01 Presente e porvir do galego final2_Henrique Monteagudo 24/06/10 15:22 Página 82
01 Presente e porvir do galego final2_Henrique Monteagudo 29/06/10 13:54 Página 83
Lingua, sociedade e política
Presente e porvir do galego
HENRIQUE MONTEAGUDO
A
mediados do pasado mes de abril, os
medios de comunicación difundiron os
resultados da enquisa do Instituto Galego
de Estatística sobre ‘Condicións de vida das
familias’, en que se recollen datos sobre coñece-
mento e uso do idioma galego correspondentes a
2008 (IGE-08), datos que, ao seren comparables
cos que o mesmo IGE recolleu en 2003 (IGE-
03), permiten facer unha idea da evolución da
situación social do idioma nese lustro1. Sen
entrar nunha análise demorada deses datos nin
afondar nos moitos matices que ofrecen (o que
sería descabido neste lugar), cómpre chamar a
atención sobre tres aspectos relevantes: 1) O de -
valo do galego como lingua habitual e o abalo do
bilingüismo substitutorio, 2) O incremento do bi -
lingüismo inicial, 3) O aumento da presenza do
galego no sistema educativo.
En todo o que vén a seguir, debera terse en
conta que os datos se refiren á poboación resi-
dente en Galicia, por tanto non inclúen os emi-
grantes galegos que residen fóra do noso país,
pero si a poboación inmigrante, que se incre-
mentou notablemente nos últimos anos: segun-
do datos do Padrón municipal de habitantes, en
2003, os nados fóra de Galicia representaban o
9,6% da poboación residente en Galicia; en
2008 supuñan o 12% da mesma2. Na faixa etaria
de 30 a 49 anos, o incremento deixouse sentir
con máis forza, pois a porcentaxe de poboación
nada fóra de Galicia pasou do 13,5% ao 17,5%,
cun incremento de catro puntos porcentuais.
Feita esta importante observación, nas páxinas
seguintes procederemos a revisar sumariamente
estes tres aspectos, tratando de tirar algunhas
conclusións xerais cara á política lingüística, par-
ticularmente a referida ao ensino.
▲
Cartel da campaña “En galego, chegarás moi alto”,
do Concello de Ferrol, 1998
TEMAS DO NOSO TEMPO
Henrique Monteagudo é profesor de Sociolingüística Galega na
Universidade de Santiago de Compostela, secretario do Consello
da Cultura Galega e codirector de GRIAL.
O descenso do uso do galego e
incremento do bilingüismo substitutorio
Comparando os resultados da enquisa de 2008
coa de 2003 (gráfico nº1), salta á vista que o gale-
go pasa de ser a lingua da comunicación oral dia-
ria (sumando as respostas ‘só galego’ e ‘máis gale-
go’) do 61% da poboación (2003) ao 57%
(2008), o que implica unha perda porcentual de
aproximadamente un punto por ano, aínda que
debe terse en conta que máis da metade desa
perda do galego poden atribuírse ao incremento
da poboación inmigrante. Na franxa de idade
máis nova (de 5 a 14 anos), a caída é un pouco
menos acusada, do 40 ao 36% aproximadamen-
te, sendo que dos catro puntos porcentuais de
Agradezo vivamente ao amigo Antón Reixa as súas estimulantes ideas, os
diálogos multimedia e as barís achegas para este artigo.
Como complemento deste, pode consultarse o que redactamos para a
Fundación 10 de marzo: “A ofensiva da dereita contra o galego.
Discursos, estratexias e programas político-lingüísticos”, accesible en
www.f10m.org/index/artcls.php?id=138.
1 Os resultados pódense consultar en rede na páxina do IGE, que tamén
ofrece resumos: www.ige.eu/web/index.jsp?idioma=gl
2 Nótese que a efectos da presente análise consideraremos poboación
inmigrante a residente en Galicia pero nacida fóra dela, tanto noutras
comunidades autónomas coma no estranxeiro.

01 Presente e porvir do galego final2_Henrique Monteagudo 29/06/10 9:20 Página 84
Gráfico nº1. Evolución da lingua habitual 1992 > 2003 > 2008
perda, aproximadamente 2,6% poden atribuírse
ao abalo da poboación inmigrante (gráfico nº2).
A franxa en que se rexistra unha menor caída é na
mocidade: no grupo entre 15 e 29 anos pásase do
45% en 2003 ao 43% en 2008, e esta perda de
dous puntos porcentuais pode achacarse practi-
camente na súa integridade ao incremento da
inmigración (que nesa faixa foi de +2,6%); e o
maior descenso dáse na franxa seguinte, de 30 a
49 anos, con oito puntos de caída: do 57% ao
49% (pero a metade desa caída pode deberse ao
incremento da poboación inmigrante, que nesa
franxa atinxe o +4%).
Por outra banda, é de notar o rechamante
incremento das porcentaxes de persoas que se
declaran bilingües na súa fala cotiá: en 2003,
constituían o 37% do conxunto da poboación, a
partes practicamente iguais con predominio do
galego (18%) e do castelán (19%), mentres que
en 2008 constitúen a metade da poboación,
sumando o 27% dos bilingües con predominio
do galego e o 23% con predominio do castelán.
Pero, como se deduce das cifras que acabamos de
dar, o bilingüismo medra significativamente máis
entre os/as galegofalantes ca entre os/as castelan-
falantes; ademais, o monolingüismo en castelán
mantense nunha porcentaxe por volta do 20%,
mentres que o monolingüismo en galego cae un
13%. Así como o incremento dos bilingües difi-
cilmente pode atribuírse ao efecto da inmigra-
ción, este debe terse en conta á hora de interpre-
tar o último dato, isto é, o mantemento do
monolingüismo en castelán.
O devandito parece apuntar ao mantemento
dunha pauta de bilingüismo asimétrico e substi-
tutorio: os monolingües en galego tenden a facer-
se bilingües, e os bilingües con predominio do

Gráfico nº2. Lingua habitual por idade, 2008
galego tenden a facerse bilingües con predominio
do castelán; os procesos na dirección inversa pare-
cen moito menos frecuentes. De feito, en 2003 o
balance dos cambios de lingua habitual aínda
resultaba lixeiramente favorable ao galego, men-
tres que en 2008 resulta claramente favorable ao
castelán: das persoas maiores de 16 anos que afir-
maban ter mudado de lingua, na primeira enqui-
sa (IGE-03) o 53% fixérano cara a incrementar o
uso do galego, mentres que, contrariamente, na
segunda (IGE-08) o 58% afirma telo feito cara a
aumentar o uso do castelán.
Analizando máis polo miúdo eses procesos de
cambio de lingua habitual, constátase que en
2003, o 18% da poboación maior de 16 anos
declaraba mudara os seus hábitos lingüísticos a
favor do monolingüismo en galego, fronte ao
14% que o fixera cara ao monolingüismo en cas-
telán; cun saldo lixeiramente favorable ao pri-
meiro, como se ve. Ese balance favorable ao cam-
bio cara ao galego rexistrábase en todas e cada
unha das faixas etarias, incluíndo a cohorte de 16
a 29 anos (19% cara ao galego fronte ao 15,5%
cara ao castelán). En 2008, a balanza aparece
bruscamente inclinada no sentido contrario: só o
11% do conxunto da poboación declara ter
mudado cara ao uso do galego (monolingüismo),
mentres que o 20% afirma que mudou cara ao uso
do castelán. Na cohorte máis nova (16 a 29 anos),
o desequilibrio é abrumador: 7% mudou cara ao
monolingüismo en galego, fronte ao 23% cara
ao monolingüismo en castelán.
Significativamente, entre os factores que influí-
ron neses cambios de hábitos lingüísticos, a de-
cisión persoal pesaba máis en 2003 ca en 2008,
mentres que as razóns de traballo pesan moito
máis en 2008 do que pesaban en 2003, especial-
01 Presente e porvir do galego final2_Henrique Monteagudo 02/07/10 9:36 Página 85
Gráfico nº3. Evolución da lingua inicial 1992 > 2003 > 2008
mente no grupo de 30 a 49 anos, que precisamen -
te é unha idade plenamente laboral. Na cohorte
máis nova (16 a 29 anos) detéctase o mesmo
fenómeno, pero dáse a peculiaridade de que
tamén pesan moito os cambios de residencia,
que ao menos nalgúns casos poden relacionarse
coa realización de estudos. Reforzar o uso do
galego no ámbito laboral e profesional debe
constituír, por tanto, un obxectivo prioritario
das políticas públicas, especialmente para frear a
perda do seu uso nos/as falantes que se incorpo-
ran á actividade profesional ou ao mercado
laboral. O mesmo se podería afirmar, mutatis
mutandis, das universidades e outros centros de
ensino superiores.
Con respecto a ese proceso de substitución
lingüística do galego polo castelán, que como
vemos os resultados de IGE-08 mostran non só
activo senón puxante, tamén é interesante obser-
var os resultados en relación co hábitat. Nos
municipios máis urbanos (máis de 50.000 habi-
tantes), a situación é relativamente estable, cunha
escasa presenza do galego —en conxunto, só un
terzo da poboación urbana declara falar habitual-
mente só galego ou máis galego. Por outra banda,
nos municipios de menor tamaño (menos de
10.000 habitantes e de 10.000 a 20.000 habitan-
tes), onde o galego é aínda lingua maioritaria,
salienta o devalo do monolingüismo en galego e o
correlativo abalo do bilingüismo predominante-
mente en galego. Pero onde se dá unha perda
máis acusada do uso do galego é nos municipios
intermedios, de 20 a 50.000 habitantes, onde o
uso do idioma do país baixa en oito puntos por-
centuais (do 60% ao 52%, sempre sumando gale-
go con máis galego). Hoxe por hoxe, onde está o
punto quente da batalla de futuro do galego é,
Gráfico nº4. Lingua inicial por idade, 2008
pois, nas vilas grandes e nas cidades pequenas.
É aí onde se deben concentrar os esforzos da polí-
tica lingüística, e nela deben xogar un papel prin-
cipalísimo os centros educativos.
Incremento do bilingüismo inicial
A porcentaxe de persoas que declaran ter aprendi-
do a falar simultaneamente nas dúas linguas pasa do
16% (2003) ao 23% (2008) (gráfico nº 3). Ao
mesmo tempo, o galego cae como lingua inicial
(isto é, aquela en que se aprendeu a falar) en case
cinco puntos porcentuais no conxunto da poboa-
ción, do 52% ao 47%. No grupo de poboación
máis nova, de 5 a 14 anos, a perda é máis brusca,
pois pasamos do 32% ao 25%, o que non se pode
explicar soamente por un aumento da poboación
inmigrante (pois nesta faixa o incremento desta foi
de 2,6%) (gráfico nº 4). A primeira vista, este des-
censo confirma o prognóstico máis ben sombrío a
que apunta o dato recollido ao comezo do apartado
anterior. Porén, debe terse en conta que tamén o
castelán cae, e nunha porcentaxe similar ao galego
se ben que un pouco máis reducida (tres puntos, do
30% ao 27% no conxunto da pobación).
Dalgún xeito, a caída do galego como lingua
inicial podería vir compensada polo devandito
incremento dos bilingües iniciais, un incremento
que é especialmente significativo entre os máis
novos, pois na faixa entre 5 e 14 anos de idade
pásase do 20% de 2003 ao 34% de 2008. Se
sumamos as porcentaxes correspondentes ao
galego como lingua inicial coas de bilingüismo
inicial, pasamos do 68% de falantes iniciais do
galego en 2003 ao 70% en 2008, e na franxa eta-
ria máis nova, pasamos do 53% de falantes ini-
ciais de galego en 2003 ao 59% en 2008 (nos

01 Presente e porvir do galego final2_Henrique Monteagudo 24/06/10 15:22 Página 86
dous casos, a pesar do incremento da poboación
inmigrante). Este dato pode ser esperanzador,
sempre que os bilingües iniciais manteñan o uso
do galego e non acaben tendo como lingua habi-
tual só ou preferentemente o castelán. Neste
aspecto, as políticas lingüísticas, e particularmen-
te a política lingüística no ensino, revélase como
un factor de crucial importancia.
Aumento da presenza do galego no
sistema educativo
Outro resultado relevante é o notable aumento
da presenza do galego no sistema educativo, que
pasa de menos do 39% en 2003 ao 61% en 2008
(aínda máis significativamente, arredor do 72%
de escolares entre 5 e 16 anos viñan recibindo o
seu ensino maioritariamente en galego), o cal dá
un bo índice do progreso que experimentou o
uso da lingua do país nos centros durante os anos
pasados, e concretamente, do positivo impacto
na situación do galego no ensino que tivo a polí-
tica lingüística impulsada polo goberno de coali-
ción PSdG/BNG, pois ao noso entender o fenó-
meno de abalo do bilingüismo inicial na franxa
etaria máis nova que sinalamos no parágrafo
anterior (14 puntos porcentuais, do 20% ao
34%), é inseparable desta progresiva galeguiza-
ción do ensino. Esa franxa etaria é especialmente
relevante para a formación da conciencia e a
capacitación lingüística dos individuos. Das
actuais previsións lexislativas para o galego no
ensino resulta especialmente negativo (ademais
de alegal ou mesmo ilegal, segundo o informe do
Consello Consultivo de Galicia3) deixar en mans
dos proxenitores a decisión sobre a utilización do
galego na etapa do ensino infantil.
Non menos grave resulta a mestura da regula-
ción do galego no ensino coa referida ao inglés,
como inicialmente se pretendía coas ‘Bases para o
decreto do plurilingüismo’, e finalmente non se
descartou de todo no decreto recentemente apro-
bado. Igualmente perversa tanto para a recupera-
ción do galego como para a solución do endémico
fracaso do ensino de linguas estranxeiras no siste-
ma educativo español. Non cabe dúbida de que a
recuperación do galego ten que ver cun alto senti-
do da diversidade cultural e lingüística. A compe-
tencia en inglés ben pode fomentar a superación
das estreitas pautas de competencia dos monolin-
gües en castelán, tan afeitos e preguiceiros ao acce-
der nunha soa lingua aos contidos de coñecemen-
to universal. Pero non ten ningún sentido que a
superación desa limitación (as carencias na apren-
dizaxe do inglés) vaia en contra dos niveis de
implantación do galego.
Porén, bótase en falta a ausencia de elementos
curriculares que vinculen os estudantes coa lusofo-

nía. Paradoxalmente, si existen algunhas previsións
neste sentido, ao abeiro de programas europeos, na
comunidade de Estremadura. A cidadanía futura
de Galicia sería, sen dúbida, máis libre e capacita-
da se rematase o período obrigatorio de ensino
sendo plenamente competente en galego, portu-
gués, castelán e, por que non?, en inglés.
Política lingüística, discursos públicos e
evolución da situación social do idioma
Resulta moi significativo constatar que nunha
comparanza dos dous inquéritos, de 2003 a 2008,
entre os resultados máis rechamantes se atopan os
referidos ao incremento do bilingüismo, tanto na
lingua inicial canto na lingua habitual. Así e todo,
non parece verosímil que unhas mudanzas tan
notables coma as que expresan esas enquisas sexan
reflexo exacto de cambios na realidade social: como
explicar que o monolingüismo en galego perdese
13 puntos porcentuais, do 43% en 2003 ao 30%
en 2008? Ou que o bilingüismo inicial aumentase
do 16% en 2003 ao 23% en 2008? Damos por
feito, loxicamente, que as dúas enquisas que esta-
mos a comparar son igualmente merecentes de
confianza, pois foron realizados polo mesmo orga-
nismo —unha entidade oficial e especializada na
recolla de datos estatísticos, como é o Instituto
Galego de Estatística—, cun cuestionario practica-
mente idéntico e, ata onde sabemos, cuns procede-
mos moi similares.
Independentemente da incidencia de factores
que deben ser pescudados en profundidade, pois
escapan a unha análise rápida como a que se pre-
tende ofrecer nas presentes liñas (tales como o
estudo máis pormenorizado do impacto do nota-
ble incremento da poboación inmigrante), con
todas as cautelas, coidamos que ao menos unha
parte desas avultadas discrepancias poden deberse
á influencia de factores actitudinais nas respostas
dos informantes, uns factores que puideron incre-
mentar o seu efecto na mesma medida que a cues-
tión da lingua gañou en visibilidade e se viu sobre-
cargada de tensión política por causa da campaña
contra o decreto 127 emprendida polo Partido
Popular a partir do ano 2007. Sendo así, habería
que reflexionar sobre as razóns da mudanza de
percepcións que puideron inclinar as respostas dos
e das informantes máis a favor do monolingüismo
na enquisa de 2003, e máis a favor do bilingüismo
na de 2008 —admitindo, por suposto, que debeu
de producirse unha mudanza real no sentido que
indican os inquéritos, pero moi probablemente
nunhas dimensións máis modestas do que os
resultados suxiren.
A título de hipótese tentativa, non resulta
inverosímil que en 2003 primase unha certa sen-
01 Presente e porvir do galego final2_Henrique Monteagudo 24/06/10 15:22 Página 87
sación de esgotamento da política lingüística do
fraguismo (presidida polo seu lema do ‘bilingüis-
mo harmónico’) e de necesidade dun impulso
máis decidido á lingua galega. Pola contra, en
2008 puido prevalecer a percepción de que se
estaba xestando un indesexable conflito lingüísti-
co de dimensións e intensidade descoñecidas en
Galicia. En tales condicións, nesa ocasión se ten-
deu a preferir opcións de resposta máis concilia-
doras, que subliñan máis a cohesión da socieda-
de galega arredor do bilingüismo, ca non a súa
polarización arredor do monolingüismo, sexa
este en galego ou en castelán.
En consecuencia, aventuramos unha inter-
pretación que asume que os datos si reflicten
unha caída real do galego como lingua inicial e
como lingua habitual, pero que sobre todo
expresan unha reacción social non tanto contra a
política lingüística do goberno de coalición
PsdG-BNG, canto ao clima de crispación lin-
güística alimentado polo Partido Popular, por
movementos como Galicia Bilingüe e por impor-
tantes medios de comunicación social. Ante
unha percepción de crecente polarización social
en relación coa lingua, unha parte significativa
da cidadanía tendeu a dar preferencia a respostas
percibidas como máis consensuais.
O devandito non abona unha lectura super-
ficial dos datos, máis se é feita en clave partidis-
ta, do tipo da que ofreceron algúns voceiros
políticos, unha lectura que arrisca a aventurar
interpretacións precipitadas, cando non mani-
puladas ou distorcidas, máis ben destinadas a
confirmar consignas propagandísticas ou prexu-
ízos. O primeiro que debe saber calquera ana-
lista que se achega a este tipo de datos é que as
políticas lingüísticas públicas teñen unhas posi-
bilidades limitadas e só conseguen un impacto
significativo no medio prazo, sempre a condi-
ción de que sexan eficaces, coherentes e perse-
verantes, xusto o contrario do que está empeña-
do en facer agora o Partido Popular desde a
Xunta. Por parte, é un despropósito deducir dos
resultados do IGE-08 o fracaso de ou un rexei-
tamento cara á política lingüística do goberno
de coalición PSdG-BNG: as caídas do galego
como lingua inicial e como lingua habitual
rexistradas no grupo de idade máis novo (de 5 a
14 anos) —que sería o que podería verse dalgún
xeito afectado polo decreto 127/2007, e tendo
en conta que a enquisa se realizou con só un
ano de posterioridade a este— atinxen a indivi-
duos nacidos entre 1994 e 2003, isto é, en
pleno período fraguista, durante o cal comeza-
ría a escolarización da gran maioría deles. Máis
ben, aqueles resultados poderían tomarse como
unha ilustración das insuficiencias da política
lingüística dos gobernos de Manuel Fraga.
En definitiva, independentemente das inter-
pretacións e das hipóteses explicativas, unha con-
clusión xeral que podemos tirar da análise da
evolución do galego entre 2003 e 2008 (que
poderiamos validar botando man dos resultados
do Mapa sociolingüístico de Galicia realizado pola
Real Academia Galega en 1992) é que, sen entrar
en sofisticados cálculos estatísticos, as tendencias
sinaladas nos apartados 1 e 2 indicados ao come-
zo do presente artigo nos colocan nun horizonte
de pouco máis de seis décadas de vitalidade para
o idioma do país. Xa que logo, queda pouco
tempo para reverter unha deriva que nos leva á
previsible desaparición do galego contra finais do
século XXI. Estamos, sen dubida, nun momento
crucial.
Se a sociedade galega non obriga a unha pro-
funda rectificación da política lingüística do
actual goberno galego, apoiada polo Partido
Popular que o sostén e dirixida polo seu presi-
dente, Alberto Núñez Feijoo, e se estes conse-
guen impoñer as súas políticas de deslexitima-
ción, desoficialización e desprotección do galego,
o declive do noso idioma será imparable. No
futuro a política lingüística de Núñez Feijoo e o
seu goberno será xulgada, de certo, con extrema
severidade, pero ao cabo dun tempo non moi
longo xa non haberá moitas posibilidades de
reversión dun proceso de desgaleguización que
parece encamiñarse á súa recta final. O que nos
indican os datos que acabamos de resumir é que
o idioma galego precisa de políticas de protec-
ción máis eficaces cás tentadas ata a data, xusto o
contrario do que vén propugnando o PP e facen-
do a Xunta desde que ese partido gañou as elec-
cións.
Esas políticas de protección deben gañar o
maior asenso social, e deben apoiarse de xeito par-
ticular na ampla franxa de bilingües iniciais e
habituais, para conseguir que non abandonen o
galego. Hai que incrementar as ocasións de uso da
lingua galega, sobre todo para as xeracións máis
novas, non só no sistema educativo, senón tamén
no tempo de lecer; hai que crear redes sociais que
funcionen en galego e reforzar as existentes.
Cómpre implementar as accións e políticas
públicas para que o galego teña unha presenza
nos medios de comunicación que rache coa
3 O decreto do plurilingüismo no ensino non universitario de Galicia
(nº 79/2010, de 20 de maio) pode consultarse en rede no enderezo:
www.edu.xunta.es/web/node/155. O ditame do Consello Consultivo de
Galicia, 183/10, sobre o proxecto de decreto do plurilingüismo pode
consultarse en: http://213.60.82.10/media/uploads/pdf/183-10.pdf.
Téñase en conta que a redacción do presente artigo é anterior tanto á
emisión do ditame coma á aprobación do decreto.

01 Presente e porvir do galego final2_Henrique Monteagudo 24/06/10 15:22 Página 88
abusiva hexemonía do castelán. Ben elocuentes
son os exemplos da enorme diferenza entre a
oferta televisiva, radiofónica e de prensa escrita
en galego fronte a oferta en castelán. Os datos
de uso do galego nestes medios nin sequera
reflicten nin son coherentes co nivel de uso do
idioma que rexistran as enquisas. É ben relevan-
te o exemplo de Internet como constatación de
que cando o galego “debuta” nun medio simul-
taneamente ao castelán e depende directamente
da iniciativa libre dos individuos máis proacti-
vos da comunidade acada moi altos niveis de
uso. Tamén é certo que canto máis avanza a
sociedade do lecer e do coñecemento, máis
territorios cómpre ter galeguizados. A pesar de
que, mal que ben, comezaba lentamente a
incrementarse a oferta audiovisual en galego,
temos, nos últimos anos, carencias enormes de
galego no ámbito dos vídeoxogos, os produtos
audiovisuais máis desexados pola poboación.
Hai que activar todos os resortes da cidadanía
galega para reverter o bilingüismo substitutorio,
que constitúe unha estación de tránsito cara á des-
galeguización, e convertelo nun bilingüismo restitu-
torio, no camiño da recuperación da lingua. E iso
só pode facerse construíndo un horizonte de expec-
tativas positivo para o galego e atractivo para a
maior parte da cidadanía e creando as condicións
para un bilingüismo equitativo, de maneira que o
uso do galego nas interaccións sociais máis impor-
tantes (no medio educativo, laboral e profesional,
no ámbito económico laboral, nos dominios públi-
cos) non implique ningún plus de estrés para os
seus e as súas falantes ou se vexa dificultado pola
asociación a estigmas denigratorios (atraso social,
mala educación, incultura, radicalismo político,
etc.) e para que o consumo de produtos culturais,
comunicativos e de lecer en galego resulte natural e
doado. En definitiva, para que o desenvolvemento
da vida persoal, social, cultural e profesional en
galego non se vexa constantemente desincentivada
por múltiples atrancos de todo tipo.
A xeito de conclusión. Que bilingüismo?
Por un bilingüismo de recuperación e
mantemento do galego
Referímonos antes á renovación do proxecto e do
discurso de defensa e promoción do galego, afir-
mando que debe dirixirse de forma preferente ás
dúas amplas franxas de bilingües habituais, que
suman case a metade da poboación, e que debe
ter como obxectivo reverter a pauta actualmente
dominante de bilingüismo substitutivo ou desgale-
guizador, por un bilingüismo restitutivo ou de
recuperación, isto é, regaleguizador. Este segundo
tipo de bilingüismo é, de feito, o único que per-

mitirá frear a minorización progresiva, e final-
mente a desaparición do galego.
Pero este tipo de bilingüismo non pode fun-
darse nunha actitude neutral dos poderes públi-
cos, no sentido de instalarse na inacción nos
ambitos en que o galego se atopa en situación
máis desaventaxada, mentres se fomenta un apa-
rente equilibrio entre o galego e o castelán xusto
nos dominios en que a acción do estado pode ser
máis eficaz (administracións públicas, sistema
educativo), pois tal actitude en realidade validará
a actual marxinación ou subordinación do galego
nunha serie de dominios clave da vida social
(educación superior, medios de comunicación,
ámbito profesional, laboral, comercial e financei-
ro, lecer e cultura de masas), e por tanto acom-
pañará a decadencia do idioma propio do país,
sen ningunha posibilidade de revertela.
O bilingüismo restitutivo que propoñemos
implicará a difusión da competencia comunicativa
(non só lingüística) en galego e castelán ao con-
xunto da poboación, basicamente (pero non só) a
través do medio educativo. Incentivará a motiva-
ción dos castelanfalantes para utilizar o galego, ao
menos en certos contextos laborais/profesionais e
públicos (nomeadamente, os relacionados co
emprego público e os servizos ao público). E bus-
cará multiplicar as ocasións de uso da lingua do
país, especialmente para os sectores de idade máis
novos, incidindo non só no sistema educativo,
senón tamén nas actividades de lecer. Deberá com-
pletarse así o círculo virtuoso do que falan os espe-
cialistas en procesos de recuperación de linguas:
difundir a competencia no idioma, incrementar a
motivación para utilizalo, e ampliar as ocasións de
usalo.
Acabamos de aludir á difusión da competencia
comunicativa nas dúas linguas. Entendemos por
isto algo máis ca unha aprendizaxe formal destas,
de tipo gramatical e centrada na lingua escrita.
Referímonos á consecución dunha capacidade
suficiente para desenvolver unha serie de activi-
dades fundamentais na vida diaria, e en parti-
cular a actividade profesional, nas dúas linguas
oficiais do país. E para conseguir isto, o procede-
mento máis axeitado nunha situación de forte
desequilibrio no estatus social das dúas linguas é
o da inmersión (parcial, gradual ou total) na máis
desfavorecida, isto é, en galego.
Os estudos realizados sobre este tema nos
máis diversos contextos demostran de xeito
rotundo que o uso preferente no sistema educa-
tivo do idioma minoritario é o procedemento
didáctico que garante mellores resultados (de
feito, o único que pode ofrecelos satisfactorios)
para a obtención dunha competencia comuni-
cativa eficiente nos dous idiomas, e resulta be-
neficioso para os falantes de ambos os dous. Se
01 Presente e porvir do galego final2_Henrique Monteagudo 24/06/10 15:22 Página 89

O bilingüismo, unha noción que goza dun amplo consenso social, non pode seguir
abandonado na man dos sectores que se opoñen á normalización do galego, nin pode
seguir sendo menosprezado ou rexeitado por aqueloutros que a defenden. Ten que ser
reformulado como apoio dun novo discurso e proxecto público que concite unha
sólida maioría social en que se deben apoiar políticas eficaces de promoción da lingua

desexamos conseguir un auténtico bilingüismo güismo autenticamente equitativo, é incremen-

que sirva de marco para o mantemento e a recu-
peración do galego (no canto do seu retroceso),
a fórmula máis eficaz e idónea para o sistema
educativo é a do uso preferente do galego.
O tipo de bilingüismo que propugnamos
deberá tender a un tratamento equitativo (non un
falsamente equilibrado) dos dous idiomas, o cal
significa que aplicará políticas de acción afirmativa
a favor do que se atopa claramente en situación
máis desfavorable, o galego, unhas políticas que se
apoian na consideración deste como idioma pro-
pio do país, tal como sinala o Estatuto de Auto-
nomía de Galicia, e que se dirixirán a manter e
incrementar a súa vitalidade, e colocalo nun pé
de igualdade co castelán. Para conseguir un tipo de
bilingüismo restitutivo ou equitativo, que non
sirva de trámite transitorio cara á desaparición do
galego, é preciso que ao galego se lle outorgue
unha posición de preferencia nalgúns sectores,
como as administracións e medios de comunica-
ción públicos e o sistema educativo (ao menos, o
non universitario), que veña compensar a posi-
ción subordinada en que se atopa noutros (nal-
gúns dos cales, coma os medios de comunicación
privados, pola propia lóxica das cousas, dificil-
mente poderá equiparase co castelán).
Tratarase, pois, da inversa do bilingüismo
substitutivo ou desgaleguizador que agora pre-
domina, isto é, dun bilingüismo restitutivo ou
regaleguizador. O sector galegofalante da poboa-
ción xa é necesariamente bilingüe, pois a presen-
za pervasiva do castelán na vida pública e nos
medios de comunicación garante que é aprendi-
do por todos e asegura que todos deben usalo
nun ou outro contexto social. O mesmo non se
pode dicir do galego: hai espazos e medios
sociais do noso país (o centro das maiores cida-
des, por caso) en que a súa presenza ambiental é
tan escasa, que resulta case unha lingua estran-
xeira para as persoas que se moven fundamental-
mente neses ámbitos. De aí a tentación para cer-
tos sectores privilexiados da sociedade galega de
pretender vivir en Galicia ignorando a existencia
do galego. Ao contrario, o único xeito de garan-
tir a igualdade entre os dous idiomas, e un bilin-
tar a presenza, visibilidade e utilidade do galego,
non reducila. Deste xeito, tamén a totalidade do
sector castelanfalante da poboación acabará
sendo bilingüe, pois sentirase motivada para
aprender o galego e se lle ofrecerán ocasións
para usalo.
As políticas públicas de promoción da lingua
galega teñen que saber interpelar e implicar os
sectores castelanfalantes de Galicia, que dun
xeito amplamente maioritario manteñen actitu-
des positivas cara ao galego e senten a necesida-
de da súa recuperación. Hai que procurar as fór-
mulas axeitadas para fomentar esas actitudes
positivas, en vez de promover o rexeitamento
cara ao galego, e o que resulta máis complexo,
apoiarse nesas actitudes favorables para facilitar
a obtención de competencia comunicativa na
lingua, e traducir esta nun uso efectivo do gale-
go ao menos nalgunhas interaccións sociais. As
propostas maximalistas, do estilo do monolin-
güismo social (mesmo que este sexa contempla-
do como horizonte final), ademais de carentes
de realismo e de calquera posibilidade de realiza-
ción, alienan o apoio dun amplo sector social
que en troques ve con bos ollos políticas desti-
nadas a fortalecer o galego nun horizonte de
convivencia bilingüe.
O bilingüismo, unha noción que goza dun
amplo consenso social, non pode seguir abando-
nado na man dos sectores que se opoñen á norma-
lización do galego, nin pode, por tanto, seguir
sendo menosprezado ou rexeitado, cun efecto con-
traproducente, por aqueloutros que a defenden.
Ten que ser reformulado como apoio dun novo
discurso e proxecto público que concite unha sóli-
da maioría social en que se deben apoiar políticas
eficaces de promoción da lingua do país ■

02 6 Xacobe Bastida2_02 3-Bouzada / Lage 25/06/10 8:48 Página 90
A cuestión da lingua
XACOBE BASTIDA FREIXEDO
O
obxecto destas liñas é expor o marco
ideolóxico que explica a reforma da nor-
mativa en materia lingüística que está
realizando o goberno de Núñez Feijoo. Non se
trata dunha análise exhaustiva desa normativa.
A impecable análise da Real Acedemia Galega, de
lectura imprescindible, e o ditame do Consello
da Cultura Galega, realizados ambos sobre as
bases que darían lugar ao definitivo “Proxecto de
decreto sobre o plurilingüismo”, cumpren á per-
fección ese papel. É verdade que o proxecto rec-
tifica cuestións substanciais, como a porcentaxe
mínima de ensino en lingua galega —o anterior
era directamente ilegal—. Con todo, continúa a
esperpéntica consulta paterna para acordar a lin-
gua predominante na aula e o retroceso xeral do
galego como lingua vehicular no ensino subsiste
no proxecto. Este traballo pretende acoutar as
condicións sociopolíticas que fixeron posible a
reforma normativa e intentará entender o noso
tempo para encadrar o proxecto do goberno de
Núñez Feijoo, que é signo privilexiado dos tem-
pos que corren.
I 70 e ss.).
A chamada cuestión nacional, por utilizar o cuño
marxista, experimentou en España nos últimos
30 anos un notable xiro. Durante todo o fran-
quismo, e tamén no período da transición, as rei-
vindicacións nacionalistas foron sinónimo, polo
menos para a esquerda e a socialdemocracia, de
requirimento xusto e demanda razoable. A indu-
bidable oposición que o nacionalismo exerceu
contra a ditadura —a única, xunto coa efectuada
polo partido comunista— propiciou que nun
primeiro momento se acollesen as peticións
nacionalistas como parte do contido programáti-
co dos partidos de esquerda de ámbito estatal.
Así, se se le o manifesto-programa do Partido
Comunista de 1975, atoparase coa proposta da
“libre unión de todos os pobos de España nunha
República Federal” ou o recoñecemento do
“carácter multinacional do Estado español” co
consecuente “dereito de autodeterminación para
Cataluña, Euskadi e Galicia garantindo o conti-

do efectivo dese dereito”. Outro tanto aparece
nas resolucións sobre nacionalidades dos congre-
sos do PSOE de 1974 e 1976 —“a definitiva
solución do problema das nacionalidades que
integran o Estado español parte indefectiblemen-
te do pleno recoñecemento do dereito de auto-
determinación das mesmas”; “España é unha rea-
lidade configurada por unha pluralidade de
nacionalidades e rexións […] o Partido Socialista
propugnará o exercicio libre do dereito de auto-
determinación pola totalidade das naciona-
lidades que comporán en pé de igualdade o Esta-
do Federal que preconizamos”. Moi axiña, xa nos
debates constituíntes, púidose comprobar que o
anterior non era senón un tributo interesado
ao prestixio antifranquista do nacionalismo e, ao
tempo, un produto da inercia da fraseoloxía mar-
xista que tan bos réditos proporcionara na oposi-
ción ao réxime. Deste xeito, cando houbo que
mostrar se o contido nos seus programas era un
alento real ou pura verbosidade —refírome ao
tratamento en sede constituínte do problema da
nación española, as nacionalidades e o dereito de
autodeterminación— tanto o PC como o PSOE
se decantaron polo segundo (X. Bastida, 1998:
Convén neste punto realizar un pequeno
inciso. O nacionalismo ten unha vertente cultu-
ral e outra política. A primeira cífrase na defensa
da lingua, a tradición; a cultura, en suma, dun
territorio —cando só se dá esta faceta, o nacio-
nalismo confúndese co rexionalismo—. A segun-
da substánciase na pretensión de articular no
ámbito dese territorio considerado nacional un
poder político autónomo —no sentido propio da
expresión: con capacidade normativa indepen-
dente—. Pois ben, o que se consumou nesta pri-
meira época foi un rexeitamento absoluto dos
principios políticos do nacionalismo —funda-
mentalmente, do dereito de autodeterminación,
que outrora fora celebrado— e unha acollida
incondicional das súas pretensións culturais.
Posiblemente, o segundo en tanto que mala con-
ciencia fronte ao primeiro. Hipócrates cría que
cando un membro era amputado, o que quedaba
supérstite adquiría a forza e a habilidade do que
fora cercenado, ou que a falta dun sentido,
02 6 Xacobe Bastida2_02 3-Bouzada / Lage 29/06/10 13:59 Página 91
aumentaba a sensibilidade dos restantes. Aquí, de
igual forma, a anatematización da proposta polí-
tica do nacionalismo tivo como resultado o
incremento da sensibilidade ante as demandas de
carácter cultural. A intransixencia no político
compensouse cunha exhibición de tolerancia no
folclórico. Era o momento do eloxio da diversi-
dade e do plural, das diferenzas que enriquecen,
do respecto ao distinto etc. Durante moito tem-
po esta actitude instalouse na conciencia media
cidadá como algo pertencente ao mundo da vida,
que diría Habermas (1988: 178), ao habitus polí-
tico, ao que se refire Bourdieu (2007: 85 e ss.),
ou ás crenzas, esta vez en palabras de Ortega
(1970: 379 e ss.); é dicir; a un arsenal de ideas
non suxeitas a discusión que integraban a visión
da realidade. O respecto á diversidade non só
non era un problema, senón que era o presupos-
to aproblemático, consabido, do cal se partía
para encarar a solución de calquera dificultade de
índole político-cultural.
No segundo goberno de Aznar, no que el
mesmo chamou a segunda transición, podemos
cifrar un cambio radical nesta actitude. A través
dun discurso político extremadamente belixeran-
te e dun apoio mediático absoluto e sen fisuras
comezouse a traducir o particular ou o diferen-
cial por “invención interesada”, as demandas de
protección por “avesas intencións secesionistas” e
as reivindicacións nacionalistas —referímonos ás
culturais— como “absurdo diferencialismo nega-
dor do común”. Sobre o nacionalismo político xa
pesaba veredicto de condena desde había tempo.
Por iso, pensábase, os nacionalistas mudaran de
estratexia e intentaban realizar por outros medios
o que lles furtara o consenso dos grandes partidos
de ámbito estatal. Como o nacionalismo non
podía realizar os seus proxectos mefistofélicos
apelando a reformas políticas —a normativa do
Estado español, Constitución e Código Penal
mediante, impedíao—, intentábao agora apelan-
do á cultura e á educación.
A partir de aquí o cultural convértese en van-
garda soterrada do político e, en consecuencia,
trátase o primeiro coa mesma suspicacia e acri-
monia con que outrora se tratou o segundo.
Desde entón o nacionalismo cultural levará sobre
si a mesma pexa que o seu parente político. Isto
faise evidente na acción pública dos partidos
españolistas —continuos recursos contra proxec-
tos educativos que impugnasen a Historia ao uso
e contra iniciativas lingüísticas que promociona-
sen o galego, o catalán ou o eúscaro— e no seu
discurso político —foi unha constante nesta últi-
TEMAS DO NOSO TEMPO
Xacobe Bastida Freixedo é profesor titular de Filosofía do
Dereito na Universidade de Oviedo. Desenvolve o seu labor
de investigación ao redor do ámbito da Filosofía do Dereito, a Filosofía
Política e a Socioloxía Xurídica. Publicou, entre outros traballos,
La nación española y el nacionalismo constitucional (1998)
e Miseria de la autonomía (1999).
ma época a chamada á sensatez de Estado, ao
interese xeral e á solidariedade interterritorial,
que os partidos nacionalistas ameazarían coas
súas demandas egoístas—. Con todo, o que
resulta máis interesante é comprobar como esa
corrente de descualificación que se orixina nas
alturas políticas impregnou as bases da sociedade
civil ata o extremo de que a crenza anterior, que
se cifraba na importancia dada ao diferencial,
transmutou nunha crenza de signo oposto.
Hoxe, a opinión media sobre cuestións de políti-
ca lingüística parte dunha animadversión inicial
cara ás linguas da periferia que se xustifica en cer-
tos lugares comúns que foron deseñados precisa-
mente para iso, para que sirvan de substrato bási-
co irreflexivo sobre o que apoiar o xuízo —esa é
a característica máis fundamental de toda crenza:
amoldar a reflexión a uns patróns, a unhas mar-
xes de discusión, que en si mesmos non se cues-
tionan—. Como chegou a acontecer isto é asun-
to sobre o que merece a pena deterse sequera un
instante.
II
A dereita política española tendeu sempre a unha
defensa sen concesións da unidade nacional de
España en todas as súas facetas, tamén na cul-
tural. Isto supón que as diferenzas culturais e
lingüísticas son consideradas como anomalías
sobre as que cabe, no mellor dos casos, a tole-
rancia —a resignación condescendente do que se
considera un erro— ou, no peor, a represión
directa. Durante a época franquista optouse por
esta segunda reacción. A partir da transición o
discurso mudou de ton. A práctica do consenso

02 6 Xacobe Bastida2_02 3-Bouzada / Lage 25/06/10 8:48 Página 92
A partir do momento en que o goberno de Aznar acadou a maioría absoluta en
España, as medidas políticas abertamente agresivas contra calquera formulación
acusada de nacionalista, deron lugar á xeneralización dun discurso no que a nación
española aparecía como garante duns valores comúns, democráticos e cívicos que se
vían ameazados polo particularismo egoísta dos nacionalismos periféricos
conduciu ao fenómeno que antes comentamos:
as teses da esquerda —incluída a consideración
nacional de Cataluña, Euskadi e Galicia— foron
abeiradas a cambio dun recoñecemento inapelable
das formas. A claudicación da esquerda tivo como
contraprestación o triunfo e a institucionalización
da súa linguaxe. O prezo pareceu satisfactorio e,
durante moito tempo, a dereita utilizou, con repa-
ros, o mesmo vocabulario —garantista e grandilo-
cuente— co que a esquerda trataba as cuestións
político-culturais da periferia.
Paradoxalmente, a dereita sempre se guiou
polo postulado marxista que atribúe unha pree-
minencia á base económica como elemento de
análise da realidade. Se a estrutura económica a
favorece, non existen maiores problemas para
realizar concesións meramente ideolóxicas e
superestruturais. Á súa vez, esta formulación ser-
viu para atemperar a opinión media da dereita
sociolóxica —moito máis ampla cá política, pois
tamén se nutre de boa parte da clase obreira—,
que aceptou os termos do debate como unha
auténtica doxa —no sentido de Parménides, é
dicir, como expresión dun coñecemento común
non suxei- to a disputa—. Poderíase dicir que,
desde o punto de vista do discurso dominante, o
país enteiro predicaba un multiculturalismo que
podía variar de signo pero cuxas premisas per-
manecían indiscutidas. A Lei de normalización
3/1983 e a súa acollida pacífica pola sociedade
galega de entón dan unha boa mostra diso.
Sucedeu que, sobre todo a partir do momen-
to en que o goberno de Aznar acadou a maioría
absoluta en España —momento coincidente cun
ascenso importantísimo do electorado de esquer-
das nacionalista—, esta crenza inverteuse. As
medidas políticas abertamente agresivas contra
calquera formulación acusada de nacionalista
—incluída a lexislación penal que, so pretexto de
loitar contra o terrorismo, criminalizou compor-
tamentos simplemente políticos—, deron lugar á
xeneralización dun discurso no que a nación
española aparecía como garante duns valores
comúns, democráticos e cívicos que se vían ame-
azados polo particularismo egoísta dos naciona-

lismos periféricos. Non temos tempo para mos-
trar a cantidade de datos que avalan a magnitu-
de deste cambio e para iso remitímonos ás obras de
J. I. Lacasta (1997) e Núñez Seixas (2007: 159 e
ss.) nas que mostran con contundencia e preci-
sión as claves deste proceso. O certo é que, lonxe
xa da marmelada consensual da transición e
seguindo unha lóxica eleática, as cousas volveron
ao rego e a dereita comezou a exhibir con profu-
sión todo un arsenal simbólico e dialéctico que
potenciaba a uniformidade e identificaba a parti-
cularidade, de calquera tipo, cun posible xermo-
lo da desmembración de España —“esa gran
nación”, apostila que ata hoxe desempeñou un
papel de obrigado apósito—.
Claro que as ideas políticas, para convertéren-
se en crenzas, en fórmulas estereotipadas que
estruturan o pensamento dunha sociedade, pre-
cisan dunha aceptación colectiva. E o certo é que
esta visión conseguiu calar na xeneralidade da
cidadanía. Invertendo a relación anterior, boa
parte da esquerda política e sociolóxica asumiu
tamén esta formulación —mostra diso é a per-
fecta harmonía dos discursos do PP e do PSOE
cando rexeitaron en vía preliminar o chamado
plan Ibarretxe—. A creación dun mapa político
bipartito é algo desde hai tempo acariñado polos
dous grandes partidos estatais e por iso non é de
estrañar que as formulacións nacionalistas sexan
tamén vistas pola esquerda como atrancos que
poñen en perigo esa travesía. Por outra banda, a
carón dunha militancia que cría honradamente
no que dicía sobre a importancia das reivindica-
cións políticas e culturais do nacionalismo peri-
férico, atopábase unha esquerda que, en aras
dunha lectura máis directa e esencialista da dou-
trina marxista, se amosaba autenticamente
refractaria a todo aquilo que non redundase
nunha eliminación das barreiras nacionais, con-
sideradas un símbolo do poder da burguesía
capitalista.
Para completar o arco de razóns que explican
a asunción pola esquerda destes novos lugares
comúns, temos a aparición dun novo tipo de
intelectuais que conta, cada vez máis, cunha gran
02 6 Xacobe Bastida2_02 3-Bouzada / Lage 25/06/10 8:48 Página 93
presenza e relevancia mediáticas. Eles son, en boa
medida, os responsables de que o cambio de
crenzas afecte tamén a amplas capas da esquerda.
Estas son as súas características.
Trátase de intelectuais murchados polo
tempo e con certa nostalxia da actitude contes-
tataria e combativa que exhibiron nas postrime-
rías do franquismo —cantas das súas publica-
cións comezan coa palabra “contra”…—.
Arelan seguir sendo nenos terribles, mais cada
vez atopan menos causas que os escandalicen,
pois os anos fixéronos acomodaticios e, con iso,
os motivos de escándalo diminuíron. Moito
tememos que tamén as ganas reais de escandali-
zar, pero vivir entre as ruínas dunha antiga inte-
lixencia belicosa ocasiona indefectiblemente
este prurito. Parafraseando a un destes intelec-
tuais —e no que pode ser toda unha consigna
xeracional—, foron revolucionarios sen ira e
agora aspiran a ser conservadores sen vileza. E a
súa ausencia de vileza cren esgotala practicando
un esquerdismo iconoclasta baseado nun anti-
clericalismo máis ou menos groseiro e nun fre-
nesí substanciado nunha permanente actitude
querelante. Para satisfacer isto último, o antina-
cionalismo visceral en todas as súas facetas —
tamén a lingüística— presenta un perfil idóneo.
Ante este inimigo ou, mellor dito, ante a carica-
tura deste inimigo —estes autores comprácense
na ridiculización dos excesos e silencian o deba-
te das teses— poden seguir ostentando esa sen-
sibilidade hiperestésica que os leva á irritadísima
denuncia e ese afán xusticeiro e catastrofista que
tanto lles prace, á vez que transitan polos cómo-
dos camiños da sociedade ben pensante.
En suma, arremeten contra un obxectivo que
lles asegura a ansiada controversia —son sabedo-
res de que tocan sensibilidades e impugnan valo-
res bastante consolidados en certas latitudes de
España— e ao tempo protéxense na comodidade
dunha denuncia que reproduce o sentir da maio-
ría política e, desde logo, da práctica totalidade
dos medios de comunicación. Como o seu ego
non lles permite adherirse a partidos de masa,
séntense máis cómodos, ben como librepensado-
res agradecidos, ben como militantes de partidos
supostamente alternativos. En calquera caso, a
súa observancia ácrata e a súa moi nietzschiana
actitude de estar máis aló do ben e do mal pro-
porciónalles unha imaxe de imparcialidade e de
intelixencia en estado puro nada despreciable.
É posible que, contravindo o Novo Testamento,
non os coñezades polas súas obras —malia que
sexa difícil, pois adoitan ser grafómanos—, mais
é seguro que vos soarán os seus nomes: F. Savater,
A. Espada, A. Boadella, A. Arteta, F. Ovejero, P.
Unzueta, C. Martínez Gorriarán, J. Juaristi, F. de
Azúa, R. Blanco, J. A. Marina…
A influencia real desta corrente de pensamen-
to na fabricación de novos consensos é notable.
Os seus representantes adoitan pertencer ao
mundo académico, o que lles proporciona fácil
acceso a multitude de foros de debate e moitos
deles controlan a dirección de prestixiosas revis-
tas e os consellos de redacción de numerosas edi-
toriais. Isto non resultaría preocupante se fosen
simples medios nos que poder verter a súa opi-
nión. O alarmante é que os utilizan como ins-
trumento para o monopolio da opinión.
Sírvanos como exemplo a revista Claves de
Razón Práctica, codirixida por Fernando Savater,
o máis ínclito representante desta liña intelec-
tual. Nesta publicación, que pasa por ser a máis
acreditada revista de pensamento político en
España, é practicamente imposible atopar nos
seus máis de douscentos números publicados un
en que non trate sobre —contra— o nacionalis-
mo e temas afíns; e, de entre eles —aquí a impo-
sibilidade xa é absoluta—, non atoparemos arti-
go ningún que non reitere con tediosa precisión
toda a restra de argumentos xa esgrimidos en
números anteriores. Os autores que alí publican
—e que tamén se recensionan entre si con endo-
gámico solaz: deus críaos e eles prológanse—
posúen unha cualidade extraída das mónadas de
Leibniz: a súa identidade é a de seren indiscerni-
bles. Cando existe unha obsesión temática deste
calibre e unha liña editorial tan férrea, falamos
máis dun instrumento de propaganda que dun
medio de expresión de ideas. E non é un caso
único. Pense o lector se algunha vez nos últimos
vinte anos viu en editoriais tan coñecidas e de
ambición tan ecuménica como Alianza ou Ana-
grama algún libro que defenda, sequera de modo
morno, o pensamento nacionalista.
Mais se nos detivemos nesta liña de pensa-
mento, non é tanto pola súa influencia social,
que a ten —e moita—, senón porque xoga un
papel importantísimo ao servir de punto de con-
fluencia entre o programa da dereita e o estilo da
esquerda. Por dicilo en termos de teoría lingüís-
tica, a visión que estamos comentando serve de
koiné, de lingua de entendemento entre grupos
que falan un distinto idioma. En efecto, os ata-
ques ao nacionalismo en aras da defensa do
común —do español— satisfán plenamente os
postulados da dereita. Ao tempo, a elisión dunha
terminoloxía ultramontana propia do nacional-
-catolicismo e a introdución de termos tales
como nacionalismo cívico, patriotismo constitucio-
nal, sentimento común, historia compartida…,
entronca coa tradición da socialdemocracia meli-
flua e resulta máis que vantaxosa para a dereita
nunha conxuntura democrática na que deben
afastar por todos os medios as pantasmas do
pasado. Non é de estrañar que a maior parte

02 6 Xacobe Bastida2_02 3-Bouzada / Lage 25/06/10 8:48 Página 94
desta intelectualidade á que nos vimos referindo
milite nas filas de UPyD, como tampouco o é
que o discurso dese partido no tocante á cuestión
nacional —e que conxuga perfectamente a retó-
rica do socialismo elegante coa política antina-
cionalista máis furibunda— sexa, a día de hoxe,
un punto de encontro e, en consecuencia, a
expresión máis perfecta do consenso da política
española nesa materia.
En conclusión, a visión tradicional da dereita,
o españolismo, coas súas bandeiras desproporcio-
nadas, os seus desfiles, os seus himnos e as súas
censuras ás discrepancias sobre os himnos, a súa
presentación de España como xeneroso proxecto
común enfrontado a unhas comunidades irre-
dentas e estreitas de miras, que só aspiran ao
interese provinciano e egoísta, a súa identifica-
ción entre o particular e o privilexiado… (resu-
mindo: todo o arsenal que implica o nacionalis-
mo trivial do que fala M. Billig (1995); todo isto
constitúe hoxe non unha idea, unha teoría ou
unha simple visión da realidade, á beira doutras
que puidesen ser contrarias e concorrentes,
senón que pasou a formar parte dunha precon-
cepción desde a cal se nos aparece a realidade.
Utilizando a terminoloxía de H. G. Gadamer
(2002) poderiamos dicir que estamos ante un
tipo de prexuízo, é dicir, ante un material que
serve para ordenar e, en certo xeito, para consti-
tuír a contorna concibida como real. Certas deci-
sións e valoracións adóptanse tomando como
punto de partida unha serie de elementos que,
presupoñendo á súa vez unha toma de postura,
non se nos aparecen como tal e, con todo, deter-
minan o teor da decisión ou da valoración. Esta
anticipación silente do xuízo opera mediante
unha especie de intuición que non é en realidade
individual, senón que está inducida pola asun-
ción de certos estereotipos elaborados e mani-
pulados polo poder. A función destes estereo-
tipos estriba na formación de valores que
servirán de estrutura incuestionada da opinión
política.
O fenómeno xa foi detectado por Gramsci nos
seus Cadernos do cárcere, cando formulou o con-
cepto de hexemonía para describir a particu-
lar forma de dominio no capitalismo avanzado.
O poder da burguesía, dicía o filósofo italiano,
non se apoiou na forza —polo menos non só na
forza— senón nunha combinación de coacción e
consentimento. A través da educación e da socia-
lización mediante institucións que tenden a
potenciar a resignación e a asunción determinis-
ta de certos roles sociais, as clases subordinadas
aprenden a ver a sociedade a través dos ollos dos
gobernados. En definitiva, a hexemonía da bur-
guesía consistía en que as clases sociais domina-
das ou subordinadas participaban dunha concep-

ción do mundo que lle é imposta pola clase
dominante. Pois ben, os estereotipos antinacio-
nalistas pasaron a formar parte da visión sólita da
realidade política española. Son, como dicía C.
W. Mills (2000: 55), os símbolos do amo, que,
pertinentemente inoculados mediante o proceso
de socialización e reforzados polos medios de
comunicación, reaparecen logo na conciencia
desprovistos dese carácter manufacturado e exó-
xeno, coma se en realidade se tratase dunha
segunda natureza.
Interesa destacar —esa é a primeira das regras
do método sociolóxico de Durkheim (1995:
69)— que as crenzas, os estereotipos aos que nos
referiamos antes, compórtanse como auténticos
feitos, como realidades, non como ideas suxeitas
a discusión. Por iso, cando se trata de sometelas a
escrutinio e, sobre todo, de impugnalas, corres-
póndelle ao contraditor a carga da proba. Debe,
en primeiro lugar, mostrar que iso que se expón
como realidade non é máis que unha perspectiva
desde a cal observar a realidade; e, xa en segundo
lugar, unha vez que se restaurou a crenza á súa
condición de mera idea, hase de intentar refuta-
la. Mentres que ao que manexa unha crenza
abóndalle con mencionala para que a xente se
aveña aos seus postulados —nomear o que é con-
siderado algo real é motivo suficiente para telo en
conta—, ao que pretende negala élle preciso todo
un labor de xustificación.
III
Pois ben, vexamos a continuación cales son os
topoi, os lugares comúns que constitúen o dis-
curso antinacionalista no tocante á política lin-
güística, que é a cuestión que nos ocupa. Para iso
servirémonos fundamentalmente de dous traba-
llos de autores adscritos a aquela liña política
analizada máis arriba —F. Ovejero (2008) e C.
Martínez Gorriarán (2008)—. Ambos os dous
son artigos exemplares, non porque cumpran os
canons da corrección intelectual e ensaística,
senón porque mostran de forma quintaesencia-
da, protofenoménica, diría Goethe, o fenómeno
que describimos.
Esencialmente hai tres teses, hoxe integradas
en forma de crenza social, que se manteñen no
que atinxe ao debate sobre a lingua e que se
extraen seguindo unha lóxica correlativa. A pri-
meira mantén que a lingua é, ante todo e sobre
todo, un simple medio de comunicación, co que
a diversidade lingüística se considera irrelevante
—o importante é a comunicación de significa-
dos, e isto conséguese de mellor xeito cunha soa
lingua—. A segunda sostén que, tendo en conta
o anterior, a extinción dunha lingua non ten por
02 6 Xacobe Bastida2_02 3-Bouzada / Lage 29/06/10 14:01 Página 95
Manifestación a favor do galego en Compostela, 17 de maio de 2010. Fotografía: David de la Iglesia Pregal
que significar catástrofe ningunha, nin sequera
debe de considerarse unha desgraza: cando unha
lingua desaparece sempre hai outra que ocupa o
seu lugar e deixa a salvo a capacidade de comu-
nicación dunha sociedade. A terceira, tamén
corolario do anterior, defende a impertinencia
dunha especial protección das linguas que, desde
un punto de vista sociolingüístico, se atopan
actualmente en posición de desvantaxe. Non hai
nada que protexer porque, de desparecer a lin-
gua, tampouco habería nada que lamentar. Ana-
licemos estas tres liñas argumentais.
O primeiro argumento parte dunha conside-
ración ontolóxica sobre o que é unha lingua. En
efecto, Ovejero adopta un criterio funcionalista e
define a lingua como un “instrumento de comu-
nicación”. Esta é a única característica que reco-
ñece esencial, sen a cal non cabería falar de lin-
gua. Para xustificar o aserto, especifica outros
criterios de valoración —“unha lingua poderá ser
máis antiga ou máis moderna, soar mellor ou
peor, ter tradición literaria ou carecer dela”—,
sen cuxo concurso a lingua seguiría sendo tal,
pero “o que non poderá deixar de ser, sen ser lin-
gua, é un instrumento de comunicación” (2008,
70). Isto non deixa de ser certo. É unha verdade
de pé de banco, pero como sempre sucede con
este tipo de asertos, enuncia algo verdadeiro. O que
acontece é que, ademais, a verdade de pé de ban -
co é o preludio da trampa. Porque, en efecto,
logo de distinguir entre o accidente e a substan-
cia, o noso aristotélico Ovejero decide que só a
substancia —servir para a comunicación— é o
criterio para as decisións de política lingüística.
A tal punto a lingua é un simple medio, un
instrumento técnico para permitir que flúan uni-
dades semánticas, que en nada as atopa diferen-
tes “ás moedas ou aos sistemas de pesas e medi-
das”. Lingua, moedas e pesas son, pois, sistemas
técnicos cunha función e calquera modificación
do sistema implica unha profundización no sen-
tido da función. Non existe ningún outro crite-
rio porque o feito de que algo sexa técnico di
relación de intercambiabilidade —“para taxar
prezos tan afinada era a peseta coma o euro”
(2008, 70)—. Ao que hai que atender é ao per-
feccionamento do espírito funcional. Por esa
razón “resúltannos máis interesantes as moedas,
os sistemas de medición e as linguas que teñen
máis usuarios, aquelas que nos permiten enten-
dernos con máis xentes e acceder a máis infor-
mación” (2008, 70). Se isto é así, se as linguas
son funcións e hai linguas que cumpren mellor
esa función, entón parece de secuencia necesaria
o feito de que haxa linguas mellores que outras,
linguas que merezan a pena. Calquera política
lingüística razoable debería profundar no patro-
cinio destas superlinguas e, como máximo,

02 6 Xacobe Bastida2_02 3-Bouzada / Lage 25/06/10 8:48 Página 96
garantir unha instrución mínima naqueloutras
máis disfuncionais. No Manifiesto por la lengua
común, asinado pola maioría das pléiades que
antes sinalamos e auténtico catón para o españo-
lismo de toda condición, afírmase sen ambaxes
que “en calquera caso sempre debe quedar garan-
tido a todos os alumnos o coñecemento final da
lingua común”, mentres que para as linguas coo-
ficiais, as que teñen menos usuarios, as tolleitas,
resulta suficiente unha aprendizaxe para poder
“convivir cortesmente cos demais e gozar no
posible das manifestacións culturais nela”. Leva
razón S. May (2001: 38) cando afirma que “a lin-
gua e a cultura supostamente comúns, de feito
representan e reflicten os hábitos culturais lin-
güísticos particulares da etnia dominante ou
Staatsvolk. Trátase dun particularismo maiorita-
rio disfrazado de universalismo”.
Agora ten sentido a verdade de pé de banco.
Tras o seu aire de simplicidade, de verdade inxe-
nua e cordial, agochábase a xustificación da dis-
criminación. Por iso é importante que mostre-
mos ata que punto é razoable ou non que se
conciba a lingua só como un instrumento de
comunicación. Vexamos.
En primeiro lugar, que algo sexa esencial, e a
comunicación éo para a lingua, non significa
que non poida haber outras notas característi-
cas que tamén o sexan. Dito doutro xeito: que
algo sexa esencial non significa que esgote a esen-
cia. Unha casa sen tellado non é propiamente
unha casa. Pero iso non converte ao tellado na
única característica singularizante da casa, pois o
mesmo cabería dicir das paredes —que nos per-
doe en ambas as especificaciones Lars von
Trier—. Por exemplo, a capacidade expresiva
dunha lingua —referímonos ao universo de emo-
cións e experiencias que transmite o uso dunha
lingua concreta— é algo tan esencial como a súa
faceta comunicativa. Martínez Gorriarán sinálao
á perfección: “cada lingua levaría consigo unha
visión do mundo, de modo que habería tantas
visións como linguas e, por esa mesma razón,
cada desaparición implicaría o eterno e tráxico
enmudecer dun mundo intraducible (2008, 63)”.
A mágoa é que o di ironicamente —sobre este
autor pesa a maldición de acertar só cando di o
que non pensa—, porque a continuación nega
que haxa visións do mundo adscritas a linguas,
tendo en conta que dúas persoas cunha mesma
lingua poden ter concepcións moi diferentes do
mundo. Martínez Gorriarán manexa un concepto
de visión do mundo un tanto pedestre. A Weltans-
chauung ou cosmovisión vén dada por un marco
conceptual que fixa o campo de actuación e de
interpretación dunha sociedade e que está com-
posto polo conxunto dos principios morais e cul-
turais desa sociedade. E a lingua é a portadora de

cultura por excelencia. O que se poida falar dunha
única cosmovisión social non é incompatible coas
ideas contraditorias que os individuos poidan ter
acerca de algo, como indica Martínez Gorriarán.
A relixión tamén forma parte da cosmovisión
social. A nosa cultura, por exemplo, está impreg-
nada de cristianismo pero non só para os crentes,
senón tamén para os ateos, cuxos sentimentos de
piedade, compaixón, arrepentimento, etc. están
mediados por séculos de tradición cristiá.
Cando abandonamos a nosa lingua materna
para dicir o mesmo noutro idioma, notaremos
que algo do noso ser se perde. E non me refiro a
aqueles que falan unha lingua e chapurrean outra
(nese caso é notorio), senón a aqueles que son de
formación bilingüe. Poderán dicir o mesmo en
dous idiomas, pero só vivirán nun. É nese idioma
no que un atopa espontaneidade, porque manexa
os xiros, os matices, as referencias implícitas que
incorporan os usos lingüísticos. É ese idioma no
que un é. Diráseme que resulta posible manexar
expresivamente dous idiomas á perfección —con-
tan que B. Russell o conseguiu—; pero neste caso
atreveríame a dicir que optar por un deles equiva-
le a decidir entre dúas experiencias, a poder ser
dúas persoas. Compréndese agora por que a
expresividade se escamotea como característica
esencial constitutiva da lingua. Esa expresividade
pertence a cada lingua concreta, non é mensura-
ble e, en consecuencia, non permite que se faga
valer como criterio de avaliación interlingüístico,
nin como xustificación da preeminencia dunha
lingua sobre outra —que é o que se pretende en
última instancia co paradigma comunicativo—.
Se a lingua é un sistema abstracto e universal, a
preferencia por unha ou outra lingua, ou a extin-
ción de calquera delas é irrelevante. Aquí concibí-
mola como un sistema concreto de expresión; por
iso, afirmamos que a lingua é un ben cuxa perda
sería irreparable.
En segundo lugar, incórrese no que poderia-
mos denominar, en homenaxe a Kant, falacia
transcendental. Porque, en efecto, do carácter
transcendental —no sentido kantiano de condi-
ción de posibilidade— que posúe a comunica-
ción (sen posibilidade de comunicación unha
lingua deixa de selo) Ovejero deduce a caracte-
rística esencial, prioritaria e, en última instan-
cia, única constitutiva da lingua. Sucede que
existen outras notas que, aínda sendo acciden-
tais, dan sentido á esencia. Non faga cábalas o
lector. Anoxo a metafísica. Refírome a cousas
tan concretas como, por exemplo, a peculiar
sonoridade, plasticidade, ritmo e riqueza lin-
güística que incorpora cada idioma. Ambas son,
desde os presupostos do noso autor, accidentais,
mais creo que está fóra de toda dúbida que son
relevantes e importantes en si mesmas. Freud
02 6 Xacobe Bastida2_02 3-Bouzada / Lage 25/06/10 8:48 Página 97
aprendeu castelán para poder deleitarse lendo
O Quixote na que ao cabo sería a lingua de Cer-
vantes. Talvez descoñecía que desde había sécu-
los existía unha tradución ao alemán. Ou talvez
non se deixou embaucar polo Ovejero do seu
tempo. Por outra banda, por que recomendar
aos nosos alumnos que intenten ler os autores
na súa lingua orixinal cando, segundo Ovejero,
bastaría cunha boa tradución, tendo en conta
que a comunicación do texto fica así garantida?
Que dicirlle a aqueles reintegracionistas santia-
gueses que coñecín na miña mocidade —oveje-
ristas avant la lettre— que lían a Cortázar en
portugués? Por outra banda, a función comuni-
cativa é transcendental, pero non esgota a esen-
cia lingüística. Nin tan sequera é a única función,
a non ser que confundamos función con produ-
tividade. O sexo relaciónase funcionalmente
coa procreación, mais fóra dalgún teimoso vati-
canista, non creo que ninguén poida manter
que sen a posibilidade de procreación o sexo
careza de sentido.
O segundo argumento, o que nega que as lin-
guas poidan estar en perigo, é consecuencia do
anterior. Xa diciamos que esta verdade de pé de
banco viña con recado. Porque, se a lingua é esen-
cialmente instrumento que satisfai as necesidades
comunicativas das persoas, non cabe falar de peri-
go dunha lingua ante a situación dunha perda de
falantes. Se estes, con ausencia de coacción, deci-
den utilizar unha lingua en detrimento doutra,
estarán facendo uso da súa vontade libérrima para
decidir que instrumento é o máis apto. Se a lin-
gua desaparece por esta desuetudo, non haberá
nada de que lamentarse. Do mesmo xeito que
acontece cun produto que deixa de mercarse por-
que atopamos outro máis adecuado —e non fala-
riamos de catástrofe ningunha—, a lingua está
suxeita a idéntico avatar consumista. Como a lin-
gua é un medio para conseguir un fin —a comu-
nicación—, estará sometida ás leis da oferta e da
demanda. É a demanda de maior comunicación a
que explica o progresivo abandono das linguas
—“non todas as linguas poden sobrevivir simul-
taneamente, a supervivencia dunhas require a
desaparición doutras”; “o máis lóxico é que as per-
soas e as colectividades opten, se poden elixir, por
adoptar linguas cuxo coñecemento e emprego
achega vantaxes culturais, económicas e políti-
cas”, dirán respectivamente Ovejero (2008, 69) e
Martínez Gorriarán (2008, 67).
Desde este punto de vista, as linguas, do
mesmo xeito que calquera especie viva, estarían
suxeitas a unha especie de lei evolutiva que só
premia coa supervivencia ao máis apto. Non cabe
ofenderse polo feito de que o lobeto máis forte
mate o seu irmán máis feble. Do mesmo xeito,
segundo afirma Martínez Gorriarán, “a prevalen-
cia dunha lingua sobre outra, ata a súa desapari-
ción eventual, queda reducida a unha pura con-
tinxencia sen outro interese que o histórico e filo-
lóxico, ademais do emotivo e poético”; “tanto a
aparición das linguas como a súa extinción son
procesos derivados das súas propiedades” (2008,
67-62). Todo isto só ten sentido se concordamos
con aquela definición funcionalista da lingua. Se,
pola contra, consideramos que a lingua estrutura
a existencia emocional do falante —algo que
pode comprobarse neurofisioloxicamente: cando
falamos diferentes idiomas estimúlanse diferentes
áreas do sistema límbico— e proporciona canles
estéticas e expresivas únicas, daquela deberemos
considerar como unha irresponsabilidade crimi-
nal a falta de intervención política ante o proce-
so de languidecemento e progresiva extinción
dunha lingua e como unha perda irreparable a
desaparición da mesma.
A analoxía entre a lingua e os seres vivos
poida que sexa pertinente, mais só se asimilamos
a vida da lingua a unha vida humana —pois a
lingua é algo propio e xenuinamente humano—.
E aquí xa non vale acudir ao expediente da maior
aptitude para xustificar a supervivencia. Unha
sociedade que deixa morrer o desvalido porque
non demostrou estar á altura evolutiva da super-
vivencia é unha sociedade inxusta. A sociedade,
como ben observou Marx nos seus Manuscritos,
non está suxeita a ningunha lei que ela mesma
non poida modificar. Doutra banda, as leis natu-
rais que supostamente gravitan na sociedade non
son senón a expresión de determinacións huma-
nas, as máis das veces de signo clasista, que enco-
bren os seus intereses precisamente baixo o
manto da naturalidade, do forzoso, do inexora-
ble. Para convir con isto non é preciso ser mar-
xista; abonda con non ser un necio.
Ovejero, coherente co seu punto de partida,
critica a diversidade e pluralidade lingüística
mediante un ataque frontal, en tanto que absur-
da, á máxima “a diversidade é unha riqueza”.
Certamente, así expresada carece de sentido: a di-
versidade, así, sen máis e por si mesma, non é
ningún ben. Que existan persoas racistas, into-
lerantes ou violentas engade diversidade a unha
sociedade, pero non a perfecciona. O que suce-
de é que non coñezo ninguén —nacionalista ou
non— que manteña esa máxima —e desde logo
Ovejero non cita fonte algunha—. Como prin-
cipio xeral, en cambio, si ten certa relevancia.
Dicir “a tolerancia é unha virtude desexable”
presenta idénticos absurdos —deberiamos tole-
rar actitudes fascistas ou xenófobas?— e, con
todo, ten sentido como formulación moral
xeral. O mesmo sucede coa diversidade. E, xa
no suposto particular da diversidade lingüística
—e polos motivos indicados máis arriba—, non

02 6 Xacobe Bastida2_02 3-Bouzada / Lage 25/06/10 8:48 Página 98
A chamada lingua común, o castelán, está especialmente protexida
por ser común ou converteuse en común por estar especialmente protexida
histórica e constitucionalmente?
creo que haxa razón para negarlle valor á exis-
tencia de modos diversos de expresión que á súa
vez posibilitan un modo peculiar de ser e de
estar no mundo. A diversidade lingüística é, en
efecto, unha riqueza.
A explicación e o fundamento desta neutrali-
dade ante a desaparición dunha lingua e da con-
dena á diversidade estriba nunha tese que, desde
que fora enunciada por Savater e institucionali-
zada no Manifiesto por la lengua común, alcanzou
gran predicamento e integrouse como crenza
política nos partidos maioritarios e en movemen-
tos moi activos no campo da política lingüística;
a saber: “as linguas non teñen dereitos, tan só os
posúen os falantes”. De feito, o discurso de aso-
ciacións como Galicia Bilingüe é unha simple
glosa deste enunciado, case sempre pronunciado
polo emisor co ton de quen está desvelando unha
verdade honorable e refulxente que a protervia
nacionalista ocultou durante moito tempo.
Agora ben, que se quere dicir exactamente
con isto? Unha vez máis atopámonos coa obvie-
dade ladina. É manifesto que, nun sentido literal,
as linguas non teñen dereitos. A día de hoxe
aínda non vin a un infinitivo conxugado inter-
poñendo unha demanda por desafiuzamento
indebido. Tamén resulta obvio que eses dereitos
competen aos falantes. Martínez Gorriarán
expón así a anatomía do elemental: “os dereitos,
como as obrigacións, só corresponden aos suxei-
tos, non aos nosos dispositivos simbólicos”
(2008, 63). Sucede que, en ocasións, para que
eses dereitos resulten efectivos, é necesario prote-
xer o obxecto do cal o cidadán extrae os seus
dereitos. E neste caso, polo menos metaforica-
mente, podemos falar dos dereitos desas entida-
des inanimadas. Os bosques non teñen dereitos,
pero si existe un dereito ambiental que os prote-
xe. Para que nós gocemos do noso dereito a unha
contorna máis sa, un bosque que estea nun par-
que nacional ten “dereito” a non ser cortado.
Para que poidamos exercer o dereito a falar no
noso idioma necesitamos en ocasións que se pro-
texa o idioma como tal. Afirmar os dereitos das
linguas, continúa un Martínez Gorriarán de voo
galináceo, “é como dicir que as matemáticas, a
música ou a cociña tamén a teñen”.
Se se estimase que o coñecemento de Bach, o
teorema de Gödel ou a receita para facer fabada
son dereitos básicos non habería ningún proble-

ma para falar de dereitos da música, da mate-
mática ou da cociña. Pero non o son. En cambio,
a lingua si ostenta esa condición —polo menos a
española, por iso a Constitución de 1978 declara
o deber de coñecela (o cal, de paso, suxire a
seguinte cuestión: a chamada lingua común, o
castelán, está especialmente protexida por ser
común ou converteuse en común por estar es-
pecialmente protexida histórica e constitucional-
mente?).
A visión que estou criticando parte dun erro
de fondo, que é o de terse parado nunha concep-
ción desfasada dos dereitos. Cando Matínez
Gorriarán denuncia que a “liberdade dunha per-
soa concreta deba sacrificarse aos intereses supe-
riores de calquera outro colectivo”, permanece
ancorado nunha retórica liberal e individualista
que colleitou moi bos froitos. Máis no século
XVII. Hoxe non existen maiores problemas para
considerar que a liberdade de edificar o que ti
desexes na túa propiedade se vexa sacrificada
polos intereses superiores da comunidade, que
non desexa, por exemplo, que se constrúa á beira
da costa. Os dereitos humanos de segunda e ter-
ceira xeración —sobre todo estes últimos: os cha-
mados dereitos sociais, que “defenden intereses
colectivos cuxo exercicio require do esforzo conxun-
to da comunidade” (J. A. Ramos 2007: 92) [cur-
sivas nosas]— son a mostra de que os dereitos
individuais non poden ser concibidos á marxe da
súa ponderación social. A lingua é un ben social
e colectivo digno de ser patrocinado —se non,
como cualificaría Martínez Gorriarán o Instituto
Cervantes?—. Esta é a razón pola que estes auto-
res falan da lingua como un fenómeno puramen-
te instrumental suxeito ao escrutinio soberano do
falante individual e, como tal, alleo ás decisións
do poder público: que non haxa directrices
públicas alí onde o asunto, supostamente, é com-
petencia absoluta do cidadán.
Este último punto, o do liberalismo indivi-
dualista aplicado á política lingüística, ponnos en
contacto co terceiro argumento, o que defende a
inactividade dos poderes públicos en asuntos lin-
güísticos. Nestes casos, asegúrase, a mellor políti-
ca é a que non existe. Xa sabemos que para esta
tendencia —que, non o esquezamos, é hoxe a
dominante— as linguas teñen un funcionamen-
to análogo ao de calquera ser vivo: “de modo
similar ás especies rivais, as linguas naturais apa-
02 6 Xacobe Bastida2_02 3-Bouzada / Lage 25/06/10 8:48 Página 99
recen e desaparecen da escena con sorprendente
rapidez” (Martínez Gorriarán 2008, 62). Isto é,
as linguas desenvolven unha función, nacen, me-
dran, en ocasións reprodúcense e morren —can-
do xa non poden cumprir a súa función—. Nada
grave nin reprochable habería en todo isto pois
corresponde ao decurso da natureza inexorable.
Natura non imperatur nisi parendo —non se
dobrega a natureza senón obedecéndoa, dicía
F. Bacon—. De feito, o problema aparece cando
desde o poder se intenta interferir neste proceso.
Cando os cidadáns optan por unha lingua, con-
tribúen coa súa decisión a esta legalidade natu-
ral. Pola contra, os gobernos que intentan
modificar a libre competencia lingüística esta-
rían violentando ilexítima, arbitraria e disfun-
cionalmente a natureza das cousas.
O pensador ultraliberal F. Hayek (1985, 75 e
ss.) distinguía, acudindo ao grego clásico, entre
kosmos, unha orde natural e espontánea, e taxis,
unha orde creada polas decisións humanas. Para
el, a fatalidade do socialismo consistía en que
concibía a economía como un campo no que
debe operar a taxis no canto de adaptarse ás deter-
minacións inherentes do kosmos, que en realidade
rexían o mundo económico, fundamentalmente a
través da lei da oferta e da demanda. Aquí, de
igual forma, pénsase que a lingua móvese nun
kosmos e que a intromisión da taxis conduce á
“discriminación, á coerción […] á despótica elec-
ción, posta ao servizo de comunidades políticas
pechadas, excluíntes e autoritarias” (Gorriarán
2008, 67).
Un estado democrático, continúa este autor,
“debería ser rigorosamente laico, é dicir, neutral,
na cuestión do futuro das súas linguas. Se algunha
delas se emprega menos, e mesmo desaparece por
mor da libre elección dos cidadáns, isto non sería
senón a consecuencia dunha decisión […] per-
soal e lexítima. Nada semellante debería conside-
rarse unha traxedia nunha sociedade democráti-
ca” (2008, 67). Por iso, o que se propón é que,
unha vez instituída a cooficialidade, se abandone
a situación ao libre arbitrio dos falantes. O feito
de que nalgunhas comunidades se lexislase a
cuestión lingüística priorizando a lingua verná-
cula en determinados ámbitos interprétase, no
mellor dos casos, como unha rabecha dos que
non asumen que a lingua común teña máis falan-
tes que a súa (Ovejero 2008, 72) ou, no peor,
como parte dunha “enxeñería social que busca
cambiar a sociedade por outra monolingüe. Do
que se trata é de menoscabar o papel político da
lingua común impoñendo por vía administrativa
unha nova lingua de poder, unha fala dos man-
daríns” (Gorriarán 2008, 66). Como “os cida-
dáns, entregados ao seu libre albedrío, son
extraordinariamente proclives ao emprego da lin-
gua común”, decídese arbitrariamente “violentar
o albedrío cidadán para reconducilo no sentido
esixido polo poder” (Gorriarán, 66). En calquera
caso, as políticas que intentan discriminar positi-
vamente unha lingua están sempre baixo a sos-
peita de “querer substituír a ingrata realidade por
representacións máis gratificantes” (2008, 64).
Como se ve, a apelación aos feitos é constante.
“As cousas son como son”, di Ovejero (2008, 70)
ao referirse á situación de desigualdade de falan-
tes entre a lingua común e as vernáculas; “é un
feito que a maioría dos españois comprende e usa
con preferencia o castelán, incluíndo á maioría
dos que son bilingües noutra lingua cooficial”,
apunta Martínez Gorriarán (2008, 64).
Os feitos, con todo, non son neutrais. E aque-
les que os ven así non fan máis que perpetuar
aquel dictum da dereita hegeliana: o real é racio-
nal. Curiosamente, tanto Ovejero como Martí-
nez Gorriarán parecen afrontar este problema
desde as premisas dun materialismo sensato e
consecuente —as cousas son así, non sexamos
idealistas, temos que telas en conta, parecen que-
rer dicir— e, non obstante, fano desde os pos-
tulados do realismo vulgar. O materialista parte
dos datos para, no seu caso, intentar modificalos.
O realista vulgar santifica os datos para deixar a
realidade intacta. Para o primeiro, os feitos son o
punto de partida, para o segundo son o seu lími-
te e a súa barreira. É certo que os feitos forman
parte da realidade, mais non a conclúen. Os des-
exos —que, iso si, parten dos feitos—, lonxe de
ser alucinacións disparatadas, poden chegar a ser
heraldos do por vir. É diferente negar os feitos
que partir deles para negalos. A realidade dinos
que as mulleres estaban e están apartadas dos
postos directivos e de responsabilidade das gran-
des institucións e empresas, tanto públicas como
privadas. Este é o feito. O realismo de gorriara-
nes e ovejeros diríanos que os falantes-contrata-
dores poden libremente facerse cos servizos de
quen queiran e que o feito de que sexan homes
maioritariamente proba a súa maior adaptación
ás funcións requiridas. Ao lexislador non lle será
dado entrar nos motivos desa disparidade esta-
blecendo cotas ou incentivando a contratación
feminina, pois o falante-contratador, que sabe o
que lle interesa, debe manter o seu libre arbitrio
inmaculado como unha patena.
O que intentan realizar as políticas de discri-
minación inversa é modificar unha situación
inxusta de feito con medidas de dereito sen cuxo
concurso —deixado ao libre albedrío do indivi-
duo, como gustan de repetir os autores antes cita-
dos— a inxustiza subsistiría. Para os que pensa-
mos que é inxusto que o galego estea minorizado
—si: minorizado, utilizo aquí o que Ovejero
chama astuta e truculenta adxectivación (2008,

02 6 Xacobe Bastida2_02 3-Bouzada / Lage 25/06/10 8:48 Página 100
71)— cuantitativamente e cualitativamente, e
non por unha simple cuestión azarosa, senón por
circunstancias históricas seculares de marxina-
ción, persecución e humillación, a discriminación
inversa non representa unha intromisión liberti-
cida, senón unha oportunidade para paliar un
agravio. Ovejero recoñece —con reservas— este
pasado, pero non afecta á súa argumentación
pois, seguindo o ronsel de Savater cando outrora
dixera que “a Historia está chea de caídos, pero o
feito de que caesen non é motivo suficiente para
desexar que agora se levanten” (1990, 35), espé-
tanos: “mesmo se así fose […] iso non xustifica-
ría que agora desandásemos o camiño […] aos
que padeceron a inxustiza no pasado xa non hai
modo de compensalos” (2008, 72). A inxustiza
do pasado explica a desigualdade do presente,
eses feitos con que de modo tan realista nos que-
ren facer comungar.
Antinacionalismo de fondo, impasibilidade
ante o proceso de degradación lingüística das lin-
guas minorizadas, negación da discriminación
positiva para corrixir desigualdades históricas,
concepción instrumental da lingua… Estas son as
directrices que permean a actual crenza social en
materia lingüística e o lector interesado xa percibi-
ría ata que punto están actuando sobre a actual
reforma do goberno de Núñez Feijoo. O mesmo
feito de que no seu programa electoral se promo-
vese un cambio na regulación que non era requiri-
do pola sociedade galega no seu conxunto, pero
que si tocaba a fibra das crenzas en materia lin-
güística que campan hoxe en España —creando
así artificialmente unha demanda inexistente—, é
boa mostra desta influencia. Subliñar unha crenza
equivale a crear a imaxe dun lexislador atento e
susceptible aos requirimentos da cidadanía. É o
que a doutrina alemá chama lexislación simbólica,
na que o relevante non é resolver problemas,
senón dar a impresión de que se resolven, e isto
sempre é electoralmente rendible.
De todos é coñecido o teor das Bases para a
elaboración do decreto do plurilinguismo e do Pro-
xecto de decreto para o plurilingüismo. Nas Bases
expúñase a necesidade da reforma do decreto
124/2007 —que foi fiel desenvolvemento da Lei
3/1983 de Normalización Lingüística, votada
por unanimidade no Parlamento de Galicia—
porque, ao parecer, nel se defendía un modelo de
inmersión lingüística na educación. Así, do 50
por cento que, como mínimo, se debía estudar
en galego, as Bases propuñan un mínimo do 33
por cento. O Estatuto ordena potenciar o galego
e a consensuadísima Lei de normalización impón
a promoción do seu uso progresivo no ensino.
A peculiar exéxese do goberno de Núñez Feijoo
interpretou que potenciar e promocionar o uso
progresivo significaban reducir o ensino en galego

do 50 ao 33 por cento. Por outra banda, a elec-
ción de lingua predominante no ensino deixába-
se en mans da decisión paterna. A reacción popu-
lar e os citados informes da RAG e do CCG
obrigaron á rectificación do ratio mínimo de
ensino en galego —agora pásase do 33 ao 50 por
cento—, aínda que pervive a consulta paterna
para determinar a lingua predominante.
A consigna actual é alcanzar a paridade que o
decreto 124/2007 do bipartito rompera coa súa
política de inmersión. Pero a paridade non é
senón a negación amable da discriminación posi-
tiva. Conste que nada hai que dicir en contra da
paridade como principio xeral que rexa a coo-
ficialidade lingüística. As enquisas amósanos
como unha meta desexada e a Lei do 83 propo-
no como obxecto prioritario na educación. Agora
ben, esa paridade hai que entendela como adqui-
sición de igual competencia lingüística nos dous
idiomas. E isto non implica necesariamente unha
distribución estritamente paritaria na elección
lingüística da docencia. Que se persiga un igual
coñecemento de dúas linguas non significa que
os medios para alcanzar esa igualdade sexan estri-
tamente igualitarios. De ser así, confundiríase o
fin co método. Para lograr a paridade no coñe-
cemento de dúas linguas, cando existen crasas
desigualdades sociolingüísticas, precísase un tra-
tamento dispar no que atinxe á prorrata —cuali-
tativa e cuantitativa— do ensino de materias nun
e noutro idioma. E isto é o que se propuña no
anterior Decreto 124/2007 e rompe o actual pro-
xecto. Cando dúas entidades que parten dun
estado real de desigualdade se ven afectadas por
un tratamento xurídico que as iguala en dereitos
e deberes, conságrase a desigualdade inicial e
consolídanse os efectos discriminatorios orixina-
dos pola práctica.
Como dicía A. France, a lei prohibe por igual
a ricos e pobres durmir debaixo das pontes. Esta
é a crítica materialista de cuño marxista ao con-
cepto de igualdade burguesa, formalista, que
logo se reproduce en todos os estudos sobre affir-
mative action ou discriminación positiva. Por iso,
decretar igualdade lingüística absoluta na reparti-
ción das materias —taxada coa mesma precisión
dun esgrimidor destro— implica consolidar a
desigualdade da que parte o galego. A abafadora
presenza do castelán nos medios de comunica-
ción, escritos e audivisuais —esta si que é unha
inmersión que con frecuencia se escamotea nas
análises da paridade— é de seu unha fonte de
capacitación lingüística que unha política razoa-
ble debería compensar en sede educativa.
De igual modo, é inadmisible a consulta
paterna para elixir a lingua predominante na
aula. A liberdade dos falantes, tantas veces esgri-
mida polos detractores da intervención política
02 6 Xacobe Bastida2_02 3-Bouzada / Lage 25/06/10 8:48 Página 101
en materia lingüística, non pode ser unha xusti-
ficación para a inactividade do poder público,
nin un atranco para a promoción das linguas
minorizadas. Os falantes non son entidades
racionais que decidan a lingua tras o veo da igno-
rancia rawlsiano. Por contra, son suxeitos encar-
nados que consciente ou inconscientemente asu-
men condicionamentos históricos. O resultado
da súa elección vén dado polo peso de factores
que non dependen do seu arbitrio. O Home,
dicía Schopenhauer, fai o que quere, pero non
quere o que quere. Optar por unha lingua non é
o froito dunha decisión libre, nin quintaesencia
da expresión democrática.
A liberdade, como soubo apreciar Castoriadis
(1998, 218), non pode verse limitada a certos
campos ignorando o funcionamento efectivo da
sociedade. A liberdade para elixir a lingua vehi-
cular non pode facerse pasar por unha opción
democratizante cando a institución efectiva da
sociedade fai deste dereito unha burla sinistra
para os dereitos lingüísticos dos desfavorecidos.
En situacións de diglosia, por exemplo, existe
autorrepresión e autoodio. E non porque a pobo-
ación padeza incomprensibles psicopatoloxías.
Que en Galicia familias galegofalantes se dirixan
aos seus fillos en castelán e desexen que se lles
eduque en castelán débese a unha asimilación do
castelán a un futuro prometedor, á importancia
social, ao prestixio. E se isto é así é porque histo-
ricamente se impediu que o galego se incorpora-
se á educación, ao funcionamento das institu-
cións públicas e privadas e ao poder público en
xeral. Non é estraño colixir de aquí que, cando a
xente que ten poder fala nun idioma diferente ao
teu, a túa lingua teña menos interese, menos
valor. E ti, en tanto que a túa lingua é inescin-
dible da túa persoa, tamén. Desexar o mellor
para os teus fillos implica neste caso intentar edu-
calos nunha lingua que os converta en mellores.
Este sentimento, como ben saben os sociolingüis-
tas e se encargou de subliñar H. Monteagudo
(2009:103 e ss.), está tan enraizado no groso da
poboación galega que apelar á libre decisión do
falante para xustificar a naturalida- de democrá-
tica da situación lingüística non deixa de ser un
ignominioso sarcasmo.
Permítaseme que cite por extenso un exemplo
disto último: “Ninguén prohibe aos profesores da
Universidade de Santiago dar as súas clases en
galego, pero o 80 por cento danas en castelán; nin-
guén prohibe aos columnistas de prensa escribiren
en galego, pero a inmensa maioría fano en caste-
lán; ninguén impón aos políticos falar en castelán,
como o fan en privado a maioría dos non nacio-
nalistas; nada impide aos empresarios montar un
diario en galego, pero ningún quixo xogarse niso o
seu diñeiro; nada impide aos novos falar en gale-
go, pero o 56 por cento dos que teñen entre 16 e
25 anos fano habitualmente en castelán; nin nin-
guén impide aos comerciantes rotularen en galego,
pero fano en castelán case todos. Por que? Pois
porque queren. Porque en uso da súa liberdade así
o decidiron” (R. Blanco, 2008).
En suma, detrás da disposición que concede
valor á decisión paterna ocúltase a covardía
política que supón a esperanza fundada de que
os pais decidan —presionados por condiciona-
mentos diglósicos dos que non son conscien-
tes— o que o goberno desexa pero non se atre-
ve a realizar ■
Bibliografía
Bastida, X. (1998). La nación española y el nacionalismo consti-
tucional. Barcelona: Ariel.
Billig, M. (1995). Nacional Nationalism. Londres: Sage.
Blanco Valdés, R. (2008). “Lenguas: bien hablemos de libertad
e imposición”, en La Voz de Galicia, 18-V.
Bourdieu, P. (2007). El sentido práctico. Madrid: Siglo XXI.
Castoriadis, C. (1998). El ascenso de la insignificancia. València:
Frónesis.
Durkheim, E. (1995). Las reglas del método sociológico. Madrid:
Alianza.
Gadamer H. G. (2002). Verdad y método. Salamanca: Sígueme.
Habermas, J. (1988). Teoría de la acción comunicativa, vol. II.
Madrid: Taurus.
Hayek, F. (1985). Derecho, legislación y libertad. Madrid: Unión
Editorial.
Lacasta Zabalza, J. I. (1997). A España uniforme. Santiago: Edi-
cións Laiovento.
Martínez Gorriarán, C. (2008). “Igualdad y desigualdad de las
lenguas”, en Claves de Razón Práctica 187
May, S. (2001). Language and Minority Rights. Ethnicity, Nationa-
lism and the Politics of Language. Harlow: Person Education.
Mills, C. W. (2000). La imaginación sociológica. México: Fondo
de Cultura Económica.
Monteagudo, H. (2009). As razóns do galego. Apelo á cidadanía.
Vigo: Galaxia.
Núñez Seixas X. M. (2007). “Españoles y patriotas: el naciona-
lismo de la derecha ante el siglo XXI”, en Taibo, C. (2007).
Ortega y Gasset, J. (1970). Ideas y creencias. O. C., vol. V. Madrid:
Revista de Occidente.
Ovejero, F. (2008). “Las líneas rojas del debate sobre la lengua”,
en Claves de Razón Práctica 187.
Ramos Pascua, J. A. (2007). La ética interna del derecho: demo-
cracia, derechos humanos y principios de justicia. Bilbao:
Desclée de Brower.
Savater, F. (1990). “Falacias de la legitimación histórica”, en
Claves de Razón Práctica 8.
Taibo, C. (2007). Nacionalismo español. Esencias, memoria e ins-
tituciones. Madrid: Catarata.
