iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

\lZûa¡ðK aû¤ZûcìkK _ûVýKâc
ù~ûMûù~ûMcìkK cûZébûhû - IWÿ@ò û (G.A.iò.iò. - 2)

ù~ûMûù~ûM @^êa]ò ô, eúZò I cû¤c

aäKþ

2 iûlûZþKûe, bûhY Kkû

_â[c GKK
iûlûZþKûe
\ßòZúd GKK
bûhY Kkû

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 1

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

G.A.iò.iò. : 02
aäKþ : 02
_â[c iõÄeY : 2020

ùfLK : WKÖe N^gýûc \ú_

ùg÷LôK _eûcgð \ûZû, IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd i´f_êeö
icúlK : WKÖe lúùeû\ P¦â ùaùjeû
iõù~ûRK, iÜûZùKû©e IWÿò@û, IWÿògû eûRý cêq aògßa\ò ýûkd, i´f_êeö
@kueY : fò_ò^û iûjê
IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êeö
Wò.Uò._ò : eû]ûKû« iê^û
IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êeö

_âKûgK
WKÖe cû^i e¬^ _ìRûeú
KêkiPòa
IWÿògû eûRý cêþq aògßaò\ýûkd
(cc) OSOU, 2020. “Sakhyatkar O Bhasanakala” is made available
under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0http : creative
commons.org/ licences/by-sa/4.0

2 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

_â[c GKK : iûlûZþKûe

aòhd MV^ :
1.1 _V^e CùŸgý
1.2 aòhd _eòPd
1.3 iûlûZþKûe _ìaeð ê _âÉêZò
1.4 iûlûZþKûe icde _âÉêZò
1.5 iûlûZþKûee _âKûeùb\
1.6 iûlûZþKûee aòb^ò Ü ùKû÷gk
1.7 @ûcô_eúlY _âgÜûakú
1.8 ijûdK Mâ^Úûakú
1.1 _V^e CùŸgý
iûlûZþKûe ù^aû I ù\aû GK KkûcôK ùK÷÷gkö iûcûRòK, iûõÄéZòK, @[ðù^÷ZòK Z[û
aýqòMZ ù~ûMûù~ûM ùlZâùe iûlûZþKûee aòùgh bìcòKû ejò[ûGö iûlûZþKûeùe _âgÜK©ðû I
C©e\ûZû Cbdue \ûdòZß ùagþ MêeêZß_ì‰ðö ùZùa @ûùc iûlûZþKûee aòbò^Ü ùKû÷gk C_ùe
_êvû^ê_êv bûaùe @ûùfûP^û Keòaûö Gjò aòhd @¤d^ Kfû_ùe ~ûjûiaê C_f² Keòaû
ùiiaê ^òcÜùe _â\© Keû~ûAQò -
iûlûZþKûe ù^aû ùKcòZò
iûlûZþKûee cû¤c
aòbò^Ü _âKûee iûlûZþKûe
iûlûZþKûee ùKû÷gk
1.2 aòhd _eòPd
aòbò^Ü CùŸgýùe iûlûZþKûe Keû~ûA_ûùeö GK aû GKû]ôK _âgÜK©ðû RYuê aû RùY
_âgÜK©ðû ùKùZRYuê _âgÜ _Pûe«òö _âùZýK _âgeÜ C©e @Zò ù]÷~ðýe ijòZ I ÆÁbûaùe ù\aûKê
ùjûA[ûGö iûlûZþKûe ù^C[ôaû aýqò ^câ I b\â ùjûA[ôùa I iûlûZþKûe ù\aû aýqò LýûZò
iõ_^Ü, i¹û^^úd I icûRùe Zûue aýqòZß \éÁû«KûeK ùjûA[ôaû CPòZþö iûlûZþKûe Cbd
_âZýl I _ùeûl bûaùe ^ò@û~ûA_ûùeö iûcÜûiûcÜò aû cêjûñcjê ó iûlûZþKûe ùjCQò _âZýl iûlûZþKûeö

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 3

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

@ù^K icdùe ~\ò _âZýl iûlûZþKûe Keû~ûA ^_ûeòfû Zûùjùf ùKû÷Yiò aòhdùe Zûu
c«aý RûYòaû _ûAñ ùUfòù`û^ùe aû A<eù^U cû¤cùe ù~ûMûù~ûM Keû~ûA_ûùe Kò´û
ùaùkùaùk ùijò aòhd iõ_Kðùe RûYòaû _ûAñ ùKùZûUò fòLôZ _âgÜ c¤ _Vû~ûA_ûùeö G ]eYe
iûlûZþKûeKê _ùeûl iûlûZþKûe Kêjû~ûGö aòb^ò Ü ùlZâùe @bòmZû [ôaû aòùghmu iêP«ò Zò aòPûeKê
iûlûZþKûe cû¤cùe MâjY Keû~ûA ZûKê iûcûRe jòZ CùŸgýùe aýajûe Keû~ûA[ûGö ~\ò
gòlûùlZâùe iciýû ù\Lûù\ùf @bòm gòlûaòZu aòPûe G[ô_ûAñ C_~êq cûMð\gð^ _â\û^ Keò[ûGö
@[ð^úZòK iciýûùe aògòÁ @[ð^úZòm, bûhû iciýûùjùf _âaúY bûhûaòZ, eûRú^ZòK iciýûùe
_âaúY eûR^úZòmcû^u ijòZ _eûcgð _ûAñ iûlûZþKûe ^ò@û~ûA_ûùeö
iûlûZþKûe MâjY Keòaû _ûAñ @ù^K MêWÿòG cû¤cKê C_ù~ûM Keû~ûA[ûGö ~[û –
ùU_ùeKWÿð, bòWÿòI ùeKWÿòõ, \ìebûh, A<eù^U I ùIßaiûAUþ _âbéZòö ~\ò ùKak gâûaý
cû¤c_ûAñ iûlûZþKûe ^ò@û~ûC[ôùf ùU_þ gêYò @^ûagýK @õgMêWÿòK aû\ù\A Gjûe _âiûeY
Keû~ûA_ûùeö \égý gâûaý cû¤c_ûAñ @^êeì_ bûaùe iõ_û\^û Keû~òaû ijòZ ùKùZK @û^êiwòZ
\égýeì_ GjûijòZ iõù~ûRòZ Keû~ûGö G[ôùe @ûagýK `ùUûPòZâ I bòWÿòI iõù~ûM KeûMùf
iûlûZþKûe aògßûi^údZû aé¡_ò ûAaû ijòZ Gjû aòùgh @û\eYúd ùjûA_ûùeö LaeKûMR aû
Qû_û cû¤c_ûAñ aòùghmu iûlûZþKûe ^ò@û~ûC[ôùf, iûlûZþKûe _ùe iêaò]û ù\Lô ùU_eê gêYò
ZûjûKê KûMRùe fò_òa¡ Keû~ûG I _ùe GjûKê Q_û~ûGö

1.3 iûlûZþKûe _ìaðeê _âÉZ

ê ò
iûlûZþKûe ù^aû _ìaðeê ùKùZûUò RûYòaû K[û -
ùMûUòG iûlûZþKûe _ìaðeê Gjûe _âKéZ CùŸgý iõ_Kðùe @aMZ ùjaû ^òjûZò Mêeê©ß_ì‰öð
iûlûZþKûe iû]ûeYZü ^òcÜfòLòZ CùŸgýKê ^Re eLò ^ò@û~ûA[ûGö
K) ~ûjûue iûlûZþKûe ^ò@û~ûCQò ùi GK ^òŸòðÁ aòhd iõ_Kðùe ùKùZcûZâùe @aMZ @Q«ò
Zûjû RûYòaû @ûagýKö
L) ùaùkùaùk ~ûjûue iûlûZþKûe ^ò@û~ûCQò ùi ^òùRjó iûlûZþKûe aòhdaÉê ùjûA[û@û«òö
M) ~ûjûue iûlûZþKûe ^ò@û~ûCQò Zûue Pò«û]ûeû Z[û ùMûUòG aòhdKê ù^A Kòbkò \éÁòùKûY
ejòQò, Zûjû RûYòaû Reêeúö
~ûjûue iûlûZþKûe MâjY Keû~òa _â[ùc Zûue aýqòZß, \lZû, iû]^û, iõ_éq aòhdùe
Mbúe _âùag, Zûue @bòmZûKê aòPûeKeò ZûuVûeê iûlûZþKûe MâjY Keòaûe iÚòe Keû~ûGö
iûlûZþKûe ù\aû aýqòu ù~ûMýZû, KéZúZß I @bòmZû iõ_Kðùe aò]ôa¡ ]ûeYû ejò[ôaû ijòZ
4 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd
 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

Zûu _âZò i¹û^ùcû] eLôaû CPòZö iûlûZþKûe MâjY Keòaû ~ù[Á _ìaeð ê Zûu ijòZ ù~ûMûù~ûMKeò
C_~êq icd ^ò¡ðûeY Keòaû I ZûuVûeê K’Y @ûgû KeòQ«ò Zûjû Zûuê RYûAaû @ûagýKö
~ûjûuVûeê iûlûZþKûe MâjY Keû~òa Zûu ijòZ ^ò¡ðûeY icd I iÚû^ùe iûlûZþKûe K©ðû ~ûA
C_iÚòZ ùjaû CPòZö Zûu aýqaýKê ùeKWð Keòaû_ûAñ iûwùe ùU_þùeKWð, @WÿòI, bòWòI
Kýûùceû, Uò_ûLûZû, Kfc _âbéZò ie¬ûc ù^aû GKû« Reêeúö

1.4 iûlûZþKûe icde _âÉZ

ê ò
 iûlûZþKûe ù^aû icdùe : iað_â[ùc cù^eLôaûKê ùja ù~ iûlûZþKûe ù^aû icdùe
iûlûZþKûeú Gaõ ~ûjûu Vûeê iûlûZþKûe MâjY Keû~òa Cbdu bòZùe ~\ò aòeqò bûa,
ùa_eê@ûbûa, @jõbûa I @b\âûcò bkò ùKùZK @ûPeY ù\Lû~ûG ùZùa Zûjû iûlûZþKûeKê
iõ_ì‰ð bûùa aògévkòZ Keò[ûG `kùe _âiûeYùaùk _ûVK aû \gðKuê CPòZ ùLûeûK
ù~MûAaû a\kùe GK bâcûcôK Z[ý ù~ûMûA[ûGö iûcÜûùe aiò[aô û aýqòuê ^òRe cZ
ù\aû_ûAñ _~ðýû¯ icd ù\aû @ûagýK iûlûZþKûe ù\C[ôaû aýqòu K[ûùe aûe´ûe
jÉùl_ Keòaû \ßûeû iûlûZþKûe CùŸgý i`k ùjûA_ûùe ^ûjóö iûlûZ ù\C[ôaû aýqòu
iûcÜûùe ^òRKê ^òùaûð] aû ùaûKû ù\LûAaû bêfö iûlûZþKûee _âKéZ CùŸgý Gaõ flý
C_ùe ùcû÷kòK mû^ ejòaû @ûagýKö C©e\ûZû _âgÜK©ðûu KÁ _âgÜe KêŒûùaû] ^Keò
iaêùaùk ^câu bkò ejòaûKê ùPÁû Keòaû CPòZö
1.5 iûlûZþKûee _âKûeùb\
aòbò^Ü \éÁòùKûYeê iûlûZþKûeKê ^òcÜcùZ aòbq Keû~ûA_ûùe –
1) aé©òbò©òK iûlûZþKûe : Rúa^ùe aòbò^Ü aé©ò @af´^ Keòaû _ìaðeê @ù^K ùlZâùe
iûlûZþKûe ù\aûKê ùjûA[ûGö Gjò]eYe iûlûZþKûe ùjCQò aé©òbò©òK iûlûZþKûeö Rúa^
I RúaòKû ijòZ Gjû iõ_éq [ôaûeê G_âKûee iûlûZþKûeùe iûa]û^Zû I iùPZ^Zû ^òjûZò
Reêeúö ieKûeú aû ùaieKûeú Éeùe ù~ùKû÷Yiò _\aúùe ^ò~êqò_ûAñ iûlûZþKûe ùMûUòG
_âcêL _eúlû bûùa aòùaPòZ ùjûA@ûiòQòö
iûlûZþKûeeê _âû[ðúe aýqòZßij aé¡ò I mû^e aòPûe Ke«ò _eúlK cŠkú aû Pd^ icòZòö
_âû[ðúue ùagù_ûhûK, K[û Kjòaû bwú, ùKû÷Yiò _âiwùe Zûue ùKùZ mû^ @Qò ùiiaêe
aòPûe Keû~òaû ij @û*kòK Vûeê @û«RûðZúðd _~ðý« aòbò^Ü iciýû aû aòhd C_ùe Zûue
aòùgähYûZàK \éÁòbwú iùaûð_eò iû]ûeY mû^Kê MêeêZße ij aòPûe Keû~ûGö _\aú _ûAñ _û[ðú

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 5

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

RYK C_~êq aû @^ê_~êq, ù~ûMý aû @ù~ûMý Zûjû RûYòaû _ûAñ iûlûZþKûe ^ò‰ðûdK bìcòKû
ù^A[ûGö fòLZô _eúlûe ^´e @û]ûeeùe iûlûZþKûe _ûAñ _âû[ðúuê @ù^K ùlZâùe WKû~ûC[ôùf
ùjñ Gùa Cbd ieKûeú I ùaieKûeú PûKòeò _ûAñ @ù^K icdùe ùKak iûlûZþKûeKê
_eúlûbûaùe MâjY Keû~ûCQòö iûlûZþKûe _ûAñ WÿûKeû _ûAñ _âû[ðúRYK aòÉéZ bûùa aò]ôa¡
_âÉêZ Keò[ûGö Gjò _âÉêZò C_ùe iûlûZþKûee i`kZû I aò`kZû ^òbðe Kùeö iûlûZþKûe
icdùe _âû[ðú iaêùaùk ^òRe @ûMâj, ù]÷~ðý _â\gð^ Keòaû CPòZö K’Y _Peû~ûCQò C©e
K’Y Kêjû~òa ùi[ô_âZò ¤û^ù\A ÆÁ cZ ù\aû \eKûeö ^òRe C©e icdùe @]ôK bûa_âaY
aû Cù©RòZ ùjaû @^ûagýKö iaê ùlZâùe i«êk^ elûKeò C©eù\ùf Zûjû Pd^K©ðû aû
Pd^ icòZòe \éÁò @ûKhðY Keò[ûGö fòLôZ _eúlû_ùe iûlûZþKûe _eúlû ù~Cñ ùlZâùe [ûG
ùiVûùe jêGZ iûlûZþKûe _ûAñ ^´e @]ôK ^[ûGö ùZùa Pd^ _ûAñ Gjûe bìcòKû ^ò‰ðûdK
ùjûA[ûGö ùZùa ù~Cñ ùlZâùe ùKak iûlûZþKûeKê Pd^e cû¤caû GKcûZâ _eúlû bûùa
MâjY Keû~ûA[ûG ùiVûùe iûlûZþKûe iûcMâòK bûùa _âû[ðúe _eúlû Keò[ûGö _âû[ðúRYK
iûlûZþKûe MéjKê @ûiòaû Vûeê aò\ûd ù^aû _~ðý« aòPûeKeò ^´e \ò@û~ûA[ûGö iûlûZþKûeùe
_âû[ðúue _i¦ @_i¦ flý, Rúa^ùg÷kú K[û c¤ _Peû~ûG, ~ûjûKò Zûu aýqòe _eòcû_Kö
aýqòe aýqòZß, aýqòZeß aòbò^Ü \òM, aýqòe iû]ûeY mû^, aýqòe aòhdmû^, aýqòe ùijò
_\aú _ûAñ @ûMâj AZýû\ò C_~êq ^û @^ê_~êq Zûjû ^ò¡ðûeY Keû~ûGö iûlûZþKûeùe C©eù\aûe
ùcû÷kòKZû, C©e ù\aûe ^òRÊùg÷kú, iûlûZþKûe @ù^K icdùe RùY @¤l (Chairman)
Gaõ \êA aû Zò^ò RY i\iý (Member) uê ù^A MVòZ ùaûWÿð \ßûeû ùjûA[ûGö
ùZùa ùaùkùaùk aýZòKcâ aò ù\Lû~ûGö iò]û ikL RùY @¤l iûlûZþKûe ù^A_ûe«òö
Gjû _\aúe @ûagýKZû, _\aú iõLýû, _\aú _ûAñ C©úð‰ð ùjûA[ôaû _âû[ðúcû^u iõLýû AZýû\ò
C_ùe ^òbðe Keò[ûGö ùKùZK ùQûU ùQûU iûcdòK _\aú _ìeY _ûAñ iûlûZþKûe iò]ûikL
Gjò bkò ùjûA[ûGö ]eû~ûC ùKû÷Yiò cjûaò\ýûkd aû aògßaò\ýûkde ù~ùKû÷Yiò _âKÌ (Project)
aû aé©ò (Scholarship) _ûAñ ù~ûMý _âû[ðú Pd^ Keû~òaûKê jêG, ùZùa ùi ùlZâùe ùijò aòbûM
aû _âKÌ cêLý (Project head) @[aû RùY aòhd aògûe\ aû (Subject expert) ù~ûMý
_âû[ðúue iûlûZþKûe ù^A ùijò ^ò¡ðÁ aòhdùe ùKùZ mû^ @Qò, ùijò _âKÌ aû aé©ò_ûAñ ù~ûMý
Zûjû aòPûe Keò_ûe«òö iûlûZþKûe bò©òùe _âû[ðúue aòhd \lZû ij aýqòZße aòbò^Ü \òMe
@ûKk^ jêGö ~\ò C©e ùNûhòaû cêLiÚ Keò _âû[ðú cù^_KûA aû c^Azû C©e ù\A[û«ò, ùZùa
Zûjû Pd^ icòZò aû ùaûWÿðe \éÁò @ûKhðY Keò^[ûGö @[ðûZ _âû[ðú RYKù~ ù~ûMý ^êùjñ Gaõ
Zûue mû^Mûeòcû ù~ ùcû÷kòK I ÆÁ ^êùjñ Zûjû ùicûù^ jé\ùaû] Ke«òö aé©òbò©òK iûlûZþKûe
_ûAñ ùKûùZùKûUò _âiw C_ùe MêeêZß \ò@û~ûA_ûùeö

6 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

1) iûlûZþKûe ~òaû _ìaeð ê gûeúeòK I cû^iòK Cbd Éeùe _âÉêZ ùjûA~òaû bfö
2) iûlûZþKûe _ûAñ ~òaûùaùk @«Zü _eòÃûe, _eòz^Ü ù_ûhûK _eò]û^ Keòaû @ûagýK
3) ^òRe icÉ Z[ý aû aýqòMZ aòaeYú i´§úd KûMR_Zâ _âÉêZ Keò ^òR iûwùe ù^aû
Reêeú
4) iûlûZþKûe _âùKûÂùe ji ji cêjñùe _âùag Keò C_iÚòZcû^uê ~[û i¸a i¹û^ mû_^
Keòaû CPòZþö
5) ^òR iûc[ðý \êaðkZûKê aòPûe Keò iûlûZþKûee i¹êLú^ ùjaû CPòZö
6) ~[û i¸a iaê_âgÜe C©eù\aû _ûAñ ùPÁûKeòaû @ûagýKö
7) C©e ù\aûùaùk iò]ûikL _âgÜK©ðûu cêjñKê Pûjó C©e ù\aû bfö
8) _âgÜK©ûðu _âgÜKê c^ù\AgêYò bûaòP«ò ò ~[û i¸a C©e ù\aû CPòZþö
9) _âgÜe bêf C©e ù\aû @ù_lû, C©e ù\A GWûA~òaû bfö
10) iûlûZþKûe icdùe ùKâû] I aòeqòe aga©ðú ^ùjûA @Zò b\âbûaùe C©eù\aû
@ûagýKö
11) C©eù\aû icdùe ^òRe KŒÊe c¤ @ûKhðYúd ùjaû CPòZö
12) ^òRe @ûPeY I CyûeYùe KûjûKê aòeq ^Keò aeõ icÉuê _âbûaòZ KeòaûKê ùPÁû
Keòaû Reêeúö
13) _âgÜK©ðû @ûgû eLô[aô û icd c¤ùe ^òRe aqaý eLôaû \eKûeö
14) iûlûZþKûe Kl ZýûM Keòaû icdùe ^òR icÉ KûMR_Zâ @ûYò _ê^ðaûðe icÉuê b\â
bûaùe aò\ûd ^ò@û~ûA_ûùeö
2) Z[ýbò©òK iûlûZþKûe : ùKû÷Yiò MêeêZ_ß ì‰ð aòhdùe KòQò Reêeú Z[ý ù\LûAaû ij ùKû÷Yiò
aýqòaòùghue G iõ_Kðùe Zûue cZûcZ RûYòaûùe Gjû ijûdK ùjûA[ûGö C\ûjeY
Êeì_ ~\ò Zêùc IWÿògûùe aûZýû icdùe i`kZû_ìaðK ^òR \ûdòZß iõ_^Ü Keò[aô û ieKûeú
_âZò^]ò òuê iûlûZ KeêQ, ùZùa Zûuê ^òcÜfòLZò _âgÜ _Pûeò_ûeòaö
K) aûZýûùe _âbûaòZ ùjaûKê [ôaû Mûñ cû^uùe C¡ûe Kû~ðý _ûAñ K’Y iaê _\ùl_
^ò@û~ûAQA?
L) ijûdZû _ûAñ ùKùZRY ù_ûfòi KcðPûeú ^òùdûRòZ @Q«òö

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 7

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

M) @ûagýKiÚùk ~\ò _eòiÚòZò @Yûd© jêG ùZùa eûRý ieKûe ùK¦â ieKûeuê KòQò
ijûdZû cûMòQ«ò Kò?
3) iûeÊZ iûlûZþKûe : iûjòZýe aòbò^Ü aòbûMùe ùfL^ú Pûk^û Keê[ôaû KéZò iûjòZòýKMY
~[û Kaò, ùfLK, ^ûUýKûe, C_^ýûiKûe, K[ûKûecû^u ijòZ G_âKûe iûlûZþKûe
^ò@û~ûA[ûGö Gjû `kùe ùicû^u KéZò I KéZòZß _ea©ðú ùfLKcû^u _âZò ùicû^u
\òM\gð^ _âbéZò ùfûKùfûP^Kê @ûiò_ûùeö icûR I iõÄéZò _âZò ùicû^u \éÁùò KûY ùicû^u
iéR^ @ûbòcêLý c¤ Gjû cû¤cùe @ûKkòZ ùjûA_ûùeö iûjòZýù_âcúcû^uê Gjò ]eYe
iûlûZþKûe aòùgh bûùa @û\éZ Keò[ûGö
4) @ûùaM_ì‰ iûlûZþKûe : Gbkò iûlûZþKûe ù^aû UòùK KÁKeö Gjû iûlûZ Keê[ôaû
aýqòue icÉ _âKûee @ûùaMòK @^êbìZKò ê ùfûKcû^u iûcÜûKê @ûYòaûùe iûjû~ý KùeöGjò
bûa Lêiò aû ù_âc ùjûA_ûùeö KÁ, Cù©R^û Kò´û eûM c¤ ùjûA_ûùeö Gbkò iûlûZþKûe
icdùe KòQò ^ò¡òðÁ icdùe ^òeaZû @af´^ Keû~ûGö `kùe iûlûZþKûe ù\C[ôaû
aýqò ^òR bûa^ûKê aýq Keòaû _ûAñ VòK bûaùe _âÉZê ùjûA _ûeòùaö
5) aòùghmu iûlûZþKûe :
aòbò^Ü CùŸgýùe iûlûZþKûe Keû~ûA_ûùeö ùKû÷Yiò MêeêZe RûZúd aû eûÁâúd iciýû,
eûR^úZò iciýû, iûcûRòK I iûÄéZòK iciýû _âbéZòe icû]û^ _ûAñ G aòhdùe aòùgh]ûeYû
[ôaû aýqò aòùghm iûlûZþKûe MâjY Keû~ûA_ûùeö @ù^K icdùe aòbò^Ü aòùghmu @^êbìZ,ò
eûÁâ I icûR aòhdùe ùicû^u iêPò«òZ aòPûe AZýû\òKê R^cwk CùŸgýùe iûlûZþKûe
cû¤cùe MâjY Keû~ûA_ûùeö eûR^úZò iciýû @ûiòùf aòPûea« aòùghmu aòPûe G[ô_ûAñ
C_~êq \òMþ \gðK _â\û^ Keò[ûGö gòlû iciýûùe @bòm gòlûaòZþ, bûhû iciýûùe _âaúY
bûhûaòZ, @[ð^úZòK iciýûùe aògòÁ @[ð^òZúm, aòmû^ I _â~êqòaò\ýû R^úZ iciýûùe G
aò\ýûùe @bòmcû^u ijòZ _eûcgð _ûAñ iûlûZþKûe ^ò@û~ûA_ûùeö
aòùghZü ù~ùZùaùk aòùghmu iûlûZþKûe MâjY Keû~ûG _ìaðeê Zûu ijòZ icd ^ò¡ðûeòZ
Keû~òaû @ûagýKö ùi ù\A[ôaû icd @^ê~ûdú, Zûu ^òKUùe C_iÚòZ ùjûA Zûuê C_~êq
i¹û^ mû_^ Keû~ûGö @ù^K icdùe ùijòaýqò aòùghuê C_jûe Êeì_ KòQò \ò@û~ûA[ûGö
Zûuê iêjûAaû bkò C_~êq iÚû^ aû ùeKWÿòõ ÁêWÿòIùe Zûuê @Zò gòÁ bûaùe ^câZûe ijòZ ùMûUòG
_ùe ùMûUòG Keò _âgÜ Keû~ûGö @ù^K icdùe aòùghm Azû Kùf, ùeKWð Keû~ûA[ôaû
aqaý c¤ Zûuê gêYûA \ò@û~ûA_ûùeö Zûu cû^iòK ù~_eò lê‰ð ^ jêG, ùi[ô_âZò iRûM ejòaûKê
_Wò[ûGö ù~ ùKû÷Yiò _âgÜe iù«ûhR^K C©e ^_ûAùf, aòaâZ ^ùjûA aeõ _êYò[ùe Zûu
8 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd
 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc
Vûeê C©e @û\ûd KeòaûKê ùPÁû Keû~ûGö Gjò ]eYe iûlûZþKûe ù^aû @ûMeê ùijò aýqòaòùghu
aýqòZß C_ùe ]ûeYû ejò[aô û ^òjûZú Reêeúö
ù~Cñ aòhd @û]ûeùe iûlûZþKûe ^ò@û~ûG ùijò aòhd _âZò c¤ iûlûZþKûe MâjZò ûu aòùgh
mû^ [ôaû Reêeúö icÉ C©e _ûAaû _ùe Zûuê KéZmZû I ]^ýaû\ RYûA ZûuVûeê aò\ûd
@Yû~ûGö
6) @ûKiàòK iûlûZþKûe : @ù^K icdùe ùKùZK @ûKiàòK aû Reêeú iciýû ù\Lû~ûA[ûGö
Gjò icdùe ùKùZRY aòùghmu _eûcgð ^òZû« @ûagýK ùjûA[ûGö a^ýû, aûZýû,
bìcòKµ, \êbòðl bkò _âûKéZKò aò_~ðýd Z[û iWÿK \êNðUYû icûRùe \wû _âbéZò cû^aKéZ
iciýûMêWÿòK @ûKiàòK bûaùe NUò[ûGö Gjòbkò iciýû ù\Lûù\ùf aòbò^Ü aòùghmu ijòZ
iûlûZþKûe Reêeú ùjûA[ûGö ùZYê Gjò bkò _eòiZÚò òùe aòùghmuê ùKû÷Yiò _âKûeùe @^êùeû]
Keò ùicû^u ijòZ iûlûZþKûe I _eûcgð MâjY Keò _âiûeY Keû~ûGö `kùe icûRùe
R^iû]ûeYu \ßûeû aXÿê[aô û aòbâû«e C_Pûe NUò[ûG ~\ßûeû ùfûKcûù^ aòùghbûaùe
C_KéZ ùjûA[û«ò I _âgûiK c¤ C_~êq cûMð \gð^ _âû¯ jê@«òö @ù^K icdùe icûRùe
KòQò Pc}ûe @[aû @ûùfû÷KòK Kû~ðý iõ_Kðùe @ûKiàòK bûaùe MêRacû^ _âPûeòZ ùjûA
@Zò gòNâ MZòùe aýû_ò~ûGö G[ô_âZò ùfûKu bòZùe ùKû÷Zêjk, @ûMâj I CŸò_^û aé¡ò_ûGö
ùijòiÚû^Kê ùfûKue iê@ QêùUö cûZâ _âKéZ NUYû iõ_Kðùe C_~êq ]ûeYû ù\aû _ûAñ
NUYû iÚk I NUYû ijòZ iõ_éq ùfûKue C_~êq iûlûZlûe Reêeú ùjûA _Wÿò[ûGö
7) aòùgähYûZàK iûlûZþKûe : aòaòiò _âgòlY cû^ê@ûf @^ê~ûdú, aòùgähYûZàK iûlûZþKûe I
_âiûeY iûlûZþKûe bòZùe ~ù[Á `eK ejòQòö iûlûZþKûe ù\C[ôaû aýqò RYK ùKû÷Yiò
aòhdùe Z[ýûZàK aòùgähY Keê[aô û @ûagýKö C\ûjeY Êeì_ iê]jûe aXÿê[ôaû ùaùk,Gjû
a§K EYKê Kò_eò _âbûaòZ Keòa ùiù^A RùY @[ð^úZò aòùghmuê _Peû~ûA_ûùeö
8) aòùgh iûlûZþKûe : ùKùZK ùlZâùe aòbò^Ü Lae KûMR I _Zâ_ZâòKû @ù^K ]eYe
@iû]ûeY iûlûZþKûe _âiûeY Ke«òö @ù^K iÚkùe icûRe \éÁò @ûXÿê@ûkùe ejò~ûA[ôaû
ùKùZK @iû]ûeY NUYû G_eò NUYû NUê[ôaû iÚû^, NUYû NUûC[ôaû aýqòaòùghuê
R^ùfûP^Kê @ûYòaû_ûAñ Gjò]eYe iûlûZþKûe MâjY Keû~ûGö ùZYê G[ô_ûAñ aò_\ iuêk
iÚkKê~ûA iûlûZþKûe ^ò@û~ûGö a^ýûKäòÁ iÚû^bkò aò_\_ì‰ð ùlZâùe iûlûZþKûe c¤ GA
ùgâYúe @iû]ûeY iûlûZþKûeö ùaùkùaùk ùKùZK @Zò_âPûeòZ MêRa, @Zò @aògßûiý
NUYû _âbéZò R^iû]ûeYuê aògßûi @aògßûie ù\ûQKòùe Vò@û KeûA[ûGö Gjò ùlZâùe

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 9

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

C_~êq @^êi§û^ cìkK iûlûZþKûeKê c¤ @iû]ûeY aû aòùgh iûlûZþKûee \éÁû« bûaùe

MâjY Keû~ûA_ûùeö
9) ù`û^ iûlûZþKûe : @ù^K icdùe ~\ò cêjûñcêjó aû _âZýl iûlûZþKûe Keû~ûA ^ _ûeòfû
Zûùjùf ùKû÷Yiò aòùghmu cZ c«aý RYòaû_ûAñ ùUfòù`û^ cû¤cùe ù~ûMûù~ûM
Keû~ûA _eûcgð ^ò@û~ûA_ûùeö
10) ùiû÷R^ýcìkK iûlûZþKûe : iûcûRòK Rúa^ùe @ù^K icdùe ùiû÷R^ýcìkK iûlûZþKûe
^ò@û~ûA[ûGö _\iÚ KcðPûeú ùKû÷Yiò Kcð ùlZâùe ^ìZ^bûùa ù~ûMù\ùf ùijò aýqò
aòùghue ùiû÷R^ýcìkK iûlûZþKûe ^ò@û~ûA Zûuê @bò^¦^ I KéZmZû mû_^ Keû~ûGö
ùKùZK ùlZâùe eûRý, RûZúd aû @û«ðRûZúd Éeùe LýûZò @Rð^ Keò[ôaû aòbò^Ü _âZòbûa«
aýqòcû^uê ùKak C›ûjòZ Keòaû_ûAñ Keû~ûC[ôaû iûlûZþKûe, @ù^K ahð aòù\g ejYò
_ùe aòù\g ù`e«û aýqò aòùghuê ùbUòaû, ^òRea§ê aû iõ_Kðúdcû^uê \úNð aýa]û^
_ùe ù\Lû _âbéZò ùjCQò ùiû÷R^ýcìkK iûlûZþKûee ùKùZûUò \éÁû«ö
1.6 iûlûZþKûee aòb^
ò Ü ùKû÷gk
_â[cZü iûlûZþKûeUò ~\ò ùKû÷Yiò _âiw C_ùe RùY aýqòue aòPûe iõ_Kðùe RûYòaû_ûAñ
ùjûA[ûG, Zûùjùf ZêcKê ùKak _âgÜ _Pûeòaûe @Qòöö C_ùeûq iûlûZþKûeùe ~ûjûue
iûlûZþKûe ^ò@û~ûCQò Zûuê ^òRe bûa^û / cZûcZ aýq KeòaûKê _ì‰ð iêù~ûM ù\aû CPòZö Zêùc
^ò½òZ ùjaû \eKûe ù~, iûlûZþKûeUòKê ùfLòaûùaùk Zêùc iûlûZþKûee @õg aòùghKê ZîUò_ì‰ð
bûùa C_iÚû_^ Keê^ûjñö
\ßòZúdZü, ~\ò RùY aýqòVûeê ùKû÷Yiò _âiwùe iZ aûjûe Keòaû iûlûZþKûee CùŸgý,
Zûùjùf Zêùc bfbûùa @ûMê@û _âÉêZò Keòaû ij aýqò RYuê ZúlY _âgÜ _Pûeòaû @ûagýKö
ZéZúdùe @ù^K icdùe c¤ GcòZò _eòiÚòZò C_êRò_ûùe ù~CñVò ZêcKê ùKû÷Yiò GK
NUYûùe _úWÿòZ aýqòu ij iûlûZþKûe ù^aûKê _Wÿò_ûùeö ù~_eòKò @ûZuaû\ú @ûKâcY gògê,
^ò~ýð ûZ^û Kò´û ù~û÷^ aýbòPûe _úWÿòZ aýqò AZýû\òö ù_ûfòi ^égõiZû Kò´û RûZòMZ jòõiûe
gòKûe aýqòu iûlûZþKûe c¤ ZêcKþê ù^aûKê _Wÿò_ûùeö G_eò NUYûùe Zêùc _úWÿòZ aýqò ij
iù´\^gúk @ûPeY Keòaû K\û_ò CPòZ ^êùjñö Zûuê @^ûagýK _âgÜ_Pûe ^ûjóö ù~Cñ K[û
ùfûKùfûP^Kê @ûiòaû aòùgh Reêeú ^êùjñ aû ~ûjû _Pûeòaû \ßûeû _úWÿòZaýqò @ijR @^êba
Keòùaö ùi iõ_Kðùe _âgÜ _Pûeòaûeê ^òaé© eêjö C\ûjeY Êeì_ RùY _úWÿòZaýqò \êNðUYû _ùe
Kò_eò @^êba KeêQ _Pûeòaû a\kùe Zêùc Zû ij K[ûaû©ðû Qkùe NUYûUò Kò_eò NUòfû Zûjû

10 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc
_Pûeò_ûeòaûö ù~ùZùaùk _úWÿZò RYK K[ûaû©ðûùe Zêc ij _êeû_êeò bûaùe c{ò~aò , ùiùZùaùk
Zêùc NUYûUò NUòiûeòaû_ùe ùi Kò_eò @^êba KeêQ«ò Zûjû _Pûeò_ûeòaö aòùghmcû^u
cZùe ùMûUòG bf iûlûZþKûe GK aû©ûðkû_ bkò ùjaû CPòZö ùMûUòG iûlûZþKûeùe cZûcZ,
Z[ý Gaõ ]ûeYûe GK ÊûbûaòK @û\û^_â\û^ ùjûA[ûGö _âZòÂûa« aýqòaòùghue iûlûZþKûe
iaê\ò^ _ûAñ fò_òa¡ ùjûA ejò~ûA[ûGö _âZýl ùjC aû _ùeûl ùjC @û]ê^Kò MYù~ûMûù~ûMùe
Gjû GK @ûLô\égò@û @wö iûlûZþKûe ù\C[ôaû aýqòaòùghue ~êqò^òÂ aqaý, cZc«aý
bòZùe icûRe aûÉaPòZâ `êUòCVòaû ijòZ Zûjû GK AZòjûiúKeYe Êeì_ ù^A[ûGö GK Êz
I ^òÃ_U iûlûZþKûe cû¤cùe iûlûZþKûe ù\C[ôaû aýqòaòùghue c«aýeê R^iû]ûeY @û\gð,
ù_âeYû I aûÉaZûe cûMð _ûA[ûGö ~[û[ðùe iûlûZþKûe ù~ iûcûRòK, iûõÄéZòK Z[û aýqòMZ
ù~ûMûù~ûM ùlZâùe aòùghbìcòKû ^òaûðj Kùe Zûjû ijRùe Kêjû~ûA_ûeòaö
1.7 @ûcô_eúlY _âgûÜ akú
(1) iõlò¯ C©ecìkK _âgÜö
(K) iûlûZþKûe @ûagýKZû K’Y?
(L) iûlûZþKûe ù^aû _ìaðeê Kò_eò _âÉêZ ùjaû?
(M) iûlûZþKûee aòbò^Ü cû¤c I Zû’e _âùdûMùg÷kú @ûùfûP^û Keö
(N) iûlûZþKûe ù^aû icdùe ùKCñ ùKCñ \òM _âZ¤ò û^ ù\aûö
(O) iûlûZþKûee _âKûeùb\ \gðû@ö
(2) \úNð C©ecìkK _âgöÜ
(K) aé©òMZ iûlûZþKûe K’Y?
(L) aé©òMZ iûlûZþKûee _âÉêZò bûMùe @ûùfûP^û Keö
(M) _ùeûl I _âZýl iûlûZþKûe c¤ùe _âùb\ \gðû@ö
(N) iûeÊZ iûlûZþKûe Kjòùf K’Y aêS?
(O) ^òR @*ke ^òaðûPZ _âZò^ò]òu iûlûZþKûe ^ò@ö Zêc @*ke iciýû I Gjûe icû]û^ _ûAñ
Zûue ù~ûR^û iõ_Kðùe _PûeòaêSö
1.8 ijûdK Mâ^iÚ ìPú
• ù~ûMûù~ûMe bûhû – iõaòZ cògâ, KfýûYú _aäòigð
• iõù~ûM @^êaò]ôZ – iù«ûh Zâú_ûVú, aòù^\ aòjûeú, KUK

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 11

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

\ßZ
ò úd : bûhY Kkû
aòhd MV^ :
2.1 _V^e CùŸgý
2.2 aòhd _ePd
2.3 bûhYKkûe _eòie I C_ù~ûMòZû
2.3.1 _û½ûZý \éÁòùe bûhYKkû
2.3.2 _âûPý aòPûeùe bûhYKkû
2.3.3 bûhYe ùa÷gÁò ý
2.4 bûhYKkûe _âKûeùb\
2.5 bûhYKkûe _âÉêZò
2.6 bûhY ùKøgke _âûiwòKZû
2.7 bûhY ^cê^û - 1
2.8 bûhY ^cê^û -2
2.9 @ûcô _eúlY _âgÜûakú
2.10 ijûdK Mâ^Úûakú
2.1 _V^e CùŸgý
KjòRûYòaû KkûUò ùjCQò K[^Kkû, ~òG ù~ùZ ^òRKê @^ý _ûLùe cêqbûùa ùLûfûùLûfò
Kjò_ûeòfû I ^òRe bûa^ûKê aýq Keò_ûeòfû, ùi ùiZòKò _eòcûYùe Pò«ûcêq Rúa^ ^òaûðj
Keò_ûùeö K[^bwú jó RùY aýqòe aýqòZßKê _âKûg Kùeö iek I iê¦e bûùa ^òRe bûaKê
@^ý _ûLùe Kjò_ûeòùf K[K c]êe I gâ¡ûkê _ûZâ ùjûA_ûeò[ûGö K[^ ùg÷kú aû bûhY
ùKû÷gk bûhûe aýajûe aû _âùdûM ùlZâùe GK MêeêZ_ß ì‰ð @õgaòùghö Gjò aòhd @¤d^ Kùf
bf aqû, \l @ûùfûPK aû aòhd aògûe\ ùjûA_ûeòùaö K[û Kjòaû ùaùk Kòbkò \lZû I
iûc[ðýe aò^òù~ûM ùjûA_ûeòa Zûjû Gjò aòhdeê RûYòaûKê còkòaö ùKak ùiZòKò ^êùjñ ^òRKê
@^ý @ûMùe Kòbkò iê¦ebûùa C_iÚû_^ Keû~òa ùi\òMùe c¤ Gjò aòhd ijûdK ùjaö

12 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

2.2 aòhd _eòPd

iõMúZ Mû^ Keòaû, KaòZû @ûaéZò Keòaû bkò K[û Kjòaû c¤ GK _âKûee Kkûö
@ZúZe MâûcúY @ûaûk aé¡a^òZû [ôùf MÌiûMecû^ue PUêk aP^ bwòcûe ~êMà MâûjKö
@^Mðk N<û N<û ]eò K[^ bwúe ùa÷PZò âý ùjZê Gcûù^ iû]ûeY ùgâûZûuê N<û N<û ]eò aòcêMÛ
Keò eLô _ûeê[ùô fö Mâûcý MÌiûMe cû^ue K[^Kkû, @û]ê^òK RMZùe gòlZò aMðue bûhY
Kkûùe _eòYZ ùjûAQòö Pk«ò icdùe bûhY cû¤cùe RùY RùY aqû GK icdùe jRûe
jRûe ùgâûZûuê N<û N<û ]eò aû§ò eLô_ûeêQ«òö
ùKûck aò^d aP^ Kjò ùZûhòa _âûYúc^ö iZý I _âòda^ iað\û icÉu jé\dKê cêMÛ
Keò[ûGö ùfûK ZêŠùe ejòQò ‘Lû Mê¬ Mòf’ bkò aqaýö RùY aêbêlu ê ê ‘Mòf’ Kjòùf Zûue
i¹û^ jû^ò ùjûA[ûGö cûZâ ùiA iÚkùe ‘Lû@’ ùaûfò Kjòùf Zûu _âZò i¹û^ _âKûgòZ ùjûA[ûGö
ùiA ùMûUòG ZêŠe aP^ùe @céZ I aòh Cbd ejòQòö @_âòZòKe aP^ aò^ýûi aòhdc _eòiÚòZò
iéÁò Keò_ûùeö cûZâ ^câ I ùKûck aP^ icÉuê @û_Yûe Keò_ûùeö
@ûùc ùMûUòG ^ò¡Áðò aòhdùe ùKùZ RûYê, @ûce ùi[ôùe ùKùZùagò _âùag @Qòö ùijò
K[ûKê @ûùc ùKcòZò bûaùe C_iÚû_^ Keò_ûeê, K[ûe aòÉûe aû K[ûUòKê RûYòaûùe @ûùc ùKcòZò
g± Pd^ I g± iõù~ûR^û Keòaû K[û ùiZK @ûùc aò]aô ¡ bûùa @aMZ ùjûA_ûeòùf @ûce
^òRe C_ùe aògûß i aXÿòaû ij @ûùc bfaqû, bf @ûùfûPK aû aòhd aògûe\ ùjûA_ûeòaûö
@ûùc ù~ûCK[û Kjê, ùijò K[û ~\ò iRWÿû aû gévkòZ ùjûA[ûG ùZùa ùiiaê K[û
@ûjêeò c^Qê@ûñ ùjûA_ûùeö K[û Kjòaûe ùg÷kú iaêùaùk GcòZò ùjaû \eKûe ù~còZòKò @^ýKê
_i¦ ùjaö aòZKð ùjCKò aKéZû, \kMZ @ûùfûP^û ùjCKò iûlûZþKûe iaê[ôùe K[^ ùKû÷gke
^ò@ûeûùg÷kú ^òjòZö ^òRKê @^ý @ûMùe iê¦e bûùa C_iÚû_^ Keòaû_ûAñ Gjòiaê cû¤cijûdK
ùjûA[ûGö Kjòaûe bwúUò ~\ò ^ò@ûeû, C_iÚû_^ ùg÷kúUò ~\ò ÊZª, K[û Kjòaûùaùk ~êqò aû
Z[ýUò ~\ò ~êqò~êq aû MâjY ù~ûMý ùZùa Zûjû ^ò½òZ bûaùe @^ýe \éÁò @ûKhðY Keò[ûGö
bûhYKkûeê RYKe aýqòZß aòhdùe aêSòjêG, KûeY bûhYKkû @ù^K icdùe aýqòZß aòKûg
ùlZâùe _âcêL cû¤cbûùa Cbû ùjûA@ûiòQòö
jé\d bòZùe ~ûjû ejò[ûG Zûjû ZêŠ cû¤cùe _âKûg _ûA[ûGö ùZYê K[^ ùjCQò
jé\de @bòaýqòö cYòhe cû^iòK iÚòZò iaêùaùk VòK ^ [ûG ùKùZùaùk Lêiò eùj Z
ùKùZùaùk aòhû\MâÉ, _êYò ùKùZùaùk Kûjû _âZò NéYû bûa c¤ _âKûg _ûA[ûGö ùZùa
jé\dùe aiû aû§ò ejò[ôaû Gjò iaê bûa^û ZêŠùe _âKûg _ûA[ûGö

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 13

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

2.3 bûhYKkûe _eòie I C_ù~ûMòZû

@iµì‰ð aûKý aò^ýûi cû¤cùe ^òRÊ K[^Kê _âKûgKùf Zûjû @^ýcû^u ^òKUùe
MâjYúd aû ùaû]Mcý ùjaû _eòaù©ð aòeqòKe ùjûA[ûGö K[ûùe @Qò “aû§ò RûYòùf c[û
iê¦e, Kjò RûYòùf K[û iê¦eö” Kjò RûYòùf @^ýe c^Kê aû§ò eLòaû ijòZ aqû RYK ^òRe
Kjòaûe CùŸgý i`k Keò[ûGö bûwò _Wÿê[aô û c^Kê _ê^ü MXÿòùZûkòaûùe bûhY jó iõRòa^ú
i\égý Kû~ðý Keò[ûGö ~\ò Kjòaû aûKþ PûZêeú \ßûeû icìj Êû[ðe CùŸgýKê i`k Keòaûe Kkû
ùjCQò aûMàòZû aû bûhY \lZûö Gjò Kkû \ßûeû aqû RYK icÉu jé\dùe ^òRe @û]ô_Zý
aòÉûe Keò_ûeò[û«òö ùZùa bûhYKkûe ~ù[Á C_ù~ûMòZû _eòflòZ ùjûA[ûG ~[û -
K) bûwò _Wÿò[ôaû c^Kê _ê^ðRúaòZ Keò[ûG bûhYö
L) bûhY gâaY \ßûeû aýqòe cû^iòK _eòa©ð^ NUò[ûGö
M) @gòlû bkò @§KûeKê \ìùeA ù\A GK ùg÷lòK aûZûaeYe _âKûg iéÁò Keò[ûG bûhYö
N) GK iêiÚ I iõÄûeòZ icûR MV^ Keòaûùe bûhY aòùgh bìcòKû MâjY Keò[ûGö
O) bûhY \ßûeû aqû RYK @^ýcû^u Vûeê i¹û^úZ ùjûA[û«òö
P) ùKû÷Yiò GK RûZòe @]ü_Z^ ùaùk ZûKê _ê^ðC¡ûe Keòaûùe bûhY Kû~ðý Keò[ûGö
Q) cjZ K[^ aýqòKê ^òyZûeê CyZûKê _eòYZ Keò[ûG I GK _ì‰ûð w aýqòZß MV^ Keòaûùe
ijûdK ùjûA[ûGö
R) RûZò bòZùe ùMûUòG \éX a§^ iéÁò Keòaûùe bûhYe c¤iÚZû MêeêZß_ì‰ðö
S) aýqòMZ C^ÜZò _ûAñ bûhY ù~còZò \òMþ\gð^ ù\A[ûG, RûZòMZ RWZûKê icìùk aò^ûg Keò
RûZòKê GK ^ì@û eì_ _â\û^ Kùe bûhYö
T) mû^e _eòiúcûKê bûhY aéj©e Keò R^iû]ûeYu c¤ùe GK iê\éXÿ iõ_Kð iÚû_^ Kùeö
P) cYòh bòZùe RWÿZû, @ûkiý, iê¯Zû I ^òÃâòdZûKê bûhY Keò[ûG Kâòdgúkö
2.3.1 _û½ûZý \éÁòùe bûhYKkû
K[^ iûjòZý I fòL^ iûjòZý bûaùe iûjòZý \ßòaò]ö gòlû aýaiÚûùe fòL^e ù~bkò cjZß
ejòQò K[^ aû bûhYe c¤ aòùgh MêeêZß ejòQòö aògße @ù^K aòmùfûK, iû]êi^Ú, eûRù^Zû,
KkûKûe _âbéZòue bûhY R^cû^iKê aòùgh bûaùe _âbûaòZ Keò @ûiòQòö icûRe _âùZýK
aMðe ùfûKu ^òKUùe @^ýcû^u aòPûe]ûeû bûhY \ßûeû _j*ò _ûeò[ûGö gòlòZ ùjC aû

14 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

@gòlòZ ùjC _âùZýKuê GK ^ì@û aòPûe]ûeû I i\þcûMð ù~ûMûAù\A[ûGö bûhY i´§ùe _âûPý
I _û½ûZý \ûgð^Kò cûù^ ^òR ^òR aòPûeKê C_iÚû_^ KeòQ«òö Mâúi \ûgð^òK _äûùUû bûhYKê
cêMÛKe Kkû bûùa aòùaP^û KeòQ«òö Zûu cZùe – ajêR^u cû^iKê iêjûAfû bkò K[^
PûZêeú RùY bf aqûe flYö’ ùijò _eò @^ýZc \ûgð^òK @ûeòùÁûUfu cZùe bûhY ùjCQò
ZKòðKZû I ~êq^ò òÂö Gjû ijòZ bûaêKZû, mû^ I \gð^e c¤ @^ê_âùag NUòQòö ùeûcúI iõÄéZòùe
bûhYKê gûÈúdKkûe cû^ýZû _â\û^ Keû~ûAQòö Gjû R^Rúa^Kê iZý^òÂ Keòaû iùw iùw
iZþcûMð ù_âeY Keòaûùe ijûdK ùjûA[ûG ùaûfò ùeûcúdcûù^ aòPûe Keò[û«òö \ûgð^òK
ùjûùeiu cZùe –bûhY R^iû]ûeYu Rúa^Kê aòùgh bûùa _âbûaòZ Kùeö’ _ea©ðú
icdùe `âû^è ùeûcþ, ùÆ^þ bûhY ijòZ cù^ûe¬^Kê iõ~êq Kùfö bûhYKê @]ôK ùfûK_âòd
MYòùZûfòaûùe bûhKcûù^ jûiýei, ùfûKK[û, iwúZ _âbéZòKê cògâY KeòQ«ò Gjû ijòZ @û¤ûcôòK
@ûLýû^Kê ù~ûWÿò bûhYKê @ûjêeò _âbûagûkú Keû~ûAQòö _âLýûZ icûRZ©ßaòZþ A¬ûAfiþu cZùe
cûRòðZ I jé\dÆgúð bûhY icûRKê iZþcûMð\gð^ ù\A[ûGö cû^ae Pò«ûùPZ^ûKê iêiÚ eùL Z[û
bûhY MV^ûcôK cû^iòKZûe _eòPd _â\û^ Keò[ûGö
h gZû±úùakKê LâúÁúd ]cðe Pò«^ aòùgh bûùa _âbûaòZ Keò[f ô ûö bûhYKê iekúKéZ
Z[û ùaû]Mcý Keòaû C_ùe MêeZê ß \ò@û~ûAQòö KòQò ahð_ùe AõfŠ, `âû^è, AUûfú _âbZé òùe bûhY
gòlûe _eòiebêq ùjûAQòö ùZYê ZûKðKò aòPûeKê Gjò icde bûhYKkû @]ôK MâjY Keò[aô û
RYû~ûGö aqaý cû¤cùe ^òRe ~êqòKê iVòKþ bûaùe C_iÚû_^ Keòaû ùjCQò bûhY Kkûe cêLý
aòùghZßö _û½ûZý bìLŠùe ùhûWÿg gZû±ú ùakKê K[^ KkûKê iéR^gúk Kkûe cû^ýZû _â\û^
Keû~ûAQòö icûRZû©ßKò gòlûe _âiûe ^òcù« aòùgh \ûdòZß aj^ Kùe bûhY Kkûö Gjò icdùe
bûhY cù^ûe¬^ ]cðúZû @ù_lû mû^ I aòmû^ùaû] C_ùe MêeZê ß ù\A[ûGö `kZü bûhK KÌ^û
Vûeê \ìùeA ~ûA ùKak aûÉaZû PòZâ _â\û^ Keòaûùe cêLý bìcòKû MâjY Keò[ûGö @agý icûRùe
^òRe @û]ô_Zý \ûLf Keò[aô û ùKùZK aýqò aòùgh R^iû]ûeYu cû^iòKZûKê _eòa©ð^ Keòaû
CùŸgýùe GjûKê aýajûe Keê[ôaûe \éÁòùMûPe ùjûA[ûGö cûZâ ùaû÷¡òK K[^ \ßûeû ùgâûZûcû^u
bòZùe [ôaû @§aògûß i, KêiõÄûe bkò ùKùZK Kê_aâ Zé ò \ìùeA ùjûA ~ûA[ûGö
_û½ûZý bìLŠùe @[ð^úZò, eûR^úZò, gòlû, gòÌ _âbéZòe aòKûg aýû_K ùjfûö @û¤ûcôòK I
]ûcòðK eúZòùe bûhY ùKak a¦ú ^ùjûA Gjû gòlû, eûR^úZò, KìU^úZò, aûYòRý, aòmû^ _âbéZò
i`k ùlZâùe R^iû]ûeYu ^òKUKê _j*ò_ûeò[ôfûö icûR I iõÄéZeò icÉ Éeùe Gjûe
_âû]û^ýKê c¤ ÊúKûe KeûMfûö

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 15

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

2.3.2 _âûPý aòPûeùe bûhYKkû

_âûPý bìLŠùe R^cû^i bûhY \ßûeû aòùgh @û\éZ ùjC[ôùfö bûeZúd iõÄéZòùe _ìùað
MêeêKkì ûgâc cû^uùe Mêeêu @iû]ûeY K[^ iõ_ì‰ð QûZâ icûRKê GK ^ì@ûñ \òMþ\gð^ _â\û^
Keò@ûiò[ôfûö ^aRûMeY _~ðýûdùe R^cû^ie Pò©Kê @ûù¦ûkòZ Keò_ûeò[ôfû bûhYö cêqò
iõMâûce _…bìcòùe @ù^K \ûgð^Kò , iõMâûcú, Pò«û^ûdK R^Zûu jé\dùe ù\gù_âc bûa^û
RûMéZ Keòaùe i`k ùjùfö Gjò _eòù_âlòùe eûcKé¾ _ecjõi, Êûcú aòùaKû^¦, fûfû
fR_Z eûd, aûf Mwû]e ZòfKþ, aò_ò^þ P¦â _ûf, gâú @eaò¦, eûR ùMû_ûfPûeú, cjûcôû Mû§ú,
\dû^¦, eaú¦â ^û[ VûKêe _âcìL cjû^ûdKu bìcòKû [ôfû MêeêZß_ì‰ðö
_âûPý bûabìcòùe ùcû÷~ðý gûi^ Kûkùe _ŠòZ ùKû÷Uòfý bûhYKê R^KfýûY CùŸgýùe
aýajûe Keò[ôùfö Mê¯ ~êMùe c¤ aòbò^Ü icdùe K[^ Kkû cû¤cùe @ù^K ZKð ibû
@ûùdûRòZ ùjûA[ôaûe _âcûY còùfö Kûkò\ûi, aûYb…, aeûj còjòe, babìZò _âcìLu bìcòKû
GKû« MêeêZß_ì‰ð [ôfûö K[^ Kkû cû¤cùe ]cð _âPûe I _âiûe [ôfû _âûPú^ bûeZúd _eõ_eûe
GK ^ì@ûñ C›ö _ea©ðúKûkùe icûRùe @gòlûKê cìkù_ûQ Keò GK iêiÚ I gòlZò icûR MV^
Keòaû _ûAñ @ù^K mû^úMêYú aò\ßû^cûù^ ibûicòZòe @ûùdûR^ Kùfö ]cð, iõÄéZ,ò _eõ_eûKê
ù^A bò^Ü bò^Ü aòhde @ûùfûP^û _~ðýûùfûP^û ù\LôaûKê còkòfûö gòlû^êÂû^ cû^uùe aòbò^Ü
_âZòù~ûMúZû, C›a _ûk^ @aieùe icûRe @ù^K aò\ßû^cû^uê ù^A ùaû÷¡òK bûhY @ûe¸
ùjfûö _ê^½ aòbò^Ü ]cðû^êÂû^ MêWÿòKùe ]cð aòhd C_ùe ]cð ~ûRK cû^uê ù^A bûhYcû^
@ûùdûRòZ ùjfûöö bûeZ Êû]ú^Zû _ùe eûR^úZò, gòÌû^êÂû^ @û\ò @^êÂû^ cû^uùe c¤
bûhYcû^ @ûùdûRòZ KeûMfûö
IWÿògûùe R^iû]ûeYuê _âbûaòZ Keòaû_ûAñ aòbò^Ü c*cû^ _âÉêZ Keû~ûA bûhY Kû~ðýKâc
@^êÂòZ KeûMfûö ^òaðûP^ú ibû, aòbò^Ü Kcðú i¹òk^ú cû¤cùe ùijò aòhdK bûhYcû^
@ûùdûRòZ ùjfûö ùgâûZûcû^uê aû§òeLôaû _ûAñ @ù^K icdùe icûùag @^êÂZò KeûMfûö
\ò^[ôfû bûhYKkû R^KfýûY CùŸgýùe aýajûe Keû~ûC[ôfûö cûZâ a©ðcû^ bûhY cû¤cùe
ùKùZRYue aýqò Êû[ð ^òjòZ ejêQò Gaõ @~[ûùe icde @_Pd Keû~ûCQòö
2.3.3 bûhYe ùa÷gÁ
ò ý
bûhY \ßûeû @ù^K ùfûKuê @ûd© Keû~ûA_ûùeö Zûjû aqûe aûP^òK \lZû C_ùe
^òbðegúkö aòhd ù~ùZ iê¦e I akò ùjC^û KûjóKò aqûe Kjòaûùg÷kú ~\ò iVòKþ ^ùjfû
ùZùa ùaû]McýZû jeûAaû iê^ò½òZö _êYò @~[û GZêùZYê Kjòùf ùgâûZûe Pò©Kê aòù^û\^

16 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

Keòaû _eòaù©ð aòeqòKe Keò[ûGö @ZGa ùgâûZûu Pò©Kê @ûz^Ü Keòaû bkò ùg÷kú bûhK aû
aqûue ejòaû @ûagýKö ùKùZK C_û\û^ ejòQò ~ûjû\ßûeû RùY aqûe bûhYKê iaðûw iê¦e
I Pò©Mâûjý Keò_ûùeö GVûùe Zûjûe KòQò ]ûeYû _â\û^ Keû~ûAQòö ~[û –
1) _ûŠòZýùaû]
2) Kjòaûùg÷kú
3) ùiû÷R^ý C_iÚû_^û
4) icd iùPZ^Zû
5) ÆÁ K[^
6) iõùaû]^
7) ^ûUKúd ùg÷kú
8) aqaýùe eiòKZû
9) aòhd aýûLýû^
10) bûhûe aýajûe
(1) _ûŠòZý : aqûe ~\ò _ûŠòZý ^ûjó ù~ùZ Kjòùf c¤ Zûjû ùgâûZûuê @ûKéÁ Keò_ûùe ^ûjóö
aòhd _âZò @]ôK @bòmZû [ôùf c¤ ZûKê CPòZþ Xÿwùe _âKûg Keò ^_ûeòùf bûhYe c~ðû\û
eùj ^ûjóö ùZùa iað_â[ùc Mbúe _V^ _ùe aòhd _âKeY C_ùe mû^ @jeY Keòaû
_ùe mû^Kê CPòZþ ùg÷kúùe _âKûg Keò_ûeòùf bûhYe c~ðýû\û aé¡ò_ûGö
(2) Kjòaû ùg÷kú : Kjòaû ùg÷kú ùjCQò aûMàòZû, ~ûjû\ßûeû icÉuê @ûKéÁ eLû~ûA_ûùeö aòhd
_âZò VòK bûùa @aMZ ùjûA @^Mðk Kjò_ûeòùf ùgâûZûcûù^ CfäiòZ jê@«òö ~\ò @]ûLŠò@û,
aýa]û^e eLò K[û Kjòùf ùgâûZûcû^u bòZùe Käû«òKe bûa _âKûg Kùeö iê¦e aP^
bwú ùgâûZû cû^iKê @ûz^Ü Kùeö
(3) ùiû÷R^ý C_iÚû_^û : aqû Gaõ ùgâûZû Cbdu c¤ùe ùgâûZûcûù^ _âcêL bìcòKû ^ò@«òö
ùZYê aqaýe @ûe¸eê ùgâûZû cû^uê iõùaû]ôZ Keòaû @ûagýKö Kjòaû icdùe K[^
c¤ bûMùe ùaùkùaùk ùgâûZû cû^uê @Zò ^câ I gòÁ bûaùe mû^úMêYúcûù^, iê]úRù^
_âbéZò iõùaû]^ûZàK g± _âùdûM Keòaû @ûagýKö ~\ßûeû aqû _âZò ùgâûZûcû^ue @û_Yûe
bûa _âKûg _ûA[ûGö

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 17

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

(4) icd iùPZ^Zû : bûhY c* C_ùe ùKak RùY aqûe @]úKûe ^[ûGö ùiVûùe
@ù^K aqû [ûA_ûe«òö icÉuê bûhY ù\aûe icd \ò@û~ûA[ûG, ~ûjû aqûRYK
@aMZ ùjaû Reêeúö ùKùZ icd c¤ùe ^òRe bûhY ùgh ùjaû Zûjû ibû_Zòu ijòZ
bûhY _ìaðeê _eûcgð Keò_ûe«òö Gjû RûYò eLòaû @ûagýKù~, ^òŸòðÁ icd bòZùe bûhY
ùgh Kùf Zûjû ùgâûZûcû^uê aòeqòKe ùjûA ^[ûGö ùaùkùak ù\Lû~ûG icd
iùPZ^Zû @bûaeê ibû_Zò iùcZ icMâ ibû aòeqò bûa ù_ûhY Ke«òö ùZùa icdKê
¤û^ ù\A ^òRe bûhY _â\û^ Kùf ùgâûZûcû^u gâ¡ûbûR^ ùjûA_ûe«òö
(5) ÆÁ K[^ : @ù^K icdùe ù\Lû~ûG aqû RYK ^òR Kjòaû aòhdKê aêSûAaû CùŸgýùe
@ù^K aòhdKê C¡ûe Ke«òö Kò«ê ùaùkùaùk C¡éZò _â\û^ Keê Keê @_âZýl bûaùe
@ù^K _âiwKê ù~ûWÿò\ò@«òö GYê aqûe aqaý iõ_ì‰ð eìù_ @ÆÁ ùjûA~ûGö bûhY ù\aû
icdùe cù^eLôaû CPòZ _ùeûl CqòVûeê _âZýl Cqò iêùaû¤ ùjûA[ûGö ùZYê K[^ùe
iað\û ÆÁZû eLòaû @ûagýKö
(6) iõùaû]^ : ibûc*ùe ibû_Zò, ijaqû Gaõ ibû c¬Zùk ùgâûZûcûù^ aiò[û«òö
ùZùa Cbd c*C_ùe aiò[ôaû Gaõ c*Zùk aiò[ôaû ùgâûZûcû^uê iõùaû]ôZ KeòaûKê
_Wò[ûGö c*ùe [ôaû ibû_Zòuê i¹û^^úd ibû_Zò, ijaqû cû^uê ‘i¹û^Æ\’ ‘ùiÜjûÆ\’,
‘@û\eYúd’ @Zò[ôcû^uê ‘aùeYý @Zò[ô’ Gaõ ùgâûZû cŠkúuê mû^úMêYú’ ‘iû]êRù^’,
‘ùgâûZûaMð’ bûaùe iõùaû]^ KeòaûKê _Wÿò[ûGöö iõùaû]^ Keòaû icdùe aqûRYK
^òRe C_iÚòZò aê¡ò _âùdûM Keòaû GKû« Reêeúö ùgâûZûcû^u _âZò aqûe ù~ùZ _eòcûYùe
iõùaû] ejòa ùgâûZû cŠkú ùijò aqû _âZò ùiZòKò _eòcûYùe @û«eòKZûe bûa _âKûg
Keòùaö
(7) ^ûUKúd ùg÷kú : iò]û ikL iû]ûeY bûaùe Kjòùf ùgâûZûcû^uê KòQò icd @û\éZKùe
cûZâ ùaùkùaùk Kjòaû Xÿwùe KòQò ^ûUKúd iõù~ûM Keò C_iÚû_^ Kùf Zûjû
ùgâûZûcû^uê @]ôK @ûKéÁ Keò eLò[ûGö aP^ùe KòQò Pc}ûeòZû @ûYòaûKê ùjùf aûPòK
@bò^de ijûdZû ^ò@û~ûA_ûùeö KŒ Êee _eòa©ð^ùe ibûMéjùe ^ûUKúd _eòùag
iéÁò Keû~ûA_ûùeö Z\ßûeû jûiý, KeêY, aúeZß AZýû\òe _âKûg ùjûA[ûGö
(8) aqaýùe PUêkZû : iû]ûeY bûaùe Kjòùf bûhYKê eigòq Keò[ûGö aqûRYK @Zò iûcû^ý
K[ûKê iek I iei bûaùe C_iÚû_^ KeûMùf Zûjû ùgâûZûcû^uê @ûz^Ü Keò eLô[ûGö Kjòaû
XÿwUò ùKak Mû¸ò~ýð _ì‰ð ^ùjûA ùi[ôùe eiòKZû ejòaû @ûagýKö c¤ bûaùe ùaùkùaùk
jûiýeiKê iõù~ûM KeûMùf Zûjû ùgâûZû cû^uVûeê gâ¡ûbûR^ _âû¯ jêGö

18 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

(9) aòhd aýûLýû^ : ùKùZK aqûue aòbò^Ü aòhdùe @ù^K ]ûeYû ejò[ûGö aqaý ù\aû
icdùe ^òRe ~êqòKê _âcûYòZ KeòaûKê @ù^K MêWÿòG \éÁû« \ò@«òö @ù^K icdùe ùijò
\éÁû«Kê aýûLýû KeòaûKê _Wÿò[ûGö cûZâ bûhKe aýûLýû^ \lZû ^[ôùf Zûjû ùgâûZû cû^u
_ûLùe \êùaûð¤ cù^ jêGö aýûLýû^ \lZû _ûAñ ùijò aòhd _âZò _âû¬k ]ûeYû [ôaû
@ûagýKö RUòk aýûLýû^, @Zý]ôK cûZâûùe iõÄéZûdòZ bûhû bûhYKê géZòKUê Keò[ûGö
`kùe bûhY eigòq ùjaû _eòaù©ð @Zý« Käû«Ke ùjûA_ùWÿö
(10) bûhûe aýajûe : bûhYùe aqûu jé\de aûYúKê ùgâûZûu ^òKUKê ù_âeY Keòaûùe
bûhû ùjCQò iùaðû}éÁ cû¤cö bûhYe bûhû bûaû^êiûeú ùjaû ^òZû« @ûagýqö Mâûcû*kùe
bûhY ù\aû icdùe iû]ûeY ÊÌ gòlZò aû @gòlZò ùgâûZû cŠkúu _ûAñ iek, iûafòk
I ùaû]Mcý bûhûe _âùdûM Keû~òaû CPòZö AõeûRú, iõÄéZ ùgäûK, KVò^ g± @û\òe
~ù[Á CyûeY Kùf ùicû^u ùaû]Mcý jeûA[ûGö ùZùa ùicû^u _ûAñ ùfûK
KûjûYú XÿM Xÿcûkò _âbéZòe _âùdûM Kùf bûhY ùicû^u _ûAñ eêPòKe ùjûA[ûGö
2.4 bûhYKkûe _âKûeùb\
cYòhe EPò bò^Ü bò^Üö ùZYê EPò @^êiûùe c^Kê iêjûAfû bkò C_~êq ùLûeûK
ù~MûAù\aû bkò bûhY aò^~ò q ê ùjaû @ûagýKö bò^Ü bò^Ü EPò eLê[ôaû ùMûUòG bûhY Méjùe
ùgâûZû aû bûhYûMâûjú ù\LôaûKê còkò[û«òö iÚíkZü ùKjò ùKjò ]ûcòðK K[^ _âZò EPò eLê[ôaû ùaùk
ùKjò ùKjò Kkû, iõÄéZò _âZò EPò eL«òö Gjò \éÁòùe aòPûe Kùf aûYòRý, iûjòZý, RûZúdZû,
eûR^úZò, @[ð^úZò, ]cð, iõÄéZò, gòlû, aòmû^, Kéhò _âbéZò aòaò] aûÉaZû C_ùe R^Rúa^
_âZòÂZò ùjûA[ûGö GYê Gjò iaê \òMKê ùK¦âKeò bûhY aòbò^Ü _âKûeee ùjaû ÊûbûaòKö ^òcÜùe
bûhYe iaòùgh aòaeYú \ò@û~ûA_ûùeö ~[û –
1- iûjòZòýK bûhY
2- @û]ýûcôòK bûhY
3- ù_û÷eûYòK bûhY
4- ]ûcðúK bûhY
5- ZûKòðK bûhY
6- ùgûKûcôK bûhY
7- ÊûMZ bûhY
8- aò\ûd ibû
IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 19
 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

9- iciýû cìkK bûhY

10- Rd«ò ibûe bûhY
11- _âZòù~ûMòZû cìkK bûhY
12- eûR^úZòK bûhY
13- \úlû« bûhY
14- aòhdû^êiûeú bûhY
15- i´¡ð^û bûhY
(1) iûjòZýò K bûhY : ùKak iûjòZý C_ùe @ûùfûP^û _~ðýûùfûP^û ùjûA[ûG Gjò ]eYe
bûhY icûùeûjùeö GVûùe bûhK aû aqûcûù^ ùKak iûjòZýe Pyûð Keò[û«òö iûjòZý
i¹òk^úùe aqû cûù^ iûjòZýe aòbò^Ü \òM C_ùe bûa_ì‰ð bwúùe ^òRe aqaý _â\û^
Keò[û«ò ~\ßûeû iûjòZòýK ù_âcúcûù^ C›ûjòZ ùjaû iùw iùw iûjòZý c^Ä ùjûA[û«òö
(2) @û¤ûcôòK bûhY : Gjò ]eYe bûhYùe ùKak @û¤ûcôòK aòhdK K[^ Keû~ûA[ûGö
G[ôùe @ûZàû, _ecûcôû, Rúa^e @^êP«ò ^, Cqò, cêq,ò iû]^û I Hgßeòd eì_ _âKéZò
_~ðýùaiòZ ùjûA[ûGö icûRùe iõÄûeòZ Keòaû CùŸgýùe aqû ^òR K[^ùe ]cð,
_êeûY, ^úZò, @û\gð AZýû\òe c«aý ù\A[û«òö
(3) ù_û÷eûYòK bûhY : eûcûdY, cjûbûeZ, bûMaZ, bkò ]cð _êeûY iõ_ì‰ð bûaùe _ûV
Kfû_ùe G_âKûee bûhY ibû @ûùdûRòZ ùjûA[ûGö Gjò ]eYe _êeûY _ûeûdY bûaùe
_eòPòZö Gjò K[^ùe aqaý ijòZ iwúZMû^, ùgäûK, _\ýcû^ue @ûaé©ò cêLý iÚû^
_ûA[ûGö _êeûY _âZò ù~Cñ ùgâûZû cû^ue bûa[ûG G_âKûe bûhY Zûuê aòùgh @û\éZ
Keò[ûGö
(4) ]ûcòðK bûhY : Gjò ]eYe bûhY iù¹k^ MêWÿòKùe ]cð iõ_KðòZ aòhd Pyûð Keû~ûA[ûGö
ùKû÷Yiò ^ò¡òðÁ \òM Gaõ ZûKê _ûk^ Keòaûe _âKâòdû C_ùe @a]ûeYû _â\û^ Keû~ûGö
]ûcòðK ùgâûZûuê GWò ]eYe bûhY aòùghY bûaùe @ûKéÁ Keò[ûGö
(5) ZûKòðK bûhY : ù~ùKû÷Yiò aòZKð iéÁòKûeú _âiw C_ùe aqûRYK ^òRe aqaý _â\û^
KeòaûKê ZûKòðK bûhY Kjòaûö G[ôùe aqû RYK iZ[ý @û]ûeùe ^òRe ~êqò aûXÿ«òö
icûR aýaiÚû, eûRù^÷ZòK, @[ðù^÷ZòK, ]ûcòðK, aûYòRýK _âbéZò _âiw @ûùfûP^û
_eòieKê @ûiòaû \ßûeû ùgâûZû cŠkú iaòùgh Z[ý _ûA_ûe«òö

20 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

(6) ùgûKûcôK bûhY : ùKû÷Yiò aýqòue céZêý Nùe Zûue @ûcôûe i\þMZò Kûc^û ^òcù«
ù~Cñ ibû @ûùdûRòZ ùjûA[ûG ZûKê ùgûKûcôK bûhY Kêjû~ûGö Gjò ibûùe i¹òkòZ
ùjûA[ôôaû aýqòcûù^ ^òRe K[^ùe aòùdûM NUò[aô û aýqòu aýqòZß, Zûue iûeûRúa^e
@^ê_iÚòZeò @ûagýKZû _âbéZò \òM C_ùe bûhY _â\û^ Keò[û«ò Gaõ bûhYe ùghùe
Zûue @ûcôûe i\þMZò ùjC ùaûfò _âû[ð^û Keò[û«òö Gjò ]eYe bûhYùe \êüLû«K @^êbìZò
_âKûg _ûA[ûGö
(7) ÊûMZ bûhY : a©ðcû^ aòbò^Ü @^êÂû^, aò\ýûkd, aògßaò\ýûkd, cjûaò\ýûkd @û\ò
ùlZâùe GK _âKûe _eõ_eû Pkò @ûiê@Qò ù~Cñ[ùô e ^aûMZuê ÊûMZ i´¡ð^û \ò@û~ûA[ûGö
ùKû÷Yiò aò\ýû[ðú, aýqò aòùgh Z[û ibýuê ÊûMZ Keòaû iùw Zûue CùŸgýùe ÊûMZ
bûhYe c¤ @ûùdûR^ Keû~ûA [ûGö
(8) aò\ûd ibû bûhY : gòlû^êÂû^ cû^uùe QûZâQûZâúu gòlûahð ùgh ùjaû icdùe
ùKû÷Yiò @^êÂû^ùe Kû~ðýeZ KcðPûeúue @aie icdùe Gjò ]eYe bûhY Kû~ðýKâc
@^êÂZò ùjûA[ûGö G[ôùe KûcðPûeúu _ea©ðú Rúa^ iêiÚ Gaõ iêLcd ùjC ùaûfò
_âû[ð^û Keû~ûG Gaõ QûZâQûZâúu CùŸgýùe Zûue CRßk baòhýZe Kûc^û Keû~ûA[ûGö
Gjò ]eYe bûhY ÊÌ icd c¤ùe ùgh ùjûA[ûGö
(9) iciýûcìkK bûhY : ùKû÷Yiò iciýû ù\Lûù\ùf Zûe KûeY I Gjûe icû]û^ C_ùe
_êvû^ê_êv @ûùfûP^û Ke~ûA[ûGö G ]eYe bûhY Kû~ðýKâcùeö G[ôùe aqû RYK
^òRe @bòcZKê _âKûg Keò[ûGö
(10)Rd«òibû bûhY : _âûdZü icûRe aògòÁ aýqò aòùghu Rd«ò CùŸgýùe Gjò ]eYe
bûhY Kû~ðýKâc @^êÂòZ ùjûA[ûGö G[ôùe aqû RYK ùijò aqòaòùghue cj^úd
MêêYûakúKê, ^úZò, @û\gð _âKéZò iõ_Kðùe iáZòPûeY Keò[û«òö G_eò Kû~ðýKâc \ßûeû
ùgâûZûcûù^ aògòÁ aýqò aòùghu C_ùe iaòùgh Z[ý _ûAaû ijòZ @ù^K ù_âeY c¤
_ûA _ûe«òö
(11)_âZòù~ûMòZûcìkK bûhY : aòùgh Keò QûZâQûZâúcû^ue aûP^òK \lZûe aòKûg _ûAñ
Gjò ]eYe bûhY Kû~ðýKâc @ûùdûR^ ùjûA[ûGö ù~ùKû÷Yiò aòhdKê @û]ûe Keò KòQò
^òŸÁð icdiúcû c¤ùe GjûKê C_iÚû_^ KeòaûKê Kêjû~ûA[ûGö G[ôùe aòPûeK cŠkú
iVòK aòPûe Keò `kû`k ùNûhYû Keò[û«òö C_iÚû_K cûù^ ^òRÊ cZûcZKê \éXÿbûaùe
_âZò_û\^ Keò[û«òö

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 21

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

(12) eûR^úZòK bûhY : aòbò^Ü eûRù^÷ZòK iõMV^ ùicû^u \kúd @ûbòcêLýKê ù^A
ibûcû^ @ûùdûR^ Keò[û«òö Gjò bûhY \ßûeû eûR^úZòK Kcðúcûù^ aòùgh C_KéZ ùjûA[û«òö
ùKùZK ùlZâùe eûR^úZòK ù^Zûcûù^ ^òR ^òR \kKê ic[ð^ Keòaû CùŸgýùe ibûcû^
@^êÂZò Keò[û«òö ùKak eûR^úZòK CùŸgýKê i`k Keòaû _ûAñ G_âKûe bûhY ibûe
@ûùdûR^ Keû~ûA[ûGö
(13) \úlû« bûhY : @ù^K @^êÂû^ cû^uùe ibû icòZò MêWÿòKùe Gjò ]eYe bûhY
_â\û^ Keû~ûA[ûGö G[aùe i¹û^R^K aýqòaòùghuê aqû bûaùe MâjY Keû~ûA[ûGö
Zûu bûhYùe ^úZò, @û\gð, Z[û iêiÚ icûR MV^e aûYú _âKûg _ûA[ûG ~\ßûeû
ùgâûZûcû^uê gòhý Zêfý C©c cûMð\gð^ còkò[ûGö
(14) aòhdû^êiûeú bûhY : G]eYe bûhY ùKak ^òŸðÁò aòhd C_ùe _eòPûkòZ ùjûA[ûGö
gòlû, ÊûiÚý, aòmû^, aûYòRý, iûcûRZ©ß _âbéZò aòbò^Ü aòhdKê ù^A ùijò aòhde aòùghmu
aqaý _â\û^ Keû~ûA[ûGö G[ôùe @ù^K MêWÿòK Z©ßcìkK Z[ý còkò _ûeò[ûGö
(15) i´¡ð^û bûhY : a©ðcû^e ibý icûRe GK aéjZ @õg aòùgh ùjCQò i´¡ð^û ù\aûö
ùKû÷Yiò aògòÁ aýqò aòùgh Kò´û aòù\gûMZuê ÊûMZ Keòaû CùŸgýùe G_eò bûhY
Kû~ðýKâc @^êÂòZ ùjûA[ûGö G[ôùe Cq aýqòue KéZòZß _ûAñ i¹û^ \ò@û~ûA[ûGö
Gjò ]eYe bûhY Kû~ðýKâc @^ýcû^uê aòùghbûùa C›ûjòZ Keò[ûGö
2.5 bûhY _âÉZ
ê ò
bûhY GK ÊZª Kkûö @býûi I iû]^û \ßûeû jó Gjûe _eò_KßZû @ûùi
bûhYù\aû _ìaðeê bûhYe ùlZâ aòhdùe ]ûeYû eLôaû GKû« @ûagýKö G iõ_Kðùe ^òcÜùe
ùKùZûUò iõlò¯ iìP^û _â\û^ Keû~ûA_ûùeö
 bûhY ù\aû _ìaðeê aqû RYKe \éXÿ cûi^òK _âÉêZò [ôaû @ûagýKö
 aqûue bûhY aòhd C_ùe iaòùgh Z[ý RûYò e[ôaû \eKûeö
 aòhd C_ùe _âùag ^[ôùf @~[û _âiwKê @ûùfûP^û Keòaû @^êPòZö
 C›ûjc^û ùjûA aqaý eLôaû CPòZö
 bûhYe c*, ùgâûZû, iÚû^ iõ_Kðùe _ìaðeê ]ûeYû Keòù^aû @ûagýKö aòhd C_ùe ^û^û
Z[ý ù\A \úNð icd ]eò Kjòaû \ßûeû ùgâûZûuê aòeqòKe fûMò_ûùeö ùZYê icde C_ù~ûMûúZû
Keòaû ijòZ Kcþ Z[ýe aòÉûeKûeú KeY Keòù\aû @ûagýKö

22 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc
 bûhYKê Rúa« Keòaû _ûAñ ùKùZK ÊZª ùKû÷gk @af´^ Keòaû @ûagýKö
 _âiwKê cù^eLôaû_ûAñ ùQûU Uò_ûUòG _âÉêZ Keò eLô[ôaû CPòZö
 @^ýcûù^ aêSò_ûeòaû bkò bûhY ù\aû CpòZþö
 icde iúcòZZû @^êiûùe bûhYKê _âÉêZ Ke«êö
 bûhY _ûAñ iê¦e KY×Êe aû @ûkuûeòK g±ûakúe _âùdûM Reêeú ^êùjñö
 ù~ùZ @]ôK Kjòùa ùiùZ @]ôK bf Keò_ûeòùaö ùZYê aûe´ûe @býûi Ke«êö @býûi
jó \lZûe aûUö
 aqéZûe cìk @ûbòcêLý ùjCQò C_iÚòZ ùgâûZécŠkúKê g±ùe aû§ò eLôaûö ùZYê Kjòaûùaùk
ùgâûZûcû^u c^ùe ù~bkú QaòUòG \égýcû^ ùja ùijòbkò Kjòaû Reêeúö
 aqéZûUòKê iê¦e KeòaûKê ùjùf Zû’e C_iÚû_^û ùg÷kúùe UòKòG ^ûUKúdZûe @ûagýKZû
ejòQòö ùgâûZûcû^u c^Kê QêAñ_ûeòaû bkú bûabwú _â\gð^ Keòaû aqéZûe @^ý GK Kkûö
 @wbwú _â\gð^ ij @ûagýK @^êiûùe C\ûjeY ù\A bûhYKê @ûKhðYúd Keòaû @ûagýKö
cù^eL«ê, ~ûjû KjêQ«ò Zûjû ù~còZò _âûõRk, ùKøZìjk_ì‰ð Gaõ @ûKhðYúd ùjaû Reêeúö
 aòhd aÉêe aûÉa @[ð aêSò Zû’ C_ùe aqaý ù\aû\eKûeö aòhdaÉê Kê ^aêSò Lûfò
C_eVûCeò@û bûùa Kjòaû @ûù\ø CPòZþ ^êùjñö
 aqéZûù\aû ùaùk aqûe flý ejòaû CPòZþ, ùKcòZò bûhYUò ùgâûZûcû^u C_ùe _âbûa
aòÉûe Keò_ûeòaö ùZYê ùgâûZûcû^uê _i¦ ùjaû bkò ùQûU ùQûU aûKý Gaõ iûjòZý aû
iû]êbûhû a\kùe K[ôZ @ûõPkòK bûhûe ajêk aýajûe Keòaû CpòZöþ
 aýqò aòùghûu @û]ûeòZ aqéZûKê gîZòC_ù~ûMú Keòaû _ûAñ @]ôK Z[ý, ~ûjûKò aûÉa Zûjû
_â\û^ KeûMùf bfö Gjòiaê aqaý _â\û^ùaùk ÆÁ I ^òeù_l bûùa Kjòaû @ûagýKö
 ùijòbkò ùKøYiò ^òŸòðÁ iûcûRòK @ûagýKZû @û]ûeòZ aqéZûe ùijò iûcûRòK CùŸgý
iõ_KòðZ Z[ý I iZý c¤ùe iê¦e ic^ßd aû bûeiûcý elûKeò aqaý ù\aû Reêeúö
 ^òRe @«^òðjòZ i¸ûa^ûKê aqéZû aû bûhY cû¤cùe RûMâZ KeòjêGö Lûfò ùiZòKò ^êùjñ,
aqéZû cû¤cùe ^òRe _âbûa aòÉûe KeòjêGö @^ýcû^uê ^òRe aýqòZß @ûWKê @ûKéÁ
KeòjêGö
 bûhY aû aqéZûùe @^ýe @^êbaKê RûYòjêG, ^òRe @^êbaKê aLûYò jêGö aqéZû ù\aûùe
Kòbkò i`kZû còkòa, ùi[ô_ûAñ iÚòe ^ò½òZ ùjûA aqaý_ûAñ còkò[ôaû icdùe C_ù~ûM
Keòaû \eKûeö
IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 23
 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

 aqéZû ùjC Kò \kMZ @ûùfûP^û, i`kZû _ûAaûKê ùjùf _â[cK[û ùjCQò @ûZà_âZýd
aû @ûZàagò ßûiö aòhdaÉêKê VòKþ bûùa _âÉêZ Keò bd^Keò ^òüiùuûPùe ^òRe flýKê
@Mâû]ôKûe ù\aû CPòZþö
 aòhdaÉêùe ^òRKê jRûAù\A còkò[ôaû icd c¤ùe iKûeûZàK cù^ûbûa ù^A ÆÁbûùa
Kjòaû CPòZþö aòhdaÉêKê _êvû^ê_êv RûYò Kòbkò ZûjûKê iê¦e bûùa C_iÚû_^ Keòùja
ùi[ô_âZò iùPZ^ ùjaû @ûagýKö
 aqéZû mû^e aòPûe ij aýqòZße @ûKk^ KeòjêGö ùZYê ùagù_ûhûK, jûabûa, bûabwú,
@wbwú Giaê _âZò iùPZ^Zûe @ûagýKZû ejòQòö iûcMâòZ bûùa ^òRe mû^ I aýqòZßKê
C_iÚû_^û Keòaûe cû¤cùjCQò K[^Kkûö
 aqéZûUò ù~Cñ aòhdùe @û]ûeòZ, ùijò aòhdUòKê Kòbkò @^ý aqû aû _âZòù~ûMúu Zêk^ûùe
@fMû Z[û @ûKhðYúd bûùa C_iÚû_^û Keòùja ùi[ô_âZò aò\ýû[ðúMY Zêùccûù^ _âÉZê
ùjûA ^òRKê @^ýcû^uVûeê ÊZª I @fMûbûùa _âcûYòZ Keòaû @ûagýKö aòhdaÉêe
MêeêZß @^êba Keò ùijò aòhdaÉêe aòbò^Ü \òM C_ùe @ûùfûK_ûZ Keòaû bfbûhYe
Kkûö
 aò\ýû[ðúcûù^ cù^eL bk bûhY ù\aû _êaðeê ù~ûR^ûUòKê _âÉêZ Keòö ùijò ù~ûR^û
@û]ûeùe ^òRe aqaý C_iÚû_^ Keö KûjûVûeê gêYò aû KòQò @R^û K[û Kjòaû _êaðeê
Z[ýe iVòKZû _eúlû Keòù^aû \eKûeö KûeY Kjê[aô û Z[ý aû K[û ~\ò VòKþ ^[ûG
ùZùa Zûjû ùgâûZécŠkú aû aòPûeKMY ijRùe MâjY Keòùa ^ûjóö
 ù~Cñ aòhdùe aqéZûUò ù\CQ Zûjû Kòbkò CKôÂ_ì‰ð I Ciôûj_ì‰ð ùjûA_ûeòa, ùi[ô_âZò
~ZÜaû^þ ùjûA ùijò @^êiûùe ^òRKê _âÉêZ Keö CKôY×û_ì‰ð bûhY jó iaêùaùk @ûKhðYúdö
 aò\ýû[ðúMY, @ûC ùMûUòG K[û cù^eLö aqéZû aû bûhY Kjòùf Lûfò Zêùccûù^ @õgMâjY
Keê[aô û aqéZû _âZùò ~ûMòZûKê aêSûA^[ûGö Gjû iû]ûeYZü Zò^_ò âKûee ~[û;- (K) ibûicòZò
aû @^ý ùKøYiò iÚû^ùe aqéZû aû bûhY (L) aqéZû _âZòù~ûMòZû Gaõ (M) aòZKð
_âZòù~ûMòZûö @agý (L) I (M) aòbûM Zêccû^ue mû^ Meòcû _ûAñ @]ôK @ûagýK
ùjûA[ûA_ûùe, ùZùa (K) aòbûMUò c¤ Zêùccûù^ Kjòaû ùKcòZò Kkû ùi \òMùe
ijûdK ùjûA[ûGö Giaê[ôùe KjòaûKkû aû K[^ ùKøgk ejòQòö
 ibû icòZòùe bûhY ùjC Kò aqéZû @aû aòZKð _âZòù~ûMòZû iaê aqaý aû bûhYùe [ûG
Kkûö Gjû aýqòaùò gh C_ùe ^òbðe Keò[ûGö Kjòaûe, ùg÷kú, Kjòaûe MbúeZû, Kjòaûe

24 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

ÊûZªý bûhY aû aqéZûUòKê iê¦e Keò iRûWò[ûGö ù~ûR^û @^êiûùe ù~ùZ iRWû ùjûA[ôaû
bûhY \ò@û~ûG ùijòiaê bûhY ùiùZ _âbûagûkû I `k_â\ ùjûA[ûGö
 \kMZ @ûùfûP^ûùe bûM ù^A[ôaû @õgMâjYKûeú i_lùe aû aò_lùe @ûagýKZû
@^êiûùe cZ C_iÚû_^û Keò[û«òö G[ôùe aòhdaÉê @ûagýK Keê[ôaû ZRðcû \òMùe
@õgMâjYKûeú MêeêZßûùeû_ Keò @ûùfûPû^UòKê @ûùMA ù^A[û«òö \kMZ @ûùfûP^ûùe
@ûùfûP^ûe bûeiûcý eLû~ûGö
 \kMZ @ûùfûP^û aòhdUò ~ûjû ^ò¡ðûeòZ ùi[ôùe @õgMâjY Keê[ôaû @ûùfûPKMY _ìaðeê
_âÉêZ ùjûA ^òR ^òRe aqaý aû cZ C_iÚ_^û Keòaû @ûagýKö aqéZû bkò G[ôùe ^òRe
C_iÚ_^û ùg÷kú _â\gð^e iêù~ûM ^[ûG iZ, ùjùf ^òRe aê¡ò I mû^e _â\gð^ KeòjêGö
^òRe ~êqò Kòbkò @KûUý Zûjû ù\LûAaûùe iêù~ûM [ûGö
 \kMZ @ûùfûP^û [ûG \ìe\gòðZû, ùcøkòK \éÁòbwú I Pò«û]ûee MbúeZûö iû]ûeYZü
@ûùc aêSò[ûC, ùKøYiò GK ^òŸòðÁ _âiwùe ùMûUòG \k c¤ùe iû]ûeY @ûùfûP^ûö
ùMûUòG \kùe [ôaû @õg MâjYKûeú ^òR^òRe aqaý aû ~êqò C_iÚû_^e G[ôùe iêù~ûM
[ûGö ^òRe cZûcZ \ßûeû @^ýcû^uê @ûKéÁ I i«êÁ Keòaûe iêù~ûM [ûGö Gjû ZKð
_âZòù~ûMòZû ùjûA ^[ôaûeê G[ôùe icÉu cZùe icû^ MêeêZß [ûGö
 \kMZ @ûùfûP^ûùe _âùZýK @ûùfûPK aû @õgMâjYKûeúue ^òRÊ \éÁòbwú _âKûg
Keòaûe iêù~ûM [ûG iZ, ùZùa @^ý cû^uê ^òRe ~êq aû cZ ù^A aû¤ Keòaû,
@Zý]ôK aû @^ûagýK K[û Kjòaû Kò´û \kMZ @ûùfûP^û Keò[ôaû @^ý _âZò\ߦßúu MêeêZß
jâûi _ûAñ RûYògêYò _âùPÁû Keòaû @ûù\ø ÆjYúd ùjûA^[ûGö \kMZ @ûùfûP^ûùe ~êqòZKð
Kò aûKþaòZŠû _eòaù©ð ÆÁ bûùa ^òR ^òRe cZ C_iÚû_^ Keòaû iaðûù\ø @ûagýKö
ùKû÷Yiò ahdKê @^ýcû^u ^òKUùe @Zò iê¦e bûaùe C_iÚû_^ Keòaû ùjCQò
cû^aòd MêYeûRòe @^ý GK ^ò\gð^ö ùZYê iað\û @^ýcû^u ùckùe ^òRe C_ù~ûMòcìkK
aqaý ^òeazò^Ü bûaùe KjòaûKê _âdûi Keû~ûA_ûùeö aÉêZü R^àeê ùKjò iêaqûe _eòPd
_ûA ^[û«ò G[ô_ûAñ aýû_K iû]^û I _âdûi jòñ bf aqûe _eòPd ù\A[ûGö
2.6 bûhYe ùKøgke _âûiwòKZû
aòhde i{úKeY, aòhde C_iÚû_^û, aòhd ù^A ^òRÊ Pò«û]ûeû aû \éÁòbwú, aòhd
C_ùe ^òRe mû^MZ MbúeZû, aòhdKê iùRA Kjòaûe Kkû aû ùKøgk, aòhd @ûagýKZû
Keê[ôaû Z[ý I ~êqeò ic^ßd AZýû\ò aòbò^Ü aòhdKê ù^A bûhY ùKøgkö Gjò ùKøgk jó

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 25

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

aòZKð, aqéZû, \kMZ @ûùfûP^û, iûlûZþKûe, ÊMZK[^ I iõkû_bwúKê @fMû Keò PòjÜûA[ûGö
Giaê Kòbkò _eÆeVûeê _é[K Zûjû Gjò K[^ ùKøgkeê éÆÁ aêSû_ùWö K[^ ùKøgk @]ôKûõgZü
aýqòZß aòKûg ùe ijûdK ùjûA[ûGö ^òRKê C_iÚû_^û Keòaû aû ^òRe aqaý _âKûg Keòaû
_ûAñ ù~ùjZê cû¤cUò K[ôZ, ùZYê _âZýl ijûdK G[ôùe @^êbìZ ùjûA[ûG, Kjòaûùaùk
i¹êLùe RùY aû GKû]ôK RY GKûVò C_iÚòZ [û«ò, ùZYê ^òRKê iê¦e bûùa C_iÚû_^û Keò
@^ýicÉu \éÁò @ûKhðY Keû~ûA_ûùeö ^òRe C_iÚû_^û ùg÷kúe ÊûZªý, ùag ù_ûhûK,
bûa-bwúe @ûagýKZû K[^ ùKøgkùe ^òjòZ [ûGö ùijòbkú aòhd Pûjêñ[ôaû g± iaê
_âùdûM Keòaû KòQò Kcþ K[û ^êùjñö ùKcòZò Kêjû~òa, ùKûC K[û Kêjû~òa, ùKùZ aûMùe iùRA
Kêjû~òa Giaê K[û K[^ ùKøgke @«bêðqö aqaý ù\aû icdùe Zêùc cûù^ aqéZû aû
aòZKðe MXY aû MV^, ùg÷kú I bûhû _eò_ûUú aòhdùe aòùgh MêeêZß ù\aû @ûagýKö
\ò@û~ûA[ôaû aòhdUò iûõ_âZòK iciýûbò©òK, \òai i´§úd, _að_aðûYò i´§úd, iûcûRòK
iciýû cìkK, iûjòZý - iõÄéZò i´§úd ^û Rúa^ûbò©òK ùi aòhdùe @aMZ ùjûA _âÉêZò ij
_Wò[ûGö Kjòaû icdùe bûhû, ùg÷kú I aòhdaÉêe ic^ßd flý Keû~ûGö aòùghKeò
aqaýe C_Kâc, @ûLýû^ I C_iõjûe aòPûeK aû C_iÚòZò ùgâûZûcŠkú flý Keò[û«òö aqaýe
aûKý MêWòK ~[û i¸a iê¦e I iek ùjùf bfö KäòÁ aû RUòk aûKýùe ~\ò aòhdUòe
@aZûeYû Keû~ûG, ùZùa cSòùe cSòùe Zêùccûù^ jêGZ Kjòaûùaùk @Ukò ~òaûe aû cù^
^_Wòaûe @ûguû [ûG, Gbkò @_âúZòKe i¹êLú^ ùjaû @ù_lû ~[ûi¸a VòKþ bûùa K[ûUòKê
Kjòaû ùgâdÄe cù^jêG, ùijò bkò @ûC ùMûUòG K[û, Zêùccûù^ _âûdZü aòbò^Ü C¡éZò ù\A
aqéZû aû aòZKðUòKê iê¦e Keòaûe _âdûi Keò[û@ö ùZùa cù^ eL, G[ôùe iVòKZû ù~còZòKû
KòG KjòQ«ò, ùKCñ _âiwùe KjòQ«ò Zûjû c¤ iVòKþbûùa Kêjû~òaû @ûagýKö ]eû~ûC cûZébûhû
aòhd @û]ûeòZ ùKøYiò aòZKð aû aqéZûùe Zêùccûù^ ÊbûaKaò Mwû]e ùcùjeu fòLôZ
_eòPòZ _Oþqò -
“cûZébìcò cûZébûhûùe ccZû
~û’ jéù\ R^cò ^ûjó
ZûKê ù~ùa mû^ò MYùe MYòaû
@mû^ ejòùa Kûjó?”
ùKøYiò aqéZûe _âûiwòKZûKê flý Keò aqaý cSòùe C\ûjeY aû \éÁû« bûùa GjûKê
C¡ûe KeòaûKê PûjêñQò bfK[ûö ùZùa Gjò KaòZû _OþqòUò ÊbûaKaò Mwû]e ùcùjeu fòLôZ
ùaûfò KjòaûKê ù~_eò ^ bêfö ~\ò bêfþagZü _OþqUò ò CkôkcYò ùMû_a§ê \ûi aû Kaòae
eû]û^û[ eûdu fòLôZ ùaûfò Kjò\ò@, ùZùa Zêc Kjòaû ^òe[ðK ùjûA~òaö Gbkò Kjòùf Zêc
26 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd
 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

aqéZû aû aòZKð _ûAñ iÚòeúKéZ ^´eeê ^´e KUò~òaûe i¸ûa^û aû @ûguû ejòQòö Zêùc ~ûjû
KjêQ ù~ZòKò KjêQ ùiZòKò ù~còZò ^òbðêfþ, ~êq~ò êq Z[ýbò©òK ùjûA_ûeòa ùi[ô_âZò Zêùccûù^
¤û^ ù\aû @ûagýKö cù^eL, Zêccû^ue aqéZûUò ^òRÊ iéR^gqò, Pò«ûgqò I KÌ^û gqòe
ZòâùaYú i\égö ^òRe mû^ Meòcû, ^òRe aé¡òaòùaK, ^òRe iàeYgqò- Giaê K[^ùKøgkùe
@ûagýKö cù^eL, Zêccû^ue aqéZûUò ^òRÊ iéR^gqò, Pò«ûgqò I KÌ^û gqòe ZòâùaYú
i\égö ^òRe mû^ Meòcû, ^òRe aé¡aòùaK, ^òRe iàeYgqò - Giaê K[^ùKøgkùe @ûagýK,
^òùR ^òRe C_iÚZò aê¡ò _âùdûM Keò KjòaûKê[aô û K[ûKê ùKcòZò bk bûùa aûùMA Kjò_ûeòa Zûjû
Zêc C_ùe ^òbðe Keò[ûGö ù~ZòKò c^òeLò_ûeòa, ùiZòKò @býûi Keò cù^_KûA KjòaûUû bfö
Zêùccûù^ ~ûjû KjòaûKê PûjêQñ , ZûjûKê bfbûùa _âÉZê Keö _â[ùc aòhdaÉêKê bfbûùa
aêS, ùKcòZò Gjò aòhdaÉê e aýûLýû aû a‰ð^û Kùf @^ýcû^u jé\d KòYò _ûeòa ùi[ô_ûAñ _âÉZê
aû ù~ûR^û Keö aòhdaÉêe MêeZê ß aêSaò û ij aòhdaÉê C_ùe MêeZê ß @ûùeû_ Keòaû bfaqûe
flY, bûhY aû aqéZû ù\aûùaùk CiôûjòZ jê@«ê, ^òeûg jê@«ê ^ûjóö ùijò_eò GK^òÂ ùjûA
aqaý _â\û^Keò @^ýcû^u ¤û^ @ûKhðY Ke«êö CKôY×û iéÁò Keò_ûeòùf bfö ~\ò KòQò NUYû aû
C\ûjeY aqaý cSòùe @ûagýKZû @^êiûùe Kjò_ûeòa, ùZùa Zûjû ^ò½d @^ýcû^uê @ûKéÁ
Keòaö GVûùe ùMûUòG ^cê^û bûhY flý Kùf aêSû_Wòa C\ûjeYe @ûagýKZû ùKùZ Reêeúö
2.7 bûhYe ^cê^û - 1
aKéZûe aòhd - CKôk \òai _ûk^e ~[û[ðZû
aqéZûe _â[c bûM - “cûZébìcò cûZébûhûùe ccZû
~û’ jéù\ R^cò ^ûjó
ZûKê ù~ùa mû^ò MYùe MYòaû
@mû^ ejòùa Kûjó?”
cû^^úd aòPûeK cŠkú! ùcûe _òâd _âZòù~ûMú bûA I bCYúMYö C_iÚôòZ iê]ôaé¦ö @ûRò
_aòZâ CKôk \òai C_fùl @ûùdûRòZ Gj aqéZû _âZòù~ûMòZûùe CKôk \òai _ûk^e ~[û[ðZû
aòhdùe cñê KòQò KjòaûKê ~ûCQòö a§êMY! _âZòahð @ûùc cûZébìcòe i¹û^ûù[ð Gjò \òai _ûk^
KeêQêö Gjû ~[û[ð, G[ôùe \ßòcZ ^ûjóö 1936 ciòjû G_òâfþ cûi 1 ZûeòL \ò^ _eû]ú^ bûeZ
ahðe _â[c bûhûbò©òK _é[K _âù\ge cû^ýZû _ûA[ôfû @ûc cûZébìcò CKôk aû IWògûö IWògû
cûZébûhûKê @û]ûe Keò IWògû _âù\g @ûùc _ûA[ôùfö _ûekû cjûeûRû Ké¾P¦â MR_Zò ù\au
@Käû« @\ýc iZùe G \òMùe [ôfû @aòiàeYúdö @ûc bûhû iûjòZýe e[úMY aòùghKeò

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 27

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

aýûiKaò `Kúe ùcûj^ ùi^û_Zò, Kaòae eû]û^û[ eûd, ÊbûaKaò Mwû]e ùcùje GjòiâÁû
Zâdú ùi icde IWògûaûiúuê GKûVò Keòaûùe _âcêL bìcòKû ^òaðûj Keò[ôùfö
aqéZûe \ßòZúd bûM - aò\ýû[ðúMY! @ûRò _aòZâ CKôk \òaiö 1935 ciòjûe bûeM gûi^
@ûA^ akùe 1936 ciòjûùe ÊZª eûRýe cû^ýZû _ûA[ôaû IWògû - @ûRò @ûc icÉue Mað
I ùMøeaö ùZùa, @ûùc _âZòahð CKôk \òai Lêaþ ~ûK~cKùe _ûkêùQ, bûhY ù\CùQ, aûY
`êUûCùQ, ùjùf @ûc RûZúdZû Kûjó? @ûùc @ûc IWògûKê ùKùZ bf _ûCùQ? IWò@û bûhûKê
ùKùZ @û\e KeêùQ? Giaê _âgÜe C©e @ûcKê ùLûRòaûKê ùjaö Lûfò ibûicòZò Kò bûhY
aûRòùe CKôk \òai _ûk^e ~[û[ðZû K’Y Zûjû @ûùc @ûRò aêSòaû \eKûeö bûhûbò©òK _â[c
_âù\g IWògûe ùUK @ûùc eLôaûö @ûcô icúlû Keòaû @ûagýKö
aqéZûe ùgh bûM - ùghùe GZòKò KjòaûKê Pûùjñ, @ûRò @ûùc @_[ ù^aû CKôkKê iaðùgâÂ
eûRý eìù_ MXòùZûkòaûö IWògû_ûAñ KòQò bûaòaû, KòQò Keòaû Zûjû ùjùf Gjò \òai _ûkùe
~[û[ðZû, _âcûY ùjaö _eòùghùe ùMûUòG KaòZû_\ C¡ûe Keò ùcû aqaý ùgh Keòaò -
cûZébìcò cûZébûhûe a\^ö
\ú¯Ke ù\A ]^, ¤û^, c^ö
ùKøYiò ^òŸòðÁ \òai C_ùe @û]ûeòZ aqéZû _âZòù~ûMòZûùe @õgMâjY KeòaûKê ùjùf
ùijò \òaie aògùhZß aû Zû_ô~ðý KjòaûKê jêG, Gaõ ùijò \òai aû aòhd iµKòðZ KòQòUû
C\ûjeY aò ù\aûKê jêGö Gbkò Kjòùf aPûeKaé¦ @ûKéÁ ùjûA[û’«òö _âZùò ~ûMòZû _ûAñ Gbkò
Kjòaû, ùMûUòG Kkû bkòö ùMûUòG i`k bûhY aû aqéZû, C©c g±e iêhc aýajûe I
KkûKêgkZû C_ùe ^òbðe Keò[ûGö @ûùc Kjê[ôaû bûhY aû aqéZûùe ~\ò iàeYúd Z[ý aû
^ìZ^Zû ^[ûG, ùZùa ùibkò aqaýe ùKøYiò aòùgh _âbûa _ùW ^ûjóö ùgâûZûcû^u c^Kê
QêAñaûKê I aòPûeK cŠkúe c^ùe Mbúe Qû_ _KûAaûùe i`k ùjaûKê @agý ùKak
aûKþPûZêeú aû KkûKêgkZû ^êùjñ, iZýi´kòZ Z[ý, Mbúemû^ I @¤d^ ij ijRùaû]Mcý
g±ûakú _âùdûM Keòaûe Kkû I KêgkZûe _âùdûR^ c¤ ùagþ MêeêZß_ì‰ðö \éX, _âû¬k I
Æábûùa ^òRKê aýq Keòaû ùjCQò bf aqéZû ù\aû_ûAñ @ûagýK ùjC[ôaû MêYe GK PòjÜö
aqaý ù\aû aû ^òRKê aýq Keòaûe \lZû aqéZû _âZòù~ûMòZû, @Y@û^êÂû^òK @ûùfûP^û,
\kMZ @ûùfûP^ûVûeê @ûe¸Keò iû]ûeY ibûcû^uùe bûhY ù\aû _~ðý« iêù~ûMe @aKûg
[ûGö Gjòiaê iêù~ûMe i\ê_ù~ûM, bf bûhYe ejiýö bfbûhY _ûAñ ùKùZûUò iû]ûeY
K[ûKê @ûùc MêeêZß ù\aû @ûagýKö ù~còZòKò- _âZ\ò ò^ Kù[û_K[^ùe iaòùgh @ûùfûP^û

28 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc
Keòaû, `k_â\ aû i`k bûhYe ùKøgkMêWòKe aýajûe Keòaû, iû]ûeY ibû aû @ûùfûP^û
PKâùe Kjòaû _ûAñ iêù~ûM ùLûRòaû, @¤d^ I @¤aiûd Keòaû iùaðû_eò ~\ò ùKøYiò aqéZû
aû \kMZ @ûùfûP^ûùe @õgMâjY KeêùQ ùZùa ùi[ôùe _êeÄéZ ùjaûKê iÚòe^ò½òZ ùjaû-
Giaê K[û @ûùc ~\ò c^ùe eLô aû @býûi Keò bûhY ù\aû, ùZùa i`kZûe ùgâd _ûAaûö
@býûi Keòaûe _âùZýK iêù~ûMe C_ù~ûM Keòaûij @ûcôiùPZ^ ùjûA ^òRe @ûcôagò ßûi
aXûAaû @ù^K icdùe i`kZûe PûaòKûVò i\ég ùjûA[ûGö ù\aûKê [ôaû bûhYUò _ìaðeê
_âÉêZ Keòaû aû ùfLôaû @ûù\ø @\eKûeú ^êùjñ ùZùa bûhYUòKê cìkeê ùgh_~ðý« ùNûhò
_KûAaû @ûù\ø @ûagýK ^êùjñö KûeY @ûcìkPìk ùNûhò[ôùf, @ù^K icdùe Sê<òaû @ûguû
[ûGö
2.8 bûhY ^cê^û -2
aò\ýû[ðúMY @ûùc Gùa bûhY aû aqéZûe @ûC KòQò ^cê^û ù\Lôaû -
aqéZûe _âiw : Zêc cjûaò\ýûkde @¤lu aò\ûd i´¡ð^û
aqéZûe _â[c bûM : cû^^úd ibû_Zò cùjû\dö C_iÚòZ @¤û_K @¤û_òKûaé¦, ùcûe _òâd
QûZâQûZâú aé¦ Gaõ @ûRò ibûe cêLý @ûKhðY @ûc cjûaò\ýûkdeê aò\ûd ù^C[ôaû cû^aúd
@¤l cùjû\dö
aqaýe \ßòZúd bûM : @ûRò @ûc aò\ýûkùe _âaúY gòlûaòZþ, QûZâaiôk, Ê^ûc]Yý @¤l
gâú~êq eNê^û[ cògâ @aie ù^CQ«òö @ûRò @ûc c^ùe @ùgh \êüL, c^ùe ùKûjö aò\ûd
ù^C[ôaû @¤l cùjû\d @ûc cjûaò\ýûký _ûAñ ~ûjû @a\û^ ù\AQ«ò Zûjû @aòiàeYúd
ùKak @ûc cjûaò\ýûkd ^êùjñ, @ûL_ûLùe ^òRe aýqòZß _ûAñ icÉue gâ¡û I i¹û^e
_ûZâ[ùô fö Lûfò ùiZòKò ^êùjñ, IWògûùe gòlû ùlZâùe @ûce _òâd @¤lu iÚû^ ÊZªö
aqaýe ZéZúd bûM : a§êMY! @ûùc RûYê @ûc cjûaò\ýûkd ùMûUòG RûjûR i\ég, @¤l
cùjû\d [ôùf ùijò RûjûRe iê\l K¯û^ö @ù^K SWS¬û, aû]ûaòNÜ @ûiò[ôùf aò ùi
\lZûe ij RûjûRUòKê PkûA ù^A [ôùf, Zûue \úNðahðe _âgûi^òK @bòmZû @û]ûeùe
ùi ^òRKê cêeaú bûùa _âcûYòZ Keò_ûeòQ«òö gòlû\û^ icdùe ùi ù~còZò QûZâQûZâúue
_òâd_ûZâ [ôùf cjûaò\ýûkde cêeaú bûùa ùijòbkò icÉuê iû[ôùe ù^A cjûaò\ýûkde
C^ÜZò \òMùe ijûdK ùjûA[ôùfö Zûue Kûc Keòaûe ùg÷kú ù\Lôùf cù^ùjC[ôfû Zûue
GKcûZâ flý[ôfû - work is woshipö ùi aògßûi Keò[ôùf bMaZþ MúZûe ùijò _aòZâ
_Oþq-ò “KcðùYý aû]ôKûeùÉ cû `ùkhê K\ûP^”ö

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 29

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

cjûaò\ýûkde @¤û_K, @¤û_òKû, Kcð·eò icùÉ Zûuê Zûue aýqòZß _ûAñ bf_ûC[ôùfö
i¹û^ Keê[ôùfö QûZâQûZâúcû^uê ^òRe _ê@Sò@ bkò ùiÜj Keò ùicû^ue aòbò^Ü iciýû icû]û^
\òMùe _\ùl_ ù^aû K[û @ûRò cù^_Wòùf @ûLòeê fêj Seò_ùWö Gbkò RùY QûZâaiôk
_òZé_âZòc @¤l cêñ Lêaþ Kcþ ù\LôQòö ùi Lûfò @ûce ^ciý ^êj«ò, @ûce @û\gðiÚû^údö eûRý I
eûRýaûjûùe @ù^K[e aòbò^Ü ùicò^ûe, Kcðgûkû, @ûùfûP^ûùe @õg MâjY Keò _âgõiòZ I
i´¡òðZ ùjûA[ôaû @ûc aò\ûdú @¤l eNê^û[ cògâ @ûc iciÚue ùMøeaö
@ûRòe G aò\ûd _aðùe cêñ Zûu iõ_Kðùe KòQò Kjò[ôaûeê cêñ ^òRKê ]^ý cù^ KeêQòö @ûùc
icùÉ ù~Cñcûù^ @ûRò GVûùe C_iÚZôò ùcû ij GKcZ ùjùa, Zûue @a\û^ @ûKk^ _ûAñ GA
icd ~ù[Á ^êùjñö \ò^ \ò^ ]eò Kjê[ùô f aò K[û ieòa^òö @û_Ycû^u Ze`eê Gaõ ùcû Ze`eê
Zûuê bqò_Zì gâ¡û iêc^ @_ðY ij Zûue @ûgúaðû\ bòlû Keò cêñ ùcûe aqaý ùgh KeêQöò
aò\ýû[ðúMY! Gjò ^cê^ûùe Zêùccûù^ flý Keò[ôa, RùY @û\gð gòlKu @aieKûkú^
aò\ûdùe Kêjû~ûA[ôaû K[ûùe ùKcòZò @ûùaM I @ûùa\^ [ûGö G[ôùe c¤ flý Keò[aô ù~
aqû RYK aòhdaÉê iµKðùe C_iÚòZ [ôaû ùgâûZûcû^uê _â[c @aMZ KeûAùfö ùi c¤
aòhdaÉêe MêeZê ß aòhdùe Kjò aòhdaÉê e aòbò^Ü \òM C_ùe @ûùfûK_ûZ Kùfö Gjò aqaýUò[ôfû
ÊûbûaòKö RùY @¤l Kòbkò cjûaò\ýûke C^ÜZò KùÌ Kû~ðý Keòaûij QûZâQûZâú, Kcð·eú
icÉuê ^òRe bûaò ùicû^uê GKûVò Keòaûùe ^òRe cêeaú bìcòKû ^òaðûj Keò[ôùf Zûjû Gjò
aqaýeê iìPòZ ùjfûö Gjò ^cê^û aqéZû aû bûhYUòùe cìfýûd^e aýaiÚû^[ôaûeê Gjûe
iù´û]^ùe aòPûeKcŠkú ùaûfò iù´û]^ KeûMfû ^ûjóö Gjò bûhY, cjûaò\ýûkd _eòieùe
ùjûA[ôaûeê G[ôùe C_iÚòZ [ôaûeê @¤û_K @¤û_òKû, QûZâQûZâú iù´û]^ _eòie bêq ùjûA[ôùfö
cjûaò\ýûkde @¤û_K aû @¤lu @aie R^òZ aû iÚû^û«e R^òZ aò\ûd Kûkú^ ibûùe Zûue
MêYKú©ð^Mû^ Keû~ûGö Zûue @a\û^ aòhdùe Zûu ejYúKûk c¤ùe ùjûA[ôaû K~ðýakú
aòhdùe Kêjû~ûA[ûGö ^cê^û bûhYUòùe Giaê \òM_âZò¤û^ \ò@û~ûA, iúcòZ icd c¤ùe ~[û
i¸a K[û Kêjû~ûAQòö
Zêùccûù^ Gjò ^cê^û bûhYeê iù´û]^Vê C_iõjûe _~ðý« aqaýe i{úKeY ù\Lôfö
aqaýUò ùMûUòG cjûaò\ýûkde @¤lu aò\ûjKûkú^ ibû @û]ûeòZ ùjûA[ôaûeê Z\^ê~ûdú
iù´û]^ ùjûA[ôaûeê flýKfö ùZùa cù^eL, iaêbûhYùe _eòPd _â\û^e @ûagýKZû
^[ûGö Gjò bûhYUò aò\ûd ibû ùjûA[ôaûeê G[ôùe _eòPd ^[ôfûö ùgûKibû, ÊûMZ i´¡ð^û
ibû aò\ûdKûkú^ ibûùe _eòPd _â\û^e @ûagýKZû ^[ûGö Gjò iaêibûùe ~\ò ùKjò
ibû_ZòZß Keê[û@û«ò, ùZùa ZûKê iù´û]^ Keò aqaý @ûe¸ Keû~ûA_ûùeö G[ôeê aêSû_Wòfû

30 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

ù~, aqû _â[ùc aòPûe Keòaû CPòZþ ùi ùKCñ ibûKê bûhY ù\aûKê @ûiòQ«ò ~\ò bûhYUò
@ûùfûP^û PKâ Kò iûjòZâibû, Rd«ú icûùeûj @[aû iûµâZòK NUYû bkò iµKòðZ ùjûA[ûG
ùZùa Giaê ùlZâùe _eòPd _â\û^ GK MêeêZ_ß ì‰ð aòbûMö Zêùccûù^ RûYòQ bûhY aû aqéZû
GK Kkûö ùZùa aqû aû aýqò aòùgh Pûjóùf ^òRe bûhY aû aqéZûKê ùgâûZû cû^u\ßûeû @û\îZ
Keòaû ij aqéZûUòKê @ûKhðY Keò_ûe«òö Gjû @býûi C_ùe ^òbðe Keò[ûGö ùZùa Lûfò @býûi
^êùjñ, ^òR C_ùe aògßûi, ^òRe @^êbìZòe MbúeZû, ^òdcòZ @býûi ij _âiw C_ùe Mbúe \éÁò
bwú \ßûeû bûhY aû aqéZû i`k ùjûA[ûGö _âùZýK bûhY aû aqéZûe ùKùZ MêWòG \òM jêGZ
GK_âKûe ùjûA[ûA_ûùe ùZùa _eòùag _âiw @^êiûùe aqaýe _âKûgbwú, C_iÚû_^ùg÷kú
@fMû ùjûA[ûGö bûhY I CùŸgý MêeêZß @^ê~ûdú icd iúcû c¤ùe ]û~ðý ùjûA[ûGö ~\ò
aqéZû _âZòù~ûMòZû, ùZùa 4 eê 5 cò^òUþ icd ]û~ðý ùjûA[ôaû ùaùk @^ýû^ý ibûùe
@ûagýKZû @^êiûùe aqû RYK aqaýe icd ]û~ðý Keò[ûGö ]eû~ûC ùgûKibû, ÊûMZ
i´¡ð^ûibû, aû aò\ûdibûö Giaê ibûùe bûhY \úNð ùjaû CPòZþ ^êùjñö ùZùa ~\ò ùKøYiò
iûjòZý ibûùe aqû aû @ûùfûPK @[aû iûµâZòK NUYûakú aòhdùe R^iùPZ^Zû ibû
ùjûA[ûG ùZùa Giaê ùlZâùe bûhY \úNð ùjaû @ûagýKö ùKøYiò ùgûKibûùe \ò@û~ûC[ôaû
bûhY Cù©R^û _ì‰ðjaû @^êPòZ aqûRYK bûhY ù\aû icdùe ~[û i¸a iõ~c ùjûA ù~Cñ
aýqò aòùghu iµKðùe ùgûKibûùe bûhY ù\C[ôaû ùaùk jûiýei aû […ûZûciû Keò
ibûùe jûiýùeûk iéÁòKeòaû @^êPòZþö K[û _âiwùe c¤ Giaê K[û ^@ûiòaû bfö ùijòbkò
ùgûKibûùe bûhYùe ùijò aýqaòùghu bfc¦ aòPûe Keò Zûue ^ò¦û Kò icûùfûP^û
Keòaû MâjYúd ^êùjñö ùgûK ibûùe ùKak MêY Kú©ð^ Keû~ûGö Zûu aòùdûMùe \êüLôZ aû
ccðûjZ ùaûfò Kêjû~ûA Zûue bf K[ûe C_iÚû_^ Keû~ûA ~gMû^ Keû~ûGö Gùa Zêccûù^
aêS_ûeò[ôa- bûhY aû aqéZû aòhdaÉêe @ûagýKZû @^êiûùe a\kò~ûGö aòhdaÉêe
@ûagýKZûKê \éÁòùe eLô bûhY I iù´û]^, bûhYe a‰ð^û I bûhYe C_iõjûe aû ùgh K[û
iµ^Ü ùjûA[ûGö Kjòaû icdùe @ûagýKZû @^ê~ûdú KòQò KaòZû _Oþqò KòQò C¡éZò C¡ûe
Keû~ûA_ûeòùf bfö ù~ùjZê bûhY ù\aû GK Kkû ùZYê aûMùe iùRA iRûWò bf bûaùe
C_iÚû_^ Keû~ûA_ûùeö Zêùccûù^ cù^eL, bûhY ù\aûùaùk jVûZþ eûMò~òaû aû @~[ûùe
ùVû ùVû jiòaû aû KûjûKê @ûùl_ Keòaû VòKþ ^êùjñö b\âbûùa aò^dú ùjûA Lêaþ ÆÁ CyûeY ij
aqaý eLôùf Zûjû @^ýcû^uê @ûKéÁ Keò_ûùeö K’Y Kjòa, ùKcòZò Kjòa, ùKùZ Kjòa Zûjû
Zêc cû^u C_ùe ^òbðe Kùeö Zêùccûù^ aòhdaÉêe @ûagýKZû aû Pûjò\û @^êiûùe ^òRKê
_âÉêZ Keò ^òRe ù~ûR^û cêZûaK aqaý eLôùf Zûjû icÉu _ûAñ MâjY ù~ûMý ùjûA[ûGö

IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 31

 iÜûZK i¹û^ Kû~ðýKâc

2.9 @ûcô_eúlY _âgûÜ akú

(1) iõlò¯ C©ecìkK _âgÜö
(K) bûhYKkûe _eòie I C_ù~ûMúZû C_ùe @ûùfûP^û Keö
(L) _û½ûZý \éÁòùe bûhY Kkû K’Y?
(M) _âûPý \éÁò bûhY Kkû K’Y?
(N) bûhYKkûe _âKûeùb\ \gðû@ö
(O) bûhYe \òMMêWÿòK @ûùfûP^û Keö
(2) \úNð C©ecìkK _âgöÜ
(K) iciýûcìkK bûhY KûjûKê Kjòaû?
(L) ZûKòðK bûhYe iìP^û _â\û^ Keö
(M) aò\ûd bûhY I i´¡ð^û bûhY C_ùe iìP^û \ò@?
(N) ùKCñ ùKCñ C_û\û^ \ßûeû ùgâûZûe Pò©Kê @ûz^ Keò[ûG?
(O) bûhY _âÉêZò ^òcù« aòaeYú _â\û^ Keö
2.10 ijûdK Mâ^iÚ P
ì ú
• Zâò_ûVú Wÿ. iù«ûh, iõù~ûM @^êaò]ô, aòù^û\ aòjûeú, KUK -2, 2019
• cògâ iõaòZ, ù~ûMûù~ûMe bûhû, KUK

•••

32 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd