TALLER DE EXPRESIÓN ORAL EN GUARANÍ

Mbo’ehára: Dr. Miguel Ángel Verón

Pumbyry: (0981) 282969. Ñe’ẽveve: miguel_veron@hotmail.com
Pytyvõhára: Arq. Alicia Barrios – Lic. Mercedes Velázquez

MBO’EPY IRUNDYHA
JAJOKUAAMI

Jaikuaátava ko mbo’epýpe:
- Mba’éichapa japoroporomog̃uahẽkuaa. (hacer llegar a alguien)
- Mba’éichapa ñamba’eporandukuaa. (pregunta)
- Mba’éichapa jaikuaaukakuaa jaheka térã jaipotáva ñande rapichápe. (demostrar)
- Mba’éichapa japoromomaitei ha japoromomaiteipahakuaa. (saludo y despedida)
- Mba’éichapa jaiporu ñe’ẽteja ñamba’eporandu hag̃ua.

1. Jejokuaa ha Ñemog̃uahẽporã

- Maitei. Cheréra José. Me llamo José

- Avy’a roikuaa rehe, José.

- Mba’éichapa.
- Iporãmínte. Cheréra Marta.
- Cheréra José.
- Avy’a roikuaa rehe, José.
- Che avei avy’a roikuaa rehe, Marta.

- Maitei, Marta.
- Maitei, José.
- Tereg̃uahẽporãite che rógape.
- Aguyjevete ndéve.

- Maitei Marta, tereg̃uahẽporãite che rógape.

- Ag̃uahẽmbaitéma voi.
- Eike nde rógape guáicha.
- Aguyje ndéve.

- Eg̃uahẽke kuñataĩ.
- Ag̃uahẽma.
- Mba’éichapa nderéra.
- Cheréra Marta.
- Tereg̃uahẽporãite, Marta.
- Aguyje ndéve.

- Mba’éichapa.
- Tapeg̃uahẽporãite ore mba’apohápe. (peẽ)
- Rog̃uahẽma.
- Tapeñeñanduporã orendive.
- Aguyje peẽme.
- Peg̃uahẽke.
- Rog̃uahẽmbaitéma.
- Mba’e tetãguipa peju.
- Roju Chile-gui.
- Tapeg̃uahẽporãite Paraguáipe.
- Aguyje peẽme.

Jaikuaami:

Guaraníme niko japoromog̃uahẽporã térã jaikuaauka hag̃ua ñande rapichápe jaheka ỹrõ
jaipotáva ichupe g̃uarã, jaiporu ko’ã ñe’ẽpehẽ: ta, tere, to, taja/taña, toro, tape, to.

Che Ta Tag̃uahẽporãite (che). Tavy’aite (che). Tapytu’u (che).

Nde Tere Tereg̃uahẽporãite (nde). Terevy’aite (nde). Terepytu’u
(nde).
Ha’e To Tog̃uahẽporãite (ha’e). Tovy’aite (ha’e). Topyty’u (ha’e).
Ñande Taja/taña Tañag̃uahẽporãite (ñande). Tajavy’aite (ñande). Tajapytu’u
(ñande).
Ore Toro Torog̃uahẽporãite (ore). Torovy’aite (ore). Toropytu’u
(ore).
Peẽ Tape Tapeg̃uahẽporãite (peẽ). Tapevy’aite (peẽ). Tapepytu’u
(peẽ).
Ha’ekuéra To Tog̃uahẽporãite hikuái (ha’ekuéra). Tovy’aite hikuái (ha’ekuéra).
Topytu’u hikuái (ha’ekuéra).

Ko’ãva jaiporu umi partícula de número y persona a, re, o, ja/ña, ro, pe, o jaikuaáma vaicha
avei. Oho pe ñe’ẽtéva mboyve.

Japuraheimi Terevy’aitéke, ha jajesareko mba’éichapa ojeporu umi ñe’ẽpehẽ.

Terevy’aitéke
Terevy’aitéke,
Terevy’aitéke,
Ko nde arambotýre,
Terevy’aitéke,

2. Japorombovy’apavẽ

- Vy’apavẽ, Marta, nde aramboty rehe.

- Aguyje ndéve, José.
- Tove akóinte taneresãi ha taneañuã vy’apavẽ. (sano/a) ha’e: hesãi; tesãi: salud
- Aguyjevete ndéve.

- Mba’éichapa che sy.

- Iporãmínte, che memby.
- Vy’apavẽ ndéve nde ára rehe.
- Aguyje ndéve.
- Ko jopoimi aru ndéve.
- Arohoryvéva voi reru chéve.
- Ha mávapepiko arúta, che sy.
- Aguyjevete ndéve, che memby.
- Maitei, che angirũ.
- Maitei.
- Vy’apavẽ ndéve nde aramboty rehe.
- Aguyjevete ndéve.
- Tove akóinte taneresãi ha tereikovepukuete.
- Aguyje. Taupéicha.

3. Japoromog̃uahẽporã ha jajokuaami

- Mba’éichapa.
- Iporãnte.
- Cheréra José.
- Cheréra Marta. Tereg̃uahẽporãite che rógape, José.
- Aguyje ndéve.

- Maitei, Marta.
- Maitei, José.
- Ha’e che rembiapo irũ. Héra Federico.
- Mba’éichapa, Marta,
- Iporãnte, Federico.
- Avya’aite roikuaa rehe, Marta.
- Che avei avy’a roikuaa rehe, Federico. Tereg̃uahẽporãite ore rógape.
- Aguyjevete ndéve.

- Maitei, che sy.

- Peg̃uahẽke.
- Aikuaaukase ndéve che rembiapo irũ; ha’e héra Josefina.
- Mba’éichapa Josefina.
- Iporãmínte kuñakarai.
- Cheréra Marta. Tereg̃uahẽ porãite ore rógape.
- Avy’a roikuaa rehe, ña Marta.
- Pehasáke peguapy.
- Rohasáta korapýpe, che sy.
- Néi, che memby.
- Tapehasaporãite.

Tembiaporã
1. Ñamoñe’ẽmijey ko ñomongeta ha jajesareko mba’éichapa ojeporu umi partícula de
número y persona.
- Maitei che sy.
- Peg̃uahẽke.
- Aikuaaukase ndéve che rembiapo irũ; ha’e héra Josefina.
- Mba’éichapa, Josefina.
- Iporãmínte kuñakarai.
- Cheréra Marta. Tereg̃uahẽ porãite ore rógape.
- Avy’a roikuaa rehe, ña Marta.
- Pehasáke peguapy.
- Rohasáta korapýpe, che sy.
- Néi, che memby.
- Tapehasaporãite.
 2. Ñahesa’ỹijo ko texto. Jaikuaauka añetépa térãpa japúpa ko’ã oje’éva hese. Ñamongurusu
jaiporavóva.

a. Pe óga jára ha mbohupa ojokuaa aréma.

a. Añete. ã. Japu.

ã. Josefina hína ña Marta membykuña rembiapo irũ.

a. Añete. ã. Japu.

ch. Óga jára héra Josefina.

a. Añete. ã. Japu.

e. Ña Marta imembykuña peteĩ.

a. Añete. ã. Japu.

ẽ. Óga oñeñemongetahápe ikorapy. (patio cercado)

a. Añete. ã. Japu.

3. Ñamoĩmba ko ñomongeta:

Poteĩha:
- Maitei, tereg̃uahẽporãite.
- _____________________

Mokõiha:
- ___________
- Ag̃uahẽmavoi.

Mbohapyha:
- _______________peẽ kuñakarai.
- Rog̃uahẽma, aguyje.

4. Jajekuaauka. Ñamombe’umína: ñande réra, moõguápa, moõpa jaiko, mba’épa

ñañemoarandu, moõpa ñamba’apo, mba’éichapa héra ñande sy ha ñande ru hamba’e.
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

5. Jaikuaaukami ñande rapichápe. Oho ñanendive ñande rógape ñane rembiapo irũ hérava
José. Jaikuaaukamína ñande sy térã ñande rúpe upe ñande rapicha. Óga járamo
tomog̃uahẽporãite upe tapichápe. Jahaimi ñomongeta:
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
6. Japorombovy’apavẽmi. Peteĩ ñande tio hi’aramboty ha jaha hógape pyharevete peteĩ jopói
rehe. Ñamomaitei, ñambovy’apavẽ ha ñame’ẽ ichupe jopói jaraháva. Upéi jaikuaauka ichupe
jaipotaha hesãi ha oikovepuku.
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

Jaikuaami

1. Ñe’ẽ ñamba’eporandu hag̃ua (Palabras interrogativas):

Guaraníme heta hendáicha ñamba’eporandukuaa. Jaikuaáma jarekoha ñe’ẽpehẽ pa ha piko
jaiporúva ñamba’eporandu hag̃ua. Umíva ndive ojeporu avei pio, iko, tiko ha ambueve, osẽva
pikógui. Ñamba’eporandúramo guaraníme jaiporuva’erã katuetei ko’ã ñe’ẽpehẽ. Ko ñe’ẽme
natekotevẽi jaiporu ky porandurã (signo de interrogación) ¿?, castellano-pe guáicha. Katu oĩ
he’íva ojeporukuaaha ha upéicha ojejapóramo oñemoĩva’erãha pe ñe’ẽjoaju (oración) opávonte
portugués ha inglés-pe ojeporuháicha.
- Mba’éichapa nde réra. - Mba’éichapa nde réra?
- Moguápa nde. - Moguápa nde?
- Moõpiko remba’apo. - Moõpiko remba’apo?
- Máva ndive piko reiko. - Máva ndive piko reiko?
Ñe’ẽteja ñamba’eporandu hag̃ua
Ko’ápe jareko umi ñe’ẽteja porandúva (adverbios interrogativos) jaiporukuaáva
ñamba’eporandu hag̃ua.
Ñe’ẽ ñamba’eporandu hag̃ua Techapyrã
Mba’épa: qué - Mba’épa remanda(mi)
Mba’éichapa: cómo - Mba’éichapa nderéra.
Araka’épa: cuándo - Araka’épiko ne’aramboty.
Moõpa: dónde - Moõpa reiko.
Moõpa: adónde - Moõpiko reho.
Mba’erãpa, ma’erãpa: para qué - Mba’erãpa reñemoarandu guarani.
Mávapa: quién - Mávapa nde sy.
Mba’érepa, mba’upe: por qué - Mba’érepa rerohory guarani.
Mboy(pa): cuánto - Mboy arýpiko rereko.
2. Jaiporumi ko’ã ñe’ẽ:
a. Ñomongeta peteĩha:
- Mba’éichapa nderéra.
- Cheréra José.
- Araka’épa nereñói (nacer).
- 10 jasyteĩ 2000-pe.
- Moõpiko nereñói.
- Chereñói Concepción-pe.
- Mba’épa ndeguerumi ko’a rupi.
- Aju ahechávo che ru ha che sýpe.
- Mba’éichapiko héra nde sy.
- Ha’e héra María.
- Mboy arýpa oguereko.
- Oguereko 50 ary.
- Avya’ite roikuaa rehe.
- Che avei avy’a roikuaa rehe.
ã.Ñomongeta mokõiha:
- Mba’e la porte, José.
- Ovevete. Ha nde.
- Omacha. Che sy hasykatuhína.
- Mba’epiko ojehu ichupe.
- Huguy asuka ojupipa.
- Ha’épiko moõ oiko.
- Oiko Misiones-pe.
- Ha mboy arýpiko oguereko.
- Oguereko 65 ary.
- Ha máva ndive piko oiko.
- Oiko che ru ha che reindy pahague ndive.
- Tokuerapya’ete nde sy che irũ.
- Aguyje ndéve.
- Jajoechajeýta.
- Jajoechajeýta.

Tembiaporã

7. Ñamba’eporandu. Jajojuhu peteĩ ñane angirũ ndive ha ñañomongeta hendive. Pevarã jaiporu ko’ã
ñe’ẽ porandurã: Mba’épa, mba’éichapa, araka’épiko, mávapa, mba’érepa, mboýpa, mba’erãpa.
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

8. Ñamoĩmba ko ñomongeta:
Peteĩha: - ___________ ndepyhare.
- Chepyhare porã.

Mokõiha: - ___________ nde nereñói.

- Chereñói Concepción_________

Mbohapyha: - ___________ nde aramboty.

- Che aramboty diciembre-pe.

Irundyha: - ___________ nde sy.

- Che _______Maria

Poha: - ___________ nde sy.

- Che sy Filadelfia-ygua

Poteĩha: - ___________ ndivepa nde reiko.

- Che ___________ che sy ha che ru ndive.

Pokõiha: - ___________ arýpa rereko.

- ___________ 20 ary.

Porundyha: - _________ reiko.

- Aiko Kapiata__________.
4. Ñamoñe’ẽmi ko ñomongeta:

- Mba’éichapa ndeka’arumi.
- Iporãmínte ha nde.
- Iporãmínte avei.
- Mba’éichapa nderéra.
- Cheréra Marta. Ha nde.
- Cheréra José.
- Moõpiko nde remba’apo, José.
- Amba’apo peteĩ fábrica-pe. Ha nde.

- Che amba’apo peteĩ empresa-pe.

- Ndépiko reñemoarandureína Marta
- Añemoarandu facultad-pe.
- Mba’épiko reñemoarandu.
- Añemoarandu Ingeniería Ciencias Ambientales.
- Avy’aite roikuaa rehe, Marta.
- Che avei avy’a roikuaa rehe.
- Jajoechajeýta.
- Jajoechajeýta.

Jaikuaavemi:

Momaitei (Saludar) Momaitei (Saludar) Momaiteipaha Ñemog̃uahẽporã

(despedirse) (Bienvenida)
- Mba’éichapa - Iporã. - Jajoecha peve. - Tereg̃uahẽporãite
- Maitei. - Iporãmínte. - Jajoechajeýta. (nde).
- Mba’éichapa reiko(mi) - Iporãnte. - Jajoecháta. - Tapeg̃uahẽporãite
- Mba’éichapa neko’ẽ. - Ovevete, vevéto. - Jajoecháta (peẽ).
- Mba'eichapa - Jarýi, jaryiete vokoiete.
ndepyhareve. - Alpelo - Jajotopáta.
- Mba'eichapa ndeasaje. - Ivai - Ñañe’ẽta.
- Mba'eichapa - Aikovai, roikovai. - Ñañe’ẽvéta.
ndeasajepyte. Traquilopa, tranki. - Ñañe’ẽta upéi.
- Mba'eichapa ndeka'aru - Ako’i, roiko’i. - Ñañe’ẽta agave.
- Mba'eichapa - Jaikove - Jahápy.
ndeka'arupytũ. - Jaha hese. - Jahákatu.
- Mba'eichapa - Omacha. - Aháta aju (he’i
ndepyhare. - Hendy (kavaju teju)
- Mba’eteko(pa) resa) - Aháma.
- Mba’e la porte. - Ha rehechapáma. - Rohóma.
- Mba’e la cuadro. - Ndaipóri ivaíva - Ajúta upéi.
- Mba’e la situ. - Ivai (la porte)
- Ha upéi. - Ni nda’ivaipotái.
- Mba’e la espíritu hína. - Ñanrreda.
Mba’éichapa jaikuaaukakuaa jaipóta ñande rapichápe
Peteĩ tapichágui Peteĩ tapichágui Mokõi térã hetave Heta tapichágui
ambuépe mokõi térã hetápe tapichágui peteĩ heta tapichápe
tapichápe
-Tereg̃uahẽporãite - Tapeg̃uahẽporãite -Tereg̃uahẽporãite. - Tapeg̃uahẽporãite
- Tove taneresãi. - Tove tapeneresãi. - Tove taneresãi. - Tove tapeneresãi.
- Hi’ã chéve - Hi’ã chéve - Hi’ã oréve - Hi’ã oréve
neresãiete. peneresãiete. neresãiete. peneresãiete.
- Hi’ã chéve - Hi’ã chéve - Hi’ã chéve - Hi’ã oréve
reikovepukuete. peikovepukuete. reikovepukuete. peikovepukuete.
- Tamora’e katui - Tamora’e katui - Tamora’e katui - Tamora’e katui
taneresãi. tapeneresãi. taneresãi. tapeneresãi.

5. Guarani papapy (números en guarani). Ñanemandu’amijey guarani papapy rehe. Emoñe’ẽmi

1. Peteĩ
2. Mokõi
3. Mbohapy
4. Irundy
5. Po
6. Poteĩ
7. Pokõi
8. Poapy
9. Porundy.
10. Pa

GUARANI HAIKATU: ORTOGRAFÍA GUARANÍ

Guarani achegety. Alfabeto guaraní.

Ñanemandu’ami guaraníme jarekoha 33 tai (grafemas) ha 33 taipu (fonemas) rehe. Peteĩcha
hetakuépe tai ha taipúniko ko ñe’ẽme ndahaysyiete jahaiporã hag̃ua guaraníme. Péicha ndoikoi
opaite ñe’ẽme. Castellano-pe jareko 27 tai há 24 taipu; upéicha rupi ortografia hasyeterei ko
ñe’ẽme. Jeyvéramo ñandepy’aheta jahai hag̃ua ñe’ẽ S, C, Z-pe. Guaraníme ko’ã mba’e ndojehúi.
Ñanemandu’ajeymi guarani achegety rehe: a, ã, ch, e, ẽ, g, g̃, h, i, ĩ, j, k, l, m, mb, n, nd, ng, nt,
ñ, o, õ, p, r, rr, s, t, u, ũ, v, y, ỹ, ’.

Jareko 12 pu’ae ha 21 pundie. Jahechajeymi:

Pu’ae juruguáva: a, e, i, o, u, y.
Pu’ae tĩguáva: ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ.
Pundie juruguáva: ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s, t, v,’.
Pundie tĩjuruguáva: mb, nd, ng, nt.
Pundie tĩguáva: m, n, ñ, g̃.

Puso hína pundie, ha ohove mokõi pu’ae mbytépe. Ojeporuva’erã hekópe ikatu rehe
omoambue pe ojehai térã ojehaiséva.
Techapyrã:
Ka’i (mono) Kua (agujero)
Kái (quemarse) Mbói (víbora)
Pe’u (coman) Mboi (desvestir)
Péu (pus) Mbo’i (pedazar, partir)
Ku’a (cintura)
Pu’ae he’ise ipúva ijehegui térã ha’eño, ha’e aénte ipúva, oikotevẽ’ỹre ambue tai rehe. Pu’ae
niko guarani, castellano ha ambue ñe’ẽme ipu ijehegui, ha’ete ku osẽreínteva ñande jurúgui.

Pundie he’ise ipúva ambue ndive, suena con, ndaipukuaáiva ijehegui. Ha’e ipu pu’ae ndive,
oikotevẽ hese ipu hag̃ua.
Mba’éichapa ñambohyapu umi pundie (pronunciación de las consonantes).
Ñambohyapu hag̃ua umi pundie, ñamoĩva’erã ijykerekuéra pu’ae “e”. Aipóramo,
ñambohyapuséramo jajapóta kóicha: che, ge, g̃e,he, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge, nte, ñe,
pe, re, rre, se, te, ve. Puso “’” katu herateevoi.
Guaraníme avei jareko pundie ohóva oñondive ha máramo ojepe’akuaa’ỹva ojuehegui ha’ére
peteĩ taipu añónte, umíva héra pundiekõi (digrama): ch, mb, nd, ng, nt, rr.
Techapyrã:
Chéve: ché-ve
Mberu: mbe-ru
Pundie: pu-ndie
Marãngatu: ma-rã-nga-tu
Ha’énte: ha-’é-nte
Karráu: ka-rráu

1. Ápe jareko 12 mymba. Jahaimi herakuéra guaraníme. Ñañangarekókena jahai guarani

achegety rekópe
2. Ñaporomog̃uahẽporãmi. Jaiporavo oĩporãva. Ñamongurusu jaiporavóva. Ambue tai.

– Mba’éichapa Marta.
– ___________________________, José.
- Tog̃ uahẽporãite. - Tereg̃ uahẽporãite.
- Tapeg̃ uahẽporãite. - Tañag̃ uahẽporãite.

– Che tia ou kuehe tetã ambuégui.

– __________________________ nde tia.
- Tog̃ uahẽporãite. - Tereg̃ uahẽporãite.
- Tapeg̃ uahẽporãite. - Tañag̃ uahẽporãite.

– Mba’eichajoaitépa. Iporãite pende táva.

– _______________________ ore távape.
- Tog̃ uahẽporãite. - Tereg̃ uahẽporãite.
- Tapeg̃ uahẽporãite. - Tañag̃ uahẽporãite.

– Aguyjevete peẽme.
_____________________, José ha Marta.
- Tog̃ uahẽporãite. - Tereg̃ uahẽporãite.
- Tapeg̃ uahẽporãite. - Tañag̃ uahẽporãite.

– Mba’éichapa che ru. Roju che irũnguéra ndive rovisitávo.

– ____________________________, José.
- Tog̃ uahẽporãite. - Tereg̃ uahẽporãite.
- Tapeg̃ uahẽporãite. - Tañag̃ uahẽporãite.

3. Ñaporomog̃uahẽporãmi: Ou ñandevisita ñane angirũ José. Ñamo maitei ha

ñamog̃uahẽporãmi ichupe.
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

4. Ñaporog̃uahẽporã. Ou ñande rógape ñandevisitávo ñande tia ha imemby peteĩ.

Ñamog̃uahẽ porãmína ichupekuéra.
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
5. Ñaporombovy’apavẽmi. Ñane irũ peteĩ omohu’ã imbo’esyry facultad-pe ha
ñambovy’apavẽta ichupe. Ñamomaitei, ñambovy’apavẽ ha jaikuaauka ichupe jaipo- taha
akóinte tosẽ tenonde.
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

5. Ñamoĩmba ko’ã ñomongeta

Peteĩha: - __________________________ nereñói.
- Chereñói Paraguay _________. Ha nde.
- Che __________________ Villarrica-pe.
Mokõiha: - __________________________ nereñói.
- Che __________ enero 1990-pe. Ha nde.
- Cherenói julio 1980- ________________
Mbohapyha: - ______________________ arýpa rereko.
- Areko 20__________________________
Irundyha: - _________________ rehóta che rógape.
- Aháta ko’ẽrõ.
Poha: - Eg̃uahẽke, ña Marta.
- ________________________________
Poteĩha: - Peg̃uahẽke, karai José ha ña Marta.
- ________________________________
Pokõiha: - _______________________ karai José.
- Ag̃uahẽmbaitéma.
Porundyha: - ________________ María ha Josefina.
- Rog̃uahẽmbaitéma.

6. Ñamboherami yvyrakuéra. Jareko ko’ápe 4 yvyra. Ñamboherami guaraníme.

Ombosako’ipyre mbo’ehára Miguel Ángel Verón ha Alicia Barrios.