Jerzy Kawa

Metodologia, metodyka, metoda jako

podstawa wywodu naukowego
Studia Prawnoustrojowe nr 21, 169-188

2013
UWM Studia Prawnoustrojowe 21
2013

J e r z y K awa
K a te d ra E konom ii i A d m in istro w an ia In sty tu cjam i Publicznym i
W ydział P ra w a i A dm inistracji UWM

Metodologia, metodyka, m etoda jako podstawa

wywodu naukowego

W prow adzenie

C elem a rty k u łu je s t przybliżenie za g ad n ień zw iązanych z m etodologią

b a d a ń naukow o-dydaktycznych ze szczególnym uw zględnieniem stosow anych
w n ich in stru m en tó w . W opracow aniu sk u p iam uw agę n a procesach p re p ara -
cji i realizacji p o zn aw an ia rzeczyw istości m eto d am i uw zględniającym i m ożli­
we k ry te ria p o działu (m .in. a n a liz a p rz y p ad k u , w yw iad bezpośredni i inne).
W yróżnia się dwie m etody poznaw ania: indukcję i dedukcję. M etodologia
jak o n a u k a zajm ująca się a n a liz ą m etod badaw czych m oże polegać n a re k o n ­
stru k cji, krytycznej ocenie i opisie środków badaw czych, może też zm ierzać
do u s ta le n ia i skodyfikow ania n o rm i wzorców postępow ania. W rozwoju
m etod badaw czych is to tn a staje się ro la p a ra d y g m a tu , przez k tó ry rozum ie
się wzorzec naukow y w ypracow any w dan y m czasie i akceptow any przez
środow isko naukow e w danej dziedzinie. Z astosow anie w iedzy m etodologicz­
nej i m etodycznej w p rak ty ce naukow o-dydaktycznej m oże u k ieru n k o w ać
o k reślo n a w iedza teo rety czn a i sięgnięcie do jej źródeł.

1. Tradycje i w sp ółczesn ość w rozw oju nauk o m etodach

badań naukow ych

W śród n a u k em pirycznych1 w yróżnia się dw a w ielkie bloki. Do n a u k

przyrodniczych zalicza się biologię, chem ię i fizykę, czyli te n a u k i, k tó re
poprzez obserw ację i dośw iadczenie zm ierzają do p o zn a n ia św ia ta fizyczne­

1 Empiria (gr. empeiria) poznanie za pośrednictwem zmysłów, doświadczenie (za: Słownik

wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1978, s. 190); do nauk „nieempirycznych” zalicza się logikę
i matematykę, gdyż weryfikacja twierdzeń obydwu nauk odbywa się wyłącznie na podstawie
wnioskowań dedukcyjnych (twierdzenie jest prawdziwe, gdy wynika z prawdziwych przesłanek
zgodnie z prawem logiki). Logika i matematyka wspierają nauki empiryczne, dostarczając
odpowiednich metod matematycznych i opartych na sądach logicznych do wnioskowania.
170 Jerzy Kawa

go. D ru g im blokiem są n a u k i społeczne, obejm ujące socjologię, ekonom ię,

psychologię, praw o i politologię.
Do czasu w yodrębnienia n a u k w szelkie ro zw ażan ia prow adzono w r a ­
m ach filozofii. D y sk u sja n a te m a t n a u k i, jej nazw y podstaw ow ej oraz po­
szczególnych dyscyplin to je d e n z tych tem ató w naukow ych, k tó re się nie
kończą. N ajw cześniejsze ślad y dyskusji o m etodologii n a u k , czyli o tym , co
to je s t „podejście n au k o w e”, czym je s t n a u k a i m etodologia n a u k i, m etodyka
i m eto d a zn ajdujem y ju ż staro ży tn ej G recji2. D y sk u sja ta trw a do dzisiaj
i w arto zadać p y tan ie, czy m a ona jeszcze ja k ą ś w artość dla ludzi w spółcze­
snych. P o w tarz ająca się d y sk u sja n a je d e n i te n sam te m a t staje się bowiem
d la w ielu ludzi d y sk u sją jałow ą, ja k im ś sporem akadem ickim , tj. pozbaw io­
n ym prak ty cznego znaczenia. J a k zauw ażył przed ponad siedem dziesięciu
la ty K arol A dam iecki, polski p re k u rso r n a u k o organizacji i za rzą d zan iu ,
w w ielu w y p ad k ach d y sk u sja ta k a stan o w i isto tn ie s tra tę czasu, nie m ożna
je d n a k tego uogólniać. Ta n a pozór bezużyteczna d y sk u sja p o siad a niekiedy
w ażne znaczenie prak ty czn e. Dotyczy to m .in. u s ta le n ia pew nego pojęcia
i o k re śle n ia go w yrazem najlepiej oddającym jego treść, słow em - po d an ia
ścisłej definicji3.
Do ta k ic h pojęć, o k tó ry c h w a rto dy sk u to w ać, n ależ y „m etodologia
n a u k ” oraz „m etodyka” i „m etoda”. Słow a te s ą podobne, a podobieństw o to
p rz y sp a rz a sporo kłopotów au to ro m p ra c naukow ych. W szczególności n a d ­
u żyw ane je s t pojęcie „m etodologia” (gr. m e th o d o s - b a d a n ie + lo g o s - słowo,
n au k a ), k tó re oznacza n a u k ę o m etodach b a d a ń naukow ych i o skutecznych
sposobach d o ciekania ich w artości poznaw czej4. „M etodologia” zdaje się być
słow em -w ytrychem stosow anym zarów no w sytuacji, kiedy chcem y pisać
o sam ej m etodologii, ja k i wówczas, kiedy chcem y omówić m etodykę lub
m etodę. Pow szechnie używ ając słow a m etodologia, ludzie najczęściej m yślą
o m eto d ach lub o m etodyce5.

2 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, PWN, Warszawa 2005, s. 19-193; por. W. Stan­

kiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa, s. 40-52; H.G. Adamkiewicz-Drwiłło,
Współczesna metodologia nauk ekonomicznych, TNOiK, Toruń 2008, s. 114-115; R. Tokarczyk,
Historia filozofii prawa, Zakamycze, Kraków 2000, s. 30-78.
3 K. Adamiecki, Uwagi do definicji nauki organizacji, „Przegląd Organizacji” 1932, nr 1,
przedruk w: O nauce organizacji. Wybór pism, TNOiK, PWE 1985, s. 321. Artykuł ten napisał
Adamiecki pod wpływem toczącej się od wielu lat dyskusji na temat nazwy „nauka organizacji”,
której stworzeniu i rozwojowi poświęcił się całkowicie.
4 Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1978, s. 471.
5 Metoda (gr. methodos) - świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania dla
określonego celu, co w nauce oznacza: 1) sposób badania rzeczy i zjawisk, 2) ogół reguł stosowa­
nych przy badaniu rzeczywistości, 3) drogę dochodzenia do prawdy. Metodyka (gr. methodikos)
- zbiór zasad i sposobów dotyczących wykonywania jakiejś pracy i zmierzania do określonych
celów; w konsekwencji przez działanie metodyczne rozumie się: 1) działanie zawierające także
wskazania i sposoby postępowania, 2) oparte na określonej metodzie, planowe, systematyczne.
Ibidem, s. 471.
 Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 171

M ożna w yróżnić cztery główne źródła w iedzy o m etodologii n a u k (rys 1).

W p ierw szej kolejności w ym ienić n a le ż y o p ra co w an ia , z ja k im i p rz ed e
w szy stk im pow inien zapoznać się s tu d e n t - najm łodszy pracow nik naukow y
zn ajd u jący się n a p o czątku swojej naukow ej kariery. G łów nym celem ta k ic h
porad n ik ó w je s t przygotow anie stu d en tó w i pracow ników naukow ych do p i­
sa n ia p ra c licencjackich, m a g iste rsk ic h , d o k to rsk ich oraz in n y ch n a u k o ­
w ych6. Do drugiej g ru p y m ożna zaliczyć opracow ania, któ ry ch celem je st
w spółuczestniczenie w naukow ej d yskusji o m etodologii n a u k , przy czym
część autorów uznaje za stosow ne w ty tu le użyć słów „w stęp do m etodologii...”,
a in n i posługując się w yrażeniem „m etodologia n au k ....” w prost w skazują n a
u k ieru n k o w an ie swojej pracy n a ro zw ażan ia teoretyczne w ty m zakresie
z zam iarem w zięcia u d ziału w dyskusji nt. m etodologii n au k i jako takiej.

'O p r a c o w a n ia - o r a d n i k i ^ \ „W s tę p d o m e to d o lo g
których głó w n y m c e le m - o p ra c o w a n ia
j e s t p rz y g o to w a n ie 'R e d . M. S ła w iń s k a , H. W itc z a k o c h a r a k t e r z e o g ó ln y m
s tu d e n tó w i pracow ników ^ Podstawy metodologiczne prac j e d n a k ty tu ł c z ę s t o
n a u k o w y c h d o p is a n ia doktorskich w naukach z b y t s k ro m n y
p ra c n a u k o w y c h ,
ekonomicznych P W E 2 0 0 8 w s to s u n k u
d o tre ś c i
(lic e n c ja c k ic h J . A p a n o w ic z , Metodologiczne W stęp do
S . S ta c h a k ,
i m a g is te rs k ic h uwarunkowania pracy metodologii nauk ekonomicz­
o r a z d o k to rsk ic h ,
naukowej Difin, W a rs z a w a ,
nych KIW, W a r s z a w a 1 9 9 7
i innych 2005 i no w sze
naukow ych) H. L e lu s z , M. K ow alew ski,
R. L a s m a n o w ic z , Metodyka
pisania prac dyplomowych
o tematyce ekonomicznej ,
UW M , O ls z ty n 2 0 0 0

T. K o tarb iń sk i, Traktat
,
o dobrej robocie O s s o l i n e u m ,'
W ro c ła w 1 9 8 0 H .G . A d a m kiew icz-D rw iłło,
K a rte z ju s z , Rozprawa W spółczesna metodologia
,
o m etodzie P lW 1 9 8 0 nauk ekonomicznych TNO iK , ,
A. S c h o p e n h a u e r , Erystyka czyli T oruń 2 0 0 8
sztuka prowadzenia sporów , J . A p a n o w ic z , Metodologia
W y d . L ite ra c k ie K rak ó w 1 9 7 5 ogólna , G d y n ia 2 0 0 2
S e r ia p ozycji d o t. historii n a u k M. B la u g , Metodologia
e k o n o m ic z n y c h o r a z teorii ekonomii, P W N , W a rs z a w a
e k o n o m ii 1995

Rys. 1. Źródła wiedzy o metodologii, metodyce i metodzie

Źródło: oprac. własne.

6 Przykładami takich prac mogą być M. Sławińska, H. Witczak (red.), Podstawy metodolo­
giczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, PWE, Warszawa 2008; J. Apanowicz, Meto­
dologiczne uwarunkowania pracy naukowej, Difin, Warszawa 2005, czy też H. Lelusz, M. Kowa­
lewski, R. Lasmanowicz, Metodyka pisania prac dyplomowych o tematyce ekonomicznej, UWM,
Olsztyn 2000.
172 Jerzy Kawa

W p rz y p a d k u w ielu m onografii naukow ych m etodologia stanow i część

p o ru szan ej tem aty k i, bez której w ykonanie pracy badaw czej w ydaje się n ie ­
m ożliwe, dlatego ich w k ład w rozwój m etodologii w ydaje się najw iększy,
ja k o że zw iązany je s t z k o n k re tn y m i ro zw ażan iam i naukow ym i, w tym filozo­
ficznym i. W g ru p ie tej znaleźć m ożna pozycje ta k znanych filozofów i n a ­
ukowców, ja k K a rte z ju sz 7, A rth u r S ch o p en h a u er8, T adeusz K o ta rb iń sk i9.
W arto w ty m m iejscu w ym ienić też podręczniki akadem ickie, rów nież te,
k tó re p rzy b liżają św ia tu n a u k i nowy zupełnie k ie ru n e k naukow y pod n azw ą
„ekonom iczna an a liz a p ra w a ”10. W iększość p rac tego k ie ru n k u ciągle jeszcze
d o stęp n a je s t tylko w języ k u angielskim , m .in. n a stro n ie E ncyklopedii E ko­
nom icznej A nalizy P ra w a 11.

2. Zakres pojęciow y m etodologii, m etodyki i m etody

W łaściw e zastosow anie term in ó w „m etodologia”, „m etodyka” i „m etoda”

stan o w i o efektyw ności b ad a ń . P odstaw ow ym pojęciem je s t oczywiście „m eto­
dologia” - d ziedzina n a u k i zajm ująca się m etodam i b a d a ń naukow ych i w y­
k ład em naukow ym . W ty m kontekście m ów im y ta k ż e o „m etodologii b a d a ń
em pirycznych” (dośw iadczalnych), o „zag ad n ien iach m etodologicznych”, tj.
zw iązanych z n a u k ą o m eto d ach b a d a ń naukow ych i w y k ład u naukow ego,
posługujem y się też p rzy m io tn ik iem „m etodologiczny” - odnoszący się do
m etodologii (jako n a u k i o m etodach)12.
M etodologię m ożna i należy pojm ować w dw u znaczeniach. W znaczeniu
p ra g m aty czn y m to n a u k a o m etodach działalności naukow ej i stosow anych
p ro ced u rach badaw czych. W znaczeniu ap rag m aty czn y m je s t to n a u k a o ele­
m e n ta c h i s tru k tu rz e system ów n a u k , w ytw orach n a u k i w p ostaci tez, pojęć,
tw ierd z eń teo rii i p ra w naukow ych. W p o zn a n iu naukow ym m ożem y posługi­
w ać się elem e n ta m i i za sad am i m etodologii ogólnej, ja k też zaleceniam i m e­
todologii szczegółowej (rys. 2)13.

7 Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, PIW, Warszawa 1980.

8 A. Schopenhauer, Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów, Wyd. Literackie, Kraków
1976.
9 T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wrocław 1980.
10 Zob. przede wszystkim R. Cooter, T. Ulen, Ekonomiczna analiza prawa, C.H. Beck,
Warszawa 2009, jak też M. Bednarski, J. Wilkin, Ekonomia dla prawników i nie tylko, PWN,
Warszawa 2008; J. Stelmach, B. Brożek, Metody prawnicze, Zakamycze, Kraków 2004; publika­
cje dostępne na stronie Polskiego Stowarzyszenia Ekonomicznej Analizy Prawa w Warszawie
[online] <www.pseap.org>.
11 Zob. [online] <http://users.ugent.be/~gdegeest/>; strona encyklopedii jest administrowa­
na przez Utrecht University School of Economics <www.uu.nl/faculty/leg/en/organisation/scho-
ols/schoolofeconomicsuse/Pages/default.aspx>.
12 Słownik poprawnej polszczyzny, PWN, Warszawa 1973, s. 334.
13 J. Apanowicz Metodologia ogólna, Gdynia 2002, s. 9.
 Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 173

S taje się oczywiste, że m etodyka i m etoda są pojęciam i w ęższym i od

m etodologii. „M etodyka” oznacza bow iem zespół zasad, m etod albo też może
stanow ić sam odzielny w ykład lu b dzieło om aw iające m etody p racy lub b a d a ń
naukow ych. „M etoda” zaś to sposób postępow ania, sposób b a d a n ia n au k o w e­
go lu b rozum ow ania. M ówim y zatem : „zastosow ać now ą m etodę” (np. pracy,
b ad an ia), a nie „m etodologię b a d a n ia ”, to o sta tn ie bow iem oznacza ca łą n a ­
u k ę o m eto d ach i tru d n o j ą zastosow ać w k o n k re tn y m celu. Z astosow anie
m etody (np. naukow ej) pozw ala ta k ż e n a użycie słow a „m etodyczny” do opisu
sposobu p ro w ad zen ia pracy naukow ej, np. „działanie w sposób m etodyczny”
oznacza, że odnosim y się do k o n k retn ej m etody lu b postępujem y w edług
określonej m etody lu b w sposób system atyczny, planowy, odnoszący się do
(u stalonej) m etodyki.
Metodologia ogólna Metodologia szczegółowa
- wszystkie dziedziny - poszczególne dyscypliny
wiedzy naukowej, naukowe,
- czynności i rezultaty - metody badawcze
poznawcze i wyniki badań

Znaczenie pragmatyczne Znaczenie apragmatyczne

- metody naukowe, - elementy i struktura
- procedury badawcze systemów nauki

Rys. 2. Metodologia
Źródło: oprac. własne na podstawie J. Apanowicz, Metodologia ogólna , s. 9.

M etodam i p o stępow ania badaw czego i ich re z u lta ta m i w obrębie dzie­

dzin lu b dyscyplin naukow ych zajm uje się m etodologia szczegółowa. Odnosi
się o n a do p rz ed m io tu i m etod naukow o-badaw czych ch a rak tery sty c zn y ch
d la k o n k re tn e j dyscypliny, a n a w e t specjalności naukow ej (rys. 3).
N a g ru n cie m etodologii szczegółowej b a d a się m etodologiczną odrębność
określonej dyscypliny naukow ej, p rzep ro w ad za jej an alizę pod k ą te m odpo­
w iednich dla tej dyscypliny czynności badaw czych i u s ta la zasad y oraz n o r­
my, k tó ry m te m etody m u sz ą odpow iadać. W ypracow uje pojęcia szczegółowe,
w ty m pojęcie obserwacji, eksperym entu, pom iaru, w eryfikacji hipotez, u sta le ­
n ia zm iennych i ich w skaźników oraz innych elem entów procedury b ad a w ­
czej w danej dyscyplinie naukow ej. W rezultacie p o ru szan ia się w obrębie
m etodologii szczegółowej dąży się ta k ż e do kodyfikacji norm realizujących
zam ierzone cele b ad aw cze14.

14 Ibidem, s. 10-11.
174 Jerzy Kawa

Rys. 3. Metodologia szczegółowa a ogólna

Źródło: oprac. własne na podstawie J. Apanowicz, Metodologia ogólna..., s. 10.

3. M etodyka ekonom icznej analizy praw a

W spólny obszar za in te reso w a ń n a u k społecznych, tj. u k ieru n k o w an y ch

n a po zn an ie roli i zachow ań człow ieka w społeczeństw ie, prow adzi do w nio­
sk u , że m ożna stosow ać tzw. ek lek ty zm m etodologiczny, a więc istn ie je m ożli­
wość k o rz y sta n ia z różnych podejść, m etod i te c h n ik badaw czych15 (rys. 4).

Nauki społeczne - badają interakcje między ludźmi w społeczeństwie

Rys. 4. Metodologia szczegółowa

Źródło: oprac. własne

15 M. Sławińska, H. Witczak (red.), op. cit., s. 14-15.

 Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 175

Za szczególnie n a tu ra ln y u zn a je się przepływ m etod b a d a ń społecznych sto ­

sow anych w socjologii, ekonom ii i n a u k a c h o za rzą d zan iu , ta k ż e w m a rk e tin ­
gu, gdzie począw szy od la t 50. XX w. b a d a n ia b urzliw ie się rozw ijały (po­
w szechnie zn a n e jak o b a d a n ia m ark etin g o w e lu b rynkow e). Ogólnie dla XX
w. ch a ra k te ry sty c z n e było łączenie m etod badaw czych.
In n y m zjaw iskiem zapoczątkow anym w końcu XX w. je s t p ow stanie n u r ­
tu Law & Econom ics - w Polsce znanego pod n az w ą „ekonom iczna an a liz a
p ra w a ”. P o lsk a n azw a lepiej chyba oddaje isto tę nowego n u r tu badaw czego
rozw ijającego się w S ta n a c h Zjednoczonych w ciągu o sta tn ic h 2 0 -4 0 lat.
N a u k i społeczne n a pograniczu p ra w a i ekonom ii doprow adziły do w y k szta ł­
cen ia tego n u r tu badaw czego, k tó ra naw iązu je do jednego z podstaw ow ych
asp ek tó w p ra w a, ja k im je s t a sp e k t ekonom iczny. To, co stan o w i o istocie
p ra w a, daje się w zasadzie zredukow ać do faktów o c h a ra k te rz e ekonom icz­
nym . S tw ierd zenie to naw iązu je do zasady, k tó ra m ówi, że „prawo pow inno
być ekonom icznie efektyw ne”16, a procesy tw o rzen ia i stosow ania rz ą d z ą się
określonym i re g u ła m i p ra w n y m i17. Rozwój Law & Econom ics (EAP) sp ro w a­
dza się do w y k o rzy stan ia p ra w ekonom icznych, w ty m pojęć popytu, podaży
i ceny, do an alizo w an ia przepisów p ra w a pod k ą te m zw iększania i pom niej­
sz a n ia częstotliw ości popełnianych p rz e stę p stw jak o re z u lta tu w zro stu lub
o b n iżan ia opłacalności z ty tu łu popełnionego p rz estęp stw a. P raw o poprzez
swoje reg u lacje może tę opłacalność k ształtow ać, n a to m ia s t sposobów oceny,
ja k d ziała określone praw o, d o starc zają b a d a n ia prow adzone w ra m a c h eko­
nom icznej an alizy praw a.
E A P n ie doczekała się ja k d o tąd jednoznacznego i ścisłego zasobu m etod
i tech n ik badaw czych. C ooter i U len w sk az u ją pośrednio n a k ilk a propozycji.
Z alecając po znanie p a k ie tu podstaw ow ych w iadom ości z z a k re su m ikroeko­
nom ii i p ra w a, opow iadają się niejako za w y korzystaniem m ikroekonom ii
jak o p o dstaw y do zrozum ienia EA P i prow adzeniem b a d a ń w łaśnie t ą d ro ­
gą. W śród bogactw a m etod U len i C ooter przyw ołują ta k zaaw ansow ane
m etody badaw cze, ja k te o ria gier. Poprzez om ów ienie podstaw ow ych szkół
i k ieru n k ó w w sk az u ją n a najw ażniejsze podejścia przedm iotow e i m etodolo­
giczne. Za n ajw ażniejsze uw ażają: Szkołę C hicagow ską, N ew H eav en i Szko­
łę V irginii oraz szkołę in sty tu c jo n a ln ą. W te n sposób w za k res zain te reso w a ń
E A P w łączają praw o deliktów oraz praw o in sty tu c ji publicznych, których
zad an iem je s t przeciw działanie niespraw nościom ry n k u . P rzy czym U len
i C ooter p o d k reślają, że w spółczesny za k res EA P obejm uje też sp raw y sądo­
we, w szczególności proces sądowy, którego re z u lta t pow inien m inim alizow ać
koszty społeczne18.

16 J. Jabłońska-Bonca, Podstawy prawa dla ekonomistów i nie tylko, LexisNexis, Warsza­

wa 2007, s. 15.
17 J. Stelmach, B. Brożek, op. cit., s. 22.
18 R. Cooter, T. Ulen, op. cit.
176 Jerzy Kawa

Z ekonom icznego p u n k tu w idzenia n ajb ard ziej in tere su ją cy m k ie ru n ­

kiem , w spólnym dla w szystkich w ym ienionych obszarów badaw czych, je s t
u s ta le n ie ekonom icznej i społecznej efektyw ności ro zw iązań p raw n y ch dla
tw o rzen ia i p o działu bogactw a oraz po d n iesien ia opłacalności p rz e strz e g a n ia
p ra w a przez całe społeczeństw o i jed n o stk i. N arzędziem ekonom icznym n a j­
lepiej do tego się n ad ający m je s t ra c h u n e k ekonom icznej efektyw ności, dotąd
pow szechnie w ykorzystyw any w p rzedsiębiorstw ach. P rzy k ład e m m oże być
tu ta j ra c h u n e k ekonom icznej efektyw ności inw estycji, ra c h u n e k zw rotu k a p i­
ta łu i in n e, gdzie zm iennym i są nakłady, koszty bieżące, spodziew ane p rz y ­
chody (stra ty ) i czynnik czasu, któ ry każe zadać p y tan ie o przyszły koszt
(w artość) k ap itału .
P roblem em , ja k i często się pojaw ia, kiedy przenosi się m etody analizy
ekonom icznej do in n y ch dyscyplin społecznych, w tym do p ra w a, je s t niewy-
m iern o ść i nieporów nyw alność zjaw isk społecznych i sk u tk ó w praw nych, co
stoi w w y raźn ym k o n traśc ie ze zjaw iskam i czysto ekonom icznym i, gdzie cena
zasobów (produktów , dóbr) je s t u s ta la n a n a ry n k u i obiektyw na d la u c z e stn i­
ków g ry rynkow ej. Podczas gdy zjaw iska ekonom iczne m ożem y w ym ierzyć za
pom ocą ceny i w arto ści (np. nakładów , kosztów, zysku), zjaw iska społeczne
i p rzep isy p ra w a dotyczą niezw ykle zróżnicow anych sytuacji i zazwyczaj są
pozbaw ione u n iw ersaln eg o m ie rn ik a pozw alającego n a ich porów nanie i je d ­
n o zn aczn ą ocenę skuteczności i efektyw ności. D latego w ra m a c h ekonom icz­
nej an alizy p ra w a za p a ra m e tr rów norzędny do ceny (w ro zu m ien iu ekono­
m icznym ) zaproponow ano k a rę (sankcję) za n ie p rz e strz e g a n ie p ra w a lub
korzyść p ły n ącą z jego sto so w an ia19. Takie ujęcie pozw ala n a pow szechne
an alizo w an ie p ra w a z w y k o rzy stan iem in stru m e n tó w ekonom icznych zarów ­
no w o b szarach p ra w a deliktow ego, ja k i w p rz y p ad k u sp ra w krym inalnych.
Za k ażd y m ra z e m konieczne je s t zbudow anie m o d elu do a n a liz y zysku
z p rz e strz e g a n ia lu b n ie p rz e strz e g a n ia p ra w a i sp ra w d zen ia go w p raktyce,
co w ydaje się, że stanow i najw iększy w k ład ekonom ii do rozw oju p ra w a
i jego ekonom icznej skuteczności rów nież w o b szarach p ra w a in sty tu c jo n a l­
nego, zw iązanego z funkcjonow aniem p ań stw a.
Podobnie ja k w in n y ch n a u k a c h , rów nież w p rz y p a d k u EA P m ożna
w sk azać n a w iele źródeł inform acji n a te m a t m etodyki b a d a ń i dośw iadczeń
badaw czych. N ależy przy ty m zwrócić uw agę, że ciągle jeszcze w iększość
inform acji o EA P pochodzi z USA20.

19 J. Stelmach, B. Brożek, op. cit., s. 138-153.

20 Oprócz przetłumaczonego w 2009 r. podręcznika Cootera i Ulena, skądinąd oferującego
szeroką bibliografię, warto zwrócić uwagę na źródła internetowe: <www.aw-bc.com/co-
oter_ulen>, tj. stronę Ulena i Cootera, stanowiącą stałe rozszerzenie aktualizujące treść pod­
ręcznika, oraz encyklopedię EAP <http://users.ugent.be/~gdegeest/>. Spośród pozycji, jakie uka­
zały się w języku polskim, na uwagę zasługuje podręcznik: M. Bednarski, J. Wilkin, Ekonomia
dla prawników i nie tylko, PWN, Warszawa 2008.
 Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 177

4. Rodzaje m etod b adaw czych - badania pierw otne

i w tórne

P ro w ad zenie b a d a ń w ym aga g ro m ad zen ia i p rz e tw a rz a n ia inform acji

0 zn aczen iu n aukow ym zgodnie z określonym i m etodam i badaw czym i, czyli
sposobam i p o stępow ania (p oznania naukow ego)21. Od b ad a cza oczekuje się,
że b a d a n ia naukow e b ę d ą realizow ane popraw nie i skutecznie, a m etody
badaw cze z o sta n ą celowo dobrane, zap lan o w an e oraz św iadom ie zastosow a­
ne, u w zględniając treśc i b ad ań . P o n ad to należy b ra ć pod uw agę skuteczność
1 m ożliwości zasto so w an ia danej m etody (sposobu postępow ania), zastanow ić
się, czy je s t o n a a d e k w a tn a do koncepcji ro zw iązan ia pro b lem u badaw czego,
celów za k ła d an y ch b a d a ń i zasobu po siad an y ch środków. S pełnienie pow yż­
szych w aru n k ó w sugeruje, że przeprow adzenie b a d a ń naukow ych w ym aga
w p ro w ad zen ia p rocedury badaw czej. S k ła d a się n a n ią szereg czynności, po­
cząw szy od zdefiniow ania problem u badaw czego poprzez p o staw ien ie hipo­
tez i p y ta ń pom ocniczych. Zazwyczaj do tego celu badacz m u si zgrom adzić
odpow iedni zasób inform acji. Aby zaspokoić potrzeby inform acyjne, m oże się
posłużyć tzw. d anym i w tórnym i lub pierw otnym i. O przy p o rząd k o w an iu in ­
form acji do jed nej z g ru p decyduje źródło pochodzenia inform acji. D ane w tór­
ne to ta k i rodzaj inform acji, k tó re ju ż kiedyś zostały zeb ran e do in n y ch celów
i są gdzieś przechow yw ane. D ane pierw otne oznaczają inform acje „z p ierw ­
szej rę k i”, zeb ran e w określonym celu badaw czym 22 (rys. 5).

Rys. 5. Podział badań ze względu na źródło informacji

Źródło: oprac. własne.

B adacze zazwyczaj rozpoczynają od b a d a ń w tórnych, przede w szystkim

od p rz eg ląd u i an alizy lite ra tu ry . D ecyduje o ty m zarów no czas i koszty
p o zy sk an ia p o trzebnych inform acji. P o ten cjaln ie pobyt bad acza w bibliotece
m ógłby zapew nić n a w e t w szystkie poszukiw ane inform acje. D rugim rów nie
w ażnym źródłem staje się In te rn e t, za którego pośrednictw em m ożliw y je s t
obecnie d ostęp do bibliotek i in sty tu tó w badaw czych n a całym św iecie23.

21 J. Apanowicz, Metodologia ogólna..., s. 59 i nast.

22 Ph. Kotler, G. Armstrong, J. Saunders, V. Wong, Marketing. Podręcznik europejski,
PWE, Warszawa 2002, s. 364-367 i nast.; por. G.A. Churchill, Badania marketingowe. Podstawy
metodologiczne, PWN Warszawa 2002, s. 250-437.
23 Obecnie każda biblioteka uniwersytecka oferuje co najmniej dostęp do katalogów posia­
danych i wypożyczanych pozycji, a niektóre również dostęp do literatury, w Polsce są to m.in.
IBUK.pl, a także zbiory Biblioteki Narodowej, [online] <www.bn.org.pl/zasoby-cyfrowe-i-linki>.
178 Jerzy Kawa

P odstaw ow e d an e w tó rn e obejm ują ponadto d o k u m en ty tw orzone i przecho­

w yw ane w b ad a n y ch in sty tu c ja c h i ich archiw ach, w tym w arch iw u m p a ń ­
stw ow ym (np. dok u m en ty sp o rząd zan e n a podstaw ie realizow anych spraw,
sp ra w o zd an ia z działalności, ra p o rty z w cześniejszych bad ań ), publikacje a d ­
m in istra c ji rządow ej i sam orządow ej, sądów, organów ścigania, p rzep isy p r a ­
w a (np. sta ty sty k i, ra p o rty z b a d a ń , dok u m en ty a d m in istra c ji rządow ej, te k ­
s ty u s ta w i in n y c h p rzep isó w p ra w a). B adacz m a ta k ż e do dyspozycji
p u b likacje pochodzące ze źródeł kom ercyjnych, in n y ch in sty tu c ji badaw czych
(np. z in sty tu tó w b a d a n ia opinii społecznej), źródła m iędzynarodow e, p u b li­
kacje lite ra tu ro w e (naukow e i pochodzące z mediów).
S pecyfika b a d a ń m oże powodować potrzebę dodatkow ego g rom adzenia
d an y ch specyficznych d la danej dziedziny. Z m usza to b ad a cza do podjęcia
b a d a ń pierw otnych, prow adzonych bezpośrednio w b a d a n y c h in sty tu c ja c h
w drodze w yw iadów z p racow nikam i ty ch in sty tu c ji lu b ich p e te n ta m i (k lien ­
tam i). B a d a n ia p ierw o tn e często klasyfikow ane są jak o b a d a n ia jakościow e
lu b ilościowe. R ozróżnienie danych jakościow ych i ilościowych grom adzonych
w n a u k a c h społecznych zasadniczo pokryw a się z podziałem n a d an e liczbo­
we i nieliczbow e24.

6. B adania jak ościow e

D la b ad a cza k aż d a obserw acja m a n a p o czątk u c h a ra k te r jakościowy.

O pis jakościow y m oże je d n a k z w ielu względów okazać się tru d n y do in te r­
p retacji, s tą d k w an ty fik acja danych często sta je się k o rzy stn a, a obserw acje
b ardziej p rzejrzy ste i zrozum iałe. R osną ta k ż e m ożliwości agregacji, porów ­
n y w a n ia i podsum ow yw ania danych, o tw iera m ożliwość zasto so w an ia p ro ­
sty ch an a liz s tru k tu ry zjaw isk i an a liz staty sty czn y c h aż do skom plikow a­
n y ch m odeli i prognoz m atem atycznych. P o słu g u jąc się d anym i jakościow ym i
i ilościowym i, badacz m u si zwrócić uw agę n a czytelność i bogactw o znacze­
niow e w yw odu naukow ego, arg u m e n tacji i końcow ych wniosków. K o rz y sta­
n ie z liczb i p a ra m e tró w m oże okazać się korzystne, ale też dostarczyć zbyt
sy n tety cz n y ch inform acji, pozb aw iając p ra cę b ad a w cz ą w ielu szczegółów
i opisów isto tn y c h do zrozum ienia badanego zjaw iska.
D la w ielu osób m etody ilościowe (głównie an k iety ) s ą bardziej znane
i in tu icy jn ie zrozum iałe w sk u te k dość częstego u d z ia łu w ta k ic h b a d a n ia c h
lu b le k tu ry ich re z u lta tó w w m ed iach (np. sondaże przedw yborcze). Różnica
m iędzy b a d a n ia m i w ykorzystującym i m etody ilościowe (najczęściej b a d a n ia
sondażow e i ek sp e ry m en taln e) a b a d a n ia m i m eto d am i jakościow ym i (w yw ia­
dy in d y w id u aln e i grupow e) dotyczy różnych obszarów b ad a n ia , sposobu za ­

24 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2007, s. 48-50.

 Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 179

d aw an ia p y ta ń i różnego podejścia w zależności od p rz ed m io tu b ad an ia.

Również różne są sposoby in te rp re ta c ji i w yciągania w niosków n a podstaw ie
w yników (tab e la 1).

Tabela 1
Porównanie metod ilościowych i jakościowych
Metody ilościowe Metody jakościowe
• odpowiada na pytanie „ile?” • odpowiada na pytania: „co?”, „jak?”,
„dlaczego?”
• narzędzie pomiaru - kwestionariusz • swobodny sposób pozyskiwania informacji
(pytania o stałej, ustalonej formie, przewaga (scenariusz i pytania jako zarys wywiadu,
pytań zamkniętych) pytania otwarte)
• koncentracja na pytaniach rozstrzygających • koncentracja na pytaniach eksploracyjnych
• dobór próby: losowy, kwotowy • dobór próby: celowy
• większe próby (200-1000 osób) • mniej sze próby (20-50 osób)
• mniejszy wpływ osoby prowadzącej • większy wpływ osoby prowadzącej
(badającego, ankietera) na przebieg badania (moderatora) na przebieg badania
• możliwość ilościowej generalizacji wyników • brak możliwości ilościowej generalizacji
na populację wyników na populację
• metoda interpretacji: z wykorzystaniem • metoda interpretacji: bez wykorzystania
analiz statystycznych - bardziej obiektywna analiz statystycznych - bardziej swobodna
i subiektywna
Źródło: D. Maison, Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingo­
wych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 15.

B a d a n ia ilościowe k o n c e n tru ją się zatem n a ilościowym opisie rzeczyw i­

stości, np. ile osób zauw ażyło lu b nie zauw ażyło z a istn ien ie badanego zjaw i­
sk a, ja k ie s ą różnice w ro z u m ie n iu danego pro b lem u (rozum iem , nie ro z u ­
m iem , nie m am zdania), ilu je s t zw olenników określonych poglądów w danej
g ru p ie wiekowej itp. W re zu ltacie w b a d a n iu ilościowym p y ta n ia często m ają
c h a ra k te r rozstrzygający. B ad an ie prow adzone je s t n a podstaw ie a rk u sz a
ankiety, zazwyczaj w w yw iadzie osobistym , chociaż coraz częściej stosuje się
w yw iad telefoniczny lub a n k ie ty d y strybuow ane do resp o n d en tó w i g ro m a­
dzone poprzez In te rn e t. Typowy przebieg b a d a n ia i ark u sz a n k ie ty p rz e d s ta ­
wiono w an ek sie n r 1.
W p rz y p a d k u b a d a ń jakościow ych badacz zw raca uw agę n a różnorodność
zjaw isk, a nie n a częstotliw ość ich w ystępow ania. C h ara k te ry sty czn e są tu ta j
p y ta n ia o tw arte , w artościujące, parafrazy, a cechą zad aw an y ch p y ta ń je s t ich
ek sp loracyjny c h a ra k te r sta ra ją c y się odpow iadać n a p y tan ia: ja k i dlaczego?
W o d ró żn ien iu od b a d a ń ilościowych (np. ankiety), k tó re m ogą prow adzić
osoby po p ro sty m przeszkoleniu, w b a d a n ia c h jakościow ych obserw uje się
duży w pływ m o d e ra to ra prow adzącego b a d a n ie n a ich końcowy re z u lta t, s tą d
koniecznym w a ru n k ie m dobrze przeprow adzonego w yw iadu je s t dobór do­
św iadczonego m o d e ra to ra i prow adzenie w yw iadu w op arciu o w cześniej
przygotow any scenariusz.
180 Jerzy Kawa

B a d a n ia ilościowe i jakościow e najczęściej ró ż n ią się w ielkością bad an ej

g ru p y osób. P róby w b a d a n ia c h ilościowych są z reg u ły duże - w zależności
od pro b lem u badaw czego i m etody doboru próby resp o n d en tó w obejm ują
g ru p y liczące od k ilk u se t do k ilk u tysięcy osób, co w ym aga pokrycia k o sztu
w yw iadu i p o n iesien ia dużego w ysiłku organizacyjnego. B a d a n ia jakościow e
s ą zazwyczaj m niejsze i sk ła d a ją się najczęściej z k ilk u n a s tu w yw iadów in d y ­
w id u aln y ch lub k ilk u g ru p fokusow ych25 - co daje łącznie od k ilk u n a s tu do
k ilk u d ziesięciu uczestników b ad a n ia . R espondenci d o b ieran i s ą n a p o d sta ­
w ie specyficznych dla danego b a d a n ia k ry terió w celowych, k tó re c h a ra k te ry ­
zu ją populację b ęd ącą obiektem b a d a n ia (np. eksperci zajm ujący się n a co
d zień ro zw iązyw aniem problem ów osób n iepełnospraw nych, uczestniczący
w procesie stan o w ien ia p ra w a, etc.).
Z racji m niej w ym iernego c h a ra k te ru re z u lta tó w b a d a ń jakościow ych są
one czasam i tra k to w a n e ja k o „gorsza” m eto d a b ad a ń . M etodom jakościow ym
zarzu ca się p rzede w szystkim b ra k m ożliwości przełożenia w niosków osób
bio rący ch u d z ia ł w b a d a n iu n a w nioski ogólne dotyczące populacji (np.
w szy stk ich konsum entów , praw ników , etc.). D rugim często sp otykanym za ­
rz u te m je s t subiektyw ność an alizy i in te rp re ta c ji wyników. Z arzu ty te nie są
je d n a k u zasad n io n e. B ad an ia jakościow e słu żą innym celom niż b a d a n ia ilo­
ściowe: ro zu m ieniu rzeczywistości, a nie pom iarow i zjaw isk. Co więcej, p ra w i­
dłowe, „pełne” b ad a n ie powinno obejmować sekw encję pom iarów w kolejności:
b ad a n ie jakościow e ^ sform ułow anie w yników i problem ów badaw czych p rze­
znaczonych do dalszej p en etracji w drodze b a d a ń ilościowych ^ zaprojektow a­
nie nowego b a d a n ia (ilościowego) w op arciu o re z u lta ty b a d a n ia jakościow ego
^ realizac ja i opracow anie w yników b a d a n ia ilościowego.

7. M etody badaw cze w yk orzystyw an e przez doktorantów

w naukach praw a (na przykładzie prac doktorskich
UWM WPiA w latach 2009-2010)

K ażd a d yscyplina n au k o w a po siad a w łaściw e jej m etody badaw cze, k tó re

re a liz u ją w spólne za d an ie polegające n a u s ta la n iu i w y jaśn ian iu now ych
faktów , zjaw isk, procesów, zw iązków i zależności m iędzy n im i26. N a m etodę
b ad aw czą w y k o rzystyw aną w zn aczen iu koncepcyjnym i rzeczow ym sk ła d a
się szereg d z ia ła ń zd eterm in o w an y ch celem g en e raln y m i ogólną koncepcją
b ad a ń . R e z u lta te m zasto so w an ia m etody naukow ej w inno być badaw cze do­
ta rc ie do p raw d y i jej pojęciowe p rz ed staw ien ie oraz opisanie sposobu u zy ­
s k a n ia m a te ria łu naukow ego.

25 Sformułowanie żargonowe - chodzi o grupę do przeprowadzenia zogniskowanego wy­

wiadu grupowego, tzw. focus group.
26 J. Apanowicz, Metodologia ogólna..., s. 60-80.
 Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 181

R óżnorodność m eto d b ad aw czy ch sp rz y ja ich d o sto so w an iu do celu

p rzed m io tu i b ad ań . Om ówione wyżej m etody b a d a ń jakościow ych i ilościo­
w ych s k ła d a ją się n a g ru p ę m etod o p arty c h n a obserw acji, a ze w zględu n a
źródło inform acji zaliczane są do m etod służących do pozyskiw ania inform acji
pierw otnych. W ym agają one solidnego przygotow ania organizacyjnego i fi­
nansow ego. B a d a n ia w tórne, polegające n a an alizie dokum entów , stan o w ią
ta ń s z ą i często w yczerpującą ścieżką badaw czą. Do m etod badaw czych w tej
g ru p ie należą:
1) M etoda polegająca n a g ro m ad zen iu i w stępnej selekcji dokum entów
urzędow ych, statystycznych, orzeczeń, postępow ań, przepisów praw a, u s ta la ­
n iu ich au ten ty czn o ści i w iarygodności, a o stateczn ie n a an a liz o w an iu ich
treśc i i opracow yw aniu w niosków badaw czych. Z a le tą tej m etody je s t m ożli­
wość p rz ep ro w ad zen ia an a liz porów naw czych określonych w yników analizy,
danych, faktów, zjaw isk i procesów (a n aliza k o m p ara ty sty c zn a lub porów ­
naw cza) ta k ż e w kontekście historycznym (an aliza historyczna).
2) M etoda an alizy i k ry ty k i p iśm ien nictw a, polegająca n a w y k azan iu
celowości, oryginalności i nowego ujęcia wyłonionego i podjętego problem u.
P a n u je p rzek o nanie, że m etodę tę m u si w ykorzystać każd y n a pierw szym
etap ie p o zn a n ia naukow ego i stan o w i ona w a ru n e k w ażnych odkryć n a u k o ­
w ych i dzieł tw órczych. Łączone są z n ią m etody an alizy k ry ty k i źródłowej
i an alizy porów naw czej, dające odpowiedź n a p y ta n ia o celowość określonej
działalności ludzkiej, jej przyczyny i sk u tk i, oraz w ykazujące zw iązki i zależ­
ności jed n y ch zjaw isk lub w ytw orów działalności ludzkiej od drugich.
3) M etoda an a liz y ekonom icznej, dotycząca b a d a ń różnych in sty tu c ji
i obejm ująca m .in. b a d a n ia zadań, s tru k tu r, zjaw isk i procesów to w arzy szą­
cych ich działalności gospodarczej.
4) S tu d iu m p rz y p ad k u i m eto d a m onograficzna, k o n cen tru jące się n a
w yczerpującej an a liz ie zjaw isk i opisie w ąskiego problem u, pojedynczej in sty ­
tucji (zak ład u , w a rs z ta tu etc.) lub procesu. S łu żą one nau k o w em u zgłębieniu
w yodrębnionych cech i elem entów jakościow ych cech określonej stru k tu ry ,
sy stem u lu b procesu.
5) M etoda lingw istyczna zo stała o p a rta n a ogólnej dyrektyw ie, k tó ra
mówi: „staw iaj hipotezy dotyczące in teresu jąceg o cię problem u, a n astę p n ie
te stu j je n a p rzykładach, k tó re m otyw ow ane s ą in tu ic ja m i użycia w yrażeń
w języ k u potocznym ”. A n a liza lin g w isty c zn a p rz y d aje się zw ykle w różnych
d zia ła c h filozofii i te o rii p ra w a: od an a liz y i d y sk u rs u p raw n eg o począwszy,
poprzez z a g a d n ie n ia ontologiczne (czym je s t praw o?), a n a trad y cy jn y ch
z a g a d n ie n ia c h p raw o d aw stw a, ta k ic h ja k problem obow iązyw ania norm ,
kończąc27.

27 J. Stelmach, B. Brożek, op. cit., s. 131-133.

182 Jerzy Kawa

Za ilu stra c ję różnorodności m etod, te c h n ik i źródeł w ykorzystyw anych

w b a d a n ia c h naukow ych m oże posłużyć zestaw ienie sporządzone w oparciu
0 d ek laracje autorów p ra c d o ktorskich z dziedziny p ra w a z la t 2009-2010
dostęp n y ch w B ibliotece Głównej UWM. Id en ty fik acja m etod badaw czych
w y k o rzy stan y ch do przygotow ania p ra c d o ktorskich prow adzi do konkluzji,
że ich au to rz y d ąż ą do m ożliw ie pełnego dostosow ania w a rs z ta tu m etodolo­
gicznego do p rz ed m io tu b ad a ń . N a ocenę ta k ą w płynęło urozm aicone n az ew ­
nictw o m etod, ich opis oraz w y k o rzy stan e tech n ik i i źródła inform acji n a u k o ­
wej, choć najczęściej używ ane są nazw y „klasyczne”.
Z estaw ien ie m etod badaw czych w ybieranych przez d o k to ran tó w n a u k
p ra w a w la ta c h 2009-2010, cz. 1 - nazw y „klasyczne”:
1. M etoda praw noporów naw cza
2. M etoda h isto ry czn a
3. M etoda fu nkcjonalna
4. M etoda opisow a
5. M etoda an alizy w system ie p ra w a
6. M etoda genezy norm praw nych
7. M etoda dogm atyczna
8. M etoda in sty tu c jo n a ln o p raw n a
9. M etoda an alizy system ow ej
10. M etoda an alizy przypadków indyw idualnych
11. M eto d a in d u k c y jn a - b ez p o śred n ia a n a liz a do k u m en tó w źródłow ych
z postępow ań
12. M etoda d edukcyjna - k o rzy stan ie z lite ra tu ry specjalistycznej i fachowej,
k tó rą u zu p e łn ia ły w nioski płynące z zasto so w an ia m etody indukcyjnej
13. M etoda k o m p araty sty czn e - m eto d a analityczno-porów naw cza.
A utorzy p rac często nie w skazyw ali jednoznacznie, czy m ów ią o m eto ­
dzie, czy o technice b ad a ń . U żyte nazew nictw o naw iązu je do w ykonyw anych
czynności badaw czych i analizow anych dokum entów . Za m etodę b adaw czą
au to rz y u z n a ją m .in. „analizę i k ry ty k ę p iśm ien n ictw a oraz orzecznictw a
sądow ego”, „w ykorzystanie m a te ria łó w w tó rn y ch ” lu b „m etody zw iązane
z p rz e tw a rz a n ie m m ateria łó w i sy stem aty zo w an iem w yników ” (cel: ocena
1 w yw ażenie znaczenia faktów i ich pow iązań), chociaż bardziej zrozum iałe
byłoby użycie nazw y „bad an ia w tó rn e” i pow ołanie się n a k o n k re tn ą i po­
w szechnie z n a n ą m etodę (np. a n a liz ę dokum entów , an a liz ę językow ą) jak o
lepiej o p is a n ą i w sp ó ln ą dla w szy stk ich dyscyplin naukow ych. P o d staw o w ą
cech ą w szy stk ich w ym ienionych m eto d je s t p ra c a n a d o k u m e n ta c h (oprócz
dw óch d ek laracji, że b a d a n ie prow adzono m e to d ą o bserw acji bezp o śred n iej
i w y w iad u osobistego - a n k ie ta ), a w ięc lokow anie ich w g ru p ie b a d a ń
w tórnych.
 Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 183

Z estaw ien ie m etod badaw czych w ybieranych przez d o k torantów n a u k

p ra w a w la ta c h 2009-2010, cz. 2 - nazw y „czynnościowe”:
1. A n aliza lite ra tu ry krajow ej i zagranicznej
2. A n aliza p ublicystyki i źródeł dostępnych w In tern ecie
3. A n aliza przepisów p ra w a, w tym K onstytucji
4. A n aliza p ra w a m iędzynarodow ego
5. A n aliza orzecznictw a i ko m en tarzy
6. A n aliza ew olucji p rzed m io tu pracy jak o zjaw iska w czasie
7. Językow o-logiczna a n a liz a m a te ria łu praw nego
8. A n aliza poglądów doktryny
9. A n aliza orzecznictw a: zespołów arbitrów , K rajow ej Izby Odwoławczej,
sądów okręgow ych, S ąd u N ajw yższego, sądów ad m in istracy jn y ch
10. A n aliza dogm atyczna
11. „G łów ną m eto d ą pracy b yła an aliza. Jej przedm iotem były:
- regulacje p raw n e
- ro zw ażan ia z a w arte w w ym ienionych źródłach
- d o k u m en tacja (jw.)
- protokoły z kontroli
- d o k u m en tacja postępow ań skargow ych
- d an e staty sty czn e dot. postępow ań przygotow aw czych”.

S k u tk ie m ubocznym d ąż en ia do zasto so w an ia m etod in d y w id u aln y ch

stało się duże zróżnicow anie nazw, a w n iek tó ry ch p rz y p ad k ac h tru d n o ść
w ich k lasy fik acji i identyfikacji, ja k też niem ożność szybkiej identyfikacji
dokonanych czynności badaw czych. W ty m o sta tn im p rz y p ad k u u tru d n io n e
je s t za te m odtw orzenie procedury badaw czej, e w en tu aln e pow tórzenie b a d a ń
i p o rów nanie ich w yników bez w nikliw ej le k tu ry danej pracy.
R óżnorodność m etod stanow i nie tylko oczyw isty w yraz potrzeby dostoso­
w y w an ia m etod do p rz ed m io tu i celu b a d a n ia , ale rów nież przyczynek do
pogłębionego b a d a n ia m etod badaw czych i ich sankcjonow ania celem podno­
szen ia jak o ści m etod badaw czych i ich skuteczności. Tym niem niej, badając,
ja k ie m etody zostały w y k o rzy stan e w om aw ianych pracach, podjęto próbę ich
p rzy p o rząd k o w an ia do określonych typow ych m etod badaw czych (rys. 6). Do
p rzy gotow ania b ad a n y ch p ra c d o ktorskich w ykorzystano łącznie 47 m etod
badaw czych. P rzyporządkow ując poszczególne m etody do określonych grup
m etod m ożna stw ierdzić, że najczęściej w y k o rzy sty w an ą m eto d ą bad aw czą
przez d o k to ran tó w n a u k p ra w a w la ta c h 2 009-2010 b yła a n a liz a a k t (łącznie
8 w sk az ań i 17% ogółu m etod) oraz an a liz a h isto ry czn a (6 w sk a z a ń i 12,8%
w szy stk ich prac). Rów nie często w ykorzystyw ano m etody polegające n a ob­
serw acji k o n k retn ej sy tu acji w rzeczyw istości in sty tu c ji (sądów ) i urzędników
i/lub in n y ch resp o n d en tó w (n a w ykresie: obserw acja, a n k ie ta i k e y s tu d y ,
łącznie 6 w sk a z a ń i 12,8% ogółu). P ozostałe m etody w y stąp iły w pojedyn­
184 Jerzy Kawa

czych p rzy p ad k ach . W ątpliw ości bu d zi m eto d a „stu d ia lite ra tu ry ”, w ym ienio­

n a tylko przez jednego a u to ra , a praw dopodobnie w ykorzystyw ana przez
każdego, je d n a k pom ijana w om ów ieniach m etod badaw czych. Św iadczy o tym
o bszerny w ykaz lite ra tu ry i tre śc i każdej z b ad a n y ch p ra c doktorskich. W arto
też zwrócić uw agę n a jednorodność podejścia w p ra cac h bazujących n a zaso­
b ach inform acyjnych pochodzących z istn iejący ch dokum entów .

6 - f i-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5 -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4 -------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------
3 ------------------------------------------------------------------------------------ ----------------------------------------
Z

VI

Rys. 6. Częstotliwość wykorzystywania metod badawczych w pracach doktorskich

z dziedziny nauk prawa w latach 2009-2010
Źródło: oprac. własne.

Tylko w jednej p racy a u to r podjął w yzw anie i w ykonał b a d a n ia terenow e

polegające n a p rzep ro w ad zen iu b a d a ń ankietow ych oraz obserw acji bezpo­
śred n iej ro zp raw sądow ych. Może to św iadczyć o potrzebie popularyzacji
b a d a ń pierw o tnych i rozw ijania k sz ta łc e n ia pracow ników naukow ych w tym
zak resie. Celowi te m u służy an e k s 1.

28 Opracowanie własne na podstawie G. Churchill, op. cit.; S Kaczmarczyk, op. cit.;

E. Babbie, op. cit.; L. Sołoma, Metody badań socjologicznych. Wybrane zagadnienia, UWM,
Olsztyn 2002.
 Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 185

A neks 1

B a d a n ia ilo ścio w e: sch em a t k w e stio n a r iu sz a a n k ie ty 28

o W stęp - p y ta n ia p o zw alają u stalić, czy re sp o n d en t należy do g ru p y docelo­
wej, np.
- czy piecze P a n i ciasto? (T/N, P roszę w ym ienić główne posiłki przez P a n ią
p rzy rząd zan e: _______________________________
- czy chodzi P a n / P a n i do k in a częściej niż ra z n a m iesiąc? T/N (lub: ja k
często... )
- czy w g o sp odarstw ie dom owym sta le przebyw a ponad 5 osób (lub ile osób
przebyw a...) T/N
- K czy M? M iasto czy W ieś? Itd.

A p o n a d to : p r z e d s t a w i a m y s ie b ie i fir m ę , u s ta la m y , c z y k w a lif ik a c je d a n e g o
r e s p o n d e n ta o d p o w ia d a ją w a r to ś c io m z a d a n y m (n p . w ie k +15? C z y p o d e jm u je
d e c y z je o z a k u p ie , w y b o r z e etc.), m o ty w a c ja - w y ja ś n ia m y , d la c z e g o d a n a o so ­
b a w i n n a n a m u d z ie lić o d p o w ie d z i, n a w i ą z a n ie p r z y ja z n e g o k o n t a k t u i o k r e ­
ś le n ie r a m c z a s o w y c h .

o Część głów na - p y ta n ia o:
- fakty: ja k i sam ochód, telew izor, pro g ram , hobby...
- opinie: ja k P a n i/P a n ocenia (skala)
- m otyw acje: dlaczego
- stosunek: lubi/ będzie lubić, nie będzie lubić

o M etry czk a - podstaw ow e d an e o respondencie (nigdy n a początku! - np.

w y kształcenie, rodzaj pracy, poziom w ynagrodzenia, n azw a firmy, stan o w i­
sko)

Z asady o g ó ln e b u d o w y k w estio n a riu sz y , w yw iad ów , p rzew o d n ik ó w

o Z rozum iałe słownictwo
o Jed n o zn aczn e p y ta n ia
o Jed n a k o w y sens dla w szystkich
o Słow nictw o dostosow ane do g ru p y resp o n d en tó w (np. żargon)
o K olejność z a d aw a n ia p y ta ń - logiczny ciąg p y tań , rozgrzew ające, ogólne,
a p otem szczegółowe, n a koniec osobiste
o B ezstro n n o ść p y ta ń (p y ta n ia su g eru jące odpowiedź lub n aw iązu jące do sy­
tu acji konfliktow ych)
o C zas k w e stio n ariu sz a
186 Jerzy Kawa

P rzy k ła d y p y ta ń a n k ie to w y c h
R o d z a j i c e l p y t a n ia P r z y k ła d
B in a r n e (a lt e r n a t y w n e ) Czy miał Pan okazję przebywać w Wielkiej
Uzyskanie zdecydowanej odpowiedzi (T/N) Brytanii?
- stwierdzenie przynależności TAK
NIE
W ie lo k r o tn e g o w y b o r u (k a fe te r y jn ie ) Z k im P a n /i p r z e b y w a ł/a
Uzyskanie struktury populacji ze względu na w W ie lk ie j B r y ta n ii?
daną cechę, częstotliwość jej występowania, P r y w a tn ie
stosunek do wydarzenia, opinie, istotność sam
jakiejś motywacji, cechy produktu dla z małżonkiem
respondenta z małżonkiem i dzieckiem
z dzieckiem (dziećmi)
z wycieczką
z kolegą
S łu ż b o w o
I n n a k a fe te r ia : z l is t y d o w y b o r u np. lista marek obecnych lub nieobecnych na
Ustala się strukturę populacji ze względu na rynku
znajomość spontaniczną (kolejność odpowiedzi)
oraz w ogóle (czasami wspomaganą)
W yb ór z l i s t y ilościowej, ew. wielkościowej C o i l e l a t k u p u j e P a n /i s a m o c h ó d ?
(np. zatrudnienie) i jakościowej (dot. co roku
motywacji: dlaczego wybieram ten samochód co dwa lata
- bo jest ekstrawagancki, mały, szybki....). brak odpowiedzi
Ustala się strukturę populacji ze względu na
częstotliwość zjawiska (np. konsumpcji)
Inne warianty list wyboru: S k a la L ik e r ta C zy W ie lk a B r y ta n ia j e s t k r a je m ,
Ujawnia potencjalne preferencje, w k t ó r y m a t r a k c je t u r y s t y c z n e s p e ł n i ł y
przypuszczenia, osądy, intencje zakupu, P a n a /i o c z e k iw a n ia ?
decyzje absolutnie nie
raczej nie
raczej tak
absolutnie tak
Jw . J e ż e li z d e c y d o w a łb y s ię P a n (z d e c y d o w a ­
ła b y s ię P a n i) u d a ć d o W ielk iej B r y ta n ii
a u to b u s e m , c z y k o n ie c z n e b y ły b y p o sto je?
absolutnie nie
raczej nie
ani tak, ani nie
raczej tak
absolutnie tak
P o r z ą d k u j ą c e odpowiadający porządkuje K tó r e k r a je s ą d la P a n /i n a jb a r d z ie j
kolejność atrybutów nadając kolejność n a jb a r d z ie j w a r t e w y ja z d u n a u r lo p ?
np. od 1 do 10 P ro szę w sk a z a ć k o le jn o ś ć :
Niemcy
Austria
Walia
Szkocja
Polska
 Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 187

W y m a g a ją c e o c e n y P r o s z ę o c e n ić x x x x w s k a l i :
1-5
1-10
Respondent otrzymuje paletę produktów, cech
wyrobu etc. I stawia ocenę (oceny mogą się
powtarzać!)
W y m a g a ją c e w s k a z a n ia w ła s n e j s k a li P r o s z ę w s k a z a ć , p o n iż e j j a k ie j c e n y
Respondent może wskazać sam własny poziom t w a r o ż e k n a jp r a w d o p o d o b n ie j b ę d z ie
oceny danego zjawiska lub wskazać jeden s ła b e j j a k o ś c i ?
z poziomów zaproponowanych w ankiecie 1 zł
1,5 zł
2 zł

P y t a n ia s k a lo w a n e w a ż n o ś c i ą a tr y b u tó w C z y w y ja z d u r lo p o w y z a g r a n ic ę j e s t d la
P a n a /i :
bardzo ważny
ważny
umiarkowanie ważny
mało ważny
nie ważny
P y t a n ia o t w a r te J a k s p ę d z a P a n /i w a k a c ie ?
C o p r z y c h o d z i P a n i/u n a m y ś l, g d y s ły s z y
P a n /i :
Wielka Brytania
Francia
Polska
U z u p e łn ie n ie z d a ń Kiedy planuję urlop, to najważniejszym
kryterium wyboru jest:
U z u p e łn ie n ie h is t o r ii K ie d y z a c z y n a m p r z e g lą d a ć w a k a c y j n e
o fe rty to w z b u d z a to w e m n ie (d ok oń czyć)...
wspomnienia z Mazur, Yorkshire, Puszczy
Kampinoskiej
W a r ia n t h is t o r ii P ik t o g r a f ic z n y (1) z c h m u r k a m i d o
u z u p e ł n ie n i a : proszę wpisać wypowiedź
drugiej osoby...
P ik t o g r a f ic z n y (2 ) : proszę opisać co widzi
Pan/i na rysunku...

Summ ary

M ethodology, m ethodology, m eth od as the b a sis o f scien tific reasonin g

Key words: methodology, method, social science, law and economics, qualitative research,
quantitative research.

D iscussion about science, its p rim a ry n am e a n d th e v ario u s disciplines is

one of th o se scientific topics t h a t do no t en d th e re . T he m ost e a rlie r d iscus­
sion ab o u t th e m ethodology of science, ab o u t w h a t a “scientific ap p ro ach ” is,
w h a t is th e science a n d m ethodology of science, m ethodology a n d m eth o d we
188 Jerzy Kawa

can find a lre a d y in an c ie n t Greece. T his discussion u n till h a s co ntinued to

to d ay a n d it is im p o rta n t to a sk w h e th e r th is topic h a s an y v alu e for people
today? T h is p a p e r deals w ith concepts of th e m ethodology, th e m ethodology
a n d th e scientific m ethod, sources of in fo rm atio n for th e stu d y of scientific
m ethodology. B ro u g h t closer selected scientific m ethods of collecting p rim a ry
in fo rm atio n (q u a lita tiv e a n d q u a n tita tiv e ) a n d te s t m ethods for secondary
sources of inform ation.