Suriye'deki sasirtict bir arkeolojik bulugtan eski gag tarihinin sersem- letici yankilari dért bir tarafa yayilmaya bagladi. Bilim ve Teknik 118. sayisinda “SUmer'lerle Eti'ler arasinda bir sdper deviet" basligiyle Ebla’dan sézetmisti. Asagida onu tamamlayici nitelikte gorddgdmuz ikinci bir yaziyi okuyucularimiza sunmaktayiz. ecenlerde Kuzey Suriye’nin yakict ginesi altinda bir tepenin Uzerinde duruyor ve asagida bilim adamlarmnin ydzyillarea nce kay- bolmus bir kralligin gizlerini meydana cikarmala- int seyrediyordum. Onun adi Ebla idi ve 0 eski diinyada bir zamanlar biivik bir etic olmustu Simdi Italyan arkeologlar bu enti tugla tugla diztine Gikarmaya usrasitken talebeleri de k bir heyecan ve telasla onlari izliyorlardi Battin bu heyecana sebep neydi? Cuinkt simdive kadar eski tarihi parlayan iki uygarhai Misir ve Mezopotamya'nin —onun gogu halen Irak’tadir— hikmi altinda tuttugu santhryordu: Simdi Italyan uzmanlari bugtine kadar bilinme- ‘yen bir siiper devletin bu iki rakibinin’ yayinda dimdik durdugunu kanithyorlardi. Milattan Once yaklagik 2300 yilinda bilyik bir basariyla geligmis bir kralligin baginda bulunan Ebla ticaret, sanat ve edebiyatta zengindi ve onu yéneten ve bu etkisini dort bir tarafa goturen cesur krallart vardi. “Bu buluslar yeni bir kiltirtin yeni bir dilin, yeni bir tarihin varligini meydana gikaniyor- lardi” Chicago'nun Eski. Yakin Dogu'nun nls tarihcisi Profesér Ignace Gelb béyle sdylyordu: “Bu heyecan vericidir” Eskikutsal kitaplart inceleyen arkeoloji talebesi icin ikinci bir heyecan daha ortaya cikyordu: kazilar Ebla'nin en kudretli kralinin Ebrum oldugunu ‘meydana gikarmigt ki bu ad Ibranilerin atalani oldugu iddia edilen Eber’e cok benziyordy. Onun yaninda dyle adlara rastlani- yordu ki bunlar da David, Esau, Ibrahim, Isral, Sina Gaza, hata Kudis gibi adlani ve yerleri animsatiyorlardi, Uzmanlar bu buluslarin_ne ifade ettigini yillarca tartigacaklardir. Bos bir hdyégin cplak duvarlarinda bir vakitler bir art cabasiyle vizildayarak ¢aligan kaybolmus bir gehrin ayrintilann: gézdniine 12 getirmek icin bir arkeologun gdzU ve bilgisine ihtiyag vardir. 15 ysl sireyle bu ciplak tepeyi inceleyen Roma Universitesi Arkeoloji Profesbri Paolo Matthiae’nin iste bu ise uygun gdzleri vardi. Yaklasik 800 metre capinda bir hyUgUn tepesinde durarak yanlarinda agilmis 3,5 metre kadar genis bir yarmay1 gdsteriyor ve “iste kentin ana yollarindan biri buradan geciyordu,” diyor- du. Yoldan doruga dogru giden bir yokugu iga- ret ederek te: “Bu tepenin etrafinda Ebla‘nin biitiin halkt yasiyordu. Tepede biz onlarin tant laninin tapinaklariny ve krallarininsaraylarin: bulduk”. Prof, Matthiae'ye 1963'te Roma Univer- sitesinin bilimsel bir gezi kurulu olusturacagi bir yer bulmast gérevi verildikten sonra Italyanlar bu tepe yamacinda kaziya basladilar. Bunun icin Suriye‘nin segilmis olmasinin nedeni, burasinin Orta Dogu'nun en. az kazilmis kismi olmasiydi Suriye ovalari ylizlerce hdyiikle doludur, bunlara “tell” adi verilmekte ve buralarda birbiri ardindan tarihin yiiztine ¢ikan kilttirler, daha nceki kolo- nilerin Orenleri Gzerine, gevrek: kilden kentler yapmislardi.. Insanlar tarafindan meydana getiri- len her tell’in altinda katmanlasmis (tabaka halinde) uygarliklardan bir yigin vardhr. Simdiye kadar yalniz dazine tell Kazi- labilmistir. 1930'larda iki Fransiz gezi kurylu eski Mari ve Ugarit Kentleri yakininda hayret verecek buluslar meydana gikarmays basardilar,, bunlar Suriye’nin kiltiiriine, ézellikle Isa’dan Onceki 1900 ile 1200 yillari arasindaki devreye isik tuttu- lar. Fakat Prof. Mattiae’nin bulmak istediai ‘GgGncu bin yil (Isa’dan Snceki 2000 - 3000 yillar) idi, clink -yazinin- Mise ve Mezopotamya‘da geligmig oldugu ilk ¢ag buydu. Fakat acaba yiizlerce tepeden hangisi kazil- maliydi? Onu en fazla etkileyen Haleb’in yaklagik 55 kilometre giiney batisindaki 56 hektar kadartutan bir hOyOktW: Yozeyinde islemeli bir havuz ve cok eski caglara ait canak ¢Omlek parcalari bulununca, Mattiae daha asailarda bir vakitler zengin ve ézentili bir toplumun yagamis oldugu karusina vardi. Ertesi yaz, ltalyan asistanlarindan ufak bir ekiple Profesor Haleb’e déndi. Suriye Vakiflar Dairesi‘nin yardimyle gereken_iggileri sagladi, yetistirdi ve kaziya basladi. Yaklasik lsa'dan énce 2000 yiindan baslayan Orta Bronz Cagi'nin. ortasina ait bir vakitler geliymis bir kentin drenleri meydana cikti. |lk Once kazimin baslamasindan birkac hafta sonra yekpare bir kent kapist g6rlindU: bundan sonra 1966 - 67'de kral sarayinin boluimleri; bir yil sonra da btiyik bir tapinagin parcalan Fakat acaba bu hangi kente aitti? Sifrenin Anahtant 1968'de bir giin kazicilar bir kral heykelinin kirilmis g6vdesini meydana cikardilar. Onun ‘omuz ve e8siinde tarihin bilinen ilk yazisinin, siviyazisinin, “cunei form’un” (cuneus latince kama anlamina) igaretleri gériildyordu. Ekip igin- deki bir uzman en eski Mezopotamya dillerinden biri olan Akkadyacay: okumasini biliyordu, 26 satiny gevirdi, bu gordntise g6re bu yerel bir tanrigaya’ yazilrmig bir kutsama idi. 17. satirda 0 “*tbla‘da” kelimelerine rastladi Ela ekip dyeleri sasinp kaldilar, Acaba bu Mezopotamya ve Musirda bulunan yazilarda sOzil gegen o esrarengiz Ebla my Idi? Bazi bilim adamilari onun yerinin Anadolu'da olabilecegini saniyorlardt, simdiki Turkiye'de, Heykelin. g6v- Ebla‘nin doruk noktasi, burada bir zamaniar Kral’ sarayt vardi. desi Uzerindeki yazilar-ayrintil bir incelemeden gegirildikten sonra, Matthiae ve ekibi gercekten eski Ebla'vi bulduklarina karat verdiler ve sonucis da bilimsel dunyaya ilan ettiler. Tepki biivuk oldu, fakat kusku da srdyardu ve ltalyantar hig durmadan biyuk bir gayretle daha fazia kanit aramaya koyuldular 1973'te daha detin ve bu bakimdan da daha eski dazeyde olan Grenier bulmaya. basladilar Canak, cémiek pargalari biiyiik giigliklerle top- raktan gikarildi, yikandi, katalogland: ve daha eski kentin hig olmazsa Isa’dan 2400 yil nce yagamig oldugu kanitlandi, Bu yeni dlzeyde kaziyscilar iki kathy bir kral sarayinin Srenlerine.ulastilar, sarayin genis bir merasim salonu ve birgok zemini tasla dosenmis odalar vardi. Her tarafi cer cple dolmustu, yalniz bunlarin arasinda hafifge kavrulmus cémlek kilinden yapiimis tabletler bulundu Bunlar Orta Dogu'da érenlerde bulunan bagka seramiklerle karsilasuirilinca arkeologlar sarayin |sa’dan 2250'yil nce meveut oldugunu saptaya~ bildiler Simdi hergey birbirine uymaya baslyordu, Birgok baska Mezopotamya yazilarinda Ebla'nin giigld Mezopotamya devleti Akad tarafindan M6, 2250 yilinda alinarak yok edildiginden soz ediliyordu. Bu tarih bulunan yanmig ¢omleklerin olasi tarihleriyle karsilagtirildi, 1974'de saray odalarinin birinin temizlenmesi sirasinda, Italyanlar burasinin gercekten. Ebla oldugunu kanitladilar Bir kazicinin. kUregi yerden iki yuvarlak cisim ¢ikardi, her ikisinin iizerinde de 20 kigdk yazi vardi, Uzerlerindeki oz silindikten sonra. bunlarin sert kil tabletleri 19oldugu ve dzerlerinin bastan basa givi-yaerstyle kaplt oldugu world, Toplam, olarak 42 tablet bulundu. Ekipte buluinan hig bir kumse onlan okuyamadh, bunun Azerine Matthiae bir. Italyan. epigratisti. olan Giovanni, Pettinato'ya bir telgrat gekti,.o da. ilk aracla Surive've geldi. Pettinato saskina déndi, ben bir tek kelime anlamyorum, dedi. Gergekten igaretler tamamiyle civi yazisiydh, fakat kelimeler ne Akadyaca, ne de en eski Mezopotamya dili olan Siimerceye benziyorlards,. Bu busbitin bagka bir dild 1975 te Matthiae’nin ekibi saray girigine yakin bir odayy meydana cikardi ve burada bir holde duran karma karisik bin kadar tablet buldu. Kaz mevsimi artik hemen hemen gecmisti ki isciler bagka bir odada sira ile Ustdste konulmus daha baska “tabletler meydana™ cikardilary “Bu bir insanin Gzerinde butun Omri boyu uBrasabile- cepi kadar cok sayidaydi- 14.000 kadar tablet yanan ratlarindan yere dagmis, fakat kinimadan veva zedelenmeden orada dyle kalmislard: Bu yeni buluslarin arasinda 100den fazla kilden yapilmig. “s6zlGk" vard) ve 3000 kadar Fblaca kelimenin Sdmer dilinden karstligini veri- yordu, bunlar bu yeni dilin kolayca anlasilmasina biivik katkida bulundular. Béylece Italyantarin, diinyanin en eski deviet arsivini kesfettigl dogru- Jandi Onlar Ebla kralliginin yzyillik bir zaman- dan daha fazla bir stireyi kapsayan resmi zabitla- rin) meydana cikarmiy-oluyorlardh Su anda incelenen birkag dizine tablet Ebla’- nin egemen oldugu bélgenin kendi sintrlanndan cok daha Stelere kadar uzanmis oldugunu géste- riyordu. O Firat nehri vadisindeki uzak bir cok kent devietlerinden, harag aliyordu, *Milattan Onceki 3000 yilin bir kisminda”, Pettinato boyle séyliyordu, “Ebla Orta Dogu'aun en biiylk suicuyda Kentin en fazla ugrastiat sey ticaretti, birgok tabletler Konigmento (yiik senetleri)idiler ve egek kervanlari zerinde gonderilen mallarin listesini veriyorlardi. Ebla'nin dokumacilari ve maden iscileri GnlaydUler ve sanatcilan da’ zarif tahta mébleler thrag ediyorlardi, cok kez bunlar altin ile doldurtimus oluyordu. Ebla'nin masterileri bu kiymetli Grtinleri giimis bloklarla veya arpa ile Odavorlard:. Arpa sehrin devamli gidasint saglt- yor, belki de tabletlerde icki olarak gésterilen biranin esasini da olusturuyordu. Eblalilar 500 kadar tanri ve tannigaya tapar- lardi, bunlarin arasinda tanidigimiz Ishtar ve Dagan da vardi. Mezopotamya‘da oldugu gibi burada da tapinaklar onlarin sosyal ve ekonomik hayatlarinda boyUk bir rol oynardi) Tapinakta on Galisanlar onlarin tarla ve koyunlarindan alinan Uriinlerden yer ve giyinirlerdi; bunalim zamanin- davhalk tapinaga siginirdh, Kral sarayien biiviik ig verendi, Krallik emla- kindan ve harag’Kestlen kentlerden gelen batuin gelirler burada toplanirdi, 11,700 kadar memur ve is¢l =k bu bitin néfusun dértte biri idi— Odeme emirlerinde yer alirlardh; bunlarm birgosu dokuma tezgahlarinda ¢alisir ve Gevletin kont- rolu altinda olan dokuma endastrisinin tabletle- rini keserlerdi Anadili. Arsivde ele gecen bircok tabletier yazic) okullarina ait derslerdi. Krallar fermaniar vyayabilirler ve tiiccarlar fiatlar Gzerinde pazarliga girigebilirlerdi, fakat yazicilar —Ebla toplumunda kilit personel— bu kararlar herkes tarafindan anlasilabilecek bir dille yazmak zorunda idiler. Aylarca talebeler 6gretmenteri tarafindan yazan Eblaca veya Sumerce satirlar kopye etmek zorun- da kalirlard. Birgok tabletlerde yazicinin hatala- ninin yaninda Sgretmenin dogru isaretleri gOri- lard. BUtdn bunlara ragmen Ebla mutlu bir yerdi. Zarif bir sanati ve giiclii ticareti serbest ve rahat bir atmoster saglardi. Kralin uyruklarina cok yakin ve i¢ten olmast bunun bir kanitidir, Ebla‘nin kral sarayinin bir Kismt halka acikt: ve onun bahgeleri de halkin gUnlGk dis faaliyetlerinin bir yeriydi. Ebla’nin bilim adamlarini sagirtan ve hatta sersemleten bilmecelerinden biri onun plaketleri zerindeki bilgilerin Tevratin bin yil sonra yazilan tablet ve pasajlarindaki bilgilere benzemesidir. Bir Srnek, iki ginah sehri olan "Sodom ile Gamora”dir. Bilim adamlari bu iki yerin kutsal kitap metinleri diginda baska hig bir yerde bulunduguna rastlamamuslardir Baska bir paralel daha hayret vericidir. Tab> letierde Kral Ebrumun Ebla‘nin en dinamik hiktimdarinin saltanats sirasinda Ebla'hlanin dint bir degisme gostermistir. Insantar ilk adlarina, El adindaki Tanniyt yliceltmek icin bir ek tasimaya zorlanmislardir, Srnegin: Micha-el, Isra-el. Son- radan isimler baska bir Tanrinin ismini tagimis- lardir, Ya: Ornegin Micha-ya ve Isra-va gibi. Bu aslinda pek Gnemli sayilmayabilir. Fakat Ibraniler de iki Tanrya El ve Ya (Yahveh) ve kendilerini adamak icin ayn seyi kullanmisiardi. Tabit bu daha Ebla‘nin Ibranilerin kokeni oldugunu ispat etmez. Fakat Cyrus Gordon’a (New York Univer- sitesinde Ibrani Etdtler Profesbri) gore bu “bize sonradan.Ibranilerin ortaya ciktiklart ayne kiiltil- rel fonla ugrastigimizi gdstermesi bakimindan Snemlidir”. Bunun diginda kalan her yey simdilik uydurmadir, zira Ebla Kral sarayindan alinan vesimdi Halep mizesinde depo edilen tabletlerin hepsinin cevrilmesi 20 - 30 yil sarecektir. Tell Mardikh’de gecindigim son aksamda gk yiiztnde yildizlar micevherden parlak bir tac gibi pinichyorlardi,:ben dntimde yilkselen muaz- zam hoyuge bakiyor ve gecmisin gizlerini diigi- niyordum, Ebla bitden bire gézlerimin Sntinde canlanir gibi oluyordu, Bir an. igin genis kent kapilarindan gegen insanlars gériir gibi oluyor- dum. Ben kapilardan gitip cikan insanlanin giril- AOI sesini isitivor ve sehrin yokuslanindan agaat inmeye caligan agir yUklerin’ altindaki esek Kervanlarinin seslerini isitmeye —bashyordum Tepenin doruk noktasi yakininda Kral Ebrum asik yazlii biiyOk bir asillik iginde duruyor ve-4300 yil ‘Onceki bir gUniin aksaminda merasim salonurida uyruklanin kabul etmis ve simdi de onlara gunn bittigini haber veriyordu READER'S DIGEST ten j ki vildanberi bat: elciliklerinde, bazi bilimsel cevrelerde ve gizli haberlesme ajanlarinda cok garip fisiltular dolagmaktaydi Bu sdylentilerin onlari ortaya atan insanlar kadar cok desisik cesitleri vardi, fakat batin bunlarin hepsi tek bir digiine indirgenebiliyordu Rusya yeni tir bir fizik geligtirmisti Bununta iliskili olarak bir kelimeden sbz edilivordu: Tesla. Fakat Tesla yeni, mUthig gizli bir projenin parolast degildi. © 1856da Yugoslavya'da dog- mus ilging bir adamun adiydh, Nikola Tesla, yalniz bin yilda bir meydana cikan, o herkesi sagirtict dahilerden biriydi O sarali, soluk benizli, kimsenin énem ver- medigi bir cocuk olarak hayata atilmisti. Ciddi bir sara ndbetinden sonra beyninde birseyler olmusa benziyordu, ¢iinki o bundan sonra herseyi sanki dort boyutlu imig gibi gérmeye baslamigt. Daha baslangictan bunun nereye varacagi gérilllyordu ve Nikola yalniz yavas yavag aradaki basamaklari dolduruvordu Ornegin © hethangi bir sey yapmak istediai zaman, tamamlanmis biltiin Yapiyi, ne kadar karmastk olursa olsun, en son somun ve vidasina kadar bitin ayrintilarint gdzleri Sniine getirebili- yordu. Aylar, hatta yillar sonra bile o yalniz hergeyi hayalinde tutmakla. kalmiyor, imgeyi istedigi herhangi bir agiya gore “déndiirayor”, bu durumda her parganin biitiin konumu ve boyut- larin en ufak ayrintilanina kadar okuyordu, bugiin buna bir tar “insansal hologram” diyebile- cektik Q. 0 siralarda daha yeni bir bilim dali olmaya baslayan elektrikten gok hoslamyor ve Paris'te bir siire okuduktan sonra yeni yeni buluslar yapmaya baslyordu 1884'te Amerika'ya gitti ve 1912de Nobel Odoliind kazands, Fakat kendisini yeni boyutlar- da bir éncii olarak géren Tesla igin, yeni buluslar yapmak bosa giden bir uaras, sir{ ekmek parasint kazandiran basit bir meslekti Tesla’nin bu boga giden projelerinden birkagt arasinda sunlar vardi: Sisi dagitmak, ilgili, her- hangi bir baglanti olmadan eneriiy) bir yerden bir yere iletmek, dinya okyanuslanni. camdan bir akvaryum gibi aydinlatmak, insanin soyledigi sézleri dechal basilmis sekle sokmak, herhangi bir kaynaktan sesi dogrudan dogruya insan kulagina iletmek, yOkId taneciklerden bir perde olustur- mak; bit SlGm isigt, ve diinya hava kontrold, Testa bunlani ayri ayn buluslar halinde gor- milyor, ona gére bunlar bir tek yeni prensibin TMT'nin “Tesla Magnifying Transmitter“in (Tesla Biyiittict Meticisiy’nin uygulanmast seklinde g6rindyordu. Bu devrimsel yeni prensip acaba neydi? Basitge Diinyanin atmosferinden istenil- digi anda sinirsiz ve bitip takenmek bilmeyen bir enerjinin alinabilmesi Giindindin teknotojisini herkesin anlayacagi sekilde kaliplayan bir Nobel dill sahibi icin bile bu bir parca fazlaydh. Herkes bu biyk bulucu- nun artk bir parca “fazla” ileri gittigini dugin- meye baslamistt Tesla bunlara cevap verdi, hata cok da etkili olarak. Amerika’da Rocky Daglarinda 1900 15