Ali Emiri Hatirasina Uluslararasi Viii Sempozyum 2014 Savaşkan Cem Bahadir

ALÎ EMÎRÎ HATIRASINA
ULUSLARARASI
VIII. KLÂSİK TÜRK EDEBİYATI
SEMPOZYUMU
Prof. Dr. Atabey KILIÇ

Doç. Dr. Ahmet TANYILDIZ
Öğr. Gör. Dr. Abdülkadir DAĞLAR
Okt. Mustafa Uğurlu ARSLAN
Arş. Gör. Mustafa ATİLA
DİCLE ÜNİVERSİTESİ
BİLİMSEL ARAŞTIRMA
PROJELERİ BİRİMİ
T.C. DİYARBAKIR VALİLİĞİ KÜLTÜR SANAT YAYINLARI: 15
Hüseyin AKSOY
Genel Koordinatör
Ahmet DALKIRAN
(Diyarbakır Vali Yardımcısı)
Genel Koordinatör Yardımcısı

Mustafa TEMEL
(Proje Genel Koordinatörü)
Proje Ekibi
Güldan ÖZGÜN
Mesut YAVUZ
Pınar GÜRHAN KILIÇ
Yeşim SERT ÖZKUL
Zafer LAÇİN
www.diyarbakir.gov.tr
www.diyarbakirkulturturizm.org
www.diyarbakircazibe.com
ISBN:978-605-149-633-7
KASIM 2014
Diclekent Bulvarı 83. Sk. Şeker Apt. Altı Kayapınar/DİYARBAKIR

Tel : 0412 237 27 07
Fax: 0412 237 27 06
Bu kitap, Diyarbakır Valiliği’nin Kalkınma Bakanlığı tarafından desteklenen “Cazibe Merkezlerini Destekleme Prog-
ramı” kapsamında uygulanan “Diyarbakır Kültürel Mirasının Tanıtımı Projesi” ile hazırlanmıştır. Bütün yayın hakları
saklıdır. Kitapta yer alan yazılar ve görseller telif sahibinin izni olmaksızın kısmen ya da tamamen basılamaz ve çoğal-
tılamaz.
II
TAKDİM
Asırlardan beri medeniyetler beşiği olan Diyarbakır, sadece tarihi ve coğrafyasıyla değil il-
miyle kültürüyle de vazgeçilmez bir kent olmuştur. Tarihte önemli ilim merkezlerinden biri
olan bu şehir, pek çok alanda bilim, kültür ve sanat insanı yetiştirmiştir. Şehirde yaşayan ve
yetişen büyük şair ve yazarlar, Türk edebiyatına kazandırdıkları önemli eserlerle, bu şehrin
eski tarihlerden beri önemli edebiyat muhitlerinden biri olduğunu göstermiştir.
İsmini hafızalara kazımış olan Alî Emîrî, Sezai Karakoç, Cahit Sıtkı Tarancı, , Ziya Gökalp,
Orhan Asena, Esma Ocak, Ahmet Arif geçmişin tanığı günümüz Türk Edebiyatının önem-
li isimlerinden sadece birkaçıdır.
Edebiyatçı kimliği ön planda olan ilim adamı, yazma eser koleksiyoncusu, tezkireci ve hat-
tat gibi birçok kimliğe sahip olan Alî Emîrî, Diyarbakır’ın edebiyat dünyasına kazandırdığı
önemli ve ender şahsiyetlerden biridir. Okumaya karşı duyduğu bitmek bilmez açlığının
kendisini karış karış gezdirdiği sahaların birinde, Kaşgarlı Mahmut’un Araplara Türkçe
öğretmek için kaleme aldığı ilk Türkçe sözlük olan Divan-ı Lügat-ü Türk’ün orijinal nü-
shasını bulmuş ve Türkçenin geliştirilmesi konusunda çığır açıcı çalışmaların önünü
açmıştır.
Küçük yaştan itibaren okumaya ve araştırmaya büyük ilgisi bulunan Alî Emîrî, kitap satın
aldığında duyduğu sevincini şu şekilde dile getirmiştir: “Bu kitabı aldım; eve geldim. Yem-
eği içmeği unuttum... Bu kitabı, sahaf Burhan 33 liraya sattı. Fakat ben bunu birkaç misli
ağırlığındaki elmaslara, zümrütlere değişmem.”demiştir. Bütün hayatını kitaplara, okuma-
ya ve araştırmaya adamış olan Alî Emîrî, kitap okuma ve araştırma merakının yanı sıra
birçok eser de bırakmıştır.
Okudukça ve araştırdıkça içindeki öğrenme açlığı daha da kamçılanan Alî Emîrî, Millet
Kütüphanesi’nin kurulmasına öncülük ederek kendisi gibi öğrenmeyi ve okumayı seven
üretken nesiller yetiştirilmesine katkı sunmuştur. Basın tarihimizin önemli çalışmalarından
olan Osmanlı Tarih ve Edebiyat Dergisi’nin yanında, altı sayısı yayımlanan ve memleketi
Diyarbakır’ın eski adını taşıyan Amid-i Sevda isimli gazetenin çıkarılmasında öncülük et-
miştir. Bir taratan Osmanlı toplumuna geçmişine sahip çıkması gerektiği yönünde me-
sajlar içeren çalışmalar yaparken, öte yandan da dünyadaki bilimsel gelişmeleri yakından
izlemiştir.
Alî Emîrî Efendi’nin edebiyat dünyamıza sunduğu önemli katkılardan ötürü bir vefa borcu
olarak adına düzenlenen sempozyum bildirilerini içeren bu kitabı okuyucuların beğenisine
sunmaktan mutluluk duyuyoruz.
Umut ediyoruz ki bu kitap Alî Emîrî’yi daha yakından tanımak isteyenlere bir pencere
açacaktır. Hayatını okumaya, araştırmaya ve eserler bırakmaya adamış önemli bir edebi-
yatçının bize bıraktığı önemli mirasa armağan ettiğimiz kitabımızın , Diyarbakır Kültür
Sanat Yayınları olarak edebiyat dünyamıza hayırlı olmasını dilerim.
Hüseyin AKSOY
Diyarbakır Valisi
III
ÖNSÖZ
Ülkemizde edebiyat araştırmalarına ilmî düzeyde artan teveccühün arkasında Klâsik
Türk Edebiyatı sahası çalışmalarının önemli katkıları olmuş ve olmaktadır. 2005
yılında kurulan Erciyes Üniversitesi Klâsik Türk Edebiyatı Topluluğu da bu sahadaki
faaliyetleriyle dikkatleri çekmiş, başta sahanın uzmanları olmak üzere ilgili kişi ve
kurumların takdirini kazanmıştır. Erbâbının malumu olduğu üzere Klâsik Türk
Edebiyatı sahasının kıymetli şahsiyetlerine ithaf edilen ve her biri bu alanın belli başlı
konularını akademik platformda tartışma amacıyla plânlanmış olan sempozyum
dizisinin ilk üçü meyvesini vermiş ve “I. Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu (Prof. Dr.
Tunca Kortantamer Hatırasına), Kayseri 2009; II. Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu
(Prof. Dr. İsmail Ünver Adına), Kayseri 2010; III. Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu
(Prof. Dr. Cem Dilçin Adına), Kayseri 2011” adlarıyla yayınlanmıştı.
Elinizdeki bu eser de Klâsik Türk Edebiyatı Topluluğu’nun ulusal ve uluslararası
düzeydeki sekizinci faaliyeti ve dördüncü yayını olup Diyarbakır’ın en meşhur
simalarından merhum Alî Emîrî hatırasına Dicle Üniversitesi ile ortaklaşa düzenlenen
VIII. Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu’nun tebliğler kitabıdır.
Anadolu tarihinin her döneminde bir kültür ve edebiyat merkezi olmayı başarmış kadîm
şehir Diyarbakır, klâsik kaynaklarımıza göre sayısı yüzleri aşan şâir ve sanatkârıyla
müstakil edebî geleneğe sahip olan yegâne şehirlerden biridir. Bu şehrin bağrından
çıkan devlet adamı, mutasavvıf, âlim şâirler tüm Osmanlı coğrafyasına yayılıp ilim,
tasavvuf, kültür ve sanatın gelişmesine katkıda bulunmuştur. O şahsiyetlerden biri de
Osmanlı Devleti’nin son dönemi ile Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarını idrâk
eden Alî Emîrî Efendi (1857-1924)’dir.
Alî Emîrî daha ziyade Dîvânü Lugâti’t-Türk gibi bir şaheseri ilim ve irfân dünyasına
kazandırması ile şöhret bulmuş, ancak şâir, tezkireci, ilim adamı, yazma eser
koleksiyoncusu ve Millet Kütüphanesi’nin kurucu müdürü gibi vasılarıyla da son
yüzyıla damgasını vurmuş önemli bir şahsiyettir. Onun hatırasını yâd etmek üzere
tertiplenmiş olan bu sempozyumda merhûm Alî Emîrî’nin çalışma alanları başta
olmak üzere Klâsik Türk Edebiyatı sahasının bugünkü durumu, belli başlı meseleleri
ve Diyarbakır’da Dîvân edebiyatı geleneği ile ilgili 40 tebliğ sunulmuş olup bu eserde
37’sine yer verilmiştir. Eserde sempozyum programı, açılış konuşmaları, tebliğ
metinleri, değerlendirme oturumu konuşmaları gibi sempozyumla ilgili evrakın tümü
yer almaktadır.
Bu kitabın yayınlanması vesilesiyle
Sempozyum kitabının yayınlanması konusunda himayelerini ve desteklerini
esirgemeyen Diyarbakır valimiz Sayın Hüseyin AKSOY’a; bu kitabın yayınlanması
fikrimize desteklerini sunan eski Diyarbakır Valimiz (hâlen merkez valisi) Sayın
Mustafa KIRAÇ’a, Kitabın basım işlemlerinde her türlü kolaylığı sağlayan Diyarbakır
Vali Yardımcımız Sayın Ahmet DALKIRAN’a;
IV
Sempozyumu bizzat teşrif ederek tebliğler kitabının yayınlanması sözünü veren eski
Diyarbakır Valisi hâlen İzmir Valisi- Sayın Mustafa TOPRAK’a ve her aşamadaki
katkılarından dolayı vali yardımcımız Sayın Mustafa CAN’a;
Sempozyuma ev sahipliği yapıp tüm süreci ilgiyle takip eden Dicle Üniversitesi Rektörü
Sayın Prof. Dr. Ayşegül Jale SARAÇ’a; sempozyumun diğer ortak kurumu olan Erciyes
Üniversitesi’nin sayın rektörü Prof. Dr. H. Fahrettin KELEŞTEMUR’a;
Sempozyumun gerçekleşmesi için teşvik ve desteklerini gördüğümüz Dicle Üniversitesi
Rektör Yardımcısı Sayın Prof. Dr. Sabri EYİGÜN’e; sempozyuma katkı sağlayan Dicle
Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü’ne ve birim koordinatörü
Sayın Prof. Dr. Hamdi TEMEL’e;
Sempozyum Düzenleme Kurulu ile Bilim ve Değerlendirme Kurulu’nun değerli
üyelerine; sempozyuma tebliğleriyle iştirâk eden muhterem bilim adamlarına;
sempozyumun gerçekleşmesinde emeği geçen Dicle Üniversitesi, Ziya Gökalp Eğitim
Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. İdris KADIOĞLU’na; Edebiyat Fakültesi, Türk Dili
ve Edebiyatı Bölüm Başkanı Prof. Dr. Kemal TİMUR’a, Türk Dili ve Edebiyatı araştırma
görevlileri Şeyda ATİLA, Feyza İSLAMOĞLU, Erdal BOZDAĞ ve Abdulhakim
TUĞLUK’a, görevli bölüm öğrencilerine ayrı ayrı teşekkür ediyoruz.
Diyarbakır 2014
Yayına Hazırlayanlar
V
İÇİNDEKİLER
TAKDİM..............................................................................................................................................iii
ÖNSÖZ ................................................................................................................................................iv
İÇİNDEKİLER ...................................................................................................................................vi
SEMPOZYUM PROGRAMI ..........................................................................................................ix
ALÎ EMÎRÎ EFENDİ HAKKINDA ..............................................................................................xvi
AÇILIŞ KONUŞMALARI..............................................................................................................xix
SEMPOZYUM BİLDİRİLERİ.................................................................................................. xxviii
AKÇAY, Gülçiçek
Diyarbakırlı Halîlî ve Kasîde-i Pend-nâmesî ................................................................................. 1
APAYDIN, Özden
Hamdî’nin “Yusuf u Züleyha Mesnevisi” ve Nazan Bekiroğlu’nun
“Yûsuf İle Züleyha” Adlı Eserini Olay Örgüsü Açısından Bir Karşılaştırma Denemesi ....15
ARSLAN, Mustafa Uğurlu

Ali Emîrî Efendi’nin Dîvânı Üzerine.............................................................................................23
ATİLA, Mustafa
Klâsik Türk Edebiyatı Sahasının E-Kaynakları ...........................................................................29
BAHADIR, Savaşkan Cem

Nazîre Mecmûlarının Metin Neşrindeki Önemi: Bilinmeyen Gazeller
Mecmûası ve Pervâne Bey Örneği ................................................................................................45
BAŞTÜRK, Sadettin
Ali Emîrî Efendi’nin Sicil Kaydı
(Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvâl Komisyonu Deterlerine Göre) ...........................................57
BEKTAŞ, Ekrem
Diyarbakır Şiir Meclislerinde Urfalı Nâbî ....................................................................................65
BİLGİN, Emrah
www.yazmalar.gov.tr Adlı İnternet Sitesinde Kimi Tarama Problemleri...............................71
ÇEÇEN, Halil
Cevahirü’l-Mülûk’a Göre Fatih ......................................................................................................79
ÇEÇEN, Mehmet Korkut

Eski Türk Edebiyatı Alanında Bilgisayar Teknolojisinin
Kullanımına Dair Bazı Düşünceler ...............................................................................................89
VI
ERDOĞAN-ÇELTİK, Seher
Ali Emirî Efendi’nin Âmid-i Sevda Mecmuası ...........................................................................97
ÇELTİK, Halil
Dil ve Edebiyat Araştırmalarında Excel Kullanımı ..................................................................111
ÇINAR, Bekir
Gencîne-i Râz Mesnevisinde Şiir, Şair ve Kâtiple İlgili Değerlendirmeler .........................125
DAĞLAR, Abdülkadir
Tezkire-yi Şu’arâ-yı Âmid’in Kaynakları ve
Kültür Tarihine Kaynaklığı ...........................................................................................................137
DİNÇER, Zeynep
Klasik Türk Edebiyatında Şairelerin Mahlas Kullanımı ve
Diyarbakırlı İki Şaire: İfet Hatice ve Sırrî Râhile Hanım .......................................................151
KARASİOĞLU-DOĞANER, Elif
Diyarbakırlı Ahmedî’nin Yûsuf u Züleyhâ Mesnevîsi’nin Tevrat Eksenli İncelenmesi ....163
EREN, Aysun
Alî Emîrî’yi Okumak ......................................................................................................................169
GÜZELOĞLU, Hanzade
Abdî’nin Het Peyker Mesnevîsi ve Nizamî’nin Het Peyker
Mesnevîsi (Şekil ve Konu Bakımından Bir Karşılaştırma) .....................................................193
HAKSEVER, Halil İbrahim

Nâbî’nin Mektuplarında Kendi Biyograisine Dair Bilgiler ....................................................211
KADIOĞLU, İdris
Lebîb-i Âmidî Dîvânında Mevsimler..........................................................................................219
KAPLAN, Mahmut-ALPSOY, Hüseyin

Diyarbakırlı Emîrî Çelebi Hayatı ve Şiirleri ...............................................................................241
KILIÇ, Atabey
Diyarbakırlı Ahmed-i Mürşidî’nin Pend-nâme Adlı Mesnevîsi ve
Neşri Üzerine Notlar .....................................................................................................................287
KILIÇ, Zülküf
Klâsik Türk Şiirinde Klâsik Olmayan Mevzular .......................................................................297
VII
MERMUTLU, Mehmet Sait
Ezhâr-ı Hakîkatda Dinî Tema.......................................................................................................307
NAZİK, Sıtkı
Nesîmî’ye Ait “Düşer” Redili İki Gazelin Mukayeseli Yöntemle Şerhi ...............................317
OKTAY, Adnan
Nâbî’nin Münşeat’ında Şehir ve Diyarbakır...............................................................................335
ÖZÇELİK, Sadettin
Süheyl ü Nev-Bahâr Üzerine Düzeltmeler.................................................................................351
ÖZMEN, Abdulsamet
Bayburtlu Za’ifî’nin Ahbârü’l-‘iber’inde Müstensihlerin İstinsâh ve Vezin Tasarruları ..363
ÖZSARI, Mustafa
Şeyh Vasfî’nin Farsça’dan Çevirileri Üzerinde Bazı Dikkatler................................................375
SARIÇİÇEK, Ramazan
Ali Emîrî’ye Göre II. Bâyezîd (Adlî)’in Şiiri ...............................................................................379
ŞAHİN, Oğuzhan
Biyograik Metinlerde Yüceltme İmgesi: İlmî Seyahatler........................................................385
TANYILDIZ, Ahmet
Akrabalık Yönüyle Diyarbakırlı Dîvân Şairleri .........................................................................401
TİMUR, Kemal
Dîvânu Lugati’t-Türk’ün Keşini Tiyatroya Dökenan Bir Kadın Yazar: Esma Ocak .........411
UZUN, Şerife
Diyarbakırlı Ahmed Mürşidî’nin Pendnâmesi’nde Ayet ve Hadis İktibasları ....................433
ÜSTÜNER, Kaplan
Divan Şairi Na’im ve Gülzâr-ı Na’im Mesnevisi........................................................................447
YAKIT, İsmail
Ali Emîrî Efendi’nin Tarih Düşürme Sanatındaki Yeri ...........................................................457
YOLDAŞ, Kazım
Nef ’î ve Şeyhülislâm Yahyâ’nın Sâkî-Nâme’leri Arasında Bir Karşılaştırma.......................467
DEĞERLENDİRME OTURUMU ..............................................................................................483

SEMPOZYUDAN KARELER ....................................................................................................490
VIII
SEMPOZYUM PROGRAMI
15 KASIM 2012 PERŞEMBE

AÇILIŞ KONUŞMALARI 09.30-10.30 (A SALONU)
Melek GENÇBOYACI (Millet Kütüphanesi Müdürü, İSTANBUL)
Arş. Gör. Aysun EREN (Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. Atabey KILIÇ (Sempozyum Düzenleme Kurulu Başkanı)
Prof. Dr. Ayşegül Jale SARAÇ (Dicle Üniversitesi Rektörü)
Mustafa TOPRAK (Diyarbakır Valisi)
I. OTURUM 11.00-12.00 (D SALONU)

Başkan: Prof. Dr. Kazım YOLDAŞ
Prof. Dr. İsmail YAKIT

“Alî Emîrî Efendi’nin Tarih Düşürme Sanatındaki Yeri”
Doç. Dr. Sadettin BAŞTÜRK

“Alî Emîrî Efendi’nin Sicil Kaydı (Dâhiliye Nezâreti Sicill-i Ahvâl Komisyonu Deterlerine Göre)”
Yrd. Doç. Dr. Sadık YAZAR

“Manzum Koleksiyonundan Hareketle Alî Emîrî’nin Kurduğu Millet Kütüphanesi’ndeki Nüshaları
Az Bulunur Eserler”

“Alî Emîrî Efendi’nin Dîvânı Üzerine”
Arş. Gör. Seher ERDOĞAN ÇELTİK

“Alî Emîrî Efendi’nin Âmid-i Sevdâ Mecmûası”
Tartışma
12.00-14.00 ÖĞLE YEMEĞİ
II. OTURUM 14.00-15.00 (D SALONU)

Başkan: Prof. Dr. Sadettin ÖZÇELİK
Prof. Dr. Kazım YOLDAŞ

“Nef ’î ve Şeyhülislâm Yahyâ’nın Sâkî-nâme’leri Arasında Bir Karşılaştırma”
IX
Doç. Dr. Halil ÇEÇEN
“Cevâhirü’l-Mülûk’a Göre Fâtih”
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Sait MERMUTLU

“Ezhâr-ı Hakîkat’da Dinî Tema”
Yrd. Doç. Dr. Ramazan SARIÇİÇEK

“Alî Emîrî’ye Göre Adlî’nin Şiirleri”

“Tezkire-yi Şu’arâ-yı Âmid’in Kaynakları”
Tartışma
15.00-15.20 ARA
III. OTURUM 15.20-16.20 (D SALONU)

Başkan: Prof. Dr. Ziya AVŞAR

“Diyarbakırlı Ahmed-i Mürşidî’nin Pend-nâme Adlı Mesnevîsi ve Neşri Üzerine Notlar”
Doç. Dr. İbrahim Halil TUĞLUK

“18. Yüzyıl Şâirlerinden Alî Rızâullâh Efendi: Hayatı, Dîvânı ve Edebî Kişiliği”
Yrd. Doç. Dr. Şerife UZUN

“Diyarbakırlı Şâir Ahmed Mürşidî’nin Pendnâme’sinde Âyet ve Hadîs İktibasları”
Okt. Gülçiçek AKÇAY

“Diyarbakırlı Halîlî ve Kasîde-i Pend-nâme’si”
Arş. Gör. Elif KARASİOĞLU DOĞANER

“Diyarbakırlı Ahmedî’nin Yûsuf u Züleyhâ Mesnevîsi’nin Tevrat Eksenli İncelenmesi”
Tartışma
16.20-16.40 ARA
X
IV. OTURUM 16.40-17.40 (D SALONU)
Başkan: Prof. Dr. İsmail YAKIT
Prof. Dr. İdris KADIOĞLU

“Lebîb-i Âmidî Dîvânı’nda Mevsimler”
Yrd. Doç. Orhan KURTOĞLU

“Türk Kültürünün Münbit Bir Şehri Olan Diyarbakır’daki Edebî Çevreler”

“Akrabalık Yönünden Diyarbakırlı Dîvân Şâirleri”
Yrd. Doç. Dr. Abdullah AYDIN

“XV. Asır Şâiri Diyarbakırlı Halîlî’nin Bir Mecmûadaki İlginç Başlıklı Şiirleri”
Zeynep DİNÇER
“Klâsik Türk Edebiyatındaki Şâirelerin Şiirlerinde Mahlas ve Diyarbakırlı İki Kadın Şâir: İfet
Hatice ve Sırrı Hanım”
Tartışma
18.30 AKŞAM YEMEĞİ
16 KASIM 2012 CUMA

V. OTURUM 09.00-10.00 (D SALONU)
Başkan: Prof. Dr. Mahmut KAPLAN
Prof. Dr. Ali YILDIRIM

“Tenkitli Bir Dîvâna Dipnotlarından Bakmak: Hayretî Dîvânı Örneği”
Prof. Dr. Sadettin ÖZÇELİK

“Süheyl ü Nev-bahâr Üzerine Düzeltmeler”
Doç. Dr. Kaplan ÜSTÜNER

“Dîvân Şâiri Na’îm ve Gülzâr-ı Na’îm Mesnevîsi”
Yrd. Doç. Dr. Ahmet İÇLİ

“17. Yüzyıl Şâiri Zarîfî’nin Mihr ü Mâh Mesnevîsinin Yurt Dışındaki Yeni Bir Nüshası ve Eser
Üzerinde Bazı Değerlendirmeler
Arş. Gör. Adnan OKTAY

“Nâbî’nin Mektuplarında Diyarbakır”
Tartışma
10.00-10.30 ARA XI
VI. OTURUM 10.30-11.30 (D SALONU)
Başkan: Prof. Dr. Ali YILDIRIM
Prof. Dr. Şener DEMİREL

“XX. Yüzyılda Bir Klasik Türk Şiiri Takipçisi: Azerbaycanlı Şâir Ali Ağa Vâhid”
Doç. Dr. Mustafa ÖZSARI

“Şeyh Vasfî’nin Farsça’dan Çevirileri Üzerinde Bazı Dikkatler”
Yrd. Doç. Dr. Hanzade GÜZELOĞLU

“Abdî’nin Het Peyker Mesnevîsi ve Nizâmî’nin Het Peyker Mesnevîsi (Şekil ve Konu Bakımından
Bir Karşılaştırma)”
Okt. Özden APAYDIN

“Hamdî’nin Yûsuf u Züleyhâ Mesnevîsi ve Nazan Bekiroğlu’nun Yûsuf İle Züleyha Adlı Eserini
Olay Örgüsü Açısından Bir Karşılaştırma Denemesi”
Arş. Gör. Sıtkı NAZİK

“Nesîmî’ye Ait ‘Düşer’ Redili İki Gazelin Mukayeseli Yöntemle Şerhi”
Tartışma
12.00-14.00 ÖĞLE YEMEĞİ
VII. OTURUM 14.00-15.00 (D SALONU)

Başkan: Prof. Dr. Atabey KILIÇ
Doç. Dr. Halil ÇELTİK

“Dil ve Edebiyat Araştırmalarında Excel Kullanımı”
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Korkut ÇEÇEN

“Eski Türk Edebiyatı Alanında Bilgisayar Teknolojisinin Kullanımı Üzerine Bazı Düşünceler”
Okt. Emrah BİLGİN

“www.yazmalar.gov.tr Adlı Internet Sitesinde Kimi Tarama Problemleri”
Okt. Salih UÇAK

“Klâsik Türk Edebiyatı’nın Sosyal Medya Aracılığı İle Öğretimi Üzerine Eleştiriler”

“Klâsik Türk Edebiyatı Sahasının E-Kaynakları”
Tartışma
XII 15.00-15.20 ARA

VIII. OTURUM 15.20-16.20 (D SALONU)
Başkan: Prof. Dr. Şener DEMİREL
Doç. Dr. Bekir ÇINAR

“Gencîne-i Râz Mesnevîsinde Şiir, Şâir ve Kâtiple İlgili Değerlendirmeler”
Yrd. Doç. Dr. Bilal ELBİR

“Eski Türk Edebiyatıyla İlgili Bazı Lisansüstü Tez Çalışmalarının Değerlendirilmesi”
Yrd. Doç. Dr. Zülküf KILIÇ

“Klâsik Türk Şiirinde Klâsik Olmayan Mevzular”
Yrd. Doç. Dr. Savaşkan Cem BAHADIR

“Nazîre Mecmûalarının Metin Neşrindeki Önemi: Bilinmeyen Gazeller ve Pervane Bey Mecmûası Örneği”
Arş. Gör. Abdulsamet ÖZMEN

“Bayburtlu Zaîfî’nin Ahbâru’l-İber’inde Müstensihlerin İstinsâh ve Vezin Tasarruları”
Tartışma
16.20-16.40 ARA
IX. OTURUM 16.40-17.40 (D SALONU)

Başkan: Doç. Dr. Kaplan ÜSTÜNER
Prof. Dr. Mahmut KAPLAN-Hüseyin ALPSOY

“Emîrî Çelebi, Hayatı ve Şiirleri”
Prof. Dr. Ziya AVŞAR

“Tezkireden Edebiyat Tarihine intikal Eden Bir Sorun; Türk Edebiyatına Tarih Yazmak”
Doç. Dr. Ekrem BEKTAŞ

“Diyarbakır Şiir Meclislerinde Urfalı Nâbî”
Yrd. Doç. Dr. Halil İbrahim HAKSEVER

“Nâbî’nin Mektuplarında Kendi Biyografisine Dair Bilgiler”
Yrd. Doç. Dr. Oğuzhan ŞAHİN

“Biyografik Metinlerde Yüceltme İmgesi: İlmî Seyahatlar”
Tartışma
17.40-18.00 ARA
18.00-18.30 DEĞERLENDİRME OTURUMU
19.00 AKŞAM YEMEĞİ XIII
BİLİM VE DANIŞMA KURULU
Prof. Dr. Hüseyin AKKAYA (Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. İsmail Hakkı AKSOYAK (Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. Hatice AYNUR (İstanbul Şehir Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi)
Prof. Dr. Süleyman ÇALDAK (Adıyaman Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. İ. Çetin DERDİYOK (Çukurova Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. İlhan GENÇ (Düzce Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. Osman HORATA (Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. Mustafa İSEN (T.C. Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri)
Prof. Dr. Hasan KAVRUK (İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi)
Prof. Dr. Atabey KILIÇ (Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. Filiz KILIÇ (Nevşehir Üniversitesi Rektörü)
Prof. Dr. Mine MENGİ (Çukurova Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi - Emekli)
Prof. Dr. Cihan OKUYUCU (Yıldız Teknik Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. Kazım YOLDAŞ (Bingöl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. Fatma Sabiha KUTLAR-OĞUZ (Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. Ziya AVŞAR (Niğde Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. Kemal TİMUR (Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
Doç. Dr. Rıdvan CANIM (Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi)
Doç. Dr. Halil ÇEÇEN (Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi)
Doç. Dr. Bekir ÇINAR (Niğde Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi)
Doç. Dr. Mehmet KIRBIYIK (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi Eğitim Fakültesi)
Doç. Dr. Bahir SELÇUK (Adıyaman Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi)
Doç. Dr. İbrahim Halil TUĞLUK (Adıyaman Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi)
Doç. Dr. Gencay ZAVOTÇU (Kocaeli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi)
Yrd. Doç. Dr. M. Malik BANKIR (Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
Yrd. Doç. Dr. Müjgan ÇAKIR (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi)
Yrd. Doç. Dr. Ramazan SARIÇİÇEK (Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
XIV
DÜZENLEME KURULU
Prof. Dr. Atabey KILIÇ (Başkan) (Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. İsmail Hakkı AKSOYAK (Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
Prof. Dr. İdris KADIOĞLU (Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi)
Doç. Dr. Ahmet TANYILDIZ (Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
Yrd. Doç. Dr. Turgut KOÇOĞLU (Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
Yrd. Doç. Dr. Oğuzhan ŞAHİN (Bartın Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi)
Öğr. Gör. Dr. Abdülkadir DAĞLAR (Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
Okt. Mustafa Uğurlu ARSLAN (Dicle Üniversitesi Rektörlük Türk Dili Bölümü)
Arş. Gör. Mustafa ATİLA (Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi)
XV
ALÎ EMÎRÎ EFENDİ HAKKINDA
Çocukluğu ve Yetişmesi:
Ali Emîrî Efendi, hayatını ilme ve ilmi eserlere adayan, ömrü boyunca devlete yaptığı hizmet
karşılığında kazandığı paranın büyük bir bölümü ile binlerce kitap alan ve bu kitapları da yine
Millet Kütüphanesi adı altında bir kütüphane kurarak milletine hediye eden Edebiyat Tarihçisi, şair,
kütüphaneci gibi vasıları bünyesinde barındıran müstesna bir şahsiyettir.
Emîrî Efendi, H.1274 (1857) yılında Diyarbakır’da doğdu. Doğum tarihi gün ay ve yıl olarak
tespit edilememektedir.Şairin kendisi de Tezkire-i Şuarâ-yı Amid adlı eserinde doğum tarihini sadece
yıl olarak şu şekilde kaydetmiştir: Velâdet-i âcizânem 1274 sene-i hicriyyesindedir” Babası Mehmet
Şerif Efendi Diyarbakır’ın ünlü şairlerinden Mehmet Emîri Çelebi’nin torunlarından biridir.
Ali Emîrî, ailenin son çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. O dünyaya geldiğinde, altmış yaşını
geçmiş olan babası Mehmet Şerif Efendi Diyarbakır-Bağdat arasında kervan işleten geniş çapta ticaretle
uğraşan zengin bir kimseydi.
Eğitimi:
İlim öğrenmeyi hayat felsefesi haline getiren Ali Emîrî Efendi, ilk öğrenim hayatına Diyarbakır’da
bulunan Sülûkiye Medresesi Sıbyân mektebinde başladı. Bir süre hocası Fethullah Feyzi Efendi’den ve
diğer birçok müderristen ders aldı.
Ali Emîrî Efendi aldığı bu eğitimlerin dışında büyük amcası Mehmed Şaban Kâmi Efendi’den
belâğat, gramer, meâni,mantık,daha yüksek ilimlerin öğrenilmesine yarayan alet ilimlerini öğrendi ve
eski yazıyı güzel yazacak şekilde hat dersleri aldı. Daha sonra Siirt sancağına bağlı Sirvan’da ikâmet
eden dayısı Abdulfettah Fethi Efendi’nin yanına giderek, orada çeşitli eserleri tetkik edip, Kürt dilini
konuşmayı öğrendi.
Daha sonra Diyarbakır’a gelerek Mehmed Şaban Kami Efendi’nin yanında altı yıldan daha fazla
öğrenimini devam ettirdi. Arapça Avâmil ve İzhâr okudu. Hz.Ali’nin kelâm-ı kibar’ını ezberledi.
Memuriyet Hayatı:
Ali Emîrî Efendi çevresindeki devlet büyüklerinin teveccühü ile kendisi pek istemese de yurdun
çeşitli yerlerinde otuz yıllık bir memurluk hayatı geçirmiştir. Ali Emîrî Efendi, divanında memuriyet
hayatının 30 yıl devam ettiğini ve bu zaman içersinde güzel bir şöhret elde ettiğini şu beyitle ifade
etmektedir.
Otuz yıldır bütün hizmetlerimde
Güzel bir sît ü şöhret etdim ibkâ
Alî Emîrî Efendi’nin memur olarak çalıştığı ya da çeşitli vesilelerle bulunduğu yerler:
1.Mardin Tahrirat Kalemi Katipliği ( 1878 )
2.Hey’et-i Islahiye Müsevvidliği ( 1878 )
3.Abidin Paşa ile birlikte Elazığ (1878 )
4.Abidin Paşa ile Sivas
5.Abidin Paşa ile Selanik ( 1880 )
6.Abidin Paşa ile Atina ( 1881 öncesi )
7.Ankara Vilâyeti Merkez Sancağı A’şar Müdüriyeti ( 1880)
XVI 8.İçel Sancağı A’şar Müdüriyeti ( 1881)
9.Kozan A’şar Müdürlüğü ( 1882 )
10.Adana Vilâyeti Merkez Sancağı A’şar Müdürlüğü ( 1885)
11.Adana A’şar Nezâreti Başkatipliği ( 1887 )
12.A’şar idarelerinin kaldırılması üzerine İstanbul’a gelir. ( 1888)
13.Yanya Vilâyeti Leskovik Sancağı Muhasebeciliği ( 1888)
14.Kırşehir Muhasebeciliği ( 1889 )
15.Trablusşam Sancağı Muhasebeciliği ( 1896 )
16.Elazığ Vilâyeti Deterdarlığı ( 1897 )
17.Erzurum Deterdarlığı ( 1897 )
18.Yanya ve İşkodra Maliye Müfettişliği.( 1898 )
19.Tâif ( 1899 )
20.Yemen Vilâyeti Teslimiyye Müfettişliği ( 1901 )
Bunların dışında Ali Emîrî Efendi emekliliğinden sonra da çeşitli kurumlarda görevler almıştır: “
Millî Tetebbular Encümeni riyasetinde ve Tarih-i Osmanî Encümeni âzâlığında bulunmuş ve kıymettar
vesikalar ihda ve tab’ ettirmek suretiyle millî tarihimize hizmet etmiştir. Tasnif-i Vesâik-i Tarihiye
Encümeni’ne başkanlık etmiştir. Âsâr-ı İslâmiye ve Milliye Encümeni başkanlığı yapmıştır. Gayri resmi
olarak İstanbul başbakanlık arşivinde ve Vakılar Nezareti’nde çalışmıştır. 1916’dan vefatına kadar da
kendi kurduğu Millet Kütüphanesi’nde müdürlük yapmış ve 23 Ocak 1924 yılında İstanbul’da vefat
etmiştir.
Edebi Kişiliği ve Şairliği:
Yaşadığı döneminde Osmanlı toplumunda seçkin ve kültürlü bir insan olmanın temel kuralının
kaliteli şiirler yazabilmekten geçtiğini iyi bilen Emîrî Efendi henüz çocuk denilebilecek yaşta şiire merak
sarmıştır. Kaynaklar, Emîrî Efendi’nin güçlü bir şair olmadığı hususunda hemfikirdirler. Ancak o,
gerçekten güçlü bir hafızaya sahip olan, hafızasında binlerce şiir bulunduran ve kendisi de sür’atle yazan
velud bir şairdir. Bundan dolayı Emîrî Efendi’nin divanında zaman zaman vezin kusurları kendisini
hissettirir. Emîrî Efendi şiirlerinde klasik şiir geleneğini devam ettirdiği kadar yeni şiirin etkisiyle
de şiirinde vatan, millet, kitap sevgisi gibi konuların yanı sıra telgraf, tayyare, gazete gibi konuları
da işlemiştir. Bununla birlikte oldukça fazla şairin şiirinin hafızasında bulunması Emîrî Efendi’nin
şiirlerine de etki etmiş, Fuzûlî ve Nedim gibi şairlerin şiirlerinin etkisi kendisini hissettirmiştir.
Eserleri
1. Abâü’l-akvâm (Kayıp eserlerindendir.)
2. Cevâhirü’l-mülûk. (Millet Ktp. A.E Manzum 1079/1)
3. Dîvân. (Millet Ktp. A.E Manzum 37)
4. Dîvân. (Millet Ktp. A.E Manzum 38)
5. Mirâtü’l-fevâid. (Millet Ktp. A.E Tarih 750)
6. Durûb-i emsâl.., (Millet Ktp. A.E Edebiyat 282)
7. Durûb-i emsâl (Millet Ktp. A.E Edebiyat 283)
8. Durûb-i emsâl (Millet Ktp. A.E Edebiyat 284)
9. Esâmî-i Şuârâ-i Âmid. (Millet Ktp. A.E Tarih 781/1)
10. Ezhâr-ı Hakîkat. (Millet Ktp. A.E Şeriye 651)
11. İşkodra Vilâyeti Osmanlı Şairleri. (Millet Ktp. A.E Tarih 1190)
12. Levâmi‘ü’l-hamîdiyye. (Millet Ktp. A.E Manzum 1081)
XVII
13.Mardin Mülûk-i Artukiyye Tarihi. Kâtip Ferdî müstear adı ile neşr edilmiştir. İstanbul, 1331 H.,
Kader Mtb., 725
14. Mir’âtü’l-fevâ’id Mukaddimesi. (Millet Ktp. A.E Edebiyat 562)
15. Nizâmü’d-düvel. (Kayıp eserlerindendir.)
16. Osmanlı Şâirleri. (Kayıp eserlerindendir. )
17. Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmûası. (32 sayı çıkmıştır.) (Millet Ktp. Gzm 571-573) İstanbul,
1334-1336 R.
18. Osmanlı Vilâyât-ı Şarkıyyesi (Millet Ktp. A.E Tarih 1247)
19. Sevdâ-yı Âmid Mecmûası (6 sayı neşrolunmuştur.) (Millet Ktp. Gzm 570) Diyarbekir, 1324-
1335 R.
20. Tezkire-i Şuârâ-i Âmîd. (Millet Ktp. A.E Tarih 782)
21. Yemen Hâtırâtı. (Millet Ktp. A.E Tarih 653)
22. Yanya Şâirleri. (Millet Ktp. A.E Manzum 1190)
XVIII
AÇILIŞ KONUŞMALARI
Prof. Dr. Atabey KILIÇ (Sempozyum Düzenleme Komitesi Başkanı)
Sayın Valim, Sayın Rektörüm, Rektör yardımcılarım, dekanlarım, kıymetli hocalarım, çok kıymetli
büyüklerim, kıymetli akademisyen arkadaşlarım, öğretim üyesi arkadaşlarım ve çok sevgili öğrenci
arkadaşlarım!
VIII. Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu’nun ilk yedisi Kayseri, Antalya ve Mardin şehirlerinde
gerçekleştirildi. Özellikle Diyarbakır’ı seçmemizin bir ma’nası var. Bu sene nisan ayında burayı ziyaret
ettiğimizde çok büyük zevk aldık, feyz aldık. Kıymetli hocamız, rektörümüz Ayşegül Jale Hanım’ın ısrarı,
teklifi ve kabulü üzerine burada da bir sempozyum yapılmasını düşündük. Lütularıyla, ihsanlarıyla,
inâyetleriyle inşallah gerçekleşmiş olacak. Tabi Diyarbakır Valiliği’nin çok büyük katkıları ve destekleri var.
Minnettar olduğumuzu da ayrıca zikretmemiz lazım.
Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumlarının birincisini Kayseri’de gerçekleştirmiştik. Ve bendenizin de
hocası merhum Prof. Dr. Tunca Kortantamer adına ithaf etmiştik. Üzerimde çok büyük emeği olan bir insan.
Ege Üniversitesi’nin hocalarından Almanya’da doktora yapmış ve sahanın demir kılıçlarından veya keskin
kılıçlarından kabul edilen bir insan. Bir vefa borcu olduğunu düşünerek gerçekleştirdik. İlk sempozyumun
açılış konuşmasında ‘gönül ister ki bu bir, iki, üç, dört, beş, altı, yedi, sekiz diye devam etsin, gelenek haline
gelsin’ diye söyledik. Cenabı Hak bu isteği kabul etmiş görünüyor ki arka arkaya sempozyumlar düzenledik.
Bunların ilk üçünün bildiriler kitabını da basmak nasip oldu. Erciyes Üniversitesi’nin kıymetli rektörleri
Cengiz Utaş Bey ve Fahrettin KELEŞTEMUR hocaların lüfutlarıyla basıldı. VI. Sempozyumun da bildiriler
kitabı aşağı yukarı hazır. O da Allah nasip ederse basılacak. V. Sempozyum bildirileri de toplandı. Mardin
Üniversitesi himayesinde, Serdar Bedîi Omay Bey’in lütularıyla yapılmıştı. İnşallah altı ve yedinin çalışmaları
da devam ediyor. Bu sempozyumun bildirilerinin basılabileceğini bunun için imkanlarının bulunguğunu
sevgili öğrencim Ahmet Tanyıldız söyledi.
Alî Emîrî Efendi Hazretleri kültürümüz için son derece önem arz eden bir şahıs. Yüksek lisans ve
doktora tezleri hazırlarken İstanbul’a gittiğimde mutlaka uğradığım kütüphanelerdendir; kurduğu, yaşattığı,
içerisine kitaplar doldurduğu kütüphane. Aslında 18. yüzyılın çok önemli şahsiyetlerinden Feyzullah Efendi
adına yapılmış bir medrese içerisinde bina edilmiş. 1703 vak’asında şehit edilmiş veya parça parça edilmiş bir
şeyhülislam. Onun da hayat hikayesi aslında bir romana veya bir filme konu edilebilir diye düşünüyorum.
Alî Emîrî, Dîvânu Lûgâti’t-Türk’ü bulması ile şöhret kazanan bir zattır malumunuz. Diyarbakırlı bir
bilim adamı. Diyarbakırlı bir kütüphaneci olması Diyarbakır için gerçekten ne kadar övünülecek olsa
o kadar azdır diye düşündüğüm bir husus. Tezkire-yi Şu’arâ-yı Âmid isimli eserini bu sempozyum için
şöyle böyle gözden geçirdim ve sunmaya çalışacağım tebliğ için de bir maddesine baktım. Hakikaten gıpta
edilecek bir lisanı, hayran kalınacak bir üslubu var. Ahmed-i Mürşidî Hazretleri’ni anlatmış. O kadar sağlam,
o kadar oturmuş, o kadar işlenmiş bir dili bize taşıyor ki hürmetle tekrar eğildim huzurunda. Ve Diyarbakırlı,
bizden birisi olmasından dolayı yeniden gurur duydum. Bir hüznümü de paylaşmak isterim müsadenizle.
Dün Alî Emîrî Hazretleri’nin bahsettiği mezarlığa gittik ve Ahmed-i Mürşidî Hazretleri’nin kabrini görelim,
görebilir miyiz, diye dolaştık; bulduk da. Onun anlattığı hikâyeler yeniden gözümün önünde canlandı.
Fakat mezarlığın perişan halini görünce üzüldüm. İçler acısı. Çünkü karman çorman, ağaçlar, otlar, kağıtlar,
şunlar bunlar... Bu kadar güzel bir kültür şehrinin yakışır şekilde korunması ve herhalde gelecek nesillere
aktarılması gerekir diye düşünüyorum.
Görev gereği ve biraz da zevken yurtdışına çıkan bir insanım. En son Balkanları gezdim. Dubrovnik,
Mostar, Saraybosna, Tiran vs. bütün Balkanları. Henüz yeni ayağa kalkan ya da yeni parçalanmış ve bu
parçalanmışlığın acılarını atlatmaya çalışan ülkeler çoğu. Mesela Arnavutluk Komünist sistemin etkisinden
kurtulmaya çalışıyor. Fakat bizim çok geri kaldığımız, belki çok başarısız olduğumuz bir husustaki başarıları
XIX
beni açıkçası hem utandırdı, hem de memnun etti, itiraf edeyim. Mostar’ı, Saraybosna’yı, Dubrovnik’i,
Tiran’ı ve diğer isimlerini sayamayacağım mesela Üsküp’ü görünce çok şaşırdım. Çünkü tarihi eserlerin
neredeyse hepsi olduğu gibi kalmış, korunmuş. Sanki bir düğmeye basılmış, 13. , 15. , 18. yüzyıldan kalmış
ve insanlar yaşıyor, turist kaynıyor. Bizim Diyarbakır’ımızda bilmem kaç kilometre uzunluğunda surlardan
bahsediyoruz. Acaba bu surların şehrin silüetini oluşturmanın haricinde nasıl bir katkısı var düşünüyor
muyuz bilmiyorum. Dubrovnik dağın ağzında su ile denizin birleştiği bir şehir. Küçücük bir şehir.
Diyarbakır surlarının herhalde onda biri kadar ancak surları vardır. Kalenin içerisinde üç yüz, beş yüz tane
tarihi bina var. 1993-1995 savaşında bunların önemli bir kısmı Sırp topçular tarafından yıkılmış. Yeniden
ayağa kaldırılmış. Sonbahar olmasına rağmen turist kaynıyor ve sadece surlarını gezmek için kişi başı on
euro veya on beş euro para alıyorlar. Surların üzerine çıkıyorsunuz. Kendi ayaklarınızla şöyle gezip iç kaleyi
seyrediyorsunuz, şehri seyrediyorsunuz, denizi seyrediyorsunuz, on ya da on beş euro. Bir Kayserili olarak
şöyle baktım, yani on dakikada en az iki yüz, üç yüz kişi geçiyor. İki yüz, üç yüz kişi ne yapar? En az iki bin,
üç bin euro yapar. Diyarbakır’ı düşünecek olursanız eğer bu kadar büyük, bu kadar geniş, Dicle manzarası,
iç manzarası, dış manzarası! Yani işsizlik diyoruz, sıkıntı diyoruz, başka başka problemlerimiz var. Acaba
neden ele alınmaz, neden düzeltilmez, neden insanların rahatlıkla gezebileceği, dolaşabileceği, huzur
bulacağı, kafelerinde, kafeteryalarında oturabileceği güzel mekânlar oluşturmazlar? Neden turizm gibi hiçbir
zararı olmayan, yan etkisi olmayan bir sektörle insanlar, beldeler huzurlu kılınmaz veya zenginleştirilmez?
Ben üzülüyorum hakikaten. Bu bizim devlet olarak, millet olarak, aydınlar olarak önemli veballerimizden
birisidir zannediyorum. Bu anlamda bütün Diyarbakırlıların en üstten, en aşağı bütün insanların önemli
veballerinin olduğunu düşünüyorum.
Dün mezarlığı görünce emin olun yüreğim sızladı. Yani bu konuda Diyarbakırlıya, Diyarbakılılara, tabi
bütün ülke insanlarına önemli görevler düşüyor. Ben Kayseriliyim. Kayseri’de çok ciddi bir imar faaliyeti
var. Belediye yapıyor, yıkıyor, ayağa kaldırılıyor ama gerçekten çoğu eser korundu, ayakta, temiz, sağı solu
bakımlı. Gittiğiniz zaman kullanabiliyorsunuz, oturabiliyorsunuz. Bir kısmını kültür merkezi yaptı, belediye
veya vakıf. Daha da iyi olmasını beklerim. Onun için lütfen imkanınız varsa, özellikle genç arkadaşlarıma
söylüyorum. Yurdışına gitmeyi deneyin, görün ve aramızda ne kadar büyük fark var, biz neleri kaybediyoruz,
neleri kaçırıyoruz ve geleceğe bırakmamız gereken mirasa nasıl davranıyoruz, nasıl hoyratça davranıyoruz
görmeye çalışınız. Onu arz etmek istiyorum.
Diyarbakır muazzam bir şehir. Diyarbakır gibi bir şehir Avrupa’nın herhangi bir şehrinde mesela
İtalya’da, Fransa’da bulunsaydı emin olun kültür merkezi olurdu. Emin olun yılda herhalde sekiz, on milyon
insan sadece keyfine gezmeye gelirdi. Venedik diye küçücük bir şehir var. Gidip gören var mı bilmiyorum.
Suyun üzerinde kazıklara kurulmuş, oturtulmuş. Yazın gittiğiniz zaman kokusundan gezemiyorsunuz.
Burnunuzun direği kırılıyor. Şehre girmek para, şehirden çıkmak para. Her yer canlı, olduğu gibi duruyor.
El işleri korunmuş. Kâğıt yapan, cilt yapan, camla bir şeyler uğraşan, küçük heykelcikler yapan. Ne yeseniz,
ne içseniz para para... Kaç milyar euro sadece turizmden kazandıklarını biliyoruz. Bu konuda özellikle
gençlere çok büyük görevler düştüğünü zannediyorum, korumak, kollamak ve geleceğe dair bir şeyleri
hesaplamak açısından. Yani Erzurumlu iki üç amca Amerikan askerlerini görünce Ramazan günü ellerinde
içecek, yiyecek bir şeyler: “Ula cavur dininizin kıymetini bilin” diye şöyle bir bakmış yaz günü yutkunarak.
Onun için şunu söylemek istiyorum müslüman kardeşlerim, Diyarbakırlı kardeşlerim, şehrinizin kıymetini
bilin. Bu kadar varlıklı, hem yeraltıyla hem yerüstüyle bu kadar zengin bir şehir çok zor bulunur. Hem
Türkiye’de hem Avrupa’da, hem de dünyada çok zor bulunur. Sadece Şevket Beysanoğlu’nun kitabına bakın
kaç yüz tane bilim adamından, meşhurdan, sanatkârdan bahsediyor. Alî Emîrî’nin eserine bakın ne kadar
çok insan var ve biz bunları tanımıyoruz. Dün mezarlıkta görevliye sordum: “Bu kimdir biliyor musun?”
diye. “Vallah bilmiyorum, siz biliyor musunuz?” dedi. Ya işte şudur şudur, o kadar. Bu kadar şöhretli
insanların, bilmiyorum bizden soracakları vardır herhalde, öbür tarafa geçtikleri zaman biz ne yaptık,
ne ettik. Herhangi bir Avrupa şehrine gittiğiniz zaman bu şehrin azizi şudur diyorlar. Azizi ne, bu şehri
koruyan kişi. Onun heykeli var, onun bir şeyi var, şuyu var, buyu var, küçük küçük minyatürlerini satıyorlar;
işte buzdolabına yapıştıracağınız bir şeyler yapmışlar, şudur budur ve hala hürmet ediyorlar. Acaba bizim
XX
hürmetsizliğimizin altında ne var? Onu oturup uzun uzun, etralıca düşünmemiz lazım. Şu an içinde
bulunduğumuz, yaşadığımız şehir her şeyiyle, ülke her şeyiyle geleceğe bırakmamız gereken bir miras,
bir emanet. Bunun şuurunda olmamız lazım. Bizim hoyratça tüketeceğimiz, harcayacağımız, dilediğimizi
yapabileceğimiz mekânlar değil. Bunun şuurunda olmamız gerektiğini zannediyorum.
Sempozyumumuz için birkaç cümle müsadenizle arz edeyim, daha fazla uzatmadan. Elli civarında
bilim adamı Türkiye’nin çeşitli merkezlerinden, üniversitelerinden geliyor; İç Anadolu’dan, Doğu’dan,
Batı’dan, her taratan. Önemli tebliğler sunulacak. Bu tebliğlerin dinlendiği zaman fayda arz edeceğini
zannediyorum. Özellikle basıldığı zaman çok faydalı olacağını düşünüyorum. Bu hususta kıymetli
rektörümüzün himmetlerini her zaman beklediğimizi, valiliğimizin desteklerini her zaman beklediğimizi
belirtmeliyim.
Bu sempozyumun çok önemli bir eksiğini ve belki yapılması gereken bir hususu da arz etmem
gerekir. Aslında üzerinde çalışmayı düşündüğüm bir kişiydi; bir tebliğle gelmeyi düşündüğüm bir kişiydi
Diyarbakırlı Saîd Paşa. Saîd Paşa ile ilgili hiçbir tebliğ çıkmadı. Artık talepte de bulunamazdık ama belki bu
bir yeni sempozyum için kapı olur, onun adına düzenlenecek bir sempozyum. Çünkü Türk edebiyatı için,
Türk belagatı için yani retoriği için, iyi ve doğru yazma kuralları sanatı vesairesi için Saîd Paşa, Mizânü’l-
Edeb’i ile muazzam bir kaynaktır. Yeni Türk edebiyatı cephesini söylemiyorum. Onun eserini Ege’de talebe
iken okuduğumda; rahmetli hocamızın derslerinde gerçekten hayranlık uyandıracak kadar güzeldir. Hem
Batı’yı bilir, hem Doğu’yu bilir, nerede durması gerektiğinin de farkında olur. Bir insanın, bir bilimadamının
eseri olarak gerçekten dikkat çekiyor. Keşke onunla ilgili bir tebliğ olsaydı, bunu isterdim.
Bir de talebimi sizlere arz etmek isterim, kıymetli hocalarımın ve büyüklerimin önünde. Diyarbakır’ın
önemli şahsiyetlerinin; kültür, ilim, devlet, sanat adamlarının eserlerinin Diyarbakır Kitaplığı diye mesela
bir isim altında yeniden yayınlanmasını ama bilimsel usullerle; şahsî değil, rast gele değil, oradan buradan,
yalan yanlış, eksik gedik değil. Bilimsel usullerle yeniden yayınlanmasını, şöyle eli yüzü düzgün bir şekilde
toplumumuza, edebiyatımıza kazandırılmasını can u gönülden isterim. Bu da önemli bir eksiktir herhalde,
boynumuzun borcudur.
Sempozyumun düzenlenmesinde az önce de zikretmeye çalıştım. Kıymetli valiliğimizin, muhterem
valimizin, sevgili rektör hocamızın, rektör yardımcılarımızın, genel sekreterimizin, Edebiyat Fakültesi
dekanlığının ve öğretim elemanı arkadaşlarımızın özellikle Kemal Timur hocanın, Ahmet Tanyıldız
hocanın ve sevgili asistan arkadaşlarımızın çok çok önemli hizmetleri var. İdris Bey’in çok önemli hizmetleri,
katkıları var. Onlar olmasa böyle bir sempozyum imkânsızdı, yapılamazdı, gerçekleştirilemezdi. Ve tabiî
perde arkasında bulunan gizli kahramanlarımız, sevgili öğrencilerimiz olmasa olmazdı herhalde. Onların
hepsine minnet borçluyuz. İnşallah faydalı olur Diyarbakır için, edebiyatımız için, kültürümüz için hayırlı
bir hizmet olarak anılır. Teşekkür ediyorum, minnettarım.
XXI
Prof. Dr. Ayşegül Jale SARAÇ (Dicle Üniversitesi Rektörü)
Sayın Vali yardımcım, değerli konuklar, basınımızın değerli mensupları bu güzel sempozyuma
hepiniz hoş geldiniz diyerek başlamak istiyorum. Uluslararası VIII. Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu’na
hoşgeldiniz.
Kıymetli misafirler, dil ve edebiyat toplumların kültürel yaşamında en önemli dinamikleridir.
Medeniyetlerin ilerlemesi ve kültürel mirasın aktarımında dil ve edebiyat esastır. Bu bağlamda üniversite
olarak bu sempozyuma ev sahipliği yapmak bizler için çok önemli ve çok anlamlı. Bu sempozyumun
Diyarbakır’ımızın müstesna değerlerinden biri olan Alî Emîrî Efendi anısına yapılması da bizler için ayrı
bir önem taşımakta. Araştırmacı yazar Şevket Beysanoğlu’nun “Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları” adlı
üç ciltlik eserine baktığımızda bu kadîm şehrin beş yüz altmışı aşkın fikir ve sanat adamı yetiştirdiğini
görüyoruz. Osmanlı şehirleri arasında nüfuslarına oranla en fazla şair yetiştiren birkaç şehirden biri olan
Diyarbakır, Şair Sırrı Hanım, Refî, Halil, Hâmi, Süleyman Nazif, Saîd Paşa, Cahit Sıtkı Tarancı, Sezai
Karakoç, Faik Ali Ozansoy, Hamid Aytaç, Ahmed-i Mürşidî, Adnan Binyazar, Hatice İfet Hanım, Fuat
Edip Baksı ve daha yüzlerce mümtaz şahsiyeti bağrından çıkarmıştır. İlimizin ve ülkemizin sahip çıkmayı
kendine düstur edinen Dicle Üniversitemiz, uluslararası, ulusal ve yerel bazda yüzlerce bilimsel, sanatsal ve
kültürel etkinlik gerçekleştirmiştir. Klâsik Türk Edebiyatı’nın köşe taşlarından biri olan Alî Emîrî Efendi
hatırasına düzenlenen bu sempozyum da bunlardan biridir.
Toplumların izinden yürüdüğü insanlar vardır. Bu insanlar sadece yaşadıkları zaman sürecinde değil
ölümlerinden sonra da eserleriyle, yaptıkları güzel ve hayırlı işlerle yâd edilirler. Yaşadığı dönemde hem
eserleri hem de araştırmacı kişiliği ve kitaplara olan düşkünlüğüyle tanınan Alî Emîrî Efendi de bunlardan
biridir. Kaşgarlı Mahmud’un Dîvânu Lûgâti’t-Türk isimli muazzam eseri bugün tüm dünyada bilinen,
hakkında kitap ve makale yazılan, üzerinde tartışmalar yapılan bir eser olup bu büyük eseri; kitap aşığı, ilim
ve kültür sevdalısı olan Alî Emîrî Efendi bizlere, kültür hayatına kazandırmıştır. Alî Emîrî Efendi hayatına
baktığımızda çok yönlü karakterinin en öne çıkan özelliğinin kitaplara olan aşırı düşkünlüğü olduğunu
görürüz. 1916 yılında büyük fedakarlıklarla topladığı eserlerini bir kütüphanede bir araya getirmiş ve
“Bu kitapları milletim için topladım ve milletime vakfediyorum” sözleriyle kütüphanesinin adını Millet
Kütüphanesi koymuştur. Öğrenme ve okuma konusunda topluma rehberlik eden böyle bir şahsiyeti daha
iyi tanıma ve gençlerimize tanıtmada bu sempozyumun inşallah bir vesile olacağına inanıyoruz. Alî Emîrî
Efendi sevdiği insanı nitelerken, “Gül yaprağıdır saha-i Kur›ân arasında” diyecek kadar hassas ve ince bir
üslüba; “Merdane kelâm etmelidir merd-i sühan-dân” diyecek kadar cesur; “Sultân-ı nazmım, Şehr-i Âmid
taht-gâhımdır” diyecek kadar da doğduğu yere sadık bir şahsiyettir. Milletinin kültür mirasının korunmasında
büyük hassasiyet gösteren, her türlü maddiyatı elinin tersiyle iten Alî Emîrî Efendi, hayatını ilme, halkın kültür
seviyesini yükseltmeye adamış bir aydındır. Vefatı üzerine Yahya Kemal Beyatlı’nın yazdığı beyit onu belki
de en güzel anlatan sözlerdir: “Muhtâc isen füyûzuna eslâf pendinin. Diz çök önünde şimdi Emîrî Efendi’nin”
Bu sempozyum vesilesiyle Emîrî Efendi’yi bir kez daha rahmetle anıyoruz. Sempozyumun
düzenlenmesinde emeği geçen başta Diyarbakır Valiliği, Erciyes Üniversitesi ve Dicle Üniversitesi’nin tüm
elemanlarına, burada herkesi tek tek saymam mümkün olmayabilir bu nedenle unutmuş olabiliriz, tüm
emeği geçenlere yürekten teşekkürlerimi, minnet hislerimi sunuyorum. Bu sempozyumun hayırlara vesile
olmasını temenni ediyorum. Bu arada sayın vali yardımcımız ve sayın değerli Atabey Hocamızın burada
üzerinde durduğu, vurguladığı bir hususu ben de tekrar gündeme getirmek istiyorum. Diyarbakırlılar
bilirler, öğrencilerimiz ve tüm basın da bilir; rektörlüğe atandığımdan beri üzerinde en çok durduğum
konuların başında Diyarbakır’ın güzelliklerini, hazine niteliğindeki potansiyelini ortaya çıkarmak gelmekte.
Diyarbakırımız öyle bir hazine ki tüm dünyada belki de örneği rastlanmayacak özelliğe sahip bir şehir burası.
Biraz önce surlardan bahsetti sayın hocamız. Surlarımız dünyada tek diyebileceğimiz bir özelliğe sahip.
Uzunluk olarak Çin Seddi’nden sonra ikinci dense de o bir sed; burada ise burçlarla bezenmiş bir kaleden
XXII bahsediyoruz. Burada özellikle kitabeleriyle geçmişe tanıklık eden bir açık hava müzesi gibi, kütüphanesi
gibi adlandırabileceğimiz surlarımızdır söz konusu edilen ve Sayın Cumhurbaşkanımızın korunmasına
alınmıştır; fakat bizim esas gönlümüzün arzu ettiği surlarımız dışında manevi potansiyelinin, birikiminin
inşallah koruma altına alınması. Bu gerek cumhurbaşkanımız gerek tüm halkımız tarafından, ülkemiz
tarafından, korunmaya alınacak gerçek bir hazineyi biz barındırıyoruz; belki bunun farkında dahi değiliz.
Bu hazinenin içerisinde biraz önce söylediğim gibi dünyada eşi bulunmayacak bir potansiyel gizli.
Yahudiler için Diyarbakır kutsal kent olarak kabul ediliyor. Hristiyanlar için kutsal kent kabul ediliyor ve
Müslümanlar için kutsal kent kabul edilebilecek özelliklere sahip. Kesin belgeleriyle ortaya konulmuş olan
yedi hatta son zamanlarda sekizincinin de belgelerinin çıktığı söylenen yedi peygamber kabrini bağrında
saklıyor. Beş yüz kırkın üzerinde sahabe saklıyor. Mekke, Medine’den sonra üçüncü sahabe şehri burası. Ulu
Cami’miz beşinci Harem-i Şerif ve bunun dışında sayısız mabedler, camiler, kiliseler, havralar, medreseler ve
sayısız doku içerisinde barındırıyor. Biz böyle bir kültürden, böyle bir güzellikten gelen bir şehirde yaşıyoruz.
Diyarbakır otuz üç medeniyete ev sahipliği yapmış bir medeniyet şehri. İlk tahılın yetiştirildiği, bir
üzümün hasat edildiği, Osmanlı devrinde gül yetiştiricilik merkezi olarak ki biz bunu yine Valilikle ortaklı
olarak “Gül Şehri Diyarbakır Sempozyumu” olarak geçtiğimiz yıl içerisinde çok dolu dolu bir programda
gündeme getirdik. Yine çinicilikte çok ileri, altın, gümüş, bakır işlemeciliğinde çok ileri, yine özellikle biraz
önce söylediğimiz kültür turizmi açısından şairleriyle, fikir adamlarıyla, yazarlarıyla tüm dünyada çok
önemli bir yere sahip. Yine doğa turizmi açısından son derece önemli. Burada mağaralardan tutun da doğal
güzellikler, kuşlara varıncaya kadar kuş cenneti diyebileceğimiz bir şehirde yaşıyoruz. Şu an Tarım Bakanlığı
ile ortak bir belgesel üniversitemiz tarafından hazırlanıyor. Türkiye’deki dört yüz küsur kuş türünün iki
yüz küsuru Diyarbakırımızda. Diyarbakır’ın saymakla bitmeyecek güzellikleri var. Ben burada sözü daha
fazla uzatmak istemiyorum. Aslında vaktimiz olsaydı belki bir Diyarbakır sunumu yapılsa iyi olacaktı
ama sanırım program çok yüklü; fakat yine değerli misafirlerimiz arzu ederse biz uygun bir zamanda
Diyarbakır’ın şu anda bir tadımlık olarak bahsettiğimiz güzelliklerinin çok daha fazlasını bir sunum olarak
da gerçekleştirebiliriz.
Ben tekrar teşekkür ediyorum ve tüm gençlerimize de buradan şunu söylemek istiyorum. Diyarbakır’ın
bu güzelliklerine bizler sahip çıkmalı, bizler onları yaşamalı, yaşatmalı ve tüm dünyaya tanıtmalıyız. Biraz
önce sayın hocamızın ifade ettiği tarzda işsizlik ve pek çok sorunu tek başına çözebilecek bir sektör söz
konusu: turizm. Ve bunun tek bir kolu dahi inanç turizmi ya da doğa turizmi ya da kültür turizmi bile
Diyarbakır’la beraber belki elli Diyarbakır’ın işsizlik sorununu çözebilecek bir potansiyele sahip olarak şu
gün elimizde. Bizim bunu özellikle tüm dünyaya tanıtmamız gerekiyor. Eğer biz bunu başarabilirsek bir
Mardin örneği, bir Urfa örneği ya da bir başka yerin örneğinin çok daha ötesine geçebileceğiz. İnşallah hep
beraber elele verip Diyarbakır’ı sahiplenmemiz yeterli olacaktır. Bizler yönetime geldiğimizden beri gerek
valilik gerek diğer kurumlarla bu konuda bir farkındalık oluşturmaya çalışıyoruz ve buna devam edeceğiz.
İnşallah hep beraber elele verirsek bunu gerçekleştirmemek için de hiçbir engelimiz olmayacak. Tekrar
saygılar sunuyorum, teşekkürler.
XXIII
Zafer ENGİN (Diyarbakır Vali Yardımcısı)
Sayın Rektörüm, çok kıymetli düzenleme komitesi başkanım, Erciyes Üniversitesi’nden gelen
misafirlerimiz, değerli Türkiye’mizin değişik bölgelerinden, değişik üniversitelerinden gelen bilim adamları,
akademisyenler, Dicle Üniversitemizin değerli öğretim üyeleri, kıymetli misafirler, çok değerli öğrenciler
kıymetli basın mensupları.
Aslında bugün burada sayın valimiz bulunacaktı. Ama ben hatırlatayım 15 Kasım 1937’de Mustafa
Kemal Atatürk’ün Diyarbakır ziyareti var. Temsili olarak bugün onu karşılamakta bulunuyorlar. Buraya da
bizi gönderdiler, selamlarını ilettiler, selamlarımı iletin dediler. Ben Sayın Valimize ‘‘Sayın valim, Alî Emîrî
Efendi ile ilgili bu işin uzmanlarının önünde biz ne söyleyebiliriz?’’ diye söyledim. Şimdi bakınca hakikaten
salon edebiyat hususunda, Alî Emîrî hususunda mutlaka ki bizlerden çok daha fazla bilgiye sahipler. Ancak
onu biz bu işi bilen insanlara bırakacağız.
Ben öncelikle hepinize hoş geldiniz diyorum. Bu etkinliği gerçekleştiren Sayın rektörümüze çok teşekkür
ediyorum. Valiliğimizin bu bildirilerin basımı hususunda gereken yardımı, kolaylığı sağlayacağını zaten
biliyorum; ama şu bir vakıadır, gerçektir ki sayın hocamız da biraz önce ifade ettiler; Diyarbakır gerçekten
çok güzel bir şehir. Biz burada mülkî idareci olarak bulunuyoruz, insanlara hizmet için, sizlere hizmet için
varız; gayemiz o, amacımız o, mesleğimizin amacı o. Biz bile gelmeden önce Diyarbakır’ı tam anlamıyla
bilemiyorduk. Diyarbakır surlar şehri, Diyarbakır Dicle gibi çok bereketli toprakları sulayan bir nehre sahip,
Diyarbakır sahabeler şehri, Diyarbakır peygamber mezarlarının, makamlarının olduğu bir şehir, Diyarbakır
tarihin, kültürün, medeniyetin, ilk yerleşimlerin oturduğu, yerleştiği bir şehir. Tıpkı toprağının bereketi
gibi insan zenginliklerini medeniyetimize, kültürümüze, ilmimize, yolumuza aydınlık tutacak çok değerli
insanlara sahip. Bugün bir tanesini, sadece Alî Emîrî Efendi’yi burada anacağız, onu tanıyacağız, geçmişten
onun aldığı ışığı geleceğe yansıtacağız, yolumuzu aydınlatacağız. Çünkü zenginliklerimiz geçmişten geleceğe
uzanacaktır. Biz de bunların üzerine koyacağız.
Sayın hocam Avrupa’daki gezdiği kentlerdeki tarih bilincinden, oradaki kültürün sahiplenilmesinden
bahsettiler. Diyarbakır için belki olumsuz bir algı gözüküyor ama aslında burada güzel çalışmalar da var.
Surların restorasyonu, Suriçi’nin kentsel dönüşümü, sanat sokağının oluşturulması, Diyarbakır’ın önemli
değerleri olan Cahit Sıtkı Tarancı, Ziya Gökalp’in evlerinin müze evlerine dönüştürülmesi, bakımları,
restorasyonlarının yapılması gibi hususlarda hayli güzel çalışmalar yapılıyor. Ama öyle gözüküyor ki bu
görünmüyor veya bir şekilde anlatılamıyor veya algılanamıyor. Belki bunun üzerinde biraz durarak yapılan
bu güzel çalışmaların daha iyi anlatılmasını ve sahiplenilmesini sağlamak gerekir. Çünkü Diyarbakır’ın on
bin yıllık ortalama geçmişi olduğu biliniyor. Çeşitli kültürlerin, medeniyetlerin burada yaşadığı, medeniyete
katkılar sunduğu biliniyor. Biz mevcut dönemin sahipleri olarak; onlara saygı ve bu değerleri geleceğe taşıma
anlamında üzerimize düşen sorumluluğu yerine getirmeliyiz diye düşünüyorum. Bu etkinliği bugün burada
düzenleyen başta sayın rektörümüze, üniversitemizin değerli öğretim üyeleri ve öğrencilerine, çalışanlarına,
Erciyes Üniversitesi’nin değerli hocalarına, kıymetli öğrencilerine, tüm çalışanlarına valiliğimiz adına çok
teşekkür ediyorum. Bu çalışmanın amacına ulaşmasını temenni ediyorum. Alî Emîrî Efendi’yi rahmetle
anıyorum. İnşallah Diyarbakır’ımıza, ülkemize, edebiyat yaşamımıza faydalı bir çalışma olur diyorum,
hepinizi saygıyla selamlıyorum.
XXIV
Melek GENÇBOYACI (Millet Kütüphanesi Müdürü)
Sayın Valim, Sayın Rektörüm, Sayın hocalar, Sevgili öğrenciler ben de hepinize hoşgeldiniz diyorum.
Bugün gerçekten benim için unutulmayacak günlerden biri. Kendini kitaplara, kitaplarında milletine
vakfeden Alî Emîrî Efendi’nin “Şehr-i Amid tahtgahımdır” dediği, benim de uzun yıllardır gelmek istediğim,
bir türlü nasip olmayan Diyarbakır’a gelerek onun adına düzenlenmiş bu sempozyuma katılmak ve bu
konuşmayı yapmak hem Millet Kütüphanesi müdürü, hem de Alî Emîrî Efendi ve onun gibi değerlerinin
isimlerinin yaşatılması için çaba gösteren bir insan olarak gerçekten çok özel bir gün.
Alî Emîrî Efendi hakkında gerçekten anlatmak istediğim çok şey var; ama biraz önce de anlatıldı,
bugün ve iki boyunca sempozyumlarda da anlatılacak. Ben sizlere bu konuşmamda Alî Emîrî Efendi’nin
Fatih’te Feyzullah Efendi Medresesi’nde bu kütüphane kurma serüvenini ve Diyarbakırlı, Diyarbakır’la ilgili
eserlerinden bahsetmek istiyorum.
Alî Emîrî Efendi’nin hayatı, yaşamı ve milletine duyduğu derin sevgi ve bağlılığa bir göz atacak
olduğumuzda doğum yeri olan Diyarbakır’dan İstanbul’a kadar gelen hayat serüveninde altmış yedi ömrüne
çok şey sığdırdığını görüyoruz. Çocukluğundan kitap okumaya ve toplamaya başlamış, çalışma hayatı
memuriyetle geçmiş, Osmanlı coğrafyasında gittiği her bölgeden kitap toplamış, parası yetmediği veya
sahibi satmadığı için alamadığı kitapları istinsah etmiş, bir kitaba ulaşmak için tayinini bile çıkartarak o
kitaba ulaşmış sıradışı bir kişiliğe sahipti. Çok sevdiği kitaplarla daha çok meşgul olmak için 1908 yılında
emekli olarak İstanbul’a gelmişti.
Ali Emiri Efendi’nin kütüphane kurmasının milletine karşı duyduğu büyük saygı ve sevgi, bir diğer
sebebi ise eski bir lâyihada yer alan güzel bir teklifin onda bıraktığı tesirdir. Söz konusu lâyiha Hicrî 1287’de
(M.1871) Tahir Münif Paşa tarafından Maarif Meclisi Başkanlığında bulunduğu sırada, yani paşa unvanını
almadan kaleme alınmıştır. Lâyihada, İstanbul’da devrin ihtiyaçlarını karşılayacak, Doğu ve Batı kitaplarını
da ihtiva eden bir “Millet Kütüphanesi” kurulması lüzumu belirtiliyor ve bu maksatla Çemberlitaş’taki yanık
Elçiler Hanı arsasına büyük bir bina inşa edilmesi teklif olunuyordu. Ancak bu teklif hayata geçirilmemiş ve
sadece yazıda kalmıştı. Bu nedenledir ki Ali Emîrî Efendi kurduğu kütüphaneye Millet Kütüphanesi adını
verirken bir kenarda unutulmuş olan bu eski lâyıhayı da hatırlamış ve bu fikri gerçekleştirmek istemiştir.
Millet Kütüphanesi’ni kurmasında Şeyhülislam Hayri Efendi’den büyük bir yardım görür Alî Emîrî Efendi.
Bu kütüphane kurma sürecinde kendi çıkarttığı tarih ve edebiyat dergileri ve kendi yayını Osmanlı Tarih ve
Edebiyat Mecmuası’nda uzun uzun anlatır.
Kütüphane kurması için önce Yerebatan’da bir yer bulunur ama Emîrî beğenmez çünkü çok müşkil-
pesend bir kişi. Aklında Ayasofya’daki Şehit Ali Paşa Kütüphanesi vardır. Şeyhülislam Hayri Efendi ile
görüşmesi sonucunda kütüphane kurması için bu kütüphanelerden de başka birçok vakıf binası daha
olduğunu öğrenir. Feyzullah Efendi, Amcazade Hüseyin Paşa ve Damat İbrahim Paşa Medreseleri bunlardan
birkaçıdır. Emîrî önce Şehid Ali Paşa Kütüphanesini seçer. Ancak bu kütüphanenin tamire muhtaç olması,
savaş sebebiylede bu tamirin ve savaşın ne zaman biteceği belli olmadığı için bu sevdasından vazgeçer.
Sonunda o yıllarda harap durumda olan ve belediye tarafından yerine meydan yapılması kararlaştırılan ama
Fransız elçisinin eşi tarafından mani olunan ve tamir ettirilmeye başlanılan Feyzullah Efendi Medresesi’ni
seçer.
Alî Emîrî Efendi, 17 Nisan 1916 yılında Feyzullah Efendi Medresesi’nde Millet Kütüphanesi’ni
kurar. Bu eşsiz kütüphanesinde başta Türk dilinin ve kültürünün temel kitabı olan Kaşgarlı Mahmud’un
Dîvânu Lûgâti›t-Türk adlı eseri olmak üzere çok kıymetli padişah divanları, tezhipli, minyatürlü tek nüsha
nadir eserler, kendi telif ve istinsah ettiği eserleri, Diyarbakır’la ilgili biyograi ve tezkire türünde yazdığı
eserler mevcuttur. Ayrıca yine onun bağışladığı Cumhuriyet öncesi gazete ve mecmua koleksiyonu da
bulunmaktadır. Kısaca Türk-İslam dünyasının dil, edebiyat, tarih, coğrafya, tıp, sanat ve pozitif ilimlerle
ilgili paha biçilmeyen şu an otuz bine yakın eser bulunmaktadır. Bir araştırma ve ihtisas kütüphanesidir.
XXV
Kütüphanede kitaplar konularına göre: Alî Emîrî Tarih, Alî Emîrî Manzum, Alî Emîrî Coğrafya gibi içinde
ayrı ayrı koleksiyonlar açılmıştır.
Bütün ısrarlara rağmen kütüphanesine kendi ismini vermeyen Alî Emîrî Efendi’nin istediği de oldu.
Başta Türk dilinin ve kültürünün temel kitabı olan Dîvânu Lûgâti’t-Türk olmak üzere baha biçilmeyecek bu
eserlerle dolu kütüphanesinin ismi her zaman kendi isminin önüne geçti. Yahya Kemal’in güzel bir deyişiyle:
“Yekpâre nûr olan bu kütüphâne-î neis/Yekpâre servetiydi bu âlemde kendisinin”. Evet yegâne servetiydi ve
bu serveti kolay kazanılmamıştı. Dişinden, tırnağından arttırarak, birçok zorluğa göğüs gererek ve diyar
diyar dolaşarak.
Alî Emîrî Efendi’nin ismi bildiğiniz gibi sadece İstanbul’da Millet Kütüphanesi’nin arka sokağında yer
alıyordu ve doğduğu yer olan Diyarbakır’da, burada bir ilkokulda ve sanıyorum bir Anadolu Lisesinde.
Bunun dışında başka bir yerde yer almıyordu. Millet Kütüphanesi’nin müdürü olup onun oturduğu odada
görev yapmaya başladıktan sonra ve bu eserlerine vakıf olmam, araştırmam gün geçtikçe arttıktan sonra
hayranlığım ve saygım, sevgim her geçen gün artmaya başladı ve bu Alî Emîrî Efendi’nin ismini, bizlere
bıraktığı bu kültür mirasını korumak ve yaşatmak için şimdiye kadar yirmiye yakın makale yayınladım,
sempozyumlar, yurtiçi, yurtdışı sergiler düzenledim ama onun isminin kalıcı olması için yaklaşık beş yıl
önce onun adına bir kültür merkezi kurma fikri uyandı. Fatih Belediye Başkanı, kendisi de Diyarbakırlı
olan Sayın Mustafa Demir’in yanına gittim yaklaşık beş yıl önce ve bu dileğimden bahsettim: ‘‘ Başkanım,
Alî Emîrî’nin isminin bir kütüphanenin yanında bir arsa ve bir iki yer var, burada bir kültür merkezi kurabilir
miyiz? ’’ diye sorduğumda o da hemen kabul etti ama bu hemen yakın tarata olursa uzun süreceğini
ama Vatan Caddesi’nde bir kültür merkezi inşasına başlanıldığını ve berabere harekete geçersek bu fikri
gerçekleştirebileceğimizi söyledi. İki yıl gibi bir sürede Mustafa Demir ve Hasan Süver belediye başkan
yardımcısı ve bizim bakanlığımızın desteğiyle 2009 yılında Vatan Caddesi’nde Alî Emîrî Kültür Merkezi
açıldı. Buradan gerçekten tekrar kendilerine teşekkür ediyorum.
Bu kültür merkezi çalışmaları sürerken Millet Kütüphanesi 1999 depreminde ağır hasar almıştı, kitaplar
Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ndeydi. Uzun yıllar restorasyon çalışmaları sürmüş, çeşitli evrak, belgeler
kolilerde kalmıştı. Bir müddet sonra bir koli içinde Alî Emîrî Efendi’nin daha önce hiçbir literatürde
geçmeyen, kayıp eserler arasında da bulunmayan bir eserini bulduk. Bu eser 1075-1143 yıllarında yaşamış
Türk asıllı ilim adamı olan Zemanşehri’nin Enmûzec adlı eserinin Emîrî tarafından tercümesi idi; ama
biraz önce de dediğim gibi bu tercümeden şimdiye kadar kimsenin haberi bulunmamaktaydı; fakat bu
tercümesinin son beş yaprağı eksik, sanıyorum Alî Emîrî tam ömrünün son zamanlarında bunu yazmaya
başlamış ve beş sayfasını tamamlamaya ömrü yetmemiştir.
Bunun dışında bildiğiniz gibi Diyarbakır, Anadolu’nun fethedilen ilk merkezlerinden biridir. Türk-İslam
medeniyeti için taşıdığı önem ve ayrıca coğrafi özellikleri ile de ayrı bir önem taşımış, bütün bu özellikler
şehri siyaset, ekonomi, kültür ve sanat merkezlerinden biri haline getirmiştir, çok önemli şahsiyetler
yetişmiştir. Alî Emîrî Efendi’nin bu paragrafımı kendi eserlerimle bağdaştıracak olursak on dokuz (19)
yaşında “Mir’atü’l-fevaid”, yirmi bir (21) yaşında Diyarbakır’da yetişen meşhur kişilerin alfabetik sırayla
biyografilerini bir araya getirerek yazdığı “Mir’atü’l-fevâid ” ve bu eserin şairler kısmının muhtasarı olan
“Esâmî-i Şu’arâ-yı Âmid” en önemlileridir.
Emîrî Efendi, daha küçük yaşlarda şiir ezberlerken altıncı göbekte; dedesi Mehmed Emîrî Çelebi’nin
şiirlerini okumaktadır. Ve orada; Diyarbakır’da pek çok şair olduğundan bahsedildiğini görür ve hatta
bazılarının isimlerinin zikredildiğini görünce kimlikleri hakkında meraklanır. Bizzat dedesinin şiirlerinde,
dedesi ile aynı dönemde yaşamış olan; Ümnî, Edîb, Âgâh, Çâker, Hâşim, Hâmî, Hamdî, Şûrî, Şehdî, İzzetî,
Fâmî, Kâmî, Lebîb, Mücîb, Nisbetî, Nusretî, Vâlî ve Yüsrî gibi şairlerden bahsedildiğini görür.
Buradan yola çıkan Emîrî Efendi, eserlerinde sadece kendi zamanında değil önceden yaşamış olanları
da biraz araştırır ve epeyce çok şair olduğunu görür; fakat bu şairler hakkındaki bilgileri nasıl bulabileceğini
bilemez. Babasının, amcasının ve dönemin ileri gelenlerinin kendisine yardım edebileceklerini ifade
XXVI etmeleri üzerine bu şairler hakkında araştırma yapıp bir kitap telif etmeye karar verir. Ancak kendisine
yardım sözü verenlerden beklediği yardımları alamaz, verilen bilgiler sınırlıdır. Mesela bir şair hakkında, bu
büyüklerin verdiği bilgi, sadece “O şair Diyarbakırlıdır” demekten ibaretti, fakat bu bilgiler Emîrî’ye yetmez.
Emîrî, bir kişinin nerede ne zaman doğduğu, eserlerinin ve şiirlerinin ne olduğu, nerede öldüğü, mezarının
nerede olduğu, halen yaşayan çocuğu ya da torunu olup olmadığı gibi konularda hiçbir bilgi bulamaz.
Emîrî, Yavuz Sultan Selim’in Diyarbakır’a girmesinden sonra başlayıp gününe gelinceye kadar yaşamış
bütün şairlerin hayat hikâyelerini yazmaya başlar. Halkın elinde bulunan yazılı belgeleri, kitapları toplamaya
çalışır, Dersaâdet’ten kitaplar getirtir, ileri yaşlardaki kişilerle bu konularda sohbete gider, bütün belge ve
kitapları sabahlara kadar okumaya çalışır. Daha sonra da kütüphane kayıtlarımızda “Diyarbakırlı a‘yânın
menâkib ve tercüme-i hâli” diye geçmekte olan Mirâtü’l-Fevâid’i yazar. Ali Emîrî Efendi yazdığı bu eserler
sayesinde Diyarbakırlı olan, Diyarbakır’da doğan, yaşayan, yetişen bilginleri, şeyhleri, şairleri unutulmaktan
kurtarmayı amaçlamış; uzun bir süre şehrin mezarlıklarını dolaşarak ve seksen-doksan yaşlarındaki kişilerle
konuşarak topladığı bilgileri üç yıllık bir çalışmayla büyük bir esere dönüştürmüştür.
Ali Emîrî Efendi’nin biraz önce bahsettiğim Mir’âtü’l-Fevâid Mukaddimesi ve Mir’âtü’l-Fevaid’i
Kültür ve Turizm Bakanlığı’mız (iki yıl önce Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı kuruldu, Millet
Kütüphanesi’nin de bağlı olduğu) tıpkıbasımı ile beraber Latinize ederek yayıma hazır hale getirdi. Aslında
çok çaba sarfedildi bu sempozyuma yetişmesi için ama sanıyorum bir ay içinde ilim aleminin istifadesine
sunulacak.
Her yıl 23 Ocakta Alî Emîrî Millet Kütüphanesi’nde veya adına kurduğumuz Alî Emîrî Kültür
Merkezi’nde ölüm yıldönümünde anma toplantıları yapıyoruz. Sanıyorum bu toplantıda da ilim aleminin
istifadesine sunulacak.
Ayrıca Alî Emîrî Efendi büyük bir özveriyle kütüphanesine ve kültür hazinemize Diyarbakırlı şairlere
ait divanları toplamıştır. Râşid, Rızâ ve Lüzûmî, Saîd Paşa, Azmî, Şerîfî ve Vâlî divanları ile Şûhî, Şeyh-zâde
İbrâhim, Emîrî, Nigâhî, Lebîb, Sırrî Hanım divanlarını ya asıllarını toplamış veya kendi el yazısıyla istinsah
ederek kazandırmıştır.
Diyarbakırlı bu yirmiye yakın şairin divanları tıpkı basımı ve tercümesi ile birlikte yine Türkiye
Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı’mız tarafından programa alındı. Yine hemşehriniz bu, Diyarbakırlı
Uludağ Üniversitesi’nden Yrd. Doç. Dr. Bedri Mermutlu editörlüğünde 2013 yılından itibaren peyderpey
bakanlığımız tarafından inşallah yayımlanmaya başlayacaktır. Alî Emîrî Efendi ayrıca kendi çıkarttığı
Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası’nda diğer önemli şahsiyetlerle birlikte vazifesi gittiği yerlerde önemli
kişilerin biyografilerini de yazmıştır. Hatta Tiran’a gittiği zaman Tiranlı Hatice Hanım’ın biyografisine de yer
vermiştir. Dergisinde kadına özel bir yer ayırmış, kadının eğitilmesi konusunda her zaman taratar olmuştur.
Türkiye’deki meşhur hanımların biyografilerinin yazılması gerektiğine dikkat çekerek kadınların da
soyağacının hazırlanması gerektiğini savunmuştur. Görüldüğü gibi Ali Emîrî Efendinin, çeşitli alanlardaki
yazarlığı içerisinde biyografi yazarlığı da önemli bir yer alır.
Diyarbakır’dan İstanbula kadar gelen hayat serüveninde Meşrutiyet’in son yıllarında yaşamış,
Cumhuriyet’in kuruluşuna şahit olmuş ölümüne kadar yani 1924 yılına kadar kütüphanesinin müdürlüğünü
yapmıştır. Ali Emîrî Efendi’nin ölümü üzerine birçok meşhur edebiyatçı ve şair yazı yazmıştır. Ancak onu en
iyi anlatan, ebedileştiren şiir, şüphesiz biraz önce de rektörümüzün de okuduğu: “Muhtâc isen füyûzuna eslâf
pendinin/Diz çök önünde şimdi Emîrî Efendi’nin” diyen Yahya Kemal’in gazelidir.
Bu sempozyumun hazırlanmasında emeği geçen herkese çok teşekkür ediyorum, iyi bir sempozyum
geçirmeyi temenni ediyorum.
XXVII
SEMPOZYUM BİLDİRİLERİ
Diyarbakırlı Halîlî ve
Kasîde-i Pend-nâmesî
Okt. Gülçiçek AKÇAY
Trakya Üniversitesi Rektörlük, Edirne
gulcicekkorkut@hotmail.com
ÖZET
Türk edebiyatının yüksek inkişafa varmak üzere hareketle Kasîde-i Pend-nâme adlı 98 beyitlik
ilerlemeye başladığı 15. yüzyılda, bu yükselişten kasidesini tanıtmak olacaktır. Tüm bu saydığımız
hissesini almakta olan Diyarbakır, çok sayıda meşhur unsurlara ilave olarak Türk edebiyatında önemli bir
ve edebî şahsiyeti yetiştiren bir kültür merkezi tür olarak yer alan pend-nâmeler hakkında yapılacak
haline gelmiştir. Hem şair, hem de şeyh kimliğiyle hatırlatmalar da eserin ruhunu kavramamızda etkili
edebiyat ve din sahasında şöhret bulan Halîlî de olacaktır.
bu topraklardan beslenen şahsiyetlerdendir. Bu
çalışmanın amacı Halîlî’nin hayatı, edebi ortamı, Anahtar Kelimeler: Pend-nâme, Kasîde,
edebi vasıları ve eserlerinin verdiği işaretlerden Diyarbakır, Halîlî
Gülçiçek AKÇAY
Giriş
Farsça bir sözcük olan pend “öğüt, nasihat”1; pend-nâme ise, “öğüt ve tavsiye edici kitap ve mektup”2
anlamlarına gelmektedir. Pend-nâme edebiyatta bir tür adı olarak kullanılmaktadır. Pend-nâmeler, doğruyu,
güzeli, olması gerekeni anlatarak insanları hayra yönlendirmek; yanlışı, çirkini, kaçınılması gerekeni
göstererek onları kötülüklerden sakındırmak için tercih edilen en önemli türlerden biridir.
“Pend-nâmelerde çizilen insan modelinin sınırları, büyük ölçüde İslam dininin kuralları doğrultusunda
belirlenmiştir. Âyet ve hadislerden hareketle mükemmel insanın (insan-ı kâmil) oluşturulması amaçlanmıştır.
Bu tür eserlerde, iman ve İslam’ın şartlarından toplumsal kurallara kadar pek çok konu ele alınmakta;
bireysel ve toplumsal huzurun sağlanması için gerekli bilgiler şairin gözlem ve deneyimleriyle okuyucuya
sunulmaktadır.”3
Pend-nâme yazıcılığı İran’da eski bir tarihe sahiptir ve Sasaniler zamanında oldukça revaçtadır. Özellikle
Erdeşir Babekan ve vekillerine nispet edilen öğütler büyük yankı bulmuştur. Ama Fars dilinde yazılan Pend-
nâme-i Gazâlî (1311’de Tahran’da basılmıştır) İslami döneme ait görünüşte en eski pend-nâme metnidir. Fars
dili ve edebiyatında Nuşirevan’a nispet edilen pend-nâmeden son asrın müellifi Habibullah Nevbaht’ınkine
kadar yazılmış ve basılmış birçok pend-nâme vardır. Bunların büyük çoğunluğu İran, Mısır; Avrupa ve
Özellikle Hindistan’da basılmıştır. Bunlardan en ünlüsü de Şeyh Feridüddin Attâr’a nispet edilenidir. 4
“İslami Türk edebiyatından başlangıçtan itibaren öğüt verici kitapların yazıldığı görülmektedir. Yusuf Has
Hacib’in Kutadgu Bilig adlı eseri manzum nasihat-nâme türünün ilk örneği olarak kabul edilebilir.”5Mahmut
Kaplan “Hayriye-i Nâbî” adlı eserinde manzum nasihat-nâme türünde Osmanlı sahasında yazılmış kırk
üç adet eserin tanıtımını yaparken göremediği başka benzer eserlerin de olabileceği hakkında ihtiyat notu
düşmüştür.6
XV. yüzyıl edebiyat tarihimiz için önemli bir dönemdir. Bu dönemde edebiyatımız artık kuruluş
dönemini tamamlama merhalesine gelmiş ve klasik bir edebiyat hüviyetine bürünmeye başlamıştır. Bu
yüzyılda yazılan eserlere bakıldığında hem sayı hem de nitelik yönünden eserlerde kayda değer artış ve
gelişmelerin olduğu görülmektedir. Daha önceki asırlara nazaran bu asırda yazılan eserlerin dili dönemin
başlarında sadeyse de yüzyılın ikinci yarısından itibaren dil üzerinde Farsçanın etkisi belirgin olarak
hissedilmektedir.
HALÎLÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ
1407-8 dolaylarında Diyarbakır’da doğan Halîlî çok genç yaşta İznik’e yerleşmiş ve burada ilim tahsil
etmeye başlamıştır. 465/ 66 yılında İstanbul’u ziyaret etmiş bir yıl sonra İznik’e tekrar döndüğünde bir
dergâhta şeyhlik yapmaya başlamış ve 1485-86 yılında orada ölmüştür.
Halîlî, devrinin Ahmed Paşa, Şeyhî, Necatî gibi ön planda yer alan bir şair olmamakla beraber çağdaşları
arasında şöhreti yayılmış şairlerdendir. Ölümünden sonra tertip olunan şiir mecmualarında birçok
manzumesine yer verilmesi bu şöhretinin ne kadar yaygın olduğunu gösterir.7
Şevket Beysanoğlu “Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları” adlı eserinde bu Halîlî’nin şiirlerinin
hemşehrisi Seyyid Nesîmî’nin tesirinde olduğunu tespit etmiştir. “Nesîmî’nin şiirleriyle aynı kafiyede
şiirlerinin mevcudiyeti ve hatta onun bir gazelinin kafiye ve redilerini aynen sırasıyla tekrarlayarak yazdığı
1 Ferheng-i Ziya: Farsça- Türkçe Lügat, MEB yayınları, İstanbul, 1996, C. 1, s.500
2 James W. Redhouse, A Turkish and English Lexicon, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992, s. 445.
3 Ferdi Kiremitçi, Muhammed Şerifî’nin Hayatı, Edebî Kişiliği, Eğitim Anlayışı ve “Pend-i Gülistan” Adlı Eseri (İnceleme-Tenkitli Metin),
Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum
2009, S.1
4 Silvestre de Sacy, Pend-nâme, Şeyh Feridüddin Muhammed Attar Nişâbûri, Betahsis ve Tahşiye, Tercüme: Ruh Bahşan. İntişarat-ı Esamir, 1373. s.9
5 Mahmut Kaplan, Hayriye-i Nâbî, AKM, Ankara 2008, s.
2 6 Kaplan, age. s.12
7 Şevket Beysanoğlu “Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları”, Diyarbakır’ı Tanıtma Derneği Neşriyatı No.6, Biyograi ve Edebiyat Takımı-1,
İstanbul 1957, s. 34
Diyarbakırlı Halîlî ve Kasîde-i Pend-nâmesî
şiir bu temayülün şuurlu olduğunu anlatır.”8 Beysanoğlu’ya göre Halîlî de kendisinden sonra gelen Habîbî,
Fuzûlî, Şeyh Ahmed Hayâlî, Câmî, İbrahîm Hafîd Paşa gibi şairler üzerinde müessir olmuştur.
Hâlîlî’nin en meşhur eseri Firkat-nâme’sidir.9 Tezkirelere göre henüz çâr-ebrû bir civanken geldiği
İznik’te on dört yaşında bir şuha âşık olup onun visali hatırasıyla okuma yazma sevdasından vazgeçen
Halîlî, hasbihalini Firkat-nâme/Firak-nâme adını verdiği bir mesnevisinde dile getirdi.10 Aruzun “mefâ’îlün
mefâ’îlün fa’ûlün” kalıbıyla yazılan ve 1000 kadar beyitten meydana gelen eserin konusu hakkında İslam
Ansiklopedisi’nde şunlar aktarılmıştır: “İznik’te gezerken bedestende gördüğü bir güzele âşık olması üzerine
sıkıntılı bir duruma düştüğünü anlatan şair, bundan kurtulmak için İstanbul’a gider. Fakat sevgilisinden
aşkının samimiyetine inandığını belirten bir mektup alınca geri döner. Önce şairi şekatle karşılayan sevgilisi
daha sonra gözden kaybolur ve rüzgâra seslenerek içini döken şaire sahrada bir ışık halinde kendini gösterir.
Eserde ayrıca aralara serpiştirilmiş aruzun değişik kalıplarında iki kaside, bir murabba, bir muhammes,
bir terci-i bend ve yirmi altı gazel yer almaktadır. Özellikle gazeller, vezin ve şeklin verdiği monotonluğu
kırması yanında olay örgüsünün gelişmesi sırasında gerilimli sahneleri en iyi şekilde ifade eder.”11
Ali Emirî eserin yazılış amacıyla ilgili verilen bu bilgilerin yanlış olduğu görüşündedir. “Zîrâ Emîrî’ye
göre Halîlî, İznik’e gençlik yıllarında değil, daha sonra gitmiş ve bunu Firkat-nâme’sinde beyan etmiştir.
Ayrıca onun mâşuku mecâzî değil, hakîkî’dir.”12
Halîlî’nin bugün elimizde bulunmayan bir Divan tertip etmiş olduğunu şu beyitten anlayabiliriz:
Râh-ı ışkında Halîlî, ne belâ çektiğini
Nazar etsen bilesin deter-i dîvânımızda13
Çeşitli mecmualarda manzumeleri bir divan teşkil edecek kadar çoktur. Bu mecmualar şunlarıdır:
Câmi’ü’l-me’ânî, Hacı Kemal’in Câmi’un-nezâ’ir’i- Edirneli Nazmî’nin Mecmâ’un-nezâ’ir’i- Peşteli Hisâlî’nin
Matâli’ün-nezâ’ir’i. 14
KASîDE-İ PEND-NÂME
Bu bildiride tek nüshasını Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu A 1808/1 numarada, Eş’âr adıyla
kayıtlı olarak bulduğumuz Kaside-i Pend-nâme adlı kasidesi tanıtmaya çalışacağız. Elimizdeki yazmanın
ismi okunmamakla beraber, içinde farklı şairlere ait şiirler bulunması hasebiyle bunun bir şiir mecmuası
olduğunu söylemek mümkündür.
Şekil Özellikleri
Remel bahrinin fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün kalıbıyla yazılan kaside 98 beyittir. Elimizdeki eserin
tek nüsha olması sebebiyle tashih edilmiş farklı bir nüshayla karşılaştırma imkânımız olmadığından
okuyamadığımız ya da anlamlandıramadığımız beyitlerin okunuşunu vermeye çalışmaktan imtina ettik.
Bunun yerine yazımızın sonunda metninin aslını vermekle iktifa edeceğiz. Bu bildiride kasidenin 61 beyti
incelemeye dâhil edilmiştir.
Kafiyesi âr sesiyle oluşmuş olan kasidede şair kafiye kelimesi bulmakta zaman zaman zorlanmıştır. Bu
yüzden de bulduğu kelimelerin mısraya mana kazandırmaktan çok bir zorlama olduğu görülmüştür. Söz
gelimi aşağıdaki beyitte yer alan “çenâr” kelimesinin beyte kazandırdığı mana anlaşılamamıştır:
Ferr [ü] himmet kârvânı râh-ı arş olmuşdurur
8 Beysanoğlu, age, s.34

9 Bu eser Orhan Kemal Tavukçu Tarafından 1993 yılında yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.
10 Mustafa İsen, Künhü’l-Ahbar’ın Tezkire Kısmı, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Sayı: 93, Tezkireler Kısmı Sayı: 2, Ankara 1994, s.135; Latîfî
Tezkiresi, Akçağ Yayınları, Ankara 1999, s.203; Beyanî Mustafa Bin Carullah, Tezkiretü’ş-Şuarâ, Hz: İbrahim Kutluk, Türk Tarih Kurumu,
Ankara 1997, s.86; Kınalı-zade Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şuarâ, 1. Cilt, Hz: İbrahim Kutluk, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1989, s. 345
11 Mustafa Özkan - Mustafa İsen, İslam Ansiklopedisi (DİA), Türkiye Diyanet Vakfı, Halili Maddesi, c.15,s. 329
12 Abdurrahman Adak, Ali Emiri’nin Gözüyle Diyarbakırlı Şairler, Kent Işıkları, İstanbul 2012,s. 80 3
13 Adak, age, s. 80
14 Beysanoğlu, age, s.34
Gülçiçek AKÇAY
Perr-i bülbül nerdübân-ı ar’ardan serv [ü] çenâr (b.47)

Görüşümüz odur ki metinde müstensihin ya da bizzat şairin kelimelerin anlamlarını bilmemekten ya
da karıştırmaktan doğan yanlışlıkların yanı sıra çok ciddi sayılabilecek imla hataları da mevcuttur. Bunların
hepsini aparatta göstermemekle beraber bir kısmını burada ele almayı uygun bulduk:
İran’ın adaletiyle nam salmış hükümdarı Nūşirevān’ın ismi metinde Arapça bir terkipmiş gibi Nūşü’r-
revān ‫ ; نوش الروان‬külâh-pûş terkibi kūlāh-pūş ‫ كواه پوش‬, karanlık anlamına gelen tār kelimesi ‘dar’
manasındaki tār ‫ طار‬şeklinde yazılmıştır.
Eski Anadolu Türkçesinin imla hususiyetlerinden biri olan izafet kesrelerinin bazı kelimelerin sonunda
“yā” ‫ ى‬harfi ile gösterilmesi de bu eserde de zaman zaman karşımıza çıkan bir husustur.
Dil ve Üslup Özellikleri
Eserde Halîlî’nin yaşadığı yüzyıl bakımından eski Anadolu Türkçesinin özellikleri yanı sıra yetiştiği
muhit bakımından da Azeri Türkçesine yakınlık görülmektedir. Özellikle “iyi, güzel” anlamındaki “yahşı”
kelimesinin çokça kullanılması, vasıta halini ifade eden olan “ile” edatının “ilen” olarak kullanılması bizi bu
sonuca götürmüştür:
Cân kulagun tutdı bir bir nüktedân-ı âşıkân
Söyle ey dil sâdıkâne neylemekdür yahşı kâr (b. 2)
Haşr ü neşri kim ki inkâr eyler ise dinlesün
İki şâhiddür ana fasl-ı hazânilen bahâr (b. 17)
Fars kültürüne de yakın bir muhitte yetişmiş olmak hasebiyle Farsça kelime ve terkiplerin çokça
kullanılmasının yanı sıra “mîr-i men” örneğinde olduğu gibi Farsça zamirlerin bile terkibe girebildikleri
görülmektedir:
Haşr(i) inkâr eylemezsen adle yüz tut mîr-i men
Çünki ikrâr eyler isen itme zulmi zînhâr (b. 18)
Kürtçe kelimelerin şiirlerde yer alması Klasik Osmanlı edebiyatında az da olsa şahit olunan bir
durumdur. İncelediğimiz bu kasidesinde satır aralarına dikkatli bir göz ile bakıldığında Halîlî’nin Kürtçe
bildiğini de tespit edilebilir. Söz gelimi “ateş” anlamına gelen ve klasik Osmanlı Türkçesinde değil, sadece
Kürtçede bulunan “âr” kelimesi kafiye kullanıldığı görülmüştür. Beyitte şair yaşlı olan kişinin de aşk ateşi
ile yanabileceğini, ateş almakta kuru olanın taze olandan daha elverişli olduğu hakikati ile ispatlamaya
çalışmıştır:
Aşk odı yakmaz beni pîrüm diyü yâs itme kim
Nâra düşse huşk terden yahşidür tutmakda âr (b.59)
Eser kaside türünde olmasına ve genel temayülde bu türün dilinin diğer şiir türlerinden daha ağır
olmasına rağmen Kaside-i Pend-nâme ele aldığı konu ve işleniş maksadı itibariyle sade sayılabilecek bir dille
kaleme alınmıştır.
Muhatabın dikkatini çekmek amacıyla çokça “ey bahtiyâr”, “ey nûr-ı ayn” gibi hitaplara başvurulmuş
olması, senli benli konuşma edasıyla oluşturulan cümleler, halkın dilinde cari deyimler seslenilen kitlenin
evsafını tespit açısından önemli hususlardır.
Eserde “yüz çevirmek”, “yüzler üzre yeri olmak”, “dil vermek”, “dünyayı dar etmek” gibi bugün de
4 kullanımda olan deyimler kadar “çeşme mıh dikmek”, “gâv önünde gevher nisâr etmek” gibi deyim lezzetinde
özgün söyleyişler de görmek mümkündür. Ayrıca “tarlıganmak”, tekyelenmek” gibi arkaik kelimelerin
kullanıldığı da dikkatimizi çeken bir diğer husustur.

Pend-nâme türünde en çok kullanılan edebi sanatlardan olan telmih bu eserde de kendini göstermiştir.
Aşağıda İskender’in seddi ve Yecuc ile Mecûc’a yapılan telmih örnek olarak alınmıştır:
Himmeti pîrün havâtır def ’inün dermândur
Sedd-i İskender ki oldı def ’-i Yâcûc’a hisâr (b.80)
Ayetlere yapılan göndermeler de nasihatlerin etkili olması için onların dayanak noktası olarak
kullanılmıştır. Sözgelimi aşağıdaki beyitte geçen “len tenâlû’l-birre” ibaresiyle Âl-i İmrân suresi 92. ayete atıf
yapılarak söz konusu ayetin tamamının hükmü hatırlatılmıştır.
Her neye mâlik isen yolında bezl eyle anun
Len tenâlû’l-birre’den ger oldın ise hissedâr (b.44)
Pend-nâmeler’de ayetlerin hükümlerine, tarihten ibret alınacak olaylara yapılan hatırlatmalar kadar,
nasihat içerikli eserlere yapılan atılar ve onlardan iktibasların da önemli bir yeri vardır. Sözgelimi
Türk eger monla olursa âdem olmaz hîç dedi
Mesnevî’sinde Hudâvend’ün bulupdur iştihâr (b.73)
beyti Mevlana’nın Mesnevi adlı eserine yapılan atfı örneklemektedir.
Her neye mâlik isen yolında bezl eyle anun
Len tenâlû’l-birre’den ger oldın ise hissedâr
Muhteva
Kasîde-i Pend-nâme muhteva itibariyle dinî, ahlâki ve tasavvufî yapıda didaktik bir eserdir. Şair eser
boyunca dünya ve dünyanın geçiciliği, nefisle mücadele, adalet, tevazu, sabır, kanaat, fakr gibi hususları
işlemiştir. Eserde, üzerinde durulma yoğunluğu kıstas alarak konuları şu şekilde tasnif edebiliriz.
Dünyanın Geçiciliği ve Aldatıcılığı
“Dünya hayatı yalnızca bir oyun ve bir oyalanmadan başkası değildir. Korkup sakınmakta olanlar için
ahiret yurdu gerçekten daha hayırlıdır. Yine de akıl erdirmeyecek misiniz?” (En’am Suresi: 32)
Dünyada misafir olan insan bu temelleri sağlam olmayan hanede kalıcı olduğuna güvenmemeli ve
ahiret de tedariki yapmak için bir an önce harekete geçmelidir. Hz. Süleyman’ın tahtını bile dağıtan ecel
rüzgârı dünyevi olan her şeyi dağıtır, yok eder.
Bu güzergâh hânede çünkim değilsün ber-karâr
Ey misafir hâzır eyle zâd-ı râh-ı kûy-ı yâr (b. 3)
Tekyelenme dâr [u] dîvârın bu dehrün ey gözüm
Bu harâba yüz tutar olmaz esâs-ı üstüvâr (b. 4)
Tâc u tahtı draht-ı bahtı dağıdur bâd-ı ecel
Çünki dağıtdı Süleymân tahtını bu rüzgâr (b. 7)
Vâsi vü rûşen serây içre u kim sığmaz bugün
Olısardur âkıbet anun mezârı teng ü târ (b. 8)
Dünyada hiçbir şeyin kalıcı olmadığını, hakikatte dilenci ve padişah gibi zahiri âleme ait olan sıfatların
manasızlığını idrak eden, buraya ait hiçbir şeye itibar etmez, her şeyin bir dem kadar beka bulduğu bu fani 5
dünyanın hevesleri peşinde koşmaz.
Gülçiçek AKÇAY
Rıhleti âhir beyân eyler tehî-dest pâdişâh

Bak bu manâda gedâ oldı ganî vü şehsüvâr (b. 12)
Niçe yıllar ayş u nûş itsen bekâ bir demcedür
Var mı fikr it hîç safâsına bu devrün itibâr (b.32)
Gül-izâr-ı dehre bülbül gibi dil virme sakın
Çünki bâğ-ı fenâ içre ne gül kalur ne hâr (38)
Dünya aldatıcılığı sebebiyle çeşitli varlıklara benzetilmiştir: Hileleriyle kendine bağlayan her gün farklı
erkeklerle oynaşan büyücü bir koca karı bu benzetmeliklerden biridir. Mert olanın bu namahreme kucak
açan bu hafifmeşrep kadından el çekmesi elzemdir.
Pâydâr olmaz bu dehr-i pîre-zen pür-âl imiş
Âline aldanma anun el çeküp merdâne var (b.5)
Zâl-i dünyâ her iki gün bir kişiyle oynaşur
Merde lâyık mı şu zen ki itdi nâ-mahrem kenâr (b.36)
Ayrıca suretlerin kendilerini değil de akislerini gösteren aynalardan müteşekkil bir âlem gölge
oyunundaki hayal perdesi de dünya için kullanılan diğer benzetmeliklerdir.
Bir hayâl-i zıll[e] benzer âlem-i ibret-nümâ
Yâ merâyâ içre suretler ukûsı retegâr (b.31)
Bu dünyanın devleti aslında zillet, rahatı da minnettir. Bu iddiasını somutlamak için şair dünya malını
yılana, şekerini de de fare zehrine benzetmiştir.
Devlet[i] zillet bu dehrün râhatı mihnetdürür
Mâl[ı] mâr oldu sakın kim sükkeridür semm-i fâr (b.6)
Adalet
Bu dünyanın ahireti adalet merciidir. Ahiret adalet için bekler. Herkes dünyada yaptığının karşılığını
ahirette alacaktır. Yani hem kim ne ederse döner yine kendine eder. Şairimiz de ahirette haşrolacağına inananın
adil olması, zulümden uzak durması gerektiğini hatırlatmıştır. Haşre inanmamak hazan mevsiminden sonra
baharın gelişiyle dünyanın yeniden canlanışını inkâr etmek kadar akıl dışı görünmüştür şaire.
Haşr(i) inkâr eylemezsen adle yüz tut mîr-i men
Çünki ikrâr eyler isen itme zulmü zînhâr (b. 18)
Haşr ü neşri kim ki inkâr eylerise dinlesün
İki şâhiddür ana fasl-ı hazânilen bahâr (b.19)
Kendi iyiliği için mal ve mülkünü kullanarak zulme meyledenler aslında zulmü kendilerine yaparlar.
Onları da o çok değer verdikleri ve peşinde koştukları dünyevi zenginlikler yüzünden olur.
Kendü yahşı olmağıçün zulm-i mâla meyl iden

Tîğ-ı cevher-dâra urdı kendüzin cevher umar (b. 23)
6 Adalet aynı zamanda yöneticilerin sahip olduğu hasletlerden biri olmalıdır. Yaşamının sonunda
kedisinden bir iz bırakmak isteyen padişahın adaletinden başka bir yadigârı olmayacaktır. Nuşirevân mümin
olmadığı halde çağlar boyunda adaleti ile namı yürümüş bir hükümdarken mümin olduğu iddiasındaki bir
padişahın mutlak surette adaletiyle tanınması gerekir.
Ger sonunda yâdigâr istersen ey şeh âdil ol
Olmaya adl eylemekden özge ön son yâdigâr (b. 20)
Yahşı nâmı zindedür Nuşirevân’un adlile
Sen revâ mı olmayasın mü’min iken nâm-dâr (b. 22)
Mâsivâ’ya meyletmek
Allah’tan başkasına meyletmek gizli şirktir. Seyrün ila’llah (Mevlâ’yı bulma yolu) halinde olan birinin
“fena” olabilmesi (Mevlâ’da kendinden geçme yolu), “terk-i mâsivâ” ile olur ancak. Bu hakikati şair şu şekilde
dile getirmiştir:
Bildiler meyl-i sivâ şirk-i hafîdür sâlikân
Bu sebebden itdiler râh-ı fenâyı ihtiyâr (b. 16)
Allah korkusu
“Allah bize şahdamarımızdan daha yakındır.” Bizi her zaman ve her yerde görüp gözetmekte,
yaptıklarımızı bilmektedir. Yerde ve göklerde O’na hiçbir şey saklı değildir. Hiç kimsenin göremeyeceği
kapalı ve tenha yerlerde yaptıklarımızı görür, söylediklerimizi işitir. Hatta içimizden geçenleri bile bilir.
Bir gün yaptıklarımızdan bizi sorguya çekecektir. İyi iş yapanları ödüllendirecek, kötülük işleyenleri ise
cezalandıracaktır. O’nun katında, dünyada yaptıklarımızın hesabını verirken hiçbir şeyi gizlememiz mümkün
olmayacaktır. Allah’a böyle inanan kimse, elbette O’ndan korkar ve O’na derin bir saygı duyar. Allah’tan
korkmak demek, O’nun emirlerine uyup yasaklarından sakınmak demektir. Ancak Allah korkusu ile dinde
sabitkadem olur insan. Zira ağaçlar bile rüzgârdan korkusu sayesinde olduğu yerde sabit kalabilmişlerdir.
Kahr-ı Hak’dan havf idersen dînde ol sâbit-kadem
Çünki eşcâr oldı yirde havf-ı bâddan pâydâr (b. 17)
Nefisle mücadele
Hakla batıl arasındaki farkı idrak edebilmesi için Allah insanoğluna akıl vermiştir. Salik tasavvuf yoluna
girer ve mürşidinin rehberliğinde nefis terbiyesine başlar. Nefis dünyevi nimetlerin heva ve hevesiyle esasen
akla muhalitir. Şair aklın nurunun hak olanı örten kâfir nefsin terbiyesini Hz. Ali’nin zülfikarının kâfirin
üstüne inmesi şeklinde tasavvur etmiştir.
Hakk u bâtıl arasın fark eyle nûr-ı aklile
Nefs-i kâfir üzre her dem sal Alî-veş zü’l-fe(k)âr (b.21)
Dünyevi zevklerden kâm almak maksadında olanlar hiçbir zaman maksatlarına erişemezler. Zira
insanoğlu tatminsizdir. Bu sebeple dünyadan hiçbir beklentisi olmamak lazım gelir.
Kâmrânlık isteyen kes olmadı maksûd-res
Nâ-murâd ol kim olasın kâmrân u kâmdâr (b. 13)
Tevazu
“Tevâzû; yüzü yerde olma ve alçakgönüllülük mânâlarına gelir ki, tekebbürün zıddıdır. Onu; insanın
Hak karşısında gerçek yerinin şuurunda olup, ona göre davranması ve halk arasındaki durumunu da bu
anlayış zâviyesinden değerlendirip, kendini insanlardan bir insan veya varlığın herhangi bir parçası kabul
etmesi şeklinde yorumlayabiliriz. ” 15 7
15 Lale Bahtiyar, Sui, Çev. Mehmed Temelli,İz Yay., İstanbul- 2006, s. 32.
Gülçiçek AKÇAY
Mütevazı olan, padişah bile olsa bendesine hor bakmaz. Akıbetinin toprakla bir olmak olduğunun
idrakindedir.
Bende-i ütâdeye şâhum diyü hor bakma kim
Hâkilen yeksân olur âhir gedâ vü şehriyâr (b.25)
İki âlemin ilmini taşıyan bir âlim de olsa mütevazıya yakışan kendini en akılsız kişiden bile küçük
görmektir:
Her ne denlü ehl-i ilm ü dü fünûn olsan dahi
Kendüni her (b)î-hıredden kem şumâr ol kem şumâr (b.69)
Gönül Kırmama
Gönül, yaralanmaması, kırılmaması gereken manevi cevherdir. Müminin kalbi Cenab-ı Allah’ın
nazargâhıdır. İnsanın gönlü âlemi aksettiren bir aynadır. Pırıl pırıl olması gereken bu ayna çeşitli sebeplerle
kir ve pas tutar; bu sebeplerden biri de kalp kırmaktır. Başkasının kalbini kıranın –bu kalp karıncaya ya
da sineğe ait olsa dahi- gönül aynasına “gubar” erişir. Zulüm cihetinden ve şeriata muhalif olarak kalpleri
yaralamak ilahi hikmet ve adalet gereği zalime dönüp onu cezalandırır.
Mûr-ı miskîn u mekes gönlün dahi incitme kim
İrmesün âyine-i âlem-nümân üzre gubâr (b.26)
Sabır
Bu dünyada Allah’a kulluk edenlerin nafakası kan ve derttir. Rahat ve ferah bir hayatı isteyenler bela ve
musibetlere sabır gösteremedikleri için akıbet kederle hemhal olurlar. Belalara sabretmek, nimete şükretmek
gibidir. Hakikat ehline göre bela, nimettir. Şaire göre de bela her taratan sel gibi gelse de onu sanki bir
katreymiş gibi algılayıp içmek gerekir. Dünyada belaya, inkisara duçar olmamış hiçbir varlık yoktur. Lazım
gelen bunları birer nimet gibi algılayıp sabır göstermektir:
Her tarafdan nâzil olsa üstüne seyl-i belâ
Tarlıganma katre-veş nûş eyleyüp misl-i bihâr (b.28)
İnkisâr irse dil-i âşutene sabr eyle kim
Devr elinden câm-ı Cemşîd[e] iribdür inkisâr (b.30)
Fakr
Fakirlik, yoksulluk, muhtaç bulunduğu şeylere sahip olamama manalarına gelen fakr; erbabınca
kalben bütün varlıktan vazgeçip, sadece ve sadece kul ve Allah münasebeti içinde bulunma ve yalnız Allah’a
muhtaç olma, varlığa karşı ihtiyaç alakalarından kurtulma şuuruyla yaşamaya denir.
İrfan sahibi kişi, bekası olmayan bu dünyaya güvenmez, dünyevi varlıkla övünmez. Sadece Allah’a
duyduğu ihtiyaç onun itihar vesilesidir. Hz. Muhammed’in “Fakirlik övüncümdür” hadisinin manasını
şairin şu ifadesinde de görmek mümkündür.
Bu bekâsız müstenedle mâlile fahr eyleme
Ârifisen meskenetlen fakrilen kıl itihâr (b. 33)
Zineti Terk
Kişinin iç dünyası harap ve viranken dışını süslemek, güzel bir yüze, göze güzel görünen her şeye talip
olmak, dünyaya ait süs ve zinetlere rağbet etmek pend-nâmelerde tenkit edilen başka bir konudur. Dünyevi
8 zinetler hiçbir faydası olmayan yalancı süslerdir. Bu süs bazen güzel bir yüz olarak, bazen kılık kıyafet, bazen
de üzerinde yatılan yatak döşektir. Bütün bunlar bekasızdır.
Şair dini sadece şekil tarafıyla ele alıp öğreten kişileri tenkit ederken onların sahip oldukları zinetle
itihar edişlerini ele almıştır. Ona göre bu, rüyada altından yapılmış kıyafet giydiğini görüp övünmek kadar
akıl dışıdır. Kendi özünü ayıplı görüp süslü giysilerin arkasına saklanmak da öyledir; zira ecel geldiğinde
tüm süsleri yırtar atar ve insan utandığı çıplaklığıyla gözler önüne serilir.
Hocanın zînetle fahri gör neye benzer didüm
Düşde mülis giydi bir zerrîn libâs-ı müste’âr (b.34)
Aybını bin kez libâs-ı fahrilen etsen disâr
Keşf ider dest-i ecel üryân olursun şerm-sâr (b. 10)
Ecel kadehi, zengin fakir demeden kimsenin süsüne bakmadan daima devredecektir.
Hep bu bezm içre berâber devr ider câm-ı ecel
Fark olınmazsın külâh-pûş ol gerekse tâc-dâr (b. 11)
Süslenmek mert olana yakışmaz, kadınlara özgü bir hafilik olduğu niçin utanç vericidir.
Zîver ü zînetle gerçi hoca bilmez fahr ider
Zeyn-i zenden merd olanlar itdiler gayetle âr (b. 35)
İrfan sahibi kişi dünyanın ışıltılı nimetlerine itibar etmez. Çünkü insanın bu dünyadan hâsıl edeceği en
süslü kıyafeti kefeni, en gösterişli meskeni de mezar olacaktır.
Neylesün dânâ müzeyyen kasr u fâhir câmeyi
Çün libâs âhir kefen olur ana mesken mezâr (b. 9)
Kanaat
“Kanaat çalışıp çabalayarak bütün cehdini sarf ettikten sonra eline geçene razı olmaktır. Bütün kâinat
her gün başka tecelliye mazhardır. Sen de onların içindesin. O gün, o an Hak’tan neye mazhar oldunsa, ona
teşekkür etmek hakiki kanaattir.”16
Şaire göre dünya köhne bir bağdır. Bu bağın yaprağına meyvesine kayıtlanmamak gerekir. Arif için
bunlar dikenlerle dolu tuzaklardır.
Köhne bâğun berg ü bârına mukayyed düşme kim
Ârif-i bî-kayda vardı hârdur her berg [ü] bâr (b.39)
Tevekkül
Tevekkül kederde ve sevinçte Allah’a tevfiz-i umur etmek, her durumda O’ndan medet ummak, O’na
temenna ederek halktan ümidi kesmektir. Razık olan Allah her canlının rızkına kefil olmuştur. Kul, çıplak
ve aç kalacağı zannıyla O’ndan ümidi kesmemeli, tevekkül etmelidir:
Gel tevekkül eyle sanma kalasın üryân ve aç
Rızkuna itdi tekefül Râzık-ı Perverdigâr (b.43)
Cömertlik
Cömertlik, malını mülkünü şeriatın rıza gösterdiği yollara göre harcamak demektir.
Esasen mülk Allah’ındır. Şaire göre de Allah’ın ihsanına nail olmak için kendisine ödünç olarak verilen
malın infak edilmesi gerekir.
Her neye mâlik isen yolında bezl eyle anun 9
16 Mahir İz, Tasavvuf, Kitabevi Yay. İstanbul, 2001, s. 116
Gülçiçek AKÇAY
Len tenâlû’l-birre’den ger oldın ise hissedâr (b.44)

Cömertlik zenginin mücevherler bağışlaması değildir. Asıl cömertler varını yoğunu yokluk zamanında
bile bezleden, nafaka olarak verendir:
Ağniyâdan la’l ü gevher-bahşa cömerd oldı nâm
Eshiyâ kılletde varın eyleyendür târumâr (b.45)
Dostluk
Sevilen, hoşlanılan kimseyle kurulan muhabbet manasına gelen arkadaşlık, insanın kurtuluşunda yahut
helakinde büyük rol oynar. Dostluk hayatta ve insanın kafasında var olan her şeyle kurulabilir. Kuran’ın pek
çok yerinde de dostluk mehumuna yer verildiği gibi Hz. Muhammed de konuya önem vermiş, birçok hadis
söylemiştir.
Halîlî, sadık dostun nasıl olması gerektiği konusunda fikir beyan ettikten sonra kimlerle dost
olunmaması gerektiği hakkında da çeşitli ikazlarda bulunmuştur. Gerçek dost insanın her haline yar olan,
mutlu ya da gamlı günlerinde yanında olandır. Dost dünya ehli değil ahiret ehli olmalıdır. Dünya ehlinden
vefa umulmaz. Bu sebepten Hz. Muhammed’in yâr-ı gârı Hz. Ebu Bekir olmuştur, Ebu Cehil değil.
Yâr-ı sâdık oldurur kim ola her hâlünde yâr
Şâdlık vaktinde dilşâd ola gamda gam-güsâr (b.55)
Ehl-i dünyadan vefâ semden şifâ umma sakın
Çün Ebû Cehl olmamışdur Mustafâ’ya yâr-ı gâr (b.54)
Sırrını Söylememe
Sır, gizli kalması ve herkese söylenmemesi gereken gerçektir. Şair de düşmanları olan dikenlere karşı sır
tutmakta ağzı kapalı olan goncayı güle tercih eder.
Gül gibi her hâra bûy sırrını keşf itme var
Gonce-veş la’l-i lebün yum eyleme savt-ı hezar (b.56)
Görünüşe Aldanmama
Sufiye göre zahirin değil batının, dış güzelliğin değil iç güzelliğin muteber olduğu malumdur. Görünüşe
aldanmamak, öze inip dış ile için ahengini seyrederek olur. Halîlî’ye göre de içinde güzellik olmayan hiçbir
çirkinlik yoktur. Umumun çirkin kabul ettiği gece renkli zencinin pırıl pırıl inci dişleri buna misaldir.
Hîç zîştî yokdurur kim anda hû(b)î olmaya
Zengî-i şeb-renge bak dendân-ı dürr-i şâh-vâr (b.67)
Dünyaya ait gözümüzle gördüklerimiz bizi yanıltabilir. Köle görünüşlü hakir gördüğümüz bir derviş,
gönüllerin sevgilisi ya da bilakis safa ehli suretinde biri karanlık gönüllü olabilir. Şair bunun resmini zihninde
bembeyaz giysiler içindeki kara Hindû kadınları şeklinde tasavvur etmiştir.
Hırka-pûşa bed nazar itme sakın dilden kim ol
Şehdürür câsûs-ı dil çâker tonında hor [u] zâr (b.68)
Sûret-i ehl-i safâda vardurur çok tîre-dil
Ol zen-i Hindû’ya benzer kim bürünmüş ak izâr (b.81)
Güzellik ancak gönlün sıfatlarından biri ise muteberdir. Alçak yaradılışlı kişi güzel yüzlü de olsa ona
10 bakmak göze halis altından yapılış mıh çakmak gibidir ki gözü helak eder.
Sileyi manzûr idinme hûb-rû olsa dahi

Çeşmüne mîh dikme zerden olsa hâlis ayâr (b.52)
İlm ve Zühde Dayanmak
Zühd, her türlü dünyevî zevke karşı koyarak kendini ibadete vermektir. Başka bir söyleyişle, Ahiret
mutluluğu için geçici dünya rahatlığını terk etmektir. Başlangıçta olumlu bir anlam taşıyan “zühd”, IX.
yüzyıldan sonra yerini “tasavvuf ” kelimesine bırakmış ve şiirde semantik kırılmaya uğrayarak “zühd-i bârid
/ zühd-i huşk” deyimlerini karşılamak üzere “kaba ve ham sofuluk, şekilci ve merasimci, ama katı ve sert
dindarlık, yobazlık” gibi anlamları yüklenmiştir.17
Daima şekle ve dış görünüme önem veren zahidin beslendiği kaynak medresedir. Hakikate değil, ilme
ve zühde dayanır. Bu ilimleri de yeri geldiğinde hile yoluyla kendi menfaatine kullanacak kadar da riyakârdır.
Rindi ayıplar, küçümser kendini büyük görür.
İlm ü zühde tekyelenmek oldu nûrânî hicâb
Gayrısı asgar hicâbın bunlar olmışdur kibâr (b.70)
Sarf [u] nahvîden murâdı ref ’ ü cerdür suhtenün
Görse fıkhı ve usûli hîle eyler bî-şumâr (b.72)
Türk eger monla olursa âdem olmaz hîç dedi
Mesnevî’sinde Hudâvend’ün bulupdur iştihâr (b.73)
Amelsiz İlim
İnsanın ilim sahibi olmasının bu ilmin muktezasınca hareket etmedikten sonra hiçbir kıymeti
olmayacaktır. Şair ilmini amele çeviremeyeni meyvesiz ağaca benzetir. Meyve ağacının ameli meyve üretmek
olduğu gibi âlimin ameli de ilmine münasip hareket etmektir.
Mîvesiz eşcâra benzer çünki ilm-i bî-amel
Kıl amel bâğın yemişsiz olmasın ey bahtiyâr (b.76)
Nâdân ile Yakınlık Kurmama
Cahil ve izansız kişiyle yakınlık kurmak insana zaman kaybettiren bir durumdur. Çünkü bunu
anlamayacak, hatta daha kötüsü yanlış anlayacaktır. Şaire göre onun için hikmetli sözler sarf ederek
anlaşılmayı beklemek, öküzün önüne saman yerine mücevher dökmekle eş anlamlıdır.
Nükte-i hikmet dimek nâdân öninde ey hakîm
Kâh yirine gâv öninde gevher itmekdür nisâr (b. 86)
Kâfir, Münkirin Özellikleri
Kâfir örten manasında “sâtir/setr edici”dir. Hakk’ı inkâr, batıla itibar eder. Çünkü onların kalplerinde
Allah tarafından konulmuş bir mühür ve gözlerinde bir perde vardır. Arifin irfanını yok sayar, enbiyanın
mucizelerini görmezden gelir.
Münkir olan vâridât-ı ârifi kılmaz kabûl
Mûcizât-ı enbiyâya kâfir itmez îtibâr (b.87)
Fahriye
Şair kasidesinin fahriye bölümünde eserini içine giren herkesin cehennem azabından kurtulacağı
manevi cennet yerine koymak suretiyle methetmiştir. 11
17 ULUDAĞ Süleyman, 1991, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yayınları, İstanbul, s.544
Gülçiçek AKÇAY
Bu kaside kasr [u] bâğ-ı cennet oldı mânevî

Kim ki bu beyte duhûl itdiyse oldı restegâr (b.95)
Dua
Kasidenin son bölümü olan duada şair Allah’tan ayrı olmanın acısının vuslata tebdilini dilemektedir.
Vuslatun nûrına kalb it firkatün nârın meded
Ey Halîl’e âteşi gülzâr eden Âmurzigâr (b.96)
Tac
Şair bu bölümde de eserini okuyup feyz alan hatır sahiplerinden bir hayırdua umduğunu dile getirmiştir.
Hâtır-ı ferhundeye fi’l-cümle eylerse hutûr
Bir duâ-yı hayr umar âhir Halîlî hâksâr (b.98)
SONUÇ
15.yüzyıl, Osmanlı Devletinin birçok alanda geliştiği bir yüzyıldır. Bu yüzyılın siyasal, sosyal ve kültürel
anlamda ruhunu oluşturan etkenler arasında en büyük pay, bu dönemde kaleme alınmış eserlere, ortaya
konmuş sanatsal ürünlere; dolayısıyla da bunları ortaya koyan sanatçılara aittir. Çok sayıda edebî şahsiyetin
yetiştiği bu yüzyılda, Diyarbakır’da da aynı paralellikte bir gelişme görülmüştür. Halîlî’de bu yüzyılda
Diyarbakır’da yaşayan şairlerimizdendir.
Eserinde döneminin ve muhitinin dil özellikleri yanında insanı İslamî kıstaslara göre iyiye, doğruya
ve hayra yönlendirmede edebi eserleri vasıta kılmak için en münasip türlerden biri olan pend-nâme
türünü seçen Halîlî, eseri oluştururken adet olduğu üzere hem tasavvufun hem de İslami ve sosyal ahlâkın
enstrümanlarından yararlanarak muhatabının tekâmülünde hisse sahibi olmayı amaçlamıştır. Tüm bu
yönleriyle bildirimize konu edindiğimiz bu eserle Halîlî’nin Pend-nâme türünün başarılı sayılabilecek bir
örneğini verdiğini görmekteyiz.
KAYNAKÇA
ADAK Abdurrahman, Ali Emiri’nin Gözüyle Diyarbakırlı Şairler, Kent Işıkları, İstanbul 2012.
Beyanî Mustafa Bin Carullah, Tezkiretü’ş-Şuarâ, Hz: İbrahim Kutluk, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997.
BEYSANOĞLU Şevket, Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları, Diyarbakır’ı Tanıtma Derneği
Neşriyatı No.6, Biyografi ve Edebiyat Takımı-1, İstanbul 1957.
Ferheng-i Ziya: Farsça- Türkçe Lügat, MEB yayınları, İstanbul, 1996, C. 1.
İSEN Mustafa, Künhü’l-Ahbar’ın Tezkire Kısmı, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Sayı: 93, Tezkireler
Kısmı- Sayı: 2, Ankara 1994.
Latîfî Tezkiresi, Akçağ Yayınları, Ankara 1999.
KAPLAN Mahmut, Hayriye-i Nâbî, AKM, Ankara 2008.
Kınalı-zade Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-şuarâ, 1. Cilt, Hz: İbrahim Kutluk, Türk Tarih Kurumu, Ankara
1989.
12 KİREMİTÇİ Ferdi, Muhammed Şerifî’nin Hayatı, Edebî Kişiliği, Eğitim Anlayışı ve “Pend-i Gülistan” Adlı
Eseri (İnceleme-Tenkitli Metin), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Orta Öğretim Sosyal Alanlar
Eğitimi Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2009.

ÖZKAN Mustafa, M. İsen, İslam Ansiklopedisi (DİA), Türkiye Diyanet Vakfı, c.15.
REDHOUSE James W. A, Turkish and English Lexicon, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
SACY Silvestre de, Pend-nâme, Şeyh Feridüddin Muhammed Attar Nişâbûri, Betahsis ve Tahşiye,
Tercüme: Ruh Bahşan. İntişarat-ı Esamir, 1373.
ULUDAĞ Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yayınları, İstanbul 1991.
13
Gülçiçek AKÇAY
14
Hamdî’nin “Yusuf u Züleyha
Mesnevisi” ve Nazan Bekiroğlu’nun
“Yûsuf İle Züleyha” Adlı Eserini
Olay Örgüsü Açısından
Bir Karşılaştırma Denemesi
Okt. Özden APAYDIN
Başkent Üniversitesi Dil Araştırma ve Uygulama Merkezi
oapaydin@baskent.edu.tr
ÖZET
Kaynak bakımından iki kutsal kitap olan bu hikâyeyi, esas kaynak olması itibariyle Kur’an-ı
Kur’an-ı Kerim ve Tevrat’a dayanan Yûsuf ile Kerim’den yola çıkarak klasik edebiyat ve modern
Züleyha hikâyesi, edebî sahada yüzyıllardan beri Türk edebiyatı çerçevesinde değerlendirerek
sözlü ve yazılı olarak anlatılarak günümüze kadar karşılaştırmalı bir inceleme yapmayı amaçlamıştır.
gelmiştir. Kur’an-ı Kerim’de “kıssaların en güzeli” İncelemede, Klasik Türk edebiyatı örneği olarak
olarak adlandırıldığından “Ahsenü’l-Kısas” olarak seçilen Hamdullah Hamdi’nin Yûsuf u Züleyha
da bilinen anlatı, esasında Hz. Yusuf ’un hayatını adlı mesnevisi ile günümüz yazarlarından Nazan
konu edinmektedir. Bir peygamberin hayatı olarak Bekiroğlu’nun yazdığı Yûsuf İle Züleyha eseri, olay
değerlendirebileceğimiz hikaye, Allah aşkının örgüsü bakımından karşılaştırarak, bu iki eser
yanı sıra, Züleyha’nın dahil olmasıyla birlikte
arasındaki benzerlikler ve varsa farklılıklar tespit
beşerî aşkı da içeren bir hüviyete bürünmüştür. Bu
edilmeye çalışılacaktır.
nedenledir ki yüzyıllardan beri Yusuf İle Züleyha
olarak adlandırılarak manzum veya mensur pek Anahtar Kelimeler: Mesnevi, Yusuf u Züleyha,
çok eserde konu olarak işlenmiştir. Bu çalışma, işte Hamdî, Nazan Bekiroğlu
Özden APAYDIN
Giriş
Bir İbrâni menkıbesi olan Yûsuf ile Züleyha hikâyesi, Tevrat’ta ve Kur’an-ı Kerim’de yer alır.
Tevrat’ın “Tekvin” bölümünde, Kur’an-ı Kerim’de ise 111 ayetten oluşan Yûsuf Sûresi’nde geçer. Hikâye,
surenin 3. ayetinde “Biz, bu Kur’an’ı sana vahyetmekle sana kıssaların en güzelini anlatıyoruz.” (3. Ayet)1
buyrulduğundan “Ahsenü’l Kısas” adıyla anılmıştır. Hikâye, Arap edebiyatında İmam Gazali’nin
Bahrü’l-Mahabbe adlı eserinden itibaren gerek tefsirlere gerekse mensur, manzum pek çok edebî esere
konu olmuştur. Yine hem İran edebiyatında hem de diğer İslâm edebiyatlarında mesnevî nazım şekliyle
ilk kaleme alan şair Firdevsî-i Tûsî’dir. İran edebiyatında en önemli Yûsuf ile Züleyha konulu eser, Molla
Câmî’nin Yûsuf ile Züleyha adlı eseridir. Türk edebiyatında ise bu konuya yer veren ilk telif eser, hece vezni
ve dörtlüklerle yazılan Ali’nin Kıssa-i Yûsuf adlı metnidir.2
Edebiyatımızda 14. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar Kemalpaşazâde, Celilî, Gubarî ve Köprülüzâde Es’ad Paşa3
gibi birçok şairin kaleme aldığı kıssalar içinde Hamdî’nin eserinin Türkçe mesneviler arasında en iyisi olduğu
hakkında şüphe yoktur4. Şairin okuyup çok beğendiği Câmî’den esinlendiği hatta eserini kaleme alırken
büyük ölçüde ondan faydalandığı söylense de Hamdî’nin Yûsuf u Züleyha’sı, Fuzûli’nin Leylâ vü Mecnun’u
tarafından aşılıncaya kadar Türkçe romantik mesnevi alanında elli yıllık bir süre zarfında kaydedilen en büyük
başarı olma vasfını sürdürmüştür.5
Yûsuf İle Züleyha, sadece İran ve İslâm kültüründe edebî eserlerin yaratılmasına kaynak oluşturmamış
hatta özellikle Batı’da Ortaçağ’dan itibaren şairlere, ressamlara ve bestekârlara ilham vermiştir.6 Böylesine çok
yönlü bir hikayenin etki alanının genişliği oldukça olağandır. “Kıskançlık, itira, ilahi aşkın yanı sıra tutkulu
bir beşeri aşk, kuyuya atılma, senelerce zindanda kalma gibi ilginç olaylar, güzellik, sabır, inanç, adaletin
yerini bulması ve mutlu son” olmak üzere bir hikâyeyi etkili kılabilecek birçok unsuru içinde barındıran
bir zenginliğe sahip olması, kıssanın değişik kültürlerde anlatılan/okunan bir anlatı olarak günümüze dek
gelmesini sağlamıştır.
Hem alışılmışın dışında bir aşk hikâyesi hem de bir peygamber kıssası olarak özellikle Doğu edebiyatında
yerini alan Yûsuf İle Züleyha, bugün bile birçok eserde karşımıza çıkmaktadır. Son yılların en önemli
yazarlarından biri olan Nazan Bekiroğlu ise 2001 yılında yayımlanan eseri ile bu hikâyeyi modern tarzda
yeniden kurma çabasına gitmiştir.
Yusuf Kıssası
Yukarıda da bahsedildiği gibi Kur’an-ı Kerim’in Yûsuf Suresi’nde anlatılan Yûsuf kıssasının edebî sahada
Arap, İran ve Türk şair/yazarlarca birçok örneği verilmiştir. Türk edebiyatında gerek yazılı gerekse sözlü
bir şekilde yüzyıllardır anlatılan hikâye, etkisini günümüzde de sürdürmekte ve işlenmektedir. Şüphesiz ki
edebiyatta konudan ziyade, onun nasıl anlatıldığı önemlidir. Bu açıdan bakıldığında birbirinden çok uzak
zaman dilimlerinde yazılmış iki Yûsuf İle Züleyha hikâyesinin oldukça farklı unsurlar içerdiğini önceden
tahmin etmek zor olmayacaktır. Nazan Bekiroğlu, eserin başındaki “Söz Başı” bölümünde bu konunun
altını çizer: “Her Yûsuf u Züleyha” bir öncekinin hem aynı hem başkası. Bu da öyle. Ayna aynı, kitap farklı.” (s.
16)7 Yazar, diğer mesnevilerle kendi eserinin buluştuğu noktayı ayna’nın aynılığında görmektedir. Nitekim
kıssanın Kur’an-ı Kerim’de geçmesi eserlerin azından olay örgüsü bakımından ortaklıklar göstermesini
kaçınılmaz kılmaktadır.
Yâkup peygamberin, sonradan kendisi gibi peygamber olacak oğlu Yûsuf ’a duyduğu sevgi, kardeşlerinin
1 *Okt.; Başkent Üniversitesi Dil Araştırma ve Uygulama Merkezi, Ankara, oapaydin@baskent.edu.tr
Kıssa hakkındaki bilgiler, Kur’an-ı Kerim (Hazırlayan: Hayrat Neşriyat, Yûsuf Suresi, İstanbul, 2009)’den alınacaktır.
2 Nurullah Çetin, Yeni Türk Şairinin Yusuf ile Züleyha Hikâyesi Duyarlılığı, Hece Yayınları, Ankara, 2004, s. 15.
3 İsmail Ünver, Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı, Mesnevi, , S. 415, 416, 417, Eylül, 1986, s. 460.
4 E.j. Wilkinson Gibb, A History Of Otoman Poetry (Osmanlı Şiir Tarihi) (I-II), Akçağ Yayınları, Tercüme: Ali Çavuşoğlu, Ankara, s. 390.
5 Gibb, a.g.e., s. 391.
6 Celal Settari, Zülayhâ’nın Aşk Derdi, İnsan Yayınları, İstanbul, 2010, s. 14-15.
16 7 Eserden yapılan alıntılar, Nazan Bekiroğlu, Yûsuf ile Züleyha –Kalbin Üzerinde Titreyen Hüzün-, Timaş Yayınları, İstanbul, 2001 künyeli
kitaptan yapılacaktır.
“Yûsuf İle Züleyha” Adlı Eserini Olay Örgüsü Açısından
ise onu kıskanmaları ve kıskançlığın getirdiği düşmanlıkla Yûsuf ’u kuyuya atmaları, Yûsuf ’un kervancılar
tarafından kuyudan çıkartılıp köle olarak Mısır’a satılması, Züleyha’nın itirası sonucunda zindana düşmesi
ve buradan rüyaları doğru bir şekilde yorumlaması sayesinde kurtulması… hikâyenin bilinen taralarıdır.
Başka bir deyişle Kur’an-ı Kerim’de anlatılan yönleriyle mesnevilerin ortak noktası bu olaylar zinciridir.
Çalışmamızın esas kısmını oluşturan ise Nazan Bekiroğlu’nun ‘modern mesnevi’ diye adlandırabileceğimiz
eseri ile Hamdî’nin mesnevisinin Kur’an-ı Kerim’de anlatılan haliyle ne kadar özdeş olduğunu tespit etmek
ya da varsa farklılıklarını ortaya çıkarmak ve her iki hikâyeyi mukayese etmektir. Bu bakımdan öncelikle
hikâyenin Kur’an’daki biçimiyle olay örgüsüne bir göz atalım:
Hz. Yâkup’un on iki oğlundan biri olan Yûsuf, bir gece rüyasında on bir yıldız, ay ve güneşin kendisine
secde ettiğini görür ve bunu babasına anlatır. Hz. Yâkup, Yûsuf ’a bu rüyayı kardeşlerine anlatmaması
gerektiğini, zira kendisine haset ederek bir tuzak kurabileceklerini söyler fakat Yûsuf ve öz kardeşi olan
Bünyamin’in babaları nazarında daha kıymetli olduğunu düşünen kardeşleri, bir plan yaparak Yûsuf ’u
öldürmeye karar verirler. Yalnız, içlerinden Yehûda : “Yûsuf u öldürmeyin, onu kuyunun dibine bırakın da
geçen kafilenin biri onu bulup alsın; eğer gerçekten ona bir şey yapacak kimseler iseniz bari böyle yapın!” ( 10.
Ayet) der. Yehûda’nın kuyuya atma önerisine sıcak bakarak kararlarını bu yönde değiştirip Yâkup’tan Yûsuf ’la
beraber gezmeye gitmek için izin isterler. Babaları ise kurdun kapmasından endişe ettiğini söyleyerek
Yûsuf ’u vermek istemez fakat oğulları o kadar ısrarcıdır ki sonunda teklilerini kabul etmek zorunda kalır.
Tıpkı planladıkları gibi Yûsuf ’u kuyuya atan kardeşleri yatsı vakti ağlayarak Yâkup’a, onu kurdun yediğini
söylerler ve kanıt olarak da Yûsuf ’un kanlı gömleğini gösterirler. Bunun üzerine Yâkup “Hayır, nefisleriniz
sizi aldatıp kötü bir işe sürüklemiş. Artık bana düşen güzel bir sabırdır.” (18. Ayet) diyerek yıllarca sürecek
evlat hasretini sabırla göğüslemeye karar verir. Bu arada yoldan geçen bir kafilenin sucusu, kuyuya saldığı
kovadan çıkan güzel çocuğu satılması için kafileye teslim eder.
Yûsuf, birkaç dirhem karşılığında Mısır’ın vezirine köle olarak satılır. Vezir ise yeni kölesini karısına8
emanet ederek ona iyi bakmasını tembihler. Ancak Yûsuf büyüdüğü zaman vezirin karısı onu
arzulayarak “Haydi gel!” (23. Ayet) der. Yûsuf ise bu davete olumsuz cevap vererek kapıya yönelir fakat
kadın Yûsuf ’un gömleğini arkadan yırtar. Çıktıkları esnada ise vezirle karşılaşırlar ve kadın, vezire
kendi yaptığı davranışı Yûsuf yapmış gibi anlatarak cezalandırılmasını ister. Yûsuf ’un buna itiraz etmesi
üzerine o sırada vezirin yanında bulunan bir akrabası, gömleğin önden yırtılması durumunda kadının,
arkadan yırtılması durumunda erkeğin yalan söylediğini anlayabileceklerini söyler. Gömleğin arkadan
yırtıldığını gören vezir, Yûsuf ’a bu olaydan kimseye bahsetmemesini isteyerek karısına günahlarından
dolayı mağfiret dilemesi gerektiğini söyler. Bu olay şehirde duyulur ve vezirin karısı diğer kadınlarca
ayıplanır. Bunu duyan kadın onları davet ederek önlerine meyveler koyar ve ellerine keskin bir bıçak
verir. Kadınlar meyveleri soymaya başladıklarında ise Yûsuf ’a içeri girmesini söyler. Kadınlar hayran
kaldıkları bu güzellik karşısında “Hâşâ! Allah için, bu bir insan değildir! Bu, ancak çok şereli bir
melektir!” (31. Ayet) derler. Bunun üzerine kadın onlara, Yûsuf ’un çok ifetli olup kendisini reddettiğini
ancak istediği şeyi yapmaması durumunda onu zindana attıracağını söyler. Yûsuf ise zindana atılmayı
tercih ederek kendisini bu davetin çirkinliğinden koruması için Allah’a dua eder. Allah, onun duasını
kabul eder ve Yûsuf suçsuzluğu bilindiği halde zindana atılır. Onunla birlikte zindana giren iki genç
bir gece rüya görürler ve bunu Yûsuf ’a anlatırlar. O da Allah’ın kendisine öğrettiği rüya ilmi sayesinde
görülenleri yorumlayarak birinin kurtulup tekrar işine döneceğini, diğerinin ise idam edileceğini haber
verir ve kurtulacağını düşündüğü kişiye, “Efendinin yanında beni an!” (42. Ayet) der fakat Firavn’ın
şarapçısı zindandan çıktığında bu sözü unutur ve Yûsuf yıllarca tutsak olarak kalır.
Bir gün Firavn bir rüya görür fakat hiç kimse bu rüyayı tabir edemez. Bunun üzerine şarapçı
Yûsuf ’u hatırlar ve efendisine zindanda rüya yorumlayan birinin olduğunu söyler. Yûsuf ’un rüyayı
güzel yorumlaması üzerine Firavn onun zindandan çıkarılarak huzuruna getirilmesini söyler. Yûsuf,
zindandan hemen çıkmayarak önce şehirdeki kadınlara ellerini neden kestiklerinin sorulmasını ister. 17
8 Züleyha adı Kur’an’da geçmediği için biz de kıssanın Kur’an’daki anlatımını verirken isim kullanmamaya dikkat edilmiştir.
Özden APAYDIN
Firavn, kadınlara bu soruyu sorduğunda onlar da Yûsuf ’un suçsuz olduğunu, vezirin karısının onu
istediğini söylerler. Kendisine itira atıldığı anlaşılan Yûsuf, zindandan çıkarak Firavn’a kendisini
hazinelerin başına getirirse rüyasında gördüğü kıtlığı aşabileceğini söyler. Bunun üzerine Firavn onu,
hazinelerin başına getirir. Bir zaman sonra kıtlıktan dolayı Yûsuf ’un kardeşleri Mısır’ın Azizi’nden
zâhire istemek için Mısır’a gelirler. Yûsuf onları tanır ancak ağabeyleri kardeşlerini tanımaz. Yûsuf,
öz kardeşi Bünyamin’i görmek istediğinden onlara kişi başına zâhire verdiğini ve bu nedenle baba
bir kardeşlerini de getirmelerini ister ve gizlice sermaye9lerini yüklerinin içine koyar. Eve gidince
sermayelerinin geri konulduğunu fark eden kardeşler babalarına Bünyamin’i de götürürlerse böylesine
cömert bir Aziz’in kendilerine daha çok yiyecek verebileceklerini söylerler. Yâkup ilk önce göndermek
istemezse de oğullarından, Bünyamin’i geri getireceklerine dair söz aldıktan sonra ikna olur ve onu da
kardeşleriyle beraber Mısır’a yollar. Yûsuf, Bünyamin’i gördüğünde onun öz kardeşi olduğunu söyler ve
kardeşini yanında tutmak için bir plan yapar. Bünyamin’e de bu planını anlatarak korkmamasını söyler.
Kardeşlerine Melik’in su kabının kayıp olduğu söylenir ve kap aranıldığında Bünyamin’in yükünden
çıkar. Bunun üzerine Bünyamin, Melik’in kanunlarına göre hırsız olarak Mısır’da alıkonulur. İçlerinden
birisi babalarına bir söz verdiklerini ve kendisinin Bünyamin’le kalacağını söyler. Diğerleri evlerine
dönüp olanları babalarına anlatsalar da Yâkup onlara inanmaz ve üzüntüsünden iki gözü de kör
olur. Oğullarını Yûsuf ile Bünyamin’den bir haber almak için tekrar gönderir. Mısır’a gelen kardeşler,
Yûsuf ’tan tekrar erzak isteyerek Bünyamin’i de serbest bırakmasını talep ederler. Bunun üzerine Yûsuf
gerçeği açıklar ve gömleğini vererek babasının yüzüne sürdüklerinde yeniden göreceğini söyler. Nihayet
hep beraber Mısır’a giderler ve Yûsuf ana-babasını kendi tahtına oturtur. O esnada kardeşleri Yûsuf ’a
secde ederler ve Yûsuf babasına dönerek “Rabbim rüyamı gerçek kıldı.” (100. Ayet) der ve kıssa burada
son bulur.
Hamdî’nin Kaleminden Kıssa
Hamdullah Çelebi, İslam edebiyatında geleneksel bir konu olarak işlenen ve Türk edebiyatında
da yüzyıllarca en popüler aşk mesnevileri arasında yer alan Yûsuf u Züleyha yazarıdır. Hamdi’nin birçok
eseri olmakla birlikte asıl ününü, yüzyıllardır çokça işlenen ve Türk şiirine umumiyetle romantik mesneviler
sınıfında yer alan Yûsuf u Züleyha adlı eseriyle sağlamıştır.10 Şair, babasının ölümünden sonra kardeşleri
tarafından horlanması ile kendisi ve Yûsuf peygamber arasında benzerlik kurduğunu dile getirmektedir.
Eserini de bu nedenle kaleme aldığını belirten Hamdî, hikâyeye -mesnevi nazım şeklinin bir gereği olarak-
beş beyitlik bir besmele manzumesi ile başlamıştır. Giriş bölümünde ise dört halife için dört ayrı na’t yer
alır. 340 beyitlik eserin devamında ise “Matla’-ı Dâsitân-ı Yûsuf Aleyhi’s-selam” başlığıyla hikâyeye giriş
yapılır. Bu bölümlerden sonra mesnevi Hz. İbrahim’in anlatılması ile devam eder. İshâk ve İsmail’den sonra
Hz. Yâkup’un hikayesine geçilir. Hamdî, daha sonra Yâkup’un eşi Leyyâ’dan ve ondan olan çocuklarından
bahseder. Rivâyet olduğunun altını çizerek Leyyâ’dan altı oğlunun doğduğunu söyler ve adlarını şöyle
verir: Şem’ûn, Yehûdâ, Riyâlün, Yeşcer, Lâvî ve Rubil. Ayrıca Deyne adlı bir kızı bulunduğunu da belirtir.
Hikâyenin devamında Yâkup’un diğer eşlerinden ve çocuklarından bahseder. Daha sonra Râhil’in Yûsuf ’a
hamile kaldığını söyler ve sınanmasının daha o zamandan başladığını hissettirerek Yûsuf ’un iki yaşında
yetim kaldığına da vurgu yapar.
Hamdî’nin eserinin başlangıcını Hz. İbrahim’e dayandırarak sırayla Yâkup peygambere getirmesi ve
buradan Yûsuf peygamberin başına gelenleri anlatmaya başlaması, mesneviyi olukça genişletmiştir. Ayrıca,
eserdeki olay örgüsünün oldukça kalabalık bir şahıs kadrosu ile desteklenmiş olması da hayli ilginçtir.
Hamdî’nin eserini Bekiroğlu’nun hikâyesinden ayıran en önemli unsur da budur. Hamdî, hikâye içine
bilinen karakterlerden başka o kadar çok kişi yerleştirir ve her birine olay örgüsü içerisinde öyle roller
biçer ki hikâye, adeta manzum bir roman havasına bürünür. Bunun en iyi göstergesi şairin olayı anlatmaya
Yûsuf peygamberin doğumuyla başlamasıdır. Yûsuf, daha iki yaşındayken annesi ölür ve bakımı için
18 9 Kur’an-ı Kerim’de geçen ifadelere sâdık kalınmıştır.
10 E.j. Wilkinson Gibb, a.g.e., s. 386.
babası tarafından kız kardeşi Eynâs’a verilir. Yûsuf ’a çok iyi bakan Eynâs, Yâkup oğlunu almaya geldiğinde
çocuğu babasına vermek istemez. Daha sonra Yûsuf ’un birçok şeyi babasından öğrendiğinin altını çizen
şair, Yûsuf ’un güzelliğini uzun uzadıya anlatır.On iki yaşına geldiğinde meşhur rüyasını gören Yûsuf,
kalktığında babasına anlatır. Yâkup, oğlunun rüyasını tabir ederek, ay ve güneşin anne-babası, on bir yıldızın
ise kardeşleri olduğunu söyler ve bunu kardeşlerine anlatmaması gerektiğinin sıkı sıkı tembih eder. Eserin
bundan sonraki bölümü de Kur’an-ı Kerim’deki kıssanın olay zincirini takip eder. Yûsuf kardeşleri tarafından
kuyuya atılır, esir olup Mısır’da azize satılır. Hamdî hikâyede önce Yûsuf ’un hayatını, daha sonra “Matla’-ı
Dâstân-ı Züleyhâ” başlığıyla Züleyha’nınkini anlatır. Şairin, Yûsuf ’a olan aşkını anlatırken Züleyha’nın
duygularına da önem vermesi dikkat çekicidir. Olaylar, mesnevide yine bilindik bir şekilde devam eder;
Yûsuf ile Züleyha evlenirler. Fakat kıssa, Yûsuf ile babasının kavuşmasıyla bitirilirken, mesnevide Yûsuf ’un
ölümüyle son bulur.
Bekiroğlu ise eserini, bu hikâyenin en önemli noktası olan “rüya” ile başlatır ve olaylar bundan sonraki
seyrinde verilir. Eserde bir başka önemli rüya da Züleyha’nın Yûsuf ’u gördüğü rüyadır. Fakat onu, Mısır’ın
azizi zannedip evlenmesi “Züleyha’nın Yanılgısı” bölümünde anlatılır. Rüya motifi, mesnevide Yûsuf ’un ve
Züleyha’nın dışındaki karakterlerde de görülür. Yûsuf ’u kuyudan alıp köle olarak satacak olan Mâlik, bunu
yıllar evvel rüyasında görür. Ayrıca, Mesnevi’de Kur’an-ı Kerim’de peygamberler dışında bir kişinin adı geçer
o da Yehûda’dır. Hamdî, eserinde Yehûda’nın yanı sıra Yûsuf ’un diğer kardeşlerine de ad verir ve diyaloglarda
onları da konuşturur. Bunlardan Şem’un öldürülmesini, Rûbil dinlerine göre hareket etmeleri gerektiğini
belirterek onu uzak bir mağaraya bırakmalarını ve nihayet Yehûda, bir kuyuya bırakmalarını söyler. Yûsuf ’u
alan kervanın başında ise Dımışk vardır. Dımışk oraya varınca onu ya kul ya oğul olarak kabul edeceklerini
söyler. Söz konusu bir peygamber hayatı olunca hikâye içinde kutsal varlıkları da bir kurgu karakteri olarak
görmek mümkün olmaktadır. Bunlardan en önemlisi kuyuda Yûsuf peygambere çeşitli öğütler veren, onu
teskin edecek şeyler söyleyen Cebrail’dir. Melekler ise ona bir şey olmasın diye dua ederler. Bekiroğlu’nda
yalnızca, “Korkma, biz buradayız.” nidâsından söz edilir. Korkma, nidâsı Bekiroğlu’nun eserinde ikinci defa
zindanda söylenir.
İki eser arasında olay örgüsü bakımından genel bir ortaklık görülse de şüphesiz iki sanatkârın hikâyeyi
ele alış biçimi farklıdır. Örneğin; Yûsuf ’un suçsuz olduğunu gösterecek fikri ortaya atan kişi, Hamdî’de
masumiyet, günahsızlık ile özdeşleştirilen bir bebek olurken, Bekiroğlu’nda Potifar’ın yanında bulunan bir
bilgedir. Bunun dışında Hamdî, aşk’ı yalnızca Züleyha üzerinden anlatmaz. Mesnevi’de ikisinin de henüz
birbirini görmeden âşık oldukları belirtilir. Oysa Bekiroğlu, Yûsuf ile Züleyha’nın ilk karşılaşmasında:
“Hasılı bu ilk bakışta kimse birbirini tanımadı.” (s. 71) demektedir.
Hem Peygamber Hem Mâşuk: Yusuf
Yûsuf kıssasının Kur’an-ı Kerim’de anlatılan şekli yukarıdaki gibidir. Olay örgüsü yönünden baktığımızda
iki eserin de aşağı yukarı bu çizgiyi takip ettiğini söyleyebiliriz. Ancak Hamdî’nin mesnevisinde hikâye,
Yûsuf ve Yâkup peygamberler merkeze alınarak ve anlatılırken, Nazan Bekiroğlu, vakaları daha çok aşk
ekseninde döndürür. Eserde, Yûsuf ’tan ziyade Züleyha’nın aşkı anlatılıyor gibidir. Züleyha, burada iki
aşk merkezindedir. Önce Yûsuf ’a karşı duyduğu ve daha çok mecâzi ve tensel bir aşk, hatta tutku olarak
nitelendirebileceğimiz yoğun bir duygu vardır. Daha sonra, Yûsuf’un Rabbi’ne yönelen samimi bir aşk ile
hikâyedeki yerini alır. Bekiroğlu, dildeki kadın duyarlılığı ile Züleyha’nın iç dünyasına girmemizi sağlamakta
ve hikâyede bugüne kadar yapılmamış olanı yaparak, onun Yûsuf ’un aşkını yaşarken kendi içinde de nasıl bir
mücadele verdiğini görmekteyiz. Zira bazı yorumcularca Züleyha, “zevk düşkünü, isterik bir kadın”11 olarak
nitelendirilmekte, köle olarak satın aldığı oğlu yaştaki bir çocukla zina yapmak isteyen ve arzusunu elde
edemeyince ona itira atacak alçaklığı gösteren bir kadın olarak değerlendirilmektedir.
Hikâyedeki rolü düşünüldüğünde, bunun belki biraz aşırı olmakla birlikte çok da haksız bir
yorum olarak görülmeyeceği ortadadır ancak Bekiroğlu’nun Züleyha’nın yaptıklarını mâşuk’una karşı
duyduğu yoğun aşka bağlaması ve sonrasında gerçek bir pişmanlığın pençesine düşerek buradan ilahî 19
11 Settâri, a.g.e., s. 50.
Özden APAYDIN
aşka yönelmesi, suçunu itiraf etmesi, tövbe etmesi ile birlikte Yûsuf ’tan af dilemesi ve nihayetinde bir
peygamber eşi olarak hikâyedeki yerinin son bulması, onu aklamaktadır. Ayrıca bu durum, günahtan
sonraki samimi nedâmetin ödüllendirilmiş olması bakımından da önemlidir. Özellikle de Züleyha’yı
“kuruntulu, fitneci, hilekâr, düzenbaz ve yalancı bir kadın tiplemesi”12 olarak nitelendirilmesini acımasız
kılmaktadır. Çünkü bir kul olarak Züleyhâ’nın sınavı da budur. Züleyha, Yûsuf ’un güzelliği karşısında
ellerini kesen kadınlara, kendisinin her gün bu güzellikle sınandığının da altını çizmektedir.
“Züleyha’nın Gelecek Zamanlara Seslenmesi” adlı bölümde Leylâ, Aslı, Şirin gibi sözlü geleneğin
kadın hikâye kişilerine seslenmekte ve bu şekilde onlardan farkını ortaya koymaktadır ve
“…
hanım hanımcık, durağan,
ve çaresiz
ve lekesiz
bütün hikâye kahramanları.
adım adınızla birlikte anılsa da,
dağlar ve ırmaklar arasında,
gökler ve yer arasında olduğu kadar mesafe olacak adımla adınız arasında.
siz, yazgınızla ifetli,
çaba harcamayacaksınız eteğinizdeki çamuru akıtmaya.
ben yazgımı yükleneceğim önce
sonra yazgımdan ifet çıkaracağım.
bu yüzden Yûsuf ’un arka tarafından yırtılan gömleğinden
Züleyha’nın önden yırtık eteğine kadar uzanacak yolum, adım adım,
aşk benim hakkım.”(s.83)
diyerek aşk’ı hak etmek için ancak kendisi gibi bir sınavdan geçilmesi gerektiğinin altını çizmektedir.
Yûsuf ise baştan beri bir ifet timsalidir. Züleyha kendisini çağırdığında Rabbine dua eder ve istememeyi
istemeyi diler. Duasının kabul olması ile günaha girmekten kurtulur. Hikâyenin bu kısmı Kur’an-ı Kerim’deki
haliyle örtüşür çünkü Yûsuf ’un da Züleyha’yı arzuladığı kıssa içinde geçmektedir.
Züleyha’nın sınavı, Yûsuf peygamberin güzelliği, her iki eserde de hem kadınlar üzerinden hem de diğer
insanları etkilemesi bakımından sıkça yer alır. Güzellik kavramı, bu hikâyeden itibaren Yûsuf peygamber
ile özdeşleşmiştir. Ancak mesnevide buna daha fazla vurgu yapılır. “Dâstân-ı Bâzıga” bölümünde kibirli,
gururlu Bâzıga’nın Yûsuf ’a olan aşkı anlatılır. Mesnevide, bu aşkla özünü bulan kişi, Bekiroğlu’nun eserindeki
gibi yalnızca Züleyha değildir.
Bekiroğlu’nun Yûsuf İle Züleyha’sı
Nazan Bekiroğlu’nun ise Yûsuf ile Züleyha öyküsünü daha önceden ele alınmamış bir örgü içinde okura
sunmakla birlikte klasik mesnevilerde gördüğümüz yapıya uyduğunu da görmekteyiz. Belli bir konuyu
işleyen, bağımsız bir kitap olarak yazılmış mesnevilerin planları, genellikle birbirine benzer. Bu genel planda
üç bölüm vardır:
20
12 Settâri, a.g.e., s. 53.
Giriş bölümü
Konunun işlendiği bölüm
Bitiş bölümü13
Bekiroğlu da hikâyeye ‘Söz Başı’ bölümünde ‘Bismihû’ diyerek başlar ve Allah’ı överek her şeyin ona ait
olduğunu dile getirir. Bitişi ise klasik mesnevilerde olduğu gibi ancak biraz farklı olarak ‘Yûsuf ’un Duası’
başlığıyla yapar. Konunun işlendiği kısım ise olayların ana çerçevesi bakımından Kur’an’da geçen hikâyeyle
aynı olsa da birçok farklılığı da içinde barındırmaktadır. Dört bölümden oluşan eserin bir diğer farklılığı da
yazarın Züleyha’nın duygularına oldukça geniş bir bakış açısıyla ışık tutmuş olmasıdır. Onun duygularını,
çektiği sıkıntıları adım adım en ince noktasına kadar veren yazar, bunu yapmanın yani Züleyha’ya biraz
ışık tutmanın okuru Yûsuf ’a yaklaştırdığını söyler.14 Eserin ilgi çeken bir başka yanı da son hikâye olarak,
Firavn’ın hikâyesinin anlatılmasıdır. Yazar, bu bölümde daha önce denenmemiş bir bakış açısını bu defa
Firavn’a yöneltir ve onu alışılmış/klasik anlatının dışında karakterize eder.
Her ne kadar Bekiroğlu’nun olay örgüsü bakımından kıssanın asıl şekline riayet ettiğini söylemiş
olsak da bazı küçük farklılıklar olduğunu da yukarıda belirtmiştik. Örneğin; Yûsuf ’un zindana
atılması kıssada Yûsuf ’un Züleyha’dan kurtulmak için Allah’a dua etmesi sonucunda gerçekleşmiştir.
Oysa hikâyede, Yûsuf ’un hemen olay sonrası zindana konulduğu söylenmektedir. Bundan başka,
Mısırlı kadınların Züleyha’yı ayıplaması üzerine, Züleyha’nın onlara kendi haklılığını bildirmek
amacıyla saraya davet ettiği misafirlerinin eline bıçak verip Yûsuf ’u içeri çağırması, Yusuf ’un zindana
atılmasından öncedir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de Züleyha, “Yemin olsun ki ona emrettiğimi yapmazsa,
mutlaka zindana atılacak ve mutlaka küçük düşenlerden olacaktır.” (33. Ayet) demektedir. Oysa hikâyede
olay sırası bu şekilde verilmemiştir. Hikâyede, Mısırlı kadınların elini kesmelerinden sonra Züleyha,
Yûsuf ’u günaha davet etmiştir.
İki eser arasında olay örgüsü bakımından çok fazla bir farklılık olmamakla birlikte, Hamdî‘nin
vakaları daha ayrıntılı bir biçimde aktardığını söyleyebiliriz. Mesnevide Yakup ile Yûsuf ’un hem bir
baba-oğul hem de iki peygamber olarak ilişkilerinin daha yoğun bir biçimde verildiğini görmekteyiz.
Bekiroğlu ise her ne kadar bir bütün halinde olayları aktarsa da eserini daha çok bir aşk hikâyesi olarak
kaleme almıştır. Bundan başka iki hikâye arasında isim ve kişi farklılıkları hemen dikkati çeker. Büyük
bir fark olarak Züleyhâ’nın kocasının adının Hamdî’de Kıtfir, Bekiroğlu’nda Tevrat’taki gibi Potifar
olarak geçtiğini belirtmek gerekir. Ayrıca Potifar, genç, yakışıklı, güçlü iken Kıtfir yaşlı ve çirkindir.
Yukarıda da vurguladığımız gibi Bekiroğlu, eserine hem kıssada hem de mesnevide olmayan
“ayna, kurt, rüzgar ve firavn” gibi kişiler de eklemiştir. Yûsuf kıssası, bir hikâyede iki itiranın yer aldığı
bir kıssadır. Bu nedenle, suç isnat edilenlerin aklandığı bir hikâye olarak da bakabileceğimiz kıssa
da Yûsuf ’un dışında onu öldürmekle suçlanan kurt da masum olduğunu kanıtlamaya çalışmaktadır.
Asıl hikâyede, Yûsuf ’u kuyuya atan kardeşlerinin babalarına onu bir kurdun yediğini söylemeleriyle
gündeme gelen ‘kurt’, bu hikâyede konuşturulur ve adeta hakkı teslim edilerek aklanmaya çalışılır.
Yazar, ‘Kurdun Utancı’ bölümünde, kurda insan vasıları kazandırarak onun kirlenen adını temize
çıkarmasını sağlamaya çalışır. Kişiselleştirilen diğer varlıklar ise ‘kuyu’, ‘rüzgar’ ve ‘ayna’dır. Kuyu, Yûsuf ’u
misafir ettiği için sevinirken, bir bedevinin Yûsuf ’a hediye ettiği ayna ise kendisine bakan o olduğu için
şaşılası bir bahta sahip olduğunu söyler ve Yûsuf ’un ona bir daha bakacağından emin olamadığı için
mahzunluğunu dile getirir. Rüzgar da eserde Züleyha tarafından yırtılan Yûsuf ’un gömleğinin ibret
için dışarı asılmasıyla olaya dahil olur ve hikâyede gömleği avutmakla görevlendirilir.
13 Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı, Mesnevi, İsmail Ünver, S. 415, 416, 417, Eylül, 1986, s. 432. 21
14 Suavi Kemal Yazgıç, Yûsuf ile Züleyha, Yeni Şafak, 2000. (www.nazanbekiroğlu.com)
Özden APAYDIN
Olay örgüsü bakımından her iki eserde görülen genel bir ortaklığın yanı sıra Yûsuf ’un üç
gömleğinin mesnevide de Bekiroğlu’nun hikâyesinde de geçtiğini belirtmek gerekir. Hatta Nazan
Bekiroğlu, Züleyha tarafından yırtılan gömlek üzerinde özellikle durarak, rüzgar tarafından teselli
edildiğini anlatır. Ayrıca olay örgüsüne metinlerarası ilişkiden yönteminden yararlanılarak günümüz
şiirlerinden örnekler de verilmiştir. Yûsuf’un elleri bir nar çiçeğini ezebilir mi benim Yûsuf’um?” (s. 76)
cümlesi okura Sezai Karakoç’un Mona Roza adlı şiirindeki:
“Ellerin, ellerin ve parmakların
Bir nar çiçeğini eziyor gibi”15
mısralarını hatırlatmaktadır.
SONUÇ
Yusuf İle Züleyha hikâyesinin klasik bir örneği olarak Hamdî’nin mesnevisi ile modern bir eser olan
Nazan Bekiroğlu’nun hikayesini mukayese etmeye çalıştık. Daha önce de söylediğimiz gibi Bekiroğlu’nun
eserini modern bir mesnevi gibi oluşturduğu anlaşılmaktadır. Hamdî’nin ise klasik mesnevi çizgisi dahilinde
kıssayı asıl biçimine uygun olarak yazdığını fakat gerek olay örgüsü gerekse şahıs kadrosunun zenginliği ile
zamanının ötesinde bir eser vücuda getirdiğini söylemek yanlış olmayacaktır.
Kıssanın ana merkezi olan “rüya” ve destekleyici kavramlar olarak “kardeş kıskançlığı, arzu, aşk, Yûsuf
açısından ‘Rabb’e itaat’, Züleyha için ‘Rabb’i bulma’, güzellik, sabır, adalet”in her iki eserde de ele alındığını
görmekteyiz.
Bekiroğlu’nda, hikâye kişilerinin şiirsel söylemlerinin daha çok yakın zamana aitmiş gibi anlaşılması,
eserin günümüze ait olmasından kaynaklanmaktadır. Bu açıdan bakıldığında eserin daha önce de
belirttiğimiz gibi, asırlardır bilinen bir kıssanın postmodern şekli olduğunu söylemek mümkündür. Sonuç
olarak her iki hikAyenin de içerdikleri farklılıklara rağmen olay örgüsü bakımından kıssanın Kur’an-ı
Kerim’de geçen ana çerçevesine sadık kaldığı söylenebilir.
KAYNAKÇA
BEKİROĞLU, Nazan, Yûsuf ile Züleyha –Kalbin Üzerinde Titreyen Hüzün-, Timaş Yayınları, İstanbul,
2001.
ÇETİN, Nurullah, Yeni Türk Şairinin Yûsuf ile Züleyha Hikayesi Duyarlılığı, Hece Yayınları, Ankara,
2004.
KARAKOÇ, Sezai, Şiirler IX Mona Roza, Diriliş Yayınları, İstanbul, 1998.
KARTAL, Ahmet, Câmi’nin Yûsuf u Züleyhâ’sı ile Hamdullâh Hamdî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sının
Mukayesi, Diriözler Armağanı, Bizim Büro Basımevi, Ankara, 2003.
Kur’an-ı Kerim, Hazırlayan: Hayrat Neşriyat, Yûsuf Suresi, İstanbul, 2009.
SETTARİ, Celal, Zülayhâ’nın Aşk Derdi, İnsan Yayınları, İstanbul, 2010, s. 14-15.
ÜNVER, İsmail, Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı, Mesnevi, S. 415, 416, 417, Eylül, 1986.
YAZGIÇ, Suavi Kemal, Yûsuf ile Züleyha, Yeni Şafak, 2000, (www.nazanbekiroğlu.com), Erişim Tarihi:
03/09/2012.
22 15 Sezai Karakoç, Şiirler IX Mona Roza, Diriliş Yayınları, İstanbul, 1998, s. 15.
Ali Emîrî Efendi’nin
Dîvânı Üzerine
Dicle Üniversitesi Rektörlük Türk Dili Bölümü, Diyarbakır
mustafaugurlum@gmail.com
ÖZET
Ali Emîrî Efendi, Osmanlı İmparatorluğunun Efendi, oldukça fazla şiir yazması ile edebiyat tari-
meşrutiyet yıllarında yaşamış ve Cumhuriyetin ku- himizde velud bir şair olarak karşımıza çıkmaktadır.
ruluş dönemine şahitlik etmiş, bulunduğu konum Onun dîvânı incelendiğinde şairin hayat felsefesi,
itibariyle de devrin sosyal ve siyasal yapısını yakın- edebi kişiliği, devrinin sosyal ve siyasal yansımaları
dan takip etme fırsatı bulmuş; şair, edebiyat tarih- açıkça görülebilmektedir.
çisi, kütüphaneci, gazeteci gibi vasıları bünyesinde
Bu bildiride Ali Emîrî Efendi’nin dîvanından
barındıran müstesna bir şahsiyettir. Üçü dîvan ol-
hareketle onun edebi kişiliği, dil ve üslup özellikleri
mak üzere pek çok tarihî ve edebî esere imza atmış-
ve devrin dîvâna yansımaları ele alınacaktır.
tır. Dîvan Edebiyatı’nın son kuşak şairlerinden biri
olarak kabul edilen ve edebiyat tarihçileri tarafından Anahtar Kelimeler: Dîvan, Ali Emîrî, Gazel,
pek büyük bir şair olarak kabul edilmeyen Emîrî Kaside, Şekil, Muhteva
Mustafa Uğurlu ARSLAN
Asırlardan beri büyük ve dahi insanların beşiği olan Anadolu nice büyük şahsiyetler yetiştirmiştir. Bu
engin şahsiyetlerin bir kısmı zaman içerisinde keşfedilmiş ve hak ettiği yere oturtulmuş; bazılarının değeri
ise aradan yıllar geçtikten sonra ancak idrak edilebilmiştir. Bu büyük şahsiyetler daima düşünen, planlayan,
yıllardan beri yıkageldiğimiz ya da kıymetsiz addettiğimiz ruh ve mana heykellerimizi yeniden ikame etme
hareketini temsil eden düşünce ve aksiyon insanlarıdır. Hiç şüphesiz bunlardan birisi de Türk Tarihi ve
Türk edebiyatı tarihi araştırırcısı, şair, yazar, gazeteci ve kütüphaneci gibi vasıları bünyesinde barındıran
müstesna bir şahsiyet Ali Emîrî Efendi’dir.
Daha çocuk denilebilecek yaşlarda şiire merak saran Ali Emîrî Efendi, o yıllarda Sultan V.Murad için
yazmış olduğu bir kaside ile şuara zümresi içersinde ciddi bir yankı uyandırmıştır. “Öyle ki culûsiyeyi O’nun
yazmış olmayacağı, ancak büyük ceddi Mehmet Emîrî Çelebi’den almış ve kendisine mal etmiş olduğu, yani
başka bir anlamda çalmış olabileceği ileri sürülmüştür.” 1
Emîrî Efendi’nin üç dîvânı bulunmaktadır. Bunlardan biri Millet Kütüphanesi AEM 37’de kayıtlı,144
varaktır. İkincisi, Millet Kütüphanesi AEM 39’da kayıtlı,450 varaktır.Üçüncüsü ise bu tebliğde ele almaya
çalıştığımız Millet Kütüphanesi Ali Emîrî manzum 38’de kayıtlı olan müellif hattı ve 85 varaktan oluşan Ali
Emîrî Efendi dîvânıdır.Tebliğimizde söz konusu dîvânın şekil ve muhteva özellikleri belli başlıklar altında
ifade edilmeye çalışılacaktır.
A.Divanın Şekil Özellikleri
Dîvan, on bir farklı aruz kalıbı ile yazılmış ve içersinde tevhid, münâcât,na’t, kaside, tarih, gazel ve
tahmisler bulunmaktadır.Bu nazım şekilleri ve türlerini oluşturan beyit sayısı 2493 ve bend sayısı 292 dir.
Tablo 1 Divanda Kullanılan Aruz Kalıplarının Şekil ve Türlere göre Dağılımı

Tevhid ve
Aruz vezni Na’t Kaside Tarih Gazel Tahmis
Münacat
Feílâtün Mefâ’ilün Fe’ilün 1 2
Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilün 3 8 1
Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün 6 6 3 5 90 11
Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün 1 1 1 2
Mef ’ûlü Mefâ’îlü Mefâ’îlü Fa’ûlün 2 1 1 4
Mef ’ûlü Fâ’ilâtü Mefâ’îlü Fâ’ilün 11 2 2 7
Mef ’ûlü Mefâ’ilü Fa´ûlün 1
Mefâ’ilün Fe’ilâtün Mefâ’ilün Fe’ilün 2 2 1 9 1
Mefâ’îlün Mefâ’îlün Fa’ûlün 1
Mefâ’îlün Mefâ’îlün Mefâ’îlün Mefâ’îlün 7 4 10 48 37

Müstef ’ilün Müstef ’ilün Müstef ’ilün
1
Müstef ’ilün
24 1 Kemal Çelik, Bir Kitap Dostu Ali Emîrî Efendi, Mor Yayınları,Ankara,2007, s.65
Ali Emîrî Efendi’nin Dîvânı Üzerine
Şairin divanında yer yer vezin aksaklıklarına rastlandığı da görülür.Bu aksaklıklar bazen zihala,
imâleyle ya da kasrla giderilmeye çalışılmış; bazen de vezne uydurmak için şair istediği kelimeyi bulamamış
ve beyitte geçen bu kısımları boş bırakmıştır.
B.Muhteva Özellikleri
1. Dini Unsurlar: Emîrî Efendi yaşamı boyunca dini vecibelerini yerine getirme konusunda hassasiyet
gösteren müttakî bir müslümandır. Divandaki hemen hemen bütün türlerde dini motilere yer verir ve başta
peygamber ve ehl-i beyt olmak üzere dört halife için ayrı ayrı kasideler yazmıştır. Dîvanda 18 yerde Kur’an-ı
Kerimden iktibaslar yapılmış ve Hz. Adem, Davud, Harun, Musa, İsa gibi peygamberlere çeşitli telmihler
yolu ile sıkça yer verilmiştir. Hz. Peygambere olan sevginden dolayı Emîrî mahlasını kullanmaktan bile
çekindiğini ifade etmekte ve Emîrî’deki mim harfini sin harfi ile değiştirerek Esîrî haline dönüştürmeyi yani
Hz.Peygamberin kölesi olmayı tercih etmektedir.
Nâmıma artık Emîrî söylemek haddim değil
Mîmi sîn etdim esîrim yâ Habîb-i Kibriyâ 2
2.Dîvanda Adı Geçen Edebi Şahsiyetler: Emîrî Efendi dîvanında gazellerine tahmis yaptığı şairleri
ismen zikreder. Bu şairlerin çoğu Diyarbakırlı şairlerdir ve bir kısmı onun yakın akrabalarıdır. Bu şairlerden
bazıları şunlardır: Dedesi Mehmed Emîrî, amcası Şaban Kâmî, Vehbî, Diyarbakırlı şair Sırrı Hanım, İfet
Hanım, Süleyman Nazif, Diyarbakırlı Küfrizâde Sabrî, Diyarbakırlı Avnî ( Ali Avnî olarak bilinir.)
3. Dîvanda Adı Geçen Padişahlar: Emîrî Efendi Osmanlıya ve Osmanlı Sultanlarına karşı derin bir sevgi
beslemektedir. Bunu hem nazmında hem nesrinde kendisi açıkça beyan etmektedir. Özellikle dîvanında “
Şehen-şâh-ı kerem, Hâkân-ı cem-sîmâ, Tâc-dâr-ı pür-kerem, şehen-şeh-i müşkil-küşâ” şeklindeki hitaplar
ve onun yazmış olduğu Cevâhirü’l-mülûk eseri bunun en açık ifadesidir.
Kerîmâ şehriyârâ Husrevâ şâhâ felek-kadrâ
Ey ol sultan ki ben etmem tasavvur zâtıña hemtâ3
4. Emîrî Dîvanında Aşk: Dîvan edebiyatında estetik bir sistem içersinde zengin teşbih ve tasvirlerle
tarif edilen ve sürekli peşinden koşulan sevgili, Emîrî Efendi divanında zaman zaman kendisinden hesap
sorulan, yer yer haddini bilmesi gereken bir tip olarak kendini bulur.
Meh-pâreler de âdet ü erkânı bilmeli
Öğretmemiş o vâlide-i bî-zekâ sana
Hüsnün geçince ben alırım senden intikâm
Nahvet düşer bana o zamâñ ilticâ sana4
Emîrî Efendiye göre gerçek aşk, içersine şehvetin karıştırılmadığı aşktır. O bunu dîvanında şu şekilde
dile getirir.
O âşık kim safâ-yı aşkına şehvet karışdırmaz
Felâket-hâne-i mahşerde serbâz olur peydâ5
Dîvanın bütününe bakıldığında Allah aşkı, peygamber aşkı, kitap aşkı, sevgiliye duyulan aşk gibi hem
uhrevi hem de beşeri aşkların dîvanda yoğun bir şekilde işlendiği görülmektedir.
2 Dîvan, 32 a
3 Dîvan, 11 b
4 Dîvan, 49 b 25
5 Dîvan ,38 b
5.Kitap Sevgisi:
Ömrünü kitaplarına kitaplarını da milletine adayan büyük bilge Ali Emîrî Efendi, belki de bu gün
adından çok zikredilmesini hayatını adadığı kitaplarına borçludur. Tevfikoğlu onun kitap sevgisini şu
şekilde ifade eder: “Ali Emîrî Efendi’nin ihtiras derecesine varan tek merakı kitaptı. Son nefesine kadar bu
ihtirasla yaşamış, yoksulluklarını, kederlerini, kırgınlıklarını eski kitapların yıpranmış ciltlerinde, sararmış
yapraklarında unutmuştur. Birçoğu el yazması binlerce eser, gözünden bile kıskanarak muhafaza ettiği
sevgilileriydi. Dünyasının ufukları onlarla ağarıyor ve onlarla kararıyordu.”6
Gerçekten de Emîrî Efendi’nin divanına da bu kitap aşkı her haliyle yansımıştır. O nereye giderse gitsin
kitapları da hep yanındadır.
Gülşene gitsemde yanımda berâberdir kitâb
Uykuyâ varsam da dersim gösterir rüýâ baña7
ifadesi onlarca örnek beyitten sadece bir tanesidir.
Emîrî Efendi divanında Nevâdir’ül-âsâr dediği ve kendisi için büyük önem arz eden onlardan çokça
istifade ettiği kitapların bazılarından şu beyitlerde bahseder.
Kırâat eyleriz İbn-i Esîri geceler gâhî
Gehî vermekteyiz Hâkâniye birlikte çok manâ
Hele Mes’ûdi bî-hem ibn-i Haldun gibi târihler
Bize olmakdadır dâim gıdâ- yı rûh-ı ten- pîrâ
Harîri ibn-i Fâriz Mes’nevi-i Mânendi çok âlî
Kitaplar dem-be-dem olmakda yârân-ı safâ-bahşâ8
Özellikle şu beyitinden, Emîrî Efendi’nin kitap aşkının dünyadaki tüm beşeri aşklardan öte bir aşk
olduğunu açıkça anlayabiliyoruz.
Dilber-i nev-hatta bakmam var iken hatt-ı sutur
Yâr-ı canımdır Habîb-i nazenînimdir kitap9
“Kitabın satırları dururken gençliğe yeni adım atmış bir güzel karşıma çıksa da bakmam.Çünkü kitap
benim nazlı bir sevgilim ve canımdır”
6.Hayata Bakışı: Hayatla sürekli iç içe olan devletin önemli kademelerinde çeşitli görevlerde bulunan
ve Anadolu’nun pek çok şehrini dolaşan Emîrî Efendi’nin şiirlerinden onun hayata dair bakış açısını da
okuyabilmekteyiz. O kâinata bir kitap nazarı ile bakmakta ve kâinattan yaratıcısını soran bir seyyah gibi
hayatı ve varlıkları sorgulamaktadır.
Kimdir şu âfitâbı eden merkez-i ziyâ
Kimdir şu mâhı eyleyen âyîne-i dücâ
Olmuş nasıl vücud-pezîr iş bu mümkinât
Kimdir şu kâinâtı bedî’î eden binâ10
şeklinde devam eden sorularına ilerleyen beyitlerde yine kendisi cevap vermektedir.
6 Muhtar Tevikoğlu, Ali Emîrî Efendi, Türk Kültürü, T.K.A.E., Yıl 8, S.88, Ankara,1970, s.246
7 Dîvan, 10 b
26 8 Dîvan, 21 a
9 Cihan okuyucu,Gazel Bahçesi,Sütun Yayınları,İzmir,2006,s.188
10 Dîvan, 1 a
Ali Emîrî Efendi’nin Dîvânı Üzerine
Sensin veren İlâhî baña akl u nutk u cân

Sensin veren ilâhî baña ni’met ü gıdâ11
Kılmış bu kâinâtı bina Hazret-i Hudâ
Vermiş bu âfitâba ziyâ Hazret-i Hudâ12
diyerek kainattaki her şeyin yaratıcının kontrolünde olduğunu verenin de alanın da o olduğunu dile
getirmektedir. Başka bir beyitte ise hayatın geçici olduğunu, her mutluluğun arkasında bir hüznün saklı
olduğunu şu mısralarla dile getirir:
Zamâne rahatında yok bekâ işte budur dünya
Melâle munkalibdir her safa işte budur dünya13
Emîrî Efendi “Dünya nedir? Sorusunu merak edip faziletli kimselere eğer sorarsan onlar dünyayı bir
cellat resmi çizerek “ işte budur dünya” diye cevap vereceklerdir” der.
Efâdıldan hakiki resm-i dünyâyı sorarsan der
Edip cellâd-ı şeklin rû-nüma işte işte budur dünyâ14
7.Devrin Dîvana Yansıması:
Şiirin tarihi bir vesika olduğunu iddia etmek mümkün olmayacağı gibi özellikle klasik şiirimizi hayattan
kopuk bir şiir olarak algılamak da aynı ölçüde imkan dışıdır. Ali Emîrî Efendi Osmanlının son dönemlerinde
yaşamış, meşrutiyet ve Cumhuriyetin ilk yıllarına tanık olmuş ve ömrünün yaklaşık otuz yılını çeşitli devlet
kademelerinde memur olarak geçirmiş bir şahsiyettir. Bu dönem içersinde yaşanan devlet meselelerine
kayıtsız kalmamış kalemi ile irşad etme misyonunu yüklenmiş bir bilgedir.
V.Murad ve Abdulhamid Han için yazmış olduğu kasidelerden seçmiş olduğumuz aşağıdaki beyitlerde
devrin durumu tablolaştırılmaktadır. Ona göre pek çok kişi hakkından fazlasını elde etmek için mücadele
etmekte, kendi menfaatlerini ülkenin menfaatlerinin üzerinde tutmaktadır. Söylenilse de dinleyenin de
anlayanın da bulunmadığını ifade ederek zaman zaman ümitsizliğe kapıldığını dile getirmektedir.
Ne alçak kimseler âh kim bir maksat uğrunda
Ederler hîleler zâhir kılarlar fitneler peyda
Tarîk-i rüşvete saymışdı me’mûrân âsâyişin
Eşirra eylemezdi kimseden endîşe-i ferda
Bakan yok dinleyen yok anlayan yok havf eden yok
Ne vehm-i mahşer-i ferda ne havf-ı Hazret-i Mevlâ
Bakardım hâl-i dünyaya olurdum ye’se müstağrik
Neden derdim Îlâhî bundaki hikmet nasıl yağma15
Aşağıdaki beyitlerde ise memlekette gönlü aydın insanlar yaşarken memurların yanlış tavırları ile yoldan
çıkarıldıklarına,vilayetlerdeki nüfuzlu kimselerin rüşvet ve aşiret gücünü kullanarak valileri nüfuzları altına
alıp adeta esir ettiklerine değinilmiş ve bu gidişle dünyanın artık yoldan çıkacağını, rezil bir hal alacağını
ifade etmiştir.
11 Dîvan 2 a
12 Dîvan, 30 b
13 Dîvan, 62 a 27
14 Dîvan 62 a
15 Dîvan, 12 a
Rûşen-dil idi cümle memâlikde ahâlî

Me´murlar azdırdı bütün onları cîfâ
Vâlîlere çatmak için eşrâf ü vilâyet
Aşretleri rüşvetleri hep etdiler icrâ
Baştan çıkıyor cümle memâlik bu gidişle
Bir de bakarız oldu cihân fâsık u rüsvâ16
8.Dîvanda Yeni Kelimelerin Kullanımı:
XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda hızla gelişen teknoloji hayatın her evresini etkilediği gibi edebiyatı da derinden
etkilemiştir. Bu yüzyıllarda yazılan gerek şiir gerekse romanlarda bu etkiler açıkça hissedilebilmektedir.
Emîrî Efendi’nin divanında divan şiirinde daha önce rastlamadığımız ya da çok az rastlanabilecek yeni
kelimelerin kullanıldığı görülür. Kullanılan bu kelimeler teknoloji ile gelişen iletişim ve ulaşım araçları
olduğu gibi devrin önemli şahsiyetleri, kıt’aları ve ülkeleri, çeşitli yemişler de olabilmektedir. Kullanılan bu
yeni kelimelerden bazıları şunlardır:”Deli Petro, Napolyon,Avrupa,Rusya Asya,Mezopotamya,Moskova
şimendifer,fotoğraf, telgraf, vapur, çürük fındık, leblebi, portakal” Bu kelimelerin geçtiği bazı beyitler
şunlardır:
Kim verdi serseri Deli Petroya gayreti
Geldi zuhura saha- i vüs’atde Rusyâ
Dünyayı titreten buna yâran oldu nâ-bedîd
Bir ân içinde yandı bütün şehr- i Moskovâ
Nerden alır bu sur’at-ı bî-misli telgırâf
Vapûr at gibi bence olmuş yem-âşina17
Sonuç olarak dîvan şiirinin son temsilcilerinden birisi olan Ali Emîrî Efendi’nin dîvanı, hem edebi
açıdan hem de devrin sosyal ve siyasi yaşamını yansıtması açısından özellikle ele alınıp incelenmesi gereken
bir eserdir.
KAYNAKÇA
ÇELİK Kemal, Bir kitap dostu Ali Emîrî Efendi, Mor Yayınları,Ankara,2007.
EMÎRÎ Ali, Dîvan, Millet Kütüphanesi, AEM 38
TEVFİKOĞLU Muhtar , Ali Emîrî Efendi, Türk Kültürü, T.K.A.E., Yıl 8, S.88, Ankara,1970, s.246
OKUYUCU Cihan,Gazel Bahçesi,Sütun Yayınları,İzmir,2006
28
16 Dîvan 14 a
17 Dîvan, 1 b
Klâsik Türk Edebiyatı
Sahasının E-Kaynakları
Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
matila20@hotmail.com
ÖZET
İletişimin yeni yöntemlerle giderek sırasında temel başvuru alanları haline gelmiştir.
hızlanması ve gelişen teknoloji, her iş alanında Bu bildiride elektronik veri kaynaklarının
ciddi yeniliklere ve değişikliklere yol açtığı gibi Klâsik Türk Edebiyatı çalışmalarındaki katkıları
akademik çalışmalar sırasında da araştırmacılara üzerinde durulmuş, bu saha ile ilgili e-kaynakların
büyük kolaylıklar sağlamıştır. Bilgi kaynaklarının listesi hazırlanarak araştırmacıların istifadesine
basılı ortamdan elektronik ortama taşınması ile sunulmuştur.
birlikte e-kütüphaneler, e-dergiler, e-tezler ve diğer Anahtar Kelimeler: Klâsik Türk Edebiyatı, bilgi
veritabanları gibi oluşumlar yapılan araştırmalar kaynakları, elektronik kaynaklar.
Mustafa ATİLA
Giriş
Günümüzde gelişen teknoloji, insan yaşamı üzerinde giderek egemenlik kurmakta; herkesin yaşamını
belli bir ölçüde, doğrudan ya da dolaylı olarak etkilemektedir. İletişimin yeni yöntemlerle giderek hızlanması
ve internet teknolojisinin bu denli önemli bir konuma gelmesi, günlük yaşamdan bilimsel çalışmalara
uzanan bir çerçevede internet ağını bilgiye ulaşmanın en etkili ve hızlı yollarından biri haline getirmiştir.
Bilginin ortaya konulması ve transferi noktasında geliştirilen mekanizmalar sayesinde bilgi paylaşımı çok
kolay bir hale gelmiş; zaman ve emek kayıpları en aza indirgenmiştir.
Son dönemde basılı yayınların elde edilmesinde ortaya çıkan ekonomik yüklerin bir hayli fazlalaşması
ve yayınlanan eser sayısının artması elektronik bilgi kaynaklarının önemini arttıran sebeplerden biridir.
“Bir bilgisayara bağlanan çevre birimleri kullanılarak, bir cd-rom sürücü veya uzaktan internet gibi bir ağa
bağlanılarak, bilgisayar üzerinde işletilen ve okunan veri ve/veya bilgisayar program(ları)ndan ibaret materyal
olduğu ve bu kategoriye, elektronik metinler, bibliyografik veritabanları, yazılım uygulamaları ve benzerleri”1
(Bahşişoğlu; 2006, 118) şeklinde tanımlanan e-kaynaklar; hazırlanışı, kullanımı, içeriği ve biçimi açısından
farklı özelliklerde olabilmekte ve zaman zaman farklı terimlerle ifade edilebilmektedir. En yaygın e-kaynak
türleri arasında; çevrimiçi veritabanları, elektronik sözlükler, elektronik ansiklopediler, elektronik tezler,
elektronik dergiler, elektronik kitaplar, elektronik arşivler, elektronik yayınevleri ve elektronik kütüphaneler
sayılabilir.
1. Klâsik Türk Edebiyatı Çalışmalarında E-Kaynak Kullanımı

Dîvân Edebiyatı, Eski Türk Edebiyatı, Saray ve Enderûn Edebiyatı, Yüksek Zümre Edebiyatı ve Osmanlı
Edebiyatı gibi isimlerle adlandırılan Klâsik Türk Edebiyatı, İslam kültür ve medeniyeti ile Arap ve Fars
Edebiyatlarının kuvvetli etkisi altında şekillenen ve XIII. yüzyıl sonlarından XIX. yüzyılın ikinci yarısına
kadar varlığını altı asır boyunca sürdüren bir edebiyat geleneğidir. Muhtevası, muhayyilesi ve estetik
mahiyeti bakımından oldukça zengin özelliklere sahip olan bu edebiyatın saklı kalmış tüm değerlerinin
ortaya konulmasına ve daha iyi bir şekilde anlaşılabilmesine yönelik yapılan çalışmaların sayısı gün
geçtikçe artmaktadır. Bu araştırmaların kaleme alınması sırasında genellikle ilk olarak literatür taraması
ile incelenmesi planlanan konuda daha önceden yayınlanmış bilgi kaynakları tespit edilmekte, sonrasında
bu kaynaklar temin edilmeye çalışılmaktadır. Özellikle bu alanda önemli bir yere sahip olan metin neşri
çalışmaları sırasında bundan önceki yıllarda araştırmacılar ya kütüphanelere giderek yazma eserlerden
yararlanabilmekte ya da mikrofilmler veya tıpkı çekimler vasıtasıyla eserlerin kopyasını temin edebilmekteydi.
Bilişim teknolojisindeki gelişmeler sayesinde yazma eserler artık tam metin olarak sanal ortamda
veritabanları üzerinden araştırmacıların hizmetine sunulmaktadır. Ayrıca basılı yayınlara e-kaynaklar
yoluyla ulaşılabilmesi, yapılan eser incelemeleri, literatür taramaları ve çalışmanın diğer sahalarında
araştırmacıların işini kolaylaştıracak ve araştırmacılara bilgi kaynaklarından yararlanma sürecinde önemli
zaman ve emek kazancı sağlayacaktır. Bu yönüyle Klâsik Türk Edebiyatı sahasında yapılacak olan akademik
çalışmalarda e-kaynakların kullanımı önümüzdeki süreçte daha da önem kazanacaktır.
Bu çalışmada Klâsik Türk Edebiyatı sahası için gerekli olduğunu düşündüğümüz elektronik kaynaklar
başlıklar halinde incelenecek ve bünyesinde barındırdığı kaynakların zenginliğine bağlı olarak sahada
birincil derecede öneme sahip bazı e-kaynak veritabanları hakkında ayrıntılı bilgi verilecektir. İçerisinde
Klâsik Türk Edebiyatına yönelik kitap, dergi, makale, tez, yazma eser, çevrimiçi ansiklopedi, çevrimiçi
sözlük, program vb. kaynakları bulunduran diğer ağların da isimleri ve ulaşım bağlantıları listeler halinde
sıralanacaktır.
30
1 Reitz, J. M. ‘Electronic resources’ ODLIS Online Dictionary for Library and Information Science. Bağlantı: http://www.abc-clio.com/ODLIS/
odlis_e.aspx (ET. 29.11.2012)
Klâsik Türk Edebiyatı Sahasının E-Kaynakları
2. Klâsik Türk Edebiyatı Sahasının E-Kaynakları

2.1. Veritabanları
2.1.1 Osmanlı Türkçesi ile Yazılmış Eser ve Makalelerin Yer Aldığı Veritabanları
Klâsik Türk Edebiyatı sahasında yapılan akademik çalışmalar içerisinde metin neşri incelemeleri son
derece önemlidir. Kültürel varlığımızın en kıymetli ürünleri arasında yer alan yazma eserler elektronik
Osmanlıca veritabanlarının hazırlanması ile internet ortamına taşınmaya başlamış, böylece araştırmacıların
bu eserleri temini ve bu sahada yapılacak çalışmaları icrâsı bir hayli kolaylaşmıştır. Yazma eser veritabanlarının
yanı sıra Osmanlıca matbu eserleri, süreli yayınları ve makaleleri ihtivâ eden birçok veritabanının
bulunduğunu da görmekteyiz. Burada yazma ve matbû nitelikteki Osmanlıca metinlere yer veren elektronik
kaynaklar incelenecek; Kültür Bakanlığı Yazmalar Veritabanı sisteminde yer alan kütüphanelerin müstakil
veritabanlarına ayrıca değinilmeyecektir.
Ankara Üniversitesi Yazma Eserler Kataloğu
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi, 15.000 ciltten fazla yazma eser
koleksiyonu ile Türkiye’nin en büyük yazma eser kütüphanelerinden biridir. Kütüphanede 1998 yılından
beri ‘Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi Elyazmalarını Künyeleme ve Bilgisayar Ortamına Aktarma
Projesi’ adlı bir çalışma yürütülmekte ve 2008 yılı itibariyle eser katalogları çevrimiçi katalog formatında
kullanıcıların hizmetine sunulmaktadır.
Bağlantı: http://yazmalardtcf.ankara.edu.tr/index.php (E.T. 10.12.2012).
Bayerische StaatsBibliothek Veritabanı (BSB)
Bu veritabanı ansiklopediler, el yazmaları, tarihî referans kitapları ve koleksiyon eserlerinin yanı sıra
telif hakları alınmış olan kitap ve dergileri internet ortamında kullanıma açmıştır. Osmanlıca eserlere bu
veritabanı üzerinden ulaşım sağlamak mümkündür.
Bağlantı: http://www.bsb-muenchen.de/index.php?L=3 (E.T. 10.12.2012).
Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi Yazma Eser Kataloğu
Diyanet İşleri Başkanlık Merkezi’nde yer alan kütüphanede 6.013 adet el yazması eser mevcuttur.
Burada bulunan el yazması ve nadir eserlerin kataloglama-sınılama işlemleri tamamlanmış ve 2007 yılında
yapılan çalışmalar neticesinde bu eserlerin tamamı dijital ortama aktarılmıştır. Bu eserlerin künyelerine
web üzerinden erişim sağlanmakta olup, eser görüntülerine ise Diyanet İşleri Başkanlık Merkezi’nden
erişilebilmektedir.
Bağlantı: http://kutuphane.diyanet.gov.tr/yordam.htm (E.T. 10.12.2012).
Google books
Google Kitap Arama, telif haklarına bağlı olarak herhangi bir ödeme yapmadan taşbaskı Osmanlıca
metinlerin kullanımına olanak tanımaktadır.
Bağlantı: http://books.google.com/ (E.T. 10.12.2012).
Hakkı Tarık Us Collection
İstanbul’da Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bulunan ve Osmanlıca süreli yayınları ihtiva eden Hakkı
Tarık Us Koleksiyonu, 2003 yılından itibaren Tokyo Üniversitesi Area Kültürlerarası Araştırma Merkezi ile
Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın ortaklaşa yürüttükleri bir proje ile dijital ortama taşınmıştır. Veritabanında
internet ortamına aktarılmış 1366 adet süreli yayın bulunmaktadır. Sitede bulunan gazete ve dergilerde
Klâsik Türk Edebiyatı sahasının son örnekleri arasında yer alabilecek çeşitli şiirlerin ve Klâsik edebiyatımıza
yönelik bazı inceleme ve eleştiri yazılarının yer aldığı görülmektedir. 31
Bağlantı: http://www.tufs.ac.jp/common/fs/asw/tur/htu/ (E.T. 10.12.2012).
Mustafa ATİLA
Hathi Trust Digital Library

Google Book Search, he Internet Archive gibi çevrimiçi veritabanları ile California Üniversitesi, Virginia
Üniversitesi, Michigan Üniversitesi, Indiana Üniversitesi, Chicago Üniversitesi vb. bazı ortaklık kurduğu
üniversitelerin sistem, katalog ve koleksiyonlarından yararlanarak internet üzerinden veri paylaşımı yapan
Hathi Trust, pek çok Osmanlıca yazma ve taşbaskı eser ile basımı yapılmış kitaplara ulaşım olanağı sağlayan
dijital bir kütüphanedir. Siteye üye olarak Osmanlıca eserler ücretsiz bir şekilde temin edilebilmektedir.
Bağlantı: http://www.hathitrust.org/home (E.T. 10.12.2012).
Islamıc Manuscrıpts At Mıchıgan
Michigan İslamî Elyazmaları ismiyle yayın yapan bu sitede Michigan Üniversitesi’nin dijital ortama
aktarmış olduğu İslamî elyazması eserler yer almaktadır. Veritabanında bulunan eserlerin Hathi Trust Dijital
Kütüphanesi üzerinden üyelik yoluyla indirilmesine olanak tanınmış ve yazmaların orijinallerinin Michigan
Üniversitesi Kütüphanesi arşivinde bulunduğu belirtilmiştir. Veritabanında yer alan eserler on dokuz başlık
altında kategorilendirilmiştir. Özellikle Türkçe, Arapça, Farsça ve Abdulhamid Koleksiyonu başlıkları altında
yer alan eski yazı eserler, Klâsik Türk Edebiyatı sahası çalışmaları için kaynak niteliğine sahiptir. Veritabanının
incelenmesi sırasında bazı eserlerin yanlış kataloglandığı da görülmüştür. Sitede bulunan eserler; raf numarası,
eser başlığı, yazar ismi, yazım yeri, kitap ölçüleri, konu, dil, eser notları, başlangıcı, sonu, içindekiler kısmı,
fiziksel ayrıntılar, düzen, süslemeler, müstensih, koleksiyon, referanslar, görüntüler vb. şekildeki otuz bir başlık
altında detaylı bir şekilde tanıtılmıştır.
Bağlantı: http://www.lib.umich.edu/islamic/ (E.T. 10.12.2012).
Islamic Heritage Project / Harvard University Library
İslamî Elyazmaları Projesi kapsamında Harvard Üniversitesi tarafından haritalar, müze koleksiyonları
ve elyazması eserler dünya üzerindeki tüm internet kullanıcılarının serbestçe erişebileceği bir şekilde dijital
ortamda kullanıma açılmıştır. Mısır, Suriye, Lübnan, Filistin, İran ve Türkiye gibi ülkelerde kaleme alınan;
şiir, tasavvuf, edebiyat, tarih, hukuk, mantık, felsefe tarzındaki konuları işleyen ve Farsça, Osmanlıca, Urduca
vb. dillerde yazılan nadir materyalleri çevrimiçi olarak yayınlayan veritabanında 280’den fazla elyazması
eser, 275 basılı metin ve 50 civarında harita bulunmaktadır. Yazma eserler konularına göre şiir, edebiyat,
retorik, hadîs, sûfîlik, Kur’an, hukuk gibi başlıklar altında on sekiz kategoriye ayrılmıştır.
Bağlantı: http://ocp.hul.harvard.edu/ihp/ (E.T. 10.12.2012).
İnternet Archive
1996 yılında kurulan ve ücretsiz olarak paylaşım yapan İnternet Archive veritabanı; metin, ses, video ve
yazılımların yanı sıra eser koleksiyonlarını da içermektedir. Bu veritabanı üzerinden Klâsik Türk Edebiyatı
sahası araştırmalarında yararlanılabileceğimiz pek çok dîvân, mesnevi ve mecmûa tarzı esere ulaşmak
mümkündür.
Bağlantı: http://archive.org/index.php (E.T. 10.12.2012).
İSAM Osmanlıca Makaleler Veritabanı
Osmanlıca dergilerde yer alan tarih, edebiyat ve İslâm ilimlerine dâir makalelerden oluşan bir
veritabanıdır. 6.000’den fazla makalenin künyesi ile tam metinlerine bu veritabanı üzerinden ulaşmak
mümkündür.
Bağlantı: http://ktp.isam.org.tr/?url=makaleosm/findrecords.php (E.T. 10.12.2012).
İSAM Osmanlıca Risaleler Veritabanı
32 Tarih, edebiyat ve İslâmî ilimlerle ilgili Osmanlıca risâlelerden oluşan bir veritabanıdır. Bu veritabanı
üzerinden 2.400 civarında risâlenin tam metinlerine PDF olarak ulaşılabilmektedir.
Bağlantı: http://ktp.isam.org.tr/?url=risaleosm (E.T. 10.12.2012).

Marmara Üniversitesi Dijital Nadir Eserler Koleksiyonu
Marmara Üniversitesi Nadir Eserler Koleksiyonu, 1883 yılında kurulan ve Marmara Üniversitesi’nin
temelini oluşturan Hamidiye Ticaret Mekteb-i Âlisi’nden günümüze kadar gelen ve bağış yoluyla sağlanan
eserlerden oluşmaktadır. Şu anda sistemde bulunan 1964 yazma eser, 6781 eski harli basma eser, 581 Latin
harli nadir eser, 715 cilt süreli yayın ücretsiz olarak tüm araştırmacıların hizmetine sunulmaktadır.
Bağlantı: http://katalog.marmara.edu.tr/nadireser/katalog.html
Milli Kütüphane Başkanlığı Süreli Yayınlar Bilgi Sistemi
2008-2011 yılları arasında Milli Kütüphane Başkanlığı Süreli Yayınlar Şube Müdürlüğü tarafından
gerçekleştirilen Milli Kütüphane koleksiyonunda bulunan Eski Harli Türkçe Süreli Yayınların internet
aracılığıyla elektronik ortama aktarılması çalışmaları tamamlanmış ve Eski Harli Türkçe dergiler
internet üzerinden araştırmacıların kullanımına sunulmuştur. Bu süreli yayınlardan yararlanmak isteyen
araştırmacılar eserlerin temini için gerekli ücreti ödeyerek bu yayınlara sahip olabilmektedir.
Bağlantı: http://sureli.mkutup.gov.tr/ (E.T. 10.12.2012).
Open Library
20 milyondan fazla kitabı kullanıcıların hizmetine ücretsiz olarak sunan bir veritabanıdır. Dîvân, tezkire,
mecmûa tarzı Osmanlıca eserlere bu site üzerinden ulaşmak mümkündür.
Bağlantı: http://openlibrary.org/ (E.T. 10.12.2012).
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Kütüphane Başkanlığı
Milli kütüphanede koleksiyonunda bulunan 26.700 el yazması eser 2004 yılı itibariyle dijital ortama
aktarılmaya başlamış ve Kültür Bakanlığı tarafından oluşturulan yazmalar sitesi üzerinden kullanıcıların
hizmetine sunulmuştur.
Bağlantı: http://yazmalar.mk.gov.tr/tarama.php (E.T. 10.12.2012).
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Yazmaları
Kültür ve Turizm Bakanlığı, kendisine bağlı kütüphanelerde bulunan el yazması eserlerin korunması ve
araştırmacıların istifadesine daha kolay sunulması amacıyla, bu eserlerin dijital ortama aktarılması projesini
başlatmış ve yazma eserler Bakanlık tarafından oluşturulan web sitesi üzerinden araştırmacıların hizmetine
sunulmuştur. Şu ana kadar yapılan çalışmalar neticesinde muhtelif kütüphanelerde mevcut bulunan 210.000
civarındaki yazma eserin yaklaşık olarak 80.000’i dijital ortama aktarılmıştır. Bu eserler belli bir ücret
karşılığında temin edilebilmektedir.
Bağlantı: https://www.yazmalar.gov.tr/tarama.php (E.T. 10.12.2012).
he Online Books Page

Osmanlıca eserlere Hathi Trust veritabanı üzerinden ulaşım olanağı sağlayan ve indeks niteliği taşıyan
bir web sitesidir.
Bağlantı: http://onlinebooks.library.upenn.edu/ (E.T. 10.12.2012).
Türk Dil Kurumu El Yazması Eserleri Kitaplığı Veritabanı
Türk Dil Kurumu Kütüphanesindeki yazma eserler 12 Temmuz 2011 tarihinden itibaren sanal ortamda
araştırmacıların hizmetine sunulmaya başlamıştır. Veritabanında yer alan eserlere üyelik hesabı üzerinden 33
kontör yüklenerek ulaşılabilir.
Mustafa ATİLA
Bağlantı: http://yazmalar.tdk.org.tr/ (E.T. 10.12.2012).

Osmanlıca Kaynaklara Erişim Sağlayan Diğer Bazı Veritabanları
ACLS Humanities E-Book (Ücretli)
Bağlantı: http://www.humanitiesebook.org/intro.html (E.T. 10.12.2012).
Afganistan Dijital Kütüphanesi
Bağlantı: http://afghanistandl.nyu.edu/search/?q=adl&sort=title.sort&start=0 (E.T. 10.12.2012).
Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Elyazması Eserleri
Bağlantı: http://kutuphane.atauni.edu.tr/yordambt/anasayfa.php?dilsecim=0 (E.T. 10.12.2012).
Chicago Üniversitesi Kütüphanesi
Bağlantı: http://lens.lib.uchicago.edu/ (E.T. 10.12.2012).
Gateway Bayern Veritabanı
Bağlantı: http://gateway-bayern.de/ (E.T. 10.12.2012).
İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi
Bağlantı:http://kutuphane.istanbul.edu.tr/?page_id=6083 (E.T. 10.12.2012).
MLibrary
Bağlantı: http://www.lib.umich.edu/digital-library-production-service-dlps (E.T. 10.12.2012).
he European Library
Bağlantı: http://www.theeuropeanlibrary.org/tel4/ (E.T. 10.12.2012).
he Universal Digital Library
Bağlantı: http://www.ulib.org/ (E.T. 10.12.2012).
World Digital Library
Bağlantı: http://www.wdl.org/en/ (E.T. 10.12.2012).
2.1.2. Kitap, Dergi ve Makalelerin Tam Metninin Yada Künyelerinin Yer Aldığı Veritabanları
Klâsik Türk Edebiyatı sahasına yönelik olarak kaleme alınan bildiri, makale, kitap ve inceleme tarzı
yayınların takibi ve temini husûsunda veritabanları son derece önemlidir. Aşağıda saha çalışmaları sırasında
kaynak değeri taşıyan veritabanlarının bilgilerine yer verilmiştir.
Akademia Sosyal Bilimler İndeksi (Asos İndex)
ASOS Index, sosyal bilimler alanında basılı ve elektronik ortamda düzenli olarak yayın yapan “hakemli”
dergileri tarayan bir veritabanıdır.
Bağlantı: http://asosindex.com/ (E.T. 10.12.2012).
Ankara Üniversitesi Dergiler Veritabanı
Ankara Üniversitesi bünyesinde çıkan 45 dergiyi tarayan ve bu dergilerde yayınlanan makaleleri internet
ortamında kullanıma açan bir dergi veritabanıdır.
Bağlantı: http://dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=12 (E.T. 10.12.2012).
34
Araştirmax Bilimsel Yayın İndeksi

Arastirmax, ulusal ve uluslararası nitelikteki dergileri tarayan ve bu yayınları tam metin olarak
araştırmacıların hizmetine sunan veritabanlarından biridir.
Bağlantı: http://www.arastirmax.com/ (E.T. 10.12.2012).
Belgeler.com
Elektronik kitap, tez ve makale tarzındaki yayınları ihtivâ eden bir internet veritabanıdır.
Bağlantı: http://belgeler.com/ (E.T. 10.12.2012).
Bielefeld Academic Searc Engine (Base)
Bielefeld Üniversitesi tarafından yönetilen Base arama motoru, akademik erişime açık web kaynaklarını
tarayan ve bunları kullanıcılara sunan önemli veritabanlarından biridir. Osmanlıca metin, tez ve makale
tarzı çalışmalara erişim imkânı tanıyan veritabanı, araştırmacılar için kaynak niteliği taşımaktadır.
Bağlantı: http://www.base-search.net/ (E.T. 10.12.2012).
Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyası
Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyası, Milli Kütüphane Başkanlığı tarafından yapılan bir
araştırma ile hazırlanmış olup; Türkiye’de 1923 - 1999 yılları arasında yayınlanan 4,398 süreli yayında
yer alan 566,000’den fazla makalenin bibliyografik künyelerini araştırmacılara sunmaktadır. Makalelerin
içerikleri ve dergilerin nerede bulunduğu bilgisine kayıtlarda yer verilmemiştir.
Bağlantı: http://eyayinlar.mkutup.gov.tr/cgi-bin/WebObjects/CumMak (E.T. 10.12.2012).
Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi
Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırma ve Uygulama Merkezi veritabanı; Türk dili, edebiyatı, tarihi
ve sanatı ile dilbilim, halkbilim gibi konularda yazılan 16.000’den fazla makale ve bildiriyi araştırmacıların
hizmetine sunmaktadır.
Bağlantı: http://turkoloji.cu.edu.tr/ (E.T. 10.12.2012).
Directory of Open Access Journals (Doaj)
Türkiye’de yayınlanan bazı dergileri tarayarak açık erişim yoluyla araştırmacıların hizmetine sunan bir
veritabanıdır.
Bağlantı: http://www.doaj.org/doaj?func=home&uiLanguage=en (E.T. 10.12.2012).
EBSCOhost (eBook Academic Subscription Collection)
EBSCOhost, tıp, psikoloji, edebiyat, hukuk, tarım gibi farklı disiplinlerde yayımlanmış binlerce akademik
esere internet üzerinden ulaşım imkânı tanıyan dünyanın en kapsamlı bilgi veritabanlarından biridir.
Bağlantı: http://search.ebscohost.com/ (E.T. 10.12.2012).
Eski Harli Türkçe Basma Eserler Bibliyografyası
Eski Harli Basma Türkçe Eserler Bibliyografyası, 1584-1986 yılları arasında Arap, Yunan ve Ermeni
harleriyle basılmış 37.359 farklı isimli Türkçe esere ait 50.760 bibliyografik künyeyi içermektedir.
Bağlantı: http://eyayinlar.mkutup.gov.tr/cgi-bin/WebObjects/EHT (E.T. 10.12.2012).
Hiperkitap
Basılı ve elektronik ortamda bulunan bilgi kaynaklarını, kullanıcıları ile buluşturmak amacıyla kurulan
35
Hiperkitap veritabanı, araştırmacıların yararlanabileceği elektronik kütüphaneler arasında yer almaktadır.
Bağlantı: http://www.hiperkitap.com/tr/anasayfa.html (E.T. 10.12.2012).
Mustafa ATİLA
İSAM İlahiyat Makaleleri Veritabanı

Bu veritabanı başta İlâhiyat fakültelerinde yayımlanan dergiler olmak üzere, çeşitli yayınevi ve
kurumlar tarafından basılan ilmî süreli yayınlarda yer alan makaleler ile sempozyum ve kongrelerde
sunulan tebliğlere yer vermektedir. Veritabanında bibliyografik künyelerin yanı sıra 19.000 civarında
makalenin PDF’lerine de yer verilmiştir. Klâsik Türk Edebiyatı sahası çalışmaları sırasında özellikle dinî ve
tasavvufî konulu araştırmalar için yararlı olabilecek bir veritabanıdır.
Bağlantı: http://ktp.isam.org.tr/?url=dokuman/findrecords.php (E.T. 10.12.2012).
Metin Bankası Projesi
Metin Bankası Projesi, Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış her türlü eseri ve özellikle Eski Türk Edebiyatı
metinlerini elektronik ortamda toplamayı amaçlayan ve Temmuz 2004 tarihinden itibaren Yahoogroup adı
altında üyelik sistemiyle çalışan bir projedir. Sistemde yer alan metinlerin belli aşamalardan geçtikten sonra
elektronik ortamda paylaşıldığı görülmektedir.
Bağlantı: http://groups.yahoo.com/group/metinbankasi/?yguid=211032233 (E.T. 10.12.2012).
Mitos Açık Erişim Sistemi
Bu veritabanı, Dokuz Eylül Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Atılım Üniversitesi, Hacettepe Üniversitesi
gibi birçok üniversite tarafından da kullanılan bir veritabanıdır. Sistemde çeşitli dergi ve konferanslarda
yayınlanan makaleler ile üniversitelerde hazırlanan tezler araştırmacılara ücretsiz olarak sunulmaktadır.
Bağlantı: http://deu.mitosweb.com/ (E.T. 10.12.2012).
Osmanlı Edebiyatı Çalışmaları Bibliyografyası Veritabanı
Osmanlı edebiyatı ile ilgili tamamlanmış çalışmalarla birlikte devam etmekte olan kitap, tez, makale,
bildiri ve proje çalışmaları hakkında bilgi veren ve Klâsik Türk Edebiyatı sahası için temel başvuru kaynakları
arasında yer alan önemli bir veritabanıdır.
Bağlantı: http://www.osmanliedebiyati.com/ (E.T. 10.12.2012).
Türkiye Makaleler Bibliyografyası
Türkiye Makaleler Bibliyografyası, 1995’ten günümüze kadar Milli Kütüphane’de taranan süreli
yayınlardaki 200.000 ‘den fazla makalenin künyelerine ulaşım olanağı sağlamaktadır.
Bağlantı: http://eyayinlar.mkutup.gov.tr/cgi-bin/WebObjects/Makale (E.T. 10.12.2012).
Türkoloji Eserleri Bibliyografyası
Türk dili, edebiyatı, tarihi ve kültürü üzerine yazılmış eserlerin künye bilgilerini bir araya getiren önemli
veritabanlarından biridir.
Bağlantı: http://www.isa-sari.com/bibliyografya/alan.asp?b=eski-turk-edebiyati (E.T. 10.12.2012).
ULAKBİM Sosyal ve Beşeri Bilimler Veritabanı
Sosyal ve Beşeri Bilimler Veritabanı, 2004 yılı itibariyle web üzerinden kullanıcıların erişimine açılmıştır.
Şu an için arkeoloji, coğrafya, felsefe, sosyoloji, tarih ve turizm gibi alanlarda yayın yapan 169 dergiyi tarayan
veritabanı, Klâsik Türk Edebiyatı sahası çalışmaları sırasında bibliyografik ve tam metin bilgisi yönüyle
araştırmacılar için temel kaynak konumundadır.
Bağlantı: http://uvt.ulakbim.gov.tr/sbvt/ (E.T. 10.12.2012).
36
ULAKBİM Ulusal Toplu Katalog (TO-KAT)

Ulusal Toplu Katalog veritabanı, ülkemizdeki farklı kataloglara ve otomasyon sistemlerine sahip resmi
ve özel kurum ve kuruluş kütüphanelerinin tek bir ara yüzden taranmasına imkân tanımaktadır. Veritabanı,
araştırmacılara eserlerin künye bilgilerini vermesi ve kütüphaneler arası kaynak paylaşımını sağlaması
yönüyle önemlidir.
Bağlantı: http://www.toplukatalog.gov.tr/index.php?cwid=2 (E.T. 10.12.2012).
World Public Library
Edebiyat eserleri, bibliyografyalar, sözlükler, ansiklopediler ve diğer bilgi kaynaklarını bir araya
getiren World Public Library, dünyanın önde gelen e-kitap veritabanlarından biridir. Veritabanı üzerinden
Osmanlıca eserlere ve basılı yayınlara ulaşmak da mümkündür.
Bağlantı: http://netlibrary.net/AdvancedSearch.aspx (E.T. 10.12.2012).
WorldCat
WorldCat arama motoru üzerinden kitap, video, makale ve dijital içerik tarzındaki pek çok materyale
ulaşmak mümkündür. Veritabanı üzerinde yer alan özellikle Osmanlıca kaynak eserler Klâsik Türk Edebiyatı
sahası için önemlidir.
Bağlantı: https://www.worldcat.org/ (E.T. 10.12.2012).
Yordam Toplu Kataloğu
YORDAM Kütüphane Bilgi Belge Otomasyon Programını kullanan kütüphane, bilgi merkezi ve
arşivlere ait katalog bilgilerinin tamamı Yordam Toplu Kataloğu veritabanında yer almaktadır. Bu veritabanı
üzerinden birçok kütüphanede bulunan basılı, el yazması, elektronik, tıpkıbasım ve fotokopi tarzındaki
eserler çok kolay bir şekilde taranabilmekte ve eserlerin kendisine ve künye bilgilerine ulaşılabilmektedir.
Bağlantı: http://yordam2001.bahcesehir.edu.tr/ (E.T. 10.12.2012).
Diğer Bazı Veritabanları ve Açık Erişim Sistemleri
Türkiye’de birçok üniversitenin açık erişim sistemi bulunmaktadır. Bu açık erişim sistemlerinin tümüne
burada yer verilmemiş; Klâsik Türk Edebiyatı sahası için daha zengin kaynak ihtiva eden veritabanlarının
isimleri ve bağlantı adresleri yazılmıştır. Bu veritabanları özellikle kendi üniversitelerinde yayınlanan
çalışmaların tam metinlerini ya da künyelerini internet üzerinden paylaşması yönüyle önemlidir.
Ankara Üniversitesi Açık Erişim Sistemi
Bağlantı: http://acikarsiv.ankara.edu.tr/ (E.T. 10.12.2012).
Ankara Üniversitesi Elektronik Kütüphanesi
Bağlantı: http://kutuphane.ankara.edu.tr/?bil=bil_icerik&icerik_id=45 (E.T. 10.12.2012).
Atatürk Üniversitesi Açık Erişim Sistemi
Bağlantı: http://kutuphane.sdu.edu.tr/sayfa.php?li=i_446 (E.T. 10.12.2012).
Bibliyotek Document Search Engine
Bağlantı: http://tr.bibliyotek.com/ (E.T. 10.12.2012).
Çukurova Üniversitesi Açık Erişim Sistemi
Bağlantı: http://cu.mitosweb.com/ (E.T. 10.12.2012).
37
Mustafa ATİLA
Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi Kaynaklar Dizini

Bağlantı: http://turkoloji.cu.edu.tr/kaynaklar_dizini/menu.php (E.T. 10.12.2012).
Dokuz Eylül Üniversitesi Açık Erişim Sistemi
Bağlantı: http://deu.mitosweb.com/ (E.T. 10.12.2012).
Gazi Üniversitesi Açık Erişim Sistemi
Bağlantı: http://gunet.gazi.edu.tr/acikarsiv/index.php (E.T. 10.12.2012).
Goodreads
Bağlantı: http://www.goodreads.com/ (E.T. 10.12.2012).
Google Akademik
Bağlantı: http://scholar.google.com.tr (E.T. 10.12.2012).
Harvard Library
Bağlantı: http://lib.harvard.edu/ (E.T. 10.12.2012).
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Toplu Kitap Taraması Veritabanı
Bağlantı: http://katalog.ibb.gov.tr/Yordamtk.htm (E.T. 10.12.2012).
JSTOR Veritabanı
Bağlantı: http://www.jstor.org/ (E.T. 10.12.2012).
Kitap Okuyoruz
Bağlantı: http://www.kitapokuyoruz.com/?bolum=KitapArsivi&islem=ara (E.T. 10.12.2012).
Lund Üniversitesi Açık Erişim Sistemi
Bağlantı: http://www.lub.lu.se/ (E.T. 10.12.2012).
Süleyman Demirel Üniversitesi Açık Erişim Veritabanı
Bağlantı: http://oai.sdu.edu.tr/index.php/search (E.T. 10.12.2012).
Trakya Üniversitesi Açık Erişim Sistemi
Bağlantı: http://193.255.140.18/yordamaays/yordam.htm (E.T. 10.12.2012).
2.2 ULAKBİM Tarafından Taranan ve Elektronik Ortamda Makale Erişimi Sağlayan Dergiler
Türkiye’de ulusal ve uluslararası düzeyde yayın yapan pek çok dergi bulunmaktadır. Bu dergilerden
bazıları tek bir konu alanını merkez alarak yayın yaparken özellikle üniversitelerin Sosyal Bilim Dergileri
tarzındaki bazı dergiler; hukuk, insan kaynakları, ekonomi, sosyoloji, iletişim, işletme, coğrafya, psikoloji,
uluslararası ilişkiler, kamu yönetimi gibi konu alanlarını kapsayacak şekilde yayımlanmaktadır. Burada,
Klâsik Türk Edebiyatına yönelik makalelere yer veren ve Tübitak ULAKBİM tarafından taranan ulusal
ve uluslararası dergilerin sıralaması yapılacak ve bazı dergiler hakkında daha detaylı bilgi verilecektir.
Dergilerden bazıları tam metin olarak makalelere erişim imkânı sunarken bazıları da sadece makalelerin
künye ve özet bilgilerine erişim izni vermektedir.
Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırm aları Enstitüsü Dergisi
Yılda en az iki defa yayınlanan Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, makaleleri açık erişim sistemi
38 ile okuyucuya sunan hakemli bir dergidir. 1994’ten bu yana yayınlanan dergide Klâsik Türk Edebiyatı sahası
araştırmacılarının yararlanabileceği pek çok yayın bulunmaktadır.

Bağlantı: http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/taed/index (E.T. 10.12.2012).
Belleten
Yılda üç sayı olarak yayınlanan ve dil, edebiyat ve tarih konulu makalelere yer veren uluslararası
nitelik taşıyan bir dergidir. Belleten, doğrudan Klâsik Türk Edebiyatı sahasına yönelik olmasa da, dergide
yayınlanan makaleler saha araştırmacıları için başvuru kaynakları arasında yer almaktadır.
Bağlantı: http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=DergiSayilar&DergiNo=1 (E.T. 10.12.2012).
Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi
Şubat/1996 yılından itibaren bilim-kültür dergisi olarak yayımlanmaya başlayan Bilig, uluslararası
standartlarda, hakemli bir dergidir. Kış/Ocak, Bahar/Nisan, Yaz/Temmuz ve Güz/Ekim dönemleri olmak
üzere yılda dört defa yayımlanan ve makalelerini web sayfası üzerinden kullanıma açan Bilig, edebiyat
araştırmaları için önemli dergilerden biridir.
Bağlantı: http://www.yesevi.edu.tr/yayinlar/index.php?menu_id=55&Itemid=48 (E.T. 10.12.2012).
Erdem Dergisi
Erdem, Atatürk Kültür Merkezi tarafından nisan, ağustos ve aralık aylarında olmak üzere yılda üç
defa yayınlanan uluslararası hakemli bir dergidir. Edebiyat, sanat, tarih gibi çeşitli konu alanlarında yayın
yapan derginin arşiv bilgilerine ve yayınlanan makalelerin özetlerine Kültür Bakanlığı web sitesi üzerinden
ulaşmak mümkündür.
Bağlantı: http://www.akmb.gov.tr/index.php?Page=DergiSayilar&DergiNo=1 (E.T. 10.12.2012).
Gazi Türkiyat
Gazi Türkiyat, Gazi Üniversitesi Türkiyat Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından bahar ve güz
dönemi olmak üzere yılda iki kez yayımlanan ve uluslararası indekslere giren hakemli bir dergidir. Derginin
internet sayfası üzerinden önceki yıllara dönük arşivlerini temin etmek mümkündür.
Bağlantı: http://turkiyat.gazi.edu.tr/posts/view/title/onceki-sayilar-33512 (E.T. 10.12.2012).
Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi
Doğu dil, edebiyat, sanat, tarih ve kültürü hakkında yazılan makaleleri içeren ve yılda iki defa yayınlanan
uluslararası bir dergidir. Özellikle Fars ve Arap edebiyatları hakkında yazılan makaleleri bir araya getirmesi
ve araştırmacıların hizmetine sunması bakımından önemlidir.
Bağlantı: http://www.doguedebiyati.com/doguarastirmalari.htm (E.T. 10.12.2012).
Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Türklük bilimi ile ilgili konularda bahar ve güz dönemleri olmak üzere
yılda iki defa yayınlanan hakemli bir dergidir. Şu ana kadar 31 sayı çıkaran dergi, saha araştırmaları için
kaynak değeri taşımaktadır.
Bağlantı: http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/dergi.htm (E.T. 10.12.2012).
Tasavvuf-İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi
Temmuz ve Aralık ayları olmak üzere yılda iki defa yayımlanan dergi, ilmî ve tasavvufî konulu
makalelerden oluşan ve bu makalelere basılı olarak veya internet üzerinden erişim olanağı sağlayan
uluslararası nitelikte hakemli bir dergidir.
Bağlantı: http://www.tasavvufdergisi.net/ (E.T. 10.12.2012). 39
Mustafa ATİLA
TDV İslam Araştırmaları Dergisi

İslam Araştırmaları Merkezi tarafından 1997’de yayımlanmaya başlayan ve 2001 yılından itibaren yılda
2 defa yayımlanan İslam Araştırmaları Dergisi, başta İslâmî ilimler olmak üzere tarih, sosyoloji, felsefe
ve edebiyat gibi alanlarda kaleme alınmış makaleleri ihtivâ etmektedir. Açık erişimle elde edilebilen bu
makaleler, özellikle dînî, tasavvufî konularda çalışma yapan edebiyat araştırmacıları için faydalı olacaktır.
Bağlantı:http://www.isam.org.tr/index.cfm?fuseaction=objects2.detail_content&cid=64&cat_
id=4&chid=4 (E.T. 10.12.2012).
Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları
Turkish Studies, Türk dili, tarihi, edebiyatı ve kültürü ile ilgili makalelere yer veren ve yılda dört defa
elektronik ortamda yayınlanan uluslararası hakemli bir dergidir. Dergi, yayımlamış olduğu makaleler
yönüyle Klâsik Türk Edebiyatı için zengin bir kaynak niteliğine taşımaktadır.
Bağlantı: http://www.turkishstudies.net/Defaultx.aspx?SID=4 (E.T. 10.12.2012).
Türkbilig
Türkbilig, Hacettepe Üniversitesi bünyesinde dil, edebiyat ve kültür konularında yılda iki defa yayınlanan
hakemli bir dergidir. Derginin arşivine internet üzerinden erişmek mümkündür.
Bağlantı: http://www.turkbilig.com/arsiv.asp (E.T. 10.12.2012).
Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi (TÜBAR)
TÜBAR, kültür, dil, edebiyat, siyasî tarih, bilim ve sanat tarihi, toplumbilim, felsefe gibi Türklük bilimi
alanlarında yapılan çalışmaları yılda iki defa yayımlayan uluslararası nitelikli bir dergidir.
Bağlantı: http://www.tubar.com.tr/ (E.T. 10.12.2012).
ULAKBİM Tarafından Taranan Tam Metin Erişimli Diğer Dergiler
Aşağıda isimleri ve erişim bilgileri yer alan dergiler, ULAKBİM tarafından taranmakta olan ve diğer
sosyal alanlarla birlikte Klâsik Türk Edebiyat konulu makalelere de yer veren dergilerdir. Edebiyat meseleleri
üzerine daha az makale barındıran bazı sosyal alan dergilerinin isimleri ve bilgileri burada verilmemiştir.
Dergi İsmi Konusu/Erişim İnternet Erişim Adresi
Atatürk Üniversitesi İlahiyat Sosyal Alanlar/ http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/ilahiyat

Fakültesi Dergisi Açık Erişim (E.T. 10.12.2012).
Anadolu Üniversitesi Sosyal Sosyal Alanlar/ http://sbd.anadolu.edu.tr/

Bilimler Dergisi Açık Erişim (E.T. 10.12.2012).
http://www.aku.edu.tr/web/Sayfa.
Afyon Kocatepe Üni. Sosyal Sosyal Alanlar/
aspx?ID=57JQM25NDAU94232AQ101 (E.T.
Bilimler Dergisi Açık Erişim
10.12.2012).
Atatürk Üniversitesi Sosyal Sosyal Alanlar/ http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/SBED
Bilimler Enstitüsü Dergisi Açık Erişim (E.T. 10.12.2012).
40
http://sosyalbilimler.cukurova.edu.tr/doc.
Çukurova Üniversitesi Sosyal Sosyal Alanlar/
asp?fid=207&bolum=ed
Bilimler Dergisi Açık Erişim
(E.T. 10.12.2012).
Dîvân: Disiplinlerarası Sosyal Alanlar/ http://www.divandergisi.com/dergiler.

Çalışmalar Dergisi Açık Erişim aspx?SAYI=4 (E.T. 10.12.2012).
Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Sosyal Alanlar/ http://www.sbe.deu.edu.tr/dergi/dergi.htm (E.T.

Bilimler Enstitüsü Dergisi Açık Erişim 10.12.2012).
Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Sosyal Alanlar/ http://sbe.dpu.edu.tr/dpujss.html

Bilimler Dergisi Açık Erişim (E.T. 10.12.2012).
http://www.e-sosder.
Elektronik Sosyal Bilimler Sosyal Alanlar/
com/?sayfa=dergilist&bolum=
Dergisi Açık Erişim
Edebiyat&aranan=2 (E.T. 10.12.2012).
Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Sosyal Alanlar/ http://www.turkiyat.hacettepe.edu.tr/dergi.shtml

Araştırmaları Dergisi Açık Erişim (E.T. 10.12.2012).
Halk Bilimi ve
http://www.millifolklor.com/tr/
Milli Folklor Kültürü ağırlıklı bir
(E.T. 10.12.2012).
dergidir.
Türk Kültürü İncelemeleri Kültür, Tarih ve http://www.tdkkitaplik.org.tr/dergiler.

Dergisi Edebiyat asp?dergi=turkkulturuinc (E.T. 10.12.2012).
2.3. Elektronik Sözlükler

Klâsik Türk Edebiyatı çalışmaları sırasında basılı materyaller içerisinde en fazla başvurulan
kaynaklarından biri sözlüklerdir. Günümüzde sözlük sahasında yapılan çalışmalarda da bilişim teknolojisine
ait ürünlere ve uygulamalara yer verildiği görülmektedir. Arapça-Osmanlıca-Farsça Sözlük, Geliştirilmiş
Lügat gibi bazı sözlük programları ve kimi internet veritabanları saha araştırmacıları için yararlı olabilecek
niteliklere sahiptir. Pek çok dilde kelime anlamlarını veren birçok sözlük veritabanı bulunmasına rağmen
bunların tamamı Klâsik Türk Edebiyatı ile ilgili olmadığından burada sadece saha için önemli sayılabilecek
bazı veritabanları ile sözlük programlarının temin edilebileceği adreslere yer verilmiştir.
Arabic-English Lexicon by Edward William Lane (London: Willams & Norgate (1863)
Bağlantı: http://www.tyndalearchive.com//TABS/Lane/ (E.T. 10.12.2012).
Arapça-Osmanlıca-Farsça Sözlük Programı
Bağlantı: http://www.gezginler.net/indir/arapca-osmanlica-farsca-turkce-sozluk.html
(E.T. 10.12.2012).
Farsça-Türkçe Sözlük
Bağlantı: http://www.farsdili.com/sozluk/index.php (E.T. 10.12.2012).
Genişletilmiş Lügat Programı
Bağlantı: http://www.gezginler.net/indir/gelistirilmis-lugat-nur.html (E.T. 10.12.2012).
Glosbe Çok Dilli Online Sözlük (Farsça-Türkçe/Türkçe-Farsça/Arapça-Türkçe/Türkçe Arapça)
Bağlantı: http://glosbe.com/ (E.T. 10.12.2012). 41
Mehmet Kanar Osmanlı Türkçesi Sözlüğü
Mustafa ATİLA
Bağlantı: http://www.unitedamericanmuslim.org/osmanlica_kitaplar/OsmanliTurkcesiSozlugu.pdf
(E.T. 10.12.2012).
Osmanlıca Lügat Programı
Bağlantı: http://katilimsiz.asia/tags/osmanl%FDca+lugat+32+bit/ (E.T. 10.12.2012).
Osmanlıca Sözlük
Bağlantı: http://nlp.ceng.fatih.edu.tr/aruz/index.php?Dictionary1 (E.T. 10.12.2012).
Osmanlıca-Türkçe Sözlük
Bağlantı: http://www.osmanlicaturkce.com/ (E.T. 10.12.2012).
Osmanlıca-Türkçe Sözlük
Bağlantı: http://www.sozluk.net/ (E.T. 10.12.2012).
Ötüken Osmanlıca Sözlük
Bağlantı: http://www.otukensozluk.com/ (E.T. 10.12.2012).
TDK Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü
Bağlantı: http://tdkterim.gov.tr/atasoz/ (E.T. 10.12.2012).
TDK Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü
Bağlantı: http://www.tdkterim.gov.tr/ (E.T. 10.12.2012).
TDK Büyük Türkçe Sözlük
Bağlantı: http://tdkterim.gov.tr/bts/ (E.T. 10.12.2012).
TDK Güncel Türkçe Sözlük
Bağlantı: http://www.tdk.org.tr/index.php?option=com_gts&view=gts&Itemid=71 (E.T. 10.12.2012).
TDK Tarama Sözlüğü
Bağlantı: http://www.tdkterim.gov.tr/tarama/ (E.T. 10.12.2012).
TDK Türk Lehçeleri Sözlüğü
Bağlantı: http://www.tdk.org.tr/index.php?option=com_lehceler&view=lehceler (E.T. 10.12.2012).
Trunçgil Osmanlıca Türkçe Lügat Programı
Bağlantı: http://www.inndir.com/Truncgil-Osmanlica-Turkce-Lugat-45885p.html (E.T. 10.12.2012).
Türkçe-Arapça Sözlük (GigaDict Online Sözlük Sitesi)
Bağlantı: http://gigadict.com/cgi-bin/T/dicTAr.cgi (E.T. 10.12.2012).
Türkçe-Farsça Çeviri
Bağlantı: http://imtranslator.net/translation/turkish/to-persian/translation/ (E.T. 10.12.2012).
Türkçe-Farsça Sözlük (GigaDict Online Sözlük Sitesi)
Bağlantı: http://gigadict.com/cgi-bin/T/dicTFa.cgi (E.T. 10.12.2012).
Diğer Bazı Programlar
Vezin, Şiir, Sözlük V eritabanı (Fatih Üniversitesi)
Fatih Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatı ile Bilgisayar Mühendisliği Bölümleri tarafından
ortaklaşa hazırlanan ve Tübitak tarafından desteklenen “Arûz Vezninin Bilgisayarla Çözümlenmesi” isimli
42 proje neticesinde oluşturulan veritabanı Klâsik Türk Edebiyatı sahası için önemli bir kaynaktır. Sitede vezin
çözümlemesi yapan bir sistemin yanı sıra şiir ve sözlük veritabanları da bulunmaktadır.
Bağlantı: http://nlp.ceng.fatih.edu.tr/aruz/index.php?Home (Ana Sayfa) (E.T. 10.12.2012).

Bağlantı: http://nlp.ceng.fatih.edu.tr/aruz/index.php?Aruz (Vezin Bulma Programı) (E.T. 10.12.2012).
Bağlantı: http://nlp.ceng.fatih.edu.tr/aruz/index.php?Dictionary1 (Osmanlıca Sözlük)
(E.T. 10.12.2012).
2.4. Elektronik Tezler
Türkiye’de hazırlanan yüksek lisans, doktora, tıpta uzmanlık ve sanatta yeterlilik tezlerinin Yüksek
Öğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi Veritabanına enstitüler vasıtasıyla aktarılıyor olması sebebiyle
üniversitelerin kendi web sayfalarında hazırlamış oldukları ve sadece mevcut üniversitede hazırlanan
tezleri içermekte olan veritabanlarına burada yer verilmemiştir. Aşağıda muhtelif üniversitelerde yapılan tez
çalışmalarına yer veren veritabanları sıralanmıştır.
Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri Veritabanı
Bağlantı: http://turkoloji.cu.edu.tr/tezler/tezler_list.php (E.T. 10.12.2012).
İSAM İlahiyat Fakültelerinde Devam Eden Tezler
2008 - 2012 yılları arasındaki tezleri kapsayan bu veritabanı Klâsik Türk Edebiyatına yönelik dinî ve
tasavvufî çalışmalar hakkında bibliyografya bilgisi vermesi bakımından önemlidir.
Bağlantı: http://ktp.isam.org.tr/?url=dokuman/findrecords.php (E.T. 10.12.2012).
Yüksek Öğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi
Üniversiteler ile eğitim ve araştırma hastanelerinde hazırlanan yüksek lisans, doktora, tıpta uzmanlık ve
sanatta yeterlilik tezleri, 1987 yılı Haziran ayından itibaren toplanmaya başlanmış ve 2007 yılında başlatılan
“Elektronik Tez Arşiv Projesi” ile Ulusal Tez Merkezi’nde bulunan basılı tezler internet üzerinden tam metin
olarak araştırmacıların hizmetine sunulmuştur.
Bağlantı: http://tez2.yok.gov.tr/ (E.T. 10.12.2012).
2.5. Elektronik Kitaplar
Ebrary
Sosyal ve beşeri bilimler, mühendislik tıp, dil, edebiyat, eğitim, siyaset bilimleri, güzel sanatlar gibi
konularda kaleme alınan ve 21.000 civarında elektronik kitabı kapsayan bir veritabanıdır.
Bağlantı: http://site.ebrary.com/lib/dicle/searchTab.action (E.T. 10.12.2012).
E-Kitap Arşivi
Roman hikâye ve deneme tarzı kitapların yoğunlukta olduğu bu site üzerinden bazı akademik
çalışmalara da ulaşmak mümkündür.
http://www.e-kitaparsivi.com/ (E.T. 10.12.2012).
Google Books
Klâsik Türk Edebiyatı üzerine hazırlanan basılı kaynakların künye bilgilerini veren ve telif izni olan
eserleri elektronik ortamda paylaşan bir veritabanıdır.
Bağlantılar: http://books.google.com/?hl=tr (E.T. 10.12.2012).
Kültür Bakanlığı E-Kitap
Kültür Bakanlığı, telif haklarını elinde bulundurduğu birçok bakanlık yayınını arkeoloji, edebiyat, felsefe,
halk bilimi/halk kültürü, sanat ve tarih gibi başlıklar altında e-kitap olarak internet üzerinden okuyucuların
hizmetine sunmaktadır. Dîvân, mesnevi ve tezkire tarzındaki eserleri bünyesinde barındıran bakanlık web 43
Mustafa ATİLA
sitesi, Klâsik Türk Edebiyatı sahası için önemli bir kaynaktır.

Bağlantı: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-74907/eski-turk-edebiyati.html (E.T. 10.12.2012).
2.6. Elektronik Yayınevleri
İş Bankası Kültür Yayınları, Timaş Yayınları, Yapı Kredi Yayınları, İnsan Yayınları ve benzeri bazı
yayınevleri kimi akademik çalışmaları e-kitap olarak yayıma hazırlamakta ve bunları internet üzerinden
satışa sunmaktadır. Ancak Kültür Bakanlığı’nın hazırlamış olduğu e-kitap yayınları dışında Klâsik Türk
Edebiyatına yönelik çok fazla elektronik kitabın hazırlandığını söylemek mümkün değildir.
SONUÇ
Bilişim teknolojilerinde ortaya çıkan yenilikler ve gelişmeler diğer alanlarda olduğu gibi Klâsik Türk
Edebiyatı sahası çalışmalarını da yakından ilgilendirmektedir. Saha araştırmacılarının bu teknolojileri
yakından tanıması ve kullanım becerilerini geliştirmesi yapılan araştırmaların nitelik ve nicelik bakımından
daha iyi bir hale gelmesini sağlayacak, aynı oranda zaman ve emek kayıplarını bir hayli azaltacaktır.
Klâsik Türk Edebiyatı sahasını ilgilendiren makale, kitap, tez, proje ve bildiri tarzı yayınlar ile devam
etmekte olan çalışma bilgilerinin yer aldığı bazı husûsî internet arşivleri bulunmasına rağmen çalışma
alanlarının tümünü içinde barındıran merkezî nitelikteki bir bilgi sisteminin şimdiye kadar hazırlanmamış
olması alanın önemli eksikliklerinden biridir. Bu noktada kitap, makale, tez gibi saha araştırmalarının
geneline yer veren, devam etmekte olan çalışmaların künye bilgilerini kapsayan ve bu alana yeni
giren araştırmacılara yol gösteren Osmanlı Edebiyatı Çalışmaları Bibliyografyası Veritabanı tarzındaki
veritabanlarının hazırlanması zorunlu gözükmektedir. Buna yönelik çalışmaların yapılması neticesinde
literatür taramaları hızlanacak, yapılan araştırmaların takibi ve bilgiye erişilmesi daha da kolaylaşacak ve tek
bir merkezde toplanan saha verileri böylece herkesin kullanımına açılabilecektir.
Yazma eser kütüphanelerinde yer alan Klâsik Türk Edebiyatı’yla ilgili metinlerin dijital ortama
aktarılması çalışmaları son derece önemlidir. Bu eserlerin tamamı elektronik ortama aktarıldığında saha
için büyük bir dijital eser kütüphanesi kurulmuş olacaktır. Yine bu eserlere makale, tez, kitap vb. yayınları
içine alan merkezî bir veritabanından ulaşım sağlanması araştırmacılara ciddî kolaylıklar sağlayacaktır. Bu
noktada İnternet Archive ve Hathi Trust gibi çevrimiçi bazı veritabanları ile Michigan Üniversitesi, Chicago
Üniversitesi kütüphaneleri tarzındaki merkezlerin kurmuş olduğu dijital kütüphane sistemleri Osmanlıca
eserler ile birlikte akademik nitelikteki yayınlara aynı anda ulaşım kolaylığı sağlaması yönüyle örnek teşkil
etmektedirler.
Elektronik bilgi kaynakları sunmuş olduğu imkanlar yönüyle son derece değerlidir. Ancak bu
kaynakların kullanımı sırasında verilerin doğru olup olmadığına dikkat edilmeli, kullanılan bilgiler titiz bir
şekilde ele alınmalıdır.
Çalışma esnâsında bazı akademik kitaplarla birlikte özellikle roman ve deneme tarzı yayınları ihtiva
eden birçok internet sitesi ile karşılaşılmıştır. Kitapların dijital ortama aktarılması sırasında telif haklarına
dikkat edildiğinden emin olamadığımız kimi elektorik kaynaklar çalışmaya dâhil edilmemiştir.
KAYNAKÇA
BAHŞİŞOĞLU, H. K. (2006), E-Kaynaklar Kullanımının Akademik Çalışmalara Sağladığı Kolaylıklar, Bilgi
Teknolojileri Kongresi IV Akademik Bilişim 2006, s. 118-122, Denizli: Pamukkale Üniversitesi. 9-11 Şubat
2006,
YAZAR, İlyas, “Klâsik Türk Edebiyatı Çalışmalarında Bilişim Teknolojisinden Yararlanma ve E-Kütüphane
Uygulamaları”, Turkish Studies–Türkoloji Araştırmaları, Volume 2/3, Summer 2007, s. 572-584.
44 Reitz, J. M. “Electronic Resources” ODLIS Online Dictionary for Library and Information Science.
Bağlantı: http://www.abc-clio.com/ODLIS/odlis_e.aspx (E.T: 29.11.2012)
Nazîre Mecmûlarının Metin
Neşrindeki Önemi:
Bilinmeyen Gazeller ve Pervâne
Bey Mecmûası Örneği
Yrd. Doç.Dr. Savaşkan Cem BAHADIR
İstanbul Üniversitesi Yabancı Diller Bölümü, İstanbul
sacemb@hotmail.com
ÖZET
Nazire mecmûaları, içerisinde bulundurdukları adlı nazire mecmûası kısaca tanıtılacaktır. Bu
yüzlerce şair ve binlerce şiirle Klasik edebiyatımız mecmûanın şahsımız tarafından çalışılan otuz
için bir kaynak niteliği arz etmektedir. Hazırlanan varaklık bölümü kaynak olarak kullanılacaktır.
çalışmanın ilk bölümünde nazire mecmualarında Bu kaynağın kullanılma amacı, içerisinde mevcut
bulunan ama şairlerin yayımlanmış divanlarında olan ve yayımlanmış divanlarda yer almayan şiir
yer almayan şiirlerinden bahsedilecektir. Ardından örneklerinin tespit edilmiş olmasıdır. Bu durum
divanların neşredilmesi sırasında yapılan metin metin neşrinde mecmûaların değerini göstermekte
kurma çalışmalarına rağmen eksik kalan şiirlerin ve içlerinde bilinmeyen gazellerin olduğunu
gün ışığına çıkarılmasında nazire mecmûalarının ispat etmektedir. Çalışmamız bu vesileyle nazire
önemi örneklerle açıklanmaya çalışılacaktır. mecmûalarının metin neşrindeki önemini bir kez
Çalışmanın ikinci bölümünde ise tek nüshası daha vurgulamayı amaçlamaktadır.
Topkapı Sarayı Bağdat Köşkü Kütüphanesinde
Anahtar Kelimeler: Pervâne Bey, Mecmûa,
B.406 numarada kayıtlı bulunan ve Pervâne Bey
Yayımlanmamış gazeller, Metin neşri
Mecmûası olarak bilinen “Mecmû‘atü’n-Nezâ’ir”
Savaşkan Cem BAHADIR
Giriş
Nazîre sözlüklerde; “1. Örnek, karşılık. 2.ed. bir şairin manzum eserine (çok zaman gazeline) başka bir
şair tarafından aynı vezin ve kafiyede olmak üzere yapılan benzer”,1 “1.Bir şeye benzemek üzere yapılmış şey,
örnek, misal, karşılık. 2. Bir şairin bir şiirini taklîden söylenilen şiir.”2 anlamlarına gelmektedir. Edebî olarak
nazîre; bir şairin beğenilen bir şiirine aynı vezin, konu ve kafiyede benzer şiir yazmak olarak tanımlanabilir.
Mecmûa ise; Arapça bir kelime olup cem‘ kökünden gelmektedir. Kelimenin müennesi mecmûa; “toplanmış,
toplanıp biriktirilmiş, bir araya getirilmiş şey; top, tüm, tertip ve tanzim edilmiş şeylerin hepsi, seçilmiş
yazılardan meydana getirilmiş kitap” demektir. Klasik edebiyat terimi olarak da deter, türlü konuların bir
araya getirildiği yazıları içine alan kitap, şiir deteri anlamlarında kullanılmıştır.3 Nazîre mecmûası ise;
şairlerin birbirlerinin şiirlerine yazdıkları nazîrelerin toplandığı deterler olarak izah edilmektedir.
Klasik Türk şiirinin “meşk etme, egzersiz yapma üzerine kurulu”4 olduğu düşünülürse nazîre kültürünün
ve nazîre mecmûalarının, dönemin edebiyatı içindeki rolü daha iyi anlaşılabilir. İşte nazîrelerin meydana
getirdiği bu edebî etkinin günden güne artması, yazılan/söylenen nazîrelerin toplanma ihtiyacı gündeme
getirmiş ve neticede nazîre mecmûaları oluşturulmaya başlanmıştır. Eldeki bilgilere göre nazîre mecmûalarının
ilk örneği 1437 yılında derlenen, Ömer b. Mezid’e ait olan ve Mustafa Canbolat tarafından yayına hazırlanan
Mecmû’atü’n-Nezâ’ir’dir. Bu eseri Eğridirli Hacı Kemal’in derlediği ve Yasemin Morkoç(Ertek)’un üzerinde
doktora çalışması yaptığı 1513 tarihli Câmi’u’-n-Nezâ’ir takip etmiştir. Bu eserlerin akabinde Edirneli
Nazmi’nin 1524 yılında derlediği ve M. Fatih Köksal tarafından üzerinde doktora çalışması yapılan
Mecmâ’u’n-Nezâ’ir ve Pervâne b. Abdullah tarafından 1560 yılında derlenen Mecmûat’ün-Nezâ’ir isimli
hacimli nazîre mecmûaları gelir ki bu eserler ve kütüphanelerde bulunan yüzlerce nazîre mecmûası da
bu derlemelerin edebiyat içindeki önemini anlatmaktadır. Günümüzde de nazîre mecmûalarının önemi
anlaşılmış ve birçok üniversitede yüksek lisans ve doktora tezi olarak araştırılmaya başlanmıştır.5
Nazîre mecmûaları, günümüz araştırmacılarına çeşitli faydalar sağlamaktadır. Bu faydaları Yaşar
Aydemir şu şekilde sıralamıştır:
1. Mecmûalar, içindeki şiir ve şairler ile dönemin edebî zevkini ve şairin okunurluğunu anlatırlar.
2. Edebiyat tarihinin birinci derece kaynakları olan tezkirelerde bulunmayan birçok şair, şiir, tür ve
belgede de mecmûalar tarihi kaynak durumundadır.
3. Bugün üslup çalışmalarının önemli bir bölümünü teşkil eden bazı kavramların, unsurların;
sevgilinin güzellik unsurları gibi, farklı şairlerden örneklerle mecmûalarda yer almaktadır.
4. Şairin edebî kişiliğinin tespitinde de mecmûaların katkısı büyüktür. Nazîre mecmûalarında mevcut
şiirlerden şairin kimlerden etkilendiği kimlere nazîre yazdığı gibi sorulara cevap bulunmaktadır.6
Mecmûaların bu pratik faydalarının yanı sıra doğrudan metin teşkilinde de önemi büyüktür. Elimizde
divanı bulunmamasına karşın Helakî7, Amrî8, Çâkerî9, Behiştî10 gibi şairlerin divanları mecmûalar taranarak
oluşturulmuş ve edebiyatımıza kazandırılmıştır.
Nazîre mecmûalarının metin neşrindeki bir başka yararı da elimizde divanı olan şairlerin bilinmeyen/
yayımlanmamış şiirleri ihtiva etmeleridir. Çalışmada dikkati çekmek istediğimiz ve mecmûaların önemli
addettiğimiz bir yararı da budur. Nazîre mecmûlarında mevcut bazı şiirler, divanı neşredilmiş olmasına
1 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 1999.
2 Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul, 2002.
3 Günay Kut, “Mecmûalar”, Dergâh Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. VI, İstanbul, 1986, s. 170.
4 Cemal Kurnaz, “Osmanlı Şair Okulu”, Journal of Turkish Studies, TUBA, 27/1, Harvard, 2003.
5 Bahsi geçen çalışmalar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Kamil Ali Gıynaş, “Şiir Mecmûaları Hakkında Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası”, Selçuk
Üniversitesi Edb. Fak. Dergisi, S. 25, s. 245-260, 2011.
6 Yaşar Aydemir, “Metin Neşrinde Mecmûaların Rolü ve Karşılaşılan Problemler”, Turkish Studies/ Türkoloji Araştırmaları, V.2/3, s. 122-137,
Summer, 2007.
7 Mehmed Çavuşoğlu, Helakî Divan, Tenkidli Basım, İstanbul Üniversitesi Edb. Fak. Yayınları, İstanbul, 1982.
46 8 Mehmed Çavuşoğlu, Amrî Divan, Tenkidli Basım, İstanbul Üniversitesi Edb. Fak. Yayınları, İstanbul, 1979.
9 Hatice Aynur, Çâkerî Divanı, Scala Yayınları, İstanbul, 1999.
10 Yaşar Aydemir, Behişti Divanı, M.E.B. Yayınları, Ankara, 2000.
Nazîre Mecmûlarının Metin Neşrindeki Önemi:
Bilinmeyen Gazeller ve Pervâne Bey Mecmûası Örneği
rağmen yayımlanmış divanların içinde yer almamaktadır. Bunların çeşitli sebepleri olabilir. Bu sebeplerin
en başında metin oluşturulurken şaire ait görülemeyen nüshaların olması, şairin divan tertibinden sonra
şiir yazması, en güzel şiirlerini divanına alması gibi durumlar gelmektedir.11 Bu sebepler ne olursa olsun
edebiyat araştırmacılarının elinde, nazîre mecmûalarında bulunan ve şaire ait olduğu noktasında –
mecmûadaki diğer şiirlerin yayımlanmış olan divanda bulunması hasebiyle- şüpheye yer bırakmayan şiirler
bulunmaktadır. Hatta bu şiirler sadece nazîre mecmûalarında değil üç-dört divanın toplanarak oluşturduğu
divan mecmûalarında bile mevcuttur.12 Tarafımızdan hazırlanan çalışmada Hayalî Bey’e ait 24 adet gazel bir
divanlar mecmûasında bulunmuştur.
Üzerinde çalışma yapılmış nazîre mecmûalarında bulunan, fakat yayımlanmış divanlarda yer almayan
şiirlere bakıldığında elimize şu rakamlar geçmektedir.
Yaşar Aydemir, Behiştî Divanı için iki ana nüshadan bahsetmekte ve bunların içinde toplam 331
şiir mevcut olduğunu söylemektedir. Kendisi bu nüshalarla yetinmemiş ve 1500 mecmûa tarayarak 117
mecmûada, Behiştî’ye ait 332 şiir daha tespit ederek divanı toplam 663 şiirle yayımlamıştır.13 Bu durum
mecmûalarda yer alan Behiştî şiirlerinin divan nüshalarındaki şiirlerden çok olduğunu göstermektedir.
Aynı şekilde Hocam Prof. Dr. M. A. Yekta Saraç’ın, İbn-i Kemâl Divanı’nı yeniden neşretme çalışmaları
sırasında Pervâne Bey Mecmûası’nı taradığı ve ellinin üzerinde şiiri çalışmasına eklediğini bilmekteyiz.
Yayımlanmamış şiirlerle ilgili son örnek M. Fatih Köksal’ın üzerinde çalıştığı Mecmâ’u’n- Nezâ’ir’de
bulunmaktadır. Bu mecmûada Muhibbî’ye ait 68, İbn-i Kemâl’e ait 21, Cem Sultana ait 8, Zatî’ye ait 6, Hayalî
Bey’e ait 4, Ahmet Paşa, Mesihî ve Kemâl-i Zerd’e ait ikişer, Meâlî ve Vasfî’ye ait birer gazelin yayımlanmış
olan divanlarda bulunmadığı tespit edilmiştir.14 Pervane Bey Mecmûası üzerinde yapılan çalışmalar henüz
tam anlamıyla neticelenmediği için bu mecmûada yer alan kaç tane yayımlanmamış gazel olduğunu
bilememekteyiz. Bununla birlikte Pervane Bey Mecmûası’nda yer alıp yayımlanmış divanlarda yer almayan
Bâkî ve Muhibbî gazelleri ile ilgili henüz yayımlanmamış olan makale çalışmamızda Bâkî’ye ait 45 Muhibbî’ye
ait 85 adet gazele ulaşılmıştır. Bu çalışmaların da en kısa zamanda ilim âlemine sunulması hedelenmektedir.
Kütüphanelerde mevcut yüzlerce mecmûa içinde binlerce bilinmeyen şiirin olduğu düşünülürse metin
neşrinde nazîre mecmûalarının önemi bir kez daha anlaşılır ve araştırılmalarına önem verilir kanaatindeyiz.
Özetle; nazîre mecmûalarında yer alan ve yayımlanmış divanlarda olmayan şiirlerin araştırılıp tespit
edilmesi ve edebiyat dünyasına kazandırılması gerekmektedir. Mecmûalarla ilgili makalelerde de bu tür
araştırmaların yapılması gerektiğinden bahsedilmektedir.
Pervâne Bey Mecmûası
Pervâne Bey Mecmûası; Pervâne b. Abdullah tarafından 1560 yılında derlenmiştir. Tam adı Mecmûa’tü’n-
Nezâ’ir olan eser içinde 520’den fazla şairi sekiz bine yakın şiiri barındırmaktadır. Eser 14. yüzyıl sonundan
yazıldığı döneme kadar yaklaşık iki buçuk asırlık bir dönemin şiir zevkini bizlere yansıtmaktadır. Bu eserin
bilinen tek nüshası Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat Köşkü 406 numarada kayıtlı bulunmaktadır. Oldukça
hacimli olan eser 627 varaktan oluşmaktadır. Eserin baştan bir ya da iki varağı noksan durumdadır. Pervâne
Bey Mecmûası; nesih hatla, altın cetvelli sayfalara Mehmed b. Ramazan tarafından I. Ahmet devrinde
istinsah edilmiştir.
Eserin içinde yer alan şiirler kafiye ve redilerine göre “elif ” harfinden başlayarak sıralanmıştır. Eserde,
cetvellenmiş sayfaların iç bölümünde kendisine nazîre yazılan şiir ve ondan sonra şiire yazılan nazireler yer
almaktadır. Sayfanın bitmesi durumunda ise şiirler haşiye bölümünde devam etmektedir.
11 Ayrıntılı bilgi için bkz. Yaşar Aydemir, a.g.m., s.132.

12 Savaşkan Cem Bahadır, “Hayâlî Bey’in Bilinmeyen Gazelleri” Turkish Studies 7/4. 47
13 Yaşa Aydemir, a.g.m., s.127-128.
14 M. Fatih Köksal, “Biyografik Kaynak Olarak Şiir Mecmûaları ve Kastamonulu İshâk-zâde Fevzî Mecmûası”
Kendisine nazîre yazılan şiirler “Zatî fermâyed”, “Ezân Zatî” gibi başlıklarla birbirinden ayrılmıştır.
Şiirlerin vezinleri kendisine nazîre yazılan ilk şiirin başlığında verilmiş ve eğer vezin geçişi varsa “Nev’-i
âher der bahr-i fâ‘ilâtün/ fâ‘ilâtün/ fâ‘ilâtün/ fâ‘ilün” şeklinde belirtilmiş ya da “Nev’-i âher der-bahr-i mezbur”
gibi başlıklarla okuyucu bilgilendirilmiştir. Mecmûanın tamamında yer alan nazîreler dışında eserde “Nev’-i
Diger” başlığıyla sıradanlığı bozmak için farklı kafiye ve redite şiirlere de yer verildiği görülmektedir.
Eserdeki nazîreler toplanırken tarihî bir sıra gözetilmemiş, farklı zaman dilimlerinde yaşayan şairlerin
şiirleri de tanzîr edilen şiirin etrafına yazılmıştır.
Pervâne Bey Mecmûası üzerine Marmara Üniversitesi’nde 2001- 2006 yılları arasında 23 adet yüksek
lisans tezi yaptırılmıştır. Bu yüksek lisans tezlerinden 30 varaklık bölüm tarafımızdan çalışılmıştır.
Şahsımın hazırladığı yüksek lisans tezinde (261a-291a varakları arası) 127 şaire ait 387 gazel
transkripsiyonlu metin haline getirilmeye çalışılmıştır. Bu çalışma esnasında Pervâne Bey Mecmûası’nda
olup şairlerin yayımlanmış divanlarında bulunmayan 11 adet şiir tespit edilmiştir. Hazırlanan çalışmada
Ahmet Paşa, Behiştî, Helâkî, Medhî ve Mesîhî’ye ait birer, Muhibbî, İbn-i Kemâl ve Zatî’ye ait ikişer gazel
bulunmaktadır. Bu gazelleri aşağıda sıralayarak sunumu bitirmek istiyorum.
115
Ahmed Paşa (Nev‘-i Diger)
Mefâ‘îlün/ mefâ‘îlün/ mefâ‘îlün/ mefâ‘îlün
+ - - - /+ - - - /+ - - - /+ - - -
48
15 277b
Dile[güm]16 bu durur hakdan murâda irmesün engel

Cihânda şâdlık yüzin nedür hîç bilmesün engel
Temennâyı du‘â ile niyâz eyledügüm hakdan

Her eren derdlere yâ Rab düşüp kurtulmasun engel
Çü kat‘ itmek durur kasdı beni gül yüzlü yârümden

İlâhî yârine her-giz müsâhip olmasun engel
Dilersen ger kendü yârüñle olasın dünyâda hem-dem17

Elin kaldur du‘â eyle kırılsun kalmasun engel
Sen Ahmed nakd-i cân harc it nigârın yolına her-dem

Kim istersen bu ‘âlemde ebed hîç gelmesün engel
218
Nazîre-i Behiştî
Fâ‘ilâtün/ fâ‘ilâtün/ fâ‘ilâtün/ fâ‘ilün
- + - - /- + - - /- + - - / - + -
Sîm ü zer kesbî degüldür nakd-i dünyâdan garaz
Varunı vir dürr-i vuslatdur bu deryâdan garaz
Düşmege mirât-i dilber üzre ‘aks-i ‘ârızuñ

Hüsnüñüñ tasvîridür tâk-ı mu‘allâdan garaz
Secde eylersem ‘aceb mi kaşlaruñ mihrâbına

Kaddümi dâl itmedür çün ol iki râdan garaz
Meyve-i vasla niçün irmez elüm yohsa benüm

Nâ-murâd itmek midür ol kadd-i bâlâdan garaz
Yâr işigñde Behiştî sâkin ol me’vâyı ko

Pür huzur itmek degül mi yohsa dünyâdan garaz
319
Nazîre-i Helâkî
Mef ‘ûlü/ fâ‘ilâtün/ mef ‘ûlü/ fâ‘ilâtün
--+/-+--/--+/-+--
16 Metinde vezin eksikliği olduğu için bu bölüm tarafımızca eklenerek tamir edilmiştir.
17 Vezin aksamaktadır. 49
18 290a
19 289a
Şâhâ bu huccet ile yazıldı kapuña ‘arz

Tâ idüben ben fakîrüñ hâlini tâpuña ‘arz
Kaddüñ kıyâma gelse düşer sucûda ‘uşşâk

Zîrâ ki kâmet olsa elbet olur namâz farz
Mihr-i ruhuñdan eyler nûr meh-i felek deyn
La‘l-i lebüñden alur rengi ‘akik-i kân karz

Bulurdu kesre hayyizi cân şikeste hâtur
Zülfüñle sarılaydı bir kerre tûl yâ ‘arz
Cân çehresine hakka tendür Helâkî hâyil

Zîrâ husûf-ı mâha hikmetde dir sebeb ‘arz
420
Medhî (Nev‘-i Diger)
- + - - /- + - - /- + - - / - + -
Bülbül itdi gülşeninde bir gül-i handân beni
Nev bahâr-ı hüsnine karşu kılup nâlân beni
Firkatinden zerrece fasl-ı bahâruñ gam yimem

Şâd idübdür vaslın bûy-ı gül-i cânân beni
Sâkiyâ sunma baña câm-ı şarâb-ı erguvân

Mest ü medhûş eyleyüpdür sâkî-i devrân beni
Hüzne mu‘tâd eylemişdi cânumuz Ya‘kûb-ı gam

Şâd-ı handân eyledi ol Yûsuf-ı Ken’ân beni
Medhiyâ el-hâsılı bir merd-i bî-mikdâr iken
İltifât ile kılupdur ‘âlem sultân beni
521
Nazîre-i Mesîhî
- + - - /- + - - /- + - - / - + -
Ben ........................................22 ‘anber baglamış
50 20 274a
21 274a
22 Bu bölüm yazının iç içe girmesi sebebiyle okunamamıştır.
Ol harîr kılla cihân halkın ser-a-ser baglamış
Şâh-ı hüsn olmış meger ferhunde fâluñ ey melek

Kim bugün kirpüklerüñ saf-ı Sikender baglamış
Dir gören gamzeñ hayâliyle boyun dervişün

Arkada katânı yok yanına hançer baglamış
Her ne harc itdi ise yolında ey dilber gözüm

Kanlu yaşum yüzümüñ üstinde deter baglamış
İşidüp ol meh ruhı vasfın Mesîhîden didi

İş bu şi‘rî bu cihânda vay ne hoşter baglamış
623
Nazîre-i Pâdişâh-ı ‘Âlem-penâh
- + - - /- + - - /- + - - / - + -
‘Âşık olmak dostlar ‘âlemde müşkil-kâr imiş
Şimdi bildüm âh kim didüklerince var imiş
Dirlerdi ol cefâkâruñ cefâsı çok velî

Şimdi bildüm âh kim didüklerince var imiş
Eksük itmez her gice benüm içün kan yaşını

Müstedâm olsun ki ol bu dîde-i hûn-bâr imiş
Mihr ile bir kez nazar kıldı baña ‘âlemde yâr

Çok şükür kim tali‘üm ‘âlemde bahtum var imiş
Görmemek müşkîl anı görmek dahı âsân degül

Neylesün hâli Muhibbînüñ katı düşvârimiş
724
Ve Lehü Kezâ (Muhibbî)
+ - - - /+ - - - /+ - - - /+ - - -
Geh akar dilde yaşum gâh ider âhum ‘ıyân âteş
Harâb eyler bu şehri bir zamân su bir zamân âteş 51
23 272a
24 282a
Yine bir lâle-ruh sîneme yir yir dâg-ı gam yakdı

Göñül şehrine urdı bir yañagı erguvân âteş
Halîle tâb-ı ruhsâruñla âteş gülşen olmışdur

Baña ‘aks-i ‘izâruñla görünür gülsitân âteş
Vefâ umma gel ey dil mihr-i ruhsâruñdan ol mâhuñ

Çü virmez teşneye hâsiyyet-i âb-ı revân âteş
Benüm suz-ı derûnumdan yanar derd ehline her dem

Muhibbî nâr-ı mihnetden uzatdıkça zebân âteş
825
Ve Lehü Kezâ (Zatî)
Mef ‘ûlü/ fâ‘ilâtü/ mefâ‘îlü/ fâ‘ilün
--+/-+-+/+--+/-+-
Dest-i sühan gibi yine ebr oldı sîm-pâş
Virsün aña kerîm cihânda ziyâde yaş
Mûy-ı sefîddür saçılan berf sanmañuz

Behrâmı pîr-i çarh yine eyledi tırâş
Yâ magzını tagıtdı yire berf sandular

Âhum sitârem ile felekde idüp savaş
Saçıldı agzınuñ köpügi rûy-ı ‘âleme

Deyr-i şitâ bulutları tutdugı oldı fâş
Deyr olınca Zatî sühan gibi sîm-pâş

Virsün aña kerîm cihânda ziyâde yaş
926
Ve Lehü Kezâ (Zatî)
Mef ‘ûlü/ mefâ‘îlün/ mefâ‘îlün/ fe‘ûlün
--+/+--+/+--+/+--
Hicrüñde gözüm gibi bulunmaz baña yoldaş
Kim bile yetür bile turur bile döker yaş
25 270b
52 26 278a
Agzuñla ruhuñ şîvelerin nakş idemez hîç

Göz nûrunı harc eylemesün yok yire nakkâş
Bir yaña beni zülf ü ruhuñ çekdi çevirdi

Bir yaña dahı neyleyiser ol gözü ol kaş
Dil virmek o meh-rûya igen minnete geçmez

Bî-kadr olısar kande ki var dâne-i haşhâş
Odlâre yakar sözlerünüñ sûzı cihânı

Zâtî saña tahsinler ü üstâdına sâbâş
1027
Nazîre-i Kemâl Paşa-zâde
- + - - /- + - - /- + - - / - + -
Tâli‘üm yâr olmadı kim yâre olam hem-nefes
Geçdi ‘ömrüm hasret ile kaldı bâkî bir nefes
‘Âlemi kılsa ihâta n’ola eşküm kim revân

Re’s-i ‘ayneynüm ayagıdur akan Nil ü Aras
Dil şeb-i zülfüñde şem‘-i hüsnüñi kılur delîl

Kim çerâgla olanı rûşen dur tutmaz ‘ases
Bî-ser ü pâ olmışam sevdâlarıyla pây-mâl

Tâ ser-i zülfüñ havâsı göñlüme oldı heves
Göñlümi zülfüñ dehânuñdan ne içün men‘ ider

Kim meges râmıyla sükkerden ırag olmaz meges
1128
Nazîre-i Kemâl Paşa-zâde
+ - - - /+ - - - /+ - - - /+ - - -
Cemâlüñ cismüme saldı eyâ mihr-i cihân âteş
27 263a
28 281b
53
Sanasın kim şebistâna ulaşdı nâ-gehân âteş

Ruhuñ ne zülfüñ var lebüñde ne nişân-ı hat
Lebüñ halvâ-yı bî-dûd u ruhuñdur bî-duhân âteş
Yakar geh âsumânı gâh olur sır çün yakar ey dost

Hoş âteşbâzdur âhum ider her dem feşân âteş
Ne sâhirsin sen ey dilber bugün bu cümle mahlukı

Elüñden yakulur yanar ider her dem figân âteş
Cemalüñ mihrinüñ mihrin diler dil ister âbde lîkin

Ne mümkindür hîç ola mı zücâc ile nihân âteş
Ne gam saña bu ‘âlemde bugün ey dil misâfirsin

İçinde bir hasîrun yok tutar ise cihan ateş
SONUÇ
Nazire mecmûaları yukarıda anlatıldığı üzere yüzlerce bilinmeyen şiiri içlerinde barındırmaktadır. Son
zamanlarda nazire mecmûaları üzerinde yapılan araştırmalar neticesinde bu şiirler gün yüzüne çıkmayı
başarmıştır. Hazırlanan bu çalışma, metin neşri aşamasında şairlerin bilinmeyen şiirlerine ulaşabilmek
için nazire mecmûalarının taranmasının gerektiğini bir kez daha vurgulamayı amaçlamıştır. Nazire
mecmûaları taranarak ortaya çıkarılan şiirlerin sadece makale sayfalarında kalmaması gerekmektedir. Bu
amaçla yayımlanmış olan divanların yeni basımlarında şairlere ait şiirlerin divanlara eklenerek okuyuculara
ulaşması gerektiği düşünülmektedir.
KAYNAKÇA
Ak, Coşkun: Muhibbî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, (1987)
Aydemir, Yaşar : “Metin Neşrinde Mecmûaların Rolü ve Karşılaşılan Problemler”, Turkish Studies/ Türkoloji
Araştırmaları, V.2/3, s. 122-137, Summer, 2007.
Aydemir, Yaşar: Behişti Divanı, M.E.B. Yayınları, Ankara, 2000.
Aynur, Hatice: Çâkerî Divanı, Scala Yayınları, İstanbul, 1999.
Bahadır, Savaşkan Cem: “Hayâlî Bey’in Bilinmeyen Gazelleri”
Bahadır, Savaşkan Cem: Pervane Beg Mecmu’atü’n- Nezair (261a-291a) Transkripsiyonlu, Edisyon Kritikli
Metin, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 2006.
Çavuşoğlu Mehmed: Amrî Divan, Tenkidli Basım, İstanbul Üniversitesi Edb. Fak. Yayınları, İstanbul, 1979.
Çavuşoğlu, Mehmed: Helakî Divan, Tenkidli Basım, İstanbul Üniversitesi Edb. Fak. Yayınları, İstanbul, 1982.
Çavuşoğlu, Mehmet-Tanyeri, M. Ali : Zatî Dîvanı C.III, İ.Ü. Edb. Fak. Yayınları, İstanbul, 1987.
Devellioğlu, Ferit: Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 1999.
Gıynaş, Kamil Ali: “Şiir Mecmûaları Hakkında Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası”, Selçuk
Üniversitesi Edb. Fak. Dergisi, S. 25, s. 245-260, 2011.
54
Köksal, M. Fatih “Biyografik Kaynak Olarak Şiir Mecmûaları ve Kastamonulu İshâk-zâde Fevzî Mecmûası”
Kurnaz, Cemal: “Osmanlı Şair Okulu”, Journal of Turkish Studies, TUBA, 27/1, Harvard, 2003.
Kut, Günay: “Mecmûalar”, Dergâh Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. VI, İstanbul, 1986, s. 170.
Pervâne b. Abdullah: Mecmûa’tü’n-Nezâ’ir, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat Köşkü nmr: 406.
Sami, Şemseddin: Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İsanbul, 2002.
Tarlan, Ali Nihat: Zatî Divanı C. I-II, İ.Ü.E.F. Yay., İstanbul, 1970.
55
(Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvâl
Komisyonu Defterlerine Göre)
Doç. Dr. Sadettin BAŞTÜRK
Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Diyarbakır
sadettinbasturk@hotmail..com
ÖZET
Kuvvetli bir vatan sevgisine sahip Osmanlı memuru olarak çeşitli kademelerde görev ifa etmiştir.
aydını olan Ali Emîrî Efendi Diyarbekirli olup Osmanlı Devleti ise Ali Emîrî’nin memuriyet
1857-1924 yılları arasında yaşamıştır. Kaşgarlı yıllarının geçtiği XIX. asrın ikinci yarısında devlet
Mahmud’un “Dîvân-ı Lügâti’t-Türk” isimli kıymetli hizmetindeki memurlara dair bilgileri 1879 tarihinde
eserini bularak ilim aleminin hizmetine sunmasının kurduğu Sicill-i Ahval Komisyonu’nca kaydetmeye
yanısıra oluşturduğu kendi kütüphanesini milletimin başlamıştır. Bu makalede Sicill-i Ahval Komisyonu
kütüphanesidir diyerek milletine bağışlayan bir ilim kayıtlarına göre Osmanlının bir memuru olarak
adamıdır. İlim alemine kazandırdığı bir çok eserin Ali Emîrî Efendi hakkındaki bilgilere ilk defa yer
yanısıra kendisi de birçok eser telif etmiş, mecmua, verilecek olup Ali Emîrî Efendi’nin hayatına dair bir
dergi çıkarmış, çeşitli dergilerde ilmi makaleler
resmi belge günışığına çıkarılmış olacaktır.
yazmıştır. Ali Emîrî Efendi, tarihe mâlolmuş bir
kişilik olmasının dışında 1877’den 1909 yılına Anahtar Kelimeler: Ali Emîrî Efendi, Osmanlı
kadar 30 yılı aşkın bir süre Osmanlı Devleti’nin bir İmparatorluğu, Sicill-i Ahval Defterleri
Sadettin BAŞTÜRK
Giriş
Bu bildirinin amacı tarihşinas şahsiyet olan Ali Emîrî Efendi’nin biyograisini1 oluşturmak olmayıp
önemli bir Osmanlı aydınının biyograisine resmi bir belgenin gün ışığına çıkarılması suretiyle sahih bir
katkıda bulunmaktır. Bahsolunan resmi belge ise Osmanlı Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval Komisyonu
Defterleri’nden 10 numaralı defterin 659-660 sahifelerindeki Sicill-i Ahval Komisyonu’nun Ali Emîrî
Efendi hakkında düştüğü kayıtlardır.
Bu vesika tarih metodolojisi açısından tenkide tabi tutulduğunda şunlar söylenebilir. Vesika resmi bir
belge niteliğindedir. Vesika yazılma biçimi olarak rikʻa yazı stiliyle yazılmış olup 5 ayrı kalemden çıktığı
anlaşılmaktadır ki bu da şu kanaati doğurmaktadır. Ali Emîrî Efendi hakkındaki bu kayıtlar 5 farklı zamanda
yazılmış olup muhtemelen 5 farklı kişi tarafından düşülmuştür. Bu tür bir resmi vesikanın niçin, neden, ne
amaçla ve nerede hazırlandığı hususu ise aşağıda ifade edilmiştir. Belgeyi içerik itibariyle incelediğimizde
ise; Ali Emîrî Efendi’nin ailesi, hangi tarihte doğduğu, aldığı eğitim hakkında kısa bir bilgiye yer verildikten
sonra memuriyet hayatı bütün deyayıyla kaydedilmiştir. Memuriyet hayatı boyunca hangi vazifeleri nerede
ne kadar sürelerle ifa ettiği, bu görevleri süresince ne kadar maaş aldığı, ifa ettiği görevinin nasıl ve neden
sona erdiği, memuriyet süreci boyunca aldığı taltiler ve tenziller, ne kadar servete sahip olduğu gibi hususlar
hem Rûmî hem de Hicrî tarihle gün be gün kayıtlıdır.
Sicill-i Ahvâl Komisyonu ve Defterleri
Osmanlı Devlet teşkilatında görev alan memurlara ait, vazifeleri süresince hâl tercümelerine konu olan,
özel hâller veya memuriyet esnasındaki hâller, tarihi seyr, ahlâk ve gidişat gibi durumların, resmi belgelerin
kaydedildiği defterlerin tescili işlemine Sicill-i Ahvâl, meydana gelen defterlere de Sicill-i Umumî Defterleri
adı verilmiştir. Sicill-i Ahvâl Komisyonu’nun kurulup çalışmaya başladığı 1879 tarihine gelinceye kadar
Osmanlı Devletinde vazifelilerin sicillerini bir defterde toplayan büro hizmetlerine rastlanmamaktaydı.
“Sicill-i Ahvâl Komisyonu” ile başlayan sicil çalışmaları; H. 1314/ M. 1896’da bu komisyonun lağvı ile
yerine kurulan “Memurîn-i Mülkiye Komisyonu”nca hiçbir daireye bağlı olmadan yürütülmüştür. H.
1326/M. 1908 yılında II. Meşrutiyeti müteakip Memurîni Mülkiye Komisyonu kaldırılarak “Sicill-i Ahvâl
İdâresi” adı altında yeniden, fakat Dahiliye Nezâreti teşkilatı içinde teşekkül ettirilmiş, böylece ayrı bir daire
kurulmuştur. Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar devam eden Dahiliye Nezâreti Memurîn ve Sicilli Ahvâl
İdâresi’nin tescil işlemleri, bu defterlere zeyl olacak şekilde ilave edilmiş, Memurîn-i Muamelât Dosyaları
hâlinde tanzim edilerek saklanmıştır. Sicill-i Ahvâl Komisyonu’nun kurulmasından itibaren mülkî ve adlî
memurlardan 1909 yılına kadar süren bir zaman dilimi içinde 92.000 memurun sicil kayıtları 201 defterde
toplanmıştır. Sicill-i Ahvâl Defterleri’nde tercüme-i hâl sahiplerinin ismi, mahlâsı veya künyesi, babası
memurînden ise memuriyetinin rütbesi, marûf zevattan ise hangi sülaleye mensup olduğu, göreve başlayışları,
tahsil durumları, liyakat ve ehliyet dereceleri, varsa azl, tayin ve muhakemeleri, gayrı müslim tebeadan ise,
milliyeti kaydedilmiştir. 1866-1922 yılları arasına ait 201 adet sicil defteri mevcuttur. Memur adlarına göre
alfabetik olarak tanzim edilmiş 17 cilt ihrist vardır.2 Bu defterlerin 10 numarayla kayıtlı olanınn 659-660’ıncı
sahifelerindeki kayıtlar Ali Emîrî Efendi’ye ait olup transkribe edilerek aşağıda aynen verilmiştir.
Metnin transkripsyonunda Rûmî tarihlerde yıl belirtilirken (ör; 1301 yılı 301 olarak kaydedildiğinden)
metindeki yılın önüne 1 rakamı bin yılını ifade etmesi amacıyla (1) şeklinde italik olarak konulmuştur.
Ayrıca metindeki Rûmî ve Hicrî yıllar Milâdî tarihe dönüştürülerek parantez içerisinde verilmiştir. Belgenin
transkripsyonu aşağıdadır.
1 Ali Emîrî Efendi’nin biyograisine dair şu kaynaklarda, bu makalede ele aldığımız belge dışında, bilgiler mevcuttur
bakılabilir. Ali Emîrî Efendi, Tezkîre-i Şuârâ-i Amid I, İstanbul 1328, s. 65-98; İbnü’l-emin Mahmud Kemal, Son Asır
Türk Şairleri I, İstanbul 1930, s. 298-301; Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. C. Üçok), s. 437-
439; Şevket Beysanoğlu, Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları II, İstanbul 1959, s. 139-142; Muhtar Tevikoğlu, Ali
Emîrî Efendi, Ankara 1989; M. Serhan Tayşi, “Ali Emîrî Efendi”, TDVİA, C. II, s.390-391; Ahmed Reik; “Ali Emîrî
58 Efendi-Hayat ve Âsârı”, TOEM, 1/78 (1340), s. 45-51; Ali Aksakal, “Ölümünün 60. Yılında Kitap Dostu Ali Emîrî
Efendi”, TK, XXII/250 (1984), s. 25-28.
2 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başk. Yay. İstanbul 2000, s. 275-276.
(Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvâl Komisyonu Deterlerine Göre)
Ali Emîrî Efendi

Emirzâde dimekle mağrûf Diyarbekirli tüccardan Mehmed Şerif Efendi’nin oğludur. 1273 sene-i
Hicrîyesi Şehr-i Ramazan-ı Şerîinde (Nisan 1857) Diyarbekir’de tevellüd eylemişdir.
Sıbyan mektebinde maʻarif-i ulûm ve muʻallim-i mahsûsadan Sarf ve Nahiv ve Mantık ve Tefsir-i Şerîf
ve Halebî ve Mülka ve Farsîden yüz aded ve Baharistan ve Dîvân-ı Halvet de okumuşdur. Türkçe kitabet
ider. Arabî ve Farsî’ye âşinadır. Tezkire-i Şuʻârâ nâm eseri vardır.
1294 senesi Şehr-i Saferi’nin 27’sinde (13 Mart 1877 Salı) 20 yaşında olduğu halde 150 kuruş maʻaş
ile Mardin Sancağı Tahrirât Kalemi’ne dahil olub 18 mâh mürûrunda istifa etmiş ve (12)96 senesi Şehr-i
Ramazan-ı Şerîi’nin 15’inde (2 Eylül 1879 Salı) 500 guruş aylıkla 1 ay ıslahata ve Diyarbekir’de bulunan
Heyʻet-i Teftîşiye Kalemi Müdürlüğü’ne meʻmur ve (12)97 senesi Rebiʻü’l-evvelinin 20’sinde (2 Mart 1880
Salı) heyʻet-i mezkûrenin lağvından dolayı münfasıl olmuşdur. Sene-i mezbûre Şehr-i Ramazan-ı Şerîinin
2’sinde (2 Ağustos 1880 Pazar) 1750 kuruş maʻaş ile Ankara Vilayeti merkez sancağı Aʻşâr Müdürlüğü’ne
tayin olunub yine sene-i mezkûre Şevvali’nin 5’inde (10 Eylül 1880 Cuma) liva-i mezkûr aʻşârının ihalesine
mebnî inisâl eylemişdir. (12)98 senesi Rebîʻü’l-ahiri gurresinde (Mart başları 1881) 1750 guruş ma‘aş ile
İçil Sancağı Aʻşâr Müdürlüğü’ne tayin ve (12)99 senesi Rebîʻü’l-evvelinin 23’ünde (12 Şubat 1882 Pazar)
ol mikdar ma‘aş ve becayiş sûreti ile Kozan ve 1301 senesi Zilhicesi gurresinde (Eylül başları 1884) ma‘aş-ı
mezbûr ile Adana Vilayeti merkez sancakları Aʻşâr Müdürlikleri’ne nakl olunub 1302 senesi Muharreminde
(Ekim-Kasım 1884) yine meʻmuriyetinin ilgasından dolayı açıkda kalmışdır. 1303 senesi Cemaziyye’l-
evvelinin 18’inde (22 Şubat 1886 Pazartesi) 1750 guruş ma‘aş ile mezbûr Adana Vilayeti Aʻşâr Nezareti
Baş Kitabeti’ne meʻmur olub sene-i mezbûre Şevvalinin 10’unda (10 Temmuz 1886 Pazartesi) umum aʻşâr
idarelerinin ilgasıyla bi’l-inisâl der-saʻâdete gelerek 1304 senesi Cemaziyye’l-evvelinin 12’sinde (6 Şubat
1887 Pazar) 1800 guruş ma‘aş ile Leskovik Sancağı3 muhasebeciliğine tayin olunmuşdur.
Bulunduğu memuriyetlerden istifa ve ilga ve tahvil sûretleriyle initâk idüb ve vezâif-i me‘muresinden
dolayı hakkında şikayet vukuʻbulmuş koğulmuş ve müttehem olmuşdur.
Meclis mal reisi atûfetlü İbrahim Efendi Hazretlerinin derc eylediği mülahazada efendî-i mumaileyhin
ehliyet ve kifayeti ve bulunduğu me‘muriyetlerden ber‘âtını tercüme varakasına merbût mazbata-i masrûf
sûretlerinde gösterilmişdir. Hazine-i Hassa nazırı devletli Ağop Paşa hazretlerinin Maliye Nezâreti
hengâmında tarafından yazılan mütâlaʻa da dahi mumaileyhin ehliyet ve kifayeti mülâhaza-i mezkûreden
anlaşılmışdır denilmişdir.
Bervech-i muharrer bulunduğu Ankara ve Adana merkezleri ve Kozan ve İçil Sancakları Aʻşâr
Müdürlükleri’yle Adana Aʻşâr Nezaret Baş Kitabeti’nde bulunduğu müddetçe emvâl-i emîriye ve hukuk-ı
şahsiyeden bir gün zimmet ve ilişiği olduğuna dair Ankara Vilayeti meclis idaresinin 15 Teşrîn-i evvel
sene (12)96 (27 Ekim 1880 Çarşamba) ve Adana Vilayeti meclis idaresinin 27 ve 28 Teşrîn-i evvel sene
(1)300 (8-9 Kasım 1884 Cumartesi-Pazar) ve 10 Teşrîn-i sânî sene-i mezbûr (22 Kasım 1884 Cumartesi)
ve 7 Zilhicce sene (1)302 tarihli (17 Eylül 1885) beş kıtʻa müfredesinin Maliye Sicill-i Ahval şubesinden
masrafı sûreten merbûtdur. Fi 28 Receb sene (1)304 (22 Nisan 1887 Cuma) ve i 9 Nisan sene (1)303 (21
Nisan 1887 Perşembe).
Mûmaileyh Ali Emîrî Efendi 1305 Zilkaʻdesinin 3’ünde (12 Temmuz 1888 Perşembe) yine 1800
guruşa meʻmuriyet ile Kırşehir Sancağı muhasebeciliğine nakl edilmişdir.
Maliye Sicill-i Ahval kaleminin 10 Cemaziyye’l-ahir sene (1)306 (11 Şubat 1889 Pazartesi) tarihli
vukûʻat cetvelinde muharrer olduğu vechle mûmaileyhin meʻmuriyet sabıkası olan mülgâ Leskovik Sancağı
muhasebeciliği zamanı hali rü’yet olunarak emvâl-i emîrîyeden ve tak’âüd sandığı aidatından zimmet ve
ilişiği olmadığı muhasebe-i umûmiyeden verilen 12 Kanun-ı sânî sene (1)304 (24 Ocak 1889 Perşembe)
tarihli ilmühaberde gösterilmişdir.
59
3 Arnavutluk’ta bir Osmanlı sancağı.
Sadettin BAŞTÜRK
Efend-i mûmaileyhe ehliyet ve liyakatına mebnî (1)309 senesi Cemaziyye’l-ahiresinin vürûdunda (Ocak
1892) Rütbe-i Salise tevcihiyle 5. rütbeden Mecîdî Nişânı ihsan buyrulmuşdur.
Efendi-i mûmaileyh muhasebe-i celile-i hazret-i hilafet-penâhîden bâ-hatt-ı te’lif eylediği Levâmiʻü’l-
Hamîd nâm kitabdan dolayı (1)310 senesi Şehr-i Muharremü’l-Haramının 17’sinde (11 Ağustos 1892
Perşembe) Gümüş Liyâkat Madalyası ihsan buyrulmuşdur.
Mûmaileyh Kırşehri Kasabası kenarında Kazanlık muhacirleri iskânında ikdâm-ı gayretinden mebni
sene-i merkûme Zilka‘desinin 28’inde (13 Haziran 1893 Salı) 4. rütbeden Nişan ve Nişân-ı Mecîdî ihsan
buyrulmuşdur.
Mûmaileyh hıdemât-ı mahdûmesine mebnî (1)311 senesi Rebiʻü’l-evvelinin 5’inde (16 Eylül 1893
Cumartesi) 4 rütbeden Nişân-i Âlî-i Osmânî ihsan buyrulmuşdur.
Mûmaileyeh vazife-i meʻmuriyetini hüsn-i îfâ eylemekde olmasına mebni sene-i merkûme Şehr-i
Zilkaʻdesinin 4’de (9 Mayıs 1894 Çarşamba) teriʻan Rütbe-i Sâniye Sınıf-ı Sanîsi tevcih buyrulmuşdur.
Mûmaileyh 1312 senesi Şehr-i Rebiü’l-evvelinin 27’sinde (28 Eylül 1894 Cuma) fî 15 Eylül sene (1)310
(27 Eylül 1894 Perşembe) 2300 kuruş ma‘aşla Tarblusşam Sancağı muhasebeciliğine nakl edilmişdir.
Mûmaileyh erbâb-ı rüşdîden bulunması cihetiyle (1)313 senesi şehr-i Muharremü’l-Haramının 8’inde (1
Temmuz 1895 Pazartesi) 19 Haziran sene 1311-(1 Temmuz 1895 Pazartesi) 3600 guruş ma‘aş ve rütbesinin
Sânîye-i Sınıf-ı Mütemayiz’ine teriʻiyle Maʻmuretü’l-aziz Vilayeti Defterdarlığı’na nakl buyrulmuşdur.
Erzurum Vilayeti Defterdarı’nın tebdîli lâzım gelmiş ve mûmaileyhin istikâmet ve hüsn-i ahvâli mücerreb
bulunduğu Erzurum valisi devletlü Raʻuf Paşa hazretleri tarafından işʻâr edilmesine mebnî (1)313 senesi
Şehr-i Rebiʻülahirinin 29’unda (17 Aralık 1895 Salı) 7 Teşrin-i evvel sene 311-(19 Ekim 1895 Cumartesi)
5400 guruş ma‘aş ve cibâyet sûretiyle vilayet-i müşarünileyha defterdarlığına nakl buyrulmuşdur.
Mûmaileyh 7500 kuruş ma‘aşla Yanya ve İşkodra vilayetleri maliye müfettişliğine nakl-i me’muriyet
eylemesine mebnî 1314 senesi Muharreminin 10’unda (21 Haziran 1896 Pazar) 10 Haziran sene 1312
(22 Haziran 1896 Pazartesi) Erzurum’dan inikâk ve Şehr-i Rebiʻü’l-evvelinin 4’ünde (13 Ağustos 1896
Perşembe) 1 Ağustos sene 1312 (13 Ağustos 1896 Perşembe) mezkûr müfettişlikde vazifesine mübâşeret
eylediği muhasebe-i umûmiye-i maliyenin 2 Teşrin-i sânî sene 1313 (14 Kasım 1897 Pazar) tarihli
ilmühaberinden anlaşıldığı maliye sicill-i ahval sabıkasının 19 Ağustos sene 1313 (31 Ağustos 1897 Salı)
tarihiyle vukûʻat cetvelinde gösterilmişdir.
Mûmaileyh vezâif-i meʻmuriyeti hüsn-i ibkâ eylemesine mebnî 1315 senesi Zilkaʻdesinin 11’inde (3
Nisan 1898 Pazar) teriʻan Rütbe-i Evvel-i Sınıf-ı Sânisine taʻyin buyrulmuşdur.
Yemen ve Luhye mülhâkatının umûr-ı maliyesi muhtâc-ı ıslah ve tensîk olmasıyla oraya daimi bir maliye
müfettişinin ta‘yinine müşeref-sadır olan irâde-i seniyye-i hazret-i padişâhî iktizâ-i ilmiyesine bulunduğuna
melceʻdir.
Mûmaileyhin ehliyet ve kifayetini zikr olunan müfettişliğe tayini hakkında maliye nezaretinden vakiʻ
olan işʻâr ve me’muriyet-i mülkîye komisyonunca verilen karar üzerine ve bi’l-ibtidân şeref-sâdır olan
irade-i seniyye-i hazret-i âlem-penâhî mûcibince 1317 senesi Zilhiccesinin 2’sinde (3 Nisan 1900 Salı) 20
Mart sene 1316-(2 Nisan 1900 Pazartesi) 10.000 guruş ma‘aş ve nezaret dairesinde mazbata iʻtâ edilmek
üzere zikr olunan Yemen Vilayeti’nin müfettişliğine tayin kılınmışdır.
Mûmaileyh vezâif-i me’muriyetinin hüsn-i ilga eylemesini 1318 senesi Cemaziyye’l-ahirinin 27’sinde
(22 Ekim 1900 Pazartesi) tebdîlen 2. dereceden Mecîdi nişan ve nişânı ihsan buyrulmuşdur.
Mûmaileyhin Hıtâ-i Yemânî’de geşt ü güzâ ile ibkâ-i me’muriyetiyle mevcûdı gayr-i müşkil olduğundan
bahsle tenzilini istidʻâ eylemiş ve ehliyet ü kifayetinde hazinece masrafı bulunmuş olduğuna nazaran Haleb
60 Vilayeti Defterdarlığı’na tahvili hakkında nezaret-i müşarünileyhâdan vakîʻ olan işʻâr üzerine meʻmurin-i
mülkiye komisyonunca cereyân eden müzakerede bir reʻy tarafından mûmaileyh 1316 senesi Martında zikr
olunan Yemen maliye müfettişliğine tayin olduğu halde 7 aydan berü mahall-i me’muriyetine gitmeyüb
kendü beyan-ı mazeretiyle tahvîlini istidʻâ eylemiş şayet kabul olamayacağından kendüsinin mahall-i
me’muriyetine âzamî ve kendi başı halinde azli derbeyân olunmuş ise de mûmaileyhin şimdiye kadar
me’muriyet-i cedîdesine azîmet idememesi mazeret-i kusûriyesinden neşʻet edüb iktidar ve kifayeti suret-i
işʻârdan anlaşıldığına ve tercüme-i halinde maniʻ-i istihdam bir kayda tesadüf idilemediğine binaen tasdîk-i
me’muriyetine ekseriyetle virilen karar ve bi’l-istizân-ı şeref-sâdır olan irâde-i seniyye-i hazret-i hilâfet-
penâhi mûcebince sene-i merkûme Recebin 27’sinde 7 Teşrîn-i sânî sene (1)316 (20 Kasım 1900 Salı) 4500
guruş ma‘aşla zikr olunan Haleb Vilayeti Defterdarlığı’na nakl edilmişdir.
Mûmaileyhin 1 Teşrin-i evvel sene (1)310 tarihinden (13 Ekim 1894 Cumartesi) 20 Haziran sene 311
(2 Temmuz 1895 Salı) tarihine kadar mukaddema bulunduğu Trablusşam Sancağı muhasebeciliğinden
dolayı emvâl-i umûmiye-i emîriyeden ve masarıf ve menâfî-i iʻânesinden bir gûne zimmet ve açığı
olmadığı muhasebe-i umûmiye-i maliyenin 14 Teşrîn-i sânî sene (1)314 (26 Kasım 1898 Cumartesi) tarihli
ilmühaberine atfen şube-i mezkûrenin 19 Kanun-ı evvel sene (1)314 (31 Aralık 1898 Cumartesi) tarihli
vukû‘at cetvelinde bildirilmişdir.
Mûmaileyhin Kırşehri muhasebeciliği müddet-i idaresince emvâl-i emîriyyeden ve tekâʻüd sandığı
aidatıyla masârıf ve menâiʻ-i teahhüd iʻanesinden bir gûne zimmet ve açığı olmadığı muhasebe-i umûmiye-i
maliyeden virilan ilmühaberden anlaşılacağı şube-i mezkûrenin 5 Mart sene (1)323 (18 Mart 1907 Pazartesi)
tarihli vukû‘at pusulasında gösterilmişdir.
Mûmaileyhin muhtâc-ı tedavi olduğundan bahisle vâkiʻ olan işʻârat-ı mükerreresi üzerine kendüsine
meʻzûniyet iʻtâ olunmuş ve mezkûr defterdarlıkda derkâr olan ehemmiyete mebnî vekaleten idare-i umûriye
üzere diğeri iʻzâm kılnmış ise de mahall-i meʻmûriyete azîmet itmemekde olduğu ve vekâlete tayin olunan
zâtın da defterdarlık veza’iini hüsn-i ifâya ikdâm eylediği cihetle asaleten tayine daire-i maliye nezâretinden
ve vukuʻ bulan işʻâr ve bi’l-istiʻzân-ı şeref-sâdır olan irâde-i seniyye mûcibince (1)309 senesi Cemaziye’l-
ahirinin 4’ünde (5 Ocak 1892 Salı) 4 Eylül sene (1)317 (17 Eylül 1901 Salı) inisâl etmişdir.
Mûmaileyh nezâret-i müşarünileyhânın işʻarı üzerine bi’l-ibtidan şeref-sâdır olan irâde-i seniyye
mûcibince (1)323 senesi Saferinin 17’sinde (23 Nisan 1905 Pazar) 9 Nisan sene 321-(22 Nisan 1905
Cumartesi) 4500 guruş ma‘aşla maliye komisyon idaresi müdürlüğüne ta‘yin kılınmışdır.
Mûmaileyhin mezkûr müdiriyetde vazifesine mübâşeret itmeden Yemen Heyʻet-i Teftişiyesine meʻmuren
Yemen’e azîmet itdiği cihetle iki defʻa avdet eylediği zaman münasib bir meʻmuriyete tayin olunmak üzere
müdiriyetimiz mezbûreye diğerinden taʻyinine mebnî sene-i merkûme Şa‘banının 13’ünde (13 Ekim 1905
Cuma) 29 Eylül sene 321-(12 Ekim 1905 Perşembe) inisâl eylediği mezkûr mezbûr müdiriyetden ma‘aş
aldığı ve (1)323 senesi Rebiʻü’l-evvelinin 7’sinden (12 Mayıs 1905 Cuma) 29 Nisan sene 321-(12 Mayıs 1905
Cuma) üç yüz yirmi dört senesi (1324-1905) Cemaziyye’l-ahiresinin 13’üne (4 Ağustos 1906 Cumartesi)
kadar 22 Temmuz sene (1)322 (4 Ağustos 1906 Cumartesi) Yemen heyʻet-i teftîşiyesi azametinden 10.000
guruş ma‘aşla îfâ-i vazife iderek Hudeyde Kathânesi etibbâsı tarafından verilen raporla müʻeb-i âvârız-ı
vücûdiyesinden dolayı bil’-istiğfa inisal eylediği ve muʻaşeret-i meʻhûzesinden yüzde beş ve bir tekâʻüdiyye
ve aʻmâde ve dilsiz ve muʻaffâ-i askeriye ve harbiye ikramiyesi ve Hicaz demiryolu tarikânı ve virgüi şahsi
tamamen tevkîf olunduğu ve bu me’muriyet esnasında iken müşâhid olan asar-ı sadâkat ve hüsn-i hıdmeti
cihetiyle uhdesine (1)323 senesi Şevvalinin 27’sinde (25 Aralık 1905 Pazartesi) Altun Liyakat Madalyası
ihsan buyrulduğu Hudeyde Sancağı meclis idaresinin 10 Ağustos sene (1)322 (23 Ağustos 1906 Perşembe)
tarihli mazbatasıyla mezkûr mezbûr berât-ı hümayunı suret-i masralarından şayan olduğu 5 ve 23 Mart sene
(1)323 (18 Mart 5 Nisan 1907) tarhli vukûʻat pusulalarında muharrerdir.
Mûmaileyh (1)325 senesi Şevvalinin 17’sinde (23 Kasım 1907 Cumartesi) 10 Teşrîn-i sânî sene (1)323
(23 Kasım 1907 Cumartesi) 5000 guruşa maʻzûliyet ma‘aşı tahsis edildiği 28 Kanûn-ı sânî sene (1)324 (10
Şubat 1909 Çarşamba) tarihli vukûʻat pusulasıyla bildirilmişdir.
Mûmaileyhin mukaddemâ Kırşehri Sancağı muhasebeciliğinde iken 27 Mart sene (1)325 tarihinden 61
(9 Nisan 1909 Cuma) 29 Mart (1)305 tarihiden (10 Nisan 1889 Çarşamba) 29 Mart sene (1)305 (10 Nisan
Sadettin BAŞTÜRK
1889 Çarşamba) ve 15 Nisan sene (1)305 (27 Nisan 1889 Cumartesi) tarihinden 19 Haziran sene (1)306
(1 Mayıs 1890 Perşembe) tarihine kadar 874 guruş 30 para hums ma‘aş ve 5 Ağustos sene (1)306 (17
Ağustos 1890 Pazar) tarihinden 11 Eylül sene (1)306 (23 Eylül 1890 Salı) ve 19 Ağustos sene (1)307
(31 Ağustos 1891 Pazartesi) tarihinden 10 Eylül sene (1)307 (22 Eylül 1891 Salı) ve 23 Haziran sene
(1)308 (5 Temmuz 1892 Salı) tarihinden 14 Temmuz sene (1)308 (26 Temmuz 1892 Salı) tarihine kadar
fahri olarak ve 6 Ağustos sene (1)308 (18 Ağustos 1892 Perşembe) tarihinden 16 Ağustos sene (1)308 (28
Ağustos 1892 Pazar) tarihine kadar kezalik hums ma‘aşla ve 5 Teşrin-i evvel sene (1)308 (17 Ekim 1892
Pazartesi) tarihinden 4 Teşrin-i evvel sene-i mezbûr (16 Ekim 1892 Pazar) ve 5 Kanun-ı evvel sene (1)308
(17 Aralık 1892) tarihinden tamamen Kanûn-ı sanî sene (1)308 (13 Ocak 1893 Cuma) tarihine kadar bilâ-
ma‘aş sekiz defʻa liva-i mezkûr mutasarrılığına vekâletde ve Maʻmuretü’l-aziz vilayet defterdarlığında
iken 21 Eylül sene (1)311 (3 Ekim 1895 Perşembe) tarihinden 2 Teşrin-i sânî sene (1)311 (14 Kasım 1895
Perşembe) tarihine kadar 3000 guruş hums ma‘aşla vilayet-i mezkûre valilik vekâletinde bulunarak umûr-ı
mesalih-i umûmiyeyi rüʻyet ve tesviyeye bezl-i mesaʻi ile mazhar-ı teşterû-i umûmi olduğu ve 4 Eylül
sene (1)311 (16 Eylül 1895 Pazartesi) tarihinden 2 Teşrîn-i sânî sene (1)311 (14 Kasım 1895 Perşembe)
tarihine kadar mezkûr Maʻmuretü’l-aziz vilayeti defterdarlığı zamân-ı idaresinden dolayı tahsilat ve
sariyat-ı umûmiyeden ve mülki ve askeri ve maʻzûliyet ve musabiye-i mülkîye iʻane sandıkları aidatından
tevfîkât-ı saireden ve maʻârif ve menâiʻ hisse-i iʻâneleriyle ve tapu ve nüfus hasılatından ve 20 Teşrîn-i
sânî sene (1)311 (2 Aralık 1895 Pazartesi) tarihinden 19 Haziran sene (1)312 (1 Temmuz 1896 Çarşamba)
tarihine kadar Erzurum Vilayeti defterdarlığı zaman-ı idaresinden dolayı yüzde beş ve bir tekaʻüdiyye
ve harbiye ikramiyesi vesair aidatla emvâl-i saireden ve 3 Kanun-ı evvel sene (1)316 (16 Aralık 1900
Pazar) tarihinden meʻzûnen inikakı olan 12 Nisan sene (1)317 (25 Nisan 1901 Perşembe) tarihine kadar
Haleb Vilayeti Defterdarlığından dolayı emvâl-i emîriyeden ve yüzde beş ve bir tekaʻüdiyyeden ve maʻârif
ve naiʻa hisseleri ve menaiʻi hisseleri ve harbiye ikramiyesi ve yol ve saʻir aidat ve emvâleden berî-i
elzem bulunduğu ve iffet ve istikametle mansıf-ı müncezât-ı meʻmuriyetden olduğu ve mülga itmiş idare-i
maliyece icra kılınan imtihanda birinci sınıfdan meʻmuriyetine layık yevmiye görükmekle 19 Kanun-ı sânî
sene (1)301 (1 Aralık 1885 Salı) tarihli inhâ-i benâmiyi aldığı Maʻmuretü’l-aziz ve Erzurum ve Haleb
vilayetleriyle Kırşehir Sancağı meclis idarelerinin 4 Teşrîn-i sânî sene (1)311 (16 Kasım 1895 Cumartesi)
ve 20 Haziran sene (1)322 (3 Temmuz 1906 Salı) ve 12 Mayıs sene (1)317 (25 Mayıs 1901 Cumartesi)
ve 2 Eylül sene (1)308 (14 Eylül 1892 Çarşamba) ve 4 Nisan sene (1)309 (16 Nisan 1893 Pazar) tarihli
mazbatalarıyla ol bâbdaki inhâ-i benâm suret-i masrûfasından anlaşıldığı 12 Teşrin-i sânî sene (1)325 (25
Kasım 1909 Perşembe) tarihli vukûʻat pusulasında görülmekle tebdil kılındı.
SONUÇ
Tam metni transkribe edilerek yukarıda verilmiş olan kayıttan anlaşılacağı üzere Ali Emîrî Efendi 13
Mart 1877 tarihinde Osmanlı Devleti’nde memuriyet hayatına başlamış ve 25 Kasım 1909 tarihine kadar
Osmanlı Devletini Avrupa, Anadolu ve Arap Yarımadası’ndaki topraklarında birçok görev ifa etmiştir.
Memuriyeti döneminde zaman zaman boşta kalmışsa da 10.000 kuruş maaşlık görevler uhdesine tevdi
edildiği görülmektedir. Devlete sadakatle hizmetinden dolayı Altın Liyakat madalyası ve 5. dereceden
başlamak üzere 2. dereceye kadar çıkarılmış olan Mecîdî Nişânı ile taltif edilmiştir. Yine Osmanlı kalem
erbabından üstün hizmetleri olanlara ihsan edilen Sânîye-i Sınıf-ı Mütemayiz’liği ve Rütbe-i Sâniye Sınıf-ı
Sanîsi rütbelerininin tevdi edildiği anlaşılmaktadır. Binaenaleyh Osmanlı Vilâyât-ı Şarkiyyesi4 isimli
eserinde bizzat yer verdiği “Benim nazarımda vatan aynıyla insan, insan aynıyla vatandır. Vatan olmazsa
insan olmaz, insan bulunmazsa vatan bulunmaz”5 bu ifadeden de anlaşılcağı üzere Ali Emîrî Efendi
Osmanlının kıymetli bir memuru vatanına ve milletine hizmeti şiar edinmiş bir insandır.
62
4 Ali Emîrî Efendi, Osmanlı Vilâyât-ı Şarkıyyesi, (Haz. K. Z. Taş-S. Baştürk-S. Sarı), Ankara 2005.
5 Ali Emîrî Efendi, Osmanlı Vilâyât-ı Şarkıyyesi, s. 75.
KAYNAKÇA
BOA. DH.SAİD, 0010, s. 659-660.
Ahmed Reik, “Ali Emîrî Efendi-Hayat ve Âsârı”, TOEM, 1/78 (1340), s. 45-51.
AKSAKAL Ali, “Ölümünün 60. Yılında Kitap Dostu Ali Emîrî Efendi”, TK, XXII/250 (1984), s. 25-28.
Ali Emîrî Efendi, Osmanlı Vilâyât-ı Şarkıyyesi, (Haz. K. Z. Taş-S. Baştürk-S. Sarı), Ankara 2005.
Ali Emîrî Efendi, Tezkîre-i Şuârâ-i Amid I, İstanbul 1328.
BABINGER Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. C. Üçok), Ankara 2000.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları,
İstanbul 2000.
BEYSANOĞLU Şevket, Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları II, İstanbul 1959.
İbnü’l-Emin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri I, İstanbul 1930.
TAYŞI M. Serhan, “Ali Emîrî Efendi”, TDVİA, C. II, s. 390-391.
TEVFIKOĞLU Muhtar, Ali Emîrî Efendi, Ankara 1989.
63
Diyarbakır Şiir Meclislerinde
Urfalı Nâbî
Doç. Dr. Ekrem BEKTAŞ
Harran Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Şanlıurfa
ekrembek13@yahoo.com
ÖZET
XVII. yüzyıl Klâsik Türk edebiyatının önemli Şu’arâ-i Âmid adlı eserinde Nâbî’nin birçok kez
temsilcilerinden biri de Nâbî’dir. Nâbî ve eserleri Diyarbakır’a gittiği yazılmaktadır. Bu bildiride,
üzerine kitap, makale ve bildiri düzeyinde bir hayli Tezkire-i Şu’arâ-yı Âmid adlı eserde verilen bilgilerden
çalışma hazırlanmıştır. Kitap olarak hazırlanan bu hareketle Nâbî’nin Diyarbakır’daki şiir meclislerine
çalışmaların çoğu, Nâbî’nin çocukluk ve gençlik katılıp katılmadığı hususu tartışılacak ve söz konusu
yıllarına dair bilgilerin çok sınırlı olduğu hususunda
eserde verilen bilgiler değerlendirilecektir.
birleşir. Bu çalışmalarda, Nâbî’nin -gerek öğrenim
gerekse ziyaret için- Diyarbakır’a gittiği konusunda Anahtar Kelimeler: Diyarbakır, Nâbî, Şiir
hiçbir bilgi bulunmazken Alî Emîrî’nin Tezkire-i Meclisi.
Ekrem BEKTAŞ
Osmanlı coğrafyasının önemli kültür merkezlerinden biri de Diyarbakır’dır. Diyarbakır, Osmanlıda

başkentlik yapmış şehirlerden çok uzak olmasına rağmen burada onlarca şair yetişmiş ve bu şairlerin
bir araya gelip toplanmasıyla edebî muhitler oluşmuştur. Diyarbakır’daki bu edebi muhitlerden söz eden
en önemli kaynak hiç şüphesiz Ali Emirî’nin Tezkire-i Şu’arâ-yı Âmid1 adlı eseridir. Ali Emirî’nin verdiği
bilgilere göre Diyarbakır’daki bu edebî muhitlere katılan şairlerden biri de Urfalı Yusuf Nâbî’dir.
Bu bildiride, Diyarbakır’daki şiir meclisleri üzerinde durulmayacak, ancak Divan edebiyatının önemli
temsilcilerinden biri olan Urfalı Nâbî’nin bu şiir meclislerine katılıp katılmadığı hususu tartışılacaktır. Ali
Emirî, yukarıda ismi anılan tezkiresinde, aslen Semerkandlı olup daha sonra Diyarbakır’a yerleşen şair
Âgâh2 hakkında bilgi verirken, Diyarbakır’daki şiir meclislerinden, bu meclislerdeki şairlerden ve Nâbî’nin
defaatle bu şiir meclislerine katıldığından bahseder. Ali Emirî’nin Diyarbakır’daki şiir meclisleri ve Nâbî ile
ilgili ifadeleri şöyledir:
“[Âgâh],…1080 hudûdunda şehrimize şeref-bahş-ı vurûd olmuşdur. O zamân Sâ’ib ve Şevket âsârı
memleketimizde ser-meşk-i edebiyât idi. Şu iki zât-ı ‛âlî-kadrden tahsîl-i kemâlât eden bir üstâdın vurûdu
üdebâ-yı memlekete bâdî-i neşât olduğundan pek ziyâde bir rağbete mazhar olup vatan-ı sânî ittihâz eyledi.
Cenâb-ı Âgâh’ın zamânında şehrimizde öyle zengin bir encümen-i edebiyât teşekkül etmişdir ki bunun derece-i
hârikası gerek müşarün-ileyhin zîrdeki nezâ’irinden ve gerek o zamân şu‛arâsından Ümnî, Emîrî, Hâsım, Hâmî,
Hamdî, Şûrî, Fâmî, Mucîb (Kemâlî), Lebîb, Vâlî gibi belağat-mendân-ı memleketin terceme-i ahvâllerindeki
nezâyir kısmı mutâla’asından anlaşılır. Bir çok şu‛arâ-yı memâlik u bilâd ve o cümleden melikü’ş-şu‛arâ Nâbî
merhûm gibi bir üstâd defa‛âtla şehrimize gelerek o encümen-i dânişde musâhabet-pîrâ olmuş idi.”3
Ali Emirî’nin burada verdiği bilgilere bakılırsa Urfalı Nâbî, divân şiiri geleneği açısından Urfa’dan daha
zengin ve daha canlı olan Diyarbakır’daki şiir meclislerine birçok kez katılmış; bu şiir meclislerindeki Ümnî,
Emîrî, Hâsım, Hâmî, Hamdî, Şûrî, Fâmî, Mucîb (Kemâlî), Lebîb, Vâlî gibi şairlerle tanışmış ve karşılıklı
şiirler söylemişlerdir.4 Ancak Emirî, Nâbî’nin hangi tarihlerde bu şiir meclislerine katıldığı hususunda kesin
bir bilgi vermez. Ali Emirî’nin yukarıda verdiği 1080H./1669-1670M. yılında, Nâbî’nin İstanbul’da olduğunu
henüz Haleb’e dönmediğini Nâbî üzerine yapılan çalışmalardan öğreniyoruz.5
Ali Emirî, Âgâh’ın nazire şiirleri hakkında bilgi verirken onun bir nevi nazire olan müşâ’are şiirlerini üç
kısma ayırır. Birincisi önceki şairlerin şiirlerine nazire yazmak, ikincisi yalnız Diyarbakırlı şairlere nazire
yazmak, üçüncüsü de Diyarbakırlı şairlerle birlikte meşhur sair şairlere yazılan nazireler olmak üzere tasnif
eder. Ve “meşâhir-i üdebâ-yı sâ’ire” ibaresine bir dipnot düşerek Nâbî ile ilgili şu bilgi verir: “Memâlik-i sâ’ire
meşâhir-i şu‛ârası ile vukû‛ bulan muşâ‛are de ikiye münkasımdır. Birinci kısmı ba’zı me’muriyet veyâ seyâhat
u ziyâret tarîkiyle Diyârbekir’e gelerek vukû’ bulan muşâ’aredir. Urfalı Nâbî Bosnalı Sâbit Edirneli Kâmî
İstanbullu Şinâsî ile olan muşâ’arenin ekserîsi bu kabîldendir. İkinci kısmı mükâtebe ve muhâbere ile vukû’
bulmuşdur.”6
Yukarıda anlatılanlara göre Nâbî, memuriyet için değil, seyahat veya ziyaret için Diyarbakır’a gitmiş,
oradaki şiir meclislerinde bulunmuş ve Âgâh ile karşılıklı şiir söylemiştir. Bu hususu yani Nâbî’nin
Diyarbakır’a ziyaret için gittiğini hususunu açıklığa kavuşturan bilgiyi de yine Ali Emirî, “Âgâh” maddesindeki
1 Alî Emîrî, Tezkire-i Şu’arâ-i Âmid, Matba’a-i Âmidî, Der-sa’âdet 1328.
2 Diyarbakır’daki şiir meclisleri ve Âgâh için bk. İdris Kadıoğlu, Diyarbekir Encümen-i Dânişi’nin Üstad Şairi Âgâh ve
Devrindeki Şairler Üzerindeki Etkisi, Dicle Üni. SBE Elektronik Dergisi (DÜSBED), Yıl-2, S. 4 Kasım 2010, s. 35-45.
3 Tezkire-i Şu’arâ-i Âmid, s. 23.
4 Ali Emirî’nin Tezkiresi, Nâbî ve Diyarbakırlı şairlerin nazire şiirleri bakımından çok zengin bir kaynaktır. Özellikle
yukarıda isimleri anılan şairler hakkında bilgi verilirken nazire şiirlerin matla beyitlerine yer verilmiştir.
66 5 Bu konuda Meserret Diriöz, Nâbî’nin İstanbul’a 1076H/1665-1666 tarihinde gitmiş olduğunu ve bu tarihte yirmi dört
yaşında bulunduğunu belirtmektedir. Meserret Diriöz, Eserlerine Göre Nâbî, Fey Vakfı, İstanbul 1994, s. 35.
6 Tezkire-i Şu’arâ-i Âmid, s. 25 (Dipnot)
Diyarbakır Şiir Meclislerinde Urfalı Nâbî
bir dipnotta verir: “‘Alâ’üddîn Sâbit Efendi 1119 senesinde Âmid kadılıgına nasb ve ta’yîn olunmuşdur. Bu
sırada vâkı’ olan da’vet üzerine Nâbî Efendi son def’a olarak Diyarbekir’e gelmiş idi.”7
Ali Emirî’nin bu ifadeleri, daha önce söylediklerini hem te’yit etmekte hem de Nâbî’nin Diyarbakır
kadılığına 1119H/1707-8M yılında atanan Bosnalı Sâbit’in daveti üzerine onu ziyaret etmek üzere son kez
Diyarbakır’a gittiği kesinlik kazanmaktadır. Ancak burada verilen 1119H/1707-8M tarihine de ihtiyatla
yaklaşmak gerek. Çünkü bu tarihte Nâbî İstanbul’dan Haleb’e gitmiş ve hâlâ Halep’te yaşamaktadır. Acaba
Nâbî İstanbul’a gitmeden önce Halep’ten Diyarbakır’a Bosnalı Sâbit Efendi’yi ziyaret etmeye mi gitti? Bu
konuda da maalesef bir bilgiye sahip değiliz.
Ali Emirî’nin, Âgâh maddesindeki bir dipnotta anlattığı Nâbî’nin 1119/1707-8 yılında Diyarbakır
kadılığına atanan Sâbit Efendiyi ziyaret etmek üzere son defa Diyarbakır’a geldiği görüşünü destekleyen
bir bilgi Çâkerî maddesinde geçmektedir. Çâkerî maddesinde anlatılanlara göre Nâbî, daha önce verilen
tarihten bir yıl sonra yani 1120/1708-9 yılında, şair dostları tarafından Diyarbakır’a davet edilmiş bağlarda,
bahçelerde ve köşklerde düzenlenen meclislerde safa sürülmüş ve Nâbî, tertip edilen bu ziyafetlerden çok
memnun kalmıştır. Ali Emirî’nin bu konudaki ifadesi şöyledir: “1120 senesinde melikü’ş-şu’arâ Nâbî-i nükte-
dân yârân-ı memleket tarafından vâki’ olan da’vet üzerine şehrimize gelerek pek çok müşâ’are ve musâhabetler
vukû’ bulmuş. Bâğlar bâğçeler kasırlarda zevk ü safâ edildikden başka bostân mevsimine kadar bırakılmayıp
bostân mevsim-i ferah-zâsı dahı bu zevk ü safâ ile geçişdirilerek Nâbî merhûm pek ziyâde memnun kalmış idi.”8
Ali Emirî, yine aynı maddede, Nâbî hakkında verdiği bilgilerin kaynağı hususunda da malumat verir.
Emirî, Sülûkiyye Mektebinde Fethullah Feyzi Efendi’den ders aldığı sırada Gülşenî-zâde Hacı Hâfız Sâlih
Ağa merhumun kayınpederi Ali Ağa’nın mektebe gelip uzun uzun oturduğunu, eskiler hakkında güzel
latifeler anlattığını; kendisinin de onu şevkle dinlediğini şöyle anlatır: “…Benim kemâl-i iştiyâk ile dinledigime
memnûn olurdu. Bir gün gülerek dedi ki “Oğlum artık ömrümün son günleridir. Tevelleddüm 1173 senesinde
olduğu cihetle şimdi yüz on yaşındayım. Nâbî merhûm 1120 hududunda şehrimize med’uvven geldiği zamân
o müdebdeb ziyâfetlere yetişen ba’zı ihtiyârlara yetişdim. Vâlî vüzerâ-yı izâmdan Recep Paşa kâdı şu’arâ-yı be-
nâmdan Sâbit imiş. Gerek anlar tarafından ve gerek eşrâf ve hânedân-ı memleket cânibinden büyük ziyâfetler
icrâ olunmuş.
İlk ziyâfet-i şebânede şehrimizin muğanniyan ve hânendegâna bir hürmet-i mahsûsa olmak üzere kâfe-i
eş’ârı cenâb-ı Nâbî’nin âsârından okumağı kararlaşdırmışlar. Meşâyih ve fuzalâdan olup fenn-i musîkînin
‘ilmî ve ‘amelisine vâkıf olan zevât-ı nâdire dahı iştirâk buyurmuşlar.
Sıra icrâ-yı nağamât-ı +ruh-efzâya gelince ibtidâ ser-âmed-i hânendegân Zer-ger Ahmed Verdî Çelebi-i
Âmidî makâm-ı Hicâzda usûl-ı zencîrde Nâbî-i nükte-dânın şu gazel-i nefîsini gâyet latîf bir suretde okumuş
Seni tebrîde benden olsa â’dâ ittifâk üzre
Ne bâküm var hulûs elbette ğâlibdir nifâk üzre
Gubâr-ı vahşet olmaz dâmen-ı saḥrâ-yı vahdetde

Selâm eder bu deştin kebki bâze iştiyâk üzre
Andan âb-rû-yı hânendegân mücellid-i şehlâ Mustafâ Çelebi-i Âmidî makâm-ı Isfahânda usûl-i darbeynde
yine cenâb-ı Nâbî’nin şu eser-i dil-ârâsını bir terâne-i rûh-bahşâ ile okumuş
Yarün bilürüz bezmümüze rağbeti vardur
7 Age, s. 26, (I. Dipnot) 67
8 Age, s. 126.
Ekrem BEKTAŞ
Ammâ ki zamânın gözedir sâ’ati vardur
Çok mı suhen-i Nâbîye bu neşve-i te’sîr

Rindân-ı harâbât ile çok sohbeti vardır
Andan hânende-i bî-nazîr mücellid Mahmud Çelebi-i Âmidî makâm-ı ‘Acemde usûl-i evferde yine
müşârün-ileyhin bu şi’r-i nâ-dîde-edâlarını gâyet üstâdâne bir âheng ile okunmuş
O dil kim sâğar-ı bî-reng-i sahbâ-yı hakîkâtdur
Anı leb-rîz-i çirk-âb-ı mecâz itmek ne lâyıkdur
Münâsib hem-zebân rûşenger-i âyîne-i dildür

Gubâr-ı çihre-i hâtır karîn-i nâ-muvâfıkdur
Andan meşhûr-ı cihân üstâd-ı devrân Seyyid Nûh Çelebi-i Âmidî makâmı Nişâbûrda usûl-ı devr-i kebîrde
Nâbî-i mu’ciz-kelâmın şu gütâr-ı neşât-efzâsını bir şîve-i ‘âlem-pesend ile okumuş
Çemende cûyveş bu cüst-cûlar hep senünçündür
Miyân-ı bülbülânda güt-gûlar hep senünçündür
Reg-i tâk-ı hatâdan çûşa gel ey bâde-i tahkîk

Kâdehler şîşeler humlar sebûlar hep senünçündür 9
Nâbî, kendisi için düzenlenen bu özel müzik ziyafetinden çok memnun olmuş ve meclistekilere bir
teşekkür konuşması yapmıştır. Sonra da meclisteki Diyarbakırlı şairlerin birer eserini besteleyerek müzik
ilmindeki ustalığını göstermiş ve hazır bulunanların takdirini kazanmıştır. Ali Emirî’nin ifadeleri şöyledir:
“Nâbî merhûm şu uslûb-ı bedî’a pek memnûn olarak demiş ki “Ey ihvân-ı ῾adîmü’l-âkrân çâr gûşe-i ‘âlem
nağamatın ‘Irâk u ‘Acemini Nişâbûr Isfahân Hicâzını tamâmen devr ü seyr etdirüp beni bir cihân (şevk ü tarab)
şekline getirdiniz. Var olunuz, mes‘ûd olunuz. Şimdi sıra bana geldi. Nâbî-i nükte-dân ki ‘ilm-i edvâr ve gınâda
Seyyid Yahyâ-yı Âmidî şâkirdânından ve zamânında bu fenn-i bedî’ada dahı fâ’ikü’l-akrân idi. Sadâsı latîf ü
şîrîn ve edâ-yı lehcesi nâzenîn olduğundan ‘âlem-i elhân u âsvâta âb u tâb vererek meclisde hâzır olan şu’arâ-
yı Âmidiyunun her birinin birer eser-i bedî’ini der-hâl besteleyerek öyle nefîs bir suretde taganni eylemişdir
ki ‘umûm hüzzâr tarafından binlerle (berekellâh) ve hezârân hezâr (mâşâ-allâh) alkışları isâl-i felek-i a’lâ
edilmiş ve bu şevk ü şâdmânî üzerine ‘urafâ-yı hânendegân çûş u hurûşa gelerek öyle ‘âlî terünümât-ı çûş-â-
çûş icrâ olunmuşdur ki nice zamân dillerde dâstân kalmışdır dedi.”10
Nâbî’nin katıldığı sohbet meclislerinden biri de Mücellid Seyyid ‘Ali Çâkerî Çelebi’dir. Nâbî, bu esnada
Diyarbakır’da olmayan ‘Abdulvahhâb Ağâ-zâde (Mahammed Emîn Çelebi)’ye de bir mektup yazar. Emirî’nin
anlattıkları şöyledir: “İşte şu bezmgâh-ı sohbettin erkân-ı mu‘teberesinden biri de sâhib-i terceme (Mücellid
Seyyid ‘Ali Çâkerî Çelebi) idi. Bu sırada Diyârbekir vucûhından ‘Abdulvahhâb Ağâ-zâde (Mahammed Emîn
Çelebi) Diyârbekirde olmadığından ana hitâben Nâbî-i nüktedânın yazdığı mektûb-ı belîğde: (Şirâze-bend-i
cerîde-i vidâd Seyyid ‘Alî Çelebi hulûs üzre selâm eder) ‘ibâre-i mübeccelesi muharrerdir.”11
Ali Emirî, yukarıda anlattıklarımızın dışında, Ümnî maddesinde de Nâbî’nin ismini anar. Ümnî ile
Nâbî’nin Diyarbakır’da beraber öğrenim gördüklerini ve vefalı iki dost olduklarını söyler: “Diyârbekir’de
68 9 Age, s. 125-126
10 Age, s. 128.
11 Age, s. 128.
Diyarbakır Şiir Meclislerinde Urfalı Nâbî
esnâ-yı tahsîlde cenâb-ı Ümnî’nin yâr-ı vefâdârı olan Nâbî-i nüktedân Der-sa’adete gelerek dâmâd-ı şehriyârî
vezîr-i sânî musâhib Mustafa Paşa gibi bir zâta mektûbcu ba‛dehû kedhudâ olmuş iken bu gibi büyük yaradılan
zâtlardaki fıtrât-ı ezeliye-i hamiyyet icâbınca ıslâhâta kıyâm ve isrâfâtın önünü almağa ikdâm eylemesi mûcib-i
idbârı olmuş…”12
Bu ifadelerden de anlaşıldığı üzere Nâbî, İstanbul’a gitmeden önce ilim tahsil etmek için Diyarbakır’a
gitmiş ve şair Ümnî ile orada dost olmuştur. Bu bilgiyi destekleyen bir ifade de Esâmî-i Şu’arâ-yı Âmid adlı
eserdeki Nihânî (ö.1705) maddesinde geçmektedir. “Nâbî Efendi evâ’il-i hâlinde tahsîl-i ‘ilm içün Diyârbekir’e
gelerek bu zâta misâfir olmuştur.”13
Görüldüğü gibi söz konusu Tezkire’de, Nâbî’nin Diyarbakır’daki tahsili ve şiir meclisleriyle olan ilişkisi
hakkında hayli bilgi bulunmaktadır.
Oysa Nâbî hakkında bilgi veren gerek eski14 ve gerekse yeni kaynaklarda, Nâbî’nin tahsil için Diyarbakır’a
gittiği, oradaki şiir meclislerine katılıp dost edindiği veya Sâbit’i ziyaret etmek üzere Diyarbakır’a gittiği
hususunda hiçbir bilgi bulunmaz. O halde Ali Emirî’nin yukarıda üzerinde durduğumuz bilgilerini nasıl
karşılamak gerek. Gerçekten de Nâbî Diyarbakır’a ilim öğrenmeye gitti mi? Nâbî Diyarbakır’daki şiir
meclislerine katılmış mıdır? Katılmışsa hangi şairlerle görüşüp dost olmuştur? Ya da Ali Emirî’nin Nâbî
hakkında bu anlattıkları mesnedsiz midir? gibi sorularla karşı karşıyayız. Bu soruları cevaplamadan önce
Nâbî ve eserleri üzerine hazırlanan çalışmalara bakmakta fayda mülahaza ediyoruz.
Nâbî ve eserleri üzerine yapılan çalışmaların çoğu, Nâbî’nin hemşehrileri olan araştırmacılar tarafından
hazırlanmıştır. Nâbî biyografisi yazan eski Türk edebiyatı araştırmacısı Prof.Dr. Abdulkadir Karahan,
Nâbî’nin çocukluk ve gençlik yılları hakkında şunları söyler: “Nâbî’nin çocukluğu, ilk gençlik yılları hakkında
esaslı bir bilgimiz olduğunu söyleyemeyiz. Fakat doğum yerinde kuvvetli bir öğretim ve eğitime tâbi tutulduğunu,
Arapça ve Farsçayı sağlam ve kurallarına uygun şekilde öğrendiğini-yanılmış olmadığımıza güvenerek- rahatça
kaydedebiliriz.”15
Nâbî’nin hayatını, eserlerine göre teferruatlı bir şekilde inceleyen Prof. Dr. Meserret Diriöz de Nâbî’nin
Diyarbakır’a gittiğinden hiç söz etmez ve yirmi dört yaşına kadar Urfa’da kaldığını ifade eder: “…Nâbî yirmi
dört yaşına gelinceye kadar Urfa’da kalmış, her türlü ilmi orada öğrenmiş; on üç yaşında orada şiire başlamış
ve istidadını orada geliştirmiştir.”16
Nâbî’nin Hayriyye’sini yayımlayan Prof.Dr. Mahmut Kaplan da bu konuda şunları yazar: “İlimle
tanınmış kültürlü bir aileden gelen Nâbî’nin öğrenimini Urfa’da yaptığı bilinmekte ise de hangi medresede
okuduğu ve kimlerden ders gördüğü tesbit edilebilmiş değildir. Aynı şekilde şairin ilk gençlik yıllarını nasıl
geçirdiği hakkında da bilgi mevcut değildir.”17
Nâbî ve Divânı üzerine çalışmalarını teksif eden bir diğer Urfalı araştırmacı da Prof.Dr. Ali Fuat
Bilkan’dır. Bilkan, “Nâbî’nin Sanat Çevresi ve Sanatçı Dostları” isimli yazısında Nâbî’nin şair dostları olarak
12 Age, s. 40.
13 Galip Güner-Nurhan Güler, Esâmî-i Şu’arâ-yı Âmid, Ankara, 2003, s. 59; İdris Kadıoğlu, Diyarbekir Encümen-i
Dânişi’nin Üstad Şairi Âgâh ve Devrindeki Şairler Üzerindeki Etkisi, Dicle Üni. SBE Elektronik Dergisi (DÜSBED),
Yıl-2, S. 4 Kasım 2010, s. 38.
14 Nâbî hakkında bilgi veren eski kaynakların başında Safâyî ve Sâlim tezkireleri ile Şeyhi Mehmed Efendi’nin Vekayiu’l-
Fudalâ’sı gelir. Bk. Şeyhi Mehmed Efendi, Şakaik-i Nu’maniye ve Zeyilleri Vekayiu’l-Fudalâ (Haz. Doç.Dr. Abdulkadir
Özcan), Çağrı Yayınları, İstanbul 1989,s. 472-475; Mustafa Safayî Efendi, Tezkire-i Safâyî, (Haz. Doç.Dr. Pervin Çapan),
AKM, Ankara 2005, s. 628-644; Sâlim Efendi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (Haz. Prof.Dr. Adnan İnce) AKM, Ankara 2005, s.
630-636.
15 Abdulkadir Karahan, Nâbî, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 1987, s. 4. 69
16 Meserret Diriöz, Eserlerine Göre Nâbî, Fey Vakfı, İstanbul 1994, s. 33.
17 Mahmut Kaplan, Hayriye-i Nâbî, AKM, Ankara 1995, s. 28.
Ekrem BEKTAŞ
Manisalı Birrî, Silahdâr İbrahim Paşa, Hevâyî, Osman-zâde Tâ’ib, Na’îmâ, Sâbit, Na’tî Beg, Musâhip Mustafa
Paşa ve Abdurrahman Paşa’yı sayar ve Ali Emirî’nin Tezkiresi’nde sözünü ettiği Nâbî’nin Diyarbakırlı şair
dostlarından hiç bahsetmez.18 Bir başka çalışmasında da Bilkan, Nâbî için şunları söyler: “Nabî’nin Urfa’daki
hayatı ve gençlik dönemi hakkında çok fazla bilgimiz bulunmamaktadır. Gençliğinde ciddi bir eğitim aldığı
sanılan şairin, Yakup Kalfa adındaki bir Kadirî şeyhine bağlı olduğu rivayet edilir.”19
Nâbî ve Nâbî’nin şiir ekolü üzerine bir doktora tezi hazırlayan Hüseyin Yorulmaz da yukarıda
söylenenleri tekrar eder: “Nâbî Urfa’da doğmuş, orada büyümüş, çocukluk ve ilk gençlik yılları bu toprakların
sıcak ikliminde geçmiştir. Urfa’daki yaşantısı ve ailesi hakkında yeterli bir bilgiye sahip değiliz.”20
Görüldüğü gibi Nâbî hakkında hazırlanan hiçbir çalışmada, Nâbî’nin Diyarbakır’a ilim öğrenmek
için gittiği, oradaki şiir meclislerine katıldığı ve şair dostlar edindiğinden bahsedilmez. Oysa Ali Emirî’nin
verdiği bilgilerin yabana atılmaması gereken bilgiler olduğunu düşünüyoruz. Kanaatimizce Nâbî, hem
İstanbul’a gitmeden önce, yani gençlik yıllarında tahsil görmek için Diyarbakır’a gitmiş, orada şair Ümnî
ile arkadaş olmuş, Seyyid Yahyâ-yı Âmidî’den müzik derslerini almış hem de yirmi beş yıl gibi uzun bir süre
Halep’te kaldığı yıllarda dostu Bosnalı Sâbit’in Diyarbekir kadılığı atanmasıyla onu ziyaret etmiş ve oradaki
şiir meclislerinde bulunmuştur.21
KAYNAKÇA
Alî Emîrî, Tezkire-i Şu’arâ-i Âmid, Matba’a-i Âmidî, Der-sa’âdet 1328.
Bilkan, Ali Fuat, Nâbî Hikmet-Şair-Tarih, Akçağ, Ankara 1998.
Bilkan, Nâbî Hayatı Sanatı ve Eserleri, Akçağ, Ankara 2010.
Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellileri, Bizim Büro Basımevi, Ankara 2010.
Diriöz, Meserret, Eserlerine Göre Nâbî, Fey Vakfı, İstanbul 1994.
Güner, Galip –Güner, Nurhan, Esâmî-i Şu’arâ-yı Âmid, Ankara 2003
Kadıoğlu, İdris, Diyarbekir Encümen-i Dânişi’nin Üstad Şairi Âgâh ve Devrindeki Şairler Üzerindeki Etkisi,
Dicle Üniversitesi SBE Elektronik Dergisi (DÜSBED), Yıl-2, S. 4 Kasım 2010, s. 35-45.
Kaplan, Mahmut, Hayriye-i Nâbî, AKM Yayınları, Ankara 1995.
Mustafa Safayî Efendi, Tezkire-i Safâyî, (Haz. Doç. Dr. Pervin Çapan), AKM Yayınları, Ankara 2005.
Sâlim Efendi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (Haz. Prof. Dr. Adnan İnce) AKM Yayınları, Ankara 2005.
Şeyhi Mehmed Efendi, Şakaik-i Nu’maniye ve Zeyilleri Vekayiu’l-Fudalâ (Haz. Doç.Dr. Abdulkadir Özcan),
Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
Yorulmaz, Hüseyin, Urfalı Nâbî, Şule Yayınları, İstanbul 1998.
18 Ali Fuat Bilkan, Nâbî Hikmet-Şair-Tarih, Akçağ, Ankara 1998, s. 28-56.

19 Ali Fuat Bilkan, Nâbî Hayatı Sanatı ve Eserleri, Akçağ, Ankara 2010, s. 1.
20 Hüseyin Yorulmaz, Urfalı Nâbî, Şule Yayınları, İstanbul 1998, s. 20.
21 İdris Kadıoğlu, Diyarbekir Encümen-i Dânişi’nin Üstad Şairi Âgâh ve Devrindeki Şairler Üzerindeki Etkisi isimli
makalesinin “Nâbî’nin Hayatında Diyarbekir’in Yeri” alt başlığında şu tespitte bulunur: “İlk öğrenimini bu şehirde gören
şair Nâbî, yaşça Âgâh’tan küçüktür. Dolayısıyla Türk edebiyatında hakîmâne tarzın en büyük temsilcilerinden olan
70 Nâbî’nin hayatında genelde Diyarbekir’in özelde Âgâh mektebinin önemli bir yeri olduğunu söylemek mümkündür.
Nâbî önce Diyarbekirli şairlerden etkilenmiş, belki de Sâ’ib ve Şevket’in eserlerini burada mütalaa etmiş, sonra da
hakîmâne tarzıyla hem Diyarbekirli hem de tüm Osmanlı coğrafyasındaki birçok şairi etkilemiştir.” Agm., s. 38.
www.yazmalar.gov.tr
Adlı İnternet Sitesinde
Kimi Tarama Problemleri
Okt. Emrah BİLGİN
Ardahan Üniversitesi, Ardahan
bilginemrah@gmail.com
ÖZET
Edebiyat, tarih, din, dil, felsefe, coğrafya gibi hakkında bilgi sahibi olabilmektedir. Sistemdeki
sosyal bilimler ve astroloji, hendese, cebir gibi görüntülü eser sayısı ise henüz 80.579’dir. Eserlere
fen bilimleri vb. çeşitli alanlarda yazılmış olan el ulaşabilmek içinse öncelikle “basit tarama” ya da
yazması eserler teknolojinin gelişmesi ile dijital “katalog tarama” bağlantılarından tarama yapmak
ortama aktarılmış, bu sayede araştırmacılar klâsik gerekmektedir. Ancak örneğin bir eser ya da bir
dönemde yazılmış eserlere kolaylıkla erişme tür adının farklı şekillerde sisteme kaydedilmesi
imkânı bulmuşlardır. El yazması eserlerin bilhassa nedeniyle ulaşmak istenen sonuca net bir şekilde
bulundukları yerler olan İstanbul, Ankara gibi erişilememekte ve tarama bağlantısına aranmak
önemli merkezlere uzak olan ve bu şehirlerde istenen her ne ise bu ifade ya da adın farklı
bulunan kütüphanelere gitme imkânı bulamayan şekillerinin de yazılarak aranması gerekmektedir.
araştırmacılar için internete aktarılmış metinler Gerçekte bu durum bizleri daha önce de tartışılan
büyük önem arz etmektedirler. Bugün www. imlâ problemine götürmektedir.
yazmalar.gov.tr internet adresindeki eserlere Anahtar Kelimeler: www.yazmalar.gov.
ulaşmak isteyen bir araştırmacı, sistemdeki toplam tr, Yazma eserler, Katalog, tarama, E-kütüphane,
208.561 esere erişebilmekte ve mevcut eserler İnternet.
Emrah BİLGİN
Günümüze kadar ülkemizde kimi kuruluşlar tarafından yazma eserlerin daha modern ve güvenilir
koşullar altında hizmete sunulmasına yönelik çeşitli projeler yürütülmüştür. Projelerin öncelikli amacı,
yazma eserlerin kataloglanması, bakımının yapılması, güvenli koşullarda saklanması, dijitalleştirilmesi ve
web aracılığıyla bilim dünyasının hizmetine sunulması olmuştur. Ancak bu çalışmalar çoğunlukla yüksek
miktarda yazma esere sahip bilgi merkezleri tarafından hayata geçirilebilmiştir.1
Klâsik Türk Edebiyatı araştırmalarında bilişim teknolojileri uygulamalarının en önemli göstergelerinden
biri de e-kütüphâne çalışmalarıdır. Bilişim dünyasındaki gelişmelere paralel olarak şekillenen e-kütüphâne
kolay tanımıyla elektronik ortamda kullanıcıya sunulan bilgi hizmetlerini içermektedir. Bu hizmetler, en basit
olarak text formatında olabileceği gibi elektronik ortamda kullanılan çeşitli protokol ve yazılımlar ile bunları
kullanan bilgisayarlar sayesinde izlenebilen metin, resim, film ve sesleri barındıran dijital materyallerdir.
Bu noktada yazma eser kütüphâneleri, bilgisayar destekli geliştirilen çalışmalarla araştırmacılara önemli
kolaylıklar sağlamaktadır. Gelinen noktada yapılan çalışmalar, öncelikle katalogların, son yıllarda da
yazmaların dijital ortama aktarılması, web tabanlı ya da paket programlardan oluşan elektronik veri
tabanları uygulamalarını içermektedir.2
Yazma eserlerin dijital ortamda görüntülenmesi, eserin mikrofilm ortamından çok daha kaliteli
biçimde kullanıcıya sunulmasını sağlamıştır. Özel ortamlarda gerçekleştirilen dijital görüntüleme tekniği ile
eserlerin cilt, tezhip, minyatür ve ebru gibi sanat özelliklerinin korunması yanında bunların sanal ortamda
kullanılmasını da mümkün kılmaktadır. Dijital teknoloji kullanımının en önemli yararı, kuşkusuz yazma
eserlerin yıpranmasını da ortadan kaldırmak olmuştur.3
Mehmet Emin Küçük, yazma eserlere ilişkin sorunları beş ana grup altında toplamış ve bu problemleri;
Örgütlenme sorunu
Kataloglama sorunu
Personel sorunu
Hizmete sunma ve yararlanma sorunu
Bakım ve restorasyon sorunu
1 Hüseyin Odabaş, Osmanlı Yazma Eserleri ve Türkiye’de Yazma Eser Kütüphaneciliği, Bilig, S 56, 2011, s. 144.
2 İlyas Yazar, “Klâsik Türk Edebiyatı Çalışmalarında Bilişim Teknolojisinden Yararlanma ve E-Kütüphâne Uygulamaları”,
72 Journal of Turkish Studies - International Periodical fort the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
www.turkishstudies.net, (Ed. Doç. Dr. Atabey KILIÇ, Arş. Gör. Sibel ÜST) Volume 2/3, Summer 2007, p. 578.
3 Yazar, a.g.m., s. 579.
www.yazmalar.gov.tr
Adlı İnternet Sitesinde Kimi Tarama Problemleri
şeklinde sıraladıktan sonra bu maddelere eserlerin günümüz Türkçesine kazandırılması ile hat, tezhib,
cilt ve kağıtçılık gibi yazma sanatlarının yaşatılması ve gelecek nesillere aktarılması sorunlarını da eklemiştir.4
www.yazmalar.gov.tr adresi üzerinden hizmet veren proje, Kütüphâneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü
ile Milli Kütüphâne arşivindeki eserleri kapsamaktadır. Türkiye Yazmaları Katalogu olarak görülen çalışma,
yazma eserlere ait künye bilgilerini içeren katalog kayıtlarını kullanıcıya web tabanlı sunması ve yazmanın
birebir dijital görüntüsüne şartları sağladıktan sonra yine web tabanlı ulaşılabilmesi yönlerinden değer
taşımaktadır. Böylelikle kütüphâneye ulaşım, eseri temin etme, görme, mikro filmini elde etme ve baskısını
yaptırma gibi geçmişte yaşanan pek çok güçlük ortadan kaldırılmış, hem zaman olarak hem de ekonomik
olarak önemli kazanç elde edilmiştir.5
www.yazmalar.gov.tr adresinde sitede görülen istatistiğe göre şu an sistemde görünen toplam eser
sayısı 208.561 ve görüntülü eser sayısı ise 80.579 olarak gösterilmiştir. Mevcut teknoloji kullanılarak bu
eserlerin tamamının siteye yerleştirilebilmesi, araştırmacılar için büyük kolaylıklar sağlayacaktır. Ancak
yazma eserlerin dijital ortama aktarılmasında ne şekilde bir yol izlenebileceği de önemlidir. Şu an ki mevcut
sistemde önemli düzeltmelerin yapılması gerektiği görülmektedir. Bu noktada ise yapılan ya da yapılacak
çalışmanın herkes tarafından kabul edilebilecek ve her kütüphanede uygulanabilecek ortak bir yöntemi
olmalıdır.
Araştırmacılara çok önemli bir hizmet olarak sunulan bu sisteme yönelik kimi tarama problemleri
ile tarama problemleri dışında görülen kimi sorunlara dair kimi çözüm önerilerini şu şekilde sıralamak
mümkündür:
İlk olarak kütüphaneler arasında standartlaşmanın sağlanması ve yazma eser kütüphaneciliğinin tek
çatı altında birleştirilmesi gerekir.
Yazma eser kütüphanelerine alanında uzman kütüphaneciler atanmalıdır. Ancak içinde bulunduğumuz
dönemde sadece kütüphanecilik bilgisine sahip olmak yeterli değildir. Bunun yanında teknolojik araç bilgisi
ile bu araçları etkili bir biçimde kullanabilme yeteneğine de sahip olmak gerekir.
1935 yılında İstanbul Kütüphaneleri Tasnif Komisyonu Başkanı M. Cevdet İnançalp tarafından
hazırlanan raporda bu durumu şöyle belirtmektedir:
Bu köklü meseleler halledilmedikçe ve kütüphanecilik gibi, hocalığın çok üstünde olan ve çünkü
tarihçileri, edebiyatçıları, felsefecileri, fencileri ve binaenaleyh hocaları yetiştirecek en birinci vasıta olan
kütüphanelerimizin tasnif kadrosuna bir ilk mektep haysiyeti kadar haysiyet verilmedikçe ne türlü metottan
bahsedilirse edilsin hükmü üç gündür.6
Yazma eserler birbirinden çok farklılık ve hususiyetlerle ayrıldıkları, matbu kitaplar gibi her yerde ve
her zaman bulunabilen standart kitaplar olmadıkları ve adetleri de kaide olarak az bulunduğu için onların
uzunca tanıtımı ve tavsifi gerekmektedir. Böylece eserin bir nevi fotoğrafı verilmiş olmakta; bir başka yerde
ve zamanda görülecek benzer bir yazmanın elimizde tavsifi bulunan diğer nüsha ile aynı olup olmadığı
sadece tavsife bakılarak tahkik edilme imkânı sağlanmış bulunmaktadır.7 El yazması ya da matbu eserlerin
belirlenmesinde doldurulan bir tespit fişi vardır. Eserlerin katalog fişlerinin hazırlanması ve demirbaş kitap
kayıt deterlerine kaydedilmesi işlemleri, tesbit fişlerinden yararlanılarak kolaylıkla yapılır. Bu şablon birçok
önemli bilgiyi ihtiva eder.
Kütüphanenin bulunduğu il, ilçe adı
Kütüphane adı ve koleksiyon adı
4 Mehmet Emin Küçük, Türkiye’de Yazma Eserler Sorunu ve Çözüm Önerileri, Türk Kütüphaneciliği 13 (1), 1999, s. 42.
5 Yazar, a.g.m., s. 581-582.
6 M. Cevdet İnançalp, “Yazmaların Tasnii Hakkında Rapor”, İnternet Adresi: http://tk.kutuphaneci.org.tr/index.php/tk/
article/viewFile/60/119, s. 192. 73
7 Yusuf Ziyâ Kavakçı, İslâm Araştırmalarında Usûl, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1991, s. 67.
Emrah BİLGİN
Müellif
Kitap adı
Eserin dili
Eserin cilt sayısı
Eserin telif ya da tercüme tarihi
Eserin yaprak sayısı
Eserin ölçüsü
Bir sayfada bulunan satır sayısı
Eserin kaç sütun halinde yazıldığı
Hattın cinsi
Eserdeki tezhip ve tezhibin cinsi
Eserin cildinin cinsi
Kitabın fiyatı
Eserin nereden, ne suretle ve hangi tarihte geldiği
Yazmanın tasnif numarası
Kitabın bulunduğu önceki koleksiyonda taşıdığı numara
Yazma ile ilgili açıklamalar8
İster matbu, isterse yazma eser olsun aynı şablon uygulanır ve her eser için yazar, eser ve konuya göre üç
fiş hazırlanır. Şablonda görüleceği üzre kitabın fiyatı, tasnif numarası, eski kayıt gibi bilgiler kitabın demirbaş
yönüyle ve kütüphanenin kurumsal mükellefiyetiyle ilgilidir. Ancak diğer taratan bunlar dahi klâsik
edebiyat metinlerinin nüsha tespitinde değerlendirilebilecek hususlardır.9 O halde kataloglar, eserlerin her
türlü özelliklerini içerecek şekilde oluşturulmalı, yüzeysel bilgi verilmesi yerine ayrıntılı bilgi verilmelidir.
Tarama yapıldıktan sonra tespit edilen birçok metinde esere ait kimi özelliklerin belirtilmediği, hatta kimi
metinlerde yukarıda mezkûr bilgilerin yer almadığı görülmektedir.
Eski harli yazma eserlerdeki bahsi geçen tarama problemlerinin nedenlerinden biri de henüz metinlerin
araştırmacılar tarafından aynı imlâ kurallarına bağlı kalınarak aktarılmamasıdır. Metinler incelendiğinde
araştırmacıların farklı yöntemler kullandığı görülür ki bu farklılıkların ortadan kalkması için disiplinler
arası işbirliği de göz ardı edilmemelidir.
Eser tavsilerinde ortak bir metot oluşturulmalı ve bütün eserler bir şekilde tavsif edilmelidir. Tarama
problemlerinin görünmesinde en önemli etkenlerden biri, eser tavsilerinin bir tutarlılık göstermemesidir.
Bir yapının sıkıntılı yönlerini en iyi bilen, o sistemi kullananlar olduğundan yapılacak olan çalışmalar
araştırmacılardan bilgi alınarak yapılmalı ve araştırmacılar da mevcut sistemler üzerine önerilerde
bulunmalıdır.
Kimi zaman yapılan taramada ulaşılmak istenen eserden çok daha başka sonuçlarla da karşılaşılmaktadır.
Aranan ifadenin herhangi bir eser içerisinde yer alan bir kasidenin başlığı ya da bir tür adını mı taşıdığı
yoksa bir esere ad olarak mı verildiği hususunda da problemler vardır. Eğer eser içerisinde bir bölümün ya
8 Ayrıntılı bilgi için bkz. Dursun Kaya; Niyazi Ünver, “İslamî Yazmaların Tarihçesi”, http://www.yazmalar.gov.tr/
elyazmaciligimiz_tr.php
74 9 Selami Ece, Klasik Türk Edebiyatı Araştırma Yöntemleri, Fenomen Yayınları, Erzurum 2007, s. 139.
www.yazmalar.gov.tr
da bir tür başlığının adı olup olmadığını araştırmak isteniyorsa, kimi programlarda da görülen “İçerikte
Ara” gibi bir ifade “Katalog Tarama” butonuna basıldığında açılan kısımlara eklenebilir ve bu sayede tarama
yapıldığında aranan eser adının dışında başka eser adlarının da sonuç olarak görünmesi sorunu çözülebilir.
Aranan ifade eser bilgilerinde görülen notlar kısmında arandığından “İçerikte Ara” yerine “Notlarda Ara”
gibi bir ifade de eklenebilir.
Veysî’ye ait olan “Hâbnâme” adlı eser üzerinde çalışmak isteyen bir araştırmacı, “Basit Tarama” ya da
“Katalog Tarama” butonunu tıklayarak tarama yaptığında “Habname” yazdığı zaman 10 nüshaya, “Hab-
name” şeklinde araya çizgi koyarak yazdığında ise 25 nüshaya ulaşmış olur. Fakat bu nüshaların tamamı
ayrı nüshalardır. Diğer bir deyişle iki ifade ile yapılan taramanın neticesinde erişilen bütün nüshalar farklı
farklı nüshalardır. Eser adlarının dışında yazar adlarında da aynı sorun karşımıza çıkabilmektedir. Örneğin
aynı yazar; Hoca-zâde Abd en-Nâsır, Hvâce-zâde Abd en-Nasîr b. Abd-Allâh Akşehrî, Hocâ-zâde Abdunnâsr
b. Abdullah Âkşehrî ve Hoca-zâde Abd en-Nasîr b. Abd-Allâh Akşehrî şekillerinde gösterilebilmektedir ve bu
şekilde hem eser hem de yazar adı ile ilgili çok sayıda örnek vermek mümkündür.
Bir başka örnek olarak 16. asırda yazılmış mensur bir nasihatnâme olan Abdülkerim Bin Mehmed’in
Nesâyihü’l-Ebrâr adlı eserinin nüshalarına bakıldığında şu farklı şekillerde kaydedildiği görülür:10
Risâle-i Nesâyihü’l-Ebrâr ve Makâlat-ı Müceddid
Nesâyihü’l-Ebrâr
Nasâyihü’l-Ebrâr
Risâle-i Nasâyihü’l-Ebrâr
Nasâ’ihü’l-Ebrâr
Nesâ’ihü’l-Ebrâr
Nesâyihü’l-Ebrar
Görüldüğü üzere eser adını kullanarak tarama yapacak bir araştırmacı, eserin nüshalarını bulabilmek
için zikredilen ifadelerin tamamı ile tarama yapmak zorundadır.
Yazar ve eser adının farklı şekillerde okunmasının dışında kimi zaman yanlış okunarak ya da sisteme
yanlış girilerek kaydedildiği görülmektedir. Örneğin; 47 Hk 235/1 arşiv numarası ile kayıtlı “Keştü’l-Esrâr”
adıyla sisteme girilen eserin adının biraz dikkat edilirse “Keşfü’l-Esrâr” olduğu görülür. “Keşfü’l-Esrâr”
şeklinde tarama yapıldığında bu hata, bahsi geçen esere ulaşılamamasına neden olacaktır. Bu şekilde yapılan
yanlışlıkların da yapılacak olan yeni çalışmalarda düzeltilmesi gerekir.
Eser ve yazar adı yazılışlarındaki hataların bir nedeni de günümüz Türkçesinde imlânın tam olarak
oturmamış olmasıdır. Örneğin; şairlerin şiirlerini topladıkları eser anlamında dîvân, dîvan, divân, divan,
dìvän kelimeleri günümüz araştırmacıların çalışmalarında farklı şekillerde görülür.11 Sistemde kayıtlı olan
eserlerde de bu farklılık göze çarpmaktadır.
Tasnilerde terminolojik sorunlar da vardır ve bu sorunlar yalnızca eser ve yazar adlarında değil notlar
kısmında verilen özelliklerde de gözlemlenmektedir. Mesela eser üzerine verilen notlar kısmındaki “Yazı
Türü” kimi metinlerde “Arap Neshi” kimi metinlerde ise “Arap-Nesih” şeklinde görülmektedir. Bu durumda
“Katalog Tarama” butonu üzerinden açılan pencerede “Yazı Türü” seçeneğine “Arap Neshi” yazarak tarama
yapan bir araştırmacı “Arap-Nesih” ifadesiyle kayıt altına alınmış eserlere ulaşamayacaktır.
10 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ramazan Ekinci, “16. Asırda Yazılmış Mensur Bir Nasihat-Nâme Abdülkerim Bin Mehmed’in
Nesâyihü’l-Ebrâr’ı”, Turkish Studies - International Periodical For he Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic Volume 7/2 Spring 2012, p. 425-426.
11 Ayrıntılı bilgi için bkz. Bekir Çınar, Klâsik Türk Edebiyatı Alanında Yayımlanmış Bazı Eserlerin İsimlerindeki Yazım
Farklılıkları, “Klâsik Türk Edebiyatı Alanında Yayımlanmış Bazı Eserlerin İsimlerindeki Yazım Farklılıkları”, Turkish 75
Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/6 Fall 2008, p.
173-185.
Emrah BİLGİN
Tarama yapıldığında çıkan bazı metinler, kimi zaman indirilen metinle birbirini tutmayabilmektedir.
Örneğin; “Şeyh Şa’bân-ı Velî” ismiyle tarama yapıldığında, şeyhe ait olduğu düşünülen 06 Mil Yz A 576712
ve 06 Mil Yz A 5748/213 arşiv numaraları ile kayıtlı iki mevlid metninin sitede gösterilen mevlid metni ile
“indir” butonuna tıklanıldığında bilgisayara inen metinden farklı olduğu görülmektedir.14 Ancak buradaki
bir başka problem, yaşanan aksaklığın ilgililere birkaç kez iletilmesine rağmen sorunun çözümüne dair
herhangi bir adım atılmamış olmasıdır.
Eserler çözünürlüğü yüksek dosyalar şeklinde dijital ortama aktarılmalıdır. Henüz dijital ortama
aktarılmamış metinlerin yanında daha önce taranarak aktarılmış; ancak çözünürlüğü çok düşük seviyede
olan metinlerin de tespit edilerek yeniden taranması ve sisteme aktarılması gereklidir.
Tarama problemlerinin dışında belirtilebilecek farklı bir husus, klâsik edebiyat metinlerinin görsellik
bakımından kişi üzerinde yarattığı etkileyiciliği, site anasayfasının sağlayamamasıdır. Bunun için öncelikle
anasayfa arayüzünün eski harli yazma eserlerin görselliğinin de gözönünde bulundurulması ile değiştirilmesi
ve butonların daha estetik bir hale getirilmesi gerekmektedir.
Merkezlere uzak yerleşim birimlerinde kalan araştırmacılar için internet aracılığı ile tesis edilen böyle
bir sistemin büyük bir öneme sahip olduğu görülmektedir. Zira İstanbul’a uzak olan bir araştırmacı, her
zaman bu şehre giderek metinleri inceleme fırsatı bulamamaktadır. Bu durum, merkezî kütüphanelere
ulaşma imkânı olmayan araştırmacılar için bahsi geçen sistemin önemini daha da artırmaktadır. Bu
yazıyla belirtilmek istenen de mevcut sistemi kötülemek değil; sadece bu sorunlara tekrar dikkat çekmek
ve çözüm önerileri sunmaktır. Araştırmacıların eserlere ulaşımını kolaylaştırmak, yapılacak çalışmaların
daha hızlı bir şekilde ortaya çıkmasına vesile olacaktır. Bu nedenle üzerinde tartışma açılan siteye daha
çok yatırım yapılmalı ve zikredilen sorunlar ile diğer araştırmacıların da dile getirebileceği problemler yine
araştırmacılardan görüş alınarak çözüme kavuşturulmalıdır.
KAYNAKÇA
ÇINAR Bekir, “Klâsik Türk Edebiyatı Alanında Yayımlanmış Bazı Eserlerin İsimlerindeki Yazım Farklılıkları”,
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 3/6 Fall 2008, p. 173-185.
ECE Selami, Klasik Türk Edebiyatı Araştırma Yöntemleri, Fenomen Yayınları, Erzurum 2007.
EKİNCİ Ramazan, “Diyarbakırlı Re’fet ve Mevlidi”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,
S 1, 2011, s. 187-220.
EKİNCİ Ramazan, “16. Asırda Yazılmış Mensur Bir Nasihat-Nâme Abdülkerim Bin Mehmed’in Nesâyihü’l-
Ebrâr’ı”, Turkish Studies - International Periodical For he Languages, Literature and History of Turkish
or Turkic Volume 7/2 Spring 2012, p. 423-441.
İNANÇALP M. Cevdet, “Yazmaların Tasnii Hakkında Rapor”, http://tk.kutuphaneci.org.tr/index.php/tk/
article/viewFile/60/119, s. 187-199.
KAVAKÇI Yusuf Ziyâ; İslâm Araştırmalarında Usûl, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1991.
KAYA Dursun; ÜNVER, Niyazi; “İslamî Yazmaların Tarihçesi”, http://www.yazmalar.gov.tr/
elyazmaciligimiz_tr.php
12 http://www.yazmalar.gov.tr/detay_goster.php?k=132181
13 http://www.yazmalar.gov.tr/detay_goster.php?k=132234
14 Ayrıca bu numaradan indirilen metinde iki farklı eser mevcut olup her ikisi de Şeyh Şa’bân-ı Velî’ye ait değildir. Mevlitler,
Diyarbakırlı Kâmî ve Diyarbakırlı Re’fet’e aittir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Ramazan Ekinci, “Diyarbakırlı Re’fet ve Mevlidi”,
76
Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S 1, 2011, s. 187-220.
www.yazmalar.gov.tr
KÜÇÜK Mehmet Emin, Türkiye’de Yazma Eserler Sorunu ve Çözüm Önerileri, Türk Kütüphaneciliği 13 (1),
1999, s. 40-49.
ODABAŞ Hüseyin, Osmanlı Yazma Eserleri ve Türkiye’de Yazma Eser Kütüphaneciliği, Bilig, S 56, 2011, s.
143-164.
YAZAR İlyas, “Klâsik Türk Edebiyatı Çalışmalarında Bilişim Teknolojisinden Yararlanma ve E-Kütüphâne
Uygulamaları”, Journal of Turkish Studies - International Periodical fort the Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic, www.turkishstudies.net, (Ed. Doç. Dr. Atabey KILIÇ, Arş. Gör. Sibel ÜST)
Volume 2/3, Summer 2007, p. 573-585.
77
Cevahirü’l-Mülûk’a Göre Fatih
Doç. Dr. Halil ÇEÇEN
Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü, Diyarbakır
halilcecen21@gmail.com
Halil ÇEÇEN
Diyarbakır; tarihi geçmişi, mimari yapılarıyla önemli bir şehirdir. Bu şehir; ilim, fikir, sanat ve edebiyat
alanında yetiştirdiği büyük şahsiyetlerle de dikkat çeken müstesna bir yerdir. Şehrin yetiştirdiği önemli
simalardan biri de şair ve fikir adamı Ali Emîrî Efendi’dir. Emirî tarih, edebiyat, edebiyat tarihi, şiir yanında
yayıncılık, kütüphanecilik alanındaki gayretli, başarılı çalışmalarıyla bu şehrin medar-ı itiharı olmuştur.
Âlim ve şâirliğinin yanı sıra kitap meraklısı olan Ali Emirî Efendi’nin kitap koleksiyonu, bir kütüphane
oluşturacak kadar geniştir. Nitekim kendisi Millet Kütüphanesine on binlerce kitap bağışlayarak
kütüphanenin “Ali Emirî” bölümünü oluşturmuştur. Bu kitaplar arasında büyük bir şaheser olan Divanu
Lugati’t-Türk de vardır.
Yirminci yüzyılın Önemli tezkirelerinden olan “Tezkire-i Şu’ara-i Amid” adlı eseriyle şöhret kazanan ve
mürettep divanı olan Ali Emirî Efendi’nin en önemli eserlerinden biri de “Cevahirü’l-Mülûk”tur.
Ali Emirî, Cevahirü’l-mülûk1 (CM)’ta bütün şair padişahların şiirlerini tahmis eden Ali Emirî,
padişahların divanlarından seçtiği bazı şiirleri tahmis ederken, Fatih’e ayrı bir değer vererek, onun bütün
şiirlerini tahmis (veya tesdis) etmiştir.2
Ali Emiri, şiirlerini tahmis etmeden önce, eserin mensur ve manzum mukaddimesinde, şiirlerini tahmis
ettiği şair padişahlar hakkında geniş değerlendirmelerde bulunmuştur.
Emirî, Fatih ile ilgili değerlendirmesinde, Fatih’in ilmî ve askerî dehasına, şairliğine, bilime verilen değere
işaret eder ve her fırsatta İstanbul’un fatihi olduğuna vurgu yaparak kendisini över. Bu, Fatih’in şairliğinin
ikinci plana atıldığı anlamına gelmez. Emirî’nin Fatih’in şiirlerini tahmis ederken, başlık kısmına “ebü’l-feth”
diye başlaması, bu olaya verdiği önemi gösterir. Bir mısrada da;
Hazret-i Sultân Mehammed Hân ebu’l-feth-i be-nâm (CM, s.30)
diyerek onun fetihle anılan bir padişah olduğuna işaret eder.
Ali Emirinin mukaddimedeki Fatih ile ilgili mensur değerlendirmesi şöyledir:
“Ez-cümle hânedân-ı celîl-i Osmânînün selâtîn-i meşhûresi meyânında fezâ’il-i ilmiye vü askeriye
ve irfân u zekâ ile mümtâz ve lâsiyyemâ üdebâ vü şu’arâyı zîr-i himâye-i mehâme-i şâhânelerine alarak
bizzat yetiştirmeğe himmetle ser-firaz olan Hazret-i Fâtih gibi bir sultân-ı ekmelün kütüb-i edebiye ve
tarihiyede tahassüsât-ı celîle-i şâ’irâneleri hemân birkaç parçadan ‘ibâret olup sultân-ı müşârün ileyhün
hiçbir kütüphânede ve hiçbir kütüb-i nefîse meraklıları nezdinde dîvân-ı hümâyûnları bulunmadığı hâlde
taşralarda vâki‘ olan taharriyât-ı medîdenün iktirân eylediği tevfîkât-ı Rabbâniyeden olarak Erzurum’da
Sultan-ı müşârün ileyh hazretleriyle Kânûnî Sultân Süleymân Hân hazretlerine kadar ahlâf-ı fezâ’il-ittisâf-ı
mülûkânelerinün hurûf-ı hecâ tertibi üzre bir hayli âsâr-ı nâdire-i mülûkânelerini muhtevî ve Yavuz Sultân
Selim Hân ve Kânûnî Sultân Süleymân Hân hazerâtınun tugrâ-yı garrâlarıyla muvaşşah bir kitâb-ı nefîsü’l-
enfes-i mülûkı ele geçmiş ve bunun tatbîkât ve îzâhâtıyla tamâm-ı divân-ı hümâyûn-ı Fâtih de elde edilmiştir.”
Emirî mukaddimedeki Fatih ile ilgili manzum kısımda da Fatih’in askeri ve ilmi yönlerine değinerek
onu iktidar sahibi, büyük fatih, belagatli söyleyişi ve divanı olan, mazmun tahtının ve nazım âleminin sultanı
olarak över:
Fâtih’teki iktidâr-ı bâhir
Âyîne-i peykerinde zâhir
Fikr it ki o dûdmân-ı yek-tâ

Bir Fâtih-i a‘zam etdi peydâ (CM, s.4)
1 Ali Emirî, (1330), Cevahirü’l-mülûk, Kader Matbaası, İstanbul.
2 Tahmis: şiirdeki her beytin önüne üç mısra eklemek suretiyle mısra sayısını beşe çıkarmaktır.
80
Tesdis: şiirdeki her beytin önüne dört mısra eklemek suretiyle mısra sayısını altıya çıkarmaktır.
Fâtih’dir olan belâgat-ârâ

Dîvân eden ibtidâ müheyyâ
Olmışdır o Fâtih-i mu‘azzam

Dîvân ile ser-firâz-ı ‘âlem
Eylerdi ol hüsrev-i humâyûn

Ba‘zan da cülûs-ı taht-ı mazmûn
Sultân idi kâ’inât-ı nazma

Bürhân idi sânihât-ı nazma
‘Avnî’dir o şehriyâra mahlas

‘İrfâna tabî‘ati muhassas (CMM, s.5)
Yukarıdaki son beyitte Fatih’in mahlasının Avnî olduğunu da belirtir.

En zor meselelere giren Fatih, âlim, şair ve sanatkârları toplayıp onlara en çetin meselelerde makaleler
yazdırırdı. Ali Emirî, şiirlerini tahmis ettiği bölümde Fatih’in, Allah’ın izniyle zor meseleleri çözdüğünü ve
parlak zekâsıyla güneş gibi nur saçtığını belirtir:
Hazret-i Sultân Muhammed fâtih-i müşkil-güşâ
Ey Emîrî oldu manzûr-ı Cenâb-ı Kibriyâ
Neşr eder hurşîd-i tab‘ı öyle envâr-ı zekâ (CM, s.36)
İstanbul (Kostantin)’u fethettiği için “ebü’l-feth” lakabıyla anılan mutlu padişahı bütün dünya
kıskanmaktadır.
Hazret-i Sultân Muhammed’dir şeh-i mes‘ûd olan
Şöhret-i bü’l-feth ile dünyâlara mahsûd olan (CM, s.33)
Hazret-i Sultân Muhammed sâf-der-i kişver-tırâz

Fâtih-i Kostantiniyye pâdişâh-ı ser-firâz (CM, s.53)
O, bütün dünyanın, şanını kabul ettiği bir cihan padişahıdır:
Şâhenşeh-i yektâdır ebü’l-feth-i cihândâr

Eyler şeref ü şânını dünyâ bütün ikrâr
Bak nazm-ı belîgında ne der saf-der-i kerrâr
Vaslım dileyen cevrimi çeksin demiş ol yâr
Bu va‘desi gûyâ ki degil cevrine dâhil
Tarihî büyük şahsiyetlere benzeterek över:
81
Halil ÇEÇEN
Etdi Fâtih gibi kerrârı cenâb-ı Gafâr

Kişver-i nüsrete Cemşîd-i Felâtûn-etvâr
Oldu bak nazm-ı humâyûnîde dürr-i şehvâr (CM, s.48)
Başka bir bendde;
Hazret-i sultân Muhammed itihâr-ı taht u tâc

Murtazâ-savlet Felâtûn-meşreb İskender-mizâc
Böyle nutk eyler o sultân-ı şehâmet- imtizâc (CM, s.73)
gibi benzetmelerle över.
Adalette Nuşirevan’a benzetir:
Hazret-i sultân Muhammed Hân-ı pâk

Nûşîrevân-‘adl u Erdeşîr-idrâk
Sâhib-i fikr-i metîn ‘akl-i çâlâk

Dedi bu nazmı o şâh-ı feyiznâk (CM, s.84)
Sezâr ve Erdeşîr gibi büyük şahsiyetlere ders verecek kadar harp tekniğini bildiğini söyler. “ni‘me’l-emîr”
diyerek de, fetihle ilgili hadis-i şerife telmihte bulunur.3
Merhabâ ey rûzigâra Fâtih-i ‘âlî-semîr

Fenn-i harbi senden ögrensin Sezâr u Erdeşîr
Âferîn olsun saña ey hazret-i ni‘me’l-emîr (CM, s.59)
Başka bir bendinde Fatih’i büyük kahraman olan Neriman’a teşbih eder:
Hazret-i Sultân Muhammed Hân-ı ‘ulvî ittisâf

Kahramân-ı ceng ü heycâdır Nerîmân’a masâf
Bak ne ‘âlî nutk eder ol daygam-ı gerden-şikâf (CM, s.59)
Emirî, Fatih gibi büyük bir şahsiyeti övmeyi kendine görev sayar:
Senâ-hvânım Muhammed Hân gibi sultân-ı ma‘kûla

Nasıl ben olmayam vassâf öyle seyf-i meslûle
Yigirmi üç yaşında Fâtih olmuşdur Sıtânbûla (CM, s.71)
Doğuda ve batıda büyük fetihler gerçekleştiren cihan sultanı Fatih, filozof ve bilim adamlarını da
korumaktadır.
3 Peygamber Efendimiz Hadis-i şerilerinde Fatih; “İstanbul muhakkak fethedilecektir. Onu fetheden komutan ne güzel
komutan, onu fetheden asker ne güzel askerdir” diye müjdelenmiştir.
82
Gidince şarka mağlûb eyledi Dârâ-yı İranı

Dönünce mağrıba feth etti sırbıstân u Yûnânı
Himâye etti ehl-i hikmeti erbâb-ı ‘irfânı (CM, s.88)
Fatih’in erken ölümü, fetih hedelerini yarıda bırakmıştır. Emirî’ye göre; Fatih o sene ölmemiş olsaydı
Roma’yı da fethedecekti.
‘Azm etmese hulde Fâtih o sâl

Şehr-i Roma feth olurdı der-hâl (CM, s.4)
Fetihleriyle meşhur olduğu kadar, “Avnî” mahlasıyla şiir yazan büyük bir edip ve şairdir.
Hazret-i Hân Muhammed’dir ebü’l-feth-i edîb
Ced-be-ced pâdişeh-i a‘zam-ı taht-ı pür-zîb
Şiir söylerken eşsiz cevherler saçan Fatih, bahar hakkında ;
Sâkiyâ mey sun ki bir dem lâlezâr elden gider

Erişir fasl-ı hazân bâğ u bahâr elden gider
diyerek şairliğini ortaya koyar. Emirî onun için;
Hazret-i Fâtih gibi bir şâ‘ir-i yek-tâ güher

Yâd edip fasl-ı bahârı bak ne gevher neşr eder (CM, s.41)
sözleriyle şairliğini över. Gerçi şair saki ve şaraptan bahseder; ancak hangi sakiyi, hangi şarabı, hangi
bülbül ve gülü, hangi hazan ve baharı kastettiğini herkes anlamaz. Bunu sadece uyanık olan ariler anlar.
Emirî, bu sözlerle Fatih’in şiirlerinin derin manalar taşıdığına işaret eder:
Gerçi bahs-ı sâki vü sahbâ eder ol tâcdâr
Hangi sâkî hangi sahbâdır murâd-ı şehriyâr
Hangi bülbül hangi gül hangi hazân hangi bahâr
Fehm eder bu sırrı ancak ‘ârifân-ı hûşyâr (CM, s.41)
Fatih Sultan Mehmet, nükteli sözler söyleyen, kahraman, faziletli, gazi, aynı zamanda adaletli bir
padişahtır:
Şehenşâh-ı güzîn Sultân Muhammed Fâtih-i ‘âdil

Odur hem kahramân hem nüktedân hem gâzî hem fâzıl (CM, s.34)
O belagat ikliminde bir cevher gibi ortaya çıkmış, fesahat âleminde de bir yıldız gibi parlamıştır:
Ya iklîm-i belâgatta nümâyân oldu bir gevher

Ya gerdûn-ı fesâhatta dırahşân oldu bir ahter
83
Aynı zamanda hikmetli söyleyişte de üstaddır:
Halil ÇEÇEN
Dakâyık-bîn olup añla bu esrâr-ı hakîkatten

İşit bu nükteyi Fâtih gibi üstâd-ı hikmetten (CM, s.77)
Emirî;
Sîne-çâk u gözi nem-nâk eder nâle vü zâr

Kılsa te’sîr ‘aceb olmaya nâyıñ nefesi
beytini örnek göstererek Fatih’i Mevlana’ya benzetir:
Hazret-i Fâtih o sultânı vahîd-i aktâr

Bâsit-i emn ü emân olmuş idi leyl ü nehâr
Dedi bu nazm-ı teri hazret-i Mevlânâvâr (CM, s.78)
Emirî; Fatih’i Hz. Ali’ye, sözlerini ise Ali’nin kılıcı Zülfikâr’a benzetir:
O sultân-ı cihân tab‘-ı bülendin nâmdâr etmiş

Misâl-i Haydar-ı Kerrâr kudret âşikâr etmiş
Kerâmet gösterüp gûyâ ki nutkın zü’l-fikâr etmiş
Bu şâhâne kelâmı yâdigâr-ı rûzigâr etmiş (CM, s.88)
Fatih’in şiirlerinden, sevgililerinin gayr-ı müslim olduğu sonucunu çıkarmak mümkündür. Beyoğlu
semtini almadan önce;
‘Avniyâ kılma gümân kim saña râm ola nigâr

Sen Sıtanbûl şâhı isen ol Kalata şâhıdır (CM, s.36)
diyerek o semte karşı olan özlemini dile getirmek için bu nazmı söylediğini belirten Emirî, bunun da,
sonunda Allah tarafından ihsan edildiğini yazar.
Yazdı bu nazmı Emîrî Fâtih-i nusret-şi‘âr

Almadan evvel Begoğlu Semti’ni ol şehriyâr
Kıldı ihsân hatasında anı da Perverdigâr (CM, s.35)
Fatih, şair ve âlim kişiliğinin yanında takva sahibi bir kişiliğe sahiptir. Emirî onun için veli ifadesini
kullanır:
Maşrık-ı hikmetde oldu şems-i tâbân münceli

Yâ göründü ma‘rifet ucında bir nûr-ı celî
Yâ dedi bu nazm-ı rahşân-ı ebü’l-feth-i velî (CM, s.52)
Emirî;
‘Avniyâ dîvânelükden gam yeme şimdengirü

84
Çün ki ‘âşık olalı meyl-i perî-zâd eylediñ
beytini delil göstererek, aşkın Fatih’i deli ettiğini, ancak, bu delilikten memnun olduğunu dile getirir:
Ey Emîrî eyleseñ cümle cihânı cüst ü cû

Ol perî-tal‘at gibi girmez ele bir mâh-rû
Bak nasıl hâliñ perîşân etti derd-i ârzû (CM, s.52)
Herkesin sığınıp itihar ettiği Fatih, Allah’ın âleme rahmet olarak gönderdiği bir şahsiyettir:
Ey rûh-ı bekâ melce-i kül mehar-ı eşyâ

Ey ferd-i serâ-perde-i vahdet şeh-i yek-tâ
Bir ‘âlem-i rahmet seni halk eyledi Mevlâ (CM, s.28)
Ali Emirî, İstanbul’un fethiyle ilgili hadis-i şerifi hatırlatarak Peygamber’in Fatih’i ululadığını, onun
övgüsüne mazhar olan soyu yüksek bir padişah olduğunu söyler:
Hazret-i Sultân Muhammed fâtih-i âlî-tebâr

Mazhar-ı tebcîl-i peygamber hümâyûn şehriyâr
Hz. Peygamber’in verdiği müjdenin feyzine nail olma aşkıyla büyük fethi gerçekleştirmiştir:
Hazret-i sultân Muhammed Hân ebü’l-feth-i kerîm

‘Aşk-ı peygamberle oldu vâsıl-ı feyz-i ‘azîm
Şükr edip hakka buyurdu ol şeh-i şevket-vesîm (CM, s.62)
Yine hadisten iktibas yoluyla şöyle bahseder:
Budur sultân Muhammed Hân-ı Gâzî Fâtih-i a‘zam

Budur ni‘me’l-emîr-i muhterem şâhenşeh-i eham
Ne dil-cû nutk eder seyr eyle ol sultân-ı mu‘ciz-dem (CM, s.66)
Onun sanatını, sadefin içindeki eşsiz bir inciye benzetir:
Misliñ edemez kuvve-i endîşe tefekkür

Gelmez sadef-i kudrete zatıñ gibi bir dür
Mümkün mü nazîriñ ede bir kimse tasavvur (CM, s.28)
Fatih cömert bir padişahtır. Dağ kadar gam olsa da, cömertliği yanında, bir zerre gibi kalır. Ancak o
haksızlık yapılmasına da karşıdır ve Emirî’nin deyimiyle bir yudum haksızlık bir deniz gibi olur:
Var sırr-ı hafî kudret-i lutf u elemiñde

Gam zerre olur kûh ise nezd-i keremiñde
Bir cür‘a döner bahre zamân-ı sitemiñde (CM, s.28)
Ülkeler fetheden Sultan Mehmet, kudret hazinesinin gece parlayan yakutu ve Allah’ın yeryüzündeki 85
gölgesidir.
Halil ÇEÇEN
Hazret-i Sultân Muhammed Fâtih-i kişver-küşâ

Şeb-çerâğ-ı kenz-i kudrettir o zıll-ı Kibriyâ
Cevher-i âsârı eyler bak nasıl neşr-i ziyâ (CM, s.53)
Emirî; “Sultanlar Allah’ın yeryüzündeki gölgesidir” hadisine temas ederek, Fatih’in bu yolda atalarının
itiharına nail olduğunu yazar:
Cenâb-ı Fâtih-i ekber o zıll-ı a‘zam-ı Yezdân

Medâr-ı itihâr-ı hazret-i Ertugrul u ‘Osmân
Ne ‘âlî nutk eder seyr et o nûr-ı dîde-i Orhân (CM, s.53)
Büyüklerin sözü, sözlerin büyüğüdür kaidesince, Fatih’in sözleri de sözlerin büyüğüdür. Emirî, Fatih’in
ahlakının güzelliğini de zikretmeden geçememiştir:
Şâh-ı zî-şân Fâtih-i ‘âlî-suhen

Mâh-ı tâbân mazhar-ı hulk-ı hasen
Aslana benzetilen Fatih, hakikat dünyasında çölleri ve dağları dolaşmakta, bir şarap dilencisi olarak
rintlik yolunda inciler saçmaktadır. Ali Emirî Fatih’in rintçe şiirler yazdığını ve aşk kahramanları olan
Mecnun ve Ferhat gibi aşk çöllerine düştüğünü söyler:
Cenâb-ı Fâtih-i a‘zam gazanfer-i fa‘‘âl

Kılar cihân-ı hakâyıkta geşt-i deşt ü cibâl
Dönüp eder reh-i rindîde böyle neşr-i le’âl
Başımda gerd-i mezellet elimde köhne sifâl
Kanı benim gibi devr içre bir gedâ-yı şarâb (CM, s. 31)
Fatih’in gazellerinde, rintçe unsurlar yanında tasavvufî unsurlar da mevcut olup okuyana zevk
vermektedir;
Şâ‘ir-i mu‘ciz-beyândır Fâtih-i ‘âli-hısâl

Hep tasavvutur Emîrî andaki nûr-ı makâl
Nazm-ı hikmet zîverinden zevk alır erbâb-ı hâl (CM, s. 46)
Bazen ilahi aşkını saklamadan, açık bir şekilde dile getirdiğini görmek de mümkündür:
Hazret-i sultân Muhammed kim odur Dârâ-sipâh

Feth edip Kostantiniyye şehrin etti tahtgâh
Zât-ı mes‘ûdu idi bu mülke bir lutf-ı İlâh
‘Âşkını bu beyt ile i‘lân eder ol pâdişâh
Zülfünüñ zincîrine bend eyledi şâhım beni
86
Kulluğundan etmesin âzâd Allahım beni (CM, s.79)
Avnî’nin şiirleri gönle ferahlık verir:

Fâtihiñ nazmına bak tab‘ıñ eger muztar ise
Okuyup şâd oluyor kim ki dili muğber ise
Böyle şâhâne suhan söyler eger söyler ise (CM, s.73)
Divanda hükümdarlığı yansıtan beyitler de vardır. Emirî, bu konuya açıklık getirdiğini söylediği bir
beytini de örnek göstererek şöyle der:
Hudâ her âdeme bir gûne vermiş ‘akl ü iz‘ânı

Niçin hod-re’yler fehm eylemez fikrinde noksânı
Tecâvüz etmedir haddin ‘aceb bir sırr-ı insânı
Eder îzâh işte Fâtih’iñ bu beyt-i rahşânı
Bizimle merdlik da‘vâ edermiş ol Karamânî
Hudâ fırsat verirse ger kara yere karam anı (CM, s. 73)
Emirî, Fatih’in şiirlerini tefe’ül edilecek derecede hikmetlerle dolu bulmaktadır.
Cenâb-ı Fâtih’iñ dîvânını aldı ele ol yâr

Tefe’ül eyledi her ‘âşıka bir beyt-i gevher-bâr
Edince fâla niyyet sıdk ile bu ‘abd-i bî-mikdâr
Şeref-pâş-ı zuhûr oldu bu ‘âlî nazm-ı kıymettâr (CM, s. 72)
Fatih, zamanın akıp geçtiğini, dolayısıyla, fani olan bu dünyanın rahat yeri olmadığını söyler. Emirî de,
şairin bu görüşünü tesdis ettiği şu beytine dayanarak dile getirir:
Emîrî tâbi‘-i emr-i Hudâdır cümle mevcûdât

Tevakkuf mümkün olmaz dâ’imâ geçmekdedir evkât
Bu ‘âlemde selâmet nerde râhat nerdedir heyhât
İder bu müdde‘âyı işte bu beyt-i belîğ isbât
Selâmet bâğına ‘işret içün basdım kadem cânâ
Medîd olmadı zevkim ‘âkibet vakt-i hazân oldu (CM, s.87)
Ali Emiri, hiç bir sevgilinin aşıkını memnun etmediğini, hatta bir padişah olan Fatih’in bile bu durumdan
şikâyetçi olduğunu, tesdis ettiği şu beytine dayanarak dile getirir:
Görmedim bir güzeli ‘âşıkın irzâ eyler

Lutf-ı cân-bahşı ile hastasın ihyâ eyler
Nazar et hazret-i Fâtih bile şekvâ eyler
Derdini yârına bu beyt ile inhâ eyler
Ciğerim pâreledi hânçer-i cevr ü sitemiñ
87
Sabrımıñ câmesini doğradı mikrâz-ı gamıñ (CM, s.55)
Ali Emirî, şiirlerini tahmis ederken Fatih’e dua etmeyi de ihmal etmez.
Âferin ey kâ’inâta Fâtih-i ‘âlî-hüner
İnşa’allah cennet-i a‘lâda olduñ mustakar
Kayd edilse levh-i hurşîde sezâdır bu eser (CM, s.52)
Ol Fâtih-i zî-şânı ede Rabb-i müheymin

Cennetde Emîrî kerem ü cûd ile sâkin (CM, s.61)
Dualarında Fatih’in Resulullah’a komşu olmasını temenni eder.
Ebü’l-feth-i cihân sultân Muhammed Hân-ı zî-şânı

İde peygambere cennetde komşu lütf-i Rabbânî (CM, s.71)
Emirî’nin Fatih’e dua etmesinin bir nedeni de düşmanı perişan etmesidir.
Cenâb-ı Fâtih’e ihsân edince Hak kevni

Emîrî etti perîşân ‘adû-yı bed-levni
Bula bekâda dahı nûr-ı rahmet ü savnı (CM, s.49)
Emirî, divanı bitirirken, “onun içiminin sonunda misk vardır”4 (K. 83/26) mealindeki ayete işaret
ederek, divanını tahmis ve tesdis edip güzel bir şekilde bitirdiğini söyler;
Emîrî tab‘ıma imdâd-ı Rabb-i lâ-yenâm oldu

O şâhıñ şi‘rine tahmîs ü tesdîsim tamâm oldu
Açıldı tâze güller zînet-i bâğ-ı kelâm oldu
Cenâb-i Fâtihiñ dîvânı miskiyyü’l-hitâm oldu (CM, s.89)
4 Kur’an; Mutafifin (83), 26

Eski Türk Edebiyatı Alanında
Bilgisayar Teknolojisinin
Kullanımına Dair Bazı Düşünceler
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Korkut ÇEÇEN
Aksaray Üniversitesi, Sabire Yazıcı Fen-Edebiyat Fak. Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Aksaray
mkcecen@aksaray.edu.tr
ÖZET
Günümüzde birçok alan için bilgisayar kelime işlemcilerdir. Günümüzde kelime işlemci
kullanımı neredeyse zaruri hâle gelmiştir. uygulamalarında farklı alfabe kullanımı, dizin
Akademik alandaki çalışmalarda da bilgisayar hazırlama gibi işler kolaylıkla yapılabilmektedir.
teknolojisinden faydalanılmaktadır; zira dil ve Resim programları, yazma metnin tıpkıbasımını
edebiyat araştırmalarında bilgisayar teknolojisi oluştururken faydalı olabilir. İnternet uygulamaları
bazı kolaylıklar getirmiştir. Eski Türk Edebiyatı ise alanla ilgili bibliyografya, katalog ve yazma eser
araştırmalarında ise bilgisayar ve internet veritabanlarına ulaşmamızı sağlar.
uygulamalarından istifade edilmektedir. Ancak söz
konusu uygulamaların bir kısmı etkin bir şekilde Anahtar Kelimeler: Eski Türk Edebiyatı,
kullanılmamaktadır. Eski Türk Edebiyatı alanında Bilgisayar, Kelime, İşlemciler, Resim Programları,
araştırmacıların en çok kullandığı uygulamalar Elektronik Kaynaklar
Mehmet Korkut ÇEÇEN
Bilgisayar teknolojisi, günlük hayattaki işlerden bilimsel çalışmalara kadar birçok alanda fayda ve
kolaylık sağlar. Sosyal bilimlerde genellikle yazı, resim, tablolama, veri tabanı gibi uygulamalar kullanılır.
İnternet ise haberleşmeye imkân vermesi yanında bilgiye ulaşmayı sağlar. Eski Türk Edebiyatı alanındaki
akademik araştırmalarda, özellikle kelime işlemci (yazı) programlarından istifade edilmektedir. Kelime
işlemcilere ilave olarak tablolama, resim işleme gibi diğer uygulamalar ve internet uygulamalarının etkin bir
şekilde kullanılması Eski Türk Edebiyatı alanındaki akademik çalışmaları kolaylaştıracaktır. Bu çalışmada,
ofis uygulamaları ile elektronik kaynakların araştırmacılar için sunduğu imkânlar ve bu imkânların etkin bir
şekilde kullanımına dair bazı düşünceler ifade edilecektir.
1. KELİME İŞLEMCİLER
Eski Türk Edebiyatı araştırmalarında, kelime işlemciler yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Önceden
kelime işlemcilerin bazı eksikleri bulunmakla birlikte gelişen teknoloji ile bu eksikler giderilmeye çalışılmıştır.
Pratik kullanım için komutlar oluşturulmuş ve bu komutların ikonları bilgisayar ekranından rahatlıkla
ulaşılır hâle getirilmiştir. Eski Türk Edebiyatı araştırmalarında kelime işlemcilerin etkin kullanımına dair
bazı hususiyetler şu şekilde sıralanabilir:
a. Farklı Alfabelerin Kullanımı
Eskiden kelime işlemcilerde Latin alfabesi ile Arap alfabesinin aynı program içinde kullanımı mümkün
değilken ya da ek programlar ile düzensiz bir şekilde kullanım sağlanırken şu an Latin, Arap alfabesi yanında
yazısı değişik başka alfabeler de sağlıklı bir şekilde kullanılabilmektedir1:
Eski Türk Edebiyatı ‫اسكى تورك ادبياتى‬
b. Transkripsiyon Fontu
Transkripsiyon fontu metin neşri çalışmalarında kullanılmaktadır. Ancak, yeterli miktarda
transkripsiyon fontu bulunmamaktadır. Piyasada bulunabilen eski transkripsiyon fontları bazı eksiklikleri
bulunan, ibtidaî ve standart olmayan fontlardır. Tez ve makalelerde genellikle “Times New Roman” ve
“Arial” fontunun kullanılması istenmektedir. Bu paralelde yaygın olarak transkripsiyon için kullanılan
“Times Turkish Transcription” fontu “Times New Roman” benzeridir; ancak italik (eğik) yazı kullanımında
“Times New Roman” fontu gibi dolgun olmadığından fazla eğik gibi durmaktadır. Ayrıca estetik görüntü
açısından “Times New Roman” kadar başarılı değildir.
Times New Roman - Times Turkish Transcription
Buna rağmen “Times Turkish Transcription” standartlara uyması ve bilgisayar sistemleriyle uyumlu
olması bakımından iyi bir fonttur. Ancak tez ve kitap yazımında kullanabilecek farklı transkripsiyon
fontlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Bunun için Font Maker, Font Manager gibi programlardan istifade
edebiliriz veya teknik destek alabiliriz.
c. Dizin
Metin neşri, metin tahlili gibi bilimsel çalışmalarda dizinin bulunması çok önemlidir. Çalışmada geçen
1 Windows tabanlı sistemlerde Arap alfabesinin kullanımını etkinleştirmek için “Denetim Masası”ndan “Tarih, Saat, Dil
ve Bölgesel Seçenekler”e girilecek; çıkan pencerede “Başka dil ekleyin” sekmesine girilecek ve böylece “Bölge ve Dil
Seçenekleri” penceresine ulaşılacaktır. Burada “Ek dil desteği” sekmesindeki “Karmaşık komut dosyası ve (Tay Dili
dahil) sağdan sola dillerin dosyaları yüklensin” ifadeleri bulunan kutucuk üzerine tıklanarak “Ek Dil Desteği Yükle”
penceresi ekrana gelecektir. “Tamam” butonuna basılmak suretiyle işlem başlatılırken, Windows sistem CD’si de
bilgisayarda takılı olmalıdır. Gerekli dosyaların yüklenmesinin ardından bilgisayar yeniden açıldığında, yazı yazılabilen
bütün programlarda yeni yüklenen alfabeler kullanılır hâle gelir. Sözü edilen işlemle bütün sağdan sola yazılan diller
sisteme dahil edilmiş olur, ancak bundan sonra, dil çubuğunun ayarlar sekmesinden “Ekle” butonuna basılması ile yeni
diller (Arapça, Farsça vb.) seçilerek, bu dillerin çubukta gösterilmesi sağlanır. Ülkemizde Windows sisteminin kullanımı
90 yaygın olduğundan sadece bu sisteme dair bilgiler verilmiştir. Macintosh işletim sistemlerinde çalışan gelişmiş kelime
işlemciler ise Windows sisteminden çok daha önce çoklu dil desteği vermekteydi.
bir sözcüğü veya kavramı ancak dizin yardımıyla kolaylıkla bulabilmekteyiz. Dizin olmadığı taktirde eserin
baştan sona okunması gerekir ki bu hem zaman hem de emek açısından kayıp olacaktır. Ayrıca, Eski Türk
Edebiyatı alanındaki araştırmacılar zaten Arap harli metinleri orijinalinden okuyabilmektedir. Dolayısıyla
dizin eklemek suretiyle çalışma daha bilimsel hâle getirilecek ve araştırmacılara kolaylık sağlanacaktır.
Dizin birkaç şekilde olabilir. Tam dizin: Bütün söz varlığının dizinde yer almasıdır. Böylece edîbin
bütün söz varlığı ortaya çıkarılmış olur.
Sistematik dizin: Özel adlar, yer adları, eser adları ve kavramların ayrı başlıklar hâlinde dizinlerinin
yapılması.
Tahlilî dizin: Eski Türk Edebiyatı incelemelerine yönelik belirli kavramların belirli başlıklar altında
toplanıp dizin hâline getirilmesi. Örneğin “insan” başlığı altında “sevgili” alt başlığı ve bu alt başlık altında
“sevgilinin güzellik unsurları” başlığının bulunması. Bu alt başlık içerisinde ise kaş, göz ve bunlara ait farklı
sözcüklerin sayfa numaralarını vermek suretiyle dizin yapılabilir.
Eski Türk Edebiyatı çalışmalarındaki dizinlerde söz varlığının anlaşılması ve üslup çalışmaları açısından
bir sözcük ve bu sözcüğe ait tamlamalar aslî şekilleriyle alınmalı, tamlamalar bölünmemelidir. Örneğin,
Bakî Divanı’nın dizinini oluşturacak olsaydık, “bûy” sözcüğü altında “bûy-ı hulk, bûy-ı gül, bûy-ı müşgîn-i
zülf, bûy-ı bahûr-ı Meryem, bûy-ı dil-âvîz, bûy-ı cûd u canber, bûy-ı zülf-i dil-rübâ” gibi tamlamalar yer
alırdı.
Windows Ofice’in kelime işlemcisi Word’ün “Başvurular” sekmesinde “Dizin Ekle” butonuna
basınca açılan percerede yer alan “Girdi İşaretle” ile metin içinden seçilen kelimeler dizine eklenir. Kelime
işlemcilerde bulunan dizin hizmeti dışında da müstakil dizin programlarından istifade edilebilir.
Dizin ne zaman yapılmalı? Çalışmanın tamamlanmasından sonra hazırlanan dizinden sonra çalışmaya
yapılacak olan herhangi bir ekleme neticesinde sayfaların kayma ihtimali vardır. Böyle bir kayma olursa
dizindeki herhangi bir sözcüğün sayfa numarası da eski sayfa sırasına göre olacaktır ve bu sözcük dizinin
gösterdiği sayfada yer almayabilir. Bu ihtimalleri göz önüne alarak dizin, çalışma tam olarak bittiğinde
yapılmalıdır.
d. Eski Harli Metinlerin Tıpkıbasımı
Yazma ve matbu eserlerin tıpkıbasımı zaman zaman yapılmaktadır. Eski Türk Edebiyatı alanında
yapılan çalışmalarda, yazma ve matbu eserlerin çalışmanın sonuna eklendiği olur. Bu metinler okunabilir
olmalıdır. Aşağıda, bir yazmanın üç sayfası yan yana getirilerek oluşturulan tıpkıbasımın bir sayfası örnek
olarak gösterilmiştir:
91
Bu örnekte görüleceği üzere orijinal metin oldukça küçük ve okumaya elverişli değildir. Bunun yerine
bir yaprak, hatta tek bir sayfanın, çalışmanın bir sayfasında yer alması metnin okunaklı olması ve metinden
istifade edilmesi açısından yerinde olacaktır.
Bazı yazma eserlerin rengi açık kahve tonda olabilir. Böyle bir metnin siyah beyaz yazıcıdan
çıkarılması veya tek renkle matbaada basılmasında yazmanın rengi koyu gri renkte olacak ve çok okunaklı
olmayacaktır. Aşağıda Riyazî Tezkiresi’nden koyu renkli bir yaprak görülmektedir:
92 Basit bir resim programıyla yapılacak olan küçük bir işlemle zemin rengi açık renkli hâle getirilebilir.
Örneğin yukarıdaki resim, Microsot Ofice Picture Manager programında açıldığında, program ekranında
yer alan “Otomatik Düzelt” butonuna basmak suretiyle resmin zemin rengi açık hâle getirilebilir.
Genel olarak bu işlem basit bir resim programındaki “parlaklık ve karşıtlık” ayarlarıyla düzeltilebilir.
Örneğin Picture Manager’da “Resimleri Düzenle” bölümünden “parlaklık ve karşıtlık” seçilerek “Orta Ton”
ayarlarından zemin rengi istenilen oranda açık veya koyu hâle getirilebilir.
Şu örnek ise İbrahim Hâlet Bey Divanı’nın son yaprağıdır:
93
Soldaki sayfa cilde denk geldiğinden koyu renktedir ve yazıcıdan koyu renkte çıkacaktır. Resim
programındaki kırpma komutuyla soldaki sayfa ortadan kaldırılabilir ya da paint programıyla koyu renkli
kısımlar silinebilir:
2. DİĞER OFİS UYGULAMALARI

Kelime işlemci programları dışındaki ofis uygulamalarının en önemlileri tablolama, veritabanları ve
sunum programlarıdır.
Tablolama programın olan Excel ile veriler tablolara girilebilir ve bu veriler çeşitli kriterlerle taranabilir,
istatistiki sonuçlar çıkarılabilir ve sonuçlar graik hâline dönüştürülebilir.
Access gibi veritabanı programlarında verileri sınılayabilecek küçük programlar oluşturulabilir.
Örneğin veritabanı programıyla kişisel bir kütüphane programı hazırlanabilir.
Bildirileri sunarken sunum programlarından istifade edebiliriz. Ancak, bu sunumlarda sözlü olarak
söylenecek her şey sunum ekranında gösterilmez. Bunun yerine sunumda ana başlıklar yer almalı ve
gerekli açıklamalar sözlü olarak yapılmalıdır. Bununla birlikte bildiride varsa beyitlerin ekrana yansıtılarak
okunması veya açıklanması faydalı olacaktır.
3. VERİLERİN DEPOLANMASI
Uzun zaman ve emek mahsulü olan akademik çalışma dosyalarının bilgisayar ortamında saklanması
önemli bir husustur. Çalışmanın farklı sahalarında dosya yeni adlarla kaydedilmelidir. Bu kayıtlar ve
çalışmanın nihai şekli sabit disk, lash disk, CD ve internet ortamında saklanmalıdır. Böylece veriler virüs
bulaşması ve fiziksel hasar gibi tehlikeler sonucu zarar görmekten mümkün olduğunca korunacaktır.
4. ELEKTRONİK KAYNAKLAR
a. Elektronik Ortamdaki Dosyalar
YÖK Ulusal Tez Merkezi, Metin Bankası Projesi, Kültür Bakanlığı e-kitap projesi bünyesindeki dosyalar
94 elektronik ortamdaki dosyaları oluşturur. Yüksek lisans ve doktora tezleri 2006’dan itibaren pdf uzantılı
dosya olarak YÖK Ulusal Tez Merkezi veritabanına eklenmektedir. YÖK bir süre önce, 2006 yılından önce
hazırlanmış olan tezlerin genel ulaşıma açılabilmesi için üniversitelere ulaşım izni formu göndermiştir.
Bilimsel çalışmaların ulaşılabilir olması gerektiğinden dosya erişimi izninin verilmesine özen gösterilmelidir.
Kültür Bakanlığı e-kitap projesi de Eski Türk Edebiyatı araştırmalarına kaynak teşkil etmektedir.
Metin bankası projesi Eski Türk Edebiyatı için önemli bir çalışmadır. Şairlerin veya yazarların eserlerinin
elektronik ortama aktarılması bilimsel araştırmalar için oldukça faydalıdır. Bu proje “metinambarı” adıyla
geliştirilmeye devam etmektedir. Bu projedeki dosyalar word dosyası hâlindedir ve tarama yapmaya
müsaittir.
Ancak Metin Bankası Projesi ve ileride yapılacak olan başka projelerde metin neşri dosyalarının orijinal
hâliyle pdf dosyasına dönüştürülmesi teşvik edilmelidir. Pdf dosyası olarak kaydedilen çalışmalar, yapılacak
araştırmaları kolay hâle gelecektir. Orijinal çalışmanın pdf dosyasına dönüşmesi ile çalışmadan kaynak
göstermek de mümkün olacaktır.
b. Bibliyografya ve Kataloglar
Elektronik ortamdaki bibliyografya ve kataloglar öncelikle CD ortamında taranabilir veritabanı hâlinde
oluşturulmuştur. Bu tarzdaki ilk çalışmaları Kültür Bakanlığı hazırlatmıştır:
Millî Kütüphane Eski Harli Basma Eserler Bibliyografyası 1584-1986
Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyası
Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu (TÜYATOK) (CD 1-2-3)
2004 yılından itibaren başta TÜYATOK, İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu,
Millî Kütüphane Yazma Eserleri olmak üzere, yurt içi ve yurt dışı yazma eser ihtiva eden kütüphanelerin
katalogları www.yazmalar.gov.tr sitesinde veritabanı hâline getirilmiştir. Sözü edilen sitede eser ve yazar/şair
adı taranabildiği gibi bazı metinler telif ücretini ödemek suretiyle kaydedilebilmektedir.
Resmî ve özel kütüphanelerin internet ortamındaki katalogları da geliştirilmeye devam etmektedir. Bazı
kütüphanelerin internet adresleri şu şekildedir:
Millî Kütüphane, www.mkutup.gov.tr
Millî Kütüphane Başkanlığı Süreli Yayınlar Bilgi Sistemi, http://sureli.mkutup.gov.tr
Beyazıt Devlet Kütüphanesi, www.beyazitkutup.gov.tr (Hakkı Tarık Us Süreli Yayınlar Kataloğu dahil)
Türk Dil Kurumu, www.tdk.gov.tr
Türk Tarih Kurumu, www.ttk.gov.tr
Bunlardan başka nadir eser ihtiva eden yerli ve yabancı kütüphanelerin internet üzerindeki sayfalarından
katalog taraması yapılabilmektedir.
Prof.Dr. Hatice Aynur’un hazırlamış olduğu Eski Türk Edebiyatı Bibliyografyası’nın alanımıza büyük
katkısı olmuştur. Bu zahmetli çalışma bir süredir www.osmanliedebiyati.com sitesinde hizmet vermektedir.
İlgili sitede Eski Türk Edebiyatı’na dair literatür taraması kolaylıkla yapılabilmektedir. Alanla ilgili yeni
yayınlar düzenli olarak sözü edilen siteye kaydedilmesiyle bibliyografya etkin bir şekilde kullanılacaktır.
c. Sözlükler
Türk Dil Kurumu çok uzun bir çalışma sonucunda “Büyük Türkçe Sözlük” projesini www.tdk.gov.tr
adresine taşıdı. Bu çok faydalı çalışma sessiz bir devrim niteliğindedir. Kurum tarafından hazırlanmış olan
birçok sözlük elektronik ortamda taranabilir vaziyete getirilmiştir. http://tdkterim.gov.tr/bts/ adresinden
de ulaşılabilen sözlükte tarama sözlüğü, derleme sözlüğü ve farklı disiplinlere ait sözlükler aynı anda 95
taranabilmektedir.
Osmanlı Türkçesi sözlüklerinin elektronik ortama aktarılması ise henüz amatör olarak devam
etmektedir. Ferit Devellioğlu’nun Osmanlıca-Türkçe Lügat’i, Mehmet Kanar’ın Osmanlı Türkçesi Sözlüğü
amatör çabalarla pdf hâline getirilmiştir. Redhouse ve Steingass gibi ihtisasa yönelik sözlükler ise resim
olarak elektronik ortama alınmıştır; ama resim dosyalarında karakter tanıma özelliği bulunmadığından
anılan sözlüklerin kullanımı zorluklar taşımaktadır. İhtisasa yönelik sözlüklerin pdf hâline getirilmesi
faydalı olacaktır. Ancak bu tür çabalar amatör mahiyette olacaktır. Türk Dil Kurumu, Osmanlı Türkçesi
sözlüklerini, kendi sözlük veritabanına aktarabilirse, bu çalışma bilim dünyası için büyük bir hizmet olur.
Öncelikle kurum tarafından yayınlanan Osmanlı Türkçesine dair sözlüklerin elektronik ortama aktarılması
ile işe başlanabilir.
SONUÇ
Eski Türk Edebiyatı araştırmalarında bilgisayar ve internet uygulamalarından istifade edilmesi, alana
ilişkin çalışmalara kolaylıklar getirecek ve büyük katkılar sağlayacaktır. Bu nedenle alanla ilgili elektronik
kaynakların ve internet uygulamalarının tanınması gerekmektedir.
Bazı uygulamalar bilgisayar işletmenliği bilgisini gerektirebilir. Bunun için bilgisayar uygulamalarını
kullanmaya başlamak tecrübe kazanmak için atılan ilk adım olabilir. Dil ve edebiyat araştırmalarında
bilgisayar teknolojisini kullanmaya yönelik lisans son sınıf veya yüksek lisans programlarında “Bilgisayar
Destekli Dil ve Edebiyat Araştırmaları” dersi konulabilir ve bu hususta teknik programlardan destek
alınabilir. Ayrıca akademisyenlerin dil ve edebiyat araştırmalarında bilgisayar kullanımına yönelik çalıştay
ve seminerler düzenlenebilir.
96
Ali Emirî Efendi’nin
Âmid-i Sevda Mecmuası
Arş. Gör. Seher ERDOĞAN ÇELTİK
Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı, Ankara
sseherdogan@yahoo.com
ÖZET
Türk edebiyatına ve kültürüne önemli katkıları için çıkarılmış izlenimi verir. Diyarbakır ile ilgili
olan Ali Emirî Efendi, toplam üç adet süreli yayın yazılara ve çoğunluğu Diyarbakırlı olan şair, yazar
çıkarmıştır. Bunlar “Osmanlı Tarih ve Edebiyat vb. önemli şahısların yazılarına yer verilmesi bunun
Mecmuası”, “Tarih ve Edebiyat Mecmuası” ve kanıtıdır.
“Âmid-i Sevda”dır. Osmanlı Tarih ve Edebiyat ile
Bu çalışmada Ali Emirî Efendi’nin Âmid-i
Tarih ve Edebiyat Mecmuaları birbirinin devamı
Sevda adıyla çıkardığı mecmuası incelenecektir.
niteliğindedir. Bu iki dergide daha çok edebiyat ve
tarihle ilgili yazılara yer verilmiştir. Âmid-i Sevda ise Anahtar Kelimeler: Ali Emirî Efendi, Âmid-i
memleketi Diyarbakır’a olan vefa borcunu ödemek Sevda, Türk edebiyatı, Diyarbakır, Şiir, Tarih, Dergi
Seher ERDOĞAN ÇELTİK
Giriş
Ali Emirî Efendi, Türk kültür tarihine büyük hizmetleri olmuş bir aydındır. Gerek kütüphanesi
gerek Divanu Lügati’t-Türk’ü bulması ve gerek Kitâbü Câmi’i Envâ’i’l-edebi’l-fârisî’yi tanıtmasıyla ilkleri
başarmıştır. Bütün ömrünü ilme ve kitaplarına adamıştır.
Ali Emirî Efendi memleketinde, zengin bir kültür atmosferi içinde yetişmiştir. Edebiyatın yüzünü
yenileşmeye döndüğü bir dönemde yaşasa da yetiştiği kültürel atmosferin etkisiyle geleneğin izlerini
sürmeye devam etmiştir. Yayınladığı dergilerde bu atmosferi yaşatmaya çalışır. Dergileri edebî bir okul
olarak görmüş, dergi sayfalarını nazirelere açmıştır.
Ali Emirî vatan ve milletine faydalı olmak için dergiler çıkarır. Bunlardan ikisi Osmanlı Tarih ve Edebiyat
Mecmuası, Tarih ve Edebiyat Mecmuası’dır. Söz konusu iki dergi tarafımızdan daha önce incelenmiştir
(Erdoğan Çeltik 2007). Bunlarda daha çok tarih ve edebiyatla ilgili konular üzerinde durur; çok sayıda
şiir ile bu şiirlere yapılan nazireler yayımlanır. Çıkardığı bir diğer dergi ise Âmid-i Sevda’dır. Bu dergiyi ise
memleketini faydalı olmak, Diyarbakır tarihi ve kültürünü araştırmak için çıkarmıştır.
Bu çalışmada Âmid-i Sevda dergisi çeşitli yönlerden tanıtılacak, onun edebiyatımıza katkıları tespit
edilmeye çalışılacaktır.
Derginin Yapısı
Âmid-i Sevda, Ali Emirî Efendi’nin çıkardığı küçük bir dergidir. İmtiyaz sahibi ve müdürü Şükrü-i
Âmidî’dir.
Altı sayı çıkan dergi toplam 96 sayfadır. Her sayı bir forma; yani 16 sayfadır. Sayılar birbirinin devamı
şeklinde numaralandırılmıştır, ilk sayı 1 ile başlamış son sayısının son sayfası 96 ile bitmiştir.
Dergi yayın hayatına 7 Şubat 1324 (20 Şubat 1909)’te başlar. 7 Mayıs 1325 (20 Mayıs 1909)’te yayınlanan
altıncı sayı ile yayın hayatından çekilir. Âmid-i Sevda, «Her on beş günde bir neşrolunur ilmi, fenni, ictimâi,
edebi gazetedir.» ibaresi ile yayınlanır. Derginin çıkış tarihleri şunlardır: Birinci sayı 7 Şubat 1324, ikinci sayı
23 Şubat 1324, üçüncü sayı 10 Mart 1325, dördüncü sayı 26 Mart 1325, beşinci sayı 16 Nisan 1325 ve altıncı
sayı 7 Mayıs 1325’te yayımlanır.
Derginin nüshası 50 para olup aboneliğin Osmanlı sınırları içindeki memleketler için seneliği yarım, altı
aylığı bir çeyrek Osmanlı parasıdır. Ecnebi memleketler için posta ücretinin ilave edileceği bildirilmektedir.
İlan ücreti satır başına 60 para olarak belirlenmiştir.
“Vatan ve milletin menafi’ine hâdim ve mesleğimize muvâfık âsâr maal- memnuniye kabul” edilecek,
yayınlanmayan eserlerin iadesi yapılmayacaktır.
Derginin kapanması ile ilgili herhangi bir yazı ya da bilgiye rastlanmaz. Altıncı sayının Sultan
Selim Han-ı Evvel Hazretleri başlıklı yazısının sonuna “mâbâdi var” ibaresi konulmuş olsa da başka sayı
çıkmamıştır. Zaten derginin ilk sayılardaki düzeninin son iki sayıda bozulmaya başladığı, özellikle son iki
sayıda bir sıkıntı olduğu görülür. Daha önceki sayılarda edebiyat başlığı altında yer alan şiir ve nazireler
yerini sadece nesir yazılarına bırakır.
Derginin Çıkış Amacı

Âmid-i Sevda, Şükrü Bey’in iki gazete imtiyazı alması ve Ali Emirî’den bunların yazımı için yardım
istemesi neticesinde çıkmaya başlar. Yazar derginin bu çıkış macerasını şu şekilde anlatır:
“Geçen gün ihvanımızdan Şükrü Bey’le görüştüğümüzde Âmid namıyla yevmi, üsbûî neşrolunmak
üzere iki adet gazete imtiyazını istihsal eylediğini tebşir ve evvel emirde üsbîîsi çıkarılmak sûretiyle bu abd-i
hakîrin de muâvenet-i tahrîriyede bulunmasını teklif eyledi.” (1/2).
98
Ali Emirî Efendi’nin Âmid-i Sevda Mecmuası
Derginin adı, Şükrü Bey’in Âmid adına imtiyazını alması neticesinde Âmid-i Sevda olarak belirlenir. Ali
Emirî Efendi, Şükrü Bey’in Âmid isminde ısrarının sebebini şöyle açıklarken derginin kapsamı hakkında
da bilgi verir:
“İşte Şükrü Bey biraderimizin gazetelerini Âmid nam tevsîm etmesindeki birçok fevâidden başka
binlerce meşâhir-i fuzalâmızın namlarını ihya eylemek gibi bir hamiyeti de ifa ediyorlar ki bilhassa vatan
namına şayan-ı takdirdir. Âmid şehri dört yüz seneden beri Diyarbekir şehrinin merkezi ve Diyarbakır ise
kadim coğrafya kitaplarında hududu gösterildiği üzere Elcezire ve Kürdistan kıtalarının aksâm-ı cesîmesini
şâmil ve hatta Ebubekir Behram-ı Dımışkî’nin Coğrafya-yı Kebîr kitab-ı muteberine nazaran Basra
Körfezi’ne kadar vâsıl olduğundan artık Âmid’imizin vaktiyle cevelangâh-ı medeniyet olan nasıl bir kıta-i
mübarekenin ahval ve âsâr ve sanayî ve meşâhirinden bahsedeceği vâreste-i tafsîldir.” (1/2-3)
Ali Emirî Efendi, bir toplumun köklerini bilmesi, araştırması gerektiğini savunur. Dergiyi buna
hasretmiş gibidir. Âmid tarihine ve Âmid’de doğan ve Âmid’e hizmet eden âlim ve fâzıllar gibi önemli ve
tarihî şahsiyetler hakkında tafsilatlı bilgilere dergide çokça yer verilir:
“İşte memleketimizi ta’mîk ve ensâbımızı tedkik ve ahlakımızı ıslah edecek olursak mefâhir-i kadîme-i
vazifemizle her zaman itihar edebiliriz.
Biz vatanımızı kemal-i hüsn-i niyetle îmâra gayret ve hususiyetle bunun mevkûf-ı münevveri olan
ahlakımızı ıslah için sarf-ı nakdîne-i gayret etmezsek o eslâf-ı nâciyyenin ahlâfıyız diye itihar edemeyiz zira
(Kâle yâ Nûh innehü leyse min-ehlike innehü amelün gayr-i sâlih) nas-ı celîli bu müddeâyı kesmiş atmıştır.
Âmid şehrinin bu münasebetle Âmid Gazete’sinin râbıta-i hakîkiyesi yalnız Diyarbakır ve Elcezire ve
Kürdistan kıtalarından da ibaret değildir.
Silsile-i ensâbımızı ta’mîk eyledikçe görüyoruz ki Hindistan’dan, İran’dan, Yemen’den, Dersaadet’ten
ve memâlik-i Osmâniye’nin umum şehirlerinden Âmid şehrine birçok meşâhir gelerek tavattun etmiş ve
Âmid’den de o memleketlere birçok fuzalâ azîmet ederek oralarda şehrimize mensup birçok silsileler zuhûra
gelmiştir.
Gazetemiz bu cihetlere de silsile-i revâbıtını irâe edecektir.” (1/ 5)
Böyle bir derginin çıkarılmasına vesile olan Şükrü Bey’e teşekkür eden yazar edip, kalem erbaplarından
dergi için yazılar ve yardımlar beklediğini ifade etmektedir:
“İşte bu kıta-i kadîmenin merkezi bulunan bir memleket namına gazete zuhûruna bâdi olan Şükrü Bey
kardeşimize borçlu olduğumuz teşekkürâtı ifâ ile beraber gerek Âmid gerek Elcezire ve gerek Kürdistan
kıtalarının bugünkü günde mevcut ve meşhur olan üdebâ ve hutebâ ve fuzalâsının mensur ve manzum
nâfi’eserlerine ve gerek yukarıda silsile-i revâbıtını beyan eylediğimiz umum üdebâ-yı cihan-ı ihvânımız
tevhîd-i insaniyet ve tevsîk-i revâbıt-ı hukuk ve muhabbet hususundaki ekâr ve hakîmânelerine Şükrü
Bey biraderimiz Âmid ceridesinin her sahifesini güşâde ve âmâde bulundurduğundan birçok erbâb-ı
kalemin bizimle hem-âhenk-i hamiyet ve hakikat olmak hususundaki muavenet ve himmetlerini dirîg
buyurmayacaklarını ümid ederim.” (s. 6)
Şiir
Dergide müstakil olarak toplam 53 şiir yayınlanmıştır. Ayrıca “Âmid Şehrinde Vaktiyle Bir Milyon Kırk
Bin Cilt Kitabı Havi Cesim Bir Kütüphane” (3/33-39) ve “Vatan Muhabbeti, Sa’y ve Gayret, İlm” (4/ 49-55)
makalelerin sonunda Ali Emirî’nin kendine ait birer gazeli vardır. Bunlar da ilave edilirse şiir sayısı 55’e
ulaşır. Yayınlanan şiirlerin tümü Divan şiiri tarzında kaleme alınmıştır. Genelde bir gazel yayınlanmış ve
devamında da bu gazele yapılan nazirelere yer verilmiştir.
Şiirlerin 51 tanesi gazel şekliyle yazılmış olup 42 tanesi naziredir. Kanuni Sultan Süleyman ve Bergamalı
Cevdet’e ait olmak üzere iki tane tahmis vardır. Bursalı Eşref Paşa’nın bir tarih kıtası ve Ali Emirî’nin de bir 99
tarih kasidesi vardır.
Dergide yayınlanan şiirlerde kullanılan vezinler ve kaç kez kullanıldığı şu şekilde tablolaştırılabilir:
Fâilâtün mefâilün fa’lün 18
Fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilâtün 17
Mefâîlün mefâîlün mefâîlün 14
Fâilâtün fâilatün fâilün 2
Fâilâtün mefâilün mefâilün fa’lün 1
Mef ’ûlü mefâîlü mefâîlü feûlün 2
Mef ’ûlü fâilâtü mefâîlü fâilün 1
“Âmid Şehrinde Vaktiyle Bir Milyon Kırk Bin Cilt Kitabı Havi Cesim Bir Kütüphane” (3/33-39) ve
“Vatan Muhabbeti, Sa’y ve Gayret, İlm” (4/ 49-55) adlı makalelerin sonunda yer alan Ali Emirî Efendi’ye ait
gazeller hikemî tarzdadır.
Dergide yayınlanan şiirlerden 45 tanesi âşıkâne, üçü hiciv, ikisi tasavvufî ve biri de hamasi içeriklidir.
Şair Kadrosu
Dergide 37 şairin şiirine yer verilmiştir. 9 tane ile en çok yayınlanan şiir Ali Emîrî’nin kendisine aittir.
Üç şiirle ikinci sırayı Bayezid Cami-i Şerifi mücîzlerinden Bergamalı Cevdet alır. Daha sonra ikişer şiirle
Ahkar-ı Mekkî, Debreli Mehmet Besim, Fâik Reşâd, Süleyman Nazif ve Şükrî-i Âmidî gelmektedir. Bu
şairlerden 13 tanesi Diyarbakırlıdır.
Dergide şiirleri yayınlanan şairleri, şiir sayılarıyla beraber alfabetik olarak şöyle sıralamak mümkündür:
Ali Emirî (9)
Adıyamanlı Rif ’at Baba
Ahkar-ı Mekkî (2)
Avnî-i Âmidî Esbak Müdür-i Evrâk-ı Vilayet-i Diyarbakır
Bayezid Cami-i Şerifi mücîzlerinden Bergamalı Cevdet (3)
Bursalı Eşref Paşa
Davut Paşa İdadisi ve Toptaşı Rüştiye-i Askeriyesi muallimlerinden A. İhyaeddin (2)
Debre-i Bâlâlı Mehmet Besim (2)
Fâik Reşâd (2)
Fatih Sultan Mehmet
Abdülfettah Fethi-i Âmidî
Fethullah Feyzi-i Âmidî (Muallim)
Florinalı Nazım
Hâkî
Halîl Edîb
Hayâlî-i Âmidî
İbnü’l-emin Mahmut Kemal
100 Kânûnî Sultan Süleyman Han
Mehmet Şaban-ı Kâmi-i Âmidî Efendi
Mithat Cemâl
Muallim Cûdî
Mürsel-zade Sabri-i Âmidî-i Âsârî-zade
Nâhid
Reşit Âkif Paşa
Sıdkı-i Âmidî (Muallim-i Sıbyan)
Süleyman Nazif (2)
Süleymaniye Cami-i Şerifi mücîzlerinden Hüsnî
Şükrî-i Âmidî (2)
Tahir Selam Bey
Tâlib-i Âmid-zâde İbrahim Edhem
Üsküdarlı Tal’at
Gülşenî-zade Vâsıf-ı Âmidî
Yahyâ
Yahyâ Hâki
Yenişehir Fenerli Avni Bey
Yenişehir Fenerli Hüseyin Hâşim
Zihnî-i Âmidî (2)
Nesir
Nesir hâlinde toplam 31 yazı karşımıza çıkmaktadır. Bu yazıların büyük çoğunluğu Ali Emirî Efendi’nin
kendi yazılarından oluşmaktadır. Kendisinin dergide 12 yazısı yayınlanmıştır. Ali Emirî Efendi’nin
yazılarından başka Fâik Reşat, Ahmet Tevhit Beylerin de birer yazısı yer alır. Kanuni Sultan Süleyman’ın
Şeyhülislam Ebusuud Efendi’ye yazdığı bir mektup, Mükliye Risalesinden alınan Taşra Memurlarının Hâl
ve Mevkii başlıklı bir yazı, Memleketimizce Bir Ziya’ül-elim ve Teessüf-i Azîm başlığıyla Diyarbakır mebusu
Pirinççi-zade Ârif Efendi’nin ölümünü haber veren bir yazı, Sultan Mehmet Han-ı Hâmis Hazretlerinin
bi’l-yümni ve’l-celâl Taht-ı Âlî Baht-ı Osmaniye Cülûs-ı Mes’adet-i Me’nûs-ı Hümayunları başlıklı yazı, bir
“Teşekkür” yazısı ve duyuru mahiyetinde olan küçük yazılar yer alır.
Âmid-i Sevda’daki nesirler tasnif edilirse; Edebî Yazılar, Tarihî Yazılar, Duyuru Yazıları, Diğer Yazılar
gibi alt başlıklar altında değerlendirmek mümkündür.
Edebî Yazılar
Âmid-i Sevda’da toplam 13 adet edebî yazı yayınlanmıştır. Bunları kendi içinde aşağıdaki gibi alt
başlıklara ayırarak incelemek mümkündür:
Âmid’de Şiir Geleneği

“Nezâir-i Şuarâ-yı Âmid’e Dair Bir Makale” başlıklı bir yazıdan derginin içindekiler kısmında söz edilse
de dergi içinde böyle bir yazı bulunmamaktadır. “Edebiyat” başlığı altında Hasan Mansur (Adıyamanlı)
Rif ’at Baba’nın, Şaban Kâmi Efendi ile olan dostluğuna değinilmiştir. Adıyamanlı Rif ’at Baba’nın elinde
damga tuttuğu halde eşya muayene eden istiğnâ-pesent bir genci görmesi üzerine “istiğnâ” redifiyle bir 101
matla söyleyip hemen devamında bunu bir gazele çevirmesi ve Şaban Kâmi Efendi’ye hediye etmesi anlatılır.
Şaban Kâmi Efendi’nin bu gazele bir nazire yazması, o dönemde Âmid’de istiğna rediiyle yazılan
nazirelerin varlığı ve şairlerin birbirleriyle çokça söyleşmesinden söz edilir:
“Şehrimizde vaktiyle yetişen Halilî, Ülfetî, Tılî, Humarî, Hâmî, Vâlî, Seyyit Mehmet Emirî, Âgâh,
Hâsım, Hamdi, Lebib, Emnî, Muhib, Çâker, Fâmî gibi meşahir-i şuarâmızın nezâir sûretiyle yekdiğeriyle
söyleştikleri eserler pek kesîrdir.” (1/13).
Kitaplar
Ali Emirî Efendi için kitaplar hayattaki her şeyden daha kıymetlidir. O bir kitabı bulmak, görmek
için vatan topraklarını bir baştan diğer başa gezmiştir, diyebiliriz. Kıymetli eserlerimizin kaybolmasından,
kitaplarımıza ve kütüphanelerimize yabancılar kadar kıymet verilmemesinden duyduğu üzüntüyü her
fırsatta dile getirmiştir. Onun bu hassasiyeti Divanu Lügati’t-türk gibi büyük bir eseri Türk dünyasına
kazandırmıştır.
Derginin ikinci sayısında Âmid’de kurulan devasa kütüpheneyi anlatmak için kaleme aldığı yazısında
da İngilizlerin Yakut Hamavî’nin Mu’cemü’l-üdebâ adlı eserini tercümeye başladıklarını, bizim ise bu tarz
önemli eserlere lakayt kalmamıza üzüldüğünü belirtir (2/ 33-39).
Ahmet Tevhit Bey’in “Müttehîzân-ı Müdekkikîn-i Osmaniye’den Ahmet Tevhit Beyefendi tarafından
ihdâ buyrulmuştur” notuyla yayımlanan “Edebiyat-ı Arabiye’de Elkâb” başlığı altında tercüme ettiği, Arap
edebiyatındaki lakaplardan söz eden yazısı da derginin kitaplara verdiği önemi göstermesi açısından önem
arz eder. (4/ 57-59).
Ali Emirî Efendi, yazının başına Ahmet Tevhit’in kendisine gönderdiği şu notu da eklemiştir:
“Ahiren vefat eden Fransız müsteşrıkîninden Barbie de Minar tarafından Jurnal Adriyatik’te neşredilen
ve ba’de kitap şeklinde de tab olunan Edebiyat-ı Arabiyede Elkâb’ı tercümeye başladım. Risalenize derce
şâyeste görülürse tercümelerimi peyderpey takdim ederim. Ahmet Tevhit (4/ 57).
Yazının başında tercüme edilen eserin özeti yapılmıştır. Burada müellifin eseri vücuda getirirken takip
ettiği yöntem konusunda şunlar kaydedilmektedir:
“Müellif buyuruyor ki pek az müstesnââtıyla eserimden alem ve künyeleri hariç bıraktım. «(4/ 57).
Ahmet Tevfik yazının başında Barbie de Minar’ın eserinin özetini verdiğini belirtir. Bu özet birkaç
paragratan oluşmaktadır.
Makalenin devamında Kâtip Çelebi’nin Keşfü’z-zünûn’da Avrupa kütüphanelerinde olmayan üç eserden
bahsettiği belirtilmektedir. Bu eserler; Ebu Câfer Muhammed bin Habîbü’l-Bağdadî’nin Elkâbü’l-kabâil,
Ebubekir Ahmed bin Abdurrahman eş-Şirazî’nin Elkâbü’l-rüvâh, Şehabettin Ahmed bin Ali el-Askalânî’nin
Elkâbü’l-rüvâh adlı eserleridir.
Ahmet Tevfik sadece tercüme ile yetinmemiş bu konuda Türkçe yazılan kitaplar hakkında bilgi sahibi
olanlardan da dergi kanalıyla malumat istemiştir:
“Elkâba dair lisân-ı Osmanî’de yazılmış eserler olmalıdır; bunlarla salefü’z-zikr beş kitap ve risaleden
maâda Arabî ve Farisi lisanlarında elkâba dair yazılmış âsârı bilenler var ise ilan etmeleri niyaz olunur.” (4/
57).
Makalede Ebleh, Şakirdoğlu, İbnü’l-harîta, İbnü’l-hıyartîn, İbnü’l-hayyât (Terzioğlu), İbnü’r-rûmi
(Rumoğlu), İbnü’l-zerka (Mavi gözlü karının oğlu), İbnü’l-sakît (Söylemez oğlu) lakaplı kişiler hakkında
kısa bilgi verilmekte, müellifin yaptığı bazı hatalar düzeltilmektedir.
102 Yazının sonunda “mâbâdi var” ibaresi yer alsa da bu yazının devamına dergi sayfalarında rastlanmamıştır.
“Âmid Şehrinin Akkoyunlular Zamanındaki Şiir ve İnşa ve Evzân ve Aruzuna Bir Nümûne” (5/67-74)
başlıklı yazı, Gelibolulu Sürûrî’ye ait Bahrü’l-menâfî’nin Türk edebiyatında şiir, edebiyat ve vezin konusunda
bilinen en eski eser olarak kabul edildiğini söylenmektedir. Ali Emirî Efendi, kendi kütüphanesinde bulunan
Ahmed el-Berdahıyü’l-âmidî’nin kaleme aldığı Kitâbü Câmi’i Envâ’i’l-edebi’l-fârisî adlı eserin bu bilgiyi
çürüttüğünü ifade eder. Bahrü’l-menâfî’den yarım asır erken kaleme alınan eser, Akkoyunlular zamanında
Âmid’de yazılmıştır. Kitabın yayın tarihi 907’dir. Miladi tarihle 1502’ye denk gelmektedir. Eser hakkında
Kemal Eraslan ve Kazım Yetiş’in çalışmaları aydınlatıcı mahiyettedir. (Eraslan 1986, Yetiş 2000: 285-343,
Beysanoğlu 1987, Çalışkan 2011: 111; Çalık 2008: 22).
Kitabın edebî değeri şöyle ifade edilmektedir:
“Bu kitabın kıymettarlığı da Yavuz Sultan Selim Han Hazretlerinin Âmid şehrini feth ü teshîr
buyurmalarından on dört sene mukaddem yazılmış olmasıdır ki şehr-i mezkûrun o tarihten daha evvelki
Türkçesiyle edebiyât-ı Osmaniye’nin duhûlünden sonra hâsıl olan farka bir mikyâs olduğundan lisanımıza
pek büyük taallük ve münasebeti vardır.” (5/67)
Kitap beş kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım Farsça sözlüklerin Türkçeye tercümesini kapsar.
Mukaddimesi Farsça kaleme alınmıştır. Osmanlı Türkçesi ve Akkoyunlular zamanında kullanılan Türkçenin
imla özelliklerindeki benzerliği ortaya koyması açısından önem taşır.
“Lisan-ı Türkçemizin şîve-i atîkası ve imlâsı hakkında bu kitaptan edinilecek istifadenin derecâtı kâbil-i
tarif olmadığı gibi münderecâtındaki tenevvü o zamandaki aksâm-ı maârifede birer nümûnedir. Şurası
gariptir ki Akkoyunlular zamanındaki lisan ve imlâ ve selîka-i kitâbetin, o zamanki edebiyat-ı Osmaniyeden
farkı yok gibidir.” (5/ 68)
Ali Emirî, kelime imlasına dokunmaksızın vezin ve aruzdan bahseden beşinci kısmından bazı parçaları
seçerek yayınlamayı uygun görmüştür. Eraslan ve Beysanoğlu da bu bölümün önemine dikkat çekmişlerdir
(Eraslan 1986, Beysanoğlu 1987). Kazım Yetiş ise bu bölümü bir bütün olarak yayınlamıştır (Yetiş 2000:
285-343).
Böylesine mühim bir eseri bilim dünyasına kazandırması, mevcut bilimsel bilgilerin yenilenmesini
sağlaması açısından derginin önemi büyüktür.
Hâl Tercümeleri/Biyografiler
Dergide hal tercümesi başlığı altında iki yazının yer aldığı görülmektedir: “Terâcim-i Ahvâl Kuyumcu
Usta Ahmet Çelebi-i Âmidî” (2/21-25) ve “Ârif-i Billâh Âgâh Semerkandî Hazretlerinin Tercüme-i Hâli”
(5/74-80). Bu makaleler; Kuyumcu Ahmet Çelebi ve Âgâh Semerkandî’nin biyografilerini içermektedir.
Ahmet Çelebi’nin hayat hikâyesinin yanında, ölümüne düşülen tarih ve Âmid’e yazılan mektuplarda
Ahmet Çelebi’nin nasıl tanındığına dair bilgiler dikkat çeker. Yazıda Diyarbakır’daki cevahirciler ve
kuyumcular çarşısı ve yapılışı hakkında bilgiler verilir. Diyarbakır valileri hakkında da bilgiler yer almaktadır.
Bu makalenin dipnotunda Behram ve İskender Paşalar hakkında izahat verileceği söylense de derginin diğer
sayılarında böyle bir şey yayınlanmamıştır (2/21-25).
Makalede bazı bilgi eksiklikleri tamamlanmış ve yanlışlıkları düzeltilmiştir. Buna göre; Âgâh
Semerkandî’nin biyografisinde dikkati çeken noktalardan birisi onun şair Nabi ile olan dostluğudur. Bu
dostluğa İdris Kadıoğlu da yer vermiştir (Kadıoğlu 2010: 37-38). Ondan tezkirelerde çok az söz edildiği,
söz edilen tezkirelerde ölüm tarihi için yazılan tarihlerin hiçbirisinin ölüm tarihini tam tutmadığı ifade
edilmektedir. Salim Tezkiresi’nde Kadirî mahlasını kullandığı gösterilse de bunun doğruluğunun şüpheli
olduğu vurgulanmaktadır. Ancak Salim Tezkiresinde Âgah’ın Kadirî mahlasını kullandığına dair bilgi
bulunmamaktadır (İnce 2005: 220-221).
Türkçe divanının iki nüshası Ali Emirî’nin kütüphanesinde mevcut olup bunlardan birinin Girit’te
istinsah edildiği belirtilmektedir.
103
Ali Emirî, Âgâh Semerkandî’nin Farisi divanını henüz bulamadığını, bazı mecmualarda Türkçe ve Farsça
gazellerine tesadüf ettiğini, Farsça gazellerin Türkçe divanda bulunmaması sebebiyle Farisi bir divanının da
olması gerektiği hükmüne ulaşmıştır.
Dergide “tercüme-i hal” başlığı altında olmasa da bazı şahısların hayatları hakkında bilgi veren yazılar
da yer almıştır. Mehmet Tahir Selam Bey başlıklı yazıda Mehmet Tahir Selam Bey’in biyografisi verilmiştir
(3/40-43).
“Evâil Hâlinde Fakir İken Ticaret ve Ziraate İkdam ile Âmid Şehrinin Eâzım-ı Ağniyâsından Olan
Sahib-i Camîi Melek Ahmet Paşa” başlıklı yazıda ise Melek Ahmet Paşa’nın biyografisine yer verilir. Bu
yazıda Melek Ahmet Paşa’nın ölümü hakkında bazı kaynaklarda verilen bilgilerin yanlışlığı tashih edilmiştir.
Ayrıca onun yaptırdığı cami Diyarbekir salnamelerinde Diyarbekir valisi ve daha sonra sadrazam olan
Abaza Silahtar Melek Ahmet Paşa adına gösterilmiştir. Hâlbuki camiyi yaptıran Melek Ahmet Paşa valilik
yapmamıştır. Makalede Melek Ahmet Paşa Camii’nin iç ve dış mimari yapısı da ayrıntılarıyla betimlenmiştir
(6/81-88).
“Memleketimizce Bir Ziyâ’-ı Elîm ve Teessüf-i Azîm” adıyla yayınlanan yazı Diyarbakır mebusu Pirinççi-
zade Ârif Efendi’nin kalp krizi sebebiyle vefatı üzerine kaleme alınmıştır. Ârif Efendi’nin hayatı hakkında
bilgi verilmiş, vatana ve millete yaptığı faydalı işler anlatılmış ve ailesine başsağlığı ve sabır dilenmiştir (3/
39).
“Sultan Selim Han-ı Evvel Hazretleri” başlıklı yazı hal tercümesinden ziyade Sultan Selim’in vasılarını
öven ve onun şiir bilgisi hakkında malumat veren bir makale olarak değerlendirilebilir. Bu yazıda, bazı
kaynaklardaki Sultan Selim’in Türkçe şiir yazmadığı ve Türkçeye önem vermediği şeklindeki bilgi yanlışlığını
tashih için kaleme alınmıştır. Makalede Sultan Selim’in padişah ve sanatçı kişiliği, üdebaya verdiği kıymet
ifade edilir. Arapça ve Farsçaya vâkıf olması, bu dillerde yazdığı şiirlerin örnek teşkil etmesi, ayrıca Türkçe
şiirler kaleme almasının yanında Çağatayca, Tatarca gibi lehçelerde de şiirlerinin bulunduğu dile getirilmiştir
(6/ 88-96).
Sultan Selim ile Şah İsmail ve Kansu Gavri arasında devlet bazındaki çekişmesinin edebî sahaya nasıl
yansıdığı şiirlerden örneklerle gösterilmektedir. Yavuz Sultan Selim’in Şah İsmail ve Kansu Gavrî’den üstün
olduğunu ispat için kaleme aldığı şiirlerindeki başarıya dikkat çekilir. Sultan Selim’in bu maksatla Farsça ve
Arapça şiirler ve divan tertip etmesi ve mahareti dile getirilmektedir. Aynı şekilde Şah İsmail ve Kansu Gavri
de Türkçe şiirler yazarak Sultan Selim’le rekabet etmek istemişlerdir. Bu makalede bazı bilgi eksiklikleri
tamamlanmış ve bilinen bazı yanlışlıklar düzeltilmiştir.
Anekdot
“Nâci-i Merhûma Ait Bir Vak’a” başlıklı Fâik Âli tarafından kaleme alınan anekdotta, Muallim Naci’nin
“istizah” yerine yanlışlıkla “istintak” yazması sebebiyle kalemden istifası hakkındaki tevatürün aydınlatıldığı
görülür. (4/55-56)
Mektup
Kanuni Sultan Süleyman Hazretlerinin Şeyhülislam Ebusuud Efendi’ye Tahrir Buyurdukları Name-i
Hümayun başlıklı mektupta Kanuni Sultan Süleyman, Ebusuud Efendi’nin hal ve hatırını sormuş, iyi
dileklerini ifade etmiş ve ordunun muvafakiyetini haber vermiştir. (3/39).
Tuz Ekmek Hakkı
Yediğimiz bir lokmanın ne zahmetlerle soframıza geldiğini anlatan yazar, tuz ekmek hakkı konusunda da
bizi bilgilendirir. Tuz ekmek hakkı denilen anlayışın nasıl oluştuğundan ve bu konuda bilinen menkıbelerden
söz eder. (2/17-21)
Tarihî Yazılar
104 “Bir Lokma” başlıklı yazıda Nizamülmülk zamanında iki âlim arasında geçen menkıbe ve haydut Leys
Safar’ın tuz ekmek hakkı sebebiyle çaldıklarını iadesi ve evlatlarının Hindistan ve Irak arasındaki topraklarda
hâkim olup bir devlet kurmaları anlatılır (2/ 17-21).
“Âmid Şehrinde Vaktiyle Bir Milyon Kırk Bin Cilt Kitabı Havi Cesim Bir Kütüphane” başlıklı yazıda
Eyyubiler ve Artuklular ile Âmid tarihi hakkında aydınlatıcı bilgilere ulaşılmaktadır (3/33-39).
“Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri Tarafından Âmid Şehrinin Sûret-i Feth ve Teshîri” (1/12), “Âmid
Şehrinin Sûret-i Feth ü Teshîri” (2/ 26-27), “Âmid Şehrinin Sûret-i Feth ü Teshîri Makalesinden Mâbâd” (4/
59- 61) başlıklı makalede Yavuz Sultan Selim’in Âmid şehrini fethetme süreci anlatılmıştır. Makale birinci,
ikinci ve dördüncü sayılarda parça parça yayınlanmıştır.
Makaleye göre; Diyarbakır, Uzun Hasan’ın torunu olan Elvend Han’ın ölümü üzerine Muslu ve Emir
Çelebi’nin eline geçer. Şah İsmail, Emir Çelebi’nin kardeşinin yanına gittiği sırada bu toprakları kendi
ülkesine katar. Buraya eniştesi Usancaluoğlu Mehmet Han’ı tayin eder. Halk bu yönetimi istemez. Şah İsmail
kuvvetleri burada baskı ile hâkimiyet kurar. Çaldıran Savaşı’ndan sonra halk Osmanlı topraklarına katılmayı
arzu edince Âmid, Şah İsmail’in emri üzerine komutanları tarafından iki yıl gibi uzun bir süre sıkı abluka
altında tutulur. Abluka sırasında Diyarbakır, Elcezire ve civarındaki Kürt beyleri ve ablukayı kaldırmak için
yardım etmekten çekinmemiş ve Osmanlının güvenini kazanmıştır. Melik Halil Eyyûbî, Emir Şerefüddin,
Emir Davut, Ali Beğ, Abdül Beğ, İzzeddin Şîrzâde, Emir Melik, Abbas gibi isimler kuşatmada yardımlarını
esirgemeyen beylerdendir.
Bu kuşatma İdris-i Bitlisî’nin Zeyl-i Heşt Behişt isimli eserinden alıntılar yapılarak anlatılır (1/6-12).
Yiğit Hacı Ahmet Ağa’nın bu kuşatma sırasında gösterdiği yiğitlikler dillere destan olmuştur (2/26-27).
Âmid’in Osmanlı topraklarına katılması üzerine Yavuz Sultan Selim’in halka buyurduğu ihsanları şöyle
ifade edilmektedir:
“Ahalinin bu hamiyet ve metanet ve fedakârlığı Yavuz Sultan Selim Han gibi bir padişah-ı zî-şan
tarafından ziyadesiyle takdîr ve tahsîn edilmiş ve hanedân ve gaziyân ve sâir ahali-i hamiyetmendâna
nevâziş ve telettüfât-ı kesîre icrâ ve icab edenlere samur kürkler ve giranbaha hil’atler ilbas ve iksâ ve tımar
ve mukata’ât gibi malikâneler ihsan ve i’tâ olunmuş.” (4/61).
“Âmid Şehrinin Sûret-i Feth ü Teshîri” başlıklı makale Aziz Aşan tarafından yayınlanmıştır (Aşan 2012:
263-288).
“Sultan Mehmet han-ı Hâmis Hazretlerinin bi’l-yümni ve’l-celâl Taht-ı Âlî Baht-ı Osmaniye Cülûs-ı
Mes’adet-i Me’nûs-ı Hümayunları” başlıklı yazıda 5. Mehmet’in tahta çıkışının tüm ülkede ve Âmid’de
yaratığı sevinçten söz edilir (5/ 65-66).
Duyuru Yazıları
Duyuru yazıları, kendi içinde dört başlık altında değerlendirilebilir:
İlk gruba giren yazılarda Ali Emirî Efendi, bir sonraki sayıda hangi şiirlerin yayınlanacağını matla
beytini vererek okuyucuya duyurur. Bu yazılar, dergiye yayınlanması için şiir göndermek isteyenlere duyuru
mahiyetinde kaleme alınmıştır.
Fatih Sultan Mehmet’in “benim” redili gazelinin yayınlanacağı müjdesi verildikten sonra, aynı vezin ve
kafiyede tanzim edilmiş gazellerin gönderilmesi durumunda dergide yayınlanacağı ifade edilmiştir (1/16).
Mehmet Tahir Selam Bey’in,
“Gül gibi pür-tarâvet olmuşsun
Renk ü bûdan ibâret olmuşsun” (2/32)
105
Âgâh Semerkandî’nin,
Kerem-rû menzil-i maksûda irer çok sürmez
Sûz-ı dilden haber aldık bu sefer çok sürmez (3/48)
Yavuz Sultan Selim’in,
Benim şol dilber-i ra’na yanağı gül iz’arımdır
Enîsim munîsim yârim azîzim gam-güsârımdır (5/80)
matlalı gazellerinin bir sonraki sayılarda yayınlanacağının müjdesi verilmiştir.
İkinci gruptakileri “Tashih” yazıları oluşturmaktadır. Yazar; dergide yayınlanan şiir ve nesirlerde yapılan
yazım yanlışlarının düzeltmelerini, daha sonraki sayıların son sayfasında verir. Tashih başlığı altında yer
alan bu yazılarda İbnülemin M. Kemal ve Muallim Cûdî Efendi’nin nazîrelerindeki yazım yanlışları tashih
edilmektedir (4/64). Aynı şekilde 49, 53 ve 60. sayfalarda yanlış yazılan kelimelerin doğruları verilmiştir
(5/80).
Üçüncü gruptaki yazılar; «İtizâr» başlığı altında yayınlanır. Bunlar, daha önceden söz verilip yapılamaması
ya da gönderilen şiirlerden bazılarının yayınlanamaması gibi birtakım eksiklik ve aksaklıklardan dolayı özür
mahiyetinde kaleme ve derginin son sayfasında yer alan yazılardır. (2/32), (4/64), (5/80).
Dördüncü grupta ise “Âmid” başlığı altında dergi adına yazılan kısa değerlendirmeler yer alır. Reşit
Âkif Paşa’nın bir gazelinin dergide yayınlanmasının ardından böylesine önemli bir şahsiyete dergide yer
verilmesinden duyulan gurur bir cümle ile ifade edilmiştir. (3/40). Bir diğer yazıda ise Muallim Naci’nin
yaptığı bir yazım yanlışının olası sebepleri kısaca izah edilmiştir (4/ 56-57).
Teşekkür
Dergide bir de teşekkür yazısı yayınlanmıştır. Bu yazıda Ali Emirî Efendi dergi adına dostlarına desteği
için teşekkür eder ve onlar için iyi niyetlerde bulunur.
“Gazetemizin intişarını tebrik ve devam-ı muvafakiyetini temenni gibi lutf ve refîk-nüvâzı göstermiş
olan rüfekâ-yı kirâmımıza arz-ı teşekkür eder ve cümlesinin meâli-i ekâr-ı ümmeti tenvir ve terakki-i vatan
ve memleket hususundaki muvafakiyetlerine dua eyleriz.” (2/26).
İstibdat
Ali Emirî Efendi, istibdadın pek çok kalem erbabını susturduğuna, ülkede yoksulluğa, huzursuzluğa ve
güvensizliğe sebep olduğuna, Meşrutiyet’in ilanından sonra bu aksaklıkların giderileceğine inanır.
İstibdat’ın pek çok kalem erbabını susturduğunu, herkesin hürriyeti beklediğini belirterek şöyle der:
“Devr-i istibdat, ki sihr-i süliyanesiyle bütün erbâb-ı irfan ve zekânın numüne-i mucizat-ı kudret olan
kalemlerini kırmış, lisanlarını ebkem etmiş, kitaplarını nâr-ı lehîb-i nemrudâneye yakmış.
Cihan hürriyet ve onun bedayi’-i behişt-i âsârından bulunan gülistan-ı fazileti birer harabezâr-ı hiçâhiçe
döndürmüş idi.
Hangi bir sahib-i kalemin kudreti olabilirdi, ki ma’ali-i umûr-ı medeniyete hâdim, ciddi olacak şekil ve
heyette bir ceride neşrini lisana almaya cüret edebilsin?
Bazı mücahidîn-i hürriyetin âmâl-i zâtiyelerinden müberra olarak hamiyyeten ve vicdanen saha-i
ceberruta dökmek istedikleri kanlarının safvetine mukâfâten kudret-i Rabbaniye celal perdesinden cemal
sahasına nakl-i cilve-i inayet ederek erbab-ı hamiyetin ıyd-ı ruhu ve erbab-ı ismetin temaşagâh-ı vicdanı
olan şahid-i nazenin-i hürriyet ref ’-i nikâb eyledi.
106
Erbab-ı irfan ve zekâmız şu neşve-i tecelli-i feyzafeyz ile cihanı mecbur-ı tahsin edecek bir sûrette ilan-ı
serbesti-i kemâlât eylemeye başladılar.” (1/1-2).
Ali Emirî, yaşadığı toprakların güzelliğinin farkında olmayan açgözlü ve riyakâr insanlardan duyduğu
rahatsızlığı dile getirir. Bu durumun sebebi olarak istibdadı görür:
“Vâkıa bu haller devr-i istibdâdın yılan gibi kamçısı, dinamit gibi kuvve-i icrâiyesi idi.” (s. 4)
Meşrutiyet’in ilanından duyulan sevinç derginin sayfaslarına şöyle yansımıştır:
“İşte mülkümüzde âitâb-ı meşrutiyet ve hürriyet, ihtişâm-ı tâmıyla tulû etti..” (2/ 20)
Diyarbakır
Ali Emirî Efendi memleketi Diyarbakır’a çok düşkündür, ona olan vefa borcunu çeşitli şekillerde ödemek
ister. Memleketinin büyük ve önemli isimlerini araştırmak ve ortaya çıkarmak, Âmid-i Sevda’yı çıkarmak
da onun vefa borcunun bir nevi tezahürüdür. Dergide Âmid hakkında bir makale yayınlamıştır. Bu yazıda
Âmid’in tarih boyunca pek çok medeniyete beşik olduğunu, tarihî ve stratejik bir önemi bulunduğunu ifade
eder. Bazı hal tercümelerinde de dolaylı olarak Âmid hakkında bilgilere ulaşmak da mümkündür.
Âmid’in çok eski tarihlerden beri yerleşim sahası olması, büyük isimler yetiştirmesi, öenmli şahsiyetlerin
burayı kendilerine mesken seçmesi ve Âmid’in bir ilim ve irfan yuvası hâline gelmesi anlatılır. Şimdilerde
Âmid isminin tarihi ve ilmi kıymetinin unutulmasından duyulan üzüntü dile getirilir:
“Âmid şehri ki ba’de’t-tûfân beşeriyetin mehd-i zuhuru olan Diyarbakır ve El-cezire kıtalarının en kadim
ve bugünkü günde mâmur bir şehri ve devlet-i Osmaniyenin mühim vilayetlerinden birinin de merkezidir.
Ezmine-i tarihiyenin tayininden beri bu şehr-i kadimden zuhur eden fuzalâ, tarih ve edebiyat
kitaplarında Âmidî diye mezkûrdur.
Kadîmen o kıta-i mübârekenin, o ibtidâ-yı feth-i Osmaniyândan itibaren dahi o vilâyâtın nâm-ı umumisi
olan Diyarbekir tabiri bir iki asırdan beri Âmid şehrine ism-i hâs olmaya başlamış ve şu son zamanlarda ise
o şehr-i kadimden zuhur eden o üdebâ ve fuzalâ vesair-i meşâhire Diyarbekirli denilmek taammum ederek
artık Âmid ismi külliyen ferâmûş olmaya yüz tutmuştur.” (1/2).
Yazar Âmid ve çevresinin birçok unsur ve kavimin bir araya gelmesi, birbirleriyle birader olmasıyla
oluştuğunu, bunun farkına varıp birlikte hareket etmek gerektiğini ifade eder.
“O kıta-i vâsiada Arap, Türk, Kürt, Rum, Ermeni, Keldâni, Asurî, Süryani gibi birçok anâsır ve akvâm
mevcut olduğundan cümle-i beşer, hakikatte yekdiğeriyle birader olan bu akvâm-ı kadîmeyi bir nokta-i
ittihad-ı hürriyete cem etmeye çalışacaktır, ahalimizin zekâ-yı fıtrîleri malumdur. Memurlarımız da bu
nokta-i hakikatte gösterecekleri ma’âli-i meslek üzerine acaba o kıta-i mübârekeden devlet ve memleketimiz
için ne menfaatler ne servetler ne san’atler saha-ârâ-yı zuhur olmaz?”
Anlaşıldığı kadarıyla derginin yayınlandığı dönemlerde Diyarbakır ve çevresinde emniyet ve asayiş ve
refah düzeyi konusunda birtakım sıkıntılar yaşanmaktadır. Âmid başlığıyla yayınlanan yazıda Diyarbakır
ve Elcezire’nin emniyet ve aşayişi sağlanırsa ve buralar ihya ve imar edilirse devlet için olan faydası yüz
milyonlarla ölçüleceği belirtilmektedir. Halkın dağda bayırda şekavet ve zaruretle hayatını sürdürdüğünü
söyleyen Ali Emiri, halkın her bir ferdinin devlet, millet ve medeniyet için büyük faydalar sağlamasının
kaçınılmaz olduğunu, bunun ispatı olarak geçmişteki soy sopa (ensâb-ı kabâîl) bakılması gerektiğini söyler:
“Şu adama ne demeli ki bir zevk-i muvakkit veya bir fâni-i hayat için ebnâ-yı cinsin yani kardeşlerinin mal
ve can ve ırz ve namusuna bi-gayr-i hakkın tecavüz eder! Şüphe etmem ki bu gibiler insanların yekdiğeriyle
kardeş olduklarını ve âbâ ve ecdâdının bir noktaya vâsıl olduğunu bilmeyen ve düşünmeyen gâillerdir.
Diyarbakır ve Elcezire kıtasını zulm-i istibdâd hakikaten dilhûn bir hâle getirmiştir.
107
Cennet ırmakları nâmıyla mâruf olan o koca Dicle ve Fırat ırmakları zâlim ve gâfil insanlarla hem-
âhenk-i cereyân olarak güya ki mazlumların gözyaşından hâsıl olmuş gibi o münbit sahrâları seylâbe-i
hücûmlarıyla harabe-zâra çeviriyorlar.” (1/ 3)
“İşte memleketimizi ta’mîk ve ensâbımızı tedkik ve ahlakımızı ıslah edecek olursak mefâhir-i kadîme-i
vazifemizle her zaman itihar edebiliriz.
Biz vatanımızı kemal-i hüsn-i niyetle îmâra gayret ve hususiyetle bunun mevkûf-ı münevveri olan
ahlakımızı ıslah için sarf-ı nakdîne-i gayret etmezsek o eslâf-ı nâciyyenin ahlâfıyız diye itihar edemeyiz zira
(Kâle yâ Nûh innehü leyse min-ehlike innehü amelün gayr-i sâlih) nas-ı celîli bu müddeâyı kesmiş atmıştır.”
(1/ 5)
Kürdistan, Elcezire ve Âmid şehirlerinin bir zamanlar ticaret, ziraat ve sanayide ne kadar ileri gittiğini
belirten yazar, şimdi ise fakir ve perişan bir halde olmasına üzülür. Bu fakirliğin bir sebebi olarak istibdadın
kimseye göz açtırmamasını görür. Bundan sonra artık bu topraklarda yaşayan insanların çalışıp tekrar eskisi
gibi zenginleşmesi gerektiğini, ifade eder.
“… şimdiden sonra Elcezire ve Kürdistan kıtasında bulunan ahaliden velev birisi olsun sanat ve ticaret
ve felâhate çalışmayıp da fakir ve aç kalırsa vatanına pek büyük hıyanet ve ihanet etmiş olur.” (1/ 19)
Gençlere Nasihat
Ali Emirî, gençlere tembellik etmemeleri, vakitlerini boşa harcamamaları gerektiği yolunda tavsiyelerde
bulunur. Domino, kahvelerde geçen boş zaman geceleri sefahat âlemleri onun serzenişte bulunduğu
konulardır. Buralarda ömürlerini tüketen gençler için üzüntülerini dile getirir. (2/20-21).
Özellikle gençlerin kıymetli eserlerimiz, kitaplarımız konusunda daha hassas olması gerektiğini ifade
eden Ali Emirî Efendi, milletimizin gelişmesi, ilerlemesi için çalışmak gerektiğine değinir. (2/ 33-39).
Çocuk ve gençlerin çalışması ilim tahsil etmeleri gerektiğini tarihten önemli şahsiyetlerin hayatlarından
örnekler vererek tembih eder. İlim tahsili ve çalışma konusunda Kur’an ve hadislerden de örnek vermiştir.
(4/49-55)
Vatan Anlayışı
Ali Emirî, insanın vatan konusundaki hassasiyetini dile getiren “Vatan Muhabbeti, Sa’y ve Gayret, İlm”
başlıklı yazıda vatan anlayışını şöyle belirtmiştir:
“Benim nazarımda vatan aynıyla insan, insan aynıyla vatandır; vatan olmazsa insan olmaz, insan
bulunmazsa vatan bulunmaz.” (4/ 50).
Ali Emirî imparatorluğun dağılıp yeni bir devletin temellerinin atıldığı döneme tanık olmuştur. Osmanlı
devletinin zayılamasına ve dağılma sürecine girmesine çok üzülür. Yayınladığı dergilerde bu soruna
kendince çözüm önerileri üretmiştir. Ona göre; devletin eski ihtişamlı günlerine dönmesi için herkesin azim
ve gayretle çok çalışması gerekir:
“Milletin ikbâl-i istikbâli ahalimizin terakkiyât-ı ilmiyesine ve terakkiyât-ı ilmiye ise dinî, fennî, edebî
kütüb-i âliyyenin sırfına kadr ü vakit ile tâlim ve tevaggulüne vâbestedir.
Görülüyor ki sefalet, saadet ile kizb, sıdk ile rüşvet, istikâmet ile nifak, ittihâd ile hub-ı nefs, hub-ı vatan
ile hülâsetü’l-hülâsa, cehl, ilm ile hiçbir zaman ve mekânda mukâbele ve mukâvemet edemiyor.” (4/ 54)
Ali Emirî, ilim ve fende ilerlemek için sa’y ve ikdamın ne kadar gerekli olduğuna vurgu yapar. Ayrıca
gençlerin okuma ve araştırma alışkanlıklarının geliştirilmesini ister. Kütüphanelerde karşılaştığı ecnebilerdeki
araştırma merakı ve okuma sevdasını gelişme ve ilerlemensin pırıltıları olarak kabul eder (4/ 49-55).
108
Diğer Yazılar
Mülkiye Risalesinden özetlenerek alınan “Taşra Memurlarının Hâl ve Mevkii” başlıklı yazıda, taşradaki
idare memurlarının karşılaşacakları sıkıntılar örneklerle anlatılır. (2/20-21).
İçindekiler kısmında Ali Emirî tarafından «Âmid ve Diyarbakır ve Elcezire ve Kürdistan Hakkında
Bir Makale» başlığıyla kaleme alınan bir yazı görünse de iç sayfalarda makalenin adı sadece «Âmid» olarak
geçmektedir. Bu yazı Âmid’in eski kaynaklardaki sınırlarından, stratejik öneminden, zamanla Âmid isminin
unutulmasından duyulan üzüntüden, bu topraklarda yetişmiş ve yaşamış önemli âlim ve fâzıllardan ve
İslam medeniyetine büyük katkıları olan Muhyiddin Arabî, Ebu Temmam-ı Tâi, Buhteri gibi isimlerin bu
topraklardan yetişmesinden bahseder (1/1-6).
Âmid Şehrinde Vaktiyle Bir Milyon Kırk Bin Cilt Kitabı Havi Cesim Bir Kütüphane (3/33-39) başlıklı
yazıda Âmid’de kurulan bir milyon kırk bin ciltlik kitaptan oluşan bir kütüphaneden söz edilmektedir.
Kütüphanenin nerede kurulduğu, bu kadar çok kitabın nasıl bir araya geldiği, Yusuf Selahattin Eyyubi,
Kadı Abdürrahim el-fâzıl ve İmâdeddin Kâtibü›l-ısfahâni gibi önemli kimselerin kütüphaneyi ziyareti
anlatılmaktadır.
Kütüphanedeki kitapların toplanmasıyla ilgili olarak Ebû Nasr Ahmet bin Yusuf Menâzi’nin gittiği
yerlerde kitap topladığı, istinsah ettirip getirdiği ve kütüphaneye vakfettiği kaydedilmektedir. Bazı müellif
ve hayır sahipleri de bağışta bulunmuşlardır. Yazar, Ebu Şame gibi bazı kimselerce kütüphane hakkında
eserlerinde kaydedilen hususları alıntılayarak bilgilendirmelerde bulunmuştur. Kütüphanedeki kitap sayısı
Artuklular döneminde de artış göstermiştir.
Kütüphanenin Büyük Tatar felaketinde nasıl yok olduğu “Ebu’l-fedâ-i Eyyubî, İbn Halekân” gibi
kaynaklardan yapılan alıntılarla anlatılır.
Makalede bu cesim kütüphaneden başka Âmid ve çevresinde bulunan diğer kütüphaneler hakkında
da bilgiler verilmiştir. Âmid’de Alyenal Kütüphanesi, Mardin Hasankeyfi Miyâfârikîn şehirlerindeki
kütüphaneler, Ebû Nasr Ahmet tarafından Miyâfârıkîn’de yaptırılan hastane ve kütüphane bunlar arasındadır.
Miyâfârıkîn’de yapılan hastane ve kütüphanesi hakkında daha sonraki sayılarda ayrıntılı bir yazı yazacağını
dipnotta belirtse de bu yazı dergide yer almamıştır.
SONUÇ
Amid-i Sevda altı sayı yayınlanmış, her sayı bir forma olmak üzere 96 sayfalık bir hacme ulaşmıştır.
Dergi 7 Şubat 1324 (20 Şubat 1909) - 7 Mayıs 1325 (20 Mayıs 1909) tarihleri arasında sadece dört ay gibi kısa
bir süre yayınlanmıştır.
Dergide toplam 86 yazı yer almaktadır. Bunların 52 tanesi şiir, 34 tanesi ise nesir yazısıdır. Nesir yazıları
tarih, edebiyat ve diğer yazılar olarak tasnif edilerek değerlendirilmiştir. Şiirlerden 41 tanesi naziredir. Bu
yekûn dergideki nazire geleneğini sürdürme gayretine dikkat çekmiştir.
Derginin Ahmed el-Berdahıyü’l-âmidî’nin Kitâbü Câmi’i Envâ’i’l-edebi’l-fârisî eserini tanıtıp gün
ışığına çıkarması açısından önem taşımaktadır.
Dergi Türk tarihi ve Diyarbakır tarihini aydınlatıcı bilgileri de ortaya çıkarmıştır. Dergide bilinen bazı
bilgi yanlışlıkları da düzeltilmiştir. Dergi nesep ilmine de katkıda bulunmuştur. Dergi, edebiyat tarih, kültür
ve Diyarbakır›la ilgili çalışmalara kaynaklık edecek bilgiler ihtiva etmektedir.
109
KAYNAKÇA
Ali Emirî Efendi, Âmid-i Sevda, Matbaa-i Âmidî, Sayı 1-6, (7 Şubat 1324-7 Mayıs 1325).
AŞAN, Aziz (2012): “Âmid Şehrinin Sûret-i Feth ve Teshîri», e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-
sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı: VII, Nisan 2012.
BEYSANOĞLU, Şevket (1987): Anıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır Tarihi, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi
Yayını.
ÇALIK, Gülşah (2008): Yeni Bir Edebiyat Nazariyesi Getirme Çabası: Tedrisât-ı Edebiye, Trakya Üniversitesi
SBE, Yüksek Lisans Tezi, Edirne.
ÇALIŞKAN, Adem (2011): «Edebiyat Teorisi Üzerine 2: Yöntemleri, Kaynakları ve Tarihçesi», Uluslararası
Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 4 Sayı: 16, Kış 2011.
ERASLAN, Kemal (1986): “Eski Bir Belâgat Kitabı”, Birinci Millî Türkoloji Kongresi, (6-9 Şubat 1978),
İstanbul.
ERDOĞAN ÇELTİK, Seher (2007): Ali Emirî’nin Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası Üzerine Bir İnceleme,
Gazi Ü., SBE, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
İNCE, Adnan (2005): Sâlim Efendi - Tezkiretü’ş-şuarâ, AKM Yayını, Ankara.
KADIOĞLU, İdris (2010): “Diyarbekir ‘Encümen-i Dânişi’nin Üstad Şairi Âgâh ve Devrindeki Şairler
Üzerindeki Etkisi”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Elektronik Dergisi; Yıl 2, Sayı 4, Diyarbakır.
YETİŞ, Kâzım (2000): “XVI. Yüzyıl Başında Yazılmış Bir Kavâid-i Şiiriyye Risâlesi”, İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Sayı 29, İstanbul.
110
Dil ve Edebiyat Araştırmalarında
Excel Kullanımı
Doç. Dr. Halil ÇELTİK
Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı, Ankara
halilceltik@yahoo.com
ÖZET
Günümüzde, her alanda olduğu gibi edebiyat metin üzerinde nasıl inceleme ve araştırmalar
araştırmalarında da bilgisayardan faydalanmak yapılabileceği örneklendirilecektir. Ayrıca, Excel’deki
gerekir. Oysa edebiyat araştırma ve incelemelerinde bir metin üzerinde çok amaçlı fişleme ve veri toplama
bilgisayar kullanımı, genellikle kelime işlem işlemlerinin nasıl gerçekleştirilebileceği ve bunların
programı (Word) seviyesinde kalmaktadır. Word ortamında nasıl metne dönüştürülebileceği
Özellikle fişleme yöntemi, grafik, veritabanı ve tablo gibi teknik hususlar üzerinde durulacaktır.
uygulamalarında Excel programı pek çok kolaylık Yapılan uygulama ve verilen örnekler, söz
sağlar. Veritabanı programları ileri düzey bilgisayar konusu programların PC’deki 2007 sürümüne
becerisini zorunlu kılarken Excel’de bu işlemler göredir. Macintosh ile diğer sürümlerde menülerin
daha kolay yapılabilmektedir. yeri ve işlem basamakları değişebilir.
Burada, bir edebî eserin, meselâ bir divanın, Anahtar Kelimeler: Türk Dili ve Edebiyatı,
Excel programına nasıl yüklenebileceği ve bu Bilgisayar, Excel, Word, Veritabanı
Halil ÇELTİK
Giriş
Herhangi bir şairin bütün şiirleri üzerinde bir üslûp incelemesi, belirli bir konu hakkındaki düşüncelerinin
belirlenmesi; en fazla veya az kullandığı kelimeler veya kullandığı aynı kelimenin hangi anlamlarda, hangi
kelimelerle birlikte kullanıldığı gibi konularda bir araştırma yapılabilir. Şairin kelime kadrosu, insan, tabiat,
eşya gibi ana başlıklar; gül, lale, menekşe, sümbül şeklinde alt başlıklar hâlinde ortaya konabileceği gibi;
şairin gurbet, ölüm, sevgi, aşk vb. konularındaki düşünceleri tespit edilebilir.
Böyle bir çalışmada, eser baştan sona okunarak fişlenir. Bazı fişlerin içeriği bakımından birkaç defa
yazılıp ayrı ayrı bölümlere konulması gerekir. İncelenen eserin hacmi ve araştırılan konuya göre binlerce fiş
ortaya çıkabilir. Bu kadar fişin hazırlanıp değerlendirilmesi elbette uzun bir zaman alacaktır.
Metnin Bilgisayara Aktarılması

PC bilgisayarlardaki Word ve Excel programlarını kullanılarak eserlerin fişlenmesi, fişlerin konulara
göre sınılandırılması, kâğıtlara yazılarak yapılan klasik fişleme yöntemine göre çok daha kısa sürede
sonuçlandırılabilir. Bunun için incelenecek metnin öncelikle bilgisayara aktarılması gerekir. Sağlıklı
sonuçlar için verilerin doğru ve tutarlı girilmesi gerekir. Aynı kelime “malum, ma’lûm, mâlum, mâlûm”
gibi dört değişik şekilde yazılıp sıralanır veya sayılırsa, bunlar farklı kelimeler gibi işlem görecektir. Ayrıca
metin yazılırken her kelimeden sonra bir boşluk bırakılması, noktalama işaretlerinin kelimeye bitişik
yazılması, paragraf tuşunun yeni paragrafa geçmek için kullanılması gibi standart bir yazıma ihtiyaç vardır.
Transkripsiyon yapılacaksa, Unicode destekli karakter tercih edilmelidir.
Şekilde görüldüğü gibi, Word araç çubuğunun “giriş” menüsündeki “paragraf ” bölümünde yer alan
ve bir “q” harfini andıran “göster/gizle” seçeneği tıklanabilir. Buna göre, paragraf tuşuna basılıp satırbaşı
yapıldığında, paragraf sonlarında “q” (bul/değiştirde kısa yol simgesi ^p), “tab veya sekme karakteri”
girilen yerde ok işareti “→” (bul/değiştirde kısa yol simgesi ^t), karakterler arasındaki boşluklarda biraz
üstte yer alan bir nokta vb. basılmayan işaretler, şöyle görünecektir:
Bu işaretler, metnin neresinde kaç boşluk, kaç paragraf veya tab/sekme karakterlerinin kullanıldığını
ve metnin tutarlı bir biçimde standart yazımının gerçekleşip gerçekleşmediğini gösterir. Eğer metin
Word ortamında doğru işlenirse daha sonra Excel programına taşınması kolay olacaktır.
112 Metin gazel/kaside, mesnevi biçimindeyse, yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi, her bir beyit iki
paragratan oluşur. Word’ün bul/değiştir (Ctrl+H) penceresi yardımıyla beyitler hızlı bir şeklide tek
Dil ve Edebiyat Araştırmalarında Excel Kullanımı
paragralık metinlere dönüştürülebilir. Böylece her bir beyit ayrı bir paragraf olur. Eğer bu mensur
metinse, her bir cümle veya amaca göre her bir kelime bir paragrafa dönüştürülebilir.
Metnin özeliklerine göre bul/değiştir seçeneğinin kullanımında farklılıklar olacaktır. Meselâ
yukarıdaki gazelde, beytin ilk satırına beyit numarası verilip tab (→) tıklandıktan sonra mısra yazılmış
ve satır sonunda paragraf yapılmıştır. İkinci mısra yine bir tab tuşundan sonra devam etmiştir.
Buna göre, beyitleri tek satıra dönüştürmek için bul/değiştir penceresindeki özellikler seçeneğinden
aranan kısmına, paragraf (^p) ve tab (^t) komutları; değiştir kısmına da metinde kullanmayan “#, &” gibi
bir karakter girilip tümünü değiştir seçilebilir.
Bu işlem sonunda her bir beyit, kaynak ve tabdan sonra beyit olmak üzere, aşağıdaki gibi tek paragralık
metne dönüşür:
Rıdvan G 47/1 Nergisün şâhına kasd itmiş sabâ&Kör elinden sehl ola almak asâ
Rıdvan G 47/2 Her nefes râhun gubârından senün&Gözlerüm umar ki bula tûtiyâ
Rıdvan G 47/3 Gül arûsın getürem diyü ele&Yire saçar su gibi sîmin hevâ
Metin, yukarıda sıralanan işlemlerden sonra veritabanı oluşturmak üzere Excel programına taşınmaya
hazırdır. Metin seçilip kopyalanarak Excel dosyasına yapıştırılır. Örnekteki metin iki sütunlu tabloya
dönüşecektir. İlk sütunda beyitlerin numarası, ikinci sütunda ise beyitlerin metni yer alacaktır. Kes/yapıştır
komutuyla numara ve beyitlerin yeri değiştirilebilir:
113
Halil ÇELTİK
Metnin Word’deki yazımında tutarsızlıklar varsa (beyitlere birden fazla tab verilmesi, yanlış yerde
paragraf girilmesi, satırlar arasında gereksiz boşlukların bulunması vb.) metnin Excel’deki düzeninde
aksaklıklar oluşacaktır. Bunların ya Word ya da Excel dosyasında gözden geçirilerek düzenlenmesi gerekir.
Bu sebeple metnin Word’deki yazımı son derece tutarlı ve düzenli olmalıdır.
Dil ve Edebiyat İncelemelerinde Excel Kullanımı

Excel programı temelde tablo, grafik vb. matematiksel işlemler için hazırlanmış olsa da dil ve edebiyat
araştırmalarında da rahatlıkla kullanılabilecek bazı uygulamalara sahiptir. Bunun için incelenecek metinlerin
düzenli biçimde Excel’e girilmesi gerekir.
PC’de metin yazımı için en uygun program Word’dür. Word’de hazırlanan metin, yukarıda belirtildiği
şekilde düzenlenip Excel’e taşınabilir. Word’deki kadar kolay olmasa da kısa metinleri doğrudan Excel
dosyasına girmek de mümkündür.
Excel dosyasına girilen veya tanışan metnin şiir ve beyit numarası (kaynağı, bibliyografyası) Word yerine
burada da yazılabilir. Bunun için ilk beytin yanındaki hücreye şekil adı (Kaside) veya kısaltması (K), şiir ve
beyit numarasıyla “K 47/1” veya şair adı da eklenerek, “Rıdvan K 47/1” şeklinde yazılır ve hücrenin sağ alt
köşesinden tutup aşağı doğru sürüklenirse, ilgili hücreler beyit numaralarıyla dolar. Bunlar, beytin başka
bir yerde kullanıldığında kaynak bilgisinin görünmesini sağlar. Satırlara beyit yerine sözcük ve deyimler
vb. yazılırsa, «gül G 47/3, nergis G47/1, sabâ G47/1» şeklinde beyit numarasına göre düzenlenmiş dizin
hazırlanabilir.
Bu şekilde Excel’e taşınıp kaynağı belirtilen metnin her bir satırı, ayrı bir fiş hâline gelir. Böylece
daha sonra metin üzerinde çok amaçlı fişleme ve aramalar yapılmasını sağlayacak veritabanının altyapısı
hazırlanmış olur.
Veritabanından İstenen Bilgilerin Taranması

Bir metin üzerinde belli özelliklere göre hızlı taramalar yapmada Excel önemli katkılar sağlamaktadır.
Burada bir divan metninden belli ölçütlere uyan beyitlerin tespiti örneklendirilmiştir.
Excel dosyasındaki “veri” menüsünün “sırala ve filtre uygula” kısmındaki “filtre” seçeneği tıklanırsa,
dosyanın ilk satırındaki sütun başlıklarının altında üçgene benzeyen açılır menü simgeleri görünür.
114
Bu simgeye tıklanarak açılan penceredeki seçenekler yardımıyla Excel’deki divan veya farklı
veritabanlarında kelime, konu, tema taranabilir. Meselâ şairin divanındaki çiçekler tespit edilebilir. İçinde
gül geçen, gülle birlikte sümbül ya da bülbül geçen veya gül geçip de bülbül geçmeyen beyitler yanında,
özellikle redif araştırmasında, gül veya lâle ile biten beyitler gibi değişik veriler derlenebilir. Bunun için “filtre”
penceresindeki “içerir” “içermez”, “ile başlar” “ve”, “veya” gibi seçeneklerden uygun olanlar seçilmelidir:
Tercihler belirlenip aranacak kelimeler girildikten sonra tamam tuşuna basıldığında, sadece istenilen
bilgilerin yer aldığı satırlar görünüp diğerleri gizlenecektir.
115
Halil ÇELTİK
Bulunan veriler seçilerek kopyalanıp inceleme metninin yazılacağı Word dosyasına taşınabilir. Word’e
yapıştırılan Excel metni, iki sütunlu bir tablodur:
Nergisün şâhına kasd itmiş sabâ&Kör elinden sehl ola almak asâ Rıdvan G 47/1
Gül arûsın getürem diyü ele &Yire saçar su gibi sîmin hevâ Rıdvan G 47/3
Word’deki bu tablo seçilip “düzen” menüsündeki “tabloyu metne dönüştür” “sekmeler” seçeneğiyle
normal metne dönüştürülebilir.
Gerekirse, bul/değiştir penceresinden tablarla beyit ortasındaki farklı işaretler, paragraf komutuna
dönüştürülüp metin aşağıdaki gibi düzenlenebilir. Bu, Word dosyasını Excel’e dönüştürme öncesi yapılan
işlemin tersine benzer.
Nergisün şâhına kasd itmiş sabâ
Kör elinden sehl ola almak asâ
Rıdvan G 47/1
Gül arûsın getürem diyü ele

Yire saçar su gibi sîmin hevâ
Rıdvan G 47/3
Veritabanı Örnekleri
Excel’deki veritabanının içeriği, çok farklı amaçlar için zenginleştirilerek kullanılabilir. Şu veritabanı, bir
divandaki şiirlerin nazım şekilleri, vezinleri, uzunlukları, mahlasın yeri, kafiye harfi, redifi, dili ve şiir türü
gibi konularda bilgiler sunmaktadır. Bu başlıklardan biri seçilerek divanda hangi tür ve şekilde ne kadar
şiir bulunduğu; hangi şekil veya türlerde hangi vezinlerin tercih edildiği tespit edilip gerekirse grafiklerle
desteklenebilir.
116
Bir divan metni, örnekteki gibi edebî sanatları, vezinleri veya başka konular bakımından fişlenebilir.
Bu veritabanı hem şairin edebî sanat tercihlerini ortaya koyar hem de edebî sanatların öğretiminde örnek
tespitini kolaylaştırır. Aynı metin üzerinde çok çeşitli yönlerden fişleme ve taramalar da yapılabilir.
Bu veritabanında ilk sütuna kelimeler yazılıp bunların cümle içinde isim, fiil, sıfat, zarf vb. kullanım
çeşitleri; Türkçe, Arapça, Farsça oluşları gibi değişik konularda taramaların yapılabileceği veritabanları
hazırlanabilir.
Şu örnekte, Eski Türk Edebiyatı alanında yapılan tezler, hazırlayanın soyadına göre sıralanmıştır. Bu
veritabanında sıralama düzeni değiştirilebileceği gibi divan, tezkire veya belirli bir konudaki bilgiler de
derlenebilir.
Şu örnekte Rumeli şairleri mahlas sırasına göre çeşitli açılardan işlenerek biyograi amaçlı bir veritabanı
hazırlanmıştır. Sıralama ölçütü ölüm tarihi, meslek vb. şeklinde değiştirilebilir veya belirli ölçütlere uyan
şairler tespit edilebilir. 117
Halil ÇELTİK
Şu örnekte şairler, mahlas sırasına göre tek sütunda toplanmıştır. Filtre seçeneğindeki ayrıntılar
yardımıyla şu şehirde doğanlar, şu yıllar arasında yaşayanlar, şu konuda eser verenler şeklinde çok amaçlı
taramalar yapılabilir. Ancak daha sağlıklı ve hızlı sonuçlar için bu verilerin yukarıdaki gibi sütunlara
bölünmesinde fayda vardır.
Verilerin Sıralanması
Excel programında karışık bir şekilde yazılan bilgilerin metinse A’dan Z’ye (Z’den A’ya da mümkün)
alfabetik; rakamsa azdan çoğa veya çoktan aza doğru sıralaması yapılabilir.
Pek çok kaynağın kullanıldığı bir çalışmada karışık olarak yazılan bibliyografik künyelerin veya bir
şairin, bir yazarın herhangi bir eserinde kullandığı kelimelerin alfabetik sıraya konulması istenildiğinde,
Excel’de alt alta satırlar hâlinde yazılan on birlerce satırlık veri (programın eski sürümünde 67000 satır sınırı
vardı; bu kaldırıldı) hızlıca sıralanabilir.
118
Word dosyasındaki nesir veya nazım bir metninde, her kelimeden sonra bir boşluk olduğu için,
ilgili metin seçildikten sonra bul/değiştir penceresinde aranan değere boşluk, yeni değere de paragraf
seçeneği girilip değiştirme işlemi onaylanır. Böylece metindeki kelimeler alt alta dizilir. Bu kelime sayısı
hacimli olduğunda Word’de sıralanamayacağı ve Excel’de başka işlemler de yapılabileceği için metni Excel’e
taşımak gerekir. Excel’de bir sütuna yapıştırılan metin seçildikten sonra veri menüsündeki sırala seçeneği
tıklandığında, bu metin ne kadar uzun olursa olsun, bilgisayarın belleğine ve hızına göre değişen sürelerde,
metnin tamamı alfabetik sıraya girer.
Tekrarlanan Verilerin Ayıklanması

Alfabetik sıraya konan bir metinde sadece tekrar eden veriler ayıklanmak istenirse, ilgili sütun
seçildikten sonra, «veri» menüsündeki «yinelenenleri kaldır» seçeneği tıklandığında, bu sütundaki veriler
taranır; tekrarlar silinir ve sadece benzersiz kayıtlar görünür. Program, büyük-küçük harfe duyarlı değildir.
Veri Tekrarlarının/Frekanslarının Tespiti

Bir metindeki kelimelerin tekrar sayılarını veya kullanım sıklıklarını tespit ederek şair veya yazarın
kelime dünyasına dair yorumlar yapılabilir. Bunun için metin tekrarlardan arındırılmadan önce, her
kelimenin sağındaki sütuna “1” rakamı girilebilir. Sadece kelimelerin bulunduğu sütun seçilip “veri” 119
menüsünden “gelişmiş” penceresi açılır. Gelen pencerede “yalnızca benzersiz kayıtlar” seçeneği tıklanır.
Halil ÇELTİK
İşlem sonunda sadece benzersiz kelimeler görünür; bunların diğer verilerden ayrılabilmesi için farklı bir
renk veya bold, italik gibi değişik bir biçim uygulanır.
Daha sonra veri menüsündeki “filtre” seçeneği tıklanarak bütün verilerin görünmesi sağlanır. Bu
durumda benzer veriler normal metin biçiminde görünürken tekrar eden her bir kelimenin ilk örneği
kırmızı, bold veya italik hangi biçim uygulanmışsa o şekle uygun görünür.
Bul/değiştir penceresi açılır. Aranan değer için sağdaki “biçim” penceresi açılarak “hücreden biçim seçin”
komutuna tıklanır ve daha sonra Excel’deki veri sütunundan biçim uygulanmayan kelimelerin bulunduğu
bir hücreye tıklanıp silinecek biçim belirlenir. Verilerin bulunduğu kelime sütunu seçildikten sonra değiştir
120 bölümü boş bırakılarak “tümünü değiştir” komutu tıklanır.
İşlem sonrası, soldaki sütunda tekrarlanmayan veriler, sağ sütunda da bunların “1” olarak girilen
değerleri kalır.
Tekrarları silinen bu metin kısa ise tablo hâlinde kopyalanıp Word’e taşınır. Word’e yapıştırılan tablo
seçilip “düzen” menüsünden “tabloyu metne dönüştür” penceresinde “sekmeler” seçeneği işaretlenerek
“tamam” komutuna basılır. Eğer bu metin yüzlerce, binlerce kelimeden oluşan hacimli bir dosya ise, tablo
hâlinde kopyalayıp Word’e taşımak ve tekrar metne dönüştürmek zaman alacaktır. Bu sebeple Excel’deki
“farklı kaydet” penceresinden “metin (sekmeyle ayrılmış)” seçeneği işaretlenip Excel dosyasının metin
dosyası biçiminde kopyası kaydedilir. Bu dosya “birlikte aç” seçeneğiyle Word dosyası biçiminde açılabilir.
Dosya “salt okunur” biçimde açılırsa, işlem yapmak için Word biçiminde kopyası alınmalıdır. Dosyanın
Word’deki görünümü, giriş menüsündeki göster/gizle seçeneği açıldığında, aşağıdaki gibi olur:
Metin üzerinde görüldüğü gibi veriden sonra bir tab karakteri ve “1” rakamı vardır. Rakamdan sonraki
satır başında ya yeni bir kelime ya da sekme karakterinden sonra yine “1” rakamı vardır. Bu metin ne kadar 121
uzun olursa olsun, aynı düzende devam edecektir. Bul/değiştir penceresi açılarak aranan kısmına sırasıyla
Halil ÇELTİK
«1 rakamı, paragraf ve tab karakteri» («1^p^t”), yeni değer kısmına ise “1+” karakterleri girilerek tümünü
değiştir komutu seçilirse, boş satırlardaki rakamlar ilgili verinin sağına tab karakterinden sonra 1+1+1…
şeklinde tekrar sayısı kadar sıralanır.
Metnin sağındaki tab karakterinden sonra tekrar sayısı kadar görünen 1+1 rakamlarının toplamlarını
almak için, bul/değiştir penceresi tekrar açılır. Aranan değer kısmına tab karakteri (^t), yeni değer kısmına
ise tab karakteriyle birlikte eşittir işareti (^t=) girilip tümünü değiştir seçilir. İşlem sonrası satır başında
veriler, verilerden sonra bir tab karakteri ve eşittir işareti ortaya çıkar.
Bu metin kopyalanıp Excel’e yapıştırıldığında iki sütunlu bir tabloya dönüşür. İlk sütunda veriler, ikinci
sütunda ise bunların tekrar sayıları görünür. Bu alfabetik liste, sayı sütunu seçilerek azdan çoğa veya çoktan
aza doğru sıraya konabilir.
Verileri Grafiğe Dönüştürme

122 Elde edilen veriler grafiğe dönüştürülebilir. Bunun için metin ve sayıdan oluşan iki sütun birlikte seçilip
“ekle” menüsündeki “grafikler” seçeneğinden, amaca göre pasta veya sütun grafiği seçilir.
Grafik oluşunca, tasarım kısmından graiğin hangi verileri içereceği, yüzdelik dilimlerinin bulunup
bulunmayacağı, renk düzeni gibi ayarlar yapılandırılabilir. Metindeki değerler değiştiğinde grafik kendisini
güncelleyecektir. Hazırlanan grafik kopyalanarak Word dosyasına eklenebilir.
Sonuç
Veriler önce Word’de düzenlenip sonra Excel’e aktarılabileceği gibi, doğrudan Excel’e de kaydedilebilir.
İncelenecek metnin hacmine, türüne, yapılacak araştırmanın amaç ve kapsamına, kullanılan programın
adıyla sürümüne ve bilgisayarın PC veya Macintosh olmasına göre işlem basamaklarında ve menü
isimlerinde birtakım farklılıklar olabilir.
Metnin yapısını hızlı biçimde değiştirme veya programlar arası metin aktarımının temeli, metnin tutarlı
yazım ve biçim özellikleri taşımasına ve “bul/değiştir” penceresindeki seçeneklerin, öncelikle Word’de,
amaca uygun biçimde seçilip kullanılmasına dayanır. Excel’de ise daha çok sıralama ve filtre veya bazı
sürümlerdeki adıyla süzme seçeneğinin araştırma amacına uygun ve etkili kullanımı söz konusudur. Ayrıca
Excel dosyasının tablo ve grafik özellikleri de araştırmanın görsel boyutunu zenginleştirecektir.
KAYNAKÇA
Çeltik, Halil (2010): «Biyografik Çalışmalarda Bilgisayarın Yeri», Mustafa İsen Adına Uluslararası Klasik Türk
Edebiyatında Biyografi Sempozyum Bildirileri, (6-8 Mayıs 2010), Nevşehir Üniversitesi; AKM Yayınları,
Ankara 2011, s. 223-231.
Cox, Joyce vd. (2008): Bilgisayar Kurs Kitabı (Vista ve Ofice 2007), Çev.: Duygu Kayadelen vd., Arkadaş Yayınları,
123
Ankara.
Gencîne-i Râz Mesnevisinde
Şiir, Şair ve Kâtiple İlgili
Değerlendirmeler
Doç. Dr. Bekir ÇINAR
Niğde Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Niğde
bcinar67@gmail.com
ÖZET
Yahya Bey, XVI. yüzyılın en büyük mesnevi şiir telakkisinin yerleşmesinde önemli katkıları
sanatkârından olup divan ve hamse sahibi bir olduğu söylenebilir. Yahya Bey kırk makale
şairdir. Fakat o, asıl şöhretini mesnevileri (hamsesi) şeklinde tanzim ettiği eserinin otuz beşinci
ile kazanmıştır. Bu çalışmada Taşlıcalı Yahya makalesini bu konuya ayırmıştır. Bu bildiride
Bey’in hamsesini oluşturan mesnevilerinden biri onun şiir, şair ve kâtiple ilgili görüşleri örneklerle
olan Gencîne-i Râz’ında şiir, şair ve kâtiple ilgili işlenmiştir.
değerlendirmeler işlenmiştir. Klasik Türk şairleri
şiirin teorisi fazla uğraşmamışlardır. Şairin bu Anahtar kelimeler: Gencîne-i Râz, Taşlıcalı
konudaki görüşlerinin klasik Türk edebiyatının Yahya, Poetika
Bekir ÇINAR
Giriş
Klasik Türk edebiyatı şairleri, daha çok şiirle ürün verdiğinden, şiirin teorisiyle fazla uğraşmamışlardır.
Bu sahada yeterli düzeyde poetika yazılmamış olmakla birlikte, bazı divanların ön sözlerinde ve tezkirelerin
giriş kısımlarında şiir ve şairle ilgili değerlendirmeler vardır. Tezkirecilerden Latîfî ve Âşık Çelebi bu konuda
geniş bilgi veren tezkirecilerimizdir. 17. yy. tezkirelerindeki şiir ve şairle ilgili değerlendirmeler ise Latîfî
ve Âşık Çelebi’nin görüşlerinin tekrarı gibidir.1 Lamiî Divanı’nın ön sözünde şiir ve şairle ilgili geniş bir
değerlendirme mevcuttur. Ayrıca Fuzulî’nin şiir hakkındaki görüşleri ve kâtipler hakkındaki kıtası; Şeyh
Gâlip’in kendi şiiri için “Bir başka lisân tekellüm ettim” ve Nef ’î’nin “Levh-i mahfuz-ı sühandır dil-i pâk-i
Nefî” şeklinde sözlerinde şairlikle ilgili değerlendirmeler vardır. Yahya Bey’in şiir şair ve kâtiple ilgili
değerlendirmeleri mesnevisinin bir bölümündedir.
16. yüzyıl divan şiirinin klasik hâlini aldığı bir yüzyıldır. Yahya Bey, 16. yüzyılın önemli mesnevi
şairlerindendir. Divan şiirinin şiir ve şair telakkisinin yerleşmesinde, onun şiir ve şair hakkındaki görüşlerinin
önemli katkıları olduğu söylenebilir. Gencîne-i Râz mesnevisinde şiir, şair ve kâtiple ilgili değerlendirmelere
geçmeden önce Taşlıcalı Yahya ve Gencîne-i Râz hakkında kısaca bilgi vermek istiyoruz.
1.Taşlıcalı Yahya2
Yahya Bey, XVI. yüzyılın en büyük mesnevi sanatkârından olup, divan ve hamse sahibi bir şairdir.
Fakat o, asıl şöhretini mesnevileri (hamsesi) ile kazanmıştır. Divan ve mesnevilerinde kullandığı üslûp,
onun yeniçeriliğin verdiği ruh ile oldukça cesur bir karaktere sahip olduğunu göstermektedir. Divan’ı ve
mesnevilerinde zengin bir hayal, kuvvetli bir tasvir gücü ve mahallî özelliklerin bulunması, günümüzde
onun şiirlerini daha da değerli kılmakta ve bazı şiirlerini tarihî bir vesika hüviyetine yükseltmektedir. Onun
şairliği, devrin önemli biyografi yazarları tarafından da övülmektedir.
“Yahya Bey, Türkçeyi çok iyi öğrenmiş aslen Arnavut olduğu halde bilhassa İstanbul Türkçesinin kudretli
şairi olmuştur. Fakat onun ne bu benimsediği dil, ne Müslüman oluşu, ne de Osmanlı topluluğu içinde elde
ettiği zengin kültür, gördüğü itibar ve yükseldiği mevkiler, bu şaire Arnavut aslını unutturamamıştır.”3
Yahya Bey’in sanatında “kuvvetli bir müşahede ve tasvire dayanan şiirlerinde, bir hayli mahalli özellik
ve tespitlerin bulunması bugün için onların ehemmiyetini birer belge olarak da artırmaktadır.”4 Bilhassa
divanında denizcilik, musiki, askerî, yazı vs. terimlerle; yiyecek ve giyeceklerle; âdet, deyim ve atasözleriyle;
renklerle, yiyecek ve giyeceklerle özellikle siyah-beyaz tezadıyla veya daha çok beyazla alakalı bir hayli
malzemeyle karşılaşmak mümkündür.5
Edebiyatımızda, “Necâtî Bey’de başlayıp, Zâtî’de mümessilliği devam eden Türkçe düşünmek ve
Türkçenin inceliklerini çeşitli edebî sanatlarda şiirleştirmek gayreti, Zâtî’nin çevresinde bulunan şairlerden
biri olan Yahya Bey’de müstesna bir tatbikatçı bulmuştur.”6
1 Geniş bilgi için bk., Cihan Okuyucu, Divan Edebiyatı Estetiği, LM Yay., İstanbul 2004.
2 Taşlıcalı Yahya ve Gencîne-i Râz konusunda geniş bilgi için bk., Bekir Çınar, Taşlıcalı Yahya Gencîne-i Râz İnceleme
Metin-İndeks, Erciyes Üni. SBE (Yayımlanmamış) Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 1995. Ayrıca eser üzerinde Taşlıcalı
Yahya Bey Gencîne-i Râz İnceleme Tenkitli Metin adlı çalışmamız olup eser basım aşamasındadır. Tenkitli metin
çalışmamız, Niğde Üniversitesi BAB biriminin 2010/2 numaralı kararı ile desteklenmiştir. Bu tebliğdeki bazı bilgiler ve
metin kısımları belirtilen iki çalışmamızdan alınmıştır.
3 Nihat Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi., C.I, ME Basımevi İstanbul 1987, s. 598.
4 Âmil Çelebioğlu, Kanunî Sultân Süleymân Devri Türk Edebiyatı, MEB Yay., İstanbul 1994, s. 80.
5 Cemal Kurnaz, “İki Renkli Tablo: Yahya Bey’in Bir Gazeli”, Türk Kültürü Dergisi, S. 250, Ankara 1984, ss. 115-117. Bu
konuda Ayrıca bk. Pervin Çapan, “Yahyâ Bey Dîvânı’nda Estetik ve Kültürel Bir Değer Olarak Giyim Kuşam ve Renk
126 Unsurları”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Sayı 3, İstanbul 2000, ss. 169-198.
6 ÇAVUŞOĞLU, Mehmet, “Yahya Bey”, İslam Ansiklopedisi, MEB Yay., C. XIII, İstanbul 1986, s. 345.
Şiir, Şair ve Kâtiple İlgili Değerlendirmeler
2. Gencîne-i Râz7
Gencîne- Râz, Taşlıcalı (Dukaginzade) Yahya Bey’in hamsesini oluşturan en önemli mesnevisidir.
Gencîne-i Râz, Nizâmî’nin Mahzenü’l-esrâr, Câmî’nin Tuhfetü’l-ahrâr mesnevileri ve Sâdî’nin Bostan ve
Gülistan’ı gibi, dinî hikâyelerden teşekkül etmiştir.8 Yahya bu eseri, Hz. Peygamber’i rüyasında görmesi
üzerine yazmıştır. Agâh Sırrı Levend’e9 göre bu eser, şairin birinci mesnevisi olup, Câmî’nin Sübhatü’l-
Ebrâr’ına naziredir. O da 40 makale’den toplanmıştır. Her makaleden sonra “hikâyet” başlıklı bir manzume
gelir. Eserin telif tarihi, şair tarafından eserin sonunda, “hâmûş”‫[ خاموش‬947(1540-1541)] kelimesiyle
belirtilmiştir. Hamse içinde telif tarihi belirtilen tek eser budur. Bizim tespitlerimize göre bu eser, şairin
üçüncü mesnevisidir. Eser Kanunî’ye sunulmuştur. İstanbul Kütüphaneleri Yazma Hamseler Kataloğu’nda10
eserin 32 yazma nüshası olduğu belirtilmektedir.
Latîfî’ye11 göre Yahya Bey’in nasihat telkin eden Gencîne-i Râz’ı ve Nâz u Niyâz’ı tamamen öğretici
eserlerdir. Gencîne-i Râz, yer yer hayli sade ve halk diline yakın bir lisanla yazılmıştır. Makaleler aşk, namaz,
gizli zikir, mecaz yoluyla hakikati arama, şeytan, tevazu, ilim, tembellik, kanaat, sabır, edep ve haya, gönül
kırmak, rüşvet almak vb. mevzulardan; bu arada cömertlikten, şiir ve şairden, cennet ve cehennemden
bahsetmektedir. Her mevzuya bir makale ayrılmış ve her makale ile ilgili bir hikâye anlatılmıştır. Şair, bu
mesnevîsini kendi ifadesiyle bir ayda yazdığını belirtmektedir:
Bu makâlât-ı sa’âdet-encâm
Oldı noksân-ile bir ayda tamâm (3051)
Evliyâ Çelebi, Seyahatnâmesi’nin Pendnâme-i peder-i büzürgvâr başlığı altında babasının nasihatlerini
anlatırken babasının kendine verdiği önemli birkaç kitap arasında Gencîne-i Râz’ın da bulunduğunu
belirtmektedir.12 Bu husus, Gencîne-i Râz’ın, yazıldığı dönemde olduğu kadar, daha sonraki dönemlerde de
sevildiğini ve okunduğunu göstermektedir. Eser, bizim tespitlerimize göre 3051 beyittir.
3. Şiirle İlgili Değerlendirmeler

Yahya Bey, eserini kırk makale tarzında yazmış ve her makalede bir konu işlemiştir. Kırk makalenin
otuz beşinci makalesi şiir ve şairle ilgilidir. Bu makalenin başlığı “Otuz beşinci maâle fusaâ-i kibârı ‘izzetle
tefsr ü şu’arâ-yı cerrârı zilletle tarr ü beyân eyler.” şeklindedir.
Bu bölümde Yahya Bey, öncelikle şiirin Hakk’ın bir ihsanı olduğunu, atadan öğrenilerek veya çalışma ile
bilinemeyeceğini belirtmektedir. Şaire göre âşık olan kişi, şiirin sırrını keşif yoluyla öğrenir. Bu gizli sırrı her
kişi bulamaz. Bu öyle bir sırdır ki okumakla bilinmez ve aramakla bulunmaz.13
7 Gencîne-i Râz mesnevisi konusunda bk., Bekir Çınar, age., 1995.
8 Mehmed Çavuşoğlu, age., (1986), s. 346
9 Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, TTK Yay., Ankara 1988, s.78.
10 İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Hamseler Kataloğu, ME Basımevi, İstanbul 1967, s. 44-57. Bu katalogda belirtilmemiş
olan Süleymaniye Kütüphanesi H Hayri ABD 208’de kayıtlı bir nüsha daha vardır.
11 Latîfî, Tezkire-i Latîfî, Der Saadet-İkdam Matbaası, İstanbul 1314, s. 371. Ayrıca bk. Rıdvan Canım, Latîfî Tezkiretü’ş-
Şuara ve Tabsıratu’n-nüzemâ, AKM Yay. Ankara 2000, age., s. 578.
12 “…Hemân pederimin yine dest-i şerîin bûs edüp hâmûş-bâş durdum. Derhâl anı gördüm, pederim bir heybe hurc içre
bir Kitâb-ı Kâiye ve bir Kitâb-ı Şâiye ve bir Monla Câmî ve bir Kudûrî ve bir Mültekâ ve bir Kitâb-ı Kuhistânî ve
bir Hidâye ve bir Gencîne-i Râz ve’l-hâsıl on iki kıt‘a kitâb-ı nefîs ihsân edüp iki yüz mümessek şerîfî altun harc-râh
verüp ‘Yürü, ne cânibe gidersen sana destûrdur, ammâ diyâr-ı gurbetde sâhib-i tedârik olup merd ol ve ehl-i derde yâr
ol’ buyurup alnımdan bûs edüp Çi-hârşenbe Bâzârı’nda Abdülahad Efendi’ye götürüp anların hayr du‘âların aldık...”
(Evliyâ Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, II. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın
Transkripsiyonu Dizini, hzl., Zekeriya Kurşun-Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı YK Yay., I. baskı, İstanbul 1998, s.38.)
13 “Çavuşoğlu, iyi şair olmayı tahsilden çok yaratılışa bağlar ve örnek olarak başarılarını daha ziyade yaratılıştan alan
Yahya Beğ ve Zatî’yi örnek gösterir. Lâmiî, Nevâyî Fuzulî, Cinânî, Ulvî ve Müverrih Ali gibi şairler ise, ilmi şairliğin
şartı olarak görmektedirler.” (Cihan Okuyucu, age., s. 72) Ayrıca bk. Mehmet Çavuşoğlu, “16. Yüzyılda Dîvan Edebiyatı 127
- Dîvan Edebiyatında Şiir Kavramı” Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler (hzl., Mehmet Kalpaklı), YKY, İstanbul
1999, s. 214.
Bekir ÇINAR
Yahya Bey’e göre şairler, nebilerin hayırlı birer evladı gibidir ve en güzel söz söyleyenlerdir. Şiir ise
mutlaka güzel söylenmelidir. Bu tarz bir şiir, ya naat ya da tevhit olup arşa çıkar:
Şi’rdür âdeme bahşâyış-ı Hak
Cedd ü cehd-ile bilinmez bu sebak
Keşf olur ‘âşık olana bu fünûn

Ya’ni esrâr-ı kelâm-ı mevzûn
Her kişi genc-i nihânı bulmaz

Her kamış ney-şekker olmağ olmaz
2640 Okumağ-ıla bilinmez bu rumûz

Aramağ-ıla bulınmaz bu künûz
Ana efsah güherinün sadefi

Enbiyânun kamu hayrü’l-halefi
Söyledi ahsen-i vech-ile sühân

Didi şi’rün hüsni oldı hasen
Olur ol şi’r heman ‘arş-likâ

Ola yâ na’t u yâ tevhid-Hudâ
4. Şairle İlgili Değerlendirmeler

4.a. Şairde Olmasını İstediği Özellikler
Yahya Bey’e göre şairler, Hakk’ın hikmetini halka aşikar eden ve Kudretullah’ı tasvir edip açıklayan
biridir. Cemâl-i Mutlak, âlime şiirle kutup gibi yedi yıldız sunar. Bu yıldızların kimi Sâdî, kimi Attar, kimi
Hâfız, kimi Nizâmî, kimi Hüsrev, kimi Câmî, kimi de Nevâyî gibi olur:
Hikmet-i Hakkı kıla halka ‘ayân
Kudretu’llâhı ide vasf u beyân
2645 Bir velî söyledi bu sırr-ı sarîh

Didi her yüz yılun içinde sahîh
Âlime nazm-ıla aktâb-misâl

Yedi seyyâre ider ‘arz-ı cemâl
Kimi Sa’dî kimi Attar olur

Her biri matla-ı envâr olur
Kimi Hâfız-veş irer saltanata

128 Levh-i mahfûz olur ma’rifete
Kimi mânend-i Nizâmî tahkîk

Nakl ider ehl-i dile sırr-ı dakîk
2650 Kimi nazmıyla misâl-i Hüsrev

Gün gibi dehre salar bir pertev
Kimi Câmî-veş olur mîr-i kelâm

Olamaz kimse ayakdaşı müdâm
Nazm bâğında Nevâyî-mânend

Kimi bülbül-veş ider savt-ı bülend
Bu yedi seyyâre (yıldız), velilik ülkesine bayrak çekip, keşif ve keramet ehli olurlar. Bunlar maksat
menziline kavuşur ve hüner sırrına vasıl olup halka himmetle nazar ederler. Bu makamlara herkes erişemez ve
onların gördüğü sırları herkes göremez. Bunlar, mana yüzünü örttüğü için dünya nimetlerine yabancıdırlar.
Kanaat hazinesinde kalıp sultanlara baş eğmezler. Yahya Bey’e göre şairler, bunlar gibi olmalıdır.
Çekdiler mülk-i velâyetde ‘alem
Basdılar keşf ü kerâmete kadem
Buldılar menzil-i maksûda vüsûl

Kıldılar Ka’be-i envâra dühûl
2655 Oldılar vâsıl-ı iksîr-i hüner

Saldılar himmet-ile halka nazar
Vardılar ana ki iller varamaz

Gördiler anı ki gözler göremez
Ma’ni yüzine hicâb oldı deyu

Oldılar zînet-i dünyâya ‘adû
Yumdılar sabr-ıla ‘ayn-ı tama’ı

Açdılar dîde-i zühd ü vera’ı
Kıldılar genc-i kanâ’atde ma’aş

Her biri eğmedi sultânlara baş
2660 Resm-i bâb-ı harem-i ehl-i mecâz

Olmadı anlara mihrâb-ı niyâz
Bunlarun gibi gerekdür şâ’ir

Ki ola anda velâyet zâhir
Yahya Bey’in şairle ilgili görüşleri, Lamiî’nin görüşleriyle paralellik arz eder. Lamiî’ye göre de şair, 129
“Görünenin ötesine geçebilen, mutlak ve değişmez güzelliği fark eden ve bunları açıklayan kişidir. Ona göre
Bekir ÇINAR
şair, ‘üst âlemi’ göstermelidir. Şair normal insanlardan farklıdır. Ne anlatırlarsa anlatsınlar, hakikatte bunlar
Cemâl-i Mutlak’ın vassâlarıdır.”14
4.b.Şairde olmasını İstemediği Özellikler
Yahya Bey’e göre şairler mecazda kalmamalı, hakikati aramalıdır. Aksi hâlde âlemin felaketi olur. Şaire
göre bu kişiler cahildir. Başkalarını bir kasideyle öven şaire lütula bakılmamalıdır. Şairler dünya ehillerinden
lütuf ummamalı, onların kapılarını “it” gibi makam kılmamalı, bir iki altın ve gümüşe tamah edip, eşeği
övüp göğe çıkarmamalı, “olur olamaz tekeyi aslan” yapmamalıdır. Şairlerin “câhil bir kimseyi ehl-i kemâl diye
övmeleri, eşeğin kuyruğuna inciler bağlamaları” gibidir. Eğer bir şair bunları yaparsa, mahşerde o kaside şaire
ejder olur. Şairler, fakirlik içinde olurlarsa hasis insanlara muhtaç olmazlar
Şâ’ir-i şi’r-i mecâz kim olur
Dâ’imâ nekbeti-i ‘âlem olur
Olma anun gibi nâdâna yakın

La’netallâhü ‘ale’l kezzabin15*
Kılma ol şâ’ire lutf-ıla nazar

Ki kasîdeyle ide illeri cerr
2665 Ehl-i dünyâdan uma lutfı tamâm

Kapusında kılma it gibi makâm
Tama’ idüp bir iki sîm ü zere

Bir hımârı öğe göğe çıkara
Arslan ide olur olmaz tekeyi

Kahraman eyleye her bir lekeyi
Câhil olana diye ehl-i kemâl

Taka dünbâl-i hara ‘ıkd-ı le’al
Âhiretde ki dem-i mahşer ola

Ol kasîde ana bir ejder ola
Fakr u fâkayla yürür yalun u aç

Olmaz ol bâb-ı hasîse muhtâç
Yahya Bey’in bu görüşleri, tezkire yazarı Latîfî’nin görüşleriyle büyük oranda uyuşmaktadır. Latîfî, ilmi
olmayanların şiir yazmaması, cahillerin övgüsüne aldırmaması, kendini anlatmaya kalkışmaması ve şiirden
anlaması gibi hususlara dikkat çekmektedir. Ayrıca Latîfî, şairleri adi hırsızlar, mana hırsızları, mukallitler,
tercümeciler, manadan mana çıkaranlar gibi kısımlara ayırmaktadır.16
5 Kâtiple İlgili Değerlendirmeler
Yahya Bey’in kâtiple ilgili değerlendirmeleri eserin “Hâtimetü’l-kitâb” bölümündedir. Şair bu
14 Cihan Okuyucu, age., s. 67.
130 * [Yalancılara Allah lanet etsin. (beddua)]
15 Bk., Cihan Okuyucu, age., s. 71.
bölümde eserinin müstensihine -eserinin başına gelecek olanı önceden sezmiş olacak ki- önemli uyarılarda
bulunmaktadır. Yahya Bey, müstensihten eserindeki harlerin noktalarını yerli yerinde koymasını, yazısını
sanki güzel bir sevgili gibi “hüsn-i hat” ile yazmasını istemektedir. Yahya Bey’in, müstensihten en önemli
isteklerinden birisi de, salih kişilerin gönlü gibi yazısının temiz ve hatasız olmasıdır.
3010 Rahmet ol kâtibe olsun ki ‘ayân
Noktalardan koya ol yolda nişân
Hüsn-i hatt-ıla ide ânı tamâm

Döne bir hattı güzel yâra müdâm
Yaza yer yer harekât u sekenât

Ola tâ şehper-i murg-ı kelimât
Elifi yâr-ı siyeh-pûşe döne

Halleri gonca-i hâmûşa döne
Râsı rif ’at göğine ola hilâl

Dâl-ı tedvîni ola devlete dâl
3015 Sulehâ gönli gibi tâ ser ü pâ

Olmaya yazduğı yazıda hatâ
Olur ol yazı niyâz ehline Tûr

Ki çemen gibi vire câna sürûr
Yahya Bey, yanlış yazan kâtibin, mutlaka hatasını düzeltmesi gerektiğini söylemektedir. Bunu yapmayan
kâtipler, ahmak ve cahildir. Kâtibin yazacağı kaleme ve yazılarının şekline kadar güzel tasvirler yapmaktadır.
Kâtiplerin kaleminin kamışı uygunsuzsa onların yazdığı harler de uygusuz olacaktır. Onların yazacağı
harler, birbirinden uzak; satırları sanki bozguna uğramış asker gibi olur. “Kaf ” harfi “Kûh-ı Elbirz”e, “kâf ”ı
ihtiyar bir bunağa döner. “Mim”i gürz-i girân, “ye”si eğri kemân gibi olur. Bu kişiler, beyitlerin satırlarına
“karasinek gibi” fazla noktalar koyarak onu harap ederler.
Bu kâtipler için Yahya Bey ağır beddular etmektedir: Başı ayın harfi gibi ikiye ayrılsın! Bu idraksiz kişiler,
elem ve derde gark olsun! Kendi şehrinden avare olup kimse derdine çare bulamasın!
Yahya Bey’in bu görüşleri, Fuzûlî’nin kötü yazan kâtip için söylediği kıtayı hatırlatmaktadır. Ancak
Yahya Bey, bu konudaki görüşlerini daha ayrıntılı anlatmıştır.
İrsün ol kâtibe bin derd-i sarîh
Yazduğı yanlışı itmezse sahîh
Gelsün ol ahmak u nâdâna belâ

Har gibi câhil ü nâ-kâbil ola
3020 Yaza harfi biri birinden dûr

131
Leşker-i münhezime döne sutûr
Bekir ÇINAR
Kûh-ı Elbürze döne yazduı kâf

Pîr-i fertûta döne çekdüği kâf
Mîmi bir gürz-i girân gibi ola

Yesi bir eğri kemân gibi ola
Hatt-ı ebyâtı ide pîşe-misâl

Nokta-i zâyid ile mâl-â-mâl
Nâ-tamâm eyleye bu encümini

Yazmaya surh-ıla her ser-sühanı
Satr-ı ebyâtını mânend-i zebâb

Nokta-i zâyid ile ide harâb
3025 Yazduğı ‘aynı gibi başı ‘ayân

İki şakk ola bi Hakkı’l-Kur’ân
Beynini alıkoyan bî-idrâk

Elem-i hicr-ile olup gamnâk
Kendü şehrinden olup âvâre

Derdine bulmaya herkez çâre
6. Şiirini Çalanlar İçin Yaptığı Beddua

Yahya Bey, şiirlerini emsalsiz güzellikte görüp, onu bir periye benzetmektedir. Bir kısım şairler tamah ve
hırs ile onun şiirlerine “el uzunluğu” eylerlerse (onu çalarlarsa), onlar için ağır beddualar etmektedir. Onlar
için, “kaf ” gibi başı aşağı gelsin ve belaya uğrasın! O kişinin gözü nergis gibi nursuz, yeri mezar olsun! Ruhu
teninden ayrılıp ömrü vuslat anı gibi az olsun…” şeklinde ağır beddualar yapmaktadır.
3037 Tama’ u hırs-ıla düzd-i şu’arâ
El uzunluğını eylerse enâ
Başı olsun aşağa kâf gibi

Nekbete uğrasun ol kâf gibi
Gözi nergis gibi bî-nûr olsun

Az zaman içre yeri gûr olsun
Rûhunı eyle teninden ifrâz

Dem-i vuslat gibi kıl ‘ömrini az
132
SONUÇ
Yahya Bey’in şair ve şiir hakkındaki görüşleri devrin şiir ve şair telakkisine uygundur. Yahya Bey’e göre
şiir, Hakk’ın ihsanıdır, atadan öğrenilerek bilinmez. Bu sırrı ise herkes keşfedemez. Şiir mutlaka hem ahenk
ve mânâ bakımından güzel söylenmelidir.
Şair, Hakk’ın hikmetini halka açıklayan, Kudretullah’ı tasvir eden âlim birisidir. Bunlar keşif ve keramet
ehlidirler. Makamları çok yücedir. Dünya nimetlerine yabancıdırlar. Sultanlara baş eğmez ve kanaat
sahibidirler. Şairler, mecazda kalmayıp hakikati aramalı, dünya ehillerinden lütuf beklememeli, menfaati
için başkalarını övmemelidirler.
Yahya Bey’e göre kâtipler, öncelikle hüsn ü hat ile yazmalı, yazdığı yazıda hata olmamalı varsa da
düzeltmelidir. Kâtipler, harlerin noktalarını yerli yerine koymalı, harleri ve satırları uygun aralıklarla
yazmalı, harleri bozguna uğramış asker gibi olmamalıdır.
Şiirini çalanlar (hırsız şairler) için ise ağır beddular etmektedir: Bir kısım şairler tamah ve hırsa kapılıp,
şiirlerime “el uzunluğu” yaparlarsa yani çalarlarsa, “başı aşağı kaf gibi” gelerek felakete uğrasın! Gözü nergis
gibi nursuz, yeri mezar, ömrü ise az olsun… gibi sözlerle bu kişileri yerden yere vurmaktadır.
Klasik Türk edebiyatının şiir ve şair telakkisini anlamak, bu dönem eserlerinin layıkıyla tetkik edilmesini
zaruri kılmaktadır. Yahya Bey’in şiirlerinde bu tür çalışmalara kaynaklık edecek zengin bir malzeme vardır.
KAYNAKÇA
BANARLI Nihat Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C.I, ME Basımevi, İstanbul 1987.
BİLGEGİL M. Kaya, Cehennem Meyvası, Salkımsöğüt Yay., İstanbul 2009.
Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellileri, C. II, Bizim Büro Yay., Ankara 2000.
CANIM Rıdvan, Latîfî Tezkiretü’ş-Şuara ve Tabsıratu’n-nüzemâ, AKM Yay. Ankara 2000.
ÇAĞLAYAN Bünyamin, Taşlıcalı Yahya Divanında Maddi Kültür, (Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi,
Ankara 1990.
ÇAPAN Pervin, “Yahya Bey Divanı’nda Estetik ve Kültürel Bir Değer Olarak Giyim Kuşam ve Renk
Unsurları”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 3, İstanbul 2000, ss. 169-198.
ÇAVUŞOĞLU Mehmet, Yahya Bey Dîvan Tenkitli Basım, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.,
İstanbul 1977.
ÇAVUŞOĞLU Mehmet, “Yahya Bey”, İslam Ansiklopedisi, MEB Yay., C. XIII, İstanbul 1986.
ÇAVUŞOĞLU Mehmet, Yahya Bey ve Divanından Örnekler, İstanbul 1993.
ÇAVUŞOĞLU Mehmet, Yahya Bey Yûsuf ve Zelîha, İstanbul 1979.
ÇAVUŞOĞLU, Mehmet, “16. Yüzyılda Dîvan Edebiyatı -Dîvan Edebiyatında Şiir Kavramı-” Osmanlı Divan
Şiiri Üzerine Metinler (hzl., Mehmet Kalpaklı), YKY, İstanbul 1999.
ÇELEBİOĞLU Âmil, Kanunî Sultân Süleymân Devri Türk Edebiyatı, MEB Yay., İstanbul 1994.
ÇINAR Bekir, Taşlıcalı Yahya Gencîne-i Râz, Erciyes Üni. SBE, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri
1995.
DEVELLİĞOĞLU Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 1992.
DİLÇİN Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yay., Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara1983.
Dukaginzade Yahyâ, Hamse-i Yahya, Millet Ktp., AE Manzum, Nu: 986/5, 132-166 yk. 133
Dukaginzade Yahyâ, Hamse-i Yahya, Tokat İl Halk Ktp., 60 hk.,1/1, Milli Ktp., DVD Nu: 1698.
Bekir ÇINAR
Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, II. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi
Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu Dizini, hzl., Zekeriya Kurşun-Seyit Ali Kahraman
- Yücel Dağlı YK Yay., I. Baskı, İstanbul 1998.
GIBB E.J. Wilkinson, Osmanlı Şiir Tarihi A History of Ottoman Poetry, c. III-V, (tercüme: Ali Çavuşoğlu),
Akçağ Yay., Ankara 1999.
İSEN Mustafa, Künhü’l-ahbâr’ın Tezkire Kısmı, AKM Yay., Ankara 1994.
İSEN Mustafa, Sehî Bey Tekiresi Heşt Behişt, Akçağ Yay., Ankara 1998.
İSEN Mustafa, Latîfî Tekiresi, Akçağ Yay., Ankara 1999.
İSEN Mustafa-vd., Şair Tezkireleri, [Dr. Halûk İpekten], Grafiker Yay., Ankara 2002.
İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Hamseler Kataloğu, hzl. MEB Kütüphaneler Genel Müdürlüğü Tasnif
Komisyonu, ME Basımevi, İstanbul 1967.
KAYA İ. Güven, Dukaginzade Taşlıcalı Yahya Bey’in Sanatı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kosova
Üniversitesi, Priştine 1985.
KAYA İ. Güven , “Dukaginoğulları ve Dukaginzade Yahya Bey”, Divan Edebiyatı ve Toplum, Donkişot Yay.,
İstanbul 2006.
KAYA İ. Güven , “Dukaginzade Taşlıcalı Yahya Bey’in Şiirlerinde Cinsellik”, Journal of Turkish Studies Fahir
İz Armağanı) , C. XIV, Cambridge1990 , ss. 273-281.
KILIÇ Filiz, 17. Yüzyıl Tezkirelerinde Şair ve Eser Üzerine Değerlendirmeler, Akçağ Yay., Ankara 1998.
KILIÇ Filiz, Âşık Çelebi Meşâ’irü’ş-Şu’arâ İnceleme-Metin, C.2, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul
2010.
KÖKSAL M. Fatih, “Tahkiyeli Bir Eser Olarak Taşlıcalı Yahya’nın Şâh u Gedâ Mesnevisi”, Klasik Türk Şiiri
Araştırmaları, Ankara 2005, ss. 29-68.
KURNAZ Cemal, “İki Renkli Tablo: Yahya Bey’in Bir Gazeli”, Türk Kültürü Dergisi, S. 250, Ankara 1984, ss.
115-117.
KUTLUK İbrahim, Kınalızade Hasan Çelebi Tezkiretü’ş-şuarâ, C. II, TTK Yay., Ankara 1989.
KUTLUK İbrahim, Beyâni Mustafa Bin Cârullah Tezkiretü’ş-şuarâ, TTK Yay., Ankara 1997.
Latîfî Tezkire-i Latîfî, Der Saadet-İkdam Matbaası, İstanbul 1314.
LEVEND Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi, TTK Yay., Ankara 1988.
Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî IV, İstanbul 1308.
Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. V, (hzl., Nuri Akbayar-Seyit Ali Kahraman), Türk Tarih Vakfı Yay.,
İstanbul 1996.
Muallim Nâci, Esâmî, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1308.
Muallim Nâci, Osmanlı Şairleri, hzl., Cemal Kurnaz, MEB Yay., İstanbul 1995.
MERMER Ahmet, “Taşlıcalı Yahya Bey’in Kendi Şiiri Üzerine Düşünce ve Değerlendirmesi”, Selçuk
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi I, Konya 1987, ss. 227-234.
OKUYUCU Cihan, Divan Edebiyatı Estetiği, LM Yay., İstanbul 2004.
RİYÂZÎ Tezkire, Nuruosmaniye Ktp. 3724, 148 yk., 476.
134
SARIÇİÇEK Ramazan, Taşlıcalı Yahya Gencîne-i Râz İnceleme-Metin (Yayımlanmamış YL Tezi), İnönü
Üni., SBE, Malatya 1991.
SOLMAZ Süleyman, Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı (İnceleme-Metin), AKMB Yay., Ankara 2005.
SUNGURHAN-EYDURAN Aysun, Beyânî Tezkiretü’ş-Şu’arâ, KB Yay., Ankara 2008. www.kulturturizm.
gov.tr (ET: 20.11.2010).
SUNGURHAN-EYDURAN Aysun, Kınalızade Hasan Çelebi Tezkiretü’ş-Şu’arâ, KB Yay., Ankara 2009.
www.kulturturizm.gov.tr (ET: 20.11.2010).
Şemsettin Sâmî, Kâmûs-ı Türkî, Enderun Yayınları, İstanbul 1989.
TOLASA Harun, “Klasik Türk Edebiyatımızda Divan Önsöz (Dibace)leri, Lamiî Divanı Önsözü ve (Buna
Göre) Divan Şiiri Sanat Görüşü”, Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler (hzl., Mehmet Kalpaklı), YKY,
İstanbul 1999, ss. 229-243.
TUMAN Mehmed Nail, Tuhfe-i Nâilî, hzl. Cemâl Kurnaz-Mustafa Tatçı, Bizim Büro Yay., Ankara 2001.
Türk Dünyası Ortak Edebiyatı: Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, C.VIII, Ankara 2007.
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. IV, Dergah Yay., İstanbul 1981.
ÜZGÖR Tahir, Türkçe Divan Dîbâceleri, KB Yay., Ankara 1990.
YAKAR Halil İbrahim, Taşlıcalı Yahya Bey’in Eserlerinde İstanbul, (Yüksek Lisans Tezi), Marmara
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 1996.
135
Tezkire-yi Şu’arâ-yı Âmid’in
Kaynakları
ve Kültür Tarihine Kaynaklığı
Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Kayseri
adaglar@erciyes.edu.tr
ÖZET
İslâm Türk kültür târihinin en önemli toplamış, eserin elif-zâ harleri arasındaki 79
biyografi yazarlarından biri olan Ali Emîrî Efendi şâirin hâl tercümesinden oluşan ilk cildini 1328
aynı zamanda Türk edebiyatı târihinde şuarâ yılında bastırmıştır. Bu yazı çerçevesinde, eserin
tezkireciliğinin son temsilcisi kabul edilebilir. bu neşrinden hareketle Ali Emîrî’nin istifâde ettiği
Anadolu şuarâ tezkirelerinin merkez İstanbul olmak kaynaklar ve kaynakları değerlendirme usûlü
üzere Osmanlı coğrafyasının genelini ele aldıklarını, üzerinde örnekler ışığında bir inceleme yapılacak,
taşradaki şehirlerin özel edebî muhîtlerindeki çoğu
eserin Türk kültür ve edebiyat târihine hangi
şâiri farketmeyerek haklarında bilgi vermediklerini
yönlerden kaynak teşkil ettiği üzerinde durulacaktır.
düşünen Ali Emîrî, içinde yetiştiği kendi kültür ve
edebiyat muhîti olan Diyarbakır (Âmid) şehrinin Anahtar Kelimeler: Ali Emîrî, Tezkire,
şâirlerini Tezkire-yi Şu’arâ-yı Âmid isimli kitabında Diyarbakır, Âmid, Kaynak
Abdülkadir DAĞLAR
Ayn konu çerçevesinde yazlan şerhler, târih kitaplar, tezkireler gibi doğrudan ilmî tasnife
girmeyen geleneksel Türkçe eserlerin atf yapma ve kaynak gösterme husûsunda modern araştrma
dünyasna göre daha sistemsiz ve gelişigüzel bir görüntü arz ettiği, ilgililerin mâlûmudur. Söz konusu
dâirelerde eserlerin, yazm târihleri açsndan sralar tâkip edilerek yaplan titiz okumalarnda bazen
çok özel bilgilerin, yorumlarn, cümlelerin, kendisinden önce yazlan kitaptan/kitaplardan -kimi zaman
yanlşlaryla- kaynak belirtilmeden aynen alntlandğ zaman zaman tesbit edilebilmektedir.
Baz tezkireler de kendilerine örnek aldklar tezkirelerin muhtasar olarak bazen küçük birkaç
ekleme ile yazlmşlardr ki Beyânî Mustafa Cârullâh’n “Tezkiretü’ş-Şu’arâ”s (Knal-zâde Hasan
Çelebi’nin “Tezkiretü’ş-Şu’arâs”nn muhtasar), Mansûrî-zâde Mustafa Mucîb’in (Kemâlî-yi Âmidî)
“Tezkire-yi Mucîb”i (Zehrimâr-zâde Rzâ’nn “Tezkire-yi Rzâ”snn muhtasar), Kemiksiz-zâde
Mustafa Safvet’in “Nuhbetü’l-Âsâr fîFevâ’idi’l-Eş’âr” (Safâyî’nin “Tezkiretü’ş-Şu’arâs”nn
muhtasar), Alî Enver’in “Semâ’-hâne-yi Edeb”i (Esrâr Dede’nin “Tezkire-yi Şu’arâ-y
Mevleviyye”sinin muhtasar) örnek verilebilir.1 Bu muhtasar tezkireler ilim dünyasna yaptklar
katklar açsndan pek bir önem ve ciddiyet taşmayan çalşmalardr. Bu istisnâlar dşnda kalan
orijinal tezkireler Türk biyograficiliğine şk tutan eserler olarak edebiyat târihi içindeki yerlerini
almşlardr.
Tezkire geleneğinin de bitmeye yüz tuttuğu 18. yüzyl sonlar ile 19. yüzyl başlarnda Ali
Emîrî’nin hazrladğ Tezkire-yi Şu’arâ-y Âmid ise kaynaklar mukâyese ve tenkit etmedeki titiz
üslûbu, Türk edebiyatnda sadece bir şehrin şâirlerine hasredilmiş tezkirelerin en hacimlisi olma
özelliği ile dikkat çekmektedir. Eserin elif-bâ tertibine göre “Harf-i zâ”ya kadarki ksm birinci cilt
olarak 1328 ylnda dört adet bastrlmştr.2
Ali Emîrî, “Mukaddeme”den önce “İfâde-yi Mahsûsa” başlğ altnda, Tezkire-yi Şu’arâ-y
Âmid ismiyle muhtasar hâle getirdiği (s. 3) Mir’ât- Fevâ’id isimli eserinin telifine dâir şu
açklamalarda bulunmuştur:
“Yazø ki şimdiye øadar yazlan otuz øadar úO§mänl teŸäkir-i şuúaräs úumùmì
´ùretiyle yazlmş olup bir viläyete veyä bir memlekete ma∆´ù´ teŸäkir-i şuúarä
yazlmamşdr.
Memleketimden henùz ∆ärice çømadm ävän- cevänìde idi ki mu≠älaúa eyledigim
teŸäkir-i şuúaräda masøa≠- reõsim olan Diyär-Bekr (Ámid) şehrinden evvel ü ä∆r
®uhùr eden birçoø úO§mänl şuúaräsnè esämì vü a≈väli yazlmad ve yazlanlarè
da ek§eri yaèlş ve ayr- muväfø ´ùretde bulunduu ve bir øsmnè masøa≠-
re’sleri hìç gösterilmedigi veyä başøa memleketlere nisbet edildigi görülmesi üzerine
Diyär-Bekr (Ámid) şehri şuúaräsna ve bu miyändaki säõir hünerveräna ma∆´ù´ bir
teŸkire yazmaø ärzùsu ≈ä´l oldu.” (s. 2)
Ali Emîrî’nin bu ifâdelerinden de anlaşlacağ üzere eserin telif sebebi bizzat kaynaklar
meselesidir ki eseri yazdran sâik kendinden önceki kaynaklarn Diyarbakr kültür ve edebî muhîti için
tam anlamyla kaynaklk edemediği düşüncesidir.
Şuarâ tezkirelerinde yer almayan onlarca şâire ait terceme-i hâllerin ele alndğ bu kymetli
eser, Ali Emîrî’nin Diyarbakr’n edebî kültürüne, şiir ve şâire verdiği ehemmiyet bakmndan dikkat
çekmenin ötesinde, ilmî vukûfiyetini, hâfzasnda tuttuğu şiir/beyit miktarn ve kaynak eserlere dâir
müktesebâtn da yanstmaktadr. Eserde kitâbî ve şifâhî pek çok kaynak kullanlmş, bu kaynaklar çok
ciddî bir tenkit süzgecinden geçirilerek mukâyeseye tâbi tutulmuştur. Aşağda Tezkire-yi Şu’arâ-y
Âmid’in kaynaklar ile Ali Emîrî’nin bu kaynaklar değerlendirme üslûbuna dâir baz örnekler
verilecektir.3
A. Kitâbî Kaynaklar
138 1
Mustafa İsen-Filiz Klç-İ. Hakk Aksoyak-Aysun Eyduran, Şair Tezkireleri, Grafiker, Ankara 2002.
2
Ali Emîrî, Tezkire-yi Şu’arâ-y Âmid, Birinci Cild, Matba’a-y Âmidî, İstanbul 1328 (Eserin iç kapağnda târih 1327 olarak
verilmiştir.). Bu neşrin genel bir tantm için bkz. Mehmet Arslan, “Ali Emîrî ve Tezkire-i Şu‘arâ-i Âmid”, Osmanl
Makaleleri, s. 129-152.
ş Ş    ş ş
Tezkire-yi Şu’arâ-yı Âmid’in Kaynakları
1. Şâirlerin Kendi Eserleri

a. Kitaplar
Ahmed-i Mürşidî’nin hâl tercümesinde onun hayat hakknda yalnzca “Pend-nâme”sinde
bilgiler bulunduğundan bahsetmiştir:
“arìbdir ki böyle bir Ÿät- nädirü’l-vücùduè taúrìf-i Ÿätìleri ≈akknda yalèz Pend-
nämeleri ®ahrnda:
úÁrif-i kämil-i ev≈adì bäriú-i fä◊l- elmaúì Diyär-Bekrì Es-Seyyid A≈med Efendi
øaddesellähu srrahù ve efä◊a úaleyhi lu≠fihì ≈a◊retleriniè teõlìf ü tańìf-i la≠ìfleridir
úibäresinden başøa hìç bir kitäbda iki sa≠rlø olsun bir şey görülmüyor.” (s. 5-6)
Âmidî mahlâsl şâirin hâl tercümesinde de, biyografik kaynaklarda ona dâir bir bilgiye
rastlanmadğn belirten Ali Emîrî bu şâirin sadece “Manzum Lugat”yla adn yaşattğn belirtmiştir:
“TeŸkireleriè hìç birinde ism ü resmi mu≈arrer degildir. Man®ùm bir luät kitäb
man®ùrumuz olmuşdur. Şu luat-nämesiyle i§bät- vücùd etmeseydi dünyäya
gelmemiş gibi ricäl-i mensiyyeden olacaød. Şehrimize mensùb bir Ÿät olduunu
itti∆äŸ eyledigi Ámidì ma∆la´ iräõe ediyor.” (s. 37)
Mehmed Emîn-i Tokatî’nin doğum yerini Fatîn Dâvûd’un Tezkire’si ile Suyolcu-zâde
Necîb’in Devhatü’l-Küttâb’nda Diyarbakr olarak gösteren bilgi yanlşlğn Ali Emîrî şâirin
“Vasyyet-nâme”si ile düzeltmiştir:
“Müşärun-ileyhiè zamän- ≈ayätnda ta≈rìr olunan ™uyolcu-zäde Necìb Efendinin
Dev≈atü’l-Küttäb ile TeŸkire-yi Fa≠ìnde Diyär-Bekr şehrinde tevellüd eyledigi
mu≈arrer ise de ∆a≠≠- dest-i nefìsleriyile müşähede olunan ørødan ziyäde im◊ä-y
úälìleriniè cümlesi Emìn-i Toøatì şeklinde olmasna ve ∆u´ùsyla Menäøb-
nämelerinde mevcùd Va´yyet-nämelerinde úaynen münderic
Bu ≈aøìr-i ke§ìrü’t-taø´ìr fi’l-a´l medìne-yi Toøatda tevellüd etmişimdir ve ≈älä
ma≈miye-yi İstanbulda elli seneye varyor ki tava≠≠un etmişim
úibäresine na®aran Dev≈atü’l-Küttäb ile TeŸkire-yi Fa≠ìniè Diyär-Bekrde tevellüd
buyurmuş olmalar ≈aøøndaki riväyetleriniè yaèlş olduu nümäyän oluyor.” (s. 98)
b. El Yazlar
Ali Emîrî, eserinde hattat şâirlerin levha ve kitâbelerini de değerlendirmiştir. Diyarbakr’da
vefât eden Es’ad Paşa’nn hâl tercümesinde onun Kürdistan valiliği yapmş olduğunu bir kitâbesindeki
ifâdesi ile de desteklemiştir:
“Müşärun-ileyhiè celì ∆a≠≠ ile mu≈arrer nefìs lev≈alar vardr. Bu cümleden
şehrimiziè Cämiú-i Kebìrinde mevcùd
yevme lä yenfaúu mälun ve lä benùn illä men etallähu biøalbin selìm
äyet-i kerìme lev≈a-y arräs yädgär- úälìleri olup zìrinde
Välì-yi Eyälet-i Kürdistän Me≈med Esúad Mu∆li´
ketebesi vardr.” (s. 13)
Âgâh- Âmidî’nin isminin Sâlim Tezkiresi’nde ittifâk üzerine “Mehmed Kadrî” olduğu
belirtilmesine rağmen eserlerinde böyle bir imzâya rastlamadğn belirtmiş olan Ali Emîrî konuyla
ilgili baz hat örneklerini de mesned olarak kullanmştr:
“Ezcümle Tezkire-yi Sälimde úale’l-ittifäø näm- nämìleri Me≈med æadrì olduu
mu≈arrer ise de ne Färsì ne de Türkì ä§är- úälìlerinde bir tek æadrì im◊äs yoø. Kendi
∆a≠≠yla müşerref olduumuz lev≈a-y zìbädaki ketebe-yi üstädäneleri şöyledir
Sevvedehu’l-faøìr ~äccu’l-~aremeyn Bulaøu’ş-şehìr biÁgäh 139
Abdülkadir DAĞLAR
(...) Ve keŸälik ≈älä Diyär-Bekr ≈avälìsi ∆a≠≠ä≠- benämlarnè ikmäl-i ∆u≠ù≠ eden
tilmìŸäta icäzet verdikleri e§näda øräõat olunan silsile-nämelerde mu≈arrer olan
úibäre şöylecedir
El-meõŸùn min~äf® Bulaø Ágäh- Semerøandì” (s. 24)
2. Şuarâ Tezkireleri
Ali Emîrî’nin eserin bu ilk cildinde atfta bulunduğu şuarâ tezkireleri şunlardr:
a. Ahdî-yi Bağdâdî, “Gülşen-i Şu’arâ”
b. Âkif-i Enderûnî, “Mir’ât- Şi’r”
c. Âşk Çelebi, “Meşâ’irü’ş-Şu’arâ”
d. Esrâr Dede, “Tezkire-yi Şu’arâ-y Mevleviyye”
e. Fatîn Dâvud, “Hâtimetü’l-Eş’âr”
h. Kâf-zâde Fâ’izî, “Zübdetü’l-Eş’âr”
. Latîfî, “Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsratu’n-Nuzamâ”
j. Knal-zâde Hasan Çelebi, “Tezkiretü’ş-Şu’arâ”
k. Râmiz Hüseyin, “Âdâb- Zurafâ”
l. Riyâzî Mehmed, “Riyâzu’ş-Şu’arâ”
m. Safâyî Mustafa, “Nuhbetü’l-Âsâr minFevâyidi’l-Eş’âr”
n. Sâlim Mehmed Emîn, “Tezkiretü’ş-Şu’arâ”
o. Sehî Beg, “Heşt Bihişt”
p. Şefkat Seyyid Abdülfettâh, “Tezkire-yi Şefkat”
r. Tevfik Mehmed (Çaylak), “Kâfile-yi Şu’arâ”
Ali Emîrî şâirlerin hâl tercümelerini şuarâ tezkirelerinin tümünü tenkit ederek vermiştir ki
Cemîlî mahlâsl şâirin hâl tercümesinde bu durum açkça görülmektedir:
“Edirneli Sehì Çelebi TeŸkire-yi Şuúaräsnda Türkmändr diyär- şarødan gelmişdir
ve La≠ìfì ve ~asan Çelebiler de TeŸkirelerinde Türkistän şäúirlerindendir diyerek
nereli olduunu göstermiyorlar ise de İstanbul øä¬ìs æäf-zäde Fäõi◊ì Efendi
Zübdetü’l-Eşúärnda ve fä◊l- şehìr Kätib Çelebi Keşfü’®-ßunùnda Ámidì olduunu
ve mufa´ál Dìvän- Eşúär meşhùdlar bulunduunu ta´rì≈ buyuruyorlar.
La≠ìfì, Çaatayca olan eşúär ≈aøønda
Neväyìnüè üç cild Dìvännda olan eşúärna øäfiyeberøäfiye na®ìre dimişdür. Ammä
mücerred vezn ü øäfiyede na®ìredür. ™anúat u ∆ayälde ve le≠äfet-i maøälde degül
diyor.
Ammä Sehì Çelebi seläset-i ≠abìúat hüviyyet-i Ÿätiyyesi ≈aøønda şu sözleri yazyor:
Viläyet-i Rùma geleli ∆ayli zemän olmşdur. òş-≠abú úäşø-meşreb väfir eşúära mälik
eşúär úäşøäne ve güftär merdäne çoø levendlik itmiş läõubälì kimsedür. Egerçi
úulùm- müktesebeden çendän behremend degül läkin cevdet-i ≠abúla ne deèlü
gerekse úale’l-fevr şiúr dimege øädir azel-gùløda mähir şäúirdür.
úO§mänlca ve Çaatayca man®ùrumuz olaraø ta≈rìr olunan şu ebyät- seläset-edäs
bize her ≈älde Sehì Çelebiyi ≈aøl gösteriyor. (...)” (s. 154)
Eserinin genelinden, tezkire müelliflerinin çoğunun devlet merkezi İstanbul’a oldukça uzak bir
memleket olan Diyarbakr ve civar şâirlerinden hiç bahsetmemeleri veya hakkyla bilgi vermemelerini
eleştiren Ali Emîrî’nin bu bölge şâirleri için bilhassa Ahdî’nin “Gülşen-i Şu’arâ”sn kaynak olarak
gördüğü anlaşlmaktadr.
Diyarbakr (Civâr- Rakka Eyâleti) valisi Ahmed Paşa’nn hâl tercümesinde tezkirecilerden
yalnzca Ahdî’nin ondan bahsettiğini belirtilmiştir:
“Kendisi bir şäúir-i mähir ve ä§är ke§ìr olduu ≈älde arìbdür ki úa´rnda teõlìf olunan
140 úÁşø Çelebi ~asan Çelebi Riyä◊ì Çelebi TeŸkireleriniè hìç birinde näm u ä§är
görülmüyor. Yalèz úAhdì-yi Badädìniè 971 senesinde teõlìf eyledigi Rav◊a-y

Şuúaräda mu∆taár terceme-yi ≈äliyle birøaç beyti mes≠ùrdur.” (s. 9)
Ali Emîrî, sk sk bölge şâirlerine pek ehemmiyet vermediklerinden şikâyet ettiği bilhassa
Sâlim ve Safâyî Tezkire’lerinin ve diğer kaynaklarn, ecdâdndan Emîrî Mehmed’e yer vermiş
olmalarn onun şöhretinden kaynaklandğn ise şöyle ifâde etmiştir:
“Fi’l-≈aøìøa zamännda kesb-i iştihär eden üdebädan idi. Hattå Välì, ~ämì gibi
memleketimiziè büyük şuúaräs Sälim, Safäyì TeŸkirelerinde münderic olmad
≈älde müşärun-ileyhiè mes≠ùr bulunmas ve keŸälik Şey∆ìniè Şaøäyø-
Nuúmäniyyeye Ÿeyl olaraø 1143 senesi nihäyetine øadar vefät eden fu◊alä ve şuúaräya
däõir yazd Veøäyúu’l-Fu◊aläsnda säbøu’t-terceme úärif-i billäh cenäb- Ágäh gibi
bir Ÿätè ism ü resmi mu≈arrer olmad ≈älde müşärun-ileyhiè dä∆il bulunmas
mertebe-yi şöhretine delìl-i bähirdir. Vefätndan ørø elli sene óèra yazlan TeŸkire-
yi Rämizde da∆ a≈väl ü baú◊- ä§är zìver-i su≠ùrdur.” (s. 48)
Ali Emîrî eserin pek çok yerinde İstanbul merkezli Anadolu şuarâ tezkirecilerine yönelik bu
minvaldeki değerlendirmeleri ile merkezden taşradaki şiir muhîtlerine bakşa da imâda bulunmuştur.
Tezkirecilerin bir ksmnda esnaf teşkilâtna mensup şâirlerin hâl tercümelerine yer vermemek
gibi bir tutumdan söz eden Ali Emîrî, Nâbî gibi üstâd şâirin münşeâtnda mektuplarn bazlarnda
Nâbî’nin hürmetkâr ifâdeleriyle yer alan, mücellid ve müzehhib Çâkerî Seyyid Alî Çelebi gibi bir
sanatkâr şâirin ayn dönemde Sâlim ve Safâyî Tezkire’lerinde yer almayşn, Râmiz’de ise küçük bir
bilgi ile verilişini esefle karşlamaktadr:
“Eńäfdan olduølar cihetle küçük gördükleri böyle büyük Ÿätlar teŸkirelerine
yazmamaø ve şäyed çäresiz olaraø yazlmas ìcäb edenler bulunursa ehemmiyyetsiz
bir şekilde yazlmaø ek§eriyyet üzre teŸäkir ´ä≈iblerimiziè úädetidir. İşte bu øabìlden
olaraø Sälim, ™afäyì Efendiler Tezkire’lerinde bu Ÿät yazmyor.
Näbì gibi kaúb- úirfän úälì olan bir Ÿät onu kemäl-i i≈tirämla mektùbuna derc etdigi
≈älde ondan onüç sene óèra yazlan şu teŸkireleriè derc etmemesi arìb degil mi.
Yalèz TeŸkire-yi Rämizde mu∆taár ´ùretiyle muøayyeddir. Æabìúat- şiúriyyeleri şu
øadarcø tav´ìf olunuyor. (...)” (s. 128-129)
3. Çeşitli Biyografik Kaynaklar
Eserde şuarâ tezkirelerinin yannda diğer pek çok biyografik kaynaktan, şâirlerin meslek,
meşrep, tarîkat gibi nisbet ve alâkalarna göre özel kaynaklardan istifâde edildiği görülmektedir. Bu
kaynaklar şunlardr:
a. Ayvansarâyî Hâfz Hüseyin, “Hadîkatü’l-Cevâmi’”
b. Müstakîm-zâde Süleymân Sa’deddîn, “Mecelletü’n-Nisâb fi’n-Niseb ve’l-Kunâ ve’l-Elkâb”
c. Müstakîm-zâde Süleymân Sa’deddîn, “Tuhfetü’l-Hattâtîn”
d. Suyolcu-zâde Mehmed Necîb, “Devhatü’l-Küttâb”
e. Kâtib Çelebi, “Keşfü’z-Zunûn”
f. Şeyhulislâm Ârif Hikmet, “Mecmû’atü’t-Terâcim”
g. Âkif-zâde Abdurrahmân, “El-Mecmû’ fi’l-Meşhûd ve’l-Mesmû’”
h. Abdurrahmân- Hbrî, “Enîsü’l-Müsâmirîn” (Edirne Târihi’nin Edirne Şu’arâs Ksm)
. Şeyhulislâm Mehmed Es’ad, “Atrâbu’l-Âsâr fîTezkireti ‘Urefâ-y Edvâr”
j. Şeyhî Mehmed, “Vakây’ul-Fuzalâ” (Zeyl-i Şakâyk)
k. Nev’î-zâde ‘Atâyî, “Hadâyku’l-Hakâyk fîTekmileti’ş-Şakâyk” (Zeyl-i Şakâyk)
l. ‘Uşşâkî-zâde Seyyid İbrâhim Hasîb, “Zeyl-i Şakâyk” (Zeyl-i Şakâyk) (Zeyl-i Zeyl-i ‘Atâyî)
m. Mehmed Süreyyâ, “Sicill-i ‘Osmânî”
n. Şemseddîn İbn Hallikân, “Vefeyâtu’l-A’yân”
o. Muhammed Halîl el-Murâdî, “Silku’d-Durer fîA’yâni’l-Karni’s-Sânî ‘Aşer”
p. Belîğ İsmâ’il-i Bursevî, “Güldeste-yi Riyâz- ‘İrfân ve Vefeyât- Dânişverân- Nâdiredân”
r. Zyâ’eddîn Abdullâh- Ahskavî, “Revâmizü’l-A’yân fîMezâmîri’l-‘Uhûdi ve’l-Ezmân”
s. Hammer, “Câmi’-i Mehâsin-i Zurafâ-y Ehli’z-Zevki ve’l-‘İrfân fîTerâcimi Şu’arâ-y 141
Devlet-i Âl-i ‘Osmân”
Abdülkadir DAĞLAR
t. Seyyid Yahyâ, “Menâkb- Mehmed Emîn-i Tokatî”

u. Mehmed Muhyiddîn-i Gülşenî, “Menâkb- Gülşeniyye”
v. Cemâleddîn Mahmûd- Hulvî, “Lemezât- Hulviyye” (Gülşeniyye)
y. Şemleli-zâde Ahmed-i Rindî, “Şîve-yi Tarîkat” (Gülşeniyye)
z. Mehmed Emîn Hatîb el-‘Umerî, “Menhelü’l-Evliyâ ve Meşrebü’l-Asfiyâ” (Musul ve Civar
Velîleri İçin)
Bu eserlerin dşnda “ba’z- tabakâtda” gibi ifâdelerle genel biyografik tabakat kitaplarna
gönderme yaplmaktadr.
Ahmed Paşa’nn hâl tercümesinde onun valisi bulunduğu eyâlette 996 senesinde vefât ile
ilgili olarak verdiği dipnotta şu ifâdeler yer almaktadr:
“~adìøatü’l-Cevämiúde Dersaúädetde æaèlcada pederiyle beräber medfùn
bulunduunuè ma®nùn olmas ve Sicill-i úO§mänìde 987 senesinde vefät eylemesi
gibi riväyetler görülüyor ise de ´≈≈ati bäläda yazld vechiledir.” (s. 9)
Ümnî’nin hâl tercümesinde, eserlerinden çokça istifâde ettiği ve zaman zaman hürmetkâr
ifâdelerle andğ Müstakîm-zâde Süleymân Sa’deddîn’i, onun kethudâlğn yaptğ kişi hakknda
vermiş olduğu bilgiyi çürütmüştür:
“Müstaøìm-zäde mer≈ùm Mecelletü’n-Ni´äb fi’n-Niseb ve’l-Kunå ve’l-Eløäb
kitäbnda bu Ÿät ta≈rìr ederek úibäreniè bir førasnda
El-Ket∆udäõi’l-Välìõi Badäd æalayl A≈med Paşa
demiş ise de æalayl A≈med Paşaya ket∆udä olmayp yuøarda beyän olunduu üzre
vüzerä-y úi®ämdan Badäd välìsi dìger A≈med Paşanè ket∆udäs idi. æalayl A≈med
Paşanè Badäd välìligi mer≈ùmuè şehädetinden óèradr.” (s. 40)
Ali Emîrî, Karaoğlu Baba Âhû’nun hâl tercümesinde ise Hammer’in vermiş olduğu bilgileri
değerlendirmiştir:
“Müverri∆-i meşhùr Hammer Cämiú-i Me≈äsin-i ßurafä-y Ehli’Ÿ-ÿevø ve’l-úİrfän
fìTeräcimi Şuúarä-y Devlet-i Ál-i úO§män näm ta≈tnda şuúarä-y úO§mäniyyeye
ma∆´ù´ olaraø tertìb eyledigi TeŸkire-yi Şuúaräsnda bu Ÿät Ÿikr ederek cennet-
mekän sul≠än Me≈emmed àn- Räbiúuè ∆¥änendegän- muúä´rìninden olduunu ve
´ä≈ib-i Mecmùúa-y Şarøyyät şey∆u’ş-şuúarä nämyla tav´ìf etdigini yazyor.
Biz bu ´ä≈ib-i Mecmùúa-y Şarøyyät kim olduunu bilemedigimiz gibi ne o
mecmùúaya ne de Áhùnuè úälem-i şiúrde ä§ärna te´ädüf etdik.
(...) Hammer Áhùnuè geyik maúnäsna olduunu işäret ediyor. Faøa≠ sebeb-i teløìbini
beyän etmiyor. Biz deriz ki fi’l-≈aøìøa Áhù denildi mi ∆ä≠ra ceylän maúnäsnè
vürùdu ≠abìúìdir. Şu øadar ki debbälarè pìri A∆ì Evran- Velì ≈a◊retleri olduu içün
bu Ÿäta mensùb olmaø ve A∆ì Babadan ta≈rìf edilmek üzre şehrimizde debbälar
eńäf ket∆udäsna Á∆ù Baba denir.
Lisänmzda ∆ ≈arfi ek§eriyyä h gibi telaffu® olunmasna ve mùmå-ileyhe de Áhù
Baba denilmesine na®aran yä debbälar ket∆udäs olmaø ve yä ket∆udä-zädelik gibi
bir nisbeti bulunmaø i≈timäli de vardr.” (s. 112-113)
5. Târih Kitaplar
Tezkire-yi Şu’arâ-y Âmid’de kaynak olarak kullanldğ tespit edilen, gerek metin içinde
gerekse dipnotlarda atflarda bulunulan târih kitaplar şunlardr:
a. Gelibolulu Mustafa Âlî, “Künhü’l-Ahbâr”
b. Ahmed Cevdet Paşa, “Târîh-i Cevdet”
c. Selânikî Mustafa, “Târîh-i Selânikî”
d. Vak’a-nüvîs ‘Ayn-tâbî Ahmed ‘Âsm, “Târîh-i ‘Âsm”
142 e. Vak’a-nüvîs Subhî Mehmed, “Târîh-i Subhî”
f. Vak’a-nüvîs Arpaemîni-zâde Sâmî Mustafa, “Târîh-i Sâmî”
g. Vak’a-nüvîs Şânî-zâde ‘Atâ’ullâh Mehmed, “Târîh-i Şânî-zâde”

h. Süheylî Ahmed, “Târîh-i Msr- Kadîm ve Msr- Cedîd”
. Peçevî İbrâhîm, “Târîh-i Peçevî”
j. Mustafa Nûrî Paşa, “Netâyicü’l-Vuku’ât”
k. Râşid Mehmed, “Zübdetü’l-Vakây’ derBelde-yi Brusa”
l. İbn Haceru El-Askalânî, “Ed-Dureru’l-Kâmine fîA’yâni’l-Mi’eti’s-Sâmine”
m. Van Târîhi (?)
n. Diyârbekir Sâl-nâmeleri
Ali Emîrî, Ahmed Paşa’nn hâl tercümesinde onun ölüm yeri ve târihi konusundaki dipnotta
kendisini tasdik amacyla Târîh-i Selânikî’den bir alnt yapmştr:
“(...) mer≈ùmuè muúä´rìninden Selänikli Mu´≠afå Efendi zamän- ≈ayät vuøùúät-
rùz-merresini günü gününe yürütmek ´ùretiyle yazd tärì∆-i muúteberinde úaynen şu
úibäre mu≈arrerdür:
Bu e§näda mer≈ùm Çerkes İskender Paşa-zäde mümtäzü’l-aørän Raøøa Beglerbegi
Ahmed Paşanè intiøäli úar◊ olunman Raøøa Beglerbegiligi säbøan Özbek `äøän
úAbdulläh àn ≈a◊retlerine varp gelen Kürd Piyäle Paşaya fermän olundu. Fìevä∆r
Rebìúu’l-ä∆r sene 996.” (s. 9)
Hayâlî Ahmed’in hâl tercümesinde onun eşinin kimliği hakknda Lemezât- Hulviyye ile
Süheylî Târihi’ndeki bilgilerin çeliştiği ortaya konmuştur:
“Süheylì M´r Tärì∆inde A≈med àyälì ≈a◊retleriniè zevceleri Sul≠än Æomanbayè
zevce-yi säbøas olduunu ve faøa≠ Leme®äta mu∆älif olaraø Sul≠än avriniè
kerìmesi olmayp küberä-y ricäl-i Çeräkise-yi M´riyyeden Aøberdiniè kerìmesi
olduunu şu úibäre ile yazyor
Æomanbay mer≈ùmdan óèra ∆ätùn ki Aøberdiniè øz idi ~a◊ret-i Şey∆ İbrähìm-i
Gülşenìnüè ol Şey∆ A≈med àyälì ≈a◊retleri almş idi riväyät- úacìbe menøùldür.”
(s. 176)
Hamî-yi Âmidî’nin hâl tercümesinde onun bir manzûmesinin birkaç yerinde İstanbul civarnda
bir tâûn salgn olduğu haberi yer aldğ, ancak bu salgndan o dönem târih kaynaklarnda herhangi bir
bilgi olmadğn söyleyen Ali Emîrî ilgili dipnotta Sâmî ve Subhî târihlerini tenkit etmektedir:
“~ämì Efendi ≈ükm-fermä olan ≠äúùn úilletini man®ùmesiniè müteúaddid
ma≈allerinde Ÿikr ü beyän eyledigi ≈älde Vaøäyiú-nüvìs Sämì ve ™ub≈ì Tärì∆lerinde
buèa däõir bir iki sa≠rlø bir ba≈§ bile görülmüyor.” (s. 193)
6. Şiir Mecmûalar
Ali Emîrî şiir mecmûalarn özellikle müşâare ve münâzara şiirlerini tespit etmede kullanmş,
bunun yannda şâirlerin hâl tercümelerinde kaynak olarak dikkate almştr. Tezkire’de başvurulan şiir
mecmûalar şunlardr:
a. Eğridirli Hac Kemâl, “Câmi’u’n-Nezâõir”
b. Mansûrî-zâde Mucîb Mustafa (Kemâlî-yi Âmidî), “Mecmû’a-y Nefîse”
c. Manisal Birrî-yi Mevlevî, “Mecmû’a-y Eş’âr”
d. Recâ’î-zâde Ahmed Cevdet, “Nevâdirü’l-Âsâr”
e. Abdürrahîm Fâ’iz - Vak’anüvîs Şâkir Hüseyin, “Mecmû’a-y Eş’âr”
f. Kadasker Es’ad, “Mecmû’a-y Eş’âr”
g. Bâlî Zihnî, “Mecmû’a-y Eş’âr” (Ali Emîrî’de)
h. Yûsuf Râ’if-i Hâmî-zâde, “Mecmû’a-y Eş’âr” (Ali Emîrî’de)
. Râgb Mehmed, “Mecmû’a-y Nefîse”
j. Zyâ Paşa, “Harâbât”
İsimleri verilen bu şiir mecmûalarnn dşnda “mecmû’alarda” gibi ifâdelerle adlar
belirtilmeyen şiir mecmûalarna göndermede bulunulur. Mûskî ile alâkas bildirilen şahslarn hâl
tercümelerinde ise “şarkyât- nefîse mecmû’alarnda” gibi genel ifâdelerle isimlerini vermeden şark 143
mecmûalarna atfta bulunulur.
Abdülkadir DAĞLAR
Ali Emîrî zaman zaman ele aldğ şâirlerin dîvânlarnda yer almayan şiirlerinin baz
mecmûalarda bulunabildiğini ifâde etmektedir; Âgâh’n hâl tercümesinde de onun dîvânlarnda
göremediği pek çok şiirine baz mecmûalarda, üstelik kendi el yazsyla, rastladğn belirtmiştir:
“Türkì Dìvän ayr- ma≠bùúdur. Nüs∆as ke§ìr ü mütedävildir. 2120 beyti ≈ävìdir. Şu
øadar ki baú◊ mecmùúalarda ∆a≠≠- destiyle görülen ä§ärè bir ∆aylìsi Dìvännda
görülmüyor.
Färsì Dìvän henüz meşhùdumuz olmamş ise de mecmùúalarda kendi ∆a≠≠- nefìsiyle
mu≈arrer bir ∆ayli Färsì azelleri görülmüşdür.” (s. 32)
Ali Emîrî şâirlerin hâl tercümelerini yazarken şiir mecmûalarndan da ciddî anlamda istifâde
etmiştir. Örneğin, Gülşenî-zâde Seyyid Mehmed Hâletî’nin, Lemezât- Hulviyye’de bile yer almayan
ölüm târihine (989 / 1581-82) yalnzca bir şiir mecmûasnda Uyûnî’ye ait bir târih manzûmesinden
ulaşmştr:
“Leme®ät tamämyla terceme-yi ≈älinden ∆aber veriyor. Läkin tärì∆-i vefätn ta´rì≈
etmiyor. Bir müddet de tärì∆-i irti≈älini ta≈arrì etdim. Mu≠älaúa eyledigim
mecmùúalarè birinde vefätna däõir şäúir úUyùnìniè sälifü’l-beyän tärì∆ini buldum.
Terceme-yi ≈äl-i úärifäneleri işte bu ´ùretle te®ähür eyledi.” (s. 182)
Halîfe mahlâsl şâirin memleketine dâir Ahdî Tezkiresi’nde yer alan bilgilerden ziyâde Ali
Emîrî’nin elindeki bir şiir mecmûasndaki ibâre güvenilir bulunmuştur:
“úAhdì-yi Badädì TeŸkiresinde
Välid-i ercmend úazìzlerinüè a´l- päkìzeleri Tebrìzden ise de läkin kendüleri Ámidde
tevellüd ü tava≠≠un idüp ora şuúaräsndan taúdäd
olunduunu beyän ediyor. ~älbuki nezdimizde mevcùd bulunan äyet nefìs bir
mecmùúada müşärun-ileyhiè azel ü ebyät bäläsna àlìfe-yi ~asankeyfì ta≈rìr
olunmasna ve şu mecmùúa-y øymetdär ise cenäb- àlìfeniè zemän- ≈ayätnda
yazlmş bulunmasna na®aran pederiniè ~asankeyfden olmas mürecca≈dr.” (s. 269)
Ali Emîrî eserinde tezkireciliği yönünden fazla dikkate almadğ Mucîb Kemâlî-yi Âmidî’nin
şiir mecmûasndan ise çokça söz etmiştir; Ümnî’nin hâl tercümesinde, Mucîb’in, mecmûasn
hazrlarken Ümnî’den istifâde edişini şöyle ifâde etmiştir:
“Şäm øä¬ìs iken 1139 senesinde vefät eden Man´ùrì-zäde Mucìb Kemälì Efendi gibi
bir fä◊l yazd Mecmùúa-y Nefìsede edebiyyät- Íräniyyeniè áff- evvelìn-i
beläatnda bulunan baú◊- eúä◊m- şuúaränè pek øymetdär ve mu∆ayyel
münte∆abät- äsärn ta≈rìr eyledikden óèra bir øsmnè zìrine
Naøl şud ez∆a≠≠- Ümnì sene 1102
úibäresini ta≈rìr ediyor.” (s. 47)
Ali Emîrî’nin, Râmiş-i Âmidî’nin hâl tercümesinde geçen
“Şäm u Şehbä øä¬ìs äti’t-terceme Man´ùrì-zäde Mu´≠afå Mucìb Kemälì Efendi
≈a◊retleri gibi bir fä◊l- mu≈terem Ümnì, Ágäh, cedd-i cämiúu’l-≈urùf Emìrì, øä¬ì-y
Ámid Cezmì, Nihänì, Välì gibi meşähìr-i şuúarä-y memleketine müräcaúatla Mecmùú-
y Nefìsesine ∆a≠≠- destleriyle azeller yazdrd ´rada bu Ÿäta da∆ müräcaúat
ederek beş azel yazdrmş ve zemännè şäyän- ≈urmet şuúaräsndan olduu bunuèla
da mü§bet bulunmuş iken bu Ÿät da∆ gerek zemännda ve gerek daha óèralar
yazlan teŸäkir-i şuúarämzè hìç birisine dä∆il olamayan ricäl-i mensiyyedendir. Şu
azel ∆a≠≠- destiyle olan ä§är- úaliyyelerinden ta≈rìr olunur.” (s. 378)
cümleleri Mucîb’in şiir mecmûasnn baz şâirlerin kendi el yazlar ile gazel örneklerini bulundurmas
açsndan önemli olduğunu ortaya koymaktadr.
Ayrca yine bu ifâdeler, şiir mecmûas tertip eden şahslarn mecmûa defterlerine
144 muhîtlerindeki şâirlere hatra kabilinden el yazlar ile kendi şiirlerini yazdrmalar şeklindeki bir
uygulamay (belki geleneği) göstermesi bakmndan da dikkat çekicidir.
Ali Emîrî’nin atfta bulunduğu mecmûalardan bir ksm şahsî kütüphânesinde bulunmaktadr,
yeri geldiğinde bu durumu belirtmiştir; meselâ, Emîrî Mehmed’in şiirlerinin nazîrelerini verdiği
esnâda onun
“Revnaø- ≈üsni şeb-i ∆a≠≠- siyeh-fämdadur
Şemúüè efzun-ter olan şuúlesi aøşamdadur” (s. 60)
beytine Birrî-yi Manisavî’nin nazîresi olan
“Cünbiş-i dil e§er-i ∆a≠≠- siyeh-fämdadur
Düzd-i gencìne-i va´luè işi aøşamdadur” (s. 60)
beyti için düştüğü dipnotta şu ifâdeler yer almaktadr ki şiirlerin münâzara ilişkisini göstermesi
açsndan da önemlidir:
“Manisal Birrì-i yi Mevlevìniè ∆a≠≠- destiyle nezdimizde mevcùd olan Mecmùúada
ceddimiz Emìrìniè azeli mu≈arrer olduu gibi kendi azeliniè bäläsna da na®ìresi
olduunu øayd eylemişdir. Şu ne®äõir te´ädüfì olmayp yä muväcehe yä mu∆äbere
´ùretiyle vuøùúa geldigini bu da i§bät ediyor.” (s. 60)
7. Diğer Yazl Kaynaklar
Ali Emîrî şâirlerin biyografileri ve şiirleriyle alâkal temel kaynaklarn yannda lüzûmunda çok
farkl kaynaklara da mürâcaat etmiştir ki tesbit edilebilenler şunlardr:
a. Müstakîm-zâde Süleyman Sa’deddîn, “Terceme-yi Mektûbât- İmâm- Rabbânî”
b. Nâbî Yûsuf, “Münşe’ât- Nâbî”
c. Nâbî Yûsuf, “Tuhfetü’l-Haremeyn”
d. Mehmed Emîn Hatîb el-‘Umerî, “Merâti’u’l-Ahdâk ve Mesâdihu’l-A’mâk”
e. Lugat- Âmidî (?) (Manzûm)
f. Risâle-yi ‘İlm-i Edvâr (?) (Safiyyüddîn-i Urmevî, “Kitâbu’l-Edvâr”)
g. Nâmk Kemâl’in Bir Mektubu (Na’îm-i Âmidî’ye)
h. Alî Şîr Nevâyî, “Garâyibü’s-Sgar”, “Nevâdirü’ş-Şebâb”, “Bedâyi’u’l-Vasat”, “Fevâyidü’l-
Kiber”
Ali Emîrî bu yazl kaynaklarn dşnda zaman zaman verdiği mâlûmâtn ve şiir örneklerinin
tafsilât için kendi eseri Mir’ât- Fevâ’id’e göndermede bulunmuştur,
“Mu≈aøøaø müşärun-ileyh Şey∆ A≈med àyälì ≈a◊retleriniè menäøb- celìle ve
kerämät- úaliyyeleri Menäøb- Gülşenì ve Leme®ät- ~ulvì gibi kütüb-i nefìsede
á≈ìfe-pìrä-y taf´ìl ise de teŸkiremiziè bundan ziyäde taf´ìläta ta≈ammülü yoødur.
Daha ziyäde taf´ìlät Mirõät- Feväõidimizdedir.” (s. 308-309)
“Bundan ziyäde münä®ara taf´ìlät Mirõät- Feväõidimizdedir.” (s. 31)
örneklerinde olduğu gibi.
Humârî’nin hâl tercümesinde, onun hakknda Ahdî dşndaki şuarâ tezkirelerinde bilgi
bulunmadğn belirten Ali Emîrî, Ahdî Tezkiresi’nde ise snrl bilgiden sonra, Âmid şehrinin şiir
mecmûalarnn Humârî’nin şiirleriyle dolu olduğu hâlde örnek olarak sadece üç beyit verilmesini
eleştirmiştir. Humârî’nin şiirlerine verilen gazel örneklerinden birinde geçen
“Kebäb ey dil belä bezminde gördüm øalb-i úäşøveş
Mu∆älif devr ilinden bir dem ièler bir zemän alar” (s. 296)
beytine dâir dipnotta Ali Emîrî’nin vermiş olduğu şu bilgi onun kaynaklar okumadaki dikkat ve
titizliğini göstermektedir:
“æäõili gösterilmeksizin Näbìniè meşhùr Tu≈fetü’l-~aremeyninde münderic olan şu
beyt ùmärì-yi Ámidìniè işte bu azeli erkänndandr.” (s. 296)
B. Şifâhî Kaynaklar
Diyarbakr kültür muhîti ile edebî mahfillerinin içinden ve içinde bir şahs olan Ali Emîrî’nin, 145
bizzât tandğ/tanştğ şâirlerin hâl tercümelerinde kaynak ismi zikr etmediği dikkat çekmektedir.
Abdülkadir DAĞLAR
Benzeri durum, Ali Emîrî’nin yaş itibaryla hayatlarna yetişemediği ama muhît içinden onlar tanyan
baz yaşllar tarafndan haklarnda mümkün olan tüm teferruâtyla mâlûmat aldğ, şâirlerin hâl
tercümelerinde de açkça görülmektedir.
Ali Emîrî bu durumu eserinin İfâde-yi Mahsûsa bölümünde şöyle ifâde etmiştir:
“Ícäb eden kitäblar tetebbuú eyledikden başøa eyyäm- münäsibede bir seneden
ziyäde şehriè mezärlølarn ≠olaşmaø ve memleketiè seksen ≠oøsan yaşlarndaki
i∆tiyärlarna müräcaúat eylemek ve gece gündüz üç sene çalşmaø ´ùretiyle bièbeşyüz
á≈ìfeden mütecäviz Mirõät- Feväõid ismiyle bir e§er meydäna getirmiş idim.” (s. 2)
Ali Emîrî Mir’ât- Fevâ’id adl eserini 1296 ylnda tamamlamştr. Bu târihte Âbidîn Paşa’nn
emrinde yaz işleri memuru olarak önce beş ay Ergani, Ma’mûretü’l-‘Azîz, Harput, Sivas’ta ve daha
sonra da onalt yla yakn Selânik’te görev yapmş, Diyarbakr’a ancak Ma’mûretü’l-‘Azîz
defterdârlğna atandktan sonra 1313 Muharrem aynda -onbeş günlüğüne- tekrar gelebilmiştir. Ali
Emîrî’nin tezkirenin ayn bölümünde bu durum üzerine sarfetmiş olduğu
“Ne görsem Mirõät- Feväõidiè óè bir iki úa´rlø zamänna úäõid øsm- mühimminiè
meõ∆aŸ- mücessemi olan memleket i∆tiyärlarnè cümlesi ∆¥äbgäh- ebedìlerine
çekilmiş ve meräød- mübärekeleri üzerinde çiçekler açmş.
Ol vaøt aèladm ki ben şu kitäbè ta≈rìrini beş on sene daha óèraya braømş olsa
idim o yegäne meõ∆aŸ- mücessemleri äyib edecekdim.” (s. 3)
cümleleri dikkat çekicidir.
Ali Emîrî’nin Câzib Halîl, Hilmî, Hayâlî gibi kendi dönemi ve Hadîdî gibi kendinden önceki
yakn dönemi şâirler hakknda kitâbî kaynaklarda yer almayan bilgi ve yorumlar şifâhî kaynaklardan
toplayp vermesi Tezkire’sine baz şâirlerin hâl tercümeleri için yegâne kaynak olma özelliği
sağlamştr.
Ali Emîrî’nin şifâhî kaynaklarndan bazlarnn isimleri, hattâ bazlar da râvî zinciriyle birlikte
verilmektedir. En sk geçen şifâhî kaynaklar arasnda amcas ve hocas Şa’bân Kâmî Efendi ve
babasn zikretmektedir. Ali Emîrî’den önce yaşamş olup onun tanyamadğ şâirlerin hâl
tercümelerinde kaynak vermemesi o dönem Diyarbakr’n ihtiyâr kültür adamlarndan onlar hakknda
öğrendiklerini terkib etmesinden ve ilgili herkes tarafndan bilinen mâlûmât aktarmasndan olsa
gerektir.
Hadîdî’nin hâl tercümesinde Ali Emîrî babasndan onun şemâili, yaşayş, hâl ve hareketleri
hakknda şu bilgileri aktarmştr:
“Peder-i ekremim buyururlar ki ~adìdì ma≈allemizde säkin uzun boylu bir Ÿät idi.
Gündüzleri dükkännda demirci øyäfetinde olduu ≈älde geceleri temiz libäslar
giyer, başna aabänì árø árar árn øaşlarnè üstüne indirirdi. Gündüzleri
äteşler içinde mehìb görülen o şekl ü sìmä geceleri le≠äfete inøläb eder, ®arìfäne bir
şekl alrd. Biraz eèlüce olduundan hìç olmazsa günde bir tencere pilävè altndan
girer üstünden çøard. Hele øş mevsiminde øulaøl ≠ar∆ana çorbasyla pek äşnä idi.
Tu≈af ≈ikäyeler söylerdi. Ekäbir-i memleket ´≠lä≈ät- úacìbesiyle eglenirdi. ~adìdì
ile gece ó≈bet ve ◊yäfetlerinde birleşebilmek içün birøaç gün evvel daúvet edilmesi
läzm idi. Öyle yaplmazsa ele girmez nevbet gelmezdi. ~ä◊r bulunduu ◊yäfetlerde
øuzu ≠oldurmas meydäna gelirse demirleri nerm eden o ähenìn bäzùlaryla öyle bir
≈amle-yi şìräne gösterirdi ki kendisini o ≈älde görenler meydän- ◊yäfetiè bir
Rüstem-i dästän øyäs ederlerdi. Baølava, börek gibi näzük ve ince e≠úmeye øarş
yüregi pek raøìø idi. A´lä ≠ayanamazd. Kimseye buyuruè demeden tebsileri siler
süpürürdü.” (s. 212-213)
Âgâh- Âmidî’nin sûret ve sîreti hakknda Ali Emîrî’ye ulaşan şifâhî bilgiler râvî zinciriyle
birlikte verilmiştir:
“Mafùr müşärun-ileyhiè orta boylu väsiú cebheli seyrek li≈yeli parlaø gözlü nùränì
146 yüzlü ≠atl ó≈betli äyet beşùş ta≠yìb-i øulùba säúì bir úärif-i velì-sìret olduunu
üstäd- ekremimiz Şaúbän Kämì Efendi ≈a◊retleri üstädlar ∆a≠≠ä≠- şehìr Me≈med
Dervìş Efendiden anlar da kendileriniè üstäd ve cenäb- Ágähè tilmìz-i ∆ä´´ ∆a≠≠ä≠-
bìna®ìr Ádem Efendiden naøl u riväyet ederler. Cenäb- Ágäh ile aramzda yüzellibeş
senelik bir mesäfe olduu ≈älde Me≈med Dervìş ve Ádem Efendiler saúädet-i ≠ùl-i
úömre näõil olduølar cihetle lehu’l-≈amd e§nä-y ta≈rìr-i teŸkiremizde yetmişalt
yaşnda, ber≈ayät olan üstäd- ekremimiz arasndaki silsile-yi icäzet yalèz iki väs≠a
ile Ágäha vä´l oluyor.” (s. 23-24)
Ali Emîrî, ecdâdndan Emîrî Mehmed’in hâl tercümesinde onun şemâili ve ahlâkn râvî zinciri
ile birlikte şu şekilde aktarmştr:
“TeŸkiremiziè e§nä-y ta≈rìrinde seksen yaşnda olduølar ≈älde lehu’l-≈amd
ber≈ayät olan bulunan pederimiz pederlerinden onlar da pederimiziè ceddi Süleymän
Çelebiden riväyet ederler. Süleymän Çelebi mer≈ùm demiş ki, ceddim Seyyid
Me≈med Emìrì ≈a◊retlerine yetişdim øämeti uzunca, kemikleri iriye mäyil, orta
azl, mutavass≠ burunlu, çatø øaşl, gözleri büyük, cebhesi geniş, güzel sìmäl,
mu´ä≈abeti äyet sevimli idi.” (s. 50)
Ali Emîrî’nin, Tezkire’sini yazdğ târih ile Ahmed-i Mürşidî’nin ölüm târihi arasnda
yüzyirmi senelik bir zaman olmakla beraber, -kaynak şahslar belirtilmeden- onu görenleri gören
yaşllardan naklen onun sûret, sîret ve yaşants hakknda şu bilgiler verilmiştir:
“Mafùr müşärun-ileyh ile işbu TeŸkiremiziè zamän- ta≈rìri arasnda 120 senelik bir
mesäfe olduundan şehrimizde o Ÿät- úälì-øadre vä´l olan kimse øalmamşdr ancak
müşärun-ileyhi idräk edenlere vä´l olan pìrän- rùzgärmz mevcùddur. Müşärun-
ileyh orta boylu, müdevver çehreli, ´yäm u álaväta ziyädesiyle müdävim, äyet
mütevä◊ú, ≈alìm, kerìm bir Ÿät olduunu naøl u riväyet iderler. `änesi ve úäõilesi
malzemesini bi’Ÿ-Ÿät kendileri a∆Ÿ u iştirä ederek ∆änesine getirirdi.” (s. 6)
Örneklerden de görüleceği üzere, aktarlan şifâhî nakil ve rivâyetler genelde şâirlerin fizikî
görünüşleri, ahlâklar ve yaşantlar hakkndadr ki şâirlerin portrelerini verdikleri için önemlidir.
C. Şâirlerin Mezarlar
Ali Emîrî ele aldğ şahslarn, mümkünse, mezarlarn mutlakâ ziyâret etmiş, şahslarn
medfun bulunduklar yerleri bizzat tespit ederek, varsa, mezar taş kitabelerini değerlendirmiştir:
Ali Emîrî’nin Es’ad Muhlis Paşa’nn hâl tercümesinde aktardğ mezar taş kitâbesindeki
beyitler de Paşa’nn 1267 ylnda, yetmişi aşkn bir yaşta öldüğünü göstermektedir:
“Şu iki beyt lev≈a-y mezärnda ma∆dùmlar Nu´ret Begiè mu≈arrer olan man®ùme-
yi tärì∆iyyesindendir
Yetmişi sinni tecävüz edicek Ámidde
İrciúì emri gelip eyledi úazm-i úuøbä
Dedi tärì∆ini Nu´ret ederek ~aøøa niyäz
Ki ola øa´r- cinan merkez-i Esúad Päşä” (s. 14)
İskender Paşa’nn mezar yeriyle alâkal Hadîkatü’l-Cevâmi’de Ayvansarâyî’nin
“Der-saúädetde æaèlcada väøú cämiú-i şerìf dìger İskender Paşanè ise de cämiú
itti´älindeki mekteb ve medrese bu Ÿätè olduu ve cämiúiè ≈avälìsinde üç ≠araf
pencereli türbe-yi ma∆´ùá derùnunda medfùn olan bu iki İskender Paşanè biri olup
faøa≠ Çerkes İskender Paşa İstanbulda vefät etmiş olduundan müşärun-ileyhiè
olmas úaøla daha ziyäde øarìb bulunduu” (s.17)
yorumlarna Ali Emîrî kabristan bizzat yerinde ziyâret ederek ilgili dipnotta şu şekilde katkda
bulunmuştur:
“æaèlcaya giderek türbe-yi ma∆´ùáy ziyäret eyledik fi’l-≈aøìøa cämiú-i meŸkùr
≈avlìsinde deèize nä®r türbe-yi ma∆´ùáda mevcùd olan iki øabriè birisinde äzì
İskender Paşa dìgerinde olu A≈med Paşa yazldr tärì∆-i raøamìleri yoødur. Şu 147
Abdülkadir DAĞLAR
øadar ki, A≈med Paşa’nn Raøøa välìsi iken vefät eyledigi ba≈§inde mürùr etmişdir.”
(s. 17)
Ali Emîrî’nin mezar yerleri ile ilgili tam bir tesbit olarak vermiş olduğu bu bilgiler bilhassa
günümüz için daha da önem kazanmştr; zîrâ mezarlarn bir ksm ya yklma ya da taşnmalarndan
dolay günümüzde maalesef bahsedilen yerlerinde bulunmamaktadr. Örneğin Ali Emîrî’nin
“Merøad-i nùr- mehb≠lar Æaøaps ∆äricinde -Gel Beni Gör- näm ma≈aldeki sedd
üstünde säbøu’t-terceme Ágäh- Semerøandì ≈a◊retleriniè ve säõir baú◊- fu◊alä-y
Ámidiyyùnuè meräød- úälìleri civärndadr. Bu mu≈arrir-i ≈aøìr ≠arafndan defeúät
ile ziyäret olunmuştur.” (s. 257)
ifâdeleriyle anlattğ ve birçok defa ziyaret ettiği Hamîdî Abdülhamîd Efendi’nin (Ali Emîrî’nin
amcas ve hocas Şa’bân Kâmî Efendi’nin hocas) mezar günümüzde, tarifi edilen yerde
bulunmamaktadr.
Ali Emîrî, mezar ziyâretleri srasnda kimi zaman duygusallaşmş, haklarnda biyografik bilgi
verdiği şahslardan bahsedip onlarn hâl tercümelerini yazabilmek için onlarla mânevî anlamda bir bağ
kurarak feyizlenmeye çalşmş, bir nevi rûhâniyetlerinden izin ve istimdâd talep etmiştir. Ali Emîrî
Mehmed Emîn-i Tokatî’nin hâl tercümesinde ise onun mezar taş kitâbesinde Müstakîm-zâde’ye ait
olan vefât târihi manzûmesine yer verdikten sonra dipnotta onun kabrini ziyâret edişini bir anekdotla
anlatmştr:
“Kütüb-∆äne-yi úumùmì birinci ≈äf®- kütüb-i fä◊l Toøatl ~äf® Ta≈sìn Efendi ile
gidip úaraba ile çømaø øäbil olmayan fìl yoøuşuna ≠rmandø. Cenäb- Şey∆iè
merøad-i münevverini ziyäretle müşerref olduø. La≠ìf mürtefìú áfä-där bir mevøúda
unùde-yi ∆äk-i ra≈metdir. Merøad-i mübäreki demir parmaøløla mu≈ä≠ bulunuyor.
Ayaø ucunda perverde-yi fuyù◊ät úO§mänl müõellifleriniè medär- ifti∆är
Müstaøìm-zäde Süleymän Saúdü’d-dìn Efendi ≈a◊retleri vedìúa-y mevøú-
münferi§dir. Şu iki merøad-i úälìniè içindeki Ÿätlarè büyüklügünü taávvur ederek
ra≈met-∆¥än olduø andan øabristänè itti´älinde bulunan ™ouøøuyu Cämiú ve
Medresesini ziyäret etdik. Cenäb- Şey∆iè ibtidä bu medresede ta≈´ìl-i úulùm ve bu
cämiú-i şerìfde úibädet etdigini düşünüp neşõemend-i Ÿevø olaraø úavdet etdik.” (s.
103)
D. Şiir Örnekleri
1. Hâl Tercümeleri Bulunan Şâirlerin Kendi Şiirleri
Hâl tercümelerinde şâirlerin, gerek dîvânlarndan ve gerekse çeşitli mecmûalardan
alntlanarak, örnek şiirlerine (beyitler/msrâlar) ve varsa mesnevîlerinden örnek beyitlere yer
verilmektedir.
2. Hâl Tercümeleri Bulunan Şâirlerin Müşâare ve Münâzaralarna Örnekler
Ali Emîrî eserinin Mukaddeme bölümündeki
“Şuúarämzè úälem-i edebiyyäta ∆dmetleri ve ∆u´ùúyla deõb-i øadìm-i şuúarä
vechile yek-dìgeriyle müşäúare vü münä®arada pek büyük mahäretleri olduundan
derc olunan ne®äyir numùneleri ∆aylice taf´ìlät mùcib olmuş ise de memleketiè
≈ayät- edebiyyesine taúalluø eylediginden derc olunmalar ◊arùrì görülmüşdür.” (s.
4)
cümleleriyle, Diyarbakr edebî muhîtinin canllğn, hareketliliğini göstermesi açsndan sras
geldikçe müşâare ve münâzara geleneğinin örneklerine yer verildiğini bildirmiştir. Ali Emîrî, ele aldğ
şâirin ilgili beytini/beyitlerini münâzara geleneğinde kronolojik bir sraya yerleştirerek şâirin
etkilendiği ve etkilediği şâirler dünyasna şk tutmaktadr. Tezkire bu özelliği açsndan bir nazîre
mecmûas görünümü arz etmektedir ki ona konuyla ilgili kaynak eser olma niteliği katmştr.
Ali Emîrî zaman zaman örnek olarak aldğ şiir/beyitlerin ilgili şâirlerin matbû dîvânlarnda
148 bulunmadğn beyân etmiştir. Emîrî Mehmed’e ait beyitlerin nazîrelerini verdiği esnâda Hâmî-yi
Âmidî’nin
“Nergis gibi mest-i mey-i na∆vetsen ezelden

úÁlemde sen ey gözleri fettan kimi gördüè” (s. 58)
nazîre beyti ile ilgili dipnotta
“Şu beyti mu≈tevî olan azel ma≠bùú Dìvän- ~ämìde yoødur.” (s. 58)
ibâresi yazldr.
Yine bu minvalde, Ülfetî’nin hâl tercümesinde nazîre beyitlerin bir sra hâlinde verilişi
esnâsnda verdiği bir dipnotta şu açklamalarda bulunmuştur:
“İbn Kemâl ≈a◊retleriyle Fu◊ùlì-yi Badädìniè beytleri ma≠bùú dìvänlarda ayr-
mevcùd olduu gibi Rù≈ì-yi Badädìniè
Şeb-i amda n’ideyim säyem ayaødaş degil
Pertev-i mihr-i ru∆- yär ise yoldaş degil
beyti de dìvännda mevcùd degildir.” (s. 36)
Yine bu dipnotun devamnda yer alan
“Beytiè øäfiyeleri baş ile øaşa mün≈a´r olmad içün bunu ve bu øabìlden olan daha
yigirmi øadar ma≠laú silsile-yi ne®äyire derc etmedik.” (s. 36)
cümlesinden anlaşldğ kadaryla Ali Emîrî nazîre beyitleri arasnda da bir seçme yaparak tezkirede
zikretmiştir.
E. Kaynak Gösterme Tarz
Ali Emîrî Tezkire’de kullanmş olduğu kaynak eser ve sahiplerini genel olarak metin içinde
zikretmiştir. Bununla birlikte yukarda baz alntlarda da yer aldğ üzere, -modern usûlde- dipnotlarda
baz açklamalar yaparken kaynaklarn isimlerini zikrettiği görülmektedir. Eserin sadece bir yerinde
de, Mehmed Emîn-i Tokatî’nin hâl tercümesinde istifâde ettiği kaynaklar metin içinde topluca şu
şekilde vermiştir:
“Mürşid-i müşärun-ileyh ≈a◊retleriniè bäläda mürùr eden terceme-yi a≈väl-i ≈aøäyø-
kärìlerini iøtibäs eyledigimiz kitäblar şunlardr
1 TeŸkire-yi Sälim 2 TeŸkire-yi Rämiz 3 TeŸkire-yi Fa≠ìn 4 Dev≈atü’l-Küttäb 5
Tu≈fetü’l-à≠≠ä≠ìn-i Müstaøìm-zäde 6 Terceme-yi Mektùbät- İmäm- Rabbänì
liMüstaøìm-zäde 7 Mecelletü’n-Ni´äb liMüstaøìm-zäde 8 Bi’Ÿ-Ÿät kendileriniè ve
Müstaøìm-zäde ≈a◊retleriniè ∆a≠≠- destleriyile baú◊ mecmùúalar.
Bunlardan başøa kerämät- mürşidäne ve menäøb- mu≈aøøøänelerini ≈ävì ekäbir-i
mürìdänndan Seyyid Ya≈yå Efendi ≠arafndan yazlp evläd- maúnevìleri ~asìb
Efendiniè ikmäl eyledigi seksen sa≈ìfe miødär bir de Menäøb-näme-yi øymetdär
vardr.” (s. 104-105)
SONUÇ
İfâde-yi Mahsûsa ksmnda Anadolu tezkirelerinin Osmanl Devleti snrlar içinde tüm
bölgelerin şâirlerine yönelik olduğunu ifâde eden Ali Emîrî’nin, eserini küçük ölçekte sadece bir
şehrin şâirlerini daha tafsilâtl ele alma niyetiyle kaleme aldğ anlaşlmaktadr. “İşkodra Vilâyeti
Osmanl Şâirleri”4 adnda bir eseri bulunan, “Yanya Vilâyeti Osmanl Şâirleri” ve “Teselya Osmanl
Şâirleri” başlkl çalşmalar bulunduğu rivâyet edilen5 Ali Emîrî, Tezkire-yi Şu’arâ-y Âmid ile
kendinden sonra hazrlanan şehir şâirlerinin biyografilerine yönelik birçok çalşmaya6 ilham kaynağ
olmuştur.
4
Hakan T. Karateke, İşkodra Şairleri ve Ali Emirî’nin Diğer Eserleri, Enderun Kitabevi, İstanbul 1995.
5
Hakan Karateke, age; Mehmet Arslan, agm, s. 152.
149
6
Mehmet Arslan, agm, s. 129-130.
Abdülkadir DAĞLAR
Ali Emîrî telif sebebinde diğer tezkirelere yönelik dile getirdiği eksiklikleri, boşluklar
Tezkire’sinde büyük oranda doldurmuş, önceki kaynaklarda şâirlerin hâl tercümeleri hakkndaki
yanlşlklar önemli ölçüde bertaraf etmiştir. Tezkire-yi Şu’arâ-y Âmid hacmi, muhtevâs, usûl ve
üslûbu ile özenle hazrlanmş ciddî bir şuarâ tezkiresi olarak Diyarbakr edebî muhîti için çok önemli
bir kaynak olma husûsiyetini taşmaktadr. Hakkyla ve ilmî usûlünce neşrinin gerçekleştirilmesi
elzemdir.
KAYNAKÇA
Ali Emîrî, Tezkire-yi Şu’arâ-y Âmid, Birinci Cild, Matba’a-y Âmidî, İstanbul 1328.
ARSLAN, Mehmet, “Ali Emîrî ve Tezkire-i Şu‘arâ-i Âmid”, Osmanl Makaleleri, s. 129-152.
İSEN, Mustafa (Filiz Klç - İ. Hakk Aksoyak - Aysun Eyduran), Şair Tezkireleri, Grafiker,
Ankara 2002.
KARATEKE, Hakan T., İşkodra Şairleri ve Ali Emirî’nin Diğer Eserleri, Enderun Kitabevi,
İstanbul 1995.
150
Klasik Türk Edebiyatında
Şairelerin Mahlas Kullanımı ve
Diyarbakırlı İki Şaire: İfet Hatice
ve Sırrî Râhile Hanım
Arş. Gör. Zeynep DİNÇER
Ordu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Ordu
zeynepdincer1984@mynet.com
ÖZET
Klasik Türk Edebiyatı geleneğinde bir şair ya erkek şairlerin mahlas kullanıyor olması, klasik şiir
da şairenin mahlas seçimi, şiir yazma sürecinin ilk sanatının dikkat çekici bir tarafıdır. Bu bildiride
ve belki de en önemli basamağını oluşturmaktadır. kadın şairlerin mahlas karşısındaki tutumları ele
Siyasi, sosyal, kültürel dinsel, psikolojik ve hatta alınacak, özelde ise Diyarbakırlı iki kız kardeş İfet
ekonomik nedenlerden bağımsız olarak seçilmeyen Hatice ile Sırrî Râhile Hanım üzerinde durulacaktır.
mahlaslar, yeni bir kimlikle özgür bir alanda yeniden
var olma imkânı tanımaktadır. Ancak kadın şairlerin Anahtar Kelimeler: Klâsik Türk Edebiyatı,
bu geleneğin içinde çok yer almamaları, daha çok Şaireler, Şiir, Gelenek, Mahlas
Zeynep DİNÇER
Arapça kaynaklı olan ve sözlük anlamı “kurtulacak veya sığınılacak yer” biçiminde tanımlanan mahlas;
terim olarak “şiirde asıl adın dışında kullanılan ikinci ad veya lakap”1 anlamıyla kullanılmaktadır. Tarihi,
İslam öncesi zamanlara dek uzanan mahlas, şiirde taç beyit veya mahlas beyiti adı verilen bölümlerde yer
almaktadır.
Mahlas kullanma ihtiyacının arkasında farklı birçok neden yatmaktadır. Mesela kendilerini yaratıcı
karşısında kul, yönetici karşısında teba veya köle olarak gördükleri için şairler, gerçek ad kullanımının
saygısız bir tutum olabileceğini düşünmüşlerdir (Kalpaklı, 2001:254). Ya da aynı adlı diğer şairlerden
farklılaşma arzusu, ortaya çıkan şiiri sahiplenme ve tanınma, bilinme güdüsü de insanları akılda kalıcı bir
başka ad kullanmaya teşvik etmiştir (Kaya, 2003: 2-3). Bir yoruma göre ise şairin mahlas kullanma isteği,
kendini rahatça övebilmesi içindir: “…Şair kendi mahlasını zikrederken genellikle şiiri yazanın mahlasın
sahibinden başkasıymış havası vermektedir. Kendi mahlasına seslenme nidasıyla hitap ederek sanki mahlas
sahibinin dışında başka bir kişi izlenimi uyandırmaktadır. Bunun sebebi ise şairin bir başkası tarafından
övülüyormuş izlenimini vermektir.” (Kurmuş, 2008: 2-3). Bu düşünce kabul edilebilir olmakla birlikte aksini
de gözden uzak tutmamak gerekir. Çünkü kişi, birtakım kaygılarla gerçek kimliğini gizlemek arzusunda da
olabilir. Böylece daha rahat eleştirilerde bulunacak, birçok hayal dünyasında gezinecek veya asıl kimliği ile
ulaşamayacağı kimselerin yakınına ulaşabilecektir.
Bir başkası tarafından verilen veya şairin bizzat kendisi tarafından seçilen mahlaslara bakıldığında
alınan adda pek çok etkenin göz önünde bulundurulduğu görülmektedir. Örneğin şairin doğup büyüdüğü
yer (Rûmî, Gülşehrî ); mesleği (Kâtibî, Nakşî, Şehdî); intisap ettiği grup (Ca’ferî, Gülşenî); psikolojik
durumu (Fevrî, Gamî, Neşâtî); tabiata yakınlığı (Bahrî, Şemsî, Âbî) veya adı mahlas seçiminde etkilidir
(Akün, 1994: 395-396). Bazen seçilen bir mahlas, daimi olmamış; şair ya da şairi ikna eden kişilerin etkisiyle
birtakım değişikliklere uğrayabilmiştir. Bunda onun zamanla bir gruba intisap etmesi, mahlasının başka
şairlerce kullanılır hâle gelmesi, mahlasın imlasından kaynaklı sıkıntılar yaşanması, bir başkasının tavsiyesi,
hayatından ve yaşından kaynaklanan değişiklikler, zamanla beğenmekten vazgeçmesi, birkaç mahlas birden
kullanmak istemesi gibi sebepler rol oynamaktadır.2
Klasik Türk Edebiyatında kadın şairlerin sayısı erkeklere oranla yok denecek kadar azdır. Bunun
da şüphesiz birçok farklı sebebi bulunmaktadır. Öncelikle dönemin zihniyeti ve şartları kadın şairlerin
yetişmesine çok sıcak bakmamıştır. Çünkü Osmanlı döneminin kadını saklı tutulan, saklı değerleri ile
kıymet kazanan, düşüncesinden ve eylemlerinden çok ifetiyle öne çıkması beklenen bir varlık olmuştur.
Mesela Zeynep Hatun için Latîfî Tezkiresinde geçen “günahsız, bakire, namus timsali bir kız” tanımlaması
bu bakımdan oldukça dikkat çekicidir:
“Ol duhter-i saâdet-mâye ve Meryem-i ismet-pâye cümle-i beytü’l-arûsa ve nigârhâne-i kenâr u bûsa
dâhil ü vâsıl olmayup bu âleme dûşîze ve muhaddere-i pâkize geldi gitti.” (Ertek Morkoç, 2011: 224)
Kadın şairlerin durumuyla ilgili bir başka ayrıntı ise daha çok yüksek statülü, soylu ailelere mensup
olmalarıdır. Bu, imkânlardan yoksun bir kadının şairlik isteğini zorlayan bir olgu anlamına da gelmektedir.
Nitekim bu durumda olan bazıları, gizlice şiir yazmalarına rağmen çeşitli engellemelerle karşılaşmış;
eserlerini günümüze ulaştıramamışlardır.
Şiir yazabilme imkânı elde etmiş kadınlara bakıldığında kendilerine beşeri aşktan çok ilahi aşkı konu
ettikleri görülmektedir. Ancak bu yöneliş, onların kendi isteklerinden midir, yoksa toplumsal baskıdan
kaçma çabalarından mıdır bilinmez. Zira “şiir yazan, aşka düşen bir kadına iyi gözle bakılamayacağı
muhakkaktır (!) Aşk, ‘erkeklere yakışır, aşkı erkekler bilir.” (İspirli, 2007: 12).
Kadın şairlerle ilgili tartışmalı olan bir konu da onların erkek duyarlılığı ile şiir yazıp yazmadıklarıdır.
Kemal Sılay konuyla ilgili olarak bir kadının sözü edilen gelenekte kadın yönünü yansıtmadaki imkânsızlığını
1 Kelime, Tahirü’l-Mevlevî, Kamus-ı Türkî, Osmanlıca-Türkçe Sözlük ve Lügat-i Nâcî’de benzer biçimde ele alınmıştır.
152 2 Daha geniş bilgi için bkz. Kurtoğlu, Orhan (2006), “Divan Şiirinde Mahlas Değiştiren ve Birden çok Mahlas Kullanan
Şairler”, Bilig, S:38, s.71-91.
Diyarbakırlı İki Şaire: İfet Hatice ve Sırrî Râhile Hanım
savunmaktadır (Sılay, 2010: 203-210). Serhan İspirli de şu sözleri ile kadınların, kadın duyarlılığı ile şiir
yazamadıklarını ifade etmektedir: “Kadın divan şairlerimizle ilgili bir eksiklik, şiirlerinde kadın ruhunu
aksettirememeleri, aksettirmede güçlük çekmeleridir. Bunda sosyal şartların etkisi vardır; ancak toplumun
çizdiği belli bir edebiyat geleneği içerisinde erkekçe şiirler söylemeleri de güç olur.” (İspirli, 2007: 13). Zehra
Toska ise bu görüşlere karşıt bir fikir olarak kadın şairlerin erkek ağzından şiir yazdıkları hükmünü
reddetmektedir (Toska, 2007: 673-681).
Şairelerin genel özellikleri değerlendirildiğinde ise bazı ortak nitelikler dikkati çekmektedir. Öncelikle
sosyal statü ve refah düzeyi bakımından çoğunun vali, kadı, kazasker, şeyhülislâm veya paşa ailelerine
mensup olduğu bilinmektedir. Mesela Zeynep Hatun bir kadının, Sıtkî ve Leylâ kazaskerin, Fıtnat
şeyhülislâmın, Münîre sadrazamın, Trabzonlu Fıtnat bir valinin kızıdır. Dolayısıyla bu ailelere mensup
olmak, beraberinde mürefeh bir hayatı da getirmiş, şaireler özel koşullarda dönemin en iyi hocalarından
sanat, ilim ve dinî eğitimler alarak yetişmiş; Arapça ve Farsça gibi dönemin önemli dillerine vakıf olmuş,
böylece akranlarından oldukça ileri duruma gelmişlerdir. Ancak aileden gelen bu şanslı konumları evlilik
hayatlarına yansımamış; ya bir süre sonra eşlerinden ayrılmışlar, ya mutsuz bir evlilik sürdürmüşlerdir.
Bir kısmı da hiç evlenmemeyi tercih etmiştir. Mesela duygularını diğer şairelerden daha rahat bir şekilde
ifade eden Mihrî Hatun’un hiç evlenmediği belirtilmektedir (İspirli, 2007: 41). Trabzonlu Fıtnat Hanım’ın
derdi ise çok kıskanç bir eşe sahip olmasıdır. Hatta uzun kirpiklerinin gözlerine letafet veriyor diye kocası
tarafından kestirilmesi, edebiyatımızda sıkça konu edilmiştir (Ertek Morkoç, 2011: 230).
Kadın şairlerin yetiştikleri yerlere bakıldığında ise İstanbul, Trabzon Amasya gibi belli başlı kültür
şehirleri göze çarpmaktadır. Bunun dışında bazılarının Mevlevî (Leylâ), Kadirî (Sırrî) veya Nakşî (Âdile
Sultan) gibi belli gruplara mensup olduğu görülmektedir. Birden fazla gruba intisabı olanlar da vardır.
Tablo 1: Klasik Türk Edebiyatı Şaireleri
Yaşadığı Doğduğu Ailesi veya Bulunduğu

Şairenin Adı Eserleri Eşi
Dönem Yer Kesim
Kadı İshak
Divanının
Kadı Çelebi Mehmet’in Fehmi ile
1 Zeyneb ?-1474 bulunduğu Amasya
Kızı evlenmiştir.
belirtilmektedir
Şair Belâyî (Mehmed Bin

2 Mihrî ?-1506 Divan Amasya Evlenmemiştir.
Yahya)
Cemşîd ü Hurşîd Amasya/
3 Ayşe Hubbâ ?-1589-90 III.Murat’ın nedîmesi Şemsî Çelebi
Mesnevisi İstanbul
Kanûnî Süleyman’ın
4 Tûtî Kadın 16.yy Şair Bâkî
nedimesi
5 Nisâyî 16.yy Mersiyeler
Sarayın önde gelen
6 Afîfe Kadın 17.yy
hanımlarından
Divan,Mecmuatü’l
Babası Kâmetizâde
7 Sıdkî ?-1703 Ahyâr,Gencîne- İstanbul
Mehmet Efendi
iEnvâr
Fatma Âni Yenişehir
8 ?-1710-11 Divan Emirağa
Hatun Fener
Babası İstanbul kadısı
9 Fatma Faize ?-1761-62
Kâmetizâde Şeyh Mehmed
153
Zeynep DİNÇER
Nakibü’l-
Fıtnat Babası Şeyhülislam Eşrâf, Rumeli
10 ?-1780 Divan İstanbul
Zübeyde İshakzâde Mehmed Efendi Kazaskeri Derviş
Mehmed
Babası Beylikçi Muhib Mîrî Âlemzâde
11 Safvet ?-1837 Divançe İstanbul
Efendi Rıfat Bey
Babası Cidde Valisi
12 Nesibâ ?-1844 Divan İstanbul Şerefpaşazâde Said Sîret
Bey
Babası Kazasker
13 Leylâ Hanım ?-1847 Divan İstanbul
Moralızâde Hamid Bey
Divançesi, Babası Zıddıoğullarından
14 Fasiha 1809-1862 Kilis
Hammamnâme Mehmed Efendi
15 Şeref Hanım 1809-1876? Divan İstanbul Babası Mehmed Nebîl
Azmizâde Hâfız
16 İfet Hatice ?-1860 Diyarbakır Babası Ahmed Bey
Mehmed Efendi
Tâhirağazâde
Sırrî Râhile
17 1814-1877 Divan Diyarbakır Babası Ahmed Bey Bekir, Yusuf
Hanım
Kâmil Paşa
Pek çok romanı I.Abdülhâmid’in
Fatma Âliye
18 1862-1936 vardır: Muhâdârât, İstanbul Babası Tarihçi Cevdet Paşa yaverlerinden
Hanım
Ref ’et, Enîn… Yüzbaşı Fâik
Kerbela
Münîre Babası Sadrazam Mehmed
19 1825-1903 Mutasarrıfı Ali
Hanım Derviş Paşa
Rıza Paşa
Sadrazam M.Ali
20 Âdile Sultan 1826-1899 Divan İstanbul Babası II.Mahmud
Paşa
Maide
Babası Mîr-i Liva Bekir Zabıta Meclis-i
21 (Hasibe) 1830?-1881 Divançe
Paşa Reisi Âtıf Bey
Hanım
Saniye Babası Kâtipzâde Emin Tuzcuzâde Sırrı
22 1836-1905 Divan(yanmış) Trabzon
Hanım Efendi Efendi
Hadiyü’l-cinân, Babası Keşkekzâde Hacı Mehmed
23 Kâmile 1839-1921 Balıkesir
Mirâciye Mehmed Efendi Efendi
Arapçe ve Türkçe Babası İsmail Paşazâde
24 Âişe İsmet 1840-1902 Kahire
Divanlar Timur
Babası Hazinedârzâde Bahriye Nezareti
25 Fıtnat Hanım 1842-1911 Divan Osman Paşa’nın Kethüdası Mektupçusu
Ahmed Paşa Mehmed Ali Bey
1.Eşi:Dersaadet
Küttabı Mehmed
Hersek- Mehdî Efendi
26 Habîbe 1845-1890 Babası Hersekli Ali Paşa
İstanbul 2.Eşi: Konya
Deterdarı
Numan Efendi
Lügât-i Fârisiye,
1845-1898- Babası Müneccimbaşı
27 Nâkıye Zavallı Çocuk’un İstanbul
99 Osman Sâib Efendi
Farsça Tercümesi
Şerîfe Zibâ Babası Şeyh Mehmed Zâid
154 28 ?-1902 İstanbul
Hanım Efendi
Manisalı
Babası Turgutlulu
Tevhîde Veznedâr
29 1847-1902 Divan Manisa Limoncuzâde Fehîm
Hanım Çakmak
Efendi
Hüseyin Efendi
Le Harem
30 Leylâ Saz 1850-1936 İmperial, Solmuş Babası Doktor İsmail Paşa Giritli Sırrı Paşa
Çiçekler
31 İfet Hanım 1854-1912 İstanbul Babası İbrahim Necip Bey
Bazı Şiirleri: Efsûs, Eşinden
32 Nigâr Hanım 1862-1918 İstanbul Babası Macar Osman Paşa
Nirân… Ayrılmıştır.
Cevriye Banu
33 1863-1916 Divanı Yakılmıştır Çankırı Babası Gazi Bey
Hanım
34 Seher Hanım ?
35 FatmaServet ? Birkaç beyitlik Şiiri
Keçecizâde Fuad
Babası Müverrih
36 Mihrünnisâ 1864-1943 Paşa’nın Torunu
Hayrullah Efendi
Hikmet Bey
Seniye Tanzimat Şeyhülislam Aşir
37
Hanım Dönemi Efendinin torunu
Babası Kırşehir
Cemile Tanzimat
38 Mutasarrıfının biraderi
Hanım Dönemi
Said Efendi
Halep Ceza Reisi
Mün’im Şah Yahut Babası Şatırzâde Ahmed
39 Mâhşâh 1864-1933 Trabzon Mehmed Hamid
Zafer Bey
Efendi
Dahiliye
Fatma
Babası saray görevlisi Hacı Müsteşarı
40 Makbule 1865-1898 Ma’kes-i Hayâl İstanbul
İbrahim Efendi Mehmed Fuad
Leman
Bey
1.Eşi: Yemen
Valisi İ.Hakkı
Babası Hacı Davud Han
41 Nüzhet ?-1925 Divan Paşa,
soyundan Hakkı Paşa
2.Eşi: Muallim
Ali Bey
İhsan Raif Babası Vezir Köse Raif Şahabettin
42 1877-1926 Gözyaşları Beyrut-Paris
Hanım Paşa Süleyman
Bir Deste
Babası Belediye Kantar
43 Yaşar Nezihe 1882-1935 Menekşe-
İdaresi Hademelerinden
Feryatlarım
Şükûfe Nihal Çeşitli şiir ve Babası Miralay Ahmed
44 1896-1973 İstanbul
Başar romanları vardır Bey
Tarihçi
Rabia Hatun’un
45 Rabia Hatun 20.yy İsmail Hâmi
Şiirleri
Danişmend
46 Ârife Hanım ?
Babası Baharzâde Raşid Zaptiye Meclis-i
47 Ferîde Hanım 1837-1903 Kastamonu
Efendi Azası Raif Efendi
Yukarıdaki tabloda3 15.yy.dan başlayarak 20.yy’a kadar sayısı elliyi bulan şaire bulunmaktadır. Ancak
155
3 Yukarıdaki Tablo için bkz. İspirli, Serhan (2007) Kadın Divan Şairleri ve Geleneğin Uzantısı, Ankara: Salkımsöğüt
Yayınları.
Zeynep DİNÇER
bu şairelerin hepsi yalnızca divan şiiri tarzında eserler ortaya koymamış; özellikle Batılılaşmanın etkisiyle
öğrenilen yeni bazı edebi türlerde (roman, hikâye ve tiyatro gibi) de eserler vermişlerdir. Dolayısıyla adı
geçen şaireler yalnız Klasik Türk Edebiyatı geleneği içerisinde değerlendirilmemeli, bazıları geçiş dönemine
dahil edilmelidir. Tabloda dikkati çeken bir başka husus, şairelerin birçoğunun divanının ya da başka bir
eserinin olmayışıdır. Mevcut tezkirelerde, antoloji ya da ansiklopedi türü eserlerde de bu durum açıkça
görülmekte; şairenin eseri bir yana kendisi hakkında da kimi zaman sınırlı miktarda bilgiler yer almaktadır.
Şairelerdeki mahlas kullanımına bakıldığında ise ya kendi adlarını doğrudan mahlas olarak kullandıkları
ya da bir erkeğin adını mahlas olarak seçtikleri görülmektedir. Niçin kendi adlarının dışında farklı bir
mahlas kullanmamışlardır ya da neden karşı cinse dair adlar kullanmışlardır? Bu sorulara net yanıtları
bilinemese de bunu bilinçli bir yöntem olarak uyguladıkları; erkek adı alan şairelerin, toplumun baskısından
uzaklaşmak için bu yolu seçtikleri varsayılabilir. Kendi adını mahlas olarak seçen şairelerin ise gizlenmemek
için özel bir çaba sarf ettikleri, toplumda kendilerini şair kimliği ile var ederek, öncü olmak istedikleri fikrine
varılabilir. Zaten toplumun yüksek kesimlerine mensup olmaları da, herkesin eleştirisine de kolayca imkân
tanımamaktadır.
Aşağıdaki veriler, bu konuda dikkat çekici bazı örneklerdir:
Zeyneb Hatun: Asıl adı Zeyneb olan şaire yine aynı adı mahlas olarak kullanmıştır.
Zeyneb ko meyli zînet-i dünyâya zen gibi
Merd-âne var sâde dil olup terk-i zîver it (Gibb, 1998: 384)
Mihrî Hatun: Osmanlı Müellileri’nde asıl adının ve mahlasının Mihrî Hatun olduğu belirtilirken
Resimli Kadın Şair ve Muharrirlerimiz’de asıl adının Mihrünnisa ya da Fahrünnisa olduğu söylenmektedir.
Şimdi bir hâldeyiz kim eylenen düşmenine
Dir ki Mihrî gibi sen dâhi siyeh-kâr olasın (Gibb, 1998: 381)
Ayşe Hubbâ Hanım: Asıl adı Ayşe olan Hubbâ Hanım’dır.
Tûtî Kadın: Asıl adı Tûtî’dir.
Hilâf-ı cins ile ünsiyyet-i üstüvâr olmaz
Gurâb Tûtîye Tûtî gurâba meyil etmez (İspirli, 2007: 55)
Nisâyî:
Bu Nisâyî derd-mend feryâd idüp kan ağladı
Derd-i hasretden anun cismindeki cân ağladı
Yidi kat gökte melekler yirde insân ağladı
Bî-terahhum şâh-ı âlem n’itdi Sultân Mustafâ (Çavuşoğlu, 1978: 408)
Afife Kadın:
Afife Sultân bunu böyle söyledi
İnip aşkın deryâsın boyladı
Tacını tahtını virân eyledi
Bana hayf değil mi der Sultân Mehmed (İspirli, 2007: 64)
Sıdkî: Asıl adının Ümmetullah olduğu belirtilmektedir.
156
Kâmetî-zâde Efendi idicek azm-i cinân
Ağladı anın için mâtem idip ins ile cân

Dedi târih-i vefâtını kızı Sıdkî anın
Kâmetî-zâdeye âlâ-yi irem ola mekân (İspirli, 2007: 66)
Fatma Âni Hatun: Asıl adı Fatma’dır.
Niçün dertli olur Âni ki hâl-i Kays’ı bilmez mi
O bî-çâre yitürdi kendin irşâd etmeden kaldı (İspirli, 2007: 69)
Fıtnat Zübeyde Hanım: Asıl adı Zübeyde’dir.
‘Aceb mi tab’ım olur ise Güher-feşân Fıtnat
Hum-ı devâtta gencîne-i nihân buldum (İspirli, 2007: 80)
Safvet: Asıl adı Nesîbe’dir. Kendi adının dışında bir erkek mahlası seçmiştir.
Safvetâ râz-ı dilin kimseye izhâr itme
Gün olur yardım ider bir dil-i âgâh sana (İspirli, 2007: 84)
Nesibâ Hanım: Asıl adı Tevfika Nesibâ’dır.
Lutfundan eger olsa Nesibâ’ya da ruhsat
Binden birisin eyleye ahvâlini takrîr (İspirli, 2007: 86)
Leylâ Hanım: Asıl adı Leylâ’dır.
Leylâ o kamer-tal’at ile zevk u safâ it
‘Âlemde sen eglen de ne dirlerse disünler (Arslan,2003: 255 )
Fasiha Hanım: Asıl adı Fasiha’dır.
Bakdı mir’âte Fasihe o şehen-şâh-ı cihân
Münharif huddâmına etdi işâret nâgehân
Çıkdı gitti cân gibi güyâki ol rûh-ı revân
Mübtelâlar kaldılar mevtâ gibi anda hemân
Nakd-i cûdinden edüp hamamcıya in’âmlar (İspirli, 2007: 96)
Şeref Hanım: Asıl adı Şeref Hanım’dır.
O âteş ile meşrebin vasf eyledikçe ey Şeref hüsnün
Sezâdır eyler ise kilk-i eş’ârın nisâr âteş (Arslan, 2002: 118)
Fatma Âliye Hanım: Asıl adı Fatma Âliye’dir.
Münire Hanım: Asıl adı Münire’dir.
Âdile Sultan: Asıl adı Âdile Sultan’dır.
Reh-i ‘aşkında ‘âşık nâlelerle cân fedâ eyler
Bu yolda Âdileye başka bir devlet mi var yâ Râb (Koçak, 1996: 186)
Mâide Hanım: Asıl adı Mâide’dir.
157
Dilde elemler var iken subh u şâm
Zeynep DİNÇER
Mâide-i zâr olamaz şad-kâm

Neylesin âvâre gönül vesselâm
Tâli-i nâ-sâz bana yâr olmadı (İspirli, 2007: 143)
Sâniye Hanım:
Hurşîd Abâd gibi bir vatanı terk etmiş
Derd-mend Sâniye’nin meskeni dağlar şimdi (İspirli, 2007: 146)
Ferîde Hanım:
Ben Ferîde-veş gam u mihnetle ferdim dehrde
Geçmedi âlâmsız bî-çârenin bir sâati (İspirli, 2007: 149)
Âişe İsmet Teymur:
Felekle ben yarışamam
İsmetle ben barışamam
Gönül sana karışamam
Senden midür benden midür
Bu çekdigüm dilden midür (İspirli, 2007: 155)
Kâmile Hanım: Asıl adı Fatma Kâmile’dir.
Fıtnat Hanım: Asıl adı Fıtnat’tır.4
Sade rûsun görmedim Fıtnat hatt-ı âverdür bütün
Böyle zâhir âhir-i devr-i zamânın dil-beri
Habîbe Hanım:
Habîbe bî-devâ dertden halâs olmakda müşküldür
Ümîd itmez esîr-i derd olanlar gayri dermânın
Nâkıye Hanım: Asıl adı Hatice Nâkıye’dir.
Vâlideyni okusun târîh-i tamım subh u şem
Doğdular çün mihr ü meh ikiz Nakıyeyle Besim
Tevhîde Hanım: Asıl adı Tevhîde’dir.
Dün gece Tevhîde-zârın rahm edip hâline sen
Verdiğin ikrârdan aceb dönmez misin ey şûh
Leylâ Hanım (Saz): Asıl adı Leylâ’dır.
Sanma te’sîr eylemez Leylâ o sengîn tiynete
Nâvek-i âh-ı derûn pulâd u mermerden geçer
Nigâr Hanım: Asıl adı Nigâr’dır.
158 4 Bu bölümdeki beyit örnekleri için bkz. İspirli, Serhan (2007) Kadın Divan Şairleri ve Geleneğin Uzantısı, Ankara:
Salkımsöğüt Yayınları.
Hasret-i bezminle bâr oldu Nigâra cân dahi

Vâde-i ‘ömrüm niçin irmez acep encâmına
Cevriye Banu Hanım: Asıl adı Cevriye Banu’dur.
Kadiri hünkârım mürşidim Emîr
Bâbından dûr etmez ol mâh-ı münîr
Gam çekme ey Banu kudret-i Kadîr
Elbet dem-i vasl-ı cânân görünür
Seher Hanım: Asıl adı Seher’dir.
Ey seher gel vâkıf-ı ahvâlim ol yok gönlümün
Nâle-i cân-gâhdan gayri enîs ü hem-demi
Fatma Servet: Asıl adı Fatma Servet’tir.
Âleme pertev verin Servet-i bedr-i tam kim
Pâd-şâh hazret-i Abdülhamid handân bu şeb
Mâhşâh: Asıl adı Mâhşâh’tır.
Mâhşâha gel bezm-i irfâna sabâ hüzzâm ile
Tâ ki yansun şem’a-i âmâle dil-i pervânesi
Yaşar Nezîhe: Asıl adı Yaşar Nezîhe’dir.
Fünûn-ı aşkı ehlinden eger eyler isen talim
Nezihâ sen dahi üstâd olursun böyle kalmazsın
Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi şairelerin büyük bir çoğunluğu kendi adlarını mahlas olarak
kullanmış, hatta buna çoğunlukla nispet î’si dahi eklememişlerdir. İki ismi bulunan şaireler de bu isimlerden
yalnızca birisini mahlas olarak kullanmışlardır. Bazı şairelerin asıl isimleri hakkında kaynaklarda kesin
bilgilere ulaşılamadığından onların mahlas mı seçtikleri, yoksa kendi adlarını mı mahlas olarak kullandıkları
belirsizdir. Ancak eldeki bilgiler doğrultusunda yalnızca Safvet ve Sıdkî’nin kendi adları dışında bir adı
mahlas olarak seçtikleri görülmektedir; bunlar da erkek adı olarak bilinen mahlaslardır:
Safvet: Asıl adı Nesîbe’dir. Erkek mahlası seçen Nesîbe Hanım, Beylikçi Muhib Efendi’nin kızıdır. Miri
Alemzâde Rıfat Bey’in eşidir. Divançesi bulunmaktadır.
Safvetâ râz-ı dilin kimseye izhâr itme
Gün olur yardım ider bir dil-i âgâh sana
Sıdkî: Asıl adının Ümmetullah olduğu belirtilen Sıdkî de erkek mahlası kullanan diğer şairedir.
Kâmetizâde Mehmed Efendi’nin kızıdır.
Kâmetî-zâde Efendi idicek azm-i cinân
Ağladı anın için mâtem idip ins ile cân
Dedi târih-i vefâtını kızı Sıdkî anın
Kâmetî-zâdeye âlâ-yi irem ola mekân
159
Zeynep DİNÇER
Diyarbakırlı İki Kız Kardeş: İfet Hatice ve Sırrî Râhile Hanım

Diyarbakırlı iki kız kardeş olan Sırrî Râhile ve İfet Hatice Hanım, taşrada yetişen iki şaire olarak dikkati
çekmektedir. Diğerleri merkezde yetişip hayatlarını yine merkezde sürdürürken; Sırrî ve İfet Hanımlar
taşrada yetişip daha sonra merkeze yönelmişlerdir.
Ahmed Bey’in kızları olarak tanınan İfet Hatice ve Sırrî Râhile Hanımlar, üst sınıtan bir aileye de
mensup değillerdir; ancak kendilerini yetiştirmiş, Arapça ve Farsçaya vakıf olmuş donanımlı şairelerdir.
Kimi kaynaklarda Hatice İfet olarak da anılan İfet Hatice; Sırrî Râhile Hanım’ın ablasıdır. 19.yy.
şairelerinden Sırrî Râhile’nin Divân’ı günümüze kadar ulaşmış ve bu eser üzerine Berat Açıl tarafından bir
yüksek lisans çalışması yapılmıştır. İfet Hatice’nin günümüze ulaşan yalnızca birkaç şiiri bulunmaktadır.
Hayatı hakkındaki bilgiler de sınırlı olup Azmizâde Hâfız Mehmed ile evlendiği ve Diyarbakır’da vefat ettiği
bilinmektedir. Şiirlerinin mahlas bölümünden şu örnekler verilebilir:
Mazhar-ı sırr-ı ilâhi eyledim dil-hânesin
İfetâ rûz-ı ezelde ‘aşk imiş kısmet bana
Feyz-i istidât sende zâhir oldu İfetâ
Her cihet şimden gerü dârü’l-emân lâzım sana
Sırrî Râhile Hanım’ın şairliği değerlendirilirken: “İfet’e nazaran daha velûd bir şair…nazım ifadesi de
ondan kuvvetli…”(İspirli, 2007: 111) denilmektedir. İstanbul’da vefat ettiği ve Kadirî tarikatine mensup
olduğu, şiirlerinde de tasavvui konulara ağırlık verdiği görülmektedir. Öncelikle Tahir Ağazâde Bekir Bey ile
evlenen Sırrî Râhile Hanım’ın bazı kaynaklarda Yusuf Kâmil Paşa ile ikinci evliliğini yaptığı belirtilmektedir.
Sade bir üslubu olduğu bilinen şairenin mahlas beyitlerinden şu örnekler verilebilir:
Mısr-ı dil sultânının hicrine katlan Sırrîyâ
Acıyıp bir gün ki der Ken’ândan ayrıldım meded (Açıl, 2005: 218)
Müdde’î bilmezse şerh-i hüsn-i yârı Sırrîyâ
Var mıdır mihrâb-ı ebrûsuna inkârın senin (Açıl, 2005: 235)
Kûy-ı ehl-i ‘aşka her dem turma cûlar gibi ‘ak
Sırrî Hakk’ı ketm edip nâ-ehli irşâd eylemem (Açıl, 2005: 236)
Derd-i yâr âh-ı hezâr etmiş vücûdum târ u mâr
Sırrî-i şeydâ anınçün koydu meydâna seri (Açıl, 2005: 250)
SONUÇ
Klasik Türk Edebiyatında kadın şairler, mahlas kullanma geleneğinin dışında yer almış ve çoğunlukla
kendi adlarını olduğu gibi kullanmışlardır. İçlerinden yalnızca ikisi farklı bir ad seçmiştir; bunlar da erkek
adıdır.
Eldeki bilgilerin yetersizliği dolayısıyla kimi şairelerin hayatı ve eserleri hakkında kesin bilgiler
bulunmamaktadır. Dolayısıyla kayda geçmemiş kişiler bu tespitin dışındadır. Diyarbakırlı iki kız kardeş
Sırrî Râhile ve İfet Hatice de kendi adlarını olduğu gibi şiirlerinde kullanmışlardır. Ancak onların farklılığı;
merkezde değil taşrada yetişmeleri ve üst sınıtan bir aileye mensup olmamalarıdır. Dolayısıyla içinde
bulundukları koşullara göre bu ikisinin şaire olarak varlıklarını devam ettirebilmiş olmaları da ayrıca dikkat
160 çekici bir olgudur.
KAYNAKLAR
AKÜN Ömer Faruk, Fıtnat Hanım, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi C.13, İstanbul, 1996.
ARSLAN Mehmet, Şeref Hanım Divanı, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2002.
----------------------,Leylâ Hanım Divanı, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2003.
----------------------,Mihrî Hatun Divânı, Amasya Valiliği Yayınları, Ankara, 2007.
BEKİROĞLU Nazan, Osmanlıda Kadın Şairler, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, C.9, 1999.
BERAT Açıl, Sırrî Râhile Hanım ve Divanı, Boğaziçi Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
İstanbul 2005.
ÇAVUŞOĞLU Mehmed, 16. Yüzyılda Yaşamış Bir Kadın Şair Nisâyî, Tarih Enstitüsü Dergisi, S.9, 1978,
s.405-416.
ÇETİNKAYA Ülkü, Divan Edebiyatında Kadına Genel Bakış, Turkish Studies, Volume 3/4 Summer, 2008,
s.283-328.
ERTEK MORKOÇ Yasemin, Klasik Türk Edebiyatında Kadın Şairlere Bir Bakış, Sosyal Bilimler Dergisi, C.9-
Sayı:2, 2011, s.223-235.
GEMİCİ Sabiha, Mihrî Hatun Divanı: Karşılaştırmalı Metin, Cümle Yapısı ve Cümle Türleri, Uludağ
Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Balıkesir1990.
GENÇ İlhan, Mahlâsnâme ve Kaside İlişkisi Üzerine Bir Mukayese, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C.VI-
Sayı:2, İzmir, 2006, s.317-331.
GİBB E.J, (Çev.Ali Çavuşoğlu) Osmanlı Şiir Tarihi, C.I-II., Akçağ Yayınları, Ankara, 1998.
İSEN Mustafa, Latîfî Tezkiresi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990.
İSPİRLİ Serhan Alkan, Kadın Divan Şairleri ve Geleneğin Uzantısı, Salkımsöğüt Yayınları, Ankara, 2007.
KALPAKLI Mehmet, Divan Şiirinde Mahlas Üzerine, Kitaplık, 45: 254-259.
KAYA Doğan, Âşık Edebiyatında Mahlas Alma Geleneği, Âşık Edebiyatına Giriş, Bişkek, s.39-46.
KOÇAK Aynur, Âdile Sultan Divanı: İnceleme-Transkripsiyonlu Metin, Afyon Kocatepe Üniversitesi,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon, 1996.
KURMUŞ Cengiz Veli, Nedim’in Gazellerindeki Mahlas Beyitlerinin Şiir ve Şair Üzerine Düşündürdükleri,
İstanbul Kültür Üniversitesi, Bildiriler, İstanbul, 2008.
KURTOĞLU Orhan “Divan Şiirinde Mahlas Değiştiren ve Birden çok Mahlas Kullanan Şairler”, Bilig,
Sayı:38, 2006, s.71-91.
PAKALIN Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.I., İstanbul, 1983.
SILAY Kemal, Erkeğin Ağzından Söylenen Gazel: Osmanlı Kadın Şairler ve Ataerkilliğin Gücü, Modernleşmenin
Eşiğinde Osmanlı Kadınları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İkinci Basım, İstanbul, 2010, s.203-204, 210.
Şemseddin Sami, Kamus-ı Türkî, İstanbul, 1901.
Tahirü’l-Mevlevî, Edebiyat Lügati, İstanbul, 1973.
TOSKA Zehra, Divan Şiirinde Kadın Şairlerin Sesi, Türk Edebiyatı Tarihi, Kültür ve Turizm Bakanlığı
Yayınları, İstanbul, 2007, s.672-682.
URAZ Murat, Resimli Kadın Şair ve Muharrirlerimiz, İstanbul Nümune Matbaası, 1941, s.84. 161
Diyarbakırlı Ahmedî’nin Yûsuf u
Züleyhâ Mesnevîsi’nin
Tevrat Eksenli İncelenmesi
Arş. Gör. Elif KARASİOĞLU DOĞANER
Mardin Artuklu Üniv. Hacı Ahmet Bölünmez Edb. Fak. Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Mardin
ekarasioglu@gmail.com
ÖZET
Kur’ân-ı Kerîm’de “Ahsenü’l-Kasas” Diyarbakırlı Ahmedî tarafından kaleme alınan
olarak nitelendirilen Yûsuf Sûresi, Klâsik Türk Yûsuf u Züleyhâ Mesnevîsi’nin üç bölümünün
Edebiyatı sahasında kaleme alınan Yûsuf u (Hazret-i Yûsuf’un Kardaşları Mısır’a Tahıl İçün
Züleyhâ mesnevîlerine kaynaklık etmiştir. Fakat Geldükleridür”, “Hazret-i İbn-i Yâmen’i Kardaşına
mesnevîlerin hacimli eserler olması münasebeti Getürdükleridür” ve “Hazret-i Ya’kûb ‘Aleyhi’s-Selâm
ile müelliler, ayrıntıya başvurmak istediklerinde Nâme-yi İbn Yâmen’i İstedigidür) muhtelif Tevrat’la
hadiselerin soyut bir şekilde anlatıldığı Kur’ân’dan olan münasebetleri aktarılmaya çalışılacaktır.
ziyade Tevrat başta olmak üzere diğer kutsal Anahtar Kelimeler: Yûsuf u Züleyhâ
kitaplara başvururlar. Çalışmamızda 18. Yüzyılda Mesnevîleri, Kutsal Kitaplar, Tevrat
Elif KARASİOĞLU DOĞANER
Giriş:
Klâsik Türk Edebiyatı metinlerinde başta Kur’ân-ı Kerîm olmak üzere Tevrat ve İncil gibi diğer kutsal
kitaplara pek çok gönderme yapılmış ve onlar söz konusu metinlere kaynaklık etmiştir.
Kitab-ı Mukaddes’in1 Tekvin bölümünde ayrıntılı olarak işlenen2 ve Kur’ân-ı Kerîm’in en güzel kıssası
olup, “Ahsenü’l-Kasas”3 olarak vasılandırılan Yûsuf Kıssası4 dinî ve beşerî yönüyle Klâsik Türk Edebiyatı
sahasında kaleme alınan Yûsuf u Züleyhâ mesnevîlerine ana kaynak olmuştur.
“Müslüman şark edebiyatlarının (Arap, Fars, Türk edebiyatları) bu mevzudaki muhtelif versiyonlarında
–ki onların büyük kısmı birer şâheserdir- müelliler, geniş muhayyile kabiliyetlerini, yaratıcı ruhlarını, tarifsiz
inanış ve itikatlarını, şahsî ahlâk prensiplerini ve güzellik tasvirlerini kullanmayı bilmişlerdir.”5 Tespitinden
yola çıkarak kaleme alınan Yûsuf u Züleyhâ mesnevîlerinin benzer bir hüviyete sahip olduklarını söylemenin
yanında İslam coğrafyasında yazılan bu eserlerin ana çerçeveleri her ne kadar Kur’ân-ı Kerîm olsa da hacimli
eserler olması münasebetleri ile tafsilata yer vermek istediklerinde başvurulan kaynakların başında Tevrat’ın
ya da İsrâiliyyat’ın gelmesi kaçınılmaz olmuştur. Zira “Kur’ân-ı Kerîm’in en büyük özelliği veciz ve mu’cîz
oluşudur. Asıl kaynak itibariyle ilâhî vasfa mâlik Tevrat ve İncil’deki bazı konulara Kur’an’da da temas edilir.
Ama Kur’ân’ın temas ettiği şeyler bazen son derece kısadır. Tafsîlattan uzaktır. Kur’ân, temas ettiği kıssa ve
olayların cüz’iyyâtına inmez. Ekser ahvalde yer ve zaman tayin etmez. Gâye tarihî vak’a anlatmak değil,
ibret dersi vermektir. Buna karşılık, özde müşterek olan kıssalar Tevrat ve İncil’de yerine göre son derece
uzun ve tafsilatlıdır.”6 Hâl böyle olunca tahkiyeli eserler olan mesnevîlerde müellilerin yerine göre ayrıntıya
girerlerken başvurdukları kaynaklar arasında Tevrat’ın gelmesi kaçınılmaz olacaktır.
Yûsuf u Züleyhâ Mesnevîsi’nin Tevrat Eksenli İncelenmesi
Bu çalışmada, konusunu kutsal kitaplardan, özellikle Kur’ân-ı Kerîm’den almış dînî ve anonim
hikâyelerimizden olan Yûsuf u Züleyhâ mesnevîlerinden, 18. yüzyılda, Diyarbakırlı Ahmedî (öl. H. 1174/M.
1761) tarafından yazılan Yûsuf u Züleyhâ Mesnevîsi’nin7 üç bölümününde (Hazret-i Yûsuf’un Kardaşları
Mısır’a Tahıl İçün Geldükleridür”, “Hazret-i İbn-i Yâmen’i Kardaşına Getürdükleridür” ve “Hazret-i Ya’kûb
‘Aleyhi’s-Selâm Nâme-yi İbn Yâmen’i İstedigidür) geçen olayların, kişi ve yer adlarının birçoğunun mevcut
Tevrat’ta anlatılanlar ile çok benzediği ortaya konulmuştur. Aynı zamanda tespit edilen bu benzerliklerin
sadece mevcut Tevrat metninde bulunduğunu ispat etmek amacıyla Kur’ân-ı Kerîm’deki Yûsuf Sûresinin
meâli8 ve tefsiri9 ile de bir mukayese yapılması kaçınılmaz olmuştur.
Ahmedî’nin Yûsuf u Züleyhâ isimli mesnevîsinde, Hz. Yûsuf Mısır’a padişah olduktan sonra yedi yıl
kıtlığın olmasının ardından Ken’ân diyarındaki kardeşlerinin tahıl almak için Mısır’a geldiklerinin anlatıldığı
bölümde geçen “Ken’ân ili” ifadesi Kur’ân-ı Kerîm’de geçmemesine rağmen mevcut Tevrat’ta defalarca
geçmesi dikkat çekici bir noktadır:
1 Bkz: Kitab-ı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yayınları, İstanbul 2010, s.38-55.
2 “Bu hikâye, eski İbrânî edebiyatının ölmez eseri olan Tevrat’ta da çok güzel işlenmiş ve zamanımıza kadar değerini kaybetmemiştir. Bütünü
İncil’de işlenmemişse de, ancak bazı epizotları alınmıştır. Bu üç ayrı versiyondan en güzeli Kur’an’daki “Ahsenü’l-Kasas” adı altında yazılan
Kıssa-i Yûsuf’tur. Birbirine komşu olan İbrâbîler ve Müslümanlar arasındaki düşmenlığın tesiri ile olacak ki, Kur’ân’daki hikâye Tevrat ve
İncil’dekinden daha güzel olarak meydana gelmiştir.” (Hâlide Cemil Dolu, Yûsuf Hikâyesi Hakkında Birkaç Söz ve Bazı Türkçe Nüshalar,
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C 4, S 4, 1952 s.420-445 )
3 “… Diğer peygamber kıssaları, siyak münasebetiyle, değişik üsluplarla, farklı sûrelerde ele alındıkları halde, Yûsuf Kıssası yalnız bu sûrede,
ama Kur’ân’ın en tafsilatlı kıssası olarak zikredilmiştir.” (Prof. Dr. Suat Yıldırım, Kur’ân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, Deine Yayınları, İzmir
2008 s.234.)
4 “Kur’ân’da, bu kıssa, sadece bir peygamberin başından geçen dramatik bir macera olarak sunulmaz; aynı zamanda, insan psikolojisini,
toplumların teamüllerini, geleneklerini ve genel olarak tüm beşerî davranışları sergilemek sûretiyle okuyucuyu aktif olarak metinle
ilişkilendirmeye, anlatılanlarla empati kurarak kendisini değerlendirmeye yöneltir.” (Melike Gökcan Türkdoğan, Klasik Türk Edebiyatında
Yûsuf u Züleyhâ Mesnevîleri Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2011 s.III.)
5 Hâlide Cemil Dolu, Yûsuf Hikâyesi Hakkında Birkaç Söz ve Bazı Türkçe Nüshalar, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve
Edebiyatı Dergisi, C 4, S 4, 1952 s.420-445.
6 Abdullah Aydemir, Tefsirde İsrâiliyyat, Beyan Yayınları, İstanbul 2012, s. 74.
7 İdris Kadıoğlu, Diyarbakırlı Ahmedî Yûsuf u Züleyhâ (İnceleme-Metin-Dizin-Sözlük), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2009,
s.43-75.
164 8 Ayrıntılı bilgi için bkz: Prof. Dr. Suat Yıldırım, Kur’ân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, Deine Yayınları, İzmir 2008, s. 234-248.
9 Bkz. Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili Tefsiri, Feza Matbaacılık, İstanbul 1994, C 5, s.27-108.
Seyyid Kutub, Fî Zılâl-il Kur’ân, Dünya Yayıncılık, İstanbul 1991, C.6, s.195-330.
Diyarbakırlı Ahmedî’nin Yûsuf u Züleyhâ Mesnevîsi’nin
Ol sene Ken‘ân iliniñ tahılı

Dükenür zahmet görür Ken‘ân ili [b.1890]
“…Gelenler arasında İsrailoğulları da satın almak için geldiler; çünkü Kenân diyarında kıtlık vardı. Ve
memleket üzerine vali olan Yûsuf’tu; memleketin bütün kavmine satan kendisi idi. Ve Yûsuf’un kardeşleri
geldiler, ve onun önünde yere kapandılar. Ve Yûsuf kardeşlerini görüp onları tanıdı, fakat kendisi bir yabancı
imiş gibi davranarak onlara sert söyledi ve onlara dedi: Nereden geliyorsunuz? Ve dediler: Yiyecek satın almak
için Kenân diyarından…. Biz kulların, Kenân diyarında bir adamın oğulları, on iki kardeşiz; ve işte, küçüğü
bugün babamızın yanındadır, biri de yoktur…”[Tekvin Bâb: 42 (5-14)]
Yine Kur’ân’da Hz. Yakub’un Hz. Yûsuf haricindeki oğullarının ismi hiçbir surette zikredilmez. Fakat
Yûsuf u Züleyhâ mesnevîsinde Hz. Yûsuf ’un İbn-i Yâmen (Bünyamin) isminde bir kardeşinin olduğu şöyle
ifade edilir:
Bildi Yûsuf atası sıhhat-neşîn
Bilmek ister İbn Yâmen kardaşın [b.1908]
Bu bilgiye mukâbil Tevrat’ta çok açık bir şekilde Hz. Yakub’un soy şeceresi şöyle geçmektedir:
Ve Yakubun on iki oğlu vardı; Lenanın oğulları: Yakubun ilki olan Ruben, ve Şimeon, ve Levi, ve Yahuda,
ve İssakar, ve Zebulun; Rahel’in oğulları: Yusuf ve Benyamin; ve Rahelin cariyesi Bilhanın oğulları; Dan ve
Natali; ve Leanın cariyesi Zilpanın oğulları: Gad ve Aşerdir… [Tekvin Bâb: 35 (23-27)]
Ayrıca Ahmedî’nin Yûsuf u Züleyhâ mesnevîsinin ilk bölümü olan “Hikâyet-i Ya‘kûb ‘aleyhi’s-selâm”
kısmında verilen şu beyitler, Tevrat’ta verilen şecere ile paralellik gösterir:
Ol Nebî Ya‘kûb olurdı orada
On iki ogul aña virdi Hudâ [b.5]
Her ikisi bir anadan togdılar

Bu cihân mülkine anlar geldiler [b.6]
Yûsuf ile İbn Yâmen ikisi
Kardaş idi cümlesiniñ kiçisi [b.7]
Râhile Hâtûndan anlar togdılar
Râhile gitdi anasız kaldılar [b.8]
Ken’ân diyarında kıtlık olduktan sonra Hz. Yakub, oğullarını ikinci kez Mısır’a buğday alması için
gönderirken beraberlerinde Mısır sultanına hediyeler götürmelerini tembihler:
Ya‘kûb eydür yâ ogullar varıñız
Şâh-ı Mısr’a yine bugda alıñız [b.2201]
Bal ile yag aña vâfir götürün
Tahıl alup bize tizce yitürün [b.2202]
Aynı olay Tevrat’ta şöyle geçer:
“… Eğer şimdi böyle ise, bunu yapın; kaplarınızda bu memleketin iyi şeylerinden alın, ve o adama bir
hediye, biraz pelesenk, ve biraz bal, baharat ve mür, fıstık ve badem götürün…”[Tekvin Bâb: 43(11-12)]
165
Elif KARASİOĞLU DOĞANER
Hz. Yûsuf yıllar sonra Mısır’da İbn Yâmen’i karşısında gördüğünde çok sevinir fakat hemen kendi
kimliğini ona açıklamaz. Kardeşini, kendi oğlu olan Efrâyim’in evine göndererek orada misafir ettirir ve
hikâye buradan itibaren çözülmeye başlar. Diyarbakırlı Ahmedî’nin Yûsuf u Züleyhâ mesnevîsinde geçen
Hz. Yûsuf ’un oğullarının adı Tevrat’taki ile örtüşür:
Ben seni virdüm müsâfir ogluma
İletin mihmân idin Efrâyim’e [b.2029]
Kaynadı göñlü o dem Efrâyim’e

Didi beñzersin benüm kardaşıma [b.2032]
Kıldı sohbet şerbet oldı cânına

Vardı Efrâyîm atası yanına [b.2033]
Dir ebî göndürdügün mihmân-ı hân

Dir karındaşıma beñzersin hemân [b.2034]
Yûsuf iytdi hak dimişdür ey ogul

Ata ana togma kardaşımdur ol [b.2035]
“… Ve Yûsuf ilk oğlunun adını Manasse koydu: Çünkü Allah bana bütün zahmetimi ve bütün babamın
evini unutturdu, dedi. Ve ikincinin adını Efraim koydu: Çünkü Allah düşkünlüğüm diyarında beni semereli
kıldı, dedi.” [Tekvin Bâb: 41 (51-53)]
Hikâyenin devamında Hz. Yûsuf, yıllarca ayrı kaldığı babasına kavuşmak amacıyla bir plan kurar.
Kardeşlerinin talep ettikleri tahılı onlara verdikten sonra öz kardeşi olan İbn Yâmen’in yüküne kendi
kâsesini koyarak onlara ufak bir oyun oynar. Böylece yükünden padişahın kasesi çıkan İbn Yâmen şeriata
göre Hz. Yûsuf ’un kölesi olacak ve sonunda iki çocuğunun hasretine dayanamayan Hz. Yakub’u Mısır’a
getirerek baba hasretine son verecek. Fakat bu durum karşısında İbn Yâmen’i Mısır’a getirirken babasını zor
ikna eden Yehûzâ’nın Hz. Yûsuf ’a durumu anlatması ve ona yalvarması, incelenen mesnevîde ve Tevrat’ta
hemen hemen birbirinin aynısıdır:
Ol Yehûzâ dir ataya varmazam
İbn Yâmensiz aña görünmezem [b.2170]
‘Ahdimiz vardı anıñ oglanını

Kim selâmet götürelüm biz anı [b.2171]
“… Ve Yahuda ona yaklaşıp dedi: Aman efendim, rica ederim, kulun bir söz söylesin de efendim dinlesin;
ve kuluna karşı öken alevlenmesin; çünkü sen de Firavun gibisin… Ve şimdi babam kulunun yanına vardığım
zaman, çocuk bizimle beraber olmazsa, onun canı çocuğun canına bağlı olduğundan, çocuğun bizimle beraber
olmadığını görünce, olur ki ölür, ve kulların babamın ak saçını ölüler diyarına kederle indirirler. Çünkü kulun
babama çocuk için keil olup dedim: Onu sana getirmezsem, ebediyen babama karşı suçlu olayım… Çünkü
çocuk benimle beraber olmazsa, nasıl babama gideyim, ve babama gelecek fenalığı göreyim?” [Tekvin Bâb:
44 (18-34)]
166
Diyarbakırlı Ahmedî’nin Yûsuf u Züleyhâ Mesnevîsi’nin
SONUÇ
18.Yüzyılda, Diyarbakırlı Ahmedî tarafından kaleme alınan Yûsuf u Züleyhâ mesnevîsi kutsal kaynakları
bakımından incelenmeye çalışılmıştır. İslam coğrafyasında yazılmış bir eser olmasına rağmen sadece
Kur’ân-ı Kerîm’den beslenmeyerek Tevrat’a göndermeler yapması dikkat çekici bir özelliktir. Diğer nazım
türlerine göre hacimli eserler sayılabilecek mesnevîlerde tahkiye etmenin gerektirdiği şekilde ayrıntıya
girmek adına müellilerin başvuru kaynakları arasında Kur’ân yanında Tevrat’ın gelmesi kaçınılmaz
olmuştur. Çünkü Kur’ân’da geçen olayların son derece soyut bir şekilde anlatılmasına rağmen özde müşterek
olan kıssalar, Tevrat ve İncil’de yerine göre son derece uzun ve tafsilatlı anlatılmıştır. Söz konusu mesnevînin
incelediğimiz bölümlerinde geçen olay, kişi ve yer adlarının birçoğunun sadece Tevrat’ta geçmesi de bu
durumu doğrulamaktadır.
KAYNAKÇA
AYDEMİR Abdullah, Tefsirde İsrâiliyyat, Beyan Yayınları, İstanbul 2012.
DOLU Hâlide Cemil, Yûsuf Hikâyesi Hakkında Birkaç Söz ve Bazı Türkçe Nüshalar, İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C 4, S 4, 1952, s.420-445.
KADIOĞLU İdris, Diyarbakırlı Ahmedî -Yûsuf u Züleyhâ- (İnceleme-Metin-Dizin-Sözlük), Kültür ve
Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2009.
KİTAB-I MUKADDES (Eski ve Yeni Ahit) Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yayınları, İstanbul 2010.
SEYYİD KUTUB, Fî Zılâl-il Kur’ân, (Çeviri: Salih Uçan, Vahdettin İnce, Mehmet Yolcu, Lütfullah Bender)
Dünya Yayıncılık, C 6, İstanbul 1991.
TÜRKDOĞAN Melike Gökcan, Klasik Türk Edebiyatında Yûsuf u Züleyhâ Mesnevîleri Üzerine Mukayeseli
Bir Çalışma, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2011.
YAZIR Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili Tefsiri, (Sadeleştirenler: Doç. Dr. İsmail Karaçam, Yrd. Doç. Dr.
Emin Işık, Dr. Nusrettin Bolelli, Abdullah Yücel, Mahmut Özakkaş) C.5, Feza Matbaacılık, İstanbul
1994.
YILDIRIM Suat, Kur’ân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, Define Yayınları, İzmir 2008.
167
Alî Emîrî’yi Okumak
Arş. Gör. Aysun EREN

Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Konya
aysuneren44@selcuk.edu.tr
ÖZET
Türk milletinin görkemli tarihinin ve zevk-i yazmaya değer veren entelektüel tipleri gibi,
seliminin rengin bir nişanesi olan Klasik Türk milletinin kültür mirasına -varlığıyla- hizmet eden,
Edebiyatı, şiir ve inşa cevherleri üzerinde akan mühim bir simadır.
ve gerçekten hayale, basitten ideale doğru ağan
Alî Emîrî Hatırasına düzenlenen VIII. Klasik
bir kültür menbaıdır. Tavsifi, en az tarifi kadar
Türk Edebiyatı Sempozyumu’nun açılış konuşması
zengin olan bu edebiyat, bir taratan pek çok
olarak hazırlanan bu çalışma, Alî Emîrî Efendi’nin
mümessil ile değerlenirken diğer taratan Klasik
hayatı, şahsiyeti, sanatı, eserleri hakkında malumat
Türk Edebiyatı’nı bir ilim olarak değerlendiren
vermek ve bazı tespitlerimizi derli toplu zikretmek
ehliyetli ve hikmetli meraklılar yetiştirmiştir. İşte
lüzumunun bir ürünü olarak ortaya konmuştur.
bu edebiyatın hem meraklısı hem sevdalısı hem de
yetkin bir araştırmacısı olarak karşımıza çıkan Alî Anahtar Kelimeler: Alî Emîrî, Kitap, Okumak,
Emîrî Efendi; eskinin ilme, tahsile, tetkike, okumaya, Yazmak.
Aysun EREN
Giriş
Kökü, mâzide ve aksi, atide olan mehabetli bir edebiyatın
münşileri -klasik Türk şairleri ve nasirleri- bu edebiyatın
cismine ruh nehederken bu neslin son asır müteakipleri, hem
geleneğe uygun eserler vermek suretiyle hem de geleneğin -bir
bakıma- ilmini yapmak üzere, pek çok yazınsal mahsul ortaya
koymuşlardır. Bu teamülün sıra dışı mümessillerinden olan Alî
Emîrî Efendi de üstatlarının edebiyatına vefa göstermek gayesi
ve edebî zevkini tatmin etmek bahanesiyle Türk kültürüne ve
edebiyatına ziyadesiyle hizmet eden hünerver ve vatanperver bir
kimsedir.
Bu gün, vefatından 88 yıl sonra O’nu, -çok sevdiği/hizmet
ettiği- Klasik Türk Edebiyatı’na dair tertip edilen bir sempozyum
vesilesi ile doğduğu Âmid’de, Diyarbakır’da anmak, kadirşinaslık
gereğinin de ötesinde, bir vazifedir. Zira dünden bugüne pek çok
araştırmacının ve yayıncının;
Alî Emîrî’nin yazdığı eserler sayesinde tez, makale, bildiri gibi
ilmî çalışmalar ortaya koyduğu;
O’nun karakterinden hareketle kitap, belgesel, piyes gibi
popüler ürünler meydana getirdiği;
Hâlihazırda nice bilim insanının -Alî Emîrî’nin kurduğu ve
önemli kısmı O’nun topladığı kitaplardan oluşan- Fatih Millet
Kütüphanesi’ndeki eserlerden istifade ettiği;
Uzun süre kayıp olan Dîvânü Lügati’t-Türk’ün keşfine ve neşrine vesile olduğu düşünülürse,
Emîrî’ye hak ettiği değeri verme ve hakkını teslim etme lüzumu hâsıl olacaktır. Binaenaleyh Alî Emîrî
Hatırasına tertip edilen Uluslararası VIII. Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu’nun açılış tebliği olarak
hazırladığımız bu çalışma, Alî Emîrî’nin “hayatı, şahsiyeti, eserleri” hakkında umumi/derli toplu bilgi vermek
ve bazı tespitlerimizi dile getirmek gayesiyle ortaya konmuştur.
Hayatı
Son asrın ilmî ve irfânî cephesinin değerli çehrelerinden
olan Alî Emîrî’nin yaşamını, otobiyografisinden ve hakkında
yapılan biyografik çalışmalardan hareketle “doğumu, ailesi,
çocukluğu ve tahsil yılları, çalışma hayatı ve memuriyeti,
fizikî özellikleri, vefatı” başlıkları altında incelemek
yerinde olacaktır.
Doğumu
Sene 1857 (h. 1274)1. Yer, Diyâr-ı Bekîr. Hak’tan hâsıl
olunca emir, Emîrî dünyaya gelir.
Ailesi
Babası Mehmed Şerif Efendi, annesi Emîrî’ye pek düşkün,
170
1 “Velâdet-i âcizânem 1274 sene-i hicriyyesindedir (Hayber, 1996: 79).
mübarek bir hanımefendidir. Altmış yaşını geçkin bir babanın ve bu babaya göre çok daha genç bir annenin
son evladı olarak dünyaya gelen Alî Emîrî, hem baba cihetinden meşhur ve maruf hem ana cihetinden
aydın ve saygın bir ailenin üyesidir; zira o, Emîrîzâdelerden Alî Emîrî’dir. Hz. Peygamber’in soyundan gelen
babasının dedesi, Diyarbakır’ın ünlü kadim şuarasından Seyyid Mehmed Emîrî Çelebi’dir. Kendi silsilesini
izhar ettiği beratlardan birinden hareketle, Alî Emîrî’nin kısa şeceresini Tablo 1’de sunuyoruz2.
Tablo 1: Alî Emîrî’nin Soy Ağacı.
Dedesi Mehmed Emîrî Çelebi’nin nesebini, 27. göbekten Hz. Hüseyin’e dayandırarak seyyid olduğunu
iddia eden Alî Emîrî’nin anne tarafından soyu da oldukça münevver kimselerle müzeyyendir. Mesela Alî
Emîrî çocuk yaşlarda iken dayılarından Abdülfettah Fethi, Siirt/Şirvan kaymakamlığında, Abdülkerim Abdi
Efendi de Mardin sancağı tahrirat ve rüsûmat müdürlüklerinde bulunmaktadır. Ancak ilk tahsil yıllarını bu
dayılarının yanında geçiren Emîrî’nin üzerinde, aile efradı içinde en müessir olan ise büyük amcası Şaban
Kâmî Efendi’dir (Hayber, 1996: 79-80).
Bağdat ile Diyarbakır arasında ticaret kervanlarıyla uğraşan babasının, Emîrî’yi çok sevdiği halde
pek yüz vermediği, çok ciddi bir adam olduğu fakat ölürken bile “Emîrî… Emîrî…” diyerek üç gün can
çekiştiği, Alî Emîrî’nin ifadeleriyle sabittir (Tevfikoğlu, 1989:1). Annesine karşı daha hassas bir tabiatı olan
Emîrî, evlenmeyişini dahi olur da belki annesine karşı bir kusur işler diye validesine duyduğu sadakate
bağlamaktadır. Fakat Alî Emîrî’nin o çok sevdiği ve sadakatle bağlı olduğu annesi, koltuğunun altından
çıkan bir çıban sebebiyle babası gibi 84 yaşında vefat edince (İnal, 1999: 456-457) hayatındaki tek kadın da
artık hayatta olmaz.
171
2 Beratın transkripsiyonlu metni için bk. : Gençboyacı, 2012:228-229.
Aysun EREN
Çocukluğu ve Tahsil Yılları
Alî Emîrî’nin çocukluğu, akranlarına göre oldukça farklı tenemmüv etmiştir. Tahsile önem veren mizacı,
Emîrî’yi, çocukluğun gereği olan oyun ve eğlenceden berî kılmıştır. Kendi hal tercümesine de yer verdiği
Tezkire-i Şu‘arâ-yı Âmid’de bu durumu “Lu‘biyâta merakım yok idi. Üstâdımızla teferrüce gittiğimiz zaman
çocuklar oyunla meşgul olurlar, ben bir tarafa çekilir kitap mütalâa ederdim.” (Hayber, 1996: 80) şeklinde ifade
ederken divanındaki:
Lu‘b ile zevk ü safâ etmekdedir etfâl-i şehr
Ben ise tahsîl ile etmekdeyim zevk ü safâ (Arslan, 2008:157)
beytiyle de çocukluk günlerini özetlemiştir.
Alî Emîrî, ilköğrenimine ailesi tarafından vakfedilen Sülûkiyye Camii yanındaki Sülûkiyye Mescid-i
172 Şerîfi Mektebi’nde (Sıbyan Mektebi) başlamıştır. Emîrî’nin bu ilk tahsil yıllarını, feyz aldığı hocalarını ve ilgi
alanlarını okuyucunun kolaylıkla istifade edebilmesi için, aşağıdaki tabloda sunuyoruz.
Tablo 2: Alî Emîrî ’nin Tahsil Dönemi

TARİH YER HOCASI/ÜSTADI TAHSİLİ
1860’lı Diyarbakır/ Binâ • Emsile
Fethullah Feyzi Efendi
Yılların Başı Sülûkiyye Mescid-i Şerifi Hıfz • İlm-i hâl
(hocası)
Mektebi Kelâm-ı kadîm • Sarf
Siirt/ Farsça’yı öğrenir. (1868-1869)
Nevinli Mehmed Emin
Şirvan kaymakamı olan Kürtçe konuşmayı öğrenir.
1868 Efendi
dayısı Abdülfettah Fethi Sadi’nin Gülistan’ını okur.
(üstadı)
Efendi’nin yanı Kasîde-i Bürde’yi okur.
Edebiyat • Hat
Nevâdirü’l-âsâr’daki 4000 beyti ezberler.
Kâmûs-ı Osmânî’yi hıfz eder.
Şaban Kâmî Efendi Hz. Alî’nin kelâm-ı kibârlarını ezberler.
1869 Diyarbakır
(feyz aldığı büyük amcası) Arapça Avâmil ve İzhâr okur.
Sabah akşam derslerinde Kâfiye, İsagocî, Fenâri,
Muhtasar-ı Meânî, İrtifâ, Üstürlâb ilimlerini
okur.
Yeni kurulan telgrahane için açılan kurslara
Diyarbakır/ devam ederek Mors alfabesini ve telgrafçılığı
1875
Diyarbakır Telgrahanesi öğrenmiştir.
Telgraf manzumesini bu dönemde yazmıştır.
Arapça öğrenir • Arapça şiir söylemeye başlar.
Mardin/ Kasım Padişah Diyarbakırlı Ahmed Hilmi
1875 Firdevsî’nin Şeh-nâmesi’ni okur.
Medresesi Efendi
Veysî’nin Siyer’ini ezberler.
Alî Emîrî, henüz sekiz on yaşlarında

iken eski yapılar üzerindeki yazılara, özellikle mezar taşlarına merak salmış ve o kadar ki bir yerde mahkuk
yazı gördüğünde onu çözmeden bırakmamıştır. Tezkire-i Şu‘arâ-yı Âmid’de kaydettiğine göre, yine bu
yaşlarda şiirle ilgilenmeye başlamış ve Âşık Ömer ile Sünbül-zâde Vehbî’nin dîvânlarını okumuştur. Hatta
dokuz yaşında iken büyük amcası Şaban Kâmî Efendi’nin kendisine Mısır basması bir Nevâdirü’l-âsâr
verdiğini, buna çok sevindiğini, beş yüzden ziyade şairimizi havi dört bin beyitlik eseri az müddet içinde 173
Aysun EREN
tamamen ezberlediğini de (Hayber, 1996: 79) yine kendi ifadeleriyle kaydetmiştir. Ve Alî Emîrî, çocukluk
yıllarını geçirdiği Diyarbakır-Siirt-Mardin üçgeninde; hat sanatından telgraf fennine, tarihten edebiyata
kadar farklı alanlara gösterdiği tecessüsle yetkinlik alanlarını çeşitlendirmeye muvafak olmuştur.
Çalışma Hayatı ve Memuriyeti

İstidatlı bir gencin fark edilmesi, daha ziyade, gencin kendi çabasına bağlı olduğu için Alî Emîrî, V.
Murad’un cülusuna yazdığı kasideyle bu yolda ilk adımını atmış ve daha on altı yaşındayken devlet eşrafının
iltifatına mazhar olmuştur. Ve otuz yıl sürecek çalışma hayatı da bu yaşlarda başarıyla açılan bir kapının
eşiğinden rütbe-i ûlâ (en birinci rütbe)3 derecesine kadar devam etmiştir.
Telgrahane günlerindeki macerasını saymazsak Alî Emîrî’nin memuriyet adımları Abidin Paşa’nın
himayesinde Harput’tan başlamıştır: Harput, Sivas, Selanik, Kozan, Adana, Leskovik, Kırşehir, Trablusşam,
Elazığ, Erzurum, Yanya, İşkodra, Halep, Yemen… Anadolu’dan Balkanlara, Orta Doğu’dan Arap yarımadasına
pek çok diyarda bıraktığı adımlar ve buralardan topladığı kitaplarla Alî Emîrî, “okumak aşkının” yürüyen
kütüphanesini kurmuştur.
Ömrünün bu uzun soluklu dönemini de yine okuyucunun kolaylıkla faydalanabilmesi için, aşağıdaki
tabloda sunuyoruz.
Tablo 3: Alî Emîrî ’nin Çalışma Hayatı ve Memuriyetleri
TARİH YER MEMURİYETİ
Diyarbakır 300 kuruş maaşlı bu göreve atanmasına dair resmi yazı almış fakat Said Paşa buna
1878
Telgrahanesi muvafakat vermediğinden göreve başlamamıştır.
Sait Paşa, Emîrî’yi yanından ayırmak istemediği için onu “tahrirat kalemi katibi”
Mardin Tahrirat olarak vazifelendirmiştir.
1878 Kalemi Maaşı 150 kuruş’tur.
Buradaki görevinden 1878’de istifa ederek Diyarbakır’a döner.
Harput, Abidin Paşa’nın himayesi ile “Hey’et-i İslâhiye müsevvidi” olarak memuriyete bu
1878-1880 Sivas, itibarla başlamıştır.
Selanik, Atina Maaşı 500 kuruştur.
1880 Ankara Ankara Merkez Sancağı A’şar Müdüriyeti
174
3 Rütbe-i ûlâ: Mülkiye’de bir pâye olup resmî unvanı “saadetlü efendim hazretleri”dir (Devellioğlu, 2008: 1119).
1881 İçel İçel Sancağı A’şar Müdüriyeti

1882 Kozan Kozan A’şar Müdüriyeti
1885 Adana Adana Merkez Sancağı A’şar Müdüriyeti
1887 Adana A’şar Nezâreti Başkatipliği
1888 Yanya Leskovik Sancağı Muhasebeciliği
1889 Kırşehir Kırşehir Muhasebeciliği
1896 Trablusşam Trablusşam Sancağı Muhasebeciliği
1897 Elazığ Elazığ Vilayeti Deterdarlığı
1897 Erzurum Erzurum Deterdarlığı
Yanya ve İşkodra Maliye Müfettişliği görevini yürüttüğü sırada kendisine verilen bir
1898 Yenişehir
görevle Yenişehir’e de gitmiştir.
1899 Tâiz
1901 Yemen Yemen Vilayeti Teslimiyye Müfettişliği
Alî Emîrî, Yemen’deki Hudeyde Sancağı hastanesinden aldığı rapor doğrultusunda kendi isteğiyle emekli
olmuştur (Yeşilyurt 2007: 26). Ve Rumeli, Anadolu, Arabistan kıtalarında on beş vilayette vali ve mutasarrıf
vekâletleri, çeşitli şehirlerde deterdarlık, Rumeli Maliye Müfettişliği, muhasebecilik gibi memuriyetlerde
birçok tecrübe geçiren Emîrî, emekliliğinden sonra da Millî Tetebbular Encümeni riyasetinde ve Tarih-i
Osmânî Encümeni âzâlığında bulunmuş, Tasnif-i Vesâik-i Tarihiye Encümeni başkanlığı yapmış, gayr-ı
resmî olarak İstanbul başbakanlık arşivi ve Vakılar Nezaretinde çalışmış, Âsâr-ı İslâmiye ve Milliye
Encümeni reisliği görevini ifa etmiştir (Tevfikoğlu 1989: 14).
Tarih 1907. Ve Emîrî’nin yaşı elli. Emîrî, bu tarihte, otuz yıllık devlet hizmetinden sonra, 5000 kuruş maaşlı
vazifesinden kendi arzusuyla ayrılmış ve 2600 kuruşluk emekli maaşıyla İstanbul’u kucaklamıştır. Ancak
tüm bunlar, hem çok sevdiği kitapları ile daha çok meşgul olabilmek hem de heybesinde biriktirdiklerini,
milletinin istifadesine sunmak adınadır.
“Bir meslek sahibi olmak isteseydim kitapçı olurdum” (Arslan, 2008: 24) diyen Alî Emîrî’nin yaklaşık
yirmi şehirde memuriyet icabı bulunması, O’nu, İstanbul’da Millet Kütüphanesi’nin odalarında gezinmek ve
burada kitaplarıyla ilgilenmek kadar bahtiyar etmemiştir. 175
Aysun EREN
Fizikî Özellikleri
Alî Emîrî, ömrü boyunca hiç fotoğraf çektirmemiş ve herhangi bir fotoğraf çizdirmemiştir. Bu bakımdan
fiziksel özellikleri hakkında en önemli görsel başvuru kaynağı, Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver’in -onun
ölümünden epey sonra- yaptığı portredir. Emîrî’nin görüntüsünü yazınsal olarak ifade eden bazı eserlerdeki
tasvirler ise şöyledir:
Yarı aklaşmış uzunca bir sakal bırakırdı. Yüzüne bir defa bile ustura değdirmemiştir. Boynu kısa fakat
iri yarı bir vücuda sahip, kara gözlük yerine sürekli pertavsız kullanan, zeki ve keskin bakışlı, göz çukurları
derin, alnı geniş ve hafifçe çıkık, burun yapısı kemerli, yüz hatları düzgün, çehresi ve her haliyle ilk bakışta
ilim adamı görüntüsü veren biriydi (Çelik, 1988: 31).
Tanıyanların en çok tasvir ettiği, bilhassa fesi ve daha çok sesiydi. Zira bağıra bağıra konuşan bu iri yarı
adamdan çıkan incecik sesi ve vücudun bir parçasıymış gibi başından hiç çıkarmadığı fesi ile Emîrî, her
haliyle tezatların adamıydı.
Umumiyetle siyah papyon takan Ali Emîrî, ihtiyaç duyduğunda gözlük yerine de büyüteç kullanmıştır
(Tevfikoğlu, 1989: 25).
Vefatı
Ömrünün her ânını bir define bulma heyecanıyla geçiren Alî
Emîrî, bu heyecanların tatlı yorgunluğuyla 67 yaşında Hakk’a vasıl
olmuştur.
Felç veya beyin kanaması gibi bir hal sebebiyle vefatından iki
üç gün önce Şişli Fransız Hastanesi’ne kaldırılan Alî Emîrî, burada
23 Ocak 1924 tarihinde Perşembe sabaha karşı vefat etmiştir (Çelik,
1988: 27).
176
Emîrî’nin na’şı, önce Gedikpaşa’daki evine getirilmiş, buradan milletinin omuzlarında kabristana doğru
götürülürken Millet Kütüphanesi’nin önünde hürmeten bir süre bekletilmiştir. Ve içlerinde Son Halife
Abdülmecid’in de bulunduğu seçkin ve kalabalık bir cemaatin huzurunda cenaze namazı kılınarak -vasiyeti
gereğince- Fatih’in komşusu olarak ebedi istirahatgahına uğurlanmıştır (Tevfikoğlu, 1989: 21).
ŞAHSİYETİ
Hakkında yazılanlardan, O’nu tanıyanların anlattıklarından ve daha ziyade kendi yaşam tarzından
anlaşıldığına göre Alî Emîrî, “nev’i şahsına münhasır” denilen özel insanlardandır. Onu özel kılan bu
hususiyetleri daha anlaşılır kılabilmek için Alî Emîrî ’nin şahsiyetini “mizacı, edebi şahsiyeti, kütüphaneciliği”
alt başlıklarının altında maddeler halinde değerlendirebiliriz4:
177
4 Bu bölümün bilgi zemininin hazırlanmasında “Muhtar Tevikoğlu, Ali Emîrî Efendi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989.” künyeli
eserden istifade edilmiştir.
Aysun EREN
Mizacı
Alî Emîrî, çocukluğunu umumî anlamdaki çocuk imajının dışında yaşamıştır. Yaşıtlarının oyunla
meşgul olduğu bir çağda O, kitap okumak ve mezar şahidelerinin, eski kitabelerin yazılarını çözmekle zevk
bulduğunu dile getirmiştir.
Annesine karşı aşırı sevgisi, hiç evlenmemesi, yüzüne hiç ustura değdirmemesi, hiç fotoğraf
çektirmemesi, Beyoğlu, Tokatlıyan, Tepebahçe ve Adalar mevkiine hiç gitmemesi O’nun hakkındaki ilginç
detaylardandır.
Alî Emîrî, Müslüman bir birey olmanın gereklerinin farkında olarak rakı, şarap gibi haram içkilere
ağzını sürmemiş ve sigara, enfiye, nargile, kahve gibi alışkanlıklar edinmemiştir.
Aniden ökelenip aşırı tepkiler vermesine rağmen çevresinin gözünde Emîrî; kin tutmayan, yerine göre
tok sözlü, demine göre kalender meşrep, bazen keyili, çoğu zaman huzursuz, fakat daha ziyade, samimi,
hoşsohbet, nazik, mültefit ve nüktedan bir portre çizmiştir.
Emîrî’nin en kızdığı şeyler; bin bir zahmetle topladığı kitaplarının iyi kullanılmaması, tarih, edebiyat,
sanat, biyografi ve bibliyografi sahalarında yapılan fahiş hatalar, bilgisizlik ile dikkatsizlikten kaynaklanan
178 yanlış okumalar olmuştur.
Eleştirilmeye pek fazla tahammülü olmayan Alî Emîrî, henüz 16 yaşında iken V. Murad’ın cülusuna
yazdığı kasidenin intihal olduğunu iddia edenlere karşı bir kaside daha yazarak kendisini savunmak zorunda
kaldığı için, hayatının sonraki dönemlerinde de en ufak bir tenkitte hemen savunma psikolojisine girmiş
ve haksız muahezeleri kabullenememiştir. Hatta aleyhinde tenkitte bulunan bazı kişilere ve muarızlarına
cevap vermek için Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası’nı çıkararak keskin dili ve kalemiyle taarruzda
bulunmaktan çekinmemiştir.
İfrat ve tefritle yoğrulmuş mizacı, vakur ve mağrur tavrıyla Alî Emîrî, mübalağalı duyguların, zapt
edilmez heyecanların menbaı, kökleşmiş tutkuların, derin sevgilerin ve büyük aşkların adamı olarak
tanınmış ve hakkındaki biyografilerde de böyle tanıtılmıştır (Tevfikoğlu, 1989: 27).
Kitap Sevgisi ve Kütüphaneciliği

Bekâr ve sıcak bir yuvadan, düzenli, bakımlı ve rahat bir yaşayıştan mahrum olarak otuz yıllık
memuriyeti boyunca oradan oraya fasılasız bir kitap peşinden koşan ve maaşının büyük kısmını kitap sahibi
olmak için harcayan Alî Emîrî, -başkalarına göre eski, kendisine göre yeni- her bulduğu eserde bir kâşif
heyecanı duyan, tam bir kitap sevdalısıdır.
Kitap kurdu, kitap sevdalısı (bibliyoil) ifadelerinden öte, kitap hastası (bibliyoman) olarak da tabir
edilen ve belki bugünün insanına göre garip sayılacak bir saplantının sahibi olan Alî Emîrî, bize göre, meni
anlamda bir hastalığa müptela olmaktan öte, okumak heyecanını ruhunda duyan ve insanda okuma şevki
uyandıran yüksek bir şahsiyettir. Zira Alî Emîrî’de bir tutku halinde tecessüm eden kitap sevgisi, kendi
tercih ettiği bir yaşam şekli olması bakımından saygı duyulması gereken bir durumdur. Çünkü hayatına dair
sahip olduğumuz pek çok bilgi, O’nun kitapla meşgul olma halinden mutluluk duyduğunu göstermektedir.
Her hayat felsefesini ve her sevdayı “hastalık” olarak değerlendiremeyeceğimize göre, Alî Emîrî’nin kitap
aşkı, hastalıktan ziyade, kendi zevkine, kendi milletine ve memleketine hizmet etme gayesinin orijinal bir
tecellisi olarak değerlendirilmelidir.
Kitaplara karşı olan tutkusu Alî Emîrî’yi bir kütüphane sahibi yapmakla beraber bir de kitap uzmanı
yapmıştır. Zira kütüphanesindeki kitapları basit bir koleksiyoncu gibi “olsun da ne olursa olsun” zihniyetiyle
değil, bir mütehassıs gözüyle seçerek ve her birinin değerini takdir ederek biriktirmiştir.
Emîrî, 1895’de Leskovik muhasebeciliğinden ayrıldığı vakit yanındaki kitap sandıklarının sayısı on
dokuzdur. Ve İstanbul’a geldiğinde fevkalade zengin bir kütüphane getiren Alî Emîrî, tüm bu kitapları
ilkin iki hücreli evinde saklamış, sonra Millet Kütüphanesi’ne vakfettiği sırada hepsini belli bir düzen
dâhilinde tasnif etmiştir. Daha sonra da bu eserlerin bir bölümünü kendine göre yayınlamış, gerisini de ilim
adamlarına bırakmıştır.
Millet ve memleket sevgisi ile mücehhez ettiği
ömrü, bugün için herkese örnek teşkil edecek fedakârlık
numuneleri ile doludur. Bunlardan en mühimi; maaşını,
sağlığını, aile hayatını, zamanını, hâsılı, ömrünü adadığı
kitaplarını, milletine “Millet Kütüphanesi” adıyla
bağışlamış olmasıdır. Kitap sevgisinin şaheser bir
neticesi olan bu durum, bugün için, Emîrî’ye duyulan
minnet ve hayranlığın esas hikmetidir.
179
Aysun EREN
17 Nisan 1916 tarihinde kurulan ve Alî Emîrî ’nin 8800 yazma, 7200 basma eserden oluşan 16.000 ciltlik
kitap bağışladığı Millet Kütüphanesi, İstanbul Fatih’te Bâyezid Meydanı’nı Edirnekapı’ya bağlayan ana
caddenin sol tarafında Şeyhü’l-İslâm Feyzullah Efendi Medresesi’nde bulunmaktadır.
Dokuz yaşında hâsıl olan kitap merakını Emîrî, “Diyâr-ı Bekir’de bundan beş-altı yüz sene evvel
tamam 1.040.000 cildi havi bir kütüphane bulunduğunu pederim ve akrabalarım bana hikâye ederlerdi.”
(Tevikoğlu 1989: 58) cümlesi ile açıklamaktadır. Ve o günden sonra Emîrî, bu kadarını toplamaya muvaffak
olamasa da karınca misali safını belli ederek ve bu yolda azmederek döneminin şartlarına göre cesim bir
kütüphane kurmayı başarmıştır. Hem de Tevik Muhtaroğlu’nun ifadesiyle;“…bin bir derde ve mihnete
sırf bu vefâdâr sevgililer için sabrederek, satın aldığı kitaplara maaşından paralar keserek, nadide bir
eserin peşinden diyar diyar gezerek… Ev ev, dükkân dükkân dolaşarak, hatta bazen şehirlerarası uzun
mesafeleri göze alıp nadide kitaplar arayarak, bulduklarını satın alarak, hatta parası yetmediği veya sahibi
vermediğinde bin bir güçlükle eseri baştan sona istinsah etmeye kalkarak... (Tevikoğlu, 1989: 51)
“Hâfız-ı Kütüb, Kütüphane Müdürü” gibi sıfatları tercih etmeyen Alî Emîrî, üzerine “Millet
Kütüphanesi Nazırı” unvanını kazıttığı bir mühür kullanmıştır. Fakat kendi kendine bağışladığı bu unvan,
O’nun yardımsever karakterine gölge düşürmemiştir ve O, kütüphanesinden yararlanmak isteyenlere,
kendisinden herhangi bir konuda malumat bekleyenlere bizzat yardımcı olma fedakarlığını göstermiştir.
Aşka, âşıka ve maşuka dair şiirlerin söylendiği, herkesin kendi meşrebince manzumeler yazdığı bir
çağda Emîrî, kitaba olan aşkını divanında da işleyerek ve “kitap” redili bir manzume yazarak ziyadesiyle
duyurmuştur.
…
Âşıkan ma‘şûk-ı gûnâgûna rabt-ı kalb eder
Ehl-i aşkım ben de ma‘şûk-i güzînimdir kitâb
…
Hikmet anda ma‘rifet anda hakikat andadır
Hâsılı sermâye-i dünyâ vü dinimdir kitâb (Tevfikoğlu, 1989:104)
“Şayet bir meslek sahibi olmayı düşünseydim, şüphesiz kitapçı olurdum.” diyecek kadar kitap aşığı olan
Emîrî’nin yegâne serveti (Tevfikoğlu, 1989: 51), en büyük eseri ve O’nun kitaba olan düşkünlüğünün en
mühim neticesi, işte bu şaheser Millet Kütüphanesi idi:
Yekpâre nûr olan bu kütüphane-i nefîs
Yekpâre servetiydi bu âlemde kendinin (Yahya Kemal Beyatlı)
Edebî Şahsiyeti
Tarihten hal tercümesine, şiirden musikiye, kitabiyattan hat sanatına, pozitif ilimlerden telsiz telgraf
fennine dek; sınırları, hayal dünyası kadar geniş bir saha hâkimiyeti olan Alî Emîrî, atmış yedi senelik
ömründe bir yandan topladığı kitaplarla kendini yetiştirmiş diğer yandan kırka yakın eser vücuda getirme
kabiliyeti göstermiştir.
Eserlerinde “Emîrî, Alî Emîrî, Alî Emîrî-i Âmidî, Kâtip Ferdi” imzalarını kullanmıştır.
Dini hassasiyetleri yüksek bir şahsiyet olarak Alî Emîrî; divanına Cenab-ı Hakk’ı anarak başlamak; Hz.
Peygamber, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin, Hz. Fatıma için yazdığı manzumeleri sıralamak; muhtelif yerlerde
peygamberlerden Hz. Âdem, Hz. Süleyman, Hz. Davud, Hz. Harun, Hz. Musa, Hz. İsa’yı zikretmek ve
bazı ayet/hadis iktibaslarına şiirlerinde yer vermek suretiyle edebî anlayışına da samimi bir mümin portresi
180 aksettirmiştir. Hatta o kadar ki Hz. Peygamber için söylediği şiirler bir divan dolduracak ölçüdedir.
Emîrî’nin tarihe ilgisi, meraktan önce, şuurlu bir sevgiden kaynaklanmaktadır. Tarih hassasiyetinden
hareketle Alî Emîrî’de fazlasıyla temerküz eden Osmanlı Hanedanlığı’na muhabbet ve Fatih Sultan Mehmet’e
ihtiram, onun ecdat sevgisi olarak başta divanı “Nizamü’d-düvel, Mevahibü’s-sülûk, Levâmîü’l-Hamidiyye,
Vesaikü’l-âsâr, Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri’nin Türkî Eş’arı Tahmisatı, Câm-ı Cem Âyin (Silsilenâme-i
Osmânî), Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası” gibi diğer eserlerine de yansımıştır. Bununla birlikte
tarihteki diğer büyüklerin tercüme-i halleriyle de uğraşan Emîrî, ne kadar İslam hükümdarı varsa, ne kadar
büyük âlim, meşayih, Osmanlı şairi varsa hepsinin tercüme-i hâlini öğrenmiştir.
Anne, baba, akraba, ecdat sevgisi ve bunlara eserlerinde de yer vermesi, Alî Emîrî ’nin ailesine duyduğu
saygının ve bağlılığın aksi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Mahfuzatı zengin olan Emîrî, sürekli okumuş, okuduklarını unutmamış, hatta lügat ve beyit ezberlemek
için özel çaba sarf etmiştir. Bunun yanında tarihî vakaları ince ayrıntılarıyla hafızasına yerleştirmiş, yüzlerce
kişinin hal tercümesini, hatta soy kütüğünü, binlerce kitabın adını, künyesini ve muhtevasını ezberine
almıştır. Meselâ beş yüzden fazla şairin toplam 4005 beytini ihtiva eden Nevadirü’l-âsâr’ı henüz dokuz
yaşında ezberlemiştir.
Alî Emîrî, çocukluk yıllarında aldığı tahsilde, o dönemin medreselerinde temel müessir kabul edilen
Hâfız, Sâdî ve Mevlânâ’yı okuyarak edebî alt yapısını oluşturmuştur. Diğer taratan okuduğu pek çok kitap
sayesinde, “yazmak” tecrübesini geliştirmiş, adeta her çiçekten bir bal almak suretiyle yeni tatta ve renkte
eserler meydana getirebilmiştir.
Mevlânâ’nın aşkından, Süleyman Çelebi’nin Mevlîd-i Şerîfi’nden, Fuzûlî’nin şairlik vasfından, Nef ‘î’nin
üslubundan, Nedîm’in coşkun söyleyişinden aldığı ilhamla şiirler söyleyen Emîrî, toplumsal meselelere
değinmeyi ihmal etmemiş, deyim ve atasözleri ile süslediği üslubunu, vecize niteliğinde ifadelerle
zenginleştirmiştir.
Alî Emîrî’nin memuriyete dahi “şiir” kapısından girdiği hatırlanır ve verdiği edebî eserlerde en çok şiire
hâkimiyeti göz önünde bulundurulursa, onun edebî çehresini en çok yansıtanın “şiir” olduğu görülecektir.
Şiirlerinde konuşur gibi rahatça söyleyen Emîrî, Sadeddin Nüzhet ve İbnülemin’e göre; şiir söylemekte
velut bir nazımlıktan öteye geçmemiş, divan şiiri geleneğini şiirine yansıtırken ve mazmunları kullanırken
bayağılığa düşmemiş ancak manzumelerinde bariz bir hususiyet ya da orijinallik göstermemiştir (İnal,
1999:466; Ergun 1944:1254). Nesir dili, ağdalı ve üslubu da tutuk olarak değerlendirilen Alî Emîrî, tüm
tenkitlere rağmen, şiirini övmüş ve kendisini “Şairlerin Emîrî” olarak değerli görmüştür (Tevikoğlu 1989:
44). 181
Aysun EREN
ESERLERİ
İsmi, “âlim, arif, şâir, nâsir, bibloyoil, bibloyoman, tarihçi, kütüphaneci, müsevvid, deterdar, memur,
müdür, kitap kurdu, kitap yurdu” gibi pek çok sıfat ile tavsif edilen Emîrî, bu unvanları; şiirden tarihe,
musikiden hal tercümesine, hat sanatından telgraf fennine kadar çeşitli alanlara dair verdiği eserler vesilesiyle
almıştır. Aşağıdaki tablolar, Alî Emîrî ’nin eserleri hakkında öz bilgi vermek gayesiyle hazırlanmıştır5.
3.1. Manzum Eserleri
Tablo 4: Alî Emîrî ’nin Manzum Eserleri

ESERİN ADI BASIMI/YAYINI ESER HAKKINDA
Cevâhirü’l-Mülûk Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî Manzum, nu: 1079/ Osmanlı padişahları ve bazı şehzadeleri
1 methetmek ya da onların şiirlerini tahmis
Birinci cüz-Mukaddime, Âsır Matbaası, İstanbul, etmek gayesiyle nazmen ve nesren kaleme
H.1319, 60 s. alınmıştır.
İkinci basım, Kader matbaası, İstanbul, H.1330, Manzum ve mensur methiyelerden oluşan
224 s. eser 30 bin beyitten fazla şiiri havidir.
Dîvân Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Manzum, nu: 37, Mardin’e gittiği 1876 senesine kadar söylediği
144 yaprak. şiirlerden meydana getirdiği divandır.
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Manzum, nu: 38,

87 yaprak.
Sefer Serin, Diyarbakırlı Ali Emirî Divanı
(İnceleme-Metin), Gaziantep Üniversitesi, Sosyal
Mardin’de bulunduğu üç sene boyunca kaleme
Dîvân Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans
aldığı şiirlerden oluşmaktadır.
Tezi, Gaziantep 2007.
Mustafa Uğurlu Arslan, Ali Emîrî Efendi ve Divanı,
Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2008.
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Manzum, nu: 39, Mardin’den Diyarbakır’a döndükten sonra
Dîvân
480 yaprak. tamamladığı divandır.
Emîrî Efendi’nin, dedesi Emîrî Çelebi’ye

Dîvân
yazdığı haşiyeli bir divandır (Arslan, 2008: 53)
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Şiir, nu: 651. İşkodra’da Berat sancağının Luşne kazasında
Kader Matbaası, İstanbul, H.1316 (M.1900 ) kaleme almıştır.
Ezhâr-ı Hakikat M. Sait Mermutlu, “Ali Emîrî’nin Ezhar-ı Hakîkatı”, 1900 yılında kırk sekiz saat gibi kısa bir sürede
e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, -www.e- kaleme alınmıştır.
sarkiyat.com-ISSN: 1308-9633 Sayı: V, Nisan 2011. 220 hikmetâmiz ifadeden oluşmaktadır.
Arap yazarlardan Ebu’l-Ferec’in Cahiliye Devri
Arap şarkılarını derleyerek Mısır’da yayınlattığı
“Kitâbü’l-eganî” adlı eserin, Alî Emîrî ile
Kitâbü’l-Egâni Merzifonî İsmail Efendi’nin beraber hazırladığı
tercümesidir.
Tercüme tamamlanamamış ve çalışmaya ait
müsveddeler bulunamamıştır.
182
5 Tabloların hazırlanmasında istifade edilen kaynaklar için bk.:İnal, 1999. 454; Ergun, 1944:1254; Çelik, 1988:38- 49;
Tevikoğlu, 1989:85-93, Arslan, 2008: 52-59, Gençboyacı, 2012: 220-221.
1894’te yazılmıştır.
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Manzum, nu:
Sultan II. Abdülhamit’e ithaf ettiği bazı
1080/1081.
Levâmîü’l- kasideleri ihtiva etmektedir.
Âlem Matbaası, İstanbul, H.1312, (M.1896
Hamidiyye Eser, padişah tarafından gümüş liyakat
)/H.1328 ( M.1912 ).
madalyasına layık görülmüş ve bir kısmı altın
yaldızlı olarak bastırılmıştır.
Osman Gazi’nin oğlu Alâeddin Paşa’dan
Mevahibü’s-sülûk itibaren on üç şehzadenin şiirleri ve bunlara
yazılan nazireleri ihtiva eder.
Eser, kayıptır.
Osmanlı şairlerinin nazirelerinden ve bazı
şairlerin eserlerinden örnek beyitler alıp
Vesaikü’l-âsâr
yayınlamaya başladığı eserdir.
16 ciltlik bir tezkire olan eser, kayıptır.
Yanya Vilâyeti Leskovik Sancağı
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Manzum, nu: 1190. Muhasebeciliği (1888) ile Yanya ve İşkodra
Yanya Şairleri
Maliye Müfettişliği görevlerinde iken kaleme
aldığı eserdir.
Yavuz Sultan
Selim Han
Yavuz Sultan Selim’in Türkçe şiirlerinin
Hazretleri’nin
tahmisidir.
Türkî Eş’arı
Şahanelerinin
Tahmisatı
3.2. Mensur Eserleri

Tablo 5: Alî Emîrî ’nin Mensur Eserleri
Gençlik yıllarında bu adı taşıyan büyük
Abâu’l-Akvam
ve şümullü bir eser yazdığını söyleyen
(Kavimlerin Ataları )
Emîrî’nin bu eseri kayıptır.
Küçük Çelebizâde İsmail Âsım’ın bu
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Tarih, nu: 826, eserini, Nevâdirü’l-Eslâf adını verdiği dizide
Acâibü’l-Letâif 827, 828. yayınlamıştır.
İstanbul 1331’de neşredilmiştir. 822 senesine ait Çin ve Hıtai
Sefaretnamesidir.
Abdü’l-Mü’min Lûtfi Paşa’nın devlet
işlerinin nasıl yürütülmesi gerektiğini
Âsafnâme Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Tarih, nu:7.
anlatan bu eserini Nevâdirü’l-Eslâf dizisinde
yayınlamıştır.
Oğuzlar’ın Bayat boyuna mensup bir Türk
İstanbul h. 1331’de neşredilmiştir. olan Mahmud oğlu Hasan el-Bayâtî’nin
Câm-ı Cem Âyin 1481 yılında kaleme aldığı ve Osmanlıların
(Silsilenâme-i Osmânî) ataları hakkında tarihî bilgiler veren bu eseri
Alî Emîrî Efendi, Nevâdirü’l-Eslâf dizisinde
yayınlamıştır.
Bir süredir kayıp olan eser, Zemahşerî’nin
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî Müteferrik, nu:
Enmûzec Tercümesi “El-Mufassal” adlı kitabının özetlenerek
9774.
yeniden ele alınmış şeklidir.
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Edebiyat, nu:
Durûb-ı Emsâl Eser, 43 yapraktır.
282. 183
Aysun EREN
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Edebiyat, nu: Eser, 60 yapraktır.

Durûb-ı Emsâl
283.
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Edebiyat, nu: Eser, 56 yapraktır.
Durûb-ı Emsâl
284
H.1293 (M.1877)’de kaleme almıştır.
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Tarih, nu:781/1.
Mir’âtü’l-fevâ’id adlı eserinin muhtasarıdır.
Hasan Yılmaztürk, Esâmi-i Şu‘arâ-yı Âmid’in
Esâmî-i Şuarâ-yı Âmid Tenkitli Metni, Fatih Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, İstanbul 1999.
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Tarih, nu: 725.

Mardin Mülûk ü Mehmed Yusuf Yaşar, Mardin Mülûk ü Emîrî, bu eserini “Kâtip Ferdi” takma adıyla
Artukiyye Tarihi Artukiyye Tarihi, Marmara Üniversitesi, H. 1331’de yayınlatmıştır.
İstanbul 2006.
Eser, 113 yapraktır.
Emîrî, bu eseri 19 yaşında yazmıştır.
Yavuz Sultan Selim’in Diyarbakır’a
Mir’atü’l-Fevâid Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Edebiyat, nu:
girmesinden o güne kadar Diyarbakır’da
Mukaddimesi 562.
yetişen âlimleri, şairleri, edipleri, kısaca
kültür adamlarının hayat hikâyelerini
yazmaya çalışmıştır.
Eser, 237 yapraktır.
Mir’atü’l-Fevâid fî
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Tarih, nu: 750. Diyarbakır’ın bazı ileri gelen edip, şair, âlim
Terâcim-i Şuarâ-yı Âmid
ve şeyhlerinin tercüme-i halleridir.
Musâhabe-i Edebiyye Millet Kütüphanesi Alî Emîrî, Edebiyat, nu: Yahya Divanı’nın İbnülemin tarafından
523. neşrini tenkit ettiği yazılarını Emîrî, önce
İkdam’da neşretmiş, sonra metni kesip bir
detere yapıştırmıştır.
Nizâmü’d-düvel Eser kayıptır.
İşkodra’ya ikinci gidişinde derlediği bilgi
İkdam gazetesinde tefrika edilmiştir.
ve belgeler doğrultusunda kaleme aldığı bir
İşkodra Vilâyeti Osmanlı Hakan T. Karateke, “İşkodra Şairleri ve Alî
tezkiredir.
Şairleri Emîrî’nin Diğer Eserleri”, Enderun Kitabevi,
İşkodra ve çevresini edebî, tarihî ve sosyal
İstanbul 1995.
yapı açısından değerlendirir.
Vatanın hukukunu müdafaa etmenin
gereğini savunduğu eserde Emîrî, Doğu
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Tarih, nu:1247. illerini tek tek ele alıp nüfusları, coğrafyaları,
Evkaf-ı İslâmiyye Matbaası, Dersaadet, mahsulleri, ithalat ve ihracatları, kasaba
Osmanlı Vilâyât-ı (H.1334/1337) (M. 1918 ). ve köyleri, tarihçeleri ve tarihî eserleri
Şarkıyyesi Abdulkadir Yuvalı, Ahmet Halaçoğlu “Doğu anlatmıştır. Emîrî’nin ilk ve son siyasî kitabı
Vilayetleri”, Babıali Kültür Yayıncılık, İstanbul olan bu eser, Birinci Dünya Savaşı sırasında
2008. kaleme alınmış olup Doğu Vilayetlerini,
özellikle Diyarbakır şehrini yakından
ilgilendirmektedir.
Şeyh Emin Tokadî
Yazma bir eserdir.
Hazretleri’nin Tercüme-i
Hâli
Yenişehir’de iken yazdığı eser, kayıptır.
Tesalya Osmanlı Şairleri
184
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Tarih, nu:782.

Kasım Hayber, Tezkire-i Şuarâ-yı Âmid,
Toplam 424 sahife olan tezkirede Emîrî,
Tezkire-i Şu‘arâ-yı Âmid Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
kendi hayatıyla ilgili de bilgiler verir.
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri
1996.
Tunus Tarihi Yazma bir eserdir.
Eser, kayıptır.
Tuhfetü’l-Leyliyye Çocukluk devresine ait bir hiciv ve hezel
kitabıdır.
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Tarih, nu:653.
Yahya Yeşilyurt, Ali Emîrî’nin Yemen Hatıratı,
Yemen Hâtırâtı Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum
2007.
3.3. Mecmua ve Makaleleri
Tablo 6: Alî Emîrî ’nin Mecmua ve Makaleleri

Âmid, Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Gazete- 6 sayı yayımlanmıştır.
(Sevdâ-yı Âmid ya da Mecmûa, nu: 570.
Âmid-i Sevdâ )
1918-1920 yılları arasında 31 sayı ve 1922-1923
seneleri arasında da 5 sayı olarak yayımlanmış
Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî, Gazete-Mecmûa,
mecmuadır.
nu:571-573.
“Kendisi tarafından tesis edilmiş olup yazıları da
Osmanlı Tarih ve Seher Erdoğan, Ali Emîrî’nin Osmanlı Tarih
yalnız kendisi tarafından yazılan bu mecmuanın
Edebiyat Mecmûası ve Edebiyat Mecmuası Üzerine Bir İnceleme,
asıl hedefi Mehmed Fuad Bey’le uğraşmak ve
Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Osmanlı hanedanının erdemlerini her yerde
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007.
övmektir.” (Babinger, 1982:438)
Beş sayı olarak çıkan aylık dergidir.

Tarih ve Edebiyat
1922-1923 seneleri arasında yayımlanmıştır
SONUÇ YERİNE
Elestten ebede uzanan yolculuğunda insanın tahvili veya tahrifidir, ölüm. Kimine göre sonu ve kimine
göre başlangıcı, ömrün. Ölümü, ömrün hasat vakti bilen Âdemoğlu, bu dünyada kalıcı eserler bırakarak
ruhundaki ebediyet duygusunu tatmin etmek istediğinde, o vakit, gök kubbede salınan pek çok seda erişir
yüreğimize. İşte böyle insanlardan olmak üzere; hatırı sayılır bir sedaya talip olarak sürdüğü ömür seyrini,
bir zaman sonra, hayırla yâd edilmek bekasına malik olarak bitiren Alî Emîrî Efendi, bugün pek çok cihetten
alakaya layık ve hizmetleri adedince iltifata şayan bir kimsedir.
Alî Emîrî’den geriye kalan pek çok maddi ve manevi mirası, umumi malumat verdiğimiz bu yazının
hudutları içinde sıralayarak sınırlandırmaya kalkmak, elbette haksızlık olacaktır. Ancak kültür tarihimizin
mühim bir siması olarak bunca insan arasında O’nu özel kılan bazı özellikleri ve Emîrî’nin vasiyeti
addedeceğimiz bazı dileklerini, netice maddeleri halinde sunmayı gerekli buluyoruz:
Alî Emîrî’nin Mükellef Mahlûlatı:

Tüm ısrarlara rağmen kendi adını vermediği, kimseden bir kuruş maddi fayda beklemeyerek resmen 185
milletine vakfettiği Millet Kütüphanesi, Alî Emîrî’den bugüne kalan en değerli mirasın başında gelir. Çünkü
Aysun EREN
o gün için yaklaşık 8800’ü yazma, 7200’ü basma, 16.000 eseri havi bu kütüphane, bugün pek çok ihtisas
alanından araştırmacının faydalandığı bir kültür merkezidir.
Bir milletin dilinin mazisini ifşa ve istikbalini ihya edecek kudrette bir lügat olan ve Türkçe’nin bilinen
en eski sözlüğü konumunda bulunan Dîvânü Lügati’t-Türk; bugünün dil, halkiyat ve harsiyat araştırmaları
için en önemli başvuru kaynaklarındandır. İşte bu kıymetli eserin keşinde ve neşrinde gösterdiği çaba ile
Alî Emîrî, en az Dîvânü Lügati’t-Türk kadar kayda ve kıymete değer bir kültür varlığımızdır. Diğer taraftan,
bu eserden başka bir mirası olmasaydı bile, tek başına Dîvânü Lügati’t-Türk, Alî Emîrî’nin milletine bir
hazine bağışladığı gerçeğini değiştirmezdi. Zira “Bu eser, bir kitap değil; Türkistan ülkesinin kendisi” idi.
Atmış yedi senelik ömrünün sermayesi, ilminin ve hünerinin semeresi olan; şiirden tarihe, musikiden
hal tercümesine, hat sanatından telgraf fennine kadar çeşitli alanlara dair telif, neşir ve istinsah ettiği yaklaşık
kırk eserini Emîrî, üstün tecrübelerinin ve birikimlerinin hasılatı olarak ortaya koymuş ve bunları günümüz
araştırmacılarının istifadesine sunmuştur. Ve bu eserler, “tez, kitap, makale, bildiri, deneme” niteliğinde
yayınlanarak pek çok kişinin tahsiline değer ve tetkiklerine derece katmıştır. Bu katkıların devamı için Alî
Emîrî hakkında yapılan çalışmaların künyesini, bilhassa bundan sonraki araştırmalarda kolaylık sağlaması
gayesiyle, aşağıdaki tabloda takdim ediyoruz.
Tablo 7: Alî Emîrî Bibliyografyası
ALTINAY Ahmet Refik, Ali Emîrî Efendi (1274-1342) Hayatı ve Âsârı, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, Yıl 14, S.1, 1.
Kânunusânî 1340.
AKSAKAL Ali, Ölümünün 60. Yılında Kitap Dostu Ali Emîrî Efendi, Türk Kültür Dergisi, Yıl XXII, S.250, Şubat 1984.
Ana Britanica, “Ali Emîrî”, Fasikül 7, 1986, s. 385-386.
ARSLAN Mustafa Uğurlu, Ali Emîrî Efendi ve Divanı, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2008.
BABİNGER Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 435, Ankara 1982, s. 437-
439.
BEYATLI Yahya Kemal, Ali Emîrî’ye Gazel, Eski Şiirin Rüzgâriyle, Yahya Kemal Külliyatı 2, Baha Matbaası, İstanbul 1962,
s. 59-60.
BEYATLI Yahya Kemal, Edebiyata Dair, Yahya Kemal Külliyatı, Baha Matbaası, İstanbul 1971, s. 32-33.
BEYSANOĞLU Şevket, Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları, Işıl Matbaası, C.II, İstanbul 1960, s. 139-174.
BEYSANOĞLU Şevket, “Ali Emîrî Efendi’yi Anarken”, Ziya Gökalp Dergisi, Neyir Matbaası, C. 6, S. 33, Ankara
Ocak-Mart 1984, s. 3-12, 95-96.
BİLGE Rifat (Kilisli Muallim), “Bildiklerim (Divanu Lugati’t-Türk ve Emîrî Efendi)”, Yeni Sabah Gazetesi, 30 Eylül, 4,
7, 11, 14, 18 Ekim 1945.
ÇELİK Kemal, Ali Emîrî Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri 1857-1924, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü,
Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1988.
ÇELİK Kemal, Bir Kitap Dostu Ali Emîrî, Mor Yayınları, Ankara 2007.
EMİR Ali Haydar, “Ali Emîrî Efendi’nin Vefatı Dolayısıyla Enterasan Hâtıralar”, Vakit Gazetesi, 28 Kânunu sânî 1340.
ERDOĞAN Seher, Ali Emîrî’nin Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası Üzerine Bir İnceleme, Gazi Üniversitesi Yüksek
Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007.
ERER Tekin, Kitap Aşkı, Son Havadis Gazetesi, 1 Nisan 1970.
ERGUN Sadedddin Nüzhet, “Emîr, Ali”, Türk Şairleri, Raşit Bütün Matbaası, C. I, İstanbul 1944, s. 1251-1256.
ESEN Muzaffer, “Ali Emîrî”, İstanbul Ansiklopedisi, Nurgök Matbaası, C.II, İstanbul 1959, s. 659-662.
GENÇBOYACI Melek, “Ali Emîrî Efendi ve Divanu Lugati’t-Türk”, 2. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni
Bildirileri: Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi (28-30 Mayıs 2008), Ankara 2009, s. 251-260.
GENÇBOYACI Melek, “Ali Emîrî Efendi ve Divanü Lugati’t-Türk”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C. XCVI, S.
683, Ankara 2008, s. 542-552.
186
GENÇBOYACI Melek, “Ali Emîrî’nin Kütüphanesinden Fatih ve Dönemi” Kültür (Üç Aylık Dergi), Yıl: 2008, S: 11,
s. 118-121.
GENÇBOYACI Melek, “Cumhuriyetten Günümüze Millet Kütüphanesi”, Millet Yazma Eser Kütüphanesi’nden Bir
Seçme Ali Emîrî Efendi ve Dünyası: Fermanlar, Beratlar, Hatlar, Kitaplar, Pera Müzesi Yayınları, İstanbul 2010, s. 45-53.
GENÇBOYACI Melek, “Osmanlı’dan Günümüze Kadar Gelen İhtisas Kütüphaneleri ve Millet Yazma Eser
Kütüphanesi”, KAYHAM Kent Hafıza Merkezleri: Kent İhtisas Kütüphaneleri, Kent Arşivleri ve Kent Müzeleri
Sempozyumu (26-27 Mart 2010 Erciyes Üniversitesi) Bildiriler ve Tartışmalar Kitabı, Detay Yayıncılık, Ankara 2010, s.
196-221.
GENÇBOYACI Melek, “Ali Emîrî Efendi ve Kütüphanesi”, BDK Kültür Sanat Edebiyat ve Kütüphane Bülteni, Yıl: 1,
S. 4, İstanbul 2010.
GENÇBOYACI Melek, “Millet Yazma Eser Kütüphanesinde Bulunan Ali Emîrî’nin Telif ve İstinsah Ettiği Tezkirelerden
Örnekler”, Prof. Dr. Mustafa İSEN Adına Uluslararası Klasik Türk Edebiyatında Biyograi Sempozyum Bildirileri
(Nevşehir, 6-8 Mayıs 2010), Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 2011, s. 303-314.
GENÇBOYACI Melek, “Diyarbakır’dan İstanbul’a Ali Emîrî Efendi”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi –www.e-
sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı: VII, Nisan 2012.
GÖVSA Alaettin, “Ali Emîrî”, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, Yedigün Yayınları, s.35.
GÜNER Galip-GÜNER Nurhan, Esâmi-i Şu‘arâ-yı Âmid, Anıl Matbaa ve Ciltevi, Ankara 2003.
HAYBER Kasım, Tezkire-i Şuarâ-yı Âmid, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Kayseri 1996.
İNAL İbnülemin Mahmud Kemal, “Emîrî Efendi”, Son Asır Türk Şairleri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı
Yayınları:203, C.I, Ankara 1999, s. 453-471.
İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi, “Ali Emîrî”, Tercüman Gazetesi Kültür Yayınları, C.II, İstanbul. 1983, s. 646-
648.
KARATEKE Hakan, İşkodra Şairleri ve Ali Emîrî’nin Diğer Eserleri, Enderun Kitabevi, İstanbul 1995.
KUNTAY Mithat Cemal, “Kitap Sevenler”, Her Ay Dergisi, Yıl 1, S.3, İstanbul 1937, s. 117-122.
MERMUTLU M. Sait, “Ali Emîrî’nin Ezhar-ı Hakîkatı”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, -www.e-sarkiyat.com-
ISSN: 1308-9633 Sayı: V, Nisan 2011.
Meydan Larousse, “Ali Emîrî”, C. 1, s. 316.
ORHON Orhan Seyi, “Kitap Aşkı”, Son Havadis Gazetesi, 19 Mayıs 1970.
SERİN Sefer, Diyarbakırlı Ali Emirî Divanı (İnceleme-Metin), Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep 2007.
TAYŞİ Mehmet Serhan, “Âmid (Diyarbakır) Şehrinde Bir Zamanlar Bir Milyon Kırk Bin Kitabı İhtiva Eden Büyük Bir
Kütüphanenin Varlığı Hakkında Notlar”, Sur Dergisi, Temmuz 1977, s. 21-28.
TAYŞİ Mehmet Serhan, “Millet Kütüphanesindeki Eski Harli Süreli Yayınlar Kataloğu”, Türk Dünyası Araştırmaları
Dergisi, S. 46, Şubat 1987, s. 163-213.
TAYŞİ Mehmet Serhan, “Ali Emîrî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 2,
İstanbul 1989. s. 390- 391.
TAYŞİ Mehmet Serhan-ÜLKER Mustafa Birol, “Millet Kütüphanes”i, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları C. 30, İstanbul 2005, s. 70-71.
TEVFİKOĞLU Muhtar, “Ali Emîrî Efendi”, Türk Kültürü Dergisi Y. VIII, S. 88, Şubat 1970, s. 244-252.
TEVFİKOĞLU Muhtar, “Emîrî Efendi”, Devlet Dergisi Y. 1, S. 50, 16 Mart 1970, s.6-7, 10-11.
TEVFİKOĞLU Muhtar, “Millet Kütüphanesi Kurucusu Ali Emîrî Efendi”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, C.
XX, S. 3, 1971, s.147-155.
TEVFİKOĞLU Muhtar, “Emîrî Efendi’ye (Şiir)”, Türk Kültürü Dergisi, Y. IX, S. 108, Ekim 1971, s. 935-936.
TEVFİKOĞLU Muhtar, “Ali Emîrî Efendi”, Milli Hâkimiyet Gazetesi, Diyarbakır, Y.2, S.524, 14 Aralık 1971, s. 1-8.
TEVFİKOĞLU Muhtar, Ali Emîrî Efendi, Kültür Bakanlığı Yayınları:1082, Ankara 1989.
TİMURTAŞ Faruk Kadri, “Millet Kütüphanesi’nin Kurucusu Ali Emîrî”, Son Havadis Gazetesi, 31 Mart 1979.
187
Türk Ansiklopedisi, “Ali Emîrî”, C.II, s. 86.
Aysun EREN
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, “Ali Emîrî Maddesi”, Dergâh Yayınları. C. I, s.112.
ÖZKIRIMLI Atilla, “Ali Emîrî”, Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, İnkılâp Yayınları, C. I, s. 88-89.
ÜLKÜTAŞIR M. Şakir, Büyük Türk Dilcisi Kaşgarlı Mahmut, Türk Dil Kurumu Yayınları.336, Ankara 1972.
YAŞAR Mehmed Yusuf, Mardin Mülûk ü Artukiyye Tarihi, Marmara Üniversitesi, İstanbul 2006.
YEŞİLYURT Yahya, Ali Emîrî’nin Yemen Hatıratı, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2007.
YILMAZTÜRK Hasan, Esâmi-i Şu‘arâ-yı Âmid’in Tenkitli Metni, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Tespit edebildiklerimizden hareketle yukarıda sıraladığımız “Alî Emîrî Bibliyografyası”, Emîrî’nin ne

denli dikkate değer bir kültür adamı olduğunu göstermekle birlikte, şahsiyetinin ve eserlerinin daha nice
araştırmaya muhtaç olduğuna işaret etmektedir. Zira hem Alî Emîrî’nin hem topladığı kitapların hem de
yazdığı eserlerin anlatacak daha çok hikâyesi vardır. Nitekim Dr. Muhtar Tevfikoğlu’nun da ifade ettiği gibi;
“…hayata gözlerini yumduğu gün atmış yedi senelik büyük birikim kendisiyle birlikte toprağa gömüldü. Evet,
birçok Osmanlı bilgini gibi Emîrî de kendisinden beklediğimiz daha mühim eserleri -ne yazık ki- veremedi.
Ama yine de bilmediğimiz pek çok şeyi onun kaleminden öğrendik. Arayıp da bulamadığımız pek çok
bilgiyi onun eserlerinde bulduk. Sayfalara saçılmış altın zerreleri… Gerçi o bilgiler bugünün dünyasına oldukça
uzaktır. Dünün gökyüzünü aydınlatan yıldızları gibi… Lâkin parıltıları hiçbir zaman sönmeyecek. Tabii
anlayanlar için… Işıltılardan zevk alanlar, faydalananlar için…” (Tevfikoğlu, 1989: 48)
Alî Emîrî’ye Vefa Hakkıyçün…

Ömrünce topladığı kitaplarını milletine bağışlamayı dileyen Alî Emîrî’nin bu isteği, ism-i şahanesi
188 “Millet” olan kütüphanenin çatısı altında gerçekleşmiştir. Fatih Sultan Mehmed Han’ın yanına gömülmek
olan ikinci büyük dileği de vefâdâr Türk milleti tarafından Alî Emîrî’ye büyük bir minnet ve şükranla yerine
getirilmiştir.
Bugün “İstanbul
Alî Emîrî Kültür Merkezi, Diyarbakır Alî Emîrî Caddesi, Alî Emîrî Sokakları, Alî Emîrî Anadolu Lisesi, Alî
Emîrî İlköğretim Okulu” gibi Alî Emîrî’ye ithala kurulan yapılar, O’nu hala hatırlayanların varlığından haber
vermekle birlikte, gelecekte de ister adres tarifinde ister ikametgâh bildiriminde olsun, bir gün, herhangi bir
sebeple, bir yerlerde, adının mutlaka anılacağına işaret etmesi bakımından ümit verici vefa numuneleridir.
Alî Emîrî, hayattayken kendi yazdığı eserler yanında bazen de topladığı kıymetli yapıtları -gücü
yettiğince- neşretmiştir. Ancak O’nun neşriyatla ilgili en büyük dileği, divanlarını bir araya getirebilmektir.
Hatta bu niyetini bazı yazılarında şöyle dile getirmiştir:
“Tezkiremizi bitirdiğimiz 1296 ramazanına kadar üç adet divan-ı eş’ar tertip eyledim. Birincisi, bende
şiir yazma hevesi doğduğu günden başlayarak Mardin’e gittiğim 1292 yılına kadar olan devreye aittir. İkincisi
Mardin’de bulunduğum üç seneye; üçüncüsü, Mardin’den Diyarbakır’a dönüşümden sonraya aittir. İnşallah
bir müsait zamanda şu üç divanı ve bundan böyle yazacağım şiirleri külliyat halinde bir araya getirmek
fikrindeyim”.
İleri Gazetesi’ndeki bir yazısında ise “Benim divan-ı eş’arım yüz bin beyitten ziyadedir… Umum
kasidelerimin bir beyti bile noksan bırakılmamak üzere inşallah, vaktim müsait olursa on ciltli bir divan olarak
neşredeceğim.” (Tevfikoğlu, 1989: 86). Fakat bu, o gün için Emîrî’ye nasip olmamıştır.
Bugün Millet Kütüphanesi’nde bulunan, biri nu: 37’de kayıtlı 144 yaprak, biri nu: 38’de kayıtlı 87
yaprak ve diğeri de nu: 39’da kayıtlı 480 yaprak olan üç divanı bulunan Emîrî’nin ikinci divanı -yukarıda
da belirtildiği üzere- yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır. Naçizane teklifimiz odur ki; birinci divanı ve
en hacimli olan üçüncü divanı da dikkate alınarak Emîrî’nin divanları müstakil ve mürettep olarak ciddi
bir yayınla günümüz araştırmacılarının/okuyucularının dikkatine/ilgisine sunulsun. Bu, hem Emîrî’nin
dileğini yerine getirmek onurunu/mutluluğunu bizlere duyuracak hem de O’nun edebî ve ilmî şahsiyeti
hakkında afaki yorumlar yerine sağlam değerlendirmeler yapılmasını temin edecektir.
Alî Emîrî’nin tüm eserlerini bir araya getirmek suretiyle bir “Alî Emîrî Külliyatı ya da Alî Emîrî
Kitaplığı” vücuda getirmek fikrimizi ise ikinci teklifimiz olarak sunmak isteriz. Müşkül gibi görünse de
imkânsız sayılamayacağından bu teklif, erbabına tevdi edilmek suretiyle; ya Kültür ve Turizm Bakanlığı 189
ya Diyarbakır’daki kamu kurum ve kuruluşları veyahut İstanbul’daki bazı vakıf/teşkilatlar tarafından teşvik
Aysun EREN
edilip tetkiki sağlandığında Millet Kütüphanesi’nin en güzide ve anlamlı külliyatını meydana getirecektir.
Alî Emîrî , “boş hayat” deyiminin içini doldurmak için dolu dolu, okuya okuya geçirdiği ömründe
şimdiye kadar saydığımız pek çok değerin temsilcisi, nice kıymetli eserin bekçisi/bekleyicisi, binlerce kitabın
vakfedicisi olmak izzetini ve lütfunu göstermiştir. Ancak kâlden ve zahirden çok,
hâle ve batına bakılacak olursa Alî Emîrî her şeyden öte “hakkıyla okuyan bir insan portresi” çizdiğinden,
bugünün insanına en önemli mesajı ve vasiyeti -bizce- hâl diliyle anlattığı şu hususiyetidir: OKUMAK. Zira
bu fiilin hatıraları ile dolu olan ömründe Alî Emîrî’nin gizliden ya da açıktan en şiddetli ikrarıdır, İKRA.
Evet, Hakk’ın Hz. Peygamber’e ilk emrinin “İKRA” olduğu hatırlanırsa, Emîrî’nin OKU’maya düşkünlüğü
anlaşılacaktır her hususuyla. Filhakika geçerken ömür, bir ezan ile bir sala arasında, hayatına OKU emrinin
emriyle yön vermiştir O da. OKUMAK, Emîrî gibi okumak. Hatta Emîrî gibi, kâinâtın kitabını okumak...
Muhtâc isen füyûzuna eslâf pendinin

Diz çök önünde şimdi Emîrî Efendi’nin (Yahya Kemal Beyatlı)
yahut
Muhtaç isen ecdadının feyzine

Önce diz çök Emîrî’nin önünde
Sonra da OKU…
Alî’nin şevki, Emîrî’nin emriyle, OKU…
190 Hatıra demiştik, yazımızın başında; VIII. Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu ve Alî Emîrî
Hatırası’na...
Diyarbakır, kendisiyle bir kere daha övünsün diye; ve milleti, minnet ve rahmet ile bir kez daha yâd
etsin diye... Bu tarihe çok hizmet ettiği için, bu edebiyata çok emek verdiği için... Bu veçhile son olarak O’na
dair bir kıssayı, telgrafçılığına ve edebiyatçılığına atfen, Alî Emîrî’nin biz “eski edebiyatçı”lara gönderdiği bir
“sempozyum telgrafı” varsayarak paylaşmak isteriz6.
Rivayet bu ya; günlerden bir gün aralarında meşhur alim İbnü’l-emin Mahmud’un da bulunduğu
bir dostlar meclisinde, okuması için Revan Seferi’ni anlatan Farsça bir eser uzatılmış Alî Emîrî’ye. Emîrî
okumuş, açıklamış; açıklamış, okumuş. Az daha okumuş, sonra durmuş. “Revan” demiş, sonraki kelimede
kekelemiş. Takıldığı kelimenin harleri, “sin-kaf-râ-ye”. Hepsini şöyle bir toparlayınca zihninde, “Revan
Sakari” ya da “Revan Sıkari” oluyormuş kelime. Evet ya “Sakari” ya “Sıkari”. Fakat deyim yerindeyse,
sıkmak istememiş Emîrî. Zira böyle bir kelimenin neye mal olacağını bilmekteymiş. Meclisteki arkadaşları
öyle yabana atılacak kişiler değil, hepsi alim, hepsi ehil. Kelimeyi okuyamasa “Bak, Alî Emîrî okuyamadı!”
diyecekler, “Sakari” diye okusa, “Uydurdu” diye Alî Emîrî’nin bilginliğini beş paralık edecekler. Bu hal üzere
Alî Emîrî, düşünmüş, taşınmış ve birazcık da kaşındıktan sonra derhal keskin zekâsını devreye sokarak
cevabî tavrını almış. Önce parmağını diliyle ıslatmış ve “kaf ” harfinin bir noktasını yerinden kaldırmış.
Bir de ne görsünler yeni kelime “sin fe râ ye”, derken “Revan Seferi” diye okumuş ve eklemiş Alî Emîrî de:
“Yaramaz bir sineğin cilvesi işte...” İşte “fe”yi “kaf ” yapan kahraman sinek, bir güzel pisleyecek ve devrimizin
profesörü diyebileceğimiz koskoca Ali Emîrî’yi, az kalsın alaşağı edecek! Heyhat... Kimin Haddine...
Alî Emîrî Hatırası’na düzenlenen VIII. Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu’nun açılış Konuşması olarak
hazırlanan bu çalışma, Alî Emîrî Efendi’nin hayatı, şahsiyeti, sanatı, eserleri hakkında umumi malumat
vermek ve bazı tespitlerimizi derli toplu zikretmek lüzumunun bir ürünü olarak ortaya konmuştur.
KAYNAKÇA
ARSLAN Mustafa Uğurlu, Ali Emîrî Efendi ve Divanı, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
BABİNGER Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 435, Ankara
1982.
ÇELİK Kemal, Ali Emîrî Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri 1857-1924, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi
Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1988.
DEVELLİOĞLU Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara 2008.
ERDOĞAN Seher, Ali Emîrî’nin Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası Üzerine Bir İnceleme, Gazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007.
ERGUN Sadedddin Nüzhet, “Emîr, Ali”, Türk Şairleri, Raşit Bütün Matbaası, C. I, İstanbul 1944, s. 1251-
1256.
GENÇBOYACI Melek, “Diyarbakır’dan İstanbul’a Ali Emîrî Efendi”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi
–www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı: VII, Nisan 2012, s. 228-229.
HAYBER Kasım, Tezkire-i Şuarâ-yı Âmid, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 1996.
İNAL İbnülemin Mahmud Kemal, “Emîrî Efendi”, Son Asır Türk Şairleri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı
Yayınları:203, C.I, Ankara 1999, s. 453-471.
KARATEKE Hakan T., “İşkodra Şairleri ve Alî Emîrî’nin Diğer Eserleri”, Enderun Kitabevi, İstanbul 1995.
6 Bu rivayetin kaynağı için bk.: Yahya YEŞİLYURT, Ali Emîrî’nin Yemen Hatıratı, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 191
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2007, s. 103-104.
Aysun EREN
MERMUTLU M. Sait, “Ali Emîrî’nin Ezhar-ı Hakîkatı”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, -www.e-
sarkiyat.com-ISSN: 1308-9633 Sayı: V, Nisan 2011, s. 112-139.
SERİN Sefer, Diyarbakırlı Ali Emirî Divanı (İnceleme-Metin), Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep 2007.
TEVFİKOĞLU Muhtar, Ali Emîrî Efendi, Kültür Bakanlığı Yayınları:1082, Ankara 1989.
YAŞAR Mehmed Yusuf, Mardin Mülûk ü Artukiyye Tarihi, Marmara Üniversitesi, İstanbul 2006.
YEŞİLYURT Yahya, Ali Emîrî’nin Yemen Hatıratı, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2007.
YILMAZTÜRK Hasan, Esâmi-i Şu‘arâ-yı Âmid’in Tenkitli Metni, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
YUVALI Abdulkadir-HALAÇOĞLU Ahmet, “Doğu Vilayetleri”, Babıali Kültür Yayıncılık, İstanbul 2008.
192
Abdî’nin Heft Peyker Mesnevîsi ve
Nizamî’nin Heft Peyker Mesnevîsi
(Şekil ve Konu Bakımından Bir Karşılaştırma)
Yrd. Doç. Dr. Hanzade GÜZELOĞLU
Ardahan Üniversitesi, İnsani Bilimler ve Edebiyat Fak., Türk Dili ve Edebiyatı Böl, Ardahan
hanzadeg@yahoo.com
ÖZET
Hamsesindeki eserleriyle yüzyıllar boyunca Türk tercümesi olan Abdî’nin bu eseri konu bakımından
ve Fars şairlerine modellik teşkil etmiş ünlü mesnevî Nizamî’ye bağlıdır. Bu bildiride Abdî’nin Het Peyker
şairi Nizamî’nin Het Peyker’i, Sasanî hükümdarı mesnevîsinin özellikleri şekil ve konu bakımından
Behram V’in efsanevî şahsiyeti, aşk ve maceraları Nizamî’yle karşılaştırılarak sunulmaya çalışılmıştır.
etrafında oluşturulmuş bir aşk mesnevîsidir. Türk Ayrıca eserde önemli bir yer alan “7” sayısı ile
edebiyatında, bugünkü bilgilere göre, en eskisi XV. ilgili kavram ve sembolik anlamlar üzerinde
yy.’da Aşkî tarafından kaleme alınan Het Peyker durulmuştur: 7 gün, 7 gezegen, 7 iklim, 7 prenses,
konusu Kudsi Çelebî, Ulvî, Nevayî, Ahmed-i 7 renk vb. Abdî’nin bu eserinin bugün elimizde olan
Rıdvan, Behiştî, Trabzonlu Ramazan, Hayatî, tek yazma nüshası (Dublin Chester Beatty: T.505)
Lamiî gibi şairler tarafından işlenmiştir. Eserleri nın kaynaklarda Lamiî Het Peyker’nin bir nüshası
elde olanlar arasında Abdî’nin (XVI. yy.) Het olarak bilinmesi bakımından da önemlidir.
Peyker’i tarafımızdan tespit edilip ilim dünyasına Anahtar Kelimeler: Het Peyker, Nizamî, Abdî,
tanıtılmıştır. Het Peyker’in genişletilmiş bir Türkçe Mesnevî, Tercüme
Hanzade GÜZELOĞLU
Giriş
Penc Genc adlı Hamsesiyle yüzyıllar boyunca Fars ve Türk şairlerine modellik teşkil etmiş
ünlü mesnevî şairi Nizamî’nin Heft Peyker’i Hamsesindeki dördüncü mesnevîsidir. Eser, H.
593/1197)de yazılmış ve Meraga hakimi Aksungur ailesine mensup Alaeddin Körp Arslan’a ithaf
edilmiştir. Aruzun Feèilâtün mefâèilün feèilün kalıbıyla yazılmış ve 5600 beyit olan eser, genel olarak
bu adla bilinmekle beraber bazen “Heft Gunbed” veya “Behrâm-nâme” olarak da adlandırılmaktadır.
Heft Peyker mesnevîsi, Sasanî hükümdarlarından V. Behrâm (Behrâm-ı Gûr)’ın tarihî ve efsanevî
şahsiyeti, aşk ve av maceraları etrafında oluşturulmuştur. Taberî ve Sealibî tarihlerinde ve Firdevsî’nin
Şeh-nâme’sinde rivayetler halinde bulunan Behram’ın hikâyesi, Nizâmî’nin kalemiyle Heft Peyker adı
altında ilk defa müstakil bir mesnevî haline gelmiş, İran ve Türk edebiyatlarında daha sonraki mesnevî
şairlerine de konu olmuştur. Nizamî, eserinde Behram’ın destanî yönünden daha çok avla, eğlenceyle,
önce cariyesi, sonra yedi iklim hükümdarlarının yedi kızıyla geçirdiği günleri anlatmıştır. İran
edebiyatında daha sonra bu konuyu Hüsrev-i Dihlevî Heşt Behişt adlı eserinde, Rai Hidayetullah Heft
Peyker’inde, Derviş Eşref Meragî Heft Evreng’inde ve Hatifî Heft Manzar’ında işlemişlerdir. (Levend,
1984: 228; İlaydın, 1935: 278 vd).
Türk edebiyatında ise Heft Peyker (Behrâm-ı Gûr) konulu mesnevîler daha çok Nizamî’nin eseri
tanzir ya da tercüme edilerek oluşturulmuştur. Bu mesnevîler, bazen hamseler içinde, bazen de
müstakil eser olarak kaleme alınmışlardır. (Kahraman, 1995: 354-366).
Bugünkü bilgiler ışığında Türkçe yazılmış ve metinleri elde bulunan şu Heft Peyker konulu
mesnevîler mevcuttur: Aşkî’nin Heft Peyker’i 1 Nevaî’nin Seb’a-i Seyyâre’si, 2 Behiştî’nin Heft
Peyker’i, 3 Ahmed-i Rıdvân’ın Heft Peyker’i, 4 Atayî’nin Heft Hvân’ı, 5 Subhizâde Feyzî’nin Heft
Seyyâre’si. 6 Ayrıca Emin Yümnî’nin mensur bir Heft Peyker çevirisi de vardır. 7
Eski kaynaklarda sözü edilen Ulvî, Kudsî Çelebî, Hayatî (XV.yy.), Trabzonlu Ramazan (XVI.
yy.) ve Lâmi’î’nin Heft Peyker mesnevîleri ise henüz ele geçmemiştir.
Manzum ve mensur çok sayıda telif ve tercüme eser bırakan ve bundan dolayı “Camî-i Rûm”
lakabıyla anılan Bursalı Lâmi’î Çelebî (1472-1532)’nin de Nizamî’den yaptığı bir Heft Peyker
tercümesinin olduğunu eski kaynaklar ve araştırmalar belirtmektedir. Lami’î Çelebî’nin Heft
Peyker’i de henüz ele geçmemiş Heft Peyker mesnevîleri arasındadır.8 Elde ettiğimiz İrlanda Dublin
Chester Beatty Library Meredith Owens No:12’de 9 kayıtlı Heft Peyker nüshasının Lami’î’ye değil,
XVI. yy. şairlerinden Abdî’ye ait olduğu anlaşıldı. Eserde Lami’î mahlasına rastlanmadığı halde,
metinde şair mahlası Abdî olarak geçmektedir. Eserde tarih düşürülen beyitlerden 957/1550-51 yılında
yazıldığı anlaşılmaktadır, ki bu tarih Lami’î’nin vefat ettiği 1531 yılından çok sonradır. Şairin elde
olan üç mesnevisi (Cemşid ü Hurşid, Niyâz-nâme-i Sa’d ü Humâ ve Gül ü Nevruz) ile bu eser arasında
dil, üslup ve deyiş bakımından benzerlik görülmektedir.
Abdî ve Heft Peyker Mesnevîsi
XVI. yy. sairlerinden Abdî edebiyat tarihinde daha çok “Niyâz-nâme-i Saʿd ü Hümâ” şairi
1
Günay Kut (1972 ) “Aşkî ve Heft Peyker Çevirisi”, TDAY-Belleten, ss. 127-151; eser üzerine bir doktora çalışması da
yapılmaktadır: Aslı Aytaç Aşki Heft Peyker (İnceleme-Metin-Özel Adlar Dizini), Hac. Üniv. (Danışman: Doç. Dr. Fatma S.
Kutlar)
2
Agah Sırrı Levend (1967) Ali Şir Nevaî Hamse, C. 3, TDK, Ankara; Hikmet İlaydın (1935) “Behrâm-ı Gûr Menkabeleri.
Mir Ali Şîr Nevâyî ile Hatifî’nin Eserleri Arasında Müşterek Bazı Hususiyetler Hakkında”, Türkiyat Mecmuası, c.V, ss. 275-
290; B. Kahraman (1994-1995) “Heft Peyker Çevirileri ve Ali Şir Nevâyi’nin Seb’a-i Seyyâresi”, SÜ Fen-Edebiyat Dergisi,
Sayı: 9-10, s. 353.
3
Şener Demirel (1995) “Behiştî ve Heft Peyker’i”, FÜ Sosyal Bilimler dergisi, Sayı: 7 (112), s. 57-65.
4
İsmail Ünver (1982) Ahmed-i Rıdvân: Hayatı, Eserleri ve Edebî Şahsiyeti, AÜ doç.tezi; aynı yazar (1996) “Ahmed-i
Rıdvan”, Belleten, C L, Sayı: 196 (Nisan), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, ss. 73-125.
5
Turgut Karacan (1974) Nevizâde Atayî, Heft-Han Mesnevîsi, Erzurum.
6
A.S. Levend, “Feyzî’nin Bilinmeyen Hamsesi”, TDAY-Belleten 1955, ss. 143-152. Hamse yayımlanmıştır: Mehmet Arslan
(1999) Subhizade Feyzî Hamse, Sivas.
7
Eski harfli iki baskısı vardır: Tercüme-i Hikaye-i Heft Peyker (7 cilt), İstanbul, 1289 ve 1341.
8
Detaylı bilgi için bkz. H. Güzelova (2006) “Abdî’nin Bilinmeyen Bir Mesnevîsi: Heft Peyker Tercümesi”, Bilig dergisi,
Sayı: 38 Yaz, ss. 35-49.
194 9
Kütüphanede yazmanın yeni kayıt numarası T.505’dir.
Abdî’nin Het Peyker Mesnevîsi ve Nizamî’nin Het Peyker Mesnevîsi
(Şekil ve Konu Bakımından Bir Karşılaştırma)*
olarak tanınmıştır. Şairin hayatı hakkında kaynaklarda şimdilik herhangi bir bilgi bulunmamakla
beraber, elde olan eserlerinden Abdî’nin bir mesnevî şairi ve mütercim bir şair olduğu anlaşılmaktadır.
Eserlerinin yazıldığı dönemden, Abdî’nin Kanunî Sultan Süleyman, II, Selim ve III. Murat saltanat
dönemlerinde yaşadığı anlaşılmaktadır. Bugün dördüncüsü olarak ele geçen Heft Peyker’ini, diğer iki
mesnevîsi olan Niyâz-nâme-i Sa’d ü Hümâ ve Cemsîd ü Hursîd gibi Manisa’da şehzade iken II.
Selim’e sunan Abdî, muhtemelen II. Selim’in yakın çevresinde bulunan şairlerden biridir.
Bugünkü bilgilere göre, İrlanda Dublin Chester Beatty Kütüphanesi CBL T.505’de 10 Lami’î
adına kayıtlı Heft Peyker yazması, Abdî’nin Heft Peyker mesnevîsinin müellif hattı nüshadan istinsah
edilen ve bugün bilinen tek yazma nüshasıdır. Toplam 168 varaktan oluşan yazmanın ölçüleri 18 x
28,5 cm (8,5 x 20 cm)dir. Her varak ortalama 21 beyittir. Yazmanın cildi dağılmış, bazı sayfaları
kopmuş. Sayfaların kenar ve iç kenarlarında kurt yeniği vardır. Metin çift cetvelli, başlıklar Farsça
olup renkli mürekkeple yazılmıştır. Bunlardan sarı, gri ve beyaz renkle yazılanlarda bazı kelimeler
silinmiş. Eser, yer yer harekeli olan düzgün bir nesihle yazılmıştır; bazı başlıklar ve metin içinde bazı
yerlerde yazı okunaklı değil. Yazmanın tamamı harekeli olmayıp, baştan iki varak (1b-2a), bölüm
başlıklarının hepsi (59 başlık) ve metin içinde bazı kelimeler harekelidir.
Yazmanın varak 167b’de yer alan Arapça istinsah kaydından da anlaşıldığı gibi, bu nüsha,
eserin yazıldığı H. 957 tarihinden yaklaşık iki yıl sonra H. 959 yılı 12 Safer (Pazartesi)/M.1552 yılı 8
Şubat tarihinde Uşak kasabasında Abdurrahman bin Abdullatif tarafından müellif hattı olan
nüshadan istinsah edilmiştir. (Güzelova, 2008: 82-84)
“Tercüme-i Heft Peyker” başlığını taşıyan eser, varak 1b’de yer alan
İftitÀó-ı nÀme der-óamd-i ÒudÀ
Güm-rehÀn-rÀ nÀm-ı pÀkeş reh-nümÀ
Evvel-i evvel buved Àn õÀt-ı pÀk
Áòir-i Àòir şeved Àn kibriyÀ
iki beyitlik Farsça bir başlıktan sonra ilk beyti:
Bi’smi men lÀ-ilÀhe hìç sivÀh
Şehida’llÀhu vahdetine güvÀh
olan Besmele manzumesiyle başlamakta ve varak 167 b’de Hâtime bölümünün son beyti olan:
Maôhar-ı lüùf olup o devlet-òvÀh
Ola dÀyim cihÀnda ôıllu’llÀh (6891)
dua beytiyle sona ermektedir. (Güzelova, 2006: 41-42)
Eserdeki tarih beytinden Heft Peyker H. 957/M.1550-51 yılında yazıldığını öğreniyoruz. Heft
Peyker’in Hatime bölümünde eserin yazılmasının başlangıç ve bitiriliş tarihi lafzen gün ve ay olarak
verilmektedir. Aşağıdaki beyitlerden, bu eserin 6 Şevval (28 Ekim 1549, Pazartesi) günü yazılmaya
başlandığı ve 7 Muharrem (26 Ocak 1550, Pazar) günü saat 12’de son şeklini bulduğu
anlaşılmaktadır:
Sitte ŞevvÀl içre olup ÀàÀz
Düzdi terúìmine ùabièat sÀz
Sebèanuñ hem Muóarrem’iydi i yÀr
èAşre åÀnìde buldı nÀme nigÀr
Minnet AllÀha nÀme-i iúbÀl
İòtinÀyını úıldı istiúbÀl
10
Dublin Chester Beatty Kütüphanesi Yazmalar bölümünde toplam 160 Türkçe yazma eser bulunmaktadır. 401-493
numaralar arasında kayıtlı Türkçe yazmalar, Vladimir Minorsky’nin hazırladığı The Chester Beatty Library: A Catalogue of
the Turkish Manuscripts and Miniatures (Dublin, 1958) adlı katalogta yer almaktadır. Bu kataloğun devamı niteliğinde
numaralandırılmış Meredith-Owens yazmaları arasında No: 12 kayıtlı Heft Peyker nüshası, T.505 olarak yeniden 195
numaralandırılmıştır. (Katalogta eserin yazar adı Lamiʿî olarak kaydedilmiştir.)
Hanzade GÜZELOĞLU
èÖmrden evvel irdi pÀyÀna

NÀm-ı şÀh ile irdi èünvÀna
Devamındaki beyitlerde Abdî eserin bitirilişine ebcedle tarih düşürmektedir:
Didi hÀtif baña ki iy dildÀr
Ùarz-ı bu nÀme oldı heft nigÀr
Bu kitÀbuñ ùırÀz gibi Àòi
Heft Peyker gerek tÀrìòi
Ùabèum itdi buña küşÀyiş-i tÀm
Óamdu’lillÀh ki oldı nÀme temÀm (v.166a)
Eserin 166a varağında kırmızı mürekkeple koyu şekilde yazılmış yukarıdaki üç kelimenin
„dÖ dJšÄ XH£ (Heft Peyker gerek) ebced hesabına göre harf değerlerinin toplamı 957 tarihini
vermektedir. Böylece XVI. yüzyıl şairlerinden Abdî’nin bugün bilinen üç eserinin yazılış tarihlerine
göre, Heft Peyker tercümesi, şairin ilk mesnevîsi olan Niyâz-nâme-i Sa’d ü Hümâ’nın yazıldığı
952/1545 tarihinden beş sene sonra ve Cemşîd ü Hurşîd (966/1558)den dokuz sene önce 957/1550-51
tarihinde yazılmıştır.
Heft Peyker mesnevisi yazılış tarihi itibariyle Abdî’nin ikinci ve bugün metni bulunan
dördüncü eseridir. Abdî’nin diğer üç mesnevisinde olduğu gibi (Niyâz-nâme-i Sa’d ü Humâ, Cemşid ü
Hurşid, Gül ü Nev-ruz) Heft Peyker (1550/51) mesnevisinde de İran edebiyatından alınan bir konu
işlenmektedir. Edebiyat tarihçisi V. M. Kocatürk’ün de tabiriyle “İran edebiyatında maruf olan bu
mesnevileri Türk şiirine naklederek işlemiş bulunması” 11 Abdî’nin İran mesnevi edebiyatı ve lisanına
vakıf olduğunu göstermektedir.
Heft Peyker’in Dil ve Üslup Özellikleri:
Eserin dil bakımından başlıca özellikleri, Eski Anadolu Türkçesi’ne ait arkaik kelimelerin
yanında çok sayıda Arapça ve Farsça kelimelerin yer alması; bazı kelimelerin alışık olmayan farklı
harekelenmiş şekillerine rastlanmasıdır. Mesela, birÿn-bürÿn, gencÿr- güncÿr, Òalac- Òaluc, rÿşena-
rÿşinÀ, çehre-çihre, delÀl-dilÀl, èeşÀyir- èüşÀyir; “se” sayısının kesre ile Åë şeklinde verildiği; Türkçe
“ıraà” kelimesinin “araà” olarak; “çekse, oldukça, olmaz” gibi kelimelerin de “çikse, oldakça, olımaz”
okunacak şekilde harekelendiği görülmektedir.
Abdî’nin diğer eserleri (Niyaz-nâme-i Sa’d u Hümâ, Gül ü Nev-ruz, Cemşîd ü Hurşîd) üzerine
yapılan araştırmalarda da böyle alışılmışın dışındaki harekelenmelere işaret edilmektedir. (İnce, 1987:
161; İnce, 2008: 60; Kuloğlu, 1989: I/4-5)
Heft Peyker’de dikkat çeken dil ve imla özelliklerinden bir diğeri de şudur: I. tekil şahıs ekinin
yazılışında düzleşme eğilimi görülmektedir: r²b×Ö gitdim, r²bÔ« itdim, rš*Öœ degilim.
Heft Peyker’de dil ve üslup bakımından dikkat çekici bir diğer nokta da, Türkçe, Arapça ve
Farsça kelimelerle yapılan tamlamalardır. Bu tamlamalar arasında Türkçe kelimelerle yapılan izafet
terkipleri de vardır. “u/ü/vu/vü” bağlacının Türkçe kelimler arasında kullanıldığı da görülmektedir:
bay u yoòsul; yat u yaraà; baş u cÀn; ben ü sen; Türkçe ve Farsça: ben ü yÀr, daà u deşt.
Şiirde ahengi arttıran unsurlardan biri olan kelime tekrarından oluşan ikilemeler, Heft
Peyker’de gerek Türkçe gerekse Farsça ve Arapça söz tekrarlarından oluştuğu görülmektedir: úat úat,
dilim dilim, ãaf ãaf, ùas ùas, vaút vaút, fevc fevc, dÀne dÀne, endek endek; hezÀr hezÀr; yegÀn yegÀn.
Heft Peyker’de beyitlerin çoğu, paralel ve simetrik bir yapıya sahiptir. Aşağıda verilen örnek
beyitler için simetrik bir söyleyiş söz konudur:
196 11
Kocatürk (1970) Türk Edebiyatı Tarihi, Ank., ss. 362-363.
BÀdbÀn-ı laùìf-i fülk-i felek

PÀsbÀn-ı şerìf-i mülk-i melek (86)
İy èaùÀ-pÀş-ı òÀlıú-ı åaúleyn
V’iy óaùÀ-pÿş-ı rÀzıú-ı kevneyn (222)
TÀb-ı óaşr içre sÀyedÀr eyle
Áb-ı luùfile mÀyedÀr eyle (224)
Genc-i bì-mÀr-ı dehr kim gördi
Gül-i bì-óÀr-ı èasr kim dirdi (242)
Abdî’nin nazmının bir özelliği olan hece düşürülen ulamaya Heft Peyker eserinde de
rastlanmaktadır. Bu vezin özelliği Abdî’nin diğer mesnevilerinde de görülmektedir. (Kocatürk, 1970:
363; İnce, 1987: 161; 2008: 55; Kuloğlu, 1989: I/20-21).
Heft Peyker’de görülen bu ulamalar iki tür olarak gruplandırılabilir:
1) ki bağlacıyla yapılanlar. ki bağlacı ve sonra gelen ünlü ile başlayan kelime arasında ulama
yapılırken ki’nin -i ünlüsü düşmektedir:
Noúùalar ki∪oldı anda necm-i hüdÀ (k’oldı)
Dìv [ü] şeyùÀnı recme yidi sezÀ (16)
Heft haù ki∪oldı Àòir iy dildÀr
Noúùası∪olur nişÀne-i pür-kÀr (277)
Faãl-ı evvel sütÿde-i YezdÀn
Ki∪itdi cihÀna èaùÀ tÀb u tevÀn (k’itdi, 331)
2) Diğer bir durum ise, sonu ünlü ile biten herhangi bir kelimeden sonra gelen ve ünlü ile
başlayan ikinci kelime (genelde it- , ol-, al- gibi Türkçe fiiller) arasında yapılan ulamadır. Bu durumda
ilk kelimenin sonundaki ünlü düşmektedir. Eserde en sık rastlanan ulama türü de budur. Birkaç örnek:
ÓarekÀtiyle oldı çün berekÀt
SÀlik-i rÀha∪odur yaraàla yat (17)
NÀòunıyla∪itdi ol óabìb-i ÒudÀ
Sìb-i mÀhı du nìm bì-pervÀ (122)
KÀf [u] nÿn emri∪olalı mÀder-zÀd
Olmadı bir peser suòan gibi zÀd (464)
Ol ki òÿy-ı òoşile∪olur zÀde
Merg vaútinde rÿyı∪olur sÀde (527)
Dögülür def gibi∪iy saèÀdet-bìn
Bilmeyen bu cihÀnuñ dÀiresìn (449)
Aşağıdaki örneklerde de sonu ünlü ile biten bir kelimeden sonra gelen o işaret sıfatı arasında
yapılan ulamadır ki, bu durumda da vezin gereği ilk kelimenin sonundaki ünlünün düştüğü
görülmektedir:
Kilk-i meşşÀùa∪o zülf-i cÀnÀna
Şeddeden düzdi èanberìn şÀne (11)
Ò Àr-ı àamzeyle∪o ġamzesi àammÀz
v
Virdi èuşşÀúa òayli sÿz u güdÀz (3702)

197
Hanzade GÜZELOĞLU
Bu tür ulamalar gerek önceki gerek sonraki dönem şairlerinin çoğunun eserinde de
görülmektedir. 12
Hece düşmeli ulamalara Abdî’nin bilinen diğer üç mesnevisinde (Niyâz-nâme-i Sa’d u Hümâ,
Cemşîd u Hurşîd, Gül ü Nevruz) de sıkça rastlanması, şairin Aruz veznini kullanmadaki bir özelliği
olarak değerlendirilebilir.
Eserinde alışık olmayan Arapça ve Farsça kelimelere yer vermesi, Abdî’nin bu iki dile iyi
derecede vakıf olduğunu göstermektedir. Eski Anadolu Türkçesi’ne ait ve bir kısmı günümüz
Türkçesi’nde anlam değişikliği gösteren kelimelerin de yer aldığı görülmektedir: úaú-, ucından
(yüzünden, sebebinden), úıl-, úo-, úoú-, úut, ãaúın-, ãun-, ùoyla-, ur-, uş-, ùuş ol- (ulaşmak, vasıl
olmak), yeg, yil, yil-(hızlı esmek), yid- (yedekte getirmek), yit-, yoà, yoòsul.
Abdî’nin bu Heft Peyker mesnevisi, içerdiği çok sayıdaki deyim ve atasözleri bakımından da
zengin malzeme sergilemektedir. Türkçe deyimlerin yanında Farsça ve Arapça kelimelerle kurulan
deyimlerin de kullanıldığı görülmektedir. Farsça deyimler, Nizamî’nin Heft Peyker mesnevîsindeki
beyitlerde geçen deyimlerden aktarılarak oluşturulmuştur. Abdî’nin Heft Peyker mesnevîsinde geçen
deyimlerden bazıları şunlardır:
(ãu gibi) ayaàına aúmak, barmaàın ıãırmak, başa çıkmak, başa (Àlem) tar olmak,başına seng
dokunmak/düzmek, başına taş vurmak, başına zindÀn olmak, diline geleni söylemek, el ãunmak (=el
sür-, el uzat-), eli irmek, elin çikmek, kemer bağlamak, úana girmek, úanın içmek, úaşıyacaú tırnaú
bulamamak, (başkasının) kapısına salmak, úulak asmak, ùuş olmak, yaş ãaçmak, yavuz ãanmak
(kötülük dile-); Farsça ve Arapça kelimelerle kurulan aktarma deyimler de var: (kìn) davulunu beline
urmak, (yoluna) cÀn u baş fedÀ olmak,èaúlını başına dirmek,èaúlını yaàmÀ ittirmek, ÀvÀzı dökülmek,
belÀ çekmek, belÀ virmek, ber-bÀd eylemek, bì-cÀn itmek, birine (deşti, arãayı) teng eylemek, cÀn
almak, cÀn virmek, cÀnda cÀy itmek, cÀnına yitmek, cÀnuna tÀlÀn virmek, cigeri pür-dÀà úılmak,
cigerin dökmek, dÀmen der-miyÀn itmek, derd virmek, dil (veya baàrı) kebab olmak, dili pür-óÿn
úılmak, dil-teng olmak, efsÿn urmak, farú úomak, àam yimek, àam gitmek, gerdeninde günÀh olmak,
gerd(àubÀr )-i zevÀl úonmamak, gÿrını ferah eylemek, gÿş dutmak, gÿşına gÿşvÀr itmek, gÿşını pür
itmek, úadem urmak (úurmak), leked yimek, miyÀn baàlamak, naúş baàlamak, nÀz u şìve ãatmak,
nerm eylemek, òÿn yudmak, òÿn-ı ciger yimek, òÿn bahÀsıyla virmek, renc cekmek, reng virmek,
rÿhını niåÀr itmek, rÿyı siyah (surh) olmak, ser eğmemek, sirke-füruş olmak, yÀbÀna atmak
(düşmek), yÀdına gelmek.
Orijinaldeki manayı korumak, beyitlerin manasını olduğu gibi vermek, Abdî tercümesinin
özelliklerinden biridir. Abdî, bazı beyitleri Nizamî’den aynen çevirmiştir; bazı beyitlerde kelimeleri
eşanlamlılarıyla değiştirerek tercüme etmiş; bazen beyitlerdeki Farsça kelimelerin yerine yine
Farsça’daki eşanlamlısını kullanarak, bazen de bu kelimelerin Arapça eşanlamlısı olan kelimeleri
kullanarak aktarmıştır. Tercüme sırasında Farsça deyim ve tabirleri, atasözlerini bazen sadece fiilini
Türkçelestirerek Farsça olarak siire aldıgı, bazen de Farsça kelimelerin esanlamlısını kullanarak
çevirdigi görülmüstür.
Aşağıda bu farklı şekillerde çevrilmiş beyitlerden örnekler yer almaktadır.
Abdî’nin Nizâmî’den aynen çevirdiği Tevhid bölümünden birkaç beyit:
Nizamî’de:
®«œu2u¦ ˆbì“ X‫® «س‬Uš0 ë‫ب‬
®Uš0 X‫س‬Ô œu2Ë “« p*‫ˆ ب‬bì“ (2,8) 13
12F
12
Cem Dilçin (1991) Mesèûd bin Ahmed, Süheyl ü Nev-BahÀr (İnceleme-Metin-Sözlük), Ankara, s. 139-140.
13
Karşılaştırma için Nizamî Heft Peykeri’nin Dr. Said Hamedyan (Heft Peyker Hakim Nizamî Genceyî, Tahran 1380)
198 yayınını esas alınmış. Farsça beyitlerin yanındaki parantez içinde verilen rakamlardan birincisi bu çalışmadaki sayfa
numarasını, ikincisi ise beyit numarasını göstermektedir.
Abdî’de:
İy hayÀtuñla zinde mevcudÀt
Zindedür bel vücuduñ ile hayÀt (28)
Nizamî’de:
X‫ «ﺳ‬ÂUì d£ È«b×‫ڊ‬U½ uÔ ÂUì
X‫ «ﺳ‬ÂU2ì« d•¬ Ë “U‫ ¬ﻏ‬‰Ë« (2,10)
Abdî’de:
NÀmuñ oldı bidÀyet-i her nÀm
Evvel-i ÀàÀz(u) Àòir-i encÀm (30)
Nizamî’de:
‰Uš• ˆ«— uÔ ®dC0 ë‫ ﺑ‬ë×‫ﺑﺳ‬
‰«Ë“ œdÖ ë×‫ﺳ‬Aì Uì ®—œ ë‫( ﺑ‬3,1)
Abdî’de:
Baàlıdur óażretüñe rÀh-ı òayÀl
Úapuña úonmamışdı gerd-i zevÀl (33)
Heft Peyker mesnevîsinin giriş kısmında Nizamî’nin, eserini Aksungur soyundan Sultan
Alaeddin Kerp Arslan adına yazdığını belirttiği bölümü Abdî, padişahın adını Selim olarak
değiştirerek Türkçe’ye aynen çevirmiştir. Karşılaştırma için bu beyitler aşağıda verilmiştir:
Nizamî’de: Abdî’de:
s²b¼«¡ö‫ ع‬XJ*L¦ ¡ˆbL‫ع‬ èUmde-i milk (ü) zübde-i devrÀn
sš¦“ Ë ÊU¦“ d#Uì k§U0 NÀãır u nÀôır-ı zemìn ü zamÀn
dšÖ —uA½ Êö‫ «—س‬Ûd½ Û– Şāh SulùÀn Selìm-i kişver-gìr
d²d‫ س‬Ë ÃU×‫ ب‬Êö‫ «—س‬é¼« “ ë‫ب‬ Oña lÀyıú hemìşe tÀc u serìr
Ë“« b²ƒ¦ ÈdIM‫س‬I‫ ع‬q‫س‬ì Neål-i èOåmÀn’a ol virür teyìd
Ë“« b2‫ «ب‬‰UL½ U‫ ب‬b2 Ë »« 14
13F Ced ü eb hem eb (ü) ced ile saèìd (340-342)
Abdi’nin, Nizamî’deki bir beyti iki beyitle çevirdiği de görülüyor. Aşağıdaki örnekte şair,
Nizamî’nin bir beytini, birinde ayetten bir iktibas da kullanarak iki beyitle aynen çevirmiştir:
Nizamî’de:
bìœ«“ d~²œ Ê« Ë Èœ«eì uÔ
bìœU‫ ب‬d~²œ Ê«Ë v²«b• uÔ (3,14)
Abdî’de:
Lem-yelidsin cióan durur mevlÿd
Daòi lem-yÿlid-i zemÀna velÿd 15
Ùoàmaduñ sen ve àayrlardur zÀd
Sen ÒudÀsın ve dìgerÀndur bÀd (34-35)
14
Dr. Muhammed Muin (1338) Tahlîl-i Heft Peyker, Tahran, s. 33.
15
Kur’an, İhlas Sûresi (112), 3. Ayet: Lem-yelid ve lem-yûlid: “O doğurmamış ve doğmamıştır.” 199
Hanzade GÜZELOĞLU
Bazı beyitlerin, kelimelerin yerine eş anlamlı kelimeleri kullanılarak aynen çevrildiği

görülmektedir. Karşılaştırma için birkaç örnek aşağıda verilmiştir:
Abdî:
Rÿz u şeb sÀlikÀn-ı rÀhuñdur
Óalúa-der-gÿş-ı bÀrgÀhuñdur (44)
(óalúa-der-gÿş: kulağı küpeli, köle, itaatkar)
Nizamî:
bì« uÔ ÛÖ—U‫ ب‬ÊU–uÖ ë×H‫س‬ bì« uÔ ˆ«— ÊUJ¼U‫ –» س‬Ë “Ë— (3,7)
(süfte-gÿşÀn/ süfte-gÿş- kulağı delik, itaatkar, köle, hizmetçi)
Yukarıdaki örnekte Abdî, Farsça beyitteki “köle, hizmetçi, itaatkar” anlamı olan “süfte-gÿş”
kelimesini eşanlamlısı olan “óalúa-der-gÿş” (“kulağı küpeli, itaatkar, köle) ile değiştirerek çevirmiştir.
Abdî Heft Peyker tercümesinin en önemli yönlerinden biri, Nizamî’nin eserindeki hikmetli
sözlerin, nasihatlerin, didaktik konulardaki söyleyişlerin aynen korunmaya calışılmasıdır. Abdî, Heft
Peyker’de geçen deyim, atasözü ve Arapça iktibasları aynen aktarılmıştır. Aşağıda aynen çevirdiği
atasözlerine örnekler yer almaktadır:
Abdî:
Her kimesne bahÀnede hÿş-yÀr
Duàunı turş dir kes olmaz i yÀr (485)
Nizamî:
X‫‘ ¬س‬dÔ s¦ ‫غ‬Ë œ ë½ b²u~ì f½ X‫ «س‬g£ešÔ ëìUä‫— ب‬œ v‫ ½س‬d£ (37,6)
(“Herkes bahanede zeki olduğunu iddia eder. Kimse ayranım (yoğurdum) ekşidir demez.”)
Bazı beyitlerde de kelimenin anlamca zıt olan kelimenin kullanılarak çevrildiğine
rastlanmaktadır:
Abdî:
Pÿstsız maàz naàz olur mı hìc
Şehde zenbÿr olur hemìşe bìc (243)
Nizamî:
v‫ ¦~س‬v‫ ب‬X‫س‬U2½ vMš¾~ì« v‫ ½س‬b²bì Ê«u¥×‫ «س‬v‫ ب‬eG¦ (16,3)
(“Hiç kimse içi iliksiz kemik görmediği gibi, sineksiz de bal olmaz.”)
Abdî:
Bed-güher eylemez kişiye vefÀ
K’eylemez aãl-ı bed òaùÀda òaùÀ (614)
Olamaz bed-güher saña muèùì
K’aãl-ı bed didiler ki lÀ-yuòùì (615)
Nizamî:
bMJì UD• UD• —œ b‫ ب‬q#« bMJì U§Ë v‫ ½س‬U‫ ب‬däÖ b‫( ب‬52,12)
(“Kötü yaradılışlı biri, kimseye vefa etmez. Aslı kötü olan hatada hata yapmaz.”)
200
Bazen Abdî tercümesinde farklı çevrilmiş beyitlere de rastlanır. Abdî burada asıl beyitteki bir
kelimenin zıt anlamlısını kullanarak anlatımı değişitirmiştir. Mesela:
Abdî:
Gerçi bennÀ velìk bu söz fÀş
Oldı tilmìzi MÀnì-naúúÀş (737)
Nizamî:
X‫‘ «س‬UÒIì —«e£ œU×‫س‬Ë« X‫‘ «س‬U§ s¥‫ س‬s²Ë X‫س‬UÒM‫ ب‬v2dÖ (59, 8)
(“Gerçi bina yapımcısıdır, ama bu söz yetersizdir; binlerce nakkaşın üstadıdır.”)
(Nizamî: üstÀd; Abdî: tilmìz (öğrenci, şagerd)
Mimar SimnÀr’ın özelliklerinden bahsedilen bölümden alınan yukarıdaki örnekte, Abdî,
Nizamî’deki beyti aynen çevirirken, beytin ikinci dizesinde ufak bir değişiklik yapmış. Şair, SimnÀr’ın
ustalığını tarif etmek için, Nizamî’deki “binlerce nakkaşın üstÀdı” ibaresi yerine, eski dönemin en
usta nakkaşı sayılan MÀnì’nin bile onun yanında “öğrencisi” olacağı ifadesini kullanıyor.
Abdî, Nizamî’nin bir beytini tercüme ederken bazen kendinden de 2-3 beyit ekliyor. Bu
genişletmeye esere şairin şahsiyetini ilave etmek istemesi de etki yaptığı düşünülebilir.
Mesela, Behram’ın Havernak köşkündeki kapalı odada resimlerini gördüğü güzellerin
anlatıldığı bölümde Nizamî’deki her güzelle ilgili beyti, Abdî ayrıca iki beyit daha ekleyerek
aktarmaktadır. Nizamî’nin güzellerin sadece hangi ülkenin prensesi, hangi kralın kızı olduğu ve adı
verilmektedir. Abdî, güzellerin saç, göz, kaş, dudak, diş vb. unsurlarla çeşitli benzetmeler de yaparak
iki beyit eklemiştir. Örnek:
Nizamî:
ÂUì „—u§ bM£ È«— d×•œ
ÂULÔ Û¦ “ d×u• dJšÄ
Abdî:
Duòter-i şÀh-ı Hind Fÿrek-nÀm
MÀh-peyker durur u òÿb-endÀm
Lebi yÀúÿt u dişleri dürdür
Gözi şehlÀ vü ãaçı sünbüldür
Zülfi Zengì vü òÀlıdur Hindÿ
áamzesi tìr ü çeşmidür cÀdÿ (1175)
Abdî’nin Heft Peyker Tercümesinin Özellikleri Üzerine Tespitler
Abdî’nin Heft Peyker mesnevîsi Nizamî’den yapılmış bir tercümedir. Abdî’nin Heft Peyker
tercümesinin özelliklerine geçmeden önce, burada, Eski Türk edebiyatındaki tercüme ve nazire
geleneğinden biraz bahsetmek yararlı olacaktır.
Bilindiği gibi, edebiyat tarihinde tercüme eserlerinin önemli bir yeri vardır. Eski edebiyatta
nazire, cevap ve tercümenin birbirine yakın anlamlarda kullanıldığı bilinmektedir. 16 Eski Türk
edebiyatında “nazire söyleme” ya da “cevap verme” yüzyıllarca görülen bir edebiyat olayıdır. 17
Nazire, bir şair tarafından beğenilen çağdaşı veya kendinden önceki başka bir şaire “saygı gösterme,
16
Bu konuda bkz. A.S. Levend (1984) Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara, ss. 80-88.
17
C. Dilçin (2003) “Cumhuriyet’in 80. Yılında Divan Şiiri Üzerine Düşünceler”, Türkoloji Dergisi, C. XVI/2’den ayrı
basım, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Derneği Yay., Ankara, ss. 6-8. 201
Hanzade GÜZELOĞLU
onun eserini beğenme; bazen de onunkinden daha güzel bir eser ortaya koyma iddiası ile kaleme
alınan veya kendini yetiştirme” gibi amaçlarla yazılan esere denir. (Levend, 1967: 81-82)
Nazire, 18 beğenilen bir şairin herhangi bir eserinin aynı vezin, aynı kafiye ile benzerlerinin
meydana getirilmesi yoluyla yapılabileceği gibi, özellikle mesnevi sahasında daha önce işlenmiş bir
konunun yeniden ele alınıp ortaya yeni bir eser çıkarılması yoluyla da yapılabilmektedir. Hatta
eserlerde konu da alınmayıp eserin sadece vezin, şekil ve esasına uygun bir benzeri meydana getirilir.
Bu da, edebiyattaki nazire geleneğinin doğrudan doğruya bir taklit olmadığı ortaya koyar. Mesela, 17.
yüzyıl Hamse şairi olan Atayi’nin Heft Han adlı mesnevisi, Nizami-i Gencevi’nin Heft Peyker’ine bir
nazire olarak kaleme alınmış olmasına rağmen, şairin diğer mesnevileri gibi çağın yaşantısıyla
özdeşmiş orijinal bir eserdir. (Kortantamer, 1977; Karacan, 1974)
Eski Türk edebiyatında İran şairlerinin kullandığı birtakım hikaye konularının Türk
şairlerince yeniden işlenmesi, aynı konuların tekrar ele alınması bir gelenek halini almıştır.
Divan edebiyatında “nazire” adını alan bu gelenek sayesinde Leyla vü Mecnun, Husrev ü Şirin
gibi kıssalar ortak birer konu haline gelmiştir. (Levend, 1956: 380)
Divan şairleri, geleneğe uyarak, ilk Hamse üstadı olarak kabul edilen Nizamî’ye, ayrıca diğer
İran şairlerinin mesnevîlerine nazire yazmışlar, cevap vermişler veya bu eserleri tercüme etmişlerdir.
Fars edebiyatından yapılan bu tercümeler bugün kullanılan Batı’daki anlamıyla “çeviri” ile
aynı değildir. Genel olarak, çeviri (tercüme), “kültür ve edebiyatın yediden biçimlendirilmesi” olarak
görülüyor. 19
Divan edebiyatında tercüme 20 anlayışı günümüzdeki “çeviri”den farklı ve daha geniştir. Eski
edebiyatta tercümenin şu dört biçimini görmek mümkündür:
1- Aslını bozmamak için kelime kelime yapılan çeviriler;
2- Kelime kelime olmamakla birlikte aslına uygun yapılan çeviriler;
3- Eserin konusu aktarılarak yapılan çeviriler;
4- Genişletilerek yapılan çeviriler. (Levend, 1984: 80-88)
Mesnevîler için daha çok dördüncü biçim söz konusudur. Şair, kaynak olarak aldığı eseri
olduğu gibi çevirmeyi düşünmez. Kendini asıl esere bağlı saymaz. Kimi parçaları aktarır, kimi yerleri
olduğu gibi çevirir, önemli gördüğü yerleri ise genişleterek aktarır. Bu arada kendi düşünce ve
duygularını da bu parçalara ekler. Eser o hale gelir ki, ona arık tercüme denemez. Buna rağmen Divan
edebiyatı geleneğinde yazarlar, bu şekildeki kendi eserlerine “tercüme” adını verirler. Bu davranış, ilk
yazara karşı duyulan saygıdan dolayıdır. Mesela, Gülşehrî’nin Attar’dan çevirdiği Mantıku’t-Tayr
mesnevîsi, Kutb’un Nizamî’den çevirdiği Hüsrev ü Şirin’i; Seyf-i Sarayî’nin Sadî’den çevirdiği
Gülistân’ı bu tür eserler arasındadır. Hele Nevayî’nin Lisanu’t-Tayr eseri, Mantıku’t-Tayr’dan çok
ayrıdır. Buna tercüme denilemez. Ancak Divan şairleri edebî feyz aldıkları üstatlara karşı derin saygı
besliyorlardı ve büyük bir tevazu içindeydiler. (Levend, 1984: 80-81) Nevayî’nin mesnevîleri de,
kendinden önceki büyük üstatların eserlerine birer cevap olarak kaleme alınmış olmakla beraber
orijinal eserlerdir. 21
Abdî’nin Heft Peyker’inde, diğer mesnevîlerinde olduğu gibi, İran edebiyatından alınan bir
konu işlenmektedir. Abdî’nin diğer mesnevîleri (Niyâz-nâme-i Saʿd ü Hümâ, Cemşîd u Hurşîd ve Gül
ü Nevrûz/ Nüzhet-nâme) mesnevîlerinin konuları da İran edebiyatından alınmıştır. Bu mesnevîlerin
yazılışıyla ilgili şair, eserlerinde “Türkçe söylemek” ve “Türkî dil ile yazmak” gibi tabirleri
kullanmaktadır. Cemşîd ü Hurşîd mesnevîsinde de Abdî, bu eserin ilk olarak Selmân’ın yazdığını,
18
Nazire konusunda şu çalışmalar bulunmaktadır: F. Köksal (2003) “Nazire Kavramı ve Klasik Türk Şiirinde Nazire
Yazıcılığı”, Meserret Diriöz ve Haydar Diriöz Hatıra Kitabı, Ankara, 215-290; E.G. Ambros (1989) “Nazire, the will-o’-the-
wisp of Ottoman Divan Poetry”, Wiener Zeitschrift für die Kunde Des Morgenlandes, 79, Wien, ss. 57-89.
19
S. Paker (2002) “Translation as Terceme and Nazire Culture-bound Concepts and Their Implications for a Conceptual
Framework for Research on Ottoman Traslation History”, Crosscultural Transgressions, Manchester, ss. 120-143.
20
Genel olarak “tercüme” (“çeviri”) ve Eski Türk edebiyatında “tercüme” konusunda: A.S. Levend (1984) Türk Edebiyatı
Tarihi, ss. 80-88; C. Demircioğlu (2005) From Discourse to Practice: Re-thinking “Translation” (Terceme) and Related
Practices of Text Production in the Late Ottoman Literary Tradition, Yayımlamamış doktora tezi, Boğaziçi Üniv., İstanbul;
202 N. Sucu (2005) “Eski Türk Edebiyatında Tercüme Geleneği”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 19, Konya, ss.125-148.
21
A.S. Levend (1965) Ali Şir Nevayî,C. I, Hayatı, Sanatı ve Edebî Kişiliği, Ankara, ss. 82-83.
fakat kendisinin Türkçe söylediğini belirtir. Hacû-yı Kirmânî’den bir tercüme olduğu söylenen 22
Nüzhet-nâme (Gül ü Nevruz, H.985/M. 1577) adlı mesnevîsini Abdî, IV. Murat’ın emri üzerine Türkçe
(“Türkî dil ile”) yazdığını belirtir.
Nitekim, Adnan İnce, Abdî’nin Cemşîd ü Hurşîd mesnevîsini Selman-ı Saveci’den “telif
niteliğinde tercüme” olarak değerlendirmektedir. 23
Abdî’nin Heft Peyker mesnevîsi de Nizamî’nin Heft Peyker’inden genişletilerek yapılan bir
tercümedir.
Heft Peyker mesnevîsinin Hatime bölümünde Abdî, Nizamî-i Gencevî’den söz eder. Bu kitabı
onun yazdığını, kendi eserini onun “hazinesinden” derleyip bir “tac” yaptığını söyler. Burada şair
alçakgönüllülüğün bir belirtisi olarak kendisinin “şeyh” hazinesinden ancak bir karınca misali
gücünün yettiğini alabildiğini ifade etmektedir:
Gencevì gencin eyleyüp tÀrÀc
Zer ü sìminden eyledüm bir tÀc
Òırmen-i şeyòe dÀne-çìn oldum
Mÿrveş úÀdir olduàum aldum
Abdî, bu eserin Nizamî’nin yazdığını, kendisinin “şeyh”e layık olamayacağını belirterek
eserinde onu mümkün oldukça “taúrìr” ettiğini söyler ve bu eseri yazmasında kendisine feyz veren
Nizamî’yi rahmetle anar:
Şeyò-i èÀlì-cenÀb u úuùb-ı cihÀn
Úadve-i evliyÀ-yı kevn ü mekÀn
İtdi tedvìn bu kitÀb[ı] hemìn
Dür-i şehvÀrı èıúd idüp çendìn
Cemè idüp bir araya zehr ü nikÀt
Eyleyüp virmiş aña çoú óarekÀt
Rìze-çìn olup óaúìr u naúìr
Mümkün olduúca eyledüm taúrìr
Bende sulùÀna olımaz 24 pey-rev
Mihr olur mı hìc sehÀya girev
FÀtióa ola rÿóına bizden
Feyødür bu óaúìre nÿr viren
Abdî, Nizamî’nin eserini “takrir” ettiğini söylüyor. “Takrir” kelimesinin sözlükte “yerleştirme,
yerini tayin etme; sağlamlaştırma, sabit ve muhkem etme” gibi manaları yanında “ağızdan beyan ve
ifâde etme, anlatma, uzun uzadıya tarif etme; bir işi resmen ve tahriren beyân etme” anlamı da
verilmektedir. 25 Bazı Osmanlı sözlüklerinde bu kelime, “nakl” kelimesinin tanımlamasında
kullanılmaktadır. 26
Devamındaki beyitlerde de Abdî kendi eserini bir güzele benzeterek “Fars elbisesini çıkarıp
Türk elbisesini” giydirdiğini söyler:
22
Kocatürk (1970) Türk Edeb. Tarihi, ss.362-363.
23
A. İnce (1989) “Cemşîd ü Hurşîd Mesnevîleri”, FÜ dergisi Sayı: 3(2), ss. 109-139.
Olmaz “olımaz” şeklinde harekelenmiş.
25
Ş.Sami (1995) Kâmus-ı Türkî, İst.
26
Eski edebiyatta “terceme” kavramı üzerine yapılan bir doktora çalışmasında, eski edebiyattaki “terceme” olan eserlerinin
çeşitleri üzerinde ayrıntılı örnekleriyle durulmakta. Bunlar arasında “nakl” olarak tanımlanan eserlere de yer verilmektedir.
(Nakl (convey)= “dönüştürmek” demektir.)(C.Demircioğlu (2005) From Discourse to Practice: Re-thinking “Translation”
(Terceme) and Related Practices of Text Production in the Late Ottoman Literary Tradition, Yayımlamamış doktora tezi,
Boğaziçi Üniv., İstanbul, 143-145.) 203
Hanzade GÜZELOĞLU
Bu dil-ÀrÀ nigÀr-ı şìve-nümÀ

NÀz u şìveyle oldı şeker-òÀ
Giydi Türkì şièÀr-ı TürkÀne
èAcemì cÀmeyi∪atdı yÀbÀna
“Acemî câme”yi atıp “Şiâr-ı Türkî giymek”, “Türki libas giymek” tabirleri, “çeviri” olan
eserlerde karşılaşılan ifadelerdir. (Demircioğlu , 2005: 131-132 )
Şeyhî’nin Hüsrev ü Şirîn mesnevîsi için de bu tabir kullanılmıştır. Eski müellifler bu tercümeyi
beğenmiştir. Sehî şunları yazıyor:
“Hüsrev ü Şirin tercemesini ihtiyar idüp, bu bî-bedel hubun enginden köhne Acem libasın giderdi;
Türki kısvet ve yeni hilat giyürdi. İnsaf ki, bu şive ile zib ü ziynet ve bir nakş ile tereyet ü letafet
virmiştür ki andan artuk olmak mutasavvur degüldür.
Acem tonından ol mahbubı soydı

Heman-dem Rumî üslubına kodı
Soyup enginden ol köhne pelasın
Düzetdi Rumî atlasdan libâsın
Boyına hil’at-i hüsni biçüp râst
Virüp endam ü düzetdi çep ü râst
Şu resme itdi ziynet virdi tertîb
Gören can virüp eyler ana tergîb 27
Abdî Heft Peyker’i ile Nizamî’nin Heft Peyker’ini Şekil Bakımından Karşılaştırma
Abdî’nin Heft Peykerinde başlıklar dışında, tek bir nazım biçimi kullanılmıştır.
Eserin tamamı mesnevî nazım şeklinde ve Nizamî’nin Heft Peykeri ile aynı vezinde, Aruzun
Fe’ilâtün Mefâ’ilün Fe’ilün kalıbıyla yazılmıştır. Abdî’nin eserinde şekilce yaptıgı değişiklik bölüm
başlıklarında ve bazı bölümlerin başlangıç ve bitiş kısımlarında görülmektedir. Abdî, Nizamî’den
aynen çevirdigi mesnevînin Giriş kısmında bazı bölümlerin sırasını degiştirmiş, bazı kısa bölümler
kendinden ilave etmiştir. Hikaye kısmında ise bazı bölümleri tek başlık altında birleştirmiştir.
Abdî’nin Heft Peyker’inde bölüm başlıkları manzumdur ve eserin vezninden ayrı bir vezinle-
Fâʿilâtün Fâʿilâtün Fâʿilün kalıbıyla Farsça yazılmıştır. Sayı bakımından da Abdî’nin eserinde altı
baslık fazladır. Başlıkların manzum oluşu, Abdî’nin eserini Nizamî’nin Heft Peyker’inden ayıran
başlıca özelliktir. (Bkz. Tablo 1 )
Abdî’nin Heft Peykerinde Tercüme-i Heft Peyker başlığından sonra, eserin Giriş kısmını
oluşturan sırasıyla Besmele, Tevhîd, Na’t, Dört halifeye övgü, Mirac, Eserin yazılış sebebi, Özür,
Padişah için övgü, Sözün övgüsü, Nasihat manzûmesi yer almaktadır. Daha sonra 47 başlık altında
anlatılan hikâye kısmı gelir. 59. bölüm olan Hâtime bölümüyle de eser sona erer. “Tevhîd”
bölümünden itibaren Abdî, Nizamî’yi tercüme etmeye başlamaktadır.
Eserde kullanılan ikinci bir nazım biçimi de başlıklarda görülmektedir. Metinde toplam 59
bölüm başlığı yer almaktadır. Birinci başlıktan itibaren bütün başlıkların aa ba ca ... xa şeklinde
kafiyelendiği görülmektedir. Birinci başlık (Besmele manzumesinin başlığı) iki beyit halinde ve aa ba
biçiminde kafiyelidir. Diğer başlıklar ise birer beyit olup birinci mısraı serbest, ikinci mısraı birinci
başlıktaki birinci beyitle kafiyelidir. Eserdeki başlıkları oluşturan beyitler alt alta sıralandığında
toplam 60 beyitlik bir “kıtèa-i kebîre” nazım biçimi ortaya çıkmaktadır. (İlk beyti kafiyeli, son
beyitte şairin mahlası geçmektedir.)
204 27
F.K.Timurtaş (1997) Makaleler (haz. M. Özkan), Ankara, s. 522.
Abdî’nin Heft Peyker’i ile Nizamî’nin Heft Peyker’indeki başlıkların niteliği ve eserin
bölümlerine göre dağılımı genel olarak aşağıdaki (Tablo 1) gibidir.
Abdî, Nizamî’den Heft Peyker mesnevîsini genişleterek tercüme etmiştir. Nizamî’nin eseri
5600 beyit, Abdî eserini 6891 beyit yazmıştır. İki eser arasındaki beyit sayısı bakımından
karşılaştırmada, Abdî’nin eserinde 1291 beyitlik kadar fazlalık söz konusudur. Sayı bakımından bu
farklılığın sebebi, şairin bazen bir beyti iki beyitle çevirmiş olması, bazen de çevirdiği bir beyte
kendinden de birkaç beyit eklemesidir.
Tablo 1: Bölüm başlıklarının karşılaştırılması:
Nizamî Abdî
Mensur Manzum
Fâèilâtün/ fâèilâtün/fâèilün
54 başlık 59 başlık
1.Giriş bölümü: 1.Giriş bölümü:
Tevhid, Naèt, Mirac, Sebeb-i Nazm-ı Kitab, Padişaha Besmele, Tevhid, Naèt, Dört halife için övgü, Mirac,
Dua, Yer Öpme Hitabı, Sözün Övgüsü, Oğlu Eserin yazılış sebebi, Özür, Padişah övgüsü, Sözün
Muhammed’e Nasihat övgüsü, Harflerle ilgili bir bölüm, Nasihat
Toplam 8 başlık (1-8) Toplam 11 başlık (1-11)
2. Hikaye bölümü: 2. Hikaye bölümü:

“ÁġÀz-ı dÀstÀn-ı BehrÀm” “Kon ser-ÀàÀz-ı óikÀyÀt-ı mülÿk
(9. başlık)
Hem be-kon der-şÀnışÀn medó ü åenÀ”
Toplam 45 başlıkta anlatılmıştır (9-53)
(12. başlık) Toplam 47 başlık (12-58)
3. Hatime (Bitiş) bölümü:

3. Hatime (Bitiş) bölümü:
“Der-òatm-ı kitÀb ve du‘À-yı ‘AlÀ’eddin
“Kon duèÀ-yı şÀh der-òatm-ı kitÀb
Körp Arslan”
BÀ-hezÀrÀn medó ü èöõreş èAbdiyÀ”
(54. başlık)
(59. başlık)
Abdî tercümesinde Nizamî’ye bağlıdır. Eserinde yaptığı şekilce bazı farklılıklar söz
konusudur. Bu farklılığı bölüm başlıklarında, eserin bölümlenmesinde görmek mümkündür.
Nizamî’nin eserindeki Giriş kısmı sekiz bölümden oluşmakta; Abdî’de ise on bir bölüm yer
almaktadır. Nizamî’nin mesnevîsinin Giriş kısmı Tevhid’le başlar. Abdî’de Tevhid’den önce bir
Besmele manzumesi yer almaktadır. Dört halife için övgü (Medh-i Çehâr-yâr) bölümü, Nizamî’de ayrı
bir başlık altında olmayıp, Naèt’in sonunda yer almaktadır. Abdî’de Medh-i Çehâr-yâr bölümü de ayrı
bir bölüm başlığı (4. başlık) altında anlatılmaktadır. Nizamî’deki “oğula nasihatler” bölümünden önce
Abdî küçük bir bölüm daha ekleyip harflerle ilgili benzetmelerin yer aldığı beyitler söylemektedir.
“Gÿş-ı ferzendÀn be-mÀlid iy edìb
TÀ be-gìrend òÿbter levò-i hecÀ”
(10. başlık, “Çocukların kulağını çekme”) başlığını taşıyan bu bölüm, Abdî’de “oğula nasihat”
bölümünden önce gelen ve 15 beyitten oluşan kısa bir manzumedir.
Hikaye kısmında Nizamî’deki bazı başlıklar Abdî’de bulunmamaktadır. (Mesela,“Behrâm’ın
babasının yerine tahta oturması”; “Behrâm’ın adaletinin hutbesi”; “Behrâm’ın padişahlığının niteliği”.
“Behrâm’ın yedi padişah kızlarını istemesi”, “yedi köşkün niteliği hakkında”, “Çin hakanının ikinci
defa İran’a asker çekmesi”).
205
Hanzade GÜZELOĞLU
İki eserin şekil bakımından klasik bir karşılaştırılmasını ana hatlarıyla aşağıdaki tabloda
gösterebiliriz:
Tablo 2: Abdî ve Nizamî Heft Peykerlerinin şekil bakımından karşılaştırılması:
Abdî Nizamî
I-Beyit sayısı: 6891 beyit I-Beyit sayısı: 5600 beyit
II-Vezin: Fe’ilâtün Mefâ’ilün Fe’ilün II-Vezin: Fe’ilâtün Mefâ’ilün Fe’ilün
III-Bölüm başlıkları : 59 III-Bölüm başlıkları: 54
Başlıklar: Manzum Başlıklar: Mensur
Fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün
Kafiyeleniş: aaba ca da … xa
60 beyit
Konu Bakımından Karşılaştırma

Abdî’nin Heft Peyker mesnevisi, konu, olayların anlatım sırası bakımından
Nizamî’nin Heft Peykerine bağlıdır. 28 Bununla beraber tercüme sırasında kullandığı farklı
kelime dağarcığıyla, Aruzu kullanmadaki özelliğiyle, yaptığı eklemelerle eserine kendi
şairliğini yansıtabilmiştir.
Heft Peyker’de yer alan yedi hikaye de Abdî’de aynıdır. Abdî, mesnevîdeki yedi
hikayenin konusu, niteliği ve sıralanmasında herhangi bir değişiklik yapmadan aynen
çevirmiştir.
Eserdeki yedi güzelin adları Nizamî’ninkiyle aynıdır. Sadece Abdî, eserdeki bazı şahıs
adlarının telaffuzunda Nizamî’den ayrılmıştır: Nizamî’deki “Yezdgird Abdî’de “Yezdecird” olarak
harekelenmiştir. Bu küçük ayrılık eserdeki diğer Farsça kelimelerde de görülmektedir: Nizamî’de
“künbed” Abdî’de “künbeõ” şeklinde; Farsça gün adlarının “şenbe” kısmı Abdî’de “şenbih” olarak
telaffuz edilmektedir.
Heft Peyker mesnevîsi kuruluş olarak çerçeve hikaye özelliğine sahiptir. Heft Peyker’de
Behram’ın hikayesi (çerçeve hikaye) içinde yedi iklim padişahlarının kızları tarafından renkli
köşklerde haftanın her günü sırayla anlatılan yedi ayrı hikaye yer almaktadır. Behram haftanın her
günü sırasıyla bu köşklerden birini ziyaret eder ve oradaki güzelden bir hikaye dinler. Hikaye içinde
hikaye anlatma özelliği Bin Bir Gece Hikayeleri’nden 29 gelmektedir. 30 Ancak Heft Peyker’deki
hikayeler Bin Bir Gece Hikayeleri kadar fazla girift ve çok sayıda değildir.
28
Hikayenin genişçe özeti için bkz.: Hanzade Güzelova (2008) , “Abdî’nin Heft Peyker Mesnevîsi (İnceleme- Metin-Dizin),
Hacettepe Üniv. Basılmamış doktora tezi, Ankara, ss. 137-146.
29
Arapça adı Elfü’l-leyleti ve leyle olan Bin Bir Gece Hikayeleri’ndeki hikayelerin Hint menşeli olduğu motiflerden, Hint
kültürüne ait izlerden ve anlatım tekniğinden anlaşılmaktadır. (H. Kavruk (1998) Eski Türk Edebiyatında Mensur Hikayeler,
İstanbul, ss. 54-57.)
30
Çerçeve hikaye üslubu, Hint hikayecilik geleneğinden gelmektedir. Bu konuda bkz. Günay Kut (1997) “Hint
Edebiyatından Türk Hikayelerine”, Marmara Üniv. Türklük Araştırmaları Dergisi, Sayı: 8, İstanbul, ss. 357-377. (Yazar, Bin
Bir Gece masalları’nın kaynağı Hindistan’a dayandığı, oradan Farsça’ya Hezar Efsane adıyla kitaplaştığı ve Abbasi devrinin
de birçok özelliğini içine katarak Arapça’ya çevrildiğini belirtir. Çerçeve hikaye tarzında olmasını Hint hikayecilik
206 geleneğine bağlı olduğunu söyler. (Kut, 1997: 363-364)
Böylece Heft Peyker mesnevîsinin merkez çekirdeğini, haftanın yedi gününde yedi renkli
köşkte yedi güzel tarafından anlatılan yedi hikaye oluşturmaktadır. Dr. Muhammed Muin, Nizamî’nin
Heft Peyker’i üzerine yaptığı tahlilde 31 bunu şöyle bir çizimle göstermektedir:
Açıklama:
1- yedi hikaye;
2- yedi ülke padişahlarının yedi kızı;
3- yedi köşk (yedi renkli, yedi seyyareye mensup);
4- haftanın yedi günü (yedi seyyareye mensup)
1 2 3 4
Heft Peyker mesnevîsinde yedi hikayeye bağlı olarak yedi renk önemli bir yer almaktadır.
Genel olarak eserde yedi sayısı ile ilgili şu kavramların işlendiği görülmektedir: yedi iklim padişahı,
yedi hikaye, yedi prenses, yedi köşk, yedi renk, yedi gün, yedi gezegen, yedi mazlumun hikayesi.
Heft Peyker mesnevîsinde yedi iklim padişah kızlarının anlattığı bu yedi hikayenin özellikleri
aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir:
Tablo 3: Heft Peyker Mesnevisindeki Yedi Hikayenin Kuruluşu ile İlgili Bir Cetvel
Yedi İklim Yedi İklim Köşkün Yedi Şehzadenin Günlere

Ülkelerinin Şehzade- rengi ve Anlattığı Uygun
Haftanın Günleri Adları lerinin Behram’ın Hikayeler Seyyareler
Adları Giydiği
Renk
1 Şenbe Cumartesi Hind Fÿrek Siyah Siyah Giysili Zuhal/

Kralın Hikayesi Keyvan
(Satürn)
2 Yekşenbe Pazar Çin YaàmÀ-nÀz Sarı Melik ile Cariyenin Şems
Hikayesi (Güneş)
3 Duşenbe Pazartesi Òarezm NÀz-peri Yeşil Bişr ile Meliha’nın Zühre
Hikayesi (Venüs)
4 Seşenbe Salı Saúlab Nesrin-nÿş Kırmızı Rus Prensesinin Mirrih

Bilmeceleri (Mars)
5 Çehârşenbe Çarşamba Maàrib Azeryÿn Piruze Mahan’ın Hikayesi Utarid

Merkür
6 Pençşenbe Perşembe Úayser HümÀ Sandal ağacı Hayr ile Şer’in Müşteri
rengi Hikayesi (Jüpiter)
7 Cuma Cuma KisrÀ Dürsi Beyaz Sevenlerin Çilesi Kamer

(Dürset) (Ay)
Behram hikayesi içerisinde yedi iklim padişah kız tarafından anlatılan yedi hikayenin her biri
köşkün rengi ve haftanın belirli gününe hakim olan gezegenin rengi ile uyum içerisindedir. Bu yedi
köşkten her biri farklı renklerde olup, köşklerin içi o renkte kumaş, değerli taşlar ve dekoratif
unsurlarla süslenmiştir. Köşklerde seçilen renkler, kullanılan unsurlar, anlatılan hikayelerin her biri
geniş bir sembolizm içermekte ve birbirleriyle ilişki içinde bulunmaktadır. Behram-ı Gûr ziyaretine
haftanın ilk günü olan Cumartesi başlar ve sırasıyla siyah renkli köşkü, Pazar günü sarı köşkü,
31
Dr. Muhammed Muin (1338/1919) Tahlîl-i Heft Peyker-i Nizamî, Tahran, ss. 269-270.
207
Hanzade GÜZELOĞLU
Pazartesi-yeşil renkli köşkü, Salı günü-kırmızı renkli köşkü, Çarşamba günü pirûze renkli köşkü,
Perşembe- sandal ağacı renkli köşkü ve son olarak da Cuma günü beyaz köşkü ziyaret eder ve orada
bir hikaye dinler. Her hikayenin sonunda anlatılan rengin önemi ve övgüsü yer almaktadır. Yedi
prenses tarafından anlatılan bu hikayelerin konuları insanlığın yedi durumu ile ilgili olarak
yorumlanabilir. Öyle ki, siyah köşkte anlatılan birinci hikaye siyah renge sahip olup melankoliyi, sarı-
kıskançlık, yeşil- yaşam ve ölümü, pirûze- nefse karşı geçirilen süreci, sandal ağacı rengi- iyilik ve
kötülüğün arasındaki tezatı, beyaz renk ise saflık ve temizliği temsil etmektedir. Örneğin, Behram’ın
pirûze renkli köşkte dinlediği hikayenin kahramanı Mahan’ın başından geçen olağanüstü olaylar
vasıtasıyla, nefsine karşı geçirilen süreç anlatılmaktadır.
Mesnevînin genelinde ve yedi ayrı hikayenin içinde de anlatılan olaylarla ilgili hikmet tarzı
sözlere ve “olaydan ders çıkarma” niteliğindeki sözlere sık rastlanmaktadır. Esasen hikayelerin
konuları, kahramanların başından geçen olaylardan da vermek istenilen “mesajlar” insanlığın değer
yargılarıyla ilgilidir. Örneğin, birinci hikayede işlenen konuyla bağlantılı olarak “sabırlı olmak”;
“Hayr ve Şer” hikayesinde- “iyilik yapmak”, “iyiliğin her zaman kötülüğü yeneceğine inanmak; “Bişr
ve Meliha” hikayesinde-“Allah’a olan inancını yitirmeme”, “kibirlenmeme” vb. ahlakî noktalar
vurgulanmaktadır.
Şüphesiz, Nizâmî, Behrâm-nâme veya Heft Peyker mesnevîsinin kompozisyon temelini “yedi”
sayısı etrafında kurarken bu sayının çeşitli halkların ve kavimlerin kültüründeki öneminden
haberdardı.
Eserde yer alan unsurlara baktığımızda arka planda mitolojiye dayanan gizli bir sembolizm
yatıyor. Bu yüzden Heft Peyker mesnevisinde 7 sayısı ile ilgili zengin bir sembolizm gizlidir.
Başlığından da anlaşıldığı gibi, Nizâmî Heft Peyker mesnevîsini “yedi” rakamı üzerine
kurmuştur. 32 Eserde “heft peyker” (yani yedi çehre, şekil, portre) ile kastedilen, Yemen’de Behrâm’ın
bulunduğu Havernak sarayının gizli bir odasında duvara nakşedilen yedi iklim padişah kızlarının yedi
resmidir. Behram, Yemen’de çocukluğunu geçirip prens olarak yetiştiği Hira kralı Munzir bin
Numan’ın yanındayken bir gün sarayın gizli bir odasında bu resimleri görür ve bu yedi kıza birden
âşık olur. Babasının yerine İran’ın tahtına geçtiği zaman da yedi ülkenin krallarından bu kızları ister ve
onlar için yedi ayrı köşk yaptırır. Nizâmî, Behrâm’ın yedi iklimden getirttiği güzelleri ve oturdukları
yedi köşkü, bu iklimler üzerinde eski gökbiliminde etkileri tasavvur olunan yıldızların mizaç ve
özelliklerine göre tasvir etmiştir. Yedi güzele ayrılan kubbelerin renkleri, haftanın yedi gününe karşılık
eskilerin tasavvurunca göğün yedi tabakasında bulunan yedi seyyarede farzedilen renklerle
uymaktadır. Nizâmî’nin bu yedi ayrı renkteki kubbeler altında her iklimin kendi tipindeki bir güzelin
tatlı dilinden anlattırdığı masallar, büyük bir zerafet ve usta bir sanatla aktarılmıştır. Behram-ı Gûr
haftanın yedi günü her köşkü ziyaret eder. Behram Gur ziyaretine haftanın ilk günü olan Cumartesi
(Şenbe) başlar ve sırasıyla siyah renkli köşkü, Pazar günü sarı köşkü, Pazartesi-yeşil renkli köşkü, Salı
günü-kırmızı renkli köşkü, Çarşamba günü pirûze renkli köşkü, Perşembe- sandal ağacı renkli köşkü
ve son olarak da Cuma günü beyaz köşkü ziyaret eder ve oradaki prensesten bir hikaye dinler.
Sonuç
Kaynaklarda ve arastırmalarda Lami’î’nin Heft Peyker’i olarak bilinen ve İrlanda/Dublin
Chester Beatty Kütüphanesi’nde Meredith-Owens No:12 (CBL T.505)’de kayıtlı Heft Peyker eseri,
Abdî’ye aittir. Bu nüsha eserin bugün bilinen ve müellif hattından istinsah edilen tek yazma
nushasıdır.
Abdî’nin Heft Peyker’i, Türkçe yazılmış Heft Peyker mesnevileri arasında “genişletilerek
yapılan bir tercüme” olarak yerini almaktadır. Toplam 5600 beyit olan Nizamî’nin eserine karşılık
Abdî’nin eseri 6891 beyittir.
32
Nizâmî’nin Heft Peyker mesnevîsindeki “yedi” sayısıyla ilgili Dr. Muhammed Muin’in yaptığı Tahlîl-i Heft Peyker-i
Nizâmî (Tahran 1338) adlı çalışması vardır. Eserin birinci (Şomare-i Heft) bölümünde eski çağlardan beri çeşitli milletlerde
208 “yedi” sayısının önemi üzerinde durulmakta; ikinci (Heft Peyker ve Şomare-i Heft) bölümünde ise Heft Peyker’deki “yedi”
sayısının önemi ele alınmaktadır.
Bugün elimizdeki bilgiler ışığında Heft Peyker adlı veya konulu Türkçe yazılmış mesneviler
arasında toplam 7 tane eser bilinmektedir. Bunlardan bir tanesi (Nevayî-Seb’a-i Seyyâre) Çağatay
sahasında yazılmış; iki tanesi (Atayî-Heft Hvan ve Feyzî-Heft Seyyare) Heft Peyker’i sadece plan
bakımından model alarak oluşturulmuş ve farklı konuda yazılmış; 3 tanesi de (Aşkî, Abdî, Ahmed-i
Rıdvân-Heft Peyker) Nizamî’nin eserine tercümedir. Bunlardan Aşkî Heft Peykeri kısaltılarak yapılan
çeviri, Ahmed-i Rıdvân Heft Peykeri Nizamî’den kısaltılarak yapılan serbest tercümedir. Abdî’nin
Heft Peyker’i Nizamî’den genişletilerek yapılan bir tercümedir. Behiştî’nin Heft Peyker’i ise yarı telif
yarı tercüme niteliğindedir. (Bkz. Demirel, 1995b: 57)
XVI. yy. şairlerinden Abdî’nin bu Heft Peyker mesnevisi, Türkçe yazılmış ve metinleri elde olan
Heft Peyker mesnevileri arasında hacimce en büyüğüdür. Karşılaştırma için: Ali Şir Nevayi Seba-i
Seyyare-5000 beyit, Aşki Heft Peyker -5100 beyit, Ahmed-i Rıdvan Heft Peyker-4174 beyit, Behişti
Heft Peyker-1729 beyit, Nevi-zade Atayi Heft Han-2787 beyit.
Abdî, konu ve muhteva, olayların anlatım sırası ve şekil bakımından tümüyle Nizamî’nin Heft
Peyker’ine bağlı kalmıştır. Bununla beraber tercüme sırasında kullandığı farklı kelimelerle, yaptığı
eklemelerle, bölümlerin başlangıç ve bitiş kısımarlardaki değişikliklerle esere kendi şairliğini de
yansıtmak istemiştir. Abdî’nin bu Heft Peyker mesnevîsi, içerdiği çok sayıdaki deyim ve atasözleri
bakımından da zengin malzeme sergilemektedir. Ayrıca Heft Peyker mesnevîsi yedi sayısı etrafında
oluşan güçlü ve derin bir sembolizme dair örnekler içermektedir.
KAYNAKÇA
“Abdî” maddesi (1943) Türk Ansiklopedisi, C.I, Ankara, s. 31.
“Heft” maddesi, Dehhüda, ss. 228-229.
“Heft” maddesi, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, ss. 203-205.
AKALIN, Nazir (1998) “Nizamî-i Gencevî’nin Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri”, Bilig, Sayı:
7, ss. 67-91.
ATEŞ, Ahmet (1944) “Behrâm-ı Gûr”, İA, C. II, İstanbul, ss. 453-454.
DEMİRCİOĞLU, C. (2005) From Discourse to Practice: Rethinking “Translation”
(Terceme) and Related Practices of Text Production in the Late Ottoman Literary Tradition,
Yayımlanmamış Doktora tezi, Boğaziçi Üniv., İstanbul.
DEMİREL, Şener (1995a) Behiştî ve Heft Peyker’i, Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi: Fırat
Üniv., Elazığ.
DEMİREL, Şener (1995b) “Behiştî ve Heft Peyker’i”, Fırat Üniv. Sosyal Bilimler Dergisi,
Sayı: 7 (112), ss. 57-65.
DİLBERİPUR, Asgar (1999) “Türk Edebiyatında Nizamî’nin Takipçileri ve Hamsesine
Nazire Yazanlar.”, (çev. M Fatih Köksal), Türklük Bilimi Araştırmaları, VIII: ss. 199-238.
GÜZELOVA, Hanzade (2006) “Abdî’nin Bilinmeyen Bir Mesnevîsi: Heft Peyker Tercümesi”,
Bilig, Sayı: 38 Yaz, ss. 35-49.
GÜZELOVA, Hanzade (2008) “Abdî’nin Heft Peyker Mesnevîsi (İnceleme- Metin- Dizin),
Hacettepe Üniv. Basılmamış doktora tezi, Ankara, (Danışman: Prof. Dr. Tulga OCAK)
HAMEDYÂN, Dr. Sa’îd (1380) Heft Peyker, Hakîm Nizâmî Genceyî, Tahran.
İLAYDIN, Hikmet T. (1935) “Behram-ı Gûr Menkabeleri. Mir Ali Şir Nevayi ile Hatifi’nin
Eserleri Arasında Müşterek Bazı Hususiyetler Hakkında” Türkiyat Mecmuası, C.V, ss. 275-290.
İNCE, Adnan (1986) “XVI. yy. Şairlerinden Abdî ve Eserleri” Türk Dili Dergisi,
Sayı:410/Şubat, ss.186-192.
İNCE, Adnan (1987) “Abdî’nin Niyâz-nâme-i Sad ü Hüma’sı” Fırat Üniv. Dergisi (Sosyal
Bilimler), I (2), ss. 155-206. 209
Hanzade GÜZELOĞLU
İNCE, Adnan (1989) “Cemşîd ü Hurşîd Mesnevîleri”, Fırat Üniv. Dergisi (Sosyal Bilimler), 3
(2), ss. 109-139.
KAHRAMAN, Bahaettin (1994-95) “Heft Peyker Çevirileri ve A. Nevayî’nin Seb’a-i
Seyyare’si” Selçuk Üniv. Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 9-10, ss. 345-366.
KANAR, Mehmet (2000) Kanar Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul.
KARACAN, Turgut (1974) Nevî-zâde Atayî, Heft Hvân Mesnevisi İnceleme-Metin, Erzurum.
KULOĞLU, Nazan (1989) Abdî Cemşîd ü Hurşîd, İnceleme-Metin, FÜ y.l.t., II cilt, Elazığ.
KUT, Günay (1972) “Aşkî ve Heft Peyker Çevirisi”, TDAY-Belleten, ss. 127-157.
KUT, Günay (1976) “Lami’î Chelebi and His Works” Journal of Near Eastern Studies, 35,
Chicago, ss. 73-93.
KUT, Günay (1997) “Hint Edebiyatı'ndan Türk Hikâyelerine” Türklük Araştırmaları Dergisi
Mehmet Akalın Armağanı, İstanbul: Marmara Üniversitesi, ss. 357-377.
LEVEND, Agah Sırrı ( 1984) Türk Edebiyatı Tarihi Giriş, Ankara.
LEVEND, Agah Sırrı (1957) “Türk Edebiyatında Leyla ve Mecnûn Yazan Sairler”, Türk Dili
Arastırmaları Yıllıgı (Belleten) 1957’den ayrıbasım, Ankara.
LEVEND, Agah Sırrı (1959) Arap, Fars ve Türk Edebiyatlarında Leyla ve Mecnûn Hikâyesi,
Türkiye İş Bankası Yay., Ankara.
LEVEND, Agah Sırrı (1965) Ali Şir Nevaî, Hayatı-Sanatı-Kisiligi, C. 1, TDK Yay., Ankara.
LEVEND, Agah Sırrı (1966) Ali Sir Nevaî Hamse, C. 3, TDK Yay., Ankara.
LEVEND, Agah Sırrı (1968) “Divan Edebiyatında Hikâye”, TDAY-Belleten-1967, Ankara, ss.
71-117.
MİNORSKY, Vladimir (1958) The Chester Beatty Library: A Catalogue of the Turkish
Manuscripts and Miniatures, Dublin.
MUİN, Muhammed (1338/1919) Tahlil-i Heft Peyker-i Nizamî, Neşriyât-ı Danişgâh-ı Tahran,
Tahran.
SUCU, Nurgül (2005) “Eski Türk Edebiyatında Tercüme Geleneği”, Selçuk Üniv Türkiyat
Araştırmaları Dergisi, Sayı: 19, Konya, ss. 125-148.
SÜRELLİ, Bahadır (2010) “Türk Edebiyatında Heft Peyker Mesnevîleri ve Hayatî’nin Heft
Peyker’i”, TUDOK 2010 Bildiri Kitabı, İstanbul Kültür Üniversitesi, ss. 1281-1290.
TİMURTAŞ, Faruk Kadri (1997), Makaleler, (haz. M. Özkan), Ankara.
ÜNVER, İsmail (1986) “Ahmed-i Rıdvan”, Belleten, C. L, Sayı: 196 (Nisan), Ankara: TTK
Yay., ss. 73-125.
ÜNVER, İsmail (1986) “Mesnevi”, Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı (Divan Şiiri), Sayı: 415-
416-417, Temmuz-Ağustos-Eylül, ss. 430-463.
YILDIZ, Mesut (1992) Nizamî-i Gencevî Heft Peyker Mesnevîsi ve Türkçe Çevirisi,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi: Ankara Üniv., Ankara.
210
Nâbî’nin Mektuplarında Kendi
Biyograisine Dair Bilgiler
Yrd. Doç. Dr. Halil İbrahim HAKSEVER
Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk İslam Edebiyatı Anabilim Dalı, Samsun
h.haksever@hotmail.com
ÖZET
Nâbî’nin Münşeatı, kendi hayatına dair bazı yalın ve samimi duygularını; sevinç ve hüzünlerini,
önemli bilgileri bulabileceğimiz mektuplarından özlem ve ümitlerini yansıtmaktadır. Yüzden fazla
oluşmaktadır. Nâbî, tanıdık ve dostu olan makam- mektubun yer aldığı Münşeatı, Nâbî’nin hayatına
mevki sahibi yetkililere çok çeşitli amaçlarla ilişkin bilinmeyen veya şiirlerinde sadece hissedilen
nameler göndermiş; farklı konularda istek, şikayet,
bazı bilileri daha net olarak bizlere sunmaktadır.
öğüt, kanaat, ve düşüncelerini kaleme almıştır. Bu
mektuplar, şairin, sanat kisvesine sokulmayan net, Anahtar Kelimeler: Nâbî, Münşeat, Biyografi
Halil İbrahim HAKSEVER
Hikemî şiirin büyük temsilcisi Nâbî, manzum mensur birçok eserin sahibidir. Urfa’da başlayan hayatı
İstanbul’da devam etmiş, çeşitli memuriyetlerde bulunmuş, uzun yıllar Halep’te yaşamıştır. Uzun gurbet
hayatından sonra tekrar İstanbul’a dönmüş, yetmiş yaşını aşmış olarak itibarlı, şöhretli, hikmetli bir şair
kimliğiyle hayata veda etmiştir.
Yazdığı eserler arasında, hayatına dair kendi kaleminden aktarma bilgiler bulunan Münşeatı önemlidir.
Daha çok İstanbul dışında -özellikle Halep’te- iken dost ve tanıdıklarına yazdığı çeşitli konulardaki
mektupları, Nabi’nin sosyal ve edebî hayatına dair küçük bilgiler ve ipuçları içermektedir. Makam-mansıp
sahibi bürokrat dostlarına olduğu kadar, alt kademelerdeki memur tanıdıklarına da hitaben yazılmış bu
mektuplardan Nabi’nin arkadaş muhitini, onlarla ilişkilerini, hayattaki beklentilerini, hayal kırıklıklarını
ve sıkıntılarını; malî, ruhî ve edebî halini - biraz da olsa-öğrenebiliyoruz.Bu mektuplarda devlet
mekanizmalarının işleyişine, bazı yörelerdeki asayiş durumuna ilişkin gözlem ve tespitleri vardır. Nâbî’nin
deruhde ettiği bazı resmî görevleri, azil ve atamalarda içinde bulunduğu psikolojik halleri, yazdığı manzume
ve eserleri tanıdıklarına ve yetkililere ulaştırma çabaları dikkatimizi çeken bilgiler arasındadır.
Söz konusu bu bilgileri, Münşeatın elimizde bulunan Topkapı Müzesi Kütüphanesi Revan 1053’te
kayıtlı 1134/1721 istinsah tarihli nüshadan derledik. Nüshada kısa tutulmuş (belki eksik) birkaç mektup
metni bulunsa da, mevcut tam mektuplardan biz Nâbî’nin hayat ve düşüncelerine ilişkin bazı bilgileri
öğrenebiliyoruz.100’den fazla mektubun yer aldığı Münşeat, geniş inceleme ve tahlile muhtaçtır. Bildirimizde
bu bilgiler iki başlık altında varak numaralarıyla verilecektir.
Nâbî’nin Hayatı, Sosyal İlişkileri, Bazı Tespit ve Gözlemleri

Urfa’da doğup büyüdükten sonra İstanbul’da yetişen ve hamilerinin maiyyetinde çeşitli görev ve
memurluklarda bulunan Nabi, hayatında çok dost edinmiş, makam sahibi tanıdıklarıyla ülfetini hep devam
ettirmiştir. Fakat o –yazdığı mektuplardan anlaşıldığı kadarıyla- hem mutlu hem de sıkıntılı bir hayat
yaşamıştır. İkbal ve idbar dönemlerinde iyiliğini gördüğü kişilere her vesile ile teşekkür, dua, teselli, istek,
şikâyet, öğüt vs. konulu mektuplar yollamış; kendisinden yardım isteyen tanıdıklarının ve kendi işlerinin
halli için yetkililere iltimasnameler, şefaatnameler, ricanameler, arzıhaller yazmıştır. Latifeli, nükte dolu,
hicivli ifadelerle yazılmış kimi mektupları da, onun nesir üslûbuna ve sanatçı kişiliğine dair bilgiler ihtiva
etmektedir. Münşeatlarda kimi kez muhataplarının adlarıyla, bazen de isimsiz olarak kayıtlı gördüğümüz
bu mektuplar, Nabi’nin her kademeden tanıdıklarının bulunduğunu bize göstermektedir. İncelediğimiz
münşeat nüshasında muhatabı belli olan mektuplardan Nâbî’nin hayatına ilişkin tespit edebildiğimiz bazı
somut bilgileri kronolojik sıra takip etmeksizin verelim. Bunlar içerisinde istek ve şikâyet konulu olanlar
çoktur.
Nabi resmî görevde bulunmadığı zamanlarda yazdığı mektuplarında, çoğunlukla mahzun, bir köşede
terk edilmiş, ümitle bekleyen halinden bahseder; bazen de nail olduğu ikram ve ihsan ile yüzünün güldüğünü
ilave eder. Nitekim bir devlet yetkilisine yazdığı mektupta şu ifadeler göze çarpar: “gâile-i ekâr-ı maişet ehl
ü iyâlimizi tahfîf-i tasavvurâta giritâr ve ba’del-yevm tecerrüd-i küllî uzlet-i hakikî bî-karâr üzre kalb-i hazîn
esîr-i keşmekeş-i ye’s-i nâ-ümîd iken nâgâh…nâil-i sürûr-ı îd olup..”(91a) Bu tarz yazıların yanında, doğrudan
mutlu halini anlattığı ifadeleri de az değildir.
Deterdar İsmail Efendiye yazdığı mektubundan(42b), kendisinden çok iyilik gördüğünü ve onun
sayesinde “rütbe-i vasat” görevini elde ettiğini, böylece Halep’te rahat ve âsûde yaşadığını öğreniyoruz.
Nabi, ikinci kez Şam deterdarlığına atanmasına vesile olan ve çok iyiliğini gördüğü Rami Paşaya,
teşekkür amaçlı yazdığı mektubunda(51b)oniki yıl azil korkusu yaşadığını belirtip “zehrâbe-i azl dimâğ-ı
ümidimi çâk çâk itmiş iken” bu büyük görevin verilmesinden sevinç duyduğunu, çok kıymetli bir kürk
ihsanına nail olduğunu, Halep halkının bu atamaya sevindiğini yazmış; eski yıllardaki ifrat ve tefrit hallerine
girmeyeceğini, galete düşmeden istiğna ve kanaat duygusuyla hareket edeceğini ilave etmiştir. Nâbî’nin
212 özeleştiri üslûbuyla : “…inşaalâhü Te’âlâ sinîn-i sâbıkada olan meslekden yek ser-i mû taraf-ı ifrât u tefrite
Nâbî’nin Mektuplarında Kendi Biyografisine Dair Bilgiler
inhirâf itmeyüp”(52b) diyerek daha önceki halini ifrat ve tefrit diye nitelemesi ilginçtir.
Çok istediği bu göreve ilk kez atandığında da Rami’ye bir nevi pişmanlık duygularıyla “ hâlâ tamâmî-i
dü âlemde kûşe-i kanâ’at ve kem-nâmîden gayri me’men-i âsâyiş yoğimiş” deyip, onun vaktiyle kendisine
söylediği, “eğer buraların ihtilâl-i ahvâli ma’lûmun olsa Şam deterdarlığını istemezdin” sözünü hatırlatarak
haklılığını belirtmiş ve “…hâlâ arz olan deterdar mûcebince dokuz bin kuruş serî’an havâle buyurulmağa
sarf-ı himmet temennâ olunur”(51a)diyerek acil yardım istemiştir.
Nabi pek çok mektubunda kendinden bahsederken sıkıntılı, sıla hasreti çeken, dostlarının himmet ve
alakalarına muhtaç olduğunu belirtmekten geri durmamıştır. Halep’te iken iletişim halkası geniş olan ve
Mısır, Bağdat, Şam, Arzırum, Diyarbakır gibi illerdeki dostlarıyla yazıştığını bildiğimiz(55a)Nabi, halkın
dert ve talepleriyle ilgilenmiş, mağdurları himaye etmeye çalışmıştır. Halep kadısı Emrullah Efendinin
vefatıyla, geride bıraktığı yetimlerinin düştüğü zor durumdan haberdar edilmiş, o da bunu yetkililere
bildirmiştir.(32a) Rami’ye yolladığı Diyarbakırlı Çerçi Yusuf ’un sıkıntılarını yazmış, halledilmesini
istemiştir.(32b) Şeyhulislam Sadık Efendiye Şeyh Muhammed adlı bir çocukluk arkadaşını göndererek
ailesinden ve tahsilinden bahsetmiş, geçim darlığı çektiğini belirterek imtihan edilip bir işe yerleştirilmesini
tavsiye etmiştir.(45a)
Nâbî’nin Hacı İbrahim, Hacı Muhammed, Hacı Mahmud ve Seyyid İbrahim adlı kardeşleri olduğunu
mektuplarından öğreniyoruz. Bunlardan Hacı Mahmud, Arap seferine çıkan Yusuf Paşa ile birlikte Halep’e
gelmiş, orada kendine ait zeameti oğullarına intikal ettirmek istediğinde engel ve zorlukla karşılaşmış.
Meselenin halli için Nabi devrin padişahına saygılı ve dualı ifadelerle mektup yazıp yardım istemiştir.
Münşeatta kayıtlı (6a)bu metinde Nabi’nin samimi cümleleri dikkat çeker: “benim menba-ı merhamet ve
ma’den-i mürüvvet sultanım hazretleri egerçi ıtnâb u tafsîlâtla huzûr-ı şeriinizde irtikâb-ı küstâhî tahrirden
şerm ü hicâb mukarrer ammâ bu fakîr hakkında râyiha-i fâtiha-i teveccüh ü iltifatınıza şemm olunmağın
bu makûle hâlât-ı lâübâliyâneye ictirâ olundı….binâberîn vâki olan tahrîrât-ı müteşevvikâne ve ta’bîrât-ı bî-
tekellüfânelerimizi lezzet-i muhâtaba-i hayâlîde bî-ihtiyârlığımıza haml eyleye”
Münşeatta adı kayıtlı olmayan bir başka yetkiliye yazdığı tavassut mektubunda ise “…hâk-i pây-i
devletde teşne-i rûmâl olanlar duânâme-i fakîrânemizi vesîle-i duhûl-i meclis-i âlî ittihâz etmeleriyle her biri
hastkâr-ı nemîka-i niyâz olub”(16b)cümlesiyle ifade ettiği gibi, kendisine çok başvuru olduğunu ve herkese
yardımcı olmak istediğini belirtmiştir.
Halep’te iken İstanbul’da bulunan dostlarının özlemini duyan Nabi, yaşadığı eski tatlı hatıraları sıkça
dile getirmiş, hüzünlü kalbini ülfeti devam ettirerek rahatlatmaya çalışmıştır.Tersane-i Amire emiri Mustafa
Efendiye de aynı duygularla yazmış(35a),
Sen unuttunsa beni lütfunla yâd itdüklerün/Ben unutmam hâtır-ı deyrânı şâd itdüklerün
gibi beyitlerle içini dökmüş ve muhatabına dualar etmiştir. Sadrazam Ali Paşa’ya ubudiyetnamesi (37a),
Şeyhulislam Sadık Efendi’ye duanamesi(39a), vezir Ali Paşa’ya mektubu(21a) da aynı ülfet duygularıyla
doludur. Yine bir yetkiliye gönderdiği tavassut mektubunda (98a), Şeyh Hüseyin adlı kişinin mağduriyetini
yazmış, onun bir devlet görevine gelme ısrarını da “ibrâmı hadd-i mu’tâdı tecâvüz itmegin” ifadesiyle belirtip
kendisinin buna sadece aracılık ettiğini bildirmiştir.
Onlarca mektubunda çok çeşitli talebini dile getiren Nabi, hem başkalarını, hem kendini konu etmiştir.
Konya’da “seccâde-nişîn-i irşâd” olan Sadreddin Çelebi’ye gönderdiği mektupta(87b), 8 ve 12 yaşlarındaki
oğulları Ebülhayr ve Muhammed Emin için iki tane arakiye (başa giyilen takke)istemiş, merkad-i şerite iki
gece okunup teberrüken bekletilmesini, “istifâza-i rûhâniyetden” sonra gönderilmesini rica etmiştir.
Halil Paşa damadı Ragıb Efendiye yazdığı mektubunda(61b), uzun zamandan beri kendi ev işleriyle
fazla ilgilenmeyip daha çok yazı-çizi işleriyle meşgul olduğu bilgisini vermektedir: “bu pederiniz sinîn-i
kesîreden beri kendi umûrumuza şu’ûr u ıttılâ’ımız olmayup…tecerrüd-i evkâtımız kitâbetden gayrı meşgale
213
ile mürûr itmemegin”(62a)
Hazret-i veliyyünniam diye hitap ettiği muhatabına, kaleme aldığı Hayrâbâd adlı eserini yollamış, bunu
padişaha takdim etmesini, lutf edip okursa eserin mana ve mazmunuyla ilgili değerlendirme yapmasına
vesile olmasını rica etmiştir.(15b)
Tevkiî Süleyman Paşanın mühürdarı Ali Ağaya serzenişli ve latifeli mektubu(101b) dikkat çeker. Nabi,
hakkında serdedilen suizanna karşı kendini savunmuş, mal ve eşyaya karşı istiğnasını dile getirerek asıl
görevini şöyle belirtmiştir: “bizden me’mûl olan âsâr-ı ma’ârif makûlesidir yoksa metâ-ı dünyeviyye makûlesi
değildir bi-hamdillâh ma’ârif husûsunda olan şöhretimiz bize kifâyet eder bu nâçiz Haleb şeridinden hâsıl
olacak şöhret bize lâzım değildir.” Muhatabına biraz nahiv dersi de veren Nabi’nin bu ifadeleri, şairin seveni
olduğu kadar zaafını ve açığını arayanların da bulunduğunu düşündürtmektedir.
Eski Kastamonu mütesellimi Halil Ağaya latifeli bir mektup yazan Nabi, o bölgeden bahsedip bilgi
verir ve yöre halkının vücutlarının biraz zayıf “vehn-küşâ-yı ta’accün” olduğunu ekler. Nabi Diyarbakır
vilayetinden de bahseder ve buraya vaktiyle Küçük İstanbul dendiğini, bu bölgenin kalabalık ve işlek
olduğunu kaydeder.(115b)
Nabi çevresinde gördüğü yahut kendi yaşadığı bazı haksızlık ve yanlışlıkları yetkili makamlara
yazmaktan geri durmamış, bunalmış bir ruh haliyle, muhataplarını etkilemeye çalışmıştır.Nüshada isim
belirtilmeyen bir zata yazdığı şikayetnamede(81a), geliri Nâbî’ye ait aynül-cemel mezrasını hile ile zapt edip
200 kuruşu gasp eden şehbender Abdurrahman adlı “habis”ten bahis vardır. Yanlışlığın bir hatt-ı hümayunla
düzeltilmesini isteyen Nabi, mektubuyla birlikte muhatabına hediyeler de göndermiştir.
Halep valisi İbrahim Paşa’ya gönderdiği duanamesinde(11b), yörede uzun zamandan beri şikayet
konusu olan ve ahaliyi canından bezdiren hırsızları mevcut valinin bertaraf etmesinden memnuniyet ve
dua vardır. Nabi, daha evvel mislini görmedim dediği valinin başarısını anlatıp halka korku salan ve kan
akıtan katillerden bahseder.
İstanbul’da veliyyünniam diye hitap ettiği bir vezire gönderdiği mektupta Nabi, başarısını övdüğü
İbrahim Paşanın bu defa fazla vergi toplamasından şikayet etmiştir. Antakya yöresinde zeytin yetiştiriciliğiyle
uğraşan halkın maddî gelir durumunu vererek, Paşanın tespit ve araştırması sonucunda senelik yediyüz
kuruş borcu çıkan kişilere bu verginin fazla olduğunu gerekçeleriyle izah etmiş; subaşı olan kişiye bile ikiyüz
kuruş verginin terettüp ettiğini belirtip, bunun yerine kendi teklifini şöyle yapmıştır: “…devletlü sultanım….
lutf idüp nasîhat-i pederîye i’tibâr buyurulur ise zinhâr emânet kimseye sipâriş buyurmayasız zîrâ asırda kadr-i
emâneti bilür ve hakk-ı emânete ri’âyet kılur âdem nâdirdir inşâallâh karîben mertebe-i tahammülü ma’lûm-ı
devletiniz olduktan sonra kendi huddâmınızdan birine bir vecih maktû’ tefvîz buyurursuz anlardan rağbet
vâkı’ olmadığı takdirde inşâallâh bir mu’temedün aleyh ber-vech-i maktû tefvîz olunur”(13b) Nabi’nin bu
satırları onun ilgi, cesaret ve nüfuz alanı hakkında bize ipuçları sunmaktadır.
Reisülküttap Rami Efendiye kahve kıtlığından bahsettiği latifeli bir şikayet mektubunda(22b), halk
arasında sıkıntı ve haksızlıklar yaşandığını, Yemen taralarından gemi ile gelecek kahveye ümit bağladıklarını
yazmıştır.
Münşeatında Nabi’ye gönderilen hediyeleri tespit etmekteyiz; fakat bazı isteklerine olumlu cevap alıp
almadığını incelediğimiz nüshadaki mektuplarında görememekteyiz. Silahdar İbrahim Paşaya bir “gürcü
becce” niyazıyla yazdığı mektubunun(83a), “oğlum canım enîsim” diye hitap ettiği Muhammed Efendiden
yine bir gürcü hizmetçi isteğinin de(111a)cevabını bilmiyoruz. Muhammed Efendiye yazdığı bu mektubunda
Nabi, istediği hediyenin evsafını şöyle çizmiştir: “…ammâ hediye-i dil-hâh sü’âl olunursa sîmîn-ten ve hôş-
endâm siyah çeşm ü ebrû çârdeh sâle gulâm gürci-nijâdın gayri âgûş-ı tasavvurda cây-gîr olur yokdur lâkin
onu dahi cenâbınıza teklîf mertebe-i insâfdan ba’îddir”
Nabi’nin, makamında terfi beklerken bunu elde edemeyen Rami’ye yazdığı tesliyetnamesi(111b), kendi
istekleri de göz önüne alınıp düşünüldüğünde dikkat çekici olmaktadır.Reisülküttap olacakken bu makam
214 başkasına verildiğinde üzülen Nabi’nin teselli cümleleri önemlidir. O azlin de, nasbın da kevnî tavırlardan
olduğunu; hüznün ve şadînin kaderin bir cilvesi olduğunu belirtmiştir.Cahil ile ârifin böyle zamanlarda belli
olacağını söyleyen Nabi, kullarına çok şekatli olan Allah her kahrında bir lütuf gizlemiştir der.
Âkıl ne şâd olur cihânda ne gam çeker/Câhil hemîşe şâd olayın der elem çeker
beytini de yazan Nabi, makam-mevki, zenginlik-fakirlik konularında değerlendirmeler yapar.Rami’ye,
yaşın kırka geldi artık gönlünden makam mevki sevgisini sil diye öğütler verir:“…benim nûr-ı dîdem zâhir
budur ki hudûd-ı erba’îne bâliğ olup belki tecâvüz eylediniz ba’del-yevm manâsıb-ı fâniye-i dünyeviyyenin
nukûş-ı ta’allukı levha-i dilden izâleye himmet buyurup bakıyye-i evkât tahsil-i vesîle-i ilâhîye sarf oluna”(112b)
Nabi Halep’te yaşamaktan zaman zaman çok bunalmış, adeta burada ölmekten korkarak İstanbul’a
göçmek istediğini her vesile ile dostlarına duyurmuştur. Halep’teki son zamanlarında hastalandığını,
azalarında şişkinlik meydana geldiğini, tabiplere göründüyse de kurtulma ümidinin bulunmadığını, ölümü
kendisine çok yakın hissettiğini belirtip şu beyitle dostlarından helallik dilemiştir:
O şâh-ı hüsne söylen âhiret hakkın helâl itsün/Dilinde var ise ref-i gubâr-ı infi’âl itsün
Nabi bu halindeyken, kendisine gönderilen bir gazeli istek üzerine tahmis ederek iade ettiğini de aynı
mektubunda kaydetmiştir.(22a)
Nâbî’nin Gönderdiği ve Nâbî’ye Verilen Hediyeler
Dost ve tanıdıklarıyla sürekli iletişim halinde olan ve olmak isteyen Nabi, maddî-manevî istek ve
beklentilerine zaman zaman kavuşmuş, kendisine hediyeler gönderilmiştir. Samimiyetini kullandığı hitaplara
da yansıtarak Silahdar Ağaya, mektup ile birlikte Urfa bölgesinde üretilen şifalı bulgurdan yollamış, bunun
da, Hz.Adem’in cennetten çıkarıldığında ziraat buyurdukları Fidanlar adlı karyede yetişen buğdaydan
elde edildiği bilgisini eklemiştir.(21a) Hazinedar Ağaya mahcubiyet duyarak, kendisine Malatya’dan gelen
“tuhaf bir şeydir” dediği elmadan yollamıştır.(21b) Çok samimi yazıştığı Rami’ye, kendisine Silahdar
Mustafa Paşanın yolladığı Arabistan’da meşhur duhan çubuğunu (şâhçe-i duhan) överek göndermiş,
memnun olacağını umduğunu belirtmiştir.(31a) Bu hediyeden hareketle Nabi ve Rami’nin mükeyyifata
tiryakiliklerinin olduğunu düşünebiliriz.
Yine Rami’ye biraderi Hacı Muhammedle gönderdiği mektuba(33a) ilaveten yüz adet Urfa narı, bir
miktar Urfa bulguru ile yüz adet Halep lülesi yollamış, narların Hz. İbrahim ırmağından sulanıp şifalı ve
bereketli olduğunu vurgulamıştır.
Nâbî’nin tanıdıklarına yolladığı hediyeler daha çok şiirleri olmuştur. O maddî hediyelere manzumeleriyle
karşılık vermiş, birikmiş şiirlerini veya tahmis ettiği gazellerini, özenerek kaleme aldığı latif ve nükteli, şiir
gibi kıymetli mektuplarına ilave olarak yollamıştır.
Şehzadeye yazdığı mektubunda(13b) onun kendisine mektup yazmasından mutlu olarak sevgiyle
hitap etmiş, “nûr-ı dîdem”li ifadelerle kendini “peygûle-güzîn-i zâviye-i humûl olan dâî-i kühen-sâl” diye
nitelemiş, çeşitli tarih manzumeleriyle birlikte Hayrâbâd adlı eserini yollamıştır. Nâbî ayrıca, adının padişah
meclislerinde geçmesinden memnuniyetini bildirip teşekkür etmiştir.
Ağa-yı Âlîşana oğlu için yazdığı iltimasnamesinde(14b) birtakım isteklerini belirttikten sonra hediye
olarak gazelini yolladığını okuyoruz. Veziriazamın oğluna gönderdiği mektupta(14a), babasıyla çok ülfeti
olduğundan bahsedip yazdığı kıtaları ona iletmesini rica etmiştir.
Halep muhafızı Muhammed Paşaya övgü ve dualı ifadelerle altı beyitlik kaside matlaı yazmış, ayrıca
muhatabından da bir binek at istemiştir.(7b)Yine bir yetkiliye tahmis(22a), bir vezire çok süslü nesirle
birlikte birkaç manzume (22b-26b), vezir Ali Paşaya bir kıta(21a), yine ona, yazdığı bir tezkireye ilave
olarak Hoca Tarihi nüshasıyla birlikte yüz adet gazelini göndereceğini belirtmiştir.(82b)Bir dostuna yazdığı
mektupta(96b), kendisine şair Sabit’ın şiirlerinin gönderilmesinden sevindiğini belirtmiş, o da muhatabına
yeni yazdığı birkaç gazel göndererek Sabit’in şiirleri gibi değerlendirilmesini şöyle istemiştir:
“Sâbit Efendi hazretlerinin âsârıyla rütbe-i muvazeneye irtikâ müyesser olduğu takdirde birbirine mukâbele 215
ad buyurulursa yine hediyye-i mısrîdir”

Münşeatta isimli veya isimsiz olarak kayıtlı mektupların içine dercedilmiş halde ya da ayrıca gönderildiği
belirtilen şiir metinlerinden bahisler çoktur.
Nâbî’nin sosyal ilişkilerini göstermesi bakımından ona verilen hediye, ikram ve ihsanlara da bakmakta
fayda var.Yazdığı mektuplarda ihsan beklentisini sıkça dile getiren şairin, her isteğine olumlu cevap alıp
almadığını Münşeatından çıkaramıyoruz. Fakat, yine aynı metinlerde onun çokça hediye ve ihsana nail
olduğunu da okuyoruz.
Sultan 3. Ahmed’in yakınındaki bir zata yazdığı mektupta(8a) padişahtan bahsedip ona çok saygı
göstermek gerektiğini, çünkü sultanların manevî derecelerinin Allah katında çok yüksek olduğunu
belirtmiş; vaktiyle babası 4. Mehmed’in çok yakınında bulunup ihsanlarına mazhar olduğunu, hatta,
Tuhfetül-harameyn adlı eserini hünkara sunduğunda kendisine bir güzel kürk hediye ettiğini ilave etmiştir.
Nâbî, cülûs-ı hümayun için daha önce kaleme aldığı bir kasideyi bekletip sonra padişaha sunmuş, bunu da
şöyle bir gerekçe ile izah etmiştir: “… iki üç sene mukaddem bir kaside-i garrâ nazm olunup lâkin zımnında
âdeta melhuz olan râyiha-i tama’ mevris-i hicâb olmağın irsâlinde tereddüt olunmuş idi hâlâ câize-i hümayun
peşîn zuhur itmegin irsâle cesâret olundı…bir vakt-i münâsibde arz u teblîği vâbeste-i re’y-i âlîleridir”(11a)
Mevcut padişahtan da ihsan beklentisi olan Nâbî’nin, tamah ihtimali içerdiği düşüncesiyle şiirini tutup
caizeden sonra bunu ortaya çıkarması dikkat çekicidir.
Kethüda Osman’a yazdığı ubûdiyetnamede(56b) Nâbî, veziriazam Muhammed Paşanın kendisine siyah
bir beygir hediye ettiğini belirtmiştir. Yine Silahdar Ağanın kendisine beygir hediye etmesine teşekkür edip
ilave olarak binek takımı da istemiştir.(21b)
Veziriazam Ammizade Hüseyin Paşa’nın bin dinar ihsanına Nâbî sevincini şöyle ifade etmiştir: “ sercûş-ı
yenbû-ı âtıfetlerinden bu dâî-i nâtuvâna ihsân buyurdukları hezâr dinâr eşrefi kûre-i sürura vâsıta-i galeyân ve
kîse-i şu’ûra vesîle-i feverân olup..”(73b)
Mektuplarında at isteğini birkaç yerde dile getiren Nâbî’ye reisülküttab Rami Efendi de “bârgîr-i hôş-
seyr ü şîrîn-retâr” göndermiş, o da buna teşekkür olarak atı çok mizahî bir dille övdüğü mektupla cevap
vermiştir.(26b)
Nâbî Kamaniçe kadısı Mirza Efendi’ye yazdığı mektubunda(63b) bir bıçak hediyesinden bahseder
ve kendisine gönderilen bıçağın rengi üzerinden nükte yapar. Bu mektupta Nabi’nin,devrin padişahının
kendisi hakkındaki sitemini mevzu edip “her bâr gülçîn-i bâğ-ı iltifât olmak müyesser iken bu def’a lezzet-i
âzâr-ı hâr-ı itâb görülse ne lâzım gelür”(64b) cümlesiyle aralarındaki samimiyeti îma etmesi dikkat çekicidir.
Deterdar İsmail Efendi’ye “nân-pâre” ricasıyla yazdığı mektubunda,(42b)Halep mukataasından
kendisine hediye gelen et “gûşt-pâre” konusunda da sıkıntısı olduğunu anlatmış, hakkını elde edemediğini
kaydettiği şu beyitte îma etmiştir:
Olmış tutalum mîve-i ümîd resîde/Murgân-ı belâ kor mı anı itmeğe çîde
Nabi uzun yıllar sonra Halep’ten İstanbul’a döndüğünde çok izzet ü ikram gördüğünü Halep muhafızı
İbrahim Paşaya yazdığı mektubunda(84b) kaydetmiştir. Çok özlediği Âsitaneye dönüşünün ayrıntılarını
veren Nabi, bunu bir kıta ile de şiirleştirerek:
Murg-ı dil uçdı zabtına tedbîr kalmadı/Şehr-i Halebde müddet-i te’hîr kalmadı
Nakl itdi Rûma kısmetimiz vâye-i kader/Şehbâda şimdi nûş idecek şey kalmadı
sadrazamdan gördüğü ihsanları sayar. Yol masrafından başka oturacağı evin mefruşatı; bütün ev
halkına “ahâlî-i harem bendelerine” kat kat elbiseler, kumaşlar, kendine ve oğlu Ebülhayr’e kürkler, bayramda
bin kuruş harçlıklar mektubunda saydığı hediyelerdir. Nabi“…ser-i ibtihâcımızı resîde-i zirve-i illiyyîn
216 buyurmuşdur” dediği sadrazamdan başka, Silahdar Ali Paşadan da “bisât-ı müzeyyen ile esb-i bî-bedel”,
bayramda içi dışı güzel giysilerle dolu mükemmel bohçalar, sıkça saray sohbetine ve toplantılarına davetler
vs. hep nail olduğu iyiliklerdir. Nabi ömrü boyunca gördüğü ihsanları sıkça elinden kaçırmış ve pek çok
mektubunda belirttiği gibi tekrar tekrar istemek durumunda kalmıştır. Ama âhir ömründe mazhar olduğu
bu in’âm ü ihsan çektiği bütün sıkıntıları unutturmuş olmalıdır.
Nabi’nin sanat ve üslûbunda mizacıyla birlikte yaşadıklarının da tesiri olmalıdır. Görüp yaşadıkları,
sevinç ve üzüntüleri onu hikemî şiire yönelttiği gibi, sosyal ilişkilerini geliştirmiş, iyi bir üslupçu ve laf ustası
da yapmıştır. Nabi çok üzgün veya neşeli olduğu zamanlarda mektup yazdığında, muhatabı üzerinde daha
etkili olmak için bütün hünerini göstermeye çalışmış, orijinal teşbih ve tabirlerle nükte, latife, mizah ve
hicve daha bol yer vermiştir. Uzun süre gurbette yaşaması, şairi çevresiyle ilgilenmeye, insanlarla daha sık ve
“etkili” yazışmaya, kendini unutturmamak için hediyeleşme tavrına yöneltmiş olmalıdır.
SONUÇ
Nabi’nin çok özel bilgiler ihtiva eden kesin sayısı belirsiz bu mektupları, onun hayatının, zihin ve
gönlünün karanlık köşelerini kısmen de olsa aydınlatmaya yarayan değerli metinlerdir. Hikmet şairi Nabi’nin
insan ilişkileri, sevgi, nefret ve özlemleri; elde edip kaybettikleri; ümit, heyecan ve sevinç sebepleri; sanatını
besleyen duygu alt yapısı bu özel mektuplarında hissedilmektedir. Onun edebiyat tarihimizdeki yerinin tam
olarak tespiti, Münşeatındaki bu mektupların geniş tahlilleri sonucunda mümkün olacaktır denilebilir. O
bakımdan Nabi’nin Münşeatı genişçe incelenmeyi hak eden biyografik değerde bir eserdir.
217
Lebîb-i Âmidî Dîvânında
Mevsimler
Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fak.Türk Dili ve Edb. Eğitimi Anabilim Dalı, Diyarbakır
ikadoglu@gmail.com
ÖZET
Bu çalışmada Diyarbekirli Lebib divanında ile başlar. Şair, Şitaiyye’in nesib bölümünde kış
mevsimler ve ramazan konusu üzerinde manzaralarına, Bahariyye’de ise bahar tasvirlerine
durulmaktadır. Lebib divanında mevsimlerle ilgili yer vermiştir. Şiirlerin tegazzül bölümlerinde,
yazılmış kasideler dikkat çekmektedir. Lebib, nesib bölümündeki konu bütünlüğünün sağlandığı
mevsimleri konu alan Temmûziyye, Şitâiyye ve görülmektedir. Ramazanı da manevi bir dua
Bahariyye (yaz, kış, bahar) konulu müstakil şiirler mevsimi telakki eden şair, ramazanı ve ramazandaki
kaleme almıştır. Çalışmada, mevsimlerle ilgili temcidi konu olan sosyal konulu şiirler yazmıştır.
şiirler şekil ve içerik yönünden incelenmektedir.
Çalışmada ramazan konulu şiirler üzerinde de
Kasidelerin özellikle “nesib” ve “tegazzül”
durulmaktadır.
bölümlerine yansıyan mevsimlerle ilgili terimler
üzerinde durulmaktadır. Temmuziyye şiirinde Anahtar Kelimeler: Lebib, Diyarbakır, Divan,
“nesib” bölümü bulunmamaktadır. Şiir medhiyye Mevsim, Bahar, Yaz, Kış, Ramazan
İdris KADIOĞLU
GİRİŞ
Lebib-i Âmidî (?-1182/1768)
Seyyid Abdülgafûr Lebîb Efendi, nâm-ı diğer Lebîb-i Âmidî, 18. yy’ın başlarında o zaman Âmid olarak
da bilinen Diyarbekir’de doğmuştur. Şiirlerinden uzun ve çileli bir hayat sürdüğü anlaşılan şair, 1182/1768’de
aynı şehirde vefat etmiştir. Şair, şiirlerinde zekî anlamına gelen Lebîb mahlasını kullanmıştır.
Lebib, Semerkand’dan gelerek Diyârbekir’e yerleşen, orada oluşan şairler topluluğunun üstat şairi Âgâh-ı
Âmidî’nin öğrencisidir. Âgâh, Vâlî, Hâmî ve Lebib gibi önemli divan şairlerini yetiştiren bu topluluğa devrin
ünlü şairi Urfalı Nâbî de zaman zaman katılmıştır. (bk. Kadıoğlu, 2010).
Türkçenin yanısıra Arapça ve Farsçayı da şiir yazacak seviyede bilen Lebib’in en önemli eseri divanıdır.
O, genelde bölge eyaletlerine ve özellikle Diyarbekir’e atanan vezir ve paşalar için çok sayıda “methiyye
kasidesi” ve tarihli “kıt‘a-yı kebire” yazmıştır. Lebîb-i Âmidî dîvânında medhiyye türünde yazılmış tarihli
kıt‘a-yı kebîreler de dahil edilirse altmış kadar kasîde vardır. Bir o kadar da tarih kıtası yazmış olan Lebib, bu
yönüyle 18.yy’a ayna tutmakta ve şiirleri vesika değeri taşımaktadır.
Diyarbekirli şairlerden Hâmi ve özellikle Vâlî’nin, Osmanlı şairleri Nâbî, Neşâtî ve özellikle Nefî’nin,
İranlı Şevket’in tesiri şiirlerinde açıkça görülmektedir. Şeyh Gâlib’in Hüsn ü Aşk’ına yazdığı Cân u Cânân
mesnevisiyle meşhur, Refi-i Âmidî Lebib’in şair torunlarındandır.
Lebîb, Diyarbakır’da bulunduğu süre zarfında şehrin sosyal hayatıyla yakından ilgilenmiş, gördüğü
yanlışlık ve aksaklıkları anında dile getirmekten çekinmemiştir. Örneğin, 1171/1763 senesinde şehirde
yaşanan kıtlığı, halkın çektiği acıları Sultan Üçüncü Mustafa’nın veziri Ragıb Muhammed Paşa’ya sunduğu
“arz-ı hâl” ile dile getirmiştir. Yazdığı “Figâniyye”, “Feryad-nâme”, “Harabiyye”, “Kizbiyye” başlıklı şiirlerde
yaşadığı devirde gözlemlediği aksaklıkları eleştirmektedir. “Hasb-i Hâl”, “Arz-ı Hâl”, “Şikâyet-nâme”
türündeki şiirlerle klasik şiirin konularını oldukça genişlettiğini ve sosyal hayatı bütün yönleriyle eserlerine
yansıttığını söyleyebiliriz. Fıkıh ve hukuk bilgisi gerektiren konularda, namaz ve toprakla ilgili şiirler yazmış,
bazen genelde gençleri özellikle torunlarını eğitmek için “Pend-nâme” türünde şiirler kaleme almış, şikâyet
konulu birçok “arz-ı hâl” yazmıştır. Ayrıca Lebîb Dîvânı’nda edebiyatımızda örneğine sık rastlanmayan
“Tevbe-nâme” başlıklı bir kaside vardır. Bunlar, onun klasik şiir konularına getirdiği genişlik ve yeniliğin,
hatta mahallileşmenin göstergelerinden sadece birkaçıdır.
Lebib-i Âmidi divanı üzerinde İdris Kadıoğlu ve Orhan Kurtoğlu tarafından iki doktora tezi
hazırlanmıştır. Çalışmalardan biri yayımlanmıştır. (Hayatı ve edebî kişiliği hakkında geniş bilgi için bk.
Kadıoğlu 2005, s.13 vd.)
Ali Emiri ve Lebib-i Âmidî
Lebib-i Âmidî divanının en hacimli nüshası Ali Emiri tarafından istinsah edilmiştir (Millet Kütüphanesi
Ali Emiri Kitaplığı Numara: 382). Toplam 181 varak olan bu nüshanın başına yine müstensih tarafından
eklenen on varaklık fihrist, eser üzerinde araştırma yapanların işini kolaylaştırmaktadır.
Lebib-i Âmidî’nin ölüm tarihi bazı kaynaklarda H. 1182, bazılarında H. 1185 olarak geçmektedir. Ali
Emiri Efendi Esâmi-i Şuarâ-yı Âmid adlı eserinde bu ihtilafı ortadan kaldıracak önemli bir bilgi vermektedir.
Diyarbakır surları kenarındaki mezarlıkta rastladığı bir mezar kitabesinde, Lebib’in ölüm tarihinin
H.1182/1768-69 olduğunu tespit etmiştir. Lebib’in ölüm tarihi konusundaki ihtilaf Ali Emiri tarafından
ortadan kaldırılmıştır. Lebîb-i Âmidî’nin bazı beyitleri Ali Emiri tarafından tanzir edilmiştir. (bk. Tezkire-i
Şuara-i Âmid, Şiir Mecmuası, yz. Diyarbakır İl Halk Ktp. Yazma Eserler No: 577)
1. MEVSİMLER
Lebib, 18.yy şairleri gibi kaside konularını oldukça genişletmiş yeni türlerde şiirler yazmıştır. Sosyal
220 konulu şiirleri, özellikle şikâyet türündeki arz-ı hâl, hasb-ı hâl, hiciv ve latifeleri, şekil ve içerik yönünden
Lebîb-i Âmidî Dîvânında Mevsimler
yenilikler taşımaktadır. Bunun yanı sıra klasik şiirin geleneklerine uyarak geleneğin belirlediği ölçülerde
“medhiyyeler” yazmıştır.
Şairin kasidelerinde işlediği konulardan biri de mevsimlerdir. Bu konudaki şiirlerinde Lebib, gözlem
tekniğini başarılı bir şekilde kullanmakta, insan-doğa ilişkilerini anlamaya, anlamlandırmaya çalışmakta ve
bunu şiirine yansıtmaktadır. Şair, kâinattaki muhteşem döngüye kayıtsız kalmamış, baharı, yazı, kışı ahenkli
tablolarla tasvir etmiş, beliğ bir şekilde dile getirmiştir. Şitâiyye kasidesindeki bir beyitte bahar, hazan, sayf
ve şitâyı “çâr-fasl” (dört mevsim) olarak zikretmiştir.
“Hemîşe tâ ki gülistân-ı dehre Ǿârıż olup
Bu çâr-faśl bahâr u ħazân u śayf u şitâ”
Lebib, hazan (sonbahar) hariç mevsimlerden üçünü konu alan medhiyye kasideleri yazmıştır. Bunlar
altmış beş beyitlik bir Temmûziyye, seksen üç beyitlik bir Şitâiyye ve elli dört beyitlik bir Bahariyye kasidesidir.
Ayrıca Ramazan ayını da bir mevsim olarak algılamış, Ramazan ve Bayram konulu şiirler yazmıştır.
Temmuziye kasidesi doğrudan medhiyye ile başlamaktadır. Kasidenin sadece tegazzül bölümünde
“yaz” terimlerine rastlanmaktadır. Şair, Şitaiyye’in nesib ve tegazzül bölümlerinde “kış” terimlerini
bolca kullanmıştır. Bahariyye’de ise bahar tasvirleri ve ilgili terimler nesib ve tegazzül bölümlerinde
yoğunlaşmaktadır. Her üç şiirin “tegazzül” bölümünde sırasıyla yaz, kış ve bahar terimlerinin sıklığı dikkat
çekmektedir.
1.1. Temmûziyye
Başlık: Ķaśîde-i Temmûziyye-i Dil-sûz Berây-ı Vâli-i Baġdâd Aĥmed Paşa
Beyit sayısı: 65
Vezin: Fe‘ilâtün / Fe‘ilâtün / Fe‘ilâtün / Fe‘ilün
Kafiye: -ûr
Tarih: 1158/1745.
Nazım türü: Medhiyye (Temmûziyye)
Sunulduğu kişi: Bağdat Valisi Ahmed Paşa
Yazılış sebebi ve konu: Erzurum’dan Vali olarak Bağdat’a atanan, göreve giderken Diyarbekir’e uğrayan
ve burada misafir edilen Ahmed Paşa’ya Bağdat’taki yeni görevinde başarılar dilemek, onun iltifatına mazhar
olmak, himmetini almak ve ona dua etmek için sunulmuştur. Kasideyi alan Vali Ahmed Paşa, Lebîb’den bu
kasideyi kendi eliyle şiir deterine yazmasını istemiştir. Ahmed Paşa’nın şiir deterini (cönk veya mecmua)
eline alan şair, valinin yazısını çok beğenmiş ve deterdeki yazının kendi yazısından daha güzel olduğunu
anlatan on beş beyitlik bir şiir ile Ahmed Paşa’ya özür beyan etmiştir. Şiirin muhtevasından ziyaretin
yaz aylarında gerçekleşmiş olabileceği anlaşılmaktadır. Şiirin bir “Temmuziye” kasidesi olduğu tegazzül
bölümündeki “yaz” terimlerinden anlaşılmaktadır. Bahariyye ve Şitaiyye’de ise Tegazzülle birlikte şiirlerin
giriş bölümleri tamamen mevsimleri anlatan terimlerle doludur.
Matla ve Makta:
Bir seĥer kim irişüp destüme dâmân-ı şuǾûr
Gördüm almış ŧurur eŧrâfumı esbâb-ı sürûr
Hem-rikâb eyleye tevfîķını Allâh saña

Ola her ĥâlde her kârda saǾyüñ meşkûr (K7/1-65)
221
İdris KADIOĞLU
1.1.2. Temmuziyye (Tegazzül)

Virdi ifrâŧ-ı ĥarâretle bu rûz-ı bâĥûr
Âteş-i ĥüsn-i cihân-sûz-ı dil-ârâya fütûr
(Bu matla beytine iki türlü mana verilebilir: Bu ruz-ı bâhûr yani yanar günler, hararetiyle sevgilinin
cihanı yakan güzelliğinin yakıcılığına fütûr verdi, onu geride bıraktı, usandırdı. Ya da yanar günler, hararetle
dünyayı ısıtan ateşe ve Sûz-ı dilârâya (musiki makamı) bıkkınlık verdi. Gerçek yaz sıcakları, yanar günler
başlayınca ifrat derecesine yükselen ısı ve hararet hem söz hem de makama, güte ve besteye her şeye
tesirini hissettirdi. Ayrıca şair, kasidenin on yedinci beytinde başlayan gazelle söz hararetinin de yükselmeye
başladığını ima etmiş olabilir.)
Dökme zülf-i siyehüñ gerden-i kâfûr üzre
Âh efendüm bu havâlarda giyilmez semmûr
(Zülfü siyahını yani siyah saçlarını güzel kokulu boynuna kadar döküp saçma. Havalar çok sıcak. Bu
havalarda kürk giyilmez.)
Ġâlibâ yandı miyânındaki farķ-ı vâżıĥ
Ki temâyüzde degül birbirine nâr ile nûr
(Aralarındaki belirgin fark galiba tamamen ortadan kalktı ki ateşle nurun farkı anlaşılmaz oldu. Güneş
ve ay aynı derecede sıcaklık vermeye başladı, gece ve gündüz sıcaklıkları adeta eşitlendi.)
Sîne śaĥrâsına gûyâ ki eser bâd-ı semûm
Sîneye ŧarf-ı gelûdan ki nefes ide mürûr
(Güya sine sahrasına sam yeli gibi sıcak rüzgâr esmede, güya sineye boğaz tarafından nefes geçmede.)
Mihr ü mâh aħger-i sûzende olup eylediler
Bu nüh ecrâm-ı eŝîriyyeyi nefsîde tenûr
(Ay ve Güneş birer yakıcı kor olup esirle dolu uzaydaki dokuz gezegeni de kendileriyle birlikte yaktılar.)
Gözi âteşli ŧulûǾ itmede çün pertev-sûz
Mihre kim kevkeb-i dürrî dinilürdi meşhûr
(Güneş, adeta mercek gibi ateşli gözlerle doğmaktadır ki güneşe parlak yıldız anlamında “kevkeb-i
dürrî” denilmesi meşhurdur.)
Mâh ise muĥriķa-i sîm gibi tâ-be-seĥer
Oldı sûziş-figen-i cîb-i śaĥârâ (sahârî) vü buĥûr
(Ay ise gümüş yakıcılığında seher vaktine kadar denizleri ve çöllerin yüzeyini aydınlattı, buraların
ateşini düşürdü.)
Śun zülâl-i lebüñ ey şûħ Lebîb-i zâra
K’oldı ĥummâ-yı firâķuñda ĥarîķ u maĥrûr (17-24)
(Ey şuh (sevgili!), ayrılık ateşiyle yanıp tutuşan ateşli hastalıklara düşmüş şu şaire, inleyen Lebib’e
dudağınla hayat suyunu sunuver, onu iyileştir.)
1.1.3. Temmuziyye (Söz Varlığı)
222 “Mihr ü mâh (Güneş ve Ay), nâr (ateş), nûr (nur), semmûr (kürk), tenûr (tandır, ocak), maĥrûr (ateşli,
hararetli), ĥarîķ (yangın, ateş), śaĥrâ (çöl), nefes (soluk, nefes), havâlar (mevsim, yaz ayları) ” kelimeleri ısı,
ışık ve harareti simgeleyen yer, gök, hava ve insan unsurlarıdır.

Şu farsça terkipler ise hararetin keyfiyetini açıklayan isim ve sıfat tamlamalarıdır: “Âteş-i ĥüsn-i
cihân-sûz-ı dil-ârâ (Gönül süsleyen güzel sevgilinin dünyayı yakan güzellik ateşi yani Güneş. Ayrıca Sûz-ı
Dilârâ Türk müziğinde bir makamdır), ifrâŧ-ı ĥarâret (aşırı sıcaklık), rûz-ı bâĥûr (yanar gün), bâd-ı semûm
(sıcak rüzgar sam yeli), aħger-i sûzende (yakıcı kor), kevkeb-i dürrî (parlak yıldız, Güneş), muĥriķa-i
sîm (yakıcı gümüş, Ay), ĥummâ-yı firâķ (ayrılık sıtması, ateşli hastalık), pertev-sûz (mercek), sûziş-figen
(hararet düşürücü, yangın söndürücü)”.
Güneşin hararet derecesini en iyi anlatan Türkçe kelime grubu ise “gözü ateşli” zarfıdır. Şaire göre
merceği andıran Güneş, mercek gibi “gözü âteşli” tulu etmekte yani doğmaktadır.
Tegazzül bölümünde “yanmak” fiili görülen geçmiş zamanla (yandı) kullanılan sıcakla ilgili tek
Türkçe fiildir. Bu fiili hikâye zamanıyla kullanması şairin gözleme dayalı, canlı ve reel tasvirler yaptığını
göstermektedir.
Hararet en fazla şairi etkilemiştir. Âşık ayrılık ateşiyle yanıp tutuşmaktadır. Sevgilinin dudağından
dökülecek bir iki tatlı sözden başka hiçbir şey onu teskin edemez, ateşini söndüremez.
1.1.4. Kasidenin Sunuluşu
Yukarıda özelliklerini anlattığımız temmuziye türündeki kasideyi alan vali Ahmed Paşa, Lebîb’den
bu kasideyi kendi eliyle şiir deterine yazmasını ister. Ahmed Paşa’nın mecmuasını eline alan şair, valinin
hattını çok beğenir. Kendi yazısının güzel olmadığını, valinin yazısının ise çok güzel olduğunu anlatan on
beş beyitlik “i‘tizariyye” türünde bir mesnevi yazar. Şiirin başlığı şöyledir: “Baġdâd vâlîsi Aĥmed Paşaya
bâlâdaki ķaśîdeyi Ǿarż itdükde sen kendi ķalemüñle mecmuǾama ķayd it didükde söyledigi nažmdur” (AE1,
70a).
Ey ħaŧâ-pûş-ı bende-i müźnib
V’ey güneh-baħş-ı ĥâżır u ġâǿib
ǾArż-ı ĥâl-i Lebîb’i gûş eyle

Anı feryâddan ħamûş eyle
Virdigüñ nüsħa-i nefîs-raķam

Görmemişdür nažîrini Ǿâlem
…
Reddi müşkil ķabûli mûcib-i ġam
İki taş arasında ķaldı ķalem
Yazmada ħayli ķâl u ķîl oldı

Hele Ǿafvuñ gelüp kefîl oldı
Ben de maġrûren eyledüm taĥrîr

Yoħsa ben ķanda ķanda öyle debîr
Gerçi ħaŧŧumda yoķ benüm śûret

Lîk Ǿafvuñ virür aña zînet
223
İdris KADIOĞLU
Ħalķa sen eyledikçe Ǿafv-ı ķuśûr

Seni Ǿâlî ide Ǿafv-ı ġafûr (Mes.3/1-3; 11-15)
1.2. Şitâ’iyye
Başlık: Ķaśîde-i Şitâǿiyye-i Rengîn Der-Vaśf-ı Vâli-i Baġdâd Süleymân Paşa-yı Gevher-nigîn.
Beyit sayısı: 83
Vezin: Mefâ‘ilün / Fe‘ilâtün / Mefâ‘ilün / Fe‘ilün
Kafiye: -â
Nazım türü: Medhiyye (Şitâ’iyye)
Sunulduğu kişi: Bağdat ve Basra vâlîsi Süleyman Paşa
Yazılış sebebi ve konu: Bağdat ve Basra valisi Süleyman paşa için yazılmış bir kasidedir. Nesib
bölümünde kış aylarının dondurucu soğuklarını anlattığı için “şitaiyye” olarak adlandırılmıştır. Şiirde
Bağdat-Diyarbekir hattında yaşanan çetin kış şartları, dondurucu soğuklar tasvir edilmektedir. Lebib, bu
şiiri Süleyman Paşanın himmetini almak, onu övmek, ona dua etmek için yazmıştır. Kasidenin genelinde
kış terimleri, özellikle “nesib” bölümünde soğukla ilgili kelime, kelime grubu ve deyimler dikkat çekici
yoğunluktadır. Kasidenin “tegazzül” bölümü de “kış” terimlerinin sıkça geçtiği bir bölümdür.
Matla ve Makta:
Cihânı ķabżaya aldı bu sâl o rütbe şitâ
Ki düşdi pençe-i ħurşîde lerziş-i sermâ
Güşâd ide gül ü sünbüllerin hemîşe bahâr

Be-yümn-i terbiye-i bâġbân-ı feyż-i Ħudâ (K8/1-83)
1.2.1. Şitâiyye (Nesib-Teşbib)

1 Cihânı ķabżaya aldı bu sâl o rütbe şitâ
Ki düşdi pençe-i ħurşîde lerziş-i sermâ
(Kış, bu sene o derece şiddetli, cihanı ele geçirdi ki soğuğun titremesi adeta güneşin pençesini de
etkiledi).
Beyitte şiddetli soğuktan etkilenen gök cismi, Güneştir.
Şair, kasidenin giriş bölümünde nazarları kış mevsiminin şiddetli soğuğuna çevirmek için abartılı bir
üslûpla soğuktan etkilenenleri sıralamak istiyor. Bunu yaparken mübalağa sanatının tüm imkânlarını da
kullanıyor. Kullandığı mübalağanın dozunu o kadar artırıyor ki, aklen ve âdeten mümkün olmayacak şeyler
söylemekten çekinmiyor. Bunlardan birincisi, ilk beyitte kışın şiddetinin bütün kâinatı kabzasına aldığını
hatta güneşin pençesinde bile hissedildiğini söylüyor. Güneş dünyanın ışık ve ısı kaynağıdır. Sıcaklığı
kendinden olan bu büyüklükteki bir ısı kaynağının soğuktan titremesi mümkün gözükmüyor.
Güneşin veya ışıklarının titremesi iki şekilde olabilir. Birincisi, kış mevsiminde güneş ışınlarının
kuzey yarımküreye daha eğik ve uzaktan gelmesiyle bir titreyiş söz konusu olabilir. İkincisi, güneşin
kendi yörüngesinde hareket etmesi ve titreyerek ilerlemesidir. Görüldüğü gibi iki şekilde de Güneşin kış
mevsiminin dondurucu soğuklarından etkilenmesi diye bir durum söz konusu değil. Dolayısıyla şair, bu
beyitte Mübalağayla birlikte Hüsn-i Ta’lîl sanatını da kullanıyor.
224
Beyitteki gözlemle ilgili zaman, gündüz vaktidir.
2 Keşîde kâhkeşân śanma şuķķa oldı bedîd

Ħam-ı sipihre ŧoñ atdurdı iştidâd-ı havâ
(Gece gökyüzünde görünen beyaz hattı Samanyolu sanma. Havanın şiddetli soğuğu semada don
attırdığı için beyaz bir kıvrım görünüyor).
Şiddetli soğuktan etkilenen gök cisimleri: Kehkeşan (Samanyolu).
Birinci beyitte gündüz yapılan bir gözlemle şiddetli soğuğa dikkat çekilmişti. Bu beyitte ise
gecede tezahür eden soğukluk derecesi anlatılıyor.
Havanın şiddetli soğuğundan etkilenen gök cismi, bu beyitte saman yoludur. Samanyolu,
özellikle kış aylarında gökyüzünde çok sayıda yıldızın bir araya gelmesiyle oluşan ve göğü bir
uçtan bir uca çevreleyen yay şeklindeki beyaz çizgidir. Şair, soğuktan o derece etkilenmiş olacak
ki, bir an “Kehkeşan” denilen bu gök cismini ve şekli, havanın şiddetli soğuğu neticesi gökte
oluşan “don örtüsü” şeklinde tahayyül ve tasavvur ediyor.
Beyitte şair, yeryüzünde gerçekleşen “don atmak” fiilini yıldızlara hasr ettiği için mübalağa, bu
olayın gerçek nedenini bilip de bilmezlikten geldiği için de tecâhül-i ârif sanatını yapmış oluyor.
Beyitteki gözlemle ilgili zaman, gece vaktidir.
3 Degül seĥer görinen şekl-i iştibâk-ı nücûm
Śabâĥ olınca ĥaśîr işledi açıķda semâ
(Yıldızların kum gibi birbirine girmiş gibi görünmeleri seher vaktinin büyüleyici şekli değil.
Sabah olunca sema, feza denizinde hasır dokumuş).
Şiddetli soğuktan etkilenen gök cisimleri: Yıldızlar.
Bu mevsimde havada olağanüstü olaylar cereyan etmektedir. Şairin gündüz güneşe, gece saman
yoluna bakarak soğuğun şiddetini gözlemlemesi bu beyitte hayalini ve bakışlarını yıldızlara
çevirmesiyle devam etmektedir. Sabah vakti soğuk had safhaya erişmiştir. Semadaki toz bulutu
şeklindeki yıldızlar şaire her tarafı kaplayan bir hasır şeklinde görünmektedir.
Beyitteki gözlemle ilgili zaman, seher vaktidir.
4 Zemîne berf degüldür düşen vefret ile
Śıvasın eyledi kâşâne-i felek ilķâǿ
(Bu kış kar o kadar fazla yağdı ki, yeryüzüne çoklukla düşen kar taneleri değil, adeta gök kubbe
sıvasını bıraktı).
Şiddetli soğuğun göstergesi: Kar.
Bu kış mevsimi o kadar şiddetli geçmektedir ki, karın yağış şekli bile değişmiştir. Şair karın bol ve
şiddetli yağdığına dikkati çekmek için gök kubbeyi çamurla sıvanmış bir dama, lapa lapa yağan karı da
adeta damdan dökülen sıvalara benzetmiştir. Şairin gözlem zamanı gündüz, kapalı ve yağışlı bir havadır.
Bir gün önceki açık havada güneşin zayıf ve titrek ışıkları da artık yerini kar bulutlarına bırakmıştır. Kış
mevsiminin en çetin günleri yaşanmaktadır.
Duvarları kerpiç, tavanı toprak evlerde yaşandığı etnografik bilgisini bu beyitten çıkarmak
mümkündür.
5 Degül bu sâǿir olan cirm-i ķurś-ı mihr ü ķamer
Śavuķlar eyledi nîl-i felekde śâl icrâ 225
İdris KADIOĞLU
(Havada dolaşan büyük kütleleri ay ve güneşin düz, görünen yüzeyleri sanma. O büyük cisimler,
soğukların gökyüzü ırmağında icra ettiği sallardır).
Şiddetli soğuktan etkilenen gök cisimleri: Güneş ve Ay.
Şair, bu beyitte hayalini gece ve gündüze birlikte çeviriyor. Gökyüzündeki büyük gök cisimlerinin
güneş ve ay olmadığını iddia etmekle kalmıyor, bu büyük kütleleri, hava denizinde yüzen, soğukların
yaptığı “sal” şeklinde tasavvur ediyor.
6 Śadâ-yı râǾd degül incimâd-ı saķf-ı sipihr
Virür miŝâl-i suķûf-ı ħaşeb aŧîŧ ü śadâ
(Gök kubbenin damı da soğuktan donduğu için odundan damların çıkardığı ses ve gıcırtı gibi gürültü
yapmakta yoksa duyulan sesler gök gürlemesi değil).
Şiddetli soğuktan etkilenen gökyüzü unsuru, göğün damıdır.
Bu beyitte şair, aniden gök gürlemesini işitince şaşırıyor ve işitilen bu gürültünün donmuş olan
gök damındaki buzlanmanın erimesiyle meydana gelen sesler olabileceğini söylüyor. Düşüncesini
kuvvetlendirmek için de o devirde odundan yapılan damların çıkardığı gıcırtı ve sesleri örnek
gösteriyor.
7 Dökildi ŧırnaġı cedy-i burûc-ı gerdûnuñ
Gögerdi sünbülesi farŧ-ı berd ile ammâ
(Soğuğun şiddetinden gökyüzündeki burçlar bile nasibini aldı. Başak göğerdi, Oğlak’ın tırnağı
döküldü).
Şiddetli soğuktan etkilenen gökyüzü unsuru, burçlardır.
Soğuklar, en şiddetli derecede hissedilmektedir. Bu şiddetin göstergesi ise “tırnağı dökülmek ve
sümbülesi göğermek” ifadeleriyle anlatılmak istenmiştir. Oğlak ve Başak burçlarına canlı varlık
özelliği atfedilerek onların dahi soğuktan etkilendiği söylenerek yeryüzünde soğuktan etkilenmeyen
hiçbir varlığın kalmadığı vurgulanıyor.
8 Seĥâb-ı tîreyi ķış ħayme-i siyâh diyü
Çemende śarśarı ķışlaķçı gezdürür gûyâ
(Kış, güya baharda kara bulutu siyah hayma diye, şiddetli rüzgârı da kışlakçı olarak istimal eder ki
bunlar kış mevsiminin iki önemli silahıdır).
Kış mevsiminin göstergeleri: Kara bulut, rüzgâr.
Bahar mevsimi yaklaşmasına rağmen kış mevsiminin tesiri olanca hızıyla devam etmektedir. Beyitte
kış ayının farklı zaman ve mekânlarda bulunması özelliği bir benzetmeyle göçebe halde yaşayan
göçerlerle karşılaştırılarak anlatılmıştır.
9 Temîzden ķalup âteş-gedeyle buz-ħâne
Semenderüñ dişi kitlendi ķaldı ķuflâsâ
(Ateşte yaşadığı sanılan masal hayvanı semender soğuktan o kadar etkilenmiş olacak ki, kışta onun
mabedi de donunca hayvanın dişi kilitli kaldı).
Kış mevsiminin göstergelerinden biri, beyitte ifade edilen semenderin dişinin kilitlenmesidir.
Semenderin dişinin kilitlenme nedeni şiddetli soğuklardır. Şiddetli soğuk, başta güneş olmak üzere
226 bütün gök cisimlerini etkisi altına aldığı gibi, semender adlı masal hayvanının içinde yaşadığına
inanılan ateş tapınağı da artık buzhaneye çevirmiştir. Hal böyle olunca insanın soğuktan etkilenme
derecesi anlaşılacaktır. Soğuğa karşı en iyi korunduğuna inanılan semender bu halde ise diğer
canlıların ne halde olduğu buna kıyas edilsin, denilmektedir.
Soğuktan etkilenen varlık: Hayvan (semender).
10 Daħîlüñüz diyü mâhîler itdi vaķd-ı sefîr
Hep oldılar küre-i nâra el-amân gûyâ
(Soğuktan çok etkilenen balıklar, suya yansıyan güneşin ateşi andıran yansımasından medet ummaya
başladılar).
Kış mevsiminin göstergelerinden biri, balıkların suda donmasıdır.
Dondurucu soğuklar etkisini her alanda göstermeye devam ediyor. Balıklar suya yansıyan ve ateş
topunu andıran güneş ışınlarından medet ummaktadır.
Soğuktan etkilenen varlık: Hayvan (balık).
11 Kerâmet issi bizüm şeyħ efendiden śavudum
Ki ol Ǿazîzi ısıtmaz ne cübbe vü ne ridâ
(Kerâmet sahibi sandığımız şeyh efendiyi de cübbe ve post ısıtmaz oldu. Artık şeyh efendiye
güvenim kalmadı).
Kış mevsiminin göstergeleri: Keramet ehlinin bile üşümesi.
Genelde tabiat olaylarının, özellikle soğuğun olumsuz etkilerinin kendilerini etkilemeyeceğine
inanılan keramet ehli şeyh efendi, umutları boşa çıkarmıştır. Çünkü onu da artık ne cübbe ve sarık
ne de post ısıtmaktadır. Hal böyle olunca şeyhin kerameti olduğuna inananların iyi düşünceleri boşa
çıkmaktadır.
Soğuktan etkilenen varlık: İnsan (Şeyh efendi).
12 Girince ol veraǾ-ı bârid ile ĥammâma
İder cehenneminüñ issi ħalvetüñ meǿvâ
(Günahlardan kaçınmakla soğuk bir görüntü sergileyen zahit, hamama girince oranın en sıcak
bölmelerini kendine mesken etmek ister).
Kış mevsiminin göstergelerinden biri, zahitlerin üşümesidir.
Hem tabiattaki şiddetli soğuk hem de zahidin tabiatındaki soğukluk bir araya gelince onu saunaya
girmeye mecbur eder. Zira hem içi ısınsın hem de benlik ve gururdan uzak olsun. “Verâ‘” ve “bârid”
kelimeleri beyitte ele alınan tipin zahit olduğuna en kuvvetli karinelerdir. Soğukluk iki kat artınca
ısıtmak için sıcaklığı da iki kat artırmak gerekir. Onun için mamamın normal yerleri zahidi ısıtmak
için yeterli değildir.
Soğuktan etkilenen varlık: İnsan (zahit).
13 Taĥammül eylemeyüp şiddet-i bürûdetden
Havâ-yı Dûzaħ’a eyler teĥassür ehl-i hevâ
(Nefsine düşkün olan, canını çok seven ehl-i hevâ, soğuğun şiddetine dayanamayıp Cehennem
ateşini arzular hale gelmiştir).
Kış mevsiminin göstergelerinden biri, zevk ve eğlence düşkünü sarhoşların üşümesidir.
Dikkat edilirse şairin ele aldığı varlıklar, birinci beyitten itibaren soğuktan etkilenme olasılığı 227
olmayan veya en az etkilenen varlıklardır. Bu beyitte de zevk ve eğlence düşkünü olan ve kendilerini
İdris KADIOĞLU
içkiye verip sarhoş olanlar ele alınmıştır. Normalde bakılınca sarhoşların soğuktan etkilenme olasılığı
diğer insanlarla karşılaştırılırsa en azdır. Şairin gözlemlerine göre soğuklar o derece şiddetlidir ki,
hevâ ehli, bir an önce zaten ahrette gideceklerini düşündükleri cehennemin sıcaklığını hissetme
özlemindedirler.
Soğuktan etkilenen varlık: İnsan grubu (ehl-i hevâ).
14 Śavuķ ŧabîǾat elfâža dek ider teǿŝîr
Taśarrufı dükenüp câmid oldı hep esmâ
(Tabiatın soğuğu lafızlara kadar tesir ettiği için kullanılan kelimeler de donmuş ve cansızlaşmıştır).
Kış mevsiminin göstergelerinden biri, kullanılan kelimelerin donuk oluşudur.
Soğuk tabiat kullanılan kelimeleri de etkilemiş olacak ki, tasrîfi (çekimi) ve iştikâki (türesi) olmayan
isimler kullanılmış, üslup donuklaşmıştır. Üslûbun canlı, hayattar ve akıcı olması için lafızların
“ism-i câmid” siygasından kurtulması gerekir. Şairin bu beyitte öz eleştiri yaparak cansız isim ve
fiiller kullanmak suretiyle üslûbunu donuklaştırdığını ifade etmektedir.
Soğuktan etkilenen: Lafızlar.
15 ǾAlev de ditrer efendi firâz-ı aħkerde
Ki ateşüñ daħı ķalbinde žâhir oldı şitâ
(Kış soğuğu, etkisini ta ateşin kalbine kadar işlemiş ki, ateş korundan yükselen alevlerin bile titrediği
gözlenmiştir).
Kış mevsiminin göstergelerinden biri, ateşin titremesi.
Şair, birinci beyitte güneşin titreyişini gözlemlemiş ve bu titreyişi şiddetli soğuklara bağlamıştı. Bu
beyitte de, ateşin kıştan etkilendiğini dolayısıyla alevindeki titremenin gerçek nedeninin şiddetli
soğuklar olduğuna dikkat çekiyor.
Şaire göre, hava, su, ateş, toprak unsurları tamamen kışın kabza-i tasarrufuna girmiştir.
Soğuktan etkilenen varlık: Ateş (alev, kor).
16 Ķapandı keŝret-i berf ile hep cibâl ü vahâ
Gümüş feżâsı dinür şimdi Rûm’a ser-tâ-pâ
(Karın bol yağmasıyla dağlar ve ovalar kapandı. Bu yüzden bir uçtan bir uca karla kaplı Anadolu
coğrafyasını gümüş fezâsı diye adlandırmak uygundur).
Kış mevsiminin göstergeleri: Yolların karla kaplı oluşu.
Artık kış ulaşımı da olumsuz etkilemektedir. Dağlar karla kaplı, ovalar beyaz bir örtüye bürünmüştür.
Bu havada yolculuk yapmak imkânsızdır. Uçsuz bucaksız Anadolu yarımadası baştanbaşa karla
kaplıdır. Bu yüzden Rum yani Anadolu’ya “gümüş fezası” demek uygun olur.
Şair, Diyarbekirli olması hasebiyle çevre illere (Musul, Bağdat, Urfa, Rakka, Halep vb.) ziyaret ve
görev icabı gidiş gelişlerinde anlattığı realiteyi bizzat müşahede etmiş ve burada gözlemlerini ifade
etmiştir.
Soğuktan etkilenen varlık: Toprak (dağlar, ovalar)
17 Hezâr reşk ü ĥased ehl-i arż-ı tisǾîne
228 Ki Rûm’a nisbeten iķlîm-i Hind’dür meŝelâ
(Doksanıncı arz dairesinin insanlarını kıskanmamak imkânsız. Meselâ, Anadolu’ya kıyasla Hint
iklimi bunlardan biri. Hindistan halkı benim yaşadığım soğuktan habersiz. Bu yüzden onları
kıskanıyorum).
Kış mevsiminin göstergelerinden biri, Anadolu’da yaşanan şiddetli soğuklardır.
Şair, Anadolu’daki şiddetli soğuğu müşahede ettikten sonra hayalini sıcak iklimli memleketlerde
gezdirmeye başlıyor. Görüyor ki oralarda soğuktan eser yok. Hal bu olunca, sıcak iklimli
memleketlerin insanlarını kıskanma ve o sıcak memleketlere özlem duygusu şairi Anadolu’dan
soğutuyor.
Soğuktan etkilenen varlık: Toprak (Anadolu).
18 Bu sâl buz baśan eśnâf ayaġı düz baśdı
Śıcaķda bayġını buz balŧası keser ĥâşâ
(Bu yıl buz basan esnafın ayağı düz bastı. Zira sıcaktan bayılanları ancak buz baltası ayıltabilir).
Soğuk kış mevsiminin sosyal hayata etkisi: Buz basan esnafın işi yoluna girmiştir. Birinci beyitteki
“buz basmak” kelimesini iki anlamda değerlendirmek gerekir. Birincisi, buz hâlini almış yol
tepelemek. İkincisi, eskiden buzhane diye adlandırılan depoları kışın karla doldurmak. O yıl çok
şiddetli bir kış mevsimi yaşanmış ama neticesi kazanç yönünden bol ve bereketli bir yaz olmuştur.
Kışın insanları tir tir titreten kar ve buz, artık yaz aylarında şiddetli sıcaktan bayılanları ayıltmak için
kullanılmaktadır.
Soğuktan etkilenen varlık: İnsanlar (esnaf).
19 Bahâr olursa da nesrîn ü yâsemen yerine
Çemende ķar ŧopıdur açılan bu yıl tenhâ
(Bu yıl bahar olsa da bahçede nesrin ve yasemin yerine sadece kartopu açacaktır).
Soğuk kış aylarının sonu: Bahar mevsiminin gelişi gecikmiş, kar yığınları baharda bile ortada
durmaktadır.
20 Cemed-fürûş mısın ey ķalem bir inśâf it
Cihâhı ŧoñdura yazduñ nedür bu bârid edâ
(Ey kalem! Buz satıcısı mısın? Biraz insaflı ol. Nedir bu soğuk üslûp? Cihânı donduracaksın).
1.2.2. Şitâiyye (Tegazzül)
Semend-i sâġara vir sâķıyâ Ǿinân-ı Ǿaŧâ
Feżâ-yı meclisi ķıl ĥalbetü’l-kümeyt-i śafâ
(Ey sâkî, atâ (bağışlama) dizginini kadeh atına ver, yani kadehin dizginini serbest bırak. Meydanı da
zevk, safa atını koşturanlara bırak, meclisi onlar için hazırla)
Amân ŝelâŝe-i ġassâle śun tamâm olsun
Şitâ-yı ġam cemerâtı budur dimiş Ǿuķalâ
(Aman ha, içki kadehini üçlemeyi unutma. Uzmanlar, gam kışının sona ermesi için üçüncü cemrenin
de düşmesi gerektiğini söylemektedir. “Selase-i gassale”, içki kadehini üçleme, üçüncü kadehi içme
anlamına gelen bir terimdir. Cemrenin cemi cemerâttır. Cemre, Şubat aylarında başlayarak havanın
yavaş yavaş ısınmasını sembolize eden bir kış terimidir. Cemrenin sırayla havaya, suya ve toprağa
düştüğüne inanılmaktadır)
229
Bizümle olmaduñ ülfetde çünki germ-â-germ
İdris KADIOĞLU
Śoğuķ muǾâmeleñe borcumuz nedür cânâ

(Ey sevgili, dostluğu hiç kızıştırmadın, bizimle sıcak bir ilişki kurmadın. Acaba hatamız ne oldu ki,
bize karşı bu soğuk muamelede ısrarcısın. Âşık sevgili arasında aşk, sevgilinin duyarsızlığı veya
aşığın yeterince aşkta yoğunlaşmaması nedeniyle kesintiye uğramaktadır. Beyitten anlaşılacağı üzre
aşık sevgiliye ulaşamamakta, hatayı da kendinde görmektedir. İletişimde aksama vardır.)
İder mi pend o mehüñ ķalb-i âhenine kâr
Śoğuķ demür ne döğersin göñül nedür bu Ǿañâ
(Öğüt ve nasihat o mehin, ay yüzlü sevgilinin katılaşmış kalbine asla tesir etmez. Çünkü soğukluk
haddinden fazladır. Demiri bile tavında dövmelisin, soğuk demire ne kadar çalışırsan çalış şekil
veremezsin. Ey gönül bu işten artık vazgeç. Boşa zahmet çekip yorulma.)
Ħaŧ-ı nevüñle biter cümle zemherîr-i firâķ
Bahâr faślı selâmet beķâsıdur zîrâ
(Senin yeni fermanın, buyruğunla zemherir yani ayrılık kara kışının dondurucu soğukları sona erer.
Zira bahar mevsiminde kavuşma olacağı için gam ve kederin yerini sevinç ve mutluluk alır, selamet
bakileşir.)
Nefes virür mi görince çeker döker câmı
Bizüm maĥalle imâmından eyleñiz iħfâ
(Bu işleri bizim mahalle imamından gizli yapmalısınız. Çünkü izin vermez, kadehi görünce çeker
döker.)
ǾAbâ vü rîş-i sefîd ile zühd-i bârid ile
Yaķında zâhid olur ķarcıbaşı taħmînâ
(Cübbe, siyah sakal ve soğuk bir takva ile zâhidin, yakında karcı başı olması muhtemeldir.)
O serve göz ķulaġ olmış gelür diyü bâġa
Gül-i bahâr-ı ħucesteyle nergis-i şehlâ
(Kutlu bahar gülü ve şehla nergis -“sevgili” bağa gelecek diye- o serve (sevgiliye) göz kulak olmuş,
beklemektedirler.)
Esîr-i silsile-i zülfüñ eyledüñ beni âh
Vebâlı boynuña başdan çıķarduñ anı şehâ
(Eyvah, beni saç kıvrımlarının kölesi ettin. Ey sultanım, vebalı boynuna olsun onu baştan çıkardın,
aşığın aklını başından alan sensin.)
Hezâr bûse virüp ehl-i bezme hiç dimedüñ
Bir iki bûse daħı bî-nevâ Lebîb’e cebâ (23-32)
(Sultanım, meclistekilere hep iltifat ettin onlara binlerce öpücük dağıttın da bir iki buseyi neden bu
nasipsiz, fakir, muhtaç, zavallı, garip Lebib’e çok gördün, anlamış değilim.)
1.2.3. Şitaiyye (Söz Varlığı):
bârid (soğuk), bârid edâ (soğuk tarz, üslup), zühd-i bârid, (soğuk, gösterişli takva), vera‘-ı bârid (soğuk
zahitlik) berd (soğuk), fart-ı berd, (soğuğun en şiddetli derecesi), bürûdet (soğukluk), şiddet-i bürûdet,
230 (soğukluk şiddeti), berf (kar), kesret-i berf , (karın bol yağması), buz, buz baltası, buz basmak (1. buz
tepelemek. 2. buz biriktirmek), buz-hâne, câmid (donmuş, donuk), cemed-fürûş (buz satan), cemerât
(cemreler), dişi kitlen- (şiddetli soğuktan ağzını açamamak), füsürde-tab‘ (donuk mizaçlı, fıtratı donuk,
hissiz, duygusuz), gümüş fezâsı (uçsuz bucaksız beyazlık), hasîr işlemek (hasır dokumak, (mec.) don
atmak), hayme-i siyâh (siyah çadır, mec. kara bulut), incimâd et- (donmak), incimâd-ı sakf-ı sipihr (gök
kubbenin donmuş hali), iştidâd-ı havâ (havanın soğukluk şiddeti), kabzaya almak (ele geçirmek, etkisi
altına almak), kar topu, karcı başı, kışlakçı (kışlık dolaşan), lerziş-i sermâ (soğuğun titreyişi), nîl-i felek
(mavi gökyüzü), sadâ-yı ra’d (gök gürlemesi), sâl (sal, küçük kayık), savuk (soğuk), savuk demir, savuk
muâmele, savuk tabi‘at, sehâb-ı tîre (siyah bulut), sünbülesi göger- (soğuktan başağın gök rengini alması),
şitâ’ (kış), şitâ-yı gam, tırnağı dökül- (soğuktan tırnağı düşmek), toñ atdırmak, toñdura yaz- , zemherîr
(kara kış), zemherîr-i firâk (ayrılık karakışı).
1.2.4. Bir Tahlil
Yukarıdaki kelime ve kelime grupları, şairin gözlemleriyle soğuğun etkilediği veya soğuktan etkilenen
varlıklar için kullanılmıştır. Kasidenin girişinde, şiddetli kış soğuğuna maruz kalan varlıkları; hava, toprak,
su ve ateştekiler olmak üzere dört grupta toplayabiliriz. Havadakiler: Güneş, ay, yıldızlar, burçlar ve
Samanyolu; yerdekiler: bitkiler, hayvanlar, insanlar, dağlar ve ovalar; sudakiler: Balıklar; ateştekiler: Alev,
kor ve semenderdir.
Şair, kışı ve soğuğun şiddetini anlatırken yer yer sıcak ve sıcakla ilgili “güneş, ateş, hamam, cehennem,
sıcak yaz” gibi zaman ve mekân kavramlarını da kullanmıştır.
Kaside aşağıdaki beyitlerin yer aldığı dua bölümüyle sona ermektedir.
Hemîşe tâ ki gülistân-ı dehre Ǿârıż olup
Bu çâr-faśl bahâr u ħazân u śayf u şitâ
Riyâż-ı devlet ü iķbâline o düstûruñ
Ħazân irişmeye mânend-i Cennetü’l-Me’vâ
Güşâd ide gül ü sünbüllerin hemîşe bahâr
Be-yümn-i terbiye-i bâġbân-ı feyż-i Ħudâ (K8/81-82-83)
1.2.5. Kâfât-ı Şitâiyye
Lebib, “Kâfât-ı Şitâiyye” başlığı altında kış aylarının özellikleri ve insan üzerindeki tesirlerini dile
getirdiği şikâyet türünde bazı manzumeler (K50, K54) yazmıştır. Şiirler, Vali Çeteci Abdullah Paşa’ya
sunulmuştur. Ayrıca Arap şairlerinden İbn Sükkere’nin “Kâfât-ı Şitâ” gazeli Lebib tarafından Arapça olarak
tanzir edilmiştir.
Eŧrâfı alup cünd-i şitâ ser-te-ser oldı
MaǾmûre-i dil pâ-zede-i fikr-i müǿennât
Kâfât-ı şitâdur oķınan şiǾr bu mevsim
Ammâ ķuluñ itmem heves-i keŝret-i kâfât
Kâfî mi degül kâf-ı kefîl-i keremüñ kim
Mâ-fâtuma żammuñla ola ĥüsn-i mükâfât (K54/6-7-8)
1.3.Bahâriyye
Başlık: “Ķaśîde-i Bahâriyye-i bî-hem-tâ vü Dil-güşâ Der-Vaśf-ı Çeteci ǾAbdu’llâh Paşa”
Beyit sayısı: 54
Vezin: Mefâ‘îlün / Mefâ‘îlün / Mefâ‘îlün / Mefâ‘îlün 231
İdris KADIOĞLU
Kafiye-redif: -ân (oldı)

Nazım türü: Medhiyye (Bahâriyye)
Sunulduğu kişi: Vali Çeteci Abdullah Paşa
Yazılış sebebi ve Konu: Bahar mevsiminin güzelliklerini tasvir etmek için ayrıca Abdullah Paşa’nın
ikram ve ihsanının bahar mevsimindeki bolluk, bereket gibi bol olması dileğiyle yazılmıştır. Aynı zamanda
kendisi de şair ve hattat olan Çermikli Çeteci Abdullah Paşa, şairlere bol bol ihsanlarda bulunmuş, hatta
Lebib’in elli dört beyitlik bahariye kasidesinin her beyti için bir altın vermiştir. Şair, yazdığı bir kıtada,
bahariye kasidesinin her beytini bir altın karşılığında Çeteci Abdullah Paşa’ya sunduğunu ifade eder.
Valiyle aralarında geçen diyalogda Lebib, mısralarının değerinin erbabı tarafından yeterince anlaşılmadığını
belirtmektedir. Paşayla aralarında geçen atışmayı ve Bahariye kasidesini konu alan latife şeklindeki üç kıta
da divanda yer almaktadır.
Matla ve Makta:
Bahâr oldı havâlar mâye-baħş-ı gülsitân oldı
Yine minkâr-ı kilküm ŧûŧi-i şîrîn-zebân oldı
Hemân aĥbâbını ħandân ide aǾdâsını giryân

Dinildikçe bu Ǿâlemde bahâr oldı ħazân oldı (K14/1-54)
1.3.1. Bahariyye (Nesib)
1 Bahâr oldı havâlar mâye-baħş-ı gülsitân oldı
Yine minkâr-ı kilküm ŧûŧi-i şîrîn-zebân oldı
(Yine Bahar oldu. Yine havalar gül bahçesini yani bütün zemini mayaladı. Yine kamış kalemimin
gagası (ucu), tatlı dilli bir papağan oldu)
2 Yine vaśśâf-ı berg ü bûy u cûy u bâġ u râġ oldum
Yine meclis Bahâristân-ı Câmî’den nişân oldı
(Vassâf yani şair, yaprağı, güzel kokuları, suyu, bahçeyi hasılı baharla gelen tüm güzellikleri övmeye
başladı. Kurulan bu meclis yine Cami’nin Baharistan’ını hatırlatmaktadır.)
3 Yine feyż-i bahâr-âşûb cünbiş śaldı murġâna
Yine ķaķnûs-ı ħâmem cilveden âteş-feşân oldı
(Bahar coşkunluğunun feyzinden bütün kuşlar nasibini aldı, yine orkestralarını kurdu. Rüzgâr
estikçe gagsından sesler çıkaran kaknus (musikar) gibi kalemim baharda yine coşmaya, adeta ateş
saçmaya başladı.)
4 Yine bir naķş atup nessâc-ı ķudret destgâhında
Ben aldum örneğin evrâķa reşk-i gülsitân oldı
(Yine, kudret dokumacısının (Allah) tezgâhında dokunan nakışlardan birini, yani baharı örnek olarak
kâğıda yazdım. Gül bahçesi, hatta Sadi’nin Gülistan’ı bile bu tasviri kıskanmaktadır)
5 Yine bu nesc-i nev-tarĥumla kâlâ-ı bahâriyyem
Ŧarâvet virdi rûĥ-ı Gülşenî’ye armaġan oldı
232 (Yine, yeni söyleyiş tarzıyla ördüğüm bahariyye kumaşım, Gülşeni hazretlerinin ruhunu canlandırdı
ve ona hediye oldu.)
6 Yine âvâz-ı raǾd-ı nev-bahârı eyleyüp iǾlâm

Şitâyı ŧarda yarlıġ-âver-i ceng-âverân oldı
(Yine, askerlerin savaş emri almaları gibi, kışı kovmak için görevlendirilen şimşek ve gök gürültüsü
ilkbaharın müjdecisi oldu. “Celâl” ve “Cemâl” tecellisinin en muhteşem göstergelerinden biri.)
7 İdüp Ħvârzemşâh-ı şâħ-ı gül mîǾâdını nev-rûz
Maśâf-ı berd-i serde śû-be-śû emri revân oldı
(Nevruz, bahar sözünü yine yerine getirdi ve başta gül olmak üzere bahar devri bütün ihtişamıyla
ortaya çıktı. Kış ile yapılan savaşın galibi yine bahar oldu ve (kün fe yekûn) emri yer yer cari olmaya
başladı.)
8 Śabâ çil para śaçdı gülşene ezhâr-ı bâdâmı
Havâ gûyâ mevâcib-dâde-i Bektâşiyân oldı
(Saba rüzgârı badem çiçeğini bahçeye kırk para gibi bol saçtı. Böylece hava güya Bektaşilere
maaşlar dağıttı. Onların günü doğdu.)
9 Ĥabâb-ı cûydan đarb itdi yer yer ķubbe çadırlar
Feżâ-yı gülsitân ordugeh-i śâĥib-ķırân oldı
(Bahçedeki ağaçlar, bitkiler su kabarcıkları gibi çadırlar kurdu, yeryüzü sultanın orduları için
hazırlandı. Ordular, ayrı elbiseler, ayrı silahlarla donatılmış farklı görüntüleri olsa da aynı emirle
hareket etmektedirler.)
10 Sürûş-ı ġaybdan imdâd-ı fetĥ ümmîdine bülbül
Olup maħfil-nişîn-i şâħ-ı gül fetĥiyye-ħvân oldı
(Gayb âleminin meleğinden (Cebrail) fetih (kurtuluş) müjdesini ümit ederek, gül sultanın mahfilinde
(kafeste) bülbül, zafer şarkılarını kurtuluş ümidiyle söylemeye başladı.)
11 Ferîdûn-ı havâ tedmîr içün Đaĥĥâk-ı sermâyı
Lisânü’ŝ-ŝevr-i hem-kâr-ı direfş-i Gâveyân oldı
(Hava Feridun’u (Ferudun gibi kahraman), kış Dahhâk (zalim hükümdar)’ını yok etmek için Gave
(halkı Dahhak’ın zulmüne karşı ayaklandıran demirci)’nin açtığı bayrak gibi, bağırarak (öküzdiliyle)
özgürlüğünü ilan etti.)
12 Çıķardı tûġ-ı fetĥ-ârâsını bîd-i selâm evvel
Ķanât-ı naħline mergûle-bend-i gîsuvân oldı
(Açılış merasiminde önce salkım söğüt, nişanlarını göstermeye, tomurcuk açmaya başladı. Ardından
dallarına yapraktan belikler ördü. Salkım söğüt uzun belikli güzel bir kız olarak tasvir edilmekte)
13 Şeh-i nev-rûza ordu nâžırıydı nergis-i şehlâ
Yine ibķâ-yı câh-ı śâbıķıyla kâm-rân oldı
(Ela gözlü, şaşı bakışlı nergis, eskiden nevruz sultanın ordu komutanıydı. Baharla birlikte eski
görevini yeniden devr almanın sevincini yaşamaktadır.)
14 Benefşe yemlemeyle dökdi bârûtuñ zemîn üzre
Derûnın laġma aldı benci eşcâruñ nihân oldı 233
İdris KADIOĞLU
(Menekşe, barut gibi tohumlarını yeryüzüne saçtı. Baharda yer altından fışkıran menekşeler,
ağaçların ban otunu görünmez etti.)
15 Hemân taǾķîb içün berķ-i śavâǾiķ cünd-i sermâyı
Olup śavlet-fezâ fersân-ı ebre śavlecân oldı
(Şimşek ve gök gürültüsü, kış ordularını takibe aldı. Bulut atına saldırıp onları bir an önce yağmur
yağdırmaya zorlayan kamçı, çevgan oldu.)
16 Felek der-kâr idüp ķavs-ı ķuzaĥla tîr-i bârânı
Şabâşâb-ı sihâm-ı cünd-i ķudret râygân oldı
(Gök kubbe, yağmur oklarıyla Ebemkuşağını açığa çıkardı. Kudret askerinin ok şapırtılarının sesi
iyice arttı.)
17 Tegerg üsrüb śaçup yaġmur miŝâli yel tüfenginden
Nihâl ü berg-i sûsen şâhir-i seyf ü sinân oldı
(Dolu, yel tüfeğinden yağmur gibi kurşun saçmaya başladı. Ağaç ve susam yaprağı, kılıç ve süngü
takıp cenge hazır olduklarını ilan ettiler.)
18 Süyûl-ı tîz-rev yürüşle aldı deşt ü hâmûnı
Şitânuñ cünd-i tündi cümle bî-nâm u nişân oldı
(Coşkun seller, her tarafı istila etti çöl ve sahraları göle çevirdi. Bu durumda, kışın haşin sert
askerinden eser kalmadı, hepsi dağıldı.)
19 Bi-ĥamdi’llâh yeǿcûc-i ħaŧardan ķalmadı mihnet
Havâlar dil-güşâ taġ üsti bâġ u bûstân oldı
(Allah’a çok şükür Yecüc yağmasının tehlikesi (kış) ortadan kalktı, sıkıntı kalmadı. Gönül açan
bahar havası dağları da bağ ve bostana çevirdi.)
20 Açıl mecmûǾa vü yârân ile ŧarf-ı çemenzâra
Lebîbâ bir ġazel tarĥ it ki nažmuñ ķût-ı cân oldı
(Ey Lebib, bahar geldi, dostlarla mesire yerlerine açılmanın tam zamanıdır. Şiir defterini de yanına
almayı unutma, yazdığın bahariye cana can kattı, artık yeni bir gazel söyleme zamanı gelmiştir.)
1.3.2. Bahariyye (Tegazzül)
21 Ayaķlandurmadı dil ħastesin ħayli zamân oldı
Ki bezme sâķî ol bî-raĥm u ol nâ-mihrbân oldı
(Merhametsiz, acımasız sevgili bezmin sakisi olduktan sonra hasta gönüllü aşığını ayaklandırmayalı
hayli zaman oldu.)
22 Lebi ġoncayla rûyı verd-i terle ķıldı baĥŝ ammâ
Benüm de ebr-i nîsân ile dîdem imtiĥân oldı
(Şair, dudağı goncaya, yüzü taze yaprağa benzeterek güzel konular açtı ancak, benim nisan
yağmurları gibi gözyaşlarım akmaya devam etmektedir. Arzularım yerine gelmediği için sabır
imtihanım devam etmekte.)
23 Nihâlân üzre tecrî taĥtiha’l-enhâr1* oķur bülbül
Śarîĥ-ı naśś ile gülzâr-ı firdevs-i cinân oldı
234
*
“...Allah onlara içinde ebedî kalacakları, zemininden ırmaklar akan cennetler hazırlamıştır...” Kur’ân-ı Kerim, 9/100”
ayetinden iktibas edilmiştir.
(Bahar, Cennetin altından ırmaklar akan Firdevs bahçelerini andıran muhteşem güzelliğiyle geldi.
Bülbül su kenarındaki gül dalında aşkın coşkunluğuyla adeta apaçık bir dille “tecrî taĥtiha’l-enhâr”
(altından ırmaklar akan cennetler) ayetlerini terennüm etmektedir.)
24 Reg-i ebr-i bahârı gülşene mîzâb-ı raĥmetdür
Bu mevsim mekke-i gülşen maŧâf-ı ķudsiyân oldı
(Bahar bulutunun damarı (toprağa can veren yağmur) gül bahçesi için rahmet oluğudur. Yeryüzü
rahmet hazinesinin “altınoluk”tan boşandığı Kâbe gibi oldu. Haccın ilkbahar mevsimine denk
geldiğine işaret etmektedir.)
25 Menâr-ı serve çıķdı eś-śalâ-ħvân oldı eŧrâfa
Seĥerden fâħte bîdâr-sâz-ı ħuftegân oldı
(Üveyik kuşu, seher vakti minareye benzeyen selvi ağacının tepesinde orkestrasını kurup ötmeye
başlayınca uykudakilerin hepsi uyandı. Fahte aynı zamanda musiki makamlarından biridir.)
26 Boyatdı reng-i nîlüferle śûfî ŧarf-ı destârın
Bahâra tâzeden âvîze-bend-i taylasân oldı
(Tasavvuf ehli bile bahardaki renk cümbüşünden ilham alarak sarığının bir yanını gök mavisi rengine
boyattı ve yeni imajıyla (sarık bağlama) baharda dikkatleri üzerine çekti.)
27 ǾAcem kûçeklerin Ǿuşşâķ çenberden geçürdi hep
Bu devri śûfiyânuñ devr-i bezm-i Iśfahân oldı
(Uşşak makamı, Acem makamını çemberden geçirdi. Musikinin en güzel makamları iç içe geçerek
itina ile icra edildi. Sûfilerin bu dönüşleri de Isfahan makamıyla farklı bir hal aldı. Her kesim bahar
coşkunluğunu kendince canlı bir şekilde yaşamaktadır.)
28 Bahâr-ı ŧabǾa bu feyż-i leŧâfet gelmege bâǾiŝ
Nesîm-i raġbetiyle ol vezîr-i kâr-dân oldı
(Şairin aklına bu parlak feyizlerin gelmesinin, baharı konu edinmesinin sebebi, muktedir vezir Abdullah
Paşa’nın Diyarbekir’e yeniden tayin edildiği haberinin ulaşmasıdır.)
1.3.3. Bahariyye (Söz Varlığı)
Kasidenin nesib ve tegazzül bölümünde çok sayıdaki kelime ve kelime grubu doğrudan ya da dolaylı
olarak baharla ilgilidir. Baharla ilgili İsim, sıfat ve tamamlamalar alfabetik sıraya göre dizilmiştir:
“Acem kûçekleri (Acem makamı), bâġ (2), bahâr, bahâr-ı ŧab‘(kişilik baharı), Bahâristân-ı Câmî (Molla
Cami’nin meşhur eseri), barut (barut, mec. Tohumların patlaması), benefşe (menekşe), berg (yaprak) (2),
berķ-ı śavâ‘iķ (soğuk şimşekler), bezm (meclis), bîd-i selâm (salkım söğüt), bûstân (bahçe), bûy (güzel
koku), bülbül (2), cilve, cûy (nehir, akarsu), cünd-i sermâ (kış askeri), çemenzâr (çimenlik, bahçe), đaĥĥâk-ı
sermâ (Dahhak: İran’ın zalim ve gaddar hükümdarı, Dahhak-ı sermâ: Kış, soğuk zulmü), destgâh (tezgah,
Kudret atölyesi), bezm-i Iśfahân (Isfahan makamının çaldığı meclis), direfş-i gâvyân (Demirci Gave’nin
bayrağı, mec. Bahar), ebr-i nîsân (nisan, bahar bulutu), eşcâr (ağaçlar), ezhâr-ı bâdâm (badem çiçekleri), fâħte
(üveyik kuşu, musiki makamı), ferîdûn-ı havâ (Feridun: Gavenin yardımıyla zalim Dahhak’ı öldürmüştür,
lakabı Ferruh, mec. Bahar havası), fersân-ı ebr (bulut atı), fetĥiyye-ħvân (Fethiye, zafer kasidesi okuyan) ,
feyż-i bahâr-âşûb (güzellik karıştıcı feyiz), feyż-i leŧâfet (letafet bolluğu, feyzi, bereketi), feżâ-yı gülsitân
(uçsuz bucaksız bahçe), ġonca (açılmamış gül), gülsitân (gül bahçesi) (2), Gülşen (gül bahçesi) (2), gülzâr-ı
firdevs-i cinân (cennetler içinde Firdevs bahçesi), ĥabâb-ı cûy (su kabarcıkları), havâ (bahar havası),
235
havâlar (bahar havaları)(2), imdâd-ı fetĥ (fetih yardımı, mec. tohumların açılmak için yardım çağrısı),
İdris KADIOĞLU
kâlâ-ı bahâriyye (bahariye kumaşı), ķubbe çadırlar (ağaçların yaprakla örtülmesi), mâye-baħş-ı gülsitân
(bahçeyi, bitkileri mayalayan ilahi iksir), meclis, mekke-i Gülşen (bahçeyi andıran Kabe), menâr-ı serv
(servi ağacının minaresi), mevsim, mîzâb-ı raĥmet (rahmet oluğu, mec. Yağmur, mec. Kabe’deki Altın
Oluk), mürġân (kuşlar), naħl (fidan), nergis-i şehlâ (güzel ve baygın bakışlı göz, nergis), nesc-i nev-tarĥ
(yeni dokunmuş orijinal desenli kumaş, mec. Bahar, mec. şiir), nesîm-i raġbet (rağbet edilen bahar rüzgarı),
nessâc-ı ķudret (kudret dokumacısı), nev-bahâr (ilkbahar), nev-rûz (yeni gün, ilkbahar), nihâl (taze fidan),
nihâlân (fidanlar), ordugeh-i śâĥib-ķırân (yaratıcının talimgahı, yeryüzü), ra‘d (gökgürültüsü), râġ (çayırlık,
çimenlik, bağlık, bahçelik, bağ u rağ: güzel), râygân (pek çok bol, hem de bedava), reg-i ebr-i bahâr (bahar
bulutunun damarı, yağmur), reng-i nîlüfer (nilüfer renkli, mavi aheng), śabâ (hafif ve latif rüzgar, musiki
makamı), sâķî (içki sunan), sûsen (sevsen, susam), şâħ-ı gül (2) (gül dalı), şeh-i nev-rûz (Nevruz sultanı,
yaratıcı), şitâ (kış), taġ (dağ), tâze (taze), tecrî taĥtiha’l-enhâr (altından ırmaklar akan güzel yer, bahar,
cennet), tegerg (dolu), tîr-i bârân (ok misali yağmur), Uşşâķ (musiki makamı), verd-i ter (taze yaprak),
yaġmur, yel tüfengi (yel tüfeği).”
Bahariyedeki baharı hatırlatan fiiller de şunlardır:
“açıl-, âteş-feşân (ateş saçan, mec. Kırmızı renk) ol-, ayaķlandır- (ayağa kaldırmak), bahâr ol-, boyan-,
cünbiş śal-, çenberden geçir- (musiki enstumanıyla güfteyi besteye çevirmek), kâmrân ol- (mutlu, mesut
olmak), naķş at- (ressamın fırça darbesiyle resmi tasarlaması), śaç-, ŧarâvet ver-, üsrüb (kurşun) śaç-“
1.3.4. Bahariyye (Bir Latîfe)
Bahariyye kasidesiyle ilgili vali Abdullah Paşa ile şair Lebib arasında geçen latife Lebib divanında
üç kıtada dile getirilmiştir. Bir kıta valiye diğer iki kıta ise Lebib’e aittir. Şiirin başlığında müstensihin
verdiği bilgi şöyledir: “Bâlâdaki bahâriyye ķaśîdeyi Çeteci Paşaya beyti bir altuna söyleyüp soñra bu ķıŧǾayı
söylemiş”
Lebib:
Bezm-i ħıdîv-i dehrde ķâdir mi taǾnla
MıśrâǾ-ı nažm-ı ŧabǾuma bir kimse el śuna
İtdüm be-raġm-ı ĥâsid o mıśrâǾları fürûħt
Şeh-bender-i Ǿinâyete çifti bir altuna
(Zamanın vezirinin meclisinde bir kimsenin ayıplayarak şiirlerimin bir mısraına el uzatması mümkün
değil. (Şiirlerimi değersizleştirmeye kimsenin hakkı yoktur) Ben de kıskananların rağmına, yazdığım
mısraları yani bu kasideyi her beyti bir altın karşılığında inayet elçisi vali Abdullah Paşa’ya sattım.)
Cevâb-ı Çeteci Paşa:
Degme bahâya virme Lebîbâ metâǾuñı
Silk-i leǿâl-ı nažmuñı aldurma müftine
Her gevherüñ bahâsını aǾlâ bilür göñül
Yüz biñ fülûrı isteseñ olmaz mı çiftine
(Ey Lebib, malını, mücevheratını, yok pahasına ucuza verme. Kasidenin inci dizisini bedavaya satma.
Her mal, sahibinin gönlünde paha biçilemez değere sahiptir. Dolayısıyla şiirlerinin her beyti karşılığında
yüz bin fülûrî (altın lira) istesen yerindedir.)
Tekrar cevâb-ı Lebîb:
Ķıymet-şinâs-ı cevher-i nažm âśaf-ı kerem
236
Almaz zülâl-i maǾrifeti gerçi müftine
Her ĥarf-i âferîni ki yüz biñ ħazînedür

Yüz biñ fülûrı istemek olsun mı çiftine
(Nazm cevherinin kıymetini bilen, sözden anlayan cömert vezirimiz, marifet kaynağı olan bu sözleri
gerçi bedavaya almaz. Valimizin bir âferini yani bu fakire bir iltifatı yüz bin hazine kıymetindedir. Onun
için her beytin karşılığı olarak yüz bin altın lira istemem manasızdır.)
1.3.5. Caize Geleneği ve Lebib
Peygamberin kendi elbisesini, şiirlerini beğendiği Kaside-i Bürde şairi Ka‘b İbn Züheyr’e hediye
etmesini örnek gösteren Lebîb, şaire caize vermenin eski bir adet, hatta peygamberin sünneti olduğunu,
beyitlerde şöyle dile getirmektedir:
Ķıldı sünnet ümmete iǾŧâyı Faħr-i kâǿinât
Nažm-ı ĶaǾb İbn-i Züheyr’e kisvesin iĥsânda (T75/6)
(Fahri Kainat Efendimiz, sırtındaki hırkasını şiir karşılığında Kab b. Zuheyr’e vermesiyle insanlara
hediye verme geleneğini başlatmıştır. Dolayısıyla caize vermek sünnettir.)
Sünnet-i Peyġamberî’dür nâžım-ı cûd u minen
KaǾb’a ilbâs olınan kisveyle müŝbitdür suħen (TB3/ VI-1)
(Medhiyye sunan şaire hediye vermek Peygamberin sünnetidir. Zira Ka‘b’a giydirmiş olduğu hırka,
bunu ispat eden en güzel örnektir.)
Divanda bahçe bahar konulu gazeller de vardır. Onlardan birinin ilk ve son beyitleri şöyledir:
Şeh-i bahâr ķonup ŧoldı çün serâ-yı riyâż
Göç itdi ŧabl-ı raĥîlin çalup şitâ-yı riyâż
Lebîb günleridür geşt-i bâġ u râġuñ hep

Ķaçırma fırśatı elden geçer hevâ-yı riyâż (G 65/1-5)
1.4. Ramazan Mevsimi
Ramazan ve kurban bayramları dini bayramlardır. Halkın sevinç ve mutluluğu bu bayramlarda
katlanarak artmaktadır. Lebib, kavuşma günü olarak vasıflandırdığı bayramlarda ikram edilen tatlılarla
ağızların tatlandığını ifade etmekte, özellikle ramazan aylarında iftar ve sahur sofralarının görkemli
olduğuna işaret etmektedir.
Divanda “îdiyye” türünde yirmi beyitlik bir kaside, Ramazan ayıyla ilgili gazel nazım şekliyle
yazılmış beş manzume vardır. “Mâh-ı mübârek”, “Mâh-ı rûze”, “Mâh-ı rahmet”, “Mâh-ı ‘îd, “Mâh-ı âb”,
“Mâh-ı Ramazân”, “Meh-i ibâdet”, “Meh-i Nîsân”, “Mevsim-i Ǿîd” “Mevsim-i rûze (Oruç mevsimi)”
tamlamalarıyla da Ramazan ayı kastedilmektedir.
Salih Paşanın vezaretle 1177 /1763 tarihinde Cidde valililiğine atanmasını tebrik için yazdığı tarihli
kıt‘a-yı kebîrede Ramazanı kusurların, günahların affolunduğu bir mevsim olarak vasıflandırmaktadır.
Ramażan mevsimidür Ǿafv olınur taķśîrüñ
Bunca taśdîķ yeter ey ķalem epsem epsem (T25/23- 1177/1763)
237
İdris KADIOĞLU
1.4.1. Ramazanla İlgili Şiirler

Sivas’ta bulunan Hekîmbaşı-zâde Ali Paşa’nın Ramazanını tebrik için “îd” redifli medhiyye türündeki
kasidenin matla ve makta beyti:
Olur der-âşinâyân-ı firâķa vuślat-âver Ǿîd
Virür zehr-âbe-nûş-ı iştiyâķa şîr ü sükker Ǿîd
Şebüñ ķadr u maķâmuñ śadr-ı aǾlâ şöhretüñ vâlâ

İde eyyâm-ı Ǿömr-i devletüñ Mevlâ ser-â-ser Ǿîd (K10/1-20)
Divanda, “Mâh-ı Ramazân-ı Meymenet-feyzânuñ Temcîdine Müte’allık Şiirlerdür” başlığı altında
gazel nazım şekliyle toplam otuz yedi beyitlik beş manzume vardır. Müstensihlerden biri bu şiirleri “kara
şiirler” başlığı altında yazmıştır. Şair, bu şiirlerde sade, anlaşılır, külfetsiz bir dil kullanmıştır.
Ululama, ağırlama anlamına gelen “temcîd” sabah namazı vaktinden evvel minarelerde söylenen niyaz
ilahileri için kullanılan bir terimdir.
1
İder işrâb-ı mecdin śâǿime vaķt-i seĥer temcîd
Döker eśdâf-ı gûş-ı nâǿime dürr ü güher temcîd
Lebîbâ belde-i İslâm’a ibdâǿ-ı ĥasendür kim

Bu şehr-i bâ-şerefde oldı resm-i muǾteber temcîd (1-10)
(Seher vakti söylenen temcidler oruçlu olanlara Ramazanın kudsiyetini hatırlatır. Uyuyanların sedef
gibi kulaklarına adeta inci ve mücevher döker. Ey Lebib, İslam beldesi için ramazanda güzel bir başlangıçtır
ki, bu şerefli şehirde (Diyarbakır’da) itibar edilen güzel bir âdet oldu.) Bu beyitlerde 18.yy’da Diyarbakır’ın
şerefli bir İslâm şehri, peygamber ve sahabeler şehri olduğuna işaret edilmekte, Ramazan aylarında özellikle
seher vakti minarelerden yükselen temcidlerle halkın mesrur olduğu dile getirilmektedir.
2
Źikr ü fikriydi “külû” âyetin îrâd hemân
VâǾižüñ źikrini şaşırdı ķudûm-ı Ramażân
Bu şeb ifŧâra buyur ħânemüze kim dir ise

İder ol şeb aña teslîm-i maķâlîd-i cinân (1-5)
(Vaiz, her zaman “külû” yiyiniz ayetini okurdu. Ramazan gelince vaizin zikri değişti. Ramazan geldiği
için artık “yiyiniz, içiniz” diyemiyor. Onu bu akşam “iftara bize buyur” diyenlere cennetin anahtarlarını
teslim etmeye hazırdır.) Bu mısralarda şair, hem iftarda misafir davet etme geleneğini dile getirmekte hem
de yeme içmeye aşırı düşkün, boğazını seven hoca taifesini ince bir dille eleştirmektedir.
3
Müǿmin olur âmâde žuhûr-ı Ramażâna
Ĥelvâ-yı teşekkürle saĥûr-ı Ramażâna
Bârî ķula žannınca Lebîbâ kerem eyler

238 Ümmîde dürer Ǿîdi ġafûr-ı Ramażâna (1-7)
4
Mâh-ı Ramażânum şeref ü şân ile geldüñ
Müǿminlere sen müjde-i ġufrân ile geldüñ
Vaśfuñ nice ĥaķ üzre Lebîb eyleye îfâ

Sen ümmet-i merĥûmeye Ķurǿân ile geldüñ (1-7)
5
Ey dil olagör menķabe-ħvânı Ramażânuñ
Kim feyżi cinân itdi cihânı Ramażânuñ
Şevvâlde žann itme hemân Ǿîdi Lebîbâ

Śâliĥlere Ǿîd oldı her ânı Ramażânuñ (1-8)
SONUÇ
“Lebîb-i Âmidî Divanı’nda Mevsimler” konulu çalışmanın araştırma sonuçlarını şöyle özetleyebiliriz.
1. Lebib Divanı’nın bir nüshası Ali Emiri Efendi tarafından istinsah edilmiştir.
2. Lebib Divanı’nda mevsimleri konu alan “Temmuziyye”, “Şitâiyye” ve “Bahâriyye” türünde şiirler
vardır.
3. Şair, Ramazan ayını da bir mevsim olarak değerlendirmektedir. Bu konuda “Îdiyye” ve “Temcîdiyye”
türünde şiirler yazmıştır.
4. Temmuziyye’nin özellikle “tegazzül” bölümünde yaz ve sıcakla ilgili kelimeler; Şitaiyye’nin özellikle
“nesib” ve “tegazzül” bölümünde kış ve soğukla ilgili kelimeler dikkat çekmektedir. Bahariyye’de ise
bahar, nevruz, nev-bahar gibi baharı, güzeli ve güzelliği çağrıştıran söz varlığı kasidenin tamamına
yayılmıştır.
5. Lebib, sosyal hayatın tam içinde olan toplumla birlikte yaşayan, yazın sıcaktan, kışın soğuktan
etkilenen, baharın güzelliklerini bütün benliğiyle yaşayan bir taşra şairidir. Lebib’in hayatı ve
eserleri incelendiğinde, Divan şairleri hakkında yapılan “kendi iç dünyalarına kapanmıştır, halktan
ve sosyal hayattan uzaktırlar, sadece yüksek zümreye hitap ederler” şeklindeki eleştirilerin haksız
olduğu anlaşılacaktır.
6. 18.yy’da Diyarbekir sosyal hayatını yansıtan şiirler de yazan şair, özellikle Ramazan aylarında
şehir ve insanlardaki sevinç ve coşkuyu dile getirmektedir. İtar, sahur, bayram ve bayramların
güzel atmosferini şiir vasıtasıyla dile getirmektedir. Yazdığı “Îdiyye, Ramazaniyye ve Temcîdiyye”
türündeki şiirler -Ramazan farklı mevsimlere denk gelse de- hep aynı güzelliği yansıtmaktadır.
KAYNAKÇA
Ali Emîrî, Esâmî-i Şu‘arâ-yı Âmid, Millet Kütüphanesi, Manzum Eserler, Tarih, No, 781/1.
Ali Emîrî, Tezkire-i Şuarâ-yı Âmid, İstanbul 1328.
Çeçen, Halil (2007), “Klasik Şiire Yansıyan Kış Manzaraları ve Diyarbakırlı Lebib’in Şitaiyye Kasidesi”, Gazi
Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Özel Sayı, s.97-111.
Kadıoğlu, İdris (2003). Lebib-i Amidi, Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkitli Metni, Doktora
Tezi, DÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır. 239
Kadıoğlu, İdris (2005), Diyarbakırlı Lebib Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanı, Malatya, DÜ Ziya Gökalp
Eğitim Fakültesi Yayını.
Kadıoğlu, İdris (2010), Diyarbekir “Encümen-i Dânişi”nin Üstad Şairi Âgâh ve Devrindeki Şairler Üzerindeki
Etkisi, DÜSBED, Kasım, S.4, s.35-45.
Kurtoğlu, Orhan (2004), Lebib Divanı (İnceleme, Tenkitli Metin, Sözlük), Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Diyarbakırlı Emîrî Çelebi
Hayatı ve Şiirleri
Prof. Dr. Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Fatih Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, İstanbul

mahmutkaplan@fatih.edu.tr
Fatih Üniversitesi, Doktora Öğrencisi, İstanbul
ÖZET
Seyyid Emîrî Çelebi, Diyarbakır’da yetişmiş zamanlarda da sürmesini sağlamış ve şiirlerine
önemli fikir ve sanat adamlarındandır. Asıl mesleği nazireler yazılmıştır. Çalışmamızda eldeki
ipek tücarlığı olmasına rağmen edebiyat ve sanat nüshalarda geçen 1 na’at, 1 kaside, 58 gazel ve bir çok
alanında da vermiş olduğu eserler ile adından söz beyitlerin çeviri yazısını yaptık ve şairin hayatı ve
ettirmiştir. Kaynaklarda oldukça fazla şiir yazmış edebi kişiliği hakkında bilgi verdik.
olduğundan bahsedilmektedir. Söyleyişindeki Anahtar Kelime: Diyarbakır, Âmed, Emîrî
duruluk ve sadelik, etkisinin kendinden sonraki Çelebi, Alî Emîrî
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Emîrî’nin Hayatı:
Diyarbakır eşrâfından Seyyid Emîrî Çelebi olup Alî Emîrî’nin büyük dedesidir. Asıl adı Mehmed’dir.
Diyarbakır’ın yetiştirdiği önemli simalardandır. Bir nasihat-nâme kaleme alan Emîrî, bir divançe ile gazel
ve kaside vadisinde de söyleyecek sözü olduğunu göstermiş, çağdaşı şairlerle karşılıklı şiirler ve nazireler
söylemiştir. Şiirlerinde Emîrî mahlasını kullanmıştır. Bu tebliğde şairin hayatı ve divançesindeki şiirleri
üzerinde durulacak edebi kişiliği tesbit edilmeye çalışılacaktır.
Silsilesi âriflerin önderi Seyyid Emîrî hazretlerine yedinci derecede ulaşır. Orta yaşlarında Hamî-i
Amidî yetişmiştir. Hâmî, Emîrî’nin vefatından sonra oğlu Mustafa Çelebi ile arkadaş olmuştur.
Seyyid Mehmed Emîrî, Diyarbakır’da 1035/1625’ tarihi civarında doğmuştur. Şair, yüzyılı aşkın bir
ömür sürmüştür. Soy bakımından 27. tabakada Hz. Hüseyin’e ondan da Hz. Alî ve Hz. Muhammed’e
bağlanmaktadır. Diyarbakır ve çevresindeki yerleşim yerlerinde bulunan seyyitler onun neslinden gelmiştir
(Alî Emîrî, 1328: 49). Sâlim ve Safayî de tezkirelerinde Emîrî’nin seyyid olduğunda hemfikirdirler (Sâlim
Efendi, 2005: 223-224; Mustafa Safayî Efendi, 2005: 88). Şairin Emîrî mahlasını almasını Sâlim şöyle
izah eder: “Miyân-ı şu’arâda bir emîr-i sâhib-livâ-yı fesâhat olmaġın mahlas-ı merkûmı ihtiyâr ve bu lakab
ile şöhret-şi’âr olmışlar idi.”(Sâlim Efendi, 2005: 224). Diyarbakırlı ünlü Divan şairi Hâmî, Emîrî’ye
orta yaşlarında yetişmiş, şairin ölümünden sonra da Emîrî’nin oğlu Mustafa Çelebi ile arkadaş olmuştur.
Döneminin ünlü şairlerindendir. Alî Emîrî, Şeyhî’nin Vakâyiu’l-Fuzalâ’sında Âgâh gibi bir şaire yer
vermediği halde Emîrî’yi almasını şairin ününe bağlar. Aynı şekilde Emîrî’den 40-50 yıl sonra yazılan
Râmiz Tezkiresi’nde şair hakkında bilgi verilmesi de şairliğinin bir göstergesidir (Alî Emîrî, 1328: 49).
Emîrî, hayatı boyunca Diyarbakır’dan dışarı çıkmamıştır. Ona vekâleten eserleri şehirleri ve ülkeleri
dolaşmıştır. Şair, babasından kalan zengin bir servete sahip olduğundan düşkünlerin elinden tutmuş,
onlara yardımcı olmuştur. Emîrî’nin cömertliği dilden dile dolaşacak düzeydedir. Alî Emîrî’nin ifadesiyle,
“Müzâyakaya giriftâr olan şu’arâya da muaveneti dirîg eylemezdi. Hattâ onların iâşesi için erbâb-ı servetden
olan sâir yârân-ı memleketden de istihsâl-i nükûd-ı muâvenete delâlet ederdi.” (Alî Emîrî, 1328: 49). Alî
Emîrî, büyük dedesi Emîrî’nin bu özelliğine dair, Şûrî ile şair arasında geçen manzum latifeleşmeyi nakl
eder: Şûrî, Emîrî’ye şu kıt’ayı gönderir:
İy kān-ı kerem mekremetiñ tekmįl et
Va’d eyledigiñ cerįdeye ta’cįl et
İydiyyemizi Emįrį kurbān olayım

Yārān-ı suhan-şināsdan tahsįl et
Emîrî şu manzum cevabı verir:

Şūrį bu işiñ karįn-i ta’cįl olmaz
Va’d eylediğim cerįde tekmįl olmaz

Yārān-ı suhan-şinās müflisdür hep
Düşme tama’-ı hāmıña tahsįl olmaz

İşte cenâb-ı Şûrîye bu sûretle latîfe icrâsını müteâkıb i’tâ-yı cevâ’iz-i mükerrere ile dil-şâd eylemişdir.”
(Alî Emîrî, 1328: 50)
Emîrî, tarih düşürmede de başarılıdır. Divançesinde yer alan tarihler onun bu konuda ki hünerini bize
göstermektedir. Şairin hayatı hakkında bazı bilgileri Mardinli Sûzî’nin şu 1064/1654 tarihini gösteren
242 tarihinden edinmekteyiz: Bu tarih manzumesinde Sûzî, Emîrî’nin yeni çıkmaya başlayan sakalı hakkındadır:
Diyarbakırlı Emîrî Çelebi Hayatı ve Şiirleri
Hüsnünün evvel bahārıdır Emįrį bilmiş ol

Āteş üzre sebze seyr et bir kezįn gül-huya bak
Rūy-ı pür-tābın ihāta eylemiş hatt-ı siyāh

Āteş-i sebze der-āġuş eylemiş cādūya bak
Sebze-zār olmış letāfet gülsitānı her taraf

Sāye salmış ġonca ve gül üstüne şeb-būya bak
Haddin üzre hatt-ı müşgįn nüsha-i teshįrdir

Kaçmaz oldı görse ādem ol gözi āhūya bak
Gördi bir eksikli kavl gelmiş hattı cānānenin

Didi hoş tārihdir bu hatt-ı ‘anber-būya bak
Emîrî hakkında bize bilgi veren bir diğer tarih de “Târih-i Nihâni-i Âmedî berâ-yı lihye-i Emîrî Çelebi”
başlıklı olup Nihânî-i Âmidî’ye aittir. Bu tarihte de Emîrî’nin sakal bırakması hakkındadır:
Hatt-ı ruhuna Nihānį yazdım
Tārih akşām mahalli oldı1081/1671
Emîrî, ticarete yatkın olan eşine dostuna maddî bakımdan destek olur, onlara sermaye vererek iş hayatına
atılmalarını sağlar, kimi zaman ortak olarak hem kazanır hem kazandırırmış. Diyarbakır’da ipekli kumaş
dokuma işini geliştirmek için çok gayret göstermiştir. Uzun bir ömür süren Emîrî,1137/1724 Şa’bân’ının on
beşinci günü vefat etmiş, dostları “Terk-i nâsût” terkibiyle ölümüne tarih düşürmüşlerdir:
Cevlāngehi oldı bāg-ı lāhūt
Tārįhi denildi terk-i nāsūt
Cenaze namazı, Rumkapısı haricinde içlerinde Vâlî Ârifî Ahmed Paşa, Âgâh, Vâlî, Hâmî, Lebîb, Çâker
efendi gibi şairlerin de katıldığı büyük bir cemaat tarafından kılınmış; hacıların güzergâhında Kanlıgöl
denilen yerin üzerindeki tepeye defn edilmiştir (Alî Emîrî, 1328: 50).
2. Eserleri
a. Nasihat-nāme (Pend-nāme)
Emîrî’nin 145 beyitli bu mesnevisinin dört nüshasına ulaşabildik.1 Bu nüshalardan biri Milli
Kütüphane’de Türkçe yazmaları A 2669/138b-140a’da diğeri de Millet Kütüphanesi Alî Emîrî Manzum
eserler 860/4b-8a’kayıtlıdır. Üçüncü nüsha Millet Kütüphanesi Alî Emîrî Manzum Eserler 40’ta kayıtlı
divan içinde olan nüshadır. Dördüncü nüsha Türk Dil Kurumu Kütüphanesi A/362’de kayıtlıdır. Şair, oğluna
hayat yolculuğunda edindiği birikimleri manzum olarak akıcı ve anlaşılır bir dille öğüt vermek amacıyla
kaleme almıştır. Eser, Milli Kütüphane nüshasında Nasihat-nâme-i Emîrî bâ-Pusereş, Millet Kütüphanesi
nüshasında Pend-nâme-i Emîrî Çelebi olarak isimlendirilmiştir.
b. Divançe:
İstanbul Millet Kütüphanesi Nüshası: AEmnz40
Kaynaklarda divançenin birkaç nüshasının olduğu belirtilmektedir. Çalışmamızda esas aldığımız
243
1 Eserin üçüncü nüshasını Türk Dil Kurumu Kütüphanesi T.y.A/362’da bulup metnini gönderen öğrencim Abdullah Arı’ya teşekkür
ederim.
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
nüsha İstanbul Millet Kütüphanesinde Alî Emîrî yazmaları içinde bulunandır. Bu nüsha elimizde ki en
kapsamlı nüshadır. Nüsha rika olarak yazılmış temiz bir nüshadır. 18 satırdan ve 43 varaktan oluşmaktadır.
Girişte, Der Na’t-i Hazret-i Seyyid-i Kâinât ve Efdalü’l-Mahlûkât isimli bir na’t ve Ka’side der-Hakk-ı
‘Abdurrahmân Çelebi isimli bir kaside bulunmaktadır. Ayrıca bir hicviyye ve nasihat-nâmesi de bu nüsha
içinde yer almaktadır. Bunlardan başka 56 gazel ve çeşitli beyitleri mevcuttur.
Nuruosmaniye Nüshası: 34 Nk 4395
Nuruosmaniye Kütüphanesinde bir mecmuadaki şiirleridir. Bu mecmuada 13 adet gazeli vardır. Bu
gazellerden yalnız iki tanesi Alî Emîrî nüshasında bulunmayan gazellerindendir. Diğer gazelleri bazı
kelime farklılıklarıyla Alî Emîrî nüshasıyla aynıdır. Bu farklılıklar transkripsiyonlu metin kuruluşunda
gösterilmiştir.
Ankara Milli Kütüphane Nüshası: 06 Mil Yz FB 484
Ankara Milli Kütüphane’de Eş’âr ismiyle kayıtlı nüshadır. Yazar adı diğerlerinden farklı olarak
Emîrî Mehmed Emr-Allâh (1035-1137/1625-1724) şeklinde verilmiştir. Nüsha tamamen özgün bir nitelik
göstermektedir. Elimizde bulunan Alî Emîrî nüshasıyla hiçbir ortak şiir bulunmaması dikkat çekicidir.
Nüshadaki şiirlerde Alî Emîrî’nin tezkiresinde topladığı nazire mecmualarındaki şiirlerlede benzer bir şiir
tesbit edilememiştir. İleride kayıtlarda geçen İngiltere ve Gürcistan nüshalarına da ulaşılarak yapılacak
çalışmayla konu hakkında daha net bilgi elde edilebilir. Ayrıca şairin kelime ve hayal dünyası üzerine
yapacağımız ayrıntılı çalışma ile nüshanın özgün bir nüsha mı veya bir başkasına ait nüsha mı olduğu tesbit
edilecektir.
İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi: T.615 (40-64)
Türkçe yazmalarda numarasıyla kayıtlı nüshanın yapılan inceleme neticesinde ‘Amri isimli bir başka
şaire ait olduğu tesbit edilmiştir.
İngiltere Milli Kütüphanesi: Or.9826
Kayıtlarda İngiltere Milli Kütüphanesinde Or.9826 arşiv numarasıyla kayıtlı nüshadır. Emîrî Diyarbekîrî
adına Eşâr ismiyle kayıtlı nüshadır. İncelenmek üzere ulaşılacaktır.
Gürcistan Bilimler Akademisi Türkçe Yazmaları: AC7
Emîrî Diyarbekîrî adına Divan ismiyle kayıtlı nüshadır. Tifliste bulunan Gürcistan Bilimler
Akademisi’nde Türkçe Yazmalar kısmında AC7 arşiv numarasıyla kayıtlıdır. Henüz elimize ulaşmayan
nüsha incelenmek üzere temin edilecektir.
3. Emîrî’nin Kişiliği:
Alî Emîrî, şairin fizikî görünüşünü, babasından, o da dedesi Süleyman Çelebî’den şöyle nakleder:
“Ceddim Seyyid Mehmed Emîrî hazretlerine yetişdim; kâmeti uzunca, kemikleri iriye mâ’il orta ağızlı,
mutavassıt burunlu, çatık kaşlı, gözleri büyük, cephesi geniş, güzel sîmâlı, müsahabeti gâyet sevimli idi”
(Alî Emîrî, 1328: 50).
Emîrî, devlet memuriyeti yapmamış, hayatını ticaretle kazanmış olmakla birlikte bir asra yakın adeta
bir lisan hocası hizmetini görmüş, Âgah,Vâli, Hâmî gibi şairler onun zamanında yetişmişlerdir. Alî Emîrî
Efendi, atalarından olan şairin kişiliği hakkında ayrıntılı bilgi verir. Buna göre: “Emîrî, bahar mevsiminde
şehrin edip, musikişinas ve şairleriyle bahçelere gider, tabiat güzelliklerini seyrederek sohbet edermiş. Şair,
kâmil insanların öldüklerinde arkalarında eser bırakmaları gerektiğini, aksi takdirde unutulup gideceklerini
şu çarpıcı ifadelerle dile getirir: “insân-ı kâmil olanlar dünyâda eser bırakmalıdır, sâhib-eser olanlar tevârîh-i
müstakbele-i ümmîde mutlaka bir gûşe bulup yerleşirler.
244 Esersizler, mübhem bir karanlık içinde kalarak mürûr-ı zaman ile kâinâtın zerrât-ı nâbûdîsine karışır,
ricâl-i mensiyeden olurlar. Yine der idi ki insanların takip eylediği nokta-i nazar vatana ve cemiyyet-i
beşeriyyeye hidmet sûretiyle pâk ve âlî olmalıdır. Cihânı yalnız kendi istifâdesine münhasır zanneden
kûtâh-bînân ma’nen ikbâl-i vatanın kâtilleridir.
Evlâdının istirâhatine merhamet zannıyla tahsil ve terbiyesine dikkat etmeyenler hüsn-i ahlâk fazîlet
gibi cevâhir-i maâlî ile müzeyyen olan iklîl-i iftihârı iksâdan kendi ciger-pârelerini mahrûm etmek için reh-
zen olurlar.” (Alî Emîrî, 1328: 51)
Emîrî’nin şairliği hakkında tezkirelerde olumlu ifadeler dikkat çekicidir. Sâlim, “asrıñ pür-gû
şu’arâsından ve vaktin zürefâsındandır.” (Sâlim Efendi, 2005: 224); Safâyî, “Evâ’il-i hâlinde tahsîl-i
dest-mâye-i irfân ile asrıñ şu’arâsı zümresine dâhil olmaġla gerçekden şâ’ir-i mâhirdir.”(Mustafa Safayî
Efendi, 2005: 88); Râmiz, “tüccâr-ı zevi’l-iktidârdan bir zât-ı celîlü’l-mikdâr olup sarf-ı nakdîne-i makderet
birle tahsîl-i emti’a-i ma’rifet idüp sû’-ı hünerde kâlâ-yı zer-beft-i girân-kıymeti miyâne-i hâcegiyân-ı
bendergâh-ı dâniş ü kemâlde tamġa-zen-i dest-i raġbet olmuş emîrü’l-kelâm yesâr-ı irfânı âhir bir şâ’ir-i
be-nâm idiler”(Râmiz, 1994: 11) demektedirler. İsmail Belîg, Emîrî’nin sadece bir gazeline yer verirken
herhangi bir değerlendirmede bulunmamıştır (İsmail Belîğ, 1999: 18). Şeyhî Mehmed Efendi de Zeyl-i
Şekâyık’da Diyarbakır’da 1137 tarihinde vefat edip, aynı şehirde defnedildiğini söyleyerek “halâs” redifli
gazeline yer vermiştir (Şeyhî Mehmed Efendi, 1989: 735).
Vefatı hakkında şu tarih düşürülmüştür.:
Cevelngāhı oldu bāğ-ı lāhūt
Tārįhi denildi (terk-i nāsût)1137
Emîrî Efendi’nin cenaze namazı büyük bir kalabalıkla kılınır, dönemin diyarbakır Valisi
Ârifî Ahmed Paşa ile dönemin şairleri Âgâh,Vâlî,Hâmî,Lebîb,Çâker Efendiler de hazır bulunurlar.
Emîrî, hacıların güzergâhı olan Kanlı Göl adlı yerin üst taraflarında defnedilir.
Alî Emîrî, şair hakkında geniş değerlendirmeler yaparak şu görüşleri dile getirmiştir: “Hâlâ şehrimiz
mecâmi-i üdebâsında ve sair bilâdda birçok âsâr-ı belîgası mevcûddur. Gerek zamânında ve gerek daha
sonraları memleketimizin bestekârları tarafından eş’ârı ehviye-i latîfe ile bestelenip tagannî edilmektedir.
Nuût-ı şerîfe ve kasâyid ve gazeliyâtı bî-hadd ü hisâbdır.” (Alî Emîrî, 1328: 52). Alî Emîrî, görevli bulunduğu
Selanik ve Yemende bile dedesinin şiirlerinin okunduğunu söyleyerek şöhretine işaret eder. Tezkirelerde
şairin bazı gazel ve beyitlerine yer verilmiştir. Bu beyitlerden birkaç örnek ile yetiniyoruz:
Ey çarh-ı dil-siyāh neden minnetin çekem
İkbāl-i ‘izz ü devlet ile müttehem miyem
****
Ben üstühān oluram ey hümā-yı hāhiş-i dil
Sen āşiyān-ı emelde karār edinceye dek
****
Girdāb-ı ġamdan eyledi dil zevrakın halās
Hızr irdi hatt-ı sebze ruh-ı dil-rübā baña
4. Edebî Kişiliği
Emîrî, 4.Murad, III. Ahmed, arasında tahta geçen yedi Osmanlı padişahının saltanatlarını idrak etmiş
bir uzun ömürlü şairdir. Bu hükümdarların çoğu hakkında kasideler yazmıştır. Ayrıca arkadaşları ile de
manzum yazışmalarda bulunmuştur (Alî Emîrî). Emîrî’nin,
Bir dil ki sadākatle mahabbet var içinde 245
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Bir āyįnedir hüsn-i letāfet var içinde

matlalı gazeline Hâmî-i Âmidî, Nâbî, Âgâh-ı Semerkandî-i Âmidî, Vâlî-i Âmidî, Kâmî-i Edirnevî
Kâdî-i Âmid, Nedîm, İzzet Alî Paşa, Şeh-zâde İbrahîm hafîd Paşa-yı Âmidî, Pertev re’isü’l-küttâb, Alî
Emirî ve adı bilinmeyen başka bitr şair nazire yazmışlardır. Emîrî de Vâlî, Güzârî-i Âmidî, Emnî-i Âmidî,
Dürrî-i Vânî, Lebîb-i Âmidî, Vahid Mahtûmî, Mucîb Kemâlî-i Âmidî Şeyhî gibi Nâbî’nin,
Nābiyā meclis-i ahbābda şi’r-i ter ile
Āteş-i hırmen-i hasād ki derler o biziz
Beytine nazire söylemiştir. Emîrî’nin naziresi şudur:
Peyrev-i Nābįyiz ammā ki Emįrį sözde
Feyz-perverde-i üstād derler ki o biziz (Alî Emîrî:1924)
Süleyman Mezâkî’nin,
Çoḳ değil mi bu sitem ehl-i niyāza cānā
İstinādın bu kadar şįve ile nāza mıdır
beytine, Emîrî de Nâbî, Dürrî, Sükkerî gibi nazire söylemiştir. Emîrî’nin beyti şudur:
Şāh-ı gamzeñ yine cem’ etdi sipāh-ı müjeni
Cünbüş-i ‘azmi ‘aceb memleket-i nāza mıdır(Alî Emîrî:1924)
Vâlî-i Âmidî’nin,
Zālim eylerse de mazlūma zarar çoḳ sürmez
An-ı vāhidde geçer ‘ömr-i şerer çoḳ sürmez
Beytine Agah-ı Semerkandî-i Amidî, İzzet Alî Paşa, Kâmî-i Âmidî gibi Emîrî de nazire söylemiştir.
Emîrî’nin naziresi şu beyittir:
Ne kadar saklasa āyîneden ol hattını yār
Āleme şāyi’ olur kara haber çoḳ sürmez(Alî Emîrî:1924)
Emîrî’nin aşağıdaki beytine,
Hayāl-i yārda gelse devrine yer bulmaz
Binā-yı dilden eser yok sarāy-ı cān tenhā
Vâlî,ve Alî Emirî nazire yazmışlardır. Şair Nâbî’nin şu beytine,
Zahm-ı hicrānı çoḳ çekdik o şūhuñ bārį
Bir zaman da saralım sįneye merhemcesine
Ayintâbî Hafız-ı Kadîm, Subhî-i Âmidî Lebib-zâde yanında Emîrî de şu nazireyi yazmıştır:
Zur-ı bāzū-yı belāgatla bu gün ey Nābį
Kişver-i nazma Emįrįm yine Rüstemcesine(Alî Emîrî:1924)
Emîrî’nin şu beytine,
Hayāl-i zülf-i anber-fāmı gitmez çeşm-i pür-nemden
246 Kenār-ı āba gūyā vaz’ olunmuş taze şeb-būdur
Vâlî, Vahid Mahdûmî, Rızâ-yı Yenişehîr-i Âmidî, Âgâh-ı Semerkandî-i Âmidî, Hâmî-i Âmdî nazire
söylemişlerdir. Şairin, halas redifli şu beytine,
Olmadı dil kayd-ı gįsū-yı dil-ārādan halās
Bulmadı dįvānemiz zencįr-i sevdādan halās
Nusret-i Âmidî, Kâmî-i Âmidî nazire demişlerdir. Şairin bana redifli şu beytine,
Girdāb-ı gamdan eyledi dil zevrakın halās
Hazan erdi hatt-ı sebz ruh-ı dil-rubā bana
Fasih-i mevlevi nazire söylemiştir. Şairin,
Ey tıfl-ı dil o şāha yetįmāne karşu var
Nakįne-pāş dest-i ‘atādır subh-ı ‘ıyd
beytine Âgâh nazire söylemiştir. Emîrî’nin,
Yılda bir kere girersin sen ele ey gül-i ter
Seni ārāyiş-i destār edecek günlerdir
beytine yine Āgāh nazire söylemiştir. Şair’in,
Defter-i a’māli gör dād ü sitedden fārig ol
Vaktidir ey dilber akşām oldu dükkānın düşür
beytine Rāgıb-ı Āmidį nazire söylemiştir. Şair’in,
Revnāk-ı hüsnü şeb-i hatt-ı siyeh fāmdadır
Şem’in efzȗn-ter olan su’lesi akşāmdadır
beytine Birrî-i Mağnisâvi nazire söylemiştir. Bu beyitlerden başka aşağıda bazı örneklerini aldığımız
bir çoḳ beytine Alî Emîrî tarafından nazire söylenmiştir.
Kimsenin şem-i şeb-efrūzunu söndürme sakın
Kudretin var ise etrāfına pervānelik et
Eder mi gonca-i bāg-ı hakįkate te’sir

Nevā-yı zemzeme-i bülbül-i mecāz-ālūd
Dil ‘aks-i ruhun dįde-i hūn-ābda saklar

Ol taze gülü şįşe-i pür-ābda saklar
Gönül sahra-nişįn-i vahşet olmuş havfı var senden

Şeh-i gamzenden ey meh ona bir hatt-ı emān al ver
Zuhȗr-ı fitne-i hattından alsak haber-i yārın

O diller sayd eden zülf-i perįşān anlaşılmışdır
Emîrî aynı zamanda bir ipek tüccarı, bir esnaf olduğu için şiirlerinde mesleği ile ilgili terim ve
kelimeleri çoḳ kulanmıştır. Duygu ve düşüncelerini ifade etmek istediğinde imdadına mesleği ile ilgili
olan bu kelimeler yetişmektedir. Aşağıdaki beyitte sevgiliden öpücük dilenirken “nakd-i dil”i verip tegâfül 247
bâzârında buse-i pür-nemekin “satın al”ır:
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Al nakd-i dili buse-i leb-i pür-nemekįn Sat

Bāzār-i teġāfülde yine çįn-i cebįn Sat
Sözün, şirin değerini anlatmak istediğinde, “girân-mâye dürr-i kelâm” aklına gelir, bunun değerini
ölçmede kullanılan “kırat” kelimesi ardından uç verir:
Fikr eyle giranmāye olan dürr-i kelāmı
Kırat ile mįzān-i tefekkürde ŝemįn Sat
Sevgiliye kavuşmak konusunda kalemi yazmak istediğinde hemen bir ticaret kelimesi olan “haridâr”,
kavuşma ise “kâlâ-yı vasl” biçiminde canlanır hayal âleminde. Çarşı ve pazar tasviri hayal dünyasının
vazgeçilmezleri arasında yer alır: “sûk-ı aşk”. Alışveriş parasız olmaz. Emîrî de hemen “nakd ü dinâr ve
kese” kelimelerini imdada çağırır. Aşk çarşısında kavuşma kumaşını satın alabilmek için kesesi boştur,
dolayısıyla alışveriş olmamaktadır. Daha doğru bir ifade ile zamane dilberinin vaslının dirhem ü dinara
bağlı olduğunu zekice bir söz oyunu ile dile getirir:
Harįdār olmamak kālā-yı vaSla sūk-ı ‘aşk içre
Derūn-ı kįsemiz bį-nakd ü dinār olduġundandır
Rıza pazarında “nakd-i can” verilmeden “meta-ı hüsn” alınamaz:
Metā’-i hüsnüne dil hastelerden nakd-i cān al der
Bu bāzār-ı rıżādır el verirse her zaman al der
Şairin almak istediği bir ruh arttıran bir öpücüktür. Kavuşma anının kan pahası canı vermektir. Sevgili
uğruna can vermeyen busesine nail olamaz. Tasavvufta dudak fenafillah’tır. Nefis fani olmadıkça bu
makama çıkamaz. Emîrî bu tasavvufî düşünceyi de aşağıdaki beyitte olduğu gibi ticaret kelimeleriyle ifade
etmiştir:
Vir nakd-i cānı būs-i ruh-ı dil-fezāsın al
Vuslat deminde sen dahi kānın bahāsın al
Sabahtan akşama kadar müşteri yüzü göremeyen dükkân akşam saatlerinde hüzünle kapatılır. Emîrî’nin
söylemek istediği farklıdır. Amel defteri alışveriş yapmaya uygun değil, yani hasenat hanesi boş, ya da
zayıftır. Kese boş olunca dilbere dükkânı kapamaktan başka yol kalmaz:
Defter-i ā’māli gör dād u sitetden fārıg ol
Vaktidir ey dilber akşam oldu dükkānın düşür
Şair, kavuşamama acısından, hasret gözyaşlarından sararıp solar. Duygularını ifade edebilmek için yine
mesleki kelime ve kavramlara sarılır. Sarı yüz, altın, pişmanlık gözyaşları ise onun gümüşüdür. O halde bu
altın ve gümüşü visal yolunda harcamaktan başka çare yoktur:
Sarf eyle rūy-ı zerd ile eşk-i nedāmeti
Cem’ eyleyüb bu sįm-i zeri neylesek gerek
Şair, ibadet ve taatını gözden geçirdiği, yani nefis muhabesi yaptığı hengâmı da ticaret kelimeleri ile
ifade eder:
Sanduka-i a’māl tehi kaldı Emįrį
Ne nakd-i ‘ibādāt ve ne tā’at vār içinde
248 Ey Emîrî, emel sandığı boş kaldı; içinde ne ibadet nakdi ne de taat var.
Farzedelim diyor şair, alışverişe isteklidir o güzel, ancak pazar harap oldu, pazara gelmek isteyenler de
tükendi. Yani fırsat elden kaçtı demek istiyor. Kelimeler yine meslekten seçilmiştir:
Hāhiş-dār imiş dād u sitād etmege tut kim
Pāzār harāb oldı taleb-kār dükendi
Emîrî, kendi çağdaşlarını eleştirirken ticaret diliyle konuşur:
Kem etdi kadr-i ālemi hālis ‘ayāriken
Şimdi zamāne halkının ağzı gümüşleri
Alemin değeri halis ayar (altın) iken zamane halkının ağzının gümüşü değerini düşürdü.
Bu örnek beyitler, klasik şiirin günlük hayatla ne denli iç içe olduğunun bir belgesi nitleğindedir.
Emîrî, bir tüccar olduğundan çeşitli duygu ve düşüncelerini mesleki kelime ve kavramlarla ifade ederken
gelenek çizigisini devam ettirmekten başka bir şey yapmamaktadır. Bu örnek beyitler, klasik şiirin günlük
hayatla ne denli içiçe olduğunun bir belgesi nitleğindedir. Emîrî, bir tüccar olduğundan çeşitli duygu ve
düşüncelerini mesleki kelime ve kavramlarla ifade ederken gelenek çizigisini devam ettirmekten başka
bir şey yapmamaktadır. İstanbul’a oldukça uzak olan Diyarbakır’dan dışarı çıkmayan bir şairin şiirlerine
Osmanlı coğrafyasının çeşitli şehirlerinden nazireler yazılması, şairin yalşadığı yüzyıldaki edebiyat
hayatının ne denli canlı olduğunun da bir ifadesidir.
Emîrî, ticaret terim ve kelimeleri yanında az da olsa mahalli söyleyişlere de yer verir. Ayrıca Nabi,
yolundan gittiğini iftihar vesilesi olarak dile getirirken lirik şiirler yazmaktan da geri kalmamıştır. Hatta en
fazla aşk temasını işlediği söylenebilir. Emîrî, aşk konusunda gelenek çizgisine bağlı kalmıştır diyebiliriz.
Aşağıda şairin aşk ve sevgili konusunda söylediği bazı beyitleri örnek olarak sunuyoruz:
Ħayāl-i yār da gelse derūna yer bulamaz
Binā-yı dilden eŝer yok ĥarįm-i cān tenha
Ey dil ruħ-ı cānāneyi āgūş-ı ħayāl et

Andan soñra endįşe-i mirǿat-i cemāl et
Pervāne-i śıfat kendüñi ey ŧālib-i dįdār

Pür-suħte-i şemǾ-i şeb-ārā-yı viśāl et
Keşf-i rāz etme göñül çeşmine rindānelik et

Āşinā olma śāķiye mest ile bįgānelik et
Beni dįvāne iden nergis-i cādū bu mıdur

Dām-i ümmįde şikār olmayan āhū bu mıdur
Sonuç olarak Emîrî, Diyarbakır’ın yetiştirdiği, şehirden dışarı çıkmamasına rağmen ünü Osmanlı
coğrafyasına yayılan, tanınmış şairler tarafından gazellerine nazireler yazılmıştır. Nâbî yolunda yazan bir
şair olduğu halde şiirleri incelendiğinde lirizmden de yoksun olmadığı görülecektir. Sözlerimi şairin şu
kıtası ile bitiriyorum:
Aşkınla beni cihāna teşne etdin
Ne hicre sezā ne vasla tedbįr etdin
Bār-ı sitem-i gamınla kurbānın olam
249
Büktün belimi civān iken pįr etdin
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
DİVANÇE
1b.Der NaǾt-i Ĥażret-i Seyyid-i Kāināt ve Efđalü’l-Maĥlūkāt
Me fā į lün/ Me fā į lün/ Me fā į lün/ Me fā į lün
Gel ey kilk-i nedįm-i pür nikāt-ı bezm-i ruhānį
Sevād-ı levĥ-i dilden çek beyāża rāz-ı pinhānı
Gönül bir dilberüñ pister-nişįn-i mihri olmuş kim

Marįz-i aşķınuñ ķābil degil tedbįr-i dermānı
İder bįgāne-meşreb behce-i endįşe-i vaślı

Dil-i hecr-āşināya zevķ-ı sūz-ı dāġ-ı ĥırmānı
Zülāl-i meşreb-i vaṣlına olmuş Ḫıżr leb-teşne

Mesįĥādur şehįd-i ħançer-i ser-tįz-i bürrānı
Virür āsāyiş-i āŝār-ı merhem sįne-rişāne

Neşāt-ı ıżŧırāb-rįşe-i elmās-ı peykānı
Döker zahm-ı dile biñ nįş-i zehr-ālūdeyi birden

Nühüfte her ħayāl-i ħançer-i ħūn-pāş-ı peykānı
2a.Nehįb-i çįre-dest-i türk-tāz-ı gamze-i mesti

İder Rūĥu’l-Emįni küşte-i şemşįr-i müjgānı
Neşāta sāġār-ı lebrįz-i āb-i zindegānįdur

Dil-i bįmāra her tįġ-ı nigāh-ı çeşm-i fettānı
Olur āteş-fürūz-ı zaħm-ı dāġ-ı sįne-i maĥşer

Anuñ ħūnın-kefenle lāle āsā her şehįdānı
Göñül ol dilber-i lāle -Ǿiźāruñ dāġ-ı mihriyle

Dem-i geştinde āteş-zār ider rūy-ı gülistānı
Olur ħāk-i niyāzında güruh-ı ķuds pey-der-pey

Şehįd-i tįġ-i nāz-i nergis-i nüžžāra cünbānı
O şāh-ı şehsüvār-ı Mıśr-ı ĥüsnüñ Yūsuf olmuşdur

Ġulām-ı kemterįn-i zįr-dest-i şaħś-ı der-bānı
Olur āyine-i esrār-ı nakş-i noķŧa-i hestį

ŞuǾā-ı mevc-i ħāl-i Ǿārız-ı ĥurşįd-i tābānı
250 Derūn-ı micmer-i ħalvet-serā-yı ķurb-ı Rahmāna
Şeb-i vuślatda Ǿanber-rįz olur zülf-i perįşānı
Ṣunar dest-i şehįd-i Kerbelā-yı mihrine ferdā

Zülāl-i teşne-i cām-ı lebinden āb-ı ĥayvānı
2b.Nice demdür firāk-ı mihr-i ruħśāriyle olmışdur

Göñül ol dilber-i āħir-zamānuñ zār u ĥayrānı
Zehį dilber ki feyż- āŝār-ı cūd-ı nān-perverdi

Olupdur bāǾiŝ-i įcād-ı mevcūdāt u iĥsānı
Şehenşāh-ı Rüsül mesned-nişįn-i kişver-i levlāk

Sipihr-i ħalķuñ encüm-fürūz-ı mihr-i raħşānı
Dür-i tāc-ı nübüvvet Muśŧafā-yı muĥterem-şevket

ŞefįǾ-i rūz-ı maĥşer mažhar-ı elŧāf-ı Rabbāni
Olur dergāhuña ey pādişāh-ı mülk-i istiġna

Gürūh-ı enbiyā biñ cān ile fersūde nişānı
Kenār-ı āteş-i mihrüñde bir pervānedür Cibrįl

Senin ey şemǾ-i bezm-i ħāndān sırr-ı Sübĥānı
Feżā-yı āsitān-ı mekteb-i evsāf-ı Ǿilmüñde

Olupdur zümre-i peyġamberān ŧıfl-ı debistānį
Vücūduñ Ǿandelįb-i gülbün-i bāġ-ı şefāǾatdür

Çemenzār-ı belāġatde ķaduñ serv-i ħırāmānį
Cihāna mihrüñ ižhār etmek içün sįne çāk itdüñ

Ser-i engüşt-i Ǿicāz ile ķurś-ı māh-ı tābānı
3a.Hem etdüñ bārver āŝār-ı feyż-i muǾcizātuñla

Yübūset kār-ı ŧabǾ-ı berg-i şāħ-ı naħl-ı ŧūlānį
Sirāc-ı her-feżā-yı menzil-i ħulķ-ı Ǿažįmüñde

Hezārān Ḫıżr olur ser-geşte-i rāh-ı beyābānį
Dür-i žāt-ı kemāl-i maǾrifet āŝārıñ olmuşdur

Serāy-ı fıŧratuñ ārāyiş-i zer-ŧāķ-ı eyvānı
Kitāb-i ĥüsnüñe dibāce-i KurǾānı naķş etmiş

Yed-i ŧuġrākeş-i ķudretle kilk-i śunǾ-i Yezdānį
ŞefįǾā serverā tāc-ı Rüsül mihr-i felek-ķadrā
Şeh-i kevneyn faḫrü’l-enbiyā maḥbūb-ı Rabbānį 251
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Hezārān Ǿizz ile ey mažhār-i āyine-i rüǿyet

Ki kılduñ ħānḳāh-i vaĥdete miǾrāc-ı cismānį
Cenāb-ı Ĥaķķuñ olduñ bezm-i ħāśü’l-ĥāṣś-ı lüŧfunda

SaǾādet birle ķurbü’l-ķurb ünsü’l-üns mihmānı
Maķām-ı vuślatuñ reşk-āver-i peyġamberān oldı

Zehį teşrįf-i Ǿažmi śoĥbet-i vaśl-ı firāvānı
Temennā eyledükde ümmetān-ı Ǿacz-peymāyi

Niyāzuñ dergeh-i āǾlā-yı Ĥaķda oldı erzānį
3b.Hübūŧa maķdem-i fįrūze-i āŝāruñ beşāretle

Feżā-yı saŧĥı arżı kıldı reşk-i bāġ-ı rıđvāni
Hem etdüñ muġtenem ey tācir-i āyāt-ıǾilmu’llāh

MetāǾ-ı behre-i miǾrāc ile aśĥāb u iĥvānı
Deġül maķdūr-ı ħaddüm eyleyem kangı birin taǾrįf

Biĥār-ı muǾcizāt-ı vaśfıñuñ yok ĥadd ü pāyānı
Muĥįŧ-i lücce-i vaśfuñda mümkün mi şināverlik

Kenār u Ǿumķına Ḫıżr olsa bulmaz ĥadd ü pāyānı
Sırr-ı naķş- āferįn-i kilk-i dest-i mānį-i ŧabǾım

Çeker ser-levħa-i vaśfıña resm-i ħaŧŧ-ı ĥayrānı
Murādum sālik-i minhāc-ı vaśfuñ olmadur yoḳsa

Ne mümkindür seni vaśf etmek ey memdūĥ-ı Rabbānį
Benān-ı pençesiyle çāk ider şehbāz-ı evśāfuñ

Derūn-ı sįne-i kebk-i ħayāl-i Ǿaķl-ı insānı
Ħidįvā eylesün çāpük-süvār-ı peyk-i endįşem

Biraz da çār-yārüñ sāĥa-i vaśfında cevlānı
Ħuśūsā yār-ı ġāruñ Ĥażret-i Śıddįk Ebū Bekrüñ

Odur eśdāf-ı baĥr-i śıdķ u cūduñ dürr-i ġalŧānı
4a.Gürūh-ı küşt-gįr-i rehneverdi kişver-i Ǿadlüñ

ǾÖmerdür şehsüvār-ı menķabet-pįrā-yı meydānı
Emįrü’l-Müǿminįn kān-ı seħā ǾOsmān-ı zį’n-nūreyn

252
Şeh-i mülk-i ĥayā hem cāmiǾ-i āyāt-ı Ķurǿānį
Yegāne mažhar-ı cām-ı şehādet sāķi-i kevŝer

ǾAlįyyü’l-Murtażā şāh-ı şecāǾat şįr-i yezdānį
Ĥüseyn ile Ĥasan her biri oldı mesned-i āluñ

Emįreyn-i śaff-ı bālā-nįşin-i śadr- Ǿünvānı
Olupdurlar sipihr-i śubĥ u şām-ı devr-i neslüñde

Biri māh-ı münįr ü birisi ħurşįd-i tābānı
Olupdur her biri ŝābit- ķadem minhāc-ı şerǾüñde

Bulardur ħānķāh-ı mülk-i dįnüñ çār-erkānı
Mizāb-ı feyz-i rıđvān-ı Ħüdāya mažhar olsunlar

Cenāb-ı Ĥażretuñ evlād ile aśĥāb u iħvānı
Metānetkār şaħś-ı ictihād-ı bāni-i fikrüm

SaǾādet-ħāne-i naǾtuñda eyler tāze bünyānı
Nesįm-i feyż-i şiǾrüm gülşen-i āŝār-ı medĥüñde

Olur āteş-fürūz-ı ġonce-i ŧabǾ-ı suħandāni
4b.ŞefįǾā sensüñ ol nūr-ı mübįn-i Ǿarśa-yı maĥşer

Olur hem-sāye-i luŧfuñ penāh-ı ehl-i Ǿiśyānį
Ŧarįķ-i müstaķįme sālik et ey hādį-i ümmet

Dil-i cürm-ülfet-i pür-ıżŧırāb-ı müstmendānı
Olupdur murġ-ı dil naħcįr-i dām-ı nefs-i emmāre

Şikeste bāl ü istiħlāśa yoḳdur sūy-i imkānı
Benem ol ġavŧa ħār-i lücce-i deryā-yı Ǿisyān kim

Ĥabāb-ı kemterįdür nüh ķıbāb-ı çarĥ-ı gerdānı
Feżā-yı her-śüfūf-ı kārbān-ı kişver-i cürmüñ

Dil olmuş ķāfile-sālārį-i rāh-ı beyābānı
Ben ol Ǿisyān-senc-i kārgāh-ı seyyiǾātem kim

Getürmem ħāṭıra endįşe-i ferdā-yı mįzānı
Ḳomaz dilde mezāķ-ı Ǿārıżuñ şāhid-i Ǿiśyān

Hirās-ı cān-sūz-ı āteş-i iķtaǾ-i nįrānı
Yegāne ħįre-mest-i bį-hicāb-ı bezm-i Ǿisyānum
Düşürmem hiç dilümden zikr-i cām u laǾl-i cānānı 253
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Hevā-yı nefs ile sermāye-i Ǿisyānum olmışdur

Serümde ķayd-ı kākül dilde naķş-i zülf-i ħūbānı
5a.Komaz sāķį-i baħtum bezm-iǾişretgāh-ı ġafletde

Tehį-dest-i hevesde sāġar-ı lebrįz-i rindāni
Olupdur şām-ı śoĥbetgāh-ı žulmetħāne-i cürmüñ

Teşevvüķle göñül pervāne-i şemǾ-i şebistānį
Ķarįn-i sāye-i luŧf eyle ey ħurşįd-i Ǿālem-tāb

Bu Ǿabd-i zerre-i nā-çįze Ǿayb-ālūd u noķśānı
Zülāl-i selsebįl-i çeşme-i lüŧfuñla maĥv eyle

Ķoma çirk-āb-ı Ǿisyān ile ben ālūde-dāmānı
Dem-i āħirde ĥıfž et lemǾa-i feyż-i şefāǾatle

Göñülde sāye-i śıdķı dilümde şemǾ-i įmānį
Kerem ķıl luŧfuñ ile ḳoma bį-kes rāh-i žilletde

Ķarįn-i raĥmet eyle ümmetān-ı Ǿöžr-ħāhānı
Taĥiyyāt u selām ile kelāmuñ iħtiśār eyle

Yeter ey dil ki müstaĥsen degül bisyār-gūyānį
Kef-i dest-i niyāzı dergeh-i mevlāya refǾ eyle

Emįrį eyle iħlāś ile istidā-yı śulŧānį
Dürūd-i bį-ĥisāba mažhar olsun her nefes her ān

Śabāh u rūz ile şām u seĥerde rūĥ-ı zį-şānı
5b.ĶaǾside der-Ĥaķķ-ı ǾAbdurraĥmān Çelebi
Fe i lā tün/ Fe i lā tün/ Fe i lā tün/ Fe i lün/
Nice bir şāhid-i endįşe-i vaśl-ı dildār

Eyleye ħançer-i firķatle beni sįne-figār
İtmez ol dilber-i āhū nigeh-i vaħşet-ħu

Dām-ı nežžāreye şehbāz-ı ħayālini şikār
Çeşm-i bį-gāne-i tedbįr-i umūr-ı merhem

Ġamzesi mahrem-i kāşāne-i zaħm-ı dildār
Nigehi bādį-i ġāret-ger-i kālā-yı niyāz
254
Müjeler reh-zen-i ārām-ı dil ü śabr u ķarār
Meded ey fitne-meniş ŧıfl-ı ṭarab-hāne-i nāz

Öldürür ādemi bu važ-ı teġāfül-i eŧvār
Dil k’ola dāhiye-i zaħm ile ülfet-engįz

İtmez āsāyiş-i bihbūdį-i merhem aña kār
Çāre-sāz oldı meger şām-i firāķ-i ġamda

Dile āmed-şüd-i āġūş-i ħayāl-i ķadd-i yār
Rind-i zehr-ābe-keş-i sāġar-ı bezm-i firķat

İdemez cām-ı meşrebün ile defǾ-i ħumār
6a.Fikr-i ümmįd-i viśāl ile dil-i yeǿs-ülfet

Tā-be-key eyleye hicrān ile evķātı güzār
Bāri derd-i dili ey kilk-i meveddet-maķrūn

Eyle tesvįd-i derūn-ı derd-i mihr-i nigār
Ey śabā nāmımuzı sen daħi luŧf et eyle

Vāśıl-ı meclįs-i pür-feyż-i leŧāfetger-i yār
Bu taķarrüble firāķ-ı dil-i śad-pāreyı ķıl

Mažhar-ı āyįne-i cünbüş-i vaśl-ı dįdār
Eyle dürr-i śadefi baĥr-ı vidād-ı dilden

Maķdem-i feyż-i meram-baħşına dāǿb eyle niŝār
Nažar et tābiş-i ruħsārına hem eyle suǿāl

Nicedür tabǾ-ı şeref-baħş u leŧāfet-eŧvār
Nicedür naħl-i ser-efrāz-ı diyār-ı ümmįd

Nicedür bülbül-i nev-naġme-i śaĥn-ı gülzār
Nicedür ķāfile sālār-ı diyār-ı uħuvvet

Nicedür rahrev-i śaĥn-ı ĥaķįķat-āŝār
Nicedür pįşrev-i zümre-i Ĥaccü’l-ĥaremeyn

ǾAbdurraĥman Çelebi mūǿnis-i Ǿismet-kirdār
6b.Menķabetkār-ı tefennün şeh-i iķlim-i hüner

Mesned-ārā-yı ħıredmendi-i źü’l-Ǿarş-ı vaķār
7a.Ġazeliyāt
255
Me fā į lün/fe i lā tün/me fā i lün/ fe i lün
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Bükünce ķaddi olur pįr-i nātüvān tenhā

Çıkınca tįr kalur ħāne-i kemān tenhā
Ne ževķ ĥāśıl olur ādeme eger olsa

NaǾįm-i cennet ü firdevs-i cāvidān tenhā
Ne gül olaydı ne bülbül ne elde sāgar-ı mül

Yakardı āteşe gülzārı bāġbān tenhā
Ħayāl-i yārda gelse derūna yer bulamaz

Binā-yı dilden eŝer yok ĥarįm-i cān tenhā
Bu āşiyāndan Emįrį hümā-yı devlet uçar

Kalur çü sāye hemān maġz-ı üstüħān tenhā
7b.Ġazel
Mef ū lü/me fā į lü/ me fā į lü/ fe ū lün
Ey dil ruħ-ı cānāneyi āgūş-ı ħayāl et

Andan soñra endįşe-i mirǿat-i cemāl et
Ey çeşm-i emel cāžibedār ĥüsn-i nigāruñ

ǾAks-i ruħını merdümek-i dįdeye ħāl et
Ey şāh nedür bilsem āyā ķatlime bāǾiŝ

Gel başuñ içün cürmümi bir kerre sūǿal et
Ümįd-i mey-i nāb ile sāķi ger ölürsem

Ħākister-i mey-i meykede-i dehre sifāl et
Pervāne-śıfat kendüñi ey ŧālib-i dįdār

Pür-suħte-i şemǾ-i şeb-ārā-yı viśāl et
Sen muǾcize-gūsun bilürüz ŧabǾuñ Emįrį

Şimden girü gel sözlerini sihr-i ĥelāl et
Ġazel
Mef ū lü/me fā į lü/me fā į lün/ fe ū lün
Al naķd-i dili būs-ı leb-i pür-nemekįn śat

Bāzār-ı teġāfülde yine çįn-i cebįn śat
256
8a.Giysū-yı Ǿıŧr-sāzlaruñ eyle perįşān

Üftādelere sünbül-i firdevs-i berįn śat
Bülbül o gülüñ ābını aldı yine aġyār

Sen sūz ile gülşende hemān āh u enįn śat
Fikr eyle girān-māye olan dürr-i kelāmı

Ķıraŧ ile mįzān-i tefekkürde ŝemįn śat
Bu dest-i nev-āyįn-i meǾānįde Emįrį

Yārān-ı suħan-pervere bir tāze zemįn śat
Ġazel
Fe i lā tün/fe i lā tün/fe i lā tün/fe i lün
Keşf-i rāz etme göñül çeşmine rindānelik et

Āşinā olma śaķın mest ile bįgānelik et
Kimsenüñ şemǾ-i şeb-efrūzını söndürme śaķın

Ķudretüñ var ise eŧrāfına pervānelik et
Zülfüñi gāh ħayāl eyle gehi laǾl-i lebin

Gāh mestāne olup gāhi de dįvānelik et
Bizde feryād ü fiġān etmege ŧāķat yoḳdur

Ey sitem-cū bize cevr etmede merdānelik et
Heves-i meşreb-i eŧfāli Emįrį terk et

Şimdiden soñra mühimsāzį-i pįrānelik et
8b.Ġazel
Mef ū lü/fā i lā tü/me fā į lü/ fā i lün
Leb-teşnegāne cām-ı cefādur śabāh-ı Ǿıyd

Pür neşǿe- baħş u rūĥ-fezādur śabāh-ı Ǿıyd
Zerrįn libās seyre çıḳarsa o āfitāb

Nežžāre-çįn-i ĥüsne śalādur śabāĥ-ı Ǿıyd
Tebrįk-i Ǿıyd-ı vāsıŧādur vaśl-ı dilbere

ǾUşşāķa būse çehre-nümādur śabāĥ-ı Ǿıyd
Ey ŧıfl-ı dil o şāha yetįmāne ḳarşu var 257

Naķdine-pāş-dest-i Ǿaŧādur śabāĥ-ı Ǿıyd
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Ammā imsākiyāna ħān-ı felekden Emįrįyā

Şeb-mānde māh-i ķurś-ı ġıdādur śabāĥ-ı Ǿıyd
Ġazel
Me fā i lün/fe i lā tün/me fā i lün/fe i lün (fa’lün)
Śununca dil o şehe ruķǾa-i niyāz-ālūd

Didi maĥalli görülsün o mest-i nāz-ālūd
Düşürdi bu dil-i zārı bir ince sevdāya

Ħayāl-i vuṣlat-ı mūy-meyān-ı rāz-ālūd
Ĥažer felek şerer-i āh-ı dil-nişįninden

Derūn-ı şįşe-i mihri ider güžār-ālūd
9a.İder mi ġonca-i bāġ-i ĥakįķate teǿŝįr

Nevā-yı zemzeme-i bülbül mecāz-ālūd
Emįrį-i heves-ārā kesilmedi serden

Hevā-yı cünbüş-i zülf-i girįh-i nevāz-ālūd
Ġazel2
Fe i lā tün/ fe i lā tün/fe i lā tün/fe i lün
Beni dįvāne iden nergis-i cādū bu mıdur

Dām-ı ümmįde şikār olmayan āhū bu mıdur
ŞuǾle-endāz-ı ketān-ı dil-i bį-śabr ü şekįb

Evc-i gerdūn-ı tecellįdeki meh-rū bu mıdur
Cān ile feyż-i śabādan dil-i āşüfte-dimāġ

Ārzu eyledigi kākül-i ħoş-bū bu mıdur
Cūybār-ı çemen-i Ǿaşķda ser-keşlik iden

Dilber-i serv-i sehi-ķāmet-i dil-cū bu mıdur
Demiş iǾcāz ile ol şūħ Emįrį’yi görüp

ŞāǾir-i nāmver-i fenn-i sihr-gū bu mıdur
Ġazel 3
Mef ū lü/fā i lā tü/me fā į lü/fā i lün

258
2 Bu gazel Nuruosmaniye nüshasında2a’da aynı şekliyle bulunmaktadır.
3 Bu gazel Nuruosmaniye nüshasıyla karşılaştırılmıştır.
Dil ne esįr-i ħaŧ u ne ħod-reng-i rūdadur

Söz bir nigāh-ı şįve-ger-i fitne-cūdadur
9b. Rinde neşāŧ-ı gerdiş-i sāġar degil hemān

ǾĀlem figān-ı ġulġul-i śavt-ı sebūdadur
Ol āfitāb-ı evc-i tecellį ki çeşmine

Evvel nažarda Ħıżr u Mesįĥā rübūdedür
Rūy-i nigāh-ı sūzına nežžāre mümteniǾ

Āmed-i şüd-i ħayāline cān ārzūdadur
Tedbįr-i ķatline yine ol şūħ-Emįrį’nüñ

Ġamzeñ nigāh-i mestüñ ile güft-gūdadur
Ġazel
Fe i lā tün/ fe i lā tün/fe i lā tün/fe i lün
Ey dil āşüfteligüñ zülf-i girih-sāza mıdur

Yoķsa üftādeligüñ ķadd-i ser-efrāza mıdur
Şeh-i ġamzeñ yine cemǾ etdi siyeh müjeñi

Cünbüş-i Ǿazmi Ǿaceb memleket-i nāza mıdur
Seyr iden rūy-ı śafā-baħşuñı ħaŧŧ ile dir

Çemenistān-ı cemālüñde gül-i tāze midür
Beste-pįçiş-i gįsū-yı teb-i hecrüñ olam

Vuślatuñ zümre-i Ǿuşşāķa bir āvāze midür
10a.Muŧrib-i kilk-i nevā-sencinüñ āvāzı Emįr

Yine evc-i felek-i maǾnįde şehnāze midür
Ġazel4
Dilüñ feryādı ol meh ġayre dildār olduġundandur

O gül zįnet dih-i āġuş-ı her-ħār olduġundandur
Dile keyfiyyet-i ževķ-i şarāb-ı sāġar-ı serşār
Esįr-i bāde-i laǾl-i leb-i yār olduġundandur
Ħarįdār olmamak kālā-yı vaśla sūķ-ı Ǿaşķ içre 259

4 Bu gazel Nuruosmaniye nüshası ile karşılaştırılmıştır
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Derūn-ı kįsemiz bį-naķd ü dįnār olduġundandur
Perįşān- ħāŧır olmak tā bu deñlü zülf-i cānāne

Dil-i sevdā-perest āşüfte-eŧvār olduġundandur
Emįrį her cemāl-i āteşįne cān-güdāz olmak

Çü Mūsį ŧālib-i envār-i dįdār olduġundandur
Ġazel5
Fā i lā tün/fā i lā tün/fā i lā tün/fā i lün
Dil ħayāl-i ŧurra-i pįçiş nevāz ardıncadur

Ķayd-ı pür-endįşe-i dūr u dırāz ardıncadur
Etmesün kebk-i heves pervāz-ı vaśl-ı evc-i yār6

Pençe-i şehbāz-ı çeşm-i fitne-sāz ardıncadur
10b.El-ĥazer ey reh-neverd-i leşker-i deşt-i niyāz

Dest-der- tįġ-i ecel ol mest-i nāz ardıncadur
Çāk ider ey Yūsuf-ı Mıśr-ı ĥaķįķat dāmenüñ

Dest-i güstaħ-ı Züleyħā-yı mecāz ardıncadur
Hemçü Mūsį cüst-cū kār-ı tecellįdür Emįr

Bir cüvān-ı āteşįn-i cān-güdāz ardıncadur
Ġazel7
Mef ū lü/me fā į lü/me fā į lü/fe ū lün
Dil Ǿaks-i ruħun dįde-i ħūn-ābda śaklar

Ol tāze güli şįşe-i pür-ābda śaklar
Āgūş-ı ħayāl-i ķaddüñi sįne-i pür-dāġ

Bir serv gibi gülşen-i şādābda saḳlar
Naķd-i dil-i ser-geşteyi düzdįde nigāhı

Gįsū-yi ħam ender ħam-ı pür-tābda saḳlar
Keyfiyyet-i esrār-ı lebin benden o gül-ruħ

Germiyyet-i bezm-i mey-i nāyābda saklar
Münşiǿ-i suħandan-ı felek nažmüñ Emįrį

260 5 Nuruosmaniye 2a
6 Nuruosmaniye: Etmesün kebk-i heves pervāz-ı evc-i vaśl-ı -i yār
Ser-levḥa-ı ħurşįd-i ciĥān-tābda saḳlar
11a. Ġazel
Ey bād-ı śabā kūy-ı dilārāda ne vardur

Bir tāze ħaber ver bize dünyāda ne vardur
Sen kec küleh-i rāh-ı fenā olmaġa saǾy et

Tāc-ı zerr-i Keyħüsrev ü Dārāda ne vardur
Yūsuf gibi et dāmenüñ ārāyiş-i Ǿiśmet

Çāk-āverį-i dest-i Züleyħāda ne vardur
ŦaǾn etmez idüñ rind-i siyeh mestlere zāhid

Bilseñ ki mey-i sāġar-ı mįnāda ne vardur
Cān ile temennā-yı cemāl eyle Emįrį

Ževķ-i niǾam-i ħāhiş-i Meǿvāda ne vardur
Ġazel
Fā i lā tün/fā i lā tün/ fā i lā tün/fā i lün
Revnaķ-ı ĥüsn eŝer-i ĥaŧŧ-ı siyeh-fāmdadur

ŞemǾüñ efzūnter olan şuǾlesi aķşāmdadur
Dilde Ǿaks-i ruħu ħoy-kerde olur şerminden

Žannidersin o perį ħalvet-i ĥammāmdadur
Dest-peyvestį ümįd etme bu günler ey dil

Rūzedārān-ı ġamuñ vāǾdesi bayramdadur
11b. Meyve-i nįm-res-i devlete dil-şād olma

Telħ-kāmį-i meserret ṭamaǾ-ı ħāmdadur
Naķd-i emvālüñi ey ħāce bilem derseñ eger

Köhne vü tāzesi hep defter-i aǾmāldedür
Gelmez āġūşa murādumca Emįrį ol şūħ

Dest-i ħāhiş ŧutalum dāmen-i ibrāmdadur
Ġazel
Me fā į lün/ Me fā į lün/ Me fā į lün/ Me fā į lün 261

Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Siyeh mest-i ġażabdur çeşm-i cānān anlaşılmışdur

Ne bį-rahm olduġu ol āfet-i cān anlaşılmışdur
Žuhūr-ı fitne-i ħaŧŧından alsaḳ bir ħaber yāruñ

O diller sayd eden zülf-i perįşān anlaşılmışdur
Velį sen dāsitān-i ĥüsn-i Yūsufdan ħaberdār et

Sirişk-i çeşm-i nā-binā-yı KenǾān anlaşılmışdur
Zamāne ħalķı ižhār-ı vifāk eylerse aldanmam

Nifāķ-ı ŧabǾ-ı nā-hemvār-ı yārān anlaşılmıştır
Emįrį’nüñ kim eyler nažmını şāyeste-i taḥsįn

ǾAyyār-ı imtiyāz-ı ķadr-i Ǿirfān anlaşılmıştır
Ġazel
12a. Me fā į lün/ Me fā į lün/ Me fā į lün/ Me fā į lün
MetāǾ-i ĥüsnüñe dil ħastelerden naķd-i cān al der

Bu bāzār-ı rıżādur el verürse her zamān al der
Nüķūd-i eşk cām-ı laǾlüñüñ ŧolu hāresidir

Kaçurma aġzımuzdan luŧf et ey rūĥ-ı revān al der
Göñül śahrā-nįşin-i vaĥşet olmuş ħavfi verāsından

Şeh-i ġamzeñden ey meh aña bir ħaŧŧ-ı emān al der
Benümle her nefse ġam Ǿāleminde sāķi hem-bezm ol

Şarāb-i cām-ı zevķı ŧurma pey-der-pey hemān al der
Emįrį iķtiżā-yı meşrebince herkesin sende

Suħen-pirā-yı vaķt ol her kelām-ı mihribān al der
Ġazel
Fā i lā tü/ Fā i lā tün/ Fā i lā tün/ Fā i lün

Mey-perest ol sāġar-ı ālem-nümādan çoḳ ne var
ǾAşķa istiǾdāduñ olsun dil-rübādan çoḳ ne var
Cān verüb almakdayız her-dem metāǾ-ı vaślına

Beynimizde yārile beyǾ u şırādan çoḳ ne var
262 Mülk-i istiġnāda sen şāh-ı seħāvet meşreb ol

Yoksa terk-i māsivā etmiş gedādan çoḳ ne var
12b.Başka Ǿālemdür ĥaķįkat śoĥbet-i yār-i ķadįm

Bį-vefā bįgāne meşreb āşinādan çoḳ ne var
Sen misin ancak Emįrį peyrev-i Āgāh olan

Şehrimüzde şāǾir-i nāzik-edādan çoḳ ne var
Ġazel
Fā i lā tün/ Fā i lā tün/ Fā i lā tün/ Fā i lā tün
Ey kemān-ebru diyemem ki tįr-i müjgānuñ düşür

Zaħma bir yer kalmadı sįnemde peykānuñ düşür
Öyle derd yok bende kim şāyeste-i tedbįr ola

Çekme zaĥmet ey ŧabįb eczā-yı dermānuñ düşür
Sen temennā-yı viśāl etmekte ey dil maķ dem ol

Geh girįbānuñ o servüñ gāh dāmānüñ düşür
Defter-i āǾmāli gör dād u sitetden fārıġ ol

Vaķtidür ey dilber aķşām oldu dükkānüñ düşür
Çoḳ zamāndur ħūn-feşānlıķ eyledüñ ey çeşmi tįr

Bir zamānda dāim eşk-i firāvānuñ düşür
Rū-be-rū yāre niyāz edüb Emįrį söyledim

MāniǾ-i nažžāredür zülf-i perişānuñ düşür
13a. Ġazel
Mef ū lü/ Fā i lā tü/ Me fā į lü/ Fā i lün
Ey dil görende yāre ne dersin sözüñ nedür

Rām olmayan şikāra ne dersin sözüñ nedür
Etmez küşāde ġonca-i ümįd-i ħāhişi

Baħt-ı siyeh-bahāra ne dersin sözüñ nedür
Cānā nāṣįb olursa viśālüñ bilür miyim

Āġūş-ı derkenāre ne dersin sözüñ nedür
Virmez nižām gerdūn aĥvāl-i Ǿāleme

Gerdūn-ı bį-ķarāra ne dersin sözüñ nedür
Benden Emįrį söyle nedür ħāhişüñ dise 263
Ol şūħ-ı şįvekāre ne dersin sözüñ nedür
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Ġazel
Me fā i lün/fe i lā tün/me fā i lün/fe i lün
Şeb-i viśāl geçer dilde intižārı kalur

O bādenüñ çekilen renciş-i ħumārı kalur
Reh-i fenāda o merd-i ġarįbe reşk et kim

Ne aķribāne taǾalluķ ne nevĥa kārı kalır
Fürūġ-ı dāġ-ı ġam-ı dehri dil-nişįn etme

Ne bāġbānı bu baġuñ ne lālezārı kalur
13b. Ĥased o rind-i iŧāǾat firūz Ǿ-ı Ǿāleme kim

Śabāĥ-ı ĥaşre kadar şemǾa-i murādı kalur
Güzer edince Emįrį bu dehr-i fānįden

Bu şiǾr-i dilkeş aĥbāba yādigār kalur
Ġazel8
Śununca dil o şehe ruķǾa-i niyāz olur

Dedi maĥalli görülsün o mest-i nāz olur
Düşürdi bu dildārı bir ince sevdāya

Ħayāl-i vuślat-ı mūy-miyān-ı rāz olur
Ħaźer kıluñ şerer-i āh-ı dil-nişįnimden

Derūn-ı sįne-i mihri ider güźār olur
İder mi ġonca-i bāġ-ı ĥaķįķate teǿŝįr

Nevā-yı zemzeme-i bülbül-i mecāz olur
Emįri-i heves-ārā kesilmedi daħi

Hevā-yı ĥaps-i zülf-i girih-nevāz olur
Ġazel
Mef ū lü/ Me fā į lü/ Me fā į lü/ Fe ū lün
Dil meyl-i ruħ-ı ħaŧŧ-i nigār eylemek ister

Gülgeşt-i çemen seyr-i bahār eylemek ister
264
8 Bu gazel Nuruosmaniye nüshasından alınmıştır.
Dām eyledi dil ĥalķa-yı nežžāre-i çeşmin

Ol āhū-yı vaĥşįyi şikār eylemek ister
Olsun mı göñül ķadr-i ruħuñ seyrine ķāniǾ

Āġūşa çeküp būs u kenār eylemek ister
El çekdi gönül keŝret-i śoĥbet hevesinden

Bir kūşe-i vaĥdete Ǿarār eylemek ister
Söyler bize aġyāre olan luŧfın Emįrį

Ol gül bizi āzurde-i ħār eylemek ister
Ġazel
Süzülmüş çeşm-i ħun-rįzüñ müje müjgāna girmişdür

Gine cellād-ı ġamzeñ var ise bir ḳana girmişdür
14a. Śaķın üftāde-i ħāk-i helāk olmak muķadderdür

Bu gün ol şehsüvārum ħışm ile meydāna girmişdür
Neden cemǾiyyet-i ħāŧır perįşān oldu bilmem hiç

Meger kim ŧurra-i pür-pįç-i yāre şāne girmişdür
Serin ŧop etmesün tutsun esįr ĥalķa-i zülfi

Ki şāhım nāz ile bāziçe-i çevgāna girmişdür
Emįrį şübhe yokdur olmaġa ħākister-iǾaşķı

Ħayāl-i tāb-ı ruħsārı dil-i sūzāna girmişdür
Ġazel
Fe i lā tün/fe i lā tün/fe i lā tün/ fe i lün
Geldi ħaŧŧ-ı yāri ħaberdār edecek günlerdir

Kām alup seyr-i çemenzār edecek günlerdür
Yılda bir kerre girerseñ sen ele ey gül-i ter

Seni ārāyiş-i destār edecek günlerdir
Yeter ey pįr-i dü-tā böyle girān-ħāb olma

Dįde-i ġafleti bįdār edecek günlerdür
Śaklama rūyunı ey Yūsuf-i gül-pįrehenüm 265
Ĥüsnüñi zįver-i bāzār edecek günlerdür
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
14b. Mey içüp yār ile gülşende Emįrį dermiş

Sāġar-ı vuślatı ser-şār edecek günlerdir
Ġazel
Benem ol pehlevān ki rįsmānum zülf-i dil-cūdur

Sütūn-i āh-ı şeb-gįrüm elümde bir terāzūdur
Gören ħāl-i siyāh-iǾārıż-i yāri ķıyās eyler

Ĥarįminde mücāvir KaǾbenüñ bir dāne hindūdur
Ĥaźer ey dil ki biñ kām eylemek her-dem o ħūn-rįzüñ

Yanında ħançer-i leb-teşnesinüñ bir içim ṣudur
Ħayāl-i zülf-i Ǿamber fāmı gitmez çeşm-i pür-nemden

Kenār-i āba gūyā vażǾ olunmış tāze şebbūdur
Yaḳar her lāle-ħad mikdār-i ĥüsnince dile bir dāġ

Emįrį dāġ-ber-bālā-yı dāġ eden beni budur
Ġazel
Mef ū lü/fā i lā tü/ me fā į lü/ fā i lün
Śahbāyı laǾl-i yār dil-i ħurremümdedür

Āb-ı ĥayāt bāde-i cām-ı Cemümdedür
Şemşįr ü tįr-i ġamze baña kārger degül

Esmā-yı ĥüsna maĥfaža-i ħātemümdedür
15a. Bį-hecr-i yār ževķ-i viśālüñ ne luŧfı var

Feyż-i neşāŧ-ı yāre ħumār ġamumdadur
Ey şemǾ-i şeb-firūz senüñ rūşenālıġuñ

Teǿŝir-i sūz-i āteş śubĥ-ı demümdedür
Her nev-demįde ġonca-i nažmuñ Emįrįyā

Rāz-ı küşāyiş dehen-i ebkemümdedür
Ġazel
Mef ū lü/me fā į lü/ me fā į lü/fe ū lün

266
Ħāk olsa göñül sāġar-ı mįnā da mı olmaz

Ħūn-ı ciger ol sāġara śahbā da mı olmaz
Girmezse ele dāmen-i ser-rişte-i zülfüñ

Dil çāk-i girįbān ile rüsvā da mı olmaz
ŞemǾ-i gül-i ruħsārını seyr eylese Ǿāşıķ

Pervāne degül bülbül-i şeydā da mı olmaz
Vaślıñ tutalum ki dile şāyeste degülmiş

Eŝnā-yı taĥayyülde temennā da mı olmaz
Yār olsa kebāb olsa şarāb olsa Emįrį

Bu sūr ile bir Ǿālem-i zįbā da mı olmaz
Ġazel
15b. Fā i lā tün/fā i lā tün/ fā i lā tün/fā i lün
Mürşid-i ķābil-i irşād ki derler o biziz

Mažhar-ı feyż-i ħudā-dād ki dirler o biziz
Hacle-i ŧabǾımuzuñ bikr-i süħan maĥremįdur

Şāhid-i maǾnaya dāmād ki dirler o biziz
Girįh-i keşmekeş-i ŧurra-i ŧarārından

Ĥaşre dek olmayan āzād ki dirler o biziz
Nįm seyl-şüde-i tįġ-i teġāfül degiliz

Geşte-i gamze-i cellād ki dirler o biziz
Peyrev-i Nābiyiz amma ki Emįrį sözde

Feyż-i perverde-i üstād ki dirler o biziz
Ġazel
Her lāle ruħa dāġ-ı firūzan degiliz biz

Her goncaya bülbül gibi nālān degülüz biz
Bilmem ki ne yüzden girelim çeşmine yārin

Ey baħt-ı siyeh sürme vü mįldān degülüz biz
Her leyli-veşüñ ĥüsnine divāneyiz ammā 267

Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Mecnūn gibi bāziçe-i ŧıflān degülüz biz
16a Saĥrā-yı ķanāǾatde ġıda-yı dilümüz var

Minnet-keş-i iĥsāna leǾįmān degülüz biz
Her śoĥbete zįbende sebūk rūĥuz Emįrį

Sıklet-zede-i meşreb-i yārān degülüz biz
Ġazel
Me fā į lün/ Me fā į lün/Me fā į lün/Me fā į lün
O şūħun ġayrıya mihr ü vefāsı artar eksilmez

Bana āzar ile her dem cefāsı artar eksilmez
Serümde var iken sevdā-yı zülfi ħaŧ-nümā oldı

ǾAcebdür bu dil-i zāruñ belāsı artar eksilmez
Şeb-i hicrüñde ḥasretle firūzān itdigüm dāġuñ

Śabāĥ-ı haşre dek sūz u żiyāsı artar eksilmez
Yeter feryād idüp ey dil uyarma rūĥ-i Ferhādı

Bu kuhsār-i ġamuñ śįt ü śadāsı artar eksilmez
Terāzū-yı melāĥat içre mihr ü mehle veznetsen

O şūħuñ cevher-i ĥüsn-i liķāsı artar eksilmez
Emįrį dilde fikr-i āb u tāb-ı lāǾl-i dilberle

Bu çeşm-i ħun-feşānuñ mācerāsı artar eksilmez
Ġazel
Fā i lā tün/fā i lā tün/ fā i lā tün/fā i lün
16b. Āyet-i ĥüsnüñ görüp įmāna gelmişlerdenüz

Aç cemāl-i muśĥafuñ Ķur’āna gelmişlerdenüz
Al ele çevgān-ı zülfüñ ķıl nažar biz ķullara

Başımuz top eyleyüp meydana gelmişlerdenüz
Nār-ı şevk ile dem-ā-dem tutuşup pervāneveş

ŞemǾ-i vaśla yanmağa pervāne gelmişlerdenüz
Gülsitān-ı ḥüsnüñ her bir gūşesinde Ǿışk ile
268 Bülbül-i gūyā olup efġāne gelmişlerdenüz
Gel Emįrį’den zekāt-ı ĥüsnüñi menǾ eyleme

Āsitān-ı devlet ü iĥsāna gelmişlerdenüz
Ġazel
Göñül her leyli ĥüsnüñ zülfine ülfet-nümūn olmaz

Felāŧūn-ı ħired sergeşte-i rāh-ı cünūn olmaz
Müdām olsa dile bezm-i cihānda bāde-i Ǿişret

Yine minnet-keş-i peymāne-i gerdūn-ı dūn olmaz
Ĥuśūl-i kāmımuz mümkin degül bir vaśl içün sįnem

Ħarāb-i çāk çāk-ı ħançer-i hicr-i āzmūn olmaz
17a. Felekde her meh-i lāle Ǿizāruñ āteş-i mihri

Żiyā endāz-ı sūz-i sįne vü dāġ-ı derūn olmaz
Emįrį mū-şikāf-ı maǾrifet olmak gerek yoḳsa

Kişi taķlįd-i eşǾār eylemekle zū-fünūn olmaz
Ġazel
Dükenür māl-ı yetįm ırŝ-ı peder çoḳ sürmez

Maĥv olur elden ele sikke-i zer çoḳ sürmez
Ne ḳadar şuǾle-fürūz olsa da şemǾ-i žālim

Āh-ı mažlūm ile elbetde söner çoḳ sürmez
Ne ḳadar śaḳlasa āyįneden ol ħattını yār

ǾĀleme şāyiǾolur ḳara haber çoḳ sürmez
Reh-nümālık idemez revġānı yoḳ sāde fitįl

Pįrehensüz yāķılan şemǾ-i fener çoḳ sürmez
Ne ḳadar gerdūnı žālim ider āġuşte-i ħūn

ǾÖmrinüñ müddeti sürǾatle geçer çoḳ sürmez
İntiķām alınur aǾdādan Emįrį śabr et

Bize elbette gelür devr-i diger çoḳ sürmez
17b. Ġazel9
Mef ū lü/me fā į lü/me fā i lü/fe ū lün 269
9 Nuruosmaniye nüshasıyla karşılaştırılmıştır.

Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Ol yāre ki ruħsāra-i cānān dokunmış10

Śān bād-i śabā bir gül-i ħandāna dokunmış
Ārāyiş-i ruħsārı olan yāre degüldür

ǾAksine leb-i Ǿāşıķ-ı mestāne dokunmış
Yā sāye bırakmış ruħına zülf-i siyāhı

Yā žulmet-i şeb ol meh-i tābāna dokunmış
Tedbįr-i Ǿilāc etmege saǾy etme ŧabįbüm

Kim zaḥm-ı ciger-sūz-ı ķażā cāna dokunmış
Pervāne-śıfat şemǾ-i ħayāl-i ruħ-ı yāre

Bį-çare Emįrį dil-i dįvāne dokunmış
Ġazel
Zülfüñle ser-i dillere sevdā ola gelmiş

ǾĀşıķ-ı melāmet-zede rüsvā ola gelmiş
Ey serv-i dil-ārā ḳo bu ser-keşligi elden

Üftādelere vaśl-ı temennā ola gelmiş
Ħalvet-gede-i Ǿāşıķa gül kim iki ĥasret

Hem-śoĥbet olup bir yere tenhā ola gelmiş
18a.ǾĀlemde göñül birligi güc yār ile yoħsa

Aġyār-ı sitemkāra müdārā ola gelmiş
Birdür ġam ü şādi bu fenā içre Emįrį

Geh girye vü geh ħande-i bį-cā ola gelmiş
Ġazel
Olmadı dil ķāyd-i gįsū-yı dilārādan ħalāś

Bulmadı dįvānemiz zencir-i sevdādan ħalāś
Zāǿil olsun mı göñülden neşǿe-i fikr-i lebüñ
Bāde gül-fām olur mı cām-ı mįnādan ħalāś
270 Ǿİśmet-ārāsuñ hele ey Yūsuf-ı gül-pįrehen

10 Bu mısra Nuruosmaniye şöyledir : Olyāre ki ruħsāre-i dildāre dokunmuş
Eyledi dāmānıñı dest-i Züleyħādan ħalāś
Sūz-ı şemǾden śaķladı ruħsār-ı āteş-nābını

Eyledi pervānesin şemǾ-i şeb-ārādan ħalāś
Bir gün evvel çāk çāk olsa girįbān-ı ĥayāt

Bizde olsak dest-i nā-hemvār-ı dünyādan ħalāś
Gör įrād-ı vuślatı hem masraf-ı hicrānını

Al Emįrį destüñe ol şūħ-ı raǾnādan ħalāś
18b.Ġazel
Ol şūħ gibi āfet-i devrān kimi gördüñ

Yā bencileyin derd ile nālān kimi gördüñ
Dünyāyı felek ħayli zamandur dolaşursuñ

Devrüñde Ǿaceb ħurrem ü ħandān kimi gördüñ
Ebnā-yı zamān ħıffet idüp celefsüz oynar

Temkįn ile bir zįver-i meydān kimi gördüñ
Bir gülşenüñ ey serv-i sehį ħār u ħasından

Āzāde olup ber-zede dāmān kimi gördüñ
Ħātem bilür ebnā-yı zamān her biri kendin

Sen merd-i Ǿaŧā śāĥib-i iĥsān kimi gördüñ
Ǿİşret-kede-i bezm-i cihān içre Emįrį

Tā śubĥa degin şemǾi firūzān kimi gördüñ
Ġazel11
Fe i lā tün/me fā i lün/fe i lün
Sāķi-i bezm-i nāzdur ġamzeñ

Mest-i cām-ı niyāzdur ġamzeñ
Āteş-i efrūz-ı Ǿişvedür ĥüsnüñ

ŞuǾle-i cān-güdāzdur ġamzeñ
Velį zaħm-Ǿaşinā-yı çeşm ile

271
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Dilber-i dil-nevāzdur ġamzeñ
19a.Bir nigāh-ı ĥaķįķat içre müdām

Neşǿe-i dār-ı mecāzdur ġamzeñ
Śayd-ı murġ-ı dil-i Emįrį’ye

Bir nice şāhbāzdur ġamzeñ
Ġazel12
Fe i lā tün/me fā i lün/fe i lün
Leşker-ārā-yı nāzdur ġamzeñ

Şeh-i mülk-i niyāzdur ġamzeñ
Tįġını dilden ābdār eyler

Ħayli ħāŧır-nevāzdur ġamzeñ
ǾĀlem olmış esįr-i meftūnı

Dilber-i Ǿişve-bāzdur gamzeñ
Meskeñi künc-i ħāne-i dildür

Ħayli ħāŧır-nevāzdur ġamzeñ
Çāk-i zahm-ı dil-i Emįrį’ye

Merhem-i çāre-sāzdur ġamzeñ
Ġazel
Geldi bahār u mevsim-i gül seyr-i cū gerek

Bir elde cām-ı bāde bir elde sebū gerek
19b.Yād-ı lebüñle girye mi Ǿayb etme ey śanem

Bilmez misüñ ki ġoncaya her demde śu gerek
Ħāk-i niyāza maķśaduñ ey dil sücūd ise

Ħūn-āb-ı eşk-i çeşm ile evvel vużū gerek
Çoḳ āb u tāb virdi nigāhum ġıđā saña

Gül-zār-ı ĥüsne buncılayın reng-i dād gerek
Bu nažm-ı nev-zemįne nažįre idenlere

272
ŦabǾ-ı Emįrį tāze-reviş tāze-gū gerek
Ġazel
Nūş-i şarāb-ı zįb-i feri neyleseñ gerek

Sekr-i ħumār-ı derd-i seri neyleseñ gerek
Śarf eyle rūy-ı zerd ile eşk-i nedāmeti

CemǾ eyleyüp bu sįm ü zeri neyleseñ gerek
Her dem firāķ-ı laǾlüñ ile eşk-bār iken

Ķān aġladup bu çeşm bizi neyleseñ gerek
Zevk-i viśāle dilde ki ħˇāhiş bulunmaya

Rām eyleyüp o Ǿişvegeri neyleseñ gerek
20a.Her-bār Emįrį sāĥa vü kūh-ı vatanda ol

Geşt ü güžār-ı baĥr u beri neyleseñ gerek
Ġazel
Bį-yār göñül gülşene tenhā neye geldüñ

Gül yoḳ çemene bülbül-i şeydā neye geldüñ
Bu mürde dil-i zāra ħayālüñ gibi gel git

Kim der saña ey rūĥ-ı muśaffā neye geldüñ
Üftādelere çün yoġ idi meyve-i vaśluñ

Bu gülşene ey serv-i dilārā neye geldüñ
Revnaķ-şiken-i Ǿārıż-ı yār olmadıñ āħir

Ey ħaŧŧ-ı siyeh bāǾiŝ-i sevdā neye geldüñ
Ħoş vāsıŧadur sor leb-i laǾlinden Emįrį

Teşrįf idüb ħānemi cānāne neye geldüñ
Ġazel

273
Vir naķd-i cānı būs-i ruħ-ı dil-fezāsın al
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Vuślat deminde sen daħi ķānuñ bahāsın al
Bu beyǾ-gāh-ı saĥa-i Mıśr-ı melāmetüñ

Bir şūħ-ı nev-resįde-i Yusuf- liķāsın al
20b . Keşti-nişest-i lücce-i gird-āb-ı miħnetüz

Ey nāħudā-yı çāre ne başdan ḳarasın al
Ey ŧıfl-ı nev resįde dilüñ destgįri ol

Pįrān-ı ħurde sāl-i ġamuñ bir duǾāsın al
Ebnā-yı cinse olma muǾārıż Emįriyā

Dem-beste ol zamānede ĥalķıñ rıżāsın al
Ġazel13
Me fā į lün/ Me fā į lün/Me fā į lün/ Me fā į lün
Sipihri yaksa bāri āh-ı āteş-nākden göñlüm

Bu taķrįb ile alsa intiķām eflākden göñlüm
Yine turmaz o ħūnįden temennā-yı nigāh eyler

Ĥazer etmez sihām-ı ġamze-i bį-bākden göñlüm
Şu deñlü ležžet almışdur dimāġum zehri ķahrından

Ki renc-āver olur ħāśiyyet-i tiryākden göñlüm
Demādem pençe-zen olmakla ey meh zülfüñe şāne

Müretteb kılmış anuñçün özin śađ çākden göñlüm
Ümįd-i ārzū-yı pāy-būsuñla Emįrį-veş

Yüzin refǾ eylemez ferş-i feżā-yı ħākden göñlüm
Ġazel
21a.Mef ū lü/me fā į lü/mefā į lü/feūulün
Cām olsa idüm būs-i lebi dilber ederdüm

Āyįne olaydım ruħını manžar ederdüm
Ķurbiyyete ol şemǾe eger ķudretim olsa

Pervāne gibi kendimi bāl ü per ederdüm
Bir kerre o meh dāǿire-i vuślata girse

274 Āġūşa aĥū (?) leyle çeküb çender ederdüm
13 Nuruosmaniye ktp. nüshasıyla karşılaştırılmıştır.
Bu ĥüsni cihān-sūz ile gülşende görünsen

Her dāġımı bir lāleye tācı ser ederdüm
Sen vaķt-i sürūrumda da ey ġam dile gelseñ

Ol ħāne senindür sañāda bir yer ederdüm
Rām oldıġını bilsem Emįrį ben o ŧıflüñ

Ser-meşķ-i sevād-ı ħaŧŧını ezber ederdüm
Ġazel
Dembesteyüm şikeste zebān-ı ķalem miyim

Tasvįr-i ĥayret-āver u naķş-ı śanem miyim
Ey çarħ-ı dil-siyāh neden minnetüñ çekem

İķbāl-i Ǿizz ü devlet ile müttehem miyim
21b.Biñ kerre ŧaşa urdı beni zerger-i felek

Bilmem Ǿıyār-i ķādrümi kim bįş ü kem miyim
Kālā-fürūş-ı dehr śadāsın bülend ider

Bilmem Emįrį sūķ-ı cezāda āsamm mıyım
Ġazel
Dilşād olur maĥalle-i cānānı bekleyen

Taĥśįl-i kām ider der-i sulŧānı bekleyen
Bir gün viśāl çorbasın elbette nūş ider

Derd ü miĥnetle tekye-i hicrānı bekleyen
Ülfet ider o çeşm-i siyeh mest-i nāz ile

Mānend-i sürme ħāk-i Śıfāhānı bekleyen
Yusūf miŝāl ĥüsn ile yektā olur mı hiç

Her ķamer çāhı kūşe-i zindānı bekleyen
Bulur Emįrį dāmen-i Leylāya dest-res
Mecnūn vār deşt u beyābānı bekleyen
22a.Ġazel 275
Me fā į lün/me fā į lün/ Me fā į lün/me fā į l lün
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Göñül śad pāre olsa ger o şūħa hem-dem olmazsın

Şikest āyįnesin dil-ħāĥum üzre maĥrem olmazsın
ǾAceb nežžāre-çįn oldukça ey dil rūy-ı dildāre

Görüb ol çeşm-i mest-i sürmedārı ebkem olmazsın
Ġurūr-ı meyle sāķi padişāh-ı Ǿālem olsañ da

Meyin ħāśiyyetüñ fehm eyleyen Ǿālį Cem olmazsın
Seni bin kere ŧaşdan ŧaşa çalsa zerger-i gerdūn

ǾIyār-ı ķādrin ey dil bellüdür bįş ü kem olmazsın
Emįrį ser-girānlıķdur şarāb-ı vaśluñ encāmı

Ne deñlü neşǿe-yāb-ı Ǿişret olsañ bį-ġam olmazsın
Ġazel
Bir dil ki śadāķātle muĥabbet vār içinde

Bir āyinedür ĥüsn-i leŧāfet vār içinde
Şįrin-i evśāf-ı lebüñ şerħini gördüm

Bir nüsħa-i nārdur ki helāvet vār içinde
El urma eger eŧǾime-i cennet olursa

Ol māǾide ki nükhet-i minnet vār içinde
22b.Bu ĥoķķa-i gerdūn şikest olsa da görsem

Pinhānį ne esrār u ne ḥikmet vār içinde
Śanduķa-i aǾmāl tehi kaldı Emįrį

Ne naķd-i Ǿibādāt ü ne ŧāǾat vār içinde
Ġazel
ǾĀrıż-ı mihr-i cihān-tābuña zįnet verme

Her nažarda dil-i āyįneye ĥayret verme
Saña teslįm iderüz gülleri bülbülleri de
Bāġbān bir iki gün sen bize ŝıķlet verme
276 Bilürüz sāħtedür sözlerüñ ey būl-hevesüm

Faħr idüp kendüñe ārāyişi naħvet verme
Dün raķįbi der-i cānāna giderken gördüm

ǾAvdetinden aña Yarabbi selāmet verme
O hümā meşrebi śayd etmege saǾy etme Emįrį

Yok yere ķayda düşüb kendüñe zaĥmet verme
Ġazel
Bir gonca yok mı bülbüle kāruñ nedür diye

Bu gülşen içre nāle ü zāruñ nedür diye
23a.Kimdür o ķanına śusamış ki o ħūnįye

Bu kanlu gözlerüñde ħumāruñ nedir diye
Hiç raĥm ider mi dāġ-ı dilim seyr edüb o şūħ

Ĥāl-i derūn-ı sįne-figāruñ nedür diye
Bu śayd-gehde dāne feşān oldum āħiri

Bir şāh-bāz yok ki şikāruñ nedür diye
Bir gün gelür zamāne seni pāyimāl idüb

Ebnā-yı cinse Ǿaceb vaķāruñ nedür diye
Ħaŧŧ gelse rūy-ı yāre bakayım etmezim Emįrį

Mirǿat-ı ħāŧırında ġubāruñ nedür diye
Ġazel
Fā i lā tün/ Fā i lā tün/ Fā i lā tün/ Fā i lün/
Būs-i laǾliyle göñül şādān ola yā olmaya

Gonca-i ümmįdümüz ħandān ola yā olamaya
İtme teşrįfuñ temennā ol meh-i hercāǾinin

Gelse de ġam-ħāneñe mihmān ola yā olamaya
Ħaŧ ber-āver olmadan beyǾ et metāǾ-ı vaślını

Kim bilür encāmını erzān ola yā olamaya14
23b.Nāĥūn-ı himmetle ĥall et Ǿuķde-i dil-ħāhuñı
Kār-ı düşvāruñ gerek āsān ola yā olmaya
Zāde-i ŧabǾ-ı suħandānuñ Emįrį Āgehüñ

277
Nažm-ı ruĥ efzāsına aķrān ola yā olmaya
14 Bu ġazelin şu üç beyte ķadarı baǾż mecmūǾalarda başka śūretde muĥarrerdir lakin merĥumuň ħaŧŧ destiyle görilen ġazel Ǿayniyle böyledir.
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Ġazel15
Göñül ki pįçiş-i zülf-i dü-tādan ayrıldı

O murġa döndü ki dām-ı belādan ayrıldı
Ne ževķ-i ħˇahiş-i vuślat ne ġuśśa-i hicrān

Bu dil taǾalluķ-i ħavf u recādan ayrıldı
Daġıtdı keşmekeş-i ķayd-ı kāküli serden

ǾAceb Ǿaceb dil-i zārum hevādan ayrıldı
Śāfā-yı laǾlini žikr eyleyince meclisde

El urdı bādeye zāhid riyādan ayrıldı
O şuħ-ı nev-res-i bįgāne ülfeti gör kim

Emįrį gibi ķadįm āşinādan ayrıldı
Ġazel
Bilmem nedür meserret ile ġam dedikleri

Birdür yanumda sūr ile mātem dedikleri
24a.Āyine gibi herkese keşf etme rāzıñı

Bįgānedür zāmānede maĥrem dedikleri
BāǾiŝ ŧavāf-ı cennet-i kūy-ı nigārdur

Zāhid riyā idüp saña ādem dedikleri
Şimdi nuķūd-ı nāsire-i buĥladur revāc

Kem ħarcdur Ǿaŧā ile ħātem dedikleri
Śordum Emįrį laǾl-i leb-i yār-imiş meger

Zaħm-ı derūn-ı Ǿāşıķa merhem dedikleri
Ġazel
Mef ū lü/ fā i lā tü/ me fā į lü/ fā i lün
Sevdüm o zülf-i ħām-be-ħāmı gördügüm gibi

278 Oldum esįr-i dām-ı ġāmı gördügüm gibi
Dil-ħāhum üzre Ǿālem-i rūǾyāda vāķıǾa

Āġūşa çekdüm ol ĥüsni gördügüm gibi
Gül-zāra geldi gözlerüñ aydın didi śabā

Ol-nev-resįde ġonca- femi gördügüm gibi
Her mū tenümde nįşter-i ħun-feşān olur

Müjgān-ı çeşm-i pür-sitemi gördügüm gibi
24b.Sevdüm Emįrį şāhid-i naķş-ı zemįnini

Bu nažm-ı şūħ-ı ser-ķālemi gördügüm gibi
Ġazel16
Me fā į lün/ me fā į lün/ me fā lün/ fā i lā tün
Ķażā resm-i cefāyı ġamze-i yārumdan ögrendi

Füsūn-i fitne-sāzı çeşm-i dil-dārumdan ögrendi
Dimiş ol nev-žuhūr-ı fitne kim ser-geştelik ķaydın17

Benüm āşüfteler zülf-i siyehkārumdan ögrendi
Çemende nāliş-i feryāduma dem-sāz olup bülbül

Figān-ı sįne-sūzı bu dil-i zārumdan ögrendi
Bütan bilmezdi āzār eylemek Ǿuşşāķ-ı şeydāya

Benüm ol bį-vefā yār-i sitemkārumdan ögrendi
Niyāz-āver olup eŧfāl-i Āmid şįve-i nažmı

Emįrį şāhid-i pür-feyż-i eşǾārımdan ögrendi
Ġazel
Mef ū lü/ me fā į lü/ me fā į lü/ fe lün
Bir dil virecek yār-ı vefādār dükendi

Erbāb-ı hevā ḳalmadı aġyār dükendi
Feryād-ı ciger sūzını bülbül kime śatsun

Gülzār-ı maĥabbette ħārįdār dükendi
25a.Ħāhiş-dārimiş dād u sitād etmege ṭut kim

Pāzār ħarāb oldı ŧaleb-kār dükendi
279
17 Ali Emiri Nüshasında: dimiş Nuruosmaniye: dir ol
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Rindān-ı mey-āşām bāşına ħırķayı çeksün

Ol bāde o meyħāne o mey-ħār dükendi
Bu gerdįş-i gerdūndan işitmişdür Emįrį

Aĥkām-ı nihān kalmadı esrār dükendi
Müşār-ı ileyhuñ bir ġazelinden üç beyt
Ne çekdi yāri göñül derkenār edinceye dek

O şaĥbāz-ı ümįdi şikār edinceye dek
Hezār-dāġ-ı teǿessüf-i ciger- nişįnüm olan

Bu lāle-zārda seyr-i bahār edinceye dek
Ben üstühān olurum ey hümā-yı ħāhiş-i dil

Sen āşiyān-ı emelde ḳarār edinceye dek
Bir ġazelinden ħāŧıra kalan iki beyt
Göñül ĥavādiŝ-i zülf-i dū-tāyı depretme

O ħufte ejder-i genc-i belāyı depretme
25b.Śafā-yı laǾl-i leb-i yār vāriken zāhid

Şarāb-ı kevseri añma riyāyı depretme
Diger bir ġazelinden ĥaŧıra kalan iki beyt
Mesned-i faķra geçüp şāh-ı muǾažžamcasına

Terk-i iklim-i fenā eyledüm Edhemcesine
Zūr bāzū-yı belāġatle bu gün ey Nābį

Kişver-i nažma Emįrį yine Rüstemcesine
Ebyāt
Kervān-ı ġamdan eyledi dil zevraķın ĥalāś

Ħıżr irdi ħaŧŧ-ı sebz-i ruħ-ı dil-rubā baña
Beyt-i Diger
Tįşe-i āhum ile seng-i derin ħāk ederim

Bende Ferhād gibi nice hünerler vardur
Beyt-i Diger
280
O deñlü derd çekdüm ben o nev-ħaŧŧ-ı gül-Ǿizārumdan
Zamān ile unutmam ölsem ot bitse mezārumdan
26a.Bu beyt bir ġazelden ħāŧıra kalmışdur
Kem etdi ķadr-i Ǿālemi ħālis Ǿayāriken

Şimdi zamāne ħalķınuñ aġzı gümüşleri
Müşārüileyhin Fāris baǾżı ġazeliyātı görülmüş ise de Diyārbekir’de ḳalan evrāķ meyānında żāyiǾ
olmuşdur. Fakat Ħāfız-ı Şirāzįnüñ bir ġazel-i belįġlerine yalñız şu taħmis elde mevcūd kalmışdur.
Mülk-i ħūbį raħŧed zįr ü zeber mi-bįnem
Bāġ-ı ruħsār-ı tura ĥüsn-i diger mi-bįnem
Gerd-i rūy-i cū mehet sünbül-i ter mi-bįnem
Įnçe şūrist der devr-i ķamer mi-bįnem
Sifle -ŧabįǾat-ı cihān ey dil-i ĥayret-perver
Bugzer ez-vey ki maķāmest pür ān ħūn u ħaŧ
Resm-i āyįn-i vefā nist derin kaħ-ı dü der
26b.Zāl-i gįti kemer-i ħançereş ez-zer dāred
Her zamān ser zi-ten bį-günehi ber-dāred
ǾĀlem-i dil be-hemin Zāl-i sitemger dāred
Sārbān-ı seheri ber-nehc-i ķavvālān
Şerḥ-i in ķıśśa hemi goft be-śāḥib-ḥālān
Nāke feryād ber-āverd dü ceres şüd nālān
Esb-i tāzį-i şüde mecrūh be-zįr-i pālān
Ŧavķ-ı zerrįn hem-der gerden-i hırsį bįnem
Çarħ-ı bed-mihr ki kāreş hem naķş-ı ĥiyelest
Meclįs-i ārā-yı ĥarįfān daġā vü daġalest
Çün ne gįrem çe konem kār-ı cihān zįn ķablest
Eblāhānrā hem şerbet zį-gül-āb-ı Ǿaselest
Ķuvvet-i dāne hem der-ħūn-ı ciger mi-bįnem
Ey Emįri tu zį eyyām-ı rivāyet kem kon
27a.Gū be-medĥ-i leb ü dürc-i dehen-i yār suħan
Nįk u bed çün ki rānest derįn deyr-i kuhen
Pend-i Ĥāfıž ber neved ħāce bered nįkį kon
Ki men in pend-i bih ez genc-i güher mi-bįnem
Baż müteferriķāt
(Recā-yı şāǾir-i Ĥasan şūrį-i Āmįdį ez-Emįrį) 281

Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Ey kān-ı kerem mekremetüñ tekmįl et

VaǾd eyledigüñ cerįdeye taǾcįl et
ǾIydıyyemizi Emįrį ķurbān olayım

Yārān-ı süħan-şināsdan taĥśįl et
Cevāb-ı Cenāb-ı Emįrį Çelebi

Şūrį bu işüñ ķarįn-i taǾcįl olmaz
VaǾd eyledigüm cerįde tekmįl olmaz

Yārān-ı süħan-şinās müflisdür hep
Düşme ŧamaǾ-ı ħāme ki taĥśįl olmaz

27b.Gofte-i laŧįfe-i Emįrį der-cevāb-ı Reşkį Çelebi
Ey reşķį-i śāĥib-kerem-i zį-şānum

Artmaz zer-i destārum ile Ǿünvāmun
Yārānı ŧolandurmaġa bir śanǾatdur

Degme telüme başuñ içün sulŧānum
Tāriħ-i Emįrį ber vefāt-ı Ķudsį Çelebi18

Tāriħ-i sūzį-i Mardin bā ħaŧŧ-ı Emįrį Çelebi
Ĥüsnüñüñ evvel bahārıdur Emįrį bilmiş ol

Āteş üzre sebze sįr ber güzįn-i gül-ħuya bak
Rūy-ı pür-tābuñ iĥāŧa eylemiş ħaŧŧ-ı siyāh

Āteş-i sebze der-āġuş eylemiş cādūya bak
Sebze-zār olmış leŧāfet gülsitānı her ŧaraf

Saye śalmış ġonca ve gül üstüne şeb-būya bak
Ħadduñ üzre ħaŧŧ-ı müşgįn nüsħa-i teshįrdür

Ķaçmaz oldı görse ādem ol gözi āhūya bak
28a.Gördi bir eksiklik ķavl gelmiş ħaŧŧı cānānenüñ

Didi ħoş tāriħdür bu ħaŧŧ-ı Ǿamber būya bak
Seyyid Meĥmed Emįrį Çelebinin sāǿir baǾżı ġazeliyātı
282 F ā i lā tün/ F ā i lā tün/ F ā i lā tün/fā i lün

18 Herhangi bir tarih mısraı yok, boş bırakılmış.
Fitne de çeşm-i siyeh-mestiñüñ aķrānı mı var

Fitne depretmeye devrüñde meger cānı mı var
Śaķın ümmįd-i devā etme felekden ey dil

Felegün kendü meger başına dermānı mı var
Çare ne görsek o sermesti gelür tįġ- be-kef

Olmadan ġayrı o dem ehven ü āsānı mı var
Telħ olur neş’e-i encāmı mey-i salŧanatuñ

Sāġarında Ǿacaba seng-i Süleymānı mı var
Herkesüñ sencileyin sözde Emįrį bilesin

Peyrev-i Nābį olur ŧabǾ-ı süħandānı mı var
Ġazel
Mef ū lü/ fā i lā tü/ me fā į lü/ fā i lün
Derd ü belā-yı hicr ile hemser mi olmaduḳ

Yāruñ bu deñlü luŧfuna mažhar mı olmaduḳ
Ümmid-i būs-i laǾl ile bezm-i bādede

Nuķl-ı şeker mi neşǿe-yi mey-i sāġar mı olmaduḳ
40b. Ey serd-i ser-keşüm heves-i ķayduñ ile biz

Üftāde-i śanavber ü ǾarǾar mı olmaduḳ
Gördük de śafĥa-i ruħ-ı pākıñde ħaŧŧın mı

Mirǿāt-ı dil şikeste mükedder mi olmaduḳ
Bu şiǾr-i nev zemįn-i Emįrį biz Āgehüñ

Ĥüsn-i edā-yı nažmına zįver mi olmaduḳ
Ġazel
Mef ū lü/ me fā į lü/ me fā į lü/ fe lün
Yārüñ şeref-i ĥüsn-i bekāsın sen ne bilürsin

Mihrüñ eŝer-i nur u żiyāsın ne bilürsin
Vār-ı nüsħa-i mācunuñı śat ħalķa ŧabįba

Sen derdimüñ eczā-yı devāsın ne bilürsin
283
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Erbāb-ı dilüñ nįk ü bed fiǾline bakma

Göñlünde olan ħavf u recāsın ne bilürsin
İrsek göñül kişver-i bedrüñe vaśıla

Ġurbet zedesin beyǾ ü şirāsın ne bilürsin
Mįzān-ı tefekkürde dürr-i nažmuñ Emįrį

Nābi gibi sencįde-i edāsın ne bilürsin
41a. Ġazel
F ā i lā tün/ F ā i lā tün/ F ā i lā tün/fā i lün
Mest-i Ǿaşķım ben eger sāġar u cām olmasa da

Yārsız nūş idemem bāde ĥarām olmasa da
Ħāl-i pür-fitne ile zülfüne üftādelerüz

Murg-ı pā-bend-i ġamuz dāne vü dām olmasa da
Vaśla iķdām iderüz Ǿāşıķ-ı hicrānzedeyüz

Dil-i pür ĥasretümüz nāǿil-i kām olmasa da
Yine biz cān atarız çįn-i kemend-i zülfe

Eger ol āhū-yı vaĥşi bize rām olamasa da
Bāġ-ı nažmını Emįrį gül-i pür-ħande ider

Ne ḳadar bülbül-i ŧabǾında hüzzām olmasa da
Ġazel
Göñül ĥavādiŝ-i zülf-i dū-tā-yı depretme

O ħiffete ejder-i genc-i belāyı depretme
Cihānı ġarķa-i seyl-i sirişk ider çeşmüm

Derūn-ı dilde olan mācerāyı depretme
Felek ĥažer o şeh-i ġamze-kār devrinde

Rūm-ı fitneden el çek cefāyı depretme
Neşāŧ-ı cām-ı leb-i yār vār iken zāhid
Şarāb-ı kevŝerin anma riyāyı depretme
284 41b. Emįrį siĥr-i kelāmüñ degül netice pežįr

Zamān-ı ħāme-i muǾciz-nümā-yı depretme
Ġazel
Me fā i lün/ fe i lā tün/ Me fā i lün/ fe lün
O şāh-ı ĥüsne gerek ilticā da vaķtinde

Ĥuśūl-i kāma sebebdür recā da vaķtinde
İfāde eyle śabā ĥāl-i Ǿāşıķ-ı zārı

O şuħ-ı ġonca-feme bir güşā de vaķtinde
Helāke vaǾdeler eyler dönüp teġāfül eder

Kerįm odur ede vaǾdeye vefā vaķtinde
Zamāne ħalķı ile imtizāca bāǾiŝdür

Kişiye lāzım olurmış riyā vaķtinde
O gül-Ǿizāra Emįrį niyāza vāsıŧadur

Bu nažm-ı tāze bu rengįn edā da vaķtinde
Ġazel
Me fā i lün/ Me fā i lün/ Me fā i lün/ Me fā i lün
Erişdi ħaŧŧı būs-i Ǿārıż-ı gül-fāma az kaldı

Ħaber ver rūze-dārān-ı ġam aķşām az kaldı
42a. Ġazel
Me fā i lün/ Me fā i lün/ Me fā i lün/ Me fā i lün
Firāķ-ı Ǿārıżuñla ĥūn-ı dilde dįde nem çekmiş

Gice ķan aġlamış tā śubĥa dek ħayli sitem çekmiş
Ĥabāb āsā benim keyfiyyetüm ehl-i hevā añlar

Ki baĥri Ǿaşķa serger-dān düşüp girdāb-ı ġam çekmiş
Dilā müjgānları cemǾiyyet etmiş ķatl-i Ǿuşşāķa

Nigāh-ı mesti tįġ almış ele ĥüsni Ǿalem çekmiş
İşitmiş zaħm-ı peykānıyla feryād-ı dil-i zārı

Fiġānı gör ki bizden ol kemān ebrū elem çekmiş
Sahrā-yı ġoncā ħūn-ālūd gördüm bülbül-i zārı

Emįrįveş meger sūz-ı cigerden tāze-dem çekmiş
285
Mahmut KAPLAN
Hüseyin ALPSOY
Beyt-i Emįrį
Çeşm-i yār olalı remed-i dįde
Ĥikmetü’l-Ǿayndur müŧālaǾamız
42b. ĶıŧǾa-i Emįrį
ǾAşkuñla beni cihāna teşne itdüñ

Ne hicre sezā ne vaśla tedbįr itdüñ
Bār-ı sitem-i ġamuñla ķurbānuñ olam

Büktün belümi civān iken pįr itdüñ
KAYNAKÇA
Alî Emirį, Tezkire-i Şuarā-yı Āmid, Dersaadet 1328.
İsmail Belįg (1999). Nuhbetü’l-Āsār Li-Zeyli Zübdetü’l-Eş’ār, Hzl.: A.Abdülkadiroğlu, Ankara.
Mustafa Safāyį Efendi (2005). Tezkire-i Safāyį (Nuhbetü’l-Āsār Min Fevā’idi’l-Eş’ār), İnceleme-Metin-
İndeks), Haz: Pervin Çapan, Ankara.
Nail Tuman (1999). Tuhfe-i Naili, C.I, Ankara.
Rāmiz (1994). Ādāb-ı Zurefā, Hzl.: Sadık Erdem, Ankara.
Sālim Efendi (2005). Tezkiretü’ş-Şuarā, Haz: Adnan İnce, Ankara.
Şeyhį Mehmed Efendi (1989). Vakāyiu’l- Fuzalā, Hzl.: Abdülkadir Özcan, C.II-III, İstanbul.
286
Diyarbekirli Ahmed-i Mürşidî’nın
Pend-nâme Adlı Mesnevîsi ve
Neşri Üzerine Notlar
Erciyes Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Kayseri,
atabeykilic@gmail.com
ÖZET
Bu incelemede Diyarbekirli Ahmed-i edebiyatındaki konumu, muhteva dökümü gibi
Mürşidî’nin en meşhur eseri olan Pend-nâme’sinin hususlarda nâşirlerin dikkatimizi çeken bazı
veya bilinen ismiyle Ahmediyye’sinin günümüz tasarrularına değinecek, ilgili yerlerde fikirlerimizi
alfabesi ile yapılan neşirlerini ele almaya serdedeceğiz.
çalışacağız. Söz konusu yayınları okuma sürecinde Anahtar Kelimeler: Pend-nâme, Mesnevî,
Ahmediyye’nin metin neşri, arûz bilgisi, Türk Mürîdî, Ahmed-i Mürşidî
Atabey KILIÇ
Giriş
XVIII. yüzyılın önemli şahsiyetlerinden olan Ahmed-i Mürşidî'nin hayatına dair ilk değerli
bilgileri Alî Emîrî Efendi Tezkire-yi Şu’arâ-yı Âmid adlı eserinde verir (1328: 5-8). Akabinde 1915
yılında yayımlanmış olan Osmanlı Müellifleri isimli eserinde Bursalı Mehmed Tâhir Bey’in verdiği
muhtasar bilgileri görmekteyiz (1333, C I: 33). Daha sonraki kaynaklar ise genellikle bu iki eserin
verdiği bilgilerin tekrarından ibarettir.
Kaynakların aktardığı bilgiler ışığında Ahmed-i Mürşidî'nin hayat hikâyesi kısaca şöyledir:
H.1100/1688-89 yılında Diyarbekir'in Yenikapı semtinde dünyaya geldiği söylenen Ahmed-i Mürşidî
Osman Ağa isminde bir zâtın oğludur. Birecikli Şeyh Ebû Bekir Efendi’nin tarikatına (muhtemelen
Uşşâkiyye’ye) mensup olmuş, ardından şeyh efendinin halifesi olmuştur. H. 1145’te (M. 1732-33) hacca
gitmiştir. Daha sonra kültür dünyamızda önemli bir yer işgal edecek olan Pend-nâme'sini kaleme
almıştır. Ömrünün son demlerinde Diyarbekir'in biraz ötesinde bulunan Ali Pınarı köyüne yerleşmiş ve
H. 1174'te (M. 1761) orada vefat etmiştir. Mezarı aynı yerdedir.
Eserlerinde ismini (Ahmed) veya mahlâsını (Ahmedî ve Mürşidî) kullanan Ahmed-i Mürşidî'nin
Pend-nâme (Ahmediyye) (Mürşidî 1291; Mürşidî 1303; Güçlü 1968; Yananlı 1989; Mermutlu 2012),
Yûsuf u Züleyhâ (Kadıoğlu 2005; Kadıoğlu 2009: 104-115) ile Mevlid-i Nebî (Bursalı, 1333: 33) gibi
manzûm eserleri bulunmaktadır.
Ahmed-i Mürşidî'nin H. 1149'da (M. 1736-1737) telif ettiği Pend-nâme veya meşhur ismiyle
Ahmediyye, Türk edebiyatında öğüt içerikli eserler arasında önemli bir yere sahiptir. Kimi kaynaklarda
Ahmed-i Bîcân’a ait olduğu sanılmışsa da, Ahmediyye'nin bu zâtla ilgisi yoktur. İleride değinileceği gibi
Ahmediyye, Mürîdî'nin Pend-i Ricâl (Kılıç 2005) adlı manzûm nasîhat-nâmesine nazîredir. Ahmed-i
Mürşidî’nin bu mesnevîsine Muhammed Şerîf Efendi (1772-1844), 1811 yılında Pend-i Gülistân ismini
taşıyan bir nazîre yazmıştır.1
Muhteva ve Teknik Bilgiler
Ahmediyye, din, tasavvuf, İslâm tarihi, ahlâk, sosyal ve bireysel hayat gibi konularda muhataba
(okuyucu, dinleyici) manzûm formda kaleme alınan nasihat içerikli kıssalardan müteşekkildir. Eser
klâsik telif kompozisyonuna bağlı bir şekilde, münâcât, Hz. Peygamber ve din büyüklerine yazılmış na't
ve sebeb-i telifin yer aldığı giriş kısmı ile başlar. Ardından asıl konular işlenir. Konu bağlamında yer yer
çeşitli nazım şekilleri ile söylenmiş şiirler araya serpiştirilir. Son kısımda ise duâ ve telif tarihi
manzumesi ile eser tamamlanmış olur.
Eser Fìbeyäni Meb≈a§-i Faør, Fìbeyäni Meb≈a§-i Mäl-i Dünyä, Fìbeyäni Mebhas-i Mülk-i
Dünyä, Derbeyän-ı úÁøıbet-endìş, Meb≈a§-i Şehr-i İmti≈än, Meb≈a§-i Keläm-ı E≠ıbbä ve Mùri§-i Faør,
Meb≈a§-i Ter˚ìb-i ™alät-ı àmse, Fìbeyäni Meb≈a§-i Välideyn, Fìbeyäni Meb≈a§-i ~aøø-ı Zevceyn,
Fìbeyäni Meb≈a§-i Tevbe vü İsti˚fär, Fìbeyäni Meb≈a§-i æabr gibi 78 başlıktan oluşmaktadır.
Ahmediyye'nin beyit sayısı neşirlerinde farklılık arz etmektedir. Eserin incelediğimiz Matba’a-yı
Osmâniyye, İstanbul 1303/1885-86 baskısında 9033 beyit bulunmaktadır. Bunların arasında 8 bendlik bir
murabba (s. 340-341), 8 beyitlik bir kasîde (s. 384), 5 bendlik bir murabba (s. 444), 8 bendlik bir
murabba (s. 450-451) ve 22 bendlik bir murabba (s. 467-469) olduğunu da belirtirsek mesnevîdeki beyit
sayısı 8939 olarak karşımıza çıkmaktadır. Hüseyin Rahmi Yananlı neşri, bu matbû nüshayı esas aldığı
için aynı beyit sayısına sahiptir.
Ali Çelik ise, Halkın Hadis Bilgisi ve Bilgi Kaynakları (Ahmediyye Örneği) isimli çalışmasında,
mesnevî türünde yazılmış bir nasihat kitabı olarak tanımladığı Ahmediyye’nin beyit sayısını 8761 olarak
vermektedir (2009: 183).
M. Sait Mermutlu, eserin 10.000 beyitlik olduğunu söylüyorsa da (2012: 15) çalışmasındaki
beyit sayısı 8830’dur. Bunlar arasında 8 bendlik bir murabba (s. 228-229), 8 beyitlik bir kasîde (s. 255),
5 bendlik bir murabba (s. 290-291), 8 bendlik bir murabba (s. 295-296) ve 22 bendlik bir murabba (s.
305-06) olduğunu da belirtirsek mesnevînin bu neşirdeki beyit sayısı 8736 olur.
1
Söz konusu eser hakkında bkz. Ferdi Kiremitçi, "Muhammed Şerifî ve Pend-i Gülistan Mesnevisi", Bildiri Metni
http://www.turkislamedebiyati.com/index.php?tema=1-2&s=1&id=233 (ET: 21.10.2012).
288
Pend-nâme Adlı Mesnevîsi ve Neşri Üzerine Notlar
Eserin Telifi ve Özgünlüğü Meselesi

Günümüz alfabesiyle yapılan neşirlerinin hiçbirinde Ahmediyye'nin telif sürecinde etkilendiği
eser/ler meselesine ilişkin herhangi bir ayrıntı yoktur. Hâlbuki eserin mukaddimesinde bu husus açıkça
belirtilmiştir. Mukaddimede verilen bilgilerden anlaşıldığına göre Ahmed-i Mürşidî, Mürîdî'nin Pend-i
Ricâl adlı mesnevîsini görüp okumuş ve ona nazîre yazmaya karar vermiştir. Eserini oluştururken de
kendi ifadesine göre '18 hikâyeyi' o eserden almıştır. İlgili beyitlerin son kısmında ise bu esere vesile
olan Mürîdî'ye duâ etmiştir:
Mürìdì didi bir pend ibtidädan
Ki on sekkiz ≈ikäyet aldım andan
Görünce anı geldi bu ≈aøìre
Na´ìb olsa buèa øılsam na®ìre
Diledim `älıøımdan itdi i≈sän
Bunuè na®mını baèa øıldı äsän
Vesìle oldı bu na®ma ol ädem
Anı ma˚fùr ide àlläk-ı úälem (Mürşidî, 1291: 3)
Ahmediyye'nin Mürîdî'nin Pend-i Ricâl'ine nazîre olduğu yukarıdaki ifadelerle sabittir. Bununla
beraber metin içerisindeki kimi manzumelerde de Ahmed-i Mürşidî, Mürîdî'den etkilendiği
görülmektedir. Aşağıdaki na't manzûmeleri, iki şahsiyet arasındaki etkileşimin ölçüsünü göstermektedir:
Mürîdî'nin Şiiri (. - - - / . - - - / . - -) Mürşidî'nin Şiiri (. - - - / . - - - / . - -)

Gel iy cänım gel iy cänım Mu≈ammed Saèa øurbän ola cänım Mu≈ammed
İki cihanda sul≠änım Mu≈ammed İki úälemde dermänım Mu≈ammed
æuluèam derdile úışøıla iy dost Seni görmezden aødem şevø-ı úışøıè
İrişdir derde dermänım Mu≈ammed Baèa kär itdi cänänım Mu≈ammed
Ne seni bilüridüm ne ∆od úışøıè àyäliè göèlüme naøş oldı çıømaz
Baèa bildirdi Süb≈änım Mu≈ammed Cemäliè oldı seyränım Mu≈ammed
àyälüè göèlüme naøş oldı çıømaz Yaøar úışøıè odu cismile cänı
Cemälüèdür ki seyränım Mu≈ammed İriş dermäna Loømänım Mu≈ammed
N'olaydı irişeydim ∆ıdmetüèe Olursam ger yoluèda päre päre
Geçürsem anda devränım Mu≈ammed Fedä olsun saèa cänım Mu≈ammed
İderlerse senièçün päremi biè Vi´äliè teşnesiyem eylerem äh
~eläl olsun saèa øanım Mu≈ammed İşit sen zär u giryänım Mu≈ammed
Cemälièdür eyä Server murädım N'olaydı irebilsem ∆äk-i päya
İşitgil zär u giryänım Mu≈ammed Geçürsem anda devränım Mu≈ammed
(Kılıç 2005: 436-437) Diler A≈med ˚anì ümmet faøìri
Göre ma≈şerde sultänım Mu≈ammed
(Mürşidî 1291: 384)
289
Atabey KILIÇ
Eser Metninin Neşri Meselesi

Ahmediyye'nin İstanbul kütüphanelerinde birkaç yazma2 ve İstanbul matbaalarında H. 1290/M.
1873-74’ten H. 1315/M. 1897 yılına kadar basılmış 10 civarında matbu nüshası vardır. Günümüz
alfabesiyle yapılan neşirlerin sayısı ise 3'tür. Eserin kültür dünyamızdaki değeri nisbetinde neşrinin
gerçekleştiği bir vâkıa olsa da günümüz alfabesiyle yapılan neşirlerin keyfiyeti tartışmalıdır. Zira
neşirlerin kabaca gözden geçirilmesi neticesinde bile metinde vahim sayılabilecek hatalara çokça
rastlanmaktadır. Yukarıda değinilen eserin nazîre olması hususu başta olmak üzere metindeki kimi
ibarelerin okunması, tamamı manzum olan metinde aruzun hiç dikkate alınmaması, kâfiye ve rediflerdeki
okuma tercihleri, sadeleştirme problemleri gibi meseleler günümüz alfabesiyle yapılan neşirlerdeki
başlıca sıkıntılardır.
Aşağıdaki tabloda Ahmediyye'nin günümüz alfabesiyle yapılmış üç neşrindeki mukaddime ve
sebeb-i te'lîf bölümleri yer almaktadır. Bu bölümlerdeki nâşirlerin okuma tercihleri muhafaza edilmiştir.
Tablonun son kısmında bizim metni okuma biçimimiz ve teklifimiz bulunmaktadır. Böylece neşirlerdeki
okuma tercihlerinin kolay ve sağlıklı bir şekilde mukayese edilmesi mümkün olacak ve metin(ler)deki
hataların görülmesi sağlanacaktır:
2
Yazma nüshaların künyesine ilişkin ayrıntılar için bkz. Mermutlu 2012: 9-10.
290
Güçlü 1968: 3-4 Yananlı 1989: 17-20 Mermutlu 2012: 21-22 Son Okuma
Vezin Belirtilmemiş Vezin Belirtilmemiş Vezin Belirtilmemiş .---/.---/.--
1. Bismillah ola işin iptidası Bismillah ola işin ibtidâsı Bismillâh ola işiè ibtidâsı Biismilläh ola iş ibtidäsı
Onun avniyle olur intihası Anın avnile olur intihâsı Anuè úavniyle olır intihâsı Anıè úavnıyla olur intihäsı
2. Ezel zatı sıfatıyla mükemmel Gerek ki zikr oluna ismi evvel Ezel zâtı sıfatıyla mükemmel Ezel Ÿät u ´ıfätıyla mükemmel
Gerek ki zikr oluna ismi evvel Ezel zâtı sıfatiyle mükemmel Gerek ki zikr olına ismi evvel Gerek ki Ÿikr oluna ism-i evvel
Sıfatı zatı ve efali turara Sıfâtı zâtı ef'âli muârra Sıfâtu'z-zâtı ve'l-efúâli turrâ ™ıfätu’Ÿ-Ÿäti ve’l-efúäli ≠arrä

3.
Kamu noksan sıfatlardan müberra Kamû noksan sıfâtlardan müberrâ Kamû noksân sıfâtlardan müberrâ æamu noøán ´ıfatlardan müberrä
4. Âdemden bizleri halk etti Allah Ademden bizleri halk etti Allah úAdemden bizleri halk itdi Allâh úAdemden bizleri ∆alø itdi Alläh
Diyelim halika elhamdülillah Diyelim Hâlik’a: Elhamdülillah Diyelim Hâlık’a elhamdüli'llâh Diyelim `älıøa el-≈amdu lilläh

5. Yarattı evvelâ bu kâinatı Yarattı evvelâ bu kâinâtı Yaratdı evvelâ bu kâinâtı Yaratdı evvelä bu käõinätı
Bize kulluğa yazdırdı beratı Bize kulluğa yazdırdı berâtı Bize kullığa yazdırdı berâtı Bize øullu˚a yazdırdı berätı
6. Yarattı mahlukatı içre Âdem Yarattı mahlûkâtı içre Âdem Yaratdı mahlûkâtı içre âdem Yaratdı ma∆luøätı içre Ádem
Kamu mahluka kıldı anı Ekrem Kamû esnafa kıldı anı ekrem Kamû esnâfa kıldı anı ekrem æamu eńäfa øıldı anı Ekrem
7. Anın neslinden etti enbiyayı Anın neslinden etti enbiyâyı Anuè neslinden itdi enbiyâyı Anıè neslinden itdi enbiyäyı
Kamudan kıldı eşref Mustafayı Kamûdan kıldı eşref Mustafâyı Kamûdan kıldı eşref Mustafâ’yı æamudan øıldı eşref Mu´≠afäyı
8. Yarattı söyledi ana habibi Yarattı ana söyledi: Habibi! Yaratdı söyledi aèa Habîbî! Yaratdı söyledi aèa ~abìbì
Seni kıldım kamu derdin tabibi Seni kıldım kamû derdin tabibi! Seni kıldım kamû derdiè tabîbi! Seni øıldım øamu derdiè ≠abìbi
9. Seni âlemlere rahmet yarattım Seni âlemlere rahmet yarattım Seni ‘âlemlere rahmet yaratdım Seni úälemlere ra≈met yaratdım
Kamu mahlukum üzre âli ettim Kamû mahlûkum üzre âli ettim Kamû mahlûkâtım üzre ‘âlî itdim æamu ma∆lùøum üzre úäli itdim
10. Hezeran şükrü minnet sana yarab Hezâran şükr ü minnet sana yâ Rab Hezârân şükr ü minnet saèa yâ Rab Hezäran şükr ü minnet saèa yä Rab
Bizi ümmeti kıldın ana yarab Bizi ümmeti kıldın ana yâ Rab Bizi ümmet kılubsaè aèa yâ Rab Bizi ümmeti øıldıè aèa yä Rab
11. Selat ile selamın ona her dem Salât ile selâmın ana her dem Salât ile selâmın aèa her dem ™alätıla selämın aèa her dem
Ola aline eshabına her dem Ola âline ashâbına her dem Ola âline ashâbına her dem Ola äline a´≈äbına her dem
12. Hususa ol ciharı yarı server Hususâ ol Cihâr-ı Yâr-ı Server Husûsâ ol Cihâr-Yâr-ı server ù´ù´ä ol Çihär-ı Yär-ı Server
Ebubekr Ömer Osman ve Haydar Ebûbekr ü Ömer Osmân û Haydâr Ebûbekr ü ‘Ömer ‘Osmân u Hayder Ebùbekr ü úÖmer úOsmän u ~aydar
13. Ebubekr idi anın yârı garı Ebûbekr idi anın yâr-ı gârı Ebâ Bekr idi anuè yâr-ı ğârı Ebùbekr idi anıè yär-ı ˚ärı
Dedi sıddıkım ona hâyyibâri Dedi “Sıddıkim” ana Hayy u Bâri Didi “Sıddîkım” aèa Hayy u Bârî Didi ™ıddìøım aèa ~ayy u Bärì
14. Kaçan mirâca varı şahı âlem Kaçan mi'râca vardı şâh-ı âlem Kaçan mi‘râca vardı Şâh-ı ‘‘âlem æaçan Miúräca vardı şäh-ı úälem
Suval etti ona hallâki âlem Suâl etti ana Hallâk-ı âlem: Sü’âl itdi aèa Hallâk-ı Âlem Suõäl itdi aèa àlläø-ı úälem
15. Habibim yer yüzünden bana geldin Habibim yeryüzünden bana geldin Habîbim yeryüzinden baña geldiñ ~abìbim yir yüzinden baèa geldiè
Halife yer yüzüne kimi koydun Halife yeryüzüne kimi koydun Halîfe yeryüzine kimi koydıñ àlìfe yir yüzine kimi øoyduè
16. Dedi rabbim senindir âlem tahkik Dedi: Rabbim senindir ilm-i tahkîk Didi Rabbim seniñdür ‘ilm-i tahkîk Didi Rabbim senièdir úilm-i ta≈øìø
İmamete yarar Ebubekir Sıddık İmamete yarar Bubekru Sıddîk İmâmete yarâr Ebubekr Sıddîk İmämete yarar Bù Bekr-i ™ıddìø
291
292
17. Olundu ol vakitde ana tenbih Olundu ol vakitte anâ tenbih Olundı ol vakitde aña tenbîh Olundı ol vaøitde aèa tenbih
Oluser ol cihanda mukadibih Oliser ol cihânda muktedâbih Olîser ol cihâna muktedâ bîh Olısar ol cihanda muøtedä bih
18. Ömerdir ol halifenin ikinci Ömer’dir ol halifenin ikinci ‘Ömer’dir ol halîfeniñ ikinci úÖmerdir ol ∆alìfeniè ikinci
O din gülzarı bağına ikinci Bu din gülzârı bağında ekinci Bu dîn gülzârı bâğına ekinci Bu dìn gülzärı bä˚ına ekinci
19. Medinede oturup kıldı harbe Medine’de oturup kıldı harbe Medine’de otırub kıldı harbe Medìnede oturup øıldı ≈arbe
Erişti tığı zahmi şarku garbe Erişdi tîğ-i zahmı şarka garba İrüşdi tîğ-i zahmı şarka ğarbe İrişdi tì˚-i za∆mı şarøa ˚arba
20. Halifenin üçüncü yarı Osman Halifenn üçüncü yârı Osman Halîfeniñ üçünci yârı ‘Osmân àlìfeniè üçünci yärı úO§män
Haya ehli ve hem mahbubu rahman Hayâ ehli ve ben hem mahbûb u Hayâ ehli ve hem mahbûb-i Rahmân ~ayä ehli vü hem ma≈bùb-ı Ra≈män
Rahmân
21. Anın şanında düştü şahı devran Anın şânında dedi şâh-ı devrân Anuñ şânında didi şâh-ı devrân Anıè şänında didi şäh-ı devrän
Refikimdir benim cennete Osman Refikimdir benim cennette Osman Refîkimdür benim cennetde ‘Osmân Refìøımdır benim cennetde úO§män
22. Ve dördüncü halife şahı Hayder Ve dördüncü halife şâh-ı Haydar Bu dördünci Halîfe Şâh-ı Hayder Ve dördünci ∆alìfe şäh-ı ~aydar
Hüda arslanı mahbubu Peygamber Hüdâ arslânı mahbûb-u peygamber Hudâ arslanı mahbûb-ı Peyğamber ùdä arslanı ma∆bùb-ı Peyamber
23. Dedi ol fâhri alem mahı enver Dedi ol fahr-ı âlem mâh-ı enver: Didi ol Fahr-i Âlem mâh-ı Enver Didi ol Fa∆r-ı úälem mäh-ı Enver
Atabey KILIÇ
Benim şehri ilim kapısı Hayder Benim şehr-i ulûm kapusu Haydar Benem şehr-i ‘ulûm kapusı Haydar Benem şehr-i úulum øapusı ~aydar
24. İlâhi hürmetine cihar-ı yârin İlâhî hürmetine Çâr-ı Yârın İlâhî hürmetine Cihar-Yârın İlähì ≈urmetine Çär Yärıè
Bağışla cürmünü sen bu hâkirin Bağışla cürmünü sen bu hakirin Bağışla cürmüni sen bu hakîriñ Ba˚ışla cürmini sen bu ≈aøìriè
25. Muvahhit kullarından Ahmedi’dir Muvahhid kullarından Ahmedî’dir Muvahhid kullarından Ahmedî’dir Muva≈≈id øullarından A≈medìdir
Diyarbekir şehiri ademidir Diyârıbekri şehri Âmidîdir Diyâr-ı Bekrî Şehrî Âmidî’dir Diyär-ı Bekri şehri Ámedìdir
26. Mürüdi dedi bir pend iptidadan Müridi dedi bir pend ibtidâdan Mürîdî didi bir pend ibtidâdan Mürìdì didi bir pend ibtidädan
Ki ansekiz hikâyet oldu andan Ki on sekiz hikâyet aldım andan Ki on sekiz hikâye aldım andan Ki on sekkiz ≈ikäyet aldım andan
27. Görünce ani geldi bu hakire Görünce anı geldi bu hakîre Görince anı geldi bu hakîre Görünce anı geldi bu ≈aøìre
Nasibolasa buna kılsam nazire Nasib olsa buna kılsam nazîre Nasîb olsa buña kılsam nazîre Na´ìb olsa buèa øılsam na®ìre
28. Diledim halıkımdan etti ihsan Diledim Hâlikimden etti ihsân Diledim Hâlık’ımdan itdi ihsân Diledim `älıøımdan itdi i≈sän
Bunun nazmını kıldı bana âsân Bunun nazmını kıldı bana âsân Bunıñ nazmını baña kıldı âsân Bunuè na®mını øıldı baèa äsän
29. Vesile oldu ba nazma evvel Âdem Vesile oldu bu nazma ol âdem Vesîle oldı bu nazma ol âdem Vesìle oldı bu na®ma ol ädem
Anı mağrur elde hallâki âlem Anı meğfûr ede Hallâk-ı âlem Anı mağfûr ide Hallâk-ı ‘âlem Anı ma˚fùr ide àlläø-ı úälem
vezin Belirtilmemiş Belirtilmemiş Belirtilmemiş -.--/-.--/-.-
30. Ahmedi geldin fena gülzarına Ahmedî geldin fenâ gülzârına Ahmedî geldiñ fenâ gülzârına A≈medì geldiè fenä gülzärına
Bir tayip dükkânı aç pazarına Bir tabib dükkanı aç pâzârına Bir tabîb dükkânı aç bâzârına Bir ≠abib dükkänı aç bäzärına
31. Her devalardan bir macun kıl Her devâlardan birer mâcun kıl Her devâlardan birer mâ‘cûnı kıl Her devälardan birer maúcùn øıl
Kalbi ari eyliyen sabun kıl Kalbi arı eyleyen sabun kıl Kalbi ârî eyleyen sâbûnı kıl æalbi arı eyleyen ábun øıl
32. Ol devadan kalbe her kim yürüde Ol devâdan kalbe her kim yüride Ol devâdan her kim kalbe yüride Ol devädan øalbe her kim yüride
Bezmedüp anınla kalbi eride Nerm edüp anınla kalbi arıda Terk idüb anuñla kalbi arıda Nerm idüp anıèla øalbi arıda
33. Nazmile ayat ahadisten haber Nazm ile âyât ahâdisden haber Nazm ile âyât ehâdîsden haber Na®mıla äyät a≈ädi§den ∆aber
Söyle pendi kalbi eyleye eser Söyle pendi kalbe eyleye eser Söyle pendi eyleye kalbe eser Söyle pendi eyleye øalbe e§er
34. Bu kitabı mürşidi koy faniye Bir kitâb-ı mürşidi koy fânide Bir kitâbı Mürşîdî koy fânîye Bu kitäbı Mürşidì øoy fäniye
Bilmeyen emrazı kalbi tanıya Bilmeyen emrâz-ı kalbi tânıya Bilmeyen emrâz-ı kalbi tanıya Bilmeyen emrä◊-ı øalbi ≠anıya

35. Ger devayı kalbi dilerse rical Ger devâ-yı kalbi dinlerse ricâl Ger devâ-yı kalbi diñlerse ricâl Ger devä-yı øalbi dièlerse ricäl
Ana elbette erer pend infial Ana elbette erer pend-i infiâl Aña elbette irer pend infi‘âl Aèa elbetde irer pend infiúäl
36. Sen gidersin bunu ihvana veda Sen gidersin bunu ihvâna vedâ Sen gidersen bunı ihvâna vedâ‘ Sen gidersin bunı i∆väna vidäú
Eyle bundan kesb oluna intifa Eyle bundan kesb oluna intifâ Eyle bundan kesb olına intifâ‘ Eyle bundan kesb oluna intifäú

37. Rabbım kerimdir seni koma tehi Rabbin ekremdir seni komaz tehî Rabbiñ ekremdir seni koymaz tehî Rabbiè ekremdir seni øomaz tehì
O kisp ile hissement eder seni Ol kesb ile hissemend ider seni Ol kesb ile hisse-mend ider seni Ol keseble ≈i´é-mend ider seni
vezin Belirtilmemiş Belirtilmemiş Belirtilmemiş .---/.---/.--
38. Mergup eyle yarap bu kitabı Mureğğeb eyle yâ Rab bu kitâbı Murağğeb eyle yâ Rab bu kitâbı Mura˚˚ab eyle yä Rab bu kitäbı
Kabuleyle kenima ve sevabı Kabûl eyle Kerimâ ver sevâbı Kabûl eyle Kerîmâ vir sevâbı æabùl eyle Kerìmä vir §eväbı
39. Anın hürmeti kıldın sana mahbup Anın hürmeti kıldın sana mahbûb Anûn hürmeti kıldıñ saña mahbûb Anıè ≈ürmeti øıldıè saèa ma≈bùb
Bu nazmı halk içinde eyle mergup Bu nazmı halk içinde eyle merğûb Bu nazmı halk içinde eyle merğûb Bu na®mı ∆alø içinde eyle mer˚ùb
40. Eğer noksanı varsa eylegil afv Eğer noksânı varsa eylegıl afv Eger noksân var ise eylegil ‘afv Eger noø´änı varsa eylegil úafv
Anı setr eyle yarab eylegil mahv Anı setreyle yâ Rab eylegıl mahv Anı setr eyle yâ Rab eylegil mahv Anı setr eyle yä Rab eylegil ma≈v
41. İlâhi müminine rahmet eyle İlâhi mü'minine rahmet eyle İlâhi mü'minîne rahmet eyle İlähì müõminìne ra≈met eyle
Muvahhit kullarına hürmet eyle Muvahhid kullârınız hürmet eyle Muvahhid kullarıñuz hürmet eyle Muva≈≈id øullarıèuz ≈ürmet eyle
42. Bağışla bizlerin cürmü hatasın Bağışla bizlerin cürm ü hatâsın Bağışlâ bizlerin cürm ü hatâsın Ba˚ışla bizlerin cürm ü ∆a≠äsın
Ki hem ehli kerem ehli atâsın Ki sen ehl-i kerem ehl-i atâsın Ki sen ehl-i kerem ehl-i ‘atâsın Ki ehl-i kerem ü ehl-i úa≠äsın
43. Dahi abâ ve ecdadımı yarab Dahi âbâ vü ecdâdımı yâ Rab Dahî âbâ vu ecdâdımı yâ Rab Da∆ı äbä vü ecdädımı yä Rab
Kamu ahbap ve üstadımı yarab Kamû ahbâb u ecdâdını yâ Rab Kamû ahbâb u ecdâdımı yâ Rab æamu a≈bäb u esdädımı yä Rab
44. Ki mağfuren ereler rahmetine Ki mağfûren irerler rahmetine Ki mağfûran irerler rahmetiñe Ki ma˚fùran irerler ra≈metièe
Ve fazlına girerler cennetine Ve fazlınla girerler cennetine Ve fazlıñla girerler cennetiñe Ve fa◊lıèla girerler cennetièe
vezin Belirtilmemiş Belirtilmemiş Belirtilmemiş -.--/-.--/-.-
45. Fatihayla kim bizi yad eyleye Fâtihayla kim bizi yâd eyleye Fâtihayla kim bizi yâd eyleye Fäti≈ayla kim bizi yäd eyleye
Halikı nârından azad eyleye Halîkı nârından âzâd eyleye Halîk’ı nârından âzâd eyleye `älıøı närından azäd eyleye
Kalbi ari eyliyen sabun kıl
46. Ver selâvat başla söze Ahmedi Ver salâvât başla pende Ahmedî Vir salâvât başla söze Ahmedî Vir álavat başla söze A≈medì
Dasitanın bula dilde sermedi Dâsitânın bula dilde sermedî Dâsitânıñ bula ‘izz ü sermedî Dästänıè bula úizz-i sermedì
Bezmedüp anınla kalbi eride
293
Atabey KILIÇ
SONUÇ
Bu çalışmada Diyarbakırlı Ahmed-i Mürşidî'nin Pend-nâme/Ahmediyye adlı eserinin yeni yazılı
neşirlerini genel hatlarıyla değerlendirmeye çalıştık. Bir sempozyum tebliği hacminin müsaade ettiği
kadarıyla mevcut neşirleri muhtelif yönleriyle mukayese etme imkânı bulduk. Neşirlerden ilk ikisi
(Güçlü 1968; Yananlı 1989) akademik kaygı güdülmeden sosyal ve kültürel fayda gözetilerek vücuda
getirilmiştir. Son neşir ise 'ciddi çalışma ürünü olmaktan uzak, pek çok yanlışlıklar ve eksiklikler içeren'
diğer neşir(ler)in hatalarını düzeltmek ve 'bu alandaki eksikliği bir ölçüde gidermiş olmak' iddiasıyla
(Mermutlu 2012: 9 ve 16) ortaya çıkmıştır. İlgili kısımlarda değinildiği gibi bu neşirde de metin neşriyle
ilgili sıkıntılar bulunmaktadır. Kanaatimizce metin inceleme yöntemi, metin neşri ve arûz vezni gibi
Klâsik Türk edebiyatı sahasının temel meseleleri göz önünde bulundurularak Ahmediyye'nin ilmî
usullerle yeniden yayımlanması zarûrî görünmektedir.
KAYNAKÇA
Adak, Abdurrahman, Ali Emiri’nin Gözüyle Diyarbakırlı Şairler, Kent Işıkları Yayınları, İstanbul 2012.
Ahmed-i Mürşidî, Ahmediyye (Pend-nâme), Matba'a-yı Şirket-i Îrâniyye, Dersa'âdet, 1291.
Ahmed-i Mürşidî, Ahmediyye (Pend-nâme), Matba’a-yı Osmâniye, Dersa'âdet 1303.
Ali Emîrî, Tezkire-i Şuarâ-yı Âmid, Birinci Cilt, Dersaadet, 1328.
Banarlı, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, II, İstanbul 1971.
Beysanoğlu, Şevket, Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları, Birinci Cilt, Başlangıçtan Tanzimata Kadar,
Ankara, 1996.
Bursalı, Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri I-II-III, Tıpkıbasım-Dizin, (Hazırlayanlar: Mustafa Tatcı-
Cemal Kurnaz, Ankara 2000.
Çelik, Ali, Halkın Hadis Bilgisi ve Bilgi Kaynakları (Ahmediyye Örneği), Emin Yayınları, Bursa 2009.
Güçlü, Âgah, Pend-i Ahmediyye, Kitâb-ı Mürşid, İnkılâp ve Aka Kitabevleri, İstanbul 1968.
Güner, Galip; Nurhan Güner, Alî Emîrî-Esâmî-i Şu’arâ-yı Âmid, Anıl Matbaası, Ankara 2003.
Kadıoğlu, İdris, Diyarbakırlı Ahmedî, Yûsuf u Züleyhâ, (İnceleme, Metin, Dizin, Sözlük), Malatya,
2005.
Kadıoğlu, İdris, "Kıssadan Hisse, Diyarbekirli Ahmedî'nin Yûsuf ile Züleyhâ Hikâyesi", Dicle
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Kasım 2009, C.1, S. 2, s. 104-115.
Kılıç, Atabey, Mürîdî ve ve Pend-i Ricâl Mesnevîsi (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin), Akademi Kitabevi,
İzmir 2005.
Kiremitçi, Ferdi, "Muhammed Şerifî ve Pend-i Gülistan Mesnevisi", Bildiri Metni
http://www.turkislamedebiyati.com/index.php?tema=1-2&s=1&id=233 (ET: 21.10.2012)
Kocatürk, Vasfi Mahir, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 1964.
Korkusuz, M. Şefik, Tezkire-i Meşâyıh-ı Âmid, Kent Yayınları, İstanbul 2004.
Mermutlu, M. Sait, Diyarbekirli Ahmed Mürşidî-Pendnâme, Büyüyenay Yayınları, İstanbul 2012.
Yananlı, Hüseyin Rahmi, Ahmed Mürşidî, Kitâb-ı Mürşid-i Pend-i Ahmediyye, Bedir Yayınları, İstanbul
1989.
294
Ahmed-i Mürşidî Hazretleri’nin Alipınar Mezarlığı’ndaki Kabri
295
Klâsik Türk Şiirinde Klâsik
Olmayan Mevzular
Yrd. Doç. Dr.Zülküf KILIÇ
Bingöl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Bingöl
kiliczulkuf@hotmail.com
“Bu meseldir ki iden kimse bulur

Dâima hâin olan hâif olur”
(Taşlıcalı Yahyâ)
ÖZET
Belli bir gelenekten beslenen klâsik Türk şiirinin insan-dünya; insan-evren ilişkileri üzerine bina
geleneğe bağlı olarak vücut bulması, bu şiirin anlam etmişlerdir. Bazen insanın psikolojisine -modern
dünyasının da şiiri yorumlamak isteyenler tarafından psikolojik analizlerle zor ulaşılabilen çözümlemelere-
belli bir kalıba sokulup bu kalıplar çerçevesinde çok veciz bir dizeyle değinmişlerdir. Bazen
değerlendirilebileceği anlamına gelmeyeceği toplumun kusurlarına direk dikkat çekilirken bazen
şeklinde bir tez geliştirilebilir. Klâsik Türk şiirinde de toplumun kusuruna bir şahsın kusuru üzerinden
klâsikleşen bir anlatımla birlikte gelenekselleşen parmak basılmış ve öylece bir nevi tahlil yapılarak
mazmunların, mehumların ve benzetmelerin sosyolojik analizlere olanak sağlanmıştır… Klâsik
kullanıldığı genel bir bilgidir. Bunun dışında klâsik Türk şiirinin yorumu, zamana, zemine uyarlanarak
Türk şiirinin beslendiği bir toplum vardır. Klâsik farklı farklı yorumlara, yeni keşilere yelken açmaya
Türk şiirini besleyen Osmanlı toplumunun değer müsait olduğu halde; bu şiirin yorumunu belli
yargıları, beklentileri, özlemleri, öke ve sevinçleri de kalıpların dışına taşımak istemeyenler, bu şiire
bu şiir içinde klâsik olanın dışındaki bir anlatımla günümüzde standart bir yorum kalıbı getirmek
bazen mizahî bazen eleştirel bazen de felsefî dünya isteyenlerdir. Klâsik Türk şiirinin klâsikleştirilen
görüşlerine havi bir üslûpla yer bulmuştur. yorumların ötesine taşınmasına ihtiyaç vardır.
Klâsik Türk şairleri, klâsik olmayan Anahtar Kelimeler: Yorum, Gelenek, Klâsik
konularını genellikle insan-insan; insan-toplum; söylem, Şair ve gerçek
Zülküf KILIÇ
GİRİŞ
Klâsik Türk şiirinin dünyasının sunulduğu ifadelerde birçok tarihçi ve edebiyat araştırmacısı
tarafından klâsikleşen bir tarzda ama açık ama kapalı bir tenkit havasının olduğu yine klâsik bir alışkanlık
olmuştur, Büyük Türk Klâsikleri1’nde “Dîvân Şâirinin Dünyası” başlığı altında yazılanlar aynen şöyledir:
“… Dîvân şâiri oldum olası âşıktır. Bu aşk, onulmaz bir derttir. Ama o, bu dertten memnundur. Bu derdin
dermanı da bu derdin kendisidir. Onun için hekim boş yere ilaç vermeye kalkmasın.
Dîvân şâirinin sevgilisi ay gibi yuvarlak yüzlü bir güzeldir. O hem aydır hem de güneş. Boyu Tûbâ ağacı
veya şimşâd yahut mızrak gibi uzun ve düzdür. Yürürken servi gibi salınır. Saçları sünbül, yanakları lâle yahut
gül, gözleri nergis, kaşları yay, kirpikleri ok, dişleri inci, çene çukuru kuyudur. Beli kıldan incedir. Sevgilinin
dudağı ölmezlik suyu (Âb-ı Hayât) verir, ayağının tozu âşıkın gözüne sürmedir. Âşıkın gözyaşı Nîl ve Fırat gibi
akar. Çünkü belâdan kurtulmaz. Rakîb bir yandan, merhametsiz sevgili bir yandan…”
Klâsik Türk şairinin dünyasının tanıtılmaya çalışıldığı yukarıdaki ifadelerin istihzaî bir üslûp taşıdığı
duraksamaya yer vermeyecek kadar açıktır. Bu ifadeler, ortaöğretim ders kitaplarından tutun da birçok
kitapta ve internet sitelerinde de aynıdır. Klâsik Türk şiiri geleneğe bağlı, anlatımların belli mazmunlar
etrafında şekillendiği bir şiirdir. Agâh Sırrı Levend, Divan Edebiyatı2 adlı eserinde klâsik Türk edebiyatı ile
cemiyet ilişkileri hususunda şunları söylemiştir:
“Her edebiyat, kendi devrinin bir tefekkür, bir tahassüs ve tahayyül kâinatıdır. Kendi devrinin
hususiyetlerini, zevklerini, sanat telâkkilerini, hurafelerini, itikatlarını, hakikî ve bâtıl bütün bilgilerini taşır.
Divan edebiyatımız da hayatla alakası ne kadar az olursa olsun, cemiyet hayatının seyrini takip etmekle onun
akislerini taşımaktadır.
Divan edebiyatı, mücerret mehumlar ve mazmunlarla doludur. Böyle olmakla beraber, bu mücerret
dediğimiz mehumlar ve mazmunlar, o devre ait akîdelere, bilgilere ve kanaatlere telmih ve işaret ediyor.”
Klâsik Türk şiirinin özelliklerinin başında mazmun gelmektedir. Bir gelenek şiiri olan bu şiirde
mazmunculuk da bu gelenek zincirinin en kalın halkasını oluşturmaktadır. Mazmun, sözlük anlamı
olarak mana, kavram, nükteli veya cinaslı söz, dolaylı anlatım, sözün içindeki gizli anlam, mehum3 gibi
anlamlara gelmektedir. Klâsik Türk şairleri, geleneğin belirlediği çerçevede şiir söylerler. Şairden şaire
değişen, dönemden döneme farklılaşan şiir anlayışları yoktur. Her ne kadar, zaman içerisinde geleneğe
eklenen özellikler ve bazı yerli öğeler bulunsa da bunlar geleneğin belirlenmiş şekil özelliklerini ve
konularını temelden değiştirici nitelikte değildirler. Şairler kabul ettikleri geleneğin şartları ile ve onun
çizdiği çerçevede en güzel söyleyişi yakalamaya çalışır. Klâsik Türk edebiyatının hazır malzemesi ve
belli konular etrafında kodlanmış değişmez motileri vardır. Sevgilinin saçı dendiğinde, gözünden,
boyundan bahsedilmeye başlandığında arkasından neler söyleneceği, bunların ne şekilde niteleneceği
tahmin edilebilir. Yani bir sevgili, tabiat ile ilgili kavramın zihinde başkaca neleri hatırlatacağı, neleri
çağrıştıracağı önceden belirlenmiştir. Her motifin bağlı olduğu başka motiler bulunmaktadır. Bu
birbirine bağlı unsurlar, klâsik Türk şiirinde “mazmun” adı verdiğimiz, kavramların birbiri ile olan
ilişki yumağını oluştururlar. Mazmunlar kelimelerin ilk bakışta görülmeyen gizli bir veya birden fazla
manasıdır. Esas söylenmek istenen şey arka plândadır. Bir başka ifade ile de mazmun, bir mananın
ipuçları verilmek suretiyle ifade edilmesidir. Bu ise dilde mecazlı bir söyleyişi beraberinde getirir. Bu
mecazlı söyleyişin açıklığa kavuşması ise klâsik Türk şiiri kültürünün belli bir düzeyde bilinmesine
bağlıdır. Mazmunlar şaire az sözle çok anlam ifade etme imkânını sunar. Ortak bir imaj dünyasının
1 Fahir İz, Günay Kut, “Dîvân Şâirinin Dünyası”, Büyük Türk Klâsikleri, Ötüken-Söğüt Yay., İstanbul, 1985, C.I, s.228-229.
298 2 Agâh Sırrı Levend, Divan Edebiyatı (Kelimeler ve Remizler; Mazmunlar ve Mehumlar), Enderun Kitabevi, İstanbul,
1984, s.7.
3 İskender Pala, “Mazmun” Divane Güzeller, Kapı Yay., İstanbul, 2004, s.25.
Klâsik Türk Şiirinde Klâsik Olmayan Mevzular
bulunması mazmunlarla bezenen şiirin anlaşılmasını kolaylaştırır4. Böyle bir geleneğe bağlı olarak
şiir yazmak, klâsik Türk şiirinin klâsik ifadelerle klâsik konuların dışına çıkmadıklarına referans
gösterilemez. Klâsik Türk şairlerinin her şeyden önce yüksek ve ulvi bir ideali yakalamaya çalışan
kültür düzeyi yüksek bir sınıfa mensup oldukları unutulmamalıdır. Sadece klâsik Türk şairinin birtakım
ilimlerle donanmış olması yetmez, bu şiiri anlamaya çalışan okuyucuların da klâsik Türk şiirinin
inceliklerine vakıf olmaları bir zaruret olarak gösterilmiştir:
“Şi’r bünyâdına el urdun ise muhkem kıl
Sonradan dime kim za’f üzre imiş bu temelüm”
Muhibbi Gazel 1913-5.beyit
Divanlar ve diğer edebî ürünler semantik bütünlükleri içerisinde tahlil edilmeye başlandıklarında,
yani kültür, psikoloji ve estetik kavramlar sistematiği dâhilinde anlaşılmaya çalışıldıklarında, görülecektir ki
klâsik Türk şiirinde yer alan her kelimenin, her kavramın bu bütünlük içerisinde işgal ettiği bir anlam alanı
vardır ve bu kavramlar ait oldukları semantik alan dışına, yani anlam dairelerinin haricine çekildiklerinde
canlılıklarını, fonksiyonelliklerini ve orijinalliklerini kaybederler. Bu kelime ve kavramların, içerisinde
geçtikleri metinlerin anlam bütünlüklerinden koparılmadan tek tek ele alınarak anlaşılmaya çalışılması
ve işgal ettikleri anlam dairelerinin sınırlarının tespiti; bir yandan edebiyat denen zihnî faaliyetin hayat
içerisindeki işlevinin tayin edilmesi, diğer yandan ise edebiyatta, özellikle şiirde orijinalitenin ortaya
konulması bakımlarından benzersiz ipuçları verecektir5. Bu, göz ardı edildiğinde elbette ki aşığın
dertlerinden şikâyetçi olmaması, gözyaşlarının akarsular misali akması anlaşılamayacağı gibi bu şiirde
klâsik olanın dışında konu edilen mevzular da anlaşılamayacaktır.

Klâsik Türk şiirinin ele aldığı konuların aynı mihverde, tek boyutlu ve de realitelerden uzak
olduğunu söyleyenlerin yekûnu azımsanmayacak düzeydedir. Modern sanat kuramcılarından Emilei Müller,
tabiatı bir soyutlama olarak değerlendirir6. Müller’in işaret ettiği soyutlama, sadece modern sanatın değil
genel olarak bütün sanatların başlıca özelliğini taşır7. Çünkü yeni bir şeyi meydana getirme olan gerçek
sanat eseri, estetik düzen içinde sınırlı ve insana özgü bir anlam ifade eden ölçünün ve ahengin, yani
güzelliğin aşkın niteliklerini ihtiva eden şekillerle icra eder8. Klâsik Türk şairlerinin gerek tabiat gerek
aşk gibi konulardaki soyut yaklaşımları, çağdaş kabul edilen bu düşüncelerden uzak değildir. İlk bakışta
aşkı, âşığı ve buna bağlı olarak karamsar duyguları anlatan bir beyitte farklı bir mevzunun da konu edilip
edilmeyeceği aslında sadece yorumdur ve yorum farkları, o şiirde farklı bir konunun da ele alınmadığını
göstermez:
“Şeb-i yeldâyı müneccimle muvakkit ne bilir
Mübtelâ-yı gama sor kim geceler kaç saat” (Lâ-edrî)9
Beyti ilk klâsik anlamıyla, “Yılın en uzun ve karanlık gecesi olan ‘şeb-i yelda’yı -ki muvakkit onu 21 aralık
olarak bilir- müneccimle muvakkitten sual edilecek bir bilgi olmaktan çıkar da âşık kalbinden istiham edilmesi
gereken bir hale dönüştür.” şeklinde anlamamız gerekir. Klâsik Türk edebiyat geleneğinde klâsik olarak bu
şiirde göze ilk çarpan, aşığın aşk derdinden mustarip olmasının bir sonucu olarak gecelerin kendisine çok uzun
gelmesi, sabahların bir türlü gelmek bilmemesidir. Nitekim “Hastaya sabah olmaz.”
4 M. A. Yekta Saraç, Osmanlı’nın Şiiri, 3F Yay., İstanbul, 2008, s.26.

5 Muhammet Nur Doğan, Fuzûlî’nin Poetikası, Yelkenli Yay., İstanbul, 2009, s.16.
6 J. Emilie Müller, Modern Sanat, (çev. Mehmet Toprak), Remzi Yay., İstanbul, 1972, s.120.
7 Abdulkadir Erkal, Divan Şiiri Poetikası (17.Yüzyıl), Birleşik Yay., Ankara, 2009, s.61.
8 J. Emilie Müller, a.g.e., s.16. 299
9 Beytin Sâbit’e ait olduğu söylense de Sâbit Dîvânı’nda (Turgut KARACAN, Sâbit Dîvânı, Cumhuriyet Üniversitesi
Yayınları, 1991, Sivas) böyle bir beyte rastlanılmamıştır.
Zülküf KILIÇ
Beyti klâsik olanın dışında Albert Einstein’ın “İzafiyet Teorisi (özel görelilik)10”ni temel alıp açıklamaya
çalıştığımızda beytin anlam dünyasını daha net görebiliriz. Her toplumun koyduğu normlar vardır ve
bu normlar o toplumun tüm bireylerine şamil, o bireyleri bağlayıcı bir özelliğe sahiptir. Normlara aykırı
davranışlar, kişiyi toplumdan uzaklaştıran, yalnızlığa mecbur kılan birey üzerinde bir güç olarak belirip
toplumdan tecrit eden özelliklere haizdir. Toplumun da -yazılı olmasa bile- geleneklerinden, kültüründen
derlediği bu normlarla ihata edilmiş bir hayat felsefesi vardır. Bu kurallar, bazen aşk gibi özgürlük sınırlarına,
asaletine gem vurulamayan duyguların karşısında anlamını kaybetseler bile toplumun oluşturduğu ortak akıl
ve yaşam felsefesiyle hayatiyetini devam ettirir. Toplumsal normların gölgesinde yaşamak aklın rehberliğinde
devam ettiği için akıl bu normların uygulanışında önemli bir işleve sahiptir. Zira kişi aklıyla, yaşamış olduğu
toplumda hangi davranışlarının hoş, hangilerinin nahoş karşılanacağını bilir. Aklın tek rehber kabul edildiği
bir yaşam felsefesinde her olaya matematiksel yaklaşım ön plana çıkar. Öyle ki kişi, yaptığı ibadetin bile
matematiksel çetelesini tutup ne kadar, kaç gram ibadetinin cennet kefesini eşitleyeceğini bile hesap eder hale
gelir. Nitekim klâsik Türk şairlerinin “zâhid tipi”ne çatmalarının altında yatan en büyük sebep “zâhid” in
sadece akıl rehberliğinde, gönül gibi soylu ve hesaptan kitaptan arınmış saf, soyut bir kavramı hiç hesaba
katmadan birtakım ritüelleri yaparak ve bu ritüellerin süsüne özen gösterip matematiksel sayısını artırarak
Allah’a yaklaşabileceğini düşünmesindendir. Oysa aşk ehli olan klâsik Türk şairinin dünyasında, akıl gibi
birtakım normlarla ve hesaplarla sınırları ihata edilmiş, özgürlüğü bu dünya hesaplarının, menfaatlerinin ve
toplum kurallarının prangasına hapsedilmiş rehberlerden ziyade dünyayı da içindekileri de cânı da bir pula
satan asil bir duygu hâkimdir:
“Dâr-ı dünyâ deli gönlüm gibi vîrân olsa
Ne cihân olsa ne cân olsa ne hicrân olsa”
Taşlıcalı Yahya Bey Gazel 386-1. Beyit
diyen şairin yârdan ayrı kalışın verdiği ıstırapla dünya için beddua ederken her şeyden, canından bile
vazgeçmek arzusunu taşıdığını görüyoruz. Aşk için canı bile bir pula satma mesabesindeki âşıkta menfaate,
maddiyata dair birtakım duyguların; matematiksel hesapların barınamayacağı açıktır. Aşka bu kadar değer
veren, aşk için:
“İlm kesbiyle pâye-i rif’at
Arzû-yi muhâl imiş ancak
Aşk imiş her ne var âlemde
İlm bir kîl ü kâl imiş ancak”
Fuzûlî Mukattaât 19
diyen klâsik Türk şairi, aşkı hayatının merkezine yerleştirip aşkı yüceleştirmiştir. Klâsik Türk şairi
için aşk uğruna candan bile geçilebiliniyorsa dünyada ne varsa aşk üzerinedir ve aşkla yapılmayan her işte
gösteriş vardır, riyâ vardır, şekil vardır, ama ruh ve samimiyet yoktur:
“Hırka vü tâc ile zâhid kerem et sıkleti ko
10 VİKİPEDİÖzgürAnsiklopedi,“ÖzelGörelilik”İnternetAdresi:http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%96zel_g%C3%B6relilik
Erişim Tarihi: 14.11.2012
(Özel Görelilik Kuramı ya da İzafiyet teorisi, Albert Einstein tarafından 1905’te Annalen der Physik dergisinde,
“Hareketli cisimlerin elektrodinamiği üzerine” adlı 2. makalesinde açıklanan ve ardından 5. makalesi “Bir cismin atıllığı
enerji içeriği ile bağlantılı olabilir mi?” başlıklı makaleyle pekiştirilen izik kuramıdır. Kurama göre, bütün varlıklar ve
varlığın fizikî olayları izâfidir. Zaman, mekân, hareket, birbirlerinden bağımsız değildirler. Aksine bunların hepsi
birbirine bağlı izafî olaylardır. Cisim zamanla, zaman cisimle, mekân hareketle, hareket mekânla ve dolayısıyla hepsi
300 birbiriyle bağımlıdır. Bunlardan hiçbiri müstakil değildir.)
Âdeme cübbe vü destâr kerâmet mi verir”

Şeyhülislâm Yahyâ Gazel 107-5.beyit
Bu yüzden “zâhid” in hep cennet üzerine bina ettiği, bir tüccar yaklaşımı olan alışveriş ruhuyla
yaptığı ibadetleri, giyim-kuşamı samimi ve gerçek bir âşık olan klâsik Türk şairince tenkide uğramıştır.
Çünkü “zâhid” hesap adamı, içten pazarlıklıdır. İbadetinde Allah’a duyduğu aşk yerine baskın duygu
cennet nimetlerinden ziyadesiyle faydalanabilmek arzusudur. Klâsik Türk şiirinin maddiyatçı tipi11
içerisinde de yer alabilen “zâhid tipi”, menfaatini gözeten yemek karşısında kendini kaybedip işi raks
etme kertesine vardıracak kadar mizahî bir üslûpta eleştiriye malzeme olan bir tiptir:
“Sûfî olan raks urur bal ile yağ üstüne
Ârif olan can verir yuka dudağ üstüne”
c
Ahmed-i Dâ’î Gazel 163-1.beyit

Klâsik Türk şairinin aşkında bencillik değil fedakârlık, özveri vardır. Öyle ki klâsik Türk şairi
kendisini seviyorsa bile bu, kendisi için değil maşukunu sevdiği içindir:
“Cânı kim cânânı için sevse cânânın sever
Cânı için kim ki cânânın sever cânın sever”
Fuzûlî Gazel 81-1.beyit
Hayat felsefesi aşk merkezli olan klâsik Türk şairinin şiirlerini “aşk”ı tam anlamadan
yorumlamaya çalışmak hep eksik bir yorum olarak kalacaktır. Yukarıda müellifi bilinmeyen (Lâ-edrî) beyti
yorumlayabilmek için yapmış olduğumuz bu girizgâhtan sonra şiirin üzerine bahsetmiş olduğumuz İzafiyet
Teorisi uyarınca bu şiirde ön plana çıkan zaman kavramının izafî olduğudur. Zaman kavramı izafiyse bazı
durumların açıklanması düz bir mantık uyarınca olamaz. Nitekim toplumun yerleşik değerleriyle birlikte
normları ve “kültür” dediğimiz birikmiş bilgileri de vardır. Toplumun bu kültüründen hareketle salt aklın
rehberliği ışığında hareket edildiğinde yanlış sonuçlara ulaşılması mümkündür. Zira klâsik Türk şairinin
hayat felsefesine göre hayatın temeli sayılan “aşk”, kendisine düz, matematiksel ve akılcı bakılmasını kabul
edemez. Zira aklın da sınırları vardır ve bu sınırlar aklın özgürlüğü üzerine vurulmuş bir prangadır. Kendini
bu prangalara vuran akıldan, ne şem uğruna yanan pervanenin ne gül için figana duran bülbülün ne çöldeki
Mecnûn’un ne de sevdiğine kendini adayan Hz. İsmail’in durumu anlaşılabilir. Akıl, hiçbir zaman cana
eziyeti makul gösterebilecek bir asalete sahip olmamıştır. Bu yüzden aşkından sabahı edemeyen âşığın
halinden, hayata akıl gibi çok küçük, sınırlı bir pencereden bakanlar anlayamazlar. Zira onların hayatları ve
dünya görüşleri gerek toplumsal normlarla gerekse de akıl gibi cesur olmayan rehberlerle sınırlandırılmıştır.
Böyle sınırlı rehberleri olanlar, olaya matematiksel bakıp işin ruhundan ve inceliğinden bîhaber olacaklardır
elbette. Kuzey yarım kürede en uzun gece 21 aralıktır ve hayata aşksız, dümdüz bakan birine en uzun gecenin
ne olduğu sorulduğunda alınacak yanıt bellidir.
Klâsik Türk şairinin inancı zayıf değil muhkemdir. O her ne kadar “zâhid” gibi salt cenneti
gözeterek ruhtan, özden, aşktan uzak bir şekilde Allah’ı aramayı yeğlememişse de inancının da merkezinde
“aşk” vardır ve kendisinde mutlak bir itaat inancı vardır. Örneğin klasikleşen ifadelerle Bâkî hakkında rind
bir şair olarak bahsedilir. Bu bilgi yanlış değildir, fakat Bâkî hakkında sadece bu bilginin verilmesi, Bâkî’yi
tam olarak tanıtamaması bakımından eksik bir bilgidir. Rindâne gazelleriyle temâyüz eden Bâkî’nin hikemî
tarzdaki gazellerinin de olamayacağı anlamına gelmez. Bu tür konular birçok klâsik Türk şairi tarafından
işlenmiştir. Bu şiirlerde ne onulmaz aşk hastalığına tutulmuş âşığın aşk hastalığından memnuniyeti ne de
Nil ve Fırat gibi seylâb olan gözyaşları vardır. Bu şiirlerde hayatın realitesi ve hayat realitesi karşısında hayatı,
11 Zülküf Kılıç, he Character who Consıder Materıal hıngs Important in the Classıcal Ottoman Poetry, he Journal of
International Social Research, Volume 2 / 9 Fall 2009, p.230-236.
301
Zülküf KILIÇ
dünyayı mukayyet aklıyla kavrayamayan ve dünya önündeki eğilişleri, olması gerekenin çok fevkinde olan
insanların, hayat felsefelerinin tenkidi de vardır ara ara:
“Fermân-ı caşka cân ile var inkıyâdımız
Hükm-i kazâya zerre kadar yok cinâdımız”
Bâkî Gazel 192-1.beyit
Bâkî’nin kader/alın yazısı hakkındaki düşüncesinin benzeri Şeyhülislâm Yahya’da da vardır:
“Def edemedik ceyş-i gamı sacy ede gördük
Tedbîr ne mümkün boza takdîr-i Hudâyı”
Şeyhülislâm Yahyâ Gazel 432-4.beyit
Klâsik Türk şairlerindeki mutlak itaat inancı yanında kendilerinde dünyaya karşı da bir dik duruş,
dünyayı aşağılayan bir eda belirgindir:
“Ne dünyâdan safâ bulduk ne ehlinden recâmız var
Ne dergâh-ı Hudâ’dan mâ’da bir ilticamız var”
(Lâ-edrî)12
“Baş eğmeyiz edânîye dünyâ-yı dûn için
Allâh’adır tevekkülümüz ictimâdımız”
Klâsik Türk şairi, bir sosyolog, psikolog gibi insanı, toplumu tam bir bilim adamı titizliğiyle
tahlil edip ruhunu bilen bir inceliğe sahiptir. İnsanların neleri önemseyip nelerin sarhoşu olduğunu çok
net gözlemleyen şairler, çok gerçekçi tahliller yapıp hayatın gerçek yüzünü de gözler önüne sermeye
çalışmışlardır:
“Çok da mağrûr olma kim mey-hâne-i ikbâlde
Biz hezârân mest-i mağrûrun humârın görmüşüz”
Nâbî Gazel 319-2.beyit
Saadet, makam-mansıp sarhoşu olup da özünü, insanlığını yitirenlerin sayısı az değildir. Hele
“üçüncü dünya ülkeleri” diye nitelendirilen ülkelerde bilgi, görgü gibi donanımlarla tam donanmamış
insanların, birtakım imkân ve olanakların sarhoşluğuyla kendilerini kaybedip sarhoşluğu tüm hücreleriyle
yaşayanların sayısı az değildir. Bu, toplumun sosyolojik bir tablosu ve insan psikolojisinin bir yansımasıdır.
Hayattan çok uzak gösterilen klâsik Türk şiirinde insan psikolojisini, sosyolojiyi görebilmek klâsik bir bakış
açısı olmasa da bu edebiyatın tam ve doğru anlaşılabilmesi için kemikleşmiş klâsik bakış açısının ötesine
taşınması gerektiği bir zaruret ve çok elzemdir.
“Biz müttekâ-yi zer-keş-i câha tayanmazız
Hakkıñ kemâl-i lutfunadır istinâdımız”
Gerçekte hiçbir kıymetleri, vasıları, nitelikleri olmayanların makam ve mevkilerinin gösterişli
koltuklarına oturarak kişiliklerindeki eksiklikleri makamlarının göz alıcı parıltısıyla gidermeye çalışanların
zayıf karakterlerindeki psikolojileri, ancak bu kadar bilimselliğe yatkın ve net olarak tahlil edilebilir. Bu, bir
12 Beytin Nef ’î’ye ait olduğu söylense de Nef ’î Dîvânı’nda (Metin Akkuş, Nef’î Dîvânı, Akçağ Yayınları, 1993, Ankara.)
302 böyle bir beyte rastlanılmamıştır.Şair Nef ’î hakkındaki değerli çalışmalarıyla temayüz etmiş değerli hocamız Metin Akkuş’a da ulaşıp
ilgili beytin Nef ’î Dîvân’ı’nda –gözden kaçırmış olup görememiş olabilme ihtimalime karşı- yer alıp almadığını sordum ve kendileri, mevcut
çalışmaları olan Nef ’î Dîvânı’nda bu şiirin bulunmadığını söylemişlerdir.
kişilik problemidir ve hastalıklı bir ruh halidir. Zira kişi makamıyla, parasıyla vb. değil, kendisiyle vardır,
kendisiyle değerlidir ancak. İnsan, insan olması hasebiyle değerlidir ve bu şekilde var olmalıdır. Çünkü
insan, âlemin özü, en şereli varlığıdır. Bunu, unutup birtakım imkânların denizinde yüzerek var olmaya
çalışanların yorulup da imkânların ummanında çabucak boğulup yok olmaları muhtemeldir:
“Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen
Merdüm-i dîde-i ekvân olan âdemsin sen”
Şeyh Gâlîb (Musammat)Terci-bent 10-1.bent-4.beyit
Dünya için “dûn” diyen ve dünyalıklarla var olmaya çalışanlarla aynı olmadığını haykıran klâsik
Türk şairinin sesi, klâsikleşen ifadelerin ötesinde canından bezmiş, ölmeyi arzulayan bir insanın ölgün,
pısırık sesi değil, tok ve kendine özgüveni tam olan bir sestir:
“Bu câlem-i fânîde ne mîr ü ne gedâyız

Aclâlara aclâlanırız pest ile petsiz”
Rûhî-i Bağdâdî (Musammat)Terci-bent 1-1.bent-6.beyit
Geleneksel aile yapısının çekirdek aile yapısıyla yer değiştirmesiyle paralel ve kalabalıklaşan
merkezlere rağmen ferdî olarak yaşamak, insanî ilişkileri resmî düzeyde tutup zarurî olmadıkça değil
selâmlaşmak insanlarla bir göz teması bile kurmaktan kaçınmak çağımızın benimsediği veya kendisine
benimsetildiği bir yeni yaşam biçimidir. Bu yaşam biçiminin merkezinde “ben” vardır. Böyle olunca insanî
ilişkilerde de beklenilen, arzulanan hususlar ya çok azdır ya da hiç yoktur. Klâsik Türk şairi -elbette o çağlarda
“ferdiyetçilik” gibi bir kavram olmadığı için- “ferdiyetçilik” kavramını şiirlerinde kullanmamışlar, ancak
o kavramı karşılayacak şiirleri -klâsikleşen tenkitlere nispet edercesine- yazmışlardır. Dertleri, sıkıntıları
paylaşacak bir arkadaşın, sırdaşın bulunmaması, kalabalıklar içinde tek, yalnız kalmak demektir:
“Dost bî-pervâ felek bî-rahm devrân bî-sükûn
Derd çok hem-derd yok düşmen kavî tali zebûn”
Derdin anlatılacağı bir kimsenin bulunmaması, yalnız bir yaşama mahkûm edilme duygusuyla
yerleşen terimsel anlamdaki “yalnızlık” kavramı, toplumun bireyi yalnızlığa itmesi -ferdiyetçiliğin uzantısı
olarak “ben”in gelişmesi, bencillik gibi duyguların yoğunluk kazanması- ve kişiyi kaderiyle baş başa
bırakması, arayıp sormaması “yabancılaşma” olgusunu doğuran başlıca nedenlerden biridir. Sosyal hayatla
organik bağı, yalnızlaştırılarak koparılan kişi, bir müddet sonra yabancılaşır. Bireyin kendisinden ziyade,
toplumun etkisiyle yabancılaşma sürecine girmesi, klâsik Türk şairince ancak bu kadar açık, net, veciz ve
kısa anlatılabilir:
“Ne yanar kimse bana âteş-i dilden özge
Ne açar kimse kapım bâd-ı sabâdan gayrı”
Yaşanılan bu çağla birlikte insanların hayatlarına “hormon”, “GDO” (genetiği değiştirilmiş
organizmalar) gibi kavramlar da girmeye başlamıştır. Bu kavramların insan hayatına girmesiyle insanın
yedikleri insan fizyolojisi ile birlikte insanın ruhunu da bozmuştur. Dışarıdan bakıldığında albenisi olan
birçok yiyeceğin ne aroması ne de tadı oluyor. Bozulan yiyecek ve damak tatlarıyla birlikte insanî ilişkiler 303
de olumsuz etkilenmiştir. Maşuğun fasl-ı güldeki seyranının bile perişan ettiği âşık tipi, bu çağda bozulan
Zülküf KILIÇ
yiyecek ve fizyolojisiyle birlikte evrime uğramıştır. Yâr için ölüneceği gibi nameler dizilip incir çekirdeğini
doldurmayacak meselelerden yollar ayrılmış, “aşk” kavramının içi boşaltılıp “aşk” kavramı, insan dışındaki
her canlıda var olan ten doyumuyla eşdeğer kabul edilmiştir. Yenilecek bir meyvenin ebadı büyümüş, rengi
daha da parlaklaşmış fakat tadı kalmamıştır. İnsanî ilişkilerde de güzel sözler havada uçuşmuş, fakat sözlerin
senet olduğu günler unutulmuş, ne güven kalmış ne samimiyet ne de huzur…
“Gülsitân-ı dehre geldik reng yok bû kalmamış
Sâye-endâz-ı kerem bir nahl-i dil-cû kalmamış”
Nâbî Gazel 353-1.beyit
SONUÇ
Klâsik Türk şiiri, rüzgârın esişini, yaprağın uçuşunu, yağmurun yağıp tabiatın canlanışını, gülün açışını,
bülbülün ötüşünü, kısaca hayata dair her şeyi “aşk” ile izah etmiştir. Bu yüzden ibadet de aşk ile yapılmalı
deyip mürâî dediği zâhidi yerden yere vurmuştur. Klâsik Türk şiirinin merkezinde aşkın olması, bu şiirin
hayattan kopuk olduğu sonucunu doğurmaz. Klâsik Türk Şiiri gelenekçi bir şiirdir ve belli kaide ve kuralları
vardır, bu kaide ve kurallar uyarınca da şiirler yazılmıştır. Şiirlerin gelenekten gelen birtakım mazmun
ve mehumlardan örülü oluşu, bu şiir için kalıp sözlerin söylenerek toptancı bir anlayışla tek bir biçimde
gösterilmesi sonucunu doğurmaz. Elbette ki klâsik Türk şairi, hayatın bütün yönlerini yansıtmak gibi bir
releksle şiir yazmamıştır, fakat kendini bütün bütün hayata kapatıp da salt hayal ikliminde de yaşamamıştır.
“Muzafer vakt-i fırsatda adûdan intikâm almaz
Mürüvvetmend olan nâkâmî-i düşmenle kâm almaz” (Koca Ragıp Paşa)
“İstediklerini elde etmiş insaniyetli biri, eline fırsat geçtiği zaman düşmanından bile intikam almaz;
kişi insansa, düşmanının bile mutsuzluğuyla mutlu olmaz.” diyen şair, hastalıklı ruhların, başkalarının
mutsuzluğu üzerine bina etmeye çalıştıkları mutluluklarının insanî olamayacağını haykırmıştır. Bu ve bu
nevideki şiirler, hayatın, gerçeğin kendisidir.
Klâsik Türk şiirinin en büyük problemlerinden biri de bu şiir için sonradan oluşturulan bir anlam
dünyasına hapsedilmek istenmesidir. Oysa bu şiiri çağın yeni kavramlarına göre yorumlamak olanağı çok
yüksektir. Belki eskiden “ferdiyetçilik” gibi bir kavram yoktu, fakat günümüzde böyle bir kavram var ve bu
kavrama uygun düşecek şiirlerin de olabileceği hatırdan çıkarılmadığında şiir tam anlamıyla yorumlanmış
olabilir. Bir şiirdeki aşk temine takılıp başka bir hususu görememek eksik bir bakış açısı olabilir. Bu bağlamda
klâsik bakış açısıyla yorumlanan şiirlerin klâsikleşen ifadelerin ötesine taşınan bakış açılarına, nazarlara
ihtiyacı vardır.
KAYNAKLAR
AK, Coşkun, Rûhî-i Bağdâdî Dîvânı, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa, 2001.
----------------, Muhibbi Dîvânı, C.II, Trabzon Valiliği Yayınları, Trabzon, 2006.
AKKUŞ, Metin, Nef’î Dîvânı, Akçağ Yayınları, Ankara, 1993.
AKYÜZ, Kenan, Süheyl BEKEN, Sedit YÜKSEL, Müjgân CUMBUR, Fuzûlî Türkçe Dîvân, Ankara, 1958.
BİLKAN, Ali Fuat, Nâbî Dîvânı, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1997.
CENGİZ, Halil Erdoğan (Der), Dîvân Şiiri Antolojisi, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1972.
ÇAVUŞOĞLU, Mehmed, (Taşlıcalı) Yahyâ Bey Dîvânı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, No:
2233, İstanbul, 1977.
304
DOĞAN Muhammet Nur, Fuzûlî’nin Poetikası, Yelkenli Yayınları, İstanbul, 2009.
ERKAL Abdulkadir, Divan Şiiri Poetikası (17.Yüzyıl), Birleşik Yayınları, Ankara, 2009.
VİKİPEDİ Özgür Ansiklopedi, “Özel Görelilik” İnternet Adresi: http://tr.wikipedia.org/
wiki/%C3%96zel_g%C3%B6relilik Erişim Tarihi: 14.11.2012
İZ Fahir, Günay KUT, “Dîvân Şâirinin Dünyası”, Büyük Türk Klâsikleri, C.I Ötüken-Söğüt Yayınları, İstanbul,
1985.
KALKIŞIM, Muhsin, Şeyh Gâlîb Dîvânı, Akçağ Yayınları, Ankara, 1994.
KARACAN, Turgut SABİT, (Bosnalı Alaaddin) Sabit Dîvânı, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas, 1991.
KAVRUK, Hasan, Şeyhülislâm Yahyâ Dîvânı, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001.
KILIÇ Zülküf, he Character who Consıder Materıal hıngs Important in the Classıcal Ottoman Poetry he
Journal of International Social Research, 2009.
KÜÇÜK, Sabahattin, Bâkî Dîvânı (Tenkitli Basım), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1994.
MÜLLER J. Emilie, Modern Sanat, (çev. Mehmet Toprak), Remzi Yayınları, İstanbul, 1972.
PALA İskender, “Mazmun” Divane Güzeller, Kapı Yayınları, İstanbul, 2004.
LEVEND, Agâh Sırrı, Divân Edebiyatı, Kelimeler ve Remizler Mazmûnlar ve Mehumlar, Enderun Kitabevi,
İstanbul, 1984.
ONAY, Ahmet Talat, Türk Şiirinin Vezni, (haz. Cemal Kurnaz), Ankara, 1996.
------------------------- Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, (haz. Cemal Kurnaz), 4. Baskı, Akçağ
Yayınları, Ankara, 2000.
ÖZMEN, Mehmet Ahmed-i Dâ’î Dîvânı (Metin, Gramer, Tıpkı Basım), TDK Yayınları, Ankara, 2001.
SARAÇ M. A. Yekta, Osmanlı’nın Şiiri, 3F Yayınları, İstanbul, 2008.
Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara, 1998.
305
Ezhâr-ı Hakîkatda Dinî Tema
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Sait MERMUTLU
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Diyarbakır
msaitmermutlu@hotmail.com
ÖZET ancak mana bütünlüğü çerçevesinde zengindir. Bu

Ali Emirî 1857 yılında Diyarbakır’da dünyaya eserin ortaya çıkış hikayesi yine Emirî’nin kendi
gelmiştir. Okuma ve araştırmayı kendine gaye ifadeleri doğrultusunda aktarılmış olup bildirimize
edinen bir anlayışın sahibi olan Emirî, şair, tarihçi konu olan toplam 220 hikmetli muhtelif konudaki
ve mütefekkir kimliğiyle bir çok esere de imzasını cümleler Kur’ân âyetleri ve hadisler ışığında
atmış bir şahsiyettir. Memuriyet gereği 1900 yılında değerlendirilmeye çalışılmıştır.
Luşne’de bulunduğu sırada kaleme almış olduğu Anahtar kelimeler: Ali Emirî, Ezhar-ı Hakikat,
Ezhar-ı Hakikat isimli eseri, hacim olarak küçük Ayet, Hadis
Mehmet Sait MERMUTLU
EZHÂR-I HAKÎKAT1 DA DİNÎ TEMA

Bildirimize konu olan Ali Emirî’nin “Ezhâr-ı Hakikat” adlı eserine ve bu eserde yer alan dinî temalara
bize ayrılan süre içerisinde göz atacağız.
Hayatına dair bilgileri birinci elden, kendi ağzından Tezkire-i Şu‘arâ-yı Âmid’2den öğrendiğimiz Ali
Emirî, fikir ve sanat yönü zengin olan bir aileye mensup olarak dünyaya geldiğini, babası Mehmed Şerif
Efendi’nin ise 17. asrın dîvan şairlerinden Emîrî’nin torunlarından olduğunu söyler.
İlim öğrenmeğe çocuk yaşlarda başlayan Emîrî, bir kaç zattan, bilhassa uzun bir zaman “büyük amcam”
dediği Mehmed Şaban Kâmi3 Efendi’den yararlanmıştır. Yine aynı zatın teşviki ile şiirler ezberlemiş, daha
9-10 yaşlarında büyük zevatla şiir atışacak kadar olğunluğa erişmiştir. Aşar müdürlüklerinde, sancak
muhasebeciliklerinde, deterdarlık ve maliye müfettişliği gibi devlet kademelerinde görev almıştır. Bütün
ömrünü okumaya ve araştırmaya hasretmiştir. Dinine ve devletine bağlı, samimi bir müslüman olan Emîrî,
şairliğinin yanında iyi bir araştırmacı ve Osmanlı tarihçisiydi. Görev gereği Berat sancağından Luşne’de
bulunduğu sırada 1316/1900 yılında hikemî tarzda ve kırk sekiz saat gibi kısa bir sürede kaleme almış
olduğu bu eserin takdiminde “tamamen mahsul-i hakiki-i vicdandan ibarettir” der Emîrî. Ezhâr-ı Hakikat
(Hakikat Çiçekleri) ismini verdiği bu eser hacim bakımından küçük, fakat içindeki ifade ve mana bütünlüğü
çerçevesinde zengindir. Hikmetâmiz ifadeleri kapsayan 220 cümleden ibarettir.
Risâlede yer alan cümleler, arap alfabesine göre müretteb sıralanmış olup aşağı yukarı şu konularla
ilgilidir: Allaha ibadet, peygamber aşkı, vatan ve millete hizmet etmek, başkalarına karşı vazifelerimiz,
haset ve düşmanlıktan kaçınmak, zeki ve becerikli olma durumu, kâmil insan olmanın özellikleri, vicdanlı
olmanın fazileti, okumak ve bilgi edinmenin yolları, çocuk büyütme ve terbiye etme, yaşlı ve hastalara
yardım etmek, iyi ve yararlı insan olabilmenin yolları, bir eser bırakmanın gereği, başkalarından önce kendi
nefsine söz geçirebilmenin esasları, başkalarının haklarına riayet etmek, tedbiri elden bırakmamak, fazla
servetin zararları, sözle davranışın bir olması hali, intikam hırsının zararları, devlete saygı ve itaat, haya,
utanma ve namuslu olmanın meziyetleri, sabırlı ve adil olmanın durumu, tevazu ve vicdanlı davranmanın
gereği, tutumlu olma hali, yalanın kötülük ve zararları vs.
Ali Emirî, divânlarındaki şiirlerinde ortaya koymuş olduğu ağdalı dili, nesirlerinde de kullanmaktan
çekinmeyen bir kişidir. Bu anlayışı çalışma yaptığımız bu risalesine de yoğun bir biçimde yansımıştır.
Uzun yıllar yaptığı araştırmalar sonucu edindiği birikimle, gerek kendisine ait, gerekse değişik şahısların
veciz sözlerini bir araya getiren bu çalışma, aynı zamanda eğitici ve öğretici yanıyla didaktik bir karakter
ortaya koyar. Ayrıca bu eserin müellifin yayınladığı eserler4 kategorisinde olması da bu esere ayrı bir anlam
yüklemektedir.
Eserini takdiminde Ali Emirî şöyle der:
“Her şey için bir zaman-ı tecelli(görünme) vardır. Vâki‘ olan tecrübeme nazaran insan istediği şeyi her
zaman istediği gibi yazamıyor. “Ezhâr-ı Hakîkat” nâmı altında bir takım küçük cümlelerden ‘ibâret bulunan
böyle bir eser-i nâciz yazmak hâtırıma gelmezdi. Garibdir ki zaman bir iki gün içinde şöyle bir vesîle ile
yazdırıverdi. Der-sa‘âdetden aldığım emir üzerine Berât Sancağı’nda kâin “Luşne” kazasında ba‘zı tahkikat
icrâsına gitmişdim5.”
“İşte Luşne’de bulunduğum birkaç gün için îfâ-yı vâzife-i me’mûriyet bir iki sâ‘atla sarf-ı
mesâ‘iye(çalışmayla) münhasır(sınırlı) idi. Nehâren(gündüzleri), boş kaldığım sâ‘atlar ol kadar sıkılıyordum
1 Ali Emirî, Ezhâr-ı Hakîkat, Dersaadet, Kader Matbaası, 1334.
2 Ali Emîrî, Tezkire-i Şu‘arâ-yı Âmid, Emîrî md., İstanbul, 1328, C.1., s. 65-98.
3 Beysanoğlu Şevket, Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları, Işıl Matbaası, İstanbul, 1960, C.2., Kâmi md., 41.sh. (Mehmed
Şaban Kâmi,1805-1884 yılları arasında Diyarbakır’da yaşamış, bir çok eser sahibi, ilim adamı ve mutasavvıftır.)
4 “Emiri Efendi, hayatının son senelerinde kütüphanesinde mevcut kıymettar eserleri neşre başladı. Yeni bir külliyat
308 vücuda getirdi. Asafname, Acaibül Letaif, Câm-ı Cem Ayin, Mardin Mülûk-u Artukiyye Tarihi, Ezhar-ı Hakikat bu
külliyata dahildir.” Ahmed Reik, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, 1 Kanuni Sani 1340 / 1924.
5 Yanya ve İşkodra vilâyetleri mâliye müfettişliğinde bulunduğum esnâda (Ali Emiri)
ki ta‘rîf edemem. Nihâyet hâlî(boş) bulunduğum vâkitlerde Luşne yâdigârı olmak üzre muhtasar(kısaltılmış)
bir şey tahrîrini(yazmayı) münâsib gördüm. Az vakitde meydâna gelmek için kısa cümleler yazmak
husûsu hâtıra geldi. Şimdiye kadar böyle cümle yazmakla me’lûf(huy edinmiş) olmadığım gibi örnek
ittihâz(edinme) edecek, yanımda kitab dahî yok. Buna da memnûn oldum. Çünkü kimseyi taklîd olmayıb
mahsûl-i hakîkî-i vicdândan ‘ibâret oldu. Vazife-i me’mûriyet vakitleri müstesnâ olmak üzre kırk sekiz sâ‘at
zarfında şu cümleler meydâna geldi.”6
Ali Emirî’nin bildirimize konu olan bu Risâlesi’ndeki cümlelerin hemen hemen bütününde yer alan dinî
unsurları özet olarak şöylece sıralamak mümkündür: “Adalet, ahlakî özelliklerden namus, haya ve terbiye,
gayret ve sebat, tevazu ve hüsn-i niyet, söz ve davranışların uygun olması, İnsan-ı Kâmilin özelliklerinden
de olan başkasının aybını görmemek, ana-babaya itaat, çocuk terbiyesi, kaset, riyâkârlık, gayr-ı ahlakî
unsurlardan yalan, hayırsız yollardan edinilen servet…”.
Bu terimlerin dışında direk dinî unsurlardan olmasa da dinimizde yeri ve önemi büyük olan
“ İbret almak ve istifade etmek, büyük adam olmanın vasıları, vatan sevgisi ve vatanına-milletine hayırlı
işler görmek vs.…” gibi konulara da Ali Emirî’nin dikkat çektiğine şahit olmaktayız.
Risâle’deki dinî naslar (âyet ve hadisler) ışığında tespit edebildiğimiz konu ve cümleler şunlardır:
Adâlet:
Kurân’da 30 küsür âyette bu kavrama yer verilmiştir.
“Araf Suresi” 29. ayetinde “De ki: Rabb’im bana adâleti emretti..”
Yine “Mâide Suresi” nin 8. ayetinde “Ey inananlar! Allah için adâleti ayakta tutup gözeten şahitler olun.
Bir topluluğa olan ökeniz, sizi adâletsizliğe sürüklemesin, adil olun”.
“Nahl Suresi” 90. ve “Hucurat Suresi” 9. ayetinde sırayla Cenab-ı Hak şöyle buyurur: “Allah Teâlâ
adâleti, iyiliği kesinlikle emreder.” ; “Daima âdil davranın. Muhakkak ki Allah, âdil davrananları sever.”
(Müslim, İmâre 18. ve Nesâî, Âdâbü’l-kudât 1) de yer alan bir hadiste de Peygamberimiz
(s.a.v.) şöyle buyururlar: “Verdiği hükümlerde, ailesinin ve halkın yönetiminde adaletli davranan
yöneticiler, kıyamet gününde Allah Teâlâ’nın yanında nurdan yüksek koltuklar üzerinde otururlar.”
Ali Emirî “Ezhâr-ı Hakîkat” te söz konusu kavrama bu cümlelerde yer vermiştir..
-158-
‘Adâleti sû-i isti‘mâl, i‘tisâf makâmına kâim eder. (Adâleti kötüye kullanma, yolsuzluk yerine geçer)
-159-
‘Adâlete merhametden ziyâde dikkat, erbâb-ı siyâset için ahâlî hakkında pek büyük merhametdir.
(Merhamet, adâletin önüne geçerse halkın aleyhine düşünmek olur)
-160
‘Adâlet, cihân-ı medeniyyetin âb u hevâ-yı feyz-nâkıdır. (Adâlet, medeniyet dünyasının bereketli
suyu ve havasıdır).
Ahlakî özelliklerden haya, namus, ve terbiye:
Sözlükte, “utanma, çekinme, âr, namus, Allah korkusuyla günahtan kaçınma gibi anlamlara gelen
haya, ar kelimesiyle eş anlamlıdır. Haya daha çok Allah’a karşı, insanlara karşı ve kişinin kendine karşı
hayâsı şeklinde yorumlanarak, O’nun emir ve yasaklarına uymakla Allah’a; eziyet etmemek, çirkin işler ve
sözlerden kaçınarak insanlara; edebi ile de kendine karşı hayâlı olması demektir.
Bu konu detaylı bir şekilde hadis kaynaklarında da ele alınmış, imanla ilişkisi ve sağladığı faydaların 309
6 Emirî, Ezhâr-ı Hakîkat, s.1-6.
yanında, Peygamberimiz’in hayâsından söz edilmektedir.

Buhari ve Müslim’de yer alan hadislerde: “Haya imandandır” (Buhari, İman, 16, I, 11; Müslim, İman,
12, I, 63; Ahmed, II, 56.) ; ve “Haya ancak hayır getirir” (Buhari, Edeb, 77, VII, 100; Müslim, İman, 60.
I, 64.) buyurulmuştur.
Dinimizde her vesileyle fertlerin nâmuslu (dürüst ve ifet sahibi) olmaları tavsiye edilmiş ve bu konuda
kadın-erkek ayırımı yapılmaksızın şöyle buyurulmuştur: “Mümin erkeklere söyle; gözlerini bakılması yasak
olandan çevirsinler, mahrem yerlerini korusunlar Bu onların arınmasını daha iyi sağlar Allah (onların)
yaptıklarından şüphesiz haberdardır Mümin kadınlara da söyle; gözlerini bakılması yasak olandan
çevirsinler, ifetlerini korusunlar Başörtülerini yakalarının üzerine salsınlar ” (Nur, 24/30-31) Ayrıca,
ifetli (nâmuslu) olmanın ahirete taalluk eden yönü de vardır(Ahzâb, 35). Âyet ve hadislerden de anlaşılacağı
gibi, utanma duygusu, aynı zamanda inanmış olmanın bir gereğidir Kişilerin nâmus, şeref ve haysiyetleri
söz konusu olduğundan, bu duyguya sahip çıkmak ve onu yaşatmaya çalışmak çok önemlidir Çünkü bu
duygunun azaldığı veya yok olmaya yüz tuttuğu toplumlar ahlâken dejenere olmaya da yüz tutmuş demektir
Ali Emirî de tam bu noktada namus, terbiye ve hayanın insanın olmazsa olmaz özellikleri olduğunu şu
cümlede ilan eder:
-203-
Nâmûs, terbiye, hayâ; hayvân-ı nâtık (konuşan) olan insanın revâtib (bağlar-münasebetler-usuller)
ü zavâbıtıdır (usular-kaideler). Bu revâbıt ile merbût olmayanların zabtı pek müşkildir, zabt olunmazsa
helâki mukarrerdir.
Gayret ve sebat:
Çalışmak, çalışıp kazanmak, gibi anlamlara gelen “sa’y” kelimesi Kur’an-ı Kerîm’de tam otuz yerde geçer.
“Kim âhiret kazancını istiyorsa, onun kazancını çoğaltırız. Dünya kazancını isteyene de dünyalık veririz;
ama onun âhirette bir nasibi olmaz” (Şura, 20)
Hz Peygamber de her fırsatta çalışma ve kazanmayı teşvik etmiştir:
“Ameller niyetlere göredir” (Riyazü’s-Salihin, Hadis No:1)
“Helâl kazanç temin etmek için çalışmak cihattır” (Kudâî, Müsnedu’ş-Şihâb, I, 83 nr 56)
“Kazancın en temizi ve güzeli kişinin kendi eliyle elde ettiği kazanç iş ve hileden, hainlikten uzak meşru
alış-veriştir” (İbn Ebî Şeybe, Musannef, XIV, 196; Ahmed İbn Hanbel, Müsned, VI, 31, 42, 127, 193, 220)
Kişi kendi elinin emeğinden daha temiz bir kazanç elde etmemiştir. Hiç kimse elinin emeğin
den daha hayırlı bir şey yememiştir Allahın peygamberi Davut da elinin emeğinden yerdi
Hz Peygamber çalışmayı ve bununla kişiye muhtaç olanları geçindirmeyi, Allah yolunda cihat etmek veya
gündüzün oruç tutmak, geceleyin de namaz kılmak ile eşdeğer tutmuştur.
(Riyasü-z Salihin; Buharî, Büyü, 15 Nefekât, 1; Keşful Hafa, II, 46 ; İbni Mâce, Ticârât,I)
Tevazu ve Hüsn-i niyet:
Ezhar-ı Hakikat’te yukarda bahse konu olan Gayret ve sebat ile birlikte ele alınan Tevazu ve hüsn-i
niyetle ilgili bazı Ayet ve Hadisler şunlardır:
“Rahmân’ın (has) kulları onlardır ki, yeryüzünde tevâzu ile yürürler ve kendini bilmez kimseler onlara
lâf attığında (incitmeksizin) selam! derler (geçerler).” (Furkan, 63)
Rasûlullah (sav) buyurdular:
310 “Kim Allâh Teâlâ’nın rızâsı için bir derece tevâzû gösterirse, bu sebeple Allâh onu bir derece yükseltir.
Kim de Allâh’a karşı bir derece kibir gösterirse, Allâh da onu bu sebeple bir derece alçaltır, netîcede onu
esfel-i sâfilîne (aşağıların aşağısına) atar.” (İbn-i Mâce, Zühd, 16)
“Müminler hakkındaki güzel zan, güzel ibadetten sayılır.”(Ebu Davut)

Kur’ân’da zan (çoğu kötü zan) ile alakalı tahmini 26 ayet geçiyor. Ali Emiri de Gayret, Sebat, Tevazu
ve Hüsn-i Niyet gibi dinimizin de öğütlediği insanî özellikler konusunu şu cümlelerle değerlendirmiştir:
-23-
İnsan, sefâhate mübtelâ olmamak için fevkalâde sa‘y u ikdâm etmeli, lakin âdem-i ibtilâyı (düşkün
olmama halini) kendi himmetinden bilmemeli.
-25-
İnsanlar için sa‘y u ikdâm (gayret ve sebatla çalışma)’dan büyük hüner; tevâzu‘dan kıymetli yâr u
yâver ü hüsn-i niyetten ‘âlî birâder yokdur.
-54-
Bir insan ne kadar mütevâzi‘ ise o kadar ‘âlîdir. Ne kadar müte‘azzim ise o kadar sefildir.
Söz ve davranışları uygun olmak:
Kur’an-ı Kerim “Yâ eyyühellezine amenu lime tekulune mâla tef ’alun - Ey iman edenler, niçin
yapmayacağınız şeyleri söylersiniz?” (Saf, 2 ) diyor.
Bu konu Ezhar-ı Hakikat’de şu iki adet cümle ile yer alır.
-101-
Cihânın en birinci hakîm-i kâmili (eksiksiz bilgin) ebnâ-yı cinsine nasihat etdiği şeyleri mesleken
ve fi‘len isbât edendir.
Diğer bir cümlede:
-102-
Cihânda herkese nasîhat eden kendisinin de o fırkada dâhil bulunduğunu hiçbir vakitde
unutmamalıdır.
Denilerek yukarda açıkladığımız ayete telmih yapılır…
İnsan-ı Kâmilin özelliklerinden olan başkasının aybını görmemek:
Allah Rasûlü, ayıp araştırmaz, ayıplamaz ve hakaret etmezdi. Şöyle buyururdu:
- “Kim müslüman kardeşinin ayıbını örterse, Allah’ da ahirette onun ayıbını örter.” (Riyaz üs-Salihin, 231)
- “Bir kimse, birini bir günahtan dolayı ayıplarsa, kendisi o günahı işlemeden ölmez.” (Tirmizi,
Kıyamet: 53)
- “Bir kimseye şer olarak bir kardeşine hakaret etmesi yeter.” (Riyaz üs-Salihin, 1605 ) buyurmuşlardır.
Allah’ın yeryüzündeki halifesi olması hasebiyle yetkin ve olgun kişi olmak durumunda olan insanın,
yaptığı her iş konuştuğu her kelâm, öğrendiği ve öğrettikleriyle müsbetin arayıcısı ve doğrunun uygulayıcısı
özellikleriyle beraber, hemcinsinin ayıp ve kusurlarını dahi görmezden gelme gibi bir vazifesinin şuurunda
olması gerekir. Bütün bu özellikler şu cümlede karşımıza çıkar:
-164-
‘Ayıbdan herkesi müberrâ (temize çıkmış-aklanmış) görmeyince insan kâmil olamaz.
Ana-Babaya itaat:
“Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi, ana-babanıza da iyi davranmanızı kesin bir şekilde emretti. 311
Onlardan biri veya her ikisi senin yanında yaşlanırsa, kendilerine “öf!” bile deme; onları azarlama; ikisine de
güzel söz söyle.” (İsra, 23)
hadis-i şerifinde en büyük günahları “Allah’a ortak koşmak, yalancı şahitlik ve anne babaya itaatsizlik”
olarak zikretmiştir. (Müslim, İman, 143)
“İhtiyarlığı anında anne ile babasının birine yahut her ikisine yetişip de onlar sebebiyle cennete
giremeyenin burnu sürtünsün.” (Müslim, Birr, 9)
3-
Ebeveynine itâ‘at etmemiş olan adam, tâli‘inden şikâyet eder ise haksızdır.
Çocuk terbiyesi
Çocuklara iman, Kur’an ve Allah’ın emirleri öğretilir ve yapmaya alıştırılırsa, din ve dünya saadetine
ererler. Bu saadete ana-baba ve hocaları da ortak olur. Eğer bunlar öğretilmez ve alıştırılmaz ise, bedbaht
olurlar. Yapacakları her fenalığın günahı, ana-baba ve hocalarına da verilir. Her müslüman, emri altında
bulunanlardan mesuldür.
“Hepiniz, bir sürünün çobanı gibisiniz. Çoban sürüsünü koruduğu gibi, siz de evinizde ve emriniz
altında olanları Cehennemden korumalısınız! Onlara müslümanlığı öğretmezseniz, mesul olursunuz.”
(Buhari, Nikah, 91)
-33-
Evlâdını terbiye etmeğe çalışmayan insan, vâzife-yi ‘ubûdiyet hususunda hayvanın mâ-dûnunda
(alt) kalır. Zirâ tuyûr-ı tayerân-ı vuhûş (vahşi uçan kuşlar), meşy (yürüme) ü hareket ü siyâdeti
(sahiplik) yavrularına ta‘lîm eder. İnsanların dâire-i ta‘lîmi ise bunlara nisbetle ne kadar vâsi‘ ü mihdir
(büyük-ulu).
Emelsiz ve Karşılık beklemeden yapılan işler:
Hak rızasını aramak, ister ibadet ve taatte isterse hayır ve hasenat işlerinde Hak rızasından başka bir
karşılık beklememek suretiyle yapılan işlerdir
Kurân-ı Kerim’de Allah’ın rızasıyla ilgili yaklaşık 25 ayet yer almaktadır.
“Yine insanlardan kimi de vardır ki, Allah’ın rızasına ermek için kendini feda eder. Allah ise kullarına
çok merhametlidir. (Bakara, 207)
Allah’ın rızasına uyan kimse, Allah’ın hışmına uğrayan ve varacağı yer cehennem olan kimse gibi midir?
Varış yeri olarak ne kötüdür orası! (Ali İmran, 162)
-21-
Emelsiz ve hâlis olarak hüsn-i hizmet edip mükâfât beklemeyenlerin mükâfâtına, lutf-ı
İlâhî mütekeildir.
-22-
Emelsiz adam her emele vâsıl olmuş gibidir.
Başkalarını düşünmek:
“Sizden biriniz kendisi için istediğini Müslüman kardeşi için de istemedikçe (kâmil manada) iman
etmiş olamaz.” (Buhârî, İmân 7; Müslim, İmân 71, 72; Tirmizî, Kıyâme 59)
312
Bu hadis bize İslâm toplumunun, birbirlerini Allah rızâsı için seven mü’minler toplumu olduğuna
işaret eder. Çünkü iman sevgiyle başlar, olgunlaşır. Dünya hayatında Allah için birbirini sevenlere verilecek
mükâfat, âhirette rızâ-ı ilâhîye kavuşmak olacaktır. Öte yandan mü’minlerin birbirlerini sevmemeleri,
iman zayılığının işaretidir. Allah katında makbul insan, mü’min kardeşlerini Allah için sevmeli ve hatta
daha iyi mümin olabilmenin esası olan din kardeşini kendi nefsine tercih edebilmelidir. Öyleyse kendine
istemediğini başkası hakkında istememeli ki Allahın yardımına ermiş ve işleri yolunda gitmiş olsun.
-204-
Nefsine lâyık görmediğin bir mu‘âmeleyi başkası hakkında icrâ etmemeğe muvafak olur isen, her
bir muvafakiyet kapısı sana açıkdır.
Haset:
Haset kalbin en büyük hastalıklarından biridir. Kalbi kemirir ve o insanı etkisi altına alır.
“De ki: Ben, ağaran sabahın Rabbine sığınırım, yarattığı şeylerin şerrinden, karanlığı çöktüğü zaman
gecenin şerrinden, düğümlere üleyen büyücülerin şerrinden ve haset ettiği zaman hasetçinin şerrinden.”
(Felak, 1-5)
Rasûlullah (s.a.v) şöyle buyurmuştur:
“Hasetten kaçının. Çünkü o, ateşin odunu yiyip tükettiği gibi, bütün hayırları yer tüketir.” (Ebû Dâvud,
K.Edeb, 4/380)
-140-
Sana hased edenlere mukâbele etme, hâsidin hasedi sana değil, sendeki ‘ilm ü kemâledir.
-6-
Erbâb-ı hasedin vücudu zinde olsa bile rûhu hastadır.
-8-
Erbâb-ı kîn ne kadar hoş-âmed (hoş geldin) ve latîf ü nerm görünse, sözlerine ve iltifâtlarına i‘timât
etme. Bunların çekirdekli pamuk gibi tohm-i sengîn(taştan) ‘adâvetleri, kulûb-i kaasiyelerinde (duygusuz)
müstetirdir (gizli).
-19-
Ekser insan kendi vücudunda saklanan kîn, garaz, ‘adâvet, haset gibi binlerle a‘dâ-yı hânegî (evdeki)
ye hiç ehemmiyet vermez. Halbuki ebnâ-yı cinsinde bir kimsenin kendisine ‘aduv olduğunu hissederse be-
gayet ictinâb eder. Buysa hakâkatde bir kâle içinde müdhiş ‘aduvları ibkâ (daim-sürekli) ile hariçden geleni
men‘e çalışmağa benzer.
Riyakârlık:
“Namazı anılma ve gösteriş için kılanların vay haline!” (Maun, 4,6)
Her kim de gösteriş olsun diye bir iş yaparsa Allah da onun riyakarlığını, ikiyüzlülüğünü ve kıymetsizliğini
teşhir eder. (İbni Mace, Zühd, 21)
-34-
Ehl-i riyâ ile ehl-i hakîkatin bir fikir üzre ictimâ‘ı, nûr ile zulmetin bir noktada ictimâ‘ı kadar
müşküldür.
-114-
Dâimâ hüsn-i hizmet da‘vâsında bulunan ba‘zı riyâkârların tefevvüh(söyleme) ü ta‘dâd eyledikleri
(sayıp döktükleri) hüsn-i hizmetleri tahrîr-i evrâk edilse (yazılsa), sahifeler dolar. Lakin sıhhat ü ‘adem, 313
sıhhat-ı tahkîk olunarak sahihlerinin karşısına vaz‘-ı erkâm (rakamlar koymak) edilmek lazım gelse
yekünü sıfıra çıkar.
-130-
Riyâkârlar nâtık (söyleyen-konuşan) olurlar, fi‘illeri sâmitdir (suskun), müstakîmler (doğrular)
sâkit olurlar (susan), fi‘illeri nâtıkdır.
-131-
Riyâkâr ve kezzâb olanlar lisânıyla vicdânı arasındaki rabıta-i hakîkatı kat‘ etmişdir.
Gayr-ı ahlakî unsurlardan Yalan:
Gayr-ı ahlakî unsurlardan yalan, Ali Emirî cephesinden dinî bir reâlite olarak karşımıza çıkar. Ve
söyleyenini adeta dinî naslarla tehdit eder.
Allah Teâlâ (c.c.), “Yalan sözden sakınınız!” (Hac, 30) buyurmaktadır. “Ey İman edenler! Allah’tan
korkun ve doğru söz söyleyin” (Ahzâb, 70)
“Dört özellik vardır; kimde bu özellikler bulunursa o kimse halis münafıktır. Kimde bunlardan biri
bulunursa, onu bırakıncaya kadar kendinde nifaktan bir özellik var demektir: Emanete hıyanet eder.
Konuşunca yalan söyler. Söz verince sözünde durmaz. Husumet edince, kıskanınca haddi aşar.” (Buharî,
İman, 24; Müslim, İman, 106)
-219-
Yalan söyleyen, başkasını aldatsa dahi, ma‘nen yine kendisi aldanmış olur.
Hayırsız yollardan edinilen servet:
“Siz hayır yolunda her ne harcarsanız Allah onun yerini doldurur. O, rızık verenlerin en hayırlısıdır.”
Peygamber Efendimiz: “Mal, yardım sebebiyle noksanlaşmaz.” Buyurmuştur.
(Sebe’ 39; Müslim, Birr 69; Tirmizi, Birr 83)
Ahirette insan şu beş şeyden; ömrünü nerede tükettiğinden, servetini nasıl kazanıp nerede harcadığından,
ne gibi işler yaptığından, bedenini ne yolda yıprattığından ve bildiklerini uygulayıp uygulamadığından
sorguya çekilmedikçe Allah’ın divanından ayrılamaz.” (Tirmizi, Kıyamet 1)
113-
Hayırsız servet, altın kadehde zehirli şerbet gibidir.
Büyük Adamlık:
Ali Emirî için insan prototipi, müspet yanıyla ele alınan “büyük adam” tabiriyle sıklıkla karşımıza çıkar.
Bu ifade ister müspet ilim (pozitif bilim) lerde ister dinî ilimlerde olsun aynı anlamı haizdir. “Büyük adam”
olmanın gerekleri ve özellikleri vurgulanır genellikle.
-75-
Büyük adam olmak isteyen kendini büyük görmez ve istifâde-i gayr-ı meşrû‘aya (meşru olmayan)
çalışmaz.
-76-
Büyük adamlara ba‘zı kimseler öyle büyük adamın nefsine ‘âid etmiş olduğu bir kusûrdan dolayı
‘afv recâ ederler. Benim fikrimce bu doğru değildir. Büyük adamlar ‘afvı hâtıra bile getirmezler.
314 -77-
Büyük adamlar tevazu‘an kendini küçük göstermek ister fakat âsârı büyükdür. Küçük adamlar
ta‘zîmen (büyükleme) kendini büyük göstermek ister fakat âsârı küçükdür.

-78-
Büyük adamlar hiçbir vakitde kendilerinin büyük olduklarına kanâ‘at etmemişlerdir.
-79-
Büyük işlere muvâfak olmak isteyenler her husûsda menâfi‘i-i zâtiye (şahsi menfaatlerini) ve
husûsât-ı nefsâniyesini (nefsani özelliklerini) fedâ etmelidirler.
-26-
İnsanların büyüğü, dünyanın hiçbir şân u şereiyle hâl u mesleğini bozmayandır.
Vatan sevgisi ve Vatanına, milletine hayırlı işler görmek:
Vatan aşkı yüreğimizi sımsıcak saran en nezih sevgilerdendir. Dinimizde yeri ve önemi büyüktür.
Dinine ve devletine son derece bağlı olarak bilinen Ali Emirî için vatan sevgisi ve insanlara karşılıksız hizmet
anlayışı eserlerinden ulaştığımız bir sonuç olarak aşırı bir yoğunluktadır. Dine muhabbeti devlet aşkı ile
dengeleyen bir anlayışın adamı olan Emirî, eserinde de en fazla yer verdiği bu ikiliyi aşk ve hizmetin bir
sembolü olarak karşımıza çıkarır.
-121-
Devlete az itâ‘atsizlik eden Allah’a çok ‘isyân etmiş olur.
-1-
Allahu Azîm-üş-şana hulus-i vicdan ile ibâdet, Peygamber-i zî-şana rabıta-ı îmân ile muhabbet ve
vatana kemâl-i ciddiyetle hizmet edenler, insanların en ‘âkıl ve kerîm ve fâzıllarıdır
-13-
Esnâ-yı tahsîlde dâimâ birinci çıkmak, şayân-ı takdîr ü âferîn olmakla beraber, ona i‘timât u tefâhür
eylemek evsâf-ı kâfiye olamaz. Nefse ‘âit bir kusûr-u mücerred dahî bunun ‘aksini îcâb ettirmez. İnsan
vatanına sadâkat, ebnâ-yı cinsine hüsn-i hizmet ü adâb-ı mu‘âşeret ü âmiriyyet-i sıfât-ı memdûhasını
ihrâza kudret gibi, zâtî, vicdânî evsâf-ı ‘âliye-i maddiye ü hevârık-ı ma‘neviye ile mümtâz olmak
gerekdir. Bu gibileri bulup mevkilerinde istihdâm eylemek daha büyüklükdür.
-80-
Büyük işlere muvafak olan zâta i‘tirâz ve hatta irtikâb (kötü bir iş) bile isnâd edilmemek kâbil
değildir. Fakat büyüklük, fürû-mâyelerinin (soysuz-aşağılık) o misillü tefevvühâtına (dedikodular)
ehemmiyet vermeyib mevki‘i müsâ‘id ise büyük iş görmekden, ya‘ni dinine ve vatanına ve milletine
vesâir ebnâ-yı cinsine (aynı cinsten olanlar) hayırlı ve menfa‘atli husûsâta çalışmakdan çekinmemekdir.
-210-
Vatan muhabbeti, gayet kıymetdâr bir tâc-ı kudsîdir. Anı iksâ-yı re’s-i hamiyet etmeğe kesb-i
istihkâk eylemek, hem pek kolay hem de pek güçdür.
-211-
Vatan muhabbeti hakkında yazılan neşîdeler, minber-i hikmetin en büyük birer hutbe-i
kıymetdârıdır.
-202-
Muhabbet-i vatan haritası, vicdânının perestişgâh-ı ta‘zîminde menkûş olmayan bir adamı, kime
ve neye benzedeceğini söylemeye hayâ ederim. 315
-124-
Diğerlerin hizmetini kendi işine tercihen rü’yet edenler, hakîkatde kendi umûrunu diğerine
tercihen rü’yet ettirmeğe pek güzel bir çâre bulmuşdur.
-125-
Dîn ü vatan u ebnâ-yı cinsine ne gibi hüsn-i hizmet ü mu ‘âvenet ettiğini akşamları yatarken
düşünmeyen veya düşünüb de bir hüsn-i ‘amelde bulunmadığını anlarsa teessüf etmeyen
(kederlenmeyen), insanlık meziyet-i mümtâzesinden (seçkin vasılarından) her gün birer derece sükût
eder.(kaybeder)
-39-
İstikâmeti olmayan, her ne kadar etvâr-ı (tarzlar - işler) hükûmete vâkıf, ‘âkıl ve kâmil dahi görünse,
‘akl-ı hakîkî ve kâmil-i ma‘nevî olmadığından dîn ü devlete nâi‘ hizmet îfâsına muktedir olamaz
İbret almak ve istifade etmek:
Bütün hayatını okumaya ve araştırmaya hasreden Ali Emirî için elbette bu hasletlerin insana bütün
hayatı boyunca kazandıracağı ve istifade ettireceği sonuçlar da kaçınılmaz olacaktır:
-37-
İki sahifelik bir küçük eseri bile istisgâr (küçümseme) etme. İnsan-ı kâmil için Köroğlu masalında dahi
‘ibret alınacak ve hatta müsteit olacak şeyler yok değildir.
Müsaade ederseniz konuşmamızı
….O’nun zatından başka her şey yok olmaya mahkumdur. Hüküm O’nundur (Kasas süresi 88) âyetine
telmih olunan Ali Emirî beytiyle sonlandıralım,
Her şey “Emirî” hâlik olur bir Hudâ kalır
Derk eyledim hakîkat-ı encâm-ı hilkatı
Saygılar sunuyorum…
316
Nesîmî’ye Ait “Düşer”
Redili İki Gazelin
Mukayeseli Yöntemle Şerhi
Arş. Gör. Sıtkı Nazik
Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü Türk İslam Edebiyatı
Anabilim Dalı, Elazığ
N.SITKI@hotmail.com, snazik@irat.edu.tr
ÖZET
Bu tebliğde, Nesîmî Divanı’nda geçen “düşer” Nihayetinde, Divan şiir geleneği ve şairin düşünce
redili iki gazelin mukayeseli yöntemle şerhi dünyası da göz önünde bulundurularak, Hüseyin
yapılmaya çalışılmıştır. Mukayeseli edebiyatın Ayan tarafından hazırlanmış olan divanın 77 ve 78.
verilerinden hareketle meydana getirilen bu sırasındaki gazellere ait beyitlerden ortak özellik
çalışmada, öncelikle Nesîmî’nin hayatı, tasavvufî arz edenler birlikte ele alınmış, beyitler arasındaki
yönü ve edebi kişiliği hakkında bilgi verilmiştir. Daha benzerlik ve farklılıklar ortaya konulmuştur.
sonra, mukayese yöntemi, mukayeseli edebiyatın Anahtar Kelimeler: Nesîmî, Vahdet-i Vücûd,
tanımı ve muhteviyatı konusuna kısaca değinilmiştir. Düşmek İmajı, Mukayese
Sıtkı Nazik
Giriş
Divan edebiyatının en büyük şairlerinden biri olan Nesîmî’nin hayatı hakkında ortaya konan bilgiler
birbirini tutmamaktadır (Yavuz, 2011: 26). Kaynaklardan hiçbirisi onun doğum tarihi ile ilgili bir fikir ileri
sürmediği halde, M. Kulu-zade, Azerbaycan Edebiyatı Tarihi’nde herhangi bir kaynak vermeden Nesimî’nin
tahminen 1369/70 yıllarında Şamahı’da doğduğunu belirtmektedir. Selman Mümtaz ise Nesîmî’nin, sekizinci
asr-ı hicrinin son yarısında doğduğunu ve Azerbaycanlı olduğunu söylemektedir. Bazı İran kaynakları da
onun Şîrâzlı olduğuna ve kendisine “Şirâzî” dendiğine işaret etmektedir. Âşık Çelebi Diyarbakırlı ve Türkmen
soyundan geldiğini ileri sürerken (Ayan, 2002: 16-17), Latifi ise Bağdad civarında Nesîm nahiyesinden
olduğu için Nesîmî mahlasını aldığını dile getirmektedir (İsen, 1999: 331).
Aslen Şeyh Şiblî’nin dervişlerinden biri olan Nesîmî, daha sonra Fazlullah-ı Hurûfî’ye intisap etmiş
(İsen, 1999: 331) ve onun halifesi olmakla, davasına inanmış kişilere yaraşır bir şekilde seyahatler ederek
Hurûfîliği yaymaya çalışmıştır. Timurluların şiddetli takipleri neticesi Azerbaycan’dan ayrılmak durumunda
kalan Nesîmî (Ayan, 2002: 18), I. Murad zamanında Anadolu’ya gelerek Hacı Bayram-ı Velî’ye bağlanmak
istemişse de, bu talebi reddedilmiştir. Hayatının son döneminde Haleb’e gitmiş, burada Hurûfîlik
konusundaki taşkın tavrı nedeniyle 1404 yılında idam edilmiştir (Mermer vd., 2010: 460). Ölümüyle ilgili en
doğru tarihin de bu tarih olduğuna kanaat getirilmektedir. Hurûfîlik inanışını şiirleri aracılığıyla çevresine
yaymayı amaçlayan Nesîmî’nin hayatı efsaneleşmiş ve muakkipleri, özellikle Alevi şairler arasında adı “Şâh-ı
Şehîd” olarak anılagelmiştir (Mengi, 2010: 78).
Seyyid Nesîmî’nin hayatında en önemli hâdise Fazlullah-ı Hurûfî ile buluşmasıdır. Bu görüşmenin,
rivayete göre, 1394 yılında vuku bulduğu anlaşılmaktadır. Bu tarihte Fazlullah, Timur’un oğlu Miranşah’a
sığınmak üzere Şirvan’a gelmiş, orada hapse atılarak aynı sene katledilmiştir. Nesîmî’nin doğum yılını
1369-70 yılı olarak kabul edecek olursak Fazlullah ile buluştukları tarihte şair, 24-25 yaşlarındadır. Refîî’nin
Beşâret-nâmesine göre, ölüm yılı 1409 tarihinden önce olan Nesîmî, Fazlullah ile buluştuktan sonra 15 yıl
kadar yaşamıştır (Ayan, 2002: 23-24).
Bu buluşma neticesinde Nesîmî’nin iç dünyasında büyük bir değişiklik vücuda gelmiş, eskiden
beri çözmeye gayret ettiği sırlar, Fazl’ın kurup geliştirmeye çalıştığı Hurûfîlik içinde birer birer açıklığa
kavuşmuştur. Harlerin sayısında gizlenen sırlar “ayân” olmuş, insan yüzünde yazılı olan “kitap”
okunabilmiştir (Ayan, 2002: 29).
Vardığı yerlerde büyük bir şevk ve heyecan ile Hurûf ilminden ve Hurûfîlikten bahseden Nesîmî, insan
yüzünde 28 veya 32 harfi okuyarak, yüzün Allah’ın tecellî yeri olduğunu söylemiş ve yazdığı şiirlerde bu
inancı dile getirmiştir. Hurûfîlikten bahseden ve insan yüzünde “Allah’ın tecellî edeceğine” dair kelimeler
ve remizler taşıyan bu şiirler, Sünnî çevreler ve İslâm bilginleri tarafından dinlenip okundukça Nesîmî’nin
düşmanları artmıştır. Hele şiirlerindeki aşırı derecede pervasızlık ve vahdet-i vücûd düşüncesi, bilhassa
zahire göre hareket eden Müslümanlar arasında kınanmasına sebep olmuştur. Bu yüzden Nesîmî ikinci
Hallac olarak görülmüştür. Nihayetinde mahallin mütüsü: “Derisi yüzülmek suretiyle katline” fetva
vermiştir (Ayan, 2002: 18).
Öte yandan Seyyid Nesîmî’ye “zındık” diyenler olduğu gibi, onu “aşk yolunun korkusuz yiğidi, sevgiler
Kâbe’sinin ileri gelen fedaisi, şaşırtıcı derecede âşık, nükteler söyleyen gönül adamı” şeklinde övenler de
vardır (Yavuz, 2011: 27). Kendisine bir Hakk âşığı diyenler de, zındık diyenler de divanından örnekler
gösterebilirler. Geniş bir tasavvuf anlayışıyla bu şiirlerde mısra mısra, beyit beyit vahdet-i vücûd işlenmektedir
(Ayan, 2002: 19). Onun için “zındık” diyenler ile Hak âşığı olarak hâline acıyanların iddialarına bakılırsa
her iki tarafın da haklı olduğu söylenebilir. Çünkü Nesîmî’ye ait şiirlerde bu iddialar için yeterli miktarda
deliller bulunmaktadır (Yavuz, 2011: 27-28). Ancak sonradan Hurûfîlikten döndüğü ve tövbe ettiğine dair
rivayetler de mevcuttur (Işık, 2010: 1155).
318 Nesîmî’nin iyi bir tahsil gördüğüne muhakkak nazarıyla bakılabilir. Şiirlerinden bu hususu anlamak
mümkündür. O günkü medreselerde okutulan Arapça sarf ve nahiv, fıkıh, tefsir ve kelâm ilminden haberdar
Nesîmî’ye Ait “Düşer” Redili İki Gazelin
olduğuna işaret eden beyitlerine rastlanmaktadır. Sonradan bâtinî ilimlere ilgi duymuştur. Zaten yaşadığı
devre ve çevre bu gibi ilimlerin başlıca merkezlerinden biridir (Ayan, 2002: 23).
Nesîmî, yalnız Hurûfî bir şair olarak tanınmamış, aynı zamanda Divan edebiyatının üç dilde şiir yazan
büyük ve lirik şairi olarak da bilinmiştir (Bayat, 2006: 63). Esasen şiirlerini Türkçe yazan Nesîmî’nin bir
divan oluşturacak kadar Farsça şiirleri de vardır. Gerek Türkçe, gerekse Farsça divanındaki beyitlerden,
mülemmâlardan ve bir iki tane gazelden Arapçayı da iyi bildiği ve bu dilde de şiirler yazacak kadar bilgiye
sahip olduğu anlaşılmaktadır (Ayan, 2002: 23). Hatta günümüze ulaşmayan bir Arapça divanının varlığından
söz edilmektedir (Şentürk ve Kartal, 2010: 145).
Divan Edebiyatının kuruluş yüzyıllarında yaşamış olan Nesîmî, bu kuruluşta büyük bir paya sahiptir
(Ayan, 2002: 39). XIV. yüzyıl gibi Divan edebiyatı için erken sayılabilecek bir dönemde, İran edebiyatındaki
klasik mazmunları Türkçe’ye samimi bir inanç ve lirik bir ifade ile uygulayarak, Divan şiirini zamanının
ötesine taşıyan Nesîmî; söz, şiir, lafız kavramlarının kendinde bıraktığı izlenimi şiirlerinde ustaca işleyerek
bu şiirin poetikasının belirlenmesine de zemin hazırlamıştır (Yakar, 2006: 325; Ayan, 2002: 23, 71).
“Nesîmî’nin şiir anlayışı, onu yetiştiren tasavvuf kültürünün ve yaşadığı dönemdeki dünya görüşünün
süzgecinden geçerek kâğıda dökülmüştür.” (Yakar, 2006: 326). Nesîmî’nin Türk şiirindeki tesirinin derin
izlerini daima görmek mümkündür. Kendisinden sonra gelen şairleri, lirizmi, inancındaki samimiyeti,
vahdet-i vücûd anlayışı bakımından etkisi altına almış; ölümü etrafında oluşan menkıbe ve rivayetlerle de
sanatkârları ve geniş kitleleri ismi etrafında toplamış bir şahsiyettir. Nesîmî’nin, Fazlullah ile buluştuktan
sonra yazdığı şiirlerinde Hurûfîlik çok geniş bir yer tutmuştur. Büyük bir şevk ve heyecanla yazdığı şiirlerini,
dolayısıyla da kelimelerin gücünü, inandığı bu dava uğrunda kullanmıştır (Yakar, 2006: 324-325; Ayan,
2002: 19, 99).
Şiirlerinde ilâhî aşkı işleyen ve Hurûfîliği tanıtıp propagandasını yapan şair, kendisinden sonra gelen
Usûlî, Penâhî, Misâlî gibi Hurûfî şairleri etkilemiştir. Ayrıca, Bağdatlı Rûhî (Mengi, 2010: 79), Habîbî, Hatayî,
Fuzûlî ve Kavsî gibi şairler üzerinde de tesiri olmuştur (Şentürk ve Kartal, 2010: 142). Muhibbî mahlasıyla
şiirler yazmış olan Kanuni Sultan Süleyman ise onun bir gazelini tanzir etmiştir (Ayan, 2002: 101-104).
Divan şiirinin klasik nazım şekilleriyle şiirler yazmasının yanı sıra, tuyuğlarıyla da ün kazanmış bir şairdir.
Şiirleri özellikle Hurûfîlik açısından önem taşımaktadır (Mengi, 2010: 79).
Türk edebiyatının en lirik ve en coşkun şairlerinden biri olan Nesîmî, özellikle Bektaşîler ile vahdet-i
vücûd anlayışını benimseyenler arasında büyük bir sûfî olarak kabul edilmiş, hakkında menkıbeler
yazılmıştır. Şiirde büyük bir kudret göstererek çoğunlukla kendi inancını telkine çalışmış, âşıkane şiirler de
söylemiştir (Şentürk ve Kartal, 2010: 142).
Fazlullah-ı Hurûfî ile buluşmasından sonra Nesîmî’nin gerek hayatında gerekse şiir üslûbunda büyük
değişiklikler olmuştur. Nesîmî’nin bu buluşmadan önce yazmış olduğu şiirlere bakılınca, onları geniş bir
edebî, dinî bilgi ve kültürle yazdığı görülmektedir. Bu şiirlerde daha çok Ahmed-i Yesevî ve Mevlânâ’nın
“hikemî söz, tâlimî edâ ve nasihat etme arzusu” hâkimdir. Bu şiirlerinde lirizmi henüz yakalayamayan şairin
dili tutuk olup, fikirlerini ifade etmede bazı güçlükler çektiği görülür. Fazlullah-ı Hurûfî ile karşılaştıktan
sonra yazdığı şiirlerde Sünnî akideye ters düşen, hiçbir ilmî temele dayanmayan ve naklî delile istinat
etmeyen harler dünyasına girerek, Hurûfîliğin savunucusu ve yayıcısı olmuştur. Nesîmî özellikle bu
dönemde yazdığı şiirlerde lirizmi yakalamıştır (Şentürk ve Kartal, 2010: 142).
Elimizde bulunmayan Arapça divanını hariç tutarsak, Nesîmî’nin bilinen iki eseri Türkçe ve Farsça
Dîvânları’dır. Hurufiliğe ait Mukaddimetü’l-Hakâyık adlı bir mensur eserinin daha varlığından söz edilmekle
birlikte, bu eserin Nesîmî’ye ait olup olmadığı henüz kesinlik kazanmamıştır (Mengi, 2010: 78).
Birçok yazma nüshası bulunan Nesîmî’nin Türkçe Dîvânı, 3 mesnevi, 457 gazel, 4 müstezad, 1 murabba,
3 terci’-i bend, 315 tuyug ve 4 beyitten oluşmaktadır. Nesîmî’nin Türkçe Dîvânı, Türkiye›de eski harlerle beş
319
Sıtkı Nazik
defa; yeni harlerle, biri «seçmeler» hâlinde olmak üzere, üç kere neşredilmiştir1 (Şentürk ve Kartal, 2010:
144).
Edebiyatta daha çok Bektaşî şairlerini etkilemiş olan Hurûfîlik, tasavvutan yararlanılarak ortaya
konmuş bir inançtır. Kurucusu Fazlullah-ı Hurûfî’dir. Varlığı, yaradılışı harlerle izah etmeye çalışmaktadır.
Arapçadaki 28 ve Farsçadaki 32 harf ile bütün varlıklar, hatta Kur’an tefsir edilmektedir (Mengi, 2010: 79).
Hurûfîliğe ait en çarpıcı hususiyetlerden biri, tasavvufa uygun olduğu söylenen hayalperest kıyaslamalara
gidilmesidir. Bu kıyaslamalardan belki de en önemlisi Allah’ın kitabı olan Kur’an’la yine Allah’ın kitabı olan
insan arasında bir paralellik kurulmuş olmasıdır (Gibb, 1999: 221).
“Nesîmî’ye göre yaratılıştan amaç yaratanın sırrını bilmektir. O halde Mazhar-ı ilâhî olan insan yüzü
Hakk’ın sırrının şifrelendiği deterdir. Bu ezoterik bilginin okunup, halka mal edilmesi şairlerin görevidir.
Hurûfî öğretisi bütün bu sorulara cevap verecek durumdadır.” (Bayat, 2006: 66). Hurûfîliğe göre harlerin
sakladıkları sırlarla Allah’ın sırrını keşfetmek mümkündür. Nesîmî’nin şiiri de bu ilham kaynağından
beslenerek gelişmektedir. Onun dili ve ifade özelliği bu ilhamı terennüm etmeye yarayan sevgiliye ait
güzellik unsurlarıyla meydana çıkmaktadır. Sevgilinin saçı, yüzü, boyu, beli, eli, kolu, ayağı, yürüyüşü
Hurûfîlik açısından, Nesîmî tarafından temaşa olunarak şiire geçmektedir. Gerçi Nesîmî’den çok önce
tasavvula ilgilenen şairler bütün bu kelimeleri birer sembol olarak mahbub, maşuk (sevgili-Allah) hakkında
kullanmışlardır. Fakat vahdet-i vücûd anlayışını Hurûfîlikle örerek Türk edebiyatına aktaran, yerleştiren
hatta bu yolda canını bile feda edebilen şair Nesîmî’dir (Ayan, 2002: 41).
Hurûfî öğretisinde yaratılışın sırrı Kur’an’daki harlerde veya Seb’a’l-Mesânî olarak bilinen Fatiha’daki
harlerde, harler de insanın (sevgilinin) yüzünde saklıdır (Bayat, 2006: 66). Zira insanın kafası veya yüzü
Kur’an’ın ilk suresi olan Fatiha’ya tekabül etmektedir. Fatiha’nın yedi ayetten oluşması gibi insanın yüzünde
de yedi alâmet veya hat vardır: Saç, kaşlar ve kirpikler. Fatiha’ya tekabül eden insanın yüzündeki hatların
(rahme düşüşün arefesinden itibaren) onunla birlikte olduğu ve insanın yüzüne tekabül eden Fatiha’yla
birlikte aynı unvanı, “Ümmü’l-kitâb” unvanını taşıdığı belirtilmektedir (Gibb, 1999: 221).
“Allah’ın insanda tezahürü meşhur bir tasavvufî görüştür. Fakat mutasavvıfa göre insan, ilâhî güzelliğin
aksettiği bir aynadır, bu sebeple böyle bir aynanın ilham ettiği aşk mecazî bir aşktır; aynı zamanda hakiki aşka
bir köprüdür. Diğer yandan Hurûfîye göre insan sadece bir ayna değil, Allah’ın insan suretinde tezahürüdür.
Bu sebeple o, hakiki aşka bir köprü değil bir hedetir” (Gibb, 1999: 228). Nitekim Nesîmî’nin fikir dünyasında
varlıklar, özellikle de insan, Hakk’a tanıklık yaptığı için düşünen, düşündüklerini belli bir kalıba döken,
modelleri simgelere dönüştüren varlık olması nedeniyle Hakk’ın gerçek yansıması olarak algılanmaktadır
(Bayat, 2006: 63). “Bununla birlikte Türk şairleri tarafından sunulmuş olduğu gibi Hurûfîliğin belirgin
özelliği, ne harlere atfedilen gizli bâtınîlik zannıdır ne de mukaddes kitapla insanın vücudunun azaları
arasında yapılan hayalî benzetmelerdir. Onun asıl hususiyeti, Allah’ın tecellisi olarak algılanan insanın (ilah
derecesinde) yüceltilmesidir.”(Gibb, 1999: 222).
“Nefsini bilen Rabb’ini bilir” şeklindeki ifade muvacehesinde felsefeciler, insanı, kâinatın misal-i
musaggarı, bir özü diyebileceğimiz mikrokozmos olarak takdim ettikleri (Gibb, 1999: 222) gibi Nesîmî
de âlemin sırrının küçük âlem olan insanda, insanın sırrının da âlemde olduğunu dile getirmektedir.
Divanında yüz defadan çok geçen Ene’l-Hak formülü ile bâtıni bilgide âlemi okuduğunu, yaratılışın sırrını
anladığını söylemektedir (Bayat, 2006: 65). Fakat Hurûfîler başlangıçta kastedilen hedeten farklı bir yönde
bu fikirleri daha da ileri götürmüşler, sadece ruha taalluk eden bu düşünceyi vücuda taşımışlardır. İbadet ve
perestişe münasip bir obje olarak insanın veya insan azalarının bu sunuluş şeklinden ötürü, Hurûfî şairler
diğer Türk şairlerden ayrılmış ve bu ekole mensup olan kişilere, Sünnîlerce küfür isnat edilmiştir (Gibb,
1999: 222). Bunun bir sonucu olarak da Fazlullah-ı Hurûfî ve onun takipçilerinden kimileri cezalandırılmış
ve öldürülmüşlerdir (Mengi, 2010: 79).
320 1 Yeni harlerle yapılan neşirler: Kemâl Edib Kürkçüoğlu, Seyyid Nesîmî Divânı’ndan Seçmeler, Ankara 1985; Hüseyin
Ayan, Nesimi Divânı, Ankara 1990; Hüseyin Ayan, Nesîmî, Hayatı, Edebi Kişiliği ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni
I-II, Ankara 2002.
Bâtınî bilgileri yeni bir boyuta ulaştıran Hurûfîlik, ses, harf, rakam üçlüsünde yaratılış ve yaratılışın
sırrını açıklamaktadır (Bayat, 2006: 66). Hurûfî sistemine göre gizli bir hazine olan Allah’ın ilk tezahür ve
tecellisi söz şeklindedir. Varlığın zuhur şekli ise sestir. Ses her şeyde gayb âleminde, maddi âlemde, canlıda,
cansızda mevcuttur. Söz sesten, ses de harten oluştuğu için Hurûfîler sözün ve sesin kaynağı olarak harfi
almaktadırlar. Yani sesten ibaret olan varlık gayb âlemindedir. Ses gayb âleminden görünüş âlemine çıkınca
harf şeklini alır. Bu halde ses, vahdeti, harler ise çokluğu, varlığın çeşitlenmesini, kesreti bildirmektedir.
Sesler 28 veya 32 harte somutlaştığından tecelli veya görüntü âleminin kaynağı da harlerden ibarettir.
Kısacası harler halka, sözler de Allah’a işarettir ve her ikisinin membaı da ilâhîdir (Bayat, 2006: 68).
Nesîmî’de söz Allah kelamıdır ve bu söz gizli bir hazine (Kenz-i Mahfi) olan Allah’ın ilk tezahür ve tecelli
şeklidir. Bâtıniler Kelamı iç konuşma (Kelam-ı Nefsi) olarak değerlendirmektedirler. Varlığın zuhur şekli,
yani özü ise sestir. Kâinat işte bu sesin ortaya çıkması ile var olmuştur. Ancak ses, her varlıkta aynı biçimde
ve nitelikte mevcut değildir. Nitekim ses canlılarda eyleme dönük (bilfiil), cansızlarda gizilgüç (bilkuvve)
olarak vardır. Seslerden oluşan sözü, her varlık kendi makamına göre sır etmiştir. Söz, insanda kelam-ı
melfûz (lafza dönüşmüş söz) halini almakta ve dünya bu sözlerle algılanmaktadır. Yani Allah katında iç
konuşma olan söz insanda dışa vurmakla, bilinmezin bilineni olmaktadır. Bu sebeple Nesîmî, Hakk’ın
konuşan dili olan insanı yüceltmiştir (Bayat, 2006: 69-70).
“İnsan zihninin apriori2 bir işlemi olan mukayese, bütün bilimlerin vazgeçilmez bir metodu olduğu
gibi, edebiyat için de, edebî eserler üzerinde oluşan ilk tarih ve tenkit düşüncesi kadar eskidir.” (Öztekin,
2007: 671). Mukayeseli edebiyat biliminin temelinde de öteki karşılaştırmalı bilim dallarında olduğu gibi
mukayese yöntemi vardır (Aytaç, 2009: 13).
Bir bilim dalı olan mukayeseli edebiyatın konusu, malzemesi edebiyat ürünleridir. Karşılaştırma
yapabilmek için en az iki ürünün olması gerektirmektedir (Aytaç, 2009: 18).
Edebiyat biliminin bir dalı olan mukayeseli edebiyat, edebî eserleri inceleyip, araştırmaktadır. Mukayeseli
edebiyatın görevi ve işlevi, farklı dillerde yazılmış iki eseri konu, düşünce ya da biçim bakımından incelemek;
bu iki eserin ortak, benzer ve farklı taralarını tespit etmek, benzerlik ve farklılıkların nedenleri üzerinde
yorumlar getirmektir (Aytaç, 2009: 7). Şu halde bir mukayeseli edebiyat çalışması konu, düşünce ve biçim
açısından karşılaştırma şeklinde üç ana başlık altında toplanıp, karşılaştırılan eserler arasındaki ortaklık,
benzerlik ve farklılıklar bu ana başlıklara göre düzenlenebilir (Bayram, 2004: 71).
Mukayese kişiler, eserler ve edebiyatlar arasında yapılmakta; eserler düşünce, tür, konu, motif ve
tip bakımından ele alınarak karşılaştırılmaktadır (Levend, 2008: 44, 45). Eserler arasında “konu, tema,
mesaj, motif, tip, ana ve ara fikirler” açısından yapılan karşılaştırma, mukayeseli edebiyat incelemesinin
aşamalarından (bölümler) birini oluşturmaktadır (Bayram, 2004: 71).
Mukayeseli edebiyat çalışmalarının mutlaka iki farklı dile ve kültüre ait imgeler, konular, tipler,
türler, eserler ya da şairler/yazarlar üzerinde yapılması gerektiğini savunanların yanı sıra; bu çalışmanın
millî edebiyatların sınırları içerisinde yapılabileceğini savunanlar da bulunmaktadır (Bayram, 2004: 70).
Dolayısıyla karşılaştırma, ulusal edebiyatın kendi eserleri üzerinde olabildiği gibi, farklı ulusların edebiyatları
arasında da yapılabilmektedir. Keza eş zamanlı ürünlerle farklı zamanlı ürünler de karşılaştırılabilmektedir
(Aytaç, 2009: 18).
Mukayeseli edebiyat bilimi için uygun çalışma alanlarından biri de “bir şairin iki farklı şiirinin
karşılaştırılması”dır (Bayram, 2004: 72). Nitekim bu çalışmada, Nesîmî’ye ait “düşer” redili iki gazel, “konu,
tema, mesaj, motif, tip, ana ve ara fikirler”3 açısından karşılaştırmalı bir şekilde şerh edilecektir.
2 Bir çeşit akıl yürütme, sonuç çıkarma metodu. Herhangi bir meselenin gerçeklikle ilgisini incelemeden, zihnin bir sonuca
varmasıdır. Bazı prensiplerden yola çıkılarak sonuca varıldığı için, ispatlanmamış, deneyler sonucu elde edilmemiş bir
düşünceye ulaşılır (Karataş, 2001: 40).
3 Konu: Metnin içeriğini oluşturan duygu, düşünce, olay veya durumlara konu denmektedir (Karataş, 2001: 253).Tema: 321
Şiire hâkim olan ve okura duyurulmak istenen duygu, şiiri oluşturan özdür. Şiirdeki içsel motilerin bir araya gelmesiyle
sezdirilen temel düşünceyi oluşturmaktadır (Karataş, 2001: 419).
Sıtkı Nazik
Öncelikle, gazeller arasındaki benzerlik ve farklılıkların daha rahat görülebilmesi için gazellere ait
metinler yan yana getirilecektir. Daha sonra, aralarında ortak yönlerin bulunduğu beyitler, birlikte ele
alınarak mukayeseli yöntemle şerhe tabi tutulacaktır. Gruplandırılan beyitler kendi içerisinde “birinci/ilk
beyit”, “ikinci/sonraki beyit” ve “üçüncü/son beyit” şeklinde sıralanarak ele alınacaktır.
Gazellerin Metni
Nesîmî’ye ait “düşer” redili iki gazel, Hüseyin Ayan tarafından hazırlanan divanının 77 ve 78. sırasında
yer almaktadır. Vezin ve kafiye bakımından aynı olan bu iki gazelden birincisi, metin tenkidine konu olan
nüshalardan sadece Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi (D) nüshasında yok iken; bilakis ikincisi Ayasofya (A),
Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi ve Isparta (I) nüshalarında bulunmaktadır (Ayan, 2002: 118, 274, 275).
1. Gazel (G. 77) 2. Gazel (G. 78)
Mefâ’ilün Fe’ilâtün Mefâ’ilün Fe’ilün (Fâ’lün) Mefâ’ilün Fe’ilâtün Mefâ’ilün Fe’ilün (Fâ’lün)
1. Haçan ki sünbül-i zülfün nikâbı aya düşer 1. Düşende yüzüne zülfün cihâna sâye düşer
Kamer sehâba girer âfitâba sâye düşer Güneş buluta girer çün nikâbı aya düşer
2. Düşürmiş aya saçun zıllını vü gölgesini 2. Götür nikâbı yüzünden ki nûr ile yüzüni
Düşürmek ancılayın sâye şol Hümâya düşer Tutar tecellî semâdan utar Hümâya düşer
3. Kaşunda gör ki ne ‘ayne’l-yakîn imiş gizlü 3. Bu derde yanmayan iy cân şifâ zi-Hak bulmaz
Ki bî-gümân olur ol kim gözi bu yâya düşer Ki kim bu derd ile yandı yakın şifâya düşer
4. Sabâ saçundan utandı ki nâfe-i Çîndür 4. İçerse zâhid ü ‘âbid lebün şerâbından
Meger ki silsilesinden sabâ Hıtâya düşer Delüre terk ide zühdü vü hûy ü hâya düşer
5. Hatâdur ahsen-i takvîmi sevmek aydur dîv 5. Yolunda ‘âşık-ı miskîn şehîd ola ne ‘aceb
Bu Hakka ‘âsîyi gör kim neçe hatâya düşer Haçan ki gamzen ohı şol kaşunda yâya düşer
6. Egerçi zülfüne dâm-ı belâ dimiş ‘âkıl 6. Egerçi Çîn öger isen Hıtâyî hûblarını
Bu dâma kim ki gelüp düşmedi belâya düşer Çü hatt u hâlüni görse Hıtâ hatâya düşer
7. Cihân mu‘attar olur her seher ki bâd-ı sabâ 7. Bu gün Nesîmiyi gör kim kapunda miskîndür
Gelür bu halka-i zülfün ‘abîre sâye düşer Zekât-ı hüsnüni virgil ki bu gedâya düşer
8. Gedâya handa visâlün sa‘âdeti düşiser
Eger düşerse menüm tek ganî gedâya düşer
9. ‘Aceb şerâb imiş ey sâkî-i ezel ‘ışkun
Ki cûş ider anı içen bu hûy u hâya düşer
10. Nesîmi yâra ulaşdı ne düşdi münkire kim
Tutuşdı yüregi yandı yavuz kazâya düşer
Gazellerin Mukayeseli Şerhi
Mesaj: Sanatçının okura vermek, ulaştırmak istediği temel düşüncedir (Karataş, 2001: 285).
Motif: Bir sanat eserinde sık sık tekrarlanan unsur (Ayverdi, 2005: 2096).
Tip: Edebi eserlerde, roman ve piyeslerde kendine has duygu, düşünce ve davranışları ile tanıtılan, canlandırılan kişilik,
karakter (Ayverdi, 2005: 3171).
322
Ana Fikir: Bir konuyu anlatmayı amaçlayan bir yazıdaki temel düşünce; yazarın, açık veya gizli okura iletmek istediği asıl mesajdır. Ana fikre,
anlatılan konunun özü, ondan çıkarılacak sonuç da denebilir (Karataş, 2001: 30).
Gazeller, “düşmek” imajı etrafında şekillenmektedir. Fakat beyitlerde ele alınan bu “düşüş”, “1. Bulunduğu
yerden ayrılıp yukarıdan aşağıya doğru inmek, sukut etmek. 2. Yansımak, aksetmek, vurmak. 3. (Zorlayıcı
bir sebeple) Başını alıp gitmek, bulunulan yerden ayrılmak. 4. Payına isâbet etmek. 5. Rastlamak, tesâdüf
etmek. 6. Bir kimsenin bir şeyi yapması gerekmek, o iş ona terettüp etmek, ona âit olmak. 7. Yakışmak,
uygun olmak, uygun gelmek. 8. Kendini kaptırmak, kapılmak, ... içinde bulunmak 9. Uğramak, dûçar olmak
10. (Tuzak, kapan, ağ vb. ile) Gafil avlanıp tutulmak, yakalanmak. 11. İsabet etmek.”(Ayverdi, 2005: 783,
784) şeklinde farklı manalar ihtiva etmektedir. “Düşmek” fiilinin geniş zaman çekimine uğrayarak “düşer”
şeklinde redifi oluşturan bu kelime, gazellerde işlenen temel düşüncenin anahtarı konumundadır. Zira redif,
simetrik tekerrürü ile şiiri belirli bir kavram veya bir konu etrafında toplayan, bir atmosfer meydana getiren
mihver olmuştur (Akün, 1994: 402).
“Düşmek” fiili, hem geniş zaman kipinde kullanılmanın hem de redif olmanın verdiği avantajla birlikte
olaya süreklilik kazandırmaktadır. Üstelik fiilin, yaklaşık on bir farklı manaya gelebilecek şekilde kullanılması
gazellerin muhteviyatını zenginleştirmekte ve anlam sahasını genişletmektedir.
Hayatın farklı alanlarını değişik kelime dizgeleriyle ifade etmede, saçaklanan bir anlamlar dünyası sunan
“düşmek” fiili, her şeyden önce bütün varlıksal alanları kapsayan yönüyle, bulunulan “üst düzey”i veya sahip
olunan “mevki”i kaybetme anlamını içinde barındırmaktadır. “Düşmek”, fiziksel olarak belli bir düzeyden
daha alt düzey veya düzeylere inişi anlatmaktadır. Ancak bu inişte bir istem-dışılık/gayri ihtiyarilik söz
konusudur. Bilerek, isteyerek düşmek dil mantığı ve insan yaratılışına aykırı görünmektedir. Bütün bunlara
rağmen bir “düşme” gerçeği de hayatın veya bütün varlıksal alanların kaçınılmaz bir olgusudur. Dolayısıyla
düşmek, varlık alanlarındaki/katmanlarındaki dehşetli düşüşü ile insanlığın kolektif bilinçaltında hep
olagelmiş ve bu “düşüş”, insanoğlunun hayatındaki her karede kendisini hissettirmiştir (Yıldırım, 2007: 213,
214).
Sünbül misali dağınık ve kıvrım kıvrım saçlardan müteşekkil olan sevgilinin nikabı, aya benzeyen yüzüne
düştüğü zaman, adeta ay buluta girmekte ve yine sevgilinin güneşe benzeyen yüzüne gölge düşmektedir.
Aynı şekilde sevgilinin zülfü, yüzüne düştüğünde, âleme gölge düşmekte, ay gibi yüzün üzerini nikabın
örtmesi misali bulut da güneşi gizlemektedir:
Haçan ki sünbül-i zülfün nikâbı aya düşer
Kamer sehâba girer âfitâba sâye düşer (G. 77/1)
Düşende yüzüne zülfün cihâna sâye düşer
Güneş buluta girer çün nikâbı aya düşer (G. 78/1)
Sevgiliye ait güzellik unsurlarının ve bunlara bağlı olarak mecaz, benzetme ve istiarelerin geçtiği
bu iki beyitte ilk ele alınan saçtır. Divan edebiyatında birbirlerinin yerine kullanılan saç ve zülüf (Şahin,
2011: 1853), tasavvufî mecaz olarak kesret, kâinata yansıyan ilâhî güzelliklerin kesret halinde görünmesi,
hakiki sevgilinin kesret âlemindeki görünüşü, küfür, gaybî hüviyet, Hakk’ın zâtının, sıfatı olan eşya içinde
kaybolması (Tarlan, 2009: 43, 72, 107, 117, 128, 160, 503, 606), zât-ı Ahadiyet’in sıfatı (Levend, 1984: 45),
Hakk’ın sıfatlarının mazharı olan âlem, Hakk’ın cemal ve celal sıfatlarının tecellileri (Üstüner, 2007: 281)
gibi anlamlara gelmektedir.
Beyitlerde geçen sevgiliye ait güzellik unsurlarından bir diğeri ise yüzdür. Yüz, tasavvufî sembol olarak
cemâl, cemâl-i ilâhî, güzelliğin zuhur yeri, ilâhî güzelliğin bir aksi (Tolasa 2001: 207) tecelli-i cemâl, zâtın
güzelliğinin aynası, görünme yeri (Üzgör 1990: 176, 179), vech-i hakikî ve vahdeti ifade etmektedir (Tarlan,
2009: 83, 131). Tasavvuta yüz, Hakk’ın cemâl tecellisi, saç ise celâl tecellisi karşılığında kullanılmaktadır
(Üzgör 1990: 177). Bu bakımdan yüz, ilâhî lütfa vesile olan sıfatları, zülüf ise ilâhî kahra vesile olan sıfatları
temsil etmektedir (Uludağ, 2005: 298).
Tasavvuta kesret olarak görülen saça karşılık yüz, vahdetin sembolüdür. İlk beyitte sevgilinin yüzü 323
yerine istiare yoluyla ay kelimesi kullanılmış ve zülüf örtüsünün ayın üzerine düştüğünden bahsedilmiştir.
Sıtkı Nazik
İkinci beyitte de sevgilinin yüzüne, zülfünün düşmesiyle cihana gölge düştüğü zikredilmektedir. Dolayısıyla
zülfün yüzü kapatan bir perde, vahdeti gizleyen bir kesret olduğu anlaşılmaktadır.
“Sevgilinin yüzü ve saçının Nesîmî’yi çok meşgul etmesinin sebebi; cemâle giden yolda saçın bir tuzak
olarak düşünülmesindendir. Vahdete ulaşmak için yol, kesretten geçmektedir. Kesret, vahdeti bulmada
daima insanın ayağına dolanmıştır.” (Ayan, 2002: 47).
Cihana gölge düşmesi olayına gelince, vahdet-i vücûd anlayışına göre, bir tek vücûd vardır o da
mutlak vücûd sahibi olan Allah’ın varlığıdır. Kâinat, âlem, insan ise Hakk’ın geçici gölgelerinden ibarettir
(Üstüner, 2007: 45). Hem nuru/ışığı örtmesi hem de karanlık/siyah olması bakımından zülüle benzerlik
gösteren gölge, kesreti sembolize etmektedir. Bu bakımdan mevcudatın yaratılmasıyla kâinata yansıyan ilâhî
güzellikler kesret halinde, bir gölge misali tecelli etmiştir.
“Allah zâtını insanda gizleyip, sıfatlarını izhar etmiştir.” (Şâhidî, 1996: 47). Allah’ın zâtını temsil eden
yüzün dünya gözü ile görülmesi mümkün değildir. Gözler bakmaya tahammül edemeyeceği için Mutlak
varlık, rahmetinin gereği olarak kendini kesret âleminde gizlemiştir. Bundan dolayı Hakk’ın zâtı değil,
sıfatlarının tecellisi olan kesret âlemi görülebilmektedir (Üstüner, 2007: 285):
Yüzine bahmaga gözler döyimez anun içün
Terahhum eyleyüben zülf ile hicâb kılur (Ergin, 1980: 141)
Güzelliğinin nuru, güneşin ışıklarından daha belirgin olarak kendini gösterdiği hâlde, Allah aradaki
hicaplarla zâtını gizlemektedir (Üstüner, 2008: 283). Vahdeti simgeleyen yüz ile kesreti temsil eden zülüf
birlikte ele alındığında, çokluk ve taayyünât olarak görülen saç nasıl sevgilinin aydınlık ve nurlu yüzünü
örtmekteyse, kesret ve taayyünler de cemâlin üstünü örtüp, salikin dîdârı görmesine engel olmaktadır (Pala,
2011: 91). Dolayısıyla edebiyatta da güneşe, aya, muma teşbih edilen (İpekten, 2011: 164) yârin yüzüne,
zülfü perde olmakta; güneş adem bulutunda gizlenmektedir (Şâhidî, 1996: 44).
Şekil ve kokusu itibariyle sevgilinin saçına benzetilen sümbül, dağınık ve kıvrımlı oluşu nedeniyle
(Pala, 2009: 414) zülüf ile birlikte kullanılmaktadır. Kesret olan saç, dağınık ve perişan olması, hatta kokusu
yönüyle yüzü, yani vahdeti örtmektedir (İpekten, 2010a: 203). Perişanlık zülfün vasılarından biri olduğu
gibi (Tarlan, 2009: 599), zülf-i perişan, tasavvui mecaz olarak zât-ı Ahadiyetin kâinatta dağılmış bulunan
tecellileri anlamına gelmektedir (Üstüner, 2007: 285). Bu sıfatlardan oluşan kesret âlemi ise insanı şaşırtmakta
ve sarhoş etmektedir (İpekten, 2010a: 203). Dolayısıyla sevgilinin yüzünü örten dağınık ve perişan zülfü,
âşığın o yüzü görmesine engel olmaktadır.
Görüldüğü üzere yukarıdaki beyitler ifade ettikleri mana cihetiyle birbirlerini tamamlar niteliktedir.
Üstelik beyitlerde geçen kelimelerin çoğu ortak kullanıma sahiptir. Güneş, âfitâb, ay, kamer ve yüz vahdeti;
sünbül-i zülf, zülüf, nikap, gölge, bulut, cihan ise kesreti çağrıştıran motiler/simgeler olarak düşünülebilir.
Yine zülüf, nikap, saye ve bulutta bir kesafet vardır. Ay, güneş ve yüzde ise letafet vardır.
“Haçan ki” ve “düşende” ifadeleri zaman anlamı içermektedir. Bu da bizi ayan-ı sabitelerin yaratılma
anına dek götürmektedir.
Birinci gazelin ikinci beytinde, önceki beyitlerin bir devamı olarak şair, sevgilinin saçının karanlığını
ve gölgesini aya, yani yüzüne düşürdüğünü; Hüma kuşunun da ancak böyle bir gölge düşürebileceğini
söylemektedir. İkinci gazelin ikinci beytinde ise şair sevgiliye hitapla, tecelli nurlarına mazhar olması için
nikabını yüzünden kaldırmasını istemekte, aksi takdirde bu durumdan Hüma kuşunun bir kazanım elde
edeceğini dile getirmektedir:
Düşürmiş aya saçun zıllını vü gölgesini
Düşürmek ancılayın sâye şol Hümâya düşer (G. 77/2)
324 Götür nikâbı yüzünden ki nûr ile yüzüni
Tutar tecellî semâdan utar Hümâya düşer (G. 78/2)

Hakiki mahiyeti tam manasıyla idrak edilemeyen Yaratıcının güzelliğine, insanın yüzünde işaretler
bulmak mümkündür. Zira yüz, tasavvuta Hakk’ın cemâlinin tecelli ettiği, belirdiği yerdir (Üstüner, 2007:
266). Sevgilide zuhur eden, Hakk’ın güzelliğidir. Âşıklar O’nu güzellerin yüzünde görmektedirler ve dilberin
yüzü Hakk’ın aynası konumundadır (Şâhidî, 1996: 46). Nesîmî’nin şiiri de, insan yüzünde bitmez tükenmez
bir ilham kaynağı bulmuştur. Gözler, kaşlar, kirpikler, yanaklar, dudaklar, ağız, çene, çene çukuru, gabgab,
yüzdeki hatlar, alın, vech, umumiyetle yüz; cemale, Cemâlullah’a delâlet etmektedir (Ayan, 2002: 41).
Sevgilinin yüzüne saçının kat kat gölgesini düşürdüğü söylenen yukarıdaki ilk beytin birinci mısraına
mukabil, sonraki beyitte sevgilinin nikabını yüzünden kaldırması talep edilmektedir. Zira tecelli nuruna
mazhar olan ve Mûsâ Peygamberin büyük bir coşku, arzu ve hayretle görmek istediği yüz (Üstüner, 2007:
264), İlâhî tecelli nurlarının zuhuru (Levend, 1984: 46), vahdetin tamamen tecellisi (mahz-ı tecellîyât)
(Tarlan, 2009: 104) karşılığında kullanılmaktadır. Salik/âşık, sevgilinin yüzünü görmek arzu ve iştiyakında
olduğu gibi, tecelli nurunu görmeyi temenni eden Hz. Musa’nın maksadının da, Hakk’ın dîdârını görmek
olduğu anlaşılmaktadır:
Mûsâ tecellî nûrunu görmek temennâ eyledi
Maksûdu ma’lûm oldu kim Hakdan anun dîdâr imiş (Ayan, 2002: 429)
Her iki beyitte de Hüma kuşu motifi işlenmektedir. Efsanevi bir kuş olan Hüma, çok yükseklerden
uçmakta ve bu yüzden gölgesi kolay kolay yere düşmemektedir. Aynı zamanda, şans ve talih kuşu olan
Hüma’nın uçarken gölgesi kimin üzerine düşerse o kişi zengin olmakta, saadete erişmektedir (Tez, 2008: 52).
Yedi kat göğün üzerinde, felekler ve burçlar arasında dolaşıp Allah’a ulaştığına inanılan Hüma kuşu, bazı ortak
özellikleri dolayısıyla simurg, anka, kaknus gibi kuşlarla karıştırılmaktadır. Hüma’yı diğerlerinden ayıran en
önemli husus, onun cennet ve devlet kuşu olmasıdır (Kurnaz, 1998: 478). Edebiyatımızda refah, kudret ve
mutluluğa giden bir baht açıklığının sembolü olarak anılan Hüma (Pala, 2009: 216), Divan şiirinde mazmun
olarak kullanıldığında talih, ikbal, saltanat ve ulaşılması güç mutluluk anlamına gelmektedir. Hüma, vuslatı
mümkün olmayan sevgili gibi erişilmesi imkânsız varlıkları ifade etmektedir. Sevgilinin iltifatı âşığın başına
devlet kuşu konması demektir. Sevgilinin alnını kapatan saçlar ve saç örgüleri Hüma’nın kanatlarına, saçının
gölgesi de mutluluk getirdiğinden Hüma’nın gölgesine benzetilmektedir (Kurnaz, 1998: 478). Bu bakımdan
ilk beyitte; sevgilinin, saçının gölgesini yüzüne düşürdüğü gibi Hüma kuşunun da gölgesini yere düşürdüğü,
insanlara mutluluk ve talih getiren böyle bir gölgeyi düşürmenin de Hüma’ya yakıştığı anlatılmaktadır.
Beyitte (77/2) geçen “zıll” ve “gölge” ile sevgilinin yüzünün iki tarafından sarkan saçlarına ve Hüma
kuşunun kanatlarına işaret edildiği söylenebilir. Dolayısıyla saçlar yüzü örtüp vahdete gölge düşürdüğü gibi,
kanatlar da güneşin nurunu engelleyip yere gölge düşürmektedir.
Hâkimiyetin göklerden geldiğine, Allah vergisi oluğuna dair eski mitolojik inancın izleri, halk arasında
“Hüma” devlet kuşuyla ilgili dolaşan söylentilerde korunmuştur (Beydilli, 2004: 171). İkinci beyitte (78/2),
sevgilinin nikabı yüzünden kaldırmadığı takdirde tecelli nurlarının Hüma’ya düşeceği ifadesinde de bu
inançtan esintilerin olduğu düşünülebilir. Zira beyitte geçen “utar” kelimesi, kazanmak, yenmek anlamına
gelen “utmak” fiilinin geniş zamanıdır ve bir hâkimiyete, üstünlüğe işaret etmektedir. Üstelik Hüma kuşuyla
bağlantılı olan hâkimiyet bir Allah vergisi iken, sevgilinin yüzüne düşmesi istenen tecelli nurları da gökten,
yani Allah katından gelmekte, Hüma kuşuyla ilişkilendirilmektedir.
Yüz, nur, vahdet ve saç, gölge-karanlık, kesret zıtlıkları üzerine kurulmuş olan ikinci beyitler, aynı
zamanda bilinç ve bilinçdışını nazara sunmaktadır. Kuşun tek kanatla uçamaması misali, insanın da kemâle
ermesi için bilinç ve bilinçdışı arasındaki dengeyi sağlaması gerekmektedir. İnsanın vahdete bakan yönü
olduğu gibi kesrete bakan yönü de vardır. Mana ve vahdet, madde yani kesret sayesinde anlaşılmaktadır
(İpekten, 2010b: 55). Dolayısıyla bilinçdışı ve bilinciyle ruhsal bütünlüğü sağlayan insan kesretle birlikte,
kesreti tecrübe ederek vahdete erişebilecektir. 325
Sıtkı Nazik
Bilinç ve bilinçdışından herhangi biri, öteki tarafından baskı altına alınır ve yaralanırsa ikisinin bir
bütünlük oluşturma olanağı ortadan kalkmaktadır (Fordham, 1997: 98). Dolayısıyla insan, gerçek makamına
erişebilmek için benliğinin ve bireyselliğinin etkisinden kurtulmalı, manevî yola girmeli ve hayalî sıfatlarının
bütününü yok etmelidir (Irâkî, 2012: 102).
Bireyleşme süreci psikolojik bir yolculuğa benzetilmektedir. Bu, müridin seyr-i sülûkünü andırmaktadır.
Yolculuk çaba gerektiren türden ve yol tehlikeli olabilir. Salikin nefsini tanıyıp ona göre tezkiye yöntemleri
geliştirmesi misali, yolculuğa çıkan kişinin de önce kendi ‘gölge’siyle tanışması, gölgesinin ürkütücü ve güçlü
yönüyle birlikte yaşamayı öğrenmesi gereklidir. Karşıtlıkların uyuşumu olmazsa bütünleşme sağlanmaz.
Yolcu, kolektif bilinçdışının arketipleri ile de karşılaşacak, bunların ilginç çekimine kapılma tehlikesine
göğüs gerecektir, yani âşık kesret tuzağına düşmeyecektir. Eğer şanslıysa, sonunda ‘ele geçirilmesi güç olan
hazineyi’, ‘öz’ünü bulacaktır. (Fordham, 1997: 101-102).
Diğer taratan beyitlerin ilk mısraları nefiy ve ispat şeklinde aşamalı bir durumu nazara sunmaktadır.
Zira zatın güzelliğinin aynası konumundaki yüz, kesret tozlarına bulandığı zaman vahdete ait tecellileri
yansıtamamaktadır. O halde ilk önce aynanın bu kirlerden arındırılması gerekmektedir ki, tecelli-i cemal
aynada aksedebilsin.
Şair, sevgiliye hitapla kaşında bizzat göz ile görüp, yakinen bilme (ayne’l-yakîn) halinin gizli olduğunu
ve dolayısıyla bu yay misali kaşa gözü ilişen kişinin şüpheden kurtulacağını söylemektedir. Öte yandan
şeytan, en güzel bir şekilde (ahsen-i takvim) yaratılmış olan insanı sevmenin hata olduğunu söyleyerek,
Hakk’a isyan edip büyük bir hataya düşmektedir:
Kaşunda gör ki ne ayne’l-yakîn imiş gizlü
Ki bî-gümân olur ol kim gözi bu yâya düşer (G. 77/3)
Hatâdur ahsen-i takvîmi sevmek aydur dîv
Bu Hakka ‘âsîyi gör kim neçe hatâya düşer (G. 77/5)
Sevgiliye ait güzellik unsurlarından kaş, hem yaya benzetilmekte, hem de göz ile birlikte anlam
kazanmaktadır. Zira gözdeki kirpikler oka benzetilmekte ve sevgili baktığı zaman, kirpik oku ve kaş yayıyla
âşığı avlamaktadır. Öte yandan göz, görme olayını gerçekleştirdiği için duyular vasıtasıyla elde edilen ilimde
fonksiyoneldir. Ayne’l-yakîn, kalbî müşahede ile hakiki vahdeti görmektir (Levend, 1984: 49). Bizzat görmek
suretiyle elde edilen bilgidir. “İlme’l-yakîn”, “ayne’l-yakîn”, “hakka’l-yakîn” şeklinde derecelendirilen ilmin
ikinci aşamasını oluşturmaktadır. Yakîn, kesin ve apaçık bilgi, şüphe ve tereddüde mahal olmayan doğru ve
gerçeği ifade etmektedir. Bir şeyin hakikati konusunda kalbin doyum halinde olmasıdır (Uludağ, 2005: 386).
Yukarıdaki ilk beyitte, bu duruma işaret edildiği gibi, kaş ve yay da nazar-ı itibara alınırsa, Necm suresinin
9. ayetine de telmihte bulunulmaktadır. Bütün Divan şiirinin ilham kaynağı olan Necm suresinin 9. ayeti4
Hurûfîlikte büyük bir yer tutmaktadır. Zira “Kavseyn” iki kaşa işaret olarak kullanıla gelmiştir. Kaşlar ise,
Hurûfîlerin insan yüzünde okudukları, 7 harten ikisidir (Ayan, 2002: 33-34). Aynı zamanda bu ayet, Hz.
Peygamber’in miracına işaret etmektedir. Hatırlanacağı üzere, Miraç hadisesinde Hz. Peygamber Allah u
Teâla ile iki yay arası, hatta daha da yakın mesafede görüşme şerefine nail olmuştu.
Öte yandan bu beyit (77/3), misak gününde geçen olayı akla getirmektedir. Zira Allah o gün maşuk
suretinde tecelli etmiştir. Bu zuhur ve tecelliyle ruhlar Allah’ın yüzüne bakabilmişler ve ilk bakış olan bu
bakış sayesinde âşık olabilmişlerdir (Pürcevâdî, 1998: 377). Kaş yayıyla atılan bakış okuna göz duçar olunca,
kullar iştiyak ateşine tutulmuştur. Dünyaya gönderilerek sevgiliden ayrı kalan âşık, hala o bakışın özlemini
duymakta ve ilâhî sevgiliye kavuşmak için vuslat yolculuğunu sürdürmektedir. Bu bakımdan sevgilinin
kaşında, âşık ve maşuka, Hakk ve halka, vahdet ve kesrete, cemal ve celale, lütuf ve kahra, vuslat ve ayrılığa,
nur ve karanlığa, seyr-i nüzul ve seyr-i uruca işaretler vardır.
326
4 “(Peygambere olan mesafesi) iki yay aralığı kadar yahut daha az oldu.” (Altuntaş ve Şahin, 2005: 525)
Kur’an-ı Kerîm, insanın “ahsen-i takvim” üzere yaratıldığını haber vermektedir. Tîn suresinin 4. ayeti5
bu yüzden vahdet-i vücûd felsefesini benimseyenlerin naklî delillerinden biri olmuştur. Vahdet-i vücûd
inancında kâinat, Mutlak Varlık’ın zuhurudur. Bütün âlem, Mutlak Varlık’ın bilgisinde sabit olmuş, bu sübût,
kâinatı izhar etmiştir. Göklerin dönüşünden unsurlar meydana gelir; göklerle unsurların birleşmesinden
cansızlar, bitkiler ve canlılar zuhur eder. Canlıların kemali, insanda zahir olur. İnsan en son ve olgun yaratıktır.
Kâinatın özüdür (Ayan, 2002: 35). Bütün bunlara rağmen şeytan, insana secde etmeyerek Allah’ın emrine
karşı gelmiş ve böylece hataya düşmüştür. Ancak olay bu kadarıyla da kalmamış, şeytan insanoğlunun
düşmanı olmuştur. İnsanları yoldan çıkarmak için belli bir vakte kadar Allah’tan müsaade almıştır.
Nihayetinde Hz. Âdem ile Havva’nın cennetten indirilmesine yol açmıştır.6 İşte bu iki gazelde belirleyici
olan “düşmek” imajının çağrışım alanlarından biri de insanlığın Hz. Âdem nezdindeki bu düşüşüdür.
İlk düşüş, ilk günahın/hatanın/suçun bir zorunlu sonucudur. İnsanlığın bilinçaltında bu günahkârlığın
suçluluk hissi her zaman var olagelmiştir. Bu günahın nihaî sonucu da “düşmek” eylemiyle ifade edilmiştir.
Ancak iniş veya düşüşün, çıkış için zaruri bir hal olduğunu da unutmamak gerekir (Yıldırım, 2007: 214, 215).
Nitekim Hz. Âdemle bir iniş yaşanmış, Hz. Peygamber’in Miraca yükselmesiyle de çıkış gerçekleşmiştir.
Yukarıdaki beyitlerden ilkinde ayete telmih ve Hurûfîlik inancına dair izler varken, ikincisinde ise,
ayetten iktibas ve vahdet-i vucûd felsefesinin, hatta Hurûfîliğin etkileri görülmektedir. Zira Hurûfîlikte de
insan yüceltilmektedir. İnsana, insan merkezli bütün öğretilerden daha fazla değer verdiğine şahit olduğumuz
Nesîmî, Hakk’ın suretini taşıdığından dolayı insanı kıymetli gevher olarak adlandırmaktadır (Bayat, 2006:
67). İnsan, ahsen-i takvim ve ahsen-i sûret üzere yaratıldığına göre, mazhar-ı ilâh olamaya da layıktır. İşte bu
düşünce ile Nesîmî, insan yüzünü, Allah’ın tecellîgâhı addetmektedir (Ayan, 2002: 41). Ahsen-i takvim olan
insanın şahsında sevgilinin kaşının barındırdığı sırlar bu vesileyle açığa çıkmaktadır.
Yine Miraç hadisesine atıta bulunan ilk beyit ile insanın en güzel şekilde yaratıldığına dair ayete işaret
eden ikinci beyit, insanın eşref-i mahlûkat olduğunu ve en yüce mertebelere çıkabileceğini ifade ederken,
şeytana uyduğu takdirde ise esfel-i safiline, en alt tabakalara inebileceğini de ima etmektedir. Beyitte insan
âşık ve maşuk tipini, şeytan ise rakip tipini temsil etmektedir. Dolayısıyla beyitler arasında ortak noktalar
vardır.
Aşağıdaki beyitlerde şair, sevgilinin miskten daha güzel kokan saçından utanan saba rüzgârının o saç
vasıtasıyla Hıtâ’ya düştüğünü; Çin ülkesinde bulunan Hıtâ’nın güzellerini Çin’in övmesinin yersiz olduğunu,
zira sevgilinin yanağındaki ayva tüyleri ve benini gören Hıtâ’nın hataya düşeceğini ve her seher vakti esen
saba rüzgârının âlemi kokuya gark etse de sevgilinin halkalı zülfünün o güzel kokuya gölge düşüreceğini
söylemektedir:
Sabâ saçundan utandı ki nâfe-i Çîndür
Meger ki silsilesinden sabâ Hıtâya düşer (G. 77/4)
Egerçi Çîn öger isen Hıtayî hûblarını
Çü hatt u hâlini görse Hıtâ hatâya düşer (G. 78/6)
Cihân mu’attar olur her seher ki bâd-ı saba
Gelür bu halka-i zülfün ‘abîre sâye düşer (G. 77/7)
Nâfe, Doğu Türkistan’da (Hıtâ, Hatâ) yaşayan ve misk âhûsu denilen hayvanın göbeğinden çıkarılan
bir çeşit urdur ki miskin ham maddesi olarak bilinmektedir. Nafe daha çok misk, Hıtâ, Huten, ahu gibi
kelimeler ve saç ile bir arada tenasüp içinde kullanılmaktadır (Pala, 2009: 346). Divân şiirinde en çok söz
konusu edilen koku ve maddelerden biri misktir. Misk, kokusu ve siyah rengi ile sevgilinin kokusu, ayva
tüyleri, beni, kaşı, saçları; gece ve mürekkep arasında benzerlik bulunmaktadır. Çin, Hıtâ, Huten kelimeleri,
miskin çıktığı yeri bildirmektedir. Makbul ve pahalı bir koku oluşu, kokusunun gizlenememesi, her yeri
327
5 “Biz, gerçekten insanı en güzel bir biçimde yarattık.” (Altuntaş ve Şahin, 2005: 596)
6 Bu konu hakkında detaylı bilgi için bakınız (Altuntaş ve Şahin, 2005: 150-152)
Sıtkı Nazik
kaplaması, elde edilişi ve benzeri birçok yönden ele alınmaktadır. Özellikle sevgilinin saçları misk ile dolu
bir pazarı andırmaktadır (Pala, 2009: 324).
Çin›in kuzeyi ile Türkistan topraklarına verilen bir isim olan Hatâ, «Hıtâ» veya «Huten»
şekilleriyle de kullanılmakta, özellikle ahû ve misk ile birlikte anılmaktadır. Bazen Çîn,
Rûm gibi ülkelerle de tenasüp yoluyla zikredilen Hatâ, matematikte gerçek değer ile yaklaşık değer arasındaki
farkı (yanılma payı) da belirtmektedir (Pala, 2009: 197). Dolayısıyla Hıtâ (Hatâ) ve hata kelimeleri de
beyitlerde bir arada bulunabilmektedir. Aynı zamanda Hıtâ, güzelleriyle meşhur bir yerdir.
Koku, rüzgârla bağlantılı olarak ele alınmaktadır. Zira kokunun yayılmasında etkili olan rüzgârdır. Koku
ile olan ilgisinden dolayı şiirlerde rüzgâr söz konusu edilmektedir (Tolasa, 2001: 161). Öte yandan sevgilinin
saçının da koku yayma özelliği bulunmaktadır. Ondaki koku bazen kendinde mevcuttur, bazen de dışarıdan
gelmektedir. Misk ve amber bile sevgilinin saçı kadar güzel kokamamaktadır (Pala, 2009: 384). Bu bakımdan
sevgilinin miskten daha güzel kokan saçı karşısında saba utandığı gibi, bu güzel kokan saçları dalgalandıran
rüzgâr, misk kokusuyla meşhur olan Hıtâ’ya doğru esmektedir. Aynı şekilde sevgilinin güzelliği ile Hıtâ
hublarının kıyaslanması da bir hatadır. Çünkü sevgilinin ay ve güneş gibi parlak yüzü; siyah ve miskten daha
güzel kokan saçı; yay gibi kaşı, gözü, dudağı, yanağı, ayva tüyleri, beni ve benzeri güzelliklerine Hıtâ şahit
olsa, sevgiliyi kendi ülkesindeki güzellerle mukayese etmekle hataya düştüğünü anlayacaktır.
Her seher esen saba rüzgârıyla âlem kokuya gark olurken, sevgilinin rüzgârla birlikte gelen kıvrımlı
saçının kokusu, güzel kokuya/misk ve ambere gölge düşürmektedir. Nitekim rüzgârın, zülfün bir özelliği
olan kokuyu etrafa yayması, sevgilinin zâtının değil, sıfatlarının âlemde tecelli ettiğini göstermektedir
(Üstüner, 2007: 284). Vahdet deryasında esen rüzgârla kesreti sembolize eden dalgaların oluşması misali,
rüzgârın esmesiyle sevgilinin saçları dalgalanmakta gölgeler âlemi zuhur etmektedir.
Sevgiliye ait güzellik unsurlarından saç, yanaktaki tüyler ve ben’in ön plana çıkarıldığı üç beyitten ilki
ve üçüncüsünde saçın rüzgârla olan ilişkisine değinilmektedir. İkinci beyitte ise kesreti temsil eden tüyler ve
vahdeti simgeleyen ben ile sevgilinin güzelliğinin kemâle erdiği dile getirilmektedir. Üstelik ben’in yanaktaki
tüylerin içerisinde bulunuşu vahdetin kesrette gizli olduğunu göstermektedir.
Akıllı kişi, sevgilinin zülfüne her ne kadar bela tuzağı demiş olsa da, aslında bu tuzağa düşmeyen,
belaya düşmüştür. Çünkü bu bela tuzağına düşmenin bir sonucu olarak bahşedilen aşk derdine yanmayanın
hakkıyla Allah’tan şifa bulmayacağı, bu derde yananın yakında, kesin şifaya düşeceği dile getirilmektedir:
Egerçi zülfüne dâm-ı belâ dimiş ‘âkıl
Bu dâma kim ki gelüp düşmedi belâya düşer (G. 77/6)
Bu derde yanmayan iy cân şifâ zi-Hak bulmaz
Ki kim bu derd ile yandı yakın şifâya düşer (G. 78/3)
Saçın, rengi ve çokluğu sebebiyle kesret oluşu, fitne, bela, afet, fettan gibi unsurların kesretle ilgisini de
çağrıştıracak şekilde şiirde kullanıldığı görülmektedir (Şahin, 2011: 1856). Sevgilinin saçı, sahip olduğu bu
gibi vasılardan ötürü âşığı kendisine bağlamakta ve âşığın vahdete ulaşmasına engel olmaktadır.
Kesret âleminde, birer tuzak gibi olan güzellikler âşıkları avlamaktadır (Tarlan, 2009: 585). Dolayısıyla
simgesel anlamı kesret olan zülfün tuzak olarak hayal edilmesinde tasavvufun tesiri vardır. Yine de gerçek
âşıkların bu tuzaklara düşmeden yahut düştüyse bir an önce kurtularak vahdete erişmesi arzu edilmektedir
(Üstüner, 2007: 283). Ancak sevgilinin müşk kokulu kâküllerine gönlünü düşürenlerin bu aşk bendinden,
saç tuzağından kurtulması oldukça zor görünmektedir. Çünkü bu tuzakta her bir bağ diğerine, her kıvrım
başka bir kıvrıma geçmiş haldedir:
Pây-bend-i ‘aşkdan bir dâhi olur mu halâs
328 Kâkül-i pür-pîç-i müşgîn-târe düşdü gönlümüz (Ertem, 1995: 101)
Âşığın dünya gurbetine düşerek sevgiliden ayrılması zulmet-i hecr (ayrılığın karanlığı) olarak görülebilir.
Bu ise âşığa ıstırap vermektedir. Zulmet olarak görülen zülüten geçerek, onun vasıtasıyla yüze ulaşılması
misali, insanı ruh yüceliğine, olgunluğa ulaştıran da ıstıraptır. Bu sayede pek çok karanlık iş aydınlığa
çıkmakta ve insanın gerçeği görüp duyması sağlanmaktadır (İpekten, 2010a: 115). Öyleyse vahdete erişmek
için belâ semtine düşmek, yani acı, ıstırap çekmek gerekmektedir (İpekten, 2010b: 47).
Semt-i belâ, bezm-i elesttir. Elest bezmi Allah’ın bulunduğu ve insanların ruhları ile konuştuğu yerdir;
vahdetin evidir (İpekten, 2010b: 47). Hakiki sevgiliye kavuşmak isteyen âşıkların alın yazısına bezm-i elestte
kesret yazılmıştır. Kesret vahdetin tecellisine engel olmaktadır (İpekten, 2010a: 164) Bu bakımdan bela semti
âşığın sevgiliden ayrı kalmasının bir aşamasıdır.
A’raf Suresinin 172. ayetinde (Altuntaş ve Şahin, 2005: 172) geçtiği üzere Allah, insanların ruhlarını
yarattıktan sonra onları bir yerde toplamış ve “elestü birabbiküm” sorusunu yöneltmiştir. Onlar da “kâlû
belâ” diye karşılık vermişlerdir (İpekten, 2010b: 47). Böylece insanoğlunun imtihan süreci başladığı gibi,
ruhların yaratılmasıyla birlikte ayrılık, ayrılıkla birlikte düşüş, düşüşle birlikte aşk başlamıştır (Yıldırım, 2007:
215). “Aslında mutasavvılar, “ilk düşüş”ü, Allah’ın varlık âlemini yaratma iradesine kadar götürmektedirler.
“Âlem-i sekinet”te huzur ve sükûn içinde, O’nunla bir olan insanın/varlığın “sabit ayn”ları yaratılarak, O’ndan
ayrılmış ve dolayısıyla düşmüştür. Bu durum mutasavvıların devir nazariyesi ile de örtüşmektedir. Zira ilâhî
nurdan yaratılan varlık, hiyerarşik bir iniş yayını (kavs-i nüzul) takip ederek “dip nokta” olan dünyaya kadar
gelir. Bu itibarla dünya en alçak noktayı sembolize etmektedir.” (Yıldırım, 2007: 214-215). Seyr-i nüzulün
vukuuyla bu dünya gurbetine düşen insan, seyr-i uruc için vuslat yolculuğuna atılmıştır.
Tasavvuf ehli, “İlm-i İlâhî”deki varlığın prototipleri diyebileceğimiz “sabit aynler”inin yaratılmasıyla
mevcudatın, özellikle insanın asıl vatanından ayrılarak gurbete düştüğünü telakki etmişlerdir. Mesnevi’deki
“Neyistan” ve “Ney” metaforları da asıl vatan ve bu vatandan ayrılarak gurbete düşen insanı sembolize
etmektedir. Bu itibarla “düşüş”ü iniş olarak anlamanın ötesinde, O’ndan, yani sevgiliden uzaklaşma olarak
da anlamak gerekmektedir (Yıldırım, 2007: 216).
Öte yandan aşkı var ve dinamik kılan bizatihi ayrılıktır. Dolayısıyla yaratma ve buna bağlı düşüş
olmasaydı, nihayetinde aşk da olmayacaktı. O halde “düşüş”ü mutlak anlamda olumsuz algılamak, esasında
eksik ve yanlış bir düşüncedir (Yıldırım, 2007: 215, 216).
Zülfün bela tuzağına düşmek, aşka düşmek demektir. Aşk ise kesret deryasında gönül kayığı ile vahdet
kıyısına ulaşma serüveni ve imtihanıdır. Hâlbuki aşk ve gönül olmazsa, kesret dalgaları arasında boğulmak
kaçınılmaz bir son olacaktır. Asıl belaya düşmek de budur.
Sevgilinin zülfü âşığı kendine bağlamakta, zülüf tuzağı âşığın gönlünü avlamaktadır. Aşk ateşine duçar
olanın derdine çare yine de aşkın kendisidir. Bu halinden memnun olan âşığın muradı da meşguliyeti de
sevgilinin aşkından başkası değildir:
Aşk derdiyle hoşum el çek ilâcımdan tabîb
Kılma derman kim helâkim zehri dermânındadır (Akyüz vd., 2000: 172)
Benim senin dudağından gayrı bir muradım yoktur
Senin dudak ve gözüne mest olduğumdan beri
Benim işim kemend ve tuzaktan başkası değildir (Irâkî, 2012: 41)
Sevgili, yay gibi kaşıyla âşığa gamze (bakış) okunu attığı zaman, âşığın, o sevgilinin yolunda şehit olmasına
şaşılmaz, çünkü ezel sakisinin nazar oklarıyla kalbinden vurulan âşık, aşk şarabını içerek, coşup köpüren bu
vahdet deryasına dalmıştır. Zâhid ve âbid dahi ilâhî aşk şarabından içerse şayet, akılları başlarından giderek
zühdü terk edecekler ve bu hayhuya düşeceklerdir:
Yolunda ‘âşık-ı miskîn şehîd ola ne ‘aceb 329
Sıtkı Nazik
Haçan ki gamzen ohı şol kaşunda yâya düşer (G. 78/5)

‘Aceb şerâb imiş ey sâkî-i ezel ‘ışkun
Ki cûş ider anı içen bu hûy u hâya düşer (G. 77/9)
İçerse zâhid ü ‘âbid lebün şerâbından
Delüre terk ide zühdi vü hûy ü hâya düşer (G. 78/4)
İlâhî aşk kavramının gelişmesine neden olan ilk konulardan biri aşkın ezelîliğidir. Tasavvuta ezeli aşk
kavramı, iki metaizik konuyla ilişkilidir: Biri misak konusu, öteki Allah’ın kullarına olan sevgisi konusudur
(Pürcevâdî, 1998: 375).
Misak konusunun geçtiği A’raf suresinin 172. ayetinin tefsirinde mutasavvılar, insanoğullarının
zürriyetlerinin Yaratıcıyla yaptıkları sözleşmeyi (misak) aşk sözleşmesi saymışlardır. Mutasavvılara
göre Allah, “Ben sizin mahbubunuz değil miyim?” demiş, ruhlar da “evet demişler” ve böylece Allah
insanoğullarının ruhlarıyla sözleşme yapmıştır. Bu sözleşme ruhların cisim âlemine ya da beşeriyet âlemine
girmelerinden önce, yani ezelde gerçekleşmiştir. Bu yüzden de insanın Allah’a olan sevgisi ezelî ve fıtrî bir
sevgidir (Pürcevâdî, 1998: 375-376).
Ezelî aşk kavramıyla irtibatlı olan bir başka konu ise Allah’ın kullarına sevgisi konusudur. Zira bazı
mutasavvılar ilâhî sevginin, yani insanın Yaratıcıya olan sevgisinin temel başlangıcının Allah’ın sevgisi
olduğunu kabul etmektedirler. “Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler.” (Altuntaş ve Şahin, 2005: 116)
ayetinde Allah’a işaret eden “O” zamiri kullara işaret eden “onalar” zamirinden önce gelmektedir. Nitekim
bu konuda Bâyezid-i Bistâmî şöyle demiştir: “Uzun süredir, benim O’nu istediğim yanılsaması içindeydim,
ama beni isteyen önce kendisiymiş.” (Gazâlî, 2008: 37; Pürcevâdî, 1998: 377). Dolayısıyla Allah’ın sevgisi,
kadim sevgi olarak göz önünde bulundurulabilir. Allah’ın kadim sevgisi, bütün yaratıklarına karşı taşıdığı
inayet ve rahmettir. Oysa ezelî sevgi genellikle Allah’ın misak gününde âdemoğullarının zürriyetlerine karşı
gösterdiği özel inayete işarettir. Daha sonra misak günündeki ezelî sevgiden söz eden Ahmed Gazâlî gibi
şeyhler, Allah’ın kullarına seslenişini (elestü birabbikum) bu anlamın belirmesi olarak kabul etmişlerdir.
Onlara göre bu sesleniş, aslında yüce Hakk’ın güzellik ve cemalinin âdemoğullarının ruhlarına tecellisidir
(Pürcevâdî, 1998: 377).
“Ezelde öyle bir şarap içtik ki henüz o şarabın ateşiyle mahmurluk içindeyiz.” diyen Sa’dî, mahmurluk
halini ezelde şarap içmesine bağlamaktadır. Bu hal aslında yeniden şarap içmeye olan fıtrî bir ihtiyaç
duygusudur. Ezelde aşk şarabından içen ruh, bu dünyada da aynı şekilde şarap içmeyi arzulamaktadır.
Bu arzulama hali aşk dilinde iştiyak diye adlandırılan şeydir. İştiyak, âşığın gönlündeki sevgiliyi görme ve
ona kavuşma temennisidir. Ezelde kendisine sevgilinin güzelliğini görmek nasip olan ruh, sevgiliden uzak
kaldığı bu dünyada yeniden sevgilinin huzuruna varma ve onun yüzünü görme iştiyakı içindedir. Sevgiliyi
görmenin ve onunla sözleşmenin sonucu ortaya çıkan iştiyak ise, âşığın yüreğinde onu sürekli devingen
tutan ateştir (Pürcevâdî, 1998: 382). Nitekim aşağıdaki mısralarda bu ateşin nasıl tutuştuğu ve aşk adını
aldığı anlatılmaktadır:
Kadehe dökülen ilk badeyi
Sâkî’nin mest olmuş gözünden ödünç aldılar
Safa ehlini kendisiyle bulduklarından
Benlikten âzade olmuşluğun şarabını kadehten aldılar
Kadehten düşen şeye -sevgilinin şarap renkli dudağına-
Âşıkların şarabı adını taktılar
330 Cihânın gönüllerini avlamak için
Sevgilinin kemend-i zülfünü tuzak yaptılar

Dünyânın her yerini derd ile doldurup
Ve her şeyi alt üst edip aşk namını verdiler (Irâkî, 2012: 28)
Aşk göz ve görme ile başlamaktadır (Gazâlî, 2008: 72). Ruhun sarhoşluğu, sâkînin ya da maşukun
yüzünü, özellikle de gözünü görme dolayısıyla ortaya çıkmıştır. İşte burada, âşıkta ortaya çıkan sarhoşluk ya
da “sekr”, maşukun yüzünün görünmesi ve görülmesiyle, yani bakış konusuyla kesişmektedir (Pürcevâdî,
1998: 384). Bu vesileyle ezel sâkîsinin (sevgilinin) gamzesi âşığa isabet eder etmez, o bir anlık bakışla mest
olan âşık, aşk ateşine düşmüştür. Zühd ve takva sahibi bile sevgilinin dudağının şarabından içse, ilâhî sevgiyi
tatsa, o da sarhoş olacak ve iştiyak ateşiyle yanıp tutuşacaktır.
Yukarıdaki beyitlerde fakr ve ihtiyaç ehli olarak tasvir edilen miskin âşık tipinin karşısında zâhid ve
âbid tipleri yerini almaktadır. İlâhî sevgiliyi sembolize eden “sâkî-i ezel” ifadesiyle de sevgili tipine yer
verilmektedir.
Misak gününü ve Elest badesini çağrıştıran yukarıdaki beyitler tedrici bir özellik arz etmektedir. İlk
beyitte, Elest Bezmi’ndeki bir anlık bakış sonucu kulun aşka düşmesi olayına işaret edilmektedir. İkinci beyitte,
ezel sakisinin nazar etmesiyle sunduğu aşk şarabını içen âşığın vahdet deryasına dalması anlatılmaktadır.
Üçüncü beyitte ise, sevgilinin dudağının şarapla olan ilgisi ön plana çıkarılarak o dudak şarabından zâhid ve
âbid dahi içse, onların da sarhoş olup, ilâhî sevgiyi tadacakları söylenmektedir.
77. gazelin ilk beytinde geçen “haçan ki” ifadesi, bu defa 78. gazelin beşinci beytinde yer almakta ve
yaratılma hadisine, dolayısıyla ilk düşüşe göndermede bulunmaktadır. İkinci ve üçüncü beyitlerdeki “hûy
ü hâya düşmek” deyimi, seyr-i nuzûl akabinde yaşanan kesret girdabına düşüşü akla getirebileceği gibi,
ilâhî aşk deryasına dalmayı da nazara sunmaktadır. Zira 78. gazelin yer aldığı Dil Tarih Coğrafya Fakülte’si
nüshasında “hûy” kelimesi “hû vü” şeklinde geçmekte ve dolayısıyla “hû” zamiri Allah’a, “hây” sözcüğü ise
Allah’ın hayat sıfatına işaret etmektedir.
Sevgiliye vuslat saadetinin ancak âşık gibi gönlü zengin bir dilenciye düşeceğini söyleyen şair, sevgiliden,
kapısında miskin halde bulunan Nesîmî’yi görmesini ve güzelliğinin zekâtını vermesini istemektedir. Bu
vesileyle sevgiliye kavuşan Nesîmî’nin yüreği aşk ateşiyle yanıp tutuşmuş ve şair zorluklarla dolu bir yola
girmiştir:
Gedâya handa visâlin sa’âdeti düşüser
Eger düşerse menüm tek ganî gedâya düşer (G. 77/8)
Bu gün Nesîmiyi gör kim kapunda miskîndir
Zekât-ı hüsnüni vergil ki bu gedâya düşer (G. 78/7)
Nesîmi yâra ulaştı ne düşdi münkire kim
Tutuşdı yüregi yandı yavuz kazâya düşer (G. 77/10)
“Divan şiirinde âşık, her zaman gönül tahtının sultanı olan sevgilinin kulu ve kölesidir. Sevgiliye kul ve
köle olmak âşık için her zaman sultan olmaya yeğlenmiştir. Hatta sevgilinin âşığına lutfedip, onu kendine
köle kabul etmesi, âşık için çok büyük itihar vesilesidir. Tasavvufî açıdan düşünüldüğünde ise bu durum,
yani insanın Allah’a köle olması en büyük hürriyet ve saltanattır.” (Çınar, 2009: 81).
Aşkla ilgili olarak kudret, azamet, istiğna ve büyüklük gibi özelliklerin tamamı, şah, padişah ve sultan
statüsünde olan sevgilinin sıfatları iken; mezellet, zaaf, hakirlik, fakirlik, ihtiyaç ve çaresizlik gibi özelliklerin
tamamı da kul, köle ve geda konumundaki âşığa aittir (Gazâlî, 2008: 60). Âşığın aşkı her durumda
çaresizlik, zillet, ezilmişlik, hakirlik ve teslimiyeti; maşukun aşkı ise tahakküm, kibirlenme ve büyüklenmeyi
gerektirmektedir (Gazâlî, 2008: 37). 331
Sıtkı Nazik
Mahalle, köy, yurt gibi anlamlara gelen kûy, Divan şiirinde sevgilinin oturduğu yer olarak sıkça
kullanılmaktadır. Kûyunda (mahallinde) bir sultan olan sevgiliye herkes muhtaçtır. Sevgilinin eşiği âşık
açısından önemlidir. Âşık daima oraya ulaşmak istemektedir. Âşık için orada bir dilenci olmak, dünyaya
sultan olmaktan yeğdir (Pala, 2009: 280; 2011: 24).
Şair, sevgilinin kûyunu Kâbe, harem, Mekke, secdegâh, cennet, bâğ-ı cinân, ravza, gülşen, bostan olarak
nitelemekte ve her kelime için değişik ilgiler kurmaktadır (Pala, 2009: 280). Şiirlerde sevgilinin kûyu en
güzel bahçe; hatta cennet olarak idealize edilmekte ve bu en güzel gül bahçesi ya da cennet bahçesi içerisinde
açılmış gül de sevgili olmaktadır (Özkan, 2007: 46).
Sevgilinin her türlü cevr ü cefasına katlanan âşık, sevgiliye vuslat konusunda rakiplerden daha fazla hak
sahibi demektir. Çünkü sevgili, âşığına karşı eziyet etmekte, naz yapmakta, ilgisiz davranmakta ve vefasızlık
göstermektedir. Etrafını çeviren diğer âşıklarla onu kıskançlık azabı içinde kıvrandırmaktadır (Akün,
1994: 415). Ancak yine de âşık bu durumdan şikâyetçi olmamakta, meşakkatlere sabredip, katlanmaktadır.
Aşk yolunun zorlu engellerini geçme hususunda sınavı başaran âşığın ödülü de sevgiliye vuslat olacaktır.
Sevgilinin hüsnün zekâtı da muhtaç konumda olan âşığa düşmektedir.
“Kul ile Allah arasında kimi nurdan, kimi nârdan yetmiş bin perde vardır. Bunların hepsinden geçip
vahdet şarabını içmek gerekir.” (Şâhidî, 1996: 44) Fakat dünya nimetleri, salikin önünde vahdete erişme
yolunda geçit vermez dağlar halinde sıralanmışlardır, vahdete erişmek için bu engellerin aşılması ve arzu,
heves, dert, keder gibi engellerden; dünya bağlarından uzaklaşılması lazımdır (İpekten, 2011: 101). Bütün
bu zorlukları aşabilen kulun dünyadaki ödülü; seyr-i urucu gerçekleştirmek, fenafillah ve bekabillah
mertebesine erişmek, insan-ı kâmil olmaktır. Ahirette ise cennete girmek ve Allah’ı görme bahtiyarlığını
yaşamaktır. Nihai ödül de budur. Zira rüyetullah, Allah’ın mümin kullarına en büyük ihsanıdır. Öte yandan
Allah’ı görememek kâfirler için cehennemden de öte bir azaptır.
Beyitlerde “geda, gani geda, Nesîmî” ile âşık tipine, “yâr” ile sevgili tipine, “münkir” ile de rakip tipine
değinilmektedir. Sevgili karşısında âşığın dilenci ve muhtaç oluşunu vurgulayan “geda” ve “miskin” kelimeleri
motif olarak düşünülebilir. Üstelik beyitlerde aşamalı olarak vuslat anlatılmaktadır. Beyitlerin ilkinde, vuslat
düşünce boyutundadır ve âşık kendinin vuslata layık olduğunu söylemektedir. İkincisinde, âşık sevgilinin
kapısında beklemekte ve hüsnünün zekâtını istemektedir. Son beyitte ise şair yâre kavuşmuş, adeta damla
denize karışmış ve ırmak okyanusla buluşmuştur.
SONUÇ
Vahdet-i vücûd anlayışının ele alındığı her iki gazelde de vahdetin kesrette gizlendiği ima edilmekte,
sevgiliye ait güzellik unsurları vasıtasıyla vahdetin kesret dünyasındaki tezahürleri dikkatlere sunulmaktadır.
Ayrıca, sevgiliden ayrı kalmanın başlangıç aşaması olan Elest Bezmi’ne göndermede bulunulmakta ve âşığın
bu kesret âlemini tecrübe ederek, vahdete ulaşabileceği üzerinde durulmaktadır.
Gazellerdeki temel düşünce, yani tema “düşmek” imajı etrafında şekillenmektedir.
Vahdet-i vücûd anlayışının ortaya konduğu bu iki gazelde, çok olmamakla birlikte, özellikle birinci
gazelde Hurûfîliğe dair esintiler de hissedilmektedir. Dolayısıyla gazellerde okura iletilmek istenen temel
mesajın bu iki düşünce sistemi olduğu söylenebilir.
Bir eserde sık sık tekrarlanan süsleyici ögeleri oluşturan motifin içerisine bu iki gazelde geçen sembol,
istiare, mecaz ve mazmunları da dâhil edebiliriz. Bu bakımdan her iki gazelde de sevgilinin nikabı, saçı/
zülfü, yüzü, kaşı; Hüma kuşu; gölge/sâye; güneş/âfitâb, ay/kamer, bulut/sehâb, Hıtâ, Hıtâ hûbları; şarap/
dudak şarabı kelime ve ifadeleri her iki gazelde de işlenen motilerdir. Sabâ/bâd-ı sabâ; ‘abîr, nâfe-i Çin;
dâm-ı belâ, dâm, ezel sakisi (sevgili/Allah) ve kesreti temsil etmesi bakımından cihân birinci gazelde; sema;
sevgilinin gamzesi, dudağı (leb), hattı ve hâli, zekât-ı hüsnü ise ikinci gazelde ele alınan motilerdir.
332 Bu iki gazelde kullanılan ikinci tekil şahıs zamiri ve birinci gazelde geçen sâkî-i ezel ifadesiyle “sevgili”
tipine atıf yapılmaktadır. İkinci gazelde “Âşık-ı miskin”, ilk gazelde “geda (dilenci)” ve “gani geda” ifadeleriyle
âşık tipine değinilmiştir. Rind tipini temsil eden âşığa karşılık, rakip olarak “âbid”, “zâhid” ve “münkir”,
“şeytan (dîv)” tipleri de gazellerde yerini almaktadır.
Gazellerdeki ana fikrin, iletilmek istenen mesajın “vahdet-i vücûd” anlayışı olduğunu söyleyebiliriz.
Vahdetin kesret üzerindeki tezahürleri, vahdetin kesrette gizli olduğu, Elest Bezmi’nde ilâhî aşk şarabını
içen âşığın payına ayrılığın düşmesi, âşığın sevgiliye muhtaç ve kul, köle oluşu beyitlerde ele alınan ortak
ara fikirlerdir. İnsanın en güzel surette yaratıldığını beyan eden ayetle birlikte sevgilinin şahsında insanlığın
yüceltilme düşüncesi, sevgilinin bela tuzağına âşığın kapılması, rüzgârın kokuyla ilgisi de düşünülerek
kokunun yayılması misali vahdete ait tecellilerin de kesret halinde âlemde görülmesi ve sevgiliye vuslat ilk
gazelde yer alan ara fikirlerdir. Miskin âşığın sevgili uğrunda şehit olması ve sevgiliden ödül beklentisi ise
ikinci gazelde ele alınan ara fikirlerdir.
Sonuç olarak, Allah’ın ilm-i ezelisinde mevcut iken, ayan-ı sabite halinde yaratılmak suretiyle sevgiliden
uzaklaşmaya mecbur bırakılan âşık, Elest Bezmi’nde ikinci bir düşüşü yaşamış ve bu dünyaya gönderilmekle
de ilâhî sevgiliden tamamen ayrı kalmıştır. Hala o diyarın kokusunu yüreğinde hisseden âşık, kesrette
gizlenmiş olan vahdeti tecrübe ederek, yâre ulaşma gayreti içindedir. Vuslatın yolu güçlüklerle dolu olsa da,
karanlıklar ülkesinde ab-ı hayatı aramaya benzese de vahdete erişmek imkânsız değildir. Nitekim sevgiliye
vuslatı gerçekleştirenlerden biri de Nesîmî olmuştur.
KAYNAKÇA
AKÜN, Ömer Faruk (1994) “Divan Edebiyatı”, TDV. İslâm Ansiklopedisi, C.9, İstanbul: TDV. Yayınları,
ss.389-427.
AKYÜZ, Kenan vd. (2000) Fuzûlî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
ALTUNTAŞ, Halil; ŞAHİN, Muzafer (2005) Kur’an-ı Kerim Meâli, Ankara: DİB. Yayınları.
AYAN, Hüseyin (2002) Nesîmî, Hayatı, Edebi Kişiliği ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni I-II, Ankara: TDK
Yayınları.
AYTAÇ, Gürsel (2009) Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi, İstanbul: Say Yayınları.
AYVERDİ, İhan (2005) Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
BAYAT, Fuzuli (2006) “Ezoterik Bilgi Bağlamında Seyyid Nesimi”, Evrene Sığmayan Ozan Nesîmî (I.
Uluslararası Seyyit Nesaimi Sempozyumu Bildirileri), Ankara: YOL Bilim Kültür Araştırma Yayınları,
ss. 62-71.
BAYRAM, Yavuz (2004) “Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi ve Bir Uygulama”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi,
S. 16, ss. 69-93. İnternet Adresi: www.turkiyat.selcuk.edu.tr. Erişim Tarihi: 20.11.2012.
BEYDİLLİ, Celal (2004) Türk Mitolojisi-Ansiklopedik Sözlük, Çev. Eren Ercan, Ankara: Yurt Kitap Yayınevi.
ÇINAR, Bekir (2009) “Edirneli Nazmî’nin Türkî-i Basît Şiirlerinin Teşbihler Sistemi Açısından Genel
Anlayışla Mukayesesi” Turkish Studies, S. 4/5, ss. 76-98. İnternet Adresi: www.turkishstudies.net.
Erişim Tarihi: 20.11.2012.
ERGİN, Muharrem (1980) Kadı Burhanettin Divanı, İstanbul: İstanbul Ü. Edebiyat Fak. Yayınları.
ERTEM, Rekin (1995) Şeyhülislâm Yahyâ Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
FORDHAM, Frieda (1997) Jung Psikolojisi, Ter. Aslan Yalçıner, İstanbul: Say Yayınları.
GAZÂLÎ, Ahmed (2008) Âşıklarların Halleri-Sevânihu’l Uşşâk, Çev. Turan Koç; Mehmet Çetinkaya,
Ankara: Hece Yayınları.
GİBB, E.J. Wilkinson (1999) A History of Ottoman Poetry I-II (Osmanlı Şiir Tarihi), Ter. Ali Çavuşoğlu, 333
Ankara: Akçağ Yayınları.
Sıtkı Nazik
IRÂKÎ, Fahreddîn (2012) Aşk Metafiziği (Lemaât), Ter. Ercan Alkan, İstanbul: Hayykitap Yayınları.
IŞIK, Hüseyin Hilmi (2010) Tam İlmihâl-Seâdet-i Ebediyye, İstanbul: Hakîkat Kitâbevi Yayınları.
İPEKTEN, Haluk (2010a) Fuzûlî Hayatı Sanatı Eserleri, Ankara: Akçağ Yayınları.
İPEKTEN, Haluk (2010b) Şeyh Gâlib Hayatı Sanatı Eserleri, Ankara: Akçağ Yayınları.
İPEKTEN, Haluk (2011) Nâilî Hayatı Sanatı Eserleri, Ankara: Akçağ Yayınları.
İSEN, Mustafa (1999) Latifi Tezkiresi, Ankara: Akçağ Yayınları.
KARATAŞ, Turan (2001) Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Perşembe Kitapları Yayınları.
KURNAZ, Cemal (1998) “Hümâ”, TDV. İslâm Ansiklopedisi, C. 18, İstanbul: TDV. Yayınları, ss. 478.
LEVEND, Agâh Sırrı (1984) Divan Edebiyatı, İstanbul: Enderun Kitabevi.
LEVEND, Agâh Sırrı (2008) Türk Edebiyatı Tarihi I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
MENGİ, Mine (2010) Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
MERMER, Ahmet vd. (2010) Eski Türk Edebiyatına Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
ÖZKAN, Ömer (2007) Divan Şiirinin Penceresinden Osmanlı Toplum Hayatı, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
ÖZTEKİN, Nezahat (2007) “Mukayeseli Edebiyat -Araştırma Tarihi ve Yöntem-”, Turkish Studies, S. 2/4, ss.
671-679. İnternet Adresi: www.turkishstudies.net. Erişim Tarihi: 20.11.2012.
PALA, İskender (2009) Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları.
PALA, İskender (2011) Kitâb-ı Aşk, İstanbul: Kapı Yayınları.
PÜRCEVÂDÎ, Nasrullah (1998) Can Esintisi-İslamda Siir Metafizigi, Çev. Hicabi Kırlangıç, İstanbul: İnsan
Yayınları.
ŞÂHİDÎ, İbrahim Dede (1996) Gülşen-i Vahdet, Haz. Numan Külekçi, Ankara: Akçağ Yayınları.
ŞAHİN, Kürşat Şamil (2011) “Sevgilinin Güzellik Unsurlarından Saç ve Saçın Âşık Üzerindeki Etkisi” Turkish
Studies, S. 6/3, ss. 1851-1867. İnternet Adresi: www.turkishstudies.net. Erişim Tarihi: 20.11.2012.
ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ; KARTAL, Ahmet (2010) Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
TARLAN, Ali Nihat (2009) Fuzûlî Divanı Şerhi, Ankara: Akçağ Yayınları.
TEZ, Zeki (2008) Mitolojinin Kültürel Tarihi, İstanbul: Doruk Yayınları.
TOLASA, Harun (2001). Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası, Ankara: Akçağ Yayınları.
ULUDAĞ, Süleyman (2005) Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
ÜSTÜNER, Kaplan (2007). Divan Şiirinde Tasavvuf, Ankara: Birleşik Yayınevi.
ÜSTÜNER, Kaplan (2008) “ XIV. ve XV. Yüzyıl Divanlarında Tasavvuf ”, TÜBAR, S. XXIV, ss. 271-294.
İnternet Adresi: www.tubar.com.tr. Erişim Tarihi: 04.12.2012.
ÜZGÖR, Tahir (1990) Türkçe Dîvân Dîbâceleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
YAKAR, Halil İbrahim (2006) “Seyyid Nesîmî’nin Şiir Anlayışı”, Evrene Sığmayan Ozan Nesîmî (I. Uluslararası
Seyyit Nesimi Sempozyumu Bildirileri), Ankara: YOL Bilim Kültür Araştırma Yayınları. ss. 324-338.
YAVUZ, Kemal (2011) “Şiirimizin Özgün Nakışçısı Nesimî”, Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 32, ss. 26-35 İnternet
Adresi: www.tded.org.tr/images/logo/x/nesimi. Erişim Tarihi: 13.11.2012.
334
YILDIRIM, Ali (2007) “Düşmek İmajı ve Şeyh Galib’in Düşüşü”, Bilig Dergisi, S. 42, ss. 213-227. İnternet
Adresi: http://yayinlar.yesevi.edu.tr. Erişim Tarihi: 10.12.2012.
Nâbî’nin Münşeat’ında
Şehir ve Diyarbakır
Arş. Gör. Adnan OKTAY
Mardin Artuklu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Mardin
adnanoktay3@hotmail.com
ÖZET
Nâbî, Klasik Divan Edebiyatı geleneği içerisinde Böylece Nâbî’nin şehirden/kentten beklentilerini
hikemî tarzın en büyük temsilcisi olarak bilinir. de yakalamış olacağız. “Kadimden Diyar-bekr’e
Onunla ilgili yapılmış olan çalışmalar, hala onun küçük İstanbul didiklerinün manası dahı zeman-ı
daha iyi bir şekilde anlaşılmasını sağlama yolunda devletinüzde zahir oldı.” ifadesinin aslında şâir
ilerlemektedir. Bunun somut olarak en büyük delili, için ne anlama geldiğini, şehir/medeniyet/yaşam
Nâbî’nin adeta bir külliyatı andıran Münşeat’ının deviniminde Nâbî’nin şehir içerisindeki insana/
bilim dünyasınca bir bütün olarak çalışılmamasıdır. bireye bakışını irdelemeye çalışacağız.
Bu bildirimizde doktora tezi olarak da hazırlamaya
çalıştığımız Nâbî’nin Münşeat adlı eserinde, özellikle Anahtar Kelimeler: Nâbî, Münşeat, Şehir,
Diyarbakır şehrinin izlerini görmeye çalışacağız. Diyarbakır, Divan Edebiyatı
Adnan OKTAY
GİRİŞ:
a. Nâbî’nin Münşeat’ı:
Doktora çalışması olarak da günümüz okuyucusu-araştırmacısının dikkatine sunmaya çalıştığımız
Nâbî’nin Münşeat’ı, yaklaşık olarak iki yüz on beş mektuptan/nesir yazıdan oluşmaktadır. Bu yazıların ne
ile ilgili oldukları, kime gönderildikleri ve diğer detaylar apayrı bir çalışma konusu olduğundan buraya
alınmamıştır. Ancak bilinmesi gereken özet bilgi şudur ki, Nâbî’nin Münşeat’ında yer alan metinler
mektup özelliklerinin yanında düz yazı özelliği de taşıyan normal metinler olduğu, mektuplardan sultana,
sadrazamlara, vezirlere, valilere gönderilenlerin yanı sıra Nâbî’nin avamdan tanıdıklarına da gönderilmiş
olanların olduğudur. Bunlardan bir kısmı ise kendisine gönderilmiş olan mektuplara cevap niteliğindedir.
Çalışma yapılırken tespit edebildiğimiz yaklaşık seksen nüshanın şimdilik yedisinden faydalanılmış;
Amerika, Almanya, İngiltere, Fransa, Suudi Arabistan, Mısır, İran gibi birçok ülkede çeşitli kütüphanelere
dağılmış olan nüshalara ulaşmak için de çalışmalar yapılmaktadır. Bildirimiz hazırlanıncaya kadar
oluşturulmuş olan metin için aşağıdaki nüshalardan faydalanılmıştır:
a. (A) Nâbî Yûsuf b. Abd-Allâh Ruhâvî. (1052-1124/1642-1712), Münşe’ât, Süleymaniye Ali Nihat Tarlan
Koleksiyonu, No: 34 Sü-Tarlan 91.
b. (H) Nâbî Yûsuf b. Abd-Allâh Ruhâvî. (1052-1124/1642-1712), Münşe’ât, Manisa İl Halk Kütüphanesi,
45 Hk 5272.
c. (M) Nâbî Yûsuf b. Abd-Allâh Ruhâvî. (1052-1124/1642-1712), Münşe’ât, Manisa İl Halk Kütüphanesi,
45 Hk 2774.
d. (N) Nâbî Yûsuf b. Abd-Allâh Ruhâvî. (1052-1124/1642-1712), Münşe’ât, Süleymaniye Ali Nihat Tarlan
e. (Ö) Nâbî Yûsuf b. Abd-Allâh Ruhâvî. (1052-1124/1642-1712), Münşe’ât, Milli Kütüphane, Ankara
Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, 06 Hk 4266.
f. (T) Nâbî Yûsuf b. Abd-Allâh Ruhâvî. (1052-1124/1642-1712), Münşe’ât, Tercüman Gazetesi Kütüphanesi
Türkçe Yazmaları, No: Y-202.
g. (U) Nâbî. (1641 or 2-1712), Münşeat-ı Nâbî Efendi, Harvard College Library, Houghton MS Turk 30,
011453767.
Mektupların dil ve üslup özellikleri, kendisine mektubun gönderildiği kişinin konumuna, makamına,
eğitim durumuna göre değişmektedir. Nâbî’nin özellikle Divan’ında kullanmış olduğu ağır ve süslü dilin,
nesir alanında daha da ağırlaştığı bir gerçektir. Günümüz okuyucusunun lügat kullanmadan Münşeat’ı
anlaması imkansız gibidir. Terkiplerde bulunan kelime sayısının daha da fazlalaşması, Arapça, Farsça kelime
ve terkiplerin artması, anlaşılmayı daha da zorlaştırmaktadır.
b. Nâbî’nin Münşeat’ında Şehir:
Nâbî’nin Münşeat’ından hareketle yapılan metin okumalarında onun şehir kavramına yüklemiş olduğu
mana nedir? Bu soruya cevap vermek aslında çok zor olabilir. Kullanılmış olan şehir-mekan-coğrafya
isimlerinden hareket ettiğimizde aslında Nâbî’nin coğrafî olarak Dünya’sının Anadolu, Balkanlar, Arap
yarımadası, Ortadoğu ve Akdeniz’le sınırlı olduğu görülmektedir. Dolayısıyla Nâbî’nin Dünya’yı okuması,
yaklaşık olarak Dünya’nın yüzde on beşini kapsayan bir coğrafya üzerinden gerçekleşmektedir. 17. yy.
yerleşim, kültür ve medeniyet merkezleri düşünülürse, aslında bunun pek de azımsanmayacak bir coğrafya
olduğu söylenebilir.
Nâbî’nin şaşırtıcı olarak hiç değinmediği yerler arasında bugünkü İran topraklarının olması, dönemsel
336 siyasal etkenlere, Osmanlı-Safevî savaşlarına bağlanabilir. Ayrıca büyük bir medeniyet merkezi olan Çin’den
hiç bahsedilmemesi, bu ülkenin Dünya siyasetinde kendisine biçmiş olduğu geleneksel konumlandırmayla
ya da Nâbî’nin bu coğrafyaya olan ilgisinin azlığıyla açıklanabilir.
Nâbî’nin Münşeat’ında Şehir ve Diyarbakır
Şehir, yer isimlerinin öncesi ya da sonrasında ağırlıklı olarak dönemin yöneticilerinin isimlerinin yer
alması, aslında şair için birey-yönetici-şehir-şair ilişkisinin bu kavramlar bir arada olduklarında daha fazla
önem arz etmesi bakımından önemlidir.
Münşeat’a göre kentlerin-yerlerin kendilerine göre hususî özellikleri vardır. Bazı yerler kutsaldır. Mina,
Hicaz, Harem-eyn, Kudüs, Rüha gibi. Bazı yerler, bireysel ihtiyaçların rahat giderilebilmesi için adeta bir
gelir kaynağı olarak düşünülmüştür. Birecik iskelesiyle, Suruç toprakları gibi.
Münşeat’ta bir şehir vardır ki, kutsallığının ötesinde farklı bir öneme sahiptir. Rüha. Vatandır. Doğum
yeridir, dünyaya gözlerini açtığı yerdir. Ancak bazı sebeplerden dolayı terk etmek zorunda olduğu bir
şehirdir.
Halep ise şairin hayatında bambaşka bir öneme haizdir. Halep meskendir, oturulan yerdir, her ne kadar
Halep’e yerleştiğinin evvel zamanlarında
“Felek düşürdi bizi bir àarìb illere kim
Ne bir zebÀnımuz añlar ne tercemÀn bulınur (A 69a)”
diyerek feleğin kendisini bu garip illere düşürdüğünü, burada ne kendi dilini anlayan birinin ne de
bir tercümanın bulunduğunu belirtip sitemde bulunsa da bir zaman sonra Halep onun için iyi bir mesken
oluvermiştir. Yukarıdaki beyit, Nâbî’yi durumunu anlatmıyor olabilir. Nâbî’nin eserleri incelendiğinde
aslında Halep’te konuşulan dili anlamayacak kadar dil bilmediğini sonucuna buradan varılması pek de uzak
bir ihtimaldir. Ancak bu beyitten gurbete çıkmış bir insanın halet-i ruhiyyesini anlamak mümkündür.
Nâbî için merkez, kendisinin de uzun yıllar yaşamış olduğu yerler düşünülürse Halep’tir. Dünyası,
Halep’e odaklanılarak oluşturulmuş bir dünyadır. Vatanı ise birkaç yerde belirtmiş olduğu gibi Rüha’dır.
Vatan olarak geniş bir coğrafyadan, Osmanlı topraklarından bahsedilmemektedir. Vatanın sadece Urfa
olduğu düşünülürse şairin aidiyet bağı olarak kendisini geniş bir iklime değil, şimdiye göre aslında daha
küçük olan bir şehre bağladığı anlaşılmaktadır.
Nâbî’nin dünya algısını oluşturan bazı kentler-yerler vardır. Bunları Münşeat’ta geçtiği haliyle şu şekilde
sıralayabiliriz: Antakya, Aynu’l-cemîl Karyesi, Bağdat, Basra, Birecik, Boğdan, Deyr-i Buhayra, Diyarbakır
(Âmid), Elak, Erzurum Eyaleti, Güzeller Menzili, Halep (Şehba, Halebü’ş-şehba), Harem, Hicaz, İskenderiye
Denizi, İstanbul, Kaf Dağı, Kahire, Kastamonu, Ken’an, Kerkük, Kıbrıs, Konya, Kovanlar Karyesi, Kumame
Mabedi (Kudüs’te), Mısır, Mina, Mora Adası, Rakka Eyaleti, Rum Diyarı, Sakız Adası, Suruç, Sürgü Dağı,
Şahmaran Kalesi, Şam, Trabzon, Urfa (Rüha), Yemen.
c. Geniş Coğrafyalar, Anadolu Dışındaki Bazı Önemli Yerler:
Bağdat:
“…egerçi altı biñ àurÿş olup lÀkin BaàdÀd u ÓicÀz ùaraflarından vürÿdı muètÀd olan úahve münúaùıè
olmaàla … (A 30b)” ifadeleri, Halep’teki ticarî hayat bağlamında Bağdat’tan bahsedilir. Buna göre birkaç
seneden beri Bağdat ve Hicaz taralarından gelen kahve kesilmiştir. Halepte’ki piyasaya binaen altı bin kuruş
olması beklenirken bunun ele geçmediği, üreticilerin de bunun beş bin kuruşa verdiği, dört beş seneden beri
Halep ahalisinin beş bin kuruşu da alamadıkları, bu yüzden bir miktar zarar ettikleri, her muhassılın bunun
dillendiremediği, geçmiş yılda Muhassıl Abdurrahman adında hilekar ve düzenbaz birinin, kendisine
fazladan 1100 kuruş borç çıkardığını, bunun da bu yaşlı çağında kendisini dayanılması zor bir durumda
bıraktığını dile getirerek İbrahim Paşaya durumu şikayet eder.
“…ZìrÀ, el-óamdu liéllÀhi TaèÀlÀ, Mıãr u BaàdÀd u Erøurÿm u ŞÀm’dan vüzerÀ-yı èÀlì-şÀn bile bu
dÀèìleri ùarafından mekÀtìb-i èinÀyet ü iltifÀt úaùèın tecvìz itdikleri yoúdur … (A 93a)” ifadeleriyle
Diyarbakır’daki Muid Ahmed Efendiye gönderilen mektupta, kendisine mektup yollanmasının sebebinin
uzaklık olamayacağını, aksine Mısır, Bağdat, Erzurum, Şam gibi merkezlerden kendisine şanı yüce 337
Adnan OKTAY
vezirlerden mektup geldiğini ve kendisinin Muid Ahmed Efendiden mektup alamaması durumundan
rahatsız olduğunu belirtir.
Kastamonu mütesellimi Halil Ağanın “…bir zemÀn BaàdÀd ve Baãra rÿz-nÀmelerinde … (T 154a)”
ifadelerinden Bağdat ve Basra yevmiye deterlerinde isminin geçtiğinden bahsedilir.
EflÀú ve BoàdÀn:
“…ve EflÀú ve BoàdÀn úapu ketòudÀlarınuñ temessüklerinde olan mührden… (A 145b, T 171b)”
ifadeleriyle yerilen muhatabın mektubunun arkasına vurulmuş olan mührün, Eflak ve Boğdan kapı
kethüdalarının borç senetlerinde olan basılı olan mühürden farkı olmadığına değinilir.
Halep:
“… ahÀlì-i Óaleb’den baèø-ı gÿşe-i dÀmÀn-ı iúbÀliñüze vÀãıl-ı rÿ-mÀl … (A 8a)” ifadeleri, Halep
ahalisinden, sultanın ikbal eteğinin köşesini öpmeye vasıl olanların mutlu olacaklarına işaret edilir. Buna
göre halkın mutluluk ve saadetinin adresi olarak yöneticilerin yanında bulunmak gerektiği sonucuna
ulaşılabilir.
Vezir’in teşrifiyle “…bu ùarafa teşrìf itdikleri eyyÀmdan berü Óaleb, reşk-i gülşen-i bihişt olup … (A
12b)” ifadelerine binaen Halep, cennet bahçesi haline gelmiştir.
Kevakibi-zade Veliyüddin Efendi, Halep mollasıdır. “…Óaleb Monlası KevÀkibì-zÀde Veliyü’d-dìn
Efendi … (A 22a)”
İbrahim Paşa, Halep valisidir. “…VÀlì-i Óaleb Olan Müşìr-i Bì-hemÀl İbrÀhìm PÀşÀya … (A 23a)”.
Ona bazı tavsiyelerde bulunulur. Halep ile ilgili bazı tespitlere yer verilir. Önlemlerin bu tespitlere göre
alınması ve bazı hususlara dikkat edilmesi belirtilir. Halep’te on beş, yirmi yıldan beri devam eden bazı
katliamların gelen valilerin acziyetleri dolayısıyla önlenemediği, ve bu zaman içerisinde bazı hırsızlıkların
da cereyan ettiği üzerinde durulur, ancak dönemin valisi İbrahim Paşa tarafından önlendiğine değinilir; bu
hususun da Halep halkı tarafından memnuniyetle karşılandığına işaret edilir (A 23b-24a).
“…Yÿsuf PÀşÀ Óaøretleri, pederiñüzle èArab seferi çün Óaleb’e geldiklerinde … (A 29a)” ifadeleri,
tarihsel bir olaya tanıklık ederek, Arap seferi için Halep’in uğranılan kentlerden biri olduğuna işaret
edilmiştir.
Halep ahalisinin gelirlerinin düştüğü, Abdurrahman adlı muhassılın hile ve düzenbazlıklar yaptığı,
buna ek olarak kıymetli Vali İbrahim Paşanın da çeşitli zamlar yaptığına işaret edilir (A 29b-A 30b).
Halep; Mısır, Şam eyaletleri gibi gönlü ferahlandıran, Erzurum’un haset ettiği yerlerdendir. “…ve bu
beşÀret ü şevketle òıùùa-i dil-güşÀ-yı Erøurÿm, óased-kerde-i eyÀlet-i Mıãr u ŞÀm u Óaleb olsa baèìd midür?
… (A 52b)”
Halep’te şeriat seccadesi mevcuttur ve bu seccadede oturan Emrullah Efendi, Hakk’ın rahmetine
kavuşmuştur. “…Òıùùa-i Óaleb’de muúìm-i seccÀde-i şerìèat olan EmruéllÀh Efendi nÀ-murÀd bi-emriéllÀhi
TaèÀlÀ, èÀzim-i maókeme-i kübrÀ-i uòrÀ olmışlardur… (A 65a)”
Nabi’nin hediye olarak gönderdikleri arasında Halep incisi vardır. “…yüz èaded Óaleb lÿlesi irsÀl
olınmaàla ümìddür ki, … (A 66b)”. Bundan başka “… Benüm iki gözüm, bir şeyé degül, ammÀ Óaleb
kÀrbÀnıyla cenÀb-ı saèÀdete yüz èaded lüéle ve rümmÀn-ı RehÀvì teberrüken ve şifÀé ve bir miúdÀr bulàÿr-ı
RehÀvì emìr oàlı El-óÀc MuãùafÀ ile irsÀle cesÀret olındı… (A 113a)” ifadeleri, Nâbî’nin devrin Şam
muhafızı Rami Efendiye kendisine verilen hediyelere karşılık olarak yüz adet Halep incisi ve Urfa nar’ının
yanında bir miktar da Urfa bulguru gönderdiğini kanıtlamaktadır.
“…ÓarekÀt-ı seferiyyeye tÀb u tüvÀnımuz mefúÿd olmaàla belde-i Óaleb’de gÿşe-i güzìn-i úanÀèat
338 oldıú … (A 69a)” ifadesinde olduğu gibi Halep bazen bir dinlenme kenti olarak metinde geçer.
Nâbî, daha önce Halep’te kendisine geçimini sağlaması için verilmiş muhtemelen araziden dolayı
Defterdar İsmail Efendiye teşekkür eder. “…Óaleb’de vÀúiè mekìl-i òıùùa muúÀùaèası nÀm bir gÿşt-pÀre ile
murà-ı dil-i gürisnemüzi, … (A 77b)”
Nâbî’ye Defterdar Rami Efendi tarafından verilmiş olan kürk, “…böyle genc-i óamÿlde ôuhÿrı, cümle
ahÀlì-i Óaleb’i, ser-mest-i óayret … (A 88a)” ifadelerine bakılırsa Halep ahalisini hayretler içerisinde
bırakmıştır.
Nâbî, Halep’te görevinden azledildikten sonra Tevkiî Süleyman Paşaya gönderdiği mektubunda bir
manzumede Rum’a gitmek istediğini, “…
Murà-ı dil uçdı øabùına tedbìr úalmadı
Şehr-i Óaleb’de müddet-i teéòìr úalmadı
Naúl itdi Rÿm’a úısmetümi dÀye-i úader
ŞehbÀ’da şimdi nÿş idecek şìr úalmadı … (A 88b)”
mısralarıyla ifade ederek, gönül kuşunun uçtuğunu, artık onu zapt etmek için önlem kalmadığını, Halep
şehrinde duracak zamanı olmadığını, kaderin kendisini Rum’a naklettiğini dolayısıyla bu şehirde içilecek
bir şeyin kalmadığını belirtir.
Nâbî, ramazan ayında bazı gecelerde Halep’te, bazı yöneticiler ve söz erleriyle bir araya gelip sohbetler
yapmaktadır (A 93b).
Halep’e ilk vardığında Kapıcıbaşı Osman Ağanın kendisine bir beygir hediye ettiğinden bahseder (A
95a).
Halep’e bazı şehirlerden ticaret kervanları gelmektedir. Bu şehirlerden biri de Erzurum’dur. “…óÀlÀ
Arø-rÿm’dan Óaleb’e müteveccih olan óarìr kÀrbÀnınuñ arasında … (A 104)” ifadelerinden Erzurum’dan
Haleb’e kervanlar ipek getirmektedir.
“…muóÀfıô-ı òıùùa-i Óalebüéş-şehbÀ, vezìr-i ãÀf-øamìr, saèÀdetlü Yÿsuf PÀşÀ Óaøretleri duèÀcıñuzuñ
òak-èizzete birúaç reés, esb-i òoş beygir … (A 105b)” ifadelerinden Halep muhafızından istenen hediyeler
arasında beygir olduğu da anlaşılmaktadır.
“… LÀkin, vaùanımuz RehÀ ve meskenimüz Óaleb olup bu diyÀruñ gerek rÀóatında ve gerek miónetinde
óiããemüz olmaàla … (A 111a)” ifadeleri, Nâbî’nin vatanı olan Rüha’dan ayrı olduğunu, Halep’te ikamet
ettiğini, Halep’in imarında, inşasında, yönetiminde, rahatında ve huzurunda kendisinin de payının belirtir.
“… cÀnib-i şerìfe ìãÀli muèayyen on kìse Óaleb’de poliçe içün ŞÀm tüccÀrından tÀtÀr ile irsÀlde bu
pederiñüzüñ maèrifetin øamm itmişlerdür … (A 112b)” ifadeleri, Şam muhafızı olan Rami Efendi’nin
Şam’dan Halep’e gelen tüccarlar vasıtasıyla Nâbî’ye on kese ilettiğini belirtmektedir. Bu da Halep’e gelen
ticaret kervanlarından birinin de Şam ticaret kervanı olduğunu göstermektedir.
“… AnùÀkiyye’de ôuhÿr iden Àşÿb u fitnenüñ defè ü refèine Óaleb VÀlìsi efendimüz İbrÀhìm PÀşÀ
Óaøretleri … (A 118b)” ifadeleri, Antakya’da ortaya çıkan fitnenin ortadan kaldırılması için Halep Valisi
İbrahim Paşanın yetkilendirildiğini göstermektedir. Bu görev ifa edilip İbrahim Paşa geri döndüğünde
durumdan “… hem kendüler ve hem ahÀlì-i Óaleb, saèÀdetlü efendime şÀdÀn u òandÀn olmaları … (A
118b)” ifadesinde Halep halkının memnun kaldığı, duruma sevindiği anlaşılmaktadır.
“… iken tercemÀn-ı maókeme-i Óaleb bendeleriyle firistÀde … (A 124a)” ifadeleri, Halep
mahkemelerinde tercümanlar bulunduğuna delalet etmektedir.
“…bir mekrÿh Óaleb şerìdi ile mi kesb-i iştihÀr idecegiz?… (A 127a)” ifadeleri Halep şeridinin de
meşhur bir malzeme olduğunu göstermektedir. Devamında “… Bir nÀ-çìz Óaleb şerìdinden óÀãıl olacaú
şöhret bize lÀzım degüldür … (A 127a)” ifadeleriyle Halep şeridinin pek de muteber olmadığı, günümüzdeki 339
“Çin malı” ürünlere eş değer bir içeriğinin olabileceği akla gelmektedir. Ancak bunun farklı tahlilleri de
yapılabilir.
Adnan OKTAY
“…Vaùanımuz istirÀóata çesbÀn olmamaàla øarÿrì Óaleb’e muhÀceret sünnet-i İbrÀhìm èaleyhiés-selÀm
mütÀbaèat olındı … (A 132a)” ifadelerinden Nâbî’nin vatanı olan Rüha’nın bu dönemde dinlenmeye /
yaşamaya uygun olmadığı, bu yüzden Hz. İbrahim (a.s.)’a tabi olunarak onun gibi kendisinin de zorunlu
olarak Halep’e hicret ettiğinden bahsetmektedir. Burada “muhÀceret” kavramını kullanması, aslında
Nâbî’nin vatanı olan Rüha’yı da ne derece sevdiğini göstermesi bakımından dikkate değerdir.
“…Óaleb daòı bender-i èaôìm olmaàla úÀfile-i ãurreden evfer senede niçe kÀrbÀnlar vÀúiè olur …
(A 134b)” sözleri, Halep’in büyük bir ticaret kenti olduğunu, birçok kervanın her sene oraya geldiğini
belirtirken “… èalaél-òuãÿã, Óaleb gibi eşher-i büldÀn-ı èÀlem bir òıùùa-i Óaleb-i dil-ÀrÀ temÀşÀsından …
(A )” ifadesinde ise Halep’in alemdeki şehirlerin en meşhurlarından olup gönül çelen bir şehir olduğu
belirtilmektedir.
Bir mizah metninde “…MÀ-óaãal, cenÀbıñuzuñ vucÿdıyla gülşen görinen Óaleb, şimdi numÿne-i
dÿzaò görinür … (M 153b)” ifadelerinden Halep’in önceden gül bahçesi gibi görünürken, şimdi cehennem
gibi göründüğü belirtilmektedir.
Baór-ı İskenderiye, rÿd-ı Nìl:
“…ve püşti, serìr-i İskenderìden ve dest ü pÀsı, … (A 59a)” ifadesinde Rami Paşanın sırtının, İskender’in
tahtı gibi sağlam olduğuna işaret edilmektedir.
Óarem:
“…ve çeşmi Àhÿ-yı Óarem’den … (A 59a)” ifadesinde Rami Paşa methedilirken onun gözleri, sanki
Harem ceylanının gözlerinden alınmıştır.
Hicaz:
Kahvenin, “…lÀkin BaàdÀd u ÓicÀz ùaraflarından vürÿdı (8) muètÀd olan úahve münúaùıè olmaàla …
(A 30b)” ifadelerinden de anlaşıldığına göre geldiği yerlerden biri de Hicaz’dır, ancak buradan adet üzere
sürekli gelen kahve artık kesilmiştir.
Kahire:
“…ùÿùì-i şekeristÀn-ı belÀàat, vezìr-i Arisùÿ-fıùnat RÀmì Meóemmed PÀşÀ, muóÀfıø-ı ÚÀóire iken
irsÀl eyledigi mektÿblarına cevÀb … (A 124a)” ifadeleri Rami Mehmet Paşanın Kahire (Mısır) muhafızı
olduğunu göstermektedir.
Ken’an:
Nâbî, Halep muhafızı Rami Mehmet Paşadan ayrılığını, Hz. Yusuf kıssasına gönderme yaparak “…
zebÀn-güõÀr-ı iltifÀt-ı selÀm buyurıldıàı èaynì ile dìde-i pìr-i KenèÀn’a bÿy-ı pìrÀhen-i Yÿsuf èamelin
icrÀ … (A 12a)” ifadeleriyle dile getirmektedir. Bu ifadeler, çok nazik bir gömlek isteme ifadeleri olarak
değerlendirilebileceği gibi söz konusu kişiler arasındaki muhabbetin belirtilmesi açısından da dikkate
değerdir.
“…ÒvÀbì ez-benderhÀ bende-i meh-i KenèÀn-rÀ1 … (A 17b)” mısrasıyla ve “…mÀh-ı münìr-engìz-i
KenèÀnì-ãıfat, tesòìr-i ZelìòÀ-yı mezÀyÀya der-kÀr … (A 74b)” ifadesiyle Hz. Yusuf kıssasına telmih
yapılmıştır.
Kerkük:
Silahdar İbrahim Paşa Halep valisidir. Nâbî, paşanın yanında çalışırken onun hizmetine Enderun
ağalarından Mahmut Ağa adında bir siyah Arap verilir. Nâbî söz konusu kişinin nursuz çehresinden
rahatsızdır. Şikayet edildikçe, paşa da latifeler söylemekte ve onu şaire musallat etmektedir. “…
Óaleb’den maèzÿl olup Kerkük’e meémÿr oldıúlarında … (A 142b)” ifadelerinden anlaşıldığına göre
paşa, Halep’ten azledilerek Kerkük’e memur edilir. Paşa yolda ilerlerken, divan efendisi Habeşi-
340
1 Ken’an’ın ay (gibi parlak ve güzel olan) kölesi için limanlarda uykudadır.
zade’nin yazısıyla latife yollu bir mektup gönderir. Nâbî gelen mektubu, şerh eder. Latifeyle karışık
ağır bir cevap verir.
“Şìve-i dil-berÀn-ı Kerkük’den efzÿn daèvÀt-ı maóabbet-nümÿn ihdÀsından ãoñra … (A 143a)”
ifadesi, Kerkük dilberlerinin şivesinin muhabbet dolu olduğuna işaret eder.
Cehenneme sıçrayan Kerkük toprağına sevgililerin üstadı etmekten fazla sevgililerin şivesinin
hata üstüne hata yapan sevgililerin, Kerkük’te bulunan Gurgur Baba denilen ateş saçan dağ, kalem
dilini yanıcı/inleyici/acı çekici etsin. Amin. Kötü üsluplu hayali yaratıkların Kerkük’e uygunsuz eda
şivesi acaba Gur’un yadigar(ı olan) İstanbul’un şarap bedenli güzellerine hangi tabiri kullanmıştır? Ya
naz lafzını yanlış yerde kullanmakla mahşerde o nazik lafzın feryat elinden nasıl yakasını kurtarabilir?
Kötü huylu Kürtlerin vatanı olan melanet dolu, kusurlu yapılardan tasa, keder ve uyuşukluktan başka
hal umulmadığına uygun isminde olan kifayet dalgası özellikle Ülker’in yarısı olmak asla duyulduğuna
izin yokluğuna yeterli bir işarettir (A 143a).”
“…ÒÀk-i cehennem-òìz-i Kerkük’e üstÀd-ı dil-berÀn itmekden faøla òaùÀ ber-òaùÀ-yı iftirÀ-yı
şìve-i dil-berÀn iden yÀrÀnuñ Kerkük’de vÀúiè Gurgur Baba didikleri kÿh-ı ÀteşnÀk, zebÀn-ı úalemin
sÿzÀn eyleye! Ámìn. áÿl-siriştÀn-ı bed-uslÿbuñ Kerkük’e lafô-ı şìve-i bì-sezÀ Gÿr’ın yÀdgÀr èacabÀ
òÿbÀn-ı bÀde beden-i İstÀnbÿl’a ne taèbìr alıúomışdur … (A 143a)” ifadelerinden, Kerkük toprağının
cehennemle ilişkilendirildiği, Gurgur Baba denilen ateş saçan dağın Kerkük’te olduğu ve gönül çelen
sevgiliye hatayla iftira eden dostların kalemlerinin bu dağın ateşinde yanmaları için Nâbî’nin beddua
ettiği anlaşılmaktadır. Hayalî/şeytanca yaratılışlı kötü üslubun Kerkük’e, Gur’un uygunsuz şivesinin
lafzının yadigarı olduğu, buna binaen soru sorarak şarap güzellerinin İstanbul surlarına hangi tabiri
uygun gördükleri anlaşılmaktadır. Kerkük’le beraber İstanbul’un zikredilmesi, karşılaştırılan bu iki
şehrin benzer özelliklerini ya da aralarındaki tezatları düşünmeyi gerektirmektedir.
“…Ôahr-ı mektÿbda olan mühr-i àarìbuér-resm, èacìbuél-òattuñ Kerkük GÿristÀn’ında bulınan seng-i
mezÀr naúşından ve … (T 171a-b)” ifadelerinden muhatabın mektubu arkasına vurduğu garip resimli ve
acayip yazılı mührün Kerkük mezarlığındaki mezar taşları nakşına benzetildiği anlaşılmaktadır. Diğer
bir ifadede söz konusu olan bu mühür, “…Seyr idenler kimi uyuz bÀr-gìrlerüñ ãaàrısında olan dÀàdur ve
kimi Kerkük odıncılarınuñ eşegi yÀàrıdur … (M 163b)” denilerek, uyuz beygirlerin sağrısına veya Kerkük
oduncularının eşeklerinin yağrısına benzetilir.
Úıbrìs:
Kıbrıs, Rami Paşanın Kıbrıs’tan azledilip Mısır valisi olmasıyla ilişkili olarak işlenmiştir (A 132b).
Kuh-ı KÀf:
Kaf Dağı “… Kÿh-ı ÚÀf’uñ èifrìtlerinden… (T 170a )” ifadesinde olduğu gibi şeytanlarıyla
zikredilmektedir.
Mısır (Mıãr, ):
“… Olur mÀnend-i Yÿsuf èÀrıø-ı óavrÀ-firìbinden / ZenÀn-ı Mıãrveş bÀnÿ-yı òÀver pençe-efkende …
(A 27a)” beytinde Hz. Yusuf zamanındaki Mısır kadınları hatırlatılır.
“… AmmÀ in-şÀé-AllÀh TaèÀlÀ, baèdeél-yevm, cÀnib-i Mıãr u Yemen’den sefìne-i ümìdimüz mÀl-À-
mÀl olup “Li-ecidü nefeseér-raómÀni min úibeliél-Yemeni” vürÿdıyla dil-şÀd olmaàa ümìd-vÀruz … (A
47a)” ifadesi, Nâbî’nin Reisülküttap Rami Efendiye gönderdiği bir mektubunda geçmektedir. Buna göre
muhtemelen elindeki mukataa kendisinden alınmıştır. “Allah’ın nefesini Yemen cihetinden buldum.”
hadis-i şerifini de delil getirerek ümit gemisinin Mısır ve Yemen tarafından dopdolu olarak geleceğini
hayal etmektedir. Metnin sibakına bakıldığında Nâbî’nin bir kahve mukataası ele geçirmek istediği
anlaşılabilmektedir.
341
Adnan OKTAY
“… Erøurÿm, óased-kerde-i eyÀlet-i Mıãr u ŞÀm u Óaleb olsa … (A 52b)” ifadelerinden Erzurum’un
haset etmesi gereken eyaletlerden biri de Mısır’dır.
Başka bir ifadede Mısır’ın; Erzurum, Şam ve Bağdat gibi uzak diyarlardan biri olduğuna temas edilir.
“…Mıãr’a teveccühiñüz eyyÀmından berü hediyye-i Mıãriyye ùamaèından taòliye-i muózin taãavvur
idemeyüp lÀkin, Mıãr’dan ìãÀli úarìn-i èusret olmaàla ve İstÀnbÿl’a vuãÿliñüzde be-her-óÀl bir kÀrbÀn ile
irsÀli muóaúúaú olmaú üzre tesliyet-baòş-ı müteòayyile olup Óaleb MollÀsı efendinüñ teveccühi, istimÀè
olındıúda òod be-her-óÀl, anlar ile irsÀl olınacaàı, cezm-kerde-i úuvvet-i ùÀmièamuz iken nÀ-gÀh şeker-i
Mıãriyye’ye bedel, æÀbit Efendinüñ eşèÀrıyla iktifÀ buyurıldıàı ùoàrısı bir tedbìrdür ki, hem anları ve hem
bizi şìr-i … æÀbit Efendi Óaøretlerinüñ ÀåÀrıyla muvÀzeneye irtiúÀ müyesser oldıàı taúdìrde birbirine
muúÀbil èadd buyurılur ise yine hediyye-i Mıãriyye’den õimmet bÀúì úalmış olur (A 124b)” ifadelerinde
Sabit Efendiyle ilgili bir latifeye yer verilmektedir. Rami Mehmet Paşa Mısır’da Kahire muhafızıdır. Oraya
gittiğinden beri Mısır hediyelerinden Nâbî’ye hala göndermemiştir. Çünkü Mısır’dan hediye göndermek
zordur. Ancak İstanbul’a kavuşulduğunda her halükarda kervanla hediye göndermek mümkündür. Halep
Mollasının muhtemelen Mısır’a teveccühü duyulmuştur. Hediyeler onunla gönderilebilir. Bununla ilgili
umut beslenmektedir. Fakat duyulmuştur ki, Mısır şekerine bedel Sabit Efendinin şiirleriyle yetinilmesi
buyrulmuştur. Bu buyruk, muhatap olan bizleri memnun etmiştir. Bununla birlikte birkaç sade gazel
yüce meclise gönderilmiştir. Her ne kadar bu şiirler, Sabit Efendinin eserleriyle eş tutulabilirse de Mısır
hediyelerinden kalan zimmet bakidir. Yani şiirin yeri başka, hediyelerin yeri başkadır.
Rami Paşa, Mısır valisi olmuştur. Nil nehri ve İskenderiye denizi gibi coşkulu tatlı, temiz, pak davetler
ve tatlı uzun ömürler dilendiği zeminde yüce ve hüzünlü Yakup’un dilekleri budur ki, ihlas bağlarının
gereksinimi ve sağlamlık kaidelerinin uzmanlığı üzere ayrılık zamanlarının şevki gibi ifadelerle paşa
methedilmektedir (A 132b-133a).
“…ÙÀéife-i çingÀne ayuları ve fellÀó-ı Mıãr timsÀóları taãarruf itdiklerine şimdi iètimÀd eyledüm …
(T 170b)”ifadesinde, çingenelerin ayıları, Mısır fellahlarının timsahları idare etmelerine artık itimat ettiğini
belirtmektedir.
MinÀ:
“…aèøÀ-yı òoş-nümÀsı, gÿyÀ cemìè-i ecnÀs-ı maòlÿúÀtuñ müntaòabÀt-ı aèøÀsından terkìb olınup
cebhesi, gebş-i MinÀ’dan ve … (A 59a)” ifadesinde Rami Paşa methedilirken onun güzel azaları sanki
yaratıkların bütün cinslerinin seçkin azalarından oluşmuştur ki, bu bağlamda onun cephesi (görüntüsü),
Mina koçuna benzetilmiştir.
Mora Adası:
“…serdÀr-ı cünÿd-ı manãÿre-i fÀtió-i cezìre-i Mora, saèìd u şehìd-i meróÿm, SilÀódÀr èAlì PÀşÀ
Efendimüzüñ … (A 40a)” ifadesinden Mora Adasının mübarek ve şehit Silahtar Ali Paşa tarafından
fethedildiği belirtilmiştir.
Saúız Adası:
“…nümÿne-i bihişt-i berìn olan sÀóa-i dil-nişìn-i Saúız’da gÀh Óasan PÀşÀ baàçesinde ve serÀyında
ve gÀh Mezamorùa SerÀyında ve gÀh MührdÀr Úalèası ve gÀh çeşme-i nev-peydÀ-yı muòliãìde sÀz u söz
ü ÀsiyÀb-ı keder-i sÿz ile èaúd-i meclis-i üns ü ülfet ve ùaró-ı encümen-i èayş ü èişret itdiklerimüz… (A
109a)” Bu ifadeden Sakız’ın adeta cennet gibi bir yer olduğu, burada bazen Hasan Paşa bahçesinde ve
sarayında bazen Mezamorta Sarayında bazen Mührdar Kalesinde bazen yeni çeşmelerin başında sazlı sözlü
eğlenildiği, içkiler içildiği anlaşılmaktadır. Bu değerlendirmeden hareketle, Sakız Adasının da o dönem için
küçük bir edebî muhit olarak değerlendirilebileceği unutulmamalıdır.
Rakka (Raúúa):
342
“…muóÀfıô-ı Raúúa, saèÀdetlü Yÿsuf PÀşÀ Óaøretleri, pederiñüzle èArab seferi çün Óaleb’e
geldiklerinde … (A 29a)” Rakka muhafızı Yusuf Paşa Arap seferi için Halep’e gelmiştir.
“…ÓÀlÀ muóÀfıô-ı eyÀlet; devletlü, saèÀdetlü Àãaf-ı kÀr-dÀn, vezìr-i èÀlì-şÀn MuãùafÀ PÀşÀ Óaøretleri
muòliãiñüzüñ bu evúÀt-ı teferruú-Àmìzde, Raúúa eyÀletine taèyìn ve taòãìã buyurıldıàı maóø-ı óikmet-i
RabbÀnì ve ilhÀm-ı İlÀhì ile èayn-ı iãÀbet-i vükelÀ-yı salùanat oldıàına şübhe úalmadı.… (A 110a)” Mustafa
Paşa eyalet muhafızıdır. İş bitirici yüce bir kişidir. Rakka eyaletine atanmıştır. Bu durum, Allah’ın bir
ilhamıdır ve buna şüphe kalmamıştır.
Rum Diyarı (Rÿm, Rÿm-ili, Rÿm ili):
“…VaããÀf-ı zemÀn, òvÀce-i cihÀn, ÓassÀn-ı Rÿm, NÀbì Efendi meróÿmuñ… (A 1b)” Rum, Nâbî’nin
diyarıdır. Nâbî, Rumîdir. Entelektüel olarak kıymetlidir, Rum diyarına değer katar. Öyleyse Nâbî kendisini,
belli coğrafyalara mal olmuş, ilgili coğrafyalarla adeta özdeşleşmiş kişilerden biri olarak telakki etmektedir.
“…biéø-øarÿre, Rÿm-ili’nüñ rehvÀr-ı hemvÀre, mülÀyim-reftÀr-ı bÀr-gìr-i mevzÿn-kirdÀrına … (A
13b)” ifadesinden Rumeli beygirlerinin huylarının güzel, yürüyüşlerinin hoş olduğunu belirtmektedir.
“…Bu ùaraflarda Rÿm-ili bÀr-gìrlerinüñ vücÿdı èadìm olmaàla bu ùarafa teşrìfleri eyyÀmından berü
tefaóóuã itdirüp birinüñ óuãÿline muôaffer olamadılar … (A 15a)” ifadesinde kendi yöresinde Rumeli
beygirlerinin soyunun tükendiğinden bahsedilmiştir.
“…Yoú geldigi èÀdeten ôuhÿra / İrsÀl-i èaùÀ bilÀd-ı Rÿma … (A 20b)” mısralarında Rum’a hediye
gönderildiğinin adet gereği gerçekleştiği görülmemiştir.
“…Ey luùf-ı ÒudÀ dÀéire-gerd-i óaremüñ / V’ey òaùù-ı kemÀl òÀk-bÿs-ı úalemüñ / Ey Àãaf-ı bì-èadìl
Àòir Rÿm / Çekdi bizi şevú-i rÿy-mÀl-i úademüñ … (A 34a)” Rum toprakları, şairi bir şiir yazmaya
zorlamaktadır.
“…Egerçi gÿşe-güzìn-i úanÀèat olmış ıdıú / VelÀkin Rÿm’da bÀúì naãìbimüz var imiş … (A 34b)”
beytinde, kanaat köşesinde oturuyor haldeyken Rum’da nasibinin olduğundan bahsetmektedir.
“…óÀlen fermÀn-revÀ-yı heft kişver, mÀlik-i baór u berr, meliküél-mülÿk-ı èÀlem, şehryÀr-ı Rÿm u
èArab u èAcem òalledeéllÀhu mülkehÿ óaøretlerinüñ … (A 53b)” ifadesinde yedi iklimin hükmedicisi,
denizin ve karanın maliki, alemin meliklerinin meliki, Rum, Arap ve Acem’in hükümdarı olarak övülen
bir sultandan bahsedilmektedir. Rum kavramı burada bir coğrafyadan ziyade Rum toplumuna yöneliktir.
“…Bu dÀèì-i úadìmleri, bir müddetden beri gÿşe-güzìn-i èuzlet iken cÀnib-i Rÿm’da olan baúıyye-i
úısmetimüz iútiøÀsıyla … (A 83a)” ifadesinde, bu eski duacının bir müddetten beri uzlet köşesinde
oturuyorken Rum tarafında olan kısmetinin kalanını ele geçirmek düşüncesinde olduğu anlaşılmaktadır.
“…cerìde-i niyyet iken dÀéire-i nüzhet-ÀbÀd-ı Rÿm’da meknÿn olan baúıyye-i Àb ve dÀne-i inciõÀb-ı
nÀn-ı girìzÀna øabù-ı tedbìr úalmadı … (A 88b)” ifadesinde Rum, bir eğlence, şenlik dairesidir, orada su
bakiyesi ve kaçan ekmek cazibesinin tanelerin zapt etmek için tedbir kalmamıştır.
“… Murà-ı dil uçdı øabùına tedbìr úalmadı / Şehr-i Óaleb’de müddet-i teéòìr úalmadı / Naúl itdi Rÿm’a
úısmetümi dÀye-i úader / ŞehbÀ’da şimdi nÿş idecek şìr úalmadı … (A 88b)” manzumesinde şair, Halep’ten
artık gitmesi gerektiğini, kaderin kendisini Rum ülkesine naklettiğini dile getirmektedir. Halep’te artık şair
için gerekli olan hususiyetler kalmamış, şair bunlara ulaşabileceği yer olarak Rum diyarını göstermektedir.
“…SÀbıúan, ãadr-ÀrÀ-yı Rÿm olan saèÀdetlü, faøìletlü Òalìl Efendi Óaøretleri ile … (A 92b)” sözünden
Halil Efendinin önceden Rum’da sadrazam olduğu anlaşılmaktadır.
“…èillet-i mizÀcımuz evvelden maèlÿm-ı ùabìb-i èirfÀnıñuzdur ki, hevÀ-yı seyr-i Rÿm’a çendÀn sÀz-
kÀr degüldür … (A 101a)” ifadesinde kendi mizacındaki hastalığın, evvelden irfan sahibi olan doktor zatı
tarafından bilindiği onun da Rum’un havasının seyrine o kadar uygun olmadığı belirtilmiştir.
343
Adnan OKTAY
ŞÀh-mÀrÀn Úalèası:
“…ŞÀh-mÀrÀn Úalèasınuñ zindÀnından nişÀn viren aàzınuñ … (T 170b)” ifadesinde muhatap tenkit
edilirken, muhatabın ağzı, Şahmaran Kalesinin zindanına benzetilmiştir.
Şam:
Erzurum’un haset ettiği yerlerdendir. “…ve bu beşÀret ü şevketle òıùùa-i dil-güşÀ-yı Erøurÿm, óased-
kerde-i eyÀlet-i Mıãr u ŞÀm u Óaleb olsa baèìd midür? … (A 52b)”
“…èÁrif Efendi ŞÀm-ı şerìf úÀêısı oldıúda … (A 60b)” ifadesinde Şam kadılarından birinin de Ahmet
Efendi olduğu anlaşılmaktadır.
“…MekÀrim-i õÀtìlerinden baèdeél-yevm, belde-i ŞehbÀ ve òıùùa-i ŞÀm beyninde mütevÀrid olan
kÀrbÀnlar, úavÀfil-i ãubó u şÀm gibi varaú-ı mihrden òÀlì olmamaú çeşm-dÀşt-ı müştÀúÀnemüzdür.… (A
61a)” ifadesinde Halep ve Şam arasında gelip giden kervanların sabah ve akşam kafileleri gibi güneşin
sayfasından eksik olmamasını istemektedir.
“… ÓÀlÀ nemìúa-i resÀn-ı duèÀ, ÇÿúadÀr Aómed AàÀ úulıñuz bu ùarafa geldikde muúaddemÀ ŞÀm-ı
şerìfde muèÀrefe-i sÀbıúamuz óasebiyle ziyÀret-òÀne-i pederìden fÀrià olmayup óüsn-i iòlÀãlarından
memnÿn olmışuzdur… (A 64a)” sözünde Nâbî, muhatabı Rami Efendiye olan mektubunda Çuhadar Ahmet
Ağa ile Şam’da tanıştığını, bu tanışıklık yüzünden her geldiğinde de ağanın kendisini ziyaret ettiğini, onun
güzel bir ihlasa sahip olduğunu belirtmektedir.
“…Bu pederiñüze ŞÀm u Óaleb’de olan èalÀúa-i iòtiãÀãı òod verÀ-yı taórìrdür.… (A )” Nâbî, Çeşmi-
zade Abdulhalim için Rami Efendiye bir mektup yazar ve mektubunda onun iyi özelliklerinden bahsederken
onun kendisine olan özel alakasının yazıdan da ötede olduğuna değinir.
“…æemere-i himmet-i óaseneñüz olan ŞÀm-ı şerìfe vÀåıl oldıúdan ãoñra muóÀù-ı õihn-i vaúÀrları ola
ki, óÀlen temÀmì-i dü èÀlemde gÿşe-i úanÀèat ve kem-nÀmìden àayrı meémen-i ÀsÀyiş yoú imiş. Sinìn-i
mÀøiyyede bir defèa daòı cenÀb-ı kerìmden ŞÀm defterdÀrlıàı òvÀst-kÀr oldıàımuzda ùaraf-ı şerìfiñüzden
“Eger ol ùarafuñ iòtilÀl-i aóvÀli, maèlÿmıñuz olsa ùaleb-kÀr olmazdıñuz.” buyurdıàıñuz maóø-ı kerÀmet
imiş. AmmÀ bundan ãoñra çÀre yoú, … (A 87a)” Nâbî, Rami Efendiden Şam defterdarlığını ister, paşa
cevaben “O tarafın alt üst olmuş hallerini bilseydiniz, bunu talep etmezdiniz, der. Nâbî sonradan bu sözlere
hak verecek, Rami Efendinin adeta keramet gösterdiğini söyleyecektir. Ancak, Nâbî’nin maddî durumu hiç
iyi değildir, kendisine bir gelir kapısı gerekmektedir. Bundan başka çare yoktur.”
Nihayet Nâbî efendi Şam defterdarı olur, meramına kavuşur.
Muhataba Diyarbakır’dan kendisine mektup göndermediği için sitem edilir. Oysaki, Şam, Mısır,
Erzurum ve Bağdat gibi yerlerden bile daha uzak olmalarına rağmen mektuplar gelmektedir (A 93a).
“…Benüm devletlü nÿr-ı dìdem, efendüm, oàlum, muóÀfıô-ı ŞÀm Óaøretleri ùarafından cÀnib-i şerìfe
ìãÀli muèayyen on kìse Óaleb’de poliçe içün ŞÀm tüccÀrından tÀtÀr ile irsÀlde bu pederiñüzüñ maèrifetin
øamm itmişlerdür … (A 112b)” Rami efendiye yazılan bir mektupta, Şam muhafızı tarafından kendisinin de
marifetiyle ona gönderilmek üzere on kese Halep’te poliçe için Şam tüccarlarından tatar ile gönderileceği
belirtilmiştir.
“… İbrÀhìm Efendi ŞÀm ÚÀêısı iken irsÀl eyledigi … (A 134b)” Şam kadılarından biri de İbrahim
Efendidir ve Nâbî, ona bir mektup göndermiştir. “…Òıùùa-i ŞÀm’dan infiãÀliñüz òaberi … (A 134b)”
ifadesinden İbrahim Efendinin Şam’dan ayrılacağı anlaşılmaktadır.
Şam’da divan efendisi Ahmet Efendiye gönderilen mektupta vatanı Şam olan ve hazinede çalışan
Derviş Ali Çelebiden bahsedilir (U 137b-138b).
344 Nâbî’nin bazı uygunsuz hareketlerinden dolayı kendisine kızdığı Halil Ağa; Şam, Bağdat, Basra,
Kastamonu’da çalışarak yükselmiştir (U 134a-135a).
“…ÔÀhiren, mütesellim-i vaút-ı İskender Paşa-zÀde ile hem-zÀnÿ-yı mecÀlise iòtilÀù oldıúça ŞÀm
ve Úasùmonı’da güõÀrÀn iden leõÀéiõ-i evúÀt-ı óukÿmet òÀùıra gelüp Àh cÀn-gÀh-ı bì-iòtiyÀr-ı dile künc-i
Àteşkede-i øamìrüñde muòtefì olan dÿd-ı óasreti, ehl-i meclise ilóÀó itmeden òÀlì olmamaú gereksiz… (T
156b)” Bahsedilen kişi hükümetteyken Şam ve Kastamonu’da güzel vakitler geçirmiştir. İskender Paşa-
zade’nin dönemindeki mütesellim ile meclislere katılmıştır. Şimdi o günler yad edilmekte, bu da gönle ateş
düşürmektedir.
“…Benüm cÀnum, çend-rÿze óukÿmet-i òıùùa-i ŞÀm ile siyÀdetde ãıóóat-i nesebiñüzi iåbÀt itmiş oldıñuz?
ZìrÀ, sÀbıúan ŞÀm’da telvìå-i mesned-i óukÿmet eyleyen Yezìd’üñ, cenÀbıñuzı kendi maúÀmında müşÀhede
itdikçe Àteş-i sÿzÀn olmaàla maènen Ál-i Resÿlüñ intiúÀmın almış oldıñuz … (T 157a)” Nâbî muhatabının
Şam’da hükümetteyken ne ayarda biri olduğunu anlamıştır. Söz konusu kişiye “…ãıóóat-i nesebiñüzi iåbÀt
itmiş oldıñuz …” diyerek hakaretini tamamlamaktadır. Muhatabın soyunun daha önce Şam’da yönetimde
olan Yezit’in soyundan geldiğini belirtmektedir. Bunu söylerken sözü güzel söyleyip adeta iz bırakmadan
muhatabın o makamda bulunarak Yezit’ten Âl-i Resulün intikamını alındığını belirtmektedir.
“…daòı cenÀbıñuzuñ èazmiyle ãubó-ı Óaleb-dìdemüz ŞÀm olup derd-şinÀsì-i èÀlem ôalÀm oldıàından
üç defèa òÀnemüzden çıúmaú vÀúiè oldı … (T 160a)” Baki Paşanın Halep muhassıllığı görevinden
azledilmesinden sonra Nâbî, üzüntülerini dile getirirken muhatabının gidişiyle Haleb’e benzeyen aydınlık
gözlerinin Şam gibi karanlık olduğunu dile getirir.
d. Münşeat’ta Geçen Bazı Anadolu Kentleri:

Burada, Nâbî’nin Anadolu şehirleriyle ilgili temel değerlendirmelerini göstermek babında metne göre
önemli olan bazı şehirler, bir ya da birkaç örnekle açıklanmıştır.
Birecik: İskelesinin geliriyle ilişkili olarak Şeyh-zadeye gelirinin verilmesi açısından işlenmiştir (A
100a-b)
Erzurum: Nâbî’nin Erøurÿm, Erzeni’r-rÿm, èArø-rÿm şeklinde isimlendirilen bu şehir ile ilgili
değerlendirmeleri oldukça uzundur. Öyle ki, ayrı bir makale konusu yapılabilecek kadar detaylıdır. Otuza
yakın yerde Erzurum isminin geçmesi bunu kanıtlamaktadır. Bu şehirle ilgili bize göre en klas değerlendirme
Erzurum’un; Mısır, Şam, Halep için haset etmesi çok uzak bir ihtimal midir, şeklindeki değerlendirmedir (A
52b). Bir şehir adeta bir insana teşbih edilmiş, ona bir ruh, bir beden, bir can biçilmiştir. Öyleyse Nâbî’ye
göre şehir de aynen canlı olan diğer varlıklar gibi tüm hayatî hasletlerine sahiptir. Şehir, diğer canlılar gibi
doğar, büyür ve ölür. Metnin devamında bahsedilen Erzurum şehrinin, kendi selefleri için dua ettiğine
değinilmiş olması (A 52b), Nâbî’ye atfettiğimiz “şehrin can taşıdığı” düşüncesini sağlamlaştırmaktadır. Bu
yüzden Erzurum’a şükürle muamele etmek gerektiğine değinilmiştir (A 53a).
İstanbul (İstÀnbÿl):
Asitaneye gönderilmiş olan bir mektubun kenarına İstanbuliyan resminin üzerine çiçekler nakşedildiğine
işaret edilmiştir (A 88b). Başka bir yerde de “İstÀnbÿl’uñ tÀze-bestelerinden bilür misüñ?” ifadesinden
anlaşıldığı kadarıyla İstanbul, yeni yapılmış besteleri ile zikr edilmektedir (A 99b). Ayrıca “Bu peder-i
åenÀver, òÀk-i İstÀnbÿl’a dil-beste oldıàumdan” ifadesi ile Nâbî, muhatabın yaşlı duacısı olarak kendisini,
İstanbul’a “dil-beste/gönlü bağlanmış” olarak değerlendirmektedir (A 122a).
Kastamonu (Úasùmonı):
Halil Ağa adında Nâbî’yi oldukça kızdırmış olan bir mütesellime yazılmış olan mektupta “…Úasùmonı
fuúarÀsınuñ eşk-i çeşminden efzÿn … (T 154a)” ifadesiyle Kastamonu fakirlerinden bahsedilmektedir.
Denilebilir ki, Kastamonu’nun karakteristik özelliği, fakirlerinin çok olmasıdır.
Konya:
Konya, seccade-nişin Hz. Mevlana-zade Büstan Efendiye gönderilmiş olan mektup vesilesiyle metinde 345
yer almaktadır (A 69a).
Adnan OKTAY
Trabzon (ÙrabzÀn, Ùrabuzon, Ùrabizon):

“…Ùrabizon gibi mesÀfeden FÀéiú Efendi birÀderiñüz şimdiye dek üç defèa mektÿbı gelüp de
cenÀbıñuzuñ birden ziyÀde gelmedi … (A 93a)” Halep-Trabzon arasında mektup alış-verişi yapılabilmektedir.
Trabzon, uzak kentler için örnek olarak verilmiştir. Burada görev yapan Faik Efendi, Nâbî’ye üç defa
mektup göndermiştir.
Urfa (RühÀ):
“…Masúaù-i Reési Olan RühÀ’dan Gelen Gendüm Hediyyesini … (A 39b)” ifadesi, Nâbî için en önemli
şehirlerden biri olan Urfa’nın kendisinin doğum yeri ve vatanı (A 111a) olduğu, burada yetişen buğdayla
yapılmış olan bulgurun şifalı olduğu ile ilgilidir. Çünkü bulgur, Hz. İbrahim ve Hz. Eyyüb’ün sularıyla
kaynatılmıştır. Çeşitli yerlerde Urfa narıyla, bulguruyla (A 66b) zikredilir. Başka bir yerde de Urfa şairin
vatanıdır, ama saadet kalmadığı için Nâbî oradan çıkmıştır.
II. Nâbî’nin Münşeat’ında Diyarbakır:

Diyarbakır: Metinde DiyÀr-ı bekr, Ámed isimleriyle geçmekte olan Diyarbakır, metnimizin asıl konusu
olduğu için diğer şehirlerin aksine daha detaylı bir şekilde işlenecektir.
Rami Efendiye yazılmış olan şefaat içerikli rica mektubunda öncelikle muhatabın merhamet ve iyilik
sahibi olduğu dile getirilmiş, kendisine sürekli dua edildiği belirtilmiştir. Ardından Diyar-bekrî Çarcı-zade
Yusuf Efendinin Rami Efendiye intisap ettiğinden, onun hakikaten Rami Efendiye bağlı biri olduğundan,
yücelikler ve iyi hasletlerle süslü; çeşitli marifetlerle dolu olduğundan fazılların meşhurlarından ve
alimlerin yücelerinden daha edepli ve yapılı olduğu, akıllı ve vakar sahibi bir duacısı olduğu, onun bu
yüce zatına nispetle basit bir şey ve cüz’î ekmek parçası gibi olan Diyarbakır’da bulunan Fatih Mehmet
Paşa vakfına bakmasının uygun olacağını söylemiştir. Rami Efendi’nin Halep’e uğradığında kendisini çok
memnun edeceğini, söz konusu tevliyetin Yusuf Efendiye verileceğini umduğunu, böylece kendisinin de
utangaçlıktan kurtarılacağını belirtmiştir (A 66a-b).
“…Muèìd Aómed Efendiye DiyÀr-bekr ÚaøÀsına İbtilÀsına … (A 92b)” Muid Ahmet Efendiye
gönderilen bir mektupta Diyarbakır bir kaza olarak değerlendirilmektedir. Mektubun devamında
Diyarbakır; Mısır, Bağdat, Erzurum ve Şam gibi şehirlerle karşılaştırılmış ve onlara göre yakın bir kent
olarak değerlendirilmiştir. Burada Nâbî’nin yakınlık-uzaklaık kavramlarını yaşadığı şehir olan Halep’e göre
değerlendirdiği unutulmamalıdır. “…DiyÀr-bekr’e èÀzim úÀfileden … (A 93a)” ifadesiyle Diyarbakır’a
giden kervanların olduğu ve devamında bu kervanlardan Nâbî’nin, muhatabından mektup beklediği
anlaşılmaktadır.
“…Bu daòı DiyÀr-bekr VÀlìsine Birecikli Şeyò-zÀde ricÀsınadur … (A 100a)” sözlerinden Nâbî’nin,
iltimas mes’elesiyle de yakından ilgilendiği görülmektedir ki, bir mektubunda Diyarbakır Valisi
Yusuf Paşadan, Birecikli şeyhin oğlu için Birecik İskelesi ve Suruç Mukataası talebinde bulunduğu
anlaşılmaktadır. Bu durum, günümüzde sık sık karşılan “referans” kavramı çerçevesinde de düşünülebilir.
Buradan Diyarbakır vilayetinin coğrafi sınırlarının nereye kadar vardığı ile ilgili olarak bir fikre varılabilir.
Nâbî, referans ile ilişkili olan Rami Efendiye gönderilen bir başka mektubunda Diyarbakır coğrafyasının
muhafızı olan Çelebi Yusuf Paşanın divan efendiliği görevini bir zaman yürüten Mehmet Efendinin yolu
Halep’e düşmüştür. Mehmet Efendi, Nâbî ile burada görüşmüş, Nâbî de bu görüşmeye binaen iyi özelliklere
sahip bu zatın katipler zümresinden olduğu söyleyip uygun bir meşgale ile vazifelendirilmesinin uygun
olacağını mektubunda belirtmiştir (A 111b).
Halil Ağa eskiden Şam’da hükümet görevlerinde bulunmuş ve Kastamonu mütesellimi olarak görev
yapmış, daha öncesinde ise Bağdat ve Basra ruznamelerinde çalışmıştır. Nâbî bazı uygunsuz hareketlerinden
dolayı ona kızmış ve hezl içerikli olan bir mektup yazmıştır (T 154a).
346
“Hele esbÀb-ı óaşmetiñüzden bir yÀldızlı lÀkin, ibriú emr-i muúarrerdür, degmede andan aèlÀsı
yoúdur. O daòı yollarda òalúa göstermek içün bÿstÀna Àmed-şud iderek yÀldıõdan muèarrÀ olup Süveyúa
ÓammÀmınuñ ùaşlarına dönmişdi. äafÀ bunda iken zÀdenüñ ùıynetinden daàdaàa-i maèãiyet zÀéil olur ise
cenÀbıñuzdan daòı àÀèile-i iflÀs ber-ùaraf olur. EyyÀm-ı àınÀñuzuñ imtidÀdı, bÿstÀn faãlınuñ Àòirine müntehì
olur ise àanìmetdür. Faãl-ı bÿstÀn maãÀrifi-çün úaùÀr-ı çÀr müşÀrıñuzı fürÿòt itdigiñüz, bu ùarafda şuyÿèı
devletiñüze olan óüsn-i iètiúÀdlarımuz müteàayyir ve òÀùırımuzı mütekeddir itmişken bu ùarafda baèø-ı
aóbÀbımuza gelüp bu mÀddenüñ aãlı yoúdur, iètimÀd itmeñüz (T 155b).” Halil Ağaya gönderilmiş olan
hezl-âmiz mektupta, Halil Ağanın debdebesinin bazı göstergeleri olduğu, bunlardan birinin de yaldızlı ibrik
olduğu, bu ibriğin gerçekten kıymetli olduğu, ancak halka gösterilmek için bostan yollarında götürülüp
getirilmesinden dolayı bu ibriğin yaldızlarının epeyce döküldüğü, dolayısıyla Diyarbakır’daki Süveyka
Hamamının aşınmış taşlarına benzediği belirtilir. Mutluluk bunda iken çoluk çocuğun mizacından ıstırap
yok olur ise Halil Ağadan da iflas etme telaşı bertaraf olur. Zenginlik günlerinin uzunluğu, bostan mevsiminin
sonuna nihayet olursa asıl zenginlik oluşur. Hatta bostan faslını masrafları için deve kervanının bile satıldığı
duyulunca Nâbî, bu duruma üzüldüğünü, bunun aslının olmadığını bilmek istediğini hatırlatmaktadır.
“İşte nÀmını şaóne-i úariyye-i iflÀs iken ol gÿne òırÀm-ı devletmendÀne ve evøÀè-ı kibÀrÀne
göstermekdür. Ancaú bu şìve-i maòdÿmÀne ve neşve-i maàrÿrÀne sen mülÀóaôa itdükçe yÀrÀn-ı Ámid’üñ
óÀllerine hem-òande ve hem-girye idecek yerler gelür. Hele anuñ aóvÀli ùursun. Gelelüm yine cenÀbıñuzuñ
aóvÀline (T 156b):” sözlerinden aslında Halil Ağanın namının ne olduğunu, iflas kentinin bekçisi iken
mutluca yürüyüşü ve kibarca vaziyetleri göstermektedir. Ancak bu çocukça şive ve gururlu neşeyi Halil
Ağa yaptıkça Âmid’teki dostların bu durum karşısındaki halleri hem gülünecek ve hem de ağlanacak
hallerdir. Onların ahvaline Nâbî şimdilik değinmek istemediğini söylemektedir. Durum öyle gösteriyor ki,
Halil Ağanın maddî refah seviyesi düşmüştür. Haliyle bu durum kente de yansıyacaktır. Ancak bu durum
karşısındaki tavırlarıyla dönemin Diyarbakır’ında yönetime entegre olmuş kişileri ya da Halil Ağaya yakın
duran şahsiyetleri eleştirilmektedir.
“…MürÀselÀt u mükÀtebÀtuñ vaãfı, àÀlibÀ teésìs-i mebÀnì-i maóabbet içün olup beyÀn-ı devlet ü óaşmet
içün olmadıàı ôÀhiren maèlÿmıñuz degüldür. AmmÀ, àÀlibÀ, óavãala-ı óaømıñuz taóammül etmeyecek
baèø-ı müzaòrefÀta dest-res bulmaú gerek, sen ki, DiyÀr-bekr òalúına iôhÀr ile [N 158b] úanÀèat itmeyüp
ÀvÀze-i devlet ü åervetüñ diyÀr-ı Óaleb’e daòı àulàule-endÀz olmaú sevdÀsına giriftÀr olmışsız… (T 154b)”
Buna göre muhatap Halil Ağadır. Halil Ağa ile yazışmanın özelliği, galiba muhabbeti ilerletmek içindir.
Yoksa onun devlet ve debdebesinin, yüceliğinin beyanı için değildir, ancak bu durumu, muhatabın açıkça
bilmediği söylenmiştir. Öyle ki, muhatabın sindirim sisteminin, tahammül edilemeyecek bazı pisliklere
tahammül edebileceği belirtilir. Muhatap, Diyarbakır halkına yalandan gösteriş yaparak kanaatsizlik edip
kendi devlet ve servetinin sınırlarını Halep diyarına velveleli bir şekilde ulaştırma derdine düşmüştür.
“DiyÀr-ı bekr òalúı” ifadesi, burada şöhret, devlet, debdebe, gösteriş gibi kavramlara maruz kalmış bir ifade
olarak geçmektedir. İfadeden bu halkın, gösterişten uzak, sade bir yaşam tarzını benimsediği çıkarılabilir.
“Mektÿbıñuzda “Kimesneye iótiyÀcum úalmadı, ol ùarafa varsam da size bÀr olmam.” meéÀli telmìó
olınmış. ÔÀlim, bilürüm, bu maúÿle kelimÀt-ı mütefÀòirÀneye çoúdan Àrzÿmend idüñ. áÀlibÀ, evÀéilde
óasret-keş oldıàın baèø-ı eşyÀ-yı müflis-i úarìbe nÀéil olmışa beñzersin ki, DiyÀr-bekr yÀrÀnlarına her bÀr
söyleyerek taóãìl-i meşú itmişsiñüz ki, ÀåÀrı bu ùarafa münèakis oldı (T 154b-155a).” Halil Ağa Halep’e
geldiğinde kimseye yük olmayacağını içeren bir mektup yazmıştır. Nâbî, bu tür sözleri Halil Ağanın
söyleyebilecek potansiyelinin olduğunu daha önceden bilmektedir. Sebep olarak da Halil Ağanın önceki
zamanlarda da sahip olmak istediği birtakım eşyaya şimdi sahip olması gösterilmektedir. Ayrıca, sık sık
Diyarbakır’daki dostlarına bu tür sözleri söylediği için bu söylenenler ta Halep’te münakis olmuştur.
“Bu ùarafda istimÀè olındıàı üzre ÀsitÀnede cenÀbıñuzı bulmayan Úasùmonı fuúarÀsı, DiyÀr-bekr’e
tecemmüè itmegin mütesellim-i dìvÀn-òÀnesi zuòÀm-ı şekÀtdan şimdi ÀsitÀneye müşÀbih oldıàı menúÿldür.
Úadìmden DiyÀr-bekr’e küçük İstÀnbÿl didiklerinüñ maènÀsı daòı zemÀn-ı devletiñüzde ôÀhir oldı. AmmÀ,
nefèi yine cenÀbıñuza èÀéid olacaàında iştibÀh yoúdur. ZìrÀ bÿstÀnlarda şebÀn-geh-i girìzÀn olmañuz
vehminden pÀsbÀn-miåÀl eùrÀfıñuzı ióÀùa itmeleriyle devletiñüzde sÀéir yÀrÀn bile vesìle-i òvÀb-ı rÀóat oldıúları 347
menúÿldür.” Halep taraflarında duyulduğu kadarıyla başkentte Halil Ağayı bulamayan Kastamonu fakirleri,
Adnan OKTAY
Diyarbakır’a toplanmıştır. Çünkü Halil Ağa Diyarbakır’dadır. Bu yüzden Diyarbakır’daki mütesellimlik

makamı, izdiham yönünden başkente benzemektedir. Buna binaen “Eskiden Diyarbakır’a “küçük İstanbul”
denmesinin manası, Halil Ağanın Diyarbakır mütesellimliği zamanında açığa çıktı.” ifadesi her ne kadar
bir tenkit yazısında geçse de dikkate değerdir. Küçük İstanbul olan Diyarbakır’ın faydasının yine Halil
Ağaya olacağına şüphe yoktur. Diyarbakır’ın metnimizin bağlamından hareketle İstanbul’a benzetilmesi,
asitanedeki izdiham dolayısıyladır. Halk asitaneye, sorunlarının çözümü için gitmektedir. Daha da önemlisi
“Úasùmonı fuúarÀsı, DiyÀr-bekr’e tecemmüè itmegin” ifadesi, aslında gelenlerin ağırlıklı olarak Kastamonu
fukarası bağlamında fakir, fukara, garip, gureba, ayak takımından insanların olduğuna işaret etmektedir. Her
ne kadar Kastamonu fakirlerinin Diyarbakır’a geldiklerine metin işaret etse de aslında Nâbî’nin şehirdeki
fakirleri Diyarbakır’la imajı açısından özdeşleştirmediğini göstermektedir. Ona göre öyleyse Diyarbakır
aslında fakirin olmadığı bir şehirdir. Halil Ağanın gelişiyle Diyarbakır’da fukaradan geçilmemektedir. Bu
durum, Halil Ağanın pek de iyi olmayan yönetim anlayışını ve bu anlayışın sonunu da akla getirmektedir.
Aslına bakılırsa, bir Osmanlı idarecisinin peşinden fakir fukaranın başka bir diyara göç etmesi, gitmesi pek
de mümkün gözükmeyen bir haldir.
Zira geceleri bostanlarda bulunmak şüphesinden dolayı dostların, bekçi gibi etrafını çevirmeleriyle
yakınındaki dostlar bile onun rahat bir uyku çekmesine vesile oldukları nakledilir.
“ZìrÀ bÿstÀnlarda şebÀn-geh-i girìzÀn olmañuz” ifadesi, gece vakitlerinde bostanlara insanların girdiğini
ve buna karşılık olarak metnin devamında pasbanların sosyal hayattaki yerlerini aldıkları, Halil Ağanın
etrafını çevirdiklerini göstermektedir.
Çalışmamız için asıl önemli olan “Úadìmden DiyÀr-bekr’e küçük İstÀnbÿl didiklerinüñ maènÀsı daòı
zemÀn-ı devletiñüzde ôÀhir oldı.” ifadesinden anlaşılabilecek olan mana şöyle tartışılabilir:
a. Böyle bir benzetim, çeşitli açılardan ele alınabilir:
b. Diyarbakır, İstanbul gibi idare merkezi olan bir kenttir.
c. Diyarbakır, İstanbul gibi bir kültürel merkezdir.
d. Fakir, fukaranın çok olduğu bir yerdir.
e. Sorunların çözüm merkezidir.
f. Sosyo-kültürel yapısı itibariyle İstanbul’a benzemektedir, çok kültürlülük açısından çeşitli somut
sembollerin, camiler, medreseler, kiliseler vs.nin olması bu benzerliğin kurulabilmesini ontolojik
olarak mümkün kılmaktadır.
g. Yerleşim yeri bakımından İstanbul’u andırmaktadır. Nitekim, surların şehri çevrelemesi, surlarının
tarihselliği ve sağlamlığı, eğlence yerlerinin (bostanların) olması, kenarından suyun geçmesi, tepe
üzerine kurulması gibi daha da arttırılabilecek özellikler İstanbul-Diyarbakır ilişkisinin kurulmasını
düşünülebilir kılmaktadır.
SONUÇ
Nâbî için şehir, yaşanılabilir, ihtiyaçların hiyerarşik bir düzen içerisinde karşılandığı, sorunların
çözüldüğü, idarî birimleriyle beraber huzurun, mutluluğun yaşandığı bir alandır. Kötü idarecilerle asla
şehirlerin yönetilemeyeceğini düşünmektedir. Her şehrin kendisine göre bir dokusu vardır. Diyarbakır’ın
sık sık anılan dostlarıyla ve İstanbul’a benzemesiyle, Kastamonu’nun fakirleriyle, İstanbul’un izdihamıyla,
Urfa’nın kendisinin vatanı olmasıyla ön planda olduğu görülmektedir. Bütün bunlar, Nâbî’nin şehir eleştirisi
yaparken zihinsel parametrelerini gösteren önemli ipuçlarıdır.
348
KAYNAKÇA:
Nâbî Yûsuf b. Abd-Allâh Ruhâvî. (1052-1124/1642-1712), Münşe’ât, Süleymaniye Ali Nihat Tarlan
Nâbî Yûsuf b. Abd-Allâh Ruhâvî. (1052-1124/1642-1712), Münşe’ât,, Manisa İl Halk Kütüphanesi,, 45 Hk
5272.
Nâbî Yûsuf b. Abd-Allâh Ruhâvî. (1052-1124/1642-1712), Münşe’ât,, Manisa İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk
2774.
Nâbî Yûsuf b. Abd-Allâh Ruhâvî. (1052-1124/1642-1712), Münşe’ât, Süleymaniye Ali Nihat Tarlan
Nâbî Yûsuf b. Abd-Allâh Ruhâvî. (1052-1124/1642-1712), Münşe’ât, Milli Kütüphane, Ankara Adnan
Ötüken İl Halk Kütüphanesi, 06 Hk 4266.
Nâbî Yûsuf b. Abd-Allâh Ruhâvî. (1052-1124/1642-1712), Münşe’ât, Tercüman Gazetesi Kütüphanesi
Türkçe Yazmaları, No: Y-202.
Nâbî. (1641 or 2-1712), Münşeat-ı Nâbî Efendi, Harvard College Library, Houghton MS Turk 30, 011453767.
349
Süheyl ü Nev-Bahâr Üzerine
Düzeltmeler
Dicle Üniv. Ziya Gökalp Eğitim Fak. Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Diyarbakır,
sozcelik@dicle.edu.tr
Sadettin ÖZÇELİK
Türkiye’de üniversitelerin Türk Dili ve Edebiyatı bölümlerinde lisansüstü derslerinin önemli

bir kısmında Arap harfli Türkçe metinler okutulur. Lisansüstü derslerde ayrıca söz konusu metinler
üzerinde yapılmış çalışmalara da başvurulur veya araştırmalarda referans olarak gösterilir.
Sözünü ettiğim dersler, okumalar ve araştırmalar sırasında çalışılmış ve yayınlanmış olan
metinlerde okuyucuların -ilgi alanlarına ve birikimlerine bağlı olarak- yanlışlıklar görülür, tespit edilir;
bu nedenle de metinlerin kıyısına köşesine notlar alınır. Ancak, tespit edilen bu yanlışların büyük bir
kısmı kanaatimce o sayfalarda kalır. Oysaki bunların listelenerek yayın haline getirilmesi bir eleştiri
geleneğinin oluşması açısından son derece önemlidir.
Gerek lisansüstü derslerde metin okuturken gerekse metin neşri ve metin eleştirisi için
yaptığım okumalarda Arap harfli Türkçe metinlerin okuma sorunlarının incelenmesi gerektiğini ve
üzerinde durulabilecek farklı yönleri ve farklı boyutları bulunduğunu gördüğümü söyleyebilirim. Bu
konudaki temel sorunların birkaç önemli noktadan kaynaklandığını ve birkaç önemli yönü
bulunduğunu düşünüyorum. Sorunları şöyle özetlemek mümkündür:
1. Araştırılan metnin durumu veya özelliklerinden kaynaklanan sorunlar,
2. Çalışılan metnin tercüme edilmemesi, sözlük ve dizinlerinin hazırlanmaması veya eksik
hazırlanması,
3. Araştırmacıların incelenen metinle ilgili birikimi ve metin karşısındaki tutumu,
4. Türkiye’de metin neşri konusundaki eleştiri geleneğinin zayıf oluşu.
Bu temel sorunları birbirinden ayrı düşünmemiz mümkün değildir. Ancak şurası bir gerçektir
ki eleştirinin olmadığı yerde gerek metin okumalarının gerekse metne dayalı araştırmaların eksik
kalması mukadderdir. Şurası da bir gerçektir ki yazma eserler üzerinde eleştiri yapmak, farklı yayınlar
ortaya koymak metin yayınlarının kalitesi için çok değerlidir. Çünkü, eleştirinin varlığı hem
araştırmacıyı ciddiyete ve uyanık olmaya zorlar hem de söz konusu çalışmalarda ilgili veya olabilecek
eksiklikleri görmemiz konusunda yol gösterir. Yani, metin eleştirileri başka metin neşirleri için bir yol
haritası oluşturur ve yayın kalitesini yükseltir. İşte bu nedenle Türkiye’de genel anlamda metin neşri
ile ilgili eleştirel yayınların az oluşu veya çalışılmış metinlerin yeniden çalışılmamasının bu sorunların
en önemlisi olduğunu ve bilimsel düzeyin yükselmesi için eleştiri zeminindeki çalışmaların artması
gerektiğini düşünüyorum.
Yukarıda sözünü ettiğim düşüncelerden hareketle bu bildiride Mesut Bin Ahmed’in Süheyl ü
Nevbahâr adlı mesnevisinin bir metin neşri 1 üzerindeki sorunlarla ilgili tespit ve düzeltmelere yer
verilecektir. Bu tespitlerin bir kısmı metinle bir kısmı ise sözlükle ilgilidir. Semih Tezcan, daha önce
adı geçen çalışmada okunmamış, yanlış okunmuş veya yanlış anlamlandırılmış kelimelerle ilgili
düzeltme notları küçük bir kitapçık2 ve buna ek olarak bir küçük makale halinde yayımlamıştı.3 Ben de
adı geçen metinde yanlış yazılmış, yanlış okunmuş kısımlar veya anlam verilmemiş, yanlış anlam
verilmiş kelimeler ve deyimler üzerinde duracağım. Söz konusu örnekleri Metinle İlgili Düzeltmeler
ve Sözlükle İlgili Düzeltmeler olmak üzere iki ana başlık altında vereceğim:
1. Metinle İlgili Düzeltmeler
1.1. Metinde Yanlış Yazılmış Kelimenin Olduğu Gibi Okunması:
Bu başlık altında metinde yanlış yazılmış ve yanlış yazıma uygun olarak okunmuş olan
örneklere yer verilecektir. Söz konusu yanlışlara düşmemek için bağlama dikkat edilip tercüme
yapılması yani, kelime veya öge için düşünülen anlamın bağlama uygunluğunun kontrol edilmesi
gerekir:
1
DİLÇİN, Cem (1991), Mesūd bin Ahmed Süheyl ü Nev-bahâr; İnceleme- metin- Sözlük, Atatürk Kültür Merkezi yayını: 51,
Ankara.
2
TEZCAN, Semih (1994), Süheyl ü Nev-bahâr Üzerine Notlar, Simurg yayınları, Ankara.
3
TEZCAN, Semih (1995), “Süheyl ü Nev-bahâr Üzerine Notlara Birkaç Ekleme”, Türk Dilleri Araştırmaları Cilt: 5, Simurg
352 yayınları, Ankara, s. 239-245.
Süheyl ü Nev-Bahâr Üzerine Düzeltmeler
asıl asįl (  )

“Didi taŋla sen bir kişi iste bul
Ki kendüsi asįl u sözi usul
İletmiş ola mektebe etmegi
Edep beklemekde bile nitmegi” (2060-2061)
Yukarıdaki ilk beyitte koyu harflerle verilmiş ve metinde  şeklinde yazılmış olan kelime
asıl olarak okunmuş ve sözlükte gösterilmemiştir. Bağlama dikkat edildiğinde bu kelimenin yazımında
ye’nin eksik olduğu ve  (aśįl) şeklinde yazılmış ve okunmuş olması gerektiği açıkça anlaşılıyor.
çekmeyen  çekmeyüp (  )

“Agu içmeyüp lokmasın kim yudar
Bela çekmeyüp adımın kim adar” (2266)
Bağlam dikkate alındığında yukarıdaki beyitte geçen içmeyüp kelimesinin ‘içmeden,
içmeksizin’ anlamında, çekmeyüp kelimesinin ise ‘çekmeden, çekmeksizin’ anlamında kullanılmış
olduğu anlaşılıyor. Buna göre ikinci dizede  şeklinde yazılmış olan kelimenin sonunda
müstensihlerin noktalı harflerde sıkça yaptığı yanlışlardan biri yapılmış, be yerine nun yazılmıştır;
kelime çekmeyüp şeklinde okunmalıdır. İkinci dizedeki kim soru zamirinin varlığı da bu tamirin doğru
ve gerekli olduğunu gösteriyor.
1.2. Metinde Doğru Yazılmış Kelimenin Yanlış Okunması:
Bu başlık altında metinde doğru yazılmış ancak bağlama dikkat edilip tercüme
yapılmadığından dolayı yanlış okunmuş örnekler verilecektir:
ava  eve ()
“Ola mı ‘aceb aŋa varmak reva
Ya biz okıyalum mı anı eve” (1017)
Yukarıdaki beyitte konuşan kişinin, sözünü ettiği kişiyi ziyaret etmek ile kendisini eve davet
etmek arasında tereddüt ettiği ve bu ikisinden hangi davranışın daha uygun olacağını sorduğu
anlaşılıyor. Buna göre beyitin son kelimesi ava değil eve okunmalıdır. Nitekim metnin devamında söz
konusu kişiye misafir olarak gitmeye karar veriliyor:
“Didi taŋla durup aŋa varavuz
Anuŋ ol mübarek yüzin görevüz” (1025)
Kelime (ev+e), metinde  şeklinde yazılmıştır. Bu durumda kelimenin sonundaki yönelme
eki(+e)’nin elifle gösterilmiştir. Bu yazım şekli araştırmacıyı yanıltmış ve bu nedenle kelime ava
okunmuştur. Oysaki 15. yüzyıla kadarki metinlerde e ünlüsünün elifle de yazılabildiğini biliyoruz.
Bağlam dikkate alındığında kelimenin eve okunması gerektiği anlaşılıyor.
ayına  ayine ()
“Bilurı direk eyleyüp ayine
Oturur idi şöyle kim ayına
Peşiman işine vü iŋen melul
Didi bunı kim eyledüm iş degül” (3175-3176)
Semih Tezcan, yukarıdaki beyit için şu notu yazmıştır:
“ayın- ‘korkmak, çekinmek’. Eski Türkçede dahi pek nadir görülen bu kelimenin
bu metinde bulunması mümkün değildir. 3175b’de belki ayına değil āyįne ‘ayna’
okumak daha uygun olacaktır. 5652’deki gözügüleyin saħt ‘ayna gibi ciddi’ (yani:
‘hiçbir duygusunu belli etmeyen’) anlatımı da bu kanıyı güçlendiriyor. Yine de
ben 3175. beyti tam olarak anlayamıyorum.” (Tezcan 1994: 39)
Tezcan, yukarıdaki beytin anlamı üzerinde teklif ve yorum yaptıktan sonra beyti tam olarak
anlayamadığını söylüyor. Tezcan’ın teklifinin bağlama uymadığını düşünüyorum. Yukarıdaki beytin 353
ikinci dizesindeki kelimeyi değil birinci dizesindeki kelimeyi āyįne ‘ayna’ okumak ve anlamak daha
Sadettin ÖZÇELİK
uygun olacaktır. Çünkü, ikinci dizedeki ayın- fiili, ‘şaşıp kalmak’ anlamında kullanılmış olmalıdır.
Ayrıca burada 5652. beyitteki gözügüleyin saħt ‘ayna gibi ciddi’ (yani: ‘hiçbir duygusunu belli
etmeyen’) anlamını gerektirecek bir durum yoktur. Tam tersine yukarıda da görüldüğü gibi bir
sonraki beyitte (3176) de Kaytas’ın yaptığı işten pişman olup üzüldüğü ve ne yapacağını şaşırmış
olduğu anlatılıyor. Yani, ikinci dizede kelimeyi ayın- ‘şaşıp kalmak’ şeklinde okuyup anlam vermek
bağlama gayet uygun düşüyor:
Beyitteki tasvire göre Kaytas’ın gözyaşı (bilür) direk’e, Kaytas’ın yüzü ise ayna’ya
benzetilmiştir. Ayrıca ayine kelimesinin sonunda eksiz yönelme durumu kullanılmıştır.
Buna göre beyit şöyle anlaşılabilir:
(Kaytas) gözyaşlarını yüzüne direk (sütun) yapıp (sürekli ağlayıp) şaşkınlık içerisinde
otururdu.
Eksiz yönelme şeklinin başka eserlerde de örnekleri geçer. Dede Korkut’ta geçen iki örnek
şöyledir:
“Bayındır Ħānuŋ ķarşusında oġlı Ķara Budaķ yay+Ø ŧayanup ŧurmışıdı.” (Drs.35b.5)
“Oġlı Uruz ķarşusında yay+ Ø söykenüp ŧururıdı.” (Drs.63b.7)
Gürer Gülsevin, farklı iki eserden şu iki örneği tespit etmiştir:
“irdüm Allah diyüben çaldım anı/ iki böldüm ortasından arslanı”,
“eyitdi kim iy şâhzâde bu dem senüŋ tali’üŋ bakdum, gördüm gâyet nuhuset göründi.”
(Gülsevin 1997: 40)
el  ol ()
“Dilüŋ dizgüni çünki elden çıkar
Bela kişi boynına çılbur dakar
Cühud ol didügine dutdı boyun
Ne bilür kim oynayısardı oyun” (3045-3046)
Yukarıdaki birinci beyit bir öğüt niteliğinde olup şu ifade edilmektedir: Dilin dizgini elden
çıktığında bela, insanın boynuna yular takar. Sonraki beyitte ise Yahudi’nin bu sözlerin bir oyun
olduğunu bilmediğinden söylenene uygun hareket ettiği ifade ediliyor. Bu bağlama göre el okunmuş
olan kelime ol okunmalıdır. Nitekim kelime metinde ol okunacak şekilde () yazılmıştır.
gün  ger ()

“Kişi kullık idicegez beglere
Gerek ol ne üşene vü ne ara
Ol aldanmaya ni‘metüŋ bolına
Olur ise buŋ ger begi yolına
Kayurmaya kim aç ola ya yalıŋ
Oda sala can burcalarsa yalıŋ” (2836-2838)
Yukarıdaki birinci beyit bir öğüt niteliğinde olup şu ifade edilmektedir: Kişi beylere hizmet
ettiğinde ne üşenmeli ne de yorulmalıdır. İkinci beyit ile üçüncü beytin ilk dizesinde öğüt şöyle
sürmektedir: O (kişi), nimetin bolluğuna aldanmamalı, eğer beyinin yolunda bir sıkıntı olursa aç veya
çıplak kalacağım diye endişe etmemelidir. Nitekim kelime metinde ger okunacak şekilde ()
yazılmıştır.
Karadeŋiz  kara deŋiz ()
“Çeri bir kezin eyle itdi huruş
Ki mevc ura kara deŋiz ide cuş” (5509)
Bu beyitte bir benzetmeye dayalı olarak geçen kara deŋiz sıfat tamlamasının özel ad olarak
(Karadeŋiz) okunması ve yazılması yanlış olmuştur.
354
Kalınlık Uyumuna Uymayan Okuyuşlar:

Burada söz konusu edilecek yanlışlar birçok metin okumalarında dönemin fonetik özellikleri
dikkate alınmadığı için sıklıkla görülen yanlış okuma örnekleridir. Metinde kalın ünlülü sıradan
kelimelerden sonra gelen ek fiil örnekleri ve ile gibi bazı örneklerin yazım ve söyleyiş bakımından
bitişmiş şekillerinin -kalın sıradan okunması gerektiği halde- hem ince sıradan okunmuş olduğu hem
de söz konusu örneklerin bir kısmının, üzerine geldiği kelimeden ayrı yazılmış olduğu görülmektedir;
bu şekildeki okumalar da yanlıştır. Bazı örneklerini aşağıda sunuyorum:
anuŋ ile  anuŋıla ()
“İki üç gün anuŋıla olasız
Yiyüp içüp oynayasız gülesiz” (826)
bularuŋ ile  bularuŋıla ()

“Gelişüm varışum bularuŋıla
İŋen çoh var işüm bularuŋıla” (3153)
kamuyile  kamuyıla ()

“Bu kamuyıla halümüzdür yavuz
Ger incindügüŋ geçmedise henüz” (5133)
uyanugidi  uyanugıdı ()

“Kaza uyanugıdı uyhu gücin
Arup atdan indi çılbur ucın” (2350)
çogidi  çogıdı ()

“Kavum dirnegi şol kadar çogıdı
Ki igne bıragası yir yogıdı” (5325)
yogidi  yogıdı ()

“Anuŋ şahı Talis ü server kişi
Ki illerde yogıdı anuŋ işi” (3051)
yazluyimiş  yazluyımış ()

“Başumda ‘aceb yazu yazluyımış
Niçe vakı‘a yolda gizlüyimiş” (5023)
yogimiş  yogımış ()

“İlümde başarmaz imişsin işi
Yogımış senüŋ bigi ebleh kişi” (930)
olasıyimiş  olasıyımış ()

“İdindi anı kendüzine konuk
Hoz olasıyımış gözine konuk” (4377)
oldıyise  oldıyısa ()

“Ne var menzilüŋ oldıyısa ırah
Saŋa Tangrı uçmakda virsün durah” (5525)
yogise  yogısa ()

“Ne var yogısa mülkümüz malumuz 355
Sadettin ÖZÇELİK
Şükür hoş geçer kamudan halümüz” (305)
varasıyisem varasıyısam ()

“Ne yire varasıyısam ko varam
Gözüm kararup göŋlümi kovaram” (4119) 4
2. Sözlükle İlgili Düzeltmeler:
Bu başlık altında sözlükte yer verilmemiş veya sözlükte yanlış anlam verilmiş kelimeler
üzerinde durulacaktır:
2.1. Sözlükte Yer Verilmemiş Kelimeler:
etmek: davranış, amel
“Didi taŋla sen bir kişi iste bul
Ki kendüsi asil u sözi usul
İletmiş ola mektebe etmegi
Edep beklemekde bile nitmegi” (2061)
Yukarıdaki beyitte geçen etmek kelimesi, ‘davranış, amel’ anlamındadır ve sözlükte
gösterilmemiştir. Kelime Dede Korkut’ta geçen şu cümlede de aynı anlamda kullanılmıştır:
“Bu oturan begler her biri oturdugı yeri kılıcıyla, etmegiyile alupdur.” (Drs.129a.7) = Bu
oturan beylerin her biri yerlerini kılıçları ve yaptıkları işlerle elde etmiştir.
göz göre: Göz göre (göre)

“Eyü güni yavuza satmak budur
Oda canı göz göre atmak budur” (4526)
Yukarıdaki beyitte geçen göz göre deyimi, Türkiye Türkçesinde kullandığımız ‘göz göre göre’
deyiminin kısa şeklidir; sözlükte gösterilmemiştir.
hele: haydi!
“Bugün Çin ilindesin uşda hele
Gül oyna vü zevk eyle bizüm ile” (1258)
Yukarıdaki beyitte geçen hele kelimesi, ‘haydi!’ anlamındadır; sözlükte gösterilmemiştir.
hele: mademki
“Kişi viribidi vü didi hele
Siz irüşdüŋüz şimdi bizüm ile
Gerekdür ki biz kullığ eyleyevüz
Ayak tutavuz şehi toylayavuz” (832-833)
Yukarıdaki ilk beyitte geçen hele kelimesi, ‘mademki’ anlamındadır; sözlükte gösterilmemiştir.
hu(s): huy, alışkanlık, tabiat

“Aracuhda yiŋemedi uyhusın
Çü uyhucıdı koyımadı husın” (2346)
Süheyl ü Nev-bahar’ın sadece yukarıdaki beytinde geçen hus kelimesi, ‘huy, karakter’
anlamındaki Farsça hū (~ hūy)’dan gelmiş olmalıdır. Kelime, Dede Korkut’ta sadece şu cümlede ve
‘huy, karakter’ anlamında kullanılmıştır:
“İt gibi kev kev eden çirkin huslı” (Drs.142b.4)
356 4
Bu konuda ile, idi, imiş, ise şekilleriyle ilgili örnekler daha da artırılabilir; burada sadece üçer örnek ile yetiniyoruz.
Semih Tezcan, Dede Korkut’tun Dresden nüshasında yanlış olarak hırslı okunacak şekilde
() yazılmış olan bu kelimenin huslı okunması gerektiğini söylemiş ve konuyla ilgili olarak
yazdığı düzeltme notunda bu konuya açıklık getirmiştir:
“ħuś ‘huy, karakter’ Farsça hū (~ hūy) sözcüğünün Türkçe 3. kişi iyelik eki almış
biçiminden yanlış ayırma ile ortaya çıkmıştır: hū+sı ‘onun huyu’ yanlış ayırma ile >
hūs, krş. TarS. 1931 ħusu (oku: ħusı) ‘huyu, hasleti’; 1932 ħuy ħus ‘ahlak, tabiat,
huy ve âdet’; (krş. tüy tüs). DKK’nda dikkati çeken nokta sözcüğün śād ile yazılmış
olmasıdır; vāv yerine re yazılmış olması ise normaldir.” (Tezcan 2001: 367).
iş: eş, benzer

“Anuŋ şahı Talis ü server kişi
Ki illerde yogıdı anuŋ işi” (3051)
Yukarıdaki beyitte geçen iş kelimesi, ‘eş, benzer’ anlamındadır; sözlükte gösterilmemiştir.
iş açıl-: sorun çözülmek

“Ki kürside otur u söyle sözüŋ
İşüŋ açıla çün güleçdür yüzüŋ” (4570)
Yukarıdaki beyitte geçen iş açıl- deyimi, ‘sorun çözülmek’ anlamındadır; sözlükte
gösterilmemiştir. Tarama Sözlüğü’nde aynı anlam için sadece şu örnek tespit edilmiştir:
“Açılmaz iş birez bağlanmayınca
Yeğ oldur kim gele devlet genince” (TarS: 2110)
Ayrıca Türkçede bu deyime benzer talihi yaver gitmek/ yar olmak veya bahtı açık olmak
deyimleri kullanılır.
kolan: yular, dizgin

“Ve ger ni revā mı ki ‘aşık olan
Ata binmiş ü çekmiş ola kolan” (2347)
Yukarıdaki beyitte geçen kolan kelimesi, Dede Korkut’ta kolaŋ şeklinde geçer ve ‘eyer kayışı’
anlamında kullanılmıştır. Ancak, kolan yukarıdaki beyitte ‘yular, dizgin’ anlamında kullanılmış
olmalıdır. Nitekim bu metnin devamında 2350. beyitte eş anlamlı olarak Moğolca çılbur kelimesinin
kullanılmış olması da bu düşüncemizi doğruluyor:
“Kaza uyanugıdı uyhu gücin
Arup atdan indi çılbur ucın
Tutup uyıdı la-cerem soŋ ucı
Aŋa oldı ol tatlu uyhu acı” (2350-2351)
sayvan: gölgelik
“çadırlar kuralum u sayvanumuz
düzelim şehane bu eyvanumuz” (908)
Yukarıdaki beyitte geçen sayvan kelimesi, ‘gölgelik’ anlamındadır; sözlükte gösterilmemiştir.
Mütercim Âsım Efendi, sayvan kelimesinin Farsça sâyebândan gelmiş olup fonetik değişikliğe
uğramış olduğunu söyler (Burhân-ı Katı: 647a).
tavulbaz: ata giydirilen göğüs zırhı

Sözlükte gösterilmemiş olan tavulbaz kelimesi, Tarama Sözlüğü 3774’te ‘ata giydirilen göğüs
zırhı’ şeklinde tanımlanmış ve sadece Süheyl ü Nevbahar’da geçen şu tanık verilmiştir:
“Bu resm ile dün buçuğun geldi ol
Kişi isteyip çevre çalardı yol 357
Sadettin ÖZÇELİK
Bakıp iki at gördü ol kazılu

İyerli, uyanlı, tavulbazlu” (2376-2377)
yüregi yağlu (ol-): endişe etmek, endişe içinde olmak

“Anuŋ yüregi nite yağlu olur
İşi suda bir yile bağlu olur” (3207)
“İversin ü hem yüregüŋ yağlıdur
Veli her bir iş vaktına bağludur” (3273)
Yukarıdaki iki beyitte geçen yüregi yağlu (ol-) deyimi, ‘endişe etmek, endişe içinde olmak’
anlamında kullanılmış olmalıdır; sözlükte gösterilmemiştir.
nimet bas-: nankörlük etmek

“Anuŋ ni‘metin basdı vü itdi güç
İli dutuban şahı oldı soŋ uç” (4290)
Yukarıdaki beyitte geçen ni‘met bas- deyimi, ‘nankörlük etmek’ anlamında kullanılmış
olmalıdır; sözlükte gösterilmemiştir.
Dede Korkut’ta aynı anlamda kullanılan etmek basmak deyimi geçer:
“Beyrek etmegüŋ basmadı, anlara mutiǾ olmadı” (Drs.152a.5) = Beyrek (senin) tuz ekmek
hakkını çiğnemedi, onlara uymadı.
Bu cümle, Dede Korkut’un Taş Oğuz İç Oğuza Asi Olduğı Boyunda geçer. Beyrek’in
ölümünden sonra kırk yiğidi, Kazan Bey’e Beyrek’in ölümü ile ilgili olarak olup biteni anlatmakta ve
yukarıdaki cümleyle Beyrek’in Kazan’a nankörlük etmediğini vurgulamak istemektedir. Bağlama göre
etmek basmaķ deyimi ‘nankörlük etmek’ anlamında kullanılmış olmalıdır. Ayrıca, Kanunî’nin bir
şiirinde de tuz ekmek hakkı, şu şekilde geçer:
“Nigârâ kûyuna varsam seg-i kûyun gelür karşu
Ezelden âşinâ diyü tuz ekmek hakkını gözler” (Tanyeri 1999: 234)
Ayrıca yaptığım bir soruşturmada Kars’ta ekmeğini çığnamak deyiminin ‘nankörlük etmek’
anlamında kullanıldığını öğrendim ki bu da aynı deyimin farklı bir varyantı olmalıdır.
tahta: kumaş topu

“Dahı on kılıç u otuz tahta biz
Viribidi şahun tapusına tiz” (1267)
“Dahı iki yüz tahta Çin bizleri
Ki kamaşdura bakıcak gözleri” (3162)
“Çoh altun gümiş ü delim tahta biz
Didi al u ma‘zur tut illa siz” (5079)
Yukarıdaki üç beyitte geçen tahta kelimesi, ‘kumaş topu’ anlamında kullanılmış olmalıdır;
sözlükte gösterilmemiştir. Nitekim yukarıdaki 1267 numaralı beyit, Tarama Sözlüğü 3701’de
kelimenin bu anlamı için tek örnek olarak verilmiştir:
2.2. Sözlükte Yanlış Anlam Verilmiş Kelimeler, Deyimler:

Bu başlık altında önce sözlükte verilmiş olan yanlış anlam verilecek, ok () işaretinden sonra
ise doğru anlamı belirtilerek kelimenin geçtiği beyit verilecektir:
ayın bayın ol-: şaşıp kalmak  çok korkmak
Sözlükte ayın bayın ol- fiili için “şaşıp kalmak” (Dilçin 1991: 588) anlamı verilmiş ve
aşağıdaki 1899, 2968, 3957, 4824. beyitlerin numarası tanık gösterilmiştir. Ancak ‘şaşıp kalmak’
anlamının 2968. beytin bağlamına uymadığı anlaşılıyor:
“Bunı gördiler na-gah aslanlayın
358 Mişede vü oldılar ayın bayın
Yimişi revan yabana saçdılar

Heman sandala bindiler kaçdılar” (2968-2969)
Yukarıdaki beytin bağlamına göre ayın bayın ol- fiilinin anlamı ‘çok korkmak’ olmalıdır.
Sözlükte tanık verilmiş olan diğer beyitlerde ise ‘şaşıp kalmak’ anlamı bağlama uygun düşüyor:
baş ko-: Başını yere koyarak saygı göstermek  uğraşmak

“İşini bilen gözler olur işin
Eli irmeyesine komaz başın” (3039)
Yukarıdaki beyitte geçen baş ko- fiili için sözlükte “Başını yere koyarak saygı göstermek”
(Dilçin 1991: 590) anlamı verilmiş ve üç beyit tanık gösterilmiştir. Bu anlam 2986, 5222 numaralı
beyitlerdeki bağlama uygun düşüyor, ancak yukarıdaki beytin bağlamına uygun düşmüyor; fiilin bu
beyitteki bağlama uygun anlamı ‘uğraşmak’ olmalıdır. Krş. yoluna baş koy-
boyla-: boy ölçüşmek, eşit görmek  dikkatle dinlemek

“Gerek lutf u hem ululuk eyleyü
Gelesiz bu şehzadei boylayu 
İki üç gün anuŋıla olasız
Yiyüp içüp oynayasız gülesiz” (825-826)
Yukarıdaki beyitte geçen boyla- fiili için sözlükte “Boy ölçüşmek, eşit görmek (?)” (Dilçin
1991: 594) anlamları tereddütle verilmiş ve üç beyit tanık gösterilmiştir.
Bu yanlış okumanın sebebi ilk hecedeki yuvarlak ünlünün yazılmamış olmasıdır. Dede
Korkut’ta da bir yerde geçen bu kelime, metinde  (Drs.100b.11) şeklinde yazılmıştır. Bu
örnekte ilk hecedeki yuvarlak ünlü yazılmamış olduğundan araştırmacılar tarafından farklı
şekillerde okunmuş daha sonra Sadettin Özçelik, kelimenin boyladukda = ‘dikkatle dinlemek’
şeklinde okunması ve anlaşılması gerektiğini gerekçeleri ile yazmıştır (Özçelik 2006: 120-122).
Süheyl ü Nevbahâr’da geçen örnekte de ilk hecedeki ünlü yazılmamıştır; ancak bu metin
harekelidir ve ilk hece üzerine zaten ötre konmuştur. Nitekim ‘dikkatle dinlemek’ anlamı da
yukarıdaki beytin bağlamına gayet uygun düşmektedir.
büküm: yufkanın dört köşe olarak dürülmüş biçimi (?) (DS)  büküm ol-: işin
hafiflemesi, kolaylaşması
“Ne var ağır olasısa bu yüküm
Bola kim dürişdügüm ola büküm” (1496)
Yukarıdaki beyitte geçen büküm kelimesinin anlamı sözlükte “yufkanın dört köşe olarak
dürülmüş biçimi (?) (DS)” (Dilçin 1991: 595) şeklinde tereddüt belirtilerek verilmiştir. Bu anlamın
bağlama uymadığı çok açıktır. Beyitte geçen büküm ol- fiili bağlama göre ‘işin hafiflemesi,
kolaylaşması’ anlamında mecaz olarak kullanılmış bir deyim olmalıdır. Kelime, sözlükte büküm
şeklinde değil büküm ol- şeklinde fiil olarak madde başı yapılmalıdır.
içi kop- : çok heyecanlanmak  ödü kopmak, çok korkmak

“Sen âh idicek kopdı katı içüm
Ne oldı eyit bir bileyim suçum” (2012)
“İçi kopdı didi diriğa vü âh
Gelen Çin çerisi durur padişah” (2547)
Yukarıdaki iki beyitte geçen içi kop- fiili için sözlükte verilen “çok heyecanlanmak” (Dilçin
1991: 613) şeklindeki anlam beyitlerin bağlamına uygun düşmüyor. Bağlama uygun anlam ‘ödü
kopmak, çok korkmak’ olmalıdır.
359
Sadettin ÖZÇELİK
iv-: acele etmek, hızla gitmek, koşmak  sabırsızlanmak, sabırsızlıkla beklemek

“Ne şah işidürse severdi anı
Kaçan gele diyü iverdi anı” (865)
Yukarıdaki beyitte geçen iv- fiili için sözlükte “acele etmek, hızla gitmek, koşmak” (Dilçin
1991: 616) şeklinde anlam verilmiştir. Bu beyit, Tarama Sözlüğü 2135’te de ‘acele etmek’ anlamı için
örnek verilmiştir. Ancak, bu anlam beytin bağlamına uymuyor. Yukarıdaki beyitte iv- fiili
‘sabırsızlanmak, sabırsızlıkla beklemek’ anlamında kullanılmış olmalıdır. 5 Ayrıca, Tarama
Sözlüğü’nde ‘acele etmek’ anlamı için verilmiş olan şu tanıkların da ‘sabırsızlanmak, sabırsızlıkla
beklemek’ anlamında olduğunu düşünüyorum:
“Be-gayet ehl-i ilmi ol severdi
Olarla sohbet etmeğe iverdi” (TarS: 2136)
“Eğer bin kez göreydi günde anı
Yine görmekliğe iverdi canı” (TarS: 2137)
kılıç kına katıl-: kılıç kınına girmek  savaşmaktan vaz geçmek

“Yıyılubanı batıcagaz kana
Kılıçları katılmaz idi kına” (4297)
Yukarıdaki beyitte geçen kılıç kına katıl- deyimi için sözlükte verilen “kılıç kınına girmek”
(Dilçin 1991: 621) anlamı bağlama uygun düşmüyor. Söz konusu deyim, ‘savaşmayı bırakmak, savaşı
kesmek’ anlamında kullanılmış olmalıdır.
uşaħ: aşık kemiği  oglan uşah: çoluk çocuk

“Yaraşur ki tuta kopıcak kuşah
Yigit süŋü kız igne oglan uşah” (5210)
Sözlükte yukarıdaki beyitte geçen uşah kelimesine “aşık kemiği” (Dilçin 1991: 644) anlamı
verilmiştir. Oysa bu kelime beyitte geçen oglan uşah ikilemesinin ikinci ögesi olarak kullanılmış olup
bu ikileme ‘çoluk çocuk’ anlamındadır.
uyag-: gurub etmek, batmak  doğmak

“Ki dün giceye dek gice taŋlaya
Çalup ırlar idüm ki ol aŋlaya
Ünüm işidüben tama agmadı
Girü yiŋi ay bigi uyagmadı” (1378-1379)
Yukarıdaki 1379. beyitte geçen uyag- fiili için sözlükte verilmiş olan “gurub etmek batmak”
(Dilçin 1991: 644) anlamı bağlama uygun düşmüyor; fiil burada mecaz olarak ‘doğmak’ anlamında
kullanılmış olmalıdır.
yin-: kendi kendine yemek (?)  yine: ve

“İnüp atını bağladı vü yine
Döşek idinüp sagu sagdı yine” (2855)
Yukarıdaki beyitte geçen yine kelimesi için sözlükte yin- fiili madde başı yapılarak “kendi
kendine yemek (?)” şeklinde anlam verilmiştir (Dilçin 1991: 651). Bu açıklama ve anlam bağlama
uygun düşmüyor; çünkü burada yemek yeme eylemini gerektirecek bir durum söz konusu değildir.
Beyitte geçen yine kelimesi ‘ve’ anlamında kullanılmış olmalıdır. Yani, anlatıcı burada yapılan
eylemleri sıralamak ve bir önceki fiille bağlantı kurmak amacıyla yine kelimesini kullanmıştır. Buna
göre beyit şöyle tercüme edilebilir:
Ve (=yine) attan inip atını bağladı,
Ve (=yine) yatak yaptı, ağlayıp inledi.
360 5
Sözlükte verilmiş olan anlam, tanık olarak gösterilen diğer beyitler için uygundur.
Nitekim bir sonraki beyitte Nev-bahâr’ın endişe ve kaygı içinde Süheyl için endişelenip
ağladığı ve bu duygularını şiirle dile getirdiği anlatılmaktadır.
SONUÇ
Metin okumaları yapılırken okumaların doğru olup olmadığını kontrol etmek için tercümenin
yapılması ve bağlamın bilinmesi gerekir.
Okunan metindeki kelimelerin, deyimlerin metin içinde kullanılmış olduğu anlamları yansıtan
bir dizin veya sözlük hazırlanmalıdır.
Bu düşüncelerin ışığında çalışılmış olan metinlerin genç araştırmacılar tarafından yeniden
çalışılabileceğini düşünüyorum.
KAYNAKLAR
DİLÇİN, Cem (1991), Mes’ūd bin Ahmed Süheyl ü Nev-Bahâr; İnceleme- Metin- Sözlük,
Atatürk Kültür Merkezi yayını: 51, Ankara.
GÜLSEVİN, Gürer (1997), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Türk Dil Kurumu yayınları: 673,
Ankara.
MÜTERCİM ASIM EFENDİ (2000), Burhân-ı Katı, (Hazırlayanlar: Mürsel Öztürk, Derya
Örs), Türk Dil Kurumu yayınları: 733, Ankara.
ÖZÇELİK, Sadettin (2005), Dede Korkut Araştırmalar, Notlar/ Dizin/ Metin, Gazi Kitabevi,
Ankara.
ÖZÇELİK, Sadettin (2006), Dede Korkut Üzerine Yeni Notlar, Gazi Kitabevi, Ankara.
TANYERİ, M. Ali (1999), Örnekleriyle Divan Şiirinde Deyimler, Akçağ yayınları, Ankara.
Tarama Sözlüğü (1977), Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
TEZCAN, Semih (1994), Süheyl ü Nev-bahâr Üzerine Notlar, Simurg yayınları, Ankara.
TEZCAN, Semih (1995), “Süheyl ü Nev-bahâr Üzerine Notlara Birkaç Ekleme”, Türk Dilleri
Araştırmaları Cilt: 5, Simurg yayınları, s. 239-245, Ankara.
TEZCAN, Semih (2001), Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar, Yapı Kredi yayınları:
1457, İstanbul.
TULUM, Mertol (2000), Tarihî Metin Çalışmalarında Usul Menâkıbu’l-Kudsiyye Üzerinde
Bir Deneme, Deniz Kitabevi, İstanbul.
ÜNVER, İsmail (1993), “Çevriyazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler”, Türkoloji Dergisi, C
XI, S 1, s.51-89.
ÜNVER, İsmail (2008), “Arap Harfli Metinlerin Çevrisinde Karşılaşılan Yanlışlar”, Turkish
Studies, Volume 3/6, s.47-58.
361
Bayburtlu Zaǿifį’nin Aħbārü’l-
Ǿiber’inde Müstensihlerin
İstinsāh ve Vezin Tasarrufları
Arş. Gör. Abdulsamet ÖZMEN
Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Diyarbakır
asametozmen@gmail.com
ÖZET bağlaçlar, fiiller, ünlemler, zıt anlamlı kelimeler,

Kaynaklarda ne kendisinden ne de müellifinden mısralar ve beyitlerde yapmış oldukları istinsah
bahsedilen eserlerden biri de Bayburtlu Zaifį’nin tasarrufları ile mısra ve beyitlerde yapmış oldukları
Ahbarü’l-iber’dir. Bildirimizde Ahbarü’l-iber’in vezin tasarruflarına değinmek istedik.
şekil ve muhtevāsı hakkında kısa bir bilgi verdikten
sonra müstensihlerin başlıklar, ayetler, Allah’ın Anahtar Kelimeler: Bayburtlu ZaǾifį, Aĥbārü’l-
isim ve sıfatları, isimler, sıfatlar, zamirler, zarflar Ǿiber, İstinsah, Vezin
Abdulsamet ÖZMEN
Giriş
Kaynaklarda yazarının hayatı hakkında herhangi bilgiye rastlayamadığımız Aħbārü’l-Ǿiber adlı eser
yaklaşık elli farklı hikayeden meydana gelen dinį-tasavvufį manzum bir eserdir. Eser 7000 beyit civarındadır.
Eseri (İnceleme-Metin) yayına hazırlamak üzereyiz.
Kimi nüshalarda Ahbārü’l-Ǿiber (ibretli haberler) kimi nüshalarda Ahbārü’l-Ǿabįr (güzel kokulu
haberler) ismiyle müsemma olan eserin yazılış tarihi de farklı nüshalarda farklılık arz etmektedir.
Buŋa Aħbārü’l-Ǿabįr ad eyledüm Buŋa Aħbārü’l-Ǿiber ad eyledüm
Adı içre tariħin yād eyledüm Ö. nüshası Adı içre tariħin yād eyledüm Z. nüshası
Eğer yukarıdaki istinsah örneklerinde görüldüğü gibi eserin başlığı “Ahbārü’l-Ǿabįr” şeklinde ele
alınırsa yazılış tarihi 1705 yılına, “Aħbārü’l-Ǿiber” şeklinde ele alındığı zaman da 1695 yılına tekābül
etmektedir. Fakat elde ettiğimiz eserin 4 nüshasından 3’ü eseri “Aħbārü’l-Ǿiber” 1’i ise “Ahbārü’l-Ǿabįr”
şeklinde isimlendirmektedir.
Aħbārü’l-Ǿiber / Aħbārü’l-Ǿabįr adlı eserin çok yakın zamanda farkına vardığımız Erzurum İl Halk
Kütüphanesi kitap kataloğunda Aħbārü’l-Ǿiber ismiyle kayıtlı iki nüshasının olduğunu fark ettik. Ancak
mevcut nüshalara ulaşıp tafsilatlı bakma ve okuma imkanımız olmadı. Onun için istinsahda göstereceğimiz
tasarruf örnekleri sadece Ankara Milli Kütüphanesi kitap kataloğunda Aħbārü’l-Ǿabįr şeklinde kayıtlı olan
nüshalardandır.
Tasarruf, mālik ve sāhib olma, temellük etme, idare ile kullanma demektir. Bayburtlu ZaǾifį’nin
Aħbārü’l-Ǿiber’inde yapılmış olan istinsah tasarrufları bazen cümlelerin anlamına güç katmış, bazen
cümlelerin farklı anlamlara gelmesine, ve bazen de cümlelerin anlaşılmaz bir hal almasına sebep olmuştur.
a. İstinsah Tasarruları
1. Nüshanlardan biri harekeli diğeri ise harekesizdir.
2. Eserin hikaye başlıklarında yapılmış olan tasarrular bazen eserin muhtevasıyla uygunsuz gibi bir
hal alabiliyor. Başlıklarda şekil itibariyle genel olarak nüshaların birinde daha çok Farsça ibare ve
tamlamalar kullanılmış, diğer nüshada ise başlıklar genellikle Türkçeleştirilmeye çalışılmıştır. Başlık bir
nüshada tam teşekküllü kurallı cümle halinde kullanılırken diğer nüshada ise eksiltili cümle şeklinde
kullanılmıştır. Ayrıca her iki nüshada da başlıksız hikayeye rastlamak mümkündür.
3. Ayetlerdeki tasarruf ise ayetlerin yazımı ve anlamı ile ilgili değildir. Fakat müstensihlerin yapmış
oldukları ayet tasarruları aşağıdaki tabloda da görüldüğü gibi bir müstensihin konuyla alakalı olan bir
ayeti mısraların arasına koyması, diğer müstensihin ise yazma zahmetinde bulunmaması veya istinsah
etme gereğini duymamasıdır.
4. Allah’ın isim ve sıfatlarında yapılan istinsah farkı cümlenin anlamını bazen kısmen; bazen de tamamen
değiştirmiştir.
5. İsimlerdeki tasarrular da cümlelerdeki anlamın değişmesine sebep olmuştur. En bariz örnek Aħbārü’l-
iber / Aħbārü’l-Ǿabįr kelimeleridir. Aħbārü’l-Ǿiber “ibretli haberler anlamına gelirken Aħbārü’l-Ǿabįr
“güzel kokulu haberler” anlamındadır.
6. Zamirlerdeki tasarrular daha çok ben, sen, biz, siz, bunlara, anlara gibi kelimelerde yapılmıştır.
7. Zarlardaki tasarrular ise daha çok durum ve zaman açısından bir farklılık arz etmektedir.
8. Fiillerdeki tasarrulara gelince aynı beyitte farklı duyu organlarına ait eylemleri cümle içinde farklı
şekilde kullanmasıdır.
364 9. Müstensihlerin istinsah tasarrufunda bulundukları bir diğer konu cümlelerin tamamının farklı istinsahı
veya cümledeki öğelerin yerlerinin deiştirilmesidir.
Bayburtlu ZaǾifį’nin Aħbārü’l-Ǿiber’inde Müstensihlerin
10. Aħbārü’l-Ǿiber adlı eser dinį-tasavvufį bir mesnevidir. Mesnevilerdeki kafiye şeması ise aa, bb, cc......
şeklinde devām etmektedir. Fakat incelemiş olduğumuz bu eserin bazı nüshalarının bazı beyitleri bu
durumu teyit etmiyor.
Yukarıda bahsini etmiş olduğumuz konuların tafsilatlı örnekleri aşağıda tablolar halinde gösterilmiştir.
1. Eserde Anlatılan Hikaye Başlıklarındaki Tasarrular
Ö Z
1. Haźā Kitābu Aħbārü’l-Ǿabįr Min TeǾlįf-i Muĥammed

2a 1. –Z -
Bį-devā Bin Ĥācį ǾÖmer Vānį Raĥmeten VāsiǾaten
2. Bi’smi’llāhi’r-raĥmāni’r-raĥįm ve Bihi NesteǾįn 2a 2. Bi’smi’llāhi’r-raĥmāni’r-raĥįm 2a
3. Sebeb-i TeǾlįf-i Kitāb-ı Mulūkü’l-Ǿabįr Aħeźe’l-

3. Kitābuŋ TeǾlįfini Źikr Eyledigi Münācātdır 3a 3a
Müfessirūn
4. Ebū Cehl-i LaǾįn’üŋ Şām’da Olan Melike Gönderdigi

5a 4. Der Beyān-ı İnşiķāķ-ı Kamer 4b
Nāmedür
5. Ķıśśa-i Ĥażret-i Ħadįce’nüŋ Vefātından Śoŋra ǾĀǾişeǾi 5. Der Beyān-ı ǾArūs Ĥażret-i ǾĀǾişe Radiyallāhü ǾAnhā Ve
9b 9a
Nikāĥ Eyledigidür ǾAn Ebįhā
6. Ebū Bekr Śıddįķ İslāma Geldikden Śoŋra VāķiǾ Olan 6. Ebū Bekr Śıddįķ Rađiyallāhü ǾAnh Malını Yaġma
13a 13a
Ķıśśasıdur Eyledigidür
7. Ĥażret-i ǾAlį Rađiyallāhü ǾAnhā’ya Fāŧıma’nuŋ

22b 7. ǾArūs-ı Ĥażret-i Fāŧıma Rađiyallāhü ǾAnhā 22b
Nikāĥ Eyledüġidür
8. Ĥażret-i ǾÖmer Rađiyallāhü ǾAnha Oġlı Şehmā’nuŋ 8. Der Beyān-ı Ĥż. ǾÖmer Rađiyallāhü ǾAnha Oġlını Şehįd
26b 26b
Ķıśśasıdır Eyledigidür
9. Ĥażret-i ǾÖmer Rađiyallāhü ǾAnh Sāriye-i Śaĥābe 9. Pehlivān Sāre Sefere Gidüp Kerāmet-i Ĥażret-i ǾÖmer
30b 32b
ǾAsker İle Cenge Gönderdigi Ķıśśadır Rađiyallāhü
10. Eş-şeyŧān ǾAleyhi’l-laǾne’nüŋ Ĥażret-i ǾÖmer

33b 10. Der Beyān-ı İblįs’üŋ Cehennemde VaǾžıdur 36b
Efendimüz İle Olan Ķıśśasıdur
11. Ĥażret-i ǾOŝmān Rađiyallāhü TeǾālā ǾAnh Şehįd 11. Der Beyān-ı Ĥażret-i ǾOŝmān Rađiyallāhü ǾAnh Şehįd
36b 40a
Oldıġı Ķıśśadur Oldıġı
12. Emįrü’l-müǾminįn ǾAlį Bin Ebā Ŧālib Rađiyallāhü 12. Der Beyān-ı Kerāmet-i ǾAlį Rađiyallāhü Bir Gün Bir
40a 43b
ǾAnh Kerāmet-i Ķıśśasıdur Yigit Vālidesin Aldıġı
13. Efendimüz Śallallāhü ǾAleyhi Ve’s-sellem 13. Der Beyān-ı Ĥażret-i Ħālid’üŋ Yetmiş Biŋ Kāfiri Įmāna
43b 47b
Ĥażretleri’nüŋ Ķazāvāt Ķıśśasıdur Getürdigidür
14. Der Beyān-ı Ĥażret-i ǾÖmer Rađiyallāhü ǾAnh Nįl-i

14. –Ö - 53b
Mübārek-nāme
15. Zamān-ı Eyyāmda Serįr-i AǾlāda Melik-i Rūy-ı

44a 15. Bir Oġlanın Göz Yaşı Bir Pādişāh Derdine 57b
Zemįne Śalŧanat Ķıśśasıdır
16. –Ö - 16. Der Beyān-ı Behrām Mecūsį Įmāna Geldigi 61b
17. Baśra Şehrin’de Ateş-Perest Olan İki Ķardaşuŋ 17. Der Beyān-ı Faķįr Yehūdį Įmāna Gelüp Faķrından Ħalāś
54b 70 a
Ķıśśalarıdur Oldıġıdur
365
Abdulsamet ÖZMEN
18. Benį İsrāǾįl Ķavmından Üç Kimesnelerüŋ Ŧaġda

64b 18. Der Beyān-ı Aĥvāl-i Aśĥāb-ı Raķįm 81a
Maġaraya Ķapandıķları Ķıśśa
19. Benį İsrāǾįl Zamānında Olan Peyġamber ǾAleyhi’s-

67b 19. Der Beyān-ı Aĥmedü’l-cevād 85a
selāmuŋ Ķıśśasıdur
20. Pādişāhuŋ Çobān İle Olan Rivāyāt Ķıśśasıdur 71a 20. Der Beyān-ı Çobānuŋ Ŧoġrılıdur 89b
21. Hārūt İle Mārūt Rūy-ı Zemįne Ħilāfet Olduķları

74b 21. Der Beyān-ı Aĥvāl-i Hārūt Ve Mārūt 93a
Ķıśśadur
22. Semerķandį Ebū’l-leys Raĥmetullāhi TeǾālā Benį

77b 22. Der Beyān-ı Aĥvāl-i Zenbilci Ve Aĥvāl-i Ħātūn 97a
İsrāǾįl Ķavmından Zenbilci Ķıśśasıdur
23. SaǾd Bin ǾAbdurraĥmān Ķarındaş ŜaǾlabe İle

81a 23. Beyān-ı SaǾd Ve ǾAbdurraĥmān Ķarındaş Oldıġıdur 101a
Ĥażret-i ǾAlį’den Rivāyet Ķıśśasıdur
24. Ĥażret-i Mūsā ǾAleyhi’s-selām Cennetde Ķomşusı 24. Der Beyān-ı Ĥażret-i Mūsā ǾAleyhi’s-selām Cennetde
86b 107a
İle Görüşdıgi Ķıśśadur Olan Ķonşısı
25. ǾAbd-ı Vāĥid Ġazāba Gitdüķte Zamānuŋda Şüheydā

89b 25. –Z -
Bir Kimsenüŋ Cennete Gitdügi Ķıśśa
26. Ĥażret-i Ǿİsā ǾAleyhi’s-selām İle Bir Yahūdį İle Olan

97a 26. –Z -
Ķıśśasıdur
27. Benį İsrāǾįl Zamānında Bir Sāliĥ Kimsenüŋ

101a 27. Der Beyān-ı Bir Ħātūn İplik Egirüp Nafaķa Eyledi 124b
Ķıśśasıdur
28. Ebū Süfyān-ı Ŝevrį Raĥmetullāhi ǾAleyh Beyt-i

105a 28. Süfyān-ı Ŝevrį KaǾbe-i Şerįfde Bir Yigidüŋ Śalāvātı 129a
Şerįfe Vardıġınuŋ Ķıśśasıdur
29. Ħıżır ǾAleyhisselām’üŋ Ġulām Diyü Śatıldıġı

107b 29. Ħıżrım SāǾile Śıdķa Virdügidür 132b
Ķıśśadur
30. Benį İsrāǾįl Zamānında Bir Mecūsįye Ħātūnuŋ VāķiǾ

111b 30. Bir Ħātūn Günāh-ı KebāǾirden Tevbe Eyledügi 137a
Olan Ķıśśasıdur
31. Şeyħ Eş-şehābe’d-dįn İle Mıśır Sulŧānınuŋ Ķıśśasıdur 116b 31. Şeyħ Şehābe’d-dįn Mıśır Şāhı İle MuǾārażasıdur 142b
32. Ĥażret-i ǾĮsā ǾAleyhisselāmuŋ Bir Śu Muślıġı İle 32. Der Beyān-ı Ĥażret-i ǾĮsā ǾAleyhisselām Muślıķ İle
124a 150b
Olan Ķıśśasıdur SuǾāl Cevāb
33. Efendimiz Śallalāhü TeǾālā ǾAleyhi Vessellem

126b 33. Der Beyān-ı Cābir Rāđiyallāhü ǾAnh Resūlullāh 154a
Ĥażretlerine Ħaber Virdükleri Ķıśśadur
34. Kefen Śoyıcı Olan Kimsenüŋ VāķiǾ Olan Ķıśśası 34. Der Beyān-ı Ebü’l-leys-i Semerķandį Raĥmetullāhi
130a 158b
Beyān Olınur ǾAleyh
35. ǾAlķamen’üŋ Āħir Nefesde Dili Ŧutuldıġı Ķıśśadur 132b 35. Der Beyān-ı ǾAlķame Rāđiyallāhü Ǿanh 164b
36. –Ö - 36. Der Beyān-ı Selįm İbn-i Yaĥyā Ħaberidür 169a
37. Der Beyān-ı Bir Faķįr Śaĥābe Bir Faķįr Śaĥābeye DaǾvet
37. –Ö - 173b
Eyledigi
38. Der Beyān-ı MāniǾüŋ Ĥażret-İ Ebū Hüreyre Rāđiyallāhü

38. –Ö - 177a
ǾAnh
366
39. Der Beyān-ı Ĥażret-i Mūsā ǾAleyhisselām’uŋ Bir Faķįre

39. –Ö - 180b
Selām Virdigi
40. Der Beyān-ı Muĥammed Śallallāhü ǾAleyhi Vessellem

40. –Ö - 185a
Cennet Ehlin Ħaber
41. –Ö - 41. Der Beyān-ı Şeyŧān ǾAleyhi Bir Śabįyle Olan Mācerāsı 190b
42. Der Beyān-ı MuǾcizü Resūlü ǾAleyhisselām Ve

42. –Ö - 194b
Kerāmāt-ı ǾAlį
43. –Ö - 43. Ĥażret-i ǾĮsā’nuŋ Ķaśśār İle Olan Mācerāsı 198b
44. –Ö - 44. Aĥvāl-i Bilāl-i Ĥabeşį Rāđiyallāhü ǾAnh 203a
45. –Ö - 45. ŜaǾlebe’nüŋ Įmānsız Gitdügidür 207b
46. –Ö - 46. Der Beyān-ı AǾmānuŋ Maĥzūn Olup Muŧįb Ħāŧır İle 212a
47. –Ö - 47. Der Beyān-ı Ebū Zekeriyyā’nuŋ Şāvetü’l-Keşn İle Olan 216a
48. –Ö - 48. Der Beyān-ı Eyyūb Enśārį Ķıśśası Ve İmdād-ı Ħudā 220b
49. –Ö - 49. Ĥażret-i ǾĮsā ǾAleyhisselām Anŧaķiyye Ķavmi İle DaǾvet 224b
2. Eserde İktibas Edilen Ayetlerdeki Tasarrular

Ö Z
Feseyekfikehümüllāhü ve hüve’s-semįǾü’l- 38a/der -Z

Ǿalįm 1 kenar
-Ö Elleźine yünfiķūne emvālehüm ve enfūsehüm fį
sebilillāhi 2 112a/4
-Ö Ve yuŧmiǾūne ŧaǾāme Ǿalā ĥubbihi ve miskįnen 175b/15
ve yetįmen ve esįren 3
-Ö Elleźine yünķiżūne Ǿahdallāhi min baǾdi
miŝāķihi ve yeķŧeǾū mā emerellāh 4 2010a/7
-Ö Ve beşirilleźįne āmenū ve Ǿamilü’ś-śāliĥāti enne
lehüm cennetin tecri min teĥtihā5 ilā āħir.. 229b/2
1. Bakara 137 Allāh onlara karşı sana yeter ve o işitendir, bilendir.

2. Bakara 262 Onlar ki mallarını ve canlarını Allah yolıunda feda ederler.
3. İnsan 8 Düşküne yetime ve esire seve seve yemek yedirirler.
4. Bakara 27 Onlar ki, söz verip antlaştıktan sonra Allah’a verdikleri sözü bozarlar.
367
5 Bakara 25 İnanıp yararlı işler yapanlara, altından ırmaklar akan cennetlerin kendilerine ait olduğunu müjdele.
Abdulsamet ÖZMEN
3. Eserde Kullanılan Allah’ın İsim ve Sıfatlarındaki Tasarrular

Ö Z
Daħı įmān ehli hem ķulları sen Daħı įmān ehli hem ķulları sen
Yarlıġaġıl ķamunuŋ Ħallāķ’ı sen 22b/6 Yarlıġaġıl ķamunuŋ Ġaffār’ı sen 22b/6
Hem Baśįr ismüŋ ĥaķķiçün şād ķıl Pes Muźill ismüŋ ĥaķķiçün şād ķıl
Bizi her ġamdan bu dem āzād ķıl 94a/3 Bizi her ġamdan bu dem āzād ķıl 115b/13
Görmişem esmā-i ĥüsnā içre ben Görmişem esmā-i ĥüsnā içre ben
Es-semįǾü’l-baśįr ismüŋ Źü’l-menen 97a/8 Bir aduŋ vardur SemįǾ ey Źü’l-menen 119b/15
Ol Ĥakįm ismüŋ ĥaķķiçün ey ǾAdįl Ol Baśįr ismüŋ ĥaķķiçün ey Baśįr
Nefs elinden sen bizi itme esįr 101a/8 Nefs elinden sen bizi itme esįr 124a/13
Görmişem esmā-i ĥüsnāda Ǿayān Görmişem esmā-i ĥüsnāda Ǿayān
El-Ǿadįlü’l-laŧįf dürür MüsteǾān 104b/10 Bir aduŋ vardur Ĥakįm ey MüsteǾān 128b/2
Görmişem esmālaruŋda ben Ǿayān Görmişem esmālaruŋda ben gedā
El-ĥaśįbü’l-celįl var ey Ħudā 132b/4 Bir Şekūr ismüŋ var senüŋ ey Ħudā 163b/15
El-ĥayyü’l-ķayyūm durur ey Kebįr Ol Kebįr ismüŋ ĥaķķiçün ey Kebįr
Ŧamular içre bizi itme esįr 140a/7 Ŧamular içre bizi itme esįr 173a/1
Ol Śabūr ismüŋ ĥaķķiçün ey Mucįb 165b/ Ol Mucįb ismüŋ ĥaķķiçün ey Mucįb
Sen bize nār-ı ceĥįm itme naśįb 11 Sen bize nār-ı ceĥįm itme naśįb 202b/3
4. Eserde Kullanılan İsimler (Adlar) daki Tasarrular

Ö Z
Dünyada uĥrāda ayırma bizi Dünyada uĥrāda ayırma bizi
Ķıl mübārek şerǾ ile ĥaşrimüzi 1b/6 Ķıl mübārek şerǾ ile cümlemüzi 1b/6
Bu sözüŋ aślı budur ki söyledüm Bu sözüŋ aślı budur ki söyledüm
Ķamusını size taķrįr eyledüm 4a/6 Cümlesini size taķrįr eyledüm 4a/5
Buŋa Aħbārü’l-Ǿabįr ad eyledüm Buŋa Aħbārü’l-Ǿiber ad eyledüm
Adı içre tariħin yād eyledüm 4a/13 Adı içre tariħin yād eyledüm 4a/12
Kim ne ĥāl oldı saŋa pes ey aħį Kim ne ĥāl oldı saŋa pes ey aħį
Ne içün bu derde girdüŋ sen daħı 14b/1 Ne içün bu ŧona girdüŋ sen daħı 14a/14
Didi Cibrįl-i Emįn ki yā resūl Didi CebrāǾįl Emįn ki yā resūl
Ĥikmeti iydem saŋa pes bilmiş ol 14b/5 Ĥikmeti iydem saŋa pes bilmiş ol 14b/3
Śıddįķ’uŋ ĥāli yayıldı ādeme Śıddįķ’uŋ ĥāli yayıldı Ǿāleme
Kim virürmüş malını her ādeme 14b/14 Kim virürmüş malını her ādeme 14b/12
Ben Yemen’den bunda geldüm bilesin Ben Yemen’den bunda geldüm bilesin
Kim benim derdime dermān ķılasın 15a/8 Kim benim borcuma dermān ķılasın 15a/6
Durdı geldi ǾĀyişe’nüŋ yanına Durdı geldi ǾĀyişe’nüŋ yanına

Odlar urdıǾĀyişe’nüŋ cānına 16a/3 Odlar urdıǾābide’nüŋ cānına 16a/1
Ŧamlamasun yirlere bu dem didi Ŧamlamasun yirlere bu dem didi
Ĥaķ TeǾālā ķudreti gör n’eyledi 15a/10 Ĥaķ TeǾālā ĥikmeti gör n’eyledi 16a/9
Ne ki evim var durur ben yapmışam Ne ki evim var durur ben yapmışam
Daħı dürlü naķş-ı zįnet itmişem 20a/3 Daħı dürlü naķş-ı dįvār itmişem 19b/15
368
Dünyevį olan ķarındaşlar Ǿaceb Dünyevį olan ķarındaşlar Ǿaceb

Ĥiśśe almazlar mı bundan ne Ǿaceb 26a/4 Ĥiśśe almazlar mı bundan ne sebeb 26a/4
Muśtafā aŋa didi kim yā ǾAlį Ol resūl aŋa didi kim yā ǾAlį
Gör ǾÖmer n’itdi bu yolda ol velį 29b/9 Gör ǾÖmer n’itdi bu yolda ol velį 32a/1
Pehlüvān anlara aġāz eyledi76 Sāriye anlara aġāz eyledi
Söze başladı çü pervāz eyledi 32a/13 Söze başladı çü pervāz eyledi 35a/3
Didiler sen ķomşuya varduŋ Ǿayān Didiler sen ķonşuya varduŋ Ǿayān
Pes ŧaǾām getürmedüŋ mi bu zamān 49b/5 Pes ŧaǾām getürmedüŋ mi bu zamān 63b/5
Ol SemįǾ ismüŋ ĥaķķiçün ey SemįǾ Ol SemįǾ ismüŋ ĥaķķiçün ey SemįǾ
Ħātimede sen bize eyle şecįǾ 97a/9 Ħātimede sen bize eyle şefįǾ 120a/1
Uş senüŋ aśĥābına geldüm bu gün Uş senüŋ aśĥābuŋa geldüm bu gün
Sizüŋ ile eglenem bir nice gün 187b/2 Sizüŋ ile eglenem bir gice gün 227a/9
Gözlerine sürüben zār eyledi Gözlerine sürüben yād eyledi
Aĥmed’üŋ Ǿaşķı anı nār eyledi 191b/6 Aĥmed’üŋ Ǿaşķı anı zār eyledi 232b/2
5. Eserde Kullanılan Sıfatlardaki Tasarrular

Ö Z
TābiǾ oldı kendüye hem çoķ kişi TābiǾ oldı kendüye hem ķırķ kişi
Bir tefekkür eylegil sen bu işi 5b/7 Bir tefekkür eylegil sen bu işi 5b/4
Rażı oldı kāfirüŋ ķulına ol Rażı oldı kāfirüŋ ķulına ol
Aldı andan on biŋ dirhem bā uśūl 15b/13 Aldı andan on dirhemi bā uśūl 15b/11
Ölüben yatdum çü yirde bā-uśūl Ölüben yatdum çü yirde bā-uśūl
Kim tamām üç yüz yıl oldı yā resūl 125a/8 Kim tamām üç biŋ yıl oldı yā resūl 152a/9
6. Eserde Kullanılan Zamirlerdeki Tasarrular

Ö Z
Çoķ bahā virür idüm saŋa ben Çoķ bahā virür idüm anlara ben
Ger getüreydüŋ baŋa anları sen 16b/13 Getüreydüŋ baŋa anları sen 16b/11
Ŧoķuzuncı bu durur pes ey paşa Ŧoķuzuncı bu durur pes ey pāşā
Yarlıġadı Ĥaķ seni başdan başa 21b/5 Yarlıġadı pes beni başdan başa 21b/2
Bu ĥikāyet burada oldı tamām Bu ĥikāyet burada oldı tamām
Bize bundan ĥiśśe nedür ey hümām 54a/12 Bize andan ĥiśśe nedür ey hümām 69a/8
Umaram andan ki ol yarın size Umaram andan ki ol yarın bize
Vire üç günlügü direm bize 58a/3 Vire üç günlügü direm size 73b/8
Yā Ebā Hüreyre didi pes baŋa Yā Ebā Hüreyre didi pes aŋa
İdeyüm ol kişiler ĥālin saŋa 145b/2 İdeyüm ol kişiler ĥālin saŋa 179b/10
369
Abdulsamet ÖZMEN
7. Eserde Kullanılan Zarlardaki Tasarrular

Ö Z
Aħşamın pes eve geldi ol civān Ŧuruban pes eve geldi ol civān
Ħātūnı geldi aŋa ķarşu hemān 58b/2 Ħātūnı geldi aŋa ķarşu hemān 72a/7
Aħşam olıcaķ Ǿibādet eyledi Aħşam olınca Ǿibādet eyledi
Ĥaķķ’a źikr idüp iķāmet eyledi 58b/10 Ĥaķķ’a źikr idüp iķāmet eyledi 73b/1
Śadaķa idüp viresin bu demįn Śadaķa diyü viresin bu demįn
İstedügüm bu durur bilgil hemįn 63a/15 İstedügüm bu durur bilgil hemįn 80a/1
Kimseyi kimseye muĥtāc itmezem Kimseyi kimseye muĥtāc itmezem
Kimsenüŋ rızķın virüp ac itmezem 84b/8 Kimsenüŋ rızķın kesüp ac itmezem 104b/7
Her yetįme öksüze şefķat ileŋ Her yetįme öksüze şefķat içün
Her śabį olanlara ĥürmet ileŋ 95b/15 Her śabį olanlara ĥürmet içün 119b/4
Ol işi yine daħı ben işleyem Ol işi yine daħı ben işleyem
Sen gelende hem tamāmı işleyem 109b/9 Sen gelince hem tamāmı işleyem 134b/9
Başını śoķup ŧaldı aŋa Başını yaturuban ŧaldı aŋa
Didi şeyħ başuŋ çıķar direm saŋa 119a/15 Didi şeyħ başuŋ çıķar direm saŋa 145b/6
Bir iki kez yā yıķanup daldı ol Bir iki kez yā yunuban daldı ol
Başını śudan çıķardı gördi ol 121a/15 Başını śudan çıķardı gördi ol 147b/4
Ol kişi ol dem ide kim yā İlāh Ol kişi ol dem ide kim yā İlāh
Giceler tā śubĥ olınca pādişāh 144b/6 Giceler tā śubĥa dek ey pādişāh 178b/14
8. Eserde Kullanılan Bağlaçlardaki Tasarrular

Ö Z
Ādem ü Ĥavvā vü cümle Tegri’si 132a/1 Daħı Ādem daħı Ĥavvā Tegri’si 160b/15
Bilürem sensüŋ ķamunuŋ Rabbi’si Daħı bilürem cümlenüŋ Bārį’si
Źikrini fikrini ŧurma it anuŋ 146a/14 Źikrini fikrini ŧurma it anuŋ 180b/12
Dü cihānda şād ola cānuŋ tenüŋ Dü cihānda şād ola cān u tenüŋ
9. Eserde Kullanılan Fiillerdeki tasarrular

Ö Z
Söyleyüp ol dem emįrü’l-müǾminįn 31b/5 Çaġırup ol dem emįrü’l-müǾminįn 34a/9
Yüce āvāzıyla didi pes hemįn Yüce āvāzıyla didi pes hemįn
Oldı ĥayrān ķamu Ǿasker ŧurdılar 32b/4 Oldı ĥayrān ķamu Ǿasker ŧurdılar 35a/9
Anları çün bize ġālib gördiler Anları çün bize ġālib bildiler
Hem fülān hafta fülān sāǾatde biz 32b/15 Hem fülān hafta fülān sāǾatde biz 35b/5
Düşmān ile ceng eyledük bilesiz Düşmān ile ceng iderdük bilesiz
Bil senüŋ yoluŋa daħı ol gelür 33b/3 Bil senüŋ yoluŋa daħı ol gelür 36a/8
Kimsenüŋ gelmezse evlāduŋ görür Kimsenüŋ gelmezse evlāduŋ gelür
Sizi pes oķudılardı uçmaġa 36a/2 Sizi pes oķudılardı uçmaġa 39a/3
Daħı bu nār-ı cehįmden geçmeye Daħı bu nār-ı cehįmden ķaçmaya
Ol emįrü’l-müǾminįn anı didi 38a/9 Ol emįrü’l-müǾminįn anı didi 41a/13
370 Śaķalın Ebū Bekr’üŋ oġlı ķodı Śaķalın Ebū Bekr’üŋ oġlı didi
Kim dürür bu yigidi tanur mısuŋ 41b/4 Kim dürür bu yigidi bilür misüŋ 45a/12
Yā kimüŋ oġlı durur bilür misüŋ Yā kimüŋ oġlı durur tanur mısuŋ
Kim dili ŧutmaz şehādet ol 134a/9 Kim dili dönmez şehādet ol 166a/9
Buŋ güninde anı Ǿādet ide ol Buŋ güninde anı Ǿādet ide ol
Cümlesinüŋ ĥāli nedür bilesüŋ 139b/15 Cümlesinüŋ ĥāli nedür bilesüŋ 172b/7
Ey gözüm bu ħoş Ǿameldür duyasuŋ Ey gözüm bu ħoş Ǿameldür ķılasuŋ
Çün Ebū Hüreyre beni diŋledi 144a/2 Çün Ebū Hüreyre beni diŋledi 178a/11
Pes ķulaķ urġıl baŋa idem didi Pes ķulaķ urġıl baŋa diyem didi
Bil ħiŧāb u Ǿizzet oldı ol demįn 149a/9 Bil ħiŧāb u Ǿizzet itdi ol demįn 183b/13
Ey Kelįm’üm aŋlayup bilgil hemįn Ey Kelįm’üm aŋlayup bilgil hemįn
10. Eserde Kullanılan Ünlemlerdeki Tasarrular

Ö Z
Didi eyvāh bu kişiye geldügüm 115a/12 Didi ay vāy bu kişiye geldügüm 141a/5
Kim Ǿabeŝ oldı aŋa ben irdügüm Kim Ǿabeŝ oldı aŋa ben irdügüm
Ķapayup yine açdılar ey yār 118b/15 Ķapayup yine açdılar a yār 145a/6
Gördiler nesne görünmez āşikār Gördiler nesne görünmez āşikār
11. Kelimelerin Cümledeki Yerleri ile İlgili Tasarrular
Ö Z
Aślımuzı neslimüzi daħı sen Aślımuzı daħı neslimüzi sen

13a/6 13a/4
Muśŧafā ĥürmetine baġışla sen Muśŧafā ĥürmetine baġışla sen
Şeyħ buyurdı şāha kim ey baħtiyār Şeyħ buyurdı şāha kim ey baħtiyār
119a/8 145a/14
Bir legen götürsünler bu dem a yār Bir legen bu dem götürsünler a yār
Bekledi şāh anları hem bir zamān Bekledi şāh anları hem bir zamān
120a/1 146a/6
Anlar ile şehre gitdi bil Ǿayān Anlar ile gitdi şehre bil Ǿayān
Virdi eline bir aķçe ey güzįn Virdi bir aķçe eline ey güzįn
121a/5 147a/9
Bir çuval un yükledüp aŋa hemįn Bir çuval un yükledüp aŋa hemįn
Bir nice adam aŋa gönderdi ol Bir nice adam gönderdi aŋa ol
122b/5 148b/8
Ŧutuban şeyħi getüre bā-uśūl Ŧutuban şeyħi getüre bā-uśūl
Her ne kim dilerse ider bil anı Her ne kim dilerse bil ider anı
123b/8 149b/12
Ol durur hem girü dirildür seni Ol durur hem girü dirildür seni
Ey yigit didi peyġamber pes aŋa Didi peyġamber aŋa kim ey yigit
130b/12 159b/2
Şirk getürdüŋ mi Ħudā’ya di baŋa Şirk getürdüŋ mi Ħudā’ya baŋa it
Muśŧafā yine aŋa didi o dem Muśŧafā didi aŋa yine o dem
130b/14 159b/4
Ķatl-ı nefs itdüŋ mi nā-ĥaķ yire hem Ķatl-ı nefs itdüŋ mi nā-ĥaķ yire hem
Yoķsa sen ġayret mi çekdüŋ bu işe Yoķsa sen ġayret mi çekdüŋ bu işe
147b/1 181b/15
Çekme ġayret düşme daħı teşvįşe Çekme ġayret daħı düşme teşvįşe
Ol faķįre ben direm hem bā-uśūl Ol faķįre ben direm hem bā-uśūl
148b/2 183a/3 371
Kim cemālüm var celālüm bilmiş ol Kim celālüm var cemālüm bilmiş ol
Abdulsamet ÖZMEN
12. Eserde Zıt Veya Zıt Mahiyetdeki Kelimelerin kullanılmasındaki Tasarrular

Ö Z
Ķırķıla beş oldı Ǿömrüm ey Ǿazįz 3b/3 Ķırķıla beş oldı Ǿömrüm ey denį
Ne śalāvāt ne teheccüd yoķ ķanı Ne śalāvāt ne teheccüd yoķ ķanı 3b/1
Çoķ namāz ķılıcı oruç ŧutucı Çoķ namāz ķılıcı oruç ŧutucı
Hem ķazancı yoķ śadaķa virici 134a/8 Hem ķazancı çoķ śadaķa virici 166a/7
FāǾilātün fāǾilātün fāǾilāt FāǾilātün fāǾilātün fāǾilāt
Biŋ günāhı maĥv ider bir śalāvāt 150a/2 Biŋ günāhı Ǿafv ider bir śalāvāt 185a/12
Bu peyāmı çün getürdi CebrāǾįl Bu peyāmı çün getürdi CebrāǾįl
Didi kim saŋa Ǿitāb itdi Celįl 176a/9 Didi kim saŋa selām itdi Celįl 214a/5
Ola kim anlar daħı hem diriyi Ola kim anlar daħı bu ölüyi
Öldüre daħı dirilde ölüyi 188a/15 Öldüre daħı dirilde ölüyi 228a/8
13. Eserde Kullanılan Cümlelerdeki tasarrular

13.1. Mısralardaki Tasarrular
Ö Z
Biŋ günāhı mahv ider bir śalāvāt 17b/14 Vir śalavāt ol ĥabįbe nūra yat 17b/13
Çün tamām oldı bu söz hem ey hümām Çün bu meclis burada oldı tamām
Muśŧafā’ya es-salāt ü ve’s-selām 89b/11 Ol resūlüŋ rūĥuna yüz biŋ selām 111a/6
Biŋ günāhı maĥv ider bir śalāvāt 97a/10 Vir Muĥammed Muśŧafā’ya śalāvāt 120a/13
Oķuyanı diŋleyeni yazanı ĶāriǾ ü sāmiǾ ü hem kātibini
Raĥmetüŋle yarlıġaġıl yā Ġanį 143a/7 Raĥmetüŋle yarlıġaġıl yā Ġanį 177a/10
13.2. Beyitlerdeki Tasarrular

Ol isimlerüŋ ĥaķiçün ey Laŧįf Ol Ĥakįm ismüŋ ĥaķiçün ey Ĥakįm
Luŧf u iĥsān eylegil hem yā Ĥalįm 104b/11 Yaħşi ķullardan bizi itme Ĥakįm 128b/3
Görmiş esmālaruŋda Eş-şekūrü’l-Ǿalį Görmişem esmālaruŋda ben ŻaǾįf

Ol isimler ĥürmetine ey ǾAlį 124a/2 Bir Ĥalįm ismüŋ senüŋ vardur Laŧįf 150b/1
Yā Muĥammed bir ķulum benüm didi Yiyecek kendü ŧaǾāmuŋdan a yār
Beźl idüp li’llāhi fi’llāhi didi 142b/5 Beźl iderse bir faķįre āşikār 176a/4
Aġzına urmışlar anuŋ hem ķatı Gördiler aġzına urmışlar anuŋ
Bir temur ķuladı kim gör ķudreti 164a/13 Bir siyāh Ǿaķreb yalan ol bendenüŋ 201a/3
372
14. Eserdeki Kafiye Tasarruları

Ö Z
-Ö - Śaldı başın aşaġa ol zamān 59b/14

Oġlanuŋ baġrı delik oldı delik
Ol isimlerüŋ ĥaķķiçün ey Laŧįf 104b/12 Ol Ĥakįm ismüŋ ĥaķķiçün ey Ĥakįm 128b/3
Luŧf u iĥsān eylegil hem yā Ĥalįm Yaħşi ķullardan bizi itme Ĥakįm
Ol isimlerüŋ ĥaķķiçün ey Ħudā 111b/2 Ol Laŧįf ismüŋ ĥaķķiçün ey Laŧįf 136b/4
Dü cihānda sen bize eyle hüdā Ħātimede luŧfuŋ it bize naśįb
Hem içine śu ŧoldursuŋlar anuŋ 119a/9 Śu ile ŧopŧolı ķılsunlar anı 145a/15
Nice fen var göreceksin sen anuŋ Nice fen gösterem bilgil a yār
Esmā-i ĥüsnā ĥürmetine MüsteǾān 154a/11 Görmişem esmā-i ĥüsnāda Keŝįr 190a/5
El-muķtesiŧü’l-cāmiǾü’l-ġanį Bir aduŋ vardur Celįl ey bį-nažįr
-Ö - İki göziŋi anuŋ kör eyledi 231b/14
Raĥmetinden virmesün ħor eylesün
15. Eserde Yapılan Vezin Tasarruları

Aħbārü’l-Ǿiber adlı eserin vezni “FāǾilātün / fāǾilātün / fāǾilün” dür. Ancak eserin bazı nüshalarının bazı
beyitleri “FāǾilātün / fāǾilātün / fāǾilātün” kalıbına bazı mısraları da FāǾilātün / fāǾilātün / fāǾilātün / faǾilün”
kalıbına uydurulmuştur. Ayrıca bazı beyit veya mısralar ise tam olarak eserin vezni olan FāǾilātün / fāǾilātün
/ fāǾilün” veznini karşılamamaktadır. Tafsilatlı örnekler aşağıdaki tablolarda verilmiştir.
Ö Z
Didi Śıddįķ’a nice aġlamayam ben Didi Śıddįķ’a niçün aġlamayam
Seyl gibi göz yaşını çaġlamayam ben 15a/7 Seyl gibi göz yaşını çaġlamayam 15a/5
Çünkim pes işitdi bu sözi Aĥmed Çünkim Aĥmed pes işitdi bu sözi
Aġlamaķla yürek ŧaġladı Aĥmed 68b/7 Aġlamaķdan ķan ile ŧoldı gözi 86a/8
Ķapuŋa geldüm senüŋ ben ey Eĥad Ķapuŋa geldüm senüŋ ben ey Eĥad
Bu gün Ǿināyet eyle hem Śamed 84b/1 Buŋ günümdür pes baŋa eyle meded 104a/15
Oķuyanı diŋleyeni yazanı Oķuyanı yazanı yazdıranı diŋleyeni
Raĥmetüŋle yarlıġaġıl yā Ġānį 86b/4 Ķıl didāruŋla müşerref yā Ġānį 107a/1
Hem kenārunda oturmışlar Ǿayān Hem kenārunda oturmışlar Ǿayān
Ol ķadar ħātūn kim dil itmez beyān 92b/9 Ol ķadar ħātūn kim lisān itmez beyān 114a/9
Hem gelesüŋ yanıma bilgil benüm Hem gelesüŋ yanıma bilgil benüm
Kim saŋa ķul ķurbān ideyüm cānum 93a/7 Kim saŋa ķurbān iderem cān tenüm 114b/9
Ehline virdi yine bil āşikār Erine virdi anı bil pes āşikār
Hem getürüp śata anı pes a yār 102b/5 Kim iletdi śata anı hem āşikār 126a/6
Ol kişi daħı Allāh içün virmez Ǿayān Ol işi yine daħı ben işleyem
Gel ķulaķ ŧut ideyüm saŋa beyān 110b/6 Sen gelince hem tamāmı işleyem 135b/9
Çoķ altun viren aŋa a yār Altun ile aŋa iren hem a yār
Çoķ idi saŋa ideyüm āşikār 112a/13 Yoķ idi ĥesābı idem āşikār 138a/2
Esmā-i ĥüsnā ĥürmetine MüsteǾān Görmişem esmā-i ĥüsnāda Keŝįr
El-muķtesiŧü’l-cāmiǾü’l-ġanį 154a/11 Bir aduŋ vardur Celįl ey bį-nažįr 190a/5
373
Abdulsamet ÖZMEN
SONUÇ
Bir siyer kitabı niteliğini taşıyan bu eserde, istinsah edilirken yapılan istinsah ve vezin tasarrularına
dikkati çekmek istedik. Yapılan bu tasarruflardan en dikkat çeken örneği şairin eserin yazılış tarihini ebced
hesabıyla içine derc etmiş olduğu Aħbārü’l-Ǿiber / Aħbārü’l-Ǿabįr ismidir. Aħbārü’l-Ǿiber isminin ebced
değeri 1695 Aħbārü’l-Ǿabįr isminin ebced değeri ise 1705’tir. Eseri incelediğimizde;
1) Eserin farklı nüshalarında isim, sıfat, zamir, zarf, bağlaç, ünlem, fiil gibi sözcüklerin farklı kullanımı
söz konusudur.
2) Eserde anlatılan hikâye başlıkları nüshalar arasında farklılık arz etmektedir.
3) Eserin farklı nüshalarında cümle öğelerinin yerleri değiştirilmiştir.
4) Eserin bazı nüshalarında vezin kusuru vardır.
5) Eser mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır. Fakat mesnevi nazım şeklinin kafiye şemasına uygunluk
göstermeyen bazı durumlar da eserde mevcuttur.
KAYNAKLAR
Daifî b. Hâcî Ömer b. Alî Bayburdî, Ahbārul-İber, Erzurum İl Halk Kütüphanesi Arşiv Nu. 25 Hk 2235.
Daifî b. Hâcî Ömer b. Alî, Ahbârul-İber, Erzurum İl Halk Kütüphanesi Arşiv Nu. 25 Hk 23858.
DEVELLİOĞLU Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın, Ankara 1999.
DİLÇİN Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara 1983.
Mehmed b. Ömer Vânî, Ahbârü’l-Abîr, Milli Kütüphane-Ankara, Arşiv Nu. 06 Mil Yz A 6028.
PAKALIN Mehmed Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü 1-3, Millî Eğitim Bakanlığı,
İstanbul 1993.
PALA İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ, Ankara 1995.
PARLATIR İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınları Ankara 2006.
Şemseddîn Sâmî, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı, İstanbul 1996.
Şemseddîn Sâmî, Kâmûsü’l-A’lâm, VI cilt, Kaşgar, İstanbul 1996.
Tarama Sözlüğü (1963-72), VI Cilt, TDK Yayınları, Ankara.
ULUDAĞ Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet, İstanbul 1991.
Zaîfî, Ahbârü’l-Abîr, Milli Kütüphane-Ankara, Arşiv Nu. 06 Mil Yz A 6118.
374
Şeyh Vasfî’nin Farsça’dan
Çevirileri Üzerinde Bazı Dikkatler
Doç. Dr. Mustafa ÖZSARI

Balıkesir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Balıkesir
mustafaozsari@hotmail.com
ÖZET
Şeyh Vasfî (1851-1910) eserlerini ağırlıklı bir kısmının başta Fransız edebiyatı olmak
olarak II. Abdülhamit döneminde yayımlamış üzere Batı edebiyatına yöneldiği bir dönemde
bir Türk mutasavvıfı, şâiri ve muallimidir. Genç yüzünü yeniden İran şiirine çeviren Şeyh Vasfî,
yaşında Nakşibendiliğin bir kolu olan Kefevî yaptığı tercümeleri 1880-1895 yılları arasında
dergâhına şeyh olan Ali Vasfî, edebiyatımızda Tercümân-ı Hakîkat, Saadet, İmdâdü’l-Midad,
daha çok divan edebiyatı tarzında yazdığı şiirleri, Mektep, Maârif gibi dergi ve gazetelerde
Farsça’dan yaptığı şiir tercümeleri, kitabet neşretmiştir. Bu bildiride Şeyh Vasfî Bey’in İran
ve Nahv-i Osmanî’ye dair yazdığı eserleriyle edebiyatından yaptığı tercümelere dair genel
tanınmıştır. Şeyh Vasfî İran’ın meşhur şairlerinden bilgi verilecek, mütercimin yukarıda sözü edilen
Enverî, Şeyh Attar, Molla Cami, Hatif-i İsfahânî,
şairlere hangi sebepler yüzünden yöneldiği
Şeyh Irâkî, Şeyh Sadi-i Şirâzî, Selmân-ı Sâvucî,
sorunu ele alınacaktır.
Firdevsî, Sâib, Şeref-i Tebrîzi, Şeyh Nizâmî,
Hüsrev-i Dehlevî gibi İranlı şairlerden çeviriler Anahtar Kelimeler:Şeyh Vasfî, Farsça’dan
yapmıştır. Türk edebiyatçılarının önemli Tercümeler, Ondokuzuncu Yüzyıl
Mustafa ÖZSARI
Şeyh Vasfî (1851-1910) eserlerini II. Abdülhamit döneminde yayımlamış Türk mutasavvıfı, şâiri
ve muallimidir. Genç yaşında Nakşibendiliğin bir kolu olan Kefevî dergâhına şeyh olmuştur1. Ali Vasfî,
edebiyatımızda daha çok divan edebiyatı tarzında şiirleri, Farsça’dan şiir tercümeleri, kitabet ve Nahv-i
Osmanî’ye dair eserleriyle tanınmıştır. O, pek çok İranlı şâirden tercümeler yapmıştır. Türk edebiyatçılarının
önemli bir kısmının başta Fransız edebiyatı olmak üzere yönünü Batı edebiyatına çevirdiği bir dönemde,
Vasfî Bey yüzünü yeniden İran şiirine çevirmiştir. Şairin gerek şiirleri gerekse tercüme yazıları Tercümân-ı
Hakîkat, Saadet, İmdâdü’l-Midad, Güneş, Şafak, Mektep, Maârif, İrtika, Hazine-i Fünûn gibi dergi ve
gazetelerde neşredilmiştir. Söz konusu yayın organlarının 1880-1900 yılları arasında Türkiye’de neşredilen
en önemli dergi ve gazeteler olduğunu burada belirtmek gerekir.
Yazılarını ve şiirlerini önce süreli yayınlarda yayımlayan Şeyh Vasfî, ardından bu eserleri bir araya
toplayıp kitap hâlinde neşretmeyi ihmâl etmemiştir. Onun tespit edebildiğimiz kadarıyla toplam 14 kitabı
yayımlanmıştır. Bu eserler kronolojik olarak Cezebât (İst. 1302), Şöyle Böyle (İst. 1302), Hikemiyât-ı İslâmiye
(İst. 1304), Reyâhîn (İst. 1305), Levâmi (İst. 1307), Feyzâbâd (İst. 1308), Bârika (İst. 1308), Bedâyi (İst. 1310,
88 s.), Sevâti (İst. 1311), Metâli (İst. 1314), Nahv-ı Osmânî (İst. 1314),Münşeât-ı Şeyh Vasfî (İst. 1316),
Muhadarât (İst. 1318) ve Sarf-ı Osmânî(İst. 1326, 15 s.)’den oluşmaktadır. Söz konusu eserlerden Cezebât
ve Feyzâbât’ta şâirin daha önce gazete ve dergilerde yer alan şiirleri yayımlanmıştır. Şöyle Böyle yakın
dostu Muallim Naci ile karşılıklı mektuplarını ihtivâ etmektedir. Hikemiyât-ı İslâmiye’de Sâdî-i Şirâzî’den
tercüme manzum ve mensur hikâyeler, Reyâhîn’de Mesnevi ve Bostan’dan tercüme hikâyeler, Bârika’da
Yavuz Sultan Selim’in Farsça şiirlerinin tercümesi yer almaktadır. Diğer eserlerinin içeriğini ise Vasfî Bey’in
Mekteb-i Nüvvâb’ta muallimken verdiği kitabet, inşâ ve lisân-ı Osmani derslerinin notları oluşturmaktadır.
Görüldüğü gibi Şeyh Vasfî Farsça’dan tercümelerini Hikemiyât-ı İslâmiye, Reyâhîn ve Bârika adlı üç kitapta
toplamıştır. Bunların dışında Şeyh’in gazete ve dergi sayfalarında kalmış Farsça’dan tercüme başka eserleri de
vardır. Aşağıda ilk olarak Şeyh’in neden Doğu edebiyatlarına yöneldiği meselesi tartışılacak, ardından Vasfi
Bey’in tercümeleri kısaca değerlendirilecektir.
Şeyh Vasfi, İlk şiir kitabı olan Cezebât’ta bir şairin, gerçek manada şair olabilmesinin şartlarını
açıklar2. Vasfî Bey’in kendi ifâdesiyle, Bir Osmanlının edebiyât-ı Arabiye’ye vukûfu olsa da eş’âr-ı Arap ve
Acem’e intisâbı bulunmasa tam bir şâir olamaz3. O güzel söz bulmak için güzel düşünmenin gereğine inanır.
Fakat güzel yazmak için de güzel okumanın elzem olduğunu özellikle vurgular4. Güzel eserler de Arap ve
Fars edebiyatında bolca vardır. Bu bakımdan, iyi bir şair olabilmek için öncelikle Arap ve Fars edebiyatının
güzel eserleri okunmalıdır. Vasfi Bey’e göre, bu iki zengin lisânın edebiyatına vâkıf olan bir Osmanlı şairinin
değil Türklerde Frenklerde bile misli az bulunur5.
Şeyh Vasfî’nin mali 1302’de yayımlanan ilk şiir kitabından aldığımız yukarıdaki alıntılar 19. Yüzyılın
ikinci yarısında yaşamış bir şâirin düşünceleridir. Bu şâir Namık Kemâl-Şinâsi-Ziyâ Paşa mektebini görmüş,
hatta Hamit’ten ve Ekrem Bey’den de haberdardır. Batı edebiyatının bu kadar revaçta olduğu bir dönemde iyi
bir Osmanlı şâiri olmanın ilk şartı olarak Arap ve Acem edebiyatlarına vukûfun vurgulanması, daha doğrusu
Arapça ve Farsça’nın işaret edilmesi hayli ilginçtir. Hatta bu nitelikleri taşıyan bir şairin sadece Türkler’de
değil aynı zamanda Batı şiirinde bile bulunup bulunmayacağının sorgulanması, Vasfî Bey’in düşüncelerinde
samimiyetini ortaya koymaktadır. Böyle düşüncelere sâhip birinin Fars şiirinin klasiklerine yönelmesine
şaşmamak gerekir. Nitekim Vasfî Bey’in Reyâhîn, Hikemiyât-ı İslâmiye, Bârika ve Feyzâbâd’daki çevirileri
tamamen bu düşüncenin ürünüdür. Şimdi ilk olarak Reyâhîn’e bakalım:
Reyâhîn Şeyh Sadi’nin Bûstân adlı eseri ile Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden seçilmiş hikmetli ve iyi
ahlâkı öğütleyen manzum fıkraların tercümelerini içermektedir6. Kitaba Bûstân’dan 27, Mesnevî’den ise 18
1 Şeyh Vasî’nin ayrınılı biyograisi için bk. Mustafa Özsarı, Şeyh Vasfî, İslâm Ansiklopedisi, C.39, İstanbul:2010, ss. 71-72.
2 Bk. Şeyh Vasi, Mukaddime, Cezebât, İstanbul:1302, ss.1-7
3 Şeyh Vasi, Mukaddime, Cezebât, İstanbul:1302, s.2.
4 Age, s.2.
376 5 Age.,s.2.
6 Bk. Reyâhîn, Mihrân Matbaası, İstanbul:1305.
Şeyh Vasfî’nin Farsça’dan Çevirileri Üzerinde
Bazı Dikkatler
fıkra alınmıştır. Tercümeler nazmen değil, nesren hattâ Vasfî Bey’in kendi ifadesiyle mealen yapılmıştır7.
Şeyh Vasfî, Batı kültür ve edebiyatının meşhur eserlerinden olan La Fontaine’nın Masalları gibi ibretli bir
masal risâlesi oluşturmak fikriyle söz konusu fıkraları çevirmiştir. Vasfî Bey’e bu düşünceyi kendisinin
ifadesine göre, üstâdı ve dostu Muallim Naci telkin etmiştir8.
Şeyh Vasfî, bilindiği gibi kendisi de bir muallimdir. Bu yüzden mütercim fıkraları seçerken ve bunları
çevirirken iki pedagojik amacı ön planda tutmuştur. Bunlardan ilki Farsça öğretimine hizmet etmek,
ikincisi okuyucuya ibretlik hikâyeler hazırlamaktır9. İyi bir muallim ve Kefevî dergâhının şeyhi olan Vasfî
Bey’in yaptığı çevirilerle yukarıda belirttiğimiz amaçlarına ulaşıp ulaşmadığını bilemiyoruz. Fakat Şeyhin,
Batı edebiyatının ve Batı edebiyatı taratarlığının en üst düzeye çıktığı bir dönemde Doğu kültürünü
önemsemesi, Sadi ve Mevlâna gibi şarkın iki büyük manevi önderini Türk okuruna yeniden hatırlatması
üzerinde durulması gereken önemli bir husustur.
Şeyh Vasfî, Reyâhîn’den üç yıl sonra yayımladığı Hikemiyât-ı İslâmiye adlı eserini de yukarıda
belirttiğimiz düşünceleri dikkate alarak çevirmiştir. Nitekim eserin mukaddimesine Şeyh Vasfî şu cümleyle
başlar: Lisânımıza üdebâ-yı garbiyenin hikemî sözleri tercüme olunuyor da Osmanlıca’nın medâr-ı itihârı olan
müellifât-ı Arabiye ve Farisiyeden cümel-i hikemiye niçin nakl olun muyor?10 Vasfî Bey’in bu cümlesine, yönünü
tamamen Batı’ya çevirmiş devrinin Türk aydınına bir sitem sezilmektedir. Şeyh, Osmanlı kültürünün itihar
kaynağı olan Arap ve Fars şiirinin ihmâl edilmesinden rahatsızdır. Şeyh Vasfî ilgili Mukaddime’nin ilerleyen
bölümlerinde yine La Fontain’in Masallarını hatırlatır ve Fars kültüründe La Fontain’in Masallarından daha
etkili hikâyeler olduğunu ve bunların Türk okuruna nakledilmesi gerektiğini vurgular11. Ardından Vasfî Bey
çevirisine geçer. Hikemiyât-ı İslâmiye Sâdî-i Şirâzî’den tercüme edilmiş manzum ve mensur hikâyelerden
oluşmaktadır.
Şeyh Vasfî benzer düşüncelerle İran edebiyatından başka isimlerden de tercümeler yapmıştır. Söz
konusu tercümeler önce Ahmet Mithat Efendi’nin çıkardığı Tercümân-ı Hakîkat gazetesinde neşredilmiş,
ardından 1308’de basılan Feyzâbât adlı eserine alınmıştır. Bu bağlamda Enverî’nin bir Şikâyetnâmesi, Şeyh
Attar’ın Bir Feryâdı, Molla Cami’den bir Münâcât, Hâtif-i İsfahânî’den bir Tevhîd, Şeyh Irâkî’den Rebîinâme,
Molla Cami’den Oğluna Nasihat, Sadî ve Firdevsî’den birer Mev’ize, Hâtifî’den bir nasihat, Emir Hüseyin’in
Zâtü’l-Misâireyninden bir parça, Sâib’ten beyitler, Şeref-i Tebrîzî’nin İtirâknâmesinden bir parça, Şeyh
Nizâmî’nin Harâbât’ından bir parça ve son olarak Hüsrev-i Dehlevî’nin İskendernâme’sinden bazı parçaları
Şeyh Vasfî dilimize aktarmıştır12. Bu tercümelerin tamamı mensurdur.
Şeyh Vasfî’nin çevirilerinden en ilginci ve diğerlerinden farklı olanı onun Bârika adlı eseridir13.
1308’de basılan Bârika Yavuz Sultan Selim’in Farsça şiirlerinden seçilmiş beyitlerin tercümesinden
oluşmaktadır. Kitabın Mukaddime kısmında Yavuz Sultan Selim’in siyasette olduğu gibi edebiyatta da
yekpâre bir isim olduğunu ifade eden Vasfî Bey, kitabının başına Yavuz’un
Şî’rler pençe-i kahrımdan olurken lerzân
Beni bir gözleri âhûya zebûn etti felek
Beyitini almış ve bu beytin Türk edebiyatının en tanınmış beyitlerinden birisi olduğunu ifade etmiştir14.
Vasfî Bey’e göre böyle âşıkâne bir beyti söyleyen şâirin farsça şiirleri de elbette güzeldir ve Türkçe’ye tercüme
edilmelidir. Nitekim Vasfî Yavuz’un Farsça divânını temin etmiş, ardından Divanda bulunan 102 gazelden
7 Age., s.1.
8 Age., Mukaddime, s.3.
9 Age., s.3.
10 Şeyh Vasî, Mukaddime, Hikemiyât-ı İslâmiye, İst. 1304, s. 2.
11 Age., s.3.
12 Bk. Şeyh Vasî, Feyzâbât, Kaspar Matbaası, İstanbul:1308, ss. 3-41.
13 Bk. Şeyh Vasî, Bârika, Arin Asadoryan Matbaası, Sahib-i Neşri Kitapçı Arakel, İstanbul:1308, 67 s. 377
14 Age., s.2.
Mustafa ÖZSARI
hakîmâne, ârifâne, âşıkâne ve şâirâne diye nitelediği 166 beyti ve darb-ı mesel olabilecek nitelikte on iki
mısraı Türkçe’ye çevirmiştir. Örneğin Şeyhin çevirileri içinde mısra-yı berceste diyebileceğimiz, Bizim
perîşânılığımız gönüllerin cemiyeti içindir. Uluvv-ı himmetim sâyesinde hiç kimseye muhtaç değilim. Bana
dürr-i cihânda yalnız hubb-ı vatan kâfîdir15 gibi manidar mısralar mevcuttur. Yukarıda belirtildiği gibi Şeyh
Vasfî Yavuz Sultan Selim’in Divânını baştan sonra tercüme etmemiştir. Sadece Divanda yer alan gazellerden
beyitler seçmiş, beğendiği beyitlerin önce Farsça asıllarını yazmış, ardından asıl çevirisini yapmıştır. Böylece
Şeyh Vasfî okuyucuya Osmanlı’nın en kudretli hükümdarlarından birinin gazellerinden bir seçki sunmuştur.
Şeyh Vasfî’nin yukarda sözünü ettiğimiz çevirilerinden başka da Farsça’dan tercüme şiir ve makaleleri
yayımlanmıştır. Bu yazı ve şiirlerin tam bir koleksiyonu şimdilik tespit edemedik. Fakat özellikle Tercümân-ı
Hakîkat, Saâdet, Mektep, Hazîne-i Fünûn gibi dergi ve gazetelerde bu çeviriler perakende vaziyette
durmaktadır. Bunların bir araya toplanması kültürümüze ve edebiyat tarihimize şüphesiz yeni zenginlikler
katacaktır.
Son olarak şu hususları da belirtmek gerekir. Şeyh bu çevirileri 19. Yüzyılın ikinci yarısında yapmıştır.
Aynı dönemde Doğu edebiyatlarına, özellikle de İran edebiyatına Batı’dan yoğun bir ilginin başladığı
bilinmektedir. Hattâ başta Hayyâm olmak üzere pek çok İranlı şâirin eserlerinin Batı dillerine çevrildiği
malumdur. Burada akla hemen şöyle bir soru gelmektedir. Acaba Şeyh Vasfî de Batı’daki bu yönelimin bir
neticesi olarak mı bu çevirilere yönelmiştir. Bu soruya vereceğimiz cevap elbette hayırdır. Vasfî Bey Farsça’ya
hocası ve üstadı Muallim Naci telkin ve teşvik ettiği, daha da önemlisi kendisi istediği ve inandığı için
yönelmiştir.
Vasfî Bey tercümeleri nazmen değil, nesren yapmıştır. Onun bu tavrını biz Şeyh’in kudretli bir şâir
olmamasına, bu durumu kendisinin de kabul etmesine bağlıyoruz. Çevirilerde asıl metnin anlamının mı
çevrildiği yoksa metne kelime kelime bağlı mı kalındığı konusunu da ne yazık ki Farsça bilmediğimizden
kontrol edemedik. Fakat ister anlam çevrilmiş olsun, isterse metin kelime kelime tercüme edilmiş olsun,
Doğu kültürünü ve edebiyatını iyi bilen Şeyh, herkesin Batı’ya özellikle de Fransız edebiyatına yönünü
çevirdiği bir dönemde bu çevirilerle oldukça farklı bir duruş sergilemiştir.
KAYNAKLAR
Özsarı,Mustafa. Şeyh Vasfî, İslâm Ansiklopedisi, C.39, İstanbul:2010.
Şeyh Vasfî, Feyzâbât, Kaspar Matbaası, İstanbul:1308.
Şeyh Vasfî, Bârika, Artin Asadoryan Matbaası, Sahib-i Neşri Kitapçı Arakel, İstanbul:1308.
Şeyh Vasfî, Mukaddime, Hikemiyât-ı İslâmiye, İst. 1304.
Şeyh Vasfî. Reyâhîn, Mihrân Matbaası, İstanbul:1305.
Şeyh Vasi, Mukaddime, Cezebât, İstanbul:1302.
378
15 Age., s.65-66.
Ali Emîrî’ye Göre
II. Bâyezîd (Adlî)’in Şiiri
Yrd. Doç. Dr. Ramazan SARIÇİÇEK
ramazansaricicek@gmail.com
ÖZET
Osmanlı padişahları devlet adamlığı yanında etmiş ayrıca şiirleriyle ilgili değerlendirmelerde de
âlim ve sanatkârları korumakla kalmamış kendileri bulunmuştur. Hem sofu hem de şairliğiyle tanınmış
de bizzat sanatla uğraşmışlardır. Bunlardan ve Adlî mahlasıyla şiirler yazmış olan II. Bâyezîd de
bazılarının divanları vardır. Padişahlarının hayranı bunlardandır.
ve edebiyatımızın güzide ve renkli simalarından biri
olan Ali Emîrî Efendi yazdığı Cevâhirü’l-Mülûk adlı Anahtar Kelimeler: Ali Emîrî, Cevâhirü’l-
eserinde onların divanlarındaki şiirlerini tahmis Mülûk, Adlî, II. Bâyezîd, Osmanlı, Şiir, Tahmis
Ramazan SARIÇİÇEK
Alî Emîrî ve Cevâhirü’l-Mülûk

Ali Emîrî Efendi (1857-1924), hayatını kitaplara, kitaplarını da millete vakfetmiş, “himmeti milleti”
olmuş bir kitap dostudur. “O’nun ifrat ve tefritle yoğrulmuş mizacı, med ve cezirle bir anda coşup durulan
ruhu, heyecanları, sevgileri, tutkuları, tepkileri, ökeleri, tavırları, davranışları”; “hasılı zihnî ve teessürî
ve irâdî hayatına hâkim olan bütün psikolojik özellikleri” tarihe, dine, kitaba, ecdada aşırı bağlılığı ve bu
hususlardaki mübalağalı sevgisi O’na “başlı başına, apayrı bir şahsiyet” (Tevfikoğlu 1989, 27-28), “nev‘i
şahsına münhasır” bir kişilik kazandırmıştır. O mübalağalı duyguların, zaptedilmez heyecanların, kökleşmiş
tutkuların, derin sevgilerin, büyük aşkların adamı idi.
Kaşgarlı Mahmud’un Türk dili ve kültürünün temel kaynaklarından biri olan Dîvânü Lügati’t-Türk’ünü
bulmasıyla dikkatleri çeken Ali Emîrî Efendi Osmanlı hanedanı âşığı bir şahsiyet olarak da temayüz etmiş,
ömrünün büyük bir kısmını Osmanlı padişahlarının eserlerini araştırmakla geçirmiştir.
O zamana kadar padişahların tarihî ve siyasî yönlerini anlatan birçok eser yazılmış ancak, onların sanat
ve edebî yönlerinin bir arada değerlendirildiği bir eser yazılmamıştır. Böyle bir eser yazmak ise Ali Emîrî’ye
nasip olmuştur (Kadıoğlu 2008, 85-86). İşte bu eser Cevâhirü’l-Mülûk’tür.
Ali Emîrî, “sultânların cevherleri” anlamına gelen bu eserin ön sözünde;
“Selâtîn-i celîle-i ‘Osmâniyye’niñ her biri bir edîb-i ‘âlî-kadr olmakla berâber ulemâ ve fuzalâ ve üdebâyı
himâye-i şâhânelerine alarak bizzat teşvîkât-ı mükemmele icrâ eylemeleri hasebiyle lisân-ı edebîmiz bugünkü
gördüğümüz derecâta vâsıl olmuştur.” (Kadıoğlu 2008, 101) diyerek Türk dili ve edebiyatının yüksek seviyeye
ulaşmasında Osmanlı padişahlarının sanatı ve sanatçıyı korumadaki hassasiyetinin; âlim, fazıl ve edipleri
himaye, onları sanat ve edebiyata teşvik etmedeki himmet ve gayretlerinin rolüne veciz bir anlatımla işaret
etmiştir.
Emîrî Efendi, sanat ve edebiyatımızın gelişmesinde büyük katkıları olduğunu ifade ettiği bu şair
padişahların şiirlerini her bir beytine üçer mısra ekleyerek tahmis etmiş ve bu eserine Cevâhirü’l-Mülûk adını
vermiştir. Büyük bir emek eseri olan bu çalışmasını ise büyük bir külliyat içinde yayımlamayı düşünmüş,
ancak bir bölümünü yayımlamayabilmiştir.
Eserinde Emîrî Efendi sadece padişahların şiirlerini tahmis etmekle kalmamış, eserinin
mukaddimesinde ve tahmislerin mısra aralarında onların şiirleri ve edebî kişilikleriyle ilgili
değerlendirmelerde de bulunmuştur. İşte biz de tebliğimizde Emîrî Efendi’nin, Adlî mahlasıyla şiirler de
yazan II. Bâyezîd hakkındaki değerlendirmelerini dile getirmeye çalışacağız.
Adlî (II. Bâyezîd) ’nin Şiiri
Cenâb-ı Bâyezîd Hân-ı Velî ibni Muhammed Hân
Şehenşâh-ı ibni sultân ibni sultân mua‘llâ-şân
O sultân-ı ‘Alî-sîret o hâkân-ı Velî-‘unvân
Nasıl bak gevher eyler zîver-i gencîne-i ‘irfân
Yine şâdım ki ol gül-çehreden bûy-ı vefâ geldi
Küdûret gitti göñlümden bi-hamdi’llâh safâ geldi (181-2)1
Dindar kişiliğinden dolayı “Velî” lakabıyla anılan Sultan II. Bâyezîd (1447-1512) Osmanlı padişahlarının
sekizincisi ve Fâtih Sultan Mehmed’in de oğludur. Şiirlerinde “Adlî” mahlasını kullanmıştır. İçinde Farsça
şiirlerinin de yer aldığı bir divanı vardır.
Emîrî, Cevâhirü’l-mülûk’ün mukaddimesinde şair padişahların şiirlerini Kelâmü’l-mülûk mülûkü’l-
kelâm (Kadıoğlu 2008. 94) şeklinde değerlendirmekte ve Bir kerre Sultân Bâyezîd ve Sultân Selîm ve Sultân
380
1Parantez içlerindeki rakamlar matbu Cevâhirü’l-mülûk (1330)’taki tahmislerin sayfa ve bend numaralarıdır.
Ali Emîrî’ye Göre II. Bâyezîd (Adlî)’in Şiiri
Mustafâ-yı Sânî’leriñ belîgâne ve hakîmâne gevherleri tedkîk olunsun (Kadıoğlu 2008. 94) diyerek şair
padişahların şiirlerine dikkat çekmektedir.
Cevâhirü’l-Mülûk’ün manzum mukaddimesinde de II. Bâyezid devrinin, babası Sultan Ebü’l-feth
zamanı gibi feyzâfeyz olduğunu, kendisinin belagatlı bir divan tertip etmesi yanında Şuarâ-yı Rûm’un
başı olan Ahmed Paşa’ya divan tertip ettirdiğini, kardeşi (Cem), zamanın şöhretli şairi Necâtî, İbni Kemâl
gibi ediplerle karşılıklı Türkçe-Farsça şiirler söylediğini, şiirlerini beğendiği şairleri mükâfâtlandırdığını,
meşhur İranlı şair Molla Câmî’ye senede bin lira gönderdiğini, 268 şairin 29461 beyt eserlerini ihtiva eden
Osmanlı şiirinin nadide nazîre mecmualarından Hacı Kemâl’in Mecma’in-nezâir’inin onun zamanının
hediyesi olduğunu anlatmaktadır. Hatta bir şiirini okuyup beğendiği Sa’yî adlı bir şairi buldurup ihsanlarda
bulunmuş, ayrıca bununla da yetinmeyip bir de sarayda edebiyat öğretmeni yapmıştır. (Kadıoğlu 2008, 103)
O, Emiri’ye göre şairlerin başı ve sığınağıdır. Bunu tahmisteki bir bentte şöyle ifade etmiştir:
Cenâb-ı Bâyezîd ol pâdişâh-ı müstahsen
Ser-âmed-i şu‘arâdır melâz-ı ehl-i suhen (167-5)
Manzum Mukaddime’de ise Emîrî Efendi Adlî’nin Türkçe şiirlerini selîs ü rengîn bulurken Farsça şiirleri
için de hûb u şîrîn değerlendirmesi yapmaktadır:
Türkî suheni selîs ü rengîn
Hem Fârisî nazmı hûb u şîrîn (Kadıoğlu 2008, 123)
Şiir bahçesinin âb u tâbı, nazım ülkesinin âtâbıdır. Her bir gazeli şair tabiatının gülzârında latîf bir
güldür. ((Kadıoğlu 2008, 123)
O gönül ülkesinin söz üstadıdır; maanî ve beyanın terazisi, şiirin güç ve kuvveti; nazm ülkesinin
güneşidir (Kadıoğlu 2008, 123); her bir gazeli latîf ve tabiatının gülbahçesinde bir güldür. Her benzersiz
beyti ışık yayan Allah vergisi bir cevherdir:
Her beyt-i bedî‘ şu‘le-güster
Bir mevhibe ma‘deninde gevher(Kadıoğlu 2008, 124)
Tahmis’e göre, Sultan Bâyezîd maharetli bir ediptir. Meşrebi hikmet meşrebidir. Şiirlerinin benzeri çok
azdır (177-3). Şiirinin ise her sözünde bir hikmet özetlenmiştir (93-3). Onun nazmı parlak, her sözü irfan
hazinesinin mücevheri ve konuşması üstadane (157-3), sözleri nükteli, tasavvufane (160-5), âşıkâne (164-2),
şâhâne, hakîmâne, edîbâne, hünerkârâne, rindânedir (162-3).
Cenâb-ı Bâyezîd Hân nazm eder eş‘ârı şâhâne
Hakîmâne edîbâne hünerkârâne rindâne
Oku bu nutk-ı pâkin müjde ver erbâb-ı ‘irfâne
Ne olur mâl-i dünyâvî verirdim cânı şükrâne
Dolaşsa boynuma görsem biri sîmîn bileklerden (162-3)
Emîrî O’nu “belagat mülkünün sultanı” diye niteler. Ehl-i fesahat onun ruh artıran şiirine hayrandır.
(103-5) Sözleri inci ve mücevherdir (105-2) ve mucize edalıdır (107-6). Onun şiirinin değeri mücevherleri
değerden düşürmüştür (179-2). Onun şairlik kudreti mazmunları onun emrine vermiştir (124-5) ve söze
hâkimiyeti öyle kuvvetlidir ki, çelik gibi sözler onun elinde muma döner:
Bâyezîd Hân-ı güzîndir mazhâr-ı hulk-ı hasen
Mûm idi dest-i hümâyûnunda pôlâd suhen
381
Bak ne ‘âlîdir o zıll-i Kibriyâ-yı zü’l-minen
Dür dişiñ yâdıyla bîdârem şeb-i hecriñde ben

Gözlerimden subh olunca hûşe-i pervîn salıp (96-4)
Söylediği şiirlerdeki sihr-i helalin benzeri yoktur (99-2). Şiirde Nizâmî kavgada ise İskender’dir. Sözleri
ise dürr ü güherdir (133-5). Hüsrev gibi mucize nefeslidir (108-6). O Cem’in göğünün galip şahıdır. Hâkânî
ve Sâib O’nun şair yaratılışını kıskansa layıktır. Zira bütün şiirleri insanı hayrete düşürür (104-4).
Cem kevkebe Hân Bâyezîd oldur şeh-i gâlib
Reşk etse sezâ tab‘ına Hâkânî ve Sâ’ib
Her nazmı Emîrî oluyor hayreti câlib
Tâ subha değin yummasa göz tañ mı kevâkib
Âhımla felek yana deyiben hazeri var (104-4)
O zühd ve keramet sahibidir ve sanki ikinci bir Bâyezîd-i Bistâmî’dir. “Velî” ünvanı ona bu yüzden
verilmiştir (97-2). O’nun kişiliği de bu lakabına uygun olup bu yönüyle Bâyezîd-i Bistâmî’ye arkadaş gibidir
(119-2). Ayrıca, Adlî’nin ilhamı lahuti bir hitaptan gelmektedir (104.6).
Nazm-ı Sultân Bâyezîd Hân-ı Velî bî-irtibât
Oldu gûyâ tab‘ına ilhâm-ı lâhûtî hitâb
Çok mudur dersem oña şâhenşeh-i sâhib-kitâb
Eyledim dilde hayâl-i çeşmiñe bağrım kebâb
Dostum ma‘zûr ola hayrü’t-ta‘âm-ı mâ-hazar (104-6)
Sultan Bâyezîd’in sözleri gönül alıcı, ilm-i ledün ve aşk sırlarına tercüman ve âşıklara da yadigârdır
(154.5). Mânâ denizinin dalgıcı (131.4) olan Adlî’nin her sözü şairlere sermaye olacak kadar zengin anlamlar
içerir (127.5). O’nun fikirleri irfan ve kemal deryasını dalgalandırır. O, şiirleriyle şiir ufuklarının gerdanına
inciler dizmiştir:
Bâyezîd Hân-ı Velî’dir pâdişâh-ı bî-misâl
Fikr-i mevc-engîzidir deryâ-yı ‘irfân u kemâl
Nazm-ı gevher-zîverin feyz-i Hudâ-yı Zü’l-celâl
Gerden-i âfâk-ı nazma eylemiş silkü’l-le’âl
Zulmet-i hecriñde bilmez ‘adl ü zulmün ‘âlemin
Ol kadar kim ‘Adlî’yi zülfüñ gamı ekâr eder (109-2)
O, yeni üslup ortaya koymak için çabalamıştır (115-4). Her yazdığı insanın ruhunu heyecanlandırır
(116-2); her sözü şairlerin gönüllerinin yarasıdır (86-3). Onun şiirinin değeri mücevherleri değerden
düşürmüştür (179-2).
Bâyezîd Hân’ı Cenâb-ı Hak muvakkar eylemiş
Hem muvafak hem muzâfer hem suhenver eylemiş
Nazmını seyr et şikest-i kadr-i gevher eylemiş
Dest-i kudret mebde-i kudrette beñzer eylemiş
Âb u hâk-i ‘aşk ile ‘âşıklarıñ tahmîrini (179-2)
382
Emîrî tahmis ettiği son şiirinde baştanbaşa Adlî’yi anlatır. Tamamladığı bu eserle Adlî’nin harika
Ali Emîrî’ye Göre II. Bâyezîd (Adlî)’in Şiiri
şiirini insanlara haber verdiğini, bu eserinin ahirette “nur-ı lika” olmasını temenni ettiğini söylemektedir:
Buldu pâyânı bu dîvân-ı hakâyık-pîrâ
Etti tesdîs ile tahmîsi Emîrî îfâ
Ola ‘ukbâda müyesser şeref-i nûr-ı likâ
‘Adliyâ her ne murâdıñ var ise verdi Hudâ
Ârzû dilde hemîn vuslat-ı dildâr oldu (182-5)
Müellifimiz, II. Bâyezîd ile Cem Sultan arasında olan mücadelede II. Bâyezîd’in tarafını tutmaktadır.
Sultan Bâyezîd’in, taht iddiasında bulunan kardeşi Cem Sultan’la arasındaki karşılıklı şiir atışmalarını içeren
bir şiirin ikinci ve dördüncü mısraları Emîrî tarafından tahmis edilmiştir. Tezkireci Sehî Bey bu şiirin yazılış
sebebini açıklarken, Cem Sultan’ın Hac’dan geldikten sonra Karaman’a yerleştiğini ve taht davasına girişip
sonunda başaramayınca, Sultan Bâyezîd’in bu şiiri yazıp ona gönderdiğini söyler. (Sehî 1325, 13-14)
Cevâhirü’l-Mülûk’te 175. sayfada yer alan bu tahmiste Emîrî; bu şiiri Sultan Bâyezîd’in Cem’e bir nasihatı
olarak değerlendirmektedir. Aslında siyasi bir konu olmasına rağmen Emîrî onun dindar kişiliği itibariyle
olaya yaklaşmaktadır. Kadere karşı gelmenin edebi terk anlamına geldiğini, kaderin tahtı Sultan Bâyezîd’e
verdiğini, Cem’in de buna razı olması gerektiğini, takdir-i İlâhî’nin zorla değiştirilemeyeceğini,
Bir kıt‘ada ger olmasa te’sîr-i hükûmet
Peydâ olur onda nice biñ şerr ü fezâhat
Sultân-ı keremkâr iledir râhat-ı millet
Her âdeme farz oldu ulü’l-emre itâ‘at
Takdîre rızâ vermeyesin buña sebeb ne (175-6)
diyerek, ulül-emre itaatin farz olduğunu, hatasını kabul edip itaat etmesinin gerektiğini belirtmektedir.
Zira Allah’ın takdirinde bizim bilmediğimiz birçok hikmetler vardır.
Müellif 176. sayfadaki şiirde ise Divan’da 146. Şiir olarak yer alan ve Sultan Bâyezîd’in Cem Sultan’a
gönderdiği kıt’anın, bu defa son mısraını tahmis etmekte ve yine Cem’in saltanat hırsını eleştirmektedir.
Bu arada tahmis edilen mısra aynı zamanda Adlî’nin, sultan olmasına rağmen dindar bir kişi olarak
dünyaya bakış açısını da göstermektedir. Emîrî de tahmisini bu düşünce üzerine kurmuştur. Buna göre; bir
hayalhaneden ibaret olan ve gece gündüz sıkıntı çekilen bu dünyaya bel bağlamaya ne sebep olabilir ki? Bu
geçici dünya saltanatı için bunca ısrarın anlamı nedir? Üstelik “Haccü’l-harameyn”lik iddiasında bulunan
bir kimsenin, etrafındakilerin O’na “tahta sen layıksın” demeleriyle bu geçici dünya için davaya kalkışması
anlaşılacak şey değildir. Aslında bu kavga yeri olan dünya bunlara değmez. Bekâ âleminin yolu rıza
halkasına yapışmaktır. Dünyada insan ne kadar mutlu olursa olsun, isterse her istediğine kavuşsun ömrün
bitmesine bunların hiçbir faydası olmayacak ömür göz açıp kapayıncaya kadar geçecektir. Zira dünyanın
hali rüyaya benzer. Dünya saltanatı da bu kadar sıkıntıya değmez. Hiç kimse âlemin yaratılmasındaki İlahî
sırdan haberdar değildir. Bir uyku ve hayalden ibaret olan bu dünya bu kadar isteğe layık değildir. Çünkü
dünyadaki nizam ve nakışlar geçicidir. Baki olan sadece yüce yaratıcıdır. Sonunda herkes ölecektir. Geriye
kalansa hayır ve hasenattır. O yüzden dünya saltanatını istemeyi gerektirecek hiçbir gerçek sebep yoktur.
Erkân dedi bu servere sen ‘âli gühersiñ
Her vechle şâyeste-i evreng-i pedersiñ
Bu beyti Cem’e yazdı o sultân ki n’edersiñ
Haccü’l-Haremeyn’im deyi da‘vâlar edersiñ 383
Yâ saltanat-ı ‘âlem için bunca taleb ne (176-2)
Ayrıca Cevâhirü’l-Mülûk’e yazdığı uzun manzum mukaddimede yaklaşık sekiz beyitlik kısmı Adlî’ye
ayırmış ve onun kişiliği ve şairliği hakkında değerlendirmelerde bulunmuştur. (Kadıoğlu 2008. 123-124)
SONUÇ
Sonuç olarak Ali Emîrî diğer Osmanlı sultanları gibi Adlî’nin şiirini de beğenmekte ondan övgüyle söz
etmektedir. Emîrî, O’nun şiirini selîs ü rengîn ve hûb u şîrîn olarak nitelendirmekte Velî ünvanına da sahip
olan Adlî’yi manevî bir makam sahibi olarak görmektedir. Bu yüzden O’nun şiiri Allah vergisi, O da ilm-i
ledün sırlarının tercümanıdır. Sözleri nükteli, hikmetli, tasavvufâne, âşıkâne, rindânedir. Mazmunlara
hâkimiyetinin kuvvetinden, çelik gibi sözler onun elinde muma döner. O, sihr-i helâl sahibidir. Ayrıca
Emîrî Efendi’ye göre Adlî yeni bir üslûp ortaya koymak için de çabalamıştır.
KAYNAKLAR
AK Coşkun (2001), Şair Padişahlar, TC Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Ali Emîrî (1330), Cevâhirü’l-Mülûk, İstanbul.
Yavuz BAYRAM, Amasya’ya Vâli Osmanlı’ya Padisah Bir Şair: Adlî [Hayatı, Şahsiyeti, Şairliği, Dîvânının
Tenkidli Metni], Amasya Valiliği Yay., Amasya 2008.
BEYSANOĞLU Şevket (1959), Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları II, Işıl Matbaası, İstanbul.
İbnülemin Mahmut Kemal İnal (1988), Bütün Eserleri Son Asır Türk Şairleri I-IV, Dergâh Yayınları, İstanbul.
KADIOĞLU Yrd. Doç. Dr. İdris(2008), Osmanlı Hânedânı Âşığı Ali Emîrî Efendi, Malatya.
----- (2005), “Hayatını Milletine Adayan Şark Bilgini Ali Emîrî ve Cevâhirü’l-Mülûk’ü” SBArD Hüseyin
Hatemi’ye Armağan, Sayı 6, 557-580, Diyarbakır.
Edirneli Sehî (1325); Tezkire-i Sehî, (Neşreden Mehmed Şükrî), Matbaa-i Âmidî, s.13-14.
TAYŞİ Serhan (1989), Ali Emîrî Efendi”, DİA, C.II, İstanbul.
-----(1977), “Ali Emîrî Efendi”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi I, Dergâh Yayınları, İstanbul.
TEVFİKOĞLU Dr. Muhtar (1989), Ali Emîrî Efendi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
384
Biyograik Metinlerde Yüceltme
İmgesi: İlmî Seyahatler
Yrd. Doç. Dr. Oğuzhan ŞAHİN
Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Bartın
ogsahin@gmail.com/ osahin@bartin.edu.tr
ÖZET
Şüphe yok ki İslâmî düşünce yapısında seyahat, dönüşüm gerçekleşmiş, ilim için yollara düşen
günümüzde kazandığı anlamdan epeyce farklıdır. talebe, takdir edilen bir alim oluvermiştir. Artık o,
Modern dönem insanı için yeni yerler görme, biyografilerin kendisinden övgüyle bahsedeceği bir
hoşça vakit geçirme ve ticarî pazarlar elde etme hayat hikâyesine sahiptir.
gibi kimliklere bürünen seyahat, eski dönemlerde
Bu yazının amacı ilmî seyahatlerin biyografik
ilme açılan bir kapı olarak düşünülmüştür. İlim
şahsiyetler için önemini vurgulama ve biyografik
için yola düşen bu insanların kapısını çalan en
metinlerde yüceltme imgesi olarak düşünülen
gedikli misafirleri sıkıntı, açlık, hastalık, parasızlık,
bazı unsurları tespit edebilmektir.
uykusuzluk ve ölümdür. Eğer hayatta kalabilirseler,
diyar-ı gurbetin bu mahzunlarını bekleyen güzel Anahtar kelimeler: Seyahat (sefer), Yüceltme
günlerin olması kaçınılmazdır. Zira kusursuz (prestij), Biyografik metin, Tezkire, İlmî seyahat
Oğuzhan ŞAHİN
Bu taifenin sefer ve seyahatten kastettikleri mana, zahirî ve batınî yönleriyle

insanın kendisini ıslah etmesidir. Yoksa sefihlerin yaptığı gibi şehir şehir,
kasaba kasaba gezip halka karşı dalkavukluk ederek farz ve nafile ibadetleri
terk etme manasına değildir.
Ankaravî, Minhacü’l-Fukara, s. 93.
Muhyiddin Kâfiyeci
Mebâdî-yi ulûmı memleketinde ba’de’t-tahsîl tezyîd-i kemâlât içün tarîk-i
seyâhati ihtiyâr ile Anatolı, Îrân, Asya-yı Vustâyı devr eyleyüp bir çok ulemâ
ile mülâkât eylemişdür. Ezcümle Mevlânâ Şemseddîn Fenârî, Mevlânâ İbn
Melek, Mevlânâ Burhâneddîn Haydar, Mevlânâ Vâcid, Hâfızeddîn İbn Bezzâzî
ile görişerek musâhabât-ı ilmiyyelerinden hissedâr-ı fevâ’id olmışdur.
Osmanlı Müellifleri, s. 4.
Giriş
“İlim heveslilerinin doğdukları yerden körpecik yaşta terk-i diyar ederek uzun yıllar rahat
yüzü görmeden bir diyardan bir başkasına yaprak misali savruluşu ve falanca alimden ders almış,
falanca kitabı şerh etmiş, birçok talebe yetiştirmiş ve şu kişilerin himayesinde bulunmuştur.”
tarzındaki bilgilerin biyografik metinlerde yer alışı nasıl yorumlanmalıdır? Bu bağlamda yapılan bazı
çalışmalar, bu tür ifadelerin kuru bir bilgi aktarımı olmadığı, aksine tercüme-yi hali verilen kişi için
bir övünme ve yüceltme kaynağı olduğunu ispatlar niteliktedir.
Öncelikle bu yazının kastını aşan konu başlığını daraltmak gerekiyor. “Biyografik metinler”
ibaresi ile kastedilen bir elin parmaklarını geçmeyecek birtakım kaynaklardan iktibas edilen metin
hurdaları ve yine birkaç şair tezkiresinden alıntılanan metin örnekleridir. “Yüceltme imgesi”nden
kasıt ise kısa hayat hikayesi anlatılan kişiyi halk nezdinde itibara kavuşturacak unsurların biyografik
metinlerde dile getiriliş düzeyidir.1 Burada “imge”ye terimsel bir anlam yüklenmemiştir.
Metnin sınırlarını daha kolay belirleyebilmek için önemli bulduğumuz iki çalışmadan
bahsetmekte fayda vardır. Bu bağlamda İslâm alimlerinin seyahatlerine farklı bir bakış açısı getiren
önemli bir çalışmayı Houari Touati yapmıştır. “Ortaçağda İslam ve Seyahat: Bir Âlim Uğraşının
Tarihi ve Antropolojisi” ismini taşıyan eser 8 ila 12. asırlar arasındaki İslam kültür merkezlerine
yapılan seyahatlar üzerinde yoğunlaşmıştır. Touati bu tür seyahatlerin o dönemde talebe ve alimler
için ciddi bir prestij kaynağı olduğu fikrindedir.2 Bir diğer kaynak Resul Ay tarafından kaleme alınmış
ve “Ortaçağ Anadolusu’nda Bilginin Seyahati: Talebeler, Alimler ve Dervişler” adıyla yayınlanmıştır.
Bu makalede yer yer seyahatin “seyyah” için bir övünç kaynağı olduğu vurgulanmaktadır.3
Yazının genel şablonu: “İslâmî literatürde ilim tahsilinin önemi; hoca ve kitabın İslâmî
gelenekteki yerine dair birkaç not; ilmî seyahatlerin ilim tahsilindeki yeri ile bu bağlamda çevreden
gördüğü itibar ve biyografik metinlerden konuya dair iktibaslar” biçiminde planlanmaktadır:
1. İlim tahsili ya da bilginin elde edilişi
1.1. Dinî telkin
İlim talepkârı sadece halk nezdinde ün salmak için diyardan diyara sürüklenmez. Onu bu
meşakkatli yola sürükleyen inanç ve akideler bulunmaktadır. Talip, hem ilim tahsil edip halk arasında
parmakla gösterilen bir kişi olacak, hem de Cenab-ı Hakk’ın sevgili kulu olarak, ilmî derecesinin
1
Biyografik metinlerde yüceltme imgesi sayılabilecek birçok unsurdan bahsetmek mümkündür. Tezkirelerde sıklıkla dile
getirilen sanatçının zeka düzeyi, mizacı, hüner ve kabiliyeti, ait olduğu soy-sop, güzellik, boy-pos, şairlik kudreti gibi
unsurlar yüceltme imgesi kabul edilebilir. Bu bağlamda bkz. Harun Tolasa (2002), Sehî, Latîfî ve Âşık Çelebi Tezkirelerine
Göre 16. Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi, Akçağ Yay., Ankara; Filiz Kılıç (1998), XVII. Yüzyıl Tezkirelerinde
Şair ve Eser Üzerine Değerlendirmeler, Akçağ Yay., Ankara.
2
Houari Touati, Ortaçağda İslam ve Seyahat, Bir Âlim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi, (Çev.: Ali Berktay), YKY, İstanbul
2004.
3
Resul Ay, “Ortaçağ Anadolusu’nda Bilginin Seyahati: Talebeler, Alimler ve Dervişler”, Tarih ve Toplum Yeni
Yaklaşımlar, İletişim Yay., Sayı 3, Bahar 2006, s. 17-53. [Ayrıca bu makalenin işaret ettiği şu iki kaynağı da dile getirmek
faydalı olacaktır: Sam I. Gellens, “The Search For Knowledge in Medieval Muslim Societies: A Comparative Approach”,
Muslim Travellers: Pilgrimage, Migration, and the Religious Imagination içinde, yay. Dale F. Eickelman ve James Piscatory,
386 Londra 1995; Francis Robinson, “Ottoman-Safavids-Mughals: Shared Knowledge and Connective Systems”, Journal of
Islamic Studies, Cilt 8, Sayı 2, 1977, s. 151-183.]
Biyografik Metinlerde Yüceltme İmgesi: İlmî Seyahatler
ardından dinî derecesi de yükseltecektir. Birazdan zikredilecek ayet ve hadisler İslâm’da ilim tahsil
etmenin önemini vurgulayan zengin literatürün küçük bir kısmı bile değildir:
‫[ قل هل يستوى الذين يعلمون والذين ايعلمون‬Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?] 4
‫[ يرفع ه الذين امنوا منكم والذين اوتوا العلم درجات‬Allah, içinizden iman etmiş olanlarınızı ve
kendilerine ilim verilenlerinizin derecelerini yükseltir.] 5
‫[ و قل رب زدنى علما‬De ki, Rabbim ilmimi artır.] 6
‫[ و من سلك طريقا يلتمس فيه علما سهل ه له طريقا الى الجنة‬Kim ilim aramak için bir yola koyulursa,
Allah onun cennete giden yolunu kolaylaştırır.] 7
‫[ العلم ضالة المؤمن حيث وجده اخذه‬İlim, müminin kaybolmuş bir malıdır. Her nerede bulursa
alıverir.] 8
1.2. İlmin saf pınarı: hoca
İslâm kültürüne göre edinilen bilginin muteber olabilmesi için “talebe”nin o bilgiyi (ilmi)
bizzat kaynağından, yani hocadan alması gerekmekteydi. Bu bağlamda kitap ya da teliften ziyade,
müderris ya da müellif ön plana çıkıyordu:
“[İslâm kültürü] 8. yüzyıldan beri kitabın müderrisin yerini alıp alamayacağı ve müderrisin
yetkesinin kitapta korunup korunamayacağı sorununu tartışmıştı. Genel anlamda verilen yanıt
‘hayır’dı; kitaplar kendiliklerinden konuşmadıkları ve her koşulda onları konuşturmak üzere bir yetke
gerektiği için müderrisin üstünlüğü kabul ediliyordu. Kitaba karşı müderrisi seçen İslâm kültürü
insanın kendiliğinden yetke alarak bilginlik aşamasına ulaşamayacağı kuralını yerleştirdi... Bu nedenle
ortaçağın Müslüman alimleri tek meşru bilginin icazet verilmiş bilgi ve icazet verilmiş tek bilginin de
silsileye dayalı bilgi olduğuna karar verdiler.”9
Kitaba karşı müderrisi öne çıkaran İslâm kültürü sahih ilmin tahsili için de ilgili dalda ün
salmış âlimlere ulaşmayı zorunlu kılmaktadır:
“Ortaçağ dünyasında, özellikle de klasik İslam coğrafyasında 10. yüzyıldan itibaren kayda
değer bir canlılık kazanan bilimsel etkinlik, çoğu zaman hayli uzak mesafeler katetmeyi göze almak
demekti. Bunun pek çok sebebinden bahsetmek mümkündür. Eğitimin genellikle hoca merkezli olması,
kitabın hoca yerine geçemeyeceğine ve onun mutlaka müellifinden veya ondan icazet almış ya da o
konuda uzmanlığı ile bilinen birinden okunması gerektiğine dair kuvvetli bir geleneğin olması en başta
gelen nedenlerden biri olarak zikredilebilir.”10
1.2.1 Hocanın ölümü: kitap merkezli ilim tahsili
İslâmî duyuş tarzında bedeli ne kadar ağır ve süresi ne kadar uzun olursa olsun ilim tahsili için
seyahata çıkmak, oradaki alimlerin tedrisinden geçmek, onların icazetlerini almak hemen herkesçe
kabul edilen bir tarz idi. Bir de fiilî olarak alimlerden ders okumamış kimselerin durumu vardı ki bu
durum o dönem ulemasınca uzun yıllar acımasızca eleştirilmiş, hatta dalga konusu olmuştur. İslâmî
literatürde ilim tahsil etmenin yöntemleri önem sırasına göre şu şekilde sıralanmıştır: Öğrencinin
hocası önünde okuması; Hocanın önünde bir üçüncü kişi okurken öğrencinin dersi dinlemesi; İcazet;
Yazışma; Vicâdet.11
4
“Kul hel yestevi’llezîne ya’lemûne ve’llezîne lâya’lemûn” Zümer 9.
5
“Yerfe’illâhu’llezîne âmenû minkum ve’llezîne ûtu’l-‘ilme derecât” Mücâdele 11.
6
“Ve kul Rabbi zidnî ‘ilmâ” Tâhâ 114.
7
“Ve men seleke tarîkan yeltemisu fîhi ‘ilmen sehhelallâhu lehû tarîkan ile’l-cenneti” Ebu Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ İbn
Şeref en-Nevevî, Riyâzü’s-Sâlihîn Tercümesi, (Terc.: Salih Uçan), Arslan Yayınları, İstanbul 1989, Cilt 3, s. 1078, hadis nu.
1384.
8
“El-‘ilmu dâlletu’l-mu’mini haysu vecedehû ahazahû” Beşyüz Hadis, nu. 235.
9
Touati, Ortaçağda İslam ve Seyahat, s. 13.
10
Mehmet Dağ, H.R. Öymen, İslam Eğitim Tarihi (H. I-VI/ M. VII-XIII. yüzyılda) Ankara 1974, s. 117-118; Mustafa Bilge,
İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1984, s. 17-18. [Onlardan nakleden: Resul Ay, Ortaçağ Anadolusu’nda Bilginin Seyahati:
Talebeler, Alimler ve Dervişler, s. 21.]
11
Touati, Ortaçağda İslam ve Seyahat, s. 70 ve 78. (91. dipnot). Aslında yazar altı yöntemden bahsetmektedir. Ancak bu altı
yöntemin tamamını sıralamamış, ilk maddeyi boş bırakmıştır. 387
Oğuzhan ŞAHİN
Aslında bu maddeler hemen hemen şu üç kavram etrafında birleşir: rıhle [ilim tahsili için
seyahat etme], icazet, vicâdet. En makbul olanı şüphesiz rıhle olmuştur. Zira bu yöntemle tahsil edilen
ilim, güvenilir bir hocadan semâ (dinleme) ile tahsil edilmiştir. En fazla tartışılan ve kabul görmeyen
ise vicâdettir. Bir ilmi kendi kendine edinme, yani herhangi bir hoca terbiyesi görmeden bir ilmi
kitaplardan kendi gayretiyle öğrenme anlamına gelen vicâdete uzun bir dönem karşı çıkılmıştır. Çünkü
vicâdet hem seyahati baltalıyor, hem de hocaya gereksinimi ortadan kaldırıyordu. Bu durum bir nevi,
yapısalcılığın sloganı olan “yazar öldü”nün uyarlanmış haliyle söylenecek olursa, hocanın ölümü
demekti.
Onuncu yüzyılın önemli filologlarından Ezherî, çağdaşı Buştî’nin Kitabü’l-Ayn’a zeyl olarak
yazdığı Tekmile adlı eser üstünde uzun uzun durur. Buştî, sözlük yazarken başvuru eserlerine bir
hocanın icazeti olmaksızın ulaşır. Bilgiye erişmenin bu şekline Ezherî itiraz etmektedir. Zira Buştî,
muteber bir hocanın yanında ders dinlememekle kalmamış aynı zamanda durumu kendi gözleriyle
görmek için çöl seyahati de yapmamıştır. Neticede Buştî’nin eseri, icazet almış ağızlardan doğrudan
dinlenilmeden sunulduğu için Ezherî’ye göre külliyyen kusurludur:
“Bu kitap Ezherî’nin gözünde bütün kusurları bünyesinde barındırmaktadır. Yazarı, bilenen ve
kabul edilmiş hocaların bizzat aktarmadığı eserleri okumuş ve onlara dayanmıştır. Yazar [Buştî],
vasıflı [muteber] bir hocayı semâ etmemiştir [dinlememiştir]. Bu boşluğu haklı göstermek veya
önemini azaltmak için, insana icazet vereceğini düşündüğü meşhur öncüllere dayanmanın yerinde
olacağı kanısına varmıştır. Bu iki saygın öncülün kendisi için Ebû Turâb ve Kuteybî olabileceğini
düşünmüştür. Ezherî ise bu iki adamın adlarını saydıkları bütün eserleri dinlemediklerini belirtir.”12
Seyahat adabına uymadığı için adı hakir biçimde ortalıkta dolaşanlardan birisi de Endülüs’ten
İbn Habîb’tir. Touati’nin aktardığına göre İbn Habîb büyük bir yerel otoritenin kitaplarını alarak onları
kopya etmiştir. Okul arkadaşları tarafından bu kitapları nasıl edindiği sorulan İbn Habîb, onları
yazardan aldığını ve yazarın kendisine bunları onun adına nakletme konusunda icazet verdiğini
söylemiştir. Okul arkadaşları, hocaya gidip içlerinden birine [İbn Habîb’e] neden böyle bir imtiyaz
tanıdığını sorunca durum ortaya çıkmıştır. Aslında İbn Habîb, hocadan kitapları ödünç almış ve ne
sıfatla olursa olsun, bunları nakil konusunda hoca ona bir icazet vermemiştir.13 İbn Habîb itibar
sağlamak için yalan söylemektedir.
1.3. İlmin yok olacağı endişesi
Saf ilmi hafızaya işleyen alimlerin ölümleri ile ilim büsbütün yok olma tehlikesiyle karşı
karşıyadır. Müellifin ölümünden sonra ona ait bazı metinler müellifin muradı dışında yorumlanırsa
bilginin ahkamında değişmeler olacak ve bunun vebali de müellife kalacaktır. İlmin yok olması
kaygısına işaret etmesi bakımından Emevi halifesi Ömer İbn Abdilaziz’in Medine valisi Ebu Bekr İbn
Hazm’a gönderdiği mektup önemlidir:
“Beldende Hz. Peygamber’le ilgili rivayetleri araştır, topla ve yaz. Ben ilmin (hadislerin) yok
olmasından ve alimlerin tükenmesinden korkuyorum. Bu iş yapılırken sadece Resulullah’ın sünneti
kabul edilsin. Âlimler mescid gibi herkese açık ve malum yerlerde oturup tedrisatta bulunarak ilmi
yaysınlar, bilmeyenlere öğretsinler. Zira ilim gizli kalmadıkça yok olmaz."14
İlmin yok olma tehlikesinin yanı sıra bir de güvenilirliği (sahihliği) meselesi vardı. Kaynak
kişiden alınan ilim, bozulmadan (değiştirilmeden) ne derece aktarılabiliyordu? Bu bağlamda özellikle
hadislerin derlenmesi esnasında başgösteren “uydurma” ya da “değiştirme”ler muhaddisleri sıkıntıya
sokuyordu. Houari Touati’nin söylediklerine göre İslâm dünyası, ilmin bozulma tehlikesini atlatmak
için silsileye dayalı bir bilgi sistemi geliştirmişti. Bilginin alındığı tüm kaynakları teker teker
söylemekten ibaret olan bu yönteme Sıffîn savaşından sonra kopan büyük fitne sebebiyle ihtiyaç
duyulmuştu.
Touati, Ortaçağda İslam ve Seyahat, s. 68-72.

12
13
14
Hadis Usulü, Hadis Tarihinde İkinci Safha Tedvinü’s-Sünne (Tedvin Safhası) maddesi, Alim 2.0, Goldsoft Yazılım,
Ankara 2007.
388
Muhaddisler bazen bir hadisin rivayeti için icazet alabilmek ya da şüpheye düştükleri bir
hadisin silsilesini takip etmek için uzun yolculuklara atılma gereği duydular. Zira belli bir silsileyle
[senetleriyle] nakledilmeyen bilgi muhataplar tarafından genel geçer değildi:
“Bana bu hadisi X nakletti, bunu Y’den duyduğunu, Y’nin de Z’den duyduğunu söyledi. Ona
sordum: Y kimdir? Bu sorum onu öfkelendirdi. Ama A’nın da yanında ona şunu hatırlattım. Ya bana
onun kim olduğunu söylersin ya da senden aldığım her şeyi [tüm hadisleri] yakarım. O sırada A
müdahale etti ve bu adamın Mekke’de olduğunu söyledi. O zaman ben de hacca gitmek için değil, söz
konusu hadisi doğrulamak için Mekke yoluna düştüm. Oraya varınca Y’yi bulup sorular sordum, o da
bana hadisi, adını verdiği başka birinden duyduğunu söyledi. O şahsın o yıl hacca gelmediğini
öğrendim. O zaman Medine’ye gittim ve bu şahısla orada karşılaştım. Bana dedi ki hadisi sizin oradan
bana şu şahıs nakletti. Bu son ismi duyunca haykırdım: Kûfe’den Medine’ye oradan da Basra’ya
sıçrayan bu hadis de nedir böyle? O adamı bulmak için yine Basra’nın yolunu tuttum. O da bana dedi
ki bana bunu bir Suriyeli nakletti....”15
Biyografik metinlerde alimlerin tahsil ettikleri ilmi muteber hale getirmek için dayandıkları
silsileyi açıklamaları da bu noktada anlam kazanmaktadır. Aksi takdirde bu tür ifadeler kuru ve
anlamsız bir bilgi olarak gözükecektir. Şakâyıku’n-Numâniyye’de belirtildiğine göre Kadızâde Rûmî
tahsil ettiği ilmi bir silsile içinde ta kaynağına götürmektedir:
“Her iki şerhi de rahmetli Molla babamın nezaretinde okudum. O [babam], bunları dayısı
merhum Molla Mahmut en-Niksârî’den okumuştu. O ise merhum Molla Fethullah Şirvânî’den
okumuştu. Bu sonuncu ise şerhleri bizzat merhum şârihten dinlemişti.”16
Yine Şakâyık’ta ifade edildiği üzere Molla Fahreddin Acemî, hadisler konusunda bilgisinin
sıhhatini ispatlamak için tahsil ettiği bilginin (ilmin) silsilesini şöyle açıklamaktadır: “Molla
Hocazâde, Buharî’nin kitabını ona [sesli olarak] okumuş ve kendisinden hadis dalında icazet almıştır.
Rahmetli babam da Molla Hocazâde’ye Buharî’nin kitabını [sesli olarak] okumuş ve ondan hadis
sahasında icazet almıştır. Aynı kitabı ben de babama okudum ve ondan icazet aldım. Molla Fahreddin
bu kitabı Molla Haydar Herevî’ye o da Teftazânî’ye okuyarak icazet almışlardır.17
Bilginin silsileye dayalı bir şekilde öğrenilmesi demek, talebenin sahih bilgiye ulaşmak için
yollara düşmesi demektir.
1.4. İlim için seyahat (sefer)
Kuşkusuz ki talebe ve alimler için seyahat, yeni mekanlar görmek için yapılan turistik bir
faaliyet değildi. Zahirî ilimleri tahsil için dağ, tepe, deniz ve çöl gibi fizikî mekanlarla, batınî ilimleri
tahsil için iç dünyaya yapılan seferler seyahatin doğrudan ilgi alanına girmekteydi. Talebeler ilim
tahsili için yola düştüklerinde ilim deryasına yelken açmış oluyorlardı. Artık onlar ilmin efendisi
olmak için seyahatin kölesi idiler.
Taşköprülüzade’ye göre İslâm dünyasında bilim amaçlı seyahat öteden beri övülen, teşvik
edilen, hatta kutsanan bir eylemdir. Talebelerin kendilerine iyi bir üstat bulmak için uzak diyarlara
gitmeleri adeta onlar için bir vazifedir. İbn Haldun’a göre talebeler kendisinden feyz aldıkları
üstatlarının çokluğu nisbetinde bir alışkanlık ve meleke kazanabilirler. Bu sebeple ilim tahsili için
gezip üstatlarla görüşmek, bilgiyi doğrudan onlardan almak faydalı olduğu gibi bilgiyi
mükemmelleştirmek bakımından da önemlidir.18 O dönem toplumu arasında seyahat o kadar yaygın ve
doğaldır ki ilim heveslileri küçücük yaşta hiçbir engellemeyle karşılaşmadan seyahata atılabiliyorlardı:
Sehl bin Abdullah et-Tusterî adlı bir İslâm alimi, henüz 13 yaşındayken, kafasına takılan bir
suale etraftaki alimlerden ikna edici bir cevap alamayınca Basra’ya gider. Buradaki alimlerin
15
16
Taşköprülüzâde İsâmuddîn Ebu’l-Hayr Ahmed Efendi, Osmanlı Bilginleri, Eş-Şakâiku’n-Numâniyye fî Ulemâi’d-
Devleti’l-Osmâniyye, (Çev. Muharrem Tan), İz Yayıncılık, İstanbul 2007, s. 36. [Bu kaynak artık sadece “Şakâyık” olarak
zikredilecektir.]
17
Taşköprülüzâde, Şakâyık, s. 73. 389
18
Ay, Ortaçağ Anadolusu’nda Bilginin Seyahati: Talebeler, Alimler ve Dervişler, s. 22.
Oğuzhan ŞAHİN
açıklamaları da ona yetmeyince Abadan’a gider ve orada Ebû Habîb Hamza adlı bir alime meseleyi
sorar. Cevaptan etkilenen talebe orada bir süre kalarak ilmini geliştirmeye karar verir.19
İlim mumunun etrafında pervane olan sırf yeni yetme talebeler değildir. Ünü sınırları aşmış
bazı alimler de methini duydukları bir alimi görme ve belki de ilmini tartma gayesiyle yola
çıkmaktadır. Bunlardan birisi de Seyyid Şerif Cürcânî olmuştur. Bu alim, Cemaleddin Aksarâyî’nin
genişleyen öğrenci halkasını ve şanını duyunca onu görmek için yönünü Anadolu’ya çevirmiştir:
“Molla Cemaleddin’in namı Seyyid Şerif’e ulaşınca ondan ders almak için Anadolu’ya
gelmişti. Ona yaklaşıp el-İzâh için yaptığı şerhi görünce beğenmemiştir. Hatta bu şerh hakkında “İnek
etinin üzerindeki sinek gibi” dediği rivayet edilir. Böyle söylemesinin nedeni el-İzâh kitabının zaten
basit ve birkaç nokta dışında şerhe ihtiyacı olmayan bir eser olmasıdır. Molla Cemaleddin kitabın
tamamını kırmızı mürekkep kullanarak yazmıştı. Eserlerin satırları arasında siyah mürekkeple yazılan
şerh gerçekten de inek etinin üzerindeki sinek gibi görünüyordu. Seyyid Şerif, Molla hakkında böyle
deyince öğrencilerinden biri şöyle demişti: ‘Onun ders anlatımı telifinden çok daha güzeldir.’ Seyyid
Şerif onunla görüşmek için Karaman diyarına geldi. Şehre girişi Molla Cemaleddin’in vefatına
rastlamıştı. Seyyid Şerif orada Molla Fenârî ile karşılaştı ve onunla birlikte Mısır’a giderek Şeyh
Ekmeluddin’den ders aldı.”20
Diğer taraftan seyahat zengin için kayda değer bir para anlamına da geliyordu. Seyahat uğruna
Hârice bin Mus’ab 100 bin gümüş dirhem, Horasanlı Hafız Ebû Abdullah Zuhalî 150 bin gümüş
dirhem, Reyli Hişâm bin Ubeydullah ise 700 bin gümüş dirhem harcamıştı.21 Sadece öğrenim masrafı
olarak düşünülemeyek bu sarfiyat ile zengin kimseler etrafta isim yapmak ve Touati’nin ifadesiyle
söyleyecek olursak, büyük adam görüntüsü vermek peşindeydiler. Bu sebeple olsa gerek biyografi
yazarları anlattıkları kişinin ettiği seyahatlerini dile getirmekte tereddüt etmediler. Zira seyahat
alimlerin ve halkın indinde de büyük bir prestij kaynağı, hanesine yazılan büyük bir artı idi.
1.4.1 İlmin kaynağına yolculuk
Şakâyık, alimlerin ilmî gezilerini dile getirmesi bakımından önemli bir kaynak
görünümündedir. Eserin şablonu genel olarak şu şekildedir: biyografisi verilen kişinin yaşadığı dönem,
kişinin künyesi, yaptığı ilmî seyahatlar, okuduğu hocalar, ders verdiği talebeler, telif ettiği eserler,
varsa din ve devlet büyükleriyle olan bağlantısı ve yer yer bazı menkıbeler. Bu şablon içerisinde ilmî
seyahatler önemli bir yer işgal etmektedir. Kadızâde Rûmî ve Alaeddin el-Esved’in seferleri
Şakâyık’ta şu biçimde anlatılmıştır:
“Kadı Mahmut’un Musa Paşa adında bir oğlu vardı. Molla Musa doğduğu beldede bazı
ilimleri tahsil etmiş, ilim konusunda Acem diyarının şöhreti artınca tahsil için oralara gitmeye karar
vermişti. Aile efradından gizlediği bu niyetini kız kardeşi fark etmiş ve götürmek istediği kitap ve
defterlerinin arasına kendi ziynet eşyalarını da koyarak kardeşinin gurbette kullanmasını istemişti.
Musa Paşa İran diyarına giderek Horasan ulemasından ilim tahsil etti. Ardından Maveraünnehir’e
geçerek oraların alimlerinden de ders aldı. Bu gezileri sayesinde birçok ilme ulaşıp fazilet
mertebelerinin zirvesine çıktı. Faziletleriyle şöhret buldu. O bölgede herkesçe tanınıp Kadızâde Rûmî
lakabıyla bilinir oldu.”22
“[Alaeddin el-Esved], Anadolu halkı arasında Kara Hoca lakabıyla tanınmıştır. İran diyarına
göç etmiş ve oranın alimlerinden ders almıştır. Bu ilim gezintisinin ardından tekrar Anadolu’ya
dönmüştür.”23
Künhü’l-Ahbâr’daki bilgilere bakılacak olursa şair Ahmedî de ilim tahsili için gurbeti ihtiyar
edenlerdendir:
“Mef∆arü’n-nä®ımìn eşherü’l-müteøaddimìn Mevlänä A≈medì ≠ayyeballähu §erähu ki
İskender-näme müõellifi ve yigirmi dört cildile ol säde na®muñ şäõir u muánnifidür. úUlùm-ı maúøùl ü
menøùlde fäyıø ve úilm-i usùl-i fürùúda enväú-ı iúzäz u ikrämla imtiyäz bulma˚a läyıø bir läõübälì úälim
19
20
Taşköprülüzâde, Şakâyık, s. 38-39; Ay, Ortaçağ Anadolusu’nda Bilginin Seyahati: Talebeler, Alimler ve Dervişler, s. 30.
21
22
Taşköprülüzâde, Şakâyık, s. 35.
23
390
ü kämil ve ma≠bùú-ı ≠ıbäú-ı ek§er-i ehl-i fe◊äõil idi. Eväõil ≠aleb ü seyä≈atle diyär-ı úArabda úulemädan
Monlä Fenärì gibi dänä ve fu◊alä-yı e≠ibbädan Şifä müõellifi ~äcì Paşa ile şirket üzre oøırlar. Ve Mı´r
viläyetine varup Şey∆ Ekmelü’d-dìn ≈u◊ùrında ta≈´ìl-i úilm-i kemäle kùşiş øılurlar.”24
İlim için terk-i diyar edenlerden birisi de Emîn-i Tokadî’dir. Aslen Diyarbakırlı olan bu zat,
babasının ölümü üzerine şehri terk ederek Tokat’a yerleşmiş, oradan da tezkire müellifi Salim’in, Şeyh
Sadi’den aktardığı kelam ile söylemek gerekirse “hamlıktan kurtulup pişmek için” sefere çıkmıştır:
“Bunlarıñ da∆ı näm-ı nämìleri Me≈med olma˚ıla Toøadì Me≈med Emìn dimekle zebän-zed ü
taúayyündür. [Şehr-i Diyärbekirde tevellüd eyleyüp bi’l-ä∆ıre Toøada hicret eylemişdür.] Pederi kibär-ı
Naøşibendändan Rùmiyye Şey∆i Seyyid Me≈med Efendi fuøaräsından olma˚ıla şey∆-i mezbùr hedef-i
tìr-i øa◊ä-yı Rabb-i ˚afùr olduøda ol dehşetle semt-i Toøad-ı sütùde-simäta úazìmet ve icrä-yı sünnet-i
hicret edenlerdendir. Kendi da∆ı idräk-ı sır idüp beyt: “Bisyär sefer bäyed näpo∆te şeved ∆ämì”25
øäúide-yi ≈ikmet-medärınca seyr ü seyä≈at ve geşt ü güŸär-ı diyär u memleket ve ~aremeyn-i
mu≈teremeynde mücävereti e§näsında gürùh-ı pür-fütù≈-ı ∆¥äcegän-ı Naøşibendìden säkin-i ≈arìm-i
beyt-i kerìm olan eş-Şey∆ A≈med-i Yek-dest ≈a◊retlerinden taúallüm-i verziş-i ≠arìøat ve baúde’t-tekmìl
reviş-i æädirìyi ve Şäzelìyi ve Säõirìyi da∆ı birer úazìz-i mu≈teremden görüp úulùm-ı ®ähireyi da∆ı
úulemä-i ~icäzdan ta≈´ìl ü mücäz olup zümre-yi ehl-i ≈adì§iñ ser-≈aløa-i kümmeli eş-Şey∆ A≈med
Na≈lebden riväyet-i fenn-i ≈adì§e meõŸùn ve belde-i ≠ayyibe-i æos≠an≠ıniyyede da∆ı baú◊-ı meşähir-i
fu≈ùluñ nişängäh-ı süb≈a-i ád-däne-i ≈aløa-i ifädeleri olma˚ıla tedärük ü temekkün ve temeddün ü
teva≠≠un eylemişler idi.”26
Mevzûâtü’l-Ulûm’da da biyografik nitelikte kayıtlar bulunmaktadır. Bu kayıtlarda taliplerin
ilim tahsili için diyar diyar gezdikleri ve önemli simalardan ders aldıkları ifade edilmektedir:
“Ve yine kütüb-i mebsù≠adandur: el-úAbäbu’z-Zä∆ir ki müõellifi İmäm-ı ™a˚änìdür. Baú◊ılar
™ä˚änì dimişlerdür. [...] ÿehebì eyitdi: Vilädeti Medìne’de sene sebúa ve sebúìn ve ∆amsu miõededür.
Neşv ü nemäsı ˙aznede olup baúdehù sene ≈amse ve úaşere ve sittu miõede Ba˚däda dä∆il olup baúdehù
andan risälet ≠arìøı ile cänib-i Hinde vä´ıl oldı. Anda da∆ı bir müddet iøämet baúdehù ≈acc-ı şerìfe
úazm ü niyyet idüp baúde edäõi’l-≈ac Yemene dä∆il olup baúdehù Ba˚däda úavdet idüp yine cänib-i
Hinde gidüp yine Ba˚däda geldi. Ni®äm-ı Mer˚ìnänìden bi≠arìøi’s-semäú a∆Ÿ eyledi. úİlm-i lü˚atde bir
mertebeye vä´ıl oldı ki müntehä-yı ämäl-ı ≠ulläb aña vu´ùl u intisäb olmış idi.”27
“Ve yine kütüb-i mutavassı≠adandur: Färäbìnüñ Dìvänu’l-Edeb näm kitäbı. Mezbùr Färäbì
İs≈aø ibn İbrähìm el-Färäbìdür. Künyeti Ebù İbrähìmdür. Ebù Na´r Cevherìnüñ ∆älıdur. Seyr-i biläd u
diyär ve terk-i va≠an ve ˚urbet i∆tiyär idüp ä∆ıru’l-emr viläyet-i Yemene varup Zebìdde säkin oldı ve
kitäb-ı Mücmeli anda tańìf eyledi. Kitäb-ı mezbùr kendisinden riväyet olınmadan muøaddem rù≈ı
∆äzin-i cenäna müsellem oldı.”28
1.5. Sûfîlik ve seyahat (sefer)
Seyahati sadece ilim heveslisi talebe ile sınırlı tutmamak gerekir. Tasavvuf ehli de seyahata
epeyce önem vermiştir. İsmail Ankaravî seyahat bahsine Minhâcu’l-Fukarâ adlı eserinde bir bölüm
ayırmıştır.29 Ankaravî, Hz. Peygamber’den “Seyahat ediniz ki, sıhhat bulasınız ve zenginleşesiniz.”
hadisi ile konuya başlamaktadır. Ankaravî bu hadisi şu şekilde şerh etmektedir:
24
Mustafa İsen, Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, AKMB Yay., Ankara 1994, s. 105. Ahmedî’nin ilim tahsili konusunda
Şakâyık’ta da şu bilgiler bulunmaktadır: “Aslen Germiyanoğlu ilindendir. Orada çağın önemli alimlerinden ders aldıktan
sonra Kahire’ye gitmiştir. Molla Fenârî ve Fâzıl Hacı Paşa ile birlikte sûfî şeyhlerinden birini ziyaret etmişlerdi. Şeyh üçüne
de baktıktan sonra Molla Ahmedî’ye ‘Ne üzücü! Ömrünü şiirle hebâ edeceksin.” Fâzıl Hacı Paşa’ya ‘Sen ömrünü tıpla
tüketeceksin.’ dedikten sonra Molla Fenârî’ye döndü: ‘Sen de Rabbânî bir alim olacaksın.’ demişti. Üçü de şeyhin dedikleri
gibi oldular.” Bkz. Taşköprülüzâde, Şakâyık, s. 63.
25
Hamlığın pişmesi için çok gezmek gerekir.
26
Mirzâ-zâde Mehmed Sâlim Efendi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (Haz. Adnan İnce), AKMB Yay., Ankara 2005, s. 185-186.
27
Taşköprizâde Ahmed Efendi, Mevzûâtü’l-Ulûm, (Mütercim: Kemâleddîn Mehmed Efendi), İkdam Matbaası, İstanbul
1313, s. 154; Taşköprülüzâde Ahmed Efendi, Mevzuatü’l-Ulûm (İlimler Ansiklopedisi), (Sadeleştiren: Mümin Çevik), Üçdal
Neşriyat, İstanbul 1975, s. 120. [Bu esere yapılan atıflarda “İlimler Ansiklopedisi” lafzı kullanılacaktır.]
28
Taşköprizâde, Mevzûâtü’l-Ulûm, s. 153; Mümin Çevik, İlimler Ansiklopedisi, s. 119.
29
İsmail Ankaravî, Minhâcü’l-Fukarâ (Fakirlerin Yolu), (Haz.: Saadettin Ekici, Meral Kuzu), İnsan Yay., 3. Baskı, İstanbul
2011. [Kitabın yedinci bâbı olan bu kısmın başlığı dahi seyahatin sûfîler için bir seçim değil bir vazife, bir zorunluluk 391
Oğuzhan ŞAHİN
“Seyahat ediniz ki zahiren bedeniniz hareket etmekle sıhhat bulsun, bâtınî olarak ise sefer
[seyahat] esnasında görmüş olduğunuz şeylerden aldığınız ibret, iç dünyanızı yani dininizi
kuvvetlendirsin. Seyahat esnasında tanıştığınız ve sohbetlerinden istifade ettiğiniz meşâyihin ilmi ve
faziletiyle zenginleşesiniz. Bu hadiste anlatılan sefer asıl manasıyla dinî ilimleri tahsil etmek, ehl-i
yakîn olan meşâyih-i kirâmı ziyaret etmek ve bu güzide şahsiyetlere hizmet etmek için yapılan
seferdir.”30
Meşâyıhdan bazılarına göre eğer ki bir dervişin kâmil bir şeyhi yoksa o ebediyyen felâha
eremeyecektir. O halde yapılması gereken kâmil bir mürşid için sefer etmekten başka bir şey değildir.
Sâlikin sülûka başlarken “İlim Çin’de de olsa talep ediniz.” hadisi ışığında ledünnî ilimlere vakıf olan
azizleri talep etmesi icap eder. İsmail Ankaravî’ye göre bu hadisteki Çin’den murad ehl-i yakîn ve
Allah yoluna kendini adamış kimselerin ilim ve irfan öğrettikleri mahallerdir. Sâlik, eğer bu
mahallerin birisinde bir mürşid, alim ve arif olan zatı bulursa artık ona seyahat etmek haram olur. Bu
aşamadan sonra yapılacak şey mürşid-i kâmilin iradesi altına girerek onun ilmini, irfanını, marifetini,
din ve diyanetine ait mükemmelliğini, hakikate ait esrarını ve âdâb-ı tarikatını öğrenmeye çalışmaktır.
Şayet mürşidi vefat ederse o zaman kendi isteğiyle tekrar seyahata çıkabilir. Bununla berabet sâlik
nefsini temizler ve dinleme suretiyle dinî ilimleri ikmal ederse; mürşidinin icazeti dahilinde Ka’be’ye,
Kudüs’e, Hz. Pir’in türbesine yahut bazı arif ve salihlerin ziyaretine gidebilir. Mürşidin icazeti yoksa
seyahattan vazgeçer. Mürşidin izniyle seyahata çıktığında ise yol boyunca nerede bir evliya var ise
araştırıp bulmalıdır. Böylece seyahati boyunca yorduğu hayvanına da sıkıntı vermemiş sayılır.
Seyahatten faydalanır, nasibini alır. Seyahatta asıl hedef evliyaullahı bulmak ve onlara yakın olmaktır.
Yoksa akılsızca ömrü nefsin hazları istikametinde tüketme ya da sefihlerin yaptığı gibi şehir ve kasaba
gezip halka dalkavukluk ederek farz ve nafile ibadetleri terk etme değildir. Ankaravî bu ifadelerden
sonra seferi ikiye ayırmaktadır: sûrî ve manevî. Makbul görülen sefer manevî olandır. Ancak sûrînin
de çok faydaları vardır:
“Seyahata çıkan kimsenin nefsi birtakım hazların tazyikinden kurtulur. Ayrılık şerbetini içen
yârân, rûhen çeşitli zenginliklere ulaşır. Bu sıfatları haiz olmakla beraber fenâya erişmenin lezzetini
bulur. Böylece ölüme her an hazırlıklı hale gelir. Önemli faydalardan biri de seyahata çıkan kimsenin
gariplik sıfatıyla muttasıf olmasıdır.”31
Sefere çıkılacak zamanda tasavvuf büyükleri arasında bir uzlaşma yoktur. Sühreverdî’den
iktibasla denebilir ki bir kısım sûfîler sülûkun başında sefere çıkıp nihayet-i hâllerinde mukim olmayı
tercih ederken, bazı sûfîler ise başlangıçta mukim olup sülûkun nihayetinde sefere çıkma fikrini
benimser. Kimileri sürekli sefer ederken, kimileri de sefere çıkmayıp bir beldede sürekli ikameti tercih
eder. Sülûkun başında sefer edenlerin maksatları şöyledir: 1) Sefer sayesinde bir şeyler öğrenip ilim
elde etmek 2) Şeyh aramak ve sadık ihvan bulmak 3) Alışkanlıklardan hoşa giden şeylerden
uzaklaşmak 4) Nefsin ince hile ve tuzaklarını meydana çıkarmak 5) Eskiye ait ibretli eserleri
öğrenmek 6) Unutulmayı, gözden ırak olmayı tercih ederek halkın göstereceği hüsn-i kabule olan
tutkuyu kalpten söküp atmak. Sülûkun sonunda seferi tercih edenler: Bunlar için Cenab-ı Hak
başlangıçta tarikata girebileceği alim bir şeyh nasip ederek iradesini ona teslim ettirir. Bu sayede
mürid tahkik derecesine ulaşır. Böyleleri için tâbi olduğu şeyhin sohbeti her türlü seferden efdaldir.
İstifade edilen bir sohbeti bırakıp sefer ihtiyar etmek haramdır. Bu tür müridler hâl-i bidâyetlerinde hâl
denizinden kana kana içer, nefsi saadet menba’ı olunca en kuytu köşedeki sadık bir ihvanın göğsünden
taşan nefes-i Rahman kokusunu alır. Cenab-ı Hak böylelerini halk istifade etsin diye memleketlere
sefere çıkarır. Sürekli ikameti tercih edenler: Bunlar Cenab-ı Hakk’ın terbiyesinde yetişen kimselerdir.
Cenab-ı Hak böylelerini hayır kapılarını açarak inayet-i ezeliyyesiyle kendi cihetine çekmiştir. Sürekli
seferde bulunmayı tercih edenler: Böyleleri kalbin mâsivâ şâibesinden kurtuluşunu ve hâlin
muhafazasını seferde görürler. Böyleleri sürekli dolaşırlar, hiçbir beldede uzun bir süre kalmazlar.32
1.5.1 Sûfî seyahatleri (seferleri) için örnek metinler
olduğunu göstermektedir. Başlık şudur: Fukaranın Yapmakla Vazifeli Olduğu Seyahatleri ve Bu Seyahatlerin Çeşitleri Olan
Manevî ve Sûrî Seferleri Açıklar]
30
Ankaravî, Minhâcü’l-Fukarâ, s. 87.
31
Ankaravî, Minhâcu’l-Fukarâ, s. 88-93.
32
392 Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer es-Sühreverdî, Avârifü’l-Me’ârif Tercümesi (Tasavvufun Esasları), (Hazırlayan: H. Kâmil
Yılmaz-İrfan Gündüz), Erkam Yay., İstanbul 1990, s. 156-168.
Latifî Tezkiresi’nde aktarıldığına göre Simav’da dünyaya gelen Nakşibendî şeyhi Abdullah
İlâhî gençliğinde tahsil-i ilim için Horasan’a gider ve zahirî ilimleri orada öğrendikten sonra tasavvufa
meyleder ve bu niyetle Buhara’ya varır. Tarikat terbiyesini orada aldıktan sonra önce memleketine
döner, şöhreti etrafı kaplayınca da İstanbul’a revan olur. Oradan da Rumili’nde Vardar Yenicesi denen
bir şehre yerleşir ve orada vefat eder:
“Viläyet-i Ana≠olıda livä-i Germiyäna täbiú Simäv dimekle maúrùf nähiyedendir. Æarìø-ı
Naøşibendiyyenüñ şey∆-i kebìri ve ~a◊ret-i Şey∆ Emìr Bu∆ärìnüñ pìridür. Maøbùl-i dergäh-ı İläh ve
ism-i şerìfleri úAbdulläh İlähìdür. Riväyet iderler ki zamän-ı cevänìde ta≈´ìl-i úilme meş˚ùl iken
∆ä≠ırlarına seyr-i viläyet-i úAcem däõiyesi müstevlì olup bu hevä ile diyär-ı òrasana çıøduøda
Mevlänä Tùsì ≈u◊ùrında úulùm-ı ®ähireye meş˚ùlken Ÿät-ı melekiyyü’´-´ıfätına bir ≈älet-i úacìbe gelüp
úäteş-i şevø u ceŸbeden ≈aräret ˚alebe ider. Hemìn úinäyet-i Rabbänì räh-ı saúädete rehber ü hädì olup
bì-i∆tiyär ol aradan ≠urup Bu∆äräya gider ve anda varup `¥äce Bahäõüddìn Naøşibendìnüñ mezär-ı
münìrlerine teveccüh-i täm ile müteveccih olup ol ≈a◊retüñ rù≈äniyyetlerinden úälem-i veläyete
yetişmişler ve úälem-i maúnåda anlara irmişlerdür. Taf´ìli bu icmäle ´ı˚maz ve ol ≈älet-i müşähedenüñ
≈äli øìl ü øäle gelmez. [...] Tekmìl-i leväzım-ı sülùk-ı ≠arìø ile mükemmel olduødan óñra meşäyı∆-ı
≠arìø-ı Naøşibendiyyeden niçe şey∆-i kirämiye ve ~a◊ret-i úAbdurra≈män Cämìye müläøì olup yine
Rùma úavdet itdükde ma≈rùsa-i İstanbulda fa∆rü’s-sädät Seyyid Bu∆ärì ~a◊retlerini seccäde-i ∆iläfetde
øäõim-i maøäm na´b idüp kendüler ber-sebìl-i teferrüc Rùmiline gitdiler. Vardar Yenicesi dimekle
meşhùr şehrde temekkün itdiler. Hicretüñ sekiz yüz ≠oøsan altısında dünyädan ä∆ırete intiøäl itdiler.
Mezär-ı şerìfleri ve merøad-ı münìfleri el-än ol øaábada úälì ziyäretgäh ve ol diyäruñ ehline ≈äcetgäh
olmışdur. [...] Zädü’l-müştäøìn ve Necätü’l-ervä≈ tesmiye olunur risälesi ve maøälesi vardur. Meyän-ı
mutaávvıfada maøbùl ü muúteberdür.”33
Şakâyık’ta, Şeyh Abdullah İlâhî’nin ilim tahsili için geçtiği merhaleler şu biçimde dile
getirilmiştir:
“Anadolu vilayetine bağlı Simav kasabasında doğmuştur. Hayatının ilk yıllarında dinî
ilimlerle meşgul olduktan sonra İstanbul’a gelerek Zeyrek Medresesine girdi. Molla Ali Tûsî’nin
İran’a göçmesi üzerine o da İran diyarına gitti. Onunla Kirman şehrinde karşılaştı. Ondan zahirî
ilimleri tahsil etti. Neden sonra bu ilimleri terk etme havası ağır bastı. Kitaplarını ateşte yakmaya niyet
etti. Bilahare fikir değiştirip suya atmayı düşündü. Bu ikisi arasında bocalayıp dururken yanına bir sufi
geldi. Şu kitap dışındakileri sat ve parasını da fukaraya dağıt. Bu kitap seni ilgilendiriyor, dedi. Sufinin
söz ettiği kitap tasavvuf büyüklerine ait risalelerden oluşuyordu. Bir süre sonra Semerkant’a gitmek
üzere yola çıktı ve orada Hak arifi Şeyh Hoca Ubeydullah Semerkandînin hizmetine girdi. Tarikat
terbiyesini onun yanında aldıktan sonra şeyhinin telkinine mazhar oldu. Onun işaretiyle Buhara’ya
gitti. Orada Şeyh Hâce Bahaeddin Nakşibend’in kabrinde itikafa girdi. Merhumun ruhaniyetinden de
feyiz aldı. [...] Bu itikafın ardından tekrar Semerkant’a döndü ve bir süre Hoca Ubeyd’in sohbetinde
bulundu. Daha sonra onun işaretiyle Anadolu’ya geçti. Yolda Herat’a uğradı. Orada Molla
Abdurrahman Câmî ve diğer Horasan şeyhlerinin sohbetlerinde bulundu. Yıllar sonra memleketine
dönerek orada yaşadı. Hâli her tarafta şöhret buldu. Alimler ve talipler etrafına toplandı. Kapısına
gelenler umduklarını bularak ayrıldılar. Şöhreti İstanbul’a kadar ulaştı. İstanbul uleması ve eşrafı
kendisini şehre davet ettiler. Ama Sultan II. Mehmed’in vefatına kadar buna icabet etmedi. Sultanın
ölümünden sonra memleketinde karışıklık çıktı. O da bunu vesile bilerek İstanbul’a geldi. Zeyrek
Camisi civarına yerleşti. Şehrin alimleri, talipleri ve eşrafı bir anda çevresine toplanınca iyice daralan
Şeyh İlâhî şehirden ayrılmaya meyletti. Tam bu sırada Emîr Ahmed Bey kendisine davet göndererek
sancakbeyi olduğu Vardar Yenicesine gelmesini rica etti. [...] Daveti kabul etti ve oraya göçtü. Vardar
Yenicesi’nde de talipler çevresini sararak kendisinden istifade ettiler. Hicrî 896’da bu beldede vefat
ederek oraya defnedildi.”34
Şakâyık’ta Şeyh Ebu’l-Hayr Muhammed el-Cezerî’nin ilmî seyahatlerine geniş bir yer
ayrılmıştır. Aktarıldığına göre H. 751’de Şam’da dünyaya gelen el-Cezerî 768 yılında yedi kıraati
öğrenmiş aynı hacca gitmiştir. Ardından 769’da Mısır diyarına gitmiş ve on kıraati, sonra on iki
kıraati, ardından da on üç kıraati öğrenmiştir. Oradan Şam’a geçmiş, el-Dimyatî ve el-Eberkuhî’nin
33
Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin), (Haz.: Rıdvan Canım), AKM Yay., Ankara 2000, s.
126-127. 393
34
Taşköprülüzâde, Şakâyık, s. 205-206.
Oğuzhan ŞAHİN
talebelerinden hadis dinlemiştir. el-İsnevî ve diğerlerinden fıkıh tahsil ettikten sonra tekrar Mısır’a
dönmüştür. Orada usûl, meânî ve beyân ilimlerini tahsil ederek İskenderiyye’ye geçmiştir. Tahsil
hayatından sonra kıraat ilmiyle ilgili birçok talebeyi ders halkasına katmıştır. H. 793’te Şam kadılığına
atanmıştır. H. 798’de Mısır’daki mülklerine el konulması ve uğradığı haksızlıklar üzerine Anadolu’ya
geçerek Bursa ve civarında birçok öğrenciye ders vermiştir. H. 805’te Timur’un sebep olduğu büyük
fitne onu da etkilemiş ve Timur’la Maveraünnehir’e [Kiş şehrine] ve oradan da Semerkant’a
götürülmüştür. Buralarda da birçok talebe kendisinden kıraat okumuştur. Timur’un H. 807’de ölümü
üzerine el-Cezerî, Maveraünnehir’den çıkarak Horasan’a gelmiş; Horasan’dan Herat, oradan Yezd
şehrine ve oradan da Isfahan ve Şiraz’a geçmiştir. Şiraz’da da birçok öğrenci okutmuş ve Şiraz ile
çevresinin kadılığını istemeyerek de olsa yapmıştır. Şiraz’dan Basra’ya geçmiş ve orada bir müddet
kaldıktan sonra Mekke ve Medine’de ikâmet nasip olmuş ve 823 yılında Medine’ye yerleşmiştir.
Orada bulunurken Harameyn imamı kendisinden kıraat okumuştur.35
Esrar Dede Tezkiresinde kısa hayat hikayesi anlatılan Mevlevî şair Sâkıb Dede henüz
çocukluk döneminde iken fani dünyanın alayişine sırt dönüp, marifet pazarındaki hüner ve kabiliyete
müşteri olmuş ve ilk tahsilini etrafındaki ulemadan etmiştir. Sonrasında Fazıl Mustafa Paşa’ya intisab
ederek onun dairesindeki fuzalâdan aklî ve naklî ilimler ile Arapça ve edebiyat öğrenmiştir. Öyle ki
artık etrafta parmakla gösterilen bir kişidir. Edirne Muradiyesinde Seyyid Muhammed Dede’nin
hizmetlerinde bulunan Sâkıb Dede, bu kişi vefat edince seyahate çıkmaya karar vermiş etrafındaki
birtakım Mevlevîlerle Mısır’a gidip Siyâhî Dede’ye hizmet eylemiş ve ondan ilim tahsil etmiştir.
İstanbul’a dönerek bir müddet şiir ve inşa sohbetlerine katılmış ve sonrasında Mevlana dergahını
ziyaret için Sabuhî Dede ile Konya’ya gitmiştir:
“Bir u˚urdan feverän-ı tennùr-ı úaşø u ma≈abbet ser ü sämän-ı taúalluøät u ≠um≠uraøın rù-be-
deryä-yı sirişk-i isti˚räø idüp bì-zär-ı ≈änümän ve ser-geşte-i cän u cihän olarak sä≈il-i selämete revän
ve tä Edirne Murädiyyesinde dä∆il-i däru’l-emän ve mül≈aø-kerde-i gürù≈-ı pür-şükùh-ı ≈izb-i
Mevleviyän olmışlardur ki şeräre-i ferä˚ u tecerrüdlerinden inäre-i çerä˚-ı teferrüdlerine varınca
øadem-i ´ıdø u áfä üzre mesned-nişìn-i ∆änøäh-ı mezbùr olan Neşä≠ì Dede cä-nişìni es-Seyyid
Mu≈ammed Dede ~a◊retlerinüñ ∆ıŸmet-i pür-bereketlerinde ber-pä ve baúde vefäti’l-mürebbì i∆tiyär-ı
seyä≈at-ı leyl ü nehär ve geşt ü güŸär-ı där u diyär ve temäşä-yı úacäyib-i ä§är-i `üdävendigär iderek
Nesìb Dede ve ~asìb Dede ve Lebìb Dede ve Vehbì Dede ve Müneccim A≈med Dede ve àndì Dede
ile maúan diyär-ı Mı´riyyede baøıyye-i esläf-ı zamänları olan ≠ä≈irü’l-istivä bä≈irü’l-iøtidä Siyähì Dede
~a◊retlerinüñ ∆ıŸmetine şitäbän ve bir zamän [...] ol nùr-ı siyäh-ı müntehä-yı menzil-gähdan peymäne-
i äb-ı ≈ayvän-ı úilm ü úirfän nùş idüp baúde zamänin ≠araf-ı İslambula úa≠f-ı úinän-ı úa®ìmet ve ˚av§ü’l-
enäm øu≠bu’l-eyyäm Cenäb-ı Dede ˙av§ì ∆ızmetinde dä∆il-i úaynu’l-cemú-i yärän olup Fa´ì≈ Dede ve
Näyì úO§män Dede ve Bäzärbaşı Na®ìm Çelebi ve anlar em§äli Däru’d-devle-i úaliyyede säkin şuúarä-
yı nämdär-ı i∆vän u ∆ullän ile ó≈bet-i şiúr ü inşä üzre güŸerän-ı ezmän buyururlar iken säõiø-ı cäŸibe-i
Cenäb-ı Pìr ≠araf-ı ästäne-i Cibrìl-äşiyäneye keşän olma˚ıla çend nefer úärifän-ı i∆vän ve fä◊ılan-ı
yärän ∆u´ù´ä ™abù≈ì Dede gibi bir merd-i nädirü’l-aøränıla úäzim-i ≠arìøa-i sefer ü seyä≈at olup ≈attä
ol ävända söyledikleri eşúär-ı bedìúu’l-ä§ärlarından olmaø üzre bu ˚azel-i ∆oş-reftär §ebt-kerde-i
ceräyid-i nuøùl-i i∆vän-ı Ÿevi’l-ä§ärdur.”36
1.6. Seyahatin getirdiği zorluklar
Çok uzun yıllar süren bu seyahatlar esnasında talebeler açlık, hastalık, giyim kuşam sıkıntısı
ve yorgunluk çekmekteydi. On beş yaşında seyahata başlayan Ebû Hâtim er-Râzî’nin çektiği sıkıntılar
tabakat metinlerine şu şekilde yansımıştır:
“İlk çıktığım seyahat yedi yıl sürdü. 1000 fersahtan fazla yürüdüm, sonra saymayı bıraktım.
Bahreyn’den çıkıp Mısır’a kadar yürüdüm, sonra yaya olarak Suriye’ye gittim. Ramallah’tan Şam’a,
Şam’dan Antakya’ya, Antakya’dan Tarsus’a geçtim ve oradan Humus’a geri dönüp Rakka’ya gittim
ve oradan da Irak’a gitmek üzere gemiye bindim. Bütün bunları yaptığımda henüz yirmi yaşımda bile
değildim. [...] 829’da sekiz ay Basra’da kaldım; karnımı doyurabilmek için teker teker giysilerimi, en
sonuncusuna kadar satmak zorunda kaldım. Her şeye karşın bir yol arkadaşımla beraber hocaları
dolaşmaya devam ettim. Bir gün arkadaşım yanımdan ayrıldığında açlığımı bastırmak için sudan
35
Taşköprülüzâde, Şakâyık, s. 54-55.
36
Esrar Dede, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye, (Haz. Dr. İlhan Genç), AKMB Yay., Ankara 2000, s. 81-83.
394
başka hiçbir şeyim kalmamıştı. Ertesi gün beni almaya geldi ve ben daha da acıkmış bir halde derse
gittim. Gün sonunda midem öyle kazınıyordu ki artık dayanamıyordum. Bu nedenle ertesi sabah her
zamanki gibi beni almaya geldiğinde ona şu itirafı yapmaktan kendimi alıkoyamadım: ‘Sana eşlik
edecek gücüm kalmadı.’ Bunun nedenini sordu ve ben de cevap verdim: ‘Daha fazla
gizleyemeyeceğim, iki gündür hiçbir şey yemedim.’ O zaman bana dedi ki: ‘Üzerimde iki dinar kaldı,
al biri senindir.’ Ondan bir dinar aldım ve Basra’dan çıktık. [...] Medine’den ayrıldığımız gün gemiye
binmek için el-Câr’a gittik. Ama zıt yönden esen rüzgâr denize açılmaya elverişli değildi. Orada üç ay
beklemek zorunda kaldık. Sonunda sabrımız tükendi ve karayolundan gitmeye karar verdik. Günlerce
yiyecek ve içeceğimiz tükenene kadar yürüdük. Bütün bir gün hiçbir şey yemeden ve içmeden
yürüdük. İkinci ve üçüncü günler de bunu sürdürdük. Üçüncü günün akşamı öylesine tükenmiştik ki
yere yığılıverdik. Ertesi gün yola büyük güçlükle çıkabildik. Üç kişiydik: ben, Horasanlı bir şeyh ve
Mervli Ebû Züheyr. Yürümeye daha fazla dayanamayıp bitkinlikten yere ilk yıkılan şeyh oldu. Onu
kaldırırken baygın olduğunu gördük. Onu düştüğü yerde bırakıp yolumuza devam ettik. Bir fersah
ilerde bu kez ben yığıldım. Sonradan arkadaşımdan öğrendiğime göre, o uzakta demir atmış bir gemi
görene kadar tek başına devam etmiş. [...] Onlar da yardımına gelip su vermişler. Gidip iki arkadaşıma
da yardım edin [demiş.] Bir adamın yüzümü suyla ıslattığını sonra da içmem için su verdiğini
hatırlıyorum. Tayfalar daha sonra şeyhin yardımına koştular. Bize o kadar iyi davrandılar ki gücümüzü
toparlayıncaya kadar günlerce onların arasında kaldık.”37
Açlık ve yorgunluğun yanı sıra gündüz hocaların derslerini takip edip, gece “okutma icazeti”
alınmak istenen kitabın mum ışığında kopyasının çıkarılması için çalışma gereği, ilim taliplerinin
gözlerine mal olabilmektedir:
“Bilgiye talip olduğum dönemde, büyük bir kentte kalırken oraya büyük bir hoca geldi. Onu
dinleyebilmek için kalış süremi uzattım. Ülkemden uzaktaydım ve geçim olanaklarım azalmaya
başlamıştı. Zaman yitirmemek için hiç ara vermeden çalışmaya koyuldum; geceleri hocanın kitaplarını
kopya ediyor, gündüzleriyse bir gece önce kaydettiğimi hocadan dinliyordum. Bir gece oturmuş bir
yazmayı kopya etmekle uğraşıyorken birden görüşüm bulandı. Ne kandili ne de odamın duvarlarını
görebiliyordum; beni ailemden ayıran uzaklığa ve bilgi alanında kaçıracaklarıma ağlamaya başladım.
O gece o kadar çok ağladım ki sonunda tükendim. Bir yana dönüp yattım. O zaman düşümde bana
niye ağladığımı soran Peygamber’i gördüm. Ona cevap verdim: ‘Ey Allah’ın resulü. Göremiyorum ve
senin sünnetini artık öğrenemeyeceğim düşüncesi kalbimi sıkıyor. Ayrıca beni ülkemden uzaklaştıran
ayrılığa da ağlıyorum.’ Beni dinledikten sonra yanına yaklaşmamı söyledi ve elini gözlerime sürdü.
[...] Gecenin ortasında uyandığımda yeniden görmeye başladığımı sevinçle anladım. Hemen
kopyaların başına yeniden oturdum ve yazmaya devam etmek için kandile yaklaştım.”38
Seyahatin taliplere çektirdiği eziyetlere bir örnek de Şeyh Abdüllatif Makdisî’nin
yaşadıklarıdır. Makdisî yolculuğunun ilk gününde at üstünde uyumak zorunda kalmıştır:
“Sonra Bursa’ya gittim. Yolculuğun ilk günü atımın üstünde uyurken birinin şöyle dediğini
işittim: ‘Marifet ehli seni bekliyor, acele et.” Çevreme bakındım, ama kimseyi görmedim. Bursa’ya
vardığımda Şaban ayının ilk günüydü.”39
1.7. Seyahatin etkileri ve sonuç
Christoph K. Neumann, Evliya Çelebi Seyahatnamesi üzerine yaptığı tetkiklerin birinde
kendisinin de ilginç bulduğu bir durumla karşılaşır. Dönemin padişahı IV. Murâd bu iyi yetişmiş
gence [Evliya Çelebi’ye] “bir takım” kitap bağışlar. Aradan beş yıl geçtikten sonra Evliya Çelebi
seyahata çıkmaya karar verir. Babası Derviş Zıllî oğluna veda ederken “bir takım” kitap da kendisi
hediye eder. Şaşılacak nokta şurasıdır ki gerek padişahın Evliya Çelebi’ye bağışladığı kitaplar, gerekse
Derviş Zıllî’nin hediye ettiği kitaplar hemen hemen aynı türdendir. Hatta bunlardan bazıları her iki
liste de ortaktır. Sanki hediye edilen bu kitaplar taşra medresesine atanmış bir müderrisin işini görecek
niteliktedir.40 C. Neumann haklı olarak şu soruyu aklımıza getirmektedir: “Acaba koskoca Osmanlı
37
38
39
40
Christoph K. Neumann, “Üç Tarz-ı Mütalaa”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, İletişim Yay., Sayı 1, Bahar 2005, s. 53-
55.
395
Oğuzhan ŞAHİN
mülkünde başka verilecek kitap mı yoktu ki gerek padişah, gerekse Derviş Zıllî, Evliya Çelebi’ye aynı
türden kitapları hediye etti?”
Olaya şu açıdan bakılabilir mi acaba? Evliya Çelebi o yıllarda hâlâ ilim tahsili çağındadır. O
dönem için müderrislerin tedris ettiği ders ve kitaplar bellidir. Dolayısıyla IV. Murâd kendisine
herhangi bir ilim talebesine verilecek kitapları bağışlamıştır. Derviş Zıllî’nin ise kitapları oğluna
bağışladığında Evliya Çelebi seyahat arefesindedir. Seyahata çıkmak demek zaten ilme yelken açmak
demektir. Yani Evliya Çelebi yine ilim tahsil etmek durumundadır ve hediye edilmesi beklenen
kitaplar yine o dönemin revaçtaki kitapları olacaktır.41 Tabiî bu bir iddia değil, basit bir tahminden
ibarettir.
Birçok kişinin aynı yolu teperek aynı kültür merkezlerine ulaşması, oradan aynı hocalardan
aynı ders ve kitapları okumaları, hocalarından aldıkları icazetle aynı şeyleri döndükleri yerlerde
kendilerinin de tekrarlaması İslâm aleminde “ortak bir bilgi” ve “alim tipi” oluşmasını sağlamıştır.
Yani seyahat İslâm toplumunda ortak bir bilgi ve insan tipi vücuda getirmiştir:
“Osmanlı Devleti kuruluncaya kadar gerek Danişmendliler, Artuklular, Saltuklular,
Mengücekler ve Anadolu Selçukluları, gerekse Beylikler devri ilim ve fikir hayatının besleyici
kaynağından birisi Mâverâünnehir, Harezm ve Horasan oldu. İkincisi ise Irak, Suriye, Mısır ve
Hicaz’dan oluşuyordu. Yukarıda adları sayılan devletlerin zamanında Anadolu’da fikir hayatını
canlandıran simalar tahsillerini burada tamamladıktan sonra Anadolu’ya dönerek tedris ve telif
faaliyetlerine başladılar. Bu sebeple Anadolu’daki ilim ve fikir hayatı söz konusu mekteplerce
oluşturuldu.”42 Tüm bunların dışında seyahatin şu etkilerinden de bahsetmek mümkündür:
1) Bilim çevrelerinde ilim tahsili için dolaşan talebe ya da alimler aynı zamanda kendi
aralarında entelektüel düzeyde bir etkileşim sağlıyor ve bu sayede ilmî gelişmeleri takip ederek
aralarında mütalaa ediyorlardı.
2) Kitap alım-satımı, tutulan kitapların kopyalarını çıkarıp satma da doğrudan ilim için terk-i
diyar etmiş talebe ve alimlerle doğru orantılı idi.43
3) Aynı türden eserler haşiye, şerh, talika, terceme, telhis gibi farklı isimlerle yeniden yazıldı.
4) İslam topraklarında çeşitli yerler ön plana çıktı. Buralarda Basra, Kûfe, Hicaz gibi
mektepler (ekoller) oluştu. Bu şekilde isim yapan yerler karınca sürüsü gibi ilim heveslisi çekti.
5) Bilgi ve icazet, usta çırak ilişkisindekine benzer şekilde bir silsile ile hocadan talebeye
geçti.
6) Bu ilmî yolculuklar mu’cem, fihrist, ilm-i tabakat, tercüme-yi hal ve siyer gibi türlerin
oluşmasına doğrudan etkide bulunmuştur.44
KAYNAKÇA
Ay Resul, “Ortaçağ Anadolusu’nda Bilginin Seyahati: Talebeler, Alimler ve Dervişler”, Tarih
ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, İletişim Yay., Sayı 3, Bahar 2006.
Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer es-Sühreverdî, Avârifü’l-Me’ârif Tercümesi (Tasavvufun
Esasları), (Haz.: H. Kâmil Yılmaz-İrfan Gündüz), Erkam Yay., İstanbul 1990.
Ebu Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ İbn Şeref en-Nevevî, Riyâzü’s-Sâlihîn Tercümesi, (Terc.:
Salih Uçan), Arslan Yayınları, İstanbul 1989, Cilt 3.
41
Aslında bu durum günümüz için de düşünülebilir: Üniversite seçme sınavına hazırlanacak bir aday için de kitaplar, hemen
hemen aynı konular etrafında dönen test kitaplarıdır.
42
Ahmet Yaşar Ocak, “İbn Kemal’in Yaşadığı XV. ve XVI. asırlar Türkiyesi’nde İlim ve Fikir Hayatı”, Osmanlı Sufiliğine
Bakışlar, Makaleler-İncelemeler içinde, Timaş Yay., İstanbul 2011, s. 45-46.
43
44
Touati, Ortaçağda İslam ve Seyahat, s. 211-212. Tabakat ilminin gelişimi için bkz. Akif Kireççi, “Arap Dünyasında
396 Biyografi Geleneği”, Mustafa İsen Adına Uluslararası Sempozyum Klasik Türk Edebiyatında Biyografi Bildirileri (Nevşehir
6-8 Mayıs 2010), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2011, s.441-447.
Esrar Dede, Tezkirete-i Şu’arâ-yı Mevleviyye, (Haz. Dr. İlhan Genç), AKMB Yay., Ankara
2000.
İsen Mustafa, Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, AKMB Yay., Ankara 1994.
İsmail Ankaravî, Minhâcu’l-Fukarâ (Fakirlerin Yolu), (Hazırlayan: Saadettin Ekici, Meral
Kuzu), İnsan Yay., 3. Baskı, İstanbul 2011.
Kireççi Akif, “Arap Dünyasında Biyografi Geleneği”, Mustafa İsen Adına Uluslararası
Sempozyum Klasik Türk Edebiyatında Biyografi Bildirileri (Nevşehir 6-8 Mayıs 2010), Atatürk
Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2011.
Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin), (Haz.: Rıdvan Canım),
AKM Yay., Ankara 2000.
Mirzâ-zâde Mehmed Sâlim Efendi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (Haz. Adnan İnce), AKMB Yay.,
Ankara 2005.
Neumann Christoph K., “Üç Tarz-ı Mütalaa”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, İletişim
Yay., Sayı 1, Bahar 2005.
Ocak Ahmet Yaşar, “İbn Kemal’in Yaşadığı XV. ve XVI. asırlar Türkiyesi’nde İlim ve Fikir
Hayatı”, Osmanlı Sufiliğine Bakışlar, Makaleler-İncelemeler içinde, Timaş Yay., İstanbul 2011.
Taşköprizâde Ahmed Efendi, Mevzûâtü’l-Ulûm, (Mütercim: Kemâleddîn Mehmed Efendi),
İkdam Matbaası, İstanbul 1313.
Taşköprülüzâde Ahmed Efendi, Mevzuatü’l-Ulûm (İlimler Ansiklopedisi), (Sadeleştiren:
Mümin Çevik), Üçdal Neşriyat, İstanbul 1975.
Taşköprülüzâde İsâmuddîn Ebu’l-Hayr Ahmed Efendi, Osmanlı Bilginleri, Eş-Şakâiku’n-
Numâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, (Çev. Muharrem Tan), İz Yayıncılık, İstanbul 2007 .
Touati Houari, Ortaçağda İslam ve Seyahat, Bir Âlim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi,
(Çev.: Ali Berktay), YKY, İstanbul 2004.
397
Oğuzhan ŞAHİN
Şakâyıku’n-Numâniyye
Tâlibin adı Seyahat ettiği ilim merkezleri
Kadızâde Rûmî Horasan, Maveraünnehir
Alaeddin el-Esved İran, Anadolu
Ahmedî Kahire
Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire kısmı

Ahmedî (Diyar-ı Arap) Mısır
Sâlim Tezkiresi

Emîn-i Tokadî Tokat, Mekke-Medine, Hicaz, İstanbul
Mevzûâtü’l-Ulûm
Gazne, Bağdat,
canib-i Hind, Mekke-Medine,
Sagânî Yemen, (tekrar) Bağdat,
(tekrar) canib-i Hind, (tekrar) Bağdat
Fârâbî Yemen
Tablo 1: Kullandığımız metinlerden hareketle talebelerin

ilmî seyahatlerinin basit bir dökümü
398
Şakâyıku’n-Numâniyye
Sûfînin (şeyhin) adı Seyahat ettiği mekânlar
Şeyh Abdullah İlâhî İstanbul, İran (Kirman şehri), Semerkant, Buhara,

(tekrar) Semerkant, Anadolu, Halep, Simav, İstanbul,Vardar Yenicesi
Ebu’l-Hayr el-Cezerî Mısır, Şam, (tekrar) Mısır, İskenderiyye,
(tekrar) Şam, Anadolu (Bursa), Maveraünnehir,
Semerkant, Horasan, Herat, Yezd şehri, Şiraz, Basra, Mekke, Medine
Latîfî Tezkiresi
Şeyh Abdullah İlâhî Horasan, Buhara, Anadolu, İstanbul, Vardar Yenicesi
Esrâr Dede Tezkiresi

Sâkıb Dede Mısır, İstanbul, Konya
Tablo 2: Kullandığımız metinlerden hareketle sûfîlerin

ilmî seyahatlerinin basit bir dökümü
Şekil 1: Ebu’l-Hayr el-Cezerî’nin seyahat ettiği mekanların haritası

[Mısır, Şam, (tekrar) Mısır, İskenderiyye, (tekrar) Şam, Anadolu (Bursa), Maveraünnehir, Semerkant,
Horasan, Herat, Yezd şehri, Şiraz, Basra, Mekke, Medine]
399
Akrabalık Yönüyle Diyarbakırlı
Dîvân Şairleri
ahmettanyildiz@gmail.com
Meşhûrdur cihânda bu kim şehr-i Âmid’in
Hep merd ü zeni şâ’ir olur nüktedân olur
ÖZET
Diyarbakır stratejik konumu sebebiyle tarih gelişmesine katkıda bulunmuştur. Öte yandan
boyunca siyaset ve yönetimin sayılı merkezlerinden çeşitli vesilelerle Diyarbakır’da bulunmuş kültür ve
biri olmuş ve bu durum tabiî olarak şehirde üst sanat adamları da Diyarbakır’ın irfân meclislerini
düzeyde bir kültür ve edebiyat muhîtinin oluşmasına renklendirmişlerdir. Diyarbakır şairlerini kapsayan
zemin hazırlamıştır. Osmanlı coğrafyasındaki sayılı müstakil ve hacimli eserlerde şairlerin akrabalık
merkezler arasına girmeyi başaran Diyarbakır’ın yönleri de dikkat çekmektedir. Bu çalışmada
edebî muhitlerinde şiirin ve şairin mâhiyeti de Diyarbakırlı veya Diyarbakır’da yaşamış Dîvân
ilgi çeken bir konu olagelmiştir. Kaynaklara göre
şairlerinin akrabalık yönleri incelenecek, şehrin bir
sayısı yüzleri bulan şairleriyle başlı başına bir edebî
çeşit şairler şeceresi oluşturulmaya çalışılacaktır.
geleneğe sahip olan bu şehrin bağrından çıkardığı
devlet adamı, mutasavvıf, âlim şairler tüm Osmanlı Anahtar Kelimeler: Dîvân Edebiyatı Geleneği,
coğrafyasına yayılıp ilim, tasavvuf, kültür ve sanatın Diyarbakır, Akraba Şairler
Ahmet TANYILDIZ
M. 639 yılında Hâlid bin Velîd tarafından fethedilen Diyarbakır, XII. yüzyılın başlarına kadar İslâm
kültür, sanat ve edebiyatının önemli merkezlerinden biri olmuş (İsen, 2010: 344), Artuklu, Akkoyunlu, Safevî
ve Osmanlı hâkimiyetlerinde de bu özelliğini devam ettirmiştir. Diyarbakır, Osmanlı hâkimiyetine geçtiği
tarih olan 1515 senesinden itibaren eyâlet merkezi yani ‘Paşa Sancağı’ olmuştur (Yılmazçelik, 2000: 235).
Şehir, İslâmiyetin Anadolu coğrafyasına ulaşıp yayılma sürecinde bir giriş kapısı olmanın yanı sıra Türklerin
Anadolu’ya akınlarında da merkezî noktalarından biri hâline gelmiştir. Bu sebeple İslâmî dönemde başta
Akkoyunlu Devleti ve Osmanlı Devleti olmak üzere yaklaşık ön üç devletin veya boyun kültürel izlerini
Diyarbakır’da bulmak mümkündür.1
Diyarbakır’ın konum açısından stratejik öneme sahip olmasının doğal bir sonucu da klâsik Türk
edebiyatının temeli sayabileceğimiz kimi kültür öğelerine ve eserlerine kaynaklık etmiş olmasıdır. Örneğin
Klâsik edebiyatımızın belâgat alanındaki ilk eseri kabul edilen Kitâbu Câmi’u’l-Envâ’u’l-Edebi’l-Fârsî adlı
eserin müellifi Şeyh Ahmed el-Bardahî, Diyarbakırlıdır. Alî Emîrî’nin ifadesiyle ‘bu kitâbın bir kıymetdârlığı
da Yavuz Sultân Selîm Hân Hazretleri’nin Âmid şehrini feth ü teshîr buyurmalarından on dört sene mukaddem
yazılmış olmasıdır ki şehr-i mezkûrun o târihden daha evvelki Türkçesiyle edebiyât-ı Osmâniye’nin duhûlünden
sonra hâsıl olan farka bir mikyâs olduğundan lisânımıza pek büyük taalluk ve münâsebeti vardır.’ (Alî Emîrî,
1325: 67) Genel çerçevede bâriz farklar bulunmamasına rağmen zaman, mekân ve kültürel bağlam açısından
çeşitlenmesi muhtemel iki devletin edebî gelenekleri Diyarbakır’da mezc olmuş biçimdedir.
Osmanlı döneminde Diyarbakır, eyâlet statüsünde olduğu için paşa valiler tarafından idare edilmiştir. Bu
durum kültür ve sanat zenginliğini beraberinde getirmiş, gerek yöneticiler gerekse etrafindaki memur kesimi
çoğu zaman kişisel meziyetleriyle şehrin edebî renkliliğine ve kültür geleneğine katkıda bulunmuşlardır.
Şehirde mevcut edebî birikim, devlet ricâlinin katkısıyla artmaya devam etmiştir.
Osmanlı sahasında başından son döneme kadar yazılmış şuarâ tezkirelerinde Diyarbakır’a nispet edilen
Dîvân şairi sayısı kırk civarındadır. Bu rakama göre Diyarbakır İstanbul, Bursa, Edirne ve Konya’dan sonra
en çok Dîvân şairi yetiştiren beşinci şehirdir (İsen 2010: 303). Genel şuarâ tezkireleri hâricindeki bu şehre
ait biyografi kaynaklarında (Alî Emîrî, 1328; Beysanoğlu, 1996; Korkusuz, 2004) Diyarbakır’daki Dîvân şairi
sayısının çok daha fazla olduğu görülmektedir.2
Beysanoğlu’nun verdiği bilgilere göre sadece XIX. yüzyılda yazma veya matbu dîvânı/dîvânçesi bulunan
25 Dîvân şairi bulunmaktadır. 17 şairin şiirleri ise ya kaybolmuş ya da dîvân şeklinde tertip edilmediği
mecmûalarda ve şahsî deterlerde saklı kalmıştır (Erdoğan, 2001: 91-92) (Adı geçen şairler ve eserleri için
bk. Beysanoğlu, 1996: 238-376).
Şehirdeki edebî muhîtlerin oluşmasına ve gelişmesine katkı sunan şairlerin tamamının Diyarbakırlı
olmadığı âşikârdır. Bu bakımdan hayatının belli bir müddetini veya çoğunu Diyarbakır’da geçiren Dîvân
şairlerini bu çerçeveden ayrı tutmamak icap eder. Nitekim çalışmamızdaki tasnilerde şairlerin aslî
memleketleriyle beraber sanat ve edebiyat hayatlarının Diyarbakır merkezli olup olmadıkları da dikkate
alınmıştır.
Konuyla ilgili eski ve yeni eserlerden ortaya çıkan tabloya göre Diyarbakırlı veya Diyarbakır’da yaşamış
Dîvân şairlerinin akrabalık yönlerini şöyle tasnif etmek mümkündür:
Diyarbakırlı/Diyarbakır’da yaşamış devlet erkânı olan Dîvân şairleri
Diyarbakırlı/Diyarbakır’da yaşamış din adamı ve mutasavvıf Dîvân şairleri
Diyarbakırlı/Diyarbakır’da yaşamış ilim erbâbı Dîvân şairleri
1 Hısn-ı Keyfâ Artukluları, Mardin Artukluları, Harput Artukluları, Meyyafarıkıyn Eyyûbîleri, Hısn-ı Keyfâ Eyyûbîleri,
Bitlis Atabeyleri, Ahlat Atabeyleri, Diyarbakır Atabeyleri, Sutaylar, Selçuklular, Akkoyunlular, Safevîler, Osmanlılar
(İsen 2010: 345).
402 2 Alî Emîrî’nin Tezkire-yi Şu’arâ-yı Âmid’inde (1. Cild) seksen civarında şair ele alınmışken (Alî Emîrî, 1328) Şevket
Beysanoğlu’nun eserinde (1. Cild) bu sayı iki yüze ulaşmaktadır (Beysanoğlu 1996).
Akrabalık Yönüyle Diyarbakırlı Dîvân Şairleri
Diyarbakır dışında yaşamış Diyarbakırlı Dîvân şairleri

Diyarbakırlı olmayıp burada yetişen Dîvân şairleri
Diyarbakır’ın köklü ailelerine mensup Dîvân şairleri
Bir mektep/usta ekseninde yetişmiş Dîvân şairleri
Diğer akraba Dîvân şairleri
Öncelikle şunu ifade etmek gerekir ki yukarıda yapılan tasnif ana hatlarıyla Diyarbakırlı şairler
şeceresini şekillendirme amaçlıdır. Listelerde görüleceği üzere yapılan tasnif geçişkendir. Bir şairin tek
listede gösterilmesinin yetersizliği malum olmakla beraber tasnite kolaylığı sağlamak niyetiyle listelerdeki
geçişkenlik ön plana çıkarılmamıştır. Yani âlim, din adamı ve devlet erkânı vasılarının bir kişide toplanması
durumunda ilgili kaynakların vurgu alanları esas alınıp o şekilde değerlendirmeye tabi tutulmuştur.
Aşağıdaki tablo Diyabakır’da on dört sene valilik yapmış olan Çerkes İskender Paşa’yı ve Diyarbakır’da
doğup bir müddet burada yaşamış oğullarını içermektedir. Görüldüğü üzere bu şairlerin tamamı devlet
erkânıdır. Tablonun ikinci kısmında ise İskender Paşa soyundan gelen diğer şairler bulunmaktadır:
Görev süresinin önemli bir kısmını Diyarbakır’da geçiren, şehrin kültür ve mimarisine katkıda bulunan
Çerkes İskender Paşa’dan sonra soyundan gelenlerin bir kısmı Diyarbakır’a yerleşmiş ve İskender Paşa-zâde
olarak tanınmışlardır. Bu aileden yetişen şairlerden biri de son dönem Dîvân şairlerinden Râif mahlaslı
Yûsuf Bey’dir (ö. 1888) (Alî Emîrî 1328: 335-336). Kaynaklarda Çerkes-zâde unvanıyla anılan Mehmed (ö.
1747) isimli bir şair daha vardır. Şair Mehmed’in babası Çerkes-zâde Yûsuf Efendi, onun da babası Çerkes-
zâde Mustafâ-yı Âmidî olarak kayıtlıdır. Ancak kaynaklarda Mehmed’in Çerkes İskender Paşa soyundan
geldiğine dair herhangi bir veri yoktur (Beysanoğlu, 1996: 203; Güner , 2003: 52).
Diyarbakır dışından gelip bu şehre yerleşen ve temsilcilerinin ilmî/tasavvufî hayatını burada devam
ettirdiği önemli bir aile de Azîz Mahmûd-ı Urmevî’nin soyundan gelenlerdir. Şu anda İran sınırları içinde
Batı Azerbaycan Eyaleti olarak bilinen ve Tebriz’in batısında yer alan Urmiye şehrinden Diyarbakır’a göç
eden kudretli Nakşbendî Şeyhî Azîz Mahmûd-ı Urmevî ve ailesi şehrin tasavvufî ve edebî birikimine katkıda
bulunmuştur. Oğlu İsmâil Çelebi, torunu Ahmed Çelebi, yeğeni Resmî (Açıkbaş Mahmûd Efendi), damadı
Molla Çelebi ve sülalesinden gelen Mustafa Çelebi şair kimliği olan şahsiyetlerdir. Soyundan gelenler hâlen
Azizoğulları veya Azizmahmutoğlulları olarak bilinmektedir. Kaynaklardaki bilgilere göre (Erdoğan 1998;
Korkusuz, 2004: 88-98; Güner 2003: 53) ailenin sanat ve edebiyatla ilgili temsilcilerinin tablosu aşağıdaki
gibidir:
403
Ahmet TANYILDIZ
Diyarbakır menşeli olup temsilcilerinden bir kısmının dışarıda yaşamış olduğu köklü bir aile de Gülşenî
ailesidir. Gülşenîlerin en meşhur ismi ve Gülşeniye Tarîkatı’nın kurucusu olan Seyyid İbrâhîm Gülşenî
Diyarbakır’da doğmuş, eğitim ve tasavvuf terbiyesi için Mısır’a gitmiş, orada Gülşeniye Tarîkatı’nı tesis
etmiştir. Kendisinden sonra gelen çocukları/halîfeleri Mısır başta olmak üzere çeşitli merkezlerde onun
görüşlerini yaymışlardır.
Diyarbakırlı şairleri ele alan kaynaklarda İbrâhîm Gülşenî’nin soyundan gelen şairler de geçmektedir.
Bunun dışında Gülşeniyye Tarîkatı’na mensup bazı şairler de kimi zaman Gülşenî soyundan
gösterilebilmektedir. Örneğin Alî Emîrî’nin (Güner 2003: 36) ve Şevket Beysanoğlu’nun (1996: 84-86)
İbrâhîm Gülşenî’nin oğlu olarak gösterdiği Za’fî, Gülşeniye Tarîkatı’na bağlı olmakla beraber İbrâhîm
Gülşenî ile nesebî bir yakınlığı yoktur. Alî Emîrî’nin ve Beysanoğlu’nun bahsettiği kişi Za’fî Mehmed değil,
Gülşenî’nin oğlu Muhammed olmalıdır. Bu karışıklık ilgili bir doktora tezinde düzeltilmiştir (Adak 2006:
16-20).
Gülşenî soyundan gelen diğer mutasavvıf şairler ise Hayâlî (Kiremitçi 2001), Seyyid Hasan (Macit, 2012:
194), Hâletî (Altunel 1988) ve Gülşenî’nin torunu olan Ârifî’dir. Alî Emîrî, Ârifî’yi Gülşenî’nin hemşîre-zâdesi
olarak tanıtırken (Güner, 2003: 37) Tahsin Yazıcı Ârifî’nin, İbrâhîm Gülşenî’nin kızı ile Dervîş Mehmed
Çelebi’nin oğlu, yani Gülşenî’nin torunu olduğunu belirtmektedir (1991: 371). Gülşenî soyundan gelen
şairlerin şeceresi aşağıdaki gibidir:
404
Gülşenî-zâdeler tablosunda son dönem şairlerinden iki Bekir ismi bulunmaktadır. Her iki ismin aynı kişi
olma ihtimaline karşı kaynakların verdiği bilgileri mukayese etmek yerinde olacaktır. Bekir isimli şairlerden
ilki Alî Emîrî’nin söz ettiği Rûşenî mahlaslı Gülşenî-zâde Bekir Bey’dir. Doğumu tarihi 1244/1829 olarak
verilmektedir. Hacı Sâlih Ağa’nın oğludur. Ölüm tarihi kayıtlı değildir (Alî Emîrî 1328: 416-417). Diğer Bekir
adı ise Tezkire-i Meşâyıh-ı Âmid’de geçmektedir. Gülşenî-zâde Ahmed Efendi’nin anlatıldığı kısımda Ahmed
Efendi’nin ağabeyi Bekir Gülşenî’nin iyi bir âlim ve şair olduğu vurgulanmaktadır. Tezkire-i Meşâyıh’ta Şeyh
Ahmed Efendi’nin doğumu 1871 olarak gösterilmiştir (Korkusuz 2004: 60). Eğer Alî Emîrî’nin bahsettiği
Rûşenî Bekir, Şeyh Ahmed Efendi’nin ağabeyi olarak düşünülürse doğum tarihleri arasında yaklaşık kırk
sene fark çıkmaktadır. İki kardeş arasında kırk senelik yaş farkı olamayacağı düşünüldüğünde iki ismin
farklı şairler olduğu sonucuna ulaşılmaktadır.
Diyarbakır’ın ilim ve sanatla iç içe olan meşhur ailelerden biri de Emîrî-zâdelerdir. XVII. yüzyılın önemli
şairlerinden Mehmed Emîrî-yi Âmidî soyundan gelen şairler silsilesi Alî Emîrî’ye kadar gelir. Alî Emîrî
anne tarafından da sanat ve kültüre duyarlı bir aileye mensuptur. Dayıları Fethî ve Abdî şairdir. Ayrıca üvey
annesinin babası Mustafâ Safî ile yine üvey annesinin biraderi Fâik de şiirle haşir neşir olan kişilerdendir.
Alî Emîrî’nin sık sık üstâd-ı ekremim diyerek tavsif ettiği hocası Mehmed Şa’bân Kâmî Efendi Tezkire-
yi Şu’arâ-yı Âmid’de (1328: 65) ve çoğu kaynakta büyük amcası veya akrabası olarak geçer (Aksakla 1984:
105; Beysanoğlu, 1996; 359; Hayber 1996: V; Güner 2003: 5). Esâmî-yi Şu’arâ-yı Âmid’de Mehmed Şa’bân
Kâmî Efendi’nin babası Hoca Ahmed, onun da babası Şeyh Mahmûd-ı Hasankeyfî olarak bildirilmektedir.
Bu durum, Alî Emîrî ile akrabalığı kesin olan Kâmî’nin Emîrî-zâdeler şeceresinde nereye konulacağı
meselesinde ihtiyatlı olmayı gerektiriyor. Alî Emîrî merkezli oluşturduğumuz tablo aşağıdaki gibidir3:
405
3 Alî Emîrî’nin aile şeceresine ilişkin diğer bir çalışma için bkz. Gençboyacı, 2012: 228.
Ahmet TANYILDIZ
Cehdî, Süleymân Nazîf Efendi, Saîd Paşa, Süleymân Nazîf, Fâik Alî gibi Dîvân edebiyatı ve Servet-i
Fünûn edebiyatının önemli temsilcilerinin mensup olduğu aile de Diyarbakırlıdır. Aileden bazı isimler
Diyarbakır dışında yaşamıştır. Diyarbakırlı Seyyid Kasım Efendi soyundan gelen bu şair ailenin tablosu
aşağıdaki gibidir:
Diyarbakırlı olup çeşitli sebeplerle ülkenin başka şehirlerinde yaşamış olan bir başka aile de Üryânî-
zâdelerdir. Âlim ve mutasavvıf Üryânî Ahmed Efendi’nin soyundan gelen Abdullah Efendi ve çocukları
İstanbul Kadısı Mehmed Vâhid Efendi, Kazasker Mehmed Azîz Efendi ve Fatma Necîbe Hanım şiirle
ilgilenen şahsiyetlerdir. Mehmed Vâhid Efendi’nin oğlu Hayrî’nin kaynaklarda şiirleri mevcuttur:
XVIII. yüzyılın önemli şairlerinden olan Lebîb-i Âmidî ve onun soyundan gelenler de Diyarbakır’ın
sanat ve edebiyatına katkıda bulunan ailelerdendir. Lebîb’in torunlarından Mehmed Saîd (Fâiz), Subhî
Efendi ve Refî’-i Âmidî4 de şairdir.
406 4 Alî Emîrî, Refî’-i Âmidî’nin bir mahlasının Gayyûr, diğer mahlasının da Kâlâyî olduğunu belirtmektedir (Güner 2003:
42-43). Beysanoğlu’nda bu tarzda bir bilgi bulunmamaktadır (1996: 252-254). Ayrıca son dönem çalışmalarında Refî’-i
Âmidî ile Refî’-i Kâlâyî’nin farklı kişiler olduğu belirtilmiştir (Alpaydın, 2007: 3-5; 10-11).
Kaynaklarda çeşitli şairlerin mensûbu olduğu belirtilen köklü ailelerden biri de Şeyh-zâdeler’dir. Şeyh-
zâde ailesinin neseben nereye uzandığını tespit etme imkânı bulunamamakla beraber kaynaklarda bu aileden
gelen üç farklı şair gurubu tespit edilmiştir. İlki Diyarbakır’ın yetiştirdiği meşhur paşalardan olan şair Hafîd
İbrâhim Paşa’nın mensup olduğu ailedir. Kaynaklar Hafîd’in Şeyh-zâde olduğu konusunda hemfikirdirler.
Şeyh-zâde ailesine mensup gösterilen diğer şair Hacı Bekir Bey’dir. Üçüncü gurup ise Diyarbakır’ın meşhur
kadin şairleri Hadice İfet Hanım ve Sırrî Râhîle Hanım ile Sırrî Hanım’ın oğlu Mehmed Emîn Bey’den
oluşmaktadır. Bu aile, anne (Fatma Hanım) tarafından Şeyh-zâde’dir:
Diyarbakır’da edebî kültürün yerleşip gelişmesinde köklü ailelerin katkısı göz ardı edilemeyecek
kadar önemlidir. Bunun yanında şehrin önde gelen âlim ve sanatkârları hocalık vazifesi de icrâ ettikleri
için nüfûzlu ailelerin çocuklarını eğitmişlerdir. Diyarbakırlı şairlerin yetişmesinde aile faktörü kadar önemli
olan bu tedris-tederrüs faaliyetleri neticesinde hat, mûsıkî ve edebiyat alanlarında meşhur birçok isim ortaya
çıkmıştır. Bunun yanında Diyarbakır’da şu’arâ meclisi tarzında oluşturulan edebî topluluklar da mevcuttur.5
Hocalık yoluyla veya edebî meclis zemininde yapılan faaliyetler şehrin kültürel hayatını zenginleştiren
etkenlerdendir.
Öteden beri Diyarbakır’da hocalığı ile meşhûr olan şahsiyetler arasında Küçük Ahmed-zâde Ebubekir
Efendi (Beysanoğlu, 1996: 222), Muslihiddîn-i Lârî (Beysanoğlu, 1996: Ahmed Paşa, Derviş Paşa ve Mehmed
Paşa maddeleri; Güner 2003: 55); Hâfız Bulak Âgâh-ı Semerkandî (Beysanoğlu, 1996: Hâmî, Mücîb ve
Ümnî maddeleri; Güner 2003: 10) ve Mehmed Şa’bân Kâmî Efendi (Alî Emîrî, 1328: 65; Beysanoğlu, 1996;
358-359) gibi isimler bulunmaktadır. Fikir vermesi açısından Mehmed Şa’bân Kâmî Efendi’nin rahle-yi
tedrisinden geçen şairleri şöyle gösterebiliriz:
5 Örneğin İdris Kadıoğlu, Âgâh-ı Semerkandî önderliğinde Diyarbakır’da oluşturulan ‘Encümen-i Dâniş’ tarzındaki bir 407
edebî topluluğun varlığından bahsetmekte, bu topluluğun Diyarbakır’daki âlim, şair ve fâzılları bir araya getiren bir
akademi mâhiyetinde olduğunu belirtmektedir (Kadıoğlu, 2010: 36).
Ahmet TANYILDIZ
Yukarıda şecereceleri verilen şairler dışında kaynakların akrabalık açısından değindiği diğer isimler
aşağıdaki tabloda sıralanmıştır. Bu şairlerin bir kısmı her ne kadar şair kimliği taşımayan neseplerden gelmiş
gibi görünseler de en azından edebî kültüre aşina olan bir aile ortamında yetişmiş kişiler olduğu açıktır:
1 Seyyid Nesîmî
(Kardeşi) Handân (Jülîde-mûy)
2 Şöhretî (Haydar) (ö. 1605)
(Oğlu) Nâzükî (Şöhretî-zâde) (ö. 1650 civarı)
3 Mustafâ Efendi
(Oğlu) Tâlib (Mehmed) (ö. 1707)
4 Fetvâ Emîni Mansûrî-zâde Ahmed Efendi
(Oğlu) Mücîb/Râcih/Kemâl (ö. 1726)
5 Kâtib Osman Efendi
(Oğlu) Hâmid (Halîl) (ö. 1830)
6 Remzî (Mehmed) (ö. 1812)
(Remzî’nin Oğlu) Tâib (Mehmed Tâhir) (ö. 1857)
(Tâhir Tâib Efendi’nin Oğlu) Vehbî (Abdülvehhâb)
7 Pîrânî Ömer Efendi
(Torunlarından) Mehmed Efendi Oğlu Sa’îd (ö. 1844)
8 Şeyh Mustafâ Efendi
(Oğlu) Fâik (ö.1845)
9 Mütî Alî Efendi (Oğlu) Lutfî (Mes’ûd) (ö. 1847) (Ziya Göklap’in anne tarafından dedesi)
10 Berberler Şeyhi Râgıb Ağa

(Oğlu) Avnî (Alî) (ö. 1872)
11 Çelebi-zâde Arnos Efendi (Ermeni)
(Oğlu) Lutfî
12 Penbeci el-Hâc Yûsuf Ağa
(Oğlu) Hilmî
13 Abdullâh Tayyâr
(Oğlu) Re’fet (İbrâhîm)
14 Hacı Ahmed Efendi
(Oğlu) Âsaf (ö.1862)
15 Sâlih Efendi (Diyarbakır Nâibi)
408 (Oğlu) Safî (Mustafâ) (ö. 1846)
16 Mukâbeleci-zâde Hasan Efendi

(Oğlu) Râif (Yûsuf) (Anne tarafından Hâmî Efendi-zâde)
17 Güzel Abdurrhaman Ağa
(Oğlu) Sabrî (Mehmed)
18 Hâmidî-zâde Abdülganî Efendi
(Oğlu) Fâzıl (Mehmed)
19 Pazarbaşı-zâde Mehmed Ağa
(Oğlu) Feyzî (Feyzullâh)
20 Er-zâde Ahmed Efendi
(Oğlu) Na’îm (Mehmed)
SONUÇ
İslâm kültürünün egemenliğine girdikten sonra siyaset, kültür ve sanat merkezi olma niteliği daha da
belirginleşen Diyarbakır, Osmanlı Devleti döneminde kudretli paşaların valilik yaptığı stratejik bir eyalet
merkezi hâline gelmiştir. Bu özellik şehre kültürel bir hareketlilik kazandırmış; ilim adamı, din adamı,
sanatkâr ve şair kimliğiyle nice şahsiyetin yetişmesine vesile olmuştur. Bu çalışmada biyografik kaynaklardan
hareketle Diyarbakır merkezli Dîvân şairlerinin akrabalık yönleri değerlendirilmiş, elde edilen verilerden
yola çıkarak bu şehirdeki ilim/irfan merkezlerinde yetişen veya dışarıdan gelip şehrin kültürüne katkıda
bulunan şahsiyetlerin birçoğunun toplumun münevver kesimini temsil eden kültür ve sanata meyilli
ailelere mensup olduğu sonucuna varılmıştır. Nitekim şehrin köklü aileleri kültür ve sanatın taşıyıcısı
konumunda olmuş, aile bireyleri arasından dîvân/dîvânçe veya diğer türlerde eser sahibi şairler çıkmıştır.
Şehirdeki kültürel ve edebî gelişimin önemli sebeplerinden biri de şehirdeki medreseler ile ilim ve edebiyat
meclisleridir. Hoca-öğrenci veya usta-çırak ilişkilerinin kaynağı olan bu mekânlar da en az köklü ailelerin
varlığı kadar şehrin kültürü için değer arz etmiştir.
KAYNAKÇA
ADAK, Abdurrahman (2006) Za’fî-i Gülşenî (Hayatı, Eserleri, Edebi Şahsiyeti ve Divanının İncelenmesi),
Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
ADAK, Abdurrahman (2012) Ali Emiri’nin Gözüyle Diyarbakırlı Şairler, İstanbul: Kent Işıkları Yayınları.
AKSAKLA, Ali (1984) “Ölümünün 60. Yılında Kitap Dostu Alî Emîrî Efendi”, Türk Kültürü, C XXII, S 250,
s. 105-108.
ALPAYDIN, Bilal (2007) Refî’-i Kâlâyî Dîvânı (İnceleme, Metin), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Alî Emîrî (1325) “Âmid Şehrinin Akkoyunlular Zamanındaki Şi’r ü İnşâ ve Evzân u Arûzuna Bir Nümûne”,
Âmid-i Sevdâ, S 5, 16 Nisan 1325.
Alî Emîrî (1328) Tezkire-yi Şu’arâ-yı Âmid, Birinci Cild, Dersa’âdet: Matba’a-yı Âmidî.
ALTUNEL, İbrahim (1988) Hâletî-i Gülşenî (Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni),
Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya.
BEYSANOĞLU, Şevket (1996) Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları (Birinci Cilt), Ankara: San Yayınları.
ERDOĞAN, Kenan (1998) “Seyyid Azîz Mahmûd Urmevî, Urmevîlik ve Bilinmeyen Bir Eseri: Baba Kelâmı”,
BİR Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi (Prof. Dr. Kemal ERASLAN Armağanı), S 9-10, s. 211-225.
ERDOĞAN, Kenan (2001) “Said Paşa Divanı’na Göre XIX. Yüzyıl Divan Şiirinde Görülen Bazı Değişmeler”,
Selçuk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S 9, s. 83-106.
409
Ahmet TANYILDIZ
EKMEKÇİ, Güneş (2009) “16. Yüzyıl Diyarbakırlı Divan Şairleri”, I. Sosyal Bilimler Genç Araştırmacılar
Sempozyumu, 23-24 Mayıs 2009, Diyarbakır.
GENÇBOYACI, Melek (2012) “Diyarbakır’dan İstanbul’a Alî Emîrî Efendi”, Şarkiyat İlmi Araştırmalar
Dergisi, S VII, s. 210-247.
GÜNER, Galip; Nurhan Güner (2003) Alî Emîrî-Esâmî-i Şu’arâ-yı Âmid, Ankara: Anıl Matbaası.
HAYBER, Kasım (1996) Tezkire-yi Şu’arâ-yı Âmid, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek
Lisans Tezi, Kayseri.
KADIOĞLU, İdris (2005) Diyarbakırlı Lebîb Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Dîvânı, Malatya: Dicle
Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Yayınları.
KADIOĞLU, İdris (2010) “Diyarbekir Encümen-i Dâniş’inin Üstâd Şairi Âgâh ve Devrindeki Şairler
Üzerindeki Etkisi”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (DÜSBED), Yıl 2, S 4, s. 35-45.
KİREMİTÇİ, İnci (2001) Hayâlî-i Gülşenî Divanı Üzerine Bir İnceleme, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Afyon.
KONUR, Himmet (2000) İbrâhim Gülşeni: Hayatı, Eserleri, Tarikatı, İstanbul: İnsan Yayınları.
KORKUSUZ, M. Şefik (2004) Tezkire-i Meşâyıh-ı Âmid, İstanbul: Kent Yayınları.
KORKUSUZ, M. Şeik (2007) Eski Diyarbekir’de Gündelik Hayat, İstanbul: Kent Yayınları.
MACİT, Muhsin (2012) “Osmanlı Kültür ve Sanatında İbrahim Gülşenî’nin İşlevi”, Bilig, S 60, Kış 2012, s.
193-214.
YAZICI, Tahsin (1991) “Ârifî Fethullâh Çelebi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C 3, s. 371-373.
YILMAZÇELİK, İbrahim (2000) “Osmanlı Hâkimiyeti Süresince Diyarbakır Eyaleti Valileri (1516-1838)”,
Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi “Fırat University, Journal of Social Science”, C 10, S 1, s. 233-287.
410
Dîvânu Lugati’t-Türk’ün Keşini
Tiyatroya Döken
Bir Kadın Yazar: Esma Ocak
Prof. Dr. Kemal TİMUR
kemaltimur@hotmail.com
Kemal TİMUR
1. Dîvânu Lugati’t-Türk
Dîvânu Lugati’t-Türk adlı bu eser, Kaşgarlı Mahmut tarafından Bağdat’ta 1072-1074 yılları arasında
yazılan Türkçe-Arapça bir sözlüktür. Bir de Türkçenin bilinen en eski sözlüğü olup, Batı Asya yazı Türkçesiyle
ilgili var olan en kapsamlı ve önemli bir dil yapıtı ve aynı zamanda bir “divan”dır.1
Bu önemli kitap, 1910’a kadar adı bilinmekle birlikte nerede ve nasıl bir eser olduğu hakkında fazla bilgi
yoktu. İşte bu eseri ilk ortaya çıkaran büyük kitap aşığı, ilim ve kültür sevdalısı olan Alî Emîrî Efendi’dir.
Alî Emîrî Efendi, Abbasi Halifesine sunulmak üzere Bağdat’ta 1072-1074 yıllarında Kaşgarlı Mahmut
tarafından yazılan bu muhteşem eseri, sahalarda Dîvânu Lugati’t-Türk olduğu bilinmeden satılırken, fark
etmiş ve satın alarak Türk kültür hayatına kazandırmıştır.
Aslında, Alî Emîrî’nin kitabı buluşu ve daha sonra yayınlanışı, roman, öykü ve tiyatrolara konu olacak
güzelliktedir. Şimdiye kadar bu eserin bulunuş sahaları konusunda birçok bilgi olmakla birlikte onu
öyküleştiren ve romanlaştıran bir esere rastlamadım.2 Ancak bildiğim kadarıyla bu eserin bulunuş öyküsünü
ilk defa tiyatrolaştıran Diyarbakırlı bir kadın yazar olan Esma Ocak olmuştur. Onun bu güzel tiyatrosunu
da onunla ilgili yaptığım çalışmada ilk defa yayınlamış bulunmaktayım.3 Bu tiyatroda da vurgulandığı gibi,
Ziya Gökalp ve Talat Paşa’nın kitabın yayınlanmasına yaptıkları tiyatral katkı çok ilginç diyaloglarla ortaya
konmuştur. Diyarbakırlı bir şair ve yazar olan Alî Emîrî Efendi, Dîvânu Lugati’t-Türk adlı kıymetli eseri
bulup tanıttıktan sonra onun üzerine birçok çalışma yapılmıştır.4 Ancak bu kısa olan bildirimizde bunlar
üzerinde durmayacağız.
Burada, Alî Emîrî Efendi’nin bu kıymetli eserini ilk defa tiyatrolaştıran ve Ziya Gökalp ile akraba
olan, altı öykü, altı roman kitabı kaleme alan, Ziya Gökalp’ın de özel yaşamını kızından dinleyerek adeta
öyküleştiren, lise eğitimini evliliğinden dolayı bırakmak zorunda kalan, yazmış olduğu bir öyküsü “Berdel”
olarak sinemaya aktarılan, ancak bütün bunlara rağmen pek de tanınmayan, Diyarbakırlı bir kadın yazar
olan Esma Ocak üzerinde duracağız. Ayrıca onun Dîvânu Lugati’t-Türk adlı tiyatrosunu da yazımızın
sonunda aktarmaya çalışacağız.
2. Esma Ocak
Berdel yazarı Esma Ocak, 1928 yılında Diyarbakır’ın kocaman avlulu, havuzlu, bahçesi güller, çiçeklerle
dolu, duvarlarına sarmaşıklar tırmanmış bir evde dünyaya gelir. Çocukluğu o evde geçer. Gece oturmasına
gelen misafirlerin, özellikle de yaşlı hanımların anlattıkları, birbirinden ilginç masalları, fıkraları, manili
atışmaları, babasının bir çırpıda yazıp kendilerine okuduğu esprili dörtlükleri dinleyerek büyümüştür.
Bahar-yaz aylarını Dicle Nehri üzerindeki dedelerinden kalma Erdebil ve Ağuludere köşklerinde geçirmiştir.
Günleri, kocaman çınar ağaçları, salkım söğütleri, böğürtlen kümeleri ve her türlü meyve ağaçlarının
bulunduğu mekânlarda geçer. O, aynı zamanda havuzlarda yüzen, mehtaplı gecelerde Dicle kıyısında
düzenlenen sazlı-sözlü âlemlere de tanıklık etmiştir.5
Küçük Esma, okuma yazmayı beş yaşında sökmeye başlar. Önce mahallede eski usul hocaya gönderilir.
Mahallenin kadın hocası Azize Hanım’dan Kur’an-ı Kerimi öğrenirken bu ilk eğitiminden pek memnun
değildir. Gitmemek için dirense de annesinin baskısıyla gitmek zorunda kalır. O dönemdeki hocaların
baskıcı tutumundan şikâyet ederken, bazı çocukların falakaya yatırılışını ise bizzat müşahede eder. Bunların,
çocukluk psikolojisini çok etkilediğini vurgular. Yapılanları kınar ve tenkit eder. Küçük yaşta hafızasının
kuvvetli olduğunu, birçok şeyi ezberlediğinden de söz eder. Bir röportajında türküler, yöresel deyişler ve
1 http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/?kategori=divan
2 Muhtar Tevikoğlu, onun bu eseri buluş hikâyesini “Bir Kitabın Romanı” başlığıyla verir. (TEVFİKOĞLU, Muhtar, Alî Emîrî Efendi,
Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989, s. 71)
3 Timur, Kemal, Berdel Yazarı Esma Ocak Hayatı ve Eserleri, Akademik Kitaplar Yayınları, İstanbul 2012, s. 426-439.
4 Bu eser üzerine, hem sanal ortamda hem de kitap, tez, makale, bildiri olmak üzere birçok çalışma yapılmıştır. Bu konuda Türk Dil
Kurumunun Web sayfasındaki şu adrese bakılsa bile bu konunun ne kadar genişçe araştırıldığı anlaşılır: http://www.tdkterim.gov.tr/
412 dlt/?kategori=kasgarli2%E2%80%9D.
5 Güneydoğu Life Dergisi, Sayı 14, Ocak-Şubat 2008, s. 48.
Dîvânu Lugati’t-Türk’ün Keşfini Tiyatroya Döken
destanlar hariç, ezberinde en az üç bin tane şiir olduğunu söylemiştir.6 Mahalle hocasından alınıp yeni
açılmış olan Cumhuriyet mekteplerine gitmek için sabırsızlandığını, hocadan alınırken kendisi için annesi
tarafından yapılan geleneksel törenden ibretle bahseder. Sonunda Cumhuriyet Mektebine olan sevgisi
gerçekleşir ve mahalle hocasından alınıp, özellikle babasının yardımlarıyla, yeni açılmış olan mektebe kaydı
yapılır. Şiire ve edebiyata tutkunluğu bu yıllarda, yani küçük yaşlarda başlar. Henüz ortaokulda iken roman
yazmaya girişecek kadar edebiyatla ilgilidir ve yazma denemelerinde bulunur. 1958 tarihinde babası Şahap
Bey vefat ettiğinde Esma Ocak 30 yaşındadır. Annesi Şevkiye Hanımefendi’yi ise 1969’da kaybeder.
Esma Ocak, biraz da annesinin baskısıyla görücü usulüyle akrabalarından Baha Bey’le evlendirilir.
Sevgili eşinin de karşı çıkmasıyla lise ikinci sınıta çok sevdiği okulu bırakmak zorunda kalır. Ancak eşiyle
mutlu bir evlilik hayatı sürdürürler. Yani evliliğinden pişmanlık duymaz. 1950’li yıllarda eşi ve çocuklarıyla
Bismil’in Kazancı Köyü’ne giderler. Bu yıllarda köyde traktör satın alıp Diyarbakır kırsalında makineli tarımı
ilk başlatan kişi kocası Baha Bey olmuştur. Köy ile şehir arasında mutlu bir yaşamları sürerken çok sevdiği
eşi amansız bir hastalığa tutulur ve Baha Bey 1960 tarihinde vefat edince kendisi henüz 32 yaşındadır. Esma
Ocak böylece genç yaşında üç çocukla yalnız kalır ve evin bütün geçim yükü ona kalır. Genç yaşta dul kalmış
bir kadın olarak köşeye çekilmek yerine hem kocasının köydeki işlerinin başına geçmiş hem de yeniden
yazmaya başlamıştır. Öyle ki o artık hem bir yazar, hem kibar bir kadın, hem de bir erkek cesaretiyle köy
‘Hanımağa’sı konumunda çitçilik yapacaktır.
3. Bir Hanımağa
Evet, Diyarbakır’ın Bismil ilçesinin Kazancı Köyü’nde cesur bir kadın ağadır Esma Ocak. Bir erkeğin
bile başaramayacağı çalışkanlıkla geniş olan arazilerinin ekimiyle meşgul olur. Traktör satın alır, tarlalarını
sürdürür ve çitçilik için ne yapılması gerekiyorsa onları yapar. İşçiler tutar, onların başında bir erkek gibi
bekler ve böylece köy işlerini eksiksiz yürütür. Bütün bunları yaparken, kadın olma nezaketini de hiçbir
zaman unutmaz. Diğer taratan kırsal kesim olan köy ve köylü hayatını, yöre insanını küçümsemeden
anlamaya çalışırken, onlarla birlikte yaşamını sürdürmeyi de başarır. Köy kadınlarının hayatlarını,
konuşmalarını, kıskançlıklarını, kocalarına karşı davranışlarını, örf ve adetlerini, dini inançlarını, yöresel
konuşmalarını, kısacası bütün bir yaşamı dışlamadan anlamaya ve anlatmaya çalışır. Esma Ocak için kırsal
hayatın içinde bulunmak, sohbet etmek, köy yaşantısını görmek ve onların yaşamlarını öğrenmek, neticede
ise hepsini o güzel ve yerel üslubuyla kaleme almak en çok zevk aldığı şeylerdendir.
Esma Ocak, köydeki evliliklerden, kız alıp vermelerinden, kız kaçırmalarından, erkek kadın ilişkilerinden
çokça bahseder. Bu ilişkileri onlardan dinler ve bunları pek sansüre tabi tutmadan olduğu gibi kaleme
almayı başarır. Yöre halkının hayatını realist bir gözlemle anlatmak için onların kıyafetlerini giyer, köy kadın
ve erkekleriyle görüşür, evlerine misafir olur, onları dinler ve duyduklarını ve müşahede ettiklerini olduğu
gibi satırlarına döker. Köye gelen göçmenleri, yani davar otlatmaya gelen göçerlerin çadırlarını bile büyük
bir cesaretle ziyaret edip durumlarını öğrenerek onları gerçekçi bir gözlemle yazıya döker. Eserlerinde kan
davası ve eşkıya konulu hikâyeleri anlattığı gibi bunların sebeplerini de bizzat bu olayları yaşamış kişilerden
dinleyerek doğrudan aktarmaya çalışır. Ayrıca köyden şehre gelirken yani Diyarbakır’daki evlerine dönerken
yolda karşılaştığı kişilerin hikâyelerini de dinleyerek kaleme alır.
Esma Ocak bu zorlu hayatı sürdürürken 1990’lı yıllardan sonra bölgede başlayan siyasi olaylardan
dolayı bir daha çitçilik yaptığı köyüne dönemez. Küçük meblağlarla, köydeki bütün arazisini satmak
zorunda kalır. Sonraki yıllarda kızının da oturduğu ve şehirden uzak olan Hamravat evlerinde yaşamını
sürdürür. Sağlığının elverdiği ölçüde yazmaya devam eder. Yetmiş beş yaşında öğrendiği bilgisayarla yazım
çalışmalarını sürdürürken hastalanır ve 26.05.2011 / 20:49 tarih ve saatte yaşama veda eder.7
6 TAĞIZADE KARACA, Nesrin, Edebiyatımızın Kadın Kalemleri, Vadi Yayınları, Ankara 2006, s. 117.
7 Esma Ocak’ın geçirmiş olduğu bütün bu zorlu hayatı, öyküleri, aşkları, kendisinin özel olarak yaşamış olduğu aşkların
hepsini onun hakkında yaptığımız çalışmada görebiliriz (Timur, Kemal, Berdel Yazarı Esma Ocak Hayatı ve Eserleri, 413
Akademik Kitaplar Yayınları, İstanbul 2012).
Kemal TİMUR
Esma Ocak’ın cenazesi Diyarbakır Ofis Camiinde namazı kılındıktan sonra sevenleri tarafından götürülürken çekilen bir haber
ve fotoğraf. Bu cenaze törenine katılmak bize de nasip oldu.
4. Edebiyat Merakı
Esma Ocak, ortaokulu babasının görevi dolayısıyla Mardin’de okur. O dönemde Mardin’de Lise olmadığı
için annesiyle birlikte Diyarbakır’a dönerler ve burada Ziya Gökalp Lisesine kaydı yapılır. Burada okurken
edebiyata olan ilgisini belirtir. En çok sevdiği ders Edebiyat dersi ve edebiyat öğretmenidir. Bu duygularını
şu şekilde dile getirir.
Çocukluğuyla barışmış, gurbet acılarını ardında bırakmış, edebiyat öğretmeni olmaktan başka şeyin
hayalini kuramayan bir genç kız olarak dönmüştüm Diyarbakır’a.
Birkaç okuyuşta ezberlediğim şiirlerin, hoşuma giden cümleleri içeren düz yazıları, türkü ve
şarkılarda söylenen sözlerin çarpıcı olanlarını çıkmamacasına belleğine kaydeden çalışkan bir talebeydim.
Ortaokuldayken yazıp okuduktan sonra beğenmeyerek yırtıp attığım sayfalar, zaman zaman beni kurduğum
hayallerin uzağına düşürüp, dünyalarımı yıkıyordu. Gelin görün ki, yatağına varma sabırsızlığıyla
fokurdayıp, taşan kaynaktan fışkıran bir su coşkusuyla, hafızamı zorlayan betimlemelerle, cümlelerle
sözcüklerin “Başaracaksın!” dercesine benliğimi dürtüklemesi, beni, ben olmaktan uzaklaştırıp, girdiği her
ortamdan sıkılan, huzursuz bir genç kız konumuna düşürmüştü. Bu azmış, yetmezmiş gibi, buluğ çağına
girmiştim. Boyum uzamış, göğüslerim, bacaklarım, kalçalarım dolgunlaşmış, tipim değişime uğramıştı.
Vücudumun gelişmesinden utanmakla beraber, fırsat buldukça odamdaki aynanın karşısına geçip, iyiden
iyiye güzelleşen yüzüme bakmaktan kendimi alamıyordum. Çocukluktan genç kızlığa geçişin içindeyken
karışık, güller çiçeklerle dolu yolunda nefes nefese bir aceleyle yürümeye çalışıyordum... Yürürken de,
esrarengiz bir bilgelikle yediği dut yapraklarını ipeğe dönüştürme uğraşı veren ipek böceği misali, örmeğe
başladığı kozanın içinde değişime uğrayan kelebeğin sabırsızlığına eş bir sabırsızlıkla ördüğüm kozanın
cıdarlarına çarpıp, durmaktan başkasını yapamayan o yetenekli kurtçuğa benzetiyordum kendimi.
Düş gücüm zaman zaman duygularından boşanan bir küheylan serkeşliğiyle adı “edebiyat” olan o göz
kamaştırıcı alana doğru dizgin boşaltıyordu. Menziline ulaşamayacağının hayal kırıklığı, ruhumu kuşatan
bulutlar gibi şimşeklere, yıldırımlara dönüşüp, kanatlarımı kırarak, kollarımı yanıma düşürüyordu.
Bu nasıl zorlu bir geçit, ne çetin bir ruh haliydi Tanrım!..
İyi ki, sılamıza dönmüştük. Onarılmış olan evimizin yeni eşyalarla döşenmesi, gruplar halinde gelen
yakın, uzak akrabalarla, ahbapların avdetimizden duydukları memnuniyeti dile getirmeleri, gözlerinde
414 okunan sevgi dolu samimiyet, başlamış olduğum liseye gidip gelmeler beni mutlu kılmakla beraber, kimlik
arayışı içindeki genç kızların atlatmak zorunda oldukları evrelerin karmaşası içinde yol alıyordum.
Edebiyat derslerinin olduğu günleri iple çekmeye başlamıştım. Sarsıntılar atlatmakta olan ruhum
Fuzuli’nin, Nefi’nin, Baki’nin, Nedim’in aruz vezniyle yazmış oldukları şiirleri ezberliyor, o satırların tılsımlı
kanatlarında göklere uçuyordum. Sınır tanımaz bir hayal gücüyle, ezberleme yeteneğine sahip olduğumdan,
Süleyman Nazif, Alî Emîrî, Ziya Gökalp gibi, Diyarbakırlı şairlerin şiirlerini de belleğime yerleştirip, onlar
kadar olmasa da, onlarınkine yakın düz yazılar, şiirler yazma hevesine kaptırıyordum kendimi.
Edebiyat derslerinde, anlamını bilmediğim kelimelerin açıklamasını yapan yaşlı öğretmenimle nedenini,
nasılını bilemediğim öyle bir bağ oluşuyordu ki, yüzüme çivilediği gözlerinden gözlerimi alamaz oluyordum.
Bu bağın sihirli sözcüklerden oluşan şiirlerin, aramızda kurduğu kontaktan kaynaklandığını kavrayacak
konumda olmamakla beraber, mutluluktan göklere uçuyor ve coşkulu bir ruh hali içinde masanın önüne
oturup, bir şeyler yazmaya başlıyordum. Yazdıklarımı okuduktan sonra, kaleme aldıklarımın hiçbir şeye
benzemeyen saçmalıklar olduğunu kavrayınca da, kalemimle kâğıtlarını yerlere saçıp, sessiz bir ağlama
tutturuyordum.8
5. Esma Ocak’ın Ailesi, Kutsal Emanetler ve El Yazması Kur’an-ı Kerim

Osmanlı Sultanı Mehmet Reşat, Bekir Sıtkı Bey’in babası Hacı Mesut Efendi’yi Mekke kadısı olarak
atamıştır. Hacı Mesut Efendi’ye, Mekke Valisi, başarılarından dolayı kutsal emanetlerden Peygamber
Efendimizin Sakal-ı Şerilerinden birisini de ona hediye etmiştir. Bu Sakal-ı Şerif, Hacı Mesut Efendi’den
oğlu ve Esma Ocak’ın da hem dayısı hem de kayın pederi olan Diyarbakır Nakibi Bekir Sıtkı Bey’e geçmiştir.
Sonraki tarihlerde ise evlatlarından Esma Ocak Hanımefendi’ye teslim edilmiştir. Bu Sakal-ı Şerif, genellikle
Kadir gecelerinde halkın görmesine sunulmuştur. Böylece Diyarbakır’da kutsal emanetlerden birincisi
Nakipoğlu ailesinden Esma Ocak Hanımefendi’de, ikincisi Lice’de Işık ailesinde, üçüncüsü ise asırlarca
Diyarbakır Ulu Camii bünyesinde kalıp şu an İl Mütülüğü korumasındadır.
Esma Ocak’ın büyük dayısı ve aynı zamanda kayın pederi olan Diyarbakır Nakibi Bekir Sıtkı Bey, aynı
zamanda iyi bir hattattır. Üç çocuğunun her birisine el yazması hattıyla birer Kur’an-ı Kerim yazmış ve
çocuklarına emanet etmiştir. O üç Kur’an-ı Kerim’den birisi de oğlu Baha Bey’den eşi Esma Ocak’a kalmış
ve onun vefatından sonra da bu Kur’an-ı Kerim, Esma Ocak’ın kızı Prof. Dr. Perran TOKSÖZ’e emanet
edilmiştir.
415
8 Timur, Kemal, Berdel Yazarı Esma Ocak Hayatı ve Eserleri, s. 111-112.
Kemal TİMUR
Diyarbakır Nakibi ve Esma Ocak’ın kayın pederi Bekir Sıtkı Bey’in el yazması Kur’an-ı Kerim’i
Bilindiği gibi bu Ocak ailesi, Diyarbakır’ın ileri gelen ailelerindendir. Esma Ocak’ın kayın pederi ve
Diyarbakır Nakibi Bekir Sıtkı Bey, yaşadığı dönemin önemli bir devlet adamı ve aynı zamanda ilim sahibi
âlim bir şahsiyettir. Şeyh Sait ayaklanmasından sonra, o da Şeyh Sait ile birlikte idamla yargılanmış ancak
suçsuz bulunarak idamdan kurtulmuştur.
Eşini henüz genç yaşta kaybeden Esma Ocak bütün uğraşlarıyla birlikte üç çocuk dünyaya getirmiş
ve hepsini de önemli okullarda okutarak o konudaki görevini de başarıyla sürdürmüştür. Esma Ocak’ın
üç çocuğundan biri olan Nebihe Özbudak Hanımefendi, 15.3.1946 tarihinde doğar ve girdiği Öğretmen
Okulunu 1964 yılında bitirerek aynı yıl Öğretmen olarak Diyarbakır’da göreve başlayarak annesinin içinde
ukde olarak kalan öğretmenlik görevini adeta onun yerine yıllarca yapar. 2000 yılında yakalanmış olduğu
hastalık nedeniyle uzun süre tedavi görmüş ve 2002 yılının 22 Mart’ında bu dünyadaki hayata veda etmiştir.
Esma Ocak’ın vefakâr kızı Prof. Dr. Perran Toksöz’den biraz bahsetmek istiyorum. Çünkü annesiyle ilgili
yaptığım çalışmada çok yardımları oldu. İkinci çocuğu Perran TOKSÖZ Hanımefendi 15.10.1948 tarihinde
Diyarbakır’da hayata gözlerini açar. Evli ve iki çocuk annesi olan Perran Hanım başarılı bir eğitim öğretim
faaliyeti yürütür. İlköğrenimini 1954-1959 yılları arasında Diyarbakır’da tamamlar. Ortaokul ve Lise yılları
da yine Diyarbakır’da geçer ve 1959-1965 dönemlerini kapsar. 1966 yılında başladığı Yüksek Öğrenimini,
Hacettepe Üniversitesi, Ev Ekonomisi Yüksek Okulu’nda sürdürür ve burada okuduğu Beslenme ve
Diyetetik Bölümü’nden 1970 yılında başarılı bir öğrenci olarak mezun olur. 1972 yılında doğduğu şehrin
Üniversitesinde akademik hayata ilk adımını atan Perran Hanımefendi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı’nda ve
“A Vitamini Tüketimi İle Trahom Arasındaki Etkileşimler” konusunda bir tez hazırlayarak 1976 tarihinde
doktorasını tamamlar. 09.11.1987 tarihinde “Beslenme ve Diyetetik Bilim Dalı”nda doçent olur. Sonraki
yıllarda da Dicle Üniversitesinde akademik çalışmalarını sürdürür ve 1993 tarihinde Profesörlük unvanını
alır. Akademik hayatıyla birlikte üyesi bulunduğu bazı dernek ve kuruluşlarda da aktif olarak görevler
üstlenir. İki çocuk annesi olan Perran Hanım, şu anda Dicle Üniversitesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı
Başkanlığı görevini sürdürmektedir.
Esma Ocak’ın en küçük çocuğu İbrahim Ocak, 15 Nisan 1953 tarihinde Diyarbakır’da gözlerini hayata
416 açar. Diyarbakır Ziya Gökalp İlkokulu ve Diyarbakır Maarif Kolejinden mezun olduktan sonra Almanya’ya
gider. 1982 yılında Stuttgart Üniversitesinden, Uçak Yüksek Mühendisi olarak mezun olur. 1983 yılında
Wuppertal Teknik Akademisinde İşletme Master’i yapan İbrahim Ocak, aynı yıl Türkiye’ye dönerek
Diyarbakır’da güneş kolektörleri üreten Doğal A.Ş.yi kurar ve modern çitçilik ile uğraşmaya başlar.
6. Sanatının Ortaya Çıkması ve İlgisizlik

Esma Ocak’ın ilk yazma sevdasının henüz ortaokul yıllarında başladığını, köye gidip gelmesiyle de
bu sanatının olgunlaştığını görmekteyiz. Yazdıklarını yayınlama cesaretini ise, ağabeyinin yazdıklarını
beğenmesi, bunların Ahmet Arif ’e götürülmesi ve onun teşvik edici bir mektubuyla da cesaret bulduğunu
söyleyebiliriz. Bu durumu kendisi şu cümlelerle ifade etmektedir: “Bir köyümüz var bizim… 1950’li yıllarda
eşimle oraya gittim. Bunu vurgulamakta da çok yarar var zannediyorum ki çok mutlu bir evlilik dönemim
oldu. Gittiğimiz köyde çok ilginç olaylarla karşılaştım. Kırsal kesimdeki insanın yaşamı çok ilginç geldi ve
etkilendiğim olayları yazmaya başladım. Ondan sonra her yıl köye gitmeye başladık. Ben her gidişimde bir
şeyler yazıyordum ama kitap yazmak için değil; hobi olarak yazıyordum, içimden geliyordu… Sonra eşimi
kaybettim. Yıllar sonra bir gün ağabeyimle sohbet ederken 1981 yılında yazdığım öykülerin bir iki tanesini
kendisine okudum ve çok etkilendi; bunlar mutlaka yayınlanmalı, çok güzel öyküler dedi. Ankara’ya
gidiyordu. Hemşehrimiz büyük bir yazar olan Ahmet Arif merhuma dosyamı alıp götürdü. Kendisinden,
Çehov’a da yaklaşan bir yeteneğim olduğuna ve kendisine verdiği yeteneği işletmeyen kişiler Tanrı’nın asla
afetmeyeceğine dair çok güzel bir mektup aldım. Bu benim için çok itici bir güç oldu. Zaten öykülerim
hazırdaydı; birkaç kez gözden geçirdikten sonra Remzi İnanç Bey’e Memleket Yayınlarına gönderdim.
Ardından da ben gittim. Böylece 1981 yılında ilk yapıtım olan Berdel yayınlanmış oldu.”9
Esma Ocak, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki köy ve kırsal hayatla ilgili konuları büyük
bir tutkuyla yazsa da, çoğu kadın yazar gibi, başlangıçta yazdıklarını kolay kolay gün yüzüne çıkarmaya
cesaret edemez. İlk eseri Berdel’i, az önce de belirttiğimiz gibi ancak Diyarbakırlı şair Ahmet Arif ’in teşvik
etmesiyle yayınlamasına karar vermiştir.10 Sonraki tarihlerde de yazmayı hep sürdüren Esma Ocak, duyarlı
ve keskin gözlemciliği ile etkileyici anlatım yeteneğini, ait olduğu sınıfın olanaklarının da yardımıyla birçok
edebi ürüne dönüştürmeyi başarmıştır.
Bazı eserlerinde Kürt sözlü edebiyatının izleri açıkça görülür. Kendisi de bunu kabul eder. Eski Kürt
destanlarını dinleyip kayda geçirebilmek için at sırtında köy köy gezerek Dengbejlerin izini sürdüğünü
de yazdıklarından çıkarabiliyoruz. Kızı Perran Hanım’ın anlattıklarına göre annesinin yazdıklarına sahip
çıkılmamasından şikâyetçi olduğu ve bu konuda sitemkâr olduğu anlaşılmaktadır. Handan Çağlayan’ın onunla
yaptığı söyleşide de bu konudaki şu cümleleri, durumu açıkça dışa vurmaktadır: “Sara Sara”yı yazarken o
kadar çok heyecanlıydım ki! Diyordum, bütün Kürt gençleri gelecekler, diyecekler ‘Bu bizim edebiyatımız.
Aman hocam bu nerede yaşandı?’ Ama hiç umurlarında olmadı.”11
Gerçekten de Esma Ocak’ın bu durumdan yakınmasına, kitaplarını okuyunca, ben de hak verdim. Çünkü
yazdıklarının tamamı bu bölgeyle ilgili ve çok realist gözlemlere dayanmaktadır ve kızı Perran Hanım’ın
söylediğine göre çoğunluğu da bizzat yaşanmış olaylardır. Esma Ocak, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde
olduğu gibi Türk edebiyatında da hak ettiği yeri almadığını düşünüyorum. Onu ancak yolu Diyarbakır’a
düşenler, adının bir parka verildiğini ya da eski bir Ermeni evini restore ederek oluşturduğu müzeyi öğrenme
imkânı bulmaktadırlar. Handan Çağlayan’ın da belirttiği gibi ortalama bir hemşerisi, ancak onun bir yazar
olduğunu duymuştur. Ama bilgisi çoğunlukla bununla sınırlıdır. Yani ondan bir şey okumamışlardır.
Bir akademisyen olarak ne yalan söyleyeyim. Ben de filminden dolayı Berdel kitabını duymuştum; ancak
bunun Esma Ocak tarafından yazıldığını bilmiyordum. Daha doğrusu ben de görev dolayısıyla Diyarbakır’a
geldikten sonra yazar Esma Ocak ismini yeni duymaya başlayacaktım. Onu da hastalığı dolayısıyla nezaketli
bayan rektörümüz Prof. Dr. Ayşegül Jale Saraç ile Esma Ocak’ın kızı Prof. Dr. Perran Toksöz Hanımefendi’nin
evinde ziyaret ettiğimizde onun ne gibi kitaplar yazdığını ve nasıl öykü ve romanlara imza attığını görecektim.
9 TAĞIZADE KARACA, Nesrin, Edebiyatımızın Kadın Kalemleri, s. 115-116.
10 Age., s. 115. 417
11 ÇAĞLAYAN, Handan, “Esma Ocakla Unutmak ve Hatırlamak Üzerine” Ropörtaj, http://bianet.org/biamag/
kadin/130296.
Kemal TİMUR
Ne yazık ki bu ziyaretimizde Esma Ocak, ağır hastaydı ve söylediklerimizi, daha doğrusu konuşmalarımızı zorla
duyuyordu. Kendisi ise mırıldanarak konuşabiliyordu. Onun söylediklerinden biz de bir şey anlayamıyorduk.
Ancak onun hastalığına rağmen sevimli gülücüklerle bizlere bakışı onun nasıl bir hanımefendi yazar olduğunu
fazlasıyla anlatıyordu. Yine kızı Prof. Dr. Perran Toksöz Hanımefendi de bizleri çok kibar ve nezaketle karşıladı.
Annesinin birçok kitabını verdi bize. Esma Ocak’la ilgili üniversite olarak bir program yapma niyetimiz
vardı. Programı, onun hastalığından biraz kurtulduktan sonra yapmaya karar verdik. Ancak hastalığı gün
geçtikçe arttı ve dolayısıyla yazarımız hayatta iken, onunla ilgili bir program yapma niyetimiz gerçekleşemedi.
Bir gün, gelen bir telefonla vefat ettiğini öğrendim. Çok üzüldüm. Ancak bu üzüntümüz kaderin ona biçtiği
süreyi değiştirmiyor ve fazla bir şey ifade etmiyordu. Cenazesine katılma fırsatım oldu ve bu görevimi yerine
getirdim. Yakınlarından sadece kızı Perran Hanım’la tanıştığımızdan ona bir başsağlığı dileğinde bulundum
ve cenaze namazından sonra ayrıldım.
İşte Diyarbakırlı öykü yazarımız Esma Ocak hayatta iken bir şey yapamadım, bari ölümünden sonra
vefa borcumu yerine getireyim dedim ve bu düşünceyle onun hayatını, elde edebileceğim malzemelerle, en
azından kayıt altına alma düşüncesi bende oluştu. Küçük bir katkıda bulunmak istedim ve onunla ilgili bir
eser kaleme aldım. Bu konuda kızı Prof. Dr. Perran Toksöz Hanımefendi’nin de büyük katkıları oldu. Ona da
ayrıca çok teşekkür ediyorum.
Perran Hanım’dan, annesinin yazdığı eserleri aldıktan sonra kitapların kalınlığına bakarak ilk önce Berdel
dikkatimi çekti ve zevkle okumaya başladım, zevkle bitirdim. İşte o zaman, gerçekten Esma Ocak’ın hak ettiği
ilgiyi görmediğini ve ilgisizlikten şikâyetçi olmasında ne kadar haklı olduğunu anladım. Tabi bunun da sebepleri
olsa gerek. Belki bu da ilerde ayrı bir çalışma konusu yapılabilir. Esma Ocak’ın yeteri kadar tanınmadığını
vurgulayan ve onunla röportajından sonra tanıştığını vurgulayan Handan Çağlayan da onun yeteri kadar
tanınmaması konusunu kabul etmekte ve bunun sebeplerini, şu cümlelerle izah etmeye çalışmaktadır:
“Bir ayağı Diyarbakır’da bir kadın hakları aktivisti olarak kentin yetiştirdiği bu üretken kadından bir
tesadüf eseri öğrenene değin habersiz olma cehaletimi, yukarıda sözünü ettiğim “unutuş”a yormuş, söyleşiyi
de bunun bir özeleştirisi olarak yapmıştım. Sonra iki kitabı daha çıktı. Ama ne ulusal medyada söz edildi
Esma Ocak’tan ne de kent ölçeğindeki edebiyat etkinliklerinde… Geçen hata gerçekleştirilen ve Türkiye’nin
her yanından çok sayıda yazarı ağırlayan Diyarbakır Kitap Fuarında da Kırklar Dağı’nın Düzü’nün, Surlu
Kentin Sır Suyu’nun yaratıcısı Esma Ocak’ın adı duyulmadı, eserlerine ya da örneğin eserlerindeki Diyarbakır
imgesine dair bir panel düzenlenmedi. Kim bilir belki de bu iki katlı “unutuş”ta, Esma Ocak’ın ulusal anlatıların
hiç birine tam oturmamasının payı vardı. Ne modern Türk ulusal kimlik anlatısındaki kadın imgelerinden
birine tam olarak uyuyordu ne de Kürt kimlik anlatısındakilere. Okutulmamıştı, 15 yaşında görücü usulüyle
evlendirilmişti ama Batılı modern Cumhuriyetin eğitim/asimilasyon marifetiyle kurtaracağı “doğu kadını”
kalıbına sığmıyordu. Sınıfsal konumu ve bu konumundan da aldığı güçle, geniş arazileri yönetirken onlarca
edebi esere imza atmayı başarmış bir yazar olması buna engeldi.
Öte yandan her ne kadar kendisi ısrarla Türk olduğunu vurgulasa ve aslında gerek otobiyograik unsurlar
taşıyan öykülerinde gerekse de verdiği röportajlarda kendisini kişisel anlatısını tipik bir «Cumhuriyet kadını»
olarak kursa da, «modern Türk kadın yazar» nitelemesinin sınırları da onu kapsamamıştı. Diyarbakırlılığı,
Kürt sözlü edebiyatından beslenmişliği buna engeldi anlaşılan.
Gerek yukarıda bahsettiğim kişisel kimlik kurgusu, gerek sınıfsal konumu gerekse de muhtemelen
bunların her ikisiyle alakalı olarak Kürt hareketine mesafeli duruşu, yeni Kürt kimlik anlatısında da yer
bulmasına engel olmuştu.
O, bin bir meşakkatle Dengbejlerden derlediği Kürt destanlarına gençlerin ilgisizliğine anlam
veremiyordu ama kentin son derece dinamik güncel kültürel atmosferinde “hatırlanmama”sı bundandı.
Tıpkı Diyarbakır’a dair güncel imgelerin hiç birinde yer almaması ya da kentte kadına yönelik şiddete karşı
düzenlenen kampanyalarda Berdel’in yazarının tümüyle unutulmuş olması gibi.”12
418
12 ÇAĞLAYAN, Handan, Esma Ocak’la Unutmak ve Hatırlamak Üzerine” Ropörtaj, http://bianet.org/biamag/
kadin/130296.
7. Diyarbakır’ın Tarihi Evlerinden Esma Ocak Evi

Diyarbakırlı olan Esma Ocak bir Diyarbakır sevdalısıdır. Ömrü boyunca doğup büyüdüğü şehre ve
insanlarına hizmeti büyük bir vazife olarak kabul etmiş ve bunu gerçekleştirmek için maddi manevi bütün
gücünü kullanmıştır. Hizmetleriyle birlikte güzel ve tarihi eserler de bırakmıştır. Bunlardan birisi de Esma
Ocak tarafından satın alınarak onarılmış ve orijinal sergisi ile 19 Ekim 1996 tarihinde ziyaretçilerin hizmetine
sunulan Eski Diyarbakır Evi Müzesi’dir. Bu evin alınış ve kullanılış hikâyesini ondan dinleyelim:
“Küçükken boyumu aşacak türden duygu ve düşünceler arasında bocalayan içine kapanık bir çocuktum.
Aklım bir şeylere ermeye başlar başlamaz, dünyaya geliş nedenimizin ne olduğunu merak etmeye, bu soruyu
sık sık kendime ve çevremdekilere sormaya başladım. Daha sonraki yıllarda, toprakla olan ilişkim, bana, iyi ve
sağlam tohumların yer altında uzun süre çürümeden kaldığı ve ortamı elverişli bulduğu an, kök salıp, filizlendiği
gerçeğini öğretti. Onun için de, kendi toprağıma sağlam birkaç tohum gömmeden göçüp gitmek istemedim şu
dünyadan. Özenle seçmeyi amaçladığım tohumlardan biri de, Diyarbakır’ımızın talan edilen evlerinden birini
yağmadan kurtarıp çocuklarımızın, torunlarımızın, yerli ve yabancı turistlerin ziyaretine sunabilmekti.
Kişinin içinde doğup büyüdüğü eve, kültürüyle donanıp: “İnsanım” diye ortaya çıktığı kentine karşı
duyması gereken minnet ve şükran borcu vardır. Bizi, biz yapan kent için yapmamız gereken bir şeyler yok
mu? Bu sorunun yanıtı elbette ki “var” olmalıdır.
Eskiden her kentin kendine özgü bir özelliği, sosyal yapısı, kültürünü belirleyen mimarisi, bir ev döşeme
tarzı vardı. İçinde yaşadığımız evler, ruh yapılarımızı yansıtan aynalar olduğundan, her kentin halkı kendi iklim
koşullarına, gelenek, göreneklerine denk düşecek türden evler inşa eder, o kültür formasyonunun gerektirdiği
eşyalarla döşerlerdi. Onun için de, Türkiye’mizde birçok, özellikler, güzellikler, farklılıklar göze çarpardı.
Yirminci yüzyıl, bizleri öyle standart ölçülerin kalıplaştırdığı şematik, ruhsuz, şablonla çizilmiş türden
insanlara dönüştürdü ki, o güzelim renkli mozaiği betonla yekpareleştirip, binleri birkaça indirgetti ki,
kentler arasındaki tarz ve stil farklılıklarının tümü ortadan kalktı. Kültürümüze vurulan darbelerin en
acımasızı da bu oldu kanımca.
Bu talana hepimiz katılıp, değerlerimizin pek çoğunu yok ettik diye, “çocuklarımıza, torunlarımıza,
atalarından, dedelerinden birkaç örnek olsun, sunmadan mı göçüp gidelim şu dünyadan?” sorusuna
vicdanımın: “Hayır kesinlikle hayır!” diye verdiği yanıtın ürünüdür bu ev.
Diyarbakır’ın özellikli evlerinden biri olduğu için alıp onarmayı tercih ettiğim bu ev, tamamen yıkıldığı
için, ardiye olarak kullanılmaktaydı. 1995 yılında satın alarak, en ufak bir değişikliğe uğratmadan, restore
ettirdim. Dört usta ve birçok amelenin, süresiz bir yıl çalışmaları sonrası eski kimliğine kavuşabildi.
Diyarbakır’ın yazları çok sıcak geçtiğinden, her evde sütunlu eyvanla, kemerli, mahfelli kilerler, tulumba,
havuz, bahçe bulunurdu. Havuzların fıskiyelerinden saçılan suların şırıltısına kuş seslerini eklemek amacıyla,
evlerin büyüklük küçüklüklerine göre bir veya iki büyük cinsten ağaç diktirilirdi.
Karacadağ’da patlayan volkanın fışkırttığı lavların etkisiyle, çok sertleşen bazalt taşlardan yapılan evlerin
avluya bakan yüzeyleri, beyaz renkte motif ve desenlerle süslenirdi. “Dişi ve erkek” olarak adlandırılan,
yontulmak suretiyle dikdörtgen biçimine sokulmuş, dişi, yani gözenekli olanıyla avlu döşenirdi ki; her sabah
yıkandığında, gözeneklerine dolan sular, evi uzun süre için serin tutabilsin.
Odalar, güneşin doğuş ve batışı hesap edilerek, ilkbahar, yaz, sonbahar, kış odaları olarak yapılırdı.
Odalar sedir, kanepe, yer minderleri, konsol, sedeli çekmeceler ve Acem halılarıyla döşenirdi.
Restore edilen evin yedi odası, üç kemerli eyvanı, yarım kubbeli hamam meyve odası ve beş kileri vardır.
Ev bütün detaylar göz önünde tutularak aslına tıpa tıp uygun olarak döşenmiştir.”
Esma Ocak, vefatından sonra geride bıraktığı yazılı eserlerinin dışında bu eve ek olarak tarihi mekânlar
da bırakır. Bu tarihi yapılardan en önemlisi kendi yaşamının bir bölümünün de geçtiği Erdebil Köşkü’dür. 419
Diğeri ise az önce değindiğimiz ve Esma Ocak tarafından satın alınıp müze haline getirilen tarihi Diyarbakır
Kemal TİMUR
evinin bir bölümü, eski Diyarbakır mimarisinin çok güzel özelliklerini taşır. Bu tarihi ev, her gün çok sayıda
yerli ve yabancı turist tarafından ziyaret edilir. Burası şu anda müzeye dönüştürülmüştür. Esma Ocak’ın
adının verildiği müzede eski ailelerin kullandığı etnografik eşyalar da sergilenmektedir.
Esma Ocak, sur içinde, eski bir Diyarbakır Evi’ni alıp, aslına uygun onararak müzeye çevirmiştir. Evin içinden bir görüntü.
Esma Ocak Evinin Avlusundan Bir Görüntü.
420
Erdebil Köşkü’nden Bir Görüntü
8. Eserleri
1928’de Diyarbakır’da doğan Esma Ocak, hemen hemen bütün yaşamını da doğduğu kent Diyarbakır’da
geçirir ve orada yazım faaliyetlerini sürdürür. Aynı zamanda Diyarbakır Tanıtma Kültür ve Yardımlaşma
Vakfı’nın başkanlığını yapmıştır. Yine pek çok yazar örgütünün üyeliğini de üstlenmiştir. “Berdel” isimli
öyküsü Atıf Yılmaz tarafından filme alınmıştır. “Yeni Çardak” adlı hikâyesi ise tiyatroyla oyunlaştırılmıştır.
Kitap olarak basılan eserlerin sayısı toplam on üçtür. Aşağıda künyeleriyle vereceğimiz bu on üç eserin
altısı öykü kitabı, altısı roman, birisi ise biyografidir. Esma Ocak’ın bütün eserlerini künyeleriyle birlikte
yayınlanış sırasına göre şu şekilde verebiliriz.
1. OCAK, Esma, Berdel, 2. Baskı, Tekin Yayınevi, Ankara 1982, (Öyküler), (İlk baskı 1981’de Almanya’da
basılıp ayrıca Almancaya da çevrilmiştir)
2. OCAK, Esma, Kırklar Dağı’nın Düzü, Memleket Yayınları, Ankara 1982 (Öyküler).
3. OCAK, Esma, Kervan Servan, Dayanışma Yayınları, Ankara 1983 (Roman).
4. OCAK, Esma, Sara Sara, Memleket Yayınları, Ankara 1987 (Öyküler).
5. OCAK, Esma, Kuyudaki Ses, Ajans 21 Yayınları, İstanbul 1990 (Roman).
6. OCAK, Esma, Muş Gürcüsü Destanı, San Matbaası, Haziran 1991 (Roman).
7. OCAK, Esma, Surlu Kentin Sır Suyu, Diyarbakır, 1994 (Öyküler).
8. OCAK, Esma, Kadınlar Mektebi, Akşam Ofset ve Tipo Matbaacılık, Diyarbakır 1995 (Roman).
9. OCAK, Esma, Duvar İçindeki Diyar/Diyar-Be-Kir, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları,
İstanbul, 1998 (Tarihi Roman).
10. OCAK, Esma, Hasırcı Kuşu, Güneydoğu Ofset Matbaacılık, Diyarbakır, 2000 (Öyküler).
11. OCAK, Esma, Münire, Birharf Yayınları, İstanbul 2005 (Tarihi Roman).
12. OCAK, Esma, Bir Filozofun Özel Yaşamı Ziya Gökalp, Birharf Yayınları, İstanbul 2006 (Biyografi). 421
Kemal TİMUR
13. OCAK, Esma, İçerdeki Avcı, Diclem Sahaf Yayınları, İstanbul 2008 (Öykü Seçkisi).
9. Dîvânu Lugati’t-Türk’ün Tiyatrolaştırılması

Esma Ocak, Bir Filozofun Özel Yaşamı Ziya Gökalp adlı anı kitabında birçok konuya değinir. Kitaptaki
bilgilerin hemen hemen tamamı, akraba çevresinden ve özellikle de babasından dinlediği hatıralardır.
Dolayısıyla buradaki bilgiler daha çok Ziya Gökalp’ın ailevi hayatıdır. Bilindiği gibi Esma Ocak ile Ziya
Gökalp akrabadırlar. Bu akrabalık konusunda babası Şahap Bey, kızı Esma Ocak’a şu bilgileri verir:
“Ziya Gökalp’ın anneannesiyle benim babaannem hala-dayı çocukları, yani ulemadan Mütü Derviş
Efendi’nin torunlarıdırlar. Ziya Bey’in babası Mehmet Tevfik Efendi, Mütü Derviş Efendi’nin kızı olan
Hatice Hanım’ın kızı Züleyha Hanım ile evlenmiştir. Ziya Gökalp’ın yetişmesinde annesi en az babası kadar
etkili olmuştur. Bize çok sık gelirdi. Ama nedense annemler kendilerine gittiklerinde delikanlılık çağına
girmiş olduğumuz halde bizleri götürmezlerdi. Ziya Gökalp, anneme hala derdi. Jandarma kumandanı olan
Vasıf dayımla senli benli konuşurlardı. Hasip amcasının kızı Vecibe Hanım’la evliydi. Vecibe Hanım’da kalça
çıkığı olduğundan yürürken topallardı.”13
Esma Ocak, bu eserinde ayrıca Süleyman Nazif, Alî Emîrî Efendi ve Ziya Gökalp arasındaki
münasebetlerden de bahseder. Alî Emîrî Efendi’nin Dîvânu Lugati’t-Türk eserini bulması ve Ziya Gökalp’ın
bu eseri görmek için gösterdiği çabaları da anlatır.
Esma Ocak, lise ikinci sınıtan üçüncü sınıfa geçtiği yılın yaz ayında Ziya Gökalp’ın büyük kızı Seniha,
Diyarbakır’a gelir. Bu ziyaret, onda büyük heyecan yaratır ve annesiyle Seniha Hanım’ı ziyarete giderler.
Esma Ocak, onunla röportaj niteliğinde bir sohbet gerçekleştirir ve Ziya Gökalp’ın özel yaşamıyla ilgili ilginç
anıları dinleyerek bu kitabının sonuna alır.
Başta da belirttiğimiz gibi Esma Ocak, her ne kadar Ziya Gökalp’ın vefatından birkaç yıl sonra
doğmuş olsa da, onun yakını, akrabası olma ayrıcalığına sahiptir. Ocak, başta babası olmak üzere aile
çevresinde Ziya Gökalp hakkında anlatılanları yıllar boyunca kaydederek son derece değerli bir bilgi
dağarcığı oluşturmuş ve bunları yıllar sonra kaleme almıştır.
Aydınları halka gitmeye, onlara medeniyet götürmeye ve onlardan kendi kültürlerini öğrenmeye
çağıran Ziya Gökalp, bu felsefesini özel yaşamına da yansıtıyor. Yakınlarına ve akrabalarına, çevrelerinden,
kültürümüzün ayrılmaz parçası olan masalları, fıkraları, bilmeceleri, öyküleri öğrenip yazarak kendisine
getirme görevini verdiğini de bu kitaptan öğrenmiş oluyoruz. Bu biyografide ayrıca birbirinden güzel
hikâyeler, bilmece ve masallar da bulunmaktadır. Ayrıca Kaşgarlı Mahmut’un Dîvânu Lugati’t-Türk
adlı eserinin, maceralı hikâyesi yer almaktadır. Esma Ocak bu olayı ayrıca Tiyatro şekline getirerek nasıl
aktardığını biraz sonra okuyacağız.
Dört perdeden oluşan tiyatro: Ziya Bey (Gökalp), Rifat Bey (Kilisli Muallim Rifat), Alî Emîrî Efendi,
Genç, İkinci Genç, İbrahim Macit ve Hizmetli adlı kişilerin konuşmalarından oluşmaktadır. İşte Esma
Ocak’ın Dîvânu Lugati’t-Türk ile ilgili kitabımızda ilk defa yayınladığımız bu dört perdelik tiyatrosunu bu
bildirimizin sonunda da aynen yayınlıyoruz.
BİRİNCİ PERDE
Karşıda üzerinde motili halı serili bir sedir, yanı başında üzerinde kitap, deter, okka, kalem takımı
bulunan masa, yerde halı, yastık ve minder, köşede rahle bulunmaktadır. Rifat Bey arkası dönük olarak
masadaki kitapları karıştırmaktadır. Dış kapı çalınır, az sonra hizmetlisi içeriye girer.
HİZMETLİ - Ziya Bey teşrif ettiler efendim!
RİFAT BEY - Buyursunlar! (dışarıya çıkar, dışarıdan) - Buyurun efendim buyurun, hoş geldiniz, sefalar
422 getirdiniz.
13 OCAK, Esma, Bir Filozofun Özel Yaşamı Ziya Gökalp, Birharf Yayınları, İstanbul 2006, s. 9.
ZİYA BEY - Hoş bulduk.

(Ziya Bey önde, Rifat Bey arkada sahneye girerler. Ziya Bey’in elleri pantolonunun
ceplerinde, çok heyecanlı ve telaşlı sahnede dolaşır.)
ZİYA BEY - Anlat Allah aşkına Rifat. Alî Emîrî Efendi’nin bu şaheseri elde etmesiyle sana emanet
etmesinin hikâyesini anlat. Haberi alır almaz Parmakkapı’daki evine koşup kitabı göstermesini rica ettim;
“Şimdi olmaz iki-üç ay sonra belki” diyerek göstermek istemedi. Diyarbekir mebuslarından iki muhterem
zatı da aynı ricayla gönderdim, onlara da aynı şeyi söyleyip kitabı göstermemiş.
RİFAT BEY - Gösteremezdi, çünkü kitap o aralar bende idi.
ZİYA BEY - Yapma yahu!
RİFAT BEY - Vallahi.
ZİYA BEY - Ben bu kitaba kulaktan âşık oldum Rifat. Anlat bana nelerin olup bittiğini. Bu şaheseri
yeryüzüne çıkarışının gerçek hikâyesini anlat. Meraktan ölmek üzereyim.
RİFAT BEY - Hay hay üstadım. Kerem buyurup oturun da anlatayım.
ZİYA BEY - Ama en küçük ayrıntıyı atlamadan anlatacaksın.
RİFAT BEY - Emredersiniz efendim.
ZİYA BEY - Hadi başla bakalım.
RİFAT BEY - Alî Emîrî Efendi bir gece, adet edindiği üzere Divanyolu’ndaki Diyarbekir Kıraathanesine
teşrif etti. Oldukça neşeli ve sevinçten yerinde duramaz bir haldeydi. Hepimiz şaşırmıştık. Önce tarihten
edebiyattan bir şeyler konuştuk.
Bir ara; “Beyler, efendiler size bir şey soracağım” dedi. Buyurun dedik. “Siz Dîvânü Lugati’t Türk isminde
bir kitap duydunuz mu yahut gördünüz mü” diye sordu.
ZİYA BEY - Cevap veren olmadı mı?
RİFAT BEY - Olmaz olur mu? Ben derhal kitabın kendisini görmedim ama “Kâtip Çelebi bunu görmüş
ve Keşfizünun’unda yazmıştır” cevabını verdim. Hep bir ağızdan: Siz gördünüz mü? diye sorduk. Sorumuz
çok hoşuna gitti. O gevrek gülüşüyle katıla katıla gülerekten: “Tanrı’nın izniyle o kitaba sahip oldum” dedi.
Kendisini kutladık.
ZİYA BEY - Kitabı nasıl elde ettiğini sormadınız mı?
RİFAT BEY - Sormaz olur muyuz? Sorduk, şöyle anlattı: Âdetim olduğu üzere her hata da iki üç kez
sahalar çarşısına uğrar yeni bir şey var mı diye kitapçılara sorarım. Dün de uğrayıp Burhan Bey’e aynı
soruyu sordum. “Bir kitap var ama sahibi otuz altın istiyor” dedi.
ZİYA BEY - Of be çok para!
RİFAT BEY - Hakikaten. Bana geleli bir hata oldu bu şaheseri aynı fiyata alırlar düşüncesiyle Maarif
Nazırı Emrullah Efendi’ye götürdüm, o da İlmiye Encümen’ine havale etti. Dedi encümen tetkik için bir
hata süre istemiş. Bir hata sonra uğradığında on altın teklif etmişler. “Kitap benim değil başkasınındır,
sahibi otuz altından bir para aşağıya vermiyor” deyince; Burhan Bey! Alın kitabınız sizin olsun istemiyoruz
diyerek kitabı iade etmişler.
423
ZİYA BEY - Onlar bu kitabın değerini bilemezler ki.
Kemal TİMUR
RİFAT BEY - Dediğiniz gibi olacak ki o cevabı vermişler.

ZİYA BEY - Evet evet devam et. Sonra neler olmuş.
RİFAT BEY - Burhan Bey, “kitap sahibinin tayin ettiği müddet yarın bitecek yani. Yarın kitabı götürüp
sahibine vermek mecburiyetindeyim. Üstat bakınız eğer işinize geliyorsa siz alınız” demiş. Alî Emîrî Efendi
şöyle devam etti: “Kitabı elime alınca bayıldım, otuz altın değil, otuz bin altın değeri var. Dünyada eşi
menendi görülmemiş bir kitap. Hicri 466 yılında telif edilmiş bir Türk kamusu ve grameri. Fakat kitapçıyı
fiyatı arttırmaya bırakmamak için nazlı davranarak “dağınık bir eser, müellifi Kaşgarlı bir adam imiş kimdir?
Necidir? Belli değil. Ama ne de olsa bir eserdir. Maarif on altın vermiş ise ben on beş veririm” dedim. Burhan
Bey: “Hayır Alî Emîrî Beyefendi arz ettiğim gibi kitap benim değil, olsaydı verirdim. Sahibi mutlak otuz
altın istiyor, almayacak iseniz götürüp sahibine teslim edeceğim” deyince telaşa kapılan Alî Emîrî Efendi:
“Sahibi kimdir?” diye sormuş. “Yaşlıca bir hanım eski maliye nazırı Nazif Bey’in yeğeniymiş. Paşa bu kitabı
kendisine verirken: “Kitabı çok iyi sakla paraya sıkıştığın zaman kitapçılara götür ama otuz altından aşağıya
verme, çok değerli bir kitaptır” demiş. Bu otuz altın kadının kulağına küpe olmuş. Alırsanız kendisine iyilik
etmiş olursunuz, deyince Alî Emîrî Efendi: “Şimdi işin şekli değişti. Bir kadına yardım söz konusu olunca
kabul ederim. Kitabı alıyorum” demiş ama yanında on beş altın varmış. Eve gidecek olsa kitap dükkânda
kalacak, “ya bir başkası gelir Burhan Bey tamahkârlık edip satacak olursa?” düşüncesiyle kahrolmuş. Neyse
ki tam o sırada Darülfünun edebiyat muallimi Reşit Faik Bey geçmiş oradan, hemen çağırıp “aman var ise
bana yirmi altın verin” demiş. Reşit Bey çantasını açmış on altını varmış onu vererek üst tarafını şimdi eve
gidip getiririm deyince üstat kitapçının dükkânında huzuru kalp ile oturmuş. Bir süre sonra Reşit Bey’in
getirdiği paradan otuz altına eklediği üç altın bahşişle Burhan Bey’e verip kitabı satın almış.
(Ziya Bey yerinden fırlarcasına kalkıp, Rifat Bey’in karşısına dikilerek)
-Bundan mükemmel âlicenaplık, vatanperverlik olur mu? O an yaşadıkları heyecanın derecesini tahmin
etmek dahi müthiş bir heyecan veriyor bana. Evet evet devam et.
RİFAT BEY - Sonrasını şöyle anlattı: “Derhal eve geldim yemeyi, içmeyi unuttum. Tam birkaç saat tetkik
ettim, Türk dilinde şimdiye kadar böyle bir kitap yazılmamıştır. Bundan sonra da yazılamaz arkadaşlar!
Kitaba gerçek fiyatı verilecek olsa, cihanın hazineleri kâfi gelmez. Ben otuz üç altına satın aldım ama birkaç
misli ağırlığında elmasla zümrüde vermem” dedi. Hadisenin üzerinden bir hata geçmeden beni çağırttı
gittim, kitap masanın üzerinde duruyordu. “İşte Divan-ı Lügat’i-Türk buyurun mütalaa edin” deyince:
“Cenabı Hak neşrini nasip etsin” karşılığını verdim. “Bu sözü başkasından duymadın değil mi Rifat? Tashih
ve tasnifini yapacaksın” dedikten sonra derinden bir ah çekti.
ZİYA BEY - Allah Allah neden acaba?
RİFAT BET - Bu eser ne kadar yüksek desek o kadar yüksek, ne kadar kıymetli desek o kadar kıymetli
ama bazı hususları var Rifat! Kitabın formaları dağılmış, yaprakları kararmış, başı sonu belli değil! Sayfaların
karşılığı, en kötüsü de başlarında numaralar yok. Bu hususlar beni çok düşündürüyor diyerek kitabı elime
verdi.
(Hizmetkâr kahve getirir, Rifat Bey yaslandığı masanın yanından ayrılıp kahvesi elinde gelir, Ziya Bey’in
karşısına oturur.)
ZİYA BEY - Seni kutlarım Rifat, bu husustaki hassasiyet ve titizliğini bile bile kabullenmen büyük bir
cesaret ve fedakârlık doğrusu.
424 RİFAT BEY - Böyle bir eseri kültürümüze mal etmeyi her zahmete katlanmaya değer buldum
üstadım. O şaheseri elime verirken: “Kitap tamam ise ne saadet, değil ise vay benim başıma o zaman bu
kitabın karşısına geçip ölünceye kadar ağlamalıyım demişti. Nasıl reddedebilirdim? İkimiz de kaygılı ve
heyecanlıydık. Eve gelir gelmez işe koyuldum ve üç defa kitabı hatmettim formaları oradan kaldırıp buraya
koydum uymadı, başka yere götürdüm. Sözlerin uyumuna, konunun devamına baktım velhasıl kafa patlata,
uğraşa düzenledim, haddinden fazla düşündüm ama başarmıştım. Müjdeyi verdiğimde bir çocuk gibi
ağlayarak: “Bir de ben göreyim” dedi. Bir kere de kendisiyle okuduk; sonuçtan öyle memnun ve mutlu oldu
ki ellerime sarılarak: “Evim iki bölümden ibarettir Rifat. Bu hizmetine karşılık yarısını adına yaptıracağım,
kalk çabuk tapu dairesine gidelim demez mi?
ZİYA BEY - Gerçekten yapardı. Yanya’da ele geçirdiği bir kitabın ikinci cildine sahip olmak için Yemen’e
kadar giden âşığı, onu da yapardı.
RİFAT BEY - Mutlaka, ama ben: “Hanenizde daim olunuz efendim. Bana vereceğiniz en değerli mükâfat
bu şaheserin neşrine izin vermeniz olacaktır” dedim. “İnşallah o da olur fakat biraz sabrederseniz” dedi.
ZİYA BEY - Neden acaba?
RİFAT BEY - Ben Alî Emîrî Efendi’yi iyi tanırım. Bazı devlet büyüklerinin bu kitaba ilgi duyup el
atmalarını istiyor olduğunu sanıyorum.
ZİYA BEY - Hazinenin anahtarı senin elinde Rifat, ne yapıp ederek kitabı bastırıp Türklere armağan
edelim.
RİFAT BEY - Siz Talat Paşa’yla görüşüyor musunuz üstadım? Kendisine nazınız geçer mi yani?
ZİYA BEY - Elbette!
RİFAT BEY - Alî Emîrî Efendi, Talat Paşa’yı çok sever ve teklif ondan gelirse yok diyemez.
ZİYA BEY - Ben Talat Paşa’ya rica ederim. O kolay ama Paşa, Emiri Efendi’nin ayağına gitse olmaz. Onu
Babıâli’ye veya merkeze çağırsa o hiç olmaz. Bu buluşmayı sağlayacak bir mizansen oluşturmamız gerek.
RİFAT BEY - Bu mizanseni adliye nazırı İbrahim Efendi’den başkasıyla düzenleyemeyiz. Alî Emîrî
Efendi’yle birbirlerini çok severler. Bir akşam Alî Emîrî Efendi ile devlet büyüklerinden birkaçını itar
yemeğine davet etsin. Yapılacak olan tarihi ve edebi sohbetler esnasında değerinin büyüklüğü açığa çıkacak
olan Alî Emîrî Efendi’ye elinde hazineye benzer bir şaheserin bulunduğunu bildiklerini söyleyip…
ZİYA BEY - (Lafı ağzından alıp) Bu kitabı bastırma lütfunu Türk milletinden esirgememenizi rica
ediyoruz gibi sözler etsinler.
RİFAT BEY - Tam üstüne bastınız üstat.
ZİYA BEY - Kolay ve keyili bir çözüm yolu eve gider gitmez oyunu sahneye koymak üzere harekete
geçeceğim. Şimdilik selametle kal. (Çıkar, kendisine dış kapıya kadar eşlik eden Rifat Bey içeriye girerek
kitaplarını karıştırmaya koyulur. Hizmetli girip fincanları alır, masanın üstünü düzeltir ve çıkar. Az sonra
kapı çalınır, iki genç girer içeriye, birisi yaklaşarak):
GENÇ - Bir ricada bulunmak üzere değerli vakitlerinizi işgal etmiş bulunuyoruz efendim.
RİFAT BEY - Estağfurullah buyurun oturun.
GENÇ - Rahatsız etmeyelim hocam. Biz Diyarbekirliyiz. Üstadımız Alî Emîrî Efendi’yle çok yakın ve
sıkı ilişkinizin olduğunu söylediler. Müstedîm toplantılarınızdan birine katılmak suretiyle mutluluğa ermek
ve arkadaşımın bir müşkülünü gidermek amacıyla rahatsız etmiş bulunuyor, böyle bir şey mümkün olabilir
mi acaba? 425
RİFAT BEY - Elbette çocuklar neden mümkün olmasın. Salı günü akşamı teşrif edecek hemşerilerine
Kemal TİMUR
karşı ayrı bir muhabbet beslediğini söylememe endişenizi gidermeye kâfi gelir sanırım.
DİĞER GENÇ - Teşekkür ederiz. Çok teşekkür ederiz efendim. Bizi mutluluğa boğmuş olursunuz.
(Ellerini göğüslerine bastırıp başlarıyla selamladıktan sonra çıkarlar).
(Sahne karartılır)
İKİNCİ PERDE
(Masaya iki fincan konmuştur. Alî Emîrî Efendi parmakları yeleklerin cebinde tebessümle volta
atmaktadır. Rifat Bey elindeki cezveyle sahneye girer, kahveleri fincanlara boşaltırken)
ALİ EMİRİ EFENDİ - Hal ve hareketim hayretini mucip olmadı mı Rifat? Çok büyük bir başarı elde
ettim. Beni kutlayacak mısın?
RİFAT BEY - Nasıl kutlamam mirim. Cennetten haber almışçasına bir hal içindesiniz. Hayrola büyük
rütbeli bir memuriyete mi tayin edildiniz?
ALİ EMİRİ - Muvafakiyetimin yanında memuriyetin ne önemi olabilir Rifat. Öyle mükemmel bir
imkâna sahip oldum ki onun üstünde bir devlete ermek mümkün mü?
RİFAT BEY - Buyurup oturun, kahvelerimiz içerken sohbet edelim. (Geçip karşılıklı otururlar,
kahvesinden birkaç yudum alır).
ALİ EMİRİ - Dün gece adliye nazırı İbrahim Efendi beni Kosko’daki konağında itar yemeğine davet
etmişti. Gittim, öyle büyük bir saygı ve hürmetle karşılandım ki nasıl hareket etmem gerektiğini bilemedim.
Biraz sohbet ettikten sonra top attı, itar ettik. Sofrada benden başka kimse yoktu. Sıkılacağımı bildiği için
kimseyi çağırmamış, itardan sonra sohbetimiz sürüp gitti derken hizmetli ağası gelip Talat Paşa Hazretlerinin
teşrif buyurduğu haberini verdi. İbrahim Efendi hemen kalkıp karşılayarak oturduğumuz salona buyur
etti. Paşa yalnız değildi. Üç değerli zevatla birlikte gelmiş ama ben Talat Paşa’dan başkasını tanımıyorum.
İbrahim Bey onları bana, beni onlara tanıştırdı. Alî Emîrî adını duyunca başta Talat Paşa olmak üzere hepsi
birden ayağı kalktılar. Talat Paşa bana doğru iki üç adım attı ve: “Üstadı muhterem Divan-ı Lügat’i-Türk gibi
bir hazineye sahip olduğunuz müjdesini almış bulunuyorum huzurunuzda. Fikir yürütmeye utanırım fakat
yüksek müsaadelerinizle arz etmek isterim ki kitapların da insanlar gibi tabii bir ömürleri vardır. Bir kitap
binlerce sene yaşamaz. Onları yaşatmak eskiden kopya ettirmek suretiyle olurdu. Ama faydası çok sınırlı
olduğu için medeniyet tab usulünü icat etmiştir. Bu baskılar sayesindedir ki bir kitap bin olur, on bin olur,
yüz bin olur. Sahibi bulunduğunuz Divan-ı Lügat’i-Türk tasavvur edilemeyecek kadar önemli bir kıymete
haizdir. Onu bastırıp üzerine isminizi kaydettirmek suretiyle Türklük âlemine yayalım, cihan size minnettar
kalsın” dedi.
RİFAT BEY - Siz ne cevap verdiniz?
ALİ EMİRİ - Dîvânu Lugati’t-Türk’ün üzerine adımı yazdırmak gibi fikrimin olmadığını söyleyerek iki
şart ileri sürdüm. Bunlardan biri kitabın tashih ve tasnifini senden başkasına yaptırmamak, diğeri o süre içinde
kitabın hiç kimseye gösterilmemesini sağlamak. Çok memnun oldu. “Şartlarınıza harfiyen uyulacaktır. İzni
âlinizle matbaaya derhal kitabın tabı için dört mürettip tahsis etmelerini emrini vereceğim” dedikten sonra,
elân hangi vazifeyi ifa etmekte olduğumu sordu. Deterdarlıktan emekli olduğumu söyledim. “Sizin gibi
değerli ve bilgili bir zatın bu yaşta emekli olmasına gönlüm razı olmaz. Valilik mi? Deterdarlık mı? Şurayı
Devlet Azalığı mı? Nazırlık mı? Hangi vazifeyi tensip buyuracağınızı söyleyin tayininizi derhal yaptırayım”
dedi. Ben: “Milletime karşı yapmam gereken hizmeti yapıp kendi isteğimle emekliye ayrıldım. Ömrümün
426 geri kalan kısmını kütüphanemdeki kitaplarla baş başa geçirmek kararındayım. Lütfunuza teşekkür ederim”
dedim yaa! İşte böyle Rifat, iş sana düşüyor artık. Yarın gelip kitabı al ama şartlarıma uymak kaydıyla.
RİFAT BEY - Baş üstüne üstadım huzuru kalp ile eseri bana teslim edebilirsiniz, diyerek kitabı aldım.
(Kapı açılır İbrahim Macit’le arkadaşları girerler).
RİFAT BEY - Bu hemşerilerimiz Diyarbekir’den gelmişler. Zatı âlilerine birkaç parça dinletmek
maksadıyla kendilerini davet etmiş bulunuyorum.
ALİ EMİRİ - (Elini göğsüne bastırır) Hoş gelip sefalar getirdiniz. Bizi saz ve sözünüzle mazide yaşamış
olduğumuz o müstesna günlere doğru götürürseniz haddinden fazla memnun etmiş olursunuz.
İBRAHİM MACİT - İnşallah efendim. Memnun etmeye çalışacağız.
(Akort yaparlar, fasıl başlar, biterken sahne karartılır).
ÜÇÜNCÜ PERDE
(Rifat Bey’le iki genç sahnededir. Alî Emîrî Efendi girer, ayağa kalkarlar. Elini öptükten sonra gençler diz
çökük vaziyette yerdeki şilteye otururlar. Birinin elinde dosya vardır.)
RİFAT BEY - Bu genç hemşehrilerimiz zatıâlinizi tanımak ve bir maruzatta bulunmak maksadıyla
gelmiş bulunuyorlar efendim.
ALİ EMİRİ - Memnun oldum. Bir şeyler öğrenmek istemeleri hoşuma gitti. Allah ilerlemek istedikleri
yolda muvafak etsin.
GENÇ - Ben Diyarbekirliyim ve Darulmuallim’de okuyorum efendim. Hocam doğup büyüdüğüm şehir
Amid’le ilgili bir makale yazmamı emretti. Ben de zatıâliniz “Zenger Ahmet Efendi” isimli hikâyenizden
aldığım ilhamla bir şeyler yazmaya çalıştım ama götürüp muallimime göstermeye cesaret edemedim.
ALİ EMİRİ - Neden ötürü?
GENÇ - Üslubumun okuyucular tarafından tenkide uğrayacağından korktuğumdan ötürü efendim.
DİĞER GENÇ - Oysa çok mükemmel bir üslubu vardır üstadım.
ALİ EMİRİ - Bu yazdığın ilk makale mi olacak?
GENÇ - Evet efendim. Aslında hocam yazdıklarımı çok beğenir ama yazacağım makaleyi bir dergide
yayınlatacağını söyleyince büyük bir telaş ve heyecana kapıldım. İzn-i âliniz olursa metni huzurunuzda
okuyup eksiklerimi tamamlatmanızı rica edeceğim.
ALİ EMİRİ - Okumaya başlayın o halde.
(Genç dosyayı açar.)
GENÇ - Konuya şöyle girdim efendim:
Şehri Amid’de Vezir-zade Hasan Paşa’nın 1572-1575 yılları arasında yaptırdığı Hasan Paşa Hanı isimli
muhteşem bir han vardır. Biz Amidliler bu hana Diyarbekir’le İstanbul’u birbirine bağlayan köprü gözüyle
bakarız. Çünkü her kesimden sanat ehli, en ince zanaatla uğraşan mücevher usta ve şakirtleri, alıcılarıyla
satıcıları bu iki şehir arasında mekik dokuyup sanat, ilim ve kültür alışverişinde bulunurlar. Osmanı âli
devleti hudutları içinde Amid’le İstanbul’dan başka hiçbir vilayette mücevherat mesleğiyle uğraşan ustaya
rastlamak mümkün değildir.
ALİ EMİRİ - Hasan Paşa’nın o muhteşem hanı mücevherciler hanı, kapalı çarşıları da mücevherciler
427
çarşısı olarak yaptırdığını yazmış mısın?
Kemal TİMUR
GENÇ - Evet efendim. Yazmış ve şöyle devam etmişim.

Hasan Paşa nasıl bir düzen kurmuş ve inkişaf sağlayabilmiş ise Orta Asya’nın şarkından, şimal ve
cenubundan gelen tüccarlar pırlanta, elmas, yakut, zümrüt, zebercet, firuze gibi ham mücevherleri toplayıp
Amid’e gelerek bu hana inerler. Hanın giriş kapısından başka kapalı çarşılara açılan iki kapısı daha vardır.
Bu kapılardan hem mücevherciler çarşısına hem de gümüş ve ince bakır sanatının işlendiği ikinci bir kapalı
çarşıya geçilir. Gümüş çekmeceler, leğen, ibrikler, çatal kaşık takımları, gümüş ayna ve süs eşyalarının en
şahaneleri, sırmalı kılıçlar, kabzalar, mücevherlerle süslü hançerler, avizeler, şamdanlar bu çarşıda yapılıp
diğer vilayetlere ihraç edilir. Mevlana Celaleddin-i Rumi hazretlerinin türbelerinin gümüş şebikesi burada
yapılıp mekâna hediye edilmiş, Sultan Murat Han Diyarbekir’e geldiğinde İmam-ı Azam hazretlerinin
türbelerine göndermek üzere gayet süslü gümüş bir kapıyla kafes, avize, çeşitli ebatta şamdan ve kandiller
yaptırıp Bağdat’a göndermiştir.
ALİ EMİRİ - Çok iyi gidiyor. Oku oku devam et!
GENÇ - Aralarında her dil, din, ırk ve renkten insanın bulunduğu tüccarlar kervanlarıyla Diyarbekir’e
gelir, doğruca Hasan Paşa’nın Hanına inerler. Hanın altında 500 hayvanı barındıracak büyüklükte iki ahır
vardır. Kervan avluya girer girmez hizmetliler koşup hayvanların üzerindeki yükü indirerek sahiplerine
teslim ederek hayvanları ahıra çekip yemliklere bağlarlar. Yorgunluktan bitkin düşmüş olan yolcular ise üst
kattaki odalara çıkarak yemeklerini yedikten sonra yatarlar. Gözlerini ertesi güne açan tüccarlar kahvaltı
eder etmez handan kapalı çarşılara açılan kapılardan dükkânlara dağılırlar.
ALİ EMİRİ - Burda dur bakalım. Hasan Paşa Hanı’na inen Orta Asyalı tacirlerin yemelerinin içmelerinin,
yatıp kalkmalarının, yani her türlü ihtiyaçlarının vakılar idaresi tarafından karşılandığı hususuna açıklık
getirilmemiş.
GENÇ - Bunu bilmiyordum efendim diyerek not alır.
ALİ EMİRİ - Devam et!
GENÇ - Amid’in bunca ilim adamı, şair, edip yetiştirmesinde çeşitli harslara sahip insanlarla
tanışmalarının büyük tesirleri olmuştur.
ALİ EMİRİ - Diyarbekir’e gelen gezgincilerin arasında saz çalıp türkü söyleyen ve hikâye anlatan
âşıklarının, masalcılarla şairlerin, tarih meraklısı kişilerin bulunduğu hakikatine de yer ver ki, iddian yerine
oturmuş olsun.
GENÇ - Hay hay üstadım. Orta Asya’dan gelen bu gurbetçiler mallarını teslim alıp çok memnun bir
şekilde dünyanın dört cihetine doğru yollara koyulup, mükemmel bir zarafetle işlenmiş mücevherlerini çok
yüksek fiyatlarla satarak tatlı kârlar elde ettiklerinden, tacir kafilelerinin biri gitmeden diğeri gelir.
Alî Emîrî Efendi’nin yazdığına göre zanaatların en zahmetli ve en incesi olan mücevherciliği
Diyarbekir’de geliştirip zirveye çıkaran zat Zenger Ahmet Çelebiyi Amid Efendi imiş. Kuyumculardan
birinin oğlu olan Ahmet adındaki bu çocuğa Tanrı hudutsuz bir kabiliyet bahşetmiş, çizdiği çizgilerde cetvel,
resmettiği dairelerde pergel kullandığı sanılırmış. Müthiş de bir resim yapma istidadı varmış. Dükkâna
gittiğinde işe yaramaz tel parçalarını eğip bükerek birbirinden güzel şekillere sokar, eline geçirdiği tenekeleri
kesip birbirine lehimleyerek babasının yaptığı gümüş çekmecelere benzer sandıkçıklar yaparmış. Oğlunun
kabiliyetini gözden kaçırmayan babası kendisiyle ilgilenerek sanatın inceliklerini belletmeye başlamış.
Yaşının küçüklüğüne rağmen kuyumculuğun ruhuna öyle vakıf olmuş ki, babasının vefatında 25 yaşında
428 olduğu halde deyme yaşlı ustalara parmak ısırtmış, yapıp sattığı birbirinden güzel elmas ve pırlanta broşlar,
gerdanlıklar, yakutlu zümrütlü bilezikler, yüzük ve küpeler hayranlıkla seyredilip hayretler içinde tetkik
edilmiş.14
ALİ EMİRİ - Zenger Ahmet Efendi’nin yapıp harman gibi camekânlarına yığdığı çeşitli ziynet
eşyalarının parıltısı içeriye düşen güneş ışıklarıyla kucaklaştığından çarşıya girenler nurdan yaratılmış başka
bir dünyanın ortasına düştükleri zannına kapılırlarmış. Elmas pırlanta parçacıklarını aklın alamayacağı bir
ustalıkla yan yana istileyip, taşların ışık kırılmalarını öyle girit bir şekilde ziynet eşyalarına dönüştürürmüş
ki, o takılar güneşe karşı tutulduklarında, başka bir güneşin doğduğu zannına kaptırırlarmış kişileri.
Diyarbekir’de öyle nadide ve benzersiz ziynet eşyaları üretmiş ki bu mükemmelliği yakalama hevesine
kapılan İstanbul kuyumcularından bir kaçı Amid’e kadar gelerek kendisinden bilgi edinmek gereğini
duymuşlar. Evet çocuğum devam et.
GENÇ - Zaman, üstün karakterli olgun ve sanata, zarafete ilgi duyan insanların zamanıymış.
Diyarbekir’e Sokullu-zade Derviş Paşa adında bir zat vali olarak tayin edilmiş. Zenger Ahmet Efendi’nin pes
dedirten mücevherciliği karşısında öylesine duygulanıp şaşkınlıklara düşmüş ki, uzak doğudan getirttiği
yığınla elmas, pırlanta, çok miktarda zümrüt, yakut, zebercet, firuze gibi değerli taşlarla külçelerle gümüşü
götürüp Zenger Ahmet Efendi’ye teslim ederek, dünya durdukça adının anılacağı bir sanat harikası imal
etmesi emir ve ricasında bulunmuş. Hiçbir iltifattan gurura kapılıp haddini aşma meyli göstermeyen
mücevherat ustası müthiş bir heves ve iradeyle işe koyulmuş. Öteden beri kafasında değerli taşlardan
bir cennet köşküyle cennet bahçesi taslağı tasarlarmış. Hayalini hakikate dönüştürme şansını yakalayışı
Zenger Ahmet Efendi’yi mutluluktan havaya uçurmuş. Derhal işe koyulup mücevherciler çarşısında
yeteneğini takdir ettiği şakirtlerden dördünü seçmiş. Hurdacılık işini yüklenerek zaman mekân tanımaz bir
heyecanla cennet köşküyle bahçesinin taslağını ortaya çıkarıp, yardımcılarıyla birlikte süslemeye başlamış.
Dikkat, zevk ve sabrın hudutlarını zorlayarak yapmaya çalıştığı cennet köşkünün içine oturttuğu taht, eşi
emsali görülmemiş bir manzara arz etmeye başlamış. Tahtı kucaklayan ağaçtaki yaprakların damarlarına,
meyvelerinin kabuk ve özlerine varıncaya kadar öyle mükemmel bir incelikle işlenmiş ki, meyve koparmak
niyetiyle parmaklarını uzatanlar, yapma olduklarını anladıktan sonra ellerini geri çekip şaşkınlıktan küçük
dillerini yutacak hallere uğramışlar. İstanbul’a kadar giden bu havadis, Bağdat’a tayin edilmiş olan Hasan
Paşa’yı Diyarbekir’e çekmiş. Gördükleri karşısında şaşkınlıklara düşüp afallayan Paşa, kuyumcu ustasını
hediye ve iltifatlara boğmuş ve bu dünya şaheserini hayalinden çıkarıp atması mümkün olmamış. Bir yıl
kadar sonra tamamlanmış olan cennet köşküyle cennet bahçesini bin bir ihtimamla Bağdat’a taşıtmış.
Valiliği süresince de bu suni köşkle bahçeyi gözü önünden ayırmamış. Fakat bu şaheser, Bağdat’ı işgal eden
Celali Deli Hasan’ın pençesine düşmüştür. İşte böyle değerli okuyucular. Diyarbekir Zenger Ahmet Çelebiyi
Amidi gibi nice sanat ehli kişiler, nice ilim, bilim adamı, nice ozan, ehl-i dil ve yazar yetiştirmiş mübarek bir
şehirdir (Başını kâğıttan kaldırır) cümlesiyle yazıma son noktayı koymuş bulunuyorum efendim.
(Metnin okunuşu süresince yüzünden tebessüm eksik olmayan)
ALİ EMİRİ - Tebrik ederim! Hoş bir biçimde kaleme alınmış. Söylediklerimi ilave ettikten sonra temize
çekip muallimine takdim et.
GENÇ - (Yanındaki dosyayı alıp mutlu bir çehreyle ayağa kalkar) Çok teşekkür ederim, sağ olun, var
olun efendim. (Alî Emîrî Efendi’yle Rifat Bey’in elini öperlerken sahne karartılır.)
DÖRDÜNCÜ PERDE
ZİYA BEY - (Gülerek girer) Tılsımı bozduk hazineyi ele geçirdik değil mi? Rifat, kitabı görebilir miyim?
429
14 Esma Ocak, Duvar İçindeki Diyar (Diyar-Be-Kir) adlı romanında da hem Hasan Paşa Hanı’ndan hem de Zenger
Ahmet Efendi’den genişçe bahseder.
Kemal TİMUR
RİFAT BEY - Başıma işler açmaya kalkışmayın üstadım. Alî Emîrî Efendi’nin öne sürdüğü şartı bilmez
gibi konuşuyorsunuz. Tasnif ve tashihini yapıncaya kadar atlattığım sinir bozukluğuyla sıkıntıları bilseniz
bana hak verirsiniz. Dünyada bir tek olan bu şaheserin sayfalarının çoğu haddinden fazla yıpranmış.
Fotoğrafını çektirmek mümkün değil. Tahminler yürüterek cümleleri yerine oturtmakta yaşadığım
işkenceden öte, kitabı ortaya çıkarıncaya kadar koruyabilmenin azap ve telaşını yaşadım. Kitabı teslim
aldıktan sonra gecelerce uyku uyuyamadım. Evde yangın çıkar yahut gelen hırsız eşyalarla birlikte onu da
götürebilir düşüncesiyle alıp milli kütüphaneye götürerek bir süre için muhafazalarını rica ettim. Müdür:
“Kütüphaneye günde yüzlerce kişi girip çıkıyor. Ya içlerinden biri şeytana uyup aşırırsa ne yaparım? Kusura
bakmayın teslim alamam” diyerek reddetti. Bu sefer maarif muhasipliğine götürerek matbaa amirinin
demir kasasına koymayı tasarladım. Onlar da “binamız ahşaptır, yanar, kitap da beraberinde yok olursa
bizi asmaya götürürler Rifat Bey!” mazeretiyle reddettiler. Çaresiz çarşıya gidip sağlam bir çanta alarak eve
geldim. Lügat-ı-Türk’ü içine koyup duvara çaktığım kocaman çiviye astım. Hanımımla çocuklarıma: “Bu
çantaya çok dikkat edeceksiniz. Ev boş bırakılmayacak. Gitmeye mecbur kalırsanız çantayı da beraberinde
götüreceksiniz. Ben evde yokken yangın çıkarsa hiçbir şeye el atmadan çantayı kapıp kaçacaksınız”
tembihinde bulundum. Geceleri de kitabı yastığımın altına koyaraktan uyudum. Allah’a hamd ve şükürler
olsun ki aylar süren geceli gündüzlü çalışmalardan sonra düzene sokabildim. Atlattığım bunca badire ve
meşakkatten sonra Alî Emîrî Efendi’den takdir ve teşekkür beklerken kitabı nasıl size gösterip emirlerine ters
düşmek suretiyle kendimi sözünde durmaz kişi durumuna düşürürüm? Biraz sabırlı olun üstat.
ZİYA BEY - Ben sana kitaba âşık olduğumu söylüyorum, sen aşkın nasıl bir bela olduğunu bilmez gibi
“sabırlı ol” diyorsun.
RİFAT BEY - Alî Emîrî Efendi âşığına kavuşmayı gözyaşları ile bekleyen çılgın bir âşık. Arzunuzu
yerine getirmek vefaya ihanet gibi bir şey olmaz mı? Gözü bu kitaptan başka bir şey görmüyor. Geçenler
neler olduğunu biliyor musunuz?
ZİYA BEY - Bilmem, neler oldu?
RİFAT BEY - Divani Lügat’i-Türkün birinci cildi çıkmış, ikincisi yarıya yaklaşmıştı. Bir gece
kıraathanede Alî Emîrî Efendi bana gizlice şöyle dedi: Avrupalı bir müsteşrik bu kitabı duymuş bana geldi
çok rica etti kitabı bir görmek istiyor. Yarın sabah yine gelecek. Sen yarın sabah kitabı bana getir, öğleden
sonra gelir alırsın. Sabahleyin erkenden kitabı götürdüm, öğleden sonra gelir alırım deyince aslan gibi sırıttı:
“O kitabı bir daha göremezsiniz dedi.” Hayır ola ne oldu üstadım dedim! “Dinle anlatayım”, diye söze başladı:
“Benim hemşiremin Basri Bey adlı bir damadı var. Kırşehir sancağında muhasebeci idi. Bunu haksız yere
azletmişler. Maliye müsteşarı Tahsin Bey’e bir tezkere yazdım, masum olduğunu ve üç güne kadar görevine
iade edilmesini rica ettim, bana cevap bile vermedi. Şimdi kalkar Maarif Nazırı Şükrü Bey’e gider durumu
anlatırsınız. Üç gün içerisinde Basri Bey’i yerine iade etmezse dördüncü günü kitabı sobaya atar yakarım.
Bunun üzerine hükümet de beni Beyazıt meydanında asarsa asar o başka” dedi. Üstadı teskin etmek istedim
fakat hiçbir sözüm fayda etmedi. Şükrü Bey’e gittim, durumu anlattım. Şükrü Bey açtı ağzını yumdu
gözünü bana dediğini bırakmadı. Oradan çıktım Maliye Müsteşarı Tahsin Bey’e durumu anlattım. “Nazır
Beyle görüşür, bir şeyler yaparım” dedi. Ertesi günü tekrar Tahsin Beye gittiğimde gülerek: “Alî Emîrî Efendi
haklıymış, Basri Bey haksız yere azledilmiş, görevine iadesine karar verildi, yarın yerine göndereceğiz” dedi.
Alî Emîrî’ye giderek sözünün yerine getirildiğini, Basri Bey’in görevine iade edildiğini ve kitabı vermesini
söyledim. Alî Emîrî Efendi: “Yook, siyasilerin sözüne güven olmaz, beni aldatmak için bir dolap çevirmiş
olabilirler. Basri Bey gitsin sandalyesine otursun, işe başladığını bana bildirsin, kitabı o zaman veririm” dedi.
430 Basri Bey, Kırşehir’e gitti, göreve başladığına dair Alî Emîrî Efendi’ye telgraf çekti, ben de kitabı aldım.
ZİYA BEY - Hakikaten çok enteresan!

RİFAT BEY - Geçenlerde Talat Paşa bir zatla kendisine üç yüz altın gönderip: “Zatıâlinize küçük
bir mükâfat olarak üç yüz altın gönderiyorum. Lütfedip kabul buyurursanız beni çok mütehassıs etmiş
olursunuz” biçiminde bir teskere yazmış. Alî Emîrî Efendi: “Lütuf ve kadirşinaslığınıza teşekkür ederim.
Lakin vatani ve milli bir hizmet karşılığında para almak vicdan ve vatanseverliğimin kabulleneceği şey
değildir. Siz o parayı yardıma muhtaç birkaç aileye Divanı-Lügat’i-Türk’ün sadakası olarak verirseniz beni
ziyadesiyle memnun etmiş olursunuz” şeklinde bir karşılık verip, parayı almamış.
ZİYA BEY - Alî Emîrî Efendi’den bundan başka türlü hareket etmesi beklenmezdi zaten. Sabırsızlık
içinde soranlara Divanı-Lügat’i-Türk’ün basılmaya hazır hale gelmesine az bir zaman kaldığını söyleyebilir
miyim?
RİFAT BEY - Elbette üstadım.
ZİYA BEY -Bu müthiş bir şey. Demek kitap basılacak ve Amidliler, asırlardan beri devam ettirdikleri
hars, yani kültür hamlelerine yeni hamleler ilave etmeye devam edecekler ha?
RİFAT BEY - Öyle olacağa benzer üstadım. Şehri Amid sizin gibi, Alî Emîrî Efendi’nin elindeki meşaleyi
alıp Süleyman Nazif Beyefendi’yle birlikte atiye taşımaya azmetmiş değerler yetiştirdiği sürece böyle olacak
ve Diyarbekirliler tırmandıkları kültür zirvesinden Türkiye’ye ışık saçmaya devam edecekler şüphesiz.
KAYNAKÇA
ÇAĞLAYAN, Handan, “Esma Ocakla Unutmak ve Hatırlamak Üzerine” Ropörtaj, http://bianet.org/biamag/
kadin/130296.
Güneydoğu Life Dergisi, Sayı 14, Ocak-Şubat 2008
OCAK, Esma, Bir Filozofun Özel Yaşamı Ziya Gökalp, Birharf Yayınları, İstanbul 2006.
OCAK, Esma, Duvar İçindeki Diyar/Diyar-Be-Kir, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları,
İstanbul, 1998.
TAĞIZADE KARACA, Nesrin, Edebiyatımızın Kadın Kalemleri, Vadi Yayınları, Ankara 2006.
TEVFİKOĞLU, Muhtar, Alî Emîrî Efendi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989.
TİMUR, Kemal, Berdel Yazarı Esma Ocak Hayatı ve Eserleri, Akademik Kitaplar Yayınları, İstanbul 2012.
http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/?kategori=divan
http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/?kategori=kasgarli2%E2%80%9D.
431
Diyarbakırlı Ahmed Mürşidî’nin
Pendnâmesi’nde
Ayet ve Hadis İktibasları
Yrd. Doç. Dr. Şerife UZUN
Kastamonu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Kastamonu
serifeuzun37@hotmail.com
ÖZET
Kur’an-ı Kerim, Klasik Türk edebiyatının kay- Mürşidî ahlakî bir mesnevî olan Pendnâme adlı ese-
nakları arasında hiç şüphesiz ilk sırada yer almak- rinde sosyal hayata dair hemen hemen her konuyu
tadır. Hadis-i şeriler ise Kur’an-ı Kerim’den sonra farklı başlıklar altında ele almıştır. Bu konulara açık-
ikinci kaynaktır. Klasik Türk edebiyatında hemen lık getirirken ayet ve hadislerle düşüncelerini des-
hemen her şair, az veya çok ayet ve hadislerden fay- teklemiştir. Bunu bazen ayet ve hadisi lafzen iktibas
dalanmıştır. Ancak bunların kullanım biçimleri ve ederek bazen manen iktibas ederek yapmıştır. An-
fonksiyonları pek çok şairde, hatta aynı şairin şiirleri cak tespit ettiğimiz hadislerin çoğu sahih hadis kay-
arasında bile farklılık arz edebilir. Şairlerin büyük naklarında yer almamaktadır. Buna rağmen eserin
bir kısmı şiirlerinde anlatmak istedikleri duygu ve tamamına bakıldığında ayet ve hadislerin çokluğu
düşünceleri kuvvetlendirmek için ayet ve hadislerin dikkat çekmektedir. Bildiride Pendnâme’de yer alan
kutsiyetinden faydalanma yoluna gitmişlerdir. Böy- ayet ve hadis iktibaslarının tasnifi ele alınmıştır.
lece sözün ve ifadenin etkileyiciliğini ve geçerliliğini Anahtar Kelimeler: Ahmed Mürşidî, Pendnâ-
artırmaya çalışmışlardır. Diyarbakırlı şair Ahmed me, İktibas, Ayet, Hadis
Şerife UZUN
18. yüzyılın mutasavvıf âlim ve şairlerinden Ahmed Mürşidî Diyarbakırlıdır. Şair hakkında en geniş
bilgiyi Ali Emirî Efendi vermektedir. Buna göre küçük yaşta anne ve babadan yetim kalan Ahmed Mürşidî
önce dönemin ilimlerini tahsil etmiş, daha sonra tasavvufî anlamda Birecikli Uşşâkî şeyhlerinden Şeyh Ebu
Bekir Efendi’ye intisap etmiştir. (Adak, 2012; 61)
Ahmed Mürşidî hayatını irşâdla geçirmiştir. Bu yüzden çevresinde sevilen bir kişiliğe sahiptir. Geniş
bir halk kitlesine hitap eden şair, Müslümanlığın fikrî ve ahlâkî değerlerini insanlara ulaştırmaya çalışmıştır.
Ahmed Mürşidî bütün eserlerini mesnevî nazım şekliyle yazmıştır. Mesnevi nazım şeklinin, dinî ve ahlâkî
konuları işlemeye daha uygun olması, bunun sebebi olarak gösterilebilir. Ayrıca eserlerinde sade ve anlaşılır
bir dil kullanan şair, yazdıklarının halk tarafından anlaşılmasını amaçlamış olmalıdır. Şair, eserlerinde
Ahmedî, Mürşidî ve Âmidî mahlaslarını kullanmıştır. Bunların içinde en çok kullandığı ise Ahmedî
mahlasıdır. (Türkeri, 1999; VII)
Ahmed Mürşidî’nin mesnevilerinden biri olan Pendnâme, yıllarca Ahmed-i Bîcân’a atfedilmiş, fakat
daha sonra bu eserin Ahmed Mürşidî’ye ait olduğu anlaşılmıştır. Eser, Ahmediyye, Muhammediyye ya
da Kitâb-ı Mürşidî olarak bilinmektedir. Mesnevi nazım şekliyle yazılmış olan bu eser ahlâkî mesneviler
içerisinde kabul edilmektedir. (Yeniterzi, 2007;461 ). Eser klasik mesnevî şeklinde tertip edilmemiştir. Bu
yüzden tevhid, münâcât, na‘t gibi başlıklar yoktur. Şair ele aldığı konulara farklı başlıklar altında yer vermiş;
dinî, ahlâkî ve tasavvufî konuların yanında sosyal konuları da işlemiştir.
Pendnâme, “mebhas” adı verilen bölümlerden oluşmaktadır. Bu bölümlerde; fakirlik, dünya malı,
beş vakit namaz, bekârlık, evlilik, ana-baba hakkı, komşu hakkı, eşlerin hakları, namus, rızk, açgözlülük,
zenginlik, haramlar, emanet, devlet yönetimi, cömertlik, misafirlik, ihanet, rıza ve sabır, fitne ve fesat,
dedikodu, övünme ve ayıplama, kibir ve kıskançlık, şeytan, tövbe ve istiğfar, iman, günahlardan kaçınmak,
dua, şükür ve hamd, nefsin çeşitleri, Kur’an okuma, hasret, gözyaşı, Allah’ı anmak, ilahî aşk, tütün,
Peygamber aşkı, salavat, peygamberlerin mucizeleri, velilerin kerametleri, mecnunun sözleri ve halleri,
cifr, simyâ, sihir, ümmetin övgüsü, âlimler, ölüm, kabir, dünyayı kötüleme, kıyamet, mahşer ve mîzân,
zekât vermeyenler, alışverişte hile yapanlar, yalan yere şahitlik edenler, şahitlikten kaçınanlar, zina edenler,
komşusunu incitenler, saz çalanlar, yetim malı yiyenler ve cennete girecek kadınlar gibi konular işlenir.
Ayrıca bu bölümlerin arasına zaman zaman kasideler serpiştirilmiştir.
Pendnâme üzerine yapılan pek çok çalışma vardır. Makale, derleme, ve tez olarak bir çok kez ele alınan
eserin son olarak M. Sait Mermutlu tarafından Diyarbekirli Ahmed Mürşidî, Pendnâme adıyla tenkitli neşri
yapılmıştır. Bildiriyi hazırlarken bu yayını esas aldık.
Ahmed Mürşidî ve eserleri, klasik Türk şiirinin sadece saraya yakın olan edebiyatçılar tarafından
oluşturulmadığını göstermesi bakımından oldukça önemlidir. Zira Diyarbakır gibi İstanbul’dan epeyce uzak
bir bölgede yaşamış olmasına rağmen temiz bir Türkçe ile eserler vermiş olması, ayrıca insanlar tarafından
hem yaşadığı dönemde hem sonrasında ilgi görmüş olması bunu göstermektedir. Bildiride; Ahmed
Mürşidî’nin Pendnâme’sinde yer alan ayet ve hadis iktibasları ele alınmaktadır.
A. PENDNÂME’DEKİ AYET İKTİBASLARI1

Kur’an-ı Kerim, klasik Türk edebiyatının kaynakları arasında hiç şüphesiz ilk sırada yer almaktadır.
Özellikle ahlâkî mesnevilerde Kur’an-ı Kerim’den yapılan iktibaslar önemli bir yer tutmaktadır. Bilindiği
üzere iktibas; bedî’ ıstılahında ayetten, hadisten alınan bir parça ile sözü güzelleştirmek ve anlamı
güçlendirmek demektir. (Tâhirü’l-Mevlevî, 1994: 61). Ahmed Mürşidî Pendnâme’de pek çok ayeti iktibas
etmiştir. Bunların bir kısmını lafzen, diğer bir kısmını ise manen iktibas etmiştir.
1. Lafzî İktibaslar
Ahmed Mürşidî Pendnâme’de dört ayeti altı farklı beyitte lafzen iktibas etmiştir.
434
1 Bu bölümde yer alan mealler için bk. Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meâli (2008), Ankara: TDV Yayınları
Diyarbakırlı Ahmed Mürşidî’nin Pendnâmesi’nde
1.1. Nefahtü fîhi min rûhî

Hani Rabbin meleklere, “Ben kuru bir çamurdan, şekillendirilmiş balçıktan bir insan yaratacağım. Onu
düzenleyip içine ruhumdan ülediğim zaman, onun için hemen saygı ile eğilin” demişti. (Hicr,15/29)
Ahmed Mürşidî eserinin giriş kısmından hemen sonra toplumsal konulara yer vermiştir. İlk olarak
fakirlik konusu işlemiştir. Bunun ardından dünya mülkünün geçiciliği ve aldatıcılığını ele aldığı bölümde
ise insanın gerçek değerinin sahip olduğu dünya malından değil, Allah Teâlâ’nın ona verdiği hasletlerden
kaynaklandığını dile getirmiştir. Bu düşüncesini;
Nefahtü fîhi min rûhî diyüpdür
Melekler atana secde kılupdur (s.35)2
beytiyle desteklemiştir. Zira çamurdan yaratılmış olan insanı, kendisine melekleri secde ettirecek kadar
yücelten değer, ona Allah Teâlâ’nın ruhundan ülenmiş olmasıdır.
1.2. Ahsen-i takvîm

Biz insanı en güzel biçimde yarattık…(Tîn, 95/4)
Ayette geçen ahsen-i takvîm tamlaması müfessirler tarafından en güzel biçim anlamında çevrilmiştir.
Bu ifade Allah Teâlâ’nın insanı en güzel ve en mükemmel biçimde yarattığını göstermektedir. Böylece insan
yaratılmış diğer varlıklar arasında müstesna bir yere sahip olmuştur. Yaratılmışların en mükemmeli olan
insanda bulunan bu güzelliğin kaynağı olarak Allah’ın onu kendi eliyle yaratıp ruhundan ülemesi, kendi
suretinde yaratması ve onu yeryüzünde halife kılması gibi lütuf ve ihsanları gösterilmektedir. Ayrıca insanın
pek çok sıfatı, ilâhî sıfatların yansımaları ve tecellileridir. (Karaman ve diğ., 2006: V/647)
Kur’an-ı Kerim’de Tîn suresinde geçen ahsen-i takvîm ifadesi Pendnâme’de hem “Kibir ve Kıskançlık”
bölümünde;
Ahsen-i takvîm didi bu cinse ad
Mahlûkâta bildürüp itdi murâd (s.168)
hem de “Şükür ve Hamd” bölümünde zikredilir:
Mahlûkâtıñ yegreki kıldım sizi
Ahsen-i takvîm deyü andım sizi (s.212)
1.3. Lâ taknatû min rahmetî

De ki: “Ey kendilerinin aleyhine aşırı giden kullarım! Allah’ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin. Şüphesiz
Allah, bütün günahları afeder. Çünkü O, çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.”(Zümer, 39/53)
İnsanoğlu günah işleme vasfına haizdir. Hatta zaman zaman bu günahların bağışlanması konusunda
ümitsizliğe düşüldüğü de olur. Ancak Allah Teâlâ merhamet sahibidir ve kendisinin rahmetinden ümit
kesilmemesini bildirmiştir.
Ahmed Mürşidî konuyla ilgili ayetin Allah’ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin bölümünü hem
“Tanrı’ya Yalvarış” bölümünde hem de “Allah’ı Anma” bölümünde iktibas etmiş, ayrıca bu beyitlerde
kendisinin ümitvâr olduğunu ve o rahmete erişeceğine inandığını ifade etmiştir:
Sen didüñ lâ taknatû min rahmetî
Ben ümîdvâram o va‘d u minneti (s.185)
2 Bildiride yer alan beyitler M. Sait Mermutlu, Diyarbekirli Ahmed Mürşidî, Pendnâme, İstanbul, 2012. adlı eserden 435
alınmıştır. Bu yüzden beytin yanında yalnız eserin sayfa numarası verilmiştir.
Şerife UZUN
Söyledin lâ taknatû min rahmetî

Hüsn-i zannım var bulam ol rahmeti (s.240)
1.4. İlâ Rabbike fergab

Ancak Rabbine yönel ve yalvar. (İnşirah, 94/8)
Ahmed Mürşidî Allah için dökülen gözyaşının faziletine de bir bölüm ayırmıştır. Bu bölümde geçen;
Hak bize Kur‘ân ile gösterdi yol
Kim ilâ rabbike fergab didi ol (s. 233)
beytinde yukarıdaki ayeti iktibas etmiştir. Zira Allah Teâlâ insanın gerek çalışmasında gerek ibadetinde
yalnız kendisine yönelmesini, her işini öncelikle O’nun rızasını gözeterek yapmasını, ne diliyorsa O’ndan
dilemesini emretmiştir.
2. Manevî İktibaslar
Pendnâme’de beş farklı ayet manen iktibas edilmiştir.
2.1. (Resûlüm!) Biz seni âlemlere ancak rahmet olarak gönderdik. (Enbiyâ, 21/107)
Eserin giriş kısmında müstakil bir na‘t yoktur ancak Hz. Peygamber (sav)’den bahsedilen bölümde klasik
edebiyatta en sık zikredilen ayetlerden biri olan yukarıdaki ayet iktibas edilmiştir. Zira Hz. Peygamber (sav)
Allah Teâlâ tarafında âlemlere rahmet olarak gönderilen bir elçidir. O insanları merhametiyle kuşatmış,
insanlar arasında sevgi ve kardeşliği yerleştirmeye çalışmıştır. Bu nedenle O’nun en çok öne çıkan yönü
rahmet peygamberi olmasıdır. Bu ayetin geçtiği beyit şöyledir:
Seni ‘âlemlere rahmet yaratdum
Kamu mahlûkâtım üzre ‘âlî itdüm (s. 21)
2.2. Ey iman edenler! Mallarınız ve evlatlarınız sizi, Allah’ı zikretmekten alıkoymasın. Her kim bunu
yaparsa, işte onlar ziyana uğrayanların ta kendileridir. (Münâfikûn, 63 /9)
Ahmed Mürşidî, toplumun en temel sıkıntılarından biri olan “Fakirlik” konusuyla ilgili olarak söylediği;
Söyledi Kur‘ânda Rabb-i Zü’l-celâl
Mâl-ı dünya fitnedür ehl ü ‘ayâl (s.23)
beytinde bu ayete atıf yapmıştır. Zira insanın nefsi dünya nimetlerine meyyaldir. Onları hayatın
merkezine koymak insanı ibadetten ve Yaratıcı’yı anmaktan alıkoyar. Şair bu gerçeğe dikkat çekmiştir.
2.3. Ey iman edenler! Zannın birçoğundan sakının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır. Birbirinizin
kusurlarını ve mahremiyetlerini araştırmayın. Birbirinizin gıybetini yapmayın. Herhangi biriniz
ölü kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı? İşte bundan tiksindiniz! Allah’a karşı gelmekten sakının.
Şüphesiz Allah tövbeyi çok kabul edendir, çok merhamet edendir. Hucûrât, 49/12
İnsanların en sık işlediği günahlardan biri dedikodudur. “Dedikodu” başlığı altındaki bölümde şair,
gıybetin insan eti yemekle eş değer olduğunu ifade etmiş, bunun da ayet ve hadislerden delilinin olduğunu
belirtmiştir:
Gıybet âdem lahmıdur didi Celîl
Var buna âyât ehâdîsden delîl (s.152)
436
2.4 Mürselât, 77/20-23

Biz sizi bayağı bir sudan (meniden) yaratmadık mı? Sonra onu belli bir süreye kadar sağlam bir yerde (ana
rahminde) tuttuk. Sonra da ona ölçülü bir biçim verdik. Biz ne güzel biçim verenleriz!
“Kibir” bölümünde şair insanın aslının ne olduğunu ifade ederken konuyu yukarıdaki ayete dayandırmış
ve şu beyitlerle ifade etmiştir:
Şol iki meni su ile olmısan
İki cîfe su yolıyla gelmisen
Ata zahrında halâs itdi seni
Ana rahminden yoğırmış ol teni (s. 179)
2.5. Hucurât, 49/10

Mü’minler ancak kardeştirler. Öyleyse kardeşlerinizin arasını düzeltin. Allah’a karşı gelmekten sakının ki
size merhamet edilsin.
“Şükür ve Hamd” konusunun işlendiği bölümde şair mü’minlerin birbiriyle kardeş kılındığı bu ayeti
manen iktibas etmiştir:
Didi mü’min hakkına ol Müste‘ân
Oldı kardaş birbirine mü’minân (s.209)
B. PENDNÂME’DEKİ HADİS İKTİBASLARI

Hadis-i şeriler, dinin, tasavvufun ve edebiyatın temel ıstılahları konusunda şüphesiz ki Kur’an-ı
Kerim’den sonra ikinci kaynaktır. Klasik Türk edebiyatında şairlerin büyük bir kısmı şiirlerinde anlatmak
istedikleri duygu ve düşünceleri kuvvetlendirmek için hadis-i şerilerin kutsiyetinden faydalanma yoluna
gitmiştir. Böylece sözün ve ifadenin etkileyiciliğini ve geçerliliğini artırmaya çalışmışlardır. Klasik Türk
edebiyatına ait metinler incelendiğinde pek çok hadis-i şerifin kısmen veya tamamen zikredildiği veya
pek çoğuna da dolaylı olarak telmihlerde bulunulduğu görülmektedir. Bu durum ahlâkî mesnevilerde de
oldukça yaygındır.
Ahmed Mürşidî de Pendnâme’sinde ele aldığı konuları güçlendirmek için sık sık hadislere başvurmuştur.
Ancak bunu yaparken hadislerin sahih olup olmadığına özen gösterdiği söylenemez. Zira Hz. Peygamber
(sav)’e atfettiği pek çok söz Kütüb-i Sitte de denilen ve en güvenilir hadis kaynakları olarak kabul edilen altı
hadis kitabında geçmemektedir. Bunun dışında kalan pek çoğu da bu kaynaklarda yer almayan ancak yaygın
kanaatin hadis olarak kabul ettiği rivayetlerdir. Sahih hadisler de yadsınamayacak kadar fazladır.
1. Lafzî İktibaslar
1.1 Kad zelle men tama‘a ve kad azze men kana‘a
Tamah eden kişi zelil, kanaat eden kişi aziz olur.
Ahmed Mürşidî Pendnâme’de dört hadisi lafzen iktibas etmiştir. Bunların ilki “Fakirlik” bölümünde
geçmektedir:
Fahr-i ‘Âlem didi ‘azze men kana‘
Hem buyurdı dahi zelle men tama‘ (s. 25)
Nakıs olarak iktibas edilen bu sözün hadis olduğu muallaktır. Zira kaynaklarda bu söz Hz. Ali’ye 437
atfedilmektedir. Ahmed Mürşidî “Fahr-i ‘Âlem” sıfatını eserin tamamında Hz. Peygamber için kullanmıştır
Şerife UZUN
ki zaten bu vasfın herkes tarafından ona ait olduğu da bilinmektedir. Dolayısıyla bu söz eserde hadis olarak
iktibas edilmiştir.
1.2 Rabbi’ğ-firlî ve limen iğtebtuhu

Gıybetin kefareti, gıybet edilenin mağfireti için dua etmektir. Yâ Rabbi, beni de gıybet ettiğim kişiyi de afet.
Şair Hz. Peygamber (sav)’in hadisini önce olduğu gibi söylemiş sonra da onun manasını vermiştir:
Rabbi’ğ-firlî ve limen iğtebtuhu
Sadaka Resûlu’l-lâhi fî mâ kâl
Ya‘ni afv eyle beni hem anları
Gıybetini itdiğüm ol cânları (s.153)
“Dedikodu” bölümünde geçen bu söz de hadis kaynaklarında geçmemektedir. Gıybet konusunun
işlendiği dinî kaynaklarda bu şekilde dua edilmesi tavsiye edilmiştir ancak bunun hadis-i şerif olduğuna
dair muteber bir rivayet bulunmamaktadır.
1.3. İnneme’l-a‘mâlu illâ bi’n-niyât

Ameller ancak niyetlere göredir; herkesin niyeti ne ise eline geçecek odur.3
“Kibir ve Kıskançlık” bölümünde geçen bu hadis-i şerifi Ahmed Mürşidî hem lafzen iktibas etmiş hem
de arkasından manasını vermiştir:
Dimedi mi ol Resûl-ı Pâk-ı Zât
İnneme’l-a‘mâlu illâ bi’n-niyât
Ya‘ni her ‘amel niyyet üzre olur
Niyyetinde her nedir anı bulur (s.163)
1.4. Levlâke levlâk lemâ halaktü’l-elâk

Sen olmasan, sen olmasan; felekleri yaratmazdım.4
Lafzî iktibasların sonuncusu ise bir hadîs-i kutsîdir. Bilindiği üzere Hz. Peygamber (sav)’in kendi
sözlerinin dışında manası Allah Teâlâ’ya ait olan sözleri vardır. Bu İlâhî ve Rabbânî sözlere ise hadis-i kudsî
denilmektedir. (es-Sâlih, 1973: 1-8) Bu hadis “Peygamber Aşkı”nın ele alındığı bölümde de geçmektedir:
Gelüpdür şânına levlâke levlâk
Seni halk itmesem olmazdı elâk (s.252)
Klasik edebiyatta en sık kullanılan hadislerden biri olan bu hadiste Allah Teâlâ Hz. Peygamber (sav)’e
hitap etmekte ve kâinatın yaratılışının yegâne gayesinin O’nun yüce zatı olduğunu ifade etmektedir.
Aynı hadîs-i kudsî daha önce “Beş Vakit Namaz” bölümünde manen iktibas edilmiştir:
Fahr-i ‘Âlem vardı mi‘râc eyledi
Hâlık-ı ‘Âlem ana ne söyledi
Sen Habîbimsin ve hem Fahr-i Cihân
Senden ötri kılmışam kevn ü mekân (s.41)
438 3 Buhârî, Bedî‘ü’l-vahy 1; Müslim, İmare 155; Ebu Davud, Talak 11.
4 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, C.2, s.232, Hadis No: 2123.
2. Manevî İktibaslar
Pendnâme’de iktibas edilen hadislerin büyük çoğunluğu manen iktibas edilmiştir. Bu hadisleri eserde
yer aldığı sıraya göre inceledik:
2.1 Her peygamberin cennette bir arkadaşı vardır. Benim arkadaşım da Osman’dır.5
Pendnâme’de klasik mesnevî tertibine uygun olarak tevhid, münâcat ve na‘t gibi türler yer almamaktadır.
Ancak eserin girişinde birkaç beyitle bu konulara değinilmiştir. Bu bölümde dört halifeye övgü de yer
almaktadır. Hz. Osman’dan bahsedildiği beyitlerde Hz. Peygamber (sav)’in yukarıdaki hadisi iktibas
edilmiştir:
Anuñ şânında didi şâh-ı devrân
Refîkimdür benim cennetde ‘Osmân (s. 21)
2.2. Ben ilmin şehriyim, Ali de onun kapısıdır.6
Eserin giriş bölümünde Hz. Ali’den bahsederken onunla ilgili sıkça zikredilen bu hadis alınmıştır. Zira
Hz. Ali ile Hz. Peygamber (sav)’in arasında maddî bağlar kadar manevî bağlar da bulunmaktadır. O Hz.
Peygamber (sav)’in yeğeni ve aynı zamanda damadı olmasının dışında hem ilk iman edenlerden biridir
hem de dört büyük halifenin sonuncusudur. Hz. Ali’nin kişiliği Müslümanlar için örnek teşkil etmektedir.
O cesaretinin yanında ilme verdiği önemle de tanınmaktadır. Hz. Peygamber (sav)’in kendi ifadesiyle ilim
şehrinin kapısı konumundadır:
Didi ol Fahr-ı ‘Âlem mâh-ı enver
Benim şehr-i ‘ulûm kapusı Hayder (s. 21)
Aynı hadis-i şerifi içeren beyit “Cifr İlmi” bölümünde de geçmektedir:
Didi ol Fahr-ı ‘Âlem nûr-ı enver
Benim şehr-i ‘ulûm kapusı Hayder (s. 267)
2.3 Allah’ım beni fakir olarak yaşat, fakir olarak ruhumu al, kıyamet günü fakirlerle birlikte haşret.7
Pendnâme’de fakirlik konusu bir övünç vesilesi olarak anlatılmıştır. Bu düşünce Hz. Peygamber (sav)’in
hadisleriyle desteklenmiştir. İlk olarak Hz. Peygamber (sav)’in kıyamette fakirlerle haşrolmak istediğini
belirten hadis iktibas edilmiştir:
Dir idi yâ Rab beni mahşer güni
Zümre-i fakr ile haşr eyle beni (s.23)
2.4. Dünya sevgisi her çeşit hatalı davranışın başıdır. Bir şeye karşı olan sevgin seni kör ve sağır yapar.8
Fakirlik konusuyla ilgili iktibas edilen diğer hadis dünya sevgisinin iyi bir şey olmadığına dairdir. Şair
bunu şu şekilde dile getirmiştir:
Fahr-i ‘Âlem söylemişdir yâ kişi
Hubb-i dünyâdur günâhlaruñ başı (s. 23)
2.5. Dünya mü’minin hapishanesi, kâfirin ise cennetidir.9
“Tabiplerin Sözleri ve Fakirliği Doğuran Şeyler” bölümünde yer alan bu hadis-i şerif, mü’minlerin
5 Tirmizî, Menâkıb 19.

6 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, C. 1, s. 235. Hadis No: 618.
7 Tirmizî, Zühd 37. 439
8 Ebû Dâvud, Edeb 125.
9 Müslim, Zühd 1; Tirmizi, Zühd 12.
Şerife UZUN
dünyada çektikleri sıkıntıların katlanılabilir kılınması ve Allah Teâlâ’nın adaletinin vurgulanması açısından
önemlidir. Şair bu hadis-i şerifi şu şekilde ifade etmiştir:
Risâlet Hazreti didi sözi hak
Fenâda rahat uman kimse ahmak
Fenâda mü’mine olsaydı rahat
Gerek halk olamayaydı ana cennet
Bu fenâ mü’mine zindân olupdur
Ki her baş derdi haddince bulupdur (s. 40)
2.6. Namaz mü’minin miracıdır.10
Ahmed Mürşidî “Beş Vakit Namaz” bölümünde birden fazla hadis iktibas etmiştir. Bunlardan ilki bu
hadis-i şeritir. Zira namaz insanı Allah katına yükselten bir ibadettir:
Dü ‘âlem mü’miniñ oldur sirâcı
Tarîk-i Hakka mi‘râcı ve tâcı (s.40)
2.7. Namaz dinin direğidir. Kim onu terk ederse dinini yıkmış olur.11
Kaynaklarda sık sık zikredilen ve namazın İslam dini açısından önemini çok açık bir şekilde ifade eden
bu hadis-i şerifi şair şu şekilde dile getirmiştir:
İş bu dîniñ direğidür bu namâz
Hep ‘ibâdet yegrekidür bu namâz (s.41)
2.8. Bir kimsenin cemaatle kıldığı namazın sevabı, evinde ve çarşı pazarda kıldığı namazdan yirmi
beş kat daha fazladır. O kimse abdestini güzelce alıp, sonra sadece namaz kılmak maksadıyla mescide
giderse attığı her adım sebebiyle bir derece yükseltilir, bir hatası da silinir. Namazını kıldıktan sonra
abdestini bozmadan namaz kıldığı yerde kaldığı müddetçe, melekler ona: Allah’ım! Ona rahmetinle
muamele et, ona acı! diyerek dua etmeye devam ederler. O kimse namazı beklediği sürece namazda
imiş gibidir.12
Aşağıdaki beyitler cemaatle namaz kılmanın önemini, bu ibadet sayesinde küçük günahların
afedileceğini ifade eden bu hadis-i şerife dairdir:
Didi bir dahi ol Sultân-ı Ekrem
Nebîler ser-firâzı şâh-ı a‘zâm
Arasında sagîr olan günâhı
Kılur ‘afv anları ol Pâdişâhı
Dahi cümle yaramaz işden anı
Hudâ saklar cemâ‘atle kılanı (s.42)
2.9. Her kim beş vakit namazını kılarsa, namazı kıyamet gününde ona bir aydınlık, hakkında delil ve
kurtuluş olur.13
Beş vakit namaz kılmanın her iki dünya için insana huzur vereceğini ifade eden bu hadis-i şerif manen
iktibas edilmiştir:
10 Bursevî, C.12, s.267; el-Alûsî, C.8, s.416; er-Razi, C.1, s.243.
440 11 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, C.2, s.31, Hadis No: 1621.
12 Buhârî, Salât 8.
13 Müsned, II/169.
Ol didi her kim kıla beş vakt namâz

Her dü ‘âlem içre kaygular yimez (s.47)
2.10. Cennet anaların ayağı altındadır.14
“Anne-Baba Hakkı” bölümünde iki hadis-i şerif iktibas edilmiştir. İlki bu hadis-i şeritir. Şair bu hadisi
şu şekilde dile getirmiştir:
Analar ayağı altında cinân
Öyle dimişdir Resûl-i Müste‘ân (s.50)
2.11. Allah’ın rızası, anne ve babanın rızasındadır. Allah’ın gazabı, anne ve babanın gazabındadır.15
Anne-babanın rızasının vurgulandığı bu hadis şair tarafından şu şekilde ifade edilmiştir:
Vâlideyniñ kim rızâsını ider
Hak buyurdı ol beni râzî ider
Cennetime koram anı dir biliñ
Ata ile anayı râzî kılıñ (s.56-57)
2.12. Cebrâil (as) bana komşu hakkında o kadar aralıksız tavsiyede bulundu ki komşuyu varis
kılacağını zannettim.16
Komşu hakkıyla ilgili olarak dinî kaynaklarda sık sık zikredilen bu hadis-i şerif Pendnâme’de “Komşu
Hakkı” başlıklı bölümde iktibas edilmiştir:
Cebreîl önce didi Peygambere
Komşu hakkını o deñlü Servere
Ol Resûl Ekrem didi zann eyledüm
Komşu vâris ola komşuya didüm (s.59)
2.13. Kadınlarla istişare edin ve dediklerinin tersini yapın.17
Ahmed Mürşidî Pendnâme’sinde pek çok sosyal konuya olduğu gibi kadın ve evlilik konusuna
da yer vermiştir. Ancak bu konularda kadına bakış açısı biraz farklıdır. Özellikle günümüz gözüyle
değerlendirildiğinde biraz sıkıntılı olduğu bile söylenebilir. Buna bağlı olarak konuyla ilgili iktibas ettiği
hadislerin birçoğu âlimler tarafından güvenilirliğinden şüphe edilen hadislerdir. Örneğin bir beyitte;
Ol Resûl Ekrem didi kavli bütün
Sözinüñ ‘aksini idiñ avratun (s.70)
demiştir. Yukarıda tamamı verilen bu hadis mevzu‘dur. Zira kadına en çok değeri veren dinin
peygamberinin böyle bir söz söylemiş olma ihtimali düşüktür.
2.14. Eğer bir kimseye secde edilmesini emredecek olsaydım Allah kadınlara karşı erkeğe bir hak
verdiği için ona secde etmelerini emrederdim.18
Bu hadis-i şerif ise Hz. Peygamber (sav) ile kızı Hz. Fâtıma arasındaki bir diyalog içinde iktibas edilmiştir.
Kadının kocasına itaati ve hizmeti ile ilgili olan bu diyaloğun sonunda şair Hz. Peygamber (sav)’in ağzından
şöyle demektedir:
14 Nesâi, Cihad 6.
15 Tirmizi, Birr 3.
16 Buhari, Edeb, 28; Tirmizi, Birr 28. 441
17 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, C. I, Hadis No:1529.
18 Ebu Dâvud, Nikâh 40; Tirmizi, Radâ 10.
Şerife UZUN
Hâlıkından özgeye secde kızum

Câ’iz olsa emr iderdim yâ gözüm
Secde itdirürdüm ere avreti
Tâ ki anuñla bulaydı cenneti (s.75)
2.15. Ev almadan önce komşu alınız, yola çıkmadan önce yoldaş bulunuz.19
Ahmed Mürşidî “Zenginlik” bahsinde yol arkadaşlığının önemine dikkat çektiği beyitlerde bu hadis-i
şerifi iktibas eder:
Fahr-i ‘Âlem söyledi gör yol işin
Varmadan yola bulagör yoldaşın (s.102)
2.16. Müslüman diğer Müslümanların elinden ve dilinden zarar görmediği kimsedir.20
Şair “Haramlar” bölümünde bir Müslümanın taşıması gereken vasıları ifade etmiştir:
Elinden ya dilinden ins ü hayvân
Gerek incinmeye pinhân u ‘ayân (s.106)
Bu ifade Hz. Peygamber (sav)’in hadis-i şerifinin şiir şeklinde söylenmiş halidir.
2.17. İnsanlar idarecilerinin yolu üzeredirler.21
Ahmed Mürşidî “Devlet Yönetimi” konusunu ele aldığı bölümde idarecilerin verdikleri kararların
önemini ifade etmek için bu hadis-i şerifi iktibas etmiştir:
Hadîsinde buyurdı Şâh-ı Sultân
Melik tab‘ınca yürür râh-ı insân (s. 114)
2.18. Dünya müminin zindanı, kâfirin cennetidir.22
Şair, “Devlet Yönetimi” hususunda daha çok Hz. Ömer’in hilafetine örnek vermiş ve dünyaya
meyledilmemesi gerektiğini savunmuştur. Bu düşüncesini yukarıdaki hadis-i şerifini iktibas ederek
güçlendirmiştir:
Ol Resûl-i Sadr-ı ‘Âlem söyledi
Mü’mine bu fânî zindândur dedi (s. 117)
2.19. Cömertlik kökü cennette olan ve dalları dünyaya sarkan bir ağaçtır. Kim cömertliğin dallarından
birine tutunursa o cömertliği onu cennete sevk eder. Cimrilik de kökü cehennem ateşinde ve dalları
dünyaya sarkan bir ağaç gibidir. Kim de bu ağacın dallarına tutunursa cimriliği onu cehenneme
götürür.23
“Cömertlik” konusunda iktibas edilen bu hadis-i şerite Hz. Peygamber (sav) cömertlikle cimriliği çok
güzel bir benzetmeyle mukayese etmiştir. Ahmed Mürşidî bu hadis-i şerifi aynen nakleder:
Bir hadîsinde buyurdı ol Resûl
Cân kulağıyla anı diñle oğul
Dir sehânuñ ağacı cennetdedür
19 Taberani, Mu‘cemü’l-Kebîr.
20 Tirmizi, İman 12; Nesâi, İman 8.
442 21 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, C 2 , s.311, Hadis No:2790.
22 Müslim, Zühd 1.
23 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, C 1, s.450-451, Hadis No: 1469.
Dalları dünyâyı almış handedür

Ol cehennem içredür buhl ağacı
Dalları dünyâya yayılmış ucı
Yapışa her kim bu şâhın birine
Ol çeker ol âdemi menziline (s.124)
2.20. Cömerdin yemeği şifa, cimrininki hastalıktır.
“Cömertlik” konusuyla ilgili iktibas edilen diğer bir hadistir. Bu söz hadis kaynaklarında yer
almamaktadır. Ancak şair bunu Hz. Peygamber (sav)’e ait bir hadis olarak nakletmiştir:
Söylemişdür ol Resûlü bâ-safâ
Var sahîleriñ ta‘âmında şifâ (s.126)
2.21. Günahından tövbe eden kimse hiç günah işlememiş gibidir.24
Ahmed Mürşidî bu hadis-i şerifi “Tevbe ve İstiğfar” bölümünde iktibas etmiştir. Manen iktibas edilen
hadisler bölümünde yer verdiğimiz diğer pek çok iktibas gibi bu hadis-i şerifin meali de birebir şiirde yer
almıştır:
Ol Resûl-i Fahr-i ‘Âlem söyledi
Bu hadîsi tevbe hakkında didi
Cân u dilden tevbe kılsa bir kişi
Kılmamış gibidür ol ‘isyân işi (s.180)
2.22. Hiç kimse kendi ameliyle felâha eremez. Cennet sahibi olamaz.25
“Tevbe ve İstiğfar” bölümünde iktibas edilen diğer hadis-i şeritir. Allah Teâlâ’nın lütuf ve ihsanının
vurgulandığı ifadelerin ardından Hz. Peygamber (sav)’in dahi ibadetleri dolayısıyla değil Allah Teâlâ’nın
keremiyle cennete erişeceği dile getirilmiştir:
Ol dahi didi cinânını Hudâ
Tâ‘atumla eylemez baña ‘atâ
Fazl-ı Bârîyle cinâne varuram
Lutf u ihsân ile anı buluram (s.213)
2.23. Allah Teâlâ insanlara merhamet etmeyene rahmette bulunmaz.26
Ahmed Mürşidî nefsi dokuz mertebeye ayırmış ve her mertebe için ayrı bir bölüm oluşturmuştur.
Bunlardan “Nefs-i Kâmile” bölümünde bu hadis-i şerifi iktibas etmiştir. Zira kâmil olmanın gereklerinden
biri de ölüye de diriye de merhamet edebilmektir:
Hadîsinde buyurdı Şâh-ı ‘Âlem
Nebîler ser-firâzı Mâh-ı ‘Âlem
Rahim kılmasa mevtâya fenâda
O kimse merhamet bulmaz bekâda (s.222)
24 Ebû Dâvud, Vitr 26; İbn Mâce, Edeb 57. 443

25 Buhâri, C.12, Hadis No:1918.
26 Müslim, Fedâil 66; Tirmizi, Birr 16.
Şerife UZUN
2.24. Kişi sevdiğiyle beraberdir.27

Pendnâme’de toplumsal pek çok konuya yer verilmiştir. Bunların en ilginç olanlarından birisi de “Tütün”
başlığıdır. 16. yüzyılın sonlarında Osmanlı topraklarına giren tütün 18. yüzyılda oldukça yaygınlaşmış olmalı
ki şair bu konuda insanlara nasihat verme gereği duymuştur. Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber (sav)’in bu
hadis-i şerifi iktibas edilerek insanlar uyarılmıştır:
Ol didi yarın ola mahşer demi
Haşr olınur sevdüğiyle âdemi (s.244)
2.25. Dine sonradan sokulan her şey bidattir. Her bidat dalalettir ve her dalalet ateştedir.28
Tütünün dinen yasak olduğuna dair ayet ve hadis bulunmadığı için tütün içenlere “bidat” hatırlatması
yapılmıştır:
Ol Resûl-i Fahr-ı ‘Âlem söyledi
Sonra benden olına bid‘at didi (s.245)
2.26. Ehl-i beytimi seven beni sever, beni seven Allah’ı sevmiş olur.29
Hz. Peygamber (sav)’e duyulan muhabbetin öneminin ifade edildiği “Peygamber Aşkı” bölümünde
iktibas edilen bu hadis-i şerile Hz. Peygamber (sav)’i sevmenin Allah’ı sevmek demek olduğu vurgulanmıştır:
Hadîsinde buyurdı Şâh-ı ‘Âlem
Nebîler sefirâzı Mâh-ı ‘Âlem
Didi her kim beni sever olur yâr
Hudâyı sevmiş olur oldı ebrâr (s.253)
2.27. Yeryüzünde Allah’ın seyyah melekleri vardır. Onlar ümmetimin selamını bana tebliğ ederler.30
Hz. Peygamber(sav) sevgisinin dışında ona salât ve selam getirmenin ehemmiyeti ayrıca vurgulanmıştır.
“Salavât” başlığı altında yer verilen konuya dair iki farklı hadis iktibas edilmiştir. Bunlardan birincisi Hz.
Peygamber (sav)’e getirilen salavatların melekler tarafından ona ulaştırıldığıyla ilgilidir:
Sen buyurduñ ümmetümden bir kişi
Bir salavât virse baña ol kişi
Hak Ta‘âlâ bir melek halk eyleye
Ol gelüp kabrümde baña söyleye (s.260)
2.28. Dua ile sema arasında bir engel vardır. Üzerime salavat getirince engel açılır, dua yerine ulaşır.
Kaynağını bulamadığımız bu söz de Hz. Peygamber (sav)’e atfedilmiştir. Buna göre duaların kabul
olabilmesi için önce salavat getirmek gerekmektedir:
Bir dahi buyurdı Fahr-i Kâinât
Ol nebîler serveri müşkil-küşâd
Didi kim kılun du‘âlar hûb olır
Perdeler var arada mahcûb olır
Tâ salavât virmeyince ol baña
Vâsıl olmaz ol du‘â Hakdan yana (s.260-261)
27 Buhârî, Edeb 96; Müslim, Birr 165.
444 28 Ebu Davud, Sünnet 5.
29 Müsned, II/288.
30 Nesai, Sehv 46.
2.29. Âlimler önderlerdir, takvâ sahibi kimseler efendilerdir, âlimlerle beraber oturan için dinin
kuvvetini artırma vardır.31
Hadis-i şerifi rivayet eden râvinin adının dahi verildiği bu hadis âlimlerin önemine dairdir. Şairin sahih
olduğunu söylediği bu hadis-i şerifi sahih kaynaklarda bulamadık. Ancak diğer hadis kaynaklarında yer
almaktadır.
İbn-i Abbâs rivâyet eyledi
Muhbir-i sâdıkdan anı söyledi
Sahîh hadîsle?? rivâyet eylemiş
Âlim olanlar emirlerdir demiş (s.277)
SONUÇ
Ahmed Mürşidî, mutasavvıf bir âlimdir. Buna bağlı olarak eserlerini dinî, ahlâkî bir zemin üzerinde
vermiştir. Özellikle mesnevî nazım şekliyle yazdığı eserlerinde sade bir dil kullanmıştır. Zira şair, eserlerinde
halkı bilgilendirmeyi kendisine amaç edinmiştir.
Diyarbakırlı Ahmed Mürşidî’nin ahlâkî bir mesnevî olan Pendnâmesi’de dinî, ahlâkî ve toplumsal pek
çok konuya yer verdiği, hikâyelerle süslediği eserindeki düşüncelerini güçlendirmek için de sık sık ayet
ve hadis iktibaslarına müracaat ettiği görülmektedir. Ancak bu iktibasların otuzdan fazlasının yani büyük
bir bölümünün hadis-i şerilerden oluştuğu, bunun yanında sadece on civarında ayete yer verildiği tespit
edilmiştir. Hadisleri iktibas ederken “Ol Resûl-i Fahr-i ‘Âlem söyledi” ya da “Hadîsinde buyurdı Şâh-ı ‘Âlem”
gibi ifadelerle doğrudan hadis-i şerifi naklettiği, ancak hadisler arasında güvenilirlik açısından herhangi bir
ayrım gözetmediği anlaşılmaktadır. Bu yüzden eserdeki hadis iktibaslarında mevzu‘ yani güvenilir olmayan
hadislere oldukça fazla yer verildiği görülmektedir. Bununla birlikte herhangi bir kaynakta rastlamadığımız,
gerçekten söylenip söylenmediği konusunda ciddi şüpheler bulunan ifadelerin de zaman zaman Hz.
Peygamber (sav)’e atfedildiği tespit edilmiştir. Bütün bunlara rağmen sahih kaynaklarda geçen hadis-i
şerilerin sayısı azımsanmayacak kadar fazladır. Bu durumdan; şairin söylemek istediklerini aktarırken,
özellikle hadisleri, kaynaklardaki sahihlik durumları açısından ciddi bir tetkike tabi tutmadan ele aldığı
anlaşılmaktadır. Buna rağmen Ahmed Mürşidî’nin Pendnâme’si, insanları yaşama dair konularda iyiye,
güzele, erdeme yönlendirirken dinin temel kaynaklarını referans göstermesi ve konuyu bu temelde ele
alması bakımından dikkate değer bir mesnevîdir.
KAYNAKÇA
Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meâli (2008), Ankara: TDV Yayınları.
ADAK, Abdurrahman (2012). Ali Emiri’nin Gözüyle Diyarbakırlı Şairler, İstanbul: Kent Işıkları.
CANAN, İbrahim (1988). Kütüb-i Sitte Muhatasarı Tercüme ve Şerhi (I-XVIII), Ankara: Akçağ.
El-ACLÛNÎ, İsmail b. Muhammed (1352). Keşfü’l-Hafâ, Beyrut.
Es-SÂLİH, Subhi (1973). Hadîs İlimleri ve Hadîs Istılahları, Ankara: TTK.
KARAMAN, Hayrettin ve diğ. (2008). Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, C.I-V, Ankara: Diyanet İşleri
Başkanlığı.
KARPINAR, Behsat (1999). Ahmed Mürşidî’nin Pend-nâme’sinin (ilk 5094 beyiti) Tenkitli Çeviri Yazısı ve
Metni, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Malatya.
MERMUTLU, M.Sait (2012). Diyarbekirli Ahmed Mürşidî, Pendnâme, İstanbul: Büyüyen Ay. 445
31 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, C 2, s.65, Hadis No: 1746.
TAHİRÜ’L-MEVLEVÎ (1994). Edebiyat Lügati, İstanbul: Enderun Kitabevi.
TÜRKERİ, Seydi (1999), Ahmed Mürşidî’nin Ahmediye’si (5094’ten sonraki 4463 beyit),Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
YENİTERZİ, Yeniterzi (2007). “Anadolu Türk Edebiyatında Ahlâkî Mesnevîler”, Türkiye Araştırmaları
Literatür Dergisi, Eski Türk Edebiyatı Tarihi II, C. 5, S. 10., s. 433-468
Divan Şairi Na’im ve
Gülzâr-ı Na’im Mesnevisi
Doç. Dr. Kaplan ÜSTÜNER
Harran Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Şanlıurfa
kaplanustuner@yahoo.com
ÖZET
Klasik Türk Edebiyatı’nın 17. yüzyılda yaşamış Gülzâr-ı Na’îm, H. 1093/M. 1682’de yazılmış,
şairlerinden biri de Na’îm’dir. Asıl adı İsmail olan mesnevi nazım şekliyle kaleme alınmış tahkiyevi
şair, “Sarı Nâib” sıfatıyla tanınmıştır. Üsküdar’da bir metindir. Dili çok ağır olan eser, 1567 beyitten
meydana gelmiştir. Eser içinde, anlatılan konularla
doğup büyümüş olan Na’îm, iyi bir eğitim almıştır.
ilgili 25 tane de rubai bulunmaktadır. Mesnevinin
Mahkeme katipliği ve müderrislik gibi görevlerde dikkat çekici bir özelliği, rubai vezinlerinden başka
bulunan şair, H. 1106/M. 1694 yılında vefat etmiştir. 4 farklı aruz kalıbıyla kaleme alınmış olmasıdır.
Şairin, Divan ve Gülzâr-ı Na’îm isminde iki Anahtar Kelimeler: Na’îm, Gülzâr-ı Na’îm,
eseri bilinmektedir. Mesnevi, Sakiname, Hamse
Kaplan ÜSTÜNER
Na’îm’in Hayatı
Şairin asıl adı İsmail’dir. Şiirlerinde Na’îm mahlası kullandığı için, kaynaklarda İsmail Na’îm Efendi
olarak kaydedilmiştir. Sarı Nâ’ib sıfatıyla tanınmıştır (Sâlim Efendi, 2005: 675; İsmail Beliğ, 1985: 624; Şeyhi
Mehmed Efendi, 1989: 120-121; Kâtip Çelebi, 1941: 219; Müstakîm-zâde Süleyman Sa’deddin Efendi,
2000: 426; Şemseddin Sâmi, 1996: 4593).1 Şairin bu sıfatla anılması, herkesin takdirini kazanacak şekilde,
mahkemede kadı vekili (nâ’ib) olarak görev yapmasından dolayıdır (Şeyhi Mehmed Efendi, 1989: 120-121).
Sarı kelimesinden hareketle, şairin fiziksel olarak sarı benizli olduğu söylenebilir. Mustafa Efendinin oğlu
olan şair, İstanbul’un Üsküdar ilçesinde doğmuştur.
İlim öğrenmeye meraklı olan Na’îm, medrese tahsili görmüş ve Bâlî Efendiden mülazım olmuştur.
Üsküdar’da uzun yıllar mahkeme kâtipliği yapmıştır. Çeşitli ilimlerde ve özellikle fıkıhtaki bilgisi
anlaşıldıktan sonra, H. 1104/M. 1692’de İskender Paşa Hariç Medresesine müderris olarak tayin edilmiştir
(Mustafa Safâyî Efendi, 2005: 607; Sâlim Efendi, 2005: 675; Şeyhi Mehmed Efendi, 1989: 120-121). Şairin
müderris olması, Sâlim Tezkiresi’nde (Sâlim Efendi, 2005: 675) “mesrûr” kelimesiyle ifade edilmiştir. Na’îm,
müderris olunca, çok sevinmiş ve mutlu olmuştur. Şair, müderrislik görevini yaparken H.1106/M. 1694’te
vefat etmiştir. Üsküdar’da medfundur (Nâ’il Tuman, 1999: 1083-4 (4376).
Na’îm’in, geniş bir bilgi ve kültüre sahip olduğu, tezkirecilerin şair için kullandığı “bâğ-ı ma’ârifin
gül-i nesrîni” (Mustafa Safâyî Efendi, 2005: 607-610) ve “zât-ı ma’ârif-iktidâr” (Sâlim Efendi, 2005: 675)
ifadelerinden anlaşılmaktadır.
Eserleri
Şairin Divan ve Gülzâr-ı Na’îm Mesnevisi olmak üzere 2 eseri bilinmektedir.
1. Divan
Kaynaklar şairin mürettep bir divanı olduğundan söz etmişler ve şiirlerinden örnekler vermişlerdir.
Bugün için divanın nerede olduğunu, günümüze ulaşıp ulaşmadığını bilmiyoruz. Fakat şairin divanını tespit
etmek için çalışmalarımızı sürdürmekteyiz.
Divandaki şiirler hakkında “nâzikâne şiirler ve âşıkâne sözler” (Mustafa Safâyî Efendi, 2005: 607-610),
“mükemmel” (Şeyhi Mehmed Efendi, 1989: 120-121) ve “manidâr” (Bursalı Mehmed Tâhir, 2000: 448)
gibi değerlendirmelerde bulunan biyografik kaynakların verdikleri örnekleri, eser hakkında bilgi vermek
amacıyla buraya alıyoruz.
1.
Bahâr erdi gönülde ârzu-yı ruhsâr-ı yârim var
Hezârın gonca-i verdi benim her dem bahârım var
Tenezzül etmezem bülbül gibi geşt-i çemenzâra

Temâşâ-yı hırâm-ı serv-kadd bir şîve-kârım var
Dili sayd eyleyip zülfile âvâre kebûterveş

Demiş ol dil-rübâ dâmda bir özge şikârım var
Usandım ben bu bezmin hâsılı ehl-i rüsûmundan

Gönül derler benim bir bî-tekellüf gam-güsârım var
1 Kaynakların büyük çoğunluğunun aksine, Safâyi Tezkiresi (Mustafa Safâyî Efendi, 2005: 607) ve bu eseri kaynak aldığı
448 anlaşılan Osmanlı Müellileri’nde (Bursalı Mehmed Tâhir, 2000: 448) ise şairin “Sarı Nâ’ib-zâde” diye meşhur olduğu
belirtilmiştir.
Na’îmâ hâk-pây-i ehl-i nazma sûz-ı sînemden

Okunsun nev-zemîn bir tâze şi’r-i âbdârım var
(Şiirin tamamı: Mustafa Safâyî Efendi, 2005: 608-610; 4. beyit: Nâ’il Tuman, 1999: 1083-4 (4376); Bursalı
Mehmed Tâhir, 2000: 448; TDEA, 1982: 503)
2.
Dil-i uşşâka tennûr-ı pür-ahker dâğ-ber-dildür
Nesîm/Şemîm-i kâkül-i dil-dâra micmer dâğ-ber-dildür
Niçe vird etmesin sûfî safâ-yı gerdiş-i câma

Kanâdil-i harîm-i şu’le-güster dâğ-ber-dildür
N’ola erbâb-ı bîniş olsa râğ-ı gerdiş-i derûn

Ki fânûs-ı hayâl-ı gayret-âver dâğ-ber-dildür
Degil hem-râz-ı cûşiş tâ her hâl-i cevher-i aşka

Dil-i uşşâk-zâde pûte-i der dâğ-ber-dildür
Na’îmâ vü safâ hâl âteşîn ruhsârla hâdim

Olaldan meclis-edâ şem-i enver dâğ-ber-dildür
(Şiirin tamamı: Şeyhi Mehmed Efendi, 1989: 120-121; 1. beyit: İsmail Beliğ, 1985: 625-626)
3.
Su gibi âyîne-i hüsn ü bahâ sâde olur
Teşne-diller sana ol vechle cân-dâde olur
Seyr eden ol gülü mestâne çemen bezminde

Aldırır kendüyü şebnem gibi ütâde olur
Zülf-i müşkînine pâyeste olurmuş ol

Ol sebebden midir âşık olan âzâde olur
Bî-tekellüf bu ki Sabrî’ye nazîr ola Na’îm

Her ne kim mümkin ola âlem-i dünyâda olur
(Şiirin tamamı: Şeyhi Mehmed Efendi, 1989: 120-121; Nâ’il Tuman, 1999: 1083-4 (4376); 2. beyit: İsmail
Beliğ, 1985: 624-626)
4.
Âyîne-zâr-ı himmet olur inkisârımız
Çeşm-âşinâ-yı gayret olursa gubârımız
Tâc-ı şehânî tûde-i râh-ı nigâh eder 449

Dâğ-ı derûn-ı aşk iledir itihârımız
Kaplan ÜSTÜNER
Senin mihekk-i çarhında encüm degil felek

Mihrile ya’ni etdi te’âdil-i ayârımız
Lutf-ı seyyâr-ı dehre yemîn eylemek nedir

Fark olsa idi kâr-ı yemîn ü yesârımız
Tahsîl-i aşk sa’y ü irâdetle olmadı

Bu yolda etdi sarf-ı vücûd ihtiyârımız
Merkez-nişîni dâ’ire-i aşkı ey Na’îm

Gayret-fezâ-yı devr-i felekdir karârımız
(Şiirin tamamı: Mustafa Safâyî Efendi, 2005: 608-610; ilk ve son beyit: Nâ’il Tuman, 1999: 1083-4 (4376);
1. beyit: İsmail Beliğ, 1985: 624-626; Şeyhi Mehmed Efendi, 1989: 120-121)
5.
Hâtır-nişân-ı yâr olalı nâm u şânımız
Her bir nigâhı olmada hâtır nişânımız
Kâlis ki nûş-ı hand eder ol la’l-i can-güdâz

Ol vechle şikeste miyândır emânımız
Mişvâr-ı esb-i himmet-i merdâne bellidir

Bu menzil-i fenâda çekilmez inânımız
Âşûb-ı zülf eder olup zikr ü fikrimiz

Eglenmese n’ola bu sebebden desânımız
Bir harf-i dil-nişîn dahi düşmedi henûz

Pür oldu nakş-ı meşk ile levh-i zebânımız
Reşk-sâz-ı cebhe-i hûrşîd olur ey Na’îm

Lutf-ı kabûle mazhar olursa beyânımız
(Şiirin tamamı: Şeyhi Mehmed Efendi, 1989: 120-121; 1. ve 3. beyit: İsmail Beliğ, 1985: 624-626)
6.
Cemâl-i yâre hat-ı nev kitâb olur giderek
O âitâb-ı girit sehâb olur giderek
Tegâfülü ko eyâ pâdişeh-i işve-sipâh

Sivâd-ı kişver-i hâtır harâb olur giderek
Zekât-ı girye nisâr itmege bu dîdelerüm

450
Nukûd-ı eşk ile sâhib-nisâb olur giderek
Na’îm-i vasf-ı leb-i âteşîn-i dil-ber ile

Cevâhir-i suhenin la’l-i nâb olur giderek
(1., 2., 4. beyit: Şeyhi Mehmed Efendi, 1989: 120-121; 2., 3., 4. beyit: İsmail Beliğ, 1985: 624-626; 2. beyit:
Nâ’il Tuman, 1999: 1083-4 (4376).
7.
Şem-i bezm-i encümen yâ hâr-ı berg-i gülşen ol
Dost düşmen gayretin bilmekde çeşm-i düşmen ol
Zü-fünûnî-i hükmile hâsıl olmaz feyz-i aşk

Dil-pesend-i feyz-yâbân-ı kemâl-i yek-fen ol
Fikr-i vuslat olmasın vahşet-nümâ-yı râhatın

Sâha-i dil cilvegâhındır sen ey gam evden ol
Bulunur feyz-i hakîkat pây-ı humda ey Na’îm

Dâmen-i pîr-i mugânı koyma elden sen sen ol
(Şiirin tamamı: Mustafa Safâyî Efendi, 2005: 608-610)

8.
Ârâyiş-i hüsnile perisin
Âlâyiş-i aybdan berisin
Şîr-i lebinile sükkerisin

Hâl ü hatın ile anberisin
Zülfünle ruhunla bâğ-ı dehrin

Mahdûm-ı gül ü sanavberisin
Fikr-i leb-i la’li ile ey dil

Bir neşve-i câm kevserisin
Ol mâha bu bahtıla Na’îmâ

Subhana’llâh ki müşterîsin
(Şiirin tamamı: Mustafa Safâyî Efendi, 2005: 608-610)

9.
Anber-efşân-ı nesîm olmuş o gîsûlar yine
Pîçiş-i nâfile kayda düşdü âhûlar yine
Afîtâbistân-ı feyz oldu fezâ-yı gülsitân

Câ-be-câ seyr-i kenâra çıkdı meh-rûlar yine 451
Kaplan ÜSTÜNER
Bahr-ı hüsnü mevc-hîz olmuş nesîm-i nâzdan

Sâhil-ârâ-yı niyâz olmakda ebrûlar yine
Destine almış kemân u tîr o şûh-ı dil-beste/dil-beste

Reşk-fermâ-yı kazâ olmuş bâzûlar yine
Tâze gül vermiş Na’îmâ nahl-i hâmen gâlibâ

Bâğ-ı ma’nâya revân olmakdadır cûlar yine
(Şiirin tamamı: Mustafa Safâyî Efendi, 2005: 608-610; Şeyhi Mehmed Efendi, 1989: 120-121; 2., 4., 5.
beyit: İsmail Beliğ, 1985: 625-626)
10.
Gülistân-ı cihânda bir dönüm bâğ-ı mahabbetdir
Mukîm-i kûy-ı aşka zâd-ı vird-i halka-i tevhîd
Yeter her âşıkın hûn-ı dilinden bir gül-i hasret

Sifâl-i nahl-i aşka zâd-vird-i halka-i tevhîd
(1., 2. beyit: Şeyhi Mehmed Efendi, 1989: 120-121; 1. beyit: Sâlim Efendi, 2005: 675; Şemseddin Sâmi,
1996: 4593)
11.
Ta’mîr-i Ka’be hedm-i sanem-hâna iş degil
Aç dîde-i basîreti kalb-i harâba bak
(Nâ’il Tuman, 1999: 1083-4 (4376); Bursalı Mehmed Tâhir, 2000: 448)
12.
Gördüm eser-i hattını ruhsârına bakdım
Müsveddesini sözlerimin âteşe yakdım
Mustafa Safâyî Efendi, 2005: 608-610; İsmail Beliğ, 1985: 624-626; Şeyhi Mehmed Efendi, 1989: 120-
121; Nâ’il Tuman, 1999: 1083-4 (4376).
13.
Dâire tutmuş yüzine nağme eyler nâzdan
Âşıka bu vech ile yüz gösterir açmazdan
(Şeyhi Mehmed Efendi, 1989: 120-121)

14.
Bülbülâsâ dil eder birbirin lutfun ârzû
Gülşeninden kâ’iliz câna degerse hisse bû
452 (Mustafa Safâyî Efendi, 2005: 608-610)

2. Gülzâr-ı Na’îm Mesnevisi

Şairin ikinci eseri Gülzâr-ı Na’îm mesnevisidir. Kapsamlı bir incelemeyle birlikte bu mesnevinin metnini
yayıma hazırlamış bulunuyoruz. Yakın bir zamanda kültür ve edebiyat dünyasına kazandıracağımız eser
hakkında, bu bildiride kısaca bazı bilgiler vermekle yetineceğiz:
Eserin bilinen tek nüshası İstanbul Üniversitesi kütüphanesinde (T. 3766/5) bulunmaktadır.
Gülzâr-ı Na’îm, H. 1093/M. 1682 tarihinde yazılmıştır.
Eserin dilinin çok ağır, ağdalı ve süslü olduğunu söylemek mümkündür. Arapça ve Farsça kelime ve
tamlamalar sıklıkla kullanıldığı eserde, bazı beyitlerin Türkçe mi yoksa Farsça mı olduğunu belirlemek dahi
büyük bir dikkat istemektedir.
Mesnevi nazım şekli ile kaleme alınan eser, toplam 1567 beyitten meydana gelmiştir. Eserde, anlatılan
her konuyla ilgili, o konuyu özetleyen bir rubâi yazılmıştır. Mesnevinin tamamında ise toplam 25 rubâi yer
almıştır.
Gülzâr-ı Na’îm’de, rubâi vezinleri hariç 4 farklı aruz vezni kalıbı 14 kez kullanılmıştır. Bu kalıplar
şunlardır:
1. Fe’ûlün Fe’ûlün Fe’ûlün Fe’ûl -Mütekarib Bahri (5 kez)
2. Müte’ilün Müte’ilün Fâ’ilün-Seri Bahri (4 kez)
3. Mef ’ûlü Mefâ’ilün Fe’ûlün- Hezec Bahri ( 3 kez)
4. Fe’ilâtün Mefâ’ilün Fe’ilün -Hafif Bahri (2 kez)
Rubâi vezniyle birlikte 5 farklı aruz kalıbı kullanan şair, eserini hamse olarak nitelendirmiştir.
Gülzâr-ı Na’îm tahkiyevi bir mesnevidir. Bir olay, bu olayın kahramanları, olayın başlangıcı ve sonu
vardır. Eserde anlatılan hikâyeyi şu şekilde özetlemek mümkündür:
Bağdat’ta yaşayan çok zengin bir tüccar vardır. Bu tüccarın karakteri bir sır gibidir. İnsanlar arasında,
hem “iyiliğin babası” anlamında Ebulhayr ismiyle hem de malını tutumlu kullanmasından dolayı cimrilik
ile anılırdı. Yaşı ilerlemesine rağmen hiç evlenmemişti. Ölümünün yaklaştığını hissettiğinde, “Çocuğum
yok. Bu kadar malım ne olacak?” diye düşünmeye başlamış; bundan dolayı da birçok cariye almış ama yine
de çocuk sahibi olamamıştır.
Zengin tüccar, son çare olarak aynı devirde yaşayan Şeyh Şihab’a gider. Şeyh de ona bir muska yazar;
nefes ve nazar eder.
Şeyhin nefesiyle Ebulhayr’ın bir erkek çocuğu olur. Babası, çocuğun bakımı için birçok dadı görevlendirir.
Çocuk, özenle büyütülmeye başlanır. Çocuk büyüdükçe güzelliği daha da artar. Bir dediği iki edilmeyip el
üstünde tutulur.
Çocuğun annesi, bu durumdan çok mutludur.
Çocuğun sünnet zamanı gelince, herkesin davet edildiği bir ziyafet verilir ve cariyeler azat edilir.
Yıllar, böylece mutluluk içinde geçip giderken, ansızın annesi ölür. Çocuk, çok üzülür. Babası onu teselli
etmeye çalışır. Üzüntüsünü gidermesi için, ne istiyorsa yapacağını söyler; arkadaşları ile içki ve eğlence
meclisi kurmasına izin verir.
Çok geçmeden çocuğun babası da ölür. Yine üzüntüye gark olur. Baba dostları gelerek ona öğüt vermeye
başlarlar ama verdikleri öğütlerle eziyet ettiklerinin dahi farkında değillerdir.
Genç, ticaret yapmak istiyordu. Arkadaşları ise şarap içerek derdini unutmasını söylüyorlardı. O da,
arkadaşlarına uyup eskisi gibi yine sarhoş olur. Eğlenceler düzenler. Evde, meyhanede su yerine şarap içer, 453
müzik dinler, ibadet namına ise bir şey bilmez.
Kaplan ÜSTÜNER
Yıllar böyle geçip gider.

Çok yoksul bir kadın gence komşu olur. Bu kadının çok güzel bir kızı da vardır. Kız ve annesi kıt kanaat
geçiniyorlardı.
Annesi ve kız, yoksul durumdan kurtulmak için, son çare olarak zengin olan komşularına durumu
arz etmek isterler. Yaşlı kadın, istemeyerek gider. Durumu anlatır. Sarhoş olan genç, sarhoşça cevap verir.
Kızının, bir gece kendisine misafir olması halinde, her isteklerini karşılayacağını söyler.
Annesi, büyük bir üzüntüyle, adeta bağrı kan ağlayarak olup biteni kızına anlatır. Kız da bu isteği
gönülsüz de olsa kabul eder.
Kız, komşusunun evine gider. Genç, eğlence sofrası düzenlemiştir. Kız, bir iki kadeh içtikten sonra
tiksinir ve gencin vuslat isteğine olumsuz cevap verir.
Genç, bunun sebebini sorar. Halbuki olumlu cevap vermesi durumunda, mal mülk adına her şeyi
vereceğini söyler.
Kız, kendisini bağışlamasını, güzelliğinin Allah’ın kendisine emanet olduğunu, emanete hıyanet
edemeyeceğini, öte dünyada ceza alacağını, fakir de olsa vuslata gönlünün razı olmadığını ifade eder.
Bu sözler, gencin aklını başına getirir. Yaptıklarına pişman olur. “Kız, muhtaç olduğu halde mala mülke
iltifat etmeyerek, öte dünyayı düşünerek vuslat isteğimi kabul etmedi; ben ise bu kadar nimetle ömrümü
kötü yolda ve boşa harcadım; ceza gününü hiç aklıma getirmedim.” diye düşünerek günahlarına tövbe eder
ve dostlarından uzaklaşır.
Genç, aynı şehirde yaşayan ve Şeyh Şihab’ın yerine geçen zahide gidip başından geçenleri tek tek anlatır.
Zahit, anlatılanları dinleyince, böyle kötülükler duymadığını, başlarına ateş yağacağını söyleyerek, gencin
derdine deva olmaz.
Genç, bu olumsuz cevap karşısında, çok üzülür ve deli divaneye döner. Sıkıntısı günden güne artar;
dostları yanına gelmezler.
Gencin sadık bir arkadaşı vardı. Arkadaşının sıkıntılı halini görür ve ona yardımcı olmak ister. “Şeyh
Şihab ile görüşmüş, fakat adı sanı pek bilinmeyen, kemal sahibi, himmet ile ondan el almış âlim bir şeyhi
tanıyorum. Belki o sana çare bulur.” der.
İster istemez o şeyhe giderler. Şeyh, onları güler yüzle karşılar ve isteklerini sorar. Genç de hayatı
boyunca kötülük ettiğini, kız olayıyla pişmanlık duyduğunu ayrıntılı olarak anlatır.
Şeyh, gence gülümseyerek şunları söyler: Seni müjdeliyorum. Allah, sana hidayet edip seni heveslerinin
esiri olmaktan kurtarmış. Baban, hayatta iken şeyhe giderek, kötü niyetle, senin kendi mallarını koruması
için, dua istemiş. Sen o malları boşa harcayarak şimdi ona hayırlı bir çocuk oldun. Çünkü tövbekâr oldun.
Hatanı anladın. Allah, senin geçmiş bütün günahlarını afeder. Tövbeden sonra hiç günah işlememiş gibi
oldun. Bundan sonra farz ibadetlerini yap, namazlarını kıl, kılamadıklarını kaza et, zekâtını ver, senin
hidayetine sebep olan kızla helal olarak nikâhına al ve hacca gidin.
Bu güzel sözlerle, gencin yüzü güler. Sevinir. Şeyhin sözlerine uymaya karar verir. Namaz ve kazalarını
kılmaya başlar. Geçen süre içinde başkasıyla evlenmemiş olan kızla nikâh kıyıp evlenir.
Hacca giderler. Hacda tavaf ederken eşinin hamile durumu ortaya çıkınca, kâhyanın birine emanet
ederek memlekete gönderir. Kendisi de hacdan sonra döner.
Fahr-ı Kemal adını verdikleri bir oğulları olur. Ona güzel terbiye verirler. O da hayırlı bir çocuk olur.
Güzel işlerle uğraşırlar.
454 Daha sonra erenlerden biri, rüya âleminde onları cennette gördüğünü ifade etmiştir.
KAYNAKÇA
Bursalı Mehmed Tâhir (2000), Osmanlı Müellileri I-II-III, Haz. Cemâl Kurnaz-Mustafa Tatcı, C. 2,
Ankara.
Hafız Hüseyin Ayvansarayi (1978), Vefeyât-ı Selâtîn ve Meşâhir-i Ricâl, Haz. F. Ç. Derin, İstanbul.
İsmail Beliğ (1985), Nuhbetü’l-Âsâr Li-Zeyli Zübdeti’l-Eş’âr, Haz: Abdulkerim Abdulkadiroğlu, Ankara.
Kâtip Çelebi (1941), Keşfü’z-Zünûn, Haz. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge, C. 5, Ankara.
Mustafa Safâyî Efendi (2005), Tezkire-i Safâyî, (Nuhbetü’l-Âsâr Min Fevâ’idi’l-Eş’âr) İnceleme-Metin-
İndeks, Haz. Pervin Çapan, Ankara.
Müstakîm-zâde Süleyman Sa’deddin Efendi (2000), Mecelletü’n-Nisâb, Tıpkıbasım, Ankara.
Na’îm, Gülzâr-ı Na’îm, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. 3766/5.
Nâ’il Tuman (1999), Tuhfe-i Nâ’ilî, Tıpkıbasım, Haz. Cemâl Kurnaz-Mustafa Tatcı, C. 2, Ankara.
Sâlim Efendi (2005), Tezkiretü’ş-Şu’arâ, Haz. Adnan İnce, Ankara.
Şemseddin Sâmi (1996), Kâmûsu’l-Âlâm, Tıpkıbasım, C. 6, Ankara.
Şeyhi Mehmed Efendi (1989), Şakâyık-ı Nu’maniye ve Zeyilleri, Vekâyiü’l-Fuzalâ II-III, Haz. Abdülkadir
Özcan, C. 4, İstanbul.
Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü (1988), Haz. Haluk İpekten, Mustafa İsen, Recep Toparlı,
Naci Okçu, Turgut Karabey, Ankara.
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi -Devirler, İsimler, Eserler, Terimler-(TDEA) (1982), C. 6, İstanbul.
Türk Dünyası Edebiyatı Ansiklopedisi (2004), C. 6, Ankara.
455
Ali Emîrî Efendi’nin Tarih
Düşürme Sanatındaki Yeri
Prof. Dr. İsmail YAKIT
Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü, Antalya
ismailyakit@gmail.com
İsmail YAKIT
Ali Emiri Hakkında:

Osmanlı’dan Cumhuriyete geçiş döneminin en önemli araştırmacı, şair, tezkire yazarı ve bürokratlarından
olan Ali Emiri Efendi, Kaşgarlı Mahmud’un ünlü “Divan-ı Lügati’t-Türk” adlı eserini Türk kültür hayatına
kazandıran ve İstanbul Fatih’te Millet Kütüphanesini kuran kişi olarak tanınır.
Ali Emiri Efendi 1857’de Diyarbakır’da doğmuştur. Küçük yaştan beri okumaya merakı olan bir kişidir.
Arapça ve Farsça öğrenip Doğu Edebiyatını tetkik eder. Çalışma hayatı memuriyetle geçmiştir. Katip, maliye
müfettişi ve deterdar olarak İmparatorluğun bir çok yerinde görev yapar. Özellikle, Diyarbakır, Selanik,
Adana, Leskovik, Kırşehir, Trabluşşam, Elazığ, Erzurum, Yanya, İşkodra,Halep ve Yemen’de otuz yıl kadar
çalışır. Nihayet 1908’de kendi rızasıyla emekli olur. Hayatını gündüzleri kitaplar arasında ve akşamları
da Divanyolu’ndaki Diyarbakır Kıraathanesi’ndeki dostları arasında sohbetle geçirir. 23 Ocak 1924’te
İstanbul’da Fransız Hastanesi’nde vefat eder. Mezarı Fatih türbesi haziresindedir. Bazıları kayıp 20 civarında
kitabı vardır.
Tarih Düşürme Ne Demektir?
Tarih düşürme, ebced alfabesindeki her harfin bir sayıya karşılık olması özelliğinden istifade edilerek her
hangi bir hadiseye, hesaplandığında o hadisenin yılını verecek bir kelime, bir terkip, bir cümle, bir mısra veya
bir beyit söylemeye verilen addır. Böylece hem manasıyla olayı belirten, hem de harleriyle tarihi veren ifade
ortaya çıkmış olur. Bu ifadeleri şairler şiirlerinde kullanarak müstakil tarih manzumeleri oluşturmuşlardır.
Dolayısıyla şiirin verdiği ahenk, vezinden doğan musiki, olayı ifade eden sözler ve ebcedden çıkan matematik
bir araya gelince, ifade ve anlamın yarattığı ve edebî zevke götüren bir sanat ortaya çıkar. Müverrih şairlerimiz
genelde bu edebî zevki terennüm ettirmişlerdir. Ebced hesabı ve tarih düşürme hususunda tarih boyunca
birçok ünlü şairin pek çok örneklerini görmemiz mümkündür. Sayıları on binleri aşan örnekleri içinde
en güzide olanları incelemek ve bu konuda geniş bilgi sahibi olmak isteyenler, tarafımızdan kaleme alınan
“Türk-İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme”(Ötüken, 3. Baskı, İstanbul, 2010) adlı kitabımıza
müracaat edebilirler.
Ali Emiri’nin Tarih Düşürmeciliği:
Ali Emiri Efendi, ebced hesabı kullanarak bu sanatta da kendini göstermiş ve bu konuda çok başarılı
örnekler vermiş bir şairimizdir.
Yaveran Şehriyarından Toptanzade Haydar Gani Bey’in, isminin doğum tarihi oluşundan hareketle,
ona “bey” ve “vah!” sözcüklerini ekleyerek vefat tarihi bulmuş ve hepsini bir dörtlük içinde ifade etmiştir.
Yaverândan idi pâdişâh-ı zî-şânın
“Vâh haydar Ganî Beg” eyledi ‘azm-i ukbâ
‫واه حيدر غنى بك‬
Ana “Haydar Ganî” târih-i vilâdet olmuş
Vâlidi itmiş idi ismini târih-i imlâ
‫حيدر غنى‬
Burada ismi olan “Haydar Gani” 1282 H.doğum tarihini verirken “Vah Haydar Gani Bey” ibaresi de H.
1316 etmekte ve vefatını tarihlemektedir.
Şimdi Emiri Efendi’nin tarihlerinden örnekler sunalım ve onun bu sanattaki yerini göstermeye
çalışalım. Tarihlerini önce konularına göre, sonra da tarih türlerine göre iki ana başlık altında ele almamız
gerekmektedir.
458
Ali Emîrî Efendi’nin Tarih Düşürme Sanatındaki Yeri
KONULARI AÇISINDAN:
Ali Emiri’nin tarihlerine bir göz attığımız zaman, onun kendi zamanında meydana gelen olayları
tarihlemeye çalıştığını görürüz. Özellikle doğumlar, ölümler, bir makama yapılan tayinler ve terfiler, yeni
yıl kutlamaları, köprü, mektep ve kışla gibi eserlerin inşa ve itmamlarını tarihlediğini görmekteyiz. Şimdi
bunların her birini birer ikişer örnekle göstermeye çalışalım:
Doğumlara:
Şehzade Ertuğrul’un doğumuna düşürdüğü tarih:
…
Mesrûr u mu’ammer olalar Vâlid u mevlûd
Yâ Rabbi bi-hakk-ı şeref-i Hazret-i Tâhâ
Ser-tâc-ı du’â çıkdı bu târîh-i mücevher:

“Şehzâdemiz Ertuğrul’ı mes’ûd ide Mevlâ”
1334-40 1330 H. 1912
‫شهزاده مز أرطغرولى مسعود ايده موا‬
Vefatlara:
Müşir Ahmet Eyüp Paşa’nın Vefatına düşürdüğü tarih:
…
Hazret-i fahr-i resul şâfi’i olsun Yâ Rab!
Ana da kıydı nihâyet bu vefâsız dünyâ
Geldi bir pîr bu târîh ile virdi haberi:

“Kasr-ı firdevsi makâm eyledi Eyyüb Paşa”
1309+1=1310 H. 1892
‫قصر فردوسى مقام ايلدى ايوب پاشا‬
Yanyalı Mustafa Reşat Paşa’nın vefatına düşürdüğü tarih:

…
Bir du’â eyle ey ziyâretçi
Sana da icrâ ider Hudâ i’tâ
Çıkdı gülbânk-ı hevâyla târih:

“Gitdi firdevse Mustafa Paşa”
1322-1=1321 H. 1903
‫كتدى فردوسه مصطفى پاشا‬
Ziyaretlere:
Abidin Paşa’nın Sivas ziyaretine: 459
İsmail YAKIT
Bu târîhimle eylerler ahâli birbirin tebrik:

“Sivas’a virdi revnak adl-i pâk-i ‘Âbidin Paşa”
1296 H. 1878
‫سيواسه ويردى رونق عدل پاك عابدين پاشا‬

Tayin ve Terfilere:
Abidin Paşa’nın mareşallığına:
…
Du’âdan sonra da lâzım gelir tebrîk içün târih:
Ki tâ kayd-ı tevârîh eyleyüp erbâb-ı istikzâ.
Mükemmel bî-bedel târîh-i cevher eyledim inşad.

“Müşîr-i hâriciye oldı ‘âdil ‘Âbidin Paşa”
1297 H. 1879
‫مشير خارجيه اولدى عادل عابدين پاشا‬
Ahmet Rıza Bey’in Reis-i Mebusan oluşuna tarih:

…
Düşmeyin târîhinin tetîşine
Ey edibân-ı tevârîh âşinâ
Kendi imzâsı anın târîhidir:

Oldı târîhi: “Re’is Ahmed Rıza”
1325 R. 1909
‫رئيس احمد رضا‬
Damad İşkodralı zade Celal Paşa’nın vezirliğine :

…
Emîrî eyledim dünyâya bu târih ile tebşir:
“Vüzârât câme-i mes’ûdını giydi Celâl Paşa”
1326 H. 1907
‫وزارات جامهء مسعودينى كيدى جال پاشا‬
Hicri Yeniyıl Kutlamalarına:
460 Padişah II. Abdülhamid’in Hicri yeniyılını kutlamak için düşürdüğü tarihlerden:
…
Ol şehin-şâh-ı Ömer ‘adl ü hümâyun makdem

‘Abd-i memlûk-i Emîrî rûz u şeb eyler du’â
Hâme-pîrâ oldı bu târîh-i menkût u latîf:

“Sâl-i Hân ‘Abdülhamîd’i emced eyle Yâ Hudâ!”
1295 1877
‫سال خان عبد الحميدى أمجد ايله يا خدا‬
…
Ol Şâh-ı mu’âllânın her dem de’avetiyle
Memlûki Emîrî’nin olmuş kalemi güyâ
Tebrîki bu nev-sâlin makrûnı tefâ’üldür

Oldı ne güzel târih: “Sâl-i zafer-i vâlâ”
1309 H. 1891
‫سال ظفر واا‬
Köprü, Mektep ve Kışla İnşa Ettirmelere:
Yanya vilayetinin Tepedelen kazası Visba nehrinin üzerine yapılan köprüye düşürdüğü tarih:
…
‘Âlem ârâ ola hûrşîd-i cihângir gibi
Şevket-i hazret-i şâhen-şeh-i ferman-fermâ
Kayd-ı i’lâna becâ düşdi bu rengin târih:

“Şu kavî köpri ile oldı bu kişver ihyâ”
1305 H. 1887
‫شو قوى كوپرى ايله اولدى بو كشور احيا‬
Sındırgı’da inşa edilen bir mektebe düşürdüğü tarih:
…
Feyz-yâb olsun ilâhî bunda etfâl-i vatan
Eylesünler ‘ilm ile irfân ile kesb-i safâ
Hüsn-i itmâmın görüp kayd eyledim târîhini:

“Pek becâ şu ibtidâî mektebi oldu binâ”
1329 H. 1910
‫پك بجا شو ابتدائى مكتبى اولدى بنا‬
461
İsmail YAKIT
Bilecik’te inşa edilen kışlaya tarihi:

…
Gayret itdi toğrısı Binbaşı Nâcî Beg dahi
Can fedâ eyler bu ‘âlî pâdişâha asdikâ
Tamdır Elmallının târîhi ihlâsım gibi:

“Dil-nişîn mevki’de oldı kışla pek ekmel binâ”
1321 H. 1902
‫دلنشين موقعده اولدى قشله پك اكمل بنا‬
TARİH TÜRLERİ AÇISINDAN:

Bilindiği üzere tarihler hesaplanırken her zaman bütün harler hesaba dâhil edilmez. Bazen bir kelime
hesaplanırken, bazen de mısraın tamamı veya bir beytin tamamı hesaplanır. Hatta sadece noktalı harlerin
veya sadece noktasız harlerin hesaplandığı durumlar da vardır. Bunların her birinin adları vardır. Mesela
noktalı harlerin hesaba dâhil edildiği tarihlere, “menkût”, “mücevher”,”gevher” vb; noktasız tarihlerde de
“bi-nukat”, “sade” vb. gibi adlar verilir. Hangi tür bir tarih olduğu ve nasıl hesaplanması gerektiğine dair
işareti müverrih(=tarih düşüren) tarih ibaresinden önce açıkça veya ima ile belirtir. Buna “tamiyeli” tarih
denir. Bazen bu saydığımız özelliklerden biri veya bir kaçı kullanılarak tarihler de düşürülür. Mesela hem
noktalı hem tamiyeli tarihler gibi. Keza müverrih bunu da açık veya gizli bir üslûpla sanatlı bir şekilde
ifade eder. Emiri, toplam kırk kadar formül ve türü bulunan tarih düşürme sanatının ancak 5-6 türünde
tarihler vermiştir. Ali Emiri Efendi’nin’nin kullandığı tarih türlerinden örnekler verip nasıl hesaplandıklarını
görelim.
Kelime Tarihler:
Herhangi bir hadisenin tarihi bir veya birkaç kelimeden ibaretse buna “kelime” veya “kelimeyle tarih”
denir. Kelime bazen özel bir isim olduğu gibi bazen de o hadiseyi veya kişiyi tavsif edebilecek anlamlı bir
kelimedir. Terkip halinde olanlar da buraya dâhildir. Terkip halindeki tarihler çoğu kez tarih manzumeleri
içinde yer alır
Yaveran-ı Şehriyar’dan Toptanzade Haydar Gani Bey’in ismi aynı zamanda doğum tarihidir ve kelime
tarihler grubundandır. Ali Emiri bunu manzume içine almış ve doğum tarihi olduğunu belirtmiştir:
Ana “Haydar Ganî” târih-i vilâdet olmuş
Vâlidi itmiş idi ismini târih-i imlâ
1282
Yine II. Abdülhamid’in Hicri yeni yılını kutlamak için düşürdüğü tarihlerden:
…
Hem Emîrî hem cihân eyler du’â-yı şevketin
Çünki fahr-i mâsivâsın pâdişâhım çok yaşa
Olsa târîh-i humâyûnun nola “manzûr-ı hak”

Mazhar-ı sırr-ı Hüdâ’sın pâdişâhım çok yaşa
462
‫منظور حق‬
Burada tarih “manzûr-ı hak” terkibidir. H. 1304 yılını göstermektedir ve kelime tarihler grubundandır.
Tam Tarihler:
Bir tarih mısraının bütün harleri hesaplandığında istenen olayın yılını tam olarak veriyorsa bu nevi
tarihlere tam tarih denir. Tarihin tam olduğu bazen bir önceki mısrada müverrih tarafından “tarih-i tam”
veya “tam tarih” şeklinde bir ifadeyle belirtilir. Bu husus zorunlu değildir. Hatta kural gereği, manzumede
her hangi bir tarih türüne atıf yoksa o zaman tarih, tam tarih kabul edilir ve öylece hesaplanır. Asıl, katmalı
ve dolaylı tam tarih olmak üzere üç çeşidi vardır. Ali Emiri Efendi bu çeşitleri pek kullanmamıştır.
Onun tam tarihine birkaç örnek verelim.
Abidin Paşa’nın Adana Valisi iken Tarsus Kapısı civarında Seyhan nehri üzerine yaptırdığı köprüye
düşürdüğü tarihlerden:
“Ne zîbâ vâsi’ u mevzûn şehrâh oldı nev-inşâ”
1297 R. 1881
‫نه زيبا واسع و موزون شهراه اولدى نو انشا‬
Damad İşkodralı zade Celal Paşa’nın vezirliğine:
“Vüzârât câme-i mes’ûdını giydi Celâl Paşa”

1326 H. 1907
‫وزارات جامهء مسعودينى كيدى جال پاشا‬
Bunlar tam tarihtir. Bütün harler hesaba dâhildir.
Tamiyeli Tarihler:
Bu nevi tarihlerde tarih mısraının tamamı hesaplansa dahi tarih tam olarak çıkmaz. Birkaç sayı bazen
daha çok eksik veya fazla çıkar. O zaman müverrih bir önceki mısrada veya manzumenin uygun bir yerinde
açık veya kapalı bir ifadeyle kaç ekleneceğini veya kaç çıkarılacağını söyler. Çoğu zaman bunu sanatlı bir
şekilde dile getirir. Tamiyeli tarihler,
Kayd-ı i’lâna becâ düşdi bu rengin târih:
“Şu kavî köpri ile oldı bu kişver ihyâ”
1311-6=1305 H. 1887
‫شو قوى كوپرى ايله اولدى بو كشور احيا‬
Görüldüğü gibi bir önceki mısrada “uygun düştü” anlamına gelen “becâ” sözcüğü tamiyesidir. Sayı
değeri 6’dır. Sonuçtan 6 çıkarıldığında tarih ortaya çıkar. Yani 1311–6= 1305 H.’dir. M. 1887’ye karşılıktır.
Noktalı Harlerle Tarih:
Tarihi veren ibarenin sadece noktalı harlerinin hesaplanmasıyla bunan bir tarih türüdür. Müverrih
bunu daha önceki mısra veya beyitte “gevher, cevherdar, mücevher vs.,” gibi sözlerle açık veya kapılı işaret
eder.
Ali Emiri’nin noktalı harlerde daha başarılı olduğunu görüyoruz.
Hâme-pîrâ oldı bu târîh-i menkût u latîf:
463
İsmail YAKIT
“Sâl-i Hân ‘Abdülhamîd’i emced eyle Yâ Hudâ!”

1295 1877
‫سال خان عبد الحميدى أمجد ايله يا خدا‬
Sultan Abdülhamid’in yeni yılını kutlamak için tanzim ettiği bu tarih, noktalı harlerin hesaplanmasıyla
ortaya çıkan bir tarihtir. Bunu “menkût” (noktalanmış, noktalı) sözünden anlıyoruz.
Ali Emiri, fazla ve eksik tamiyeli menkut tarihlerden de örnekler vermiştir. Mesela Şehzade Ertuğrul’un
doğumuna düşürdüğü tarih, fazla tamiyeli noktalı tarihe bir örnektir.
…
Ser-tâc-ı du’â çıkdı bu târîh-i mücevher:
“Şehzâdemiz Ertuğrul’ı mes’ûd ide Mevlâ”
1334–40 1330 H. 1912
‫شهزاده مز أرطغرولى مسعود ايده موا‬
Bu tarih noktalı harlerle düşürülmüş bir tarihtir. “Mücevher” sözcüğü buna işaret ediyor. Burada ayrıca
fazlalık vardı. “Ser-tâc-ı du’â” terkibinin anlamı bu fazlalığı vermektedir. “Dua”nın başı’ndaki “tac” çıktığında
tarih ortaya çıkar demektedir. Dua sözcüğünün başında harf “d” harfidir. Sayı değeri 4’tür. Dolayısıyla noktalı
harlerin sayı değerlerinin toplamından dört çıktığında gerçek tarih ortaya çıkar. 1334–4= 1330 H.dir. Bu da
Miladi 1912’ye karşılıktır. Bu tarih noktalı fazla tamiyeli tarihe bir örnektir.
İki destimle tezyîn eyledim gevher gibi târih:
“Yapıldı mekteb-i idâdi Kırşehrin’de bî-hemtâ”
1306+2=1308
‫ياپلدى مكتب اعدادى قير شهرنده بي همتا‬
Burada söz konusu olan tarih noktalı harlerin hesaplanmasıyla ortaya çıkacak olan tarihtir. “gevher”
sözünden onu anlıyoruz. Eksik tamiyeli oluşunu ise “İki destimle tezyin eyledim” yani iki elimle süsledim
ifadesinden de iki ilave edileceğini anlıyoruz. Dolayısıyla noktalı harlerin toplamı olan 1306’ya iki ilave
ediyoruz. Sonuç 1308 H. ediyor. Bu da Miladi 1890 eder. Bu tarih de mektebin inşa edildiği tarihtir.
Beyitle Tarihler:
Beytin bazen tamamı bir, bazen de her mısraı ayrı birer tarih olmak üzere iki tarih verebilir. Bu nevi
tarihler Ali Emiri’de birkaç adet de olsa vardır.
Beytin tamamının bir tarih vermesine örnek, sarayın yazı işleri dairesinde çalışan Cemal Bey’in bir üst
rütbe kazanmasına düşürdüğü tarihte görülmektedir.
…
İdince şevk ile tebrîke cüst u cû târih:
Emîrî oldı nümâyân-ı bu beyt-i gevher-zâ
“Bi-hak ki mehar-i ‘âlem bi-hakk-i levh-i celîl

Ola Cemâl Beg’e mes’ûd-i rütbe-i bâlâ”
‫بحق مفخر عالم بحق لوح جليل‬
464 ‫اوله جمال بكه مسعود رتبهء باا‬
Burada noktalı harlerin hesaba alınmasıyla beytin tamamının bir tarih verdiğini görüyoruz. Birinci
mısraın noktalı harlerinin toplamı 897’dir. İkinci mısraın noktalı harlerinin toplamı 409’dur. Sonuç 1306
H. çıkar. Miladi 1888’dir.
Keza Bilecik’te inşa olunan İdadi mektebin inşasına düşürdüğü tarih de beyitle tarihe bir örnek teşkil
eder.
Oldı târîhi de bu beyt-i latîf
Geldi imdâdı çünki ‘avn-i Hudâ
“Bilecik’de güzîde mevki’de

Oldı ‘idâdi mekteb inşâ”
‫بيله جيكده كوزيده موقعده‬
‫اولدى اعدادى مكتب انشا‬
Birinci mısra 366, ikinci mısra 955 etmektedir. Cem’an. 1321 H.=1903’tür.
Ali Emiri Efendi’nin tarih düşürme sanatında kendini gösterdiği en önemli özellik onun Abidin Paşa’nın
Adana Valisi iken, Tarsus kapısı civarında Seyhan nehri üzerine yaptırdığı köprüye düşürdüğü ve her mısraı
iki tarih veren 8 beyitli manzumedir. Bu manzumenin her bir beyti biri Hicri diğeri Rumi tarihlidir. Böylece
sekiz beyitte toplam 16 tarih vardır. Son iki beyti şöyledir:
“Ahâlî sâye-i lutfî ile her dem olur mesrûr”1297 R.
“Bu Pâşâ-i rahîme vir ilâhî ömr-i la yuhsâ” 1297 R.
‫اهالى سايهء لطفى ايله هر دم اولور مسرور‬
‫بو پاشاى رحيمه وير الهى عمر ا يحصا‬
“İder hep mısr-ı ‘am sâl-i küşâdın bi-bedel i’lân”1298 H.

“Sebîlü’l-müstakîm açdı Cenâb-ı ‘Âbidin Pâşâ”1298 H.
‫ايدر هپ مصر عم سال كشادك بى بدل اعان‬
‫سبيل المتقيم آچدى جناب عابدين پاشا‬
Ali Emiri Eendi’nin Vefatına Düşürülen Tarihler
Ali Emiri Efendi’nin vefatına, Tahirül Mevlevi (Tahir Olgun) noktalı harlerle bir tarih düşmüştür. Söz
konusu manzumenin son iki beyti şöyledir:
…
Yükselüb rûh-ı Emîrî tenden
Bezm-i bâlâyı edindi tenzîl
Fevtinin oldı Güher târîhi.
“Kurb-ı gufrânâ revânı nâ’il”
1342 H. 1924
‫قرب غفرانه روانى نائل‬
Bir başka tarih de şudur:
… 465
İsmail YAKIT
Cem-i kitâba vaktini vakf itdi dâimâ

Dehrin temâyül eylemedi hûb u ziştine
Târîh-i irtihâlihi cevherle söyledim:

“Gitdi ‘Ali Emîrî Efendi behiştine”
1342 H. 1924
‫كيتدى على أميرى أفندى بهشتنه‬
SONUÇ
Görüldüğü gibi, Divan şiirimizin önemli ve büyük şairlerinden olan Emiri’nin tarih düşürme sanatında
oldukça başarılı olduğunu söyleyebiliriz. Tespitlerimize göre; 1’i ziyarete, 7’si tayin ve terfilere, 2’si doğumlara,
6’sı yeni yıl kutlamalarına, 4’ü vefat edenlere 22 si ise köprü, kışla, mektep gibi yapıların inşa ve itmamlarına
ait olmak üzere cem’an (42) adet tarihi vardır. Bu tarihlerden 5’i kelime ve terkip halinde; 9’u tam tarih; 1’i
tamiyeli, 9’u menkut ve 19’u da beyitle tarihler kategorisindedir. Ali Emiri Efendi tarihlerinde Hicri ve Rumi
olmak üzere iki takvim kullanmıştır. 42 tarihinin 33’ü Hicri, 9’u ise Rumi takvime göredir. Onun, tarih
düşürmenin her türünden olmasa da “tam” ve “menkut-tamiyeli” tarihlerle, bir beyti Hicri, bir beyti Rumi
takvime göre tanzim ettiği tarih manzumesi bu sanatın şaheserlerinden sayılabilir.
KAYNAKLAR
Ali Emiri Efendi, Divan, Fatih millet Ktp. N0: 38, 85y. 24 str. 12,8x9,6, Rika
İpekten Haluk, Şair Tezkireleri, Grafiker yay. Ankara, 2002
Serin, Sefer, Diyarbakırlı Ali Emiri Divanı, İnceleme, metin, Gaziantep Ün. Sosyal Bilimler Enst. Türk
Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Y.L.Tezi,Danışman:İbrahim Yakar, Gaziantep, 2007
Yakıt, İsmail, “Türk-İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme”, Ötüken, 2. Baskı, İstanbul, 2003
466
Nef’î ve Şeyhülislâm Yahyâ’nın
Sâkî-nâme’leri
Arasında Bir Karşılaştırma
Prof. Dr. Kazım YOLDAŞ
Bingöl Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Bingöl
kazimyoldas@gmail.com
ÖZET
Sâkî-nâme, klasik edebiyatta “bezm-i işret” Divan’larında yer alan Sâkî-nâme’leri şekil, muhteva
denilen eğlence meclislerini konu alan edebî bir ve üslûp bakımından karşılaştırılmıştır. Bu şiirlerin
türün adıdır. Divanlarda bu başlık altında bir şiir muhteva bakımından benzer, şekil ve üslûp
olarak yer aldıkları gibi müstakil bir eser olarak bakımından farklı oldukları görülmüştür. Nef ’î’nin
da sâkî-nâmelere rastlanır. Türk edebiyatında 14. Sâkî-nâme’si terkib-i bend, Yahyâ’nınki mesnevidir.
yüzyıldan 20. yüzyıla kadar sâkî-nâme türünde 57
Nef ’î’nin üslûbu rindâne, Yahyâ’nınki sufiyânedir.
eser tespit edilmiştir. Nef ’î ve Şeyhülislâm Yahyâ,
17. yüzyılda yaşamış, Türk edebiyatının iki ünlü Anahtar Kelimeler: Sâkî-nâme, Nef ’î,
şairidir. Bu bildiride Nef ’î ve Şeyhülislâm Yahyâ’nın Şeyhülislâm Yahyâ, şekil, muhtevâ, üslûp
Kazım YOLDAŞ
Giriş
Sâkî-nâme, klasik edebiyatta “bezm-i işret” denilen eğlence meclislerini konu alan edebî bir türün
adıdır. Divanlarda bu başlık altında bir şiir olarak yer aldıkları gibi müstakil bir eser olarak da sâkî-nâmelere
rastlanır. Bu konuda Dr. Rıdvan CANIM’ın “Türk Edebiyatında SÂKÎNÂMELER ve İŞRETNÂME” adlı
bir kitabı vardır. Bu kitapta, Arap ve İran edebiyatındaki sâkî-nâmeler hakkında kısaca bilgi verilmiş; Türk
edebiyatında 14. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar sâkî-nâme türünde 57 eser tespit edilmiştir.
Nef ’î ve Şeyhülislâm Yahyâ, 17. yüzyılda yaşamış, Türk edebiyatının iki ünlü şairidir. Çağdaş olmaları
sebebiyle bu iki şairin sâkî-nâmelerini karşılaştırmayı tercih ettik. Ancak daha sonra tüm sâkî-nâmelerin
kümelenmesine iki farklı örnek olarak bu seçimimizin isabetli olduğunu gördük. Şekil bakımından: mesnevi
ve musammat, üslûp bakımından: rindâne ve sûfiyâne olmak üzere sâkî-nâmeleri iki kümeye ayırmak
mümkündür.
“Türk edebiyatında Şeyhülislâm Yahyâ, Sabûhî Dede, Şeyhülislâm Bahâyî, Nâzükî Abdullah, Şeyh
Gâlib, Hanyalı Nûri ve Hamza Nigârî Efendi’nin sâkînâmeleri tasavvufî sâkînâmelerdir. (…) Ali Şir Nevâyî,
Sabûhî Dede, Nâzükî, Şeyhülislâm Bahâyî, Şeyhülislâm Yahyâ, Hayretî, Fuzûlî, Taşlıcalı Yahya, Hüznî, Atâyî,
Rıyâzî, Tıybî ve Rüşdî’nin sâkînâmeleri mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır. (…) Hanyalı Nûri, Nef ’î, Kelîm,
Bayburtlu Zihnî, Zîver Paşa, Türâbî, Ziya Paşa ve Memduh Paşa’nın sâkînâmeleri terkib-i bend nazım
şekliyle kaleme alınmıştır. (…) Ahmed-i Dâi, Şeyh Galib, İşretî Mustafa, Beliğ, Hoca Neşet, Tayyar Mahmud
Paşa, Dâniş Mehmed Bey, Hemdem Çelebi, Kâzım Musa Paşa’nın sâkînâmeleri terci-i bend şeklindedir. (…)
Fehîm-i Kadîm, Dilsûz Mehmed Emin Tebrizî, Keçecizâde İzzet Molla ve Nâmık Kemâl’in sâkînâmeleri
kaside nazım şekliyle yazılmış eserlerdir.”1
I. ŞEKİL ÖZELLİKLERİ
Nef ’î’nin Sâkî-nâme’si
Nazım şekli: Terkib-i bend
Vezni: Failâtün fâilâtün fâilâtün fâilün
Beyit sayısı: 8’er beyitten oluşan 5 bend, toplam 40 beyittir.
Şeyhülislâm Yahyâ’nın Sâkî-nâme’si

Nazım şekli: Mesnevi
Vezni: Faûlün faûlün faûlün faûl
Beyit sayısı: 77 beyittir.
II. MUHTEVA ÖZELLİKLERİ

Aynı türde yazılan bu iki şiirin konusu ortaktır. Her ikisi de ağırlıklı olarak şarabın etkisinden söz
etmektedir. Şeyhülislâm Yahyâ, Nef ’î’ye oranla, şiirinde dolaylı olarak meyhane, sâkî ve içki meclisine daha
fazla yer vermiştir.
III. ÜSLÛP ÖZELLİKLERİ

Nef ’î’nin Sâkî-nâme’si rindânedir. Şiirde geçen sûfî terimleri şunlardır: Feyz, feyz-i kâmil,
çeşme-i âb-ı Hızır, pîrâye-i hikmet, ehl-i hikmet, Hızr u Mesîh, safâ-yı hâlet-i keyfiyyet, hem küdûretden
beri hem gıll u gışdan sâde, sâf âyîne, pür-safâ, rûşenâyî-bahş-ı kalb, hırka, seccâde, zühd, tevbe, vâ’iz.
Şeyhülislâm Yahyâ’nın Sâkî-nâme’si sûfîyânedir. Şiirde geçen sûfî terimleri şunlardır: neşve-dâr-ı
şarâb-ı elest, cârûb-ı lâ, gerd-i sivâ, dest-yârî-i mevlâ, mitâh-ı illâ, tiryâk-ı ekber, sahbâ-yı kevser, mest-i
468
1 Rıdvan Canım, Türk Edebiyatında SÂKÎNÂMELER ve İŞRETNÂME, Akçağ Yay., Ankara 1998s. 12-13.
Nef ’î ve Şeyhülislâm Yahyâ’nın Sâkî-Nâme’leri
müdâmı Suheyb, anı içmemek ola ayb, esrâr-ı Hak, habb-ı hubb-ı Hudâ, tâk-i rızâ, hurşîd-i zât, Tûr üzre
nûr-ı tecellâ, mühr-dâr ana hatm-i rüsul, menbâ-ı sıbgatu’llâh, feyz-i Hak âşikâr, sâlik-i râha gül-gûn rahş,
şarâb-ı tahûr, feyz-i Hudâ, çeşme-i deşt-i nûr, levs-i hevâ, mest-i câm-ı gurûr, bâde-i aşk, nûra gark, melek,
semâ eylesün.
İki şairin Sâkî-nâme’leri arasındaki en belirgin fark, üslup farkıdır. Gazellerinde âşıkâne, rindâne üslûbu
kullanan Şeyhülislâm Yahyâ, Sâkî-nâme’sini sûfiyâne kelime ve terimler üzerine bina etmiştir. Nef ’î ise tam
tersine gazellerinde Şeyhülislâm Yahyâ’ya oranla daha fazla sûfî terimlerine yer verirken Sâkî-nâme’sinde
daha az yer vermiş, bu şiirini tamamen rindâne bir üslûpla kaleme almıştır.
Nef ’î Sâkî-nâme’sinde kadehe ve şaraba seslenmektedir. Nef ’î’nin muhatabı şaraptır:
Merhabâ ey câm-ı mînâ-yı mey-i yâkût-reng
Devri gelsin senden öğrensin sipihr-i bî-direng
Merhabâ ey yâdigâr-ı meclis-i devrân-ı Cem

Âb-ı rûy-ı devlet-i Cemşîd ü âyîn-i Peşeng
Merhabâ ey şâhid-i işret-serây-ı meygede

Duhter-i pîr-i mugân hemşîre-i sâkî-i şeng
Sensin ol rûh-ı revân-ı mürde-i endûh u gam

Sana nisbet çeşme-i âb-ı Hızır ayn-ı şereng
Sensin ol sermâye-i bâzâr-ı şevk-ı ehl-i aşk

Düşdü feyzinle kesâda cevher-i nâmûs u neng
Şeyhülislâm Yahyâ Sâkî-nâme’sinde sâkîye seslenmektedir. Şeyhülislâm Yahyâ’nın muhatabı sâkîdir:
Pür it sâkiyâ câmı rindâne sun

Gözet ahd u peymânı peymâne sun
Kanı sâkiyâ ol mey-i rûh-bahş

Odur sâlik-i râha gül-gûn rahş
Kanı sâkiyâ ol şarâb-ı tahûr

O feyz-i Hudâ çeşme-i deşt-i nûr
Kanı sâkiyâ ol mey-i hoş-güvâr

Ki telh eyledi ayşımuz rûzgâr
Kanı sâkiyâ ol mey-i mihr-tâb

Ki her zerresi ola bir âfitâb
469
Kazım YOLDAŞ
NEF’Î’NİN SÂKÎ-NÂME’Sİ
Failâtün fâilâtün fâilâtün fâiün
1
Merhabâ ey câm-ı mînâ-yı mey-i yâkût-reng
Devri gelsin senden öğrensin sipihr-i bî-direng
Merhabâ ey yâdigâr-ı meclis-i devrân-ı Cem

Âb-ı rûy-ı devlet-i Cemşîd ü âyîn-i Peşeng
Merhabâ ey şâhid-i işret-serây-ı meygede

Duhter-i pîr-i mugân hemşîre-i sâkî-i şeng
Sensin ol rûh-ı revân-ı mürde-i endûh u gam

Sana nisbet çeşme-i âb-ı Hızır ayn-ı şereng
Sensin ol sermâye-i bâzâr-ı şevk-ı ehl-i aşk

Düşdü feyzinle kesâda cevher-i nâmûs u neng
Sensin ol pîrâye-i hikmet ki feyz-i kâmilin

Kıldı mir’ât-ı zamîr-i ehl-i dilden ref ’-i jeng
Cür’ana vermezdi cân her âşık-ı efsürde-dil

Olmasan tâb-efgen-i her hâtır-ı bîtâb u teng
Mey değil rûh-ı revân-ı mürde-i gamsın hele

Âlemin cânı değilsen cân-ı âlemsin hele
2
Râhsın râhat-fezâ-yı hâtır-ı mestânesin
Rûhsun nakd-ı revân-ı âşık-ı dîvânesin
Cür’a-i cân-bahşına leb-teşnedir Hızr u Mesîh

Âb-ı hayvânsın yâhud la’l-i leb-i cânânesin
Âbsın ma’nâda ammâ âb-ı âteş-pâresin

La’lsin sûretde reng-i rûy ile ammâ nesin
Başlasan meclisde devre sâgar-ı mînâ ile

Lâle-i sîrâb-ı bâğ-ı bezm-i işrethânesin
470
Pür-safâdır tâb-ı dîdârın ile bezm ü bezmgâh

Rûşenâyî-bahş-ı kalb-i meclis ü peymânesin
Bî-ser ü sâmân edersin nice Sâm u Rüstemi

Duhter-i rezsin velî akl almada merdânesin
Zevka dâ’irdir safâ-yı hâlet-i keyfiyyetin

Meclis-i rindâne mahrem gayrıya bîgânesin
Benzemez bir keyfe keyfinde âlem var senin

Rûhsun elkıssa râh olmanda şübhem var senin
Bâdî-i zevk u safâsın gerçi nâmın bâdedir

Cür’anı nûş eyleyenler gussadan âzâdedir
Cân u dilden kimse yok kim sana metûn olmaya

Şâh u derviş ü gedâ hep feyzine dil-dâdedir
Her ne dem lutf eyleyip bezmi müşerref eylesen

Ehl-i bezm ayağına yüz sürmeğe âmâdedir
Şâh-ı evreng-i safâsın lutf u kahrındır sebeb

Kimisi sulh üzre mestânen kimi gavgâdadır
Ehl-i aşka sana benzer hemdem olmaz kim dilin

Hem küdûretden beri hem gıll u gışdan sâdedir
Sende neyler gıll u gış bir pâk u sâf âyînesin

Var ise az-çok küdûret sâgar-ı mînâdadır
N’etsin ol esbâbı âşık kim sana rehn olmaya

Âteşe yansın gerek hırka gerek seccâdedir
Meclis-i erbâb-ı dil bir lahza sensiz olmasın

Hürmetin inkâr eden âlemde hürmet bulmasın
Ben hele bir sana benzer yâr-ı hemdem bulmadım

Hem senin bezmin gibi bir bezm-i hurrem bulmadım
Nice mesrûr olmasın ol meclisin ashâbı kim 471

Katreni nûş eyleyende zerrece gam bulmadım
Kazım YOLDAŞ
Sana hâşâ benzedem afyon u bengin neşvesin

Anların dahi husûsâ keyfini kem bulmadım
Bir yere cem’ olsa âşık şem’ ile mahbûb ile

Hîç o bezm-i hâsa senden özge mahrem bulmadım
Ehl-i aşka turfa işrethâne buldum âlemi

Sensiz ammâ âlemin zevkinde âlem bulmadım
Edeli seyl-i hücûmun hâne-i zühdü harâb

Tevbenin bünyâdını hâtırda muhkem bulmadım
Zevkine vâsıl olunca tevbesin bozmak değil

Tevbeyi hîç ihtiyâr etmiş bir âdem bulmadım
Dilgüşâdır meclisin gâyetde hem rindânedir

Her ne derlerse senin hakkında hep efsânedir
Keyf-i cân-bahşın ki cism ü câna râhat bundadır

Hikmetin inkâr eder vâ’iz hamâkat bundadır
Mürde-i endûha söz yok cân bağışlar sohbetin

Cân verir çok zevkine anın da sohbet bundadır
Gerçi varın sarf edersin sen gönüller açmağa

Harc eder varın da herkes sana hikmet bundadır
Ehl-i hikmet bilmemiş bu ana dek keyfiyyetin

Yoksa her bîmâr içün derlerdi sıhhat bundadır
Sükkerî şerbetden a’lâsın hele ehl-i dile

Telh-kâm etsen nola gayrı halâvet bundadır
Hâsılı hem-meşreb olsan yaraşır rindân ile

Ter değil tab’ın arak gibi letâfet bundadır
Öldürür renc-i humârın dirgürür feyzin yine

Âşık-ı bîmârı bir demde garâbet bundadır
Nef ’î-i bîmârı gel keyfinle ihyâ kıl yine

Hâtır-ı mahzûnunu gamdan müberrâ kıl yine2
472
2 Metin Akkuş, Nef ’î Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara 1993, s.261-264.
GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİ İLE

1
Ey yakut renkli şarabın billur kadehi, merhaba! Kararsız gökyüzü gelsin (de) dönmeyi senden öğrensin.
Ey Cem devri meclisinin yadigarı, Cemşid’in devletinin yüz suyu, Peşeng’in ayini, merhaba!
Ey meyhanenin eğlence meydanının güzeli, pir-i muganın kızı, neşeli sakinin kız kardeşi, merhaba!
O gam ve sıkıntıdan ölmüşlere ruh-ı revan sensin; Hızır’ın ab-ı hayat pınarı senin yanında zehirin ta
kendisidir.
O âşıkların şevk pazarının sermayesi sensin; ar, namus cevheri (senin) feyzinle kesada düştü.
Mükemmel feyzinle âşıkların gönül aynasını pastan arındıran o hikmet süsü sensin.
Güçsüz ve daralmış her hatırı aydınlatmasan, kalbi kırık her âşık (senin) bir damlana can vermezdi.
Şarap değil, gamdan ölmüşlere ruh-ı revansın hele; âlemin canı değilsün cân-ı âlemsin hele (Sadece
insanların (elâlem) canı değil; bütün evrenin canısın hele).3
2
Şarapsın, sarhoşların gönlünü rahatlatansın. Ruhsun, divane âşıkların akıp giden/ruh nakdisin.
Hızır ve Mesih can bağışlayan damlana susamıştır. Hayat suyusun yahut sevgilinin dudak yakutusun
Manada susun amma ateş parçası bir susun. Görünüşte yüz rengin ile yakutsun amma nesin?
Mina kadeh ile mecliste dönmeye başlasan; meyhane meclisi bahçesinin suya kanmış lalesisin.
Meclisin ve meclisin kurulduğu yer yüzünün parlaklığı ile safa doludur. Meclisin ve kadehin kalbini
aydınlatnsın.
Nice Sam ve Rüstem’i sefil ve perişan edersin. Üzüm kızısın ancak akıl almada erkek gibisin.
Hal ve keyfiyyetinin safası zevke aittir. Rintler meclisine mahrem başkasına yabancısın.
Senin keyfinde (başka) bir keyfe benzemeyen (bir) âlem var. Sözün özü, senin şarap olmanda şüphem
var; (sen olsa olsa) ruhsun
3 “Tevfık Fikret, Servet-i Fünûn Dergisi’nin 24 Eylül 1314/6 Ekim 1898 tarihli 395. sayısına Ziya Paşa’nın Harabat\ üzerine
«Musâhabei Edebiyye» başlığı altında yazdığı bir makalede, Fuzulî ve Nef î›nin birer beytini ele alarak, bir şair ve edebiyatçı gözüyle
şiir sanatı ve üslûp özellikleri açılarından bu beyitlere ilişkin görüşlerini belirtiyor. Tevfık Fikret bu görüşlerinde, tekrar edilen sözler
ve bu sözlerle kurulan Türkçe ve Farsça tamlamalar, aynı kelimelerle kurulmakla birlikte bu tamlamalann taşıdığı farklı anlamlar, sözü
tersiyle söyleme... gibi ince noktalar üzerinde duruyor. Divan şiirine «söz» açısından yaklaşarak «anlam»a nasıl ulaşılabileceğini çok
güzel bir biçimde anlatıyor ve bu görüşleriyle de günümüzde bu konuda yapılan çalışmalar için çok güçlü bir ışık tutuyor. Ben buraya,
Tevfık Fikret›in diline dokunmadan, görüşleri üzerine fazla bir yoruma girmeden biraz kısaltarak olduğu gibi aktarıyorum…: Tevfık
Fikret şöyle diyor: …
Sakî-nâme-i Nef î’den,
Âlemin cânı değilsin, cân-ı âlemsin helemısraını bazı müşkül-pesendân-ı fesahat bilmem nasıl bir kusur ile nakîsa-dâr addederler...
Aksam ve esamisini ellerindeki belâgat kitaplarından ezberledikleri sanâyi-i edebiyye arasında böylesine tesadüf etmedikleri için...
zavallı mısraı “kesret-i tekrar” ile “haşv” ile hasılı manâsızlıkla itham ediyorlar, takbih ediyorlar... Halbuki Nef î’nin bu mısraından bir
sun’î, bir teşne-i san’at tecerru’ edebilmek için yalnız “âlemin cânı” izafet-i Türkîyesiyle, “cân-ı âlem” izafet-i Farisiyesi beynindeki farkı
hissetmek, lisanımızda istimal edilen bu iki türlü izafetin biri birine nisbeten ruh ve kuvvetini anlamış, takdir etmiş olmak kâfidir. Ne
faide ki bu farkı kitaplarımız söylemiyor!”
Cem Dilçin, Divan Şiirindeki Paralel ve Ortak Söz Yapılarından Metin Eleştirisinde Yararlanma. http://dergiler.ankara.edu.tr/
dergiler/12/848/10729.pdf Erişim Tarihi: 03.11.2012. 473
Kazım YOLDAŞ
3
Gerçi adın şaraptır (ancak) zevk ve safaya sebepsin; damlanı içenler kaygıdan kurtulmuştur.
Can u gönülden sana tutkun olmayan kimse yoktur. Padişah, fakir, dilenci hep feyzine gönül vermiştir.
Her ne zaman lutf edip meclisi şerelendirsen; meclistekiler ayağına yüz sürmeyi beklemektedir.
Safa tahtının şahısın, lutuf ve kahrının sebebiyle, sarhoşlarının kimisi barış içinde kimisi kavgadadır.
Gönlün bulanıklıktan/kederden uzak, kin ve hileden arınmış olduğundan, âşıklar için senin gibi dost
olmaz.
Pak ve saf bir aynasın, sende kin ve hile ne arar? Az çok bulanıklık varsa/galiba billur kadehtedir.
Âşık, sana rehin olmayan esbabı ne yapsın; gerek hırka gerek seccade (hepsi) ateşe yansın.
Gönül erbabı (âşıkların) meclisi bir an sensiz olmasın. (Senin) hürmetini inkâr eden âlemde hürmet
bulmasın.
4
Ben sana benzer bir dost ve sevgili bulmadım. Hem senin meclisin gibi neşeli bir meclis bulmadım.
O meclise katılanlar nasıl neşeli olmasın ki? (Senin bir) damlanı içende zerece gam bulmadım.
Onların da özellikle keyfini eksik bulmadım (amma), afyon ve esrarın neşesini sana asla benzetemem.
Âşık mum ve sevgili ile bir yerde toplansa, o özel meclise senden başka mahrem bulmadım.
Âlemi âşıklar için yeni (bir) eğlence yeri buldum; amma sensiz âlemin zevkinde âlem bulmadım.
(Senin) hücum selin zühd evini harap edeli, gönülde tövbe evini sağlam bulmadım.
(Senin) tadına varınca, değil tövbesini bozmak, hiç tövbe etmeyi düşünmüş bir adam bulmadım.
Meclisin hem gayet gönül açıcı hem rintçedir. Senin hakkında her ne derlerse hep efsanedir.
5
Cisim ve cana rahat (senin) can bağışlayıcı keyfindedir. (Senin) hikmetini inkar eden vaizin ahmaklığı
bundadır.
Kaygıdan ölmüş olana söz yok; can bağışlayan sohbetinin zevkine can veren çoktur; (işte gerçek) sohbet
bundadır.
Gerçi sen gönülleri açmak için (tüm) var(lığ)ını tüketirsin; herkes de sana (tüm) var(lığ)ını tüketir; (işte)
hikmet bundadır.
Hekimler bu ana dek (senin) niteliğini/etkini bilmemişler. Eğer bilselerdi, her hasta için, “sağlık
bundadır” diyerek (seni gösterirlerdi).
Gönül ehli âşıklar için, tatlı şerbetten daha yücesin; başkasını kederlendirsen ne olur; tatlılık bundadır.
Sözün kısası, rintler ile aynı meşrepte/kafadar olsan (sana) yaraşır; yaradılışın ter değil rakı gibi; hoş
olan da budur.
474 Senin verdiğin sersemliğin sıkıntısı hasta âşığı öldürdüğü anda feyzin yine diriltir; gariplik bundadır.
Gel, hasta Nef ’î’yi keyfinle yeniden dirilt; onun hüzünlü gönlünü yine gamdan arındır.
ŞEYHÜLİSLÂM YAHYÂ’NIN SÂKÎ-NÂME’Sİ

Fa`ûlün fa`ûlün fa`ûlün fa`ûl
1 Gel ey neşve-dâr-ı şarâb-ı elest

Belâ gûşesi içre evkâr mest
2 Der-i meykede bâzdur kıl şitâb
Bi-hamdi`llâh irdi dem-i feth-i bâb
3 Ne zer halkasıdur hilâl-i felek
Revâ olsa cârûbı perr-i melek
4 İder ferşini pâk cârûb-ı lâ
Komaz zerrece anda gerd-ı sivâ
5 Kapanmaz o mey-hâne hiç bir zamân
Anun rûze vü ıydı birdür hemân
6 Açık dest-yârî-i mevlâ ile
Anun kulı mitâh-ı illâ ile
7 Şu mey-hâne kim ola sâkîsi yâr
Anun virdügi meyde olmaz humâr
8 Pür it sâkiyâ câmı rindâne sun
Gözet ahd u peymânı peymâne sun
9 O meyden ki tiryâk-ı ekberdür ol
Ne tiryâk sahbâ-yı kevserdür ol
10 Ne sahbâ ki mest-i müdâmı Suheyb
Ne mey kim anı içmemek ola ayb
11 Konulmuş o sahbâya esrâr-ı Hak
Nice mest olmaya hûşyâr-ı Hak
12 Anun mestidür gamze-i fitne-sâz
Anı bilmeyenler sanur mest-i nâz
13 Cem ol bâde-i nâbun efgendesi
Sikender o mey-hânenün bendesi
14 Şu`â`ı ki her yana rahşân olur
Nümûdâr-ı mühr-i Süleymân olur
15 O câmun mey-i nâbı mihr-i safâ
475
Anun her habâbı sipihr-i vefâ
Kazım YOLDAŞ
16 Habâbında pinhân anun nüh kıbâb

Zehî bârgâh-ı refî`ü’l-cenâb
17 O bir şeb-çerâg-ı Cem-i aşkdur
O bir neyyîr-i âlem-i aşkdur
18 Odur nûr-bahş-ı zemîn ü zamân
Odur pertev-endâz-ı kevn ü mekân
19 Odur sâkiyâ âteş-i âb-sûz
Odur sâkiyâ âb-ı âteş-fürûz
20 Sipihrün meh-i bedri mâh-ı nevi
Anun pertevidür anun pertevi
21 Anun aslıdur habb-ı hubb-ı Hudâ
Ki andan zuhûr itdi tâk-i rızâ
22 Idüp terbiyet bâg-ı dil hâkini
O hâk içre gars itdiler tâkini
23 Ne âyînedür bak o mâ’ü`l-hayât
Tecellî ide anda hurşîd-i zât
24 Şu`â`ı olup münàkis sanma mihr
Olur şemse-i tâk u sakf-ı sipihr
25 Bedîdâr olan humda sahbâ mıdur
Yâ Tûr üzre nûr-ı tecellâ mıdur
26 Ne denlü içerse o humdan eger
Yedi bahr ile kanmayan teşneler
27 Tedennî vü naks irmeye ol dene
Hum-ı nîlgûn çok tola boşana
28 Ne humdur o hum yâ ne müldür o mül
Ola mühr-dâr ana hatm-i rüsul
29 Tehî anlayan anı gümrâhdur
O hum menbâ-ı sıbgatu›llâhdur
30 O humdan olup feyz-i Hak âşikâr
Buhârı olur anun ebr-i bahâr
31 Hevâyı idüp mu`tedil reşhası
Safâ-bahş olur gülşene nehası
32 Zehî feyz kim bî-tabîb ü ilâc
476 Ola ratb her nahl-i yâbis-mizâc
33 Yine hükmüni virdi ol mül yine

Yine rûy-ı bâg oldı gül gül yine
34 O meyden gülün sâgarı tolı mül
Konulmuş ana bir avuç berg-i gül
35 O meyden eger sünbül olmasa mest
İder miydi tarf-ı külâhın şikest
36 Ol olmasa lâle kalurdı tebâh
Derûnında neylerdi nûr-ı siyâh
37 Anun nergîs-i bâg mestânesi
Şeb ü rûz destinde peymânesi
38 Benefşe gibi hâksâr u garîb
Anun cüràsından degül bî-nasîb
39 Kanı sâkiyâ ol mey-i rûh-bahş
Odur sâlik-i râha gül-gûn rahş
40 Olan sâlik-i râh kanzil gerek
O rahş ile kat`-ı menâzil gerek
41 Reh-i maksad olursa sad-merhale
Anun cünbüşüyle bir adım gele
42 Gönül bezm-i hâs ister oldı yine
Kederden halâs ister oldı yine
43 Kanı sâkiyâ ol şarâb-ı tahûr
O feyz-i Hudâ çeşme-i deşt-i nûr
44 Ki levs-i hevâdan bizi ide pâk
Ruh-ı zerdimüz eyleye tâbnâk
45 Bu yüzle kalursak eger vâ bize
Ide hande-i hezli eyvâ bize
46 Kanı sâkiyâ ol mey-i hoş-güvâr
Ki telh eyledi ayşımuz rûzgâr
47 Ne ayşında hâlet ne nûşında zevk
Ne yârânı yârân ne bezminde şevk
48 Tüvângerleri mest-i câm-ı gurûr
Humâr-ı hevesle yatar bî-şu`ûr
49 Gedâsı tehî-kîse vü teng-dest
Şu hâliyle baksan geçer mey-perest 477
Kazım YOLDAŞ
50 Virür bâde-nûşa meyi reng-i âr

Olur sürhı haclet-dih-i rûy-ı kâr
51 Şu merdâne tabùn ki var gayreti
Niçün ala gül-gûne-i hacleti
52 İçen bâde-i aşkdan tolı câm
Bu bed-mestlerden alur intikâm
53 Kanı sâkiyâ ol mey-i mihr-tâb
Ki her zerresi ola bir âfitâb
54 Vire her biri bir cihâna ziyâ
Gönül âlemin eyleye pür safâ
55 O meyle vücûdum olup mey-kede
Tolı hum ola bu dil-i gam-zede
56 İde erre-i mihnet-i àşk-ı saht
Der-i mey-kede gibi sînem dü laht
57 Ser-i nâhun-i dest-i gayret-beri
O mey-hânenün ola na`l-i deri
58 Olup köhne bu câme-i çâr-reng
Çıkarmak göründi anı bî-direng
59 Sıkılmak var andan dil-i tengde
Bunı anlamaz olmayan rengde
60 Getür sâkiyâ ol mey-i sâdeyi
Boyumca bana câme kıl bâdeyi
61 Kanı sâkiyâ ol dırahşende berk
Ki cân âlemin eyleye nûra gark
62 O berk-i cihân-sûz ola tâb-dâr
Yana hırmen-i töhmet-i ihtiyâr
63 Kanı sâkiyâ ol güvârende âb
Ki âb-ı hayât eyler andan hicâb
64 Getür kim gönül bâgı pejmürdedür
Hayât-ı ebed tâlibi mürdedür
65 Kanı sâkiyâ ol cihân-ı safâ
Bulunmaz mı bir câm-ı gîtî-nümâ
66 Bulunmazsa da sâgar-ı Cem hele
478 Sınuk gönlümi lutf idüp al ele
67 Kanı sâkiyâ himmet-i bî-dirîg

Niyâm-ı tegâfülde neyler o tîg
68 Fedâ ideyin sanâ cân u teni
Kerem kıl koma nîm-bismil beni
69 Kanı sâkiyâ ol şecâ at-penâh
Ki hâl-i sipâh-ı gam ola tebâh
70 Adûdan gönül mülkün ide halâs
Anı eyleye hüsrev-i ‘aşka hâs
71 Kanı sâkiyâ ol sabâh-ı fütûh
Degül mi dem-i nagme-i e’s-sâbûh
72 Demidür surâhî kıla kulkule
Mugannî hem-âvâz ola bülbüle
73 Mugannî neşât u tarab vaktidür
Sürûd u safânun aceb vaktidür
74 Kadeh aldı sâkî ele gül gibi
Ser-âgâz şevk ile bülbül gibi
75 Yine mutribâ destüne udı al
Bu şeş-hâneye yine âvâze sal
76 Okı nazm-ı Yahyâ`yı âvâz ile
Ki pür sûz söz hoş gelür sâz ile
77 Melek nagmeni istimâ eylesün
Felek şevke gelsün semâ eylesün4
“Bu mesnevî, kanatimizce şairin Dîvân’ında yazdığı diğer rintçe şiirleri için bir anahtar kelimeler
veya simgeler sözlüğüdür. İçki ile ilgili kelimelerin anlam alfabesidir. Yani şair, Dîvân’ın başındaki bu
mesnevisiyle, rindâne gazellerindeki içki ile ilgili kelimelerin bu Sâkî-nâme’ye göre algılanmasını istemiş
gibidir. Mesnevide yer alan “neşve-dâr-ı şarâb-ı elest, cârûb-ı lâ, gerd-ı sivâ, dest-yârî-i mevlâ, mitâh-ı illâ,
tiryâk-ı ekber, sahbâ-yı kevser, mest-i müdâmı Suheyb, anı içmemek ola ayb, esrâr-ı Hak, habb-ı hubb-ı
Hudâ, tâk-i rızâ, hurşîd-i zât, Tûr üzre nûr-ı tecellâ, mühr-dâr ana hatm-i rüsul, menbâ-ı sıbgatu’llâh, feyz-i
Hak âşikâr, sâlik-i râha gül-gûn rahş, şarâb-ı tahûr, feyz-i Hudâ, çeşme-i deşt-i nûr, levs-i hevâ, mest-i câm-ı
gurûr, bâde-i aşk, nûra gark, melek, semâ eylesün” gibi tasavvufî ifadeler, şairin içki ile ilgili kelimelerin
mecazî anlamlarına göndermeler yaptığını gösteren ipuçlarıdır.
Yahyâ, ilahî aşk şarabının niteliklerini, onun bulunduğu meyhaneyi, küpü, kadehi ve onu sunan sâkînin
özelliklerini ayrıntılı bir şekilde sıralar. Mesnevinin ilk mısraında “şarâb-ı elest” terkibini kullanan şair,
“Elestü bi-Rabbiküm. Kâlu belâ”5 ayetinde geçen Allah’ın ruhlara tecelli edip onlarla söyleşmesi olayına
telmihte bulunmuştur. Daha o zaman Allah’ın güzelliği karşısında kendinden geçen ruhlar, elest şarabının
coşkusu ile “belâ köşesinde” fikirleri sarhoş bir haldedirler (1).
“Meyhane kapısı açıktır, koş; Allah’a hamd olsun, kapının açılma zamanı geldi” diyen şair önce aşk
479
4 Hasan Kavruk, Şeyhülislâm Yahyâ Divânı, MEB. Yay. Ankara 2001, s. 8-16.
5 “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” demişti. Onlar da, “Evet, şahit olduk (ki Rabbimizsin)” demişlerdi.” A’râf 7/172.
Kazım YOLDAŞ
şarabının sunulduğu meyhaneyi tasvir eder:

Gökteki ay onun kapısının altın halkasıdır. Meleklerin kanadı onun süpürgesi olsa yaraşır. “Lâ” süpürgesi
onun zeminini temizler; Allah’ın dışında zerre kadar bir şey bırakmaz. O meyhane hiçbir zaman kapanmaz;
onun orucu ve bayramı birdir. Mevlâ’nın yardımıyla, onun kilidi “illâ” anahtarı ile açılır. Sâkîsi yâr olan şu
meyhanenin şarabı baş ağrısı yapmaz (2-7).
Bundan sonra şair, sâkîye yönelip verdiği sözü hatırlatır ve kadehi doldurup rintçe sunmasını istediği
aşk şarabını tavsif etmeye başlar. Önce “Pür it sâkiyâ”, ardından mesnevinin içerisine serpiştirilmiş halde 9
kez “Kanı sâkiyâ” nidasıyla sâkîye seslenir. Her defasında aşk şarabının farklı özelliklerini sayar.
Ne sahbâ ki mest-i müdâmı Suheyb
Ne mey kim anı içmemek ola ayb (10)
beytinde, Hz. Muhammed’in ashabından olan Suheyb’i, aşk şarabının sarhoşu olarak anmakla şair,
tasavvufu Asr-ı Saadet’e taşımaktadır. İçilmesi değil içilmemesi ayıp olan şarap elbette aşk şarabı olsa gerektir.
O, en büyük panzehirdir; Kevser şarabıdır. İçinde Hakk’ın sırlarını saklayan o şarabı içen arif nasıl
sarhoş olmaz? Fitneci gamze onun sarhoşudur ama bilmeyenler onu naz sarhoşu sanırlar. Cem o saf şarabın
düşkünü, İskender o meyhanenin kölesidir. Her yöne yayılan ışınları ile o saf şarap Hz. Süleyman’ın mührüne
benzer. O kadehin saf şarabı safa güneşidir ve onun her kabarcığı vefa göğüdür. Dokuz felek o kabarcıkta
gizlidir.
O, aşk Cem’inin meş’alesi; aşk âleminin bir güneşidir. Zemin ve zamanı ışıklandıran, varlık ve mekânı
aydınlatan, odur. Suyu yakan ateş ve ateşi yakan su, odur (9-19). Şair aşkın iki simgesini şarap ve ateşi,
bu beyitte birleştirmiştir. Zahiren bir birine zıt olan su ve ateş, şarabın mahiyetinde birleşir; görünüşü su
gibidir, ama içenin hararetini teskin edeceğine daha da arttırır. İçmeden duramaz; içtikçe yanar, yandıkça
içer. İçtikçe içesi gelir; iyice kendisine bağımlı yapar. Aşk bu yönüyle içkiyle özdeşleşmiştir.
Göğün dolunayı ve yeni ayı o şarabın ışığıdır. Onun aslı, rıza/yokluk asmasının çekirdeği olan Allah
sevgisidir. Gönül bahçesinin toprağı işlenip, onun asması o toprağa dikilmiştir. O hayat suyu, Allah’ın zatının
güneş gibi yansıdığı bir aynadır. Işığı yansıyınca güneş sanılan o şarap, göğün kubbeli çatısının orta nakşıdır
(20-24).
Bu şarabın küpteki görüntüsü Tur dağındaki tecelli nurundan farksızdır. Yedi denizi içse de kanmayan
susamışlar, o küpten ne kadar içseler o azalmaz ve eksilmez. O şarabın küpünü Son Peygamber mühürlemiştir.
Onu boş zanneden yoldan sapmıştır; o küp, Allah’ın boyasının kaynağıdır.6 O küpten Hakk’ın bereketi
görünür; onun buharı, bahar bulutu olur. Damlası, havayı ılıman yapar; kokusu gülşene safa verir. Onun
bereketi, tabipsiz ve ilaçsız, kurumuş her fidanı yeşertir (25-32).
Şairin kâinata bakış açısı mutasavvılarınki ile örtüşür. Evrendeki bütün varlıklar gibi bahçedeki çiçekler
de aşk şarabının sarhoşudur. O şarabın etkisiyle bahçenin yüzü gül gül kızarır; gülün kadehi o şarap ile
dolup üzerine bir avuç gül yaprağı konulmuştur. Sünbül o içkiden sarhoş olduğu için külahını eğri takar.
Lalenin içindeki siyah nur o aşk şarabının eseridir. Gece gündüz elinde kadehi ile bahçenin nergisi onun
sarhoşudur. Menekşe gibi perişan ve garip bile o aşk şarabının damlasından nasipsiz değildir (33-38).
O cana can katan içki, Allah yolunun yolcusunu, yüzlerce manevî menzilden bir hareketi ile, bir adımda
geçiren, gül renkli attır. Allah’ın feyzi, nur çölünün çeşmesi olan o temiz şarap, insanı kötü arzu ve istek
çamurundan temizler, sararmış benizleri ışıklandırır (39-44).
Yahyâ, mesnevinin bir bölümünde “Ey saki, nerede o tatlı içki? Zaman hayatımızı/eğlencemizi acılaştırdı”
(46) diyerek devrindeki olumsuzlukları eleştirmeye başlar. Tam bir sosyal eleştiri örneği olan bu beyitlerde
şair, toplumu başlı başına bir meclis olarak tavsif eder. Şair hayatını acılaştıran zamanın kargaşasına karşı
480
6 “Biz Allah’ın boyasıyla boyanmışızdır. Boyası Allah’ınkinden daha güzel olan kimdir? Biz ona ibadet edenleriz”(deyin).”
Bakara 2/138.
sakinin sunacağı hoş içimli şaraptan medet ummaktadır.7 Ne (ayşında) yaşamında/eğlencesinde bir hal, ne
içmesinde zevk, ne dostunda dostluk, ne meclisinde şevk vardır. Güçlüleri, gurur kadehi ile sarhoş olmuş,
arzu ve isteklerinin sersemliği ile şuursuzca yatmaktadırlar. Keseleri boş, elleri darda olan fakirleri, şu halleri
ile ayyaş geçinirler. Aşk şarabından dolu bir kadeh içen; bu kendini bilmeyecek derecede sarhoş olanlardan
intikam alır (47-52).
Güneş parlaklığındaki bu içkinin her zerresi bir cihanı aydınlatır, gönül âlemini neşelendirir
ve onu içen şairin vücudu meyhane, gamlı gönlü şarap küpü olmuştur. Aşkın mihnet bıçkısı, göğsünü
meyhane kapısı gibi iki parça etmiştir. Gayret elinin tırnağı, o meyhanenin kapısının kilididir. Can âlemini
nurlandıran, cihanı yakan o parlak şimşek çakınca, insanın iradesi harman gibi yanar (53-62).
Sâkî-nâme’nin sonunda şair, sâkîye yalvararak baştan beri tavsif ettiği aşk şarabını ister:
Ey sâkî, o hayat suyunu utandıran, hazmı kolay su nerede? Getir, zira gönül bağı solgun, sonsuz hayat
isteklisi ölgündür. Ey sâkî, o neşe âlemi nerede? Cihanı gösteren bir kadeh bulunmaz mı? Cem’in kadehi
bulunmazsa da lutf edip kırık gönlümü ele al. Ey sâkî, elinden geleni esirgemeyen himmet nerede? O kılıcın
umursamazlık kınında işi ne? Cismimi ve ruhumu sana feda edeyim, kerem et beni yarı boğazlanmış halde
bırakma. Ey sâkî, gam askerini bozguna uğratan o cesaretin sığınağı nerede? Gönül ülkesini düşmandan
kurtarıp onu aşk padişahına teslim etsin. Ey sâkî, o zafer sabahı nerede? “es-sabûh” ezgisinin zamanı değil
mi? Sürahinin ötme, şarkıcının bülbüle eşlik etme zamanıdır. (63-72).
En son şarkıcı ve çalgıcıya seslenen şair, yazdığı bu Sâkî-nâme’nin saz eşliğinde okumalarını ister:
Ey şarkıcı, neşe ve coşkunun vaktidir; şarkının eğlencenin tam zamanıdır. Sâkî gül gibi kadehi eline aldı;
bülbül gibi şevklenmeye başladı. Ey çalgıcı, yine eline udu al; bu şeş-hanenin sesini yükselt. Yahyâ’nın şiirini
yüksek sesle oku; çünkü yakıcı sözü, saz eşliğinde okumak hoş gelir. Melek ezgini dinlesin, gökyüzü şevke
gelsin, sema eylesin (73-77).
Görüldüğü gibi 77 beyitlik bu Sâkî-nâme mesnevisi tasavvufî imajlarla örülmüştür. Bir sûfînin bakış
açısı ile evrendeki varlıkları kişileştiren Yahyâ, okuyucunun önüne canlı fakat aşk şarabı ile kendinden
geçmiş, bir kâinat sunar. Gökteki güneş, ay ve yıldızlardan yeryüzündeki gül, lale, nergis, sünbül ve
menekşeye kadar herşey o muhabbet şarabından sarhoştur. Şair, telmih yoluyla Hz. Süleyman’ın mührü,
Cem’in kadehi, İskender, Hz. Musa ve Tur Dağı, Hz. Muhammed’in hatemi ve Suheyb adlı sahabi8 ile aşk
şarabını ilişkilendirir.”9
SONUÇ
Nef ’î ve Şeyhülislâm Yahyâ’nın Sâkî-nâme’leri muhteva bakımından benzer olmakla birlikte şekil ve
üslûp bakımından farklıdır. Her ikisinde de şarabın etkisinden söz edilmektedir. Yahyâ’nın şiirinde bu
şarabın aşk şarabı olduğu daha belirgindir. Nef ’î’nin şiiri terkib-i bend, Yahyâ’nınki mesnevîdir. Nef ’î’nin
şiiri rindâne, Yahyâ’nınki sûfiyâne bir üslûpla kaleme alınmıştır.
KAYNAKÇA
AKKUŞ Metin, Nef ’î Divanı, Akçağ Yay. Ankara 1993.
7 Toplumda kargaşanın yaşandığı dönemlerde halkın din ve tasavvufa yönelmesi, bir mürşidin etrafına kümelenmesi sosyal bir gerçektir.
XIII. yüzyılda Moğol saldırılarından bunalan halkın kurtarıcı gibi gördüğü Mevlanâ’ya sığınması; Yunus Emre’nin de aynı devirde ortaya
çıkıp sade, duru, tertemiz Türkçesiyle halkın muzdarip gönlüne su serpmesi, bunun en güzel örneğidir.
8 Küçük yaşta Rumlara esir düştüğü için Suheyb-i Rûmî diye anılan bu sahabi fedakârlığı ve cömertliği ile tanınmıştır. Resûlullah
Efendimiz Süheyb’i çok severdi. Buyurdu ki:
- Bir kimse Allah’a ve Ahiret gününe inanıyorsa, bir ananın evlâdını sevmesi gibi Süheyb’i sevsin.
Çok zengin olduğu halde Mekke’den Medine’ye hicreti sırasında bütün servetini müşriklere bıraktığı için: «İnsanlardan bir kısmı, Allahü
teâlânın rızâsını isteyerek O›na ibâdet yolunda kendini ve malını fedâ ederler.» (Bakara 2/207) ayeti onun hakkında nazil olmuştur. 481
9 Kazım Yoldaş, Şeyhülislâm Yahyâ Dîvânı’nda Aşk Şarabı, Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 2009, Sayı: 22, sayfa: 141-
144.
Kazım YOLDAŞ
CANIM Rıdvan, Türk Edebiyatında SÂKÎNÂMELER ve İŞRETNÂME, Akçağ Yay. Ankara 1998.
DİLÇİN Cem, Divan Şiirindeki Paralel ve Ortak Söz Yapılarından Metin Eleştirisinde Yararlanma.
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/12/848/10729.pdf Erişim Tarihi: 03.11.2012.
KAVRUK Hasan, Şeyhülislâm Yahyâ Dîvânı, MEB. Yay. Ankara 2001.
YOLDAŞ Kazım, Şeyhülislâm Yahyâ Dîvânı’nda Aşk Şarabı, Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi
Dergisi, Yıl: 2009, Sayı: 22, Sayfa: 139-152.
482
DEĞERLENDİRME OTURUMU
(Prof. Dr. Atabey KILIÇ, Prof. Dr. İsmail YAKIT, Prof. Dr. Mahmut KAPLAN,
Prof. Dr. Saadettin ÖZÇELİK, Prof. Dr. İdris KADIOĞLU)

Pek muhterem katılımcılar, arkadaşlar, öğrenciler, akademisyenler... Allah’ın izniyle iki gün süren ve
çok yoğun bir tempoyla devam eden bir programın sonuna geldik. Bu sempozyumun hepimiz adına faydalı
olduğunu ümit ediyorum. Bu tür programlarda bir usûl vardır. Genelde oturumları takip eden ve biraz da
sempozyumlarla fazlaca haşir neşir olan hocalar; ne hâsıl oldu, ne elde edildi, ne beklenildi, ne umuldu,
sonunda ne oldu, ne olması isteniyor bâbında bir değerlendirme konuşması yaparlar. Biz de şimdi kıymetli
hocalarımızdan bir değerlendirme yapmalarını isteyelim.
Prof. Dr. İsmail Yakıt

Değerli başkan, kıymetli meslektaşlarım, sevgili öğrenciler! Yine huzurlarınızda bulunuyorum. Efendim,
İkbâl’in bir sözü var: “Kadirşinâs milletlerden kadri bilinecek adamlar yetişir.” Gerçi Alî Emîrî Efendi gibi
kadri bilinecek büyük bir insanın hatırasını hepimiz buraya ilaveye geldik. Onu ne kadar ansak azdır. Bu
arada ben, birtakım değerlendirmeler için sözüme başlamadan önce hemen aklıma geldiği için söylüyorum.
Kampüsü gezerken Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi’ni gördük ve çok sevindik. Bir Türk büyüğünün isminin
bir fakülteye verilmiş olması, neden Alî Emîrî Edebiyat Fakültesi olmasın, fikrini akla getirdi. Bunu teklif
olarak sunalım. İnşallah kadri bilinecek bir kişinin anısına kadirşinas kişiler tarafından bu ismin önerildiğini
de veyahut kabul edildiğini veyahut senatoda, YÖK’te, üniversitece kabul edildiğini görelim. İnşallah bu gibi
şeyler ülkemizde çoğalır. Kadri bilinecek çok adamımız var, bunların isimleri yaşatılsın isterim.
Ben sempozyumla ilgili birkaç husus söylemek istiyorum. Atabey Kılıç hocamıza ne kadar teşekkür etsek
azdır. Çok güzel bir konuyu, mühim bir konuyu gelenekleştirdi. Klâsik Türk Edebiyatı sempozyumlarını
her yıl bir yerde bir büyüğün anısına ister rahmetli olsun, ister hayatta olsun devam ettiriyor. Ben şükran
duygularamı kendilerine ifade etmek istiyorum.
Bir kere Divan Edebiyatı bizim kendi değerlerimizin en önemli hususlarından biri. Şiirin geleneği,
anlamın güzelliği, felsefenin inceliği hep bu edebiyatın içinde yatıyor. Bakın ben edebiyattan gelen birisi
değilim. Ben köken itibariyle felsefe ve ilahiyat tahsil etmiş birisiyim. Fakat hobi olarak Eski edebiyatla
ilgileniyorum. Herhangi bir konuyu ele aldığımız zaman bunun -background deniyor şimdi- arka planında,
o kadar derinliğine güzel bir estetik yatıyor ki bunu ancak üzerinde çalışanlar görebilir. Bunlar mutlaka
masaya yatırılmalı. İkinci bir husus, bugün bir Fransızı ele alalım. Onlar Victor Hugo’yu, Balzac’ı sözlüksüz
okurlar. Bunlar birkaç asır önce yaşamış düşünürler. Bir İngiliz öğrenci Sheakespeare’yi okur, evet içinde beş,
on kelime bilir arkaik; onu da sözlükten giderir. Bir Alman Schopenhauer okur, anlar, anlatır, yorumlar; ama
biz daha Mehmed Âkif ’i anlayamıyoruz. Mehmed Âkif, kaldı ki altmış, yetmiş sene evvel aramızda olan bir
kişiydi ve dedemiz sayılır. Birkaç asır geriye gitmeye gerek yok. Bu neden? İşte eski kültür bağlarımızdan,
Klâsik edebiyatımızdan irtibatı kesip buraya geldiğimiz için.
Yeni şiirde anlam var mı? Bakın bir örnek vereyim: “Gözlerin ne renk? Mavi/Denizler? Onlar da
mavi/Ya gözlerin? Bilmiyorum, onu da sen bil.” Şâirin ismini vermeyeceğim veya ters söyledim:“Gökyüzü ne
renk? Mavi/Denizler? Onlar da mavi/ Ya gözlerin? Bilmem onu da sen bil.” Allah aşkına burada anlam nerede.
Rahmetli Eşref, hafızamda yanlış kalmadıysa bir beyitinde şöyle diyordu: “Eş’âr-ı kadîmde ma’nâ
dürbünle aranır” yani eski şiirde mana derinliklerde, ona dürbünle ulaşabilirsin, o kadar derinliklerde, o
kadar ince anlamları var. “Eş’âr-ı cedîdde mânâ diye bir külfet yoktur.” Yani yeni şiirde mana diye bir külfet 483
yoktur.
Evet, o bakımdan edebiyatımızla içiçe olmalıyız, eski edebiyattan bağımızı koparmamalıyız ve mümkün
mertebe bu konudaki çalışmaları, toplantıları daha çok yapmalıyız. Çok şey var, henüz çok az kazma
vurulmuş bu Eski edebiyatımıza. Büyük bir edebiyat tarihi yazabilmek için monografilere çok ihtiyaç var, bu
gibi çalışmalara çok ihtiyaç var. Ben düzenleyenlere, bizleri davet edenlere ve bunu devam ettirecek olanlara
yürekten tebriklerimi sunuyorum. Teşekkür ediyorum, sağ olun, var olun.

Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu’nun düzenleyicisi olarak öncelikle size (Atabey KILIÇ) teşekkür
ediyorum, bu sempozyumların devamını diliyorum.
Burada Klâsik Türk Edebiyatı üzerinde durmakla beraber aslında çok farklı disiplinlerden bahsedildi,
farklı sunumlar yapıldı. Benim üzerine dikkat çekmek istediğim bazı tespitler var, onlara değinmek
istiyorum müsadenizle. Şimdi genel anlamda Türkiye’deki Türk Dili ve Edebiyatı çalışmaları dört başlık
altında inceleniyor: Klâsik Edebiyat, Yeni Türk Edebiyatı, Türk Halk Edebiyatı ve Dil konuları. Tabi benim
saham değil; ama daha çok metinler üzerinde yoğunlaşmış birisiyim, metinler üzerinde çalışmış birisiyim.
Bu nedenle dikkatimi çeken noktalar bunlarla ilgili olacak tabi.
Şimdi şöyle bir durum var: Türk Halk Edebiyatı çalışan sanki kendi kulvarında, Klâsik Türk Edebiyatı
çalışan kendi kulvarında, Dil çalışan kendi kulvarında, Yenici kendi kulvarında gidiyor gibi bir durum var.
Şunu anladım ki aslında Türk Edebiyatı bir bütün ve bunlardan kopmamak için ortak çalışmaların veya
birbirini ilgilendiren, geçişler sağlayan, metinlerarasılık sağlayan, belki bunu gerçekleştiren çalışmaların
yoğunlaşması lazım. Şöyle bir örnek vereyim: Şu anda Süheyl ü Nevbahâr üzerine bir yüksek lisans tezi
yaptırıyorum. Yeni Türk Edebiyatçı bir hocamız hemen acele ediyor çünkü tercümesi eline geçecek ve onun
üzerinde romanla karşılaştırmalı bir çalışma yapmak istiyor. Çünkü biliyorsunuz mesneviler Klâsik şiirimizin
aynı zamanda Klâsik edebiyatımızın romanı durumunda ve bu iki disiplin birbirinden kopuk değil. Geçmişin
romanıyla günümüz romanı tabiî ki karşılaştırılabilir. Bundan da güzel sonuçlar çıkacağından eminim. Ama
şöyle bir handikap var: Eski metinlerle arada köprüyü sağlayacak olanlar metin çalışanlarıdır. Yani bu Klâsik
edebiyatla ilgilenenler ve dille ilgilenen, çalışan kişiler. Benim kanaatime göre bizlerin bu metinleri anlaşılır
duruma geçirmesi gerekiyor, bu önemli bir nokta. Bu eski dili Yeni Türk Edebiyatçısı veya romanla ilgilenen
veya sosyoloji ile ilgilenen, felsefeyle ilgilenen çok az kişi anlayabiliyor. Bunların tercümeleri yapılmasa da
en azından sözlükleri ve dizinlerinin hazırlanması çok önemli. Ben bunun için Atabey Hocamıza şöyle bir
teklite bulundum: Bir sonraki, inşallah gerçekleşecek olan Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu’nda doktora
öğrencim dizin hazırlama noktasında çok önemli bir yöntem geliştirdi. Bu program ile ilgili olarak ve iki
yüz, üç yüz sayfalık bir metnin sözlüğünü, hangi sayfada, hangi satırda geçiyor, işte bunu bir aylık kısa bir
süreyle size sunabiliyor. Bu neyi sağlayacak? Bu metin üzerinde çalışmak isteyen araştırmacıların kavram
aramasını kolaylaştıracak, kelime aramasını, özel ad aramasını veya istediği herhangi bir konuyu kolaylıkla,
rahatlıkla bulmasını sağlayacak. Dolayısıyla bu sözünü ettiğimiz metinlerarasılık olsun, çalışmalar arası
ortak yönlerin tespiti olsun kolaylaşmış olacak diye düşünüyorum.
Türcüme yönünden sıkıntılar ifade edildi. Mesela bazı oturumlarda şuna dikkat çekildi: Artık tıkanma
noktasına gelindi, maddi unsurlar tespit ediliyor ama bunun ötesine geçilmiyor. Aslında ben bunu
önemsiyorum. Çünkü bunun söylenilmiş olması ve tespit edilmiş olması sayesinde bir çözümün ya da bir
çıkış noktasının yakalanmasının kolaylaşacağını düşünüyorum. Bir başka önemli nokta da şu: Şimdi metin
çalışıyoruz; ama metin çalışırken yapmış olduğumuz yöntem şu: Biz sözlüğü açıyoruz, sözlükte bulduğumuz
anlamı hazırladığımız sözlüğe yazıveriyoruz. Bu arada dönüp metne bakmıyoruz: Acaba benim o sözlükten
aldığım kelimenin anlamı benim metnimdeki kontekse bağlı mı, uyuyor mu, uymuyor mu? Bunun kontrolü
yapılmadıkça yanılgıya düşmek kaçınılmazdır. Yani mutlaka ve mutlaka bizim metindeki bağlamı kontrol
ederek anlamı tespit etmemiz gerekiyor veya tercümeyi yapmamız gerekiyor. Ben bu noktada bu çalışmaların
484 bu yönde gelişmesinin şu açıdan da önemli olduğunu düşünüyorum: Türkiye’de artık çalışmalar son derece
arttı ve yeni bir Türk Edebiyatı Tarihi’nin yazılmasına ve konuya ilişkin tespitlerin yapılmasına çok önemli
bir katkılar sunacağını düşünüyorum.
Son olarak bilgisayar kullanımı ile ilgili olarak tebliğler üzerinde düşüncelerimi söyleyip bitirmek
istiyorum müsadenizle. Şimdi bilgisayar kullanımı çok önemli. Çünkü son derece hızlı hareket etmemizi
sağlıyor, son derece çabuk yol almamızı sağlıyor; ama ben internet ortamındaki bilgi kirliliğine de dikkat
çekmek istiyorum ve burada bazı sözlük isimleri verildi, özellikle genç arkadaşlarımız tarafından o sözlüklerin
çok dikkatli kullanılması gerektiğini düşünüyorum. Mesela Ferit Devellioğlu zikredildi. O sözlükte
gerek anlamsal yönden, gerekse kelimelerin kökeni yönünden problemler bulunduğunu düşünüyorum.
Kullanmayacak mıyız, tabiî ki kullanacağız, ama temkinli olmak kaydıyla. Mesela Arapça dediği kelime
Farsça çıkabiliyor, Farsça dediği kelime Arapça çıkabiliyor veya orada verdiği anlam bize yetersiz olabiliyor,
yetmeyebiliyor. Başka sözlüklere başvurmamız gerekiyor. Bu düşüncelerle hepinize saygılar sunuyorum,
teşekkür ediyorum.
Prof. Dr. Mahmut KAPLAN

Değerli meslektaşlarım, sevgili öğrenciler! Atabey Hoca hakikaten bir maratona çıkmış gibi ve bunu
yaparken bir kadirşinaslık örneği gösteriyor. Bunu İsmail Hocam da ifade ettiler. Hem hayattaki, hem
vefat etmiş hocalarımıza ithâfen onların hatıralarına sempozyumlar düzenleniyor ve bu sempozyumlar
bir mektep olma yolunda emin adımlarla ilerliyor. Araştırma görevliliğinden bu sempozyumlara başlayan
arkadaşların doçent olduğunu, profesör olmaya yaklaştıklarını görüyoruz.
Eski Türk Edebiyatı Tarihi yazılırken herhalde bu sempozyumlara önemli bir yer ayrılacak. Ben kendi
adıma bu sempozyumlardan çok şey öğrendiğimi ifade edeyim. Mesela bugünkü genç arkadaşların tebliğleri
beni son derece heyecanlandırdı. Onlara ben gıpta duydum. Bu bilgilerini, bu birikimlerini geliştirerek bu
edebiyatın, bu milletin kültür hizmetine sunmaya devam ettikleri takdirde çok güzel gelişmeler olacak. Ben
daha önce de Atabey Hocam’a söyledim: Biz kağnı ile yürüyorduk, bu arkadaşlarımız eski tabirle şimendiferle
geliyorlar. Dolayısıyla elde edecekleri neticeler çok daha büyük olacak.
Sadettin Hocam’ın söylediğine ben küçük bir ek yapayım: Prof. Dr. Mehmet Kara ile sohbet ederken
şöyle bir fikir söyledi. Ben hemen uygulamaya geçtim. Klâsik edebiyatımızın terkib sistematiği üzerine bir
çalışma yok, yani terkibler nasıl kullanılıyor, nasıl kuruluyor, ne anlamlarda kuruluyor? Ben hemen Ahmed
Paşa Divânı’ndan başladım, yüksek lisans öğrencilerine paylaştırdım. Ahmed Paşa Divânı’ndaki terkib
sistematiği ve tabi bu terkiblerin manaları ve bu manaların Sadettin Hocam’ın da söylediği gibi belgeli olması
yani tanımlarıyla. Diyelim ki işte sûz-ı dil geçti. Sûz-ı dilin geçtiği beytin ve hemen terkibini altına yazıp
mana beyitte geçtiği şekilde mi yoksa rastgele lügâtı açıp: sûz: ateş, dil: gönül, sûz-ı dil: gönül ateşi değil;
çünkü şair orada mecazî bir anlamda yüklemiş olabilir. Bu açıdan önemli.
Genç arkadaşlara küçük bir uyarı: Arkadaşlarımız heyecandan olsa gerek sadede gelmekte zorlanıyorlar.
Tam sadede geldiklerinde süreleri doluyor. Yani endişe etmesinler, tebliğler basılacak. Dolayısıyla tebliğin
bütününü herkes görecek. O bakımdan sadedi kısa tutup asıl maksada gelmelerinde fayda vardır.
Ben bu sempozyumların bu şekilde emin adımlarla devamının büyük bir katkı sağlayacağını
düşünüyorum. Bir de Diyarbakır’da olmasının, Alî Emîrî adına düzenlenmesinin çok ayrı bir manası var.
Diyarbakır tarihte büyük bir kültür ve medeniyet şehri, pek çok şair, fikir adamı, âlim, bilgin yetiştirmiş.
Umarım bu sempozyum, bu şehrin üzerinde biriken galet tozlarını silkeler, şehri yeniden şahlandırır. Şehir
eski, ihtişamlı, şa’şaalı devrine geri döner, kültür ve irfan hayatımıza yeni Alî Emîrî’ler, Emîrî’ler, büyük
şairler kazandırır. Biz de istifâde ederiz. Teşekkür ederim.
485
Ben de teşekkür ediyorum sayın başkanım. Ben Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu’nun Diyarbekir’de
yapılmasının alt yapısını ve özellikle bundan önceki süreci kısaca değerlendirmek istiyorum. Nisan aylarında
yine Atabey Hocamız ve Kayseri’den gelen arkadaşlarla birlikte düzenlediğimiz Dîvân Edebiyatı ve Nevbahâr
konulu panelimizde; ki bu panelin o olumlu yankıları neticesinde üniversite yönetimiyle yapmış olduğumuz
görüşmeler sonrasında bir Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu’nun Diyabekir’de yapılabileceği ve bunun
da Alî Emîrî Efendi adına tertip edilebileceği kabul gördü ve bu şekilde bir sempozyum düzenlendi. Tabiî
öncelikle sempozyumun düzenlenmesinde, Diyarbekir’de yapılmasında katkı sunanları hocalarımız zaten
belirttiler, onlara teşekkürlerini ifade ettiler. Onları tekrar söylemek istemiyorum. Edebiyat Fakültesi, Eğitim
Fakültesi hocalarımız, asistanlarımız, öğrencilerimiz bizzat işin içerisinde oldular; bu sempozyum boyunca
katkılar sundular. Hepsine ayrı ayrı teşekkür etmek istiyorum. Özellikle Edebiyat Fakültesi’nden Doç. Dr.
Ahmet Tanyıldız arkadaşımızın sempozyumun organizesinde büyük gayretleri oldu. Atabey Hocamızın
başkanlığında özellikle bu arkadaşların isimlerini zikretmek istiyorum.
Son oturumdaki, son konuşmacımız Oğuzhan Şahin Beyefendi, ballar yüklü arılar benzetmesini
yaptı. Bu benzetmeye uygun olarak bilim adamlarımızın Türkiye’nin dört bir yanından hatta yurtdışından
Diyarbakır’a gelerek bir Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu’nda bizlere bilgilerini sunması adeta bal yüklü
olarak gelmiş olmaları bizi son derece memnun etti, mesrûr etti. Hepsine, bütün katılımcılara, sunum yapan
hocalarımıza, bütün meslektaşlarımıza sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum, ayaklarınıza sağlık diyorum ve
dinleyicilerimize de bu sabırları için çok teşekkür ediyorum, sağ olun, var olun.

Sempozyum düzenleme heyetinde bulunan bir insan olarak ben de nacizâne kanaatlerimi arz edeyim
müsadelerinizle. Elli civarında tebliğ görünüyordu. Bazı arkadaşlarımız mazeretlerinden dolayı gelemedi.
Birinin eşi kaza geçirdi, bir diğeri evrakını kaybetti, bir başkasının cenazesi zuhur etti, bildiğim arkadaşlar.
Ama sunumlarda kırk tebliğ ve iki konuşma gerçekleşti, kırk iki sunum söz konusu. Özellikle Melek
Hanım’ın konuşması bizim için ufuk açıcıydı. Hem Alî Emîrî’nin hizmetlerinin Türk kültürü için, Türk
kütüphaneciliği için önemini anlatması açısından hem de ayrıca İstanbul’dan kalkıp ilk defa gördüğü bir
şehre gelmesi bizim için çok önemliydi. Kendisine minnettarız, teşekkürlerimi arz ediyorum.
Aynı zamanda bu sempozyuma gelenler için Alî Emîrî Kütüphanesi’nin kapılarının sonuna kadar açık
olduğunu da bu yolla herhalde duyurmuş oluruz. Özellikle genç araştırmacılar için önemli bir kazanım da
oldu zannediyorum. Yine açılışta güzel bir sunum yapan Aysun Hanım’a teşekkür etmemiz lazım. Rektör
Hanım’ın, Vali yardımcısı beyefendinin ve hepimizin gönlünü aldılar. Çok hoş bir sunumdu gerçekten.
Minnettarız; onu da ayrıca dile getirelim. Gerçekten bir genç araştırmacının hem akademik birikimini
hem de estetik yönünü gözönünde bulundurarak yaptığı bir sunumdu. Muhtemel ki üniversite bu sunumu
kullanmak isteyecek; telif hakkını verebilirseniz onlar da minnettar kalacaklar, Rektör Hanım özellikle
söylediler.
Burada sunulan kırk tebliğin aşağı yukarı on üç tanesi, -iki sunumu da dahil ederek- doğrudan doğruya
Alî Emîrî Efendi Hazretleri’yle ilgiliydi. Onun eserleri, düşünceleri, hayatı, ailesi, çevresi, en son Mahmut
hocanın sunduğu büyük dedesi veya büyük dedesiyle ilgili olmak üzere bu anlamda bildirilerin çok ciddi bir
Alî Emîrî biyografisi oluşturduğunu da ifade etmek lazım. Zannediyorum Diyarbakır için önemli hizmet
oldu, bu bizim için bir kazanç. Ama şunu da ifade edelim: Şimdiye kadar düzenlediğimiz sempozyumların,
bu da dahil hiçbirinin biz adına düzenlediğimiz hoca veya zât için inhisâr etmedik, sadece onunla ilgili olsun
demedik. Bu nihayetinde uzun bir yolculuktur, Allah ne kadar nasip eder, edecek bilmiyoruz. Klâsik Türk
Edebiyatı meselelerini dile getirelim ve karınca kararınca hizmetimiz, emeğimiz olsun içinde. Ama şimdiye
486 kadar düzenlediğimiz sempozyumlarda adına en fazla tebliğ sunulan bir sempozyum olduğunu rahatlıkla
söyleyebiliriz. Bunun ciddi bir kazanç olduğunu söyleyebilirim.
On tebliğimiz Diyarbakırlı şairlerle ilgiliydi. Zannediyorum bu da çok büyük bir kazanç. Diyarbakırlı
şairlerin pek çok yönünü ‘benim tebliğim de onlardan birisiydi acizane’ ele aldık, en azından hatırladık.
Mahmut Hocam çok güzel ifade etti: “Diyarbakır’ın üzerindeki galet havasının kalkmasına belki bir parça
olsun vesile olur; şöyle silkelenir, şu toz kalkar, insanlar uyanır.” Burası gerçekten çok büyük bir kültür
merkezi. Bu garabeti, şaşkınlığı, aymazlığı hak etmeyecek kadar büyük bir şehir. Açılış konuşmasında da
bunu söyledim. Eğer Avrupa’da böyle bir şehir olsaydı, emin olun herkesin gitmek, görmek istediği bir şehir
halinde kalırdı, tarihi dokusu korunurdu. Turistik yapısını, şununu bununu söylemiyorum, sadece tarihi
dokusu. O şahısların evleri, şunları, bunları, her şey ve bütün birimler müteyakkız olurdu. Bir birim bir
diğerinden ayrı hareket etmezdi. Her birim, şehri idare eden her kurum birbiriyle et tırnak gibi birleşir ve
sırf insanlar bu zenginliği görebilsin diye gayret ederdi. İnşallah Emîrî Hazretleri’yle ve Diyarbakır’la ilgili
olan tebliğler bu galet havasının ortadan kalkmasında fayda sağlar.
Bir oturumumuz teknik konularla ilgiliydi. Öyle zannediyorum bu anlamda ciddi de bir oturum
oldu. Eski Türk Edebiyatını hep böyle bir köhne, çok teknolojiden haberdar olmaz, bilgisayar kullanmaz,
kullanmayı bilmez insanlardan oluşan bir saha olarak düşünüyoruz. Ama arkadaşlarımızın sunduğu
tebliğler bunun aksini gösterdi. Gerçi Halil Bey’in tebliği benim zaten hiç anlamayacağım bir şey gerçekten.
Çok dolambaçâne. “Tüfek icâd oldu, mertlik bozuldu.”derler. Excel icâd oldu, hakikaten worde alışmıştım
zar zor, excelle işimiz çok zor diyorum. Ama gerçekten çok hoştu. İşimizi kolaylaştıracak şeyler ve sitelerin
tenkit edilebilmesi, sitelerden nasıl istifade edilebilir, bunların söylenmesi de çok hoş. Bu anlamda da gurur
duyduğumu ifade edeyim.
Kalan on dört tebliğ ise çeşitli konularla ilgili. Ama yine Güneydoğu Anadolu merkezli. Mesela Urfa’yı
anlattı ve de bu civardan şairlerle ilgili. Saadettin Hocamızın tebliği benim için çok hoştu. Çünkü yapılan
bir neşre ki o neşri hazırlayan kişiyi de hayırla analım. Allah hayırlı ömür versin. Cem Dilçin Hocamızı
biliyorsunuz. Çok ağır bir hastalığın pençesinde. İki yıla yakındır belki geçti çok büyük sıkıntılar çekerek
canını tutmaya çalışıyor. Sık sık da arıyorum çeşitli vesilelerle; ama konuşamıyor. Yanındaki sekreteri
yardımcı oluyor; ama her zaman bu alanda çalışanlara selamlarını, sevgilerini, saygılarını ilettiğini söylüyor.
Kiminle görüşürseniz hep dua istediğini de gidenler, görenler söylüyor. Çok büyük bir imtihan. Ayağa
kalkamıyor, yürüyemiyor, boynunu çeviremiyor, elini kolunu hareket ettiremiyor. Sahanın çok önemli
isimlerinden birisi benim hocam rahmetli Tunca Kortantamer’in de hem dostu hem de çok değer verdiği
bir bilim adamıydı. Saadettin Hocam bu neşrin, bu güzel insan tarafından yapılmış olan neşrin de çoğu
üniversitede ders kitabı olarak, özellikle Eski Anadolu Türkçesi derslerinin ana kitabı olarak kullanılan bu
neşrin ufak tefek hatalarını son derece kalenderâne, tam bir beyefendi havasıyla gösterdi. Bu tür tenkitler
hepimiz için çok faydalı olacak, onun için bir dilci hassasiyetini de hocamda gördüğüm için gerçekten çok
mutlu oldum. Tekrar teşekkür ediyorum.
Burada sunulan tebliğlerin bazı sıkıntıları tabiî ki vardır, ben onlara girmek istemiyorum. Ama en azından
her sunan kişi burada seyreden insan için bir örnektir. Böyle olmak ya da böyle olmamak da fayda var diye
özellikle genç arkadaşlarımızın yetişmesi son derece önemli. Nihayetinde biz arenaya çıkmış gladyatörler
değiliz. Efendilik, hanımefendilik herhalde bize yakışan kisvemiz olmalı. Kırmadan, incitmeden; ama
haddi de aşmadan güzel bir çizgide bulunarak nihayetinde Ka’be’ye doğru giden karıncalar gibi kendimizi
düşünmemiz lazım. Karıncayla ilgili küçük, güzel bir hikaye vardır: Karıncaya sormuşlar.
“-Nereye gidiyorsun?
-Sevgilime doğru gidiyorum.
E demiş: Sen bu ayaklarla nasıl gideceksin?
Olsun, en azından onun yolunda ölürüm, o bana yeter.” diye büyük bir ders vermiş karınca. Biz de öyleyiz,
muhakkak hatalarımız olacak; ama bilerek ve ısrarla, inat ederek hata yapmamaya gayret etmemiz gerekir.
(Mahmut Kaplan) Hocam güzel bir hususu arz ettiler. Ben acizane birkaç senedir doçentlik jürilerine 487
giriyorum. Dört beş yıldır aşağı yukarı jürilerdeki dosyalara bakıyorum. Şu ana kadar Klâsik Türk Edebiyatı
Sempozyumlarından birine katılmamış bir doçent dosyası görmedim ve bizim sempozyumların ‘Allah’a çok
şükür çok büyük nimet’ iyi bir tarafı sunulan tebliğleri bastırıyoruz. Bu anlamda YÖK’ün nazarında da puan
yapıyor biliyorsunuz; sunmak yetmiyor, basılmış da olması gerekiyor. Bu da bir mekteb haline geldi. Bu
sempozyuma gelenler hocamın buyurduğu gibi: asistanlıktan neredeyse profesörlük noktasına kadar bir
çizgiyi takip ettiler. İnşallah bu hayır, uğur devam eder, etsin.
Burada sunulan tebliğleri en kısa süre içerisinde bastırmak istiyoruz. Dün Vali Bey’den özellikle Rektör
Hanım’ın ısrarıyla birkaç defa hem yardımcılarından hem de kendisinden söz aldım. Destekleyecek, ama
itiraf da edeyim, burada pazarlık da yapmak istemiyorum. Paramız vardı bastırmak için. Gönül istiyor ki
valiliğin de üniversitenin de katkısı olsun. Yoksa bu tebliğler Erciyes Üniversitesi tarafından çok rahatlıkla
bastırılabilir.
Katılan hocalarımızdan istirhamımız tebliğlerini bir an önce toparlasınlar. Burada yapılan tenkitleri de
gözönünde bulundurarak belki değiştirmek, eklemek istedikleri yerler, hususlar olacaktır. Bir ay içerisinde
bize gönderilenleri en kısa zamanda bastıracağız diye konuştuk kendi aramızda. Bu anlamda da bu
sempozyum bir ilk olacak. Sıcağı sıcağına hemen bildiriler de elimizin altında bulunacak. Bu güzel bir icraat
olacak inşallah. Buna lütfen dikkat edelim. Bastırılması için geciktirmemekte fayda var.
Bu sempozyum pek çok konuyu aslında içine aldı. Sadece Diyarbakır ve Alî Emîrî ile ilgili değildi. Tarih,
edebiyat, felsefe ve dili; üçünü veya dördünü bir arada tuttu. Bu anlamda da ilkti. Emeği geçen arkadaşlara
dün açılış konuşmasında dilimin döndüğünce acizane teşekkür ettim. Ama bu kadar yorgunluktan
sonra bir dahi tekrar etmekte hiç zarar yok zanediyorum. Diyarbakır Üniversitesi’nin güzide hocalarına;
özellikle İdris Bey’e, Sadettin Hocam’a, Edebiyat Fakültesi’nin gencecik doçenti Ahmet Tanyıldız’a ve onun
yanında bulunan güzel insanlar Serdar’a, Şeyda’ya, Feyza’ya, Mustafa’ya, Abdulhakim’e ayrı ayrı teşekkür
ediyorum ve isimlerini bilemediğim, zannediyorum bilemeyeceğim pırıl pırıl öğrencilerimize... Dışarıda
her gördüğümde gözlerinin içi gülüyordu. İnşallah onlar da bu kürsülerde bulunurlar. İnşallah onlar da bu
kaptıkları tozla ilah olmazlar; ilim yolunda kendilerini harcarlar ve inşallah çok şey elde ederler. Onlara
ayrı ayrı minnnettarız. Tabiî ki bu üniversitenin güzel rektörü Ayşegül Jale Hanım’ın çok büyük himmeti,
himayesi var. Onun himayesi olmasa böyle bir iş kolay kolay gerçekleştirilemezdi. İlin pırıl pırıl bir valisi
var, Mustafa Bey. Vali yardımcıları çok güzel insanlar. İlk defa biz bir sempozyumda İl Valiliğinin böylesine
doğrudan katkısını, doğrudan desteğini gördük. Onu da ayrıca zikretmekte fayda var.
Diyarbakır’da dün de söylemeye çalıştım. Daha çok sempozyum düzenlenir. Bu inşallah bir alev olur,
karanlığa şöyle az bir ışık atılmış olur. Bundan sonra Kemal Hocam’ın başlattığı sempozyumlar gibi Eski
edebiyat sempozyumları da tıkır tıkır devam eder. Çünkü malzeme çok çok fazla.
Herkese minnetarız. Türk dili ve Edebiyatı Bölümü Başkanı, çok sevdiğim dostum Kemal Timur Bey’e
ayrıca minnettarız. Geldi, dinledi, bir Yeni edebiyatçının Eski edebiyat sempozyumunda tebliğ dinlemesi
nasıl bir işkencedir az çok tahmin ediyorum. Ama en azından katlandı. Hocam da (İsmail Yakıt) zaten epey
taş attı. Ona bile hiç cevap vermedi. Ama eğer lutfederse sempozyumla ilgili konuşmak isterse fikirlerini
almak isteriz. Ne düşünüyorlar, ne ediyorlar, memnun mu, değil mi, hatamız oldu mu, olmadı mı?
Prof. Dr. Kemal TİMUR

Ben de iki gündür sizlerle beraberim. Edebiyat, Sadettin Hocam’ın da söylediği gibi bir bütün. Böyle
zorla değil, gerçekten zevkle dinledim. Edebiyat bir bütün ve yeni edebiyat da eski edebiyatın devamı.
Dolayısıyla gerçekten zevkle dinledim. Ayrıca sempozyum başkanı Atabey Hocam başta olmak üzere gelen
bütün misafirlere teşekkür ediyorum. Çok güzel sunumlar yaptılar, hepsine teşekkür ediyorum.
Ayrıca dün Atabey Hocam televizyon programında“Diyarbakır çok güzel bir şehir ve aşık olunabilecek
bir şehir.” dedi ve gerçekten de böyle. Ben de Diyarbakır’a ikinci sefer geldiğimde Diyarbakır’ı daha fazla
488
öğrendikçe bu aşkımız tabi artıyor. Ancak insanın sevdiği şehirde bazı problemler olduğunda da bunların
olmasını istemiyor. Çünkü sevdiğinin kusurlarını istemiyor ve hepimiz şu anda o kusurları, o eksikleri
tamamlamaya çalışıyoruz.
Ben de Esma Ocak dolayısıyla Diyarbakır’ı biraz tanımaya çalıştım. Berdel yazarı Esma Ocak da
gerçekten Diyarbakır’ın önemli bir öykü yazarı; Şunun için söylüyorum: Esma Ocak da bu Alî Emîrî’nin
Dîvân-ı Lügâtü’t-Türk adlı eserini ilk defa tiyatro şeklinde yazmış. Benim yazmış olduğum kitabın sonunda
da ilk defa yayınladık. Aslında o da bu sempozyumda bir bildiri olarak sunulabilirdi. Herkese teşekkür
ediyorum.

Kıymetli katılımcılara ayrıca çok teşekkür ediyoruz. Diyarbakır’ın medya tarafından gösterilen çok nahoş
bir yüzü var. Buna rağmen çıkıp buraya gelmek her babayiğidin harcı değil. Onu da son olarak söyleyeyim.
Bunun için ayrıca minnettarız. Biz rahat davranmakla mükellefiz. Kemal Hocam beni iki gündür açıkçası
karın tokluğuna çalıştırıyor. İki televizyon programı, bir de radyo programı yaptırdı. İki taşın arasında ve
her programda ısrarla bunu söyledim, medyaya da bunu söyledim. Diyarbakır’dan elinizi çekin. Diyarbakır
bir milyon nüfuslu bir şehir. Üç beş tane insanın yaptığı o, bu, şu, her neyse bir milyon insana mal edilemez.
Diyarbakır hakikaten aşık olunacak bir şehir. Ben o noktada hakikaten çok seviyorum. İnsanını, şeklini,
şemâilini, surlarını, havasını, suyunu... Medyanın bu konudaki vebali hususunda da her birimiz öğretim
üyeleri olarak elimizden ne gelirse yapmakla zannediyorum mükellefiz. Biz üzerimize düşeni elimizden
geldiğince yapmaya çalıştık. Kusurumuz olduysa afola. Öncelikle dinleyicilerden af diliyoruz. Teşekkür
ederiz.
489
SEMPOZYUMDAN
KARELER
491
492
493
494
495
496

Ali Emiri Hatirasina Uluslararasi Viii Sempozyum 2014 Savaşkan Cem Bahadir

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ali Emiri Hatirasina Uluslararasi Viii Sempozyum 2014 Savaşkan Cem Bahadir

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ALÎ EMÎRÎ HATIRASINA

Prof. Dr. Atabey KILIÇ

Genel Koordinatör Yardımcısı

Diclekent Bulvarı 83. Sk. Şeker Apt. Altı Kayapınar/DİYARBAKIR

ARSLAN, Mustafa Uğurlu

BAHADIR, Savaşkan Cem

ÇEÇEN, Mehmet Korkut

HAKSEVER, Halil İbrahim

KAPLAN, Mahmut-ALPSOY, Hüseyin

DEĞERLENDİRME OTURUMU ..............................................................................................483

15 KASIM 2012 PERŞEMBE

I. OTURUM 11.00-12.00 (D SALONU)

Prof. Dr. İsmail YAKIT

Doç. Dr. Sadettin BAŞTÜRK

Yrd. Doç. Dr. Sadık YAZAR

Okt. Mustafa Uğurlu ARSLAN

Arş. Gör. Seher ERDOĞAN ÇELTİK

II. OTURUM 14.00-15.00 (D SALONU)

Prof. Dr. Kazım YOLDAŞ

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Sait MERMUTLU

Yrd. Doç. Dr. Ramazan SARIÇİÇEK

Öğr. Gör. Dr. Abdülkadir DAĞLAR

III. OTURUM 15.20-16.20 (D SALONU)

Prof. Dr. Atabey KILIÇ

Doç. Dr. İbrahim Halil TUĞLUK

Yrd. Doç. Dr. Şerife UZUN

Okt. Gülçiçek AKÇAY

Arş. Gör. Elif KARASİOĞLU DOĞANER

Prof. Dr. İdris KADIOĞLU

Yrd. Doç. Orhan KURTOĞLU

Doç. Dr. Ahmet TANYILDIZ

Yrd. Doç. Dr. Abdullah AYDIN

16 KASIM 2012 CUMA

Prof. Dr. Ali YILDIRIM

Prof. Dr. Sadettin ÖZÇELİK

Doç. Dr. Kaplan ÜSTÜNER

Yrd. Doç. Dr. Ahmet İÇLİ

Arş. Gör. Adnan OKTAY

Prof. Dr. Şener DEMİREL

Doç. Dr. Mustafa ÖZSARI

Yrd. Doç. Dr. Hanzade GÜZELOĞLU

Okt. Özden APAYDIN

Arş. Gör. Sıtkı NAZİK

VII. OTURUM 14.00-15.00 (D SALONU)

Doç. Dr. Halil ÇELTİK

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Korkut ÇEÇEN

Okt. Emrah BİLGİN

Okt. Salih UÇAK

Arş. Gör. Mustafa ATİLA

XII 15.00-15.20 ARA

Doç. Dr. Bekir ÇINAR

Yrd. Doç. Dr. Bilal ELBİR

Yrd. Doç. Dr. Zülküf KILIÇ

Yrd. Doç. Dr. Savaşkan Cem BAHADIR

Arş. Gör. Abdulsamet ÖZMEN

IX. OTURUM 16.40-17.40 (D SALONU)

Prof. Dr. Mahmut KAPLAN-Hüseyin ALPSOY

Prof. Dr. Ziya AVŞAR

Doç. Dr. Ekrem BEKTAŞ

Yrd. Doç. Dr. Halil İbrahim HAKSEVER

Yrd. Doç. Dr. Oğuzhan ŞAHİN

Prof. Dr. Atabey KILIÇ (Sempozyum Düzenleme Komitesi Başkanı)

8 Beysanoğlu, age, s.34

Perr-i bülbül nerdübân-ı ar’ardan serv [ü] çenâr (b.47)