزّب فِ ٛيرٜوخ اودٖووخ إوو ٙعٍىوخ ٌوُ
اوّزب ظ ضٗ ِ لرٔب أٖالي صً ث د اوك ضٗ ِج ُٝأًٔ اوٍقزرؽوبد اوزوٛ
ِٗي لرؽٕب خدٌخي وىجؾش او ىٍٛم
أٖاليِ -:زب ظ اوجؾش
-8ر ً اخزب او قٕوبش ٖكودي ار وبدًٕ كىو ٙر رٜوف ٌٗؽود وىدٖووخ إال
أَ ٌغٍووه اوز ووبرٜف رػووٝر إووو ٙأَ اودٖوووخ رزمووَٗ ٌووُ صبصووخ أرلووبَ
ر ٝطخ ٔ ٛاوػ ت ٖامدىٖ ًٝاوطىطخم
-2وقد لورػ ارغوبْ فو ٛاو قوٓ اودضوزٗر ٚثودكٗ٘ إوو ٙأَ اودٖووخ رموَٗ
ٌووُ أرث ووخ أرلووبَ ٔوو ٛاوػو ت ٖامدىووٖ ًٝاوطووىطخ ٖاالكزوورا ومووُ
ِر٘ كى ٙاو مص ٌُ ٔ ا االرغبْ ٖأت ارغوبْ آخور إوو ٙأَ اودٖووخ
رزمووَٗ ٌووُ صبصووخ أرلووبَ ٔوو ٛاوػو ت ٖامدىووٖ ًٝاوطووىطخ يَٖ رلووُ
االكزرا ٌُ اوك ِػ ح اودٖوخ او ضٍبِٝخ ر ً كودي اكزورا فرِطوب
ٌّٕب إال ث د ار بدٝخ 8185م
864
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
الهىاهش
( )8اووودلزٗر :إثوورأ ًٝكجوود او سٜووس غووٝؾب ٌجووبيئ األِيٍووخ اوطٝبضووٝخ ثٝوورٖد اووودار
اوغبٌ خ 8112ؼ82م
( )2اووودلزٗر :إؽطووبَ كجوود اوؾٍٝوود اوٍ رعووٖ ٛآخوورَٖ اوّيرٜووخ او بٌووخ فوو ٛاوقووبَِٗ
اودضووزٗرٖ ٚاوّيووبي اودضووزٗر ٚفوو ٛاو وورام ثلووداي اوٍمزجووخ اوقبِِٗٝووخ 8111
ؼ1م
( )3اووودلزٗر ٌؾطووُ خىٝووه اوووّيً اوطٝبضووٝخ ٖاوقووبَِٗ اودضووزٗر ٚثٝوورٖد ط 8يار
اوّٕكخ او رثٝخ 8172ؼ22م
( )4اودلزٗر :لٍبن او بٌِ ٛجبيئ اوقبَِٗ اودضزٗرٖ ٚاوّيً اوطٝبضٝخ يٌػو ٌطج وخ
اوداٖي 81154 ٚؼ82م
865
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
( )5اودلزٗر :غٍص فركّ ٛكىو ٛاوقوبَِٗ اودضوزٗر ٚاوقوبٔرح يار اوزو وٝف ثوب ضوّخ
لجا ؼ82م
( )6اوووودلزٗر :كجووود اوؾٍٝووود ٌزوووٗوٖ ٛآخووورَٖ اوقوووبَِٗ اودضوووزٗرٖ ٚاووووّيً اوطٝبضوووٝخ
امضمّدرٜخ ٌّػ ح اوٍ بر ثب ضّخ لجا ؼ21م
( )7اووودلزٗر :كجوود اولّوو ٛثطوو ِٛٗٝاوووّيً اوطٝبضووٝخ ٖاوقووبَِٗ اودضووزٗر ٚامضوومّدرٜخ
ٌطج خ اوٍ بر 8117ؼ23م
( ) 1اودلزٗر :كىو ٛؾوبيم أثوٗ ٔٝوف اوقوبَِٗ اوودٖو ٛاو وبي ٌؿور ٌّػو ح اوٍ وبر
ثبمضمّدرٜخ ل 88ثب ضّخ لجا ؼ38م
(ّٜ )1يوور :وغّووخ فووٖ ٛزارح اوٍ ووبر اوٗاعجووبد األخبدٝووخ اوٗلّٝووخ ثلووداي ٌطج ووخ
ٖزارح اوٍ بر 8151ؼ7م
( )81اووودلزٗر :كىووٜٗ ٛضووف اوػوومرٌ ٚجووبيئ اوقووبَِٗ اودضووزٗرٖ ٚاوووّيً اوطٝبضووٝخ
اوقبٔرح اٜزران وىطجبكخ ٖاوّػر ل 2111 8ؼ82م
( )88اودلزٗر :كجد اوٍّ ً ٌؾ ٗظ ٖآخرَٖ ٌجبيئ اووّيً اوطٝبضوٝخ اوٍٍىموخ األريِٝوخ
يار او ردبَ 8117 :ؼ61م
( )82اودلزٗر :كىٜٗ ٛضف اوػمرٌ ٚؿدر ضبث ؼ83م
( )83اودلزٗر :صرٖد ثودٖ ٚاووّيً اوطٝبضوٝخ اوقوبٔرح يار اوّٕكوخ او رثٝوخ 8175
ؼ881م
( ) 84اودلزٗر :كجد اوٍ طٌ ٛؾٍود ٖآخورَٖ اوطٝبضوخ ثو ُٝاوّيرٜوخ ٖاوزطجٝو ٌؿور
اوغبٌ خ او رثٝخ 8174 :ؼ73م
( )85اودلزٗر :كىٜٗ ٛضف اوػمرٌ ٚؿدر ضبث ؼ85-84م
( )86اودلزٗر :صبٌر لبٌه اودٖوخ ف ٛاوٗلُ او رث ٛكى ٙأثوٗاة األو ٝوخ اوضبوضوخ ثلوداي
ثب ٌطج خ 2118ؼ28م
( ) 87اودلزٗر :كضٍبَ خىٝه كضٍوبَ اوٍجوبيئ اودضوزٗرٜخ او بٌوخ ثلوداي ٌمزجوخ كجود اووٓ
ٖع 8143 ٓٝؼ31م
( )81اودلزٗرٍ ِ :بَ أؽٍد اولطٝت اوٗضٝم فو ٛاووّيً اوطٝبضوٝخ ٖاوقوبَِٗ اودضوزٗرٚ
كٍبَ يار اوضقبفخ وىّػر ٖاوزٗزٜا 2116ؼ62م
( )81اودلزٗر :كضٍبَ خىٝه كضٍبَ ٌؿدر ضبث ؼ38م
( )21اودلزٗر :كضٍبَ خىٝه كضٍبَ ٌؿدر ضبث ؼ38م
( )28اودلزٗر :ف اي او طبر اوّيً اوطٝبضٝخ ٖاوقبَِٗ اودضزٗر ٚيار اوّٕكوخ او رثٝوخ
8174ؼ3م
( )22اودلزٗر :إثرأ ًٝكجد او سٜس غٝؾب ٌؿدر ضبث 8112م
( )23اووودلزٗر :أيٌووَٗ رثووبل اوٗضووٝم فوو ٛاوقووبَِٗ اودضووزٗر ٚاو ووبي ط 2يار او ىووً
وىٍب 8178 ُٜٝؼ81م
( )24اودلزٗر :كىٜٗ ٛضف اوػمرٌ ٚؿدر ضبث 87م
866
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
( )52اووودلزٗر :كؿووبي او طٝووخ اوقووبَِٗ اووودٖو ٛاو ووبي ثلووداي ٌطج ووخ او برووك وىطجبكووخ
ٖاوّػر ل 2116 6ؼ315م
( )53اودلزٗر :كىٜٗ ٛضف اوػمرٌ ٚؿدر ضبث ؼ31م
( )54اودلزٗرٍ ِ :بَ أؽد اولطٝت ٌؿدر ضبث ؼ23م
( )55اودلزٗر :كىٜٗ ٛضف اوػمرٌ ٚؿدر ضبث ؼ38م
( )56اودلزٗر :ض ٝد اوؾمبن األِٕبر اودٖوٝخ كٍبَ يار او ردبَ 8171ؼ41م
( )57اودلزٗر :كىٜٗ ٛضف اوػمرٌ ٚؿدر ضبث ؼ32م
( )51اووودلزٗر :ثطووبي ؽىجووِٗ ٛدووبَِٗ اوجؾووبر يٌػوو ٌمزجووخ اوووداٖي ٚل8111 8
ؼ812م
(ّٜ )51ير :ار بدٝخ دبَِٗ اوجؾبر و بي 8112اوٍبيح اوضبوضخم
( )61اودلزٗر :كؿبي او طٝخم
( )68اودلزٗر :كىٜٗ ٛضف اوػمرٌ ٚؿدر ضبث ؼ33م
( )62اودلزٗر :كؿبي او طٝخ ٌؿدر ضبث ؼ366م
(ّٜ )63ير :ار بدٝخ دبَِٗ اوجؾبر و بي 8112اوٍبيح ()33م
( ) 64اودلزٗر :غبرن رٖضٗ اوقبَِٗ اوودٖو ٛاو وبي اوٍطج وخ األٔىٝوخ وىّػور ٖاوطجبكوخ
ثٝرٖد 8117ؼ251م
( )65اودلزٗر :ؽطُ ضٕٝه او بم اوٗضٝم ف ٛاوقوبَِٗ اوودٖو ٛاو وبي اوقوبٔرح ٌطج وخ
اوقبٔرح اوؾدٜضخ ط 2ل 8ثب ضّخ لجا ؼ252م
( )66اودلزٗرٌ :ؾٍد اوؾوبط ٌؾٍوٗي اوقوبَِٗ اوودٖو ٛوىجؾوبر ٌّوبل اوٗالٜوخ اوٗلّٝوخ
ٌطج خ األيٜت اوجلدايٜخ اوٍؾدٖيح ثلداي 8111ؼ214م
(ّٜ )67ير :ار بدٝخ دبَِٗ اوجؾبر و بي 8112اوٍٗاي 56 55م
( )61اودلزٗرح :عّبَ عٍٝه ضمر رؾدٜد اوٍغبالد اوجؾرٜخ وىودٖن اوطوبؽىٝخ فو ٛاولىوٝظ
او رث ٛثلداي ٌطج خ اوٍ بر 8116ؼ412م
( )61اودلزٗر :كجد اومر ًٜكىٗاَ ٌؿدر ضبث ؼ23-22م
(ّٜ )71ير :ار بدٝخ ثبرٜص وىٍبؽخ اوغٜٗخ وطّخ 8181م
( )78اودلزٗر :ؽطُ اوچىج ٛاوٗعٝس ف ٛاوقوبَِٗ اوودٖو ٛاو وبي ثلوداي ٌطج وخ األٔىٝوخ
8118ؼ876م
( )72اووودلزٗر :كجوود اوموور ًٜكىووٗاَ اوٗضووٝم فوو ٛاوقووبَِٗ اووودٖو ٛاو ووبي اومزووبة األٖن
اوٍجبيئ او بٌخ ثب ٌطج خ 2112ؼ824م
( ) 73االضزبا :ؽطُ درح ٖو ٛاوؾىٗن او ٍىٝوخ وٍػومىخ اوقٌٗٝوبد ٖاالدىٝوبد وجّوبَ يار
او براث ٛل 2114 8ؼ811م
( )74اودلزٗرٜ :ؾ ٙٝاوغٍه االكزرا فو ٛاوقوبَِٗ اوودٖو ٛاو وبي ٌؿور يار اوّٕكوخ
او رثٝخ 8163ؼ12م
861
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
( )75اودلزٗر :خبود لٍبن ٌجبيئ اوقوبَِٗ اوودٖو ٛاو وبي االضومّدرٜخ يار اوزو وٝف ثوب
ضّخ لجا ؼ218م
(ٌٝ )76طوووَٗ ٜؾٝووو ٙاوؾبٜوووك اودٖووووخ اوؾدٜضوووخ كٍوووبَ يار اوضقبفوووخ وىّػووور ٖاوزٗزٜوووا
2112ؼ318م
( )77األضزبا :ؽطُ درح ٖوٌ ٛؿودر ضوبث ؼ885م ّٖٜيور لو وك اوودلزٗرٌّ :و ر
اوػووبٖ ٚاوقووبَِٗ اودضووزٗرِ ٚيرٜووخ اودٖوووخ ثلووداي ٌّػووٗراد ٌرلووس اوجؾووٗس
8118ؼ218 -814م
( )71اودلزٗرٌ :ؾطُ خىٝه اوقبَِٗ اودضزٗرٖ ٚاووّيً اوطٝبضوٝخ عبٌ وخ امضومّدرٜخ
لىٝخ اوؾقٗم ؼ318م
( )71اودلزٗرٌ :ؾٍد كى ٛآن ٜبض ُٝاوقبَِٗ اودضزٗر ٚاومٜٗذ اوٍمزجوخ اوؾدٜضوخ ثوب
ضّخ لجا ؼٖ 832ل وك اودلزٗر صرٖد ثدٖ ٚاوّيً اوطٝبضٝخ ٌؿر ٌطج وخ
ِٕكوووخ ٌؿووور 8163ؼٖ 71لووو وك إثووورأ ًٝكجووود او سٜوووس ٌؿووودر ضوووبث
ؼ45م
( ) 11اوووودلزٗرٌ :ؾٍووود اوٍغووو ٖة اوقوووبَِٗ اوووودٖو ٛاو وووبي وجّوووبَ ٌّػوووٗراد اوچىجوووٛ
اوؾقٗدٝخ ل 2114 5ؼ852م
( )18اووودلزٗر :ؽطووُ اوچىجوو ٛاوووٗعٝس فوو ٛاوقووبَِٗ او ووبي ط 8ثووب ٌطج ووخ 8168
ؼ215م
( )12اودلزٗر :ؽمٍذ غجر اوقبَِٗ اوودٖو ٛاو وبي ثلوداي ٌطج وخ يار اوطوبي 8175
ؼ248م
( )13اودلزٗر :كجد اومر ًٜكىٗاَ ٌؿدر ضبث ؼ837م
( )14اودلزٗر :كىٜٗ ٛضف اوػمرٌ ٚؿودر ضوبث ؼٖ 44لو وك اوودلزٗر :ل ٍٝوخ
اوغر ِيرٜخ اودٖوخ اوقوبٔرح اومزوبة اوضوبٌِ ٛمزجوخ اوقوبٔرح اوؾدٜضوخ 8166
ؼ31م
( )15اودلزٗر :كىٜٗ ٛضف اوػمرٌ ٚؿدر ضبث ؼ46م
( )16اوووودلزٗرٌ :ؾٍووود فوووزؼ هللا اودٖووووخ او ٝدراوٝوووخ ثٝووورٖد ط 8ل 2يار او ىٍوووُٝ
8112ؼ15م
( )17اودلزٗر :ؽمٍذ غجر ٌؿدر ضبث ؼ251م
( )11اووودلزٗر :كىووٜٗ ٛضووف اوػوومرٌ ٚؿوودر ضووبث ؼٖ 71لو وك اووودلزٗر :صووبٌر
لبٌه اودٖووخ فو ٛاووٗلُ او رثو ٛكىو ٙأثوٗاة األو ٝوخ اوضبوضوخ ثلوداي ثوب ٌطج وخ
2118ؼ832م
( )11اودلزٗر :كىٜٗ ٛضف اوػمرٌ ٚؿدر ضبث ؼ71م
( )11اودلزٗر :كىٜٗ ٛضف اوػمرٌ ٚؿدر ضبث ؼ11م
( ) 18اودلزٗرٌ :ؾٍود اوٍ بٜطوخ أؽموبي اوقوبَِٗ اوودٖو ٛاو وبي ٌؿور ٌطج وخ اوقوبٔرح
8111ؼ851م
861
حسيي وحيذ ػبىد
ثاهر هحوذ رخيص
871