Professional Documents
Culture Documents
Fox Tales
Third edition:
April 2022
© 2022 by J N Martin
Editing by:
Demetrio Zurita Quiroz
Donkey‘s Name 1
A Fox Tale 19
A Better Boss 26
Iyo kua̱ 'a tiempo ta sa̠ kan kua̱ 'a nu'u xí'in
kití. Ta sa̱ va̱'a Ntioxi̱ iin tia̱ a naní Adan.
1
Ta ni̱ka̱ 'a̱ n mií Ntioxi̱ xí'in Adan na chi̱ka̠ a̱ -
ra̠ ki̱ví kití. Ta iin iin-rí ya'a. Ta nta̱ a̱ nu̱ u ntí'i
íntichi mií uru.
3
Ta kusií ini-rí chi Ntuvi kunaní-rí. Ta kantita-rí
xínu-rí kua̱ 'a̱ n-rí. Ta kíxa̱ a̱ -rí ra xa̱ nta̱ ntoso-rí
na̱ xa naní-rí.
4
Ta nti̠'i saa ra, “Na̱ xa naní-i̠ kachi-un?”
“Ntuvi naní-un,” ka̠ chi Adan.
Ta xínu-rí kua̱ 'a̱ n-rí. Ta kíxa̱ a̱ -rí xa̱ nta̱ ntoso tuku
-rí na̱ xa naní-rí.
5
Ta ichí u̱ ni̱ ki̱xa̠a̱ tuku-rí ra, “Na̱ xa naní-i̠
kachi-un?”
“Uru naní-un chi kokínto̱ o mií ki̱ví-un xi̱ní-
un,” ka̠ chi Adan xí'in-rí.
Na̱ ikan ki̱nto̠ o ki̱ví-rí kuu-a̠ uru.
6
Fox and Dog
Iyo iin na̠ ti̠na, ra, ntee ntiuxí sa̠ na̠ -na̠ .
7
Kíxa̠ a̠ yu̠ kui̠i kí'in-rí ntiuxí. Koxíni̠-a̠ ti̠na nta̠ 'yu̠ -
a̠ . Kua̠ 'a̠ n ntiuxí, kua̠ 'a̠ n ntiuxí, kua̠ 'a̠ n ntiuxí.
8
Ki̠xaa na̠ yuví, xi̠tǒ 'o na̠ ti̠na ikan, ntukue̠ 'e̠ -na̠ .
Sâ a-na̠ xí'in-a̠ . Kani-na̠ na̠ ti̠na. "Na̠ chun kuu ti̠na
yo'o íyo-rí konta'yu̠ -rí? Nu̠ u ntiuxí, ra, kua̠ 'a̠ n iin
iin ntiuxí xaxí nti'i yu̠ kui̠i ntiuxí," kachi-na̠ .
9
Kotaxi-na̠ xi̠ta kuxi-a̠ ti̠na. Xí'i̠-a̠ so̠ ko̠ . Kulako-na̠
ti̠na koo mií kantiee-na̠ , ntuva-na̠ .
10
Ikan kua̠ 'a̠ n-na̠ ni̠xa̠ a̠ -na̠ íyo-na̠ nu̠ u ntí̂í. Iin ntí̂í
nta̠ sa̠ a-na̠ na'a. Na'a ni̠tu̠ ví ku̠ u-a̠ ka̠ na na̠ nti̠í a
ka̠ a̠ 8 a ka̠ a̠ 7 ntaa ora kana na̠ nti̠í. Ikan íntu'u -
na̠ , nu̠ u ntí̂í.
11
Ikan ka̠ na rí yu̠ kui̠i, ka'a̠ n-rí xí'in-a̠ , "Na̠ ke nto'o-
un nani-i̠, na̠ ke nto'o-un íntu'u-un yo'o? Iyo ta̠ ti
ini-un, na̠ xa nto'o-un?" kachi-rí xí'in-a̠ .
12
"Kua̠ chi̠ yo'o̠ kuu-na̠ ! Kuxa̠ a̠ -un xaxí nti'i-un
ntiuxí sa̠ na̠ na̠ ve'e-i̠. Xaxí nti'i-un ntiuxí sa̠ na̠ na
xi̠tǒ 'o-i̠. Na̠ kan ke ntukue̠ 'e̠ -na̠ xí'in-i̠. Sâ a-na̠
xí'in-i̠. Kotaxi-na̠ kuxi-yu̠ . Xí'i̠-yu̠ so̠ ko̠ . Kuni̠ kuvi̠
-yu̠ . Kuntiee ka ini-i̠, xí'i̠-i̠ so̠ ko̠ vichin. Xa̠ 'a yo'o̠
kuu-na̠ ! Kua̠ chi̠ yo'o̠ kuu-na̠ !" kachi ti̠na xí'in rí
yu̠ kui̠i.
13
"Oo. A saa va? Va̠ 'a chi kuanu'u-un. Kuanu'u-un,
ra, too ra, na xa̠ a̠ tuku-i̠ ki'in-i̠ ntiuxí sa̠ na̠ -na̠ . Iin
ta xíni so̠ 'o-un ni̠nta̠ 'yu̠ ntiuxí ikan, saa nta̠ 'yu̠ -un
tu̠ vi-un kuntu'u-un, ra saa ntakoo-i̠ ntiuxí, ra saa
kua̠ 'a̠ n-i̠, ra, taxi-na̠ kuxi-un," kachi-rí xí'in ti̠na.
15
Ku̠ sí̌i ini kuenta na̠ yuví, xi̠tǒ 'o na̠ ti̠na. "Nta'vi ví ti̠na
sa̠ na̠ -ntu̠ . Tí koxíni̠ kuu ti̠na sa̠ na̠ -ntu̠ , na̠ kan ke
konta'yu̠ -rí, konínto̠ o ntiuxí, ra vichin xi̠ni̠-rí, ni̠nta̠ ’yu-
rí, ni̠nto̠ o ntiuxí sa̠ na̠ -ntu̠ ."
16
Ku̠ sí̌i ini-na̠ . Ta̠ xi-na̠ xi̠ta xíxi na̠ ti̠na, saa ntu̠ va̠ 'a
ti̠na.
17
Saa ntatu'un-na̠ xa̠ 'a yu̠ kui̠i. Iyo kuento-rí.
18
A Fox Tale
19
Ntuku-rí muso kachínu-na̠ xí'in-rí.
20
Ku̠ 'u̠ n-na̠ ka̠ xi̠n-na̠ iin ku'u ka'nu.
21
Ka'ntia-na̠ xí'in yu̠ chi̠, ka'ntia-na̠ xí'in yacha,
na̠ yuví kua̠ 'a.
22
"Kixi-nto xí'in-i̠, ku̠ 'u̠ n-nto kachínu-nto xí'in-i̠.
Kixi-nto xí'in-i̠, ku̠ 'u̠ n-nto kachínu-nto xí'in-i̠."
23
"Ku̠ nu̠ yaa, ku̠ nu̠ yaa kuxi-nto," kachi rí yu̠ kui̠i, kachi-na̠ .
24
Suu ta ni̠xa̠ a̠ ora kuxi-na̠ ku̠ nu̠ yaa koníni̠'í-rí ku̠ nu̠ yaa
kuxi-na̠ , kachi-na̠ .
But when the time came to eat chicken, the fox hadn't
gotten any at all, they say.
25
26
A Better Boss
“Ku̠ 'u̠ n-nto xí'in-i̠. Koo na̠ 'a xíxi-i̠. Kuxi-nto yuva va
xí'in-i̠ ra̠ nta'vi kuu-i̠. Koo na̠ 'a ni̠'í-i̠ kuxi-nto ku̠ 'u̠ n-nto
kachínu-nto xí'in-i̠,” kachi-rí kontí̌i.
28
Ikan nta̠ va rí kontí̌i, ni̠ki̠ta-rí so̠ 'o-e ikan. Ni̠ka̠ ntita-na̠
isu ni̠tu̠ vi-a̠ ka̠ ni-a̠ xi̠ní-a̠ yu̠ u ikan ni̠xi̠'i̠-a̠ .
29
Ikan nti̠ki̠'in rí kontí̌i na̠ iín-rí-a̠ ku̠ nu̠ xi̠xi
muso-rí, kachi-na̠ .
30
Ra saa ntí’i kuenta yu̠ kui̠i xí’in rí kontí̌i.
31
32