«Tenh’eu que mi fez el i mui gran ben»

ESTUDOS SOBRE CULTURA ESCRITA MEDIEVAL

DEDICADOS A HARVEY L. SHARRER

Ricardo Pichel (ed.)

sílex universidad
«Tenh’eu que mi fez el i mui gran ben»
Estudos sobre cultura escrita medieval
dedicados a Harvey L. Sharrer

Ricardo Pichel
(ed.)
A publicación deste volume recibiu o apoio económico do proxecto “HERES. Patrimonio textual
ibérico y novohispano. Recuperación y memoria” (CM/2018-T1/HUM-10230; UAH, 2019-
2024), da Asociación Internacional de Estudios Galegos (AIEG) e do Instituto de Estudos
Medievais da Universidade Nova de Lisboa (Projeto Estratégico FCT UIDB/00749/2020).

© Ricardo Pichel (ed.), 2022

© Resto de autores, 2022

Editor: Ramiro Domínguez Hernanz

Maquetador: Ricardo Pichel

© Imagen de cubierta: Pergaminho Sharrer.

Cartório Notarial de Lisboa, 7-A, caixa 1, maço 1, livro 3 (verso)

C/ San Gregorio, 8, 2, 2ª, 28004, Madrid

España
www.silexediciones.com

ISBN: 978-84-19077-35-6
Depósito Legal: M-28556-2022

Cualquier forma de reproducción, distribución, comunicación pública o transformación de esta

obra solo puede ser realizada con la autorización de sus titulares, salvo excepción prevista por
la ley. Diríjase a CEDRO (Centro Español de Derechos Reprográficos) si necesita fotocopiar
o escanear algún fragmento de esta obra (www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 372 04 97)
Harvey L. Sharrer na Misión de Santa Bárbara, California (outubro de 2022)
(foto cortesía de Carmen Mejía Ruiz)
 ÍNDICE

LIMIAR
Harvey L. Sharrer e a memoria do patrimonio escrito medieval ................. 13
Noticia bibliográfica ........................................................................... 21
ADRO
BITAGAP (Bibliografia de Textos Antigos Galegos e Portugueses):
um armazém da memória histórica
Harvey L. Sharrer .................................................................. 39
ESTUDOS
BITECA (Bibliografia de Textos Catalans Antics): passat i futur
Gemma Avenoza & Lourdes Soriano ................................... 71
O léxico afectivo nas Cantigas Santa María: preservación da memoria e
construción da identidade galaico-portuguesa
María Jesús Botana Vilar ........................................................ 87
Transcrición paleográfica da lírica galego-portuguesa: texto primario
e recursos auxiliares
Mercedes Brea & Carmen de Santiago Gómez . .................... 103
Livros de Direito na Idade Média Portuguesa: a biblioteca do Doutor
Luís Martins ()
José Domingues & Pedro Pinto ............................................... 123
Sobre un trobador “menor”: Nuno Treez
Leticia Eirín .......................................................................... 151
PhiloBiblon and the wiki world: sustainable technology
Charles B. Faulhaber ............................................................. 183
En torno da segmentación do adverbio pronominal «i» nas cantigas
Manuel Ferreiro ................................................................... 201
Nin santas, nin pecadoras; ou todo e máis. Da condición feminina ás
voces e actuacións das mulleres na documentación medieval galega
Miguel García-Fernández .................................................... 225
índice

A corte literaria do conde de Barcelos: o ciclo dos privados

Raquel Jabares Fernández .................................................... 285
Crónicas universais a sul do Minho: a Historia Scholastica como
alternativa à General Estoria?
Mariana Leite ........................................................................ 311
O portugués e o galego no discurso lingüístico de Bernardo de Aldrete
(-)
Ramón Mariño Paz .............................................................. 327
El Libro del infante don Pedro de Portugal. Ediciones españolas y
portuguesas: problemas de transmisión y nuevas aportaciones
Carmen Mejía Ruiz & María Victoria Navas Sánchez-Élez ...... 357
O «estrato tardío» da compilación trobadoresca. Subsdios para a súa
delimitación e caracterización scriptolingüística
Henrique Monteagudo .......................................................... 373
Novos dados sobre a transmissão textual do Livro do Deão e do Livro do
Conde D. Pedro: as linhagens dos Bragançãos e dos Lanhoso
Filipe Alves Moreira .............................................................. 395
El albañil herido, entre Alfonso X y Goya: estrategias para levitar
en el vacío de la (pre)modernidad
José Manuel Pedrosa ............................................................. 417
Sobre la tensó entre Afonso Sanchez y Vasco Martins de Resende y
unas trovas escarninas contra don Cristóbal de Moura
Gimena del Rio Riande ........................................................ 467
Quix e querrei e quero e direivos ũa ren: a sintaxe oracional no
Pergamiño Sharrer
Alexandre Rodríguez Guerra ............................................... 479
A mula voadora, o morto-vivo e os fantasmas entram num bar. Questões
em torno de episódios naturais com seres sobrenaturais em textos
quinhentistas portugueses
Maria de Lurdes Rosa ........................................................... 511
Vida (e Milagres) de Santa Senhorinha de Basto. A late th/early th
century copy (of Fr. Vasco Martins’  text ?), in portuguese
Martha E. Schaffer ............................................................... 527
A familia de Afonso X nas Cantigas de Santa Maria
Joseph T. Snow ...................................................................... 551
 índice

Entre a corte e o mosteiro: traduzir a santidade nos séculos XIII-XIV

Cristina Sobral ..................................................................... 567
Aparescerá porla presente escriptura atá o tempo en que somos.
Ainda sobre a Crónica de Santa Maria de Íria
José António Souto Cabo ...................................................... 591

COLOFÓN
Novos textos para o estudo da literatura medieval galego-portuguesa
Ricardo Pichel & Miguel García-Fernández & Xavier Varela
Barreiro (coords.)
A recepción galego-portuguesa da Sexta Partida: dous novos fragmentos
Mariña Arbor Aldea & Miguel García-Fernández &
Ricardo Pichel ..................................................................... 647
Unha nova ollada ao testemuño galego do Livro das Confissões
Arthur L.-F. Askins & Miguel García-Fernández &
Ricardo Pichel ..................................................................... 667
A tradución galego-portuguesa da Crónica de Castela: o novo
testemuño luxemburgués
José Carlos Ribeiro Miranda & Ricardo Pichel .................... 689
Rezos romanceados en documentación de las dominicas de Lugo en el
tránsito de la Edad Media a la Modernidad. Noticia del
hallazgo y notas preliminares
Pablo S. Otero Piñeyro Maseda ............................................. 707
Aqui se começan as rubricas deste liuro. Dous testemuños galegos
inéditos da Quinta Partida
Ricardo Pichel & Harvey L. Sharrer .................................... 713

TABULA GRATULATORIA ..................................................... 751

 en torno da segmentación do adverbio
pronominal «i» nas cantigas1

Manuel Ferreiro2

A segmentación da cadea textual, isto é, “[l]a distinzione della ca-

tena grafica in segmenti significativi” (Zimei 2009: 21) constitúe,
sen dúbida, a primeira e necesaria operación ecdótica no proceso de
lectura e interpretación dos manuscritos medievais, nomeadamente
naqueles que transmitiron os textos da lírica profana galego-portu-
guesa. A esta cuestión xa nos temos aproximado noutros traballos
(véxase especialmente Ferreiro 2012 e 2014a).
En calquera caso, e como repetidamente foi advertido, a seg-
mentación envolve dificultades importantes por nos acharmos, con
frecuencia, perante diversas posibilidades segmentativas, con evi-
dentes consecuencias no ámbito da interpretación, e cunha carga de
subxectividade nada desprecíbel nese proceso.
Nesta ocasión realizamos unha aproximación ao adverbio pro-
nominal i, partícula similar, no que ao corpo fónico di respecto, a
outros elementos revistos ao longo do corpus profano galego-por-
tugués, nomeadamente <o, a> (Ferreiro 2014b) e mais <e> (Ferreiro
2016 e 2019).
Como acontece con outros elementos (sobre todo cos artigos,
coa preposición a, con formas verbais como á ou é, ou coa conxun-
ción copulativa e), o feito de algúns adverbios, nomeadamente i e u,

1
Este traballo inscríbese no proxecto de investigación Edición crítica dixital das cantigas
de amigo (PGC2018-093928-B-I00), subsidiado polo “Ministerio de Economía y Com-
petitividad”, a través da “Subdirección General de Proyectos de Investigación”.
2
https://orcid.org/0000-0001-5605-505X. Universidade da Coruña, Departamento de
Letras. Contacto: manuel.ferreiro@udc.gal.

201 5
manuel ferreiro

presentaren un corpo fónico mínimo favorece a aparición de con-

textos en que existen diferentes posibilidades de actuación editorial
a respecto da identificación de novas unidades lingüísticas.
Deste xeito, igual que en múltiplos contextos é posíbel segmen-
tar secuencias vocálicas <o, a, e> que poden constituír unidades lin-
güísticas diferenciadas (artigos, preposicións, pronomes ou verbos,
como xa antes indicamos), aínda que en menor medida, tamén o
elemento final i dalgúns vocábulos pode ser segmentado pola súa
alta frecuencia de aparición e de uso na lingua medieval.
Neste sentido, certamente é i a forma adverbial que con máis
facilidade se pode deglutinar (cf., por exemplo, innumerábeis casos
da dupla posibilidade do tipo soubi / soub’i ou mi / m’i e lhi / lh’i,
especialmente en textos transmitidos por BV), de modo que nunha
revisión global do corpus das cantigas aparecen problemas, por can-
to, “la divisione del testo appare estremamente problematica e po-
tenzialmente ambigua” (Costantini 2007: 41). En calquera caso, por
veces o contexto subministra indicios nunha ou noutra dirección,
feito que exemplificamos a través de dous pasos en que a presenza
do adverbio i semella incuestionábel. Véxase, por exemplo, unha
pasaxe de Afonso Meendez de Beesteiros en que, con efecto, todos
os editores (Michaëlis 1990 [1904]: I, 857-858; Marcenaro 2013: 74;
Littera 2016: I, 56-57) asumiron a presenza do adverbio i por mor da
presenza contrastiva de alhur no mesmo verso3:

339 / 7,10 [B377], v. 4:

Oimais quer’eu punhar de me partir
daqueste mund’e farei gran razon,
poi-lo leixou a mia senhor e non
pud’i viver e fui alhur guarir. (UC 339)

3
Ao longo deste contributo revisamos as edicións críticas máis recoñecidas, ao tempo
que a versión inicial de cada cantiga é citada pola considerada edición de referencia
na compilación das cantigas realizada en 1996 (LPGP). Todos os textos son iden-
tificados coa numeración de D’Heur e mais de Tavani, seguida da indicación dos
manuscritos que os transmitiron. A edición proposta correspóndese coa de UC (=
Universo Cantigas), cuxa numeración utilizaremos (nº de cantiga + nº de verso) en
referencias e/ou notas explicativas.

5 202
 en torno da segmentación do adverbio pronominal «i»...

Ora ben, noutros casos, non é tan evidente esa necesidade, e así
o mostran as diversas edicións do derradeiro verso da primeira es-
trofa do terceiro dos lais (véxase Michaëlis 1990 [1904]: I, 633-634
[= LPGP 985]; Amaral 2006: 72-73; Littera 2016: II, 557-558), que
non segmentan i como palabra rimática e estebelecen o pretérito
vivi, fronte a unha forma verbal de presente (viv’i = vivo i) máis
condicente co adverbio ora presente no verso:

3 / 157,32 [B3/L3], v. 7:
Mui gran temp’á, par Deus, que eu non vi
quen de beldade vence toda ren,
e, se xe m’ela queixasse por én,
gran dereit’é, ca eu o mereci;
e ben me pode chamar desleal
de querer eu nen por ben nen por mal
viver com’ora sen ela viv’i. (UC 3)

Xa que logo, coa consciencia do carácter subxectivo –e incerto– que

decote presenta a segmentación, revisaremos algunhas pasaxes pro-
blemáticas das cantigas profanas verbo da presenza / ausencia deste
elemento adverbial.

I. Nun primeiro grupo de textos, os indicios gráficos das leccións

manuscritas (embora non sexan, obviamente, un criterio absoluto,
sobre todo nos apógrafos italianos) apuntan nunha dirección diferen-
te á seguida maioritariamente polos editores. Véxase, así, a seguinte
pasaxe de Vaasco Fernandez Praga de Sandin, editada por Michaëlis
(1990 [1904]: I, 730-731 [= LPGP 940]) e Littera (2016: II, 530):

61 / 151,8 [B88], v. 23:

e est’eu non poderi’ acabar
senon per esto que [me] faz fazer.

A lección de B é <poder hi>, a advertir claramente da presenza dun

adverbio i, de modo que a solución editorial residirá na crase do
antepretérito podera co adverbio en lugar do pospretérito poderi(a)
das antecitadas edicións:

203 5
manuel ferreiro

porque o faço, posso-a veer

e ena terra con ela morar,
e est’eu non poder’i acabar
senon per esto que [me] faz fazer. (UC 61)

Por outra banda, tamén o adverbio i foi segmentado por Lapa (1970
[1965]: 583 [= LPGP 1996: 851]), seguido nas posteriores edicións
(Lopes 2002: 427; Littera 2016: II, 394), nunha pasaxe de Pero Go-
mez Barroso en que semanticamente é posibel tal actuación edito-
rial, aínda que contradí o suxerido pola lección dos manuscritos
(<trobey> B, <trobei> V):

1466 / 127,7 [B1446/V1057], v. 13:

e da terra u non fostes non sei
como vos trobe i, mais saber-vos-ei
as manhas, que vós avedes, contar.

Parece aconsellábel cinxírmonos ao indicado graficamente polos có-

dices e ao paralelismo compositivo da cantiga mantendo a ironía do
texto e pondo en relación o trobei deste verso coas anteriores afirma-
cións do trobador: non vos trobei da terra d’Ultramar (v. 2), vedes por
que non / vos trobei d’Acri nen d’esse logar (v. 9):

e da terra u non fostes non sei

como vos trobei, mais saber-vos-ei
as manhas, que vós avedes, contar.

II. Un segundo grupo de textos está constuído por aqueloutros en

que a segmentación (ou non segmentación) do adverbio i levan-
ta algún problema de tipo fundamentalmente lingüístico por xerar
textos que se afastan dos usos idiomáticos xerais ou, en concreto,
dos usos medievais (e trobadorescos).
Nunha cantiga de Vaasco Rodriguez Calvelo, inicialmente edi-
tada por Nunes (1973 [1928]: 228-229 [= LPGP 975]), encontramos
a forma galega moderna ai (= hai) nunha frase formularia da lingua
trobadoresca, talvez produto dunha mecánica translación da agluti-
nación gráfica dos dous elementos nos manuscritos (<ay> BV):

5 204
 en torno da segmentación do adverbio pronominal «i»...

847 / 155,10 [B851/V437], v. 1:

Roguei-vos eu, madre, ai gran sazon,
por meu amig’, a que quero gran ben.

Porén, como é sabido, no período medieval aínda o adverbio non

se ligara á forma verbal4, para xerar a forma impersoal hai, e así foi
considerado nas posteriores edicións da cantiga (Cohen 2003: 310;
Littera 2016: II, 545-546), coa conseguinte sinalefa madre,‿á:

Roguei-vos eu, madre, á i gran sazon,

por meu amig’, a que quero gran ben.

Se a forma hai aínda non se documentaba na lingua trobadoresca (nin,

en xeral, na lingua medieval), tampouco se achan documentacións
da forma moderna do adverbio aí, que no período medieval presen-
ta como forma única i (<hi, hy, y...>). No entanto, nalgunhas edi-
cións das cantigas comparece aí, sen dúbida por causa de decisións
editoriais moito discutíbeis. A primeira delas rexístrase na edición
crítica de Paai Soarez de Taveiroos, da autoría de Vallín (1995: 167-
169 [= LPGP 732]), que prolonga a histórica lectura de Michaëlis
(1990 [1904]: I, 73-74):

119 / 115,10 [A33/B148], v. 9:

E eles, si Deus me perdon,
desejan sas terras assi
que non dormiron muit’ aí.

Neste sentido, a editora do Cancioneiro da Ajuda recoñece final-

mente no Glossário que “temos de emendar lendo muit á i, com-
quanto a referencia a sas terras me fizesse procurar em ai o adverbio
composto ai” (Michaëlis 1920: s.v. aí); Littera (2016: II, 235) actúa
en consecuencia, e o texto crítico debe presentar a forma correcta
do adverbio:

4
Algún raro exemplo que se localiza na prosa ben pode ser produto dunha aglutina-
ción e/ou edición deficiente.

205 5
manuel ferreiro

E eles, si Deus me perdon,

desejan sas terras assi
que non dormiron muit’á i. (UC 119)

Outro problemático rexistro de aí podemos achalo nunha cantiga de

Estevan da Guarda, a partir da edición de Lapa (1970 [1965]: 180-181
[= LPGP 261-262]), que apostila que é unha “forma rara ainda no
tempo”, embora perdure na edición monográfica do trobador reali-
zada por Pagani (1971: 125):

1329 / 30,31 [B1312/V917], v. 7:

u lhi fostes trobar de mal dizer
en tal guisa que ben pod’entender
quen-quer o mal que aí lhe parece.

En realidade, estamos perante unha pasaxe que ofrece problemas de

fixación textual, por canto existe diverxencia na lección dos manus-
critos (<alho> B, <ailho> V). O aparecemento da expresión a seu
olho no v. 13 e a referencia á vista ao longo da composición (vv. 15,
21) aconsellan unha lectura diferente, xa realizada por Graça Videira
Lopes (Lopes 2002: 506-507; Littera 2016: I, 268):

Rui Gonçalviz, pero vos agravece

porque vos travou en vos[s]o cantar
Joan’Eanes, vej’eu el queixar
de qual deosto lhi de vós recrece,
u lhi fostes trobar de mal dizer
en tal guisa que ben pode entender
quen-quer o mal que a olho parece.

III. Nun terceiro grupo de textos, son factores morfolóxicos os

que indican a presenza de segmentacións problemáticas en diversos
textos.
Nunha cantiga de Juião Bolseiro, Nunes (1973 [1928]: 365
[= LPGP 576]) estabeleceu unha discutíbel forma soubi para a P3
(cf. soube en Reali 1964: 45-46), que en Littera (2016: II, 38-39) se
mantivo:

5 206
 en torno da segmentación do adverbio pronominal «i»...

1191 / 85,1 [B1174/V780], v. 2:

Ai madre, nunca mal senti[u]
nen soubi que x’era pesar
a que seu amigo non viu,
com’oj’eu vi o meu, falar
con outra; ...

No entanto, a morfoloxía verbal trobadoresca indica que -i (en con-

correncia con -e) é desinencia só da P1 dos pretéritos fortes (espe-
cialmente nos apógrafos italianos), de modo que a mellor solución
ecdótica reside na segmentación de i no final da forma verbal, razón
por que Cohen (2003: 409) deglutinou o adverbio:

Ai madre, nunca mal senti[u]

nen soub’i que x’era pesar
a que seu amigo non viu,
com’oj’eu vi o meu, falar
con outra; ...

No cancioneiro de Fernan Velho, por outra parte, aparece tamén

unha pasaxe problemática a partir da secuencia <ou uya> de B, que
foi interpretada nas edicións de Lapa (1970 [1965]: 233-234) e Lan-
ciani (1977: 120 [=LPGP 334-335]) como o encontro de ouvi (‘hou-
ve’) co pronome clítico a:

1523 / 50,2 [B1504], v. 27:

mays, poys que vyo o clerigo caer
antr’eles ambus, ouvi-a perder
o Demo, des que s’ela confessou.

Porén, sendo certo que sería posíbel a perífrase de aver con infini-
tivo, sen preposición de enlace, o feito de que -i sexa desinencia de
P1 (non de P3) nos pretéritos fortes e de que habitualmente estas
perífrases sexan construídas coa preposición a favorece a reinter-
pretación da devandita secuencia, de xeito que se poida considerar
a presenza de i (ouve + i), ao tempo que transpareza a (frecuente)
preposición a das locucións aver + a + infinitivo (cf. Lopes 2002: 151;
Littera 2016: I, 381-382):

207 5
manuel ferreiro

mais, pois que vio o clerigo caer

antr’eles ambos, ouv’i a perder
o Demo, des que s’ela confessou.

IV. O feito de que -i sexa tamén desinencia da P1 do pretérito de

indicativo dos verbos regulares de segunda e terceira conxugación
multiplica a posibilidade de identificación de formas de presente
(P1 ou P3) seguidas do adverbio i (entendi vs. entend’i ‘entendo /
entende + i’); neste sentido, detéctanse numerosas pasaxes onde se
debe ponderar axeitadamente o tempo verbal en face dunha rotina
editorial que favorece o tempo pretérito.
Nunha cantiga de Afonso Sanchez, editada, sucesivamente, por
Nunes (1972 [1932]: 30-31 [= LPGP 106]), Arbor Aldea (2001: 181),
Longo (2003: 98-99) e Littera (2016: I, 70), maniféstase unha pri-
meira opción conflitiva. A pasaxe agora analizada non permite un
fácil encaixamento do derradeiro verso da estrofa, por canto esixiría
unha P3 verbal no canto do mereci das edicións do trobador:

380 / 9,12 [B412/V23], v. 7:

..., des i,
por este mal que mh a min por vós ven,
come se fosse ben ven-me por em
gran mal a quen nunca [o] mereci.

Na realidade, tal como interpretamos esta pasaxe, a solución é máis

complexa por canto a segmentación dunha forma de P3 de presente
(vs. P1 de pretérito na edición tradicional) esixe tamén considerar
a presenza da forma verbal á –que resolve a necesidade dunha P3–
e que foi interpretada como preposición na maioría das versións
anteriores5:
...; des i,
por este mal que mi a min por vós ven,
come se fosse ben ven-me por én:
gran mal á quen nunca [o] merec’i. (UC 380)

5
A edición de Longo mantén a P1 mereci, embora semella considerar a presenza da
forma verbal á: gram mal à quem nunca <eu> merecj.

5 208
 en torno da segmentación do adverbio pronominal «i»...

E outro caso semellante, porque, a pesar de todo, sería posíbel unha

forma de pretérito, aparece en Roi Martiinz d’Ulveira, a partir da
edición de Nunes (1973 [1928]: 300-301 [= LPGP 908]), con conti-
nuidade en Cohen (2003: 342) e Littera (2016: II, 459-460):

1004 / 146,3 [B1000/V589], v. 19:

e mais vos direi que d’el entendi:
non querria meu dano por saber
que podia per i meu ben aver.

O confronto co verso final, previo ao refrán, das dúas primeiras

estrofas (quant’eu [d’el] sei, que non ei de cuidar, v. 5; que vejades o
grand’amor que mi á, v. 12), con tempo verbal en presente, confirma
como axeitada a opción segmentativa entend’i (‘entendo niso’) para
permitir tamén aquí, na estrofa III, unha forma de presente:

Falarei con el, pois está [a]ssi,

par Deus, amiga, ca sempre punhou
de me servir, des i nunca m’errou,
des que m’eu fui, per quant’eu aprendi,
e máis vos direi que d’el entend’i:
non querria [meu dano por saber
que podia per i meu ben aver].

Na realidade, a edición que propomos lembra a mesma expresión

do trobador na cantiga 1005 / 146,4 [B1001/V590], v. 12 (véxase ta-
mén Nunes 1973 [1928]: 301 [= LPGP 908] e Littera 2016: II, 460 vs.
Cohen 2003: 343, que opta por entendi):

—Direi-vos, madre, quant’eu entend’i:

perder-s’-á el e perderei enton
o corp’, e vós, madr’, o vosso por min.

E finalmente aparece unha cuestión similar, neste caso á inversa,

nunha pasaxe de Vaasco Gil, onde Michaëlis (1990 [1904]: I, 300-301
[= LPGP 956]) e Littera (2016: II, 504-505) si segmentaron entend’i
interpretando tempo presente:

209 5
manuel ferreiro

258 / 152,5 [A150], v. 13:

ca entend’i eu, por meu mal,
que vós parecedes melhor
de quantas eu vi, mia senhor.

Con todo, o desenvolvemento discursivo da cantiga suxire que o

pretérito é o tempo axeitado (cf. punhei, v. 1; quisera, v. 7), como,
por outra parte, xa foi proposto na edición crítica deste trobador
(Piccat 1995: 183-184):

...; mais no’me perdon

Deus se ja poss’al fazer i,
que vos non aja de fazer,
[do ben que vos quero, saber],
ca entendi eu, por meu mal,
que vós parecedes melhor
de quantas eu vi, mia senhor. (UC 258)

V. O quinto grupo acolle algúns textos en que debemos cuestionar

algunha decisión segmentativa por razóns métricas de diverso teor.
En primeiro lugar, véxanse dúas pasaxes que levantan un pro-
blema métrico por canto semella que existe sinalefa entre mi e os
vocábulos seguintes (oir, amor) na maioría das edicións. A primeira
corresponde a unha cantiga de Roi Fernandiz de Santiago, edita-
da por Nunes (1973 [1928]: 246-247 [= LPGP 892]), Cohen (2003:
333), Arias Freixedo (2010: XXV) e Littera (2016: II, 452-453); a
segunda, de Pero da Ponte, dispón das edicións de Michaëlis (1990
[1904]: 902-903), Panunzio (1992 [1967]: 121-123 [= LPGP 786]) e
Littera (2016: II, 293-294):

935 / 142,5 [B932/V520], v. 13:

—Filha, ide; eu vosqu’irei.
—Madre, faredes-mi amor,
ca non sei quando mi-o verei.
991 / 120,42 [B988/V576], v. 19:
E tod’ome que mi oyr,
senpre verá que departir
en quanto bon prez d’el ficou.

5 210
 en torno da segmentación do adverbio pronominal «i»...

Os versos octosilábicos destas cantigas solicitan a segmentación de

mi en m’i para –tamén– marcar explicitamente o hiato, aliás suxeri-
do polas grafías de B e V (<mj>, <mi> B; <mi> V) que evitan <mh>,
indicación explícita da sinalefa6:

—Filha, id’e eu vosc’irei.

—Madre, faredes-m’i amor,
ca non sei quan[do] mi-o [verei].
E tod’ome que m’i oir,
sempr’avera que departir
en quanto bon prez d’el ficou.

De teor contrario é o que acontece no refrán dunha cantiga de Roi

Queimado, que presenta unha forzada sinalefa na edición de Mi-
chaëlis (1990 [1904]: I, 283 [= LPGP 919]), con continuidade en
Littera (2016: II, 487-488):

246 / 148,2 [A140/B261], r2:

se morrer, morrerei por vós, senhor;
se m’i-ar fezerdes ben, aque melhor.

Certamente, a segmentación de i en mi dificulta a necesaria sinalefa

mi‿ar para o decasílabo, de modo que se debe manter a integrida-
de de mi, reforzada neste caso pola variante subministrada por B
(<miar> A, <|mar> B), tal como foi estabelecido en Lorenzo Gradín
e Marcenaro (2010: 188-189):

se morrer, morrerei por vós, senhor;

se mi ar fezerdes ben, aque melhor. (UC 246)

Absolutamente paralelo é o problema detectado nunha pasaxe de

Fernand’Esquio, a partir da edición de Toriello (1976: 97 [= LPGP
278-279]), a única editora que segmenta lhi:

6
No texto de Roi Fernandiz a deglutinación foi realizada por Arias Freixedo (2010:
XXV) e aceptada en Littera (2016: II, 452-453).

211 5
manuel ferreiro

1313 / 38,5 [B1297/V901], v. 18:

... ; mais non aprendi
d’el senon tanto que lh’y oi falar.

Como xa apuntamos, tal segmentación dificulta a sinalefa lhi‿o·i

(<lhy oy> BV) necesaria para a medida decasilábica do verso (e así
se manifesta nas restantes edicións: Nunes 1973 [1928]: 452-453;
Cohen 2003: 529; Littera 2016: I, 296-297):

... ; mais non aprendi

d’el senon tanto que lhi oi falar.

Por outra parte, a ausencia de segmentación pode dificultar o fre-

cuente acento métrico na cuarta sílaba. Tal situación prodúcese, por
exemplo en dúas pasaxes de, respectivamente, Esgaravunha e de
Roi Fernandiz, onde os editores actuaron contraditoriamente. No
primeiro caso, Spampinato Beretta (1987: 96-97 [= LPGP 295]) e
Littera (2016: I, 320-321) evitan a deglutinación fixada por Michaëlis
(1990 [1904]: I, 247-248); no texto do trobador compostelán, Mi-
chaëlis (1990 [1904]: 619-620 [= LPGP 902-903]) e Littera (2016: II,
437-438) fixan unha forma soubi, que é emendada na edición crítica
(Arias Freixedo 2010: II). Eis os textos sen deglutinación:

219 / 43,12 [A119/B235], v. 20:

ca Deus de tal coraçon é
que, tanto que sabe que ten
eno seu mui gran coita alguen,
que logo lhi conselho pon.
900 / 143,18 [A308/B900/V485], v. 9:
Non me sòubi conselh’aver
per como podess’endurar
a coit’en que me vi andar
pola força que vos prender
vi, ...
Se confirmamos a segmentación do adverbio i na secuencia final
do pronome lhi e da forma verbal soubi, o ritmo acentual fica máis
acaído:

5 212
 en torno da segmentación do adverbio pronominal «i»...

ca Deus de tal coraçon é

que, tanto que sabe que ten
eno seu mui gran coita alguen,
que logo lh’i conselho pon (UC 219).
Non me soub’i conselh’aver
per como podess’endurar
a coit’en que me vi andar
pola força que vos prender
vi, ...
Finalmente, queremos incluír neste grupo de textos editados con
deficiencias métricas un caso de anómala segmentación de i nunha
forma verbal de futuro de indicativo dunha cantiga de Vaasco Perez
Pardal na edición considerada de referencia (Majorano (1979: 119
[= LPGP 966]):

818 / 154,4 [B821/V406], vv. 13, 16:

ca pola gran coita que soffr’ [eu] i
non dou eu ren, ca, se coita sofrer,
des que s’el for non poderei viver;
mais temo ja qual pesar avere’ y.

Tal actuación editorial, que emenda as leccións sofr[o] i e averei de

Nunes (1973 [1928]: 205-206), resulta artificiosa e provoca a repeti-
ción da palabra-rima. Resulta máis natural unha restauración do fu-
turo no v. 13 e a manutención do mesmo tempo no v. 16 (cf. Cohen
2003: 277; Littera 2016: II, 515):

ca pola gran coita que sofr[ere]i

non dou eu ren, ca, se coita sofrer,
des que s’el for non poderei viver;
mais temo ja qual pesar averei
porque sei ben [que as gentes diran
que, se morrer, por mí morre de pran].

VI. Para alén destes (e doutros) pasos conflitivos no relativo á seg-

mentación do adverbio i, ao longo do corpus trobadoresco encontra-
mos múltiplos contextos en que a consideración da presenza de i non
achega nada do punto de vista sintáctico ou semántico, acrecentando

213 5
manuel ferreiro

en moitas ocasións un novo acento métrico de difícil acomodo na

cadea silábica e rítmica, de modo que a súa deglutinación pode ser
percibida como desnecesaria e, mesmo, superflua.
Como exemplo significativo, queremos pór en relevo unha pa-
saxe onde, a noso ver, foi efectuada unha errada deglutinación do
adverbio que estamos a considerar. Considérense os seguintes versos
de Rodrig’Eanes Redondo, a partir da edición de Michaëlis (1990
[1904]: I, 820 [= LPGP 887-888]):

291 / 141,2 [B331 e 335], v. 20:

... E por Deus ja
dizede-m’ ¿i quen dormirá
con tan gran prazer ou pesar?

A abrupta pregunta iniciada por i, absolutamente anómala do pun-

to de vista sintáctico e rítmico, aconsella unha actuación editorial
máis acorde co espírito da lingua e coa esperada fluidez expresiva
(cf. Littera 2016: II, 433):

...; e, por Deus, ja

dizede-mi: quen dormirá
con tan gran prazer ou pesar? (UC 291).

Percibimos o mesmo carácter superfluo noutras moitas ocasións

en que o adverbio foi deglutinado no pronome lhi. Eis algunhas
pasaxes (de, sucesivamente, Joan Soarez Coelho, Afonso X, Mar-
tin Moxa, Gomez Garcia, Afonso Lopez de Baian, Pedr’Amigo de
Sevilha):

275 / 79,8 [A167/B319], vv. 10, 217:

Pero sei ben, aquant’é meu coidar,
a quen esto desse ca lhe daria
máis longa vida e que lli faria
daquelas coitas aver máis vagar

7
Cf. lh’i en Michaëlis 1990 [1904]: I, 334-335 (= LPGP 527-528) vs. Correia 2001: 353;
Littera 2016: I, 601-602.

5 214
 en torno da segmentación do adverbio pronominal «i»...

...
e non s’esforce en senhor que prendesse,
a melhor, nen que mellor parecesse
deste mundo, ca peor lli faria! (UC 275).

484 / 18,13 [B486/V69], v. 58:

...; e el fez-lhi leixar,
po-lo máis toste da g[u]err’alongar,
prez e esforço, e passou a serra (UC 484).

917 / 94,9 [B915/V502], v. 59:

nen pod’om’i de senhor gaar ren
senon loar quanto lhi vir fazer.

928 / 59,2 [B925/V513], v. 1610:

quando veer e me quiser falar,
pois que o fez, eu lhi farei assi: / ...

1489 / 6,9 [B1470/V1080], v. 1411:

chapel de ferro, que xi lhi mui mal pon,
e sobarcad’un velh’espadarron.

1603 / 116,19 [B1593/V1125], v. 1312:

mais, u estava coidando en al,
deu-mi u[n] gra[n] peid’e foi-lhi depois mal,
u s’acordou que mi-o dado avia.

8
Cf. lh’i en Lapa 1970 [1965]: 27-28 (= LPGP 145), Paredes 2001: 250; 2010: 226; Lopes
2002: 75-76; Littera 2016: I, 96-97.
9
Cf. lh’i en Lapa 1970 [1965]: 423-424; e lh’y en Stegagno Picchio 1968: 201 (= LPGP
625) vs. Lopes 2002: 295; Littera 2016: II, 103.
10
Cf. lh’y en Lorenzo Gradín 1996: 225-226 (= LPGP 359) vs. Nunes 1973 [1928]: 240;
Cohen 2003: 326; Littera 2016: I, 409-410.
11
Cf. lh’y en Lorenzo Gradín 2008: 173-174 vs. Lapa 1970 [1965]: 96-99; Lopes 2002:
108-110; Littera 2016: I, 51-52.
12
Cf. lh’y en Marroni 1968: 293-294 (= LPGP 742-743) vs. Lapa 1970 [1965]: 458-459;
Lopes 2002: 336; Littera 2016: II, 252-253.

215 5
manuel ferreiro

Ao igual que lhi, tamén existe un contexto en que si, variante pro-
nominal concorrente con se, foi artificiosamente segmentado en s’i
nunha pasaxe de Martin Moxa:
918 / 94,10 [B916/V503], v. 2813:
mais, se i jouver algũu omen fraco,
dos vossos poos levad’un gran saco,
e ir-si-lh’-á o castelo livrando.

Por outra parte, a pesar da convivencia entre tardi e tarde na lingua

das cantigas14, a primeira das formas aparece inconvenientemente
segmentada en tard’i nalgunhas edicións de Pero Garcia Burgales e
da tenzón entre Vaasco Gil e Pero Martiiz):

1399 / 125,29 [B1381/V989], v. 1915:

pero que eu tardi o conhoci,
conhoceu-m’el e saio contra mí,
e omilhou-xi-mi e mostrou-mi a via.
1430 / 152,7 (= 152,7) [V1020], v. 3416:
—Vós, Don Vaasco, tod’esso m’é ben:
ei sis’e sei trobar e leo ben;
mais que tardi que mi-o vós entendestes!

Véxase, outrosí, unha multiplicación (e asimetría) de sílabas tónicas

e acentos métricos nun verso de Roi Paez da Ribela provocada pola,
coidamos, inconveniente segmentación de i no pretérito ouvi (de
aver) realizada por todos os editores:

13
Cf. s’i en Stegagno Picchio 1968: 210-211 (= LPGP 625-626) vs. se en Lapa 1970 [1965]:
425-426; Lopes 2002: 297; Littera 2016: II, 103-104. A segmentación da editora ita-
liana lembra a (incorrecta) deglutinación na frase formularia si veja prazer na cantiga
dionisina 571 / 25,8 [B554/V157], v. 9 (cf. Lang 1972 [1894]: 66-67 [= LPGP 179]).
14
Na realidade, rexístranse catro documentacións de tardi (1008.16, 1115.17, 1399.19,
1430.34) en face das dúas en que o adverbio aparece en crase co vocábulo seguinte
(573.3, 1115.3), de modo similar á convivencia longe ~ longi no corpus.
15
Cf. tard’i en Blasco 1984: 263 (= LPGP 826) vs. Lapa 1970 [1965]: 566; Lopes 2002:
413; Marcenaro 2012: 386; Littera 2016: II, 372-373.
16
Cf. tard’i en Piccat 1995: 279-280 vs. Lapa 1970 [1965]: 618-619 (= LPGP 957-958);
Lopes 2002: 456-457; Littera 2016: II, 510-511.

5 216
 en torno da segmentación do adverbio pronominal «i»...

1458 / 147,8 [B1439/V1049], v. 717:

U eu maj’aquesta noite ouvi gran cẽa,
e rapazes con amores furtan avẽa.

Finalmente, a identificación e conseguinte deglutinación do adver-

bio i pode contribuír á desaparición dun hapax na lingua das antigas.
A voz ousadia é imaxinativa proposta de Michaëlis (1990 [1904]: I,
875-876 [= LPGP 670]) nunha pasaxe de Meen Rodriguez Tenoiro:

368 / 3,4 (= 101,9) [B400/V10], v. 20:

Irei veê’-la e querrei falar
con ousadi(a), e mentr’ ela catar’
alhur, catarei [ela logu ’enton].

Mais a lección dos manuscritos (<out̃ dy> BV) permite interpretar

de modo diferente o texto, cunha versión máis axeitada á realidade
textual, como xustificou Tavani (2010: 58-59; cf. outra i en Littera
2016: II, 152-153):
irei vee-la e q[ue]rrei falar
con outra d’i, e, mentr’ela catar
alhur, catarei [ela log’enton] (UC 368).

VII. De acordo coa facilidade segmentativa de i nas cadeas gráficas

subministradas polos cancioneiros que transmitiron a nosa poesía,
a consideración da presenza do adverbio pode, por último, evitar
intervencións editoriais na lección dos códices, de modo que trans-
pareza unha interpretación fiel daquilo que os copistas escribiron.
Unha cantiga de Afonso X, con algúns problemas ecdóticos,
presenta no v. 42 uma unánime lección manuscrita (<ia ia mei
podēganar> BV) que levanta unha cuestión interpretativa impor-
tante. Todas as edicións ofrecen tamén unanimidade na proposta
editorial, sen dúbida derivada da lectura lapiana (Lapa 1970 [1965]:
13-16 [= LPGP 151-152]; Paredes 2001: 207-208, 2010: 187-188; Lopes
2002: 66-67; Littera 2016: I, 91-93):

17
Cf. ouv’i en Lapa 1970 [1965]: 608 e Cohen 2016; ouv’y en Barbieri 1980: 81; houv’i en
Lopes 2002: 446 e Littera 2016: II, 477.

217 5
manuel ferreiro

478 / 18,26 [B480/V63], v. 42:

pecado
nunca me pod’ enganar
que me faça ja falar
en armas, ...

Porén, acreditamos que o texto pode ser lido con pleno sentido dou-
tra maneira, respectando a lección dos manuscritos e considerando
dúas sinalefas (i‿á, me‿i) que resolven a contaxe métrica:

E direi-vos ũu recado:
pecado
i á, ja me i pod’ enganar
que me faça ja falar
en armas, ... (UC 478)

Tamén existía unanimidade editorial nun paso dunha cantiga de

amor de Joan Baveca, en que coinciden Nunes (1972 [1932]: 486-
487), Zilli (1977: 72 [= LPGP 419]) e Littera (2016: I, 475):

1109 / 64,18 [B1107/V698], v. 14:

Ca me coyta voss’ amor assy
que nunca dormi[o], se Deus mi pardon.

É certo que a forma xeral para a P1 do presente indicativo de dormir

é dórmio (ou dôrmio?), mais a variante dormo, xa con perda do iode,
tamén se atesta na poesía trobadoresca (véxase 652.9 e 14), e neste
caso a lección <dormi> de BV xustifica a segmentación do adverbio
sen ningunha outra intervención editorial:
ca me coita voss[o] amor assi
que nunca dorm’i, se Deus mi perdon,
e cuido sempre no meu coraçon;
pero non cuid’[en] al des que vos vi
senon en [como parecedes ben:
des i, en como averei de vós ben].

Ao longo do corpus existen outras pasaxes con i en que a solución

non é tan evidente, nin sequera tan segura. Nunha cantiga de Lopo

5 218
 en torno da segmentación do adverbio pronominal «i»...

Lias rexístrase unha pasaxe certamente problemática; a edición de

Pellegrini (1969: 26-27 [= LPGP 594-595]), seguida por Lopes (2002:
276-277) e Littera (2016: II, 55-56), ofrece a seguinte lectura:

1366 / 87,13 [B1349/V956], v. 12:

Non negu’ eu que trégoa dy
ao brial, á sazon hi,
e aa rengelhosa.

Na copia dos versos 12-13 obsérvase como a palabra rimante do v. 13

(hi) foi deslocada para o final do v. 12 en ambos os apógrafos italianos:
<Non negueu que t’goa dey hi
Ao brial a sazon>

A partir deste feito, certificado pola rima, levántase o problema in-

terpretativo da secuencia <dey> do v. 12. Maioritariamente (Pellegri-
ni, Lopes e Littera) <dey> foi transformada en di, pretensa forma de
P1 do pretérito de indicativo de dar; por súa parte, Lapa (1970 [1965]:
398-399) innova ecdoticamente coa proposta ouv’i. Para alén da pro-
posta lapiana, allea aos manuscritos, di non é unha forma correcta
nin existente na lingua medieval na conxugación de dar, feito que
aconsella conceder validade á lección de BV, que suxire unha crase
de’i (= dei + i), igual á crase va’i (= vai + i) nunha cantiga de Cogomi-
nho (que ven end’a quen s’én va’i; 323.18) e similar á secuencia bisilábi-
ca tornei‿i nunha composición de Meen Rodriguez Tenoiro (porque
lh’end’algũa ren non tornei i; 734.20):
Non neg’eu que tregoa de’i
ao brial, á sazon i,
e aa rengelhosa.
***
Do mesmo modo que a (artigo e preposición), e (conxunción), é
(P3 do presente de indicativo de seer) e o (artigo e/ou pronome
de P3), a deglutinación de i revélase funcional en múltiplas cadeas
textuais dos cancioneiros galego-portugueses, a confirmar que a
segmentación constitúe unha das operacións ecdóticas máis esclare-
cedoras no proceso de (re)lectura e (re)interpretación das cantigas.

219 5
manuel ferreiro

referencias bibliográficas

Amaral, Andreia (2006): “Os lais de Bretanha. Uma proposta de edição

crítica”. Revista da Facultade de Letras - Línguas e Literaturas, II Série,
XXIII, pp. 49-78.
Arbor Aldea, Mariña (2001): O cancioneiro de don Afonso Sanchez. Edi-
ción e estudio. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de
Compostela.
Arias Freixedo, Xosé Bieito (2010): As cantigas de Roi Fernandiz de Santia-
go. Vigo: Universidade de Vigo.
Barbieri, Mario (1980): “Le poesie di Roy Paez de Ribela”. Studi Mediola-
tini e Volgari, XXVII, pp. 7-104.
Blasco, Pierre (1984): Les chansons de Pero Garcia Burgalês. Paris: Fonda-
tion Calouste Gulbenkian - Centre Culturel Portugais.
Cohen, Rip (2003):  Cantigas d’ Amigo. Edição crítica / Critical edition.
Porto: Campo das Letras.
— (2016): “Roi Paez de Ribela, Maria, Maria Genta: a new critical text”,
<https://www.academia.edu/28438296/Roi_Paez_de_Ribela_Maria_
Maria_genta_a_new_critical_text_2016_> (consultado: 08/09/2021).
Correia, Ângela (2001): As Cantigas de Amor de D. Joam Soares Coelho e
o «Ciclo da “Ama”». Edição e Estudo. Dissertação de Doutoramento
(inédita). Lisboa: Universidade de Lisboa, Faculdade de Letras.
Costantini, Frabrizio (2007): Le unità di scrittura nei canzonieri della lirica
italiana delle Origini. Roma: Edizione Nuova Cultura.
Ferreiro, Manuel (2012): “Do manuscrito á edición: consideracións so-
bre a segmentación textual na poesía profana galego-portuguesa”. En
Pilar Lorenzo Gradín e Simone Marcenaro (eds.). El texto medieval.
De la edición a la interpretación (Anexo 68 de Verba. Anuario Galego
de Filoloxía). Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de
Compostela, pp. 135-158.
— (2014a): “Lección manuscrita e crítica do texto: en torno á segmenta-
ción das cadeas gráficas na poesía profana galego-portuguesa”. Revista
de Literatura Medieval, 26, pp. 163-190.
— (2014b): “Elementos para unha revisión textual das cantigas trobado-
rescas: sobre a segmentación de o e a”. Estudos de Lingüística Galega,
6, pp. 81-115.
— (2016): “Materiais para unha revisión crítica da segmentación de é no
texto das cantigas profanas galego-portuguesas”. En Xosé Manuel

5 220
 en torno da segmentación do adverbio pronominal «i»...

Sanchez Rei e Maria Aldina Marques (orgs.). As Ciências da Lingua-

gem no Espaço Galego-Português. Diversidade e Convergência. Braga:
Instituto de Letras e Ciências Humanas da Universidade do Minho;
Edições Húmus, pp. 39-65.
— (2019): “Arredor da segmentación intraversal da copulativa e nas can-
tigas trobadorescas galego-portuguesas”. En Maria Aldina Marques e
Xosé Manuel Sánchez Rei (eds.). Estudos atuais de linguística galego-
-portuguesa. Santiago de Compostela: Edicións Laiovento, pp. 29-55.
Lang, Henry R. (1972 [1894]): Das Liederbuch des Königs Denis von Por-
tugal (ed. facsimilar). Hildesheim - New York: Georg Olms Verlag.
Lanciani, Giulia (1977): Il canzoniere di Fernan Velho. Edizione critica, con
introduzione, note e glossario. L’Aquila: Japadre Editore.
Lapa, Manuel Rodrigues (1970 [1965]): Cantigas d’Escarnho e de Mal Dizer
dos Cancioneiros Medievais Galego-Portugueses. Vigo: Galaxia.
Littera = Lopes, Graça Videira (ed. coord.) (2016): Cantigas medievais ga-
lego-portuguesas. Corpus integral profano. Lisboa: Imprensa Nacional
- Casa da Moeda.
Longo, Nicoletta (ed.) (2003): Dom Afonso Sanchez. Le poesie. Edizione
critica, introduzione, note e glossario. Roma: Bagatto Libri.
Lopes, Graça Videira (2002): Cantigas de Escárnio e Maldizer dos Trovado-
res e Jograis Galego-Portugueses. Lisboa: Estampa.
Lorenzo Gradín, Pilar (1996): “Gomez Garcia, abade de Valadolide”. En
José Manuel Lucía Mejías e Carlos Alvar Ezquerra (coords.). La lite-
ratura en la época de Sancho IV. Actas del Congreso Internacional (Alca-
lá de Henares, - de febrero de ). Alcalá de Henares: Universi-
dad de Alcalá, pp. 213-226.
— (ed.) (2008): Don Afonso Lopez de Baian. Cantigas. Alessandria: Edi-
zioni dell’Orso.
Lorenzo Gradín, Pilar e Simone Marcenaro (2010): Il canzoniere del trova-
tore Roi Queimado. Alessandria: Edizioni dell’Orso.
LPGP = Brea, Mercedes (coord.) (1996): Lírica profana galego-portuguesa.
Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 2 vols.
Majorano, Matteo (1979): Il canzoniere di Vasco Perez Pardal. Bari: Adria-
tica Editrice.
Marcenaro, Simone (ed.) (2012): Pero Garcia Burgales. Canzoniere. Poesie
d’amore, d’amico e di scherno. Alessandria: Edizione dell’Orso.

221 5
manuel ferreiro

— (2013): Trovatori alla corte di Alfonso X. Afonso Mendez de Besteiros e

Estevan Faian. Roma: Aracne Editrice.
Marroni, Giovanna (1968): “Le poesie di Pedr’ Amigo de Sevilha”. Annali
dell’Istituto Universitario Orientale, X, pp. 189-340.
Michaëlis de Vasconcellos, Carolina (1990 [1904]): Cancioneiro da Ajuda.
Lisboa: Imprensa Nacional - Casa da Moeda (reimpressão da edição
de Halle).
— (1920): “Glossário do Cancioneiro de Ajuda”. Revista Lusitana,
XXIII/1-4, pp. 1-95.
Nunes, José Joaquim (1972 [1932]): Cantigas de Amor dos Trovadores Gale-
go-Portugueses. Lisboa: Centro do Livro Brasileiro.
— (1973 [1926-1928]): Cantigas de Amigo dos Trovadores Galego-Portugue-
ses. Lisboa: Centro do Livro Brasileiro.
Pagani, Walter (1971): “Il Canzoniere di Estevan da Guarda”. Studi Medio-
latini e Volgari, XIX, pp. 53-179.
Panunzio, Saverio (ed.) (1992 [1967]): Pero da Ponte. Poesías. Vigo: Galaxia.
Paredes, Juan (2001): El cancionero profano de Alfonso X el Sabio. Edición
crítica con introducción, notas y glosario. Roma: Japadre Editore.
— (2010): El cancionero profano de Alfonso X el Sabio. Edición crítica con
introducción, notas y glosario (Anexo 66 de Verba. Anuario Galego
de Filoloxía). Santiago de Compostela: Universidad de Santiago de
Compostela.
Pellegrini, Silvio (1969): Il canzoniere di D. Lopo Liáns [Da «Annali -
Sezione Romanza» dell’Istituto Universitario Orientale di Napoli
XI]. Napoli: s.l.
Piccat, Marco (1995): Il canzoniere di Don Vasco Gil. Bari: Adriatica Edi-
trice.
Reali, Erilde (1964): Le “cantigas” di Juyão Bolseyro. Napoli: Publicazioni
de la Sezione Romanza dell’Istituto Universitario Orientale.
Spampinato Beretta, Margherita (ed.) (1987): Fernan Garcia Esgaravunha.
Canzoniere. Napoli: Liguori Editore.
Stegagno Picchio, Luciana (ed.) (1968): Martin Moya. Le poesie. Roma:
Edizioni dell’Ateneo.
Tavani, Giuseppe (2010): “Copistas, cancioneiros, editores. Tres proble-
mas para a lírica galega medieval”. En Mariña Arbor Aldea e Antonio
F. Guiadanes (eds.). Estudos de edición crítica e lírica galego-portuguesa

5 222
 en torno da segmentación do adverbio pronominal «i»...

(Anexo 67 de Verba. Anuario Galego de Filoloxía). Santiago de Com-

postela: Universidade de Santiago de Compostela, pp. 55-67.
Toriello, Fernanda (ed.) (1976): Fernand’ Esquyo. Le poesie. Bari: Adriatica
Editrice.
UC = Ferreiro, Manuel (dir.) (2018-): Universo Cantigas. Edición crítica da
poesía medieval galego-portuguesa. A Coruña: Universidade da Co-
ruña, <http://universocantigas.gal> (consultado: 08/09/2021).
Vallín, Gema (1995): Las cantigas de Pay Soarez de Taveirós. Estudio históri-
co y edición. Barcelona: Universidad Autónoma de Barcelona, Facul-
tad de Letras.
Zilli, Carmelo (ed.) (1977): Johan Baveca. Poesie. Bari: Adriatica Editrice.
Zimei, Enrico (2009): Paraula escricha. Ricerche sulla segmentazione della
catena grafica nei canzonieri trobadorici. Roma: Edizioni Nuova Cul-
tura.

223 5