Ilach Sirach - Περί Χρέους Και Άλλων Εμποδίων

Ιλάχ Σιράχ – Περί χρέους και άλλων εμποδίων
Ιλάχ Σιράχ - Περί χρέους και άλλων εμποδίων
Αφιερωμένο στην Αναστασία.
Πρόλογος
Το χρέος, Και ποιός από εμάς δεν έχει χρεωθεί. Βερεσέδες και κεράσματα.
Βερεσέ ξανά και ξανά. Γιατί ζω με βερεσέ; Ποιος ζει με βερεσέ; Πολλοί και
διάφοροι. Χρέοι λοιπόν. Πρώτα από όλα πολεμικές αποζημιώσεις.
Δεύτερον, πολλά και διάφορα, ζημιές, σπασμένα ποτήρια, λουλούδια,
μπουζούκια και τα λοιπά. Ας μιλήσουμε λίγο για τους εφτά δρόμους;
Ποιος είναι τελικά στους εφτά δρόμους. Ο ταμ ταμ ταμ; Ή μήπως ο
λούμπεν, ο SDF, o sans domicile fixe, στα δικά μας, απλά ο άστεγος; Ήταν
ο άστεγος Μαρξιστής; Μένουν οι μαρξιστές στους 7 δρόμους; Μόνο αν δεν
είναι πια επαναστάτες. Εϊναι επαναστατική πράξη να είσαι άστεγος; Σε
καμία περίπτωση. Ο λούμπεν είναι δούλος του πρώτου περαστικού.
Οπότε το μάθημα της μαμάς καλά κρατή. Κράτα γερά το πορτοφόλι σου
γιέ μου.
Κάποιοι ζουν με λίγα. Μέτρο και κυβικό. Αμάξι Χόντα. Λίγα λεφτά για
τον πρωινό καφέ, και ίσως το βράδυ Μπαρ. Το υπόγειο της μαμάς λένε
στις ΗΠΑ. Ζεις στο υπόγειο της Μάνας σου. Καλύτερα από SDF, και
μπαρ, και καφέ, και ένα Χόντα, και αν μας τελειώσει η βενζίνη παίρνουμε
και άμα λάχει το λεωφορείο. Τον λαό πολλοί εμίσησαν και λίγους έμαθε.
Ο λαός αγαπάει το καλό τραγούδι και την όμορφη περαστική. Αυτή που
περνάει, αυτή που περνάει. Και εγώ ρωτάνε; Εγώ μια από τα ίδια, και τα
ίδια και τα ίδια – εδώ η φτώχια μετράει γερά. Γιατί εγώ δεν μιλάω στους
πλούσιους σκυφτός. Και η ομιλία του Κυριάκου καλά κρατεί. Το γεγονός
ως γεγονός είναι το αμάρτημα του πλουσίου. Βαριεστημάδα και όνειδος.
Εγώ θα ήθελα να ζώ απλά, αλλά είμαι παιδί της πόλης και ζω
πολύπλοκα. Σπίτι.
Το να ζεις μόνος, είναι εργασία της στιγμής. Κάθε στιγμή και μία εργασία.
Κάνναβι και ταινία. Μόνος; Με παρέα; Θα ψάχνεις κάποιον. Έναν
κάποιον, να μιλήσεις, να χαρείς. Να πιείς μαζί του. Ταινία μόνος;
1
Δυσαρέσκια. Εν τέλει ναι, θα ζήσεις μόνος. Όσο έχεις φράγκα, όσο έχεις
λεφτά. Μετά; Αν δεν προσέξεις παρέα. Συγκάτοικοι και μάλλώνουμε με
το ρεύμα. Όλοι στα δωμάτια τους. Και ο συγκάτοικος; Τον βλέπουμε στο
σαλόνι. Οικογένεια ή παρέα.
Τα χρέοι αυξάνονται; Ποιος πληρώνει το Σπίτι; Ο συγκάτοικος; Μπορεί
να έχει αυτός... δουλειά, και άλλα τόσα χρέοι. Το σπίτι μένει και δεν μένει.
Και η οικογένεια; Πληρώνει. Δικαίωση; “Αν πάρεις το δίπλωμα γιέ μου..”
“Όσοι άνθρωποι, τόσες γνώμες.” Ένας άνθρωπος, μία γνώμη; Και τι δεν
μας αρέσει. Μας αρέσει και ο Γούλβεριν και η Μπάρμπι. Μας αρέσει και ο
Ντοστογιέβσκι και η Βέιλ. Υπάρχει τελικά κάποιος, που δεν αρέσει; Όλο
και σε κάποιον θα αρέσεις. Άλλοι αρέσουν περισσότερο, και άλλοι
λιγότερο. Εν τέλει, όλο και σε κάποιον... θα αρέσεις.
Οπτική και οπτικές. Εγώ αρέσω; Ας το αφήσουμε το ζήτημα. Εμένα μου
αρέσουν πολλοί. Ο Καντ ας πούμε. Αφήνουμε την ελευθερία σε άλλους;
Να μην τους αρέσει αυτό που μας αρέσει. Εγώ λίγο, εγώ ... υποφέρω όταν
σε κάποιον δεν αρέσει ο αγαπημένος μου συγγραφέας. Εν τέλει υπάρχει
κάπου αλλού αυτή η πεποίθηση; Προσωπικά, πιστεύω το “όσοι άνθρωποι,
τόσες γνώμες” είναι ελληνικό ρητό. Δεν το συνάντησα πουθενά αλλού.
Στο εξωτερικό, λέμε Γαλλία παραδείγματος χάριν, εκεί υπάρχει η
αξιοσύνη, αλλιώς το μέγεθος. Ο Καντ, ο μεγάλος Καντ, και ο μικρός
Μπένζαμιν κάτω από την έδρα. Ο Μεγάλος Καντ, και ο Θεικός Πλάτων,
και Ο Φιλόσοφος, ο Αριστοτέλης και και και... Ο Ντεριντάς “Ο”
αποδομιστής, και ο Χάιντεγγερ, “Ο” μεγαλύτερος του 20ού.
Οπότε η γνώμη, η doxa, είναι το ελληνικό ζήτημα. Εμείς κάποτε
διαβάζαμε τον Μαρξ. Αυτός ήταν ο μεγαλύτερος; Δεν λέγαμε τέτοια.
Λέγαμε, αν είσαι μαρξιστής διάβαινε, ή αλλιώς, για τους κωφούς, δεν
νοείται μορφωμένος που δεν έχει διαβάσει Μαρξ.
Και ποιος δεν έχει θυμώσει... Στις κακές μας όλοι είμαστε έξω φρενών.
Πάτησαν την γάτα μου, τον σκύλο μου, κουρέψαν το δέντρο, σπάσαν το
παιχνίδι μου, μου ξεφουσκώσαν την μπάλα. Τόσα και τόσα λάθοι. Τόσες
ανοησίες. Είναι αρετή το να μην θυμώνεις; Δεν θέλει δα και πολύ νου για
να περνάς ως ήρεμος για το Θεαθήναι. Ένα τσιγάρο και ηρέμησες;
Αλλιώς, μάχη, μάχη στα πεζοδρόμια, μάχη στους δρόμους, και στα καφέ;
Εκεί ησυχία.
Θυμός γνωρίζοντας άνθρωπο. Θυμός εν ουρανό. Αγρίεψε ο Δίας και
έχουμε βροχές και καταιγίδες. Όλα γκρεμίζονται, και όλα ίδια μένουν.
2
Αρετή, της υπομονής, της επίμονης, υπομένω και επιμένω, φέρνω στον
Κόσμο κουτάβια, τα ταίζω και τα διώχνω. Ποιος ήθελε ένα κουτάβι και
δεν το απέκτησε; Η επιθυμία βγάζει νόμο, δυστυχώς για μας. Και ένα
κορίτσι, λατρεμένο ον, το αγαπάει η πλάση. Γιατί άλλωστε όχι; Κάνουμε
χάρες από το πρωί ως το βράδυ. Το επέκεινα κρατάει πολύ. Μια ιδέα,
ένας Νους.-
Ο άνθρωπος, αυτός, μας έχει απασχολήσει πολλές φορές στο παρελθόν,
και θα μας ξαναπασχολήσει σίγουρα στο μέλλον. Κίνηση και καφές.
Πόλεμος και Ειρήνη. Η επιθυμία των παθών. Η κίνηση. Τελικά υπάρχει
ακόμη νεολαίστικο κίνημα; Τι είναι τελικά ο λαικισμός; Είναι λέγανε
κάποτε ο Ηγέτης. Ο Τύρρανος που πιάνει τον Λαό στα χέρια του. Μας
λέγανε Τραμπ, μας λέγανε Ερντογάν. Και άλλους; Ε στα κρατίδια, στον
τρίτο κόσμο. Ο τρίτος δρόμος, Φιντέλ και Μάο.
Το νεολαίστικο κίνημα υπήρχε τις εποχές της Μεταπολίτευσης.
Καταλείψεις σχολών και φυσικά πορείες. Οι πορείες γίνανε διαδηλώσεις,
και οι διαδηλώσεις συλλαλητήρια. Και κάπου εκεί έκλεισε το ζήτημα,
έκλεισε ο κύκλος. Από εκεί και πέρα σοβαρότητα. Σοβαροφάνεια, η
ύψιστη ειρωνία. Αλλά σοβαρότης; Αυτή επετεύχθη. Δημιουργήθηκε
κράτος. Κράτος Πρόνοιας; Αυτό το περιμένουμε όμως πούντο; Πούντο για
τον Λαό, και Μερσεντές για τον πλούσιο.
Ύστερα τι; Ύστερα πολλά και διάφορα. Πότε τελείωσε η μεταπολίτευσης
άραγε; 2015 ίσως; Κάπου εκεί τελείωσε η μεταπολίτευση. Η βούληση του
κυρίαρχου λαού απέτυχε. Μείναμε Ευρώπη; Κατά τα φαινόμενα, ναι.
Επιθυμία ολκής. Η βούληση της Κηφισιάς επευλήθη. ΝΔ και τα μυαλά;
Αυτά πήρανε τον δρόμο τους για το εξωτερικό. Εγώ; Εγώ εδώ και
περιμένω... Την επιστροφή του Ανδρέα ίσως.
Άρα τι να περιμένει άραγε ο νέος σήμερα; Στα τραπεζάκια της σχολής
του θα βρεί Μαρξ και Λένιν; Θα καταφέρει να φτάσει ως τον Φρόυντ
άραγε; Η πρώτα θα πρέπει να περάσει από Γιούνγκ και Βιλχεμ Ράιχ;
Κατά τα φαινόμενα πλέον ο νέος δεν μπορεί να δηλώσει λαικιστής. Πως
θα φτάσει αυτός στον Μαρξ και τον Φρόυντ λοιπόν; Αυτοί κάνανε το έργο
τους. Οι κατοπινές γενιές τους ακούσαν. Και μας οδήγησε που αυτο; Μας
οδήγησε μέχρι τα γραφεία της Φωνής Λογικής. Άρα, ένα το κρατούμενο, η
Ελλάδα επιθύμησε διακαώς την απελευθέρωση αλλά η Οικονομία έλεγε
αλλιώς.
3
Η φτώχια λοιπόν είναι οι μοίρα του λαού. Και ποιος δεν ξέφυγε για λίγο
από την φτώχια; Αρκεί να πλησιάσεις το τζάκι και έχεις ένα κάποιο
εισόδημα. Ημέτερος και παράταιρος. Τζάκι λοιπόν, και οι ημέτεροι δεξιά
και αριστερά. Φτώχια και λατέρνα, ένα καλό όργανο μπορεί να σε βγάλει
από την φτώχια. Η φτώχια λοιπόν, είναι αδικία; Τι να λέγαμε δηλαδή.
Έχεις φτιάξει τίποτα; Καμιά εφεύρεση στο Όνομα σου; Μπένζαμιν
Φράνκλιν. Αν συναντούσες κανέναν Φράνκλιν τι θα έλεγες δηλαδή; Ότι
είναι φτωχός; Φτώχια και λατέρνα, συνεχίζει ο λαός; Κατά κάποιο τρόπο
ναι. Η εφεύρεση όμως τίνος είναι; Ποιος έφτιαξε ας πούμε τα κινητά μας;
Σάμσουνγκ, Νόκια και Αλκατέλ. Και τι λοιπόν; Έχει η Ελλάδα καμιά
παραγωγή πια; Έχουμε εργοστάσια, εφευρέτες... λόγιους; Κρίμα αλλά
έχουμε μόνο λόγιους, και αυτούς; Αυτούς τους βρίζουμε καθεξαίρεση.
Οπότε μια συμβουλή προς τον αναγνώστη. Απέκτησε ένα έργο στο Όνομα
σου. Μόνο με όνειρα δεν βγήκε ποτέ πράξη. Ακούω και συνεχίζω, ακούω
την όπερα μου. Και τα αόρατα βιολιά του Έρωτα; Αυτά καλά κρατούν.
Πλούτος και αντιπαλότητα. Ένα παλάτι για την μνηστή μου. Το έζησε το
όνειρο της. Τρία χρόνια πλούτου και άνεσης. Έζησε στο Παλάτι που της
έχτισα. Και ως συνήθως. Το όνειρο συνεχίζει.
Πάλη, Ελληνορωμαική και Σάμπο. Σάμπο και Ελληνορωμαική.
Παγκράτιο και Μποξ. Μποξ και και και. Ας αφήσουμε τα μικτά
επαγγέλματα για λίγο, για τοσοδούλι. Υπάρχει καθαρή πολεμική τέχνη;
Ιδρώτας και πάλι. Από πότε υπάρχει το μικτό άθλημα; Ενενήντα και
βάλε. Μποξ και πάλι Μποξ. Τουλάχιστον εκεί υπάρχει και διαιτητής. Για
να κοιμόμαστε καλύτερα. Όνειρο και πάλι όνειρο.
Και αν μας πιάσουν στον ύπνο; Ε τότε ας ομιλήσουμε, διαρκώς στο
κυνήγι ο κυνηγός διαπράτει άθλους. Εμείς από πότε λοιπόν μιλάμε την
γλώσσα μας; Πριν το Μπόξ; Μάλλον όχι, μάλλον ναι, τελικά... ποιος
ξέρει;
Αυτός που κοιμάται με το ένα μάτι ανοικτό τι κάνει, τι επιθυμεί, άραγε;
Επιθυμεί ασφάλεια; Η αναλαμβάνει μόνος του την προστασία του;
Αγρυπνεί άραγε; Δεν θα το λέγαμε. Αυτό που κάνει είναι να σιωπεί
απέναντι στην εφεδρεία. Ένας μόνος του μπορεί να προσταφθεί.- Εγώ
λοιπόν θα έλεγα ότι δεν ανησυχώς ιδιαιτέρως. Επείδη επειδή επειδή. Διότι
μιλάω κάποιες γλώσσες.
Ας μιλήσουμε τώρα για το ζήτημα της τάξης. Αυτός με το άγρυπνο μάτι
του, είναι σε επιφυλακή. Υπάρχει άραγε κάτι κρύφο στην συνείδηση;
4
Ξέρουμε τι θέλουμε εν τέλει; Ξέρουμε τελικά αν αυτό που θέλουμε έχει

Λόγο; Το ότι έχει λόγο έχει λόγο, αλλά τον Λόγο τον ξέρουμε. Και φυσικά
υπάρχει λόγος αλλά δεν των γνωρίζουν όλοι.-
Ας ομιλήσουμε; Ας γράψουμε λοιπόν. Φαφλατάς. Πάμε φαφλατά. Είπες
σε κάποιον την φτώχια σου; Ε ναι, φαφλατά. Μιλάς για τα πάντα εκτός
από την φτώχια σου. Γιατί; Λίγα φράγκα και έκανες γαργάρα τον πόνο
σου.
Φτώχια και λάτερνα είπαμε, είπαμε κι'άλλα όμως αυτά ξεχάστηκαν.
Είδοι και είδοι. Είδα μια... φάτσα και ονειρεύτηκα. Ο φτωχός στον πάγκο
του. Κυβερνάει η αναίδεια. Επιθυμία φτώχιας, επιθυμία πλούτου, και
μετά; Μετά ξεχάστηκα. Με ξέχασε κανείς; Ναι με έχουν ξεχάσει κάποιοι.
Εμένα και εμένα, εμένα, εμένα. Εγώ τι; Πλέον είμαι άλλος. Δεν είμαι πια
εγώ άραγε; Είμαι. Αλλά είμαι άλλος; Είμαι λέω εγώ.
Άλλος από εμένα υπάρχει; Ναι υπάρχει. Σολιψισμός και Χάος. Αυτό
ζήσαμε. Ένας κόσμος χίλια κομμάτια. Ας πανηγυρίσουμε λοιπόν. Ας
γονατίσουμε και εμεις. Προσκυνάει κανείς εδώ; Πουθενά πουθενά
πουθενά.
Η φτώχια λοιπόν είναι δυσωδία. Να ζεις με μέτρο. Όσα χρειάζεσαι. Έτσι
μου είπε. Και εγώ; Εν τέλει αλλάζω εγώ ο ίδίος; Αλλάζω λίγο, συνέχεια
μα εν τέλει; Εν τέλει ίδιος μένω. Μια φωνή, μακρυά, πολύ μακρυά. Την
άκουσε από το ένα μέτρο. Τι μου έλεγε; Να μείνεις ίσιος. Την ερωτεύτηκα;
Ε μα ναι, δεν την ερωτεύτηκα; Και αυτή; Μακρά φωνή.
Η φτώχια λοιπόν επιβλήθη. Ζήσαμε με δανεικά. Ζούμε ακόμη με
δανεικά. Και αυτή; Μιλάει ακόμα. Προσοχή στις οθόνες και προσοχή
στα... διαγγέλματα. Εμείς ονειρευτήκαμε, αλλά κάπως αγαπηθήκαμε.
Εμείς, εμείς, εμείς. Η ευτυχία λοιπόν ποία είναι; Φτώχια, Λατέρνα και
φιλότιμο. Άρτος και θεάματα. Και ο πλήβειος; Ο πλήβειος έχει να
πουλήσει μόνο την εργασία του, έλεγαν.
Ο οπορτουνισμός είναι η στέγη του φτωχού. Αυτός, ο λούμπεν, ο ταμ ταμ
ταμ, αυτός πρέπει να βρει στέγη, για δαύτον λόγο οδηγείται μέχρι τα
γραφεία, τι να λέμε δηλαδή, τα καρεκλάκια των μορφονιών. Εκεί αρκούν
τρεις υποκλίσεις και ο λούμπεν από το πουθενά βρέθηκε σπιτωμένος. Ας
μιλήσουμε λίγο για τις άλλες ευκαιρίες. Λόττο και τυχερά παιχνίδι, μια
στο εκατομμύριο να βγώ κερδισμένος, λέει, ο πιστός.
"Θα με βοηθήσει ο Θεός", "να αγιάσει το στόμα μου", μα ποιος ακριβώς ποτέ
έγινε πλούσιος με λόττο. Στην λοταρία κερδίζει συνήθως το σπίτι, και το
5
ουδέτερο έδαφος; Πάει σπάνια, και εκεί έχουμε μπάνκα. Τίναξαν άραγε οι
Ocean Twelve την μπάνκα στον αέρα. Μάλλον ναι, για 2-3 λεπτά, μετά
ήττα και ήττα, από ήττα σε ήττα πηγαίνανε όπως και οι Γάλλοι
αντιστασιακοί. "Ο στρατός των σκιών", τρέχουμε να ξεφύγουμε από την
Γκεστάπο, από την αρχή εώς το τέλος της ταινίας. Και μετά, Καβαγιές
και τα καθέκαστα.
Και εμείς πως ακριβώς να επιζήσουμε της καταστροφής; Θα πάω να
υποκλιθώ σε κανά πολιτικό ή να φτιάξω μπάνκα, ε συγγνώμη, ναι
τινάξω την μπάνκα στον αέρα. Στο πολιτικό ζήτημα αποφασίζει ο Λόγος;
Μάλλον ναι εν τέλει... Για οικονομικούς λόγους. Άλλοι λόγοι να γίνει
κανείς δεξιώς; Μάλλον όχι λένε τα μεγάφωνα στην διαπασόν. Οι
ντουντούκες σώπασαν και μας έμεινε ένα Κόμμα, το Κόμμα, το Κόμμα του
Λαού. Και από πίσω μπαμ-μπουμ.
Εμπόδια λοιπόν, συναντάμε σε κάθε δρόμο εμπόδιο. Πως διασχίζεται η
λεωφόρος; Και μία ώρα να περιμένεις στο φανάρι δεν θα είσαι ποτέ
ασφαλής. Εμπόδια και στην Πανεπιστημίου ακόμα. Πεζόδρομος και μπαι-
πας, πως θα προσπεράσουμε τις γλάστρες… τις ζαρντινιέρες. Προσοχή,
προσοχή, μην πέσετε στην ζαρντινιέρα. Τα πάσις φύσεως ατυχήματα
προκύπτουν φυσικά από κακοτεχνίες. Ας διασχίσουμε τον δρόμο λοιπόν,
πιστοί στα φανάρια περνάμε, με δυσκολία βέβαια αλλά περνάμε. Και αν
τρέξω καμιά φορά; Βλέπουμε.
Και ας γυρίσουμε στο ζήτημα μας. Εγώ πως ακριβώς έφτασα να έχω την
βιβλιοθήκη που έχω. Ένα, διάβασα Στίρνερ, τον άγιο Μαξ, αυτό…
λύκειο. Δύο, διάβασα Ντοστογιέβσκι και Κάφκα, αυτό στην Τρίτη
Λυκείου. Τρία, 18 και άνω Μαρξ, Λένιν, Καστοριάδης. Και ύστερα;
Ύστερα μάντεψε. Πολλά και διάφορα. Να η οδός μου. Μαρξιστική οδός,
με μια διαφορά, Καντ. Διάβασα Καντ, στα 19. Καρτέσιο; Στα 19.
Σπινόζα; Στα 19. Και ύστερα; Ύστερα βιβλιοθήκη.
Τα δεινά του να αφήνεις τον Μαρξ είναι ποικιλοτρόπως επικίνδυνα.
Είναι σαν να αφήνεις έναν καλό Δάσκαλο. Μετά; Δύσκολα ξαναβγάζεις
νόημα. Δεν βρίσκει και κανείς εύκολα νόημα στον Καρτέσιο. Υπάρχει
αλλά είναι δυσδιάκριτο στο απαίδευτό μάτι.
Ας πούμε ότι κάποιος βρήκε νόημα… Αυτό θα χαθεί αν δεν
μεταλαμπαδευτεί, χάνεται, χάνεται, χάνεται το νόημα. Και ας χαθεί
λοιπόν. Ορθοδοξία ή τέλος. Να μην διαβάσουμε την Βίβλο επειδή
κατουρήσαμε μια φορά στο δέντρο. Και ναι και όχι. Τελικά ποιος
6
ευθύνεται για την πτώση της μαρξιστικής τάξης στην Ελλάδα. Αν όχι οι
ίδιοι ποιοι άλλοι; Αν το σπίτι μου πιάσει φωτιά, ποιος θα φταίει; Ο
γείτονας; Να μην σπάσει το παραθυρό η νεολαία. Και αν το είχε ήδη
σπάσει τι να κάνουμε; Ε ναι, κατηγορώ λοιπόν. Κατηγορώ έναντι της
νεολαίας, κατηγορώ έναντι των μεσοαστών, κατηγορώ έναντι των
μικροαστών. Και στον αέρα; Οι εργάτες. Πάνε, πάνε, πάνε.
Αφισοκόλληση και δίνουμε δώρο και κανά κείμενο. Εν τέλει, πως
ακριβώς κατέρρευσε το νέο-λαίστικο κίνημα; Μετά χαράς και βαίων.
Η ομιλία διαρκεί πολλάκις, η ομιλία του ανθρώπου ως ανθρώπου διαρκεί
όσο μια ζωή. Για να υπάρχεις ως άνθρωπος πρέπει να έχεις Λόγο. Λόγο
ύπαρξης ας πούμε, Λόγον δίδοναι, έλεγε ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Δίνει
κανείς Λόγο σήμερα; Η απλά διατάζει για τη ψυχή της μάνας του; Κάνει
κακοκαιρία και μιλάμε για έναν σεισμό, που έγινε αλλού, που πέθανε
άλλους. Τα συλλυπητήρια μας λοιπόν. Αλλά τι να ξεγίνουμε για τον πόνο
του άλλου; Εδώ και εκεί κυκλοφορούν πονεμένοι; Τι να γίνει, να
ξεγίνουμε;
Εμπόδια πολλά. Γαλλίες και Αυστραλίες, μας λένε, έ, οι Έλληνες τώρα…
«Ήταν και ξεγίναν», μα ξεγίναμε πότε; Εγώ πάντως δεν ξέγινα, εγώ
Αίγινα. Και ο πατήρ και η μητήρ; Αρρώστια είς το τετράγωνο. Αμητήρ
και Απατρίς. Ο κύριος Δεηθώμεν. Μάνα καταλαβαίνω; Πατέρα εσύ; Ποιος
είμαι… εγώ; Εγώ απατήρ και αμητήρ λέει για τον Μελχισεδέκ η Βίβλος.
Τα εμπόδια των σύγχρονων Ελλήνων είναι κυρίως η ήττα της
Ρωμιοσύνης. Η Ρωμιοσύνη πέθανε και ξύπνησε μόνη. Μόνη απέναντι
στον Πάπα, μόνη απέναντι στον Μωάμεθ τον Πορθητή. Ως πότε θα
φοβάμαστε τον Πορθητή; Εγώ έχω κλειδαμπαρώσει όλες τις πόρτες. Όλα
κλειστά στο τέλειο Κάστρο μου. Ας με περικυκλώσουν λοιπόν…
Εμπόδια πολλά, ηρεμία και συγκίνηση. Λέει ο αριστερός. Συγκίνηση,
αίσθημα και συναίσθημα. Εγώ κρίκος σε μια αιώνια αλυσίδα. Την αλυσίδα
του Παντώς. Πάντα εδώ, πάντα εκεί, ποτέ μόνος, πάντοτε με κόσμο.
Αμητήρ και Απατρίς, ήταν, ποιος με βάπτισε; Ήταν ένας, κάποιος.
Τα εμπόδια πολλά. Αν έχεις τύχη διάβαινε. Υπηρεσίες και τα καθέκαστα,
φόβος και τρόμος. Ο παραβάτης λοιπόν, ποιος παραβαίνει τον δρόμο; Να
γυρίσουμε τάχα μου πριν τον Βίκτωρα Ουγκώ; Πριν τους Άθλιους; Η
εποχή του Ιωάννη Αγιάννη, τρόμος στους πάγκους των φτωχών, τρόμος
στα μάρκετ, και τρόμος μέχρι και στο πεζοδρόμιο. Αστυνομία και λατέρνα.
Η επιθυμία του Νου είναι η ησυχία. Δεν είχε και άδικο ο Σοπενχάουερ ότι
7
μόνο ο στενόμυαλος απολαμβάνει την φασαρία. Η φασαρία βλάπτει,

ποιον; Το οικοσύστημα.
Ποιο είναι πλέον το εμπόδιο σε αυτόν που θέλει να φιλοσοφήσει; Μας
λέγανε κάποτε ότι ήταν ο θετικισμός και η ανακήρυξει της ιστορίας ως
μήτρας όλων των μαχών. Ας πούμε ότι κάποτε η ιστορία τελείωσε, χάριν
παραδείγματος. Πότε ήταν αυτό; Μάλλον η ήττα του Ναπολέοντα ήταν η
ήττα όλου του ενωμένου κόσμου. Εμείς διαφέρουμε κατά κόσμον από τους
πάσης φύσεως κατακτητές. Ως φιλόσοφοι θεωρούμε ότι ο Λόγος λύνεται
με Λόγο, και όχι με σπαθί.
Πάμε λοιπόν, λόγος επί λόγου. Πως ακριβώς ήρθε το τέλος του 19ου
αιώνα; Αν η αρχή του 19ου ήταν η μήτρα όλων των μαχών, το τέλος είχε
την αξία του. Ο αιώνας εκείνος είχε το τέλος που του άξιζε. Κίρκεγκωρ,
Νίτσε και Μαρξ. Υπέγραψαν αυτοί για το τέλος του αιώνα. Τρεις
φιλοσοφίες, τρία κινήματα. Υπαρξισμός, Αιώνια επιστροφή και ιστορικός
υλισμός. Και οι τρείς αυτοί φιλόσοφοι καθόρισαν μαζί την μοίρα του 20ου.
Με σπαθί και με μαχαίρι ο Κόσμος προχωρεί θα αναφωνούσε ο Νίτσε αν
δεν τον πείραζε κάπως ο Ζαρατούστρα.
Ο Κίρκεγκωρ λοιπόν εώς βαθειά θρησκευόμενος θεωρούσε τον εαυτό του
σύγχρονο του Ιησού Χριστού. Δεν έλεγε σε καμία των περιπτώσεων ότι ο
Ιησούς Χριστός πατούσε επί της γής εκεί κάπου παραδίπλα του στην
Δανία, θεωρούσε όμως ότι ο αληθινός Χριστιανός πρέπει να ζει εώς εάν ο
Ιησούς Χριστός είναι εκεί, δίπλα του, σύγχρονος του. Παραδέχεται και ό
ίδιος ότι αυτή η πίστη, η μόνη αληθινή, είναι για τον ίδιο υπερβολικά
δύσκολη.
Η απόλαυση λοιπόν έχει κατά πολίς τραγουδηθεί και εκμαιευθεί.
Είμαστε λοιπόν στο όριο ανάμεσα στην πτώση και την ανάβαση. Είμαστε
σαν διόσκουροι, εμείς λοιπόν αφορίσαμε τον Κόσμο για μία σχέση σχεδόν
Ερωτική. Γιατί λοιπόν χωρίσαμε από την ευτυχία του Κόσμου; Ήταν μια
δίωξη, μία τάξη, ένας μοναχισμός. Μοναχοί πλέον χωριζόμαστε στα δύο.
Εμείς λοιπόν το αδιάψευστο φύλο, εμείς λοιπόν οι ουδέτεροι. Είμαστε
ουδέτεροι ή όχι; Εγώ άνδρας λέω, αυτός λέει είμαι ένας. Όχι, δύο όχι τρεις
όχι δεκα-τέσσερις. Ποιος από μας τους δύο έχει δίκιο. Εγώ ή αυτός;
Κανένα δίκιο δεν υπάρχει όταν αφήσεις τον εραστή σου για μία γυναίκα.
Εγώ το παραδέχομαι τον άφησα. Έχω υπάρξη και εραστής και ερωμένος.
Και ας μιλήσουμε επιτέλους για το ζήτημα των αναρχικών, τας
αναρχιστάς, πολύ-ερωτισμός και τα καθέκαστα. Οι καταλήψεις είναι
8
πράγμα τωρινό, χθεσινό και αυριανό. Δεν προβλέπονται πολλά για τους
καταληψίες. Ας ζήσουμε με λίγα, έλεγαν. Μια ευτυχία, μια απόλαυση.
Ανήρ και γυνή, δύο φύλα δύο απολαύσεις.
Ποιος από εδώ είναι πραγματικά εύθυμος; Κάποιος κάπου κάποτε,
υπήρξε και αυτός. Υπάρχει ο Εύθυμος άνθρωπος; Μεγάλος λέγανε,
κράτησε λέγανε, σοβαρός λέγανε. Και γιατί εγώ λοιπόν να δέχομαι τα
βέλη των ιδίων ανθρώπων; Γιατί να με λένε Χάρακα και Παραχαράκτη;
Γιατί αυτός έχαιρε αποδοχής και εγώ υβρίζομαι; Ας μιλήσω λίγο για τον
προκάτοχο μου, τον Εύθυμο άνθρωπο. Ο Εύθυμος άνθρωπος λοιπόν,
ήταν καλός.
Κεφάλαιο Ένα
Φιλολογία και Κριτική, Ιστορία εν του όντως, Ιωάννης εν τάφω
Ιστορία μου, αμαρτία μου. Πόσο και δεν έχω μιλήσει για εμένα. Ο
Νόβαλης έλεγε ότι ένας καλός συγγραφέας δεν γράφει τίποτε άλλο από
την προσωπική του πνευματική αυτοβιογραφία. Εγώ έχω επεκταθεί σε
ζητήματα που με αφορούν, είτε πολιτικά είτε απλώς ηθικολογικά. Η
ηθικολογία λοιπόν, αυτή και αν ήταν επιστήμη θα τους υπέτασσε όλους.
Για τον Καντ η ηθικολογία είναι απαραίτητο Ον του πρακτικού Λόγου. Ο
πρακτικός Λόγος είναι αυτός ο Λόγος που κατ’εξοχήν αρμόζει στον
άνθρωπο, στον πρακτικό άνδρα. Και τότε γιατί θα λέγαμε Κριτική του
Πρακτικού Λόγου, για τον απλό λόγο ότι ο Πρακτικός Λόγος είναι ο
Λόγος που δεν είναι καθαρός. Για την ακρίβεια αυτό σημαίνει ότι ο
Πρακτικός Λόγος από μόνος του έχει μια καθαρότητα που σημαίνει ότι η
Κριτική είναι απαραίτητο μόνο όσον αφορά τις σχολές.
Είμαστε λοιπόν σε μια στιγμή που ο Λόγος ήτε λοιδωρείται ήτε
επαινείται. Είτε είμαστε με τον Απόλυτο Λόγο είτε λεγόμαστε εχθροί του.
Καταλογίζουμε στην νεολαία την αμάθεια της, ενώ εμείς δεν διδάξαμε
αυτή την νεολαία. Ο Πρακτικός Λόγος θέλει κριτική για να μην φτάσει
στις κορυφές του Απόλυτου Λόγου, και η κατάβαση δύσκολη από εκεί.
9
Γκρεμοί και καταιγίδες στο Βουνό του λόγου. Το Όρος είναι δύσκολο να
γαλουχηθεί, μένει και θα παραμείνει εκτός πολιτισμού. Και αυτός που
στάθηκε στην κορυφή; Γαλουχήθηκε από το Βουνό παρά το γαλούχησε.
Με μία λέξη, ο Πρακτικός Λόγος χρειάζεται Κριτική δια τον απλόν λόγον
ότι δεν είναι απόλυτος.
Ο απλός λόγος λοιπόν, ο λόγος που ακούμε στις καφετέριες και στα
άντρα του σχολείου, είναι ο Λόγος είτε των μαθηματικών είτε των
ιστορικών. Οι όλες περιφερειακές επιστήμες είναι για την γενική παιδεία
του μαθητή. Μπορεί να διδαχθεί η φιλολογία μέσω καθαρού λόγου; Αυτό
το ερώτημα ελπίζουμε να αγγίξουμε στο παρόν βιβλίο.
Το ερώτημα λοιπόν θα είναι ο πρώτος κρίκος στην αλυσίδα που θέλουμε
να δημιουργήσουμε, αυτή η αλυσίδα, η αλυσίδα λόγων και κριτικών
θέλουμε να είναι το νήμα αυτού του βιβλίου, το Καντιανό νήμα των
κατηγοριών είναι για μιας το οδηγητικό νήμα σε αυτό το έργο. Η αλύσωση
λόγων λοιπόν είναι απαραίτητη προϋπόθεση εδώ για να αποκτήσει ο
Λόγος ουσία. Θα λέγαμε ότι παρατηρούμε με δυσαρέσκεια πάμπολλα
γραπτά να μην έχουν αρχή, μέση και τέλος. Χάριν μιας κάποιας
επιτηδευμένης στωικότητας, ξεκινούν δυσάρεστα, ειρωνεύονται και
τελειώνουν μέσα σε μια άπλετη δυσαρέσκεια. Εμείς δεν θα λέγαμε ότι ο
αιώνας μας είναι άσχημος, όπως ένας φίλος κάποτε έλεγε… Για αυτόν τον
φίλο λοιπόν ο αιώνας μας είναι όμορφος. Για εμάς συμβαίνει το ίδιο, ζούμε
τον αιώνα της επικοινωνίας, η επικοινωνία λοιπόν χρειάζεται και τον
βαρκάρη της και το λιμάνι της. Εγώ έριξα άγκυρα στον Ιμμάνουελ Καντ,
με αυτόν και με το καθοδηγητικό νήμα των κατηγοριών θέλω να διανύσω
τον αιώνα μας. Είναι κάτι αδύνατο; Θα έλεγα πως το αδύνατο παίρνει
ουσία μόνο εάν είναι κάποιος άνθρωπος που το θέλει. Το αδύνατο λοιπόν
είναι η αποστολή μας. Ίσως ήταν αδύνατο για κάποιον άλλο, για εμένα
όμως πιστεύω ότι είναι δυνατό. Ο αναγνώστης λοιπόν καλείται εδώ ως
κριτής να αναλάβει τις ευθύνες που του αναλογούν. Ο Γκάστον
Μπασελάρ είχε πεί ότι εκτός από το μηδέν υπάρχει και το σχεδόν μηδέν.
10
Το σχεδόν μηδέν είναι το να διαβάσεις ένα βιβλίο χωρίς καμία εξήγηση,

χωρίς κανένα σχόλιο, χωρίς εσύ να γράψεις. Επιθυμώ να εξηγήσω ότι η
φιλοσοφία ως επιστήμη υπάρχει από την στιγμή που υπάρχει
συστηματική νόηση – στοχασμός πάνω σε ένα ερώτημα, σε ένα πρόβλημα
ίσως. Εδώ το ερώτημα είναι, για μια ακόμα φορά, διδάσκονται τα
φιλολογικά, και συγκεκριμένα οι ιστορικές επιστήμες μόνο με καθαρό
Λόγο; Ή μήπως πρέπει να στείλουμε τον μαθητή, στην βιβλιοθήκη, στον
πάγκο και εν τέλει στο βιβλίο το ίδιο;
Ας τον στείλουμε λοιπόν, ας του παραδώσουμε το εγχειρίδιο στο χέρι.
Χομπσμπάουμ και Νίτσε, αν έχει Χομπσάουμε, αν έχει Νίτσε, αν έχει
αυτούς, εκεί πρέπει να σταλεί. Όλοι οι μαθητές ψάχνουν το καλύτερο
βιβλίο. Για αυτό τον λόγο καταλήγουν στο χειρότερο. Στοχεύουμε στο
φεγγάρι και ικανοποιούμαστε με σανό. Ας στοχεύσουμε ψηλά λοιπόν,
αλλά τι, το χαμηλά δεν μας κάνει; Το ενδιάμεσο; Όπως ο Ερ, στην
Πλατωνική Πολιτεία, είμαστε μεταξύ Ουρανού και Γής, πότε; Ίσως χθες,
ίσως αύριο κάποτε θα είμαστε και εκεί, όμως για να μας κρίνουν πρέπει να
ξέρουν, και αν δεν ξέρουν καλύτερα να μας ακολουθήσουν μέχρι να πουν
το όχι.
Δύο κουβέντες, τρεις λέξεις. Το ερώτημα είναι ο πρώτος κρίκος…Η πράξη
του καθηγητή είναι η διάλεξη, πρέπει η διάλεξη να εισακουστεί για να
υπάρξει μάθημα. Κατά πρώτο λόγο είναι το ερώτημα, μπορούμε να
απαντήσουμε στο ερώτημα των μαθητών; Στα ερωτήματα τους; Και που
να τους στείλουμε; Να τους στείλουμε στην τηλε-μάθηση άραγε; Το είπαμε
ήδη, στον πάγκο της σχολής. Εκεί γίνεται η μάθηση. Μαύρο πάνω σε
λευκό. Χαρτί και μολύβι. Γιατί να παρακολουθήσω αν δεν ξέρω
γράμματα;
Το όν της ιστορίας είναι η Μνήμη. Η Μνήμη, η διτότητα του ανθρώπινου
όντως, μπορεί να καθοριστεί ήτε προφορικά ήτε γραπτώς. Γραπτώς
λοιπόν μαθαίνουμε κατά τον Πλάτων το κενό γράμμα, την γραφή ενός…
νεκρού. Το γραπτό είναι πάγος μέσα σε ποτήρι. Είναι εκεί για εμένα, και
11
για σένα, για όλους τους άλλους. Σεβόμαστε το γραπτό; Σεβόμαστε το

βιβλίο; Δυστυχώς υπάρχουν ενδείξεις πως όχι. Βιβλίο λοιπόν! Βιβλίο και
άγιος ο Θεός! Ας διαβάσουμε και ας μιλήσουμε, αλλά Μνήμη δίχως
γραπτόν Λόγον δεν υπάρχει. Μνήμη, τελικά προφορικώς, μπορούμε να
αναπτύξουμε; Σε κάποιο βαθμό ναι, αλλά η Μνήμη δίχως τον γραπτό
Λόγο θα ήταν τι; Θα ήταν αέρας στα πανιά μας, από κάτω κρύβουμε
όμως, κρύβουμε το μηχάνημα, και τον σκληρό δίσκο… ας λέγαμε τον
κινητήρα.
Η Μνήμη λοιπόν μεταλαμπαδεύεται από άνθρωπο σε άνθρωπο, και από
δάσκαλο σε μαθητή, το βιβλίο είναι ο ενδιάμεσος. Αν χαθεί αυτός χάθηκε
το Πάν. Χάθηκε ένας τόμος, χάσαμε ένα πιόνι στο σκάκι, ίσως και τον
πύργο μας. Πάει ο Πύργος χάθηκε. Πάει κάηκε ένα Βιβλίο στην Σουηδία.
Άλλα 10 στην Αυστρία και άλλα 30 στην Αμερική. Θα περιμένουμε τους
βάρβαρους ως εδώ; Το καύσιμο βιβλίων, παλιό βαρβάρικο έθιμο υπάρχει
ακόμα. Ή το σταματάμε ή μας σταματάει.
Η απορία του καιρού είναι το ζήτημα των μηχανών. Μπορούν ή δεν
μπορούν οι μηχανές να προσπεράσουν το γένος μας. Κατ’εμέ η
προσπέραση αργεί να γίνει, σαν πεζός κυκλοφορώ ανάμεσα στις μηχανές
και υποφέρω. Η ανυπόφορη κατάσταση, ο καπνός και τα ζίγκ-ζαγκ των
μοτοσικλετιστών με κάνουν να χάνω την πολυπόθητη γαλήνη μου. Η
ηρεμία, το Ον της ηρεμίας, όμορφο Όν, κρατάει ακόμα. Ο άνθρωπος
λοιπόν κατ’εμέ εμμένει στην ύπαρξη, αυτό φυσικά και το δίδαξε ο
σπουδαίος Μπαρούχ Σπινόζα. Η εμμένεια στην ύπαρξη, η εμμονή του
όντως στον εαυτό του. Αυτό είναι που κάνει τον άνθρωπο, η όποια
αλλαγή είναι μόνο προς το χειρότερο. Τα εξωτερικά ερεθίσματα πολλά, το
εσωτερικό Ον άλλο.
Η επιστήμη λοιπόν, προσπαθεί να διαχωρίσει το ανθρώπινο από το
μηχανικό. Η διαφορά του μηχανικού από το ανθρώπινου είναι ότι το
μηχανικό χειρίζεται τον εαυτό του μόνο εξωτερικώς, το ανθρώπινο, το
όμορφο Ον, έχει και εσωτερική ζωή, εσωτερικό Κόσμο , ο οποίος είναι
12
απαράβατος. Το εξωτερικό ερέθισμα βαίνοντας ως προς την εσωτερική

αίσθηση οδεύει προς εγρήγορση, η εγρήγορση είναι ίδιον του ανθρώπου, το
μηχανικό από την άλλη βρίσκεται σε ανάπαυλα.
Η μπερξονική Μνήμη, αυτό το ανέφικτο για κάποιους, αλλά εφικτό για
αυτόν που δεν είναι αφασικός υπάρχει ακόμα. Μια μνήμη που αγαπάει
την επιστροφή της, που είναι πάντα εδώ, πίσω μας, μας σπρώχνει προς
νέες περιπέτειες.
Ποιος σήμερα επιτρέπει στον εαυτό του να κάνει κριτική; Μια χαμένη
τέχνη, ένα ξεχασμένο στυλ, μία περασμένη επιθυμία. Το Ον της Κριτικής
αφορά τον άνθρωπο ως όν νοητικό. Η νοητότητα του ανθρώπου αφορά
την ικανότητα του να κάνει Κριτική. Η αναιδής κρίση επί του λόγου
λοιπόν είναι αυτό που έμμεσα, δηλαδή εμπλεγμένα για να
χρησιμοποιήσουμε έναν Ντελεζιανό όρο, εμποδίζει την κριτική σκέψη. Θα
γαλουχηθεί η νέα γενιά τελικά στην Κριτική; Η θα φάει ότι της
σερβίρουν; Είναι ο άνθρωπος λοιπόν έρμαιο προκαταλήψεων; Χωρίς την
κατάκτηση της Κριτικής σκέψης κινούμαστε σε μια κινούμενη άμμο, ανά
πάσα στιγμή μπορεί ο οποιοσδήποτε να μας καταπιεί. Και μας κατάπιε,
μας κατάπιε το κράτος, η αίσθηση ανασφάλειας, το γεγονός ότι είμαστε
ήδη πεθαμένοι. Ως άνθρωπος λοιπόν έχω το δικαίωμα να πω, εγώ, εγώ
έχω ιδιάζουσα ομιλία, εγώ είμαι κάποιος, ένα πρόσωπο μία αγάπη μία
στιγμή. Είμαι δάπως μια στιγμή του Κράτους, ένας κάποιος πολίτης; Μια
λεπτομέρεια στον χάρτη; Υπό μία άποψη ναι, από την άλλη έχω έναν
Κόσμο. Τον Κόσμο των άλλων, ζω στον κόσμο των άλλων, και πρέπει
εγώ να διαβάσω, για μια άλλη φορά. Υπάρχει φιλόσοφος που δεν
υπηρέτησε τον σκοπό του; Υπάρχει γεγονός το οποίο βάσταξε 3
δευτερόλεπτα; 1 λεπτό και κάτι, 5 λεπτά. Τι μπορεί να γίνει μέσα σε 5
λεπτά. Σε όλον τον Κόσμο, μπορεί να γίνουν αμέτρητα συμβάντα. Μέσα
σε 5 λεπτά μπορεί να καταλυθώ, εγώ, ο στοχαστής. Μέσα σε 5 λεπτά
μπορώ να χάσω την ορμή μου και να ξεχάσω την αγάπη μου, το πόσο την
αγάπησα. Ζω μέσω των άλλων, ανά πάσα στιγμή πεθαίνω. Η αγωνία του
13
θανάτου, αυτή σε κρατάει ζωντανό. Η απειλή, το γάβγισμα, ένα βαμπίρ.

Ποιος πεθαίνει πρώτος και ποιος δεύτερος; Εϊμαστε σε μια σειρά και
οδεύουμε όλοι προς το τέλος.
Η ζωή σήμερα είναι αξιοβοίωτη; Είναι αξιοβοίωτο να μην μπορείς να
βγάλεις άχνα; Να μην μπορείς να κουνήσεις μια στιγμή, επειδή υπάρχει
Νόμος και Τάξη; Επειδή η σπάθα του δαμοκλαίως κρέμεται πάνω από την
κεφάλα σου; Ας πεθάνω λοιπόν εγώ ο άνθρωπος. Αλλά ξεχάστε κάτι
στην πορεία, ξεχάστε εμένα εάν μπορείτε, ξεχάστε με. Αν κάποιος με
θυμηθεί, θα είναι επειδή ένιωσε κάτι στον αέρα. Είμαστε με την αγάπη μου
ένα. Ένα σημείο, μία ευθεία, και μία κίνηση.
Ο Έρωτας του παντός εστί θρήνος, θρήνος ατελείωτος, αυτό διότι είμαι
κάποιος, που θέλει έναν πόθο, μια στιγμή. Στο περιθώριο λοιπόν, ζω εγώ
και αυτή, στο περιθώριο του συστήματος, της μεγάλης Λογικής, της
τιτάνιας λογικής ενός Έγελου. Εμείς στο περιθώριο λοιπόν, εμείς οι ταμ
ταμ ταμ, δεν μπορούμε πια να μιλήσουμε, δεν μπορούμε να βγάλουμε κιχ,
είμαστε σε έναν κόσμο που είναι σε έπιφυλακή. Εντός της φυλακής ζεί ο
άνθρωπος του περιθωρίου. Στο κέντρο ένα νεύμα μια ψυχή. Εγώ πέρασα
από το κέντρο στο περιθώριο, και τουναπάλιν. Ο τέλειος κύκλος. Η
ιστορία μιας ήττας, μιας σιωπής.
Το βιβλίο της απαρνήσεως ξεκινάει με μία λέξη. Φτώχια. Ερωτάς και
φτώχια. Μια στιγμή δυσωδίας και γύρισα πίσω. Γύρισα πίσω στα παλιά
μου λημέρια. Τι είδα; Κακολογία και ομορφιά. Γιατί να βρίζει μια ωραία
γυναίκα; Γιατί μια γυναίκα να μιλάει άσχημα; Κακότροπη και επιθυμητή,
αυτή η γυναίκα με μπαστάρδεψε.
Απαρνιέμαι λοιπόν. Απαρνιέμαι τίτλους και τιμές, μιλάω ως κάποιος, ως
ένας, και δεν θέλω να ζω μόνος μου. Στον Κόσμο των άλλων λοιπόν, ας
μιλήσουμε λίγο για δαύτον τον κόσμον τον μυστικό ονειρευτή που
επιθυμεί να παίξει με τα ζάρια του όπως μας είπε ο μέγιστος Ηράκλειτος.
Μέγιστος για τα δεδομένα των Ελλήνων, για άλλα δεδομένα μπορεί και
14
να μην είναι. Η ομορφιά της στιγμής, το παιχνίδι, το ζάρι και ο πάσος, η

απόσταση ανάμεσα σε εμένα και αυτήν. Η ζαριά, η Αναστασία λοιπόν.
Ομίλησε δια την ομορφιά της, ένα γλυκύτατο Ον, ήταν μια τυχαία στιγμή
σε ένα απειρό γαμώτο. Μέσα σε αυτή την απειρία λοιπόν, μέσα σε αυτήν
την επανάληψη, τι είμαι εγώ για την Αναστασία; Όλα και τίποτα, ο
αραβώνας καλά κρατεί. Και για το Κράτος; Τίποτα είμαι ένας σε σειρά
θανάτου. Ο επόμενος, το επόμενο σπουργίτι που πρέπει να χτυπηθεί από
το κοντάρι του συστήματος. Φοβάμαι και Τρέμμω, είμαι αυτή την στιγμή
μέσα σε μία παραγνώριση, μία ατελείωτη παρεξήγηση. Αυτή η
παρεξήγηση δεν θα τελειώσει ποτέ, αυτό διότι η αυταπάρνηση δεν
τελειώνει ποτέ.
Πρόνοια και ποταπό είναι, Απαγορεύεται λοιπόν! Η ποτοαπαγόρευση
ήταν, είναι και θα είναι. Για πότε η πρόνοια λοιπόν; Για πότε θα
μπορούμε να λέμε, εγώ εδώ είμαι και λέω αυτό που πρέπει να πω και δεν
με ενοχλεί κάποιος που πιστεύει ότι είναι ο κρατικός υπάλληλος; Πότε θα
μπορέσουμε να αναφωνήσουμε μαζί, ότι είμαστε ελεύθεροι; Θέλω να πω
τον εαυτό μου σε έναν φίλο. Πλέον αυτό είναι απαγορευμένο. Πως
πρόλαβαν και τα απαγόρευσαν όλα; Τι θα γίνει με τον ποταπό δήθεν
συνάδελφο μου; Εγώ ομιλώ σταδιακά προς μία απεξάρτηση από το
ζήτημα του υπόδουλου είναι. Αυτό διότι σήμερα, την σήμερον ημέρα
λοιπόν, δεν επιτρέπονται πολλά, σε έμενα, σε εσένα, και στους άλλους. Οι
άλλοι πάντα οι άλλοι. Και ο Κόσμος, ο ένας ο Κοινός αυτός που δεν
φτιάχτηκε ούτε από χέρι ανθρώπου, ούτε από χέρι θεού, μα είναι φωτιά,
πυρ που καίει και καίει αιώνια, γιατί τον διεκδικεί ο υπάλληλος;
Ας γυρίσουμε στην λέξη πρόνοια, γιατί πρέπει ο άνθρωπος να θεωρείται
ότι ζει έξω από το Θείο; Γιατί λοιπόν να θεωρήσω ότι είμαι σκουπίδι, ξύλο
απελέκητο; Μια ομορφιά μου λείπει και εγίνα Τιτάνας. Βαρέθηκα τον
Τιτανικό. Είναι ο Τιτανικός ο τελευταίος αστικός μύθος; Είναι αλλά δεν
μπορεί να είναι πια. Θέλω ένα μύθο για να κοιμηθώ. Ιωάννης εν τάφω.
15
Κεφάλαιο Δύο
Ο άοσμος Κόσμος …Ο Κόσμος, αυτός, αυτός που βλέπουμε, που ακούμε,
και ενίοτε αγγίζουμε, έχει τελικά οσμή; Που είναι η οσμή; Μέσα στο
πράγμα ή στα ρουθούνια μας; Τι είναι η οσμή; Αν δεν είναι το πράγμα το
οποίο αντιπαθούμε πιο πολύ στο κόσμο; Τι θα έλεγε ένας Χιουμ; Ότι η
οσμή είναι πάθος. Αυτό νομίζω υποθέτοντας ότι στην οσμή υπάρχει μόνο
ευχαρίστηση και δυσαρέσκια. Μυρίζω ποτέ για να ευχαριστηθώ; Ενίοτε
ίσως. Όμως ο Κόσμος ενίοτε είναι άοσμος. Δηλαδή επιθυμώ να δω, να
αγγίξω... να ... ακούσω. Και τι βλέπω; Ομορφιά και δυσαρέσκεια. Πόλεμο
και Ειρήνη. Τολστόυ. Τι άλλα βλέπω; Βλέπω κόσμο, να πηγαίνει στις
δουλειές του. Βλέπω νεράιδες και ξωτικά που ψάχνουν τον εαυτό τους.
Βλέπω εν τέλει τη γη. Υποφέρει αυτή; Ίσως ναι, αν πίστευα τους
αρχαίους.
Αν όμως αυτός ο κόσμος που βλέπω δεν μυρίζεται, τι σημαίνει μυρωδιά.
Άνθος, καρπός και εν τέλει ομορφιά. Από εδώ και στο εξής στο παρόν
έργο θα μιλήσουμε για τις αισθήσεις. Θα μιλήσουμε για τις αισθήσεις εώς
εάν ήταν πηγή γνώσεως. Η οσμή υπάρχει, όμως την χρησιμοποιούμαι εκεί
που χρειάζεται. Ας μιλήσουμε ακόμη για τον Κόντιγιακ, αυτός, ο
εμπειρικός φιλόσοφος, μιλούσε για ένα άγαλμα, το οποίο μύριζε, μόνο
μύριζε, αυτό το άγαλμα λοιπόν, είχε για κόσμο του, την οσμή, μόνο οσμή
ήταν το άγαλμα. Αυτό διότι το άγαλμα ήταν μόνο η αίσθηση που είχε του
Κόσμου. Όλος ο Κόσμος ένα τριαντάφυλλο.
Οπότε εμείς εδώ θα συμφωνήσουμε σε ένα βαθμό με τον Κοντιγιακ όμως
το βλέπουμε αλλιώς. Για τον απλό λόγο ότι έχουμε περάσει από άλλα
μονοπάτια, άλλους δρόμους. Το άγαλμα του Κόντιγιακ ήταν ένα άγαλμα
για το οποίο ο Κόσμος του ήταν οι αισθήσεις του. Διαδοχικά τις απέκτησε
όλες. Εν τέλει, ήταν ένα ζωντανό άγαλμα.
Τα ζώα, οι φίλοι μας, οι παλιοσύντροφοι μας όπως μας λέει ο Ανρί
Μπέρξον, αυτοί οι αγαπημένοι μας φίλοι, έχουν τελικά αισθήσεις; Θα
έπρεπε να ήταν κανείς τρελλός για να πει ότι δεν έχουν. Εν τέλει όμως.
Ποια αίσθηση σε πάει πιο μακρυά; Για την Ελληνική Φιλοσοφία ήταν
πάντα το οράν. Δεύτερον, η ακοή. Και τρίτον, είναι το κοντινό. Αφή και
ακοή έχουν μια μυστική συμφωνία μεταξύ τους.
Το όπιο, είναι αυτό καλός φίλος της αίσθησης; Δημιουργεί το όπιο
παραισθήσεις; Και ναι και όχι. Όχι, διότι δεν βλέπεις τίποτα ανύπαρκτο.
16
Ναι, διότι όλα αλλάζουν υφή. Ας αφήσουμε τους ειδικούς να μιλήσουν

περί οπίου και οπιούχων. Στην λογοτεχνεία το όπιο έκανε την δική του
καριέρα στις σελίδες ενός Γάλλου ποιητή, και ενός Άγγλου βιογράφου.
Ας πιάσουμε λοιπόν το ζήτημα από αλλού. Μιλήσαμε ήδη για τον
Κόντιγιακ και τον Μπέρξονα. Τα άνθοι του κακού. Τολστόυ. Τέρμα τα
ψέμματα, ας πούμε λίγο μία αλήθεια. Η αλήθεια για εμένα είναι ό,τι το
χασίς κάποτε... ήταν της μόδας. Χρόνια παράξενα, χρόνια περίεργα. Όμως
από το 1990 ως το 2011 όλη η νεολαία κάπνιζε το χασίς της.
Εώς πότε ακριβώς κάναμε παρέα; Εμείς η γενιά της μεταπολίτευσης;
Κάναμε παρέα το 2010; Ήδη είχαμε μπλέξει. Είχαμε μπλέξει με τις
μοναξιές μας. Είχαμε μπλέξει με άνδρες και γυναίκες. Είχαμε μπλέξει με
ψεύτικα λόγια. Εώς πότε θα είμαστε μόνοι; Ανά δύο και ανά τρεις. Τότε,
τα λέγαμε όπως τα βλέπαμε. Είμασταν παιδιά ακόμα. Τώρα; Τώρα
οδεύουμε προς τα 40. Και περιμένουμε να δούμε το έργο. Στο ίδιο έργο
θεατές. Το αισθητό, σαν φίλος μας, μας ακολουθεί ακόμα. Δεν μας άφησε
ποτέ παρά σε βαθιές νύχτες. Η νύχτα και η μέρα. Η μέρα και η νύχτα.
Παλιοί καλοί φίλοι.
Επιθυμία για μια καλή στιγμή με έναν καλό φίλο. Η απαγοήτευση η ίδια.
Δεν υπάρχει έτσι, κάθετα, ο καλός φίλος. Υπάρχουν οι φίλοι, η παρέα, τα
παιδιά, και εν τέλη... ο άνθρωπος. Η ανθρωπιά, η καλοσύνη. Αλλού, εκεί
δυσωδία. Εκεί φτώχια. Εκεί Πέραμα. Ας ακούσουμε το Πέραμα. Ραπ και
Χιπ Χοπ. Ας ακούσουμε λίγο το Χιπ Χοπ. Να τους δω να τρέχουν. Ο
έλληνας που έχεις συνηθίσει. Και εν τέλει τι ακούμε; Active Member,
Ένας Λεξ, και μετα, μετά πολλοί. Sin boy και Λεξ. Τελικά, θα
καταδικάσουμε την νεολαία για τις μουσικές τις απόψεις; “Είναι γούστα
αυτά”; Θα μαλώσουμε για το γούστο τελικά; Τι ακούγανε τελικά οι
boomers; Δεν ακούγανε το “Κορίτσι του Μάη”, δεν ακούγανε Aphrodite's
Child; Το άλμπουμ 666; Δεν ακούγανε τελικά Guns 'n' Rose. Η νεολαία τα
της νεολαίας.
Η οσμή λοιπόν είναι η αίσθηση της απόλαυσης και της δυσαρέσκειας.
Εμείς μυριζόμαστε διάφορα αλλά δεν τα πολυπιστεύουμε. Σε αυτό το
δοκίμιο πρέπει να κατανοήσουμε ένα πολύ απλό λόγο. Αυτός ο Λόγος
προυπάρχει στον Αριστοτέλη. Αυτός είναι ότι οι αισθήσεις δεν
λειτουργούν μόνες τους, και έχουν προυποθέσεις. Στην γλώσσα του
Ιμμάνουελ Καντ, προυποθέτουν και το αντικείμενο χ , και το
υπερβατολογικό υποκείμενο. Στην γλώσσα του Αριστοτέλη
17
προυποτίθεται ο αέρας κατά πρώτο λόγο, και κατά δεύτερον η γή, και
ύστερα τα υπόλοιπα στοιχεία. Το ζήτημα του πυρ θα μας απασχολήσει σε
κάποιο βαθμό γιατί και αυτό είναι προυπόθεση, προυπόθεση όμως, η οποία
είναι πρωτεύουσα αλλά δεν γίνεται να ειδωθεί εξ'αρχής αυτό διότι θα
ήταν η τελική και πιο στερεά προυπόθεση. Άρα εδώ κάτω προέχει ο αέρας
και η γη. Μιλάμε με τις αρχαίες κατηγορίες γιατί προσπαθούμε να
φτάσουμε σε μια ιστορική κατανόηση.
Ορισμός του επιστητού σημαίνει φυσική επιστήμη. Το επίστασθαι
στηρίζεται φυσικά στην όψη του πράγματος, δίχως οπτική, δίχως οράν,
δεν μπορεί να γίνει φυσική επιστήμη ακόμα και αν υπάρχει η διάθεση των
εννοιών, αυτό διότι λείπει το παράδειγμα, δηλαδή κατά τον Καντ το
εποπτικό στοιχείο της γνώσης, και συγκεκριμένα το σχήμα. Πως θα
κατασκεύασω την έννοια που χρειάζομαι, ας πούμε το ορθογώνιο
τρίγωνο, αν δεν μπορώ να το παρουσιάσω στην εποπτεία. Δηλαδή πως θα
γίνει φυσικά δίχως το οράν.
Ας μιλήσουμε λίγο για το γνωστό παράδειγμα των τυφλών που βρήκαν
το φως του. Παράδειγμα,το οποίο απασχόλησε τον 17ο αιώνα. Οι τυφλοί
όταν βρίσκαν το φως τους ενθουσιάζοντουσαν, περνούσε λίγος χρόνος,
μέχρι να δουν τα αντικείμενα και να τα αναγνωρίσουν. Αντίθετα, οι
κωφοί που αρχίζαν να ακούνε δηλώναν αρχικά δυσαρέσκεια. Δεν υπάρχει
κανένας ολικά τυφλός άνθρωπος.
Το επίστασθαι λοιπόν είναι πρώτος όρος του είδεναι. Αλλιώς, το είδεναι
είναι προυπόθεση του επίστασθαι. Οπότε, λοιπόν, η Φυσική απαιτεί τις
αισθήσεις.
Ο Πολιτισμός, ως απαραίτητος όρος της διαβίωσης του ανθρώπου, είναι

ήδη εδώ. Η ισσοροπία του όντος του ανθρώπινο έχει ποικιλοτρόπως
διαφημιστεί και επίσης δυσφημυστή. Οι δυσφημιστές της ισσοροπίας,
κυρίως διανοητικής, έχουνε να λένε για την ομοιότητα της φιλοσοφίας και
της τρέλλας. “Άσε τα βιβλία αγόρι μου”. “Μάθε να κάνεις πράματα”.
“Κάνε και κάτι”. Αυτοί σωστά ονομάστηκαν από τον Κωστή
Παπαγιώργη Βοιωτοί. Βοιωτός λοιπόν, είναι αυτός που βαριέται τα
λόγια. Που θέλει πράξεις. Που θέλει “χειροπιαστά” αποτελέσματα. Και τι
να έχω διαβάσει 500 τόμους, αυτός “δουλεύει”, δηλαδή ας πούμε βαράει
18
ένα σφυρί και σπάει ξύλα. Μπορεί ξέρω γω να κόβει και δένδρα. Πάει το
δάσος, και το έκοψε ο Βοιωτός.
Ύστερα ποιος κακολογεί την φιλοσοφία; Είναι ο Φιλισταίος. Αυτός με
τους τρεις τόμους του πάει και λέει ότι διάβασε αλλά το άφησε το
διάβασμα. Γιατί; Ε, νεανική τρέλλα. Ποιος είναι εδώ ο επικίνδυνος;
Μάλλον, και οι δύο. Η ισσοροπία λοιπόν έχει δυσφημιστές, δυσφημούν
τον λογικό. Ανισσόροπος λένε. Ποιος; Αυτός που έχει λογική. Ας δώσουμε
έναν προκαταρκτικό ορισμό της ισσοροπίας. Είναι το να ξέρεις τι θέλεις
και αν μπορείς να το επιτύχεις.
Διαφημιστές λοιπόν. “Πως να γίνεις σοφός με 5 λέξεις”. Αυτός ο
στωικισμός, ο δημοφιλής στωικισμός, είναι πολύ καλύτερος από τους
δυσφημιστές της πραγματικής ισσοροπίας που είναι οι Βοιωτοί και οι
Φιλισταίοι ( Σιαμαία και Ετεροθαλοί, Κωστής Παπαγιώργης).
Συνεχίζοντας την ροή της σκέψης αυτής θα λέγαμε ότι τα εγχειρίδα
καλοζωίας είναι η σύγχρονη απόληξη του στωικισμού. Υμνούν την
ισσοροπία αλλά μια ισσοροπία πεζή, μια μη-φιλοσοφική ισσοροπία. Μια
ισσοροπία απλά και μόνο ψυχολογικής φύσεως.
Ας κοιτάξουμε πέρα, πέρα και από την μία πλευρά και από την άλλη. Η
πραγματική ισσοροπία είναι να αγαπάς το έργο σου. Να αγαπάς την μέρα
και την νύχτα. Εϊναι επίσης και το να γίνεσαι έξω φρενών απέναντι στις
μεγάλες αδικίες. Αν πεθάνει η κόρη σου θα είσαι ήρεμος; Όχι, δεν πρέπει.
Τότε αν είσαι λογικός είσαι έξω φρενών.
Ηρεμία και χαλάρωση. Το πρώτο καλό, το δεύτερο δυσάρεστο. Πότε πότε
εύστροφα παιδιά βλέπουν οράματα, αυτά τα οράματα μπορεί να είναι
προοίμιο μιας καλύτερης ισσοροπίας. Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ το είπε, “I
have a dream”. Είχε ένα όραμα το οποίο άλλαξε τον Κόσμο, προς το
καλύτερο. Ο Μαντέλα επίσης είχε ένα όραμα. Πέρα από το όραμα δεν
κρύβεται η πράξη, αλλά η πρακτική ζωή. Κρύβεται μια απλότητα πέρα
από το όραμα.
Κάποια στιγμή ο παραισθησίας αφήνει τα οράματα, αγαπάει το αισθητό.
Τον εμπειρικό Κόσμο. Τότε λέμε ότι ισσορόπησε.
Ο Κόσμος, αυτός που βλέπουμε κάθε πρωί, και ο οποίος μας
περιτρυγιρίζει ως το επόμενο πρωινό, τι είναι αυτός ο Κόσμος αν δεν είναι
η πραγματικότητα η ίδια;
Η υπόσταση κατά τον Σοπενχάουερ είναι τίποτα άλλο παρά η ύλη. Τι
άλλο θα μπορούσε να είναι το Απόλυτο; Αυτό που δεν περνάει και δεν
19
τελειώνει ποτέ; Η ύλη λοιπόν για τον Σοπενχάουερ είναι η νούμερο ένα
πραγματικότητα. Και ο Κόσμος, ο ένυλος Κόσμος είναι ο Κόσμος της
αίσθησης και της νόησης. Ποιο πάνω; Ποιο πάνω οι έννοειες του Λόγου.
Αυτές ίπτονται εκτός εάν μπορείς να τις επιστρέψεις στην εποπτεία τους.
Η αναπαράσταση αυτού του Κόσμου, του Κόσμου μίας θέλησης και ενούς
ματιού, είναι διανοητικό ζήτημα. Αντίληψη δίχως κεφάλι δεν νοείται. Ο
ιδεαλιστής θα μας έλεγε ότι πριν το Κεφάλι υπάρχει το φυσικό φως. Το
φως του Νου. Ο Σοπενχάουερ εκδικείται τον Γερμανικό Ιδεαλισμό.
Απαντάει ότι το φως του νού έχει ανάγκη το σκοτάδι. Άρα ένα πράγμα
είναι ξεκάθαρο στον νεαρό Σοπενχάουερ. Ο Νους φτιάχνει τον Κόσμο
αλλά αυτός ο Κόσμος είναι η μόνη πραγματικότητα για τον Νου. Και το
μάτι δεν μπορεί να δει τον εαυτό του. Αυτό που βλέπει το Πάν, αυτό δεν
μπορεί να δει τον εαυτό του. Το χέρι μπορεί να αφήσει τα πάντα εκτός από
τον εαυτό του.
Ο εμπειρικός Κόσμος μας ακολουθεί κάθε στιγμή. Είναι ο Κόσμος της
εποπτείας. Ποια η διαφορά του ονείρου από την πραγματικότητα; Κατά
τον Σοπενχάουερ λοιπόν, είναι η συνοχή του εμπειρικού Κόσμου, που
διακρίνει την πραγματικότητα από το όνειρο. Το όραμα είναι σε ρήξη με
τον Κόσμο, είναι κάτι που δεν ενώνεται αιτιακά με το αισθητό. Τα
οράματα, απαραίτητα στην θρησκευτική ζωή, πρέπει κάποια στιγμή να
μεταφραστούν σε Λόγο. Τότε λοιπόν το όραμα κάνει στην άκρη. Είναι για
να χρησιμοποιήσω την γλώσσα του Σπινόζα, παραβολή, που η αλήθεια
του κρύβεται στο Νου του ανθρώπου.
Υπάρχουν φιλοσοφικές σέκτες; Υπάρχει μια ισχυρή υποψία ότι η στωική
φιλοσοφία γινόταν σε σέκτες. Αλλά ας αφήσουμε αυτό το ζήτημα για
αργότερα. Ας μιλήσουμε για τον σεκταρισμό στην πολιτική. Είναι τα
κόμματα σέκτες; Κατά τον Λέο Στράους λοιπόν η σέκτα και το πολιτικό
κόμμα διαφέρουν κατά φυσιν. Το κόμμα είναι η μαζική κίνηση, είναι και
συνενοείται με ντουντούκες.
Η σέκτα, αυτή συννενοείται με ψίθυρους. Αν είχαμε να διαλέξουμε
ανάμεσα στην σέκτα και το πολιτικό κόμμα, ο Λέο Στράους μας λέει την
σέκτα. Ας περάσουμε στην δομή της σέκτας. Στην σωστή σέκτα υπάρχει
συζήτηση.
Ο σεκταρισμός μπορεί να διακριθεί σε φιλοσοφικό σεκταρισμό και
πολιτικό σεκταρισμό. Ίσως, ο υπόγειος σεκταρισμός, στην φιλοσοφία, να
είναι προειδηοποίησει ότι η νεότητα δεν μπορεί να συννενοηθεί με τους
20
καθηγητές. Ίσως οι νέοι, οι πιο λαμπροί από αυτούς, να σχηματίζουν

παρέες για τον απλό λόγο ότι δεν μπορούν να κάνουν αποκλειστικά και
μόνο ακαδημαική φιλοσοφία. Για αυτόν τον λόγον ακριβώς, υπάρχουν
και οι δημοτικές φιλοσοφίες, δηλαδή ανεξάρτητες φιλοσοφίες, που
περιστρέφονται συνήθως γύρω από έναν φιλόσοφο. Ο πολιτικός
σεχταρισμός είναι κατ'ανάγκην δυσάρεστος στον πολύ κόσμο. Η μη
ένταξη στο μαζικό κόμμα, οδηγεί τους σεκταριστές στην ήττα στις εκλογές.
Ο σεκταρισμός δηλαδή, είναι το να βάζεις την σέκτα πάνω από όλα. Η
ανθρωπότητα χωρισμένη σε σέκτες, τις φιλοσοφικές δηλαδή, βρίσκεται
και οδηγείται σε διάλυση. Εμείς λοιπόν αντιπαρερχόμαστε αυτή την
διαίρεση. Κάθε μαγαζί μια στοά. Η στοά λοιπόν. Είναι μία σέκτα. Και
ποιος κυνηγιέται; Ο εβραίος φυσικά. Ας μιλήσουμε λοιπόν για τον
παράνομο εκδιωγμό τον Εβραίων από τις στοές, δηλαδή τα μαγαζιά. Οι
Εβραίοι λοιπόν δέχονται διώξεις από τα Ευρωπαικά Κράτοι εδώ και 7
αιώνες.-
Τα Κράτοι δεν είναι αιώνιοι μηχανισμοί. Το Κράτος ως τέτοιο μπορεί να
διατειρείται με χίλια ζόρια, αλλά ο εκάστοτε θεσμός θέλει γρανάζια για να
λειτουργήσει, θέλει ανθρώπους, το λεγόμενο ανθρώπινο δυναμικό. Εμείς
εώς Κράτος έχουμε αγγίξει την αποτυχία, μιλάω για αυτούς του
λεγόμενου Ελλαδικού Κράτος. Υπάρχει Ελλάδα σήμερα; Μετά την
πτώση των θεσμών δικαίου, και ταξινόμησης, μπορούμε να πούμε ότι
τουλάχιστον από το 2016 και μετά, δηλαδή από τότε που δεν έγινε
σεβαστή η γνώμη του Ελληνικού λαού- στην Ελλάδα υπάρχει οτιδήποτε
άλλο εκτός από δικαιοσύνη. Άρα, ας μιλήσουμε για τις κατηγορίες που
δέχεται η νυν κυβέρνηση, δηλαδή η εκλεγμένη κυβέρνηση των Ελλήνων.
Τι ακριβώς παρέλαβε το 2019 ο Μητσοτάκης, και γενικότερα η Νέα
Δημοκρατία; Μια χώρα δίχως πίστη στους θεσμούς, με ελλειπές ταμεία
και εν τέλει με χαλαρά ήθη και χαλαρά έθιμα.
Ήταν οπότε μια μεταπολιτευτική κατάσταση (με όρους του Λέο
Στράους ,post-constitutional) . Δηλαδή το Κράτος είχε αποσυρθεί από το
πεδίο και υπήρχε κενό εξουσίας. Σε μια μεταπολιτευτική κατάσταση κατά
τον Λέο Στράους, απαιτείται μια κυβέρνηση απολυταρχική. Διαφορετικά
απλά και ξάστερα η χώρα τελειώνει. Παραδείγματος χάριν, η περίπτωση
Ιούλιου Καίσαρα και Κάτονα, ο Κάτονας ήταν νοσταλγός της Ρωμαικής
Πολιτείας αλλά παραταύτα η σύγκλητος δεν μπορούσε να συνεδριάσει
πια λόγο σκληρών διαμαχών, ήταν μια μετασυνταγματική κατάσταση,
21
τότε ο Καίσαρας ανέλαβε τα ηνία. Στο ζήτημα των φιλοσοφικών

σχολών, λοιπόν το πέρασμα της Ρωμαικής Πολιτείας στην Αυτοκρατορία
συνέπεσε με την άνοδο της στωικής και επικούρειας φιλοσοφίας.
Όπως πιστεύουμε ότι ο αναγνώστης πρέπει να έχει καταλάβει, ο
στωικισμός δεν είναι τυχαία ένα ανθίζον φιλοσοφικό κίνημα, ή αλλιώς
σέκτα. Ο στωικισμός λοιπόν, ο οποίος τραγουδιέται συχνά, πολλές φορές
από αρχάριους, είναι ένα από τα πιο σφριγηλά φιλοσοφικά ρεύματα.
Ακόμη και σήμερα ο Μάρκος Αυρήλιος, αλλά και ο Επίκτητος χαίρουν
άκρας φήμης. Ο Χρύσιππος και ο Κλεάνθης φυσικά μεταχειρίζονται
δυσκολότερα ζητήματα, και είναι πιο ενορατικοί αλλά παραταύτα
διαβάζοντε και αυτή.
Στις μέρες μας έχουμε φυσικά και τους δημοτικούς στωικιστές, την
στωική ψυχολογία, ας πούμε. Και ποιος δεν έχει προμηθευτεί τον τόμο
του αυτοβοήθειας. Δεν θα λέγαμε ότι αυτή η δημοφιλής ψυχολογία είναι
άχρηστη, θα λέγαμε απλά ότι στηρίζεται εξ'ολοκλήρου στον στωικισμό. Ο
στωικός ως φιγούρα, ως φιγούρα του σοφού, είναι αυτός που υπομένει.
Υπομένει τους πόνους, υπομένει τις κακουχίες, γενικά και αόριστα,
δέχεται το πεπρωμένο του. Αυτή η τακτική βοηθάει πολύ κόσμο, κυρίως
τις φτωχές τάξεις να συνεχίσουν και να μείνουν στη ζωή. Το πέπλο ηθικής
που ζήτησε ο Ιμμάνουελ Καντ διατηρείτε σε κάθε περίπτωση από την
Στωική Φιλοσοφία. Ο στωικισμός ακόμη και σε αυτόν τον αιώνα θα μας
απασχολήσει ιδιαίτερα, διότι είναι μια φιλοσοφία πάσις φύσεως και πάσα
καιρού. Γιατί, λοιπόν, ο στωικισμός είναι μια τέτοια φιλοσοφία;
Αυτό διότι λαμβάνει την φιλοσοφία στην Σωκρατική της έννοια δηλαδή
εώς τρόπο ζωής. Γνώθι σε εαυτόν. Να γνωρίζεις ποιος είσαι. Αυτό το
ζήτημα απασχολεί σίγουρα κάθε λογικό ανθρώπινο Ον. Ποιος είμαι εγώ
τελικά; Ο πολύς κόσμος θα μου απαντούσε ότι είμαι ο τάδε ή ο δείνα.
Είμαι ο τάδε ή ο δείνα; Μεταξύ άλλων, ναι. Αλλα, παραταύτα υπάρχει
ένα κεντρικό ζήτημα που ο στωικισμός παίρνει υπόψιν του. Είμαι ο Λόγος
μου, και ζητώ επικυριαρχία πάνω στις απολαύσεις μου, άρα οριοθετώ το
θέλω μου, βάσει ηθικής. Αυτό θα ήταν το κοντινότερο πράγμα σε
κατηγορική προσταγή το οποίο θα μπορούσαμε να επάγουμε από τις
αρχές του στωικού φιλόσοφου Χρυσίππου.
Η επιθυμία επίσης έχει ποικιλοτρόπος τραγουδηθεί. Τι ακριβώς εστίν
επιθυμείν; Εστίν κατά κύριο λόγο ορμή και προσπάθεια. Ας αφήσουμε για
λίγο στην άκρη το θέμα της επιθυμίας ως τέτοιο, και να πιάσουμε το
22
αντικείμενο της. Ένα κόσμημα ας πούμε μπορεί να είναι μια επιθυμία.

Θέλω ένα ακριβό δαχτυλίδι. Σε αυτή την περίπτωση η επιθυμία έχει
αντικείμενο. Λοιπόν, ας ξεκινήσουμε από το αντικείμενο για μιά φορά και
ας ειδούμαι αν αυτό μας κάνει. Υπάρχει κενή επιθυμία; Επιθυμία δίχως
αντικείμενο; Σε αυτή την περίπτωση είναι μία επιθυμία η οποία έχει χάσει
τον σκοπό της. Το δεξιό ή το αριστερό δαχτυλίδι; Το κόσμημα ή το
μπεγλέρι. Αν έχω 30 ευρώ στην τσέπη τι θα αγοράσω; Σε αυτή την
περίπτωση η επιθυμία βρίσκεται στον αέρα, ένα κενό σημαίνον...30 ευρώ.
Κατά τα άλλα στο ζήτημα μας θα πούμε ότι εάν ο άνθρωπος είναι
ισορροπημένος, τότε δεν έχει κενές επιθυμίες. Τότε η επιθυμία δεν
προηγείται του αντικειμένου. Ο πόθος δεν γίνεται να στερείται καθαρά και
ξάστερα αντικειμένου. Πρέπει ο πόθος να υπάρχει, δηλαδή να υπάρχει
αντικείμενο. Αν αμφιταλαντεύομαι ανάμεσα σε 2 αντικείμενα του πόθου,
τελικά η επιθυμία είναι όντως κενή.
Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο και μόνο πόθος, πάθος, φλόγα. Ο άνθρωπος
είναι και Ον πολιτικό. Η οντότητα του ανθρώπου καλλιεργείται εντός
πόλεως. Εντός της Πόλις, ο άνθρωπος μαθαίνει να συνεταιρίζεται. Έτσι
χάριν στην επικοινωνία, το εν δυνάμη λογικό, γίνεται ενέργεια και
κίνηση, η Παιδεία είναι αυτό που κάνει τον άνθρωπο – άνθρωπο. Δίχως
παιδία ο άνθρωπος θα ήταν άγριος. Άγριο ζώο, είναι το λογικό του σκέλος
που τον κάνει άνθρωπο, και αυτό, γίνεται σταδιακά και με πολύ ιδρώτα.
Δεν είναι μόνο ο μαθητής που κουράζεται στο μάθημα. Και ο παιδαγωγός,
ο εκπαιδευτής, και αυτός πρέπει να χύσει ιδρώτα. Η μάθηση πηγάζει από
το νοητικό μέρος και του διδάσκαλου και του μαθητή. Εκεί, στο νοητικό, ο
διδάσκαλος επαφύει την γνώση του στον μαθητή. Η αγαθότητα του
διδάσκαλου κρατιέται χάριν επιτήρησης. Η επιτήρηση του εκπαιδευτικού
σώματος πάνω στον εκάστοτε διδάσκοντα δεν θα έπρεπε να μας ενοχλεί.
Όμως, και ο εκάστοτε διδάσκοντας συμμετέχει στην επιτήρηση του
σώματος των διδασκόντων. Υπακούει τον Νόμο, αλλά και ο ίδιος είναι μιά
από τις πηγές αυτουνού. Αυτονομία και Υπακοή εδώ εναρμονίζονται.
Συμπέρασμα, ο άνθρωπος ως ον, γίνεται άνθρωπος δια της παιδείας, και
η παιδεία ως τέτοια είναι δυνατή μόνο χάριν ενός εκπαιδευτικού
συστήματος.
Ο Καντ, γνωστός μεταξύ άλλων ως θεμελιωτής των Ηθών είναι ο

φιλόσοφος της Κριτικής. Έχουμε ποικιλοτρόπος εκφραστεί για το ζήτημα
23
των Ηθών στον Ιμμάνουελ Καντ. “Τα θεμέλια της Μεταφυσικής των
Ηθών” ήταν το επιστέγασμα της Κριτικής του Καθαρού Λόγου, ήταν η
στεύση της Μεταφυσικής, εώς επιστήμης. Η μεταφυσική, χωρισμένη σε
δύο μέροι- στην Κριτική της γνώσης, και επίσης- στην Ηθική, είναι η μόνη
επιστήμη που μπορεί να στηριχθεί σε ορθολογικά θεμέλια εκτός της
Μαθηματικής Φυσικής.
Τα θεμέλια των Ηθών λοιπόν είναι έργο που άργησε να έρθει. Δεν έχουν
Ηθικοί οι κλασσικοί; Ένας Πλάτων, ένας Αριστοτέλης, οι Λατίνοι;
Φυσικά και έχουν Ήθος, το έθος τους στηρίζεται σε δύο πράγματα, και εν
τέλει ένα. Ένα, χρήση και δεύτερο, πατριωτισμός. Και η φιλοσοφική
Ηθική του Αριστοτέλη; Εξυμνεί το μέτρο, την μέτρηση, εν τέλει την
Μετριοφροσύνη. Κατά τον Λέο Στρως οι δύο πηγές της ηθικής είναι η
Μεγαλοσύνη και δεύτερον η Δικαιοσύνη. Η σύγχρονη φιλοσοφία, λόγω
του Καρτέσιου, κινήθηκε προς την Μεγαλοσύνη, και κατά δεύτερο Λόγο
για την Δικαιοσύνη. Για αυτό Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ στέκει μόνος, μοναδικός
ανάμεσα σε όλους τους σύγχρονους Φιλόσοφους, αυτός ναι, αυτός επέλεξε
την Δικαιοσύνη πάνω από την Μεγαλοσύνη. Ο Αριστοτέλης παραταύτα
θέτει αυτές τις δύο αξίες ξέχωρα και πιστεύει ότι και οι δύο πρέπει να
κρατηθούν εντός μέτρου, άρα η ζυγαριά κλίνει υπέρ της Δικαιοσύνης.
Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ λοιπόν στέκει μόνος όπως είπαμε. Υπάρχει μία
θεωρία ότι ο Φρήντριχ Νίτσε ήταν παρόμοιος του Ρουσσώ, δηλαδή
κριτικός του μοντερνισμού. Υπό μια έννοια ήταν και αυτός κριτικός της
μοντερνικότητας, του νεωτερισμού, όμως δεν έχει την αγαθότητα ενός
Ρουσσώ. Η κακεντρεχής κριτική του Νίτσε ομοιάζει πολύ με την Κριτική
που επέβαλλε ο Πλάτων στους σοφιστές και στους ποιητές. Από τα βέλοι
του Νίτσε γλίτωσε μόνο ο Μαρξ και ο Κίρκεγκωρ, από τους συγκαιρινούς
του. Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, όντως δεν πείραξε μυρμήγκι για μυρμήγκι, ενώ
ο Φρήντριχ Νίτσε έθεσε ως σκοπό του, ως μότο του, “Δεν πείραξε ούτε
μυρμήγκι”, αυτό για ποιον; Φυσικά για τον Ζαν-Ζακ Ρουσσώ.
Έχουμε ήδη επεκταθεί σε ζητήματα που αφορούν το ζήτημα της ενοχής.
Αν και πιάσαμε το ζήτημα πλαγίως θεωρούμε ότι ο άνθρωπος ως Ον δεν
είναι κάτι που τείνει να ξεπεραστεί. Σε προηγούμενες δουλείες μας
εξηγήσαμε με όποιον τρόπο μπορούσαμε το ζήτημα του τι έστιν άνθρωπος.
Ανάμεσα στους πολλούς φιλόσοφους που είχαμε ως οδηγούς, ο Μπλέζ
Πασκάλ ήταν αυτός που νοηματοδότησε ξανά για εμάς το ζήτημα
24
άνθρωπος. Θα επαναλάβουμε μερικές από τις θέσεις μας για τυχόν

αναγνώστες που δεν είναι ενήμερη γύρω από το έργο μας, και το έργο
φυσικά του Μπλέζ Πασκάλ.
Ο Μπλέζ Πασκάλ λοιπόν βλέπει τον άνθρωπο εμπρός στο άπειρο, στον
άπειρο χώρο, στην άπειρη έκταση, μια κουκκίδα στον χάρτι θα λέγαμε.
Αυτός λοιπόν που το μηδέν, ή το άπειρο, είναι έτοιμα να τον καταπιούνε
έχει αξία, αξία διότι κατανοεί αυτό που τον απειλεί. Εμείς λοιπόν πλέον
θεωρούμαι ότι δεν μπορούμε πλέον να μιλάμε για μετα-ανθρωπισμό και
μετα-φαινομενολογία. Ο ανθρωπισμός και η φαινομενολογία ήταν κάτι
που υπήρξε τότε, κάποτε, στις αρχές του 20ού, στον 14ο ας πούμε επίσης,
και ξανά στον 17ο αιώνα. Το να πάρεις μια στερεά πεποίθηση, να την
θεωρήσεις ξεπερασμένη, και να αγκυλώσεις ένα μετά μπροστά της μας
φαίνεται μια προσπάθεια πιθηκισμού. Όπως ο Ζαρατούστρα είχε τον
πίθηκο του έτσι και ο Χάιντεγγερ είχε αυτούς που τον πιθηκίζαν. Ως
Μαιτρ ο Χάιντεγγερ δυστυχώς για τον ίδιο βρήκε μέτριας υφής
ακόλουθους. Εμείς δεν χρειαζόμαστε απλά και μόνο ακόλουθους. Τείνουμε
να θεωρούμε ότι η εποχή μας είναι μια εποχή στην οποία μία νέα σκέψη
μπορεί να πάρει μορφή. Αυτή η σκέψη δεν θα είναι εκ του μηδενός, ο
Αριστοτέλης, ο Φαράμπι, ο Πρόκλος και ο Ιάμβλιχος, είναι λίγοι μόνο από
τους φιλόσοφους που έχουν ξεχαστεί. Σήμερα ήρθε ο καιρός να
αναλάβουμε τις ευθύνες που μας αναλογούν. Δεν γίνεται να γνωρίσεις την
ίδια σου σκέψη δίχως την σκέψη ενός προηγούμενου, δίχως να
εντρυφήσεις σε έναν Μαιτρ. Εμείς λοιπόν θέλουμε να ζήσουμε μια εποχή
φιλοσοφική, αντάξια της γαλλικής στιγμής του ’60, αντάξια της στιγμής
του υπαρξισμού, αντάξια του 18ού αιώνα.
Η αυταπάρνηση λοιπόν είναι μία έννοια που πρέπει να μας απασχολήσει.
Δεν είναι τυχαίο ότι όλοι οι φιλόσοφοι, εκτός έναν Μαξ Στίρνερ, θεωρούν
τον εγωισμό μία ασθένεια προς εξαφάνιση. Δεν θα μιλήσουμε εναντίον του
εαυτού και του Εγώ. Αυτό που μας αφορά αυτή την στιγμή, αυτό που
αφοράει την φιλοσοφική φύση σήμερα είναι το κατά πόσο είμαι κάποιος
μόνος. Δίχως επικοινωνία και αγάπη. Πως γλιτώνω τον εγωισμό σε μια
25
εποχή ναρκισισμού; Σε μια κοινωνία σχετικισμού και ναρκισισμού; Μας

απασχολεί εις βάθος το ζήτημα του κατά πόσο οι σύγχρονες επιστήμες με
την βοήθεια της σύγχρονης τεχνικής ακολουθήσαν το παράδειγμα του
μεθοδολογικού ατομισμού. Ο ατομισμός ως εφαλτήριο έρευνας, ως μέρος
έρευνας αφορά το πώς ο άνθρωπος ως μεμονωμένο ον παράγει εργασία. Η
εργασία όπως έδειξε ο Camille Nous, χωρίζεται σε στάδια και η διέρευνα
αφορά κυρίως την προσωπική ανέλιξη. Εμείς από την μεριά μας θα
σημειώναμε απλά ότι το ζήτημα αφορά και την κατανόηση των
παρελθοντικών γινομένων. Ο Χομπς μόνος του στέκει; Θα καταλάβει
κανείς Χομπς αν δεν ξέρει ότι απαντούσε μεταξύ άλλων και σε κάποιον
ενονόματι Καρτέσιο; Θα μπορούσε κάποιος να γνωρίσει τον Λάιμπνιτς
χωρίς να ξέρει την τεταμένη του σχέση με τον Μαλμπρανς;
Εμείς ως συγκαιρινή πατάμε στην ίδια βάρκα. Ίσως κριθούμε, ίσως
κάποιοι από εμάς να μην γίνουν γνωστοί. Παραταύτα, Νάμαστε, είμαστε
ακόμη εδώ.
Αφορισμοί του Ιλάχ Σιράχ
Θέμα Ι : Επιθυμία και θάνατος
Όπισθεν ο διάβολος, μπροστά εγώ.Ερμηνεία ονείρου, λάθος ύπνος.

Ομορφιά του κάλλους, θάνατος του άνδρα. Ευνουχισμός, ψέμμα
ατελείωτο Αναστάσιο Ον, γενικά αιώνιο, το υπέροχο μούτρο. Αναστασία,
γλυκό μου Ον. Επιθυμία εαυτού. Πόλεμος έναντι πάντων. Μια γυναίκα
δύο ξίφοι.Το ξίφος του Δαμοκλή. Θάνατος πατήρ, μητήρ χρέος, και η
πόρνη, αυτή με τα γλυκά μάτια.
Αίσχος ατελείωοτο, τα μαύρα πόδια του άι-σιχτίρ.Ευτυχία ίσον κόλαφος,

θάνατου δράση τάχιστη. Πόλεμος έναντι πάντων. Αναστασία
Νικήτρια.Υπόσχεση μητήρ μαθήσεως. Η υπόσχεση λοιπόν είναι το εν
εαυτό.Επιθυμία εστίν όνειδος. Όνειδος δια του είδους της αγάπης.
Επιθυμία διακαώς εαυτού, συνήθεια μολυσμένη. Η επιθυμία ως είδος
26
ενόρασης είναι το πταίσμα το ίδιο. Ομορφιά ίσον άγνοια γνώσης

αθάνατης.
Ωραικράτης και Αγαμέμνον. Δύο λάθοι σε μια στιγμή. Ομορφιά εστίν

πόθος ατελείωτος. Πόλεμος εναντίον όλων, όρκος στην έχθρα, το ύστατο
λάθος. Εγώ ομιλώ δια της σιωπής, το Ον το αληθινό εστίν ομορφιά.
Επιπλέον, ο άνθρωπος διορίζεται χάριν του χρέους του στον άνθρωπον.
Καθήκον, ευλάβεια και τιμή. Ομορφιά, κάλλος ανθρώπου, ποίησης λέξης.
Ομορφιά εκτός Κόσμου, ιστορία αμελέτητη. Όνομα εαυτού, λάθος εοσχού.
Αίσχος ανίδεου, πόλεμος εν την πόλιν.
Ομορφιά κάλλος, επιθυμία και όσφρηση. Ο θάνατος ως ον στιγμής,

εσωτερική αίσθηση και φόβος. Τρόμος του δάσους και επιθυμία του βλαξ.
Όνειδος, η κοπή φαίρνει ανάγκη και φαίρνει μένος. Ομοιοκαταληκία του
λαού με το βόδι, ανύπαρκτη μουσική. Παλάτι ανθρώπου, μένος γονέων,
γυναίκα. Επιθυμία θανάτου, μένος άνδρα. Ομοιός εν όμοιο πέλαγος. Ήττα
της ισορροπίας και επιθυμία.
Θάνατος. Νίκη ξεδιάντροπη. Ομοιότητα ανυπολογίστη. Κατερίνα όμορφη.

Η ωραιοτάτη του Πάσχα, Αναστασία. Ο Ηράκλειτος επιθυμούσε το Πυρ,
κατά δαύτον η αρρώστια είναι η υγρότητα. Το σώμα παθαίνει
υδροπεκίαση. Πεθαίνω όταν γίνομαι υγρός. Η ομορφιά του άνδρα είναι η
ξηρότητα του. Η ξηρότητα αυτή πηγάζει από το Πυρ.
Το Ον μιλάει σιωπηλά – Σάλομον Ιλάχ Μελχισεδέκ
Κεφάλαιο Τρία
Στο έργο μου, το Ον μιλάει σιωπηλά ισχυρίστηκα ότι ο άνθρωπος και η

ανθρωπότητα υπάρχουν ακόμα. Επίσης θεωρώ ότι απέδειξα ότι δεν
προβλέπεται κανένας ξεπερασμός του ανθρώπου, από τις μηχανές ας
πούμε. Τα λεγόμενα ρομπότ, τεχνητές νοημοσύνες κτλπ.
Σε αυτό το έργο λοιπόν θα πιάσουμε το ζήτημα ανάποδα, θα υποθέσουμε
ότι έχει αποδειχθεί ότι ο άνθρωπος υπάρχει ακόμα, δια το οποίο κάποιος
27
μπορεί να πεπειστεί και εμπειρικά και μέσω πίστης αν δεν του κάνουν η
αποδείξης μου.
Το κριτήριο σε αυτό το έργο είναι κατά πόσο μια φιλοσοφία στέκει
επιστημονικά. Μιλάνε τα γεγονότα υπέρ της; Έχει ορθολογική συνοχή;
Εμμέσως πλην σαφώς θα ισχυριστώ και το ισχυρίζομαι από τώρα ότι ο
λεγόμενος μεταδομισμός, ήτε το λεγόμενο french theory, δεν είναι
φιλοσοφικές δηλαδή επιστημονικά βασιζόμενες θεωρίες αλλά απλή
λογοτεχνία.
Με ποιους φιλόσοφους θα ασχοληθούμε; Τα ονόματα είναι γνωστά.
Λυοταρ, Ντερριντά και Ντελέζ. Με αρχηγό τον εξαίσιο σκεπτικό
Χάιντεγγερ το french theory έκανε στην πρόσφατη ιστορία θραύση σε όλα
τα πανεπιστήμια του δυτικού κόσμου. Όλα; Σε κάθε πανεπιστήμιο
στήθηκε ένα νέο τμήμα. Το τμήμα κουλτούρα. Δεν λέμε ότι η κουλτούρα
είναι ανύπαρκτη. Λέμε ότι το τμήμα φιλοσοφίας στέκει στα ίδιαν του
θεμέλια. Τα θεμέλια του φιλοσοφικού τμήματος είναι οι αρχές πολλών και
διάφορων επιστημών. Δηλαδή, διάφορες επιστήμες έχουν διάφορες αρχές,
κυριολεκτικά, εμπειρικές και ορθολογικές. Οπότε οι επιστήμες όπως λέει ο
Ιμμάνουελ Καντ χωρίζονται σε εμπειρικές και ορθολογικές.
Οι επιστήμες λοιπόν όπως είπαμε χωρίζονται σε μαθηματικό-φυσικές και
ηθικές. Ας ψάξουμε ποιο είναι το εμπειρικό σκέλος και το ορθολογικό στην
εκάστοτε επιστήμη. Εγώ λοιπόν θα κοιτάξω το κατά πόσο στέκει ο
μεταδομισμός αν υποθέσουμε ότι για να είναι επιστήμη πρέπει να έχει ένα
ορθολογικό σκέλος. Υπάρχει το εκ των προτέρων για τους μεταδομιστές;
Τα μαθηματικά των μεταδομιστών είναι ελλειπτικά. Αυτό διότι δεν
παίρνουν υπόψιν τους την διάκριση των επιστημών. Αυτοί δεν ξέρουν
πως ακριβώς να χωρίσουνε τις επιστήμες άρα αναμειγνύουν διαφορετικά
και ετερογενή γνωσιακά πεδία.
Ο μεταδομισμός δημιουργήθηκε την δεκαετία 1960, τι ήταν αυτό το
κίνημα; Ήταν μια διαδικασία επίλυσης κάποιων υποτιθέμενων
αντιφάσεων που βρήκανε αυτοί οι σκεπτικιστές που σχετίζονται με το
κίνημα. Που βρήκαν αυτές τις κάποιες αντιφάσεις; Της βρήκαν ας πούμε
στον Μαρξ και στον Χέγκελ και σε όλους τους, σε αυτούς γνωστούς,
ακόλουθους τους.
Ποιες ήταν αυτές οι αντιφάσεις; Ήταν ας πούμε ότι ο Χέγκελ έλεγε ότι ο
Νόμος και το υποκείμενο κάνουν ένα. Για αυτό θα πάρω θέση αργότερα
28
όταν θα είναι δυνατό να εξηγηθεί αλλά σύμφωνα με τα κριτήρια μου είναι

λάθος.
Υπάρχει συνωμοταξία Χέγκελ και Μαρξ; Νομίζω πως όχι. Γιατί λοιπόν
βρέθηκαν θεωρητικοί που ισχυρίζονται ότι ο Χέγκελ και ο Μαρξ κάναν
παρόμοια λάθοι. Το ζήτημα του Μαρξ θα μας απασχολήσει εκτενέστατα.
Αυτοί οι θεωρητικοί του σκεπτικισμού θεωρήσαν ότι πάνε πέρα από τον
Μαρξ.
Ας μιλήσουμε για τους δήθεν ξεπεραστές του Κάρολου Μαρξ. Ποιοι ήταν
αυτοί; Θα πούμε τα ονόματα τους αν και προσπαθούμε να κάνουμε μια
Κριτική εν γένει του μεταδομισμού και να μην σταματάμε για πολύ στην
εκάστοτε φιγούρα. Είναι οι προαναφερθέντες, μαζί με τα μέλοι του
Socialisme ou Barbarie και του Situationiste Internationale. Δηλαδή οι δύο
ομάδες με επικεφαλής τον Καστοριάδη και τον Λεφέβρ-Ντεμπορ.
Λοιπόν, κάποιοι ανόητοι θα μας λέγανε ότι όλοι αυτοί οι δήθεν στοχαστές
είναι πολύ διαφορετικοί μεταξύ τους και ότι κάνουμε κακά που τους
τσουβαλιάζουμε. Όλοι αυτοί εκτός τον Καστοριάδη για εμάς είναι ένα
μάτσο Σκεπτικιστές. Οπότε από εδω και κάτω θα τους ονομάζουμε τους
σκεπτικούς του 1960, ο εμπνευστής του κινήματος είναι φυσικά ο
Χάιντεγγερ, του οποίου καλύτερος γνώστος εκείνη την εποχή στην
Γαλλία ήταν ο Άξελος. Θα ομιλήσουμε εκτενέστατα για το ζήτημα αλλά
ομιλάμε για το παλιό γνωστό σκεπτικισμό, α λα Σέξτου Εμπειρίκου.
Αυτοί οι σκεπτικοί λοιπόν ήταν ακαδημαικοί που επιφέραν αμφιβολίες σε
ζητήματα που η Γαλλική Ακαδημία θεωρούσε λυμμένα. Συνθήματα τους
η πολυπλοκοποίηση και η υποτιθέμενη ή δήθεν ακρίβεια. Αφεντικά της
έννοιας μας λέγανε ότι τα πάντα είναι έννοιες, άποψη κατ'εμάς
λανθασμένη.
Ας πούμε λοιπόν ότι ήταν φιλόσοφοι, φιλόσοφοι που όπως ελπίζουμε να
έχει καταλάβει ο αναγνώστης εώς τώρα σκεπτικοί.
Εμείς θεωρούμαι ότι δεν προκλήθηκε καμιά μεγαλύτερη ζημιά στην
γαλλική φιλοσοφία από τότε και έως τότε από την εποχή του Σπινόζα. Ο
Σπινόζα όχι πως ήταν άχρηστος αλλά λόγο της ακέραιης φήμης του είχε
τσακίσει τον περίφημο γαλλικό λόγο. Ποιος διάβαζε Μαλμπρανς; Η
στάση του Σπινόζα στα θέματα της αίσθησης οδήγησε στην άνθιση του
γαλλικού πεσσιμισμού και της γαλλικής αισθητιοκρατίας. Δεν θα
επεκταθούμε σε θέματα που είναι ήδη αποδεδειγμένα.
29
Το μεγάλο λάθος της γαλλικής σκέψης μετά το 1960 είναι ότι παίρνουν
τα πάντα εώς αν ήταν έννοιες. Η έννοια της φύσης, η έννοια της
φιλοσοφίας , η έννοια του ποτηριού, του σκύλου και τα λοιπά. Ας
αποδείξουμε την έννοια του σκύλου λοιπόν; Τι είναι αυτά τα
αλαμπουρνέζικα που γράφει ένας Λυοτάρ και ένας Ντελέζ. Δεν υπάρχουν
μόνο έννοιες. Οι έννοιες αν δεν κατηγοροποιηθούν δεν είναι σχεδόν
τίποτα.-
Στην συνέχεια θα συζητήσουμε τις δήθεν ή πραγματικές αρχές του
μεταδομισμού ως εάν να ήταν μια θεμελιωμένη και συστηματική
φιλοσοφία. Κατά πάσα βεβαιότητα θα δούμε ότι ο μεταδομισμός δεν
σχηματίζει πραγματικό σύστημα και στην ουσία κινείται προς μια θεωρία
της γλώσσας που καταλήγει μόνο και μόνο στην επικοινωνία.
Ας πούμε λοιπόν ότι είμασταν κάποτε νέοι, επιθυμούσαμε τότε να γίνουμε
επικοινωνιολόγοι; Δεν θα το έλεγα εγώ. Εγώ αυτό που λέω είναι ότι
μπορούμε και δεν μπορούμε να ανεχτούμε την επικοινωνία.
Λοιπόν ας το θέσουμε ως έχει, η λεγόμενη κοινωνικότητα έχει και όρια, ο
άνθρωπος δεν μπορεί να είναι σε επικοινωνία διαρκώς, έχει κάτι το μη-
κοινωνικό κάτι το οποίο τον αφορά τον ίδιο ως τέτοιο.
Ο μετα-δομισμός εστιάζει στην επικοινωνία, η επικοινωνίο ως έσχατο
αγαθό είναι αυτό που πρέπει ο άνθρωπος να επιτελέσει για να έχει ψωμί
την σήμερον ημέρα.
Εγώ προσωπικά θεωρώ ότι το ακοινώνητο δηλαδή το μέσον το
ανθρώπινο το οποίο δεν είναι ικανό να κοινωνικοποιηθεί είναι αυτό που ο
άνθρωπος επιθυμεί διακαώς. Κατ'εμέ λάθος του αλλά το επιθυμεί.
Ο μεταδομισμός λοιπόν ποντάρει α) στην επιθυμία, και β) στην
επικοινωνία. Αν ξεκινήσουμε με την μορφή της επικοινωνίας ως
επιτελεστική μορφή τότε η επιθυμία παίρνει το πάνω χέρι. Η επιθυμία
είναι λοιπόν αυτό που προσφέρει αναγκαία στον άνθρωπο την απόλαυση.
Είμαι ον απόλαυσης;
Ας ήμουν και ας είμαι. Εμείς λοιπόν λέμε 2 πράγματα, 1) Ότι ξεκινώντας
από την επιθυμία ως αρχή καταλήγεις στην επικοινωνία, και 2) Αν έχεις
την επικοινωνία για ύσταση μορφή τότε όλα μετατρέπονται σε διαφορικές
έννοιες, δηλαδή ζείς ανίδεος.
Γιατί ακριβώς οδηγήθηκε η σύγχρονη φιλοσοφία στον Ιδεαλισμό; Διότι
θεωρήσαν απλώς και κατανοητός ότι ξεπεράσαν τον δάσκαλο τους τον
Μαρξ.
30
Λογοτεχνική παρέκβαση
Επιθυμία και Φασισμός
Εμείς λοιπ
όν συνεχίζουμε άμεσα στο ζήτημα του φασισμού. Ο φασισμός λοιπόν είναι
όπως ξέρουμε το ανήκειν σε γκρουπουσκουλά τα οποία προσπαθούν να
καταλάβουν την εξουσία.
Ο φασισμός δεν ήταν και τόσο στραβό κίνημα όσο λέγεται, για την
ακρίβεια ήταν αλλά δεν έφτανε στο αποκορύφωμα της χυδαιότητας αν
δεν ενωνόταν με το αδερφάκι του τον ναζισμό.
Η έννοια της επιθυμίας... η έννοια του χωρισμού... η έννοια του
ποδηλάτου. Το ποδήλατο λοιπόν τι είναι. Σήμα; Σήμα δια τίνους τον
Λόγο. Ο Ντεριντά θα έλεγε ότι το ποδήλατος είναι ένα ίχνος. Ένα ίχνος
κάπου εκεί. Λίγο πιο εδώ, λίγο πιο εκεί.
Δεν θα λέγαμε ότι είναι άχρηστος άμεσα αλλά λέμε ότι εμείς επιθυμούμε
την παρουσίαση του εαυτού όπως λέγεται.
Ούτε όλα είναι γλώσσα , ούτε όλα είναι σημεία. Το σημείο είναι μια
μαθηματική έννοια που κακώς χρησιμοποιήθηκε στην λογοτεχνία.
Ο Κωστής Παπαγιώργης επιθυμεί διακαώς τον εαυτό, το επιχείρημα του
περί στενωπού και μακρύ λόγου στέκει ακόμα. Πόσο μακρύς είναι ο
ντεριντιανός Λόγος. Είναι ο Λόγος του μακρύς; Καταλήγει σε
συμπεράσματα;
Αποδόμηση... αποδόμηση... αποδόμηση...
Ομοιότητα και ενθύμηση
Η ομοιότητα λοιπόν είναι διττή. Η διττότητα της επιθυμίας αναφέρεται

σε προήγουμενα συμβάντα καθώς η επιθυμία είναι δίκοπο μαχαίρι. Ας
πάμε λοιπόν, ας φέρουμε μια στωική φιλοσοφία! Γιατί άλλωστε να
είμαστε λυπημένοι, θα σας πούμε; Ας πούμε λοιπόν ότι το Ον δια το οποίο
μιλάμε είναι το σεξ. Ας πούμε για μια στιγμήν χάριν υπόθεσεις ότι το σεξ
είναι το βασικό ζήτημα προς το οποίο τείνει ο άνθρωπος, δια το οποίο
τείνει ο άνθρωπος.
Πάμε λοιπόν! Τι είναι το σεξ κατά τους ψυχαναλυτές; Το μυστικό, ο
κενός λόγος, η ενθύμηση της μητρικής στοργής. Η Καλυψώ που μαζεύει
31
τον Οδυσσέα από τα βράχυα. Ο Οδυσσέας που φεύγει με το καράβι. Στο

ενδιάμεσο ένα ον το παιδί.
Ο Φρόυντ λοιπόν είναι γέλωτας για κάποιους και ψυχαναλυτής για
άλλους. Η σοβαρότητα του φρουδικού έργου δεν είναι αμφισβητίσιμη. Ας
μιλησουμε λίγο για το θέμα του έρωτα. Ο έρωτας έχει διαβαθμίσεις.
Ανώτερη και κατώτερη ψυχή. Τριαδικότητα των στοιχείων; Τα στοιχεία
μπορεί να είναι τρία όταν υπάρχει έλλειψη.
Η τριαδικότητα της πλατωνικής ψυχής είναι όρος ή αλλιώς προυπόθεση
μιας επιθυμητής Πολιτείας. Το τριαδικό στοιχείο τί είναι εφόσον αφορά
τον έρωτα.
Ας πιάσουμε λίγο το θέμα Σαντ. Ο Σαντ προσφέρει τριών ειδών
γυναικών. Την καθοδηγήτρια, την μικρή μαθήτρια της και τέλος το θύμα.
Ας ξεκινήσουμε από το θύμα. Το θύμα είναι απών από το έργο. Το έργο ως
τέτοιο αφορά κυρίως την μαθήτρια και την δασκάλα της. Δασκάλα στα
τερτίπια του έρωτα. Η φιλοσοφία στο μπουντουάρ αφορά την μάθηση του
έρωτα από ένα πρίσμα που για εμένα είναι χαμερπές.
Αλλά δεν είναι το σεξ χαμερπό; Τι θα λέγαμε σε κάποιον που θα μας
έλεγε η ζωή είναι σεξ; Θα του λέγαμε να κοιτάξει πάνω προς τον έρωτα.
Πόνος και ηδονή
Διαλεκτική και πόνος. Πόνος και διαλεκτική. Επιθυμία του πόνου.

Ανταπόκριση της σάρκας ως τέτοιας. Είναι ο έρωτας δυνατός για ένα
γήινο πλάσμα σαν εμάς;
Ας μιλησουμε λίγο για τον Σάσερ Μαζόχ, το μαζοχιστηκό κίνημα πήρε
τα πάνω του κάπου το 2013. Το 2013 έγινε δημοφιλές το νέο φεμινιστικό
κίνημα.
Ας το πιάσουμε το θέμα όμως από πιο βαθειά. Το τρίπτυχο έρωτας, σεξ ,
υποταγή δανείζει την αίγλη του σε πολλά ονόματα. Λογοτέχνες και
ποιήτριες ονομάζουν την ηδονή ως έρωτα, τον έρωτα ως πόνο και την
υποταγή ως υποταγή.
Υποταγή σε μια ανώτερη δύναμη, υποταγή στην γυναίκα, την μαιτρέζα,
την νεαρή κοπέλα. Νομολογικά ο έρωτας με ανηλίκους απαγορεύεται.
Παραταύτα ο έρωτας μεταξύ ενηλίκων επιτρέπεται.
Επιθυμία και στοργή

32
Η στοργή της μάνας προς το παιδί είναι μια αλήθεια. Του πατέρα το ίδιο.
Αλλά η επιθυμία κατά τον μεταδομισμό διαφεύγει αυτή την κατάσταση,
προς κάθε μεριά; Όχι, διαφεύγει προς μια δεδομένη στιγμή.
Επιθυμία και πίστη
Η πίστη είναι ένα απαραίτητο Ον του Λόγου. Ο Λόγος δίχως πίστη είναι
αλάτι δίχως πιπέρι. Επιθυμούμε διακάως την ομορφιά, η πίστη όμως
επιθυμεί την ύπαρξη.
Ιστορία και Ηδονή
Η ιστορία δια της ηδονής απασχόλησε τον Φουκώ. Δια ταύτον η ηδονή
αλλάζει πρόσωπα, αλλάζει ρούχα αλλά η ουσία μένει πάντα ίδια.
Κεφάλαιο Τέσσερα
Η επιθυμία λοιπόν είναι το κεντρικό ζήτημα του μεταδομισμού. Ο

μεταδομισμός θεωρεί ότι ο άνθρωπος έχει ως ουσία την επιθυμία. Η
επιθυμία για αυτόν δεν είναι έλλειψη παρά είναι πλεόνασμα.
Ας αφήσουμε λίγο τις σεξουαλικές μεταφορές στην άκρη. Λόγου χάριν
επιθυμώ φαί. Είναι αυτό ανάγκη ήτει έλλειψη ή πλεόνασμα. Οι
ψυχαναλυτές έχουν δίκιο όταν μιλάνε για έλλειψη. Το φαί είναι
πλέονασμα μόνο στα τραπέζια των αστών.-
Τελικά για ποιον η επιθυμία είναι η αρχή του παντός; Θα είναι φυσικά
για αυτόν που θεωρεί ότι ο Θεός είναι ενούς είδους τύραννός. Αυτό γιατί;
Ας ρίξουμε μια ματιά στα λεγόμενα του Σπινόζα. Ο Σπινόζα λοιπόν λέει
ότι ο Θεός ως τύρρανος είναι αυτός που κυβερνά σύμφωνα με την θέληση
του. Ποιος έχει τέτοια ιδέα περί του Θεού θα συζητηθεί σε αυτό το
κεφάλαιο.
Είναι μια αναίδια προς τον άνθρωπο να θεωρείς ότι αυτός ο Κόσμος με τις
χίλιες εκφάνσεις και τα δεκάδες φύλα΄δημιουργήθηκε στην τύχη. Η τύχη
αν παίζει κάποιο ρόλο είναι στο παιχνίδι. Στην ρουλέτα ας πούμε έχουμε
30 επιλογές. Μία στις 30, 2 στις 30; 30 στις 30; Τότε έχουμε απάτη.
33
Η βλακεία λοιπόν είναι η επιθυμία δίχως Νου. Ο Νους λοιπόν ποιον

άλλο ρόλο μπορεί να έχει εκτός να χαλιναγωγεί την επιθυμία. Ο θυμός
δια τον οποίον η ψυχή αποκτά σφοδρότητα είναι απαραίτητο Ον του
Λόγου αλλά ο ίδιος δεν έχει λόγο.
Η επιθυμία ως ον άγαρμπο τρέχει δεξιά ή αριστερά ψάχνοντας κάτι να
καταβροχθίσει. Τα ηνία φυσικά ανήκουν στο νου. Ο όμορφος άνδρας; Τι
είναι όμορφος άνδρας έχει σκεφτεί κανείς;
Εμείς θα συνεχίσουμε να επιμένουμε διαρκώς και διαρκώς ότι το Ον
υπάρχει εκεί έξω. Ας μιλήσουμε λίγο για τον περίφημο εσωτερισμό. Τι
είναι ο εσωτερισμός; Είναι η πίστη του ότι η ψυχή είναι ως τέτοια υπαρκή
μόνο δια τον ταύτον άνθρωπον.
Ο ταύτος άνθρωπος λοιπόν γνωρίζει τον εσωτερικό του κόσμο. Τον
γνωρίζει στα όρια της γνώσης του αλλά το εσωτερικό είναι του κόσμου
του διαφεύγει. Κρυφοκοιτάω δεξιά ή αριστερά. Βλέπω τίποτα εκεί μέσα;
Ο άνθρωπος μπορεί να δει μέχρι εκεί που φτάνει ο ορίζοντας του.
Ας ξεκινήσουμε σιγά σιγά να περνάμε στο ζήτημα που μας απασχόλησε
και στο Ον μιλάει σιωπηλά. Υπάρχει κάποια δυνατότητα να ξεπεραστεί ο
άνθρωπος. Κάτι τέτοιο υποδηλώνει μια βλακώδης ερμηνεία της θεωρίας
της εξέλιξης. Η θεωρία της εξέλιξης είναι σωστή μόν εντός ορίων. Σε ποιο
όριο; Στο ιστορικό όριο.
Η εξέλιξη εκτός ιστορίας υπάρχει; Θα ήταν τελείως μα τελείως εκτός του
ορίζοντα γνώσης του κανονικού ανθρώπου. Οπότε ας μιλήσουμε λίγο για
ιστορική εξέλιξη ήτη πρόοδο.
Συμπεραίνουμε εδώ ότι η εξέλιξη μπορεί να είναι μόνο κοινωνική ήτη
ιστορική.
Η κοινωνική εξέλιξη είναι απαραίτητη για να μην περιπέσει η κοινωνία
σε στασιμότητα ήτη οπισθοχώρηση. Για να υπάρχει κοινωνική εξέλιξη
πρέπει να τηρούνται κάποιες προυποθέσεις. Πίστη και τήρηση των
Νόμων, και φυσικά επιστημονική εργασία. Ας μιλήσουμε για τις
προυποθέσεις της ακαδημαικής έρευνες ( Όπως έκανε στην Γαλλία
πρόσφατα ο Camille Nous).
Η ακαδημαική έρευνα είναι λοιπόν δύο ειδών, ήτε ακολουθεί τους νόμους
της αγοράς και είναι αστική επιστήμη, ήτη επιστήμη δοσμένη σε κάποιον
αφέντη, προφανώς μέλος της αστικής τάξης, είτε αποτελεί εταιρία είτε
νομικό πρόσωπο, ήτε λοιπόν η έρευνα γίνεται ελεύθερα για τους σκοπούς
34
της ανθρώπινης εξέλιξης δηλαδή της επιτυχίας σκοπών που αρμόζουν

στον άνθρωπο ως άνθρωπο.
Η εξέλιξη λοιπόν είτε γίνεται σταδιακά ή απότομα, για την ακρίβεια για
να μιλήσουμε ευκρινών η απότομη αλλαγή είναι πάντα προσωρινή
δηλαδή ψευδοαλλαγή. Η πραγματική κοινωνική εξέλιξη ακολουθεί
στάδια, δηλαδή κατά την γαλλική φιλοσοφία είναι στιγμές. Στιγμές όχι
σαν μαθητικά σημεία αλλά με βάθος χρόνου. Και από όποια πλευρά και
να το πιάσουμε εν τέλει θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η αλλαγή
ήτη εξέλιξη κοινωνική γίνεται αργά και σταθερά, δηλαδή σταδιακά.
Κεφάλαιο ΙΙΙ- Ο ιστορικισμός
Ο ιστορικισμός λοιπόν είναι η θεωρία της κοινωνικής εξέλιξης. Ο

ιστορικισμός ενός Χέγκελ και ενός Νίτσε δεν είναι αρκετός. Περιπήπτει σε
αντιφάσεις και σε λογομαχίες. Είμαι ένα άτομο της εποχής μου. Και ναι
και όχι. Δεν είμαι μόνο και μόνο για ένα λόγο. Γιατί έχω ορίζοντα, και
κατά δεύτερο λόγο μνήμη. Κατά τα άλλα όπως όλα τα πεπερασμένα
λογικά όντα είμαι ένα άτομο που ζεί στο παρόν.
Τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από αυτήν την πρόταση. Αν ο
άνθρωπος ως άνθρωπος έχει α) μνήμη και ορίζοντα και β) παροντική
παρουσία, και γ) ιστορική αποστολή, τότε ο άνθρωπος είναι ένα ον
απαραίτητο. Γιατί; Διότι η τυχαιότητα δεν έχει σκοπό.
Η τυχαιότητα πηγάζει από την άγνοια είναι το συμπέρασμα της
πλατωνικής φιλοσοφίας. Δεν υπάρχει τίποτα τυχαίο. Η τύχη αν υπάρχει
ευνοεί τους τολμηρούς. Η τόλμη είναι το ρίσκο επί 10. Αν έχεις τόλμη
διάβαινε.
Ο ιστορικισμός έχει κατηγορηθεί ποικιλοτρόπως, αυτό διότι κατά
κάποιους εβραίους καθηγητές της ιστορίας της φιλοσοφίας, δηλαδή για
την σχολή του Λέο Στράους, η ιστορία ύπτεται πάνω της φύσης δηλαδή η
ιστορία είναι το ον το αληθινό.
Δηλαδή, ας το εξηγήσουμε αυτό, αν η ιστορία είναι πάνω από την φύση
είναι μία κατασκευή. Εφόσον είναι μια κατασκευή αυτή γίνεται το
απαραίτητο αντικείμενο ενασχόλησης του φιλοσόφου. Σε αυτή την
περίπτωση ο φιλόσοφος κατασκευάζει την ιστορία. Αυτό φυσικά και είναι
ανεδαφικό γιατί θα σήμαινε ότι το παρελθόν μπορεί να αλλάξει το οποίο
φυσικά και είναι αδύνατο.
35
Αν κάποιος διερωτάτε ακόμα αν είναι πιθανή η αλλαγή του παρελθόντος

κοιμάται ύπνο βαθύ. Ο πραγματικός ιστορικισμός θέτει τον άνθρωπο στο
κέντρο της ιστορίας. Η ιστορία δεν είναι μια απλή κατασκευή. Είναι
βιωμένο παρελθόν.
Ο ιστορικισμός λοιπόν είναι απαραίτητος δια την κατανόηση του σήμερα.
Είναι το να θέτεις τον εαυτό σου ενώπιον του άρματος. Το άρμα το οποίο
αντιμετωπίζει ο ιστορικός υλισμός είναι το ξένο άρμα του ναζισμού.-
«Ο κόσμος πρέπει να ρομαντικοποιηθεί» - Νόβαλις
Και τι έγινε ο άνθρωπος; Τον κατάπιε σάμπως το μηδέν;

Ακολουθώντας την σκέψη του σήμερα θα μπορούσαμε να φανταστούμε
ότι χορεύουμε πάνω στο μηδέν. Ούτε γή, ούτε νερό, ούτε φωτιά, ούτε
αέρας. Υπάρχουν αλλά το μηδέν παραμονεύει έτοιμο να τα καταπιεί. Η
ανθρώπινη ζωή είναιένα διάλλειμα ανάμεσα σε δύο μηδενικά. Στο
ενδιάμεσο ξεχνάει το μηδέν,διασκεδάζοντας. Ενέργειες στηριγμένες σε
μια ανθρώπινη, πολύ ανθρώπινη ματαιοδοξία.
Αν το μηδέν είναι το βάθος και η βάση του είναι τότε τα πράγματα
σταθεροποιούνται πάνω του. Εμφανίσεις δίχως αυτό που φαίνεται. Η
φιλοσοφία του 17ου αιώνα είδε πολύ καλά ότι δεν μπορείς να αφήσεις
κανένα χώρο στο κενό. Λίγο να του αφήσεις και πιάνει όλο τον χώρο.
Γιααυτό όλοι οι μεγάλοι φιλόσοφοι του 17ου αιώνα ενώσαν τις φωνές
τους γιανα μας πούνε σε όλους τους τόνους ότι η φύση είναι γεμάτη. Η
φύση δεν κάνει άλματα, έλεγε ένα ρητό του μεσαίωνα.
Αλίμμονο, ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται να αναπνέει το μηδέν. Αν
δενπαρατηρήσουμε αυτό που τον συνέχει, αυτό που τον περιβάλλει, θα
μας απογοήτευε πολύ. Ριγμένος σε απολαύσεις, και γρήγορες
αναστατώσεις, μοιάζει με ένα μεγάλο στόλο από τον οποίον μετά την
ναυμαχία μένουν δύο-τρεις σανίδες και λίγος καπνός για να
υπενθυμίζουν την πρότερη μεγαλοπρέπεια του.
Αναπνέουμε το μηδέν και το διώχνουμε μέσω της διασκέδασης.
Όπωςείδε ο Πασκάλ αρκεί να αφήσουμε λίγο τον θόρυβο για να
βρούμε τηνξηρότητα της βαρεμάρας μας. Η σιωπηλή παρέα με τον
εαυτό μας φανερώνει το τι είμαστε. Χαρούμενοι ή λυπημένοι.
36
Θα μπορούσαν να γραφτούν πολλά λόγια για το σύγχρονο δόγμα του

μηδενός. Η ποίηση που στηρίζεται σε αυτό το δόγμα υπάρχει σε
εκατοντάδες βιβλία και σε χιλιάδες ράφια, σε κάθε σήμα που συναντάμε
γράφει «Προσοχή στο μηδέν, γίνε δραστήριος τώρα για να το ξεχάσεις».
Ένα συμπέρασμα βγαίνει από αυτήν την εμμονή με το μηδέν, και την
άκρατη δραστηριότητα που πηγάζει από αυτό, για τον σύγχρονο
άνθρωπο.Είναι το κακό του καιρού, το κακό του αιώνα. Ο Νίτσε αντλεί
την δύναμητου επειδή το διέγνωσε και το αντιμετώπισε. Ο Χάιντεγγερ
είδε σε αυτό την δύναμη του Dasein.
Υπάρχει ένας άλλος δρόμος από την ξεχασιά, τον αφελή εκδιωγμό του
μηδενός; Την περιφρόνηση του; Μέσω του γέλιου; Χωρίς; Είναι τελικά ο
λόγος του Χάιντεγγερ που μας οδηγεί στο να ασπαστούμε το μηδέν :
ανθρώπινος;
Αν αντιπαραθεσουμε την εντατικότητα της θέλησης απέναντι στην
αναπνοή του μηδενός, δεν θα μας πούνε επικίνδυνα παλιομοδίτες;
Υπάρχειτίποτα πέρα από το τέλος του ανθρώπου;
Μένει ένας δρόμος, ούτε δίπλα ούτε παραδίπλα άλλα ευθεία. Μπροστά ή
πίσω. Όπως έλεγε ο Καρτέσιος, αν βρεθείς χαμένος σε ένα δάσος η μόνη
λύση είναι να χαράξεις μια ευθεία γραμμή.
Είναι άραγε η ματαιοδοξία το θεμελιώδες ανθρώπινο μειονέκτημα; Είναι
το ισχυρότερο πάθος; Μπορεί να μας ενώσει σαν νήμα διαφορετικές
ανθρώπινες ενέργειες και ως τέτοιο να εξηγήσει την ανθρώπινη
δραστηριότητα; Ακολουθώντας τον δρόμο που οδηγεί από τον Μακιαβέλι
σε ένα Πασκάλ βλέπουμε το πάθος της δόξας να χάνει σε ευγένεια. Για
τονΜακιαβέλι ο μεγάλος πολιτικός άνδρας ξεχωρίζει από τον μέτριο
χάριν του πάθους της δόξας. Το πιο δυνατό πάθος είναι και το πιο
ορθολογικό.
Κράτοι και αυτοκρατορίες στηρίχθηκαν στο πάθος για δόξα και σεβασμό.
Αν κρίναμε βάση του αποτελέσματος θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν
υπάρχει τίποτα πιο ευγενές από το πάθος για δόξα.
Ρίχνουμε μια ματιά γύρω μας και βλέπουμε τον συνεχή αγώνα για
δόξα.Αυλές και κόλακες υπάρχουν ακόμη. Κρατάει εκείνη ακόμα την
ανωτερότητα που τις προσέδιδε ο Ιταλός δάσκαλος; Μήπως η
37
πολιτικοποίηση της, η διασπορά της στην μάζα, δεν την έκανε να

φαντάζει, ευτελής;
Αρκεί μια στιγμή αποστασιοποίησης από τον συνηθισμένο ρου της
ζωής για να φανεί η ματαιοδοξία που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο.
Όπως είπε ο Πασκάλ, είναι ματαιόδοξο να θες να γίνεις μεγάλος.
Πολλές φορές είναι μόνο το χιούμορ και η ειρωνία που μπορούν να
διορθώσουν την ματαιοδοξία των μεγάλων. Κανείς δεν θέλει να είναι
τραγέλαφος. Έτσι οι μικροί και ταπεινοί στις μέρες μας φαίνεται να
έχουν μόνο μια δύναμη, μια εξουσία πάνω στους μεγάλους, να
γελάσουν με την ματαιοδοξία τους. Άραγε, το άκρων άωτον της
αδικίας δεν θα ήταν το μέγιστο τα ης ματαιοδοξίας παντρεμένο με την
σοβαρότητα της εξουσίας; Μια ματαιοδοξία με την οποία δεν θα
μπορούσαμε πια να γελάσουμε; Βλέπουμε δυστυχώς τις σύγχρονες
μορφές τυραννίας να κινούνται προς αυτήν την κατεύθυνση. Όπως
είδε με βαθύτητα ο Πασκάλ, είναι τυραννικό να ζητάς σεβασμό επειδή
είσαι όμορφος, ή να ζητάς να σε φοβούνται επειδή είσαι λόγιος, ή να
ζητάς να σε αγαπάνε επειδή είσαι ισχυρός. Δεν βλέπουμε μια σύγχυση
αυτών των ποιοτήτων σήμερα;
Η ματαιοδοξία κρύβει μία φτωχή εσωτερική ζωή. Αρκεί ο ματαιόδοξος
ναξεχαστεί για λίγα-λεπτά για να καταλάβει την φτώχια του. Δεν
προκαλείται αυτό από το γέλιο;
Κάναμε την υπόθεση ότι μεγάλο μέρος της δραστηριότητας του
ανθρώπου στηρίζεται στην ματαιοδοξία; Για ποιον λόγο; Γιατί αυτή η
δραστηριότητα τον κάνει να ξεχνάει το μηδέν της εσωτερικής του ζωής.
Δεν θα πηγαίναμε τόσο μακρυά ώστε να πούμε ότι ο μοντέρνος
μηδενισμός δημιούργησε την ματαιοδοξία; Αλλά μήπως της έδωσε τον
χρωματισμό που έχει σήμερα; Δεν της έδωσε την σοβαρότητα που έχει
σήμερα; Συνεχίζοντας αυτή την σκέψη, εύλογα κάποιος μπορεί να
θεωρήσει ότι η Γερμανική Φιλοσοφία μετά τον Νίτσε πάντρεψε την
ματαιοδοξία με την σοβαρότητα. Γιατί «Εφόσον δεν μπορέσαμε να
προσδώσουμε δύναμη στην δικαιοσύνη, προσδώσαμε δικαιοσύνη στην
Δύναμη».
38
«Ο υπαρξιστής φιλόσοφος πιστεύει ότι ο κόσμος ολόκληρος είναι

στο χείλος του γκρεμού για έναν μικρό πόνο στο δάκτυλο του» -
ΓκάστονΜπασελάρ
Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε με οριζόντιες παραλλαγές στο ίδιο
θέμα.Να εξηγήσουμε πως η εγρήγορση που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο
άνθρωπο στηρίζεται στην ματαιοδοξία του, και πως πίσω από αυτό
βρίσκεται ο φόβος του μηδενός και της ανυπαρξίας. Θα παραγάγαμε
αναμφίβολα κάποιες πρωτότυπες εκφράσεις. Εν τέλει, από οριζόντια
παραλλαγή σε οριζόντια παραλλαγή θα βρίσκαμε όλες εκείνες τις
κοινοτοπίες της δημοφιλείς ψυχολογίας. Αλλά αυτά τα συμπεράσματα
μπορεί να τα βγάλει μόνος του ο προσεκτικός αναγνώστης, και δεν
θέλουμε να του κλέψουμε αυτή την ευχαρίστηση. Ανταυτού σε αυτό το
κεφάλαιο θα κινηθούμε σε ένα διαλεκτικό πλαίσιο προσπαθώντας να
δούμε τι είναι αυτό στην μοντέρνα φιλοσοφία που οδηγεί προς τον
μηδενισμό, χωρίς να ξεχνάμε την πιθανότητα ο μηδενισμός να μην είναι
ένα απλά ιστορικό παράγωγο, αλλά ένας κίνδυνος συμφυής με την
ανθρώπινη σκέψη όπως είπε σε μια όμορφη έκφραση ο Αμερικάνος
ιστορικός της φιλοσοφίας, Στάνλευ Ρόουζεν. Αυτή η διαλεκτική θα είναι
το προοίμιο των απαραίτητων ιστορικών αναλύσεων που ελπίζουμε να
επιχειρήσουμε αν το επιτρέψουν οι δυνάμεις μας.
Η κινητικότητα της σύγχρονης κοινωνίας έχει πολλαπλός τραγουδηθεί.
Όλοι μας έχουμε ακούσει ότι ζούμε σε μαζικές κοινωνίες, που η αλλαγή
σαρώνει τα πάντα και τα καθέκαστα. Μήπως όμως είναι ίδιον ενός
απαισιόδοξου Νου να εστιάζει σε αυτό που σαρώνεται, σε αυτό που
ξεγίνεται και όχι σε αυτό που γίνεται;
Η βαθειά οντολογική σκέψη που αναμφίβολλα βρίσκεται στον
Χάιντεγγερ και στους ποικίλλους συνειδητούς ή ασυνείδητους
ακόλουθους του εστιάζει όπως και ένας επιφανειακός αναγνώστης θα
μπορούσε να παρατηρήσει στην περατότητα και ιστορικότητα του
ανθρώπου. Θα ήταν αφέλεια να έβλεπε κανείς σε αυτή την περατότητα
καιιστορικότητα, άρα ενδεχομενικότητα του Dasein, το δείγμα μιας
μετριοπαθούς και ταπεινής σκέψης. Αν εδώ υπάρχει κάποια
ταπεινότητα αυτή είναι ακόλουθο μιας πιο θεμελιώδους αλαζονείας.
39
Πράγματι, αν εξαιρέσουμε μερικούς οριακά ανόητους παπαγαλιστές

του Είναι και Χρόνος, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι πιο προσεκτικοί
ακόλουθοι του Γερμανού στοχαστή έχουν συνείδηση της αλλαζονείας
πουχαρακτηρίζει αυτό το έργο. Η περατότητα του Dasein, σημαίνει και
το ότιη έννοια της δικαιοσύνης είναι αν μη τι άλλο σχετική σε ένα λαό,
σε κάθεπερίπτωση σε μια ανθρώπινη ομάδα, αν όχι κυριολεκτικά
ανύπαρκτη.
Οπότε η ομάδα, η αυθεντική ομάδα των «ξύπνιων», αυτών που έχουν
κατανοήσει την ενδεχομενικότητα της ύπαρξης , μπορεί, ή καλύτερα
πρέπει να φτιάξει μια δικαιοσύνη στα μέτρα της. Η οντολογική σκέψη
παίρνοντας τα πράγματα από πιο βαθειά αγνοεί τις απαραίτητες
συνθήκες μέσα στης οποίες κινείται η ανθρώπινη σκέψη. Αν κάποιος
κοιτούσε τις ανθρώπινες υποθέσεις από άλλον πλανήτη αναμφίβολλα
θα έβρισκε λίγες διαφορές ανάμεσα σε μια ομάδα γκάνγκστερ και σε μια
ομάδα μουσικών. Το ερώτημα είναι αν αυτή η απόσταση είναι
κατάλληλη για να κατανοηθείμια ανθρώπινη υπόθεση. Προσπαθώντας
να προλάβει αυτή την κριτική προς την οποία θα κινηθούν οι πρώτοι
κριτικοί της θεμελιώδους οντολογίας ο Χάιντεγγερ γράφει « Το πιο
κοντινό είναι το πιο μακρινό».Αυτή η φράση σημαίνει ότι το πιο
καθημερινό, το πιο κοντινό στον άνθρωπο είναι και το πιο δυσνότητο
και ότι αυτό μπορεί να κατανοηθεί μόνο από μια βαθειά οντολογική
σκέψη. Είναι κάπως σαν να είμαστε θεατές του εαυτού μας. Μπορούμε
να πούμε τι και πως κάναμε αλλά το γιατί μας διαφεύγει.
Ο μοραλισμός από την άλλη έχει ως απαραίτητη συνθήκη που τον
ακολουθεί πάντα, μια γερή δόση επιφανειακότητας. Παίρνει τον
άνθρωποόπως είναι χωρίς να τον απασχολεί η θεμελίωση της ύπαρξης
του ανθρώπου, της γλώσσας, του είναι κοκ. Πάνω από όλα, επαινεί ή
ψέγει.
Για τον μοραλισμό ο άνθρωπος είναι ηθικό ον. Όποιος θεώρησε ποτέ τον
άνθρωπο επιφανειακά ίσως να εκπλάγηκε από την αθωότητα του.
Δεν είναι εμφανές ότι η οντολογική σκέψη είναι ουσιαστικά
αμοραλιστική και απολίτικη; Διαβάζοντας κάποιους σύγχρονους
ιστορικούς εκπλαγόμαστε από την τύφλωση τους σε αυτό το σημείο.
Νομίζουν ότι ξεκινώντας από τα βάθη της οντολογίας θα φτάσουν στην
επιφάνεια να πάρουνε μια πολιτική και ηθική ανάσα, ποιο δυνατοί και
40
πιοσοφοί από το ταξίδι. Μοιάζουν με κάποιον που θα νόμιζε ότι θα

ψάρευε καλύτερα αν κάνει μια κατάδυση στα βάθυ της θάλασσας, πριν
κάτσει ήρεμος να ψαρέψει με το καλάμι του στην ακρογυαλιά. Θα
πίστευε ότι αυτή η περιπέτεια θα τον έκανε δυνατότερα. Παρατάυτα
ποιος ξέρει. Ίσωςνα γυρνούσε φοβισμένος και λαχανιασμένος και να
μην μπορούσε πια να ψαρέψει. Ακόμη περισσότερο, ίσως έχανε την
αυγή ή το ηλιοβασίλεμα.
Ίσως καλύτερα όλοι εκείνη την ώρα να απολάμβανε την επιφανειακότητα
της αθωότητας.
«Τα μεγάλα πνεύματα δίνουν τα χέρια τους πάνω από τους αιώνες» - Ανρί
Μπέρξον
Η ενδεχομενικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης θα σήμαινε ότι δεν

υπάρχειαυθεντική κατανόηση της ιστορίας. Για την ακρίβεια σημαίνει ότι
η μόνη αυθεντική κατανόηση είναι αυτή που στηρίζεται σε μια άπειρα
σοβαρή παροντική απόφαση.
Όπως καίρια είδε ο Λέο Στρως, η έννοια της σχετικότητας των μορφών
του δικαίου που υποθέτει το μεγαλύτερο μέρος των πολιτικών
επιστημόνων του σήμερα κηρύττει την ανοχή σε όλες τις απόψεις.
Παραταύτα αναγκάζεται να χωρίσει ανάμεσα σε μία άποψη που
ανέχεται όλες τις άλλες, και στην πλειονότητα των μη ανεκτικών
απόψεων. Οπότε,πίσω από την απόρριψη του φυσικού δικαίου
μπορούμε να διακρίνουμε την προτίμηση ενός φυσικού δίκαιου που
ανέχεται όλα τα άλλα. Η ανοχή ως ύψιστη αξία σημαίνει όμως ότι δεν
μπορούμε να δεχτούμε το μεγαλύτερο και ουσιαστικότερο περιεχόμενο
όλων των άλλων απόψεων. Οπότε αυτό που ξεκίνησε ως δημοκρατικό
κήρυγμα ανεκτικότητας καταλήγει de facto σεμινάριο μη ανοχής. Τότε
η ανοχή εμφανίζεται ξανά ως μια αξία ανάμεσα στις χίλιες, και το
ιδεαλιστικό βασίλειο που θα ήτανπαρουσιάζεται ως μια μάχη όλων
εναντίων όλων. Εν τέλει, είναι μόνο μιαάπειρα σοβαρή απόφαση που
μπορεί να λύσει αυτόν τον δεσμό. Ως τέτοιαθα είναι πιο κοντά στην μη
ανεκτικότητα, παρά στην ανεκτικότητα που κήρυττε ο πολιτικός μας
επιστήμονας.
41
Εν πάση περιπτώσει, ο ιστορικιστής ερευνητής δεν δυσκολεύεται να

κάνειμια ανάγνωση της ιστορίας υπό το πρίσμα της άπειρα σοβαρής
απόφασης του. Σε αυτή του την έρευνα κάθε φιλοσοφικό γνωμικό και
κάθε φιλοσοφική έννοια θα έχει την στάμπα του παρελθόντος. Αυτός
προσπαθείνα ξεφύγει από τις προκαταλήψεις του παρελθόντος. Κάθε
φιλοσοφικό σύστημα για αυτόν είναι ένα εμπόδιο στον δρόμο που έχει
πάρει.
Ποιος θα τον σώσει όμως από τις προκαταλήψεις του παρόντος; Αν
δεχτούμε ότι η ανθρώπινη κοινωνία έχει προκαταλήψεις έπεται ότι έχει
καισήμερα. Όποιος μελέτησε σοβαρά την ιστορία την φιλοσοφίας είδε ότι
έχουμε μια μετακίνηση της terra incognita και όχι μια κυριολεκτική
συσσώρευση.
Ο στοχασμός πάνω στο παρελθόν είναι η μόνη λύση για όποιον δεν
θέλει απλά να τρέχει αναστατωμένος πίσω από κάθε τι καινούργιο. Σε
αυτόν τονστοχασμό πρέπει να πάρουμε στα σοβαρά τις απαιτήσεις των
δύσκολων έργων που μελετάμε. Ένας Καρτέσιος δεν μπορεί να
διαβαστεί χωρίς στοχασμό ούτε ένας Καντ μπορεί να διαβαστεί χωρίς να
κάνεις Κριτική.
« Ο άνθρωπος εργάζεται για να ζήσει» - Κώστας Αξελός
Η Θεμελιώδη Οντολογία βέβαια δεν εμφανίστηκε εν κενό. Πριν την
ποιητικο-πρακτική σκέψη του Χάιντεγγερ υπήρχε η θεωρητικό-
πρακτικήφιλοσοφία του Μαρξ. Σε αυτόν όπως και σε εκείνο
συναντάμε μια φιλοσοφία που προσπαθεί να προκαλέσει ρήξη, μια
φιλοσοφία πολιτικοποιημένη, όπως και στους Γερμανούς μετα-
Καντιανούς φιλόσοφους ,με εξαίρεση τον Σοπενχάουερ, βλέπουμε μια
επέκταση τηςπρακτικής που τείνει να υπάγει την θεωρία. Αυτή η όλο
και πιο εντατικήπολιτικοποίηση της Γερμανικής Φιλοσοφίας έκανε
τον Τσέχο ΦιλόσοφοΛάντισλαβ Κλίμα να πει ότι «Στην Γερμανία
μετά τον Σοπενχάουερ δενυπάρχει φιλοσοφία».
Ανοίγοντας μια παρένθεση θα μπορούσαμε να σημειώσουμε ότι πέρα από
τις εκρήξεις του Σοπενχάουερ απέναντι στον «τσαρλατανισμό» των
Γερμανών Ιδεαλιστών, υπήρχαν και άλλα λαμπρά μυαλά που είδαν με
καχυποψία αυτή την μακιαβελική στροφή της Γερμανικής Φιλοσοφίας.
Ανάμεσα σε αυτούς δεσπόζουν ο Σάλομον Μαιμόν που έγραψε ευθέως
42
«Για εμένα ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα», και ο Χέρμαν Κοέν που
υπερασπίστηκε την Καντιανή Κριτική Φιλοσοφία και την ριζική καταυτόν
διαφορά της με τις κατασκευές του Γερμανικού Ιδεαλισμού. Κατά την
κρίση του Σοπενχάουερ αυτές οι φιλοσοφίες είναι θλιβερά επαρχιώτικες,
πολύ «γερμανικές», σε αντίθεση με ένα Γκαίτε που αυτός είναι πράγματι
κοσμικό πνεύμα.
Ο κομμουνισμός του Μαρξ από την άλλη, θέλει να αγκαλιάσει
ολόκληρητην ανθρωπότητα. Ο Μαρξ είναι ο στοχαστής της
ανθρώπινης δραστηριότητας. Η κατεξοχήν ανθρώπινη δραστηριότητα
για αυτόν είναι η εργασία. Ο ανθρωπός θα υπερνικήσει τους
περιορισμούς του χάριν της εργασίας του.
Η οκνηρία της άρχουσας τάξης είναι το άκρων άωτον της διαφθοράς. Η
αλλοτρίωση της ανθρώπινης εργασίας μπροστά στο κεφάλαιο, η διαρκώς
αυξανόμενη απόσταση του κεφαλαίου και της εργασίας, είναι μια
αλλοτρίωση της ανθρώπινης δραστηριότητας ως τέτοιας. Ο άνθρωπος
ξεχνάει την φύση της δραστηριότητας του και γίνεται ένας ξένος μέσα στο
κόσμο.
Σήμερα συνηθίζεται είτε να απορίπτεται συνολικά η φιλοσοφική σκέψη
του Μαρξ είτε να επιβιώνουν κομματάκια της που κινούνται το καθένα
αυτόνομα. Αυτό το τίμημα πληρώνει μια φιλοσοφία όταν χάνει το
συναίσθημα της που θερμαίνει την ψυχή και γίνεται αντικείμενο στους
πάγκους ανατομίας διάφορων «σπουδών».
Έχουμε σχεδόν ξεχάσει σήμερα ότι για χρόνια ο Μαρξισμός ήταν το
αντίπαλο δέος της Θεμελιώδους Οντολογίας των ακόλουθων του
Χάιντεγγερ και της Λογικής Ανάλυσης των ακόλουθων του
Βιτγκενστάιν.Χώριζε την θέση του από τις δύο παραπάνω θέσεις με την
αιχμή του συναισθήματος του. Δεν εξέφραζε μια ανθρωπότητα που
καταρρέει υπό τοβάρος των μηχανών, ούτε τον άνθρωπο πάνω σε
ανατομικό πάγκο, αλλά μια ανθρωπότητα που καλπάζει από κατάκτηση
σε κατάκτηση, όπως ωραία είπε ο Μπέρξον.
Ένας Λούκατς και ένας Γκράμσκι αντιμετώπιζαν τις πιο ακραίες τάσεις
της Γερμανικής Φιλοσοφίας ως «ανορθολογισμό». Εν μέρει είχαν δίκιο,
και εν μέρει κατάφεραν για χρόνια να στηρίξουν τον μαρξιστικό
ορθολογισμό . Η κριτική τους δύναμη κατάφερε για χρόνια να
43
αντιστάθειστα σύγχρονα δόγματα. Ακόμη συναντούμε λαμπρούς

Μαρξιστές, αλλά μόνο οι καλύτεροι από αυτούς γλιτώνουν την διπλή
παγίδα της υπερβολικής πικρίας και από την άλλη τον υπερβολικό
ενθουσιασμό για καθετί που μοιάζει, έστω και από μακριά , ως
Μαρξιστικό σήμερα. Σε έναν Ενρίκε Ντούσελ είδαμε το παράδειγμα
της ήρεμης δύναμης που πρέπει να έχει ένας Μαρξιστής σήμερα. Από
την μεριά μας θα πούμε ότι όταν ακούμε τους λίβελους που
εκτοξεύονται από μετριότητες της επικοινωνίας απέναντι στον Μαρξ
νιώθουμε ένα πόνο στην καρδιά, και αυτό γιατί ο λόγος του Μαρξ έχει
ακόμη μια ηχώ μέσα μας.
Είδαμε ότι οι μαρξιστές φιλόσοφοι και ιστορικοί συγκεντρώσαν μια
σειράαπό φαινόμενα υπό την γενική ταμπέλα του ανορθολογισμού.
Σύνδεσαν αυτόν τον στοχαστικό ανορθολογισμό με τις ανορθολογικές
τάσεις της καπιταλιστικής κοινωνίας. Κατ’αυτούς αυτές οι τάσεις
συμβολίζουν ενίοτεένα πισωγύρισμα σε αξίες της φεουδαρχικής
κοινωνίας, ενίοτε μια νέα εξέλιξη του φετιχισμού και της αλλοτρίωσης
της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Η γενικότητα και ας πούμε ελαφρότητα με την οποία αντέδρασαν στο
φαινόμενο του ριζικού ιστορικισμού στον οποίον κατέπεσε η γερμανική
φιλοσοφία μπορεί να ερμηνευθεί είτε ως αδυναμία είτε ως σημάδι της
ριζικής τους διαφοράς με αυτή την τάση.
Σε κάθε περίπτωση αυτό το φαινόμενο έχει αναμφίβολα τις ρίζες του
στην Νιτσεική Κριτική της μοντερνικότητας. Όποια και αν ήταν η
προσωπική ευθύνη του Νίτσε, η εκλαΐκευση του περιεχομένου του
καλέσματος του για τον υπεράνθρωπο είχε τραγικές συνέπειες όπως
μπορούμε να δούμε από τους ολέθριους πολέμους του 20ου αιώνα.
Υπάρχεικάτι αφελές στην εκλαΐκευση ενός έργου το οποίο ρητά είναι
για λίγους, τους φιλόσοφους του μέλλοντος. Η διάγνωση του
μηδενισμού και της παρακμής του 19ου αιώνα είναι τόσο δυνατή επειδή ο
ίδιος δέχεται αυτή την παρακμή. Ο φιλόσοφος είναι ταυτόχρονα
χαρούμενος Υπερβόρειος και παρηκμασμένος σαν τους συγκαιρινούς
του. Η παρακμή αντί να τον θλίβει, τον κάνει ακόμη πιο χαρούμενο
γιατί χάριν σε αυτή μπορεί πιο χαρμόσυνα να καταστρέψει κάθε τι το
παρηκμασμένο. Σαν υπερβόρειος, χαίρεται την περιστροφή του
μεγάλου άστρου, παίρνει δύναμη από την αιώνια επιστροφή,
44
προετοιμάζει την επόμενη γενιά φιλοσόφων και δοξάζειτον Απόλλωνα

και τον Διόνυσο.
Η εκλαΐκευση της Νιτσεικής Κριτικής οδήγησε σε μία επιπεδοποίηση
της.Όπως συμβαίνει συχνά έμειναν μόνο οι αρνητικές πλευρές της,
έμεινε αυτό που ξέκανε ο Νίτσε παρά αυτό που έκανε. Η Νιτσεική
αισιοδοξία έμεινε απ’έξω. Ο ίδιος ο Νίτσε είχε μεγαλύτερη άνεση, και
στην έκφραση,και στο ηθικά καίριο στοιχείο του να διακρίνει ανάμεσα
σε ευγενές και ευτελές. Όπως είπε «Το βάθος της σκέψης μου είναι η
ιεραρχία». Ο Νίτσε ιεράρχησε τις ανθρώπινες φύσεις και τους
ανθρώπινους τύπους, αυτή η ιεράρχηση στηρίχθηκε σε μία θαυμάσια
ενόραση. Τι γίνεται όμως αν οι χειρότεροι παίρνουν τον εαυτό τους για
την κορυφή της ιεραρχίας; Έχουμε ακούσει πολλές φορές ότι οι
μαρξιστές δεν καταλαβαίνουν τον Νίτσε, και κατά συνέπεια αυτό που οι
ίδιοι χαρακτηρίζουν ως ανορθολογισμό. Εν μέρει αυτό στέκει. Από την
άλλη μπορούμε να πούμε ότι ως εξαίσιοι κοινωνιολόγοι, καταλαβαίνουν
πολύ καλά τι κοινωνικές συνέπειες έχει, και προβλέπεται να έχει, η
εκλαϊκευμένη Νιτσεική Κριτική. Το πάντρεμα που επιχειρήθηκε από
την σχολή της Φρακνφούρτης ανάμεσα σε Φρουδισμό και Μαρξισμό
ήταν μια ύστατη προσπάθεια να σωθεί η μοντέρνα ορθολογικότητα. Ο
Φρουδικός ορθολογισμός όμως είναι ένας Καντιανός ορθολογισμός και
για να κρίνουμε τον μοντέρνο ορθολογισμό πρέπει αναγκαία να
φτάσουμε ως τονΚαντ. Η εκτίμηση της μοντέρνας ορθολογικότητας
είναι ταυτόχρονα και μια εκτίμηση της μοντέρνας Δημοκρατίας. Ο Ανρί
Μπερξόν λέει ότι το συναίσθημα αυτής βρίσκεται στον Ρουσσώ και οι
φιλοσοφικές αρχές στονΚαντ. Σαν μια φλόγα που σιγοκαίει, πρέπει
ακόμα μια φορά να επιχειρήσουμε να ανακινήσουμε τις στάχτες της αν
δεν θέλουμε να την δούμε να σιγοσβήνει.
«Η αλήθεια είναι ένα χρυσό μήλο το οποίο είναι καλυμμένο και μοιάζει
μεένα απλό μήλο. Για αυτό ο ανίδεος δεν μπορεί να την δει» -
Μαιμονίδης
Συνηθίζεται να παίρνουμε τις μεγάλες φιλοσοφίες του 17ου αιώνα

ως μονόλιθους. Ποιος δεν έχει ακούσει για τον Καρτεσιανό δυισμό,
45
τον Σπινόζικο μηχανισμό και φυσικά την σπαζοκεφαλιά που είναι

για τηνκοινή λογική η Θεοδικία του Λάιμπνιτς;
Αν η γνώση των αδυναμιών ενός φιλόσοφου είναι σημάδι ευρυμάθειας,
ηεστίαση σε αυτές είναι δείγμα φτωχού πνεύματος. Αν η κάθε
φιλοσοφία ανήκει στην ιστορία, τότε στην συνύπαρξη της με τις άλλες
φιλοσοφίες μπορούμε να βρούμε πιθανά τυφλά μέρη, βλέπε αδυναμίες.
Επίσης, η διαδοχή φανερώνει ότι πολλές φορές οι στοχαστές του
παρελθόντος δούλευαν πάνω σε γεγονότα τα οποία δεν ήταν τα ίδια
βέβαια, και τα οποία στην συνέχεια της ιστορίας θα αναθεωρηθούν
πολλάκις. Για αυτόν τον λόγο στην πολιτική αρένα ο φιλόσοφος πάντα
θα είναι σε μειονεκτικήθέση. Δεν είναι μόνο το ότι ο κοινός άνθρωπος
είναι καχύποπτος απέναντιστον φιλόσοφο. Είναι επίσης και ότι ο
διανοούμενος ο οποίος συνήθως είναι απέναντι από τον φιλόσοφο
πάντα θα βρίσκει έναν τρόπο να παντρέψει τις έννοιες με την
κοινωνική χρησιμότητα, αν όχι όλης της κοινωνίας, τουλάχιστον μιας
ανθρώπινης ομάδας. Αυτής που είναι το ακροατήριο του εκείνη την
στιγμή.
Δεν έχουμε ακόμα πάρει αρκετά στα σοβαρά τι σημαίνει
διανοούμενος.Από κοινό τόπο σε κοινό τόπο καταφέρνει να πείσει
μεγάλα κοινά. Είναιπιο συχνά η αλλαγή πολιτική χώρου ή της μόδας
που φανερώνει την ένδοια του. Τότε όλα αλλάζουν. Από οπαδός του
νόμου και της τάξης γίνεται οπαδός της ανατροπής, ή το αντίστροφο.
Όταν η μόδα αναγκαία παλιώσει φανερώνεται και ο τσαρλατανισμός
του.
Διαφορετικά κινείται ο φιλόσοφος. Δεν αλλάζει τις απόψεις σαν
πουκάμισα ενόσω κινείται ανάμεσα σε πολιτικούς χώρους. Ιδανικά
τίποταανθρώπινο δεν του είναι ξένο. Θα ήθελε να μιλήσει και με τον
φτωχό εργάτη και με τον μικροϊδιοκτήτη και με τον αστό. Οριακά θα
ήθελε να μιλήσει και στον Τύραννο. Αυτό που λέει ο Ντελέζ για τον
Μπέρξον, δηλαδή ότι έχει ένα σύστημα μικρό α όταν μιλάει σε
πρωτάρηδες , ένα σύστημα μικρό β όταν μιλάει σε μαθηματικούς και
ένας σύστημα μικρό γ όταν μιλάει σε φιλόσοφους ισχύει σε κάποιο
βαθμό για όλους τους φιλόσοφους ως τέτοιους. Η διαφορά με τον
διανοούμενο έγκειται ότι ο φιλόσοφους λέει το εν τέλει ίδιο πράγμα,
αλλά σε διαφορετικούς βαθμούςέντασης.
46
Αλίμονο, κανείς δεν μπορεί να τα πει όλα. Ο Λακάν έλεγε ότι δεν
έχουμεαρκετές λέξεις για να τα πούμε όλα. Ακόμη παραπάνω, που
ξέρουμε ότι οκαθένας θα μας καταλάβαινε; Που θα ξέραμε ότι τα λόγια
μας δεν θα δημιουργούσαν μια θλιβερή παρανόηση;
Δίκαια ο Λέο Στρως στο Διωγμός και η Τέχνη της γραφής, εξήγησε την
διτότητα που χαρακτηρίζει το έργο των μεγάλων στοχαστών, η
κατάκτησητης τέχνης της γραφής είναι κάτι για το οποίο κάθε
στοχαστής πρέπει να παλέψει. Αυτός μόνο που ξέρει να εκφράζει
ταυτόχρονα ένα καλυμμένο και δυνατό εσωτερικό μήνυμα με ένα
πλούσιο εξωτερικό και κοινωνικά χρήσιμο περίβλημα διαθέτει και την
τόλμη του στοχασμού και την απαραίτητη αρετή της φρόνησης.
Ο Στάνλευ Ρόουζεν χαρακτήρισε τον Καρτέσιο ως τον « Στρατηγό του
Διαφωτισμού». Υπάρχει κάποιος τόσο αφελής που να θεωρεί ότι ο
Καρτέσιος δεν είχε συνείδηση του ότι η Φυσική, της οποίας ήταν εργάτης
είχε μια ισχυρή αθειστική, σε κάθε περίπτωση τουλάχιστον
αγνωστικιστική τάση;
Η πραγματικότητα είναι ότι στον φιλόσοφο όπως και στον άνθρωπο
συνυπάρχουν αντίστροφές τάσεις. Με τα λόγια του Αριστοτέλη ο
ανθρώπος «είναι ανάμεσα στα ζώα και του θεούς». Η αρματωσιά του
Καρτεσιανισμού δεν πρέπει να μας κάνει να χάσουμε από την οπτική
μαςτην εμπνευσή του Καρτέσιου. Από την άλλη οφείλουμε να πάρουμε
σοβαρά την αξίωση ορθολογισμού της φιλοσοφίας του. Έτσι θα
αποφύγουμε την παγίδα για την οποία μας προειδοποίησε ο Βίκτωρ
Ντελμπός, « Να είσαι καχύποπτος για τα παιχνίδια του στοχασμού τα
οποία με αφορμή την υποτιθέμενη ανακάλυψη της βαθειάς σημασίας
μιαςφιλοσοφίας, ξεκινάνε παραλείποντας την ακριβή σημασία της». Ο
Καρτέσιος, όπως κάθε μεγάλος στοχαστής, δεν είναι απλά ένας
«εμπνευσμένος» – και για αυτό κάθε υποτιθέμενη ανακάλυψη της
σημασίας του έργου του πρέπει να στηρίζεται σε μια ακριβή ανάλυση
τωνεννοιών και της δομής του έργου του. Έτσι, ελπίζουμε να
αποφύγουμε μίαερμηνεία υπερβολικά εύκολη.
Η ευκολία, και θα μπορούσαμε να πούμε η ελαφρότητα, με την
οποίαπαρουσιάζεται σήμερα η Καρτεσιανή Φιλοσοφία είναι ένα
σημείο το οποίο θα έπρεπε να μας εγκαλέσει σε προσοχή.
47
Αναλαμβάνοντας την ευθύνη να μιλήσουμε για τον Καρτέσιο

δίχως να αποδεχόμαστε την ευκολία του να θεωρήσουμε ότι
ξέρουμε περισσότερα τον από ίδιο για τηνσκέψη του, δίχως
κοντολογίς να θεωρήσουμε την Καρτεσιανή Φιλοσοφία μια
ξεπερασμένη φιλοσοφία, και τον ίδιο ως έναν ασυνείδητο είναι σαν
ναμπαίνουμε σε ναρκοπέδιο. Αυτό το πεδίο είναι ναρκοθετημένο
για δύο λόγους, πρώτον για την εγγενής δυσκολία κατανόησης
ενός ορθολογικού συστήματος όπως αυτό της Καρτεσιανής
Φιλοσοφίας, και δεύτερον διότι στην Ελλάδα υπάρχει μεγάλη
έλλειψη βιβλιογραφίας όσον αφορά τον Καρτέσιο αν εξαιρέσουμε
κάποιους Εγελιανούς επί το πλείστον ιστορικούς. Το έργο των
εγελιανών ιστορικών φυσικά δεν είναι αμελητέο αλλά εμείς θα
θέλαμε να παραστήσουμε έναν Καρτέσιο που δεν είναι απλά μια
στιγμή στην πραγμάτωση του Πνεύματος, που είναι πιο κοντά σε
αυτό που ο Χούσερλ πήρε ως «απαραίτητη εκκίνηση» των
πρωτόπειρων φιλόσοφων. Ο στοχασμός πάνω στον Καρτέσιο είναι
ένας στοχασμός πάνω στην νεωτερική ορθολογικότητα ως τέτοια
αν δεχτούμε ότι ο Καρτέσιος είναι ταυτόχρονα, εκτός αυτός που
ανακάλυψε το μοντέρνο πνεύμα και άρα υποκείμενο, και την
αναστοχαστική μέθοδο η οποία πάει μαζί του, όπως δίκαια έχουν
σημειώσει οι εγελιανοί ιστορικοί – λέω είναιταυτόχρονα, και ο
θεμελιωτής της ενότητας της επιστήμης ,η οποία φυσικά
θεμελιώνεται πάνω στην ενότητα του πνεύματος, που
χαρακτηρίζει την μοντερνικότητα. «Όλες οι επιστήμες δεν είναι
άρα τίποτα άλλο παρά η ανθρώπινη σοφία η οποία μένει μία και
ταυτόσημη μετον εαυτό της, όσο διαφορετικά και αν είναι τα
αντικείμενα που φωτίζει, και η οποία δεν δέχεται από αυτά
περισσότερη ποικιλία άπο αυτήν που δέχεται το φως του ηλίου
από την ποικιλία των πραγμάτων που φωτίζει» γράφει ο
Καρτέσιος στο Regulae.
Όπως παρατηρεί ο Martial Gueroult, στο Descartes selon l’ordre des
raisons, ο Καρτέσιος είδε ταυτόχρονα, την οριοθέτηση της ανθρώπινης
νόησης, τα αδιαπέραστα όρια τα οποία υψώνονται απέναντι της, και
την βεβαιότητα που μπορεί αυτή να ελπίσει μέσα σε αυτά τα όρια. Από
εκεί αντλείται η διπλή επιταγή του αναστοχασμού πάνω στα όρια του
48
Νου – που όπως θα δούμε σχετίζεται με την έννοια ή ιδέα του απείρου
και με τονΘεό ως μορφικό λόγο του απείρου, και η μεθοδολογική
επιταγή της αμφιβολίας για κάθετι που δεν είναι βέβαιο. Η
μεθοδολογική επιταγή της
«αποχής» από την κρίση ενόσω δεν είμαστε βέβαιοι, είναι και η
προυπόθεση της αντικειμενικότητας και ίδιον της θεωρίας.
Για ποίον λόγο η γεωμετρία αποτελεί την βασιλική οδό σε όποιον θέλει
να ασχοληθεί με την φιλοσοφία; Γιατί το esprit geometrique είναι τόσο
απαραίτητο;
Η γεωμετρία έχει την χάρη να μας εξασκεί την ανάλυση. Στην
γεωμετρίαμαθαίνουμε να αναλύουμε το σύνθετο στο απλό. Οι αισθήσεις
δεν είναι αμφίβολες παρά μόνο επειδή μας παραθέτουν σύνθετα
πράγματα.
Καθόσον αυτές περιέχουν κάτι απλό, αυτό δεν είναι αμφίβολο.
Παραδείγματος χάριν ένα χρώμα, το πορτοκαλί ας πούμε, δεν είναι
αμφίβολο ότι βλέπω κάτι πορτοκαλί.
Παραταύτα ακολουθώ τον κανόνα της καθολικής αμφιβολίας. Ότι
είναιαπό την φύση του αμφίβολο , δηλαδή το σύνθετο, ή με έχει
ξεγελάσει έστω μια φορά πρέπει να τεθεί σε αμφιβολία.
Η φυσική αμφιβολία γίνεται υπερβολική όταν πάρω υπόψιν μου ότι τα
βράδυα ονειρεύομαι. Πόσες φορές δεν πέρασα το βράδυ νομίζοντας
πράγματα που ο ήλιος του πρωινού θα διάλυε στην αμφιβολία;
Ο Καρτέσιος λέει παραταύτα ότι 2+3 κάνουν 5 ισχύει και στο όνειρο
και στην πραγματικότητα. Δεν μπορώ να αμφιβάλω για αυτό που
συλλαμβάνωκαθαρώς και διακριτός. Οι έννοιες που καταλαβαίνω
καθαρώς και διακριτός είναι οι απλές έννοιες.
Η προϋπόθεση της ίδιας της αμφιβολίας είναι η συνθετότητα. Το απλό
εξαιρείται αυτής. Στην Γεωμετρία μαθαίνω να αναλύω τα σχήματα στα
απλά στοιχεία τους , αριθμός, φιγούρα, κίνηση και έκταση. Το απλό
συναντάται σαν στοιχείο του σύνθετου. Η έκταση είναι πιο βέβαιη από
οποιοσδήποτε άλλο γνώρισμα του σώματος και είναι συνθετικό στοιχείο
όλων των σωμάτων και φιγούρων. Είναι ότι πιο απλό ενυπάρχει στο
49
σώμαγια την κατανόηση μου. Έτσι το συλλαμβάνω μέσα σε μία

ενόραση.
Προυπόθεση αυτής της ενόρασης φυσικά είναι η ανάλυση. Το ότι τρεις
γωνίες κάνουν 180 μοίρες και ότι αν οι δύο γωνίες είναι μεγαλύτερες
από90 μοίρες η Τρίτη είναι μικρότερη από 90 είναι έννοιες που
συλλαμβάνειτο γεωμετρικό πνεύμα.
Το γεωμετρικό πνεύμα συλλαμβάνει το τρίγωνο ως τέτοιο. Δεν
αναφέρεται στο αν το τρίγωνο υπάρχει στην φύση. Το τρίγωνο είναι
κάτιγενικό και συγκεκριμένο ταυτόχρονα. Ο εμπειριστής σίγουρα θα
αμφέβαλλε. Για αυτόν υπάρχει μόνο το τρίγωνο που υπάρχει
χαραγμένοστο χαρτί. Αυτός ο εμπειρισμός διακατέχει τον καθένα που
αγνοεί την γεωμετρία, που αγνοεί ότι το τρίγωνο κατασκευάζεται από
μια εξίσωση που μόνο το πνεύμα συλλαμβάνει.
Οι σύνθετες έννοιες είναι απαρτιζόμενες από απλά συστατικά. Δίχως τα
απλά συστατικά δεν θα έχω τον ratio cognoscendi του σύνθετου. Η
επιστήμη της γεωμετρίας είναι μια τάξη αυτών των απλών εννοιών. Ο
ratio essendi δηλαδή αν αντικειμενικά αυτή η τάξη υπάρχει στον
πραγματικό κόσμο είναι ένα δεύτερο ερώτημα που συχνά συγχέεται με
τονπρώτο. Είναι δύο διαφορετικά ερωτήματα αν υπάρχει τάξη στον λόγο
μου και αν αυτή η τάξη είναι η τάξη των πραγμάτων ως τέτοια. Μόνο
διακρίνοντας αυτά τα δύο προβλήματα θα μπορέσουμε εν καιρώ να
απαντήσουμε. Προέχει η τάξη κατ’εμάς, η τάξη του λόγου δηλαδή. Το
μόνο βέβαιο είναι ότι η γεωμετρία είναι μια επιστήμη απλών εννοιών και
αν θέλω να την κατανοήσω πρέπει να ακολουθήσω την μέθοδο της
ανάλυσης.
Παραταύτα υπάρχει ένας περαιτέρω λόγο αμφιβολίας για τον
Καρτέσιο. Εφόσον υπάρχει η γνώμη ότι υπάρχει ένας παντοδύναμος
Θεός που μπορείνα κάνει τα πάντα, δεν θα μπορούσε να κάνει και 2+3
κάνει 6 και δεν θα μπορούσε να με ξεγελάει ακόμη και σε αυτό που
αντιλαμβάνομαι σαφώς και διακριτός. Θα μπορούσε ο παντοδύναμος να
ήταν ένα πονηρό πνεύμα. Η καθολική αμφιβολία πρέπει να γίνει ριζική
αμφιβολία αν θέλουμε να βρούμε κάτι το πραγματικά μη αμφίβολο. Με
την υπόθεση ή το τέχνασμα του Malin Genie αγγίζουμε την μεταφυσική
αμφιβολία και πρέπει να κρίνουμε ακόμα και τις απλές έννοιες ως
αμφίβολες, από την στιγμή που είναι εξώ από μας.
50
Στο παρελθόν έχω ξεγελαστεί πολλές φορές, το όνειρο και εν τέλει η

υπόθεση του Malin Genie με οδηγεί σε μια ριζική αμφιβολία. Ένας
άνθρωπος για να θεμελιώσει μια στερεά γνώση πρέπει τουλάχιστον μια
φορά στην ζωή του να αμφιβάλει για όλες τις ιδέες που δέχτηκε ως
αληθείς στο παρελθόν.
Η αμφιβολία πρέπει κάποια στιγμή να τελειώσει. Είναι η
μεθοδολογική αμφιβολία και όχι η αμφιβολία ως αυτοσκοπός.
Ακολουθώντας την ροή της συνείδησης μπορώ να βεβαιωθώ ότι το
περιεχόμενο των περισσότερων σκέψεων μου είναι αμφίβολο, η
αντικειμενική τους πραγματικότητα δηλαδή η δυνατότητα να
αναπαριστούν κάτι έξω από τονεαυτό τους, τους λείπει. Αν κοιτάξω πιο
προσεκτικά θα δω ότι δεν είναι αμφίβολο όμως ότι είναι δικές μου
σκέψεις, η μορφική τους πραγματικότητα, δηλαδή η πραγματικότητα
τους ως ιδέες είναι κάτι που συλλαμβάνω καθαρά και διακριτά.
Η προυπόθεση της αμφιβολίας είναι η σκέψη, αμφιβάλω σημαίνει
σκέφτομαι. «Σκέφτομαι άρα υπάρχω» , λέει ο Καρτέσιος, σε αυτήν
την περίπτωση η μορφική πραγματικότητα της σκέψης είναι ίδια με
τηναντικειμενικής της πραγματικότητα.
Το cogito είναι ότι πιο απλό και χάριν σε αυτό έχω μια πρώτη αλήθεια.
Είναι αντικείμενο εποπτείας, χάριν στην βεβαιότητα του έχω έναν
κανόνατης ίδιας της βεβαιότητας. Οτιδήποτε είναι εξίσου βέβαιο με αυτό
ξεφεύγει από την ριζική αμφιβολία.
Η σκέψη ως τέτοια είναι απλή έννοια. Δεν επιδέχεται περαιτέρω
ορισμών.Ένας ορισμός που θα γινόταν σε σχέση με ένα γένος και ένα
είδος θα ήτανπιο αμφίβολος από αυτήν. Αυτό διότι θα παρέπεμπε σε
στοιχεία πιο σύνθετα από την ίδια. Ως το πιο απλό στοιχείο, ως πρώτη
γνώση από την πλευρά της επιστήμης , είναι η ύπαρξη που γνωρίζω
καλύτερα. Επομένως,δεν έχω παρά να συμπεράνω το ότι η επιστήμη μου
στηρίζεται όλη, αν υπάρχει, στο cogito, δηλαδή την σκέψη μου.
Σύμφωνα με τον Αλκιέ, στον Καρτέσιο έχουμε την «Μεταφυσική
Ανακάλυψη του Ανθρώπου» , ο άνθρωπος προσπαθεί να στηρίξει
μια γνώση στις ίδιες τους δυνάμεις. Το κατά πόσο το Cogito, είναι
ικανή προϋπόθεση μιας στερεάς γνώσης θα μας απασχολήσει
51
αργότερα, αυτόπου μέχρι τώρα γνωρίζουμε είναι ότι είναι η

condition sine qua non τηςγνώσης.
Παραταύτα, παραμένουν δύο προβλήματα. Το πρώτο είναι ότι η
προσοχήτου πνεύματος μου δεν μπορεί να εστιάζει πάντα στο Cogito και
στις καθαρές και διακριτές ιδέες που πηγάζουν από αυτό. Πράγματι το
πεδίο βεβαιότητας μου είναι περιορισμένο και όταν ασχολούμαι με κάτι
άλλο έχω μόνο την μνήμη αυτής της βεβαιότητας, όχι την ίδια την
βεβαιότητα. Έτσι, οι περισσότερες ιδέες που έχω συνεχίζουν να είναι
αμφίβολες. Κατάδεύτερον, μπορεί να έχω ένα σημείο που ξεφεύγει από
την ριζική αμφιβολία αλλά δεν έχω ακυρώσει την υπόθεση του Malin
Genie. Πρέπεινα αποδείξω ότι η υπόθεση ενός παντοδύναμου δαίμονα
είναι άκυρη.
Δηλαδή ότι ο Παντοδύναμος πρέπει αναγκαία να μην είναι πονηρό πνεύμα
και ότι η τελειότητα συνεπάγεται φιλαλήθεια.
Υπάρχουν δύο τρόποι να διαβεβαωθώ για αυτό. Είτε να πω ότι η
καλοσύνη περιορίζει την ελευθερία του παντοδύναμου όντος, είτε να πω
ότι ελευθερία δεν συνάδει με το ψέμα. Η πρώτη περίπτωση είναι η
σκέψη των περισσότερων Θεολόγων. Ο Θεός δεν λέει ψέματα γιατί
ελεύθερα αποφάσισε να περιορίσει την άπειρη δύναμη του λόγο της
καλοσύνης του.Αυτή η επίλυση όμως είναι αμφίβολη. Γιατί το Malin
Genie να μην βαφτίσει τον εαυτό του καλό; Αυτή η λύση είναι
ενδεχομενική και κάποιεςφορές με διασφαλίζει και άλλες με ρίχνει σε
αμφιβολία. Ο Καρτέσιος θα τείνει προς την δεύτερη λύση. Η άπειρη
βούληση, και ηελευθερία δεν συνάδουν με το ψέμα. Το ψέμα ως μη-είναι
θα ήταν μια ατέλεια και όχι μια τελειότητα για τον Θεό.
Ο Καρτέσιος στον Δεύτερο Στοχασμό γράφει « Σαν να γλίστρησα σε
βαθιά νερά, παλεύω χωρίς να μπορώ να πατήσω στον βυθό ούτε να
αναδυθώ στην επιφάνεια». Ακολουθώντας κάποιος την ροή των δύο
πρώτων στοχασμών πράγματι μπαίνει σε βαθιά νερά. Όπως έλεγε ο
Μπασελάρ « Όσο πιο πολύ κατεβαίνεις στα βάθυ τόσο πιο τρομακτικά
τέρατα συναντάς».
Η Μεταφυσική υπόθεση του πονηρού πνεύματος θυμίζει κάτι από
γνωστικισμό. Πράγματι για τους γνωστικούς, έτσι τουλάχιστον όπως
τουςπαρουσιάζει ο Πλωτίνος, ο δημιουργός αυτού του κόσμου είναι
52
κακός. Ως συνέπεια και αυτός ο κόσμος είναι κακός. Ο αληθινός Θεός

μας έχει εγκαταλείψει σε αυτόν τον κόσμο εκτός από έναν μικρό αριθμό
εκλεκτώνοι οποίοι είναι ακριβώς οι γνωστικοί.
Εν πάση περίπτωση δεν είναι ξεκάθαρο σε μας αν ο γνωστικισμός είχε
ιδιαίτερη επιρροή στην εποχή του Καρτέσιου. Πάντως τα περίεργα είδη
υποτιθέμενης γνώσης, αποκαλούμενα από τον Καρτέσιο στον Λόγο περί
της Μεθόδου ως περίεργες επιστήμες, αστρολογία και τα καθέκαστα
είχανσίγουρα μεγάλη επιρροή στις παρυφές του πνεύματος. Ο
Καρτέσιος κατά την ίδια του την μαρτυρία είχε έρθει σε επαφή με αυτές
τις επιστήμες και τις είχε απορρίψει.
Το τέχνασμα της υπερβολικής αμφιβολίας μας έθεσε την ύπαρξη του
Cogito. Αν κάτι είναι ξεκάθαρο σε κάποιον που έκανε τον κόπο να
αναλάβει τον επίπονο στοχασμό που μας προτείνει ο Καρτέσιος είναι ότι
αυτό μόνο μπορεί να είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της γνώσης.
Οπότε ή το ένα ή το άλλο. Ή δεν υπάρχει πιθανή ανθρώπινη επιστήμη ή
αυτή θα στηρίζεται στην σαφήνεια και την διακριτότητα του Cogito.
Είπαμε ήδη ότι το Cogito, αποτελεί όλη την ουσία του ανθρώπου. Στο
σώμα αντιλαμβάνομαι καθαρά και διακριτά την έκταση του, και
άλλες έννοιες όπως αριθμό, μέγεθος , σχήμα , κίνηση κτλπ αλλά όσο
διαρκεί ηριζική αμφιβολία μπορώ να είμαι βέβαιος μόνο για την ουσία
του και όχιτην ύπαρξη του. Το πνεύμα είναι πιο γνωστό από το σώμα
σύμφωνα με την τάξη του λόγου. Παραταύτα είμαι επίσης ένα ον που
φαντάζεται, βούλεται, αισθάνεται, καταφάσκει, αρνείται.
Θα κέρδιζε πολύ η σκέψη μου σε σαφήνεια και διακριτότητα αν
μπορούσαμε να κατηγοριοποιήσουμε αυτές τις ενέργειες του πνεύματος
και να βρούμε πια από αυτές έχει την ιδιότητα να λανθάνει. Η φαντασία
και η αίσθηση παρότι μιλάνε μόνο για το σώμα, και άρα υποπέφτουν στην
καθολική αμφιβολία από μόνες τους δεν με κάνουν να λανθάνω. Το ότι
σκέφτομαι ότι βλέπω ένα μήλο , ή ότι φαντάζομαι μια χιμαίρα δεν
σημαίνει ότι προδίδω αντικειμενική πραγματικότητα σε αυτές τις ιδέες.
Άρα το συμπέρασμα είναι ότι αυτό που μπορεί να λανθάνει είναι
αναγκαίαη κρίση. Όταν κρίνω ότι αυτές οι χίμαιρες έχουν αντικειμενική
πραγματικότητα, δηλαδή μια μορφική ύπαρξη έξω από εμένα είναι που
ξεγελιέμαι.
53
Αντιλαμβανόμενοι ότι μόνο οι κρίσεις μπορούν να σφάλλουν κάνουμε

ένααποφασιστικό βήμα για την επιστήμη μας. Πλέον μπορούμε να
ψάξουμε πια ιδέα, από όλες όσες έχουμε, έχει κατ’εξοχήν αντικειμενική
πραγματικότητα και άρα το μορφικό αίτιο έξω από εμάς. Μόνο με αυτόν
τον τρόπο μπορούμε να βγούμε από τον Σολιψισμό, μιας και όπως
δίκαια είπε ο Σοπενχάουερ , o σολιψιστής είναι ένας τρελλός που έχει
κλειδωθεί μέσα σε ένα πύργο και τίποτα και κανείς δεν μπορεί να
διαψεύσει εφόσον δεν βγαίνει από τον Πύργο του.
Όπως είδαμε στο .III αυτού του κεφάλαιου η αγαθότητα του Θεού δεν
αρκεί για να μας βγάλλει από τον λαβύρινθο της αμφιβολλίας για τα
πράγματα που υπάρχουν έξω από εμάς. Το Malin Genie θα μπορούσε το
ίδιο να βαφτίστει τον εαυτό του αγαθό. Η μόνη σταθερή λύση λοιπόν είναι
να αποδειχθεί ότι η παντοδυναμία, που υποθέσαμε για το Malin Genie, και
έχουμε ακούσει ότι ισχύει για τον Θεό, δεν συνάδει με το ψέμμα και το
μη-είναι. Για τον Καρτέσιο το ψέμμα είναι μια άρνηση και δεν ταιριάζει
σε ένα παντοδύναμο και άπειρα θετικό Όν.
Το όλο ζήτημα είναι ότι έχω μέσα μου την ιδέα ενούς τέτοιου άπειρου
όντως. Θα μπορούσε κάποιος να μου πει ότι εγώ την έφτιαξα αυτή την
ιδέα. Αλλά πως έφτασα σε μια τελειότητα άπειρα μεγαλύτερη από την
δικιά μου; Για τον Καρτέσιο ο μόνος δρόμος είναι να δεχθώ ότι ένα
τελειότερο Ον από μένα έβαλε αυτή την Ιδέα μέσα μου. Το μορφικό αίτιο
αυτής της ιδέας είναι Έξω από μένα, εφόσον αυτή εκφράζει την ύψιστη
αντικειμενική πραγματικότητα μέσα μου.
Κατά δεύτερο λόγο, υπάρχει το επιχείρημα ότι εφόσον Εγώ υπάρχω,
πρέπει να υπάρχει και κάθετι πιο δυνατό από μένα. Εφόσον το να
υπάρχεις είναι δύναμη και η ανυπαρξία είναι αδυναμία. Οπότε το πιο
δυνατό απόόλα τα Όντα πρέπει να υπάρχει και αυτό. Μιας και στην
άπειρη δύναμηεμπερικλίεται και η ύπαρξη.
Δεν σκοπεύουμε εδώ να κάνουμε μια εκτενής ανάπτυξη των
Καρτεσιανώνεπιχειρημάτων περί της ύπαρξης του Θεού. Όποιος
ενδιαφέρεται μπορεί να συμβουλευτεί το “ Καρτέσιος και η τάξη των
Λόγων” του Μαρσιάλ Γκερού. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να
κάνουμε σαφές ότι για έναν φιλόσοφο του 17ου αιώνα όπως ο
Καρτέσιος η ιδέα του Θεού και η ιδέα του απολύτως άπειρου
54
ταυτίζονται και ότι δίχως αυτή την ταύτιση το έξω μένει συμπαγές και
σκοτεινό. Δίχως ένα εξωτερικό κριτήριο του αληθές και του ψευδές, και
στην συνέχεια του ευγενούς και του ευτελούς, το έξω μπορεί να νοηθεί
μόνο με ανθρώπινους όρους. Παρόλες τις ομοιότητες είμαστε ακόμα
μακρυά από την Καντιανή “θεοποίηση” του ανθρώπου όπως έλεγε ο
Μπέρξον.
Το κριτήριο της απόλυτης τελειότητας είναι αναγκαστικά το άπειρο.
Ένα θετικό άπειρο το οποίο δεν περιέχει κανένα ψεύδος, σημάδι
αδυναμίας όπως είπαμε. Παραταύτα ο άνθρωπος σφάλλει συχνά, και
αυτό θα είναι τοζήτημα της επόμενης παραγράφου μας. Παραταύτα που
η απειρότητα μας δίνει ένα κριτήριο του αληθούς ανώτερο ακόμα και
από αυτό του Cogito, ο άνθρωπος ακόμη και στοφως σφάλλει ενίοτε, και
άλλοτε συχνά, τα σφάλματα τον ακολουθούν όπως ακολουθεί το σώμα
η σκιά του.
Εδώ είναι απαραίτητη μία διάκριση. Έχουμε πει ότι για τον Καρτέσιο
τοβούλομαι ανήκει στο σκέπτεσθαι, μιας και μόνο μια ψυχή μπορεί να
βούλεται, αλλά από την άλλη η βούληση, ως δύναμη κατάφασης και
άρνησης, διακρίνεται από την νόηση καθώς έχει πολύ μεγαλύτερο
πεδίο. Η νόηση του ανθρώπου είναι πεπερασμένη. Αυτά που μπορεί να
αναπαραστήσει καθαρά και διακριτά είναι λίγα,
η βούληση από την άλλη εκτείνεται σε πράγματα που η νόηση δεν
εκφράζει καθαρά και διακριτά. Επειδή καταφάσκω πράγματα τα οποία
δενμπορώ να αναπαραστήσω καθαρά και διακριτά είναι που σφάλλω.
Εδώ υπάρχει ένα σημαντικό σημείο, το οποίο θα μπορούσε να είναι
αντικείμενο αναστοχασμού για μας. Είναι το γεγονός ότι για τον
Καρτέσιοτο σφάλμα βρίσκεται στις κρίσεις.
Οι περισσότεροι άνθρωποι λένε ότι “εμπιστεύονται την κρίση τους”. Η
εμπιστοσύνη στην κρίση μας είναι το κύριο αίτιο των λαθών μας για τον
Καρτέσιο. Αν αναπαριστώ, φαντάζομαι μια χιμαίρα, τότε μόνο από αυτό
δεν σφάλλω, είναι όταν κρίνω ότι αυτή η χιμαίρα έχει αντικειμενική
πραγματικότητα που εκφράζει ένα μορφικό αίτιο έξω από μένα που
σφάλλω. Το όλο ζήτημα, και εδώ βλέπουμε την epoche του Χούσερλ είναι
το να απέχεις από την κρίση ενόσω δεν μπορείς να αναπαραστάσεις
ξεκάθαρα όλους τους όρους τους προβλήματός. Αυτή η απουσία κρίσης, η
55
καλύτερη η αναμονή πριν την κρίση είναι μια προυπόθεση

αντικειμενικότητας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι κάτι σαν πρώιμο
θεμέλιο, θεμέλιο ουσιαστικά διαφεύγον, το οποίο απαιτεί κάθε φορά μια
καινούργια προσπάθεια. Το να νοείς αντικειμενικά σημαίνει να
αμφιβάλεις, σημαίνει να περιμένεις πριν κρίνεις. Σε κάθε περίπτωση δεν
πρέπει να έχουμε υπερβολική εμπιστοσύνη στην κρίση μας.
Η απειρότητα της βούλησης σε αντίθεση με την περατότητα της
ανθρώπινης νόησης είναι λοιπόν είναι το αίτιο του σφάλματος καθώς
αυτήμας σπρώχνει να κρίνουμε, όταν δεν είναι ξεκάθαρο αν είμαστε στο
φως ήστο σκοτάδι. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ανακάλυψη της
δύναμης τηςβούλησης, η απειρότητα της συγκρινόμενη με την
περατότητα της νοήσεως μας είναι η μεγάλη μεταφυσική ανακάλυψη
του Καρτέσιου.Ακόμη και σε έναν πανίσχυρο δαίμονα μπορώ να πω ναι
ή όχι.
Η βούληση εκφράζει την δύναμη του ανθρώπου, όταν βρίσκεται στο
όριαπου της θέτει η νόηση τότε ο άνθρωπος μπορεί, όσο γίνεται, να είναι
ελεύθερος από σφάλματα. Μαθηματικές Έννοιες και εμπιστοσύνη στα
μαθήματα της ΦύσεωςΕφόσον κρίναμε ότι ο Θεός είναι ένα Αληθές Ον
τότε έπεται ότι οι καθαρές και διακριτές ιδέες που έχουμε για τα
εξωτερικά πράγματα μας λένε την αλήθεια.
Αριθμός, φιγούρα, κίνηση είναι έννοιες με τις οποίες κατανοούμε την
εξωτερική πραγματικότητα, και ως τέτοιες συλλαμβάνοντε από τον
Νού.Χάριν σε αυτές τις έννοιες μπορούμε νοητικά, να κατασκευάσουμε
τον Κόσμο. Όχι πως ο κόσμος είναι δημιουργία μας αλλά μπορούμε
ταυτόχρονα να κατανοήσουμε και να κατασκευάσουμε μια μηχανική
τουκόσμου.
Ο άνθρωπος λοιπόν εν τέλει επιστρέφει στην Φύση. Τα μαθήματα που
αυτή του δίνει είναι αληθείς. Μπορεί η φύση να μου λέει ότι ο Ήλιος
που βλέπω είναι ένα μικρό άστρο, αλλά οι λόγοι που με κάνουν να
πιστέψω ότιο Ήλιος είναι ένα μεγάλο αστέρι είναι αδιάψευστοι. Αν
ποτέ χάριν της σκέτης όρασης πίστεψα ότι ο Ήλιος είναι ένα μικρό
αστέρι τότε απλά ήμουν παιδί που δεν είχε αναπτύξει τον λόγο του.
Η φύση μας διδάσκει πως τα εξωτερικά πράγματα επηρεάζουν το σώμα
μας. Σε αυτό δεν σφάλλει παρά μόνο αν η κρίση κανει λάθος. Το όλο
56
ζήτημα, η ατελής και ασθενής φύση του ανθρώπου στηρίζεται στην

περατότητα της Νόησης του. Έξω από εμένα υπάρχουν πολλά πράγματα
που δεν κατανοώ. Η θέληση μου σαν προπέτεισσα επιλέγει, δεξιά ή
αριστερά, η Φύση μου όμως αν οριστεί ως μια κατάσταση στην οποία η
θέληση βρίσκεται εντός τον ορίων αυτού που αναπαραστεί καθαρά δεν
μπορει να σφάλλει.
Παραταύτα πολλές φορές είμαι απέναντι στο επείγον. Πρέπει
αναγκαίανα κρίνω για να ζήσω. Τότε ακούω τις συμβουλές της Φύσης.
Η ανθρώπινη τελειότητα είναι διττή, είναι ο Νούς αν και
πεπερασμένος, και η βούληση ως άπειρη.
Χάριν σε αυτόν τον Νου ο άνθρωπος μπορέι να γίνει “αφέντης της
φύσης”. Αλλά η ανθρώπινη νόηση όπως είπαμε πολλές φορές είναι
πεπερασμένη. Είναι πολλά που δεν κατανοεί, όπως κατ'εξοχήν το
άπειρο.
Οπότε δύο πεδία ανοίγονται μπροστά μας. Το πνεύμα το οποίο ο
άνθρωπος μπορεί να το γνωρίσει μέσω άμεσης εποπτείας, το cogito,και
από την άλλη η έκταση, και οι απλές ιδιότητες της που μπορούννα
γνωριστούν μέσω της ίδιας νόησης, πάνω σε αυτό το πεδίο ο άνθρωπος
μπορεί να κυριαρχήσει μέσω της μηχανικής. Ένα τρίτο επίπεδο, που
δεν συνιστά ακριβώς πεδίο για τον Καρτέσιο, είναι η πρακτική ζωή που
αν και φυσικά εξαρτάται από την Νόηση, παίρνειμαθήματα από την
Φύση.
Απόδειξη της δύναμης της ανθρώπινης δυνάμεως είναι η μηχανική
επιστήμη. Ο άνθρωπος έχει δύναμη όταν κατανοεί τα μηχανικά αίτια,
αν όχι, δέχεται υπερφυσικά αίτια που τον κάνουν να αισθάνεται μικρός.
Η αρχαία Ηθική, στον Αριστοτέλη, κινούταν μεταξύ της Δικαιοσύνης
καιτης Μεγαλοπρέπειας. Ο Καρτέσιος επέλεξε την δεύτερη λύση. Ο
άνθρωπος που δεν σφάλλει συχνά, που οι κρίσεις του συνηθίζουν να
είναι ακριβής, είναι Μεγαλοπρεπής. Δεν αναφέρεται σε υπερφυσικά
αίτια, αλλάσε φυσικά αίτια όταν είναι να μιλήσει για την φύση, και
όταν μιλάει για τοπνεύμα θέλει να πάρει μια ακριβή εποπτεία του
πνεύματος.
Ηθικά τι πρέπει να επιλέξουμε; Ο Καρτέσιος θαυμάζει τον μεγαλοπρεπή
άνθρωπο. Παραταύτα, η φύση μας είναι ασθενής. Η στωική ηθική ποτέ
57
δεν ξεπεράστηκε. Μέσω του Λόγου ο άνθρωπος υπερνικά τις ασθένειεςτης

ανθρώπινης φύσης. Ένας στωικός έλεγε “ Γίνε Λογικός ή βρες ένα σκοινί
για να κρεμμαστείς”.
Η ανθρώπινη βούληση παντρεμένη με τον Λόγο ανοίγει τον ορίζοντα
για τον άνθρωπο. Αυτός ο ορίζοντας, της νεωτερικής φιλοσοφίας, όπως
θα δούμε στην συνέχεια, παλεύει ανάμεσα στην δύναμη του Λόγου και
την αυθαιρεσία της Βούλησης. Πουθενά αυτή η μάχη δεν είναι πιο
ακραία απόότι στο φιλοσοφικό σύστημα του Σοπενχάουερ. Αν είμασταν
καστοριδιακοί, θα λέγαμε ότι ο Καρτέσιος εγκαινίασε ένα ρήγμα, ένα
ρήγμα ανάμεσα στην βούληση και την νόηση, και κατ'επέκταση
ανάμεσα σε δύο πεδία.
Η επιθυμία του μιας απόλυτης εκκίνησης, είναι ένα διαζύγιο με την
κοινήγνώμη. Όπως θα δούμε αυτή η επιθυμία μιας απόλυτης εκκίνησης,
πέρα από τις γνώμες, είναι ένα σταθερό στοιχείο της νεωτερικής
φιλοσοφίας, τοοποίο μας οδηγεί στον 20ό αιώνα στην φαινομενολογία
και τον θετικισμό.Αυτό το διαζύγιο οδήγησε σε μία εντατική
αυστηροποίηση της φιλοσοφικής μεθόδου. Η καθολική επιστήμη, τα
καθολικά μαθηματικά που επιθυμούσε ο Καρτέσιος, θα ήταν ο τρόπος
που το πνεύμα θα αγκάλιαζε όλη την πραγματικότητα. Παραταύτα, αν
η επιστήμη είναι μία, και εφόσον ακολουθεί την ίδια μέθοδο για όλα τα
αντικείμενα, αυτή πρέπει να βρίσκεται σε ριζική αντίθεση με τις έννοιες
του κοινού νου, και την καθημερινή ζωή. Η επέκταση της φιλοσοφικής
και ταυτόχρονα επιστημονικής μεθόδου σε όλα τα πεδία οδήγησε
ταυτόχρονα σε μια εξειδίκευση της φιλοσοφίας σε αυτό που μπορεί
πραγματικά να γνωσθεί επιστημονικά. Αυτό το τίμημα πλήρωσε ο
Καρτέσιος για να γίνει ο “Στρατηγός του Διαφωτισμού”.
Συνηθίζεται να λέγεται ότι ο Σοπενχάουερ είναι πεσσιμιστής.
Πράγματι, ηεικόνα που μας δίνει της ανθρώπινης ζωής είναι πολύ
θλιβερή, θα λέγαμε. Το να ζεις για τον Σοπενχάουερ είναι το να
υποφέρεις. Πως καταλήγει ο Σοπενχάουερ όμως σε αυτό το
συμπέρασμα; Στο “Κόσμος ως βούληση καιως αναπαράσταση” ο
Σοπενχάουερ επιμένει διαρκώς ότι σε αυτό το βιβλίοκυριαρχεί “μία
σκέψη”, από άκρη σε άκρη, ο Σοπενχάουερ μας λέει ότι όλο το σύστημα
απότελείται από αυτήν την μία σκέψη. Ένας κόσμος, μία σκέψη. Θα
προσπαθήσουμε να ακολουθήσουμε αυτή την σκέψη, χωρίς καμία
58
αμφιβολλία μεγαλοφυής, μέχρι το σημείο που δεν μπορούμε να την

ακολουθήσουμε πια, γιατί ίσως αυτή η σκέψη μας παρόλη την ορμή της
ίσως μας οδηγεί σε έναν γκρεμό.
Ο Σοπενχάουερ δεν θέλει να είναι ένας ιδεαλιστής σαν τους άλλους.
Μόνο ο τίτλος του βιβλίου του, βιβλίο που έγραψε στα 26 του και δεν
σταμάτησε όλη την ζωή του να το εμπλουτίζει, μας προειδοποιεί ότι το
αντικείμενο μας είναι ο Κόσμος. Δεν θα δούμε εδώ αναλύσεις για το πως
“Ο Θεός , με ποια διαδικασία, για ποιον λόγο έφτιαξε τον Κόσμο” όπως
λέει χαρακτηριστηκά για τους υπόλοιπους Γερμανικούς Ιδεαλιστές.
Ούτε βέβαια θα βρούμε δοκίμια πάνω στην ψυχή και ποιος είναι ο
τρόπος ύπαρξης της. Για την ακρίβεια η λέξη ψυχή απαντάται
ελάχιστες φορές σεαυτό το πραγματικά γιγάντιο σε μέγεθος βιβλίο
1350 σελίδων μαζί με τα πρόσθετα. Τις περισσότερες φορές για να
μιλήσει “Για την ψυχή του χριστιανισμού” ή για το “πνεύμα του
ασκητισμού” , παρά για να χαρακτήρισει την μεμονωμένη ανθρώπινη
ύπαρξη.
Ήδη πρέπει να είμαστε καχύποπτοι. Δεν είναι αυτή η αναγωγή του
ζητήματος της μεταφυσικής πολύ νεωτερική; Πολύ πρωτότυπη; Εν
πάση περιπτώση με τον Σοπενχάουερ έχουμε να κάνουμε με έναν άθεο
ιδεαλιστή. Έναν πεσιμιστή ο οποίος ήταν αρκετά οπτιμιστής για να
θεωρείότι κατέκτησε την αλήθεια, όπως ωραία θα σημειώσει ο Νίτσε.
Για τον Σοπενχάουερ υπάρχουν δύο προτάσεις που είναι αληθείς από
οποιασδήποτε ζωντανό ον και αν εκφραστούν, η πρώτη είναι “Ο κόσμος
είναι η αναπαράσταση μου” , και η δεύτερη είναι “Ο κόσμος είναι η
βούληση μου”.
Δεν σκοπεύουμε να κάνουμε μια βαθειά ερμηνεία και ανάλυση του

Κόσμος ως βούληση και ως αναπαράσταση. Είναι ένα βαρύ έργο και
απ'όσο ξέρουμε δεν έχει αναλυθεί διεξοδικά στην ελληνική
βιβλιογραφεία.Ακόμη και στις χώρες της δυτικής Ευρώπης ο
Σοπενχάουερ ακολουθήθηκεπερισσότερο από καλλιτέχνες παρά από
φιλόσοφους και ιστορικούς της φιλοσοφίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι το
έργο του δεν έχει φιλοσοφική αξία. Ο Σοπενχάουερ είναι στην δυστυχή
θέση ενούς ιρασιοναλιστή.
59
Παραταύτα είναι φιλόσοφος. Ο ιρασιοναλισμός για να μην είναι απλά

τρέλλα, πρέπει να θεμελιωθεί φιλοσοφικά. Κατά τον ίδιον το
Σοπενχάουερ ο φιλόσοφος φτιάχνει ένα πιστό πίνακα της
πραγματικότητας δια του λόγου. Αντικείμενο του είναι οι έννοιες. Το
ζήτημα του καλλιτέχνη και τουερημίτη, ή καλύτερα του αγίου, είναι το
βασικό πρόβλημα του Σοπενχάουερ. Τι μπορεί να μας πει για τον κόσμο
εν γένει η ύπαρξη του αγίου; Κάποιου που πάει ενάντια στην βούληση
του. Αυτό είναι ένα ερώτημα που ο Σοπενχάουερ το αντιμετώπισε. Εμείς
δεν θα πάρουμε θέσηυπέρ του ιρασιοναλισμού. Ο Σοπενχάουερ μας
ενδιαφέρει στον βαθμό πουστην φιλοσοφία του υπάρχει μία λογική.
Ποια είναι η λογική της αναπαράστασης; Η αναπαράσταση
κυριαρχημένηαπό την αρχή του λόγου αποτελεί το πρώτο μέρος από τα
4 βιβλία του Κόσμου ως βούληση και ως αναπαράσταση. Για τον
Σοπενχάουερ η αναπαράσταση είναι το πρώτο γεγονός. Από αυτήν
επονται το υποκείμενοκαι το αντικείμενο ως προυποθέσης της.
Ισχυρίζεται ότι δεν ανάγει το υποκείμενο στο αντικείμενο, ούτε το
αντικείμενο στο υποκείμενο.
Για τον Σοπενχάουερ η αρχή του λόγου αποτελείται από 4 μορφές. Την
αρχή της κρίσης – λόγος - , την αρχή του γίγνεσθαι – αιτιότητα, την
αρχήτου είναι – χρόνος και χώρος – και την αρχή της δράσης – κίνητρο
-.
Όταν αυτές οι 4 μορφές επιβληθούν στα φαινόμενα έχουμε την
εποπτεία του κόσμου. Αυτές οι μορφές είναι αδιάφορα, μορφές του
υποκειμένου ήτου αντικειμένου, είναι οι αρχές της αναπαράστασης.
Τι είναι ο βλάκας; Αυτός που σε ένα γεγονός δεν μπορεί να διακρίνει το
αίτιο. Παραπέμπει σε κάποιο αίτιο εκτός της αναπαράστασης. Το
κομβικόζήτημα είναι διπλό – ι) το αίτιο είναι πάντα μια άλλη
αναπαράσταση ιι) δεν υπάρχει αιτιότητα ανάμεσα σε υποκείμενο και
αντικείμενο. Το σώμα είναι και αυτό αναπαράσταση, είναι το άμεσο
αντικείμενο , ως τέτοιο υπόκειται και αυτό στην αιτιότητα. Η δράση
των αντικειμένων πάνω του ορίζει την αντίληψη.
Βλέπουμε εδώ κάτι καίριο. Αν όλα τα γεγονότα παραπέμπουν και πάλι
σεγεγονότα, είναι σαν να εκκενώνεται ο χώρος από την θεία βούληση,
την μαγεία και κάθε κρυφή ενέργεια. Θα δούμε αργότερα ότι οι φυσικές
δυνάμεις είναι αυτές οι κρυφές ενέργειες.
60
Η επιστήμη λοιπόν στήνεται πάνω στην αιτιότητα. Αντιλαμβανόμενος

ότι η μόνη πηγή της επιστήμης είναι η μορφή του λόγου, έχω να κάνω με
έναννου για τον οποίο υπάρχουν μόνο φαινόμενα.
Ποια είναι η ειδοποιός διαφορά με τον Καντ; Για τον Καντ επίσης η
μορφή της αιτιότητας αναφέρεται μόνο στα φαινόμενα, η αιτιότητα ως
καθαρή υπερβατολογική έννοια είναι προυπόθεση της
φαινομενικότηταςκαι του αντικειμένου ως τέτοιου. Παραταύτα ο Καντ
θεωρεί ότι είναι αναγκαίο να κρίνουμε ότι υπάρχει κάτι που
εμφανίζεται. Το φαινόμενο δενθα μπορούσε να υπάρξει αν δεν υπάρχει
κάποιο πράγμα καθ'εαυτό που είναι αίτιο των αναπαραστάσεων μας.
Για τον Καντ θα ήταν αντίφαση να υπάρχει φαινόμενο δίχως αυτό που
εμφανίζεται. Κατά τον Καντ η γνώση περιορίζεται στο φαινόμενο. Το
πράγμα καθ'εαυτό είναι προσιτό μόνο στην σκέψη, και όχι στην γνώση
η οποία ως προυπόθεση έχει την εποπτεία.
Ο Σοπενχάουερ από την μεριά του θεωρεί ότι το εδώ ο Καντ κάνει μια
λαθροχειρία. Περιορίζοντας αυστηρά την αιτιότητα στον φαινομενικό
κόσμο, εκκενώνει αυτόν τον κόσμο από κάθε υπερβατική επέμβαση. Ο
Καντ παραταύτα όπως θα δούμε στην συνέχεια ακόμη και για τον
Σοπενχάουερ είχε δίκιο να προυποθέσει ένα πράγμα καθεαυτό, απλά
γιατον Σοπενχάουερ αυτό μπορεί να γίνει γνωστό – ανεξάρτητα της
αρχής του λόγου όμως.
Από την μεριά μας θα λέγαμε ότι ο Καντ σίγουρα δεν αντιφάσκει όπως
φαίνεται να νομίζει ο Σοπενχάουερ. Το σημείο είναι δύσκολο και για να
εξηγηθεί δυστυχώς χρειάζονται τεχνικοί όροι. Η “υποτιθέμενη”
αιτιότητατου πράγματος καθ'εαυτού δεν μας επιτρέπει να
παραπέμπουμε σε αίτια εκτός της εμπειρίας εφόσον μιλάμε για φυσική
επιστήμη, απλά από μια άλλη οπτική (ηθική) πρέπει να θεωρούμαι τον
άνθρωπο σαν να είναι αίτιοτων πράξεων του. Η διπλή αυτή οπτική
είναι απαραίτητη για την θέσπισητου δικαίου. Ο Σοπενχάουερ παρόλη
την ορμή του και την επιθυμία του, δογματίζει. Ο Ιδεαλισμός του παρότι
θέλει να είναι διαφορετικός από ενόςΦίχτε, αποροφφά τα πάντα στο
υποκείμενο. Αλλά αυτό το υποκείμενο, τογνωρίζων υποκείμενο ως
τέτοιο, όπως θα δούμε αργότερα για τον Σοπενχάουερ είναι ένα καθαρό
μάτι, ένα καθαρό βλέμμα, το οποίο δεν είναι προσδεμένο, ή μάλλον δεν
είναι εγκλωβισμένο σε μια ατομικότητα. Η αρχή του λόγου, στην
61
τετραπλή της μορφή, είναι η αρχή της ατομικοποίησης. Αν μαζί με τον

Σοπενχάουερ υποθέσουμε ότι ο κόσμος, ειδομένος εκ των έσω, είναι
βούληση, αν ισχύει ότι ο Κόσμος είναι η βούληση μου, τότε υπάρχει η
δυνατότητα μιας θέασης ανεξάρτητης από την αρχή του λόγου; Μιας
θέασης που θα κάνει αναπαράσταση την πιο ικανή αντικειμενοποίηση
της βούλησης; Ο Σοπενχάουερ θα πει ναι, και αυτή η θέαση, αυτός ο
τύπος ενατένισης, θα είναι η θεωρία των ιδεών. Σεαυτήν ο άνθρωπος
γίνεται καθαρός θεατής και βλέπει το αντικείμενο όχι στην ατομικότητα
του, αλλά ως είδος. Αυτός ο τύπος εποπτείας κατά την βαρύγδουπη
έκφραση του Σοπενχάουερ θα είναι η αντικειμενική θέαση.
Όταν γνωρίζω με βάση την αρχή του λόγου γνωρίζω για να συσχετίσω το
αντικείμενο με την βούληση μου. Μόνο μια θέαση η οποία θα είναι μη-
ενδιαφερόμενη, θα μπορέσει να μου δώσει την αντικειμενικότητα του
πράγματος.
Η μεγαλοφυία των Ολλανδών ζωγράφων που ζωγραφίζουν βάζα,
καρέκλες, καθημερινά αντικείμενα είναι ότι διείδαν αυτά τα
αντικείμενα ανεξάρτητα από την βούληση τους. Έτσι τους
φανερώθηκαν ως είδη. Θα μιλήσουμε πιο κάτω περαιτέρω για την
εντυπωσιακή θεωρία της αισθητικής στον Σοπενχάουερ. Η καχυποψία
μας όμως παραμένει, ο Σοπενχάουερ ορίζοντας την βούληση ως άλογη,
παρότι που δημιουργησέ ένα ισχυρό αισθητικό παράδειγμα, δεν
ναρκωθέτησε εκ των προτέρων τηνηθική που ήθελε να παρουσιάσει στο
4ο βιβλίο; Δεν έχουμε δικαίωμα να του προσάψουμε ότι μας οδηγεί
συστηματικά στο μηδέν; Εν τέλη, δεν είναι ο Ηθικός νόμος του Καντ
απαραίτητος στο κριτικό πεδίο που εγκαινίασε ο Καντ; Όπως με
φρόνηση είπε ο Λέο Στρως “ Ο άνθρωπος ανδεν μπορεί να δώσει λόγο
στις πράξεις του δεν μπορεί ειλικρινά να πιστέψει στην πρακτική του”.
Κεφάλαιο Πέντε
Μια συνήθης κακοηθής ερώτηση που αντιμετωπίζουμε ως

αναγνώστες είναι : γιατί να διαβάσει κανείς αυτόν τον συγγραφέα;
Αυτός που απευθύνει αυτή την ερώτηση μπορεί με στόμφο να
προσθέσει στο τέλος την λέξη σήμερα για να προσδώσει στην ερώτηση
62
του έναν αερά συγκεκριμενικότητας. Αυτός στα μάτια του είναι το

συγκεκριμένο πνεύμαπου αντιπαρατείθεται στον αφηρημένο
φιλόσοφο. Σε μια τόσο κακοηθήςερώτηση πρέπει κανείς να απαντάει
με εξίσου επιθετικό τρόπο όπως παρατήρησε ο φιλόσοφος Ζυλ
Ντελέζ.
Ο μόνος λόγος που αναλαμβάνουμε εδώ να απαντήσουμε σε αυτή την
ερώτηση για την περίπτωση Σοπενχάουερ είναι διότι στα μάτια
πολλών μπορεί πράγματι να μην είναι καθόλου προφανές γιατί να
πάρουμε σοβαρά τον Σοπενχάουερ ως φιλόσοφο, και άρα σε αυτήν την
περίπτωση η συγκεκριμένη ερώτηση να εκφράζει πραγματικά μια
απορία. Μπορεί ναμην είναι το επιθετικό - γιατί να διαβάσει κανείς
Σοπενχάουερ, σήμερα; Αλλά ένα, γιατί διαβάζεις Σοπενχάουερ;
Δεν είναι άραγε ο Σοπενχάουερ η πιο ελασσωνα φιγούρα του
ΓερμανικούΙδεαλισμού; Δεν ήταν κατά την κρίση του Χάιντεγγερ
“πρόβλημα για την γερμανική φιλοσοφία”; Δεν είναι η συνήθης εκρήξεις
στο έργο του σημάδιαπωθημένων; Δεν είναι ο Σοπενχάουερ μισογύνης;
Δεν ήταν ανορθολογιστής; Παραθέτουμε μόνο τις λιγότερες κακεντρεχείς
κατηγορίες απέναντι στον Σοπενχάουερ.
Για ποιους άλλους φιλόσοφους όταν συζητάμε μιλάμε τόσο πολύ για
την προσωπική τους ζωή όσο κάνουμε για τον Σοπενχάουερ; Σίγουρα
για ελάχιστους, και μιλάμε με άλλο τρόπο. Το ερώτημα θα έπρεπε να
ήταν διττό, τι έκανε ο Σοπενχάουερ για να συζητιέται τόσο πολύ το
πρόσωπο του και λιγότερο το έργο που άφησε; Τι μας λέει για τα
ελληνικά γράμματα ότι το κατά τον ίδιον σοβαρότερο μέρος του έργου
του, δεν έχειμεταφραστεί ακόμη στα ελληνικά, ή έχει μεταφραστεί
ελλιπώς;
Όσον αφορά την πρώτη πλευρά θα λέγαμε ότι ο Σοπενχάουερ
φρόντισε σε μεγάλο βαθμό την φήμη του και την εικόνα του. Λίγοι
φιλόσοφοι βγάλαν τόσα πορτραίτα όσα έβγαλε αυτός. Μια συνηθισμένη
μέρα για αυτόν ήταν μετά το πρωινό του να δέχεται έναν ζωγράφο για
να τον ζωγραφίσει. Παρότι δεν φαίνεται να σέβεται την ιστορία ως
επιστήμη, είχεβαθειά γνώση της ιστορίας της φιλοσοφίας, και των
γραμμάτων και δεν έλλειπαν οι επιθέσεις απέναντι στους συγκαιρινούς
του. Όσον αφορά την δεύτερη πλευρά του ερωτήματος θα πούμε ότι
63
κατά τα κοινώς λεγόμενα οιφιλόσοφίες της βούλησης και της επιθυμίας

δεν άγγιξαν την Ελλάδα παράαργότερα.
Δεν νομίζουμε ότι ο Σοπενχάουερ είναι κατάλληλος για όλους. Δίχως
έναΚαντιανό παρελθόν είναι κατά πολύ ακατανόητος. Επίσης δεν μας
φαίνεται ως ένας στοχαστής που θα μπορούσε να οδηγήσει έναν
πρωτόπειρο στην φιλοσοφία. Δεν είναι τυχαίο ότι ο μόνος φιλόσοφος
πουτον ακολούθησε ήταν ο Νίτσε, και αυτός στα νιάτα του.
Διαβάζοντας Σοπενχάουερ πιο πιθανό είναι να βγεις καλλιτέχνης,
παρά ιστορικός ή επιστήμονας.
Παραταύτα θα δικαιολογηθούμε για αυτή την επιλογή μας να
διαβάσουμεΣοπενχάουερ. Στο πλαίσιο της διερεύνησης του μηδενισμού
πρέπει να κοιτάξουμε εάν και πως ο Μονισμός του Σοπενχάουερ
ευθύνεται για τον δεδηλωμένο μηδενισμό του. Είναι πολύ πιθανό βέβαια
ο μηδενισμός να μην είναι φυσικό επακόλουθο κάθε μονισμού αλλά ενός
συγκεκριμένου τύπου του, ας πούμε του Σοπενχαουρικού. Αν ο Stanley
Rosen έχει δίκιο και η μόνη διέξοδος από το μηδέν είναι ο διάλογος της
ψυχής με τον εαυτότης, ο Σοπενχάουερ, φιλόσοφος της αισθητικής
ενατένισης, μας οδηγεί απευθείας στο μηδέν. Είναι η αισθητική θεώρηση
τον πραγμάτων αμοραλιστική; Δεν μας είναι ακόμα ξεκάθαρο αν αυτό
το πρόβλημα αφορά μόνο τον Σοπενχάουερ ή την αισθητική ως τέτοια
όταν αυτή δεν οριοθετείται από εξωαισθητικούς όρους όπως πολιτική
φιλοσοφία, ηθική και τα καθέκαστα.
Ακολουθώντας το νήμα αυτής της σκέψης λοιπόν, της σκέψης
αυτουνού που θεωρούσε τον εαυτό του τον καλύτερο μαθητή του Καντ
αντιλαμβανόμαστε ότι συμμερίζεται όπως και οι συγκαιρινοί του
ιδεαλιστές μια αρνητική άποψη για την μηχανική επιστήμη.
Διανοίγοντας το πεδίο της αισθητικής ο Σοπενχάουερ ετοιμάζει
καλλιτέχνες και όχι κριτικιστές. Το ότι άγγιξε το ζήτημα της επιθυμίας
τον κάνει πρωτότυπο και ελκυστικό συγγραφέα. Σε μία λέξη,
διαβάζουμε Σοπενχάουερ γιατί δενμπορούσαμε πια να αγνοήσουμε το
ζήτημα της αισθητικής.
Μια αρκετά παράδοξη θέση του Σοπενχάουερ είναι ότι το αντικειμενικό
πνεύμα δεν είναι το επιστημονικό πνεύμα, το υποκείμενο της
επιστημονικής γνώσης , αλλά το καλλιτεχνικό πνεύμα, ο καλλιτέχνης
πουενατενίζει αισθητικά τα αντικείμενα.
64
Η απουσία σύνδεσης του αντικειμένου με την βούληση, δηλαδή με

άλλα λόγια, μια ενατένιση η οποία δεν θα έπαιρνε υπόψιν της την
χρηστικότητατου αντικειμένου, αρκεί για να μας παρουσιάσει το
αντικείμενο ως είδος, ως τύπο. Υπό αυτό το πρίσμα και ένα καθημερινό
αντικείμενο μπορεί να μας φανεί όμορφο.
Έτσι το αντικείμενο, αισθητικά ειδωμένο παρουσιάζεται στην τέχνη ως
αντικειμενοποίηση της βούλησης, όπως είναι όλα τα πράγματα, αλλά
στηνυψηλή τέχνη έχουμε ικανές, ή μάλλον κατάλληλες
αντικειμενοποιήσεις της βούλησης. Οι κατάλληλες αντικειμενοποιήσεις
της βούλησης είναι φυσικά οι ιδέες-τύποι.
Έτσι ο Σοπενχάουερ φαίνεται να προετοιμάζει μια ισχυρή αισθητική
εμπειρία. Γιατί όμως η τέχνη; Το όμορφο στην τέχνη κατά κάποιο τρόπο
απαλύνει τον ανυπόφορο τόνο της ζωής. Η αισθητική ενατένιση
παρουσιάζοντας μας τα φαινόμενα ως τύπους μας κάνει να αισθανόμαστε
μια σταθερότητα και μια ησυχία.
Κατά τον ίδιον τον Σοπενχάουερ η αισθητική απόλαυση είναι
φευγαλέα,και στο 4ο βιβλίο του “Κόσμος ως βούληση και ως
αναπαράσταση” μπαίνουμε στα νερά, ή μάλλον στο ποτάμι, της
ηθικής για να βρούμε μιαπραγματική ανακούφιση από τα πάθοι.
Από την στιγμή που το ον που είναι ο άνθρωπος αναγνωρίζει την
ταυτότητα του ως βούληση με τις αντικειμενοποιήσεις της βούλησης που
διέπουν τους άλλους ανθρώπους, τα ζώα, και την φύση ως τέτοια, πλέον
δεν έχει πολλές επιλογές.
Η βούληση υπάρχει μόνη της, και ως τέτοια είναι σε ανελέητο πόλεμο με
τον εαυτό της. Η βούληση μέσα από την αρχή του λόγου ατομικοποιείται
και η κατάφαση της είναι ταυτόχρονα και άρνηση της βούλησης κάποιου
άλλου.
Δια τούτου ο άνθρωπος καταφάσκωντας την βούληση του αδικεί. Το
περιεχόμενο της κατάφασης είναι η συντήρηση του εαυτού και η
διαιώνιση του είδους. Η μορφή που παίρνει είναι η μορφή του
εγωισμού.Μέσα σε αυτόν τον πόλεμο της βούλησης με τον εαυτό της
βλέπουμε κάθε άτομο να καταφάσκει την βούληση του εις βάρος των
άλλων. Το θέαμα θα ήταν θλιβερό, αν δεν βρίσκαμε ένα “απεριόριστο”
ενδιαφέρον στον κόσμο και τις καθημερινές σκηνές του.
65
Φυσικά γεννιούνται οι έννοιες της αδικίας και του κακού. Η αδικία

είναι κάτι το θετικό για τον Σοπενχάουερ εφόσον είναι μια κατάφαση
βούλησης. Δύσκολα θα δημιουργούσαμε την Ιδέα της δικαιοσύνης αν
δεν είχαμε την έννοια της αδικίας. Καθένας έχει βιώσει την αδικία.
Έτσι , έχειτο δικαίωμα να απαντήσει σε αυτήν την αδικία. Η έννοια του
δικαίου στηρίζεται εκεί. Παραδόξως, η έννοια του δικαίου στηρίζεται
στην αδικία.Ποια είναι η λύση; Από μακρυά σε μακρυά κάποιες
φωτεινές εξαιρέσεις εμφανίζονται. Ο άγιος είναι αυτός που αρνείται την
βούληση του. Οι συνέπειες πολύ μεγάλες αλλά αυτή η αντίφαση στην
καρδιά της βούλησηςείναι η μόνη δυνατή ανθρώπινη ελευθερία.
Ο Σοπενχάουερ δεν δίνει κάποιον νόμο για την βούληση. Απλά
διακρίνει δύο πιθανούς δρόμους. Μία του εγωισμού, μία του
αναχωρητισμού. Ας σημειώσουμε ότι θεωρούμε ότι λίγοι από τους
ακόλουθους του Σοπενχάουερ ακολουθήσαν τον δεύτερο δρόμο παρότι
που ο Σοπενχάουερφαίνεται να τον προτιμά. Η επιμονή του
Σοπενχάουερ να μην δώσει έναν νόμο για την βούληση, έναν ηθικό
νόμο όπως έκανε ο Καντ, μας θυμίζει κάποιον που θα έμενε νηφάλιος
πέντε μέρες για να πιει ένα κασόνι μπύρεςτην έκτη. Ο Σοπενχάουερ
διδάσκει μια κάποια νηφαλιότητα. Ο τρόπος πουβλέπει τον κόσμο, ο
επίμονος μονισμός του, η αίσθηση που είχε της αδικίας τον κάνουν έναν
ενδιαφέρον στοχαστή. Παραταύτα αν κάποιος θέλει να διδαχθεί όχι
μόνο τον καθησυχασμό αλλά και την ευθύνη, θα απογοητευτεί από τον
Σοπενχάουερ, και πιθανότατα από όλους τους ιδεαλιστές που κάναν
καριέρα στην Γερμανία την εποχή του Σοπενχάουερ.
Ο ηθικός νόμος είναι το επιστέγασμα της Καντιανής κριτικής
φιλοσοφίας.Αυτός εγγυάται την καλή βούληση. Αν οι προθέσεις του
ανθρώπου είναι δεδομένες σε μια αντίθεση ανάμεσα στην ηθική αρχή,
και την “αρχή” τηςαπόλαυσης. Ο άνθρωπος είναι το ον το οποίο
συνεχώς συνδιαλέγεται με τας ορέξεις του. Ο άνθρωπος ως άνθρωπος
διέπεται από μια βούληση.
Αυτή η βούληση ορέγεται, αν ο άνθρωπος προσπαθήσει να υπάρξει
πάνωστην όρεξη του τότε σύμφωνα με τον Καντ, η βούληση του
καθορίζεται παθητικά, πιο ακριβώς παθολογικά.
66
Η παθολογική βούληση είναι η βούληση που διέπεται από την αρχή

της απόλαυσης. Κατά τον ίδιον τον Καντ βέβαια η απόλαυση δεν
μπορεί ναείναι αρχή.
Ας πούμε ότι ορέγομαι ένα μήλο. Το μήλο, ήτη η αναπαράσταση του,
είναι καθοριστικό της βούλησης μου. Η βούληση μου βρίσκει το αίτιο της
έξω από τον εαυτό της. Αν ο Καντ μιλούσε την γλώσσα του 17ου αιώνα
θαέλεγε απλά ότι η όρεξη είναι ένα πάθος.
Γιατί ο Καντ λοιπόν λέει ότι η όρεξη, συγκεκριμένα η ευχαρίστηση δεν
μπορεί να είναι αρχή; Ακολουθώντας τις ορέξεις , καθορισμένος παθητικά
είμαι συνεχώς υπό την επήρεια του έξω, η βούληση μου σε αυτή την
κατάσταση θα οριστεί ως ετερόνομη εφόσον το καθοριστικό στοιχείο είναι
το αντικείμενο της βουλήσεως.
Ο εγωισμός που θα προέκυπτε από μια ηθική που θα είχε ως επιταγή το
“Απόλαυσε”, θα μπορούσε να αποκτήσει μια δόση έλλογη. Δεν έλειψαν οι
εμπειριστές που θεωρήσαν ότι ένας έλλογος εγωισμός είναι δυνατός. Αν ο
εγωισμός γίνει κανόνας τότε το κοινό καλό, το καλό της κοινωνίας
ολόκληρης θα μπορούσε να προχωρήσει κατά δαύτους. Η οριοθέτηση του
εγωισμού από τον ίδιο τον εγωισμό, εφόσον καταλαβαίνω ότι ο εγωισμός
μου δεν μπορεί να είναι απόλυτος, θα όριζε έναν ηθικό νόμο.
Η παράδοση της πολιτικής φιλοσοφίας θα μπορούσε να μας πείσει για
το αντίθετο. Αν ο εγωισμός, που εμφανίζεται ως ματαιοδοξία, σημαίνει το
να θέλεις παραπάνω από τους άλλους. Τότε μια κοινωνία στηριγμένη
πάνω σεεγωιστικά κίνητρα είναι κατεξοχήν μια κοινωνία πολέμου. Αν
δεν υπάρχουν κάποιοι ηθικοι κανόνες που, ακόμη και αν δεν χαίρουν
κοινής αποδοχής, τείνουν προς την καθολικοποίηση τους, τότε δεν
νοείται ηθική παιδεία.
Η μορφική επιταγή της καθολικότητας του Ηθικού Νόμου, μας οδηγεί
νααναρωτιόμαστε αν η επιταγή της πράξης μας μπορεί να
καθολικοποιηθεί. Τι θα γινόταν αν το ψέμα γινόταν καθολικός νόμος;
Κατά την κρίση του Καντ η κοινωνία θα διαλυόταν, και ακόμη
περισσότερο το ίδιο το ψέμα θααυτοκαταστραφόταν, αν όλοι ξέραν ότι
όλοι λένε ψέματα κανείς δεν θα πίστευε κανένα. Το ψέμα ως καθολικός
νόμος βρίσκεται σε αντίφαση με τον εαυτό του.
67
Ας περάσουμε στην καλή, αγαθή βούληση. Το πιο σημαντικό πράγμα

στον κόσμο για τον Καντ. Αν η βούληση μου είναι έλλογη, αυτό
σημαίνειότι αυτοκαθορίζομαι και είμαι αυτόνομος. Απέναντι στον
παθολογικό καθορισμό της βούλησης υπάρχει ο έλλογος καθορισμός
της. Η ηθική συνείδηση είναι το ον που κάνει τον άνθρωπο, άνθρωπο.
Η απλή τεχνικήλογική δεν αρκεί. Μπορεί κάποιος να έχει πάμπολλες
δεξιότητες και να είναι άκαρδος.
Οι στωικοί και οι επικούρειοι σύμφωνα με τον Καντ φαίνεται να
συμφωνούν ότι υπάρχει μια αναγκαία σχέση ανάμεσα στην αρετή και
τηνευτυχία. Ο Καντ κάνει την παραχώρηση στους κάθε λογής
σκεπτικούς ναθέσει εν αμφιβόλλω αυτή την αναγκαία σχέση. Εκ
πρώτης όψεως δεν φαίνεται αναγκαίο ότι αν είμαι ευτυχισμένος θα
είμαι και ενάρετος, ή το αντίστροφο.
Κάποιοι ίσως να χρειάστηκε να περιμένουν τον Μαρκήσιο Ντε Σαντ
για να το μάθουν. Οι δυστυχίες της αρετής, και οι χαρές τη κακίας, ή της
πονηριάς θα μπορούσαμε να πούμε. Σε κάθε περίπτωση, όλος ο κόσμος
τοείχε κάποια στιγμή στο στόμα του, οι καλοί υποφέρουν και οι κακοί
διασκεδάζουν.
Εδώ θα μπορούσαμε να κάνουμε έναν περίπατο στα σαλόνια. Να
δούμε τα ακριβά ρούχα, τα ακριβά φορέματα, κάθε λογής χρυσαφικά,
και τα ακριβά ποτά. Όπως παρατήρησε ο Νίτσε, στην νεωτερική
κοινωνία για ναδείξεις το χρήμα δεν χρειάζεται να βάλεις χρήμα στο
τραπέζι, αρκεί να τογεμίσεις με ακριβά αντικείμενα.
Μια ερώτηση μας έρχεται στο πνεύμα εφόσον διαπιστώσουμε την
ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων. Ανισότητα πλούτου, κύρους και
φυσικάθέσης. Υπάρχει κάποιος δεδομένος λόγος για τον οποίον κάποιοι
συγκεκριμένοι πρέπει να διατάζουν και κάποιοι πρέπει να υπακούνε;
Είναι οι ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων φυσική;
Για τον Ρουσσώ έχουμε να κάνουμε με ερώτηση σκλάβου που
προσπαθείνα ικανοποιήσει τους αφέντες του. Σε κάθε περίπτωση αν
βγάζαμε το ηθόμετρο είναι πολύ αμφίβολλω το αν αυτοί που
απολαμβάνουν όλες αυτές τις χαρές που επιζητά ο κοινός άνθρωπος
είναι πιο ενάρετοι από τους πιο ταπεινούς.
68
Το θέαμα του κοσμικού σαλονιού μπορεί να ομοιάζει με κωμωδία, αλλά

μέσα του κρύβεται κάτι πολύ σοβαρό. Η ματαιοδοξία του να επιδιεκνύεις
πλούτοι και ευχαριστήσεις κάνει τον άνθρωπο να ξεχνάει για λίγο τους
πόνους του. Για τους φτωχούς άρτος και θεάματα, για τους πλούσιους
διαρκής ευχαρίστηση.
Και αν κάποιος φωνάξει “αδικία” ; Κουνάνε τα παράθυρα και μέσα σε
γέλια και χάρη, μπορεί να βρεθεί με ένα ταληράκι στο χέρι. Ο Καντ πριν
γίνει γνωστός για την μεγαλειώδης Κριτική του Καθαρού Λόγου, ήταν
γνωστός, ειδικά στην Γαλλία για το μικρό σε έκταση έργο “
Παρατηρήσειςπάνω στο αίσθημα του ωραίου και το υψηλού”. Εκεί κατά
τον ίδιον μιλάεισαν παρατηρητής σαλονιών της υψηλής κοινωνίας. Αν
ξέρεις να βλέπεις, μπορείς να παρατηρήσεις πολύ ενδιαφέρον πράγματα
ακόμα και σε καθημερινές σκηνές.
Κάποιες φορές αναρωτιέμαι διαβάζοντας σύγχρονους, λαμπρούς κατά
ταάλλα, σχολιαστές οι οποίοι επέλεξαν το δύσβατο μονοπάτι της
ακαδημαικής καριέρας και ταυτόχρονα, δηλωτές πίστης στον ταπεινό
καικαταφρονημένο, αναρωτιέμαι αν είχαν ποτέ την εμπειρία του
κοσμικού σαλονιού και την αντίθεση του με το φτωχικό σαλόνι.
Διαβάζοντας τους έχει κανείς την εντύπωση ότι η αδικία συμβαίνει
μόνο στο δρόμο.
Επιτέθηκαν οι δυνάμεις της καταστολής στην τάδε ή την δείνα διαδήλωση.
Βγήκαν τρείς άνδρες από ένα αμάξι και μαχαίρωσαν τον αντιστασιακό
ραπερ. “Βιώνουμε την αδικία στους δρόμους και τις γειτονιές”.
Καλά όλα αυτά, πολύ αδικία στους δρόμους αλλά η αδικία στους
δρόμουςείναι η φωτεινή στιγμή, εκεί που ανοίγει το παράθυρο ο ένοικος
και λέει “Εδώ γίνεται μια μεγάλη αδικία”. Τι να πει κανείς για την πιο
διαρκή και καθημερινή αδικία που βιώνει μια Justine, ή η ταπεινή αλλά
ενάρετη υπηρέτρια στα σαλόνια που παλεύει να “βγάλει” τις σπουδές
της, σερβίροντας 8 ώρες την ημέρα, και δεχόμενη διαταγές, μεταξύ
άλλων απόπιο άνετους συμφοιτητές της. Ο πιο διαρκής και απαλός
εξευτελισμός είναι και αυτός που κάνει λιγότερο εντύπωση. Εδώ ισχύει
αυτό που έλεγε ο Χάιντεγγερ. “Το πιο κοντινό είναι το πιο μακρυνό”.
69
Η όμορφη ψυχή έχει κάθε λόγο να εξεγείρεται μπροστά σε αυτήν την

κατάσταση. Θα ήθελε να περιφρονήσει τον κόσμο και την αδικία του,
αλλά, αυτή η ευγενής στάση δεν είναι δυνατή αν δεν έχει επαρκής μέσα
για αυτόν τον σκοπό. Πιο συγκεκριμένα, αυτό δεν είναι δυνατόν αν δεν
έχει αρχές.
Αυτό το είδε πολύ καλά ο Ιμμάνουελ Καντ. Ο αθεισμός, ο χυδαίος
υλισμός θα έχουν μόνο αντίβαρο την θρησκεία, όσο η ηθική δεν έχει τις
δικές τις αρχές και δεν θεμελιώνεται ως τέτοια. Η θεμελίωση των
ηθικών αρχών είναι απαραίτητη αν θέλουμε να υπάρχει μία ορθολογική
ηθική, καικατ'επέκταση δικαιοσύνη. Σε κάθε άλλη περίπτωση θα
έχουμε να διαλέξουμε ανάμεσα στην κτηνωδία και την ευλαβή
ηθικότητα, που η ίδιααν τυφλωθεί μπορεί να καταλήξει σε κτηνωδία.
Η σημασία των κανόνων, των νορμών έχει συστηματικά ανασκαφεί
καθόλη την διάρκεια του περασμένου αιώνα. Δεν χρειάζεται καν να
φτάσουμε στην αποδόμηση του Ζακ Ντεριντά για να ακούσουμε
αποκηρύξεις της όντο-θεολογίας και του λογοκεντρισμού στηριζόμενες
στην διτότητα του σημείου. Ένα πολύ συχνό επιχείρημα έναντι των
νορμών, είναι ότι περιορίζουν, το οποίο σημαίνει για τους διανοούμενους
της ριζικής διαφορετικότητας, ότι είναι μια μορφή η οποία μου
επιβάλεται.Περιμένουν από μένα να είμαι φιλότιμος πολίτης ας πούμε,
αυτή η μορφή του φιλότιμου πολίτη μου έρχεται απ'έξω και εγώ
καλούμαι να προσαρμοστώ σε αυτήν. Όλες οι νόρμες και όλες οι μορφές
είναι επιβολέςπάνω μου, μου έρχονται απ΄έξω, από τους άλλους, από το
σύστημα ή το κράτος, και καταπατούν την ριζική διαφορετικότητα μου,
το εγώ μου.
Αυτό το επιχείρημα παρά την έκδηλη αδυναμία του διατηρεί ένα κύρος
τοοποίο είναι δυσανάλογο αυτής. Στο Φυσικό Δίκαιο και Ιστορία ο Λέο
Στρως σωστά αναφέρει αυτό το επιχείρημα πίσω στην εποχή των
αρχαίωνσοφιστών, παρότι αυτοί που το εκφέρουν πάντα φροντίζουν να
το παρουσιάσουν ως νέο. Είναι κοντολογίς το επιχείρημα του
συμβασιοκρατισμού.
Ένα ερώτημα που φυσικά μας έρχεται στον νου απέναντι σε αυτό το
επιχείρημα είναι, εν τέλει, αν είσαι απέναντι σε κάθε νόρμα, σε κάθε
μορφή, αν δεν είσαι για κανέναν παρά μόνο για σένα, τι είσαι;
70
Ερώτημαπου όπως ξέρουμε απαιτεί έναν πολιτικό φιλόσοφο για να

απαντηθεί.
Αν είμαι ριζική διαφορετικότητα δίχως αρχή και κανόνα δεν είμαι κάτι
άμορφο; Δεν δρω εκ των πραγμάτων, σε αυτή την περίπτωση δεν
καθορίζομαι από ένα κίνητρο; Δεν ζυγίζω αυτά τα κίνητρα; Αν όλοι
είμαστε ριζικά διαφορετικοί δεν είμαστε όλοι ίδιοι, τουλάχιστον ως προς
αυτό; Η πιο απλή διαλεκτική είναι ικανή να φανερώση την αντίφαση
σταλόγια των υποστηρικτών της ριζικής διαφορετικότητας.
Στους πάγκους της αποδόμησης ισχύει ceteris paribus αυτό που έλεγε ο
Σοπενχάουερ για τους πάγκους των πανεπιστημίων “Εκεί οι νέοι
μαθαίνουν να πιστεύουν”. Μαθαίνουν να πιστευούν σε μεγαλόστομες
διακηρύξεις, πάσις φύσεως προφητισμούς, οι οποίοι εν τέλει έχουν ως
μόνο γνώμονα την επαναστατική πράξη. Για τι είδους επαναστατική
πράξημιλάμε όμως εφόσον απεκδυθήκαμε κάθε κανόνα και φόρμα;
Ριζική δημιουργία και τα καθέκαστα. Με λίγα λόγια δημιουργία εκ του
μηδενός. Όπως ωραία είπε ο Κοστίς Παπαγιώργης, “ Όταν ο μαρξιστής
απεκδύεταιτο ράσο του επαναστάτη μένει γυμνός. Κυριολεκτικά στους
πέντε δρόμους”.
Δεν θα ήταν πρωτότυπο να πούμε ότι ο άνθρωπος, ειδικά όταν είναι
νέος,είναι ένα σύνολο δυνητικοτήτων. Το τάδε παιδί θα μπορούσε να
γίνει γιατρός, πυροσβέστης ή κλέφτης. Υπάρχει κάτι θαυμάσιο σε αυτή
την δυνητικοτήτα του ανθρώπινου όντος. Όμως αλλίμονο, ζώντας και
ωριμάζοντας πρέπει να επιλέξεις, και να επιλέγεις σημαίνει να
αποκλείσεις. Μέχρι τώρα δεν μπορέσαμε να συλλάβουμαι αυτή την
διαδικασία επιλογής δίχως να χρησιμοποιήσουμε μορφή ή έννοια. Ενα
ον που δεν λέει να ωριμάσει και είναι ακόμη σε μια κάποια ηλικία
καθαρή δυνητικότητα δίχως καμία αντικειμενική κατάκτηση ή
απόδειξη, θα λέγαμε ότι είναι ένα φάντασμα. Ο χρόνος δαγκώνει, και οι
περισσότερες από τις δυνητικότητες που είχαμε νέοι, είναι σαν παλιοί
μας σύντροφοι μετους οποίους μας ενώνουν μόνο οι κοινές αναμνήσεις.
Αν το να ζεις σημαίνει να ωριμάζεις, να γερνάς, και να δημιουργείς τον
εαυτό σου όπωςλέει ο Ανρί Μπέρξον, οι οπαδοί της ριζικής
διαφορετικότητας κρατήσαν μόνο την τρίτη από αυτές τις διαδικασίες.
Αλλά ένα όν δίχως μνήμη, δίχωςεπιλογή, θα έπρεπε να γεννιέται και
να πεθαίνει κάθε στιγμή. Θα ήταν ένααυτόματο ή μια μαριονέτα. Για
71
αυτό άλλωστε, ο ηλικιωμένος και κάθε τι το οποίο έχει γεράσει, είναι

ανεξήγητο και ακατανόητο για τους οπαδούς της ριζικής
διαφορετικότητας. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη να ανοιχθεί σε κάτι
ανώτερο από τον εαυτό του, όση δυνητικότητα και αν έχει, ή είχε, μέσα
του. Έτσι καταλαβαίνουμε την βαθυστόχαστη φράση του Paul Valery
“Είμαι αυτά που δεν έκανα”.
Στις μέρες μας διαβάζουμε λέξη προς λέξη “Ο Καντ είναι δειλός” σε ένα
διδακτορικό το οποίο γράφτηκε πρόσφατα σε αυτήν την ταλαιπωρημένη
χώρα, και το οποίο το δέχονται με θαυμασμό σε κάμποσους χώρους, σε
χώρους τους οποίους τρώμε την κατσίκα επειδή βαρεθήκαμε το γάλα. Μα
τι λέω; Το διαβάζουμε στον Χώρο, γιατί ο Χώρος έχει τα δικά του άτομα
και τα δικά του αστεία που αυτοί που είναι εκτός Χώρου δεν τα
καταλαβαίνουν. Και επειδή λίγοι άνθρωπου του “Χώρου” σκέφτονται και
επειδή κάθετι νέο που λέγεται κάνει απεριοριστά ηχώ στα κεφάλια, άδεια
περισσότερο από γεμάτα, όλου του Χώρου, ας δούμε τι ακριβώς μπορεί να
κρύβεται πίσω από αυτήν την έκφραση.
Μια πρώτη παρατήρηση είναι ότι όταν κάποιος έχει ζήσει στο πετσί
του μια χώρα αν ποτέ γυρίσει πίσω στα πάτρια εδάφη κρατάει τα
πράγματα που είχαν αξία για αυτόν. Ας πούμε λίγα πολύτιμες
πετρώματα που του έκανε δώρο ένας καλός φίλος, δύο βιβλία που του
χάρισε μια φίλη, ένα ρούχο που δεν μπορεί να το βρει στην πατρίδα
του, τέλος το βίος του. Αν από την άλλη θέλουμε να κάνουμε τον γύρω
του κόσμου σε μια βδομάδα,γυρνάμε φορτωμένοι. Φτερά Ινδιάνου από
την Αμερική, μαγικές Πέτρες από το Δέλχι, 3 καθιστούς βούδες από την
Κίνα και φυσικά τις αφίσες τωντελευταίων Αμερικάνικων Ταινιών από
την Γαλλία.
Και τι θα ήταν ο κόσμος αν είμασταν όλοι τσογλάνια; Θα μπορούσαμε
ναμαζεφτούμε όλοι μαζί οι γενναίοι να δείρουμε τους δειλούς. Αλλά
δυστυχώς ακόμη και τους νταήδες τους σταματάει ο νόμος. Μα μας λένε
οι νόμοι καταπιέζουν, δεν θα ζούσαμε καλύτερα δίχως νόμους;
Περιμένουμε ακόμη την απόδειξη ότι μπορεί να υπάρξει ανθρώπινη
κοινωνία χωρίς νόμους και πίεση. Πόσο μάλλον δε μια κοινωνία η
οποία στοχεύει στην βελτίωση των μελών της. Μια τέτοια απόδειξη
προφανώς θα έπρεπε να ήταν ένα συστηματικό και γενετικό έργο της
τάξεως της Κριτικής του Καθαρού Λόγου του Καντ, ή ίσως του
72
Κοινωνικού Συμβολαίου ενούς Ρουσσώ, όπως παρατήρησε ο Λέο

Στρως, το οποίο θα αποδείκνυε με τρόπο επικοινωνίσιμο, ότι κάθε
δίκαιο είναι συμβατικό, καικατά δεύτερον λόγο, ότι ο άνθρωπος μπορεί
να ζήσει, και να ζήσει καλά δίχως δίκαιο – και για να μην κρυβόμαστε ,
δίχως σκέψη.
Ανταυτού, τι βρίσκουμε; Υποθετικές ανθρωπολογικές μελέτες στην
θέσητων γεγονότων, που θα έκαναν ακόμη και τον Ένγκελς να
κοκκινίσει, καισαρκασμό απέναντι σε όποιον θεωρεί την φιλοσοφία
φύση και προσπάθεια, στην θέση των επιχειρημάτων. Το ζήτημα θα
ήταν φαιδρό ανδεν υπήρχε ο κίνδυνος της ριζικής υποτίμησης των
μεγάλων διδαγμάτωνπου άφησαν σαν μνημεία για την ανθρωπότητα
στοχαστές σαν τον Ρουσσώ και τον Καντ.
Ως εδώ προσπαθήσαμε να κάνουμε στην άκρη έναν πρώιμο και συμπαγή
ανορθολογισμό. Πίσω από τις διακηρύξεις περί ριζικής, ακατανόητης και
απύθμενης διαφορετικότιτας πιστεύουμε ότι διακρίνουμε μια πλειάδα
διαλεκτικών οι οποίες συχνότερα συμπυκνώνονται γρήγορα σε μια
διαλεκτική του έρωτα και του θανάτου. Αν είμαι ή γίνω ένα τίποτα μέσω
διαδοχικών αρνήσεων, τότε μπορώ να γίνω τα πάντα μέσω διαδοχικών
καιαπόλυτων καταφάσεων. Εδώ βλέπουμε σε μια χυδαία μορφή την
Νιτσεικήκαταστροφή εν όψει μας μεταγενέστερης δημιουργίας. Αν ο
Νίτσε έγινε ο πρίγκηπας της καταστροφής και της δημιουργίας αυτό δεν
ήταν χάριν σε μια πρώιμη και ακαλιέργητη εμπειρική έμπνευση. Η
Νιτσεική Κριτική είναι τόσο δυνατή διότι αποτελεί μια διάγνωση και
κριτική της νεωτερικήςπαρακμής. Αν ο Νίτσε δεν είχε διαγνώσει αυτήν
την παρακμή, τότε η καταστροφή δεν θα είχε νόημα. Παραδόξως, για
τους περισσότερους επιγόνους του, το πλούσιο περιεχόμενο της
Νιτσεικής Κριτικής εκλείπει και το μόνο που έχει μείνει είναι αστόχαστες
και εύληπτες διαλεκτικές τηςκαταστροφής και της δημιουργίας. Θα
λέγαμε ότι ο δημοφιλής Νιτσεισμόςσήμερα οδηγεί στον αυτοσχεδιασμό,
αλλά ο αυτοσχεδιασμός ακόμη και στην Τζάζ προυποθέτει μάθηση για να
μην είναι ένα απλό χάος- διαδικασία στην οποία λίγοι Νιτσεικοί
εισέρχοντε.
Για να μιλήσω για μια στιγμή όπως ο Στάνλευ Ρόουζεν, δεν κατηγορώ
τους αυτοσχέδιους Νιτσεικούς για το ότι είναι ποιητές και διαλεκτικοί,
αλλά για το ότι κάνουν κακή ποίηση και φτωχή διαλεκτική. Αν
73
αποφάσισανα γράψω εναντίον τους δεν είναι επειδή αισθάνομαι πιο

κοντά στους οπαδούς του νόμου και της τάξης. Πως θα γινόταν
άλλωστε αν η φιλοσοφία δεν ήταν πάντα σε απόσταση, ή μάλλον
απέναντι, σε κάθε λογής εξουσία. Εδώ παίρνω ως δεδομένη την
διάκριση του φυσικού δίκαιου από το θετικό δίκαιο. Όποιος δίνει όρκο
πίστης στο θετικό δίκαιο δεν μπορεί να το κάνει το ίδιο για το φυσικό
δίκαιο, που όπως είπε ο Λέο Στρως “είναι μια βόμβα στα θεμέλια της
πολιτικής κοινωνίας”. Το όλο ζήτημα όμως είναι ότι η αναγνώριση του
φυσικού δικαίου απαιτεί μια καλλιέργεια του Λόγου την οποία λίγοι
είναι διαθετημένοι να προσπαθήσουν για αυτήν, και για την οποία οι
Νιτσεικοί της σειράς – καιας προσθέσω οι αναρχικοί- δείχνουν την
ύστατη περιφρόνηση τους.
Για μας το ζήτημα δεν είναι να βρούμε ποιες έννοιες πρέπει απλά να
αρνηθούμε, για να απελευθερωθούμε, ούτε να κάνουμε μια ιδεολογική
υπεράσπιση εννοιών που φαντάζουν πεθαμένες. Το ζήτημα δεν είναι
μόνοη λέξη αλλά και η έννοια. Ποια έννοια για τον άνθρωπο σήμερα;
Καθήκονμας να ανανεώσουμε και να επανανοηματοδοτήσουμε αυτό που
φαίνεται νικημένο. Αυτό ελπίζουμε να τον πετύχουμε δίνοντας το
παράδειγμα μιας γόνιμης διαλεκτικοποίησης του λόγου των κάθε λογής
νικητών και ηττημένων στην παρούσα διαμάχη περί διαφορετικότητας
και ταυτότητας.Με αυτόν τον τρόπο διαφοροποιούμε την θέση μας
απέναντι στις χυδαίες τάσεις και των δύο πλευρών. Γιατί η διαφορά
είναι κατάκτηση και όχι άμεσο δεδομένο.
Το πιο σημαντικό μάθημα που μας έδωσε ο Καντ είναι ότι η γνώση
είναισύνθεση. Οι ένεργειες της βούλησης ως συνθέσεις , είναι ο μόνος
δρόμοςπου μένει ανάμεσα στις εξίσου πρώιμες, και εξίσου απλές θέσεις
του laissez-faire και της άλογης υποταγής- οι οποίες συχνότερα είναι
δύο στάσεις τις οποίες υποδύονται εναλλακτικά τα ίδια άτομα.
Στα “Θεμέλια της μεταφυσικής των Ηθών” στην τρίτη section και
στην παράγραφο “ Η ελευθερία πρέπει να υποτεθεί σαν χαρακτήρας
της θέλησης όλων των έλλογων όντων” ο Ιμμάνουελ Καντ τονίζει το
πρακτικόθεώρημα του ότι η ελευθερία δεν πρέπει να υποτεθεί ως
74
γεγονός αμφίβολλων εμπειριών της ανθρώπινης φύσης ως τέτοιας,

αλλά ως χαρακτηριστηκό a priori όλων των έλλογων όντων.
Αν η ελευθερία ήταν απλά άμεσο δεδομένο, πράγμα αδύνατο για τον
Καντμιας και δεν υπάρχει φαινομενική και εμπειρική απόδειξη της
ελευθερίας της βούλησης, τότε θα μπορούσε να σφουγγαριστεί από τον
πρώτο περαστικό που θα αντιπαράθετε την εμπειρία της αιτιοκρατίας
και του παθητικού καθορισμού της βούλησης.
Αν διαφορετικά αναρωτιόμασταν γιατί θεωρούμαι τους εαυτούς μας
ελεύθερους, τότε σύμφωνα με την κρίση του Καντ δεν θα μπορούσαμε
παρά να υποστηρίξουμε ότι είμαστε ελεύθεροι μόνο επειδή είμαστε
έλλογα όντα. Έτσι, πρέπει να επεκτείνουμαι την έννοια της ελευθερίας
σεόλα τα έλλογα όντα στον βαθμό που αυτά καθορίζονται από τον
λόγο, καιάρα μπορούν μέσω αυτού να δώσουν έναν νόμο στην βούληση
τους. Με αυτόν τον τρόπο ο Καντ εννοεί το ότι αν είναι δοσμένη η
ελευθερία τότε ηαναγκαιότητα του ηθικού νόμου και της αρχής του
προκύπτει αναλυτικά από αυτήν.
Το ζήτημα όμως είναι είναι ότι η αρχή του ηθικού νόμου ως τέτοια είναι
συνθετική και μπορεί να εκφραστεί έτσι “ μια απόλυτα καλή θέληση
είναιαυτή που η επιταγή της μπορεί πάντα να περιέχει μέσα της τον
καθολικό κανόνα που αυτή μπορεί να είναι”. Βλέπουμε εδώ ότι αν
δοσμένης της ελευθερία μπορούμε να επάγουμαι τον ηθικό νόμο, αυτό
δεν μπορούμε νατο κάνουμε αναλυτικά από την έννοια της καλής
θέλησης ως τέτοιας, και άρα η έννοια της καλής θέλησης και ο ηθικός
νόμος χρειάζονται έναν τρίτο όρο για να συναντηθούνε. Αυτός ο τρίτος
όρος μας δίνεται από την Ιδέα της ελευθερίας, η οποία προυποθέτει τον
μη παθολογικό καθορισμό,δηλαδή τον έλλογο καθορισμό από την Ιδέα
της ελευθερίας, κοντολογίς έναν “νοήσιμο κόσμο”.
Βλέπουμε εδώ την αδυναμία όσων κοντόφθαλμα και ιδεολογικά
καταλογίζουν στον Καντ ότι υπέθεσε “δωρεάν” έναν νοητό κόσμο.
Διαβάζοντας τους κανείς έχει την αίσθηση ότι για αυτόυς ο Καντ
κατασκέυασε την υπόθεση ενούς νοητού κόσμου έτσι pour rien, pour le
plaisir. Αλλά τι να περιμένει κανείς από συγγραφείς που επικαλούνται
μιαάμεση εμπειρία στηριζόμενη σε μια φτωχή εώς ανύπαρκτη
επιστήμη;
75
Το ζήτημα όμως είναι απαντάνε στο πρόβλημα που έθεσε ο Καντ,ή

μήπωςγια αυτούς η ελευθερία, που δεν σταματάνε να την
επικαλούνται, είναι άλυτος γρύφος, δηλαδή το “άσυλο της άγνοιας”
όπως είπε ο Σπινόζα;
Αν λοιπόν καθορίζομαι μόνο αισθητικά, επακριβώς υλικά – αν
κοντολογίςστην γλώσσα του Καντ υπάρχει μόνο ο a posteriori αισθητός
κόσμος, τότεγια πια ακριβώς ελευθερία μιλάμε; Δύο πράγματα ένα, είτε
είμαστε ριζικάσκλαβωμένοι, και ο εκπρόσωπος της αιτιοκρατίας έχει
δίκιο και δεν υπάρχει ελευθερία, είτε υπάρχει ένας νοητός κόσμος για
την ελευθερία, όπως τον εννοεί ο Καντ. Μόνο υπό αυτή την προυπόθεση
είμαστε προσωπικότητες.
Σε κάθε άλλη περίπτωση το πρόσωπο είναι μια υπερφυσική δύναμη,
δηλαδή για τον Καντ υποφυσική, μιας και είναι επακριβώς ένας
αισθητικός καθορισμός του νοητού, δηλαδή , δεισιδαιμονία.
Η Καντιανή έννοια της σύνθεσης αποδεικνύεται πιο πλούσια και πιο
γόνιμη από τον μονότοπο τρόπο που αντιλαμβάνεται την πράξη κάθε
λογής ρεαλισμός. Χάριν σε αυτή μπορούμε να δούμε το νήμα που
ενώνειτην ανθρώπινη προσωπικότητα με τον σεβασμό. Αν σε αυτό το
κεφάλαιομιλήσαμε και υπερασπιστήκαμε την Κριτική Φιλοσοφία του
Καντ είναι διότι συνειδητοποιήσαμε την απλοικότητα και αφέλεια
των σύγχρονων επικριτών του. Αντίθετα, με ότι ακούγεται συχνά, δεν
είναι ο ορθολογισμός αδύναμος, απλά είναι ο απλοικός υλισμός που
είναι εύληπτος. Για αυτόν ισχύει ότι έλεγε ο Μπέρξον για όλες τις
απλοικές και εύκολες ιδέες, κρατάει όλο το φως για τον εαυτό του. Αν
χρειαστεί με αυτόν να φωτίσεις κάτι θα δεις ότι δεν φωτίζει τίποτα.
Αντίθετα, οι ιδέες οιοποίες είναι πραγματικά γόνιμες ξεκινάνε με το να
φαίνονται κάπως σκοτεινές παρά το τρεμάμενο φως τους. Αλλά
ζώντας με αυτές βλέπεις ότιαυτές φωτίζουν γύρω τους, και ότι το φως
που δίνουν γυρνάει αντανακλόμενο πάνω τους και τις φωτίζει με την
σειρά τους. Πάντα υπάρχει ένα κάποιο σκοτάδι στην συνείδηση και
αυτή που θέλουν να φωτίσουν τα πάντα δεν φωτίζουν τίποτα. Ας
είμαστε λοιπόν καχύποπτοι απέναντι στις ευληπτές και ετοιματζίδικες
εννοιές. Η καχυποψία είναι σχολείο φιλοσοφίας. Είναι στους
ορθολογιστές φιλόσοφους που βλέπουμεαυτή την καχυποψία στο
απώγειο της, και όχι αλλού. Η μετριοφροσύνη είναι το πιο σίγουρο
76
ηθόμετρο, και όπως είπε ένας μεγάλο στοχαστής του 20ου αιώνα, ο
Ανρί Μπέρξον για όλους όσους εγείρουν παντού την βεβαιότητα τους
για το τέλος του λόγου, “ Έχουν μια υπερβολική ταπεινότητα,
απότοκο μια προγενέστερης εξίσου υπερβολικής αλαζονείας”. Εμείς
αντίθετα βλέπουμε τον άνθρωπο εκεί που τον είδε ο Πασκάλ, ανάμεσα
στο άπειρα μικρό και το άπειρά μεγάλο. Mπορεί να συνωμοτήσει όλο
το σύμπαν για να τον καταστρέψει; Μπορεί λέει ο Πασκάλ, αλλά δεν
θα ήταν για αυτό καλύτερο από αυτόν, γιατί αυτό δεν τον
καταλαβαίνει ενώ αυτός το καταλαβαίνει.
Μια επίφαση ηθικής είναι καλύτερη από την απουσία της γράφει ο
Ιμμάνουελ Καντ. Πόσα και πόσα ζητήματα δεν είναι ζητήματα
επίφασης,μεταμφίεσης, μετατόπισης.
Αν ισχύει ότι οι μεγάλες ηθικές προσωπικότητες μας αφήνουν ένα
πνεύμασοβαρότητας και μετά που φύγαν, κάτι που ο καθένας μας
μπορεί να το έχει βιώσει, Το ίδιο ισχύει και με τα γραπτά τους.
Η περιφρόνηση του μηδενός είναι κατά την κρίση του Μπέρξον, η πιο
κοινή λύση που επιλέγει ο άνθρωπος απέναντι στην ιδέα του μηδενός.
Ψευδής ιδέα κατά αυτόν. Αλλά μια ψευδής ιδέα μπορεί να μας κάνει να
την αναπνεύσουμε όσο δεν έχουμε έναν υγιή και διαρκή διάλογο με τον
εαυτό.Η επιλογή του τίτλου ήταν αντικείμενο στοχασμού και δισταγμού
γιαεμάς. Διστάσαμε ανάμεσα στο η περιφρόνηση του μηδενός και η
περιφρόνηση του κόσμου.
Αν η περιφρόνηση του κόσμου, η περιφρόνηση της κοσμικότητας πέρα
από κάθε παραίτηση, είναι μια δύναμη φυσική, η δύναμη της φύσης που
δεν θέλει να υποκύπτει σε κοσμικά παιχνίδια και σαλόνια τότε θα ήταν
η λύση. Το γέλιο μπορεί να γιατρέψει πολλές πληγές. Εμείς όταν
αντικρύζουμε την κοσμικότητα δεν ξέρουμε αν πρέπει να γελάσουμε ή να
κλάψουμε. Εμπιστευόμαστε την κρίση του δασκάλου μας , του
ανεπανάληπτου Πασκάλ, ότι “ο Κόσμος κρίνει σωστά”. Οπότε η
περιφρόνηση του κόσμου, δείγμα μιας υψηλής νόησης και ενούς υψηλού
θυμικού, έχει τα όρια της. Το όριο της μοναξιάς είναι το όριο πάνω στο
οποίο προσπαθήσαμε να γράψουμε, την περιφρόνηση του μηδενός.
Η περιφρόνηση του μηδενός από την άλλην είναι μια πρώτη λύση
απέναντι στο μηδέν. Ο Πλάτων στον Σοφίστη του αναζητά τον λόγο
77
τουμη-όντος. Το μη-ον ως διάφορο, είναι διαφορετικό του μηδενός.

Είναι τοέτερον. Κάθετι τι , καθότι ταύτο με τον εαυτό του είναι έτερο
όλων των άλλων. Η ετερότητα που το διαπερνά είναι το μη-ον.
Κάθε λόγος απαντάει και στην ομοιότητα και στην ετερότητα. Αν η
μίμηση δεν είναι το φιλοσοφικό μονοπάτι αυτό δεν σημαίνει ότι δεν
μπορούμε να μάθουμε από τους μεγάλους στοχαστές. Πόσες κακουχίες
επιλέγει αυτός που επιλέγει αυτόν τον δρόμο! Μια φιλοσοφική
δυνητικότητα μένει δυνητικότητα εφόσον δεν υπάρχει η όσμωση με τους
στοχαστές του παρελθόντος, ακολουθώντας την σκέψη τους μπορεί
αυτότο λουλούδι που είναι η δυνητικότητα να ανθίσει.
Αν το πραγματικό είναι μια περίπτωση του δυνητικού τότε, αυτό που
προέκυψε είναι μια υπο-περίπτωση ενός ευρύτερου βασιλείου. Εμείς
θέλαμε να ξεκαθαρίσουμε το ποιοι είμαστε, και αν πρέπει να
συνεχίσουμεή να ξεκόψουμε. Και πως, και πότε, και ποιος και γιατί. Με
ποιούς να συνεχίσουμε και με ποιους να ξεκόψουμε; Προσπαθώντας να
αποφύγουμετις πρώιμες αποφάσεις επιλέξαμε τον δύσβατο δρόμο του
να μην θεωρήσουμε ότι ξέρουμε πιο πολλά και ότι έχουμε μεγαλύτερη
επίγνωση από έναν Ιμμάνουελ Καντ και έναν Μπέρξον. Απέναντι
υπήρχε η μη- επιλογή της κατάφασης σε κάθε όχι που είναι το λάβαρο
τον σύγχρονων ρεαλιστών.
Μελετήσαμε με κόπο ξανά τον Καντ, τον Καρτέσιο, και τον
Σοπενχάουερ.Πολλές φορές σκεφτήκαμε να τα παρατήσουμε γιατί με
λύπη συνειδητοποιήσαμε ότι δεν είναι εμφανές στους περισσότερους γιατί
πρέπει να διαβαστούν αυτοί σήμερα. Αν δεν μας εγκαταλείπαν και οι
φίλοιμας ίσως είχαμε λιγότερες αμφιβολίες.
Παραταύτα αν υπάρχει φιλία τότε είναι μια σύμπλευση, ή καλύτερα
μια συμπλοκή, για να μην πούμε συνενοχή όπως μας έκανε να
καταλάβουμε οΜωρίς Μπλανσό, ή ακόμη ένα αποδημητικό ταξίδι με
κοινό προορισμό, όπως το έθεσε ρομαντικά ο Νόβαλις.
Όπως είπαμε παραπάνω οδηγός μας σε αυτό το βιβλίο ήταν ο μεγάλος
Γάλλος μοραλιστής Πασκάλ. Από αυτόν μάθαμε να βλέπουμε το μηδέν
ωςτο άπειρα μικρό και το σύμπαν ως το άπειρα μεγάλο. Και είδαμε τον
άνθρωπο ως το σκεπτόμενο τριαντάφυλλο ανάμεσα σε αυτά τα δύο
μυστήρια.Ο Ζυλ Ντελέζ όπως ξέρουμε όλοι έζησε την ήσυχη ζωή ενός
78
γάλλου καθηγητή και φιλόσοφου. Δεν αμφισβητούμε την αξία του, αλλά
πιστεύουμε ότι έγινε ήδη σαφές ότι δεν μπορούμε να ακολουθήσουμε μια
σκέψη αν αυτή δεν μας δίνει το κέντρο της.
Το κέντρο της σκέψης του Ζύλ Ντελέζ ομολογώ πως μου είναι κλειστό.
Δεν μπορώ να καταλάβω τον άνθρωπο Ντελέζ, παραταύτα ως ένας
φιλόσοφος που επιμένει στην έννοια, νιώθω ότι έχω το δικαίωμα να
μιλήσω για τις έννοιες του. Κάποιες από αυτές, αν όχι σχεδόν όλες
πιστεύω ότι της καταλαβαίνω.
Ίσως χτυπήσουμε στα βράχια. Το πλοίο οδεύει, αλλά προς τα πού; Ο
ΖυλΝτελέζ άφησε ιστορία στην Γαλλία με την ακρίβεια του και την
επιμονή του στην ακριβή πάλι, εννοιολόγηση. Ο σεβασμός μας προς το
πρόσωπο δεν πρέπει να μας κάνει να χάσουμε από τα μάτια μας την
υστέρηση του. Δεν είναι ο Ζυλ Ντελέζ ο πρώτος που μίλησε για την
εμμένεια. Ο ίδιος φυσικά δεν είναι απλά ένας κλέφτης, ο σεβασμός του
για τον Σπινόζα καιτον Μπέρξον είναι απύθμενος.
Πως ένας Γάλλος Φιλόσοφος δέχτηκε τον Σπινόζα ως οδηγό του θα
μας απασχολήσει στην συνέχεια. Σε αυτό το έργο θα δούμε πως ο Ζύλ
Ντελέζ συνεχίζει μια παράδοση, την Γαλλική, όπως την παρέλαβε από
τον μεγάλοΑνρί Μπέρξον, αλλά και πως παράλληλα προσθέτει κάτι
ξένο σε αυτή τηνπαράδοση. Αν και Γάλλος ο Ζυλ Ντελέζ αποφεύγει να
μιλήσει για πηγές που θα ήταν κατ'εξοχήν γαλλικές. Η αναφορές στον
Ντεκάρτ είναι λίγες στο έργο του, όπως και στον Άγιο Αυγουστίνο. Μια
απορία που σκοπεύουμε να λύσουμε είναι, γιατί ο Ζυλ Ντελέζ μελέτησε
τόσο πολύ τον Ανρί Μπερξόν; Και δεύτερον, γιατί ο ύστερος Ζυλ Ντελέζ
θεώρησε ότιέχει ορίζοντες πιο ανοικτούς από τον ίδιο τον Μπέρξον.
Επομένως, θα δούμε τι του άρεσε και τι δεν του άρεσε στην σκέψη του
Μπέρξον. Αν καισκοπός μας θα ήταν να εκφέρουμαι έναν λόγο για όλη
την Γαλλική Φιλοσοφία του 20ού αιώνα, καθώς τον Μπέρξον και τον
Ντελέζ τους δένουν νήματα με όλους τους γάλλους φιλόσοφους του
20ού, οι οποίοι είτε ακολούθησαν τον Μπέρξον είτε τον απέριψαν –
ομολογούμαι ότι ένα τέτοιο έργο θα ήταν πολύ δύσκολο. Ας κάνουμε την
υπόθεση ότι αν μια σκέψη μας είναι κλειστή, δεν σημαίνει ότι είναι
λάθος.
Θα κοιτάξουμε την φιλοσοφία του Ζυλ Ντελέζ ύπο δύο οπτικές,
πρώτον θα κοιτάξουμε τι χρωστάει στον Μπέρξον και τον Σπινόζα, και
79
πως θεωρείότι ξεπερνάει τον πρώτο ενώ υποκλίνεται στον δεύτερο, και
δεύτερον, θα κοιτάξουμε τρία ζητήματα που τον απασχόλησαν, το
ζήτημα της επιθυμίας, το ζήτημα της εμμένειας και τρίτον το ζήτημα του
αισθήματος.Κάνουμε από τώρα γνωστό ότι θεωρούμαι ότι ο Ζυλ Ντελέζ
δεν καταφέρνει να γεφυρώσει το χάσμα που υπάρχει στην Καντιανή
αντίληψηανάμεσα στο γεγονός και το δέον, αφήνοντας πάντα ανοιχτό
το ενδεχόμενο το δέον να καταρεύσει υπό το βάρος του γεγονότος.
Παρόλα αυτά, άφησε ένα υπέροχο έργο, που μπορεί να υπενθυμίζει
στον καθένα ότι η φιλοσοφία είναι σπουδή ζωής και όχι πόλεμος άδικος.
Για τον Ζυλ Ντελέζ η έννοια είναι το κέντρο της φιλοσοφίας και αυτή,
ακόμη και αν πεθάνει υπό το βάρος των επιστημονικών γεγονότων,
αναγεννιέται από τιςστάχτες της.
Κεφάλαιο Έξι
Το τίμημα που πλήρωσε ο Ανρί Μπερξόν με την εισαγωγή της

έννοιας της διάρκειας, ήταν η δημοφιλία και το ψέγος. Η διαίρεση της
διάρκειας σε Χρόνο και Χώρο, τον έκανε για πάντα γνωστό και μας
αναγκάζει και εμάς σήμερα να τον θυμηθούμε. Αν ο Χρόνος των
επιστημών στηρίζεται σε ένα νήμα που τον οδηγεί πιο ψηλά και μέσα,
πως θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε αυτό το πιο υψηλό από τον
Χρόνο; Ο Μπέρξον είχε δύο επιλογές, θα μπορούσε να το πει
αιωνιότητα και θα μπορούσε να το πει διάρκεια, όπως και το είπε. Ο
Χρόνος και ο Χώρος που όλοι γνωρίζουμε προκύπτουν από διακοπές
αυτής της μίας διάρκειας. Είναι όταν σταματάω για να μετρήσω την
κίνηση , μια κάποια κίνηση, όταν ρίχνω μια ματία προς τα πίσω που
βλέπω τον Χρόνο, το ίδιο και τον Χώρο. Πριν από αυτό υπάρχει η
διάρκεια, αν ονομάζαμαι την διάρκεια Χρόνο, είναι ο Χρόνος που
κοιμάται, σαν η διάρκεια να είναι κάθε στιγμή έτοιμη να γεννήσει τον
Χρόνο. Η διάρκεια είναι βιωμένος Χρόνος.
Μιλώντας για τον Ανρί Μπέρξον πρέπει να πω ότι με απασχολούν
δύο ζητήματα για την σκέψη και τον άνθρωπο. Το πρώτο είναι κατά
πόσο αυτήη σκέψη στέκεται, για να αρχίσω να είσαγω έννοιες του Ζυλ
Ντελέζ, κατάπόσο δηλαδή έχει αυτό-σύσταση. Και κατά δεύτερο λόγο
κατά πόσο ο άνθρωπος Ανρί Μπέρξον είχε συνείδηση του γεγονότος ότι
80
το ζήτημα της φιλοσοφίας αφορά το βίωμα ως τέτοιο αλλά ειδωμένο με

έναν τέτοιο τρόπο κατά τον οποίο θα επιστρέφει σε ένα μέρος που η
νόηση θα είναι ενεργή. Με λίγα λόγια αναρωτιέμαι αν η έννοια της
διάρκειας διαρκεί η ίδια.
Κατά τον Ζυλ Ντελέζ η διάρκεια σημαινει συνύπαρξη. Προσωπικά
ελπίζω να επανέλθω στο ζήτημα της συνύπαρξης αργότερα εφόσον
έχουμε μιλήσει και για τον Σπινόζα. Ο Χρόνος συνηθίζεται να ορίζεται
ως η τάξη της διαδοχής, ο Χώρος η τάξη της ταυτοχρονίας ,και η
διάρκεια, στον Μπέρξον όπως είπαμε, ως η τάξη της συνύπαρξης.
Ας ανοίξουμε μια παρένθεση. Ο Σάλομον Μαιμόν έστησε μια τετραπλή
τάξη συνύπαρξης και αποκλεισμού. Είτε ο Χρόνος και ο Χώρος μπλέκουν
είτε δεν μπλέκουν. Αν μπλέκουν τότε είναι σίγουραεποπτείες, αν δεν
μπλέκουν είναι έννοιες. Τι είναι πρωταρχικά; Εποπτείες ή έννοιες;
Κατ'εμέ εποπτείες. Κατά τον Μαιμόν οι εποπτεία στηρίζεται στο Νου,
και σωστά. Αλλά κατά δεύτερο λόγο ηεποπτεία δεν έχει τίποτα δικό της.
Για αυτό σύμφωνα με τον Μαιμόνόταν σκέφτομαι τον Χώρο σκέφτομαι
μόνο την ύπαρξη στον ίδιο χρόνο, ενώ όταν σκέφτομαι τον Χρόνο
σκέφτομαι την συνύπαρξη στον ίδιο Χώρο.
Το ζήτημα δεν νομίζω ότι λύνεται κατά αυτόν τον τρόπο, χωρίς να
θέλω να αμφισβητήσω τον Σάλομον Μαιμόν. Η τάξη της
διαφοροποίησης και η τάξη της ταυτότητας κατά αυτόν μένουν
χωρισμένες στον Νού.
Φυσικά ως εδώ μιλάμε για τον πρώιμο Μαιμόν, ομολογώ ότι δενέχω
μελετήσει τον ύστερο Μαιμόν.
Η συνύπαρξη λοιπόν, ορίζεται στην φιλοσοφία του Μαιμόν ως η
ύπαρξη στον Χώρο. Ο Χώρος ως τάξη ταυτοχρονίας είναι και η τάξη
συνύπαρξης. Πιστευώ ότι είναι ο Μπέρξον ο οποίος εισάγει με
πρωτότυπη έννοια για την ευρωπαική σκέψη και αυτή είναι ότι η
συνύπαρξη αφορά κάτι το οποίο δεν είναι ούτε η απλή διαδοχή, ούτεη
χωρική ταυτοχρονία. Αυτό το κάτι φυσικά είναι η διάρκεια.
Την διάρκεια φυσικά πρώτα από όλα την γνωρίζουμε ως διαδοχή.
Αλλά τι ακριβώς διαδοχή είναι αυτή; Εϊναι μια διαδοχή στιγμών που
χωρίζονται από το κένο; Ο Μπέρξον θα πει όχι. Είμαστε εδώ σε
μπροστά σε ένα δυσεπίλητο πρόβλημα για την δυτική φιλοσοφία. Ανοι
81
στιγμές είναι σαν μαθηματικά σημεία τότε είτε χωρίζονται από ένα κενό,
που αν αυτό το κενό δεν ήταν με την σειρά του χρόνος ο Κόσμος θα ήταν
θρυματισμένος, ή αν αγγίζουν μεταξύ τους τότε θα έπρεπε να μπλέκουν
και να είναι ένα σημείο. Και αυτό θα ήταν ένα ακίνητο παρόν.
Η διάσημη απάντηση του Μπέρξον είναι ότι το κενό είναι γεμάτο από
Χρόνο, από την λεγόμενη διάρκεια. Η διάρκεια είναι αυτό πουπερνάει
ανάμεσα στις στιγμές που σταθεροποιεί η αντίληψη. Αν η διάρκεια
σταματούσε να περνάει τότε ο Κόσμος θα περνούσε.
Η διάρκεια δεν σταματάει ποτέ. Είναι αυτό που περνάει από όλες τις
στιγμές και από τα κενά τους και άρα για να πάμε στις στιγμές πρέπει να
κατεβούμε από την διάρκεια. Πως κατεβαίνουμε; Κατεβαίνουμε
διακόπτοντας μια ροή, δηλαδή εκεί που είχαμε μια απλή κίνηση που
περνάει γυρνάμε πίσω και προσπαθούμε να την αναλύσουμε. Ο Χρόνος
και ο Χώρος της μηχανικής επιστήμης είναι προιόν ανάλυσης.
Εν τέλει ποιο είναι το πρόβλημα που έχει ο Μπέρξον; Αν αλλάζω
συνέχεια, τότε η αλλαγή πρέπει να είναι συνεχόμενη. Άρα δύο
πράγματα προέχουν εδώ, ότι η διάρκεια μου κόβεται σε φάσεις, και ότι
για αυτές τις φάσεις βρίσκω μια αφηρημένη έννοια για να τις συνδέσω.
Όμως στο πνεύμα του Μπέρξον δεν υπάρχουν ούτε φάσειςούτε
αφηρημένες έννοιες. Αυτό που υπάρχει είναι μια ροή η οποία και είναι
πιο σταθερή, υποστασιακή θα λέγαμε από μια φάση, και αλλάζει στην
διάρκεια της. Η διάρκεια είναι μια συνύπαρξη σημαίνει ότι όλο μου το
παρελθόν, οι ιδέες μου και τα συναισθήματα μου συνυπάρχουν στην
διάρκεια μου, επίσης σε αυτή την διάρκεια μετέχουν χίλιες δύο άλλες
διάρκειες και εν τέλει η ίδια η διάρκεια μου συνυπάρχει με αυτές τις
διάρκειας μετέχοντας, ή θα μπορούσαμενα πούμε βρισκόμενη σε εμπλοκή,
με μια ανώτερη διάρκεια.
Ας διερωτηθούμε μετά από αυτήν την μικρή εισαγωγή αν τελικά
διαρκεί η διάρκεια. Λέμε ότι έχω ένα συνεχόμενο βίο, ο Χρόνος και ο
Χώρος πηγάζουν από τις διακοπές του βίου μου. Στην πραγματικότητα
η έννοια της διάρκειας δεν μπορεί να χωριστεί από αυτήν της μνήμης και
της ζωικής ορμής. Αν η ροή γίνει χίλια κομμάτια θα είμαι και εγώ χίλια
κομμάτια. Αλλά ευτυχώς δεν είναι έτσι. Η ροή είναι χίλια κομμάτια για
αυτόν που δεν μπορεί να ανεβείαπό τις ανάγκες του στην ενόραση που
γίνεται εκ μέρους του πνεύματος. Ανεβαίνοντας από τις ανάγκες που μας
82
διασπάνε στο ον εκείνο το οποίο καθιστά γεγονός το ότι το ον υπάρχει

ανεβαίνουμε σε ένα επίπεδο στο οποίο η διαιώνιση της διάρκειας
καθιστάτε πιθανή. Καθιστάτε όμως για αυτό απαραίτητη; Ο Μπέρξον
ομολογείστό Ϋλη και Μνήμη ότι δεν μπορεί να το αποδείξει. Αν το
πνεύμα είναι η Μνήμη και αν η μνήμη είναι η συνύπαρξη του
παρελθόντος με το παρόν τότε αυτή η τάξη συνύπαρξης πρέπει να είνα
διτή, από την μία υπάρχει το παρόν με την δράση του και από την άλλη
το παρελθόν με τις μνήμες του. Καθώς και τα δύο πλάνα συνυπάρχουν
τότε η απώλεια κάτι τίνος από το πλάνο της δράσης δεν σημαίνει και
την απώλεια της μνήμης του.
Βλέπουμε εδώ ότι η Μπερξονική τριάδα της Διάρκειας, της Μνήμηςκαι
της ζωικής ορμής είναι μια σπουδαία φιλοσοφική πρόταση. Επιτρέψτε
μου να σημειώσω ότι κατ'εμέ η έννοια της Μνήμης είναιη πιο κεντρική
και αυτή που κρατάει μαζί της άλλες δύο.
Εν τέλει δεν μπορούμε παρά να σκεφτούμε ότι η έννοια της διάρκειας,
απαιτεί την έννοια της μνήμης που απαιτεί την έννοια της ζωικής ορμής.
Εν τέλει της διαβεβαιώνει τον Μπέρξον ότι όλο αυτό συνέχεται κάπως.
Για τον Ζυλ Ντελέζ είναι το αίσθημα, που έρχεται σε μια ανώτερη
πιθανοκρατεία να ανέβει ως μια πιθανή αλλά σχεδόν άπιαστη μυστική
ενόραση και να βρει τον Θεό ως αγάπη. Θα διακρίνουμε δύο ζητήματα
αυτή την στιγμή. Κατά πόσο η Μπερξονική διάρκεια είναι αέναη και
κατά δεύτερο λόγο τι είδε και τηθεώρησε σημαντικό ο Ντελέζ στο έργο
του Μπέρξον. Στην πρώτη ερώτηση θα απαντήσουμε πως ναι, ο
Μπέρξον εν τέλει δέχεται πιθανοκρατικά την αιωνιότητα της ψυχής,
αλλά παραταύτα δεν δίνει κάποια θετική απόδειξη περί του ζητήματος.
Η απάντηση είναι ικανοποιητική και ίσως ο Μπέρξον δεν ήθελε να
εκμυστηρευτεί κάτι πουγνώριζε. Εγώ προσωπικά δεν μπορώ να
ακολουθήσω τον Ανρί Μπέρξον στις δύο πηγές της ηθικής και της
θρησκείας, το οποίο περιέχει υπέροχα πράγματα αλλά το οποίο
παραταύτα το περιέχει μια ανησυχία. Επιτρέψτεμου να θεωρώ τον
Μπέρξον μεγάλο φιλόσοφο, αλλά αν η ουσία ενέχει διάρκεια τότε είναι
είτε αιώνια είτε απολύσιμη. Η Μπερξονική διάρκεια αποκτά υπόσταση
τελικά χάριν σε ένα αίσθημα. Είναι αυτό αρκετό; Ίσωςη αγάπη για τον
Μπέρξον σήμαινε κάτι που εγώ προσωπικά δεν συλλαμβάνω. Για αυτό
εν τέλει θα πω ότι ο Ανρί Μπέρξον δικαιώνεται.
83
Τώρα πηγαίνοντας στον Ζυλ Ντελέζ. Ο Ζυλ Ντελέζ φαίνεται να

εντυπωσιάστηκε για δύο πράγματα από τον Μπέρξον. Πρώτα από όλα
τηνδιάκριση της βιωμένης διάρκειας με τον παρατηρίσιμο χρόνο, και
ύστερα για το δίπτυχο της ροής και διακοπής. Το ζήτημα του
αισθήματος στον Ζυλ Ντελέζ θα μας απασχολήσει αργότερα.
Θα κλείσουμε αυτό το κεφάλαιο με την παραδοχή ότι η αγάπη είναι
όντως ένα συναίσθημα το οποίο μπορεί να φέρει την ψυχή ψηλότερα
από τον εαυτούλη που λένε κάποιοι αλλά η ανάβαση που προτείνει ο
Μπέρξονείναι κάπως δύσβατη.
Για τον Μπενέδικτο Σπινόζα, αλλιώς Μπαρούχ, το ζήτημα του
μηδενός δεν τίθεται καν, παρά μόνο με πλάγιο τρόπο θα λέγαμε.
Εκκινεί όπως και ο Λάιμπνιτς από την ιδέα του απείρου. Ο Θεός είναι
το ον το οποίο αποτελείται από άπειρα κατηγορήματα και τοοποίο
ενέχει άπειρους τρόπους. Ως εδώ καλά. Θέλουμε να χτυπήσουμε τον
άνθρωπο; Όχι, αλλά πρέπει να θέσουμε μια ερώτηση στα λεγόμενα
του. Αν το άπειρο ως άπειρο είναι το κύριοσυστατικό του Κόσμου, πως
δεν τον έχει καταπιεί ακόμα;
Οι σπινοζικοί θα απαντούσαν ότι το άπειρο γεννάει το πεπερασμένο.

Πράγματι στο πρώτο βιβλίο της Ηθικής του Σπινόζα υπάρχει το
πέρασμα από τους άπειρους τρόπους που γεννάει η υπόσταση και η
οποίοι προκύπτουν από την αιώνια φύση της, στους
πεπερασμένουςτρόπους που γεννιούνται στην συνέχεια αυτών των
άπειρων τρόπων.
Για να μην πολυλογούμαι ας περάσουμε ήσυχα στον Ζυλ Ντελέζ. Ο
Ζυλ Ντελέζ παραδέχεται τον Σπινόζα για δάσκαλο του. Ποιο
λεπτομερώς θα αγγίξουμε το ζήτημα όταν μιλήσουμε για την εμμένεια.
Ας καταστήσουμε σαφές ότι εμείς πιστευουμέ ότι η εμμένεια μόνη της δεν
μπορεί να σταθεί. Για αυτούς που θέλουν επιχειρήματα, θα εμμείνουμαι
στην ερώτηση μας. Έστω ότι γεννήθηκε το πεπερασμένο από το άπειρο,
γιατί το άπειρο, η άπειρη ταχύτητα που λέει ο Ντελέζ δεν καταπίνει το
πεπερασμένο. Ακόμη και στον Ανρί Μπερξόν υπάρχει το επιχείρημα ότι
αν ο Κόσμος ήτανάπειρος τότε το σώμα θα διαλυόταν και η ύπαρξη θα
ταυτιζόταν με τον χώρο.
84
Οπότε, ποιο συμπέρασμα βγαίνει ως εδώ. Ότι ο Κόσμος στον οποίο

ζούμε είτε είναι ένα ζώο όπως είπε Πλωτίνος το οποίο έχει ψυχή και
πνοή, ή στηρίζεται στο άπειρο όπως ισχυρίζεται ο Σπινόζα, και
κατ'εμάς κινδυνεύει κάθε στιγμή να τον καταπιεί το μηδέν.
Παραταύτα θα δικαιολογήσουμε τον Σπινόζα γιατί όπως είπε κάθε
ονεμμένει στην ύπαρξη του. Η έννοιες με τις οποίες το πνεύμα είναι
ενεργητικό – το κάνουν να καταλαβαίνει τον Κόσμο και να βλεπει
καθαρά, κατάλληλα λέει Σπινόζα. Το κοινό είναι αυτό που κάνει τον
Νου να καταλαβαίνει τα σώματα. Εν τέλει, υπάρχει επιστροφή στο
άπειρο; Μόνο αυτή την απάντηση μπορεί να δώσουν οι σπινοζικοί σε
αυτό που λέμε, κατ'εμάς. Το σώμα, το οποίο είναι ενίοτε σε στάση και
ενίοτε κινείται, το καταπίνει όντως το άπειρο και αναγενιέται από το
άπειρο. Ο Σπινόζα θα μπορούσε να πει ότι το σώμα υπάρχει και δεν
υπάρχει αλλά ήθελε να πει κάτι άλλο. Στην κόψη του μηδενός,
ανναγεννάται σαν φοίνικας.
Η επιθυμία ήταν το ον του ανθρώπινου ουσιαστικού για τον Ζυλ
Ντελέζ. Ο ανθρωπός ως ιδιότητα είναι ένα ον επιθυμίας το οποίο
επιθυμεί διακαώςτην υπέρβαση της μεμονομένης του κατάστασης.
Δηλαδή για να το κάνουμε σαφές για τον Ζυλ Ντελέζ ο άνθρωπος δεν
είναι ακριβώς έλλογο ον. Είναι και δεν είναι. Έμαθε από τον γάλλο
φιλόσοφο Ζαν Πωλ Σαρτρ, ότι όταν γυρίζω στον εαυτό μου, δηλαδή
στο υποκείμενο, αντικρύζω το μηδέν – ο Ντελέζ νόμιζε ότι ήξερε
καλύτερα από τον Σαρτρ. Εκεί που για τον Σάρτρ γυρίζω προς τον
Άλλον για τον Ντελέζ γυρίζα προς μία εδαφικότητα, ο Ντελέζ επιθυμεί
την άνοδο από τιςεδαφικότητες. Αυτό που με συνέχει είναι είτε η
επιθυμία μιας εδαφικότητας, δηλαδή μιας πίστης όπως στον Θεό, το
Κράτος, την Ανθρωπότητα και από την άλλη η έξοδος. Ο Ντελέζ
επιλέγει την διαφυγή.Έχει νοήσει ότι αυτό που φεύγει δεν είμαι εγώ
αλλά ο κόσμος; Όταν παγιδεύομαι πραγματικά δεν είμαι εγώ που
φεύγω αλλά ο κόσμος που φεύγει.
Η διαλεκτική είναι κάτι που ο Ζυλ Ντελέζ δεν κατάλαβε. Ο μόνος
Γάλλοςφιλόσοφος της νεωτερικότητας που είχε μια ιδέα της διαλεκτικής
ήταν ο Καρτέσιος και κατά δεύτερον λόγο ο Ανρί Μπερξόν.
Η επιθυμία είναι επιθυμία προς τον Άλλον, αυτό το κατάλαβε καλά ο
Σαρτρ. Ο Σαρτρ όμως θεωρούσε ότι ανεβάζοντας τον άλλον
85
κατεβαίνω εγώ. Έτσι είδε μια διπλή απάτη, αυτή του μαζοχισμού και
του σαδισμού.Η απάτη του μαζοχισμού είναι ότι σβήνω μπροστά στον
Άλλον. Η απάτητου σαδισμού είναι ότι επιχειρώ να σβήσω τον
Άλλον. Ο Σαρτρ δυσκολεύτηκε να βρει λύση σε αυτό το πρόβλημα.
Είναι σχεδόν φαιδρό αλλά η λύση για αυτόν ήταν το χάδι. Στο χάδι
λοιπόν εγώ και ο άλλος είμαστε ένα.
Ο Ζυλ Ντελέζ δεν κατάλαβε τίποτα από τον Σαρτρ. Για αυτόν ο
μαζοχισμός είναι καλύτερος από τον σαδισμό.
Υπό μία έννοια έχει δίκιο. Να σβήνεις μπροστά στον Άλλον είναι
καλύτερο από το να σβήνεις στον άλλον. Και ο δεκάλογος το
επιβεβαιώνει. Παραταύτα ο Ζυλ Ντελέζ, αυτός ο φιλόσοφος της
διαφοράς,δεν είδε ότι ο μαζοχισμός είναι μόνο μέρος της ζωής. Δεν είναι
όλη η ζωή μαζοχισμός.
Δούλοι, σκλάβοι και υπηρέτες. Όλοι τους προσφέρουν. Αυτό που ο Ζυλ
Ντελέζ είχε στον Νου του είναι ότι όλοι τους πρέπει να διαφύγουν, και
οιδούλοι και οι υπηρέτες. Μπροστά στον Καπιταλισμό που τους πατάει
στοπάτωμα αυτοί πρέπει να διαφύγουν. Προς που; Αν ο Καπιταλισμός
τα καταπίνει όλα δεν μπορούν να διαφύγουν τελικά. Ένα πράγμα δύο,
είτε οκαπιταλισμός δεν τα αποροφφά όλα, είτε πρέπει να παλέψεις αντί
να διαφύγεις. Ο Ζυλ Ντελέζ έμεινε μετέωρος ανάμεσα σε αυτές τις δύο
λύσεις.
Η θεωρία της εμμένειας σαγηνεύει όλο τον κόσμο. Σαν την Αφροδίτη
πάνδημος είναι ον του εδώ Κόσμου. Η Venus αυτού του κόσμου είναι η
επιθυμία. Η επιθυμία λοιπόν, ως ουσία του ανθρώπου οδηγεί τον άνθρωπο
σε μονοπάτια επίφοβα. Παραταύτα πρέπει να ομολογήσουμε ότι ο
Σπινόζαμάλλον αστειεύεται όταν γράφει ότι “Ο έρωτας είναι ένα
γαργάλισμα”.
Εδώ μιλάμε για την πιο ανόητη εννόηση του έρωτα που είδαμε ποτέ.
Η εμμένεια είναι αυτό που προχωρά. Ο Ζυλ Ντελέζ δεν δίστασε να
ορίσει την εμμένεια ως πλάνο. Το πλάνο της εμμένειας ορίζεται από μια
ά-πειρηκίνηση της σκέψης, και ά-πειρες σχέσεις κίνησης και στάσης.
Αλλά εδώ πρέπει να ομολογήσουμε ότι κάτι τέτοιο δεν υποπίπτει
στην αντίληψη μας όπως απέδειξε για πάντα ο Μέγας Ιμμάνουελ
86
Καντ. Στις Αντινομίες αποδεικνύεται για όποιον έχει Νου ότι το ά-

απειρο αυτοκαταστρέφεται. Για την ακρίβεια αν κάτι είναι ά-πειρο
τότε η συνύπαρξη του με το πεπερασμένο θα έπρεπε να οδηγήσει στην
αφάνισητου πεπερασμένου. Υπάρχει ά-πειρος αστέρας; Οι αστρονόμοι
δεν έχουνβρει κανέναν.
Η εμμένεια οπότε είναι κάτι άλλο από αυτό που λέει ο Σπινόζα. Η
εμμένεια στην Φιλοσοφία της kabbalah ορίζεται ως η σταγόνα νερού
πουέφτιαξε τον κόσμο. Όλα εκρέουν από αυτήν την σταγόνα η οποία
κατεβαίνει. Και στην kabbalah πάντως η σταγόνα – κατευθύνεται προς
τοάπειρο. Venus metrix.
Εμείς από την πλευρά μας θεωρούμαι ότι το θέμα της απειρίας είναι το
θέμα της Ύβρις. Η επιθυμία είναι περατή. Για τον Αριστοτέλη το πέρας,
ηενδελέχεια, είναι το τέλος εν εαυτό. Το τέλος υπάρχει μόνο εντός μίας
ψυχής. Η ψυχή ζωογονεί το ζώο και δίνει την επιθυμία ως εξάρτημα
του.
Ακόμη και οι σπουδαίοι Εβραίοι Φιλόσοφοι όπως ο Μπέρξον και ο
Χέρμαν Κοέν αντιλήφθηκαν αυτή την αντίφαση στον Σπινόζα. Ο
ΧέρμανΚοέν λέει “ Το ον είναι προιόν γνώσης, και η ψυχολογία είναι η
ιστορία”.Και ο Μπέρξον “Η ζωή είναι ωρίμανση και έχει πεπερασμένη
δύναμη”.
Αντιλήφθηκαν ότι το αιώνιο είναι μόνο το πέρας έχει. Για αυτό και
αντλώντας δύναμη από την εμμενή Μνήμη της επιθυμίας
αντιλήφθηκαν την αναγκαιότητα της Υπέρβασης της επιθυμίας στην
Θέα του όντους τουαληθινού. Ερχόμαστε τώρα στο θέμα του
αισθήματος.
Το ον του αισθητού έχει συζητηθεί ποικιλοτρόπως. Από τον Αριστοτέλη

και τον Πλάτων εώς τον Χιούμ και τον Καντ. Σπουδαία είναι η
παρατήρηση του Χέρμαν Κοέν ότι το αίσθημα χρειάζεται μάθηση. Για
τονΧέρμαν Κοέν η Αισθησή δίνει λόγο στον εαυτό της αλλά ξεπερνιέται
από τον Νου που επιθυμεί διακαώς να αντικρύσει τον εαυτό του ως
εργάτης της γνώσης. Δεν θα επεκταθούμε στο ζήτημα του Κοέν. Θα
παρατηρήσουμε μόνο ότι ο Κοέν φαίνεται να χρησιμοποιεί αντίστροφα
87
τιςέννοιες του ψυχικού και του γνωσιακού. Εκεί που στον Αριστοτέλη
ψυχικό σημαίνει έργον ατελείωτο ενόσω η επιστήμη είναι μόνο εν
δυνάμεικαι όχι ενέργεια στον Χέρμαν Κοέν η γνώση παίρνει τα ηνία και
είναι αυτή το εν δυνάμη. Ο Νεο-Καντιανισμός του Χέρμαν Κοέν παρόλη
την γνωσιακή της εμβρίθεια είναι κατώτερος του Εγελιανού
Καντιανισμού.
Το αισθητό για τον Πλωτίνο είναι έξω από την Ψυχή. Η ψυχή είναι η
Πρώτη Αρχή του Αισθητού και Ύστατη αρχή σε σχέση με το Εν. Η σχέση
του Πλωτίνου με τον Καντ θα μας απασχολήσει μακρόπνοα.
Άλλη είναι η γνώμη του Λατίνου Οράτιου. Ο Οράτιος θεωρεί ότι το
αισθητό επιθυμεί να γνωριστεί, να ειδωθεί. Σκοτεινή άποψη κατ'εμέ αλλά
έφτασε μέχρι τα αυτιά του Άγιου Αυγουστίνου για τον οποίο δεν μπορώ να
εκφέρω κρίση γιατί ξεπερνάει την γνώση μου.
Επίλογος - Καντιανή Λογική
Το όνομα είναι η φύση του πράγματος. Το πράγμα υπάρχει χάρη στο

όνομα του. Εμένα το όνομα μου Σάλομον.-
Το όνομα του κύναιδου ας πούμε. Γενικό όνομα, γενική πίστη. Πόσα
ονόματα χρειάζοντε. Χρειάζονται λοιπόν πολλά ονόματα, λίγα γενικά και
πολλά ειδικά. Μπορούν να αριθμηθούν όλες οι δυνατές έννοιες; Μάλλον
όχι αν σταθούμε στην Καντιανή διαδοχική σύνθεση. Η σύνθεση της
γνώσης είναι ίσως πεπερασμένη όσον αφορά της πεπερασμένες νοητές
έννοιες, οι οποίες είναι γενικές, αλλά η σύνθεση του ολικού γίγνεσθαι
συνεχίζεται επ'αόριστον.
Τα ονόματα λοιπόν μπορούν να χωριστούν διαδοχικά σε 2 τάξεις, τις
γενικές έννοιες και τις ειδικές έννοιες. Οι ειδικές έννοιες είναι οι έννοιες οι
οποίες εκφράζουν ένα πεπερασμένο αντικείμενο. Αυτές διαδοχικά
μπορούν να μετρηθούν. Ας πούμε ν αντικείμενα. Έχω ν αντικείμενα σε
ένα δωμάτιο. Το καθένα έχει το όνομα του. Οι γενικές έννοιες είναι ένοιες
που εκφράζουν μεγέθοι. Τι μεγέθοι, μεγέθοι ας πούμε ποσοτικά. Τα
ποσοτικά μεγέθοι είναι τα μεγέθοι τα οποία χωρίζονται σε μέροι. Τα
ομοιομεροί είναι αυτά που έχουν κοινής τάξεως κομμάτια. Το νερό ας
πούμε είναι ομοιομερές δηλαδή λέμε κομμάτια ίδιου είδους, τελικά ίσως δεν
μπορούν καν σε κομμάτια.
88
Το νερό ως μέγεθος μετριέται μόνο σε δοχεία. Το ομοιομερές είναι το

μέτρημα σε δοχεία. Λέμε ένα ποτήρι νερό. Η μάζα του μας ενδιαφέρει
κατά δεύτερο λόγο. Τα ετερογενοί μεγέθοι, οι εκτατές ποσότητες δηλαδή
είναι οι ποσότητες που χωρίζοντε σε μέτρα. Ένα μέτρο λέμε και εννοούμε
κάτι συγκεκριμένο. Τα μέτρα χρησιμεύουν για να μετρήσουν το οτιδήποτε.
Μέτρα και σταθμά λέμε και εννούμε κάτι κοινό. Ο κοινός τρόπος
μέτρησεις είναι το μέτρο. Το μέτρο μετράει κάτι ομοιογενές. Μπορούμε να
μετρήσουμε ετερογενή πράγματα; Λέμε δηλαδή 3 μέτρα τραπέζι και
βιβλιοθήκη. Σε αυτή την περίπτωση το μέτρο είναι έξω.
Άρα, το ομοιομερές μετριέται σε περιέχοντα. Το ετερογενές δεν μπορεί να
έχει κοινό μέτρο. Και το απλό υλικό σε μέτρα. Οι γενικές έννοιες είναι οι
λεγόμενεες κατηγορίες. Έχουν μετρηθεί ως μεγέθοι.-
Ποιοτικά μεγέθοι είναι άλλου είδους κατηγορίες. Τα ποιοτικά μεγέθοι
μετριούνται σε εντάσεις. Για τον Καντ λέμε παραδείγματος χάριν ότι η
θερμοκρασία μετριέται ποιοτικά σε βαθμούς. Ποσότητα βαθμών. Ποια η
διαφορά με τα εκτακτά μεγέθοι; Είναι ότι τα μέροι εμπλέκονται. Από τους
35 στους 38 βαθμούς η ποιότητα αλλάζει.
Σχέση και τροπικότητα είναι πολύπλοκες κατηγορίες για να μας
απασχολήσουν από τώρα. Συμπέρασμα, τα γενικά ονόματα έχουν
πεπερασμένο χαρακτήρα. Δεύτερον, οι κοινές έννοιες είναι
απροσδιόριστους αριθμού. Και τρίτον τα ονόματα είναι πολλά, λόγω ότι
υπάρχει απροσδιόριστου αριθμού έννοιες.
Εν κατακλείδι, σε αυτό το έργο θα ασχοληθούμε με το κατά πόσο ο
μαθηματικός συλλογισμός αφορά την φιλοσοφία. Πως και για πιον λόγο
η εννοιολόγηση πρέπει να γίνεται σωστά. Το πρόβλημα που μας αφορά
είναι παρόμοιο με αυτό που απασχόλησε τον Καντ στην Αμφιβολογία των
εννοιών του αναστοχασμού. Δηλαδή το ζήτημα μας είναι η διάκριση
ανάμεσα σε γενικές, ειδικές και κοινές έννοιες και κατά πόσο πρέπει να
της διακρίνουμε για να κάνουμε αυστηρές συνθέσεις. Πιστεύουμε ότι θα
ειναι χρήσιμο για τον καθένα να ξέρει τι είδους έννοια είναι η εκάστοτε
έννοια που μεταχειρίζεται.
Σύμφωνα με τον Ιμμάνουελ Καντ λοιπόν οι ειδικές έννοιες είναι
εμπειρικές έννοιες δηλαδή γνωρίζονται μέσω εμπειρίας και δεν βγαίνουν
από το πεδίο της εμπειρίας, άρα εφαρμόζονται στην εμπειρία και μόνο σε
αυτήν. Εδώ υπάρχει μια ομοιότητα ανάμεσα στις υπερβατικές και
89
εμπειρικές έννοιες εφόσον στο Καντιανό σύστημα δεν υπάρχει καμία απλή
έννοια που να έχει αξιώσεις υπερβατικής εφαρμογής.
Οι ειδικές έννοιες λοιπόν ως εφαρμόσιμες στην εμπειρία και μόνο, έχουν
καταγωγή τους την εμπειρία και μόνο αυτήν. Ένα τετράδιο λέμε ότι έχει ,
υποκείται δηλαδή, στην έννοια του τετραδίου. Τι είναι μία έννοια; Θα
λέγαμε ότι είναι η ενότητα, η σύνθεση, στην οποία υπόκεται μια
πολλαπλότητα. Η πολλαπλότητα δίχως την έννοια της θα ήταν χάος. Θα
είχαμε μια λέξη για κάθε δείνα τετράδιο.
Άρα η απαρίθμηση των ειδικών εννοιών, για να ήταν ολοκληρωμένη,
είναι αδύνατη. Υπάρχουν ειδικές έννοιες εφόσον υπάρχουν αντικείμενα,
μια απαρίθμηση όλων των ειδικών εννοιών θα ήταν η απαρίθμηση όλων
των τύπων αντικειμένων.
Οι γενικές έννοιες είναι όπως μας έμαθε ο Καντ οι a priori καθαρές έννοιες
του νου, δηλαδή οι κατηγορίες. Οι καντιανές κατηγορίες τότε θα λέγαμε
ότι είναι οι προυποθέσεις της σκέψης ενός οποιοδήποτε αντικειμένου, άρα
τότε είναι οι έννοιες του κάθε δυνατού εμπειρικού αντικειμένου, δηλαδή οι
έννοιες στις οποίες υπόκειται αυτό.
Γιατί λέμε υπόκειται; Διότι δίχως της κατηγορίες το εμπειρικό
αντικείμενο δεν θα είχε ένα πλαίσιο στο οποίο αυτό μπαίνει. Οι κατηγορίες
ως προυποθέσεις της σκέψης ενός αντικειμένου είναι ένα σκέλος των
προυποθέσεων της εμπειρίας. Δίχως κατηγορίες δεν υπάρχει αντικείμενο
για τον υπερβατικό ιδεαλισμό του Καντ και δίχως εφαρμογή στην
πραγματικότητα οι κατηγορίες είναι δίχως νόημα. Το νόημα των
κατηγοριών επιβεβαιώνεται μόνο και μόνο στην εφαρμογή τους στην
πραγματικότητα. Συμπέρασμα, το νόημα των κατηγοριών εξαρτάται από
την χρήση τους και άρα το οδηγητικό τους νήμα, το κατηγορικό νήμα του
Καντ, είναι παρακολούθηση της εμπειρίας.
Ο νούς λοιπόν είναι όπως έλεγε ο Καντ μια από τις προυποθέσεις της
εμπειρίας. Ο υπερβατικός ιδεαλισμός είναι αυτός που λέει ότι τα νοήματα
αφορούν την σκέψη, δηλαδή ότι οι έννοιες του νου είναι ιδεατά. Ο
εμπειρικός ρεαλισμός από την άλλη λέει ότι τα φαινόμενα τα οποία
υπάρχουν με όρο τους την κατηγορική σκέψη είναι πραγματικά. Τα
φαντάσματα από την άλλη είτε υπόκειντε στην κατηγορική σκέψη και
είναι σχήματα, είτε δεν υπόκειντε και τότε έχουμε οτιδήποτε άλλο εκτός
από ορθή σκέψη. Τότε στην τελευταία περίπτωση εμείς θα λέγαμε ότι
μάλλον έχουμε φαντασίωσεις. Σε αυτήν την περίπτωση λοιπόν ο νους δεν
90
έχει τα ηνία της φαντασίας, και άρα επικρατεί η φαντασία. Εμείς θα

εστιάσουμε στην πρώτη περίπτωση δηλαδή στην φαντασία ως
γαλουχημένη από τον νου, οπότε σε αυτό που ο Καντ ονομάζει σχήμα.
Ο νους λοιπόν είναι το ον που επιθυμεί την αναγνώριση του, δηλαδή την
γνώθι σαυτόν. Ας μιλήσουμε λοιπόν για τον Παρμενίδη. Τι είναι το Ον
που αναγνωρίζει μόνο τον εαυτό του; Έφτασε να γίνει ακόμη και το cogito
του Καρτέσιου. Γιατί να στηρίξω τον εαυτό μου στην ταυτότητα με τον
εαυτό; Μήπως υπάρχει εδώ μια προκατάληψη σε σχέση με τον Άλλο,
δηλαδή με τον Ξένο;
Το ξένο, αυτό που δεν έχουμε γνωρίσει μας ηχεί παράδοξα. Τι λέμε μπρος
στον ξένο; Του λέμε να μας αφήσει ήσυχους κυρίως, και αν είμαστε
ανοιχτοί προς την ξενότητα τότε είναι υπό όρους. “Μείνε ξένε αλλά μην
ενοχλείς τον τόπο”.
Οπότε λοιπόν ο Νους είναι το Ον της ταυτότητας και η Φαντασία της
διαφοράς. Η διαφορά λοιπόν είναι δυνατή δια μέσου της αίσθησης η οποία
υπόκειται στην φαντασία και την μνήμη και η οποία συνομιλεί με τον νου.
Ο νους λοιπόν είναι η ύστατη ενότητα, πριν από αυτόν υπάρχει η
ενοποίηση του αισθητού ποικίλου από την εμπειρία.
Είπαμε πιο πάνω ότι η ποικιλότητα ως δοσμένο της αντίληψης υπόκειται
σε ενότητα, ενότητα σχηματική που έχει τρεις προυποθέσεις, την αίσθηση,
την φαντασία και τέλος τον Νου. Η σύνθεση λοιπόν έχει μια
τριαδικότητα. Η τριαδικότητα αναλύεται ως έχειν. Ένα, η προυπόθεση,
δύο, το προυποθετούμενο, και τρία η σχέση του ενός με το άλλο δηλαδή η
υπερβατική ενότητα του καθαρού νοείν. Αυτή η ενότητα λοιπόν για τον
Καντ είναι το υπερβατικό Υποκείμενο. Το υποκείμενο ως τέτοιο είναι ο
νους. Το σκέφτεσθαι ως προυπόθεση της εμπειρίας. Είναι για όλους έτσι;
Κατά τον Καντ η καθαρή σκέψη είναι προυπόθεση της εμπερικότητα
αλλιώς βασιλεύει το χάσμα. Χάσμα μεταξύ σκέψης και αντίληψης.
Ας μιλήσουμε λίγο για τους ειδικούς κανόνες, ειδικοί επιστημονικοί
κανόνες συγκεκριμένων αντικειμένων. Ο Καντ τους ονομάζει τυχαίους
κανόνες. Δηλαδή οδηγούμαστε στο συμπέρασμα των γενικών κανόνων,
κανόνων της σκέψης ως σκέψης και τον συμπερασματικών δηλαδή
ειδικόν κανόνων που είναι ας πούμε σαν τους κανόνες των παιχνιδιών,
δηλαδή λέμε του σκακιού. Στο κρυφτό ας πούμε υπάρχουν ίδιοι κανόνες.
Το παρόν δοκίμιο ελπίζω να χρησιμεύσει για την εκμάθηση της
Καντιανής Λογικής. Οι πηγές μου ήταν κυρίως τα μαθήματα λογικής του
91
Ιμμάνουελ Καντ, έργο το οποίο δυστυχώς δεν έχει εκδωθεί στα ελληνικά.
Δεύτερον ήταν η Κριτική του Καθαρού Λόγου το οποίο επίσης είναι
δυσανάγνωστο, η προσπάθεια του μεταφραστή ήταν μεγάλο αλλά χάριν
σύγκρισης θα ήταν καλύτερο αν διαθέταμε δύο ή τρεις μεταφράσεις του
ίδιου του βιβλίου για να μπορέσαμε να διαβάσουμε τον Καντ ύπο δύο ή
τρεις οπτικές.
Το ζήτημα της ξενότητας δεν μπορούσε παρά να μας απασχολήσει στο
παρόν δοκίμιο εφόσον στην εποχή μας, στον νεαρό εικοστό-πρώτο αιώνα
το ζήτημα της νεότητας πλέον είναι το τέλος του ρατσισμού και των
διακρίσεων εις βάρος των μαύρων ας πούμε. Υπάρχει μια ισχυρή φωνή
κυρίως η Λατινική Φιλοσοφία, ίδιον των Αμερικάνων που ισχυρίζεται ότι
η ελληνική φιλοσοφία και πιο συγκεκριμένα ο Καντ οδηγούν σε κάποιο
βαθμό στον ρατσισμό δηλαδή στις διακρίσεις, στην αδικία και στο αίσχος.
Εμείς θα λέγαμε ότι ο Καντ για την εποχή του έκανα το κάθε τι δυνατό
ωστέ να μην αδικεί. Παραταύτα η λογική της ξενότητας θα μας
απασχολήσει, εμάς και το ελληνικό κοινό αναγκαστηκά εφόσον υπό την
σημαία του αντιρατσιμού και του φεμινισμού αυτή η φωνή πλέον είναι
αδύνατο να αγνοηθεί.-
Παραρτήματα
Παράρτημα I – Η λογική της έννοιας της ψυχολογίας
Η εννόηση λοιπόν μπορεί να ειδωθοί ποικιλοτρόπος. Δυαδικός μιλώντας

υπάρχει η Λογική και από την άλλη η Ανθρωπολογία. Εμείς ας
εστιάσουμε στην καντιανή λογική και αφήνουμε τα πιθανά
ανθρωπολογικά αντικείμενα στο τέλος.
Οπότε όπως πιστεύουμε ότι έχει καταστεί σαφές η έννοια υπόκειτα σε
νόμους τους νόμους του λόγου. Ας πιάσουμε πλέον εδώ ένα ζήτημα που
πέρασε απαρατήρητο, αυτό της συνείδησης. Τι σχέση έχει στον Καντ η
συνείδηση με τον νου και τον Λόγο.
Ο Νους είναι συνειδητός κατά τον Καντ παραταύτα κάποιες πρακτικές
αποφάσεις που επιφύονται του πρακτικού λόγου μπορεί να είναι
ασυνείδητες, δηλαδή το αίτιο τους να μας διαφεύγει.
Άρα, υπάρχει ακόμη και στον Ιμμάνουελ Καντ το λεγόμενο ασυνείδητο.
Τι είναι το ασυνείδητο για τον Καντ; Είναι μια απόφαση της οποίας
92
λείπουν οι προκείμενες, όπως θα έλεγε κάποιος Σπινοζικός. Για τον Καντ

λοιπόν, παραδείγματος χάριν στα (θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών)
υπάρχει ενός είδος ασυνειδησία. Πως υπάρχει αυτή; Υπάρχει διότι το
πράγμα καθεαυτό, το νοούμενο δηλαδή δεν γίνεται να γνωστή πρακτικά,
δηλαδή σε κάθε μου πράξη είναι η θέληση μου που επιλέγει αλλά ο Νόμος
στην πρακτική του εφαρμογή μπορεί να έχει μια αφορμή, καλύτερα να
δίνει μια αφορμή η οποία μου είναι ασυνείδητη.
Ας γυρίσουμε στην έννοια εφόσον καταστήσουμε γνωστό το ότι η
συνείδηση στον Καντ δεν είναι απλά η συνείδηση του εαυτού αλλά το
συνειδητό ως τέτοιο, δηλαδή η κατανόηση. Η έννοια λοιπόν όπως
εξηγήσαμε είναι είτε γενική είτε ειδική. Σε αυτό το παράρτημα θα μας
ενασχολήσει λοιπόν το ζήτημα από την άλλη μεριά. Κατά πόσο μια ειδική
έννοια, δηλαδή μια εμπειρική έννοια μπορεί να ανεβεί σε κύρος και να
αποκτήσει το κύρος μιας επιστημονικής έννοιας. Είναι το ασυνείδητο
επιστημονικό αντικείμενο;
Ας ανοίξουμε την Κριτική του Καθαρού Λόγου και ας εξετάσουμε τον
πίνακα του τίποτα( του μηδενός). Έχουμε τέσσερις κατηγορίες λοιπόν,
που βρίσκεται το ασυνείδητο; Κατά την άποψη μας και χωρίς να
βουτήξουμε στα βάθοι της Καντιανής σκέψης το I. Δηλαδή το ens rationis,
το ον του Λόγου εκφράζει σε μεγάλο βαθμό το Φρουδικό ασυνείδητο.
Είναι ένα ον το οποίο υπάρχει μόνο στον λόγο. Ας φτιάξουμε ένα
παράδειγμα. Έχω 5 ευρώ στην τσέπη και διαδίδω την φήμη ότι έχω 137.
Το διαδίδω επί μια βδομάδα. Με έχουν κοντοπιστέψει 10. Τότε λοιπόν έχει
διαμορφωθεί ένα ημι-τίποτα δηλαδή μια φήμη. Αυτό το ον του λόγου
λοιπόν είναι ένα ασυνείδητο. Γιατί; Γιατί όποιος αγγίξει την σκέψη μου θα
ξέρει ότι είμαι λάθος και όποιος αγγίξει την τσέπη μου θα βρεθεί οικτρά
απογοητευμένος.
Ανοίξαμε μια ψυχολογική κατεύθυνση σε πολλά πανεπιστήμια. Είχε
αυτό τα κατάλληλα αποτελέσματα; Η θεωρία του ασυνειδήτου ως
Φρουδικό κεκτημένο πρέπει να συνεχίσει τις έρευνες της. Κατά τον Καντ
βέβαια τα ζητήματα Λογικής και οι ψυχολογικές παρατηρήσεις δεν
πρέπει να μπλέκοντε. Πως λοιπόν θα μιλήσουμε για ψυχολογία δίχως
λογική και για λογική δίχως ψυχολογία. Είναι κατ'εμέ σαν να έχουμε ένα
πόδι. Ίσως βέβαια να μην χωράνε τα δύο πόδια στο ίδιο παπούτσι οπότε
θα μιλήσουμε για την ψυχολογία σε αυτό το παράρτημα και ας
θεωρήσουμε μαζί με τον Καντ ότι η ψυχολογία είναι δύο τείνα, α) Μια
93
ορθολογική επιστήμη η οποία φτάνει σε αντινομίες, τουτέστιν σε

παραλογισμούς και κατά δεύτερον λόγο, β) μια εμπειρική και άρα
ιστορική επιστήμη.
Ο παραλογισμός λοιπόν εγκείται στο απλούστατο γεγονός ότι το νοών
και το νοούμενο διαφέρουν κατά φύσιν. Μπορεί να έχουν κοινή ρίζα
αλλά τελικά : Εγώ, ποιος είμαι; Κάθε εμπειρικό έρεισμα που παίρνω δεν
είμαι εγώ ο ίδιος που θεάμαι αλλά το θεούμενο δηλαδή το αντικείμενο του
εαυτού μου. Σε μια πρόταση, εγώ είμαι ένας άλλος όπως θα ήθελε ο Ζυλ
Ντελέζ. Κατά τον Καντ το Εγώ είναι η υπερβατική προυπόθεση του
πραγματικού, ως τέτοια είναι πέραν της γνώσης διότι είναι το γνωρίζον το
ίδιο. Ένα αόρατο μάτι.
Συνεχίζουμε με τον παραλογισμό λοιπόν, ο πρώτος παραλογισμός
διατυπώθηκε. Πάμε σιγά-σιγά προς την εμπειρική ψυχολογία διότι είναι η
μόνη νόμιμη ψυχολογία κατά τον Ιμμάνουελ Καντ. Θα παρατηρήσουμε
μόνο ότι ίσως η Φρουδική σχολή διατήρηση το μικρό, ελάχιστο,
ορθολογικό έδαφος που είναι απαραίτητη προυπόθεση μιας νόμιμης και
ιστορικής εμπειρικής ψυχολογίας.
Παράρτημα II – Λογική και ανθρωπολογικού τύπου παρατηρήσεις
Ας ξεκινήσουμε από την έννοια της ξενότητας, όπως θα μπορούσε να

εννοηθεί από τον Αργεντίνο φιλόσοφο Ενρίκε Ντούσελ. Η ξενότητα
λοιπόν κατά τον Ντούσελ απουσιάζει από την ταυτοτική σκέψη του
Παρμενίδη. Κατ'εμέ το επιχείρημα του Ενρίκε Ντούσελ είναι πολύ
ισχυρό. Τι είναι το ταύτο ον του Παρμενίδη, είναι ο δρόμος της ταυτότητας
δηλαδή υπόκειται στην Αλήθεια, είναι ο αληθινός δρόμος. Η διαφορά,
δηλαδή η νύχτα είναι ο κόσμος του ψέμματος. Άρα, τι είναι το διάφορο,
και άρα, ο ψεύτικος κόσμος του Παρμενίδη, κατά τον Ενρίκε Ντούσελ; Ο
Ενρίκε Ντούσελ λοιπόν μας λέει ότι είναι το να είσαι ξένος. Η ρατσιστική
λοιπόν σκέψη έχει βαθιές ρίζες στην ελληνική φιλοσοφία.
Διαφορά=Ξενότητα. Άρα ένα το κρατούμενο, η ελληνική φιλοσοφία,
στηρίζεται στο Εν, δηλαδή στην ταυτοτική σκέψη. Το διάφορο είναι αυτό
που διαφεύγει, το κακό, το ξένο.
Άρα η παρατήρηση έχει ως εξείς, το Ον είναι το Εν, δηλαδή το ταύτον,
και το μή-ον είναι το μή-ταυτον δηλαδή το διάφορον, δηλαδή το αισθητό.
Ο Παρμενίδης αποκλείει το αισθητό. Το αποκλείει κατ΄εμάς για έναν
94
ευνόητο λόγο. Αυτό διότι το Εν υπάρχει για τον Νου, είναι η εννόηση της
έννοιας ως τέτοια. Άρα για τον Παρμενίδη το Ον αποτέλει κύκλο. Κύκλος
και ροές είναι οι ριζικές έννοιες της ελληνικής φιλοσοφίας. Κατ'εμάς
λοιπόν αυτές οι δύο έννοιες τείνουν προς σύνθεση.
Αξίωμα 1 – Το ον είναι σταθερό.

Αξίωμα 2 – Το ον δεν μπορεί να είναι μόνο.
Αξίωμα 3 - Εκτός από το ον υπάρχουν και οι ροές.
Θεώρημα I
Λέμε ότι το ον είναι κύκλος. Λέμε δεύτερον ότι υπάρχουν και ροές. Ας
θέσουμε τις ροές εντός του κύκλου, ας θεωρήσουμε ότι ο κύκλος εμποδίζει
την έξοδο των ροών. Άρα οι ροές παίρνουν σχεδόν κυκλική τροχιά,
δηλαδή καμπύλομορφης τάσεις.
Απόδειξη 1: Εφόσον το ον είναι σταθερό τότε η αλλαγή μπορεί να γίνει

μόνο δια μέσου των ροών.
Θεώρημα ΙΙ
Εφόσον ο κύκλος είναι περατός τότε κάποια στιγμή οι ροές πρέπει να

ξεχειλίσουν από τον κύκλο. Τότε νέος κύκλος, και τα λοιπά.
Απόδειξη 2 : Εφόσον υπάρχουν ροές πρέπει να υπάρχει και νέος κύκλος.
Σχόλιο : Η διερώτηση της εποχής μας είναι αν είμαστε ακόμα στην

νεωτερική εποχή. Δηλαδή την εποχή που εγκαινιάστηκε στην
Αναγέννηση. Κατ'εμάς ο κύκλος αυτός υπάρχει ακόμα. Ο νέος κύκλος
προέκυψε από την συνάντηση με τους Λαούς της Αμερικής. Δεν έχει γίνει
από τότε εξίσου κοσμοιστορικό γεγόνος.
Παράρτημα III – Λογική ως ζωή και λογική ως επιστήμη
Η λογική όπως διερωτηθήκαμε στο Κυρίως μέρος είναι απαραίτητο ον

του λόγου. Δηλαδή ο κανόνας ως κανόνας είναι προυπόθεση των
95
επιστημών. Παραταύτα, ας μιλήσουμε όσο μπορούμε για το ζήτημα της

λογικής ως ζωής, πιο συγκεκριμένα των λογικών που είναι διαφορετικές
από την κοινή τυπική λογική, ή ακόμη από την υπερβατική λογική.
Ας κάνουμε μια υπόθεση. Ο Ιμμάνουελ Καντ μετά τον Αριστοτέλη
τελειοποίησε την λογική επιστήμη. Ο ίδιος λέει ότι η λογική δεν έχει κάνει
κανένα βήμα μπροστά από την εποχή του Αριστοτέλη, μόνο που αυτός, ο
Καντ, θεωρεί ότι σταθεροποίησε τις κατηγορίες, τις απαρίθμησε και
κατάφερε να της επάγει από τους τύπους των δυνατών κρίσεων, προς
πλήρη ικανοποίηση του λόγου. Η υπόθεση εγκείται στην πιθανότητα
άλλου τύπου λογικών.
Ας πούμε μερικές λέξεις για τον Ζαρατούστρα του Νίτσε. Ο Νίτσε λοιπόν
έχει κάποια λογική ή μήπως μιλάει στην τύχη. Σίγουρα ο αφοριστικός
του λόγος υπόκειται σε μια κάποια λογική. Ο Νίτσε βίωσε την λογική και
έζησε την σκέψη του.
Κατά τον Καντ η λογική επιστήμη συγκαταλέγεται στις σταθερές
επιστήμες. Η λογική επιστήμη ως προπεδευτική των υπόλοιπων
επιστημών πρέπει να διδάσκεται ανεξάρτητα.
Παράρτημα IV – Η έννοια ως κάτι απτό
Οι εμπειρικές έννοιες όπως δείξαμε είναι ακαθόριστου αριθμού. Θα

μιλήσουμε εδώ λίγο για τους Κανόνες του Καρτέσιου και στην ανάγκη
απαρίθμησης των όρων του προβλήματος για την επίλυση του. Η
απαρίθμηση είναι απαραίτητος όρος της αναγωγής δηλαδή της
στοιχειοθέτησης των γινομέων, των γεγονότων.
Η αγγλική φιλοσοφία, από τον Λοκ και ύστερα, προσέγγισε
ποικιλοτρόπος, και ίσως με κάποια ενότητα πνεύματος το ζήτημα της
αναγωγής. Μια καλή αναγωγή πρέπει να έχει τουλάχιστον κάποιους
όρους. Ο αριθμός ίσως συζητηθεί αργότερα. Εν πάσι περιπτώση, πέρνουμε
ας πούμε 100 όρους. Αυτοί πρέπει να ειδωθούν ως ενότητα και έτσι
πηγαίνουμε προς την άρχη.
Παράρτημα V - Ιστορία της φιλοσοφίας του 17ού αιωνά
Φυσικά και έχουμε ακούσει για τους μηχανιστές φιλόσοφους. Τα ονόματα

τους φυσικά και επιζούν ακόμη. Πασκάλ και Αρνώ. Καρτέσιος και
96
Μαλμπρανς. Σπινόζα και Λάιμπνιτς. Αυτοί οι φιλόσοφοι κτήσαν την

νεωτερική Φιλοσοφία. Εμείς θα εστάσουμε στους πρώτους. Για τον
Καρτέσιο μιλήσαμε ήδη, τώρα ήρθε η στιγμή να μιλήσω για τον Πασκάλ,
τον ποιο θειστή, και τον πιο καλό συγγραφέα από τους φιλόσοφους του
17ού.
Πως ξεκινάει ο 17ος. Με την απαγωγή του Τζιορντάνο Μπρούνο από το
Βατικανό. Η μεγαλειώδης Δίκη του τέλους του 16ού έμεινε στον αιώνα τον
άπαντα ορόσημο για τον φιλοσοφικό κόσμο. Ο Τζιορντάνο Μπρούνο
κάηκε δημόσια το έτος 1600. Αυτή η εκτέλεση, με διαταγή του Πάπα, και
των καρδιναλίων ήταν έναυσμα της φιλοσοφικής αντίστασης. Ο
Μπρούνο ήταν ο πρώτος που αρνήθηκε το αλάθητο του Πάπα. Κατά
δαύτον ο Φιλόσοφος είναι ο Αριστοτέλης, και εχθρός του κανένας. Ήταν
ένας μοναχός, μοναχός στην τάξη του Άγιου Φραγκίσκου. Έκανε
Φιλοσοφία για να αμυνθεί των κατηγοριών. Αυτός είναι ο πρώτος που
έγραψε με αίμα.-
Ας θεωρήσουμε δεδομένο ότι ο τελευταίος μεγάλος φιλόσοφος του 16ου
είναι ο Μπρούνο. Ποιος τον είχε για ίνδαλμα; Όλοι οι φιλόσοφοι του 17ού
αλλά ήταν μόνο ο Σπινόζα αυτός που είπε ότι θα κάνω την φιλοσοφία
σύστημα. Εμείς θα ισχυρηστούμε, και ισχυριζόμαστε ότι τα συστήματα
φτιάχτηκαν για να πέφτουν, αυτό που μένει δεν είναι το σύστημα αλλά ο
άνθρωπος, και το έργο; Το έργο έρχεται και μένει.
Θα μιλήσουμε για τον Μπλέζ Πασκάλ, τον πιο πιστό και τον πιο εύλογο
φιλόσοφο του 17ου. Για δαύτον, η φιλοσοφία είναι δύο πράγματα, κεφάλι
και καρδιά. Οι αλήθειες του Νου είναι ανίσχυρες μπροστά στην αλήθεια
της καρδιάς. Είμαι ότι πιστεύω, και εγώ πιστεύω στον Χριστό. Το
γεωμετρικό πνεύμα και το πνεύμα της λεπτότητας, είναι η βασική
διάκριση στην Πασκαλιανή φιλοσοφία. Ο Πασκάλ θέωρησε ότι ο
φιλόσοφος του Γεωμετρικού Πνεύματος είναι σωστός, αλλά στην
πραγματικότητα άδειος. Φιλόσοφος δίχως Χριστό και δαίμονα είναι ένα
άδειο κουφάρι. Οπότε ας πούμε την αλήθεια της Καρδιάς, δίχως τον
Χριστό δεν θα υπήρχε ούτε καν γή να μας ταίσει. Μόνο ο Μεσσίας πείθει
και μόνο ο Μεσσίας σώζει. Δίχως υτόν τα άπειρα εδάφοι, η άπειρη
θάλασσα, ο άπειρος χώρος θα μας τρόμαζε μέχρι θανάτου.
Πασκάλ, ο Ένθεος
97
Ματαιοδοξία του ανθρώπου, χάος της στιγμής. Ο άνθρωπος καλύπτει το

εσωτερικό του κενό με κίνηση, με σάστισμα, με τρέξιμο, χωρίς το μέσα
είναι απλά έξω. Είναι μόνο έξω στον άπειρο χώρο των μαθηματικών.
Εκεί είναι μια κουκίδα στον χάρτι. Για αυτό και το μέσα του σπαρταράει.
Το μέσα του είναι αυτό που φοβάται πιο πολύ. Αναταραχή. Η επιστροφή
του στην καρδιά του μόνο μπορεί να τον πείσει. Αλήθεια της Καρδιάς,
Ιησούς Χριστός ο ελεήμων. Μόνο με τον Χριστό υπάρχει σωτηρία. Και το
άπειρο; Και αν καταπιεί τον άνθρωπο; Τότε ο άνθρωπος θα είναι
καλύτερος. Γιατί; Γιατί αυτός αγαπά το άπειρο ενώ το άπειρο δεν τον
αγαπάει.
Ως μαθηματικός ασχολήθηκε με τα τυχερά παιχνίδια. Ρουλέττα και
Χαρτιά. Ήταν ο πρώτος που μίλησε για πιθανότητες. Η ρουλέτα δεν είναι
στημένη, όποιος ξέρει κερδίζει.-
Το μεγάλο του έργο ήταν η Πασκαλίνη, και φυσικά οι Σκέψεις του, η
Πασκαλίνη ως το πρώτο μηχάνημα μέτρησης καθόρισε την τύχη όλο του
Κόσμου. Το γεωμετρικό πνεύμα είναι το πνεύμα του ρευστού, ο Κόσμος ως
ρευστός παγώνει στο χαρτί του Γεωμέτρη. Το πνεύμα της λεπτότητας
είναι η ευγένεια, οι τρόποι, η αγάπη.
. Η κατάκτηση του πνεύματος της γεωμετρίας για τον άνθρωπο σημαίνει
ότι τα χωρίζει όλα σε σκλέλοι. Δεξιά και Αριστερά. Πάνω και κάτω.
Γράμμα και αριθμός. Η Άλγεβρα είναι ο σκοπός της Γεωμετρίας. Η
Γεωμετρία είναι η βάση του Νου, πάνω σε αυτήν φτιάχνεται η Άλγεβρα.
Το πνεύμα της Λεπτότητας είναι να καταλάβεις ότι ο Νους μόνος του είναι
πυρ. Είναι μια δύναμη αλλά τον σκοπό μπορεί να τον θέσει μόνο το
πνεύμα. Το πνεύμα λοιπόν είναι παρόν μόνο εντός μίας ύπαρξης που μόνη
της στοχάζεται. Ο μοναχικός στοχασμός μας γυρνάει στον εαυτό μας. Ο
στοχασμός λοιπόν είναι η αλήθεια του Νου, ας μιλήσουμε λοιπόν για την
Ματαιοδοξία. Η Ματαιοδοξία είναι το πιο συχνό αμάρτημα. Σήμερα το
λέμε αλαζονεία. Είναι ψέμματα οι ευγενείς και οι γαλαζοαίματοι; Εκ
πρώτης άποψης ναι. Ο λαός, ο πιστός λαός, φοβάται και τρέμει τον
Βασιλέα. Είναι αυτός ο τρόμος αληθινός; Για τον Πασκάλ είναι αλήθινός
βέβαια. Ο Βασιλέας είναι παρουσία σωματοφυλάκων, μισθοφόρων. Και
μόνο η εικόνα του τρομάζει.
Ο Ιησούς Χριστός χάθηκε για εμάς, για την ανθρωπότητα. Όλες οι
98
προφητείες επαληθεύτηκαν. Ο Μωάμεθ αυτός, ήθελε την νίκη. Όποιος

ζητάει επίγεια απόλαυση δεν περνάει τις πύλες του παραδείσου.
Το Αλκοράν είναι βιβλίο που γράφτηκε από χέρι ανθρώπου; Αν ναι τότε
είναι λάθος. Για τον Πασκάλ η ενότητα πίστης και γνώσης είναι δυνατή.-
Ο Καρτέσιος αντιμέτωπος με τους φανατικούς
Ο Καρτέσιος λοιπόν επιθυμεί διακαώς τον εαυτό. Επιθυμεί τον εαυτό ως

ον αόρατο και ορατό. Το αόρατο στην σκέψη του Καρτέσιου είναι το
Σκέφτομαι. Σκέφτομαι, άρα υπάρχω. Ο Καρτέσιος ξεπερνάει κάθε
ζήτημα αμφιβολλίας με αυτή του την δήλωση. Ο Σπινόζα λέει ότι αυτός
σκέφτεται υπαρχόμενος, ή αλλιώς υπάρχει σκεπτό-μενος. Ο Σπινόζα
είναι απλά ένας αδιάβαστος υπάρχει και η βιογραφία του, δεν είχε κανένα
φιλοσοφικό βιβλίο εκτός την Φυσική του Αριστοτέλη.
Θα μιλήσουμε εκτενώς για τον 17ο αιώνα, που λανθασμένα ο Ντελέζ είπε
ότι ήταν η εποχή του απείρου. Ο Λάιμπνιτς και ο Σπινόζα ήταν πράγματι
άπειροι στην φιλοσοφία. Ας προσθέσουμε στους προαναφερθέντες, στους
φιλοσόφους και τον Τζον Λόκ, μεγαλύτερο του απειριστικού ντουέτου.
Λοκ και Νεύτωνας ήταν η Αγγλική απάντηση στην τρέλλα του Σπινόζα.
Σπινόζα λοιπόν, ένας φιλόσοφος. Ο Σπινόζα στην νεότητα του έγραψε
ένα έργο επονομαζόμενο Πραγμάτεια περί της διόρθωσης του Νου.
Αφήνουμε σε άλλους την Σπινόζικη σκέψη γιατί εμείς τον διαβάσαμε νέο.
Για εμένα η πιο όμορφη φράση του είναι ότι το αίσθημα υπάρχει
καθεαυτό. Άρα, τότε πρέπει να υπακούσουμε στο αίσθημα εφόσον έχει
χάρη.
Ο Καρτέσιος λοιπόν φοίτησε σε Ιησούτικο Κόλλεγιο. Ως επίδοξος
φιλόσοφος έμαθε τα διδάγματα των Σχολαστικών. Έπειτα αναγνώρισα
την αδυναμία του για τις περίεργες επιστήμες. Ύστερα αναρωτήθηκε
αυτός ο ίδιος τι ήξερε. Οπότε, ως συμπέρασμα, προσωρινής φύσεως, είναι
ότι ο Καρτεσιανός δρόμος της επιστήμης υπάρχει ακόμη. Πρώτα η σχολή,
μετά το ψάξιμο και τέλος η επιστήμη. Αυτόν τον δρόμο πολλοί τον
εμίσησαν αλλά κανένας δεν τον έφτυσε. Η επιστήμη έρχεται στο τέλος,
σαν επιστέγασμα. Η Σχολαστική φιλοσοφία ως τέτοια βοηθάει εφόσον
υπάρχει επιστημονική οδός...
99
Βιβλιογραφία :
Μάρτιν Χάιντεγγερ :
 Εισαγωγή στη Μεταφυσική, μτφ. Χρήστου Μαλεβίτση,
ΕκδόσειςΑΡΜΟΣ
 Είναι και Χρόνος, μτφ. Γιάννης Τζαβάρας, Εκδόσεις “Δωδώνη”
 Τι είναι η Μεταφυσική, μτφ. Π.Κ. Θανασάς, εκδόσεις Πατάκη
Henri Bergson :
 Matière et mémoire, εκδόσεις PUF
 L'Évolution créatrice, εκδόσεις PUF
 Les deux sources de la morale et de la religion, εκδόσεις PUF
la pensée et le mouvant, εκδόσεις
PUFPascal : oeuvres complètes, edition
de Seuil
Emmanuel Kant : Fondements de la Metaphysique des moeurs. Trad.

Victor Delbos, Editions Delagrave
Schopenhauer : Le monde comme volonté et comme représentation, trad.

Richard Roos, εκδόσεις PUF
Descartes :-Discours de la méthode, εκδόσεις GF Flammarion

 Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, μτφ.
ΕυάγγελοςΒανταράκης, εκδόσεις Εκκρεμές
100
Martial Gueroult : Descartes selon l'ordre des raisons, εκδόσεις Montaigne
Stanley Rosen :
 Nihilism: A Philosophical Essay, Yale University Press
 The Question of Being : A Reversal of Heidegger, Yale
UniversityPress
 The Mask of Enlightment: Nietzsche's Zarathoustra, Yale
UniversityPress
Leo Strauss: Droit naturel et histoire, trd. Éric de Dampierre, εκδόσεις

Flammarion
Αριστοτέλης
Περί Ψυχής
Ηθικά Νικομάχεια
Μεταφυσική
Φυσική (Α εώς Γ)
Πλωτίνος ( οι τέσσερις πρώτες εννεάδες)
Χέρμαν Κοέν
Η Καντιανή θεωρία της εμπειρίας
Σχολιασμός της Κριτικής του Καθαρού Λόγου
Η αρχή του απειροστικού λογισμού
Σάλομον Μαιμόν
Υπερβατολογική Φιλοσοφία
Ιστορία της ζωής μου
101
102

Ilach Sirach - Περί Χρέους Και Άλλων Εμποδίων

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ilach Sirach - Περί Χρέους Και Άλλων Εμποδίων

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ιλάχ Σιράχ – Περί χρέους και άλλων εμποδίων

Ιλάχ Σιράχ - Περί χρέους και άλλων εμποδίων

Αφιερωμένο στην Αναστασία.

Ξέρουμε τι θέλουμε εν τέλει; Ξέρουμε τελικά αν αυτό που θέλουμε έχει

μόνο ο στενόμυαλος απολαμβάνει την φασαρία. Η φασαρία βλάπτει,

Το σχεδόν μηδέν είναι το να διαβάσεις ένα βιβλίο χωρίς καμία εξήγηση,

για σένα, για όλους τους άλλους. Σεβόμαστε το γραπτό; Σεβόμαστε το

απαράβατος. Το εξωτερικό ερέθισμα βαίνοντας ως προς την εσωτερική

θανάτου, αυτή σε κρατάει ζωντανό. Η απειλή, το γάβγισμα, ένα βαμπίρ.

να μην είναι. Η ομορφιά της στιγμής, το παιχνίδι, το ζάρι και ο πάσος, η

Ναι, διότι όλα αλλάζουν υφή. Ας αφήσουμε τους ειδικούς να μιλήσουν

Ο Πολιτισμός, ως απαραίτητος όρος της διαβίωσης του ανθρώπου, είναι

καθηγητές. Ίσως οι νέοι, οι πιο λαμπροί από αυτούς, να σχηματίζουν

τότε ο Καίσαρας ανέλαβε τα ηνία. Στο ζήτημα των φιλοσοφικών

αντικείμενο της. Ένα κόσμημα ας πούμε μπορεί να είναι μια επιθυμία.

Ο Καντ, γνωστός μεταξύ άλλων ως θεμελιωτής των Ηθών είναι ο

άνθρωπος. Θα επαναλάβουμε μερικές από τις θέσεις μας για τυχόν

εποχή ναρκισισμού; Σε μια κοινωνία σχετικισμού και ναρκισισμού; Μας

Θέμα Ι : Επιθυμία και θάνατος

Όπισθεν ο διάβολος, μπροστά εγώ.Ερμηνεία ονείρου, λάθος ύπνος.

Αίσχος ατελείωοτο, τα μαύρα πόδια του άι-σιχτίρ.Ευτυχία ίσον κόλαφος,

ενόρασης είναι το πταίσμα το ίδιο. Ομορφιά ίσον άγνοια γνώσης

Ωραικράτης και Αγαμέμνον. Δύο λάθοι σε μια στιγμή. Ομορφιά εστίν

Ομορφιά κάλλος, επιθυμία και όσφρηση. Ο θάνατος ως ον στιγμής,

Θάνατος. Νίκη ξεδιάντροπη. Ομοιότητα ανυπολογίστη. Κατερίνα όμορφη.

Στο έργο μου, το Ον μιλάει σιωπηλά ισχυρίστηκα ότι ο άνθρωπος και η

όταν θα είναι δυνατό να εξηγηθεί αλλά σύμφωνα με τα κριτήρια μου είναι

Επιθυμία και Φασισμός

Ομοιότητα και ενθύμηση

Η ομοιότητα λοιπόν είναι διττή. Η διττότητα της επιθυμίας αναφέρεται

τον Οδυσσέα από τα βράχυα. Ο Οδυσσέας που φεύγει με το καράβι. Στο

Πόνος και ηδονή

Διαλεκτική και πόνος. Πόνος και διαλεκτική. Επιθυμία του πόνου.

Επιθυμία και στοργή

Επιθυμία και πίστη

Ιστορία και Ηδονή

Η επιθυμία λοιπόν είναι το κεντρικό ζήτημα του μεταδομισμού. Ο

Η βλακεία λοιπόν είναι η επιθυμία δίχως Νου. Ο Νους λοιπόν ποιον

της ανθρώπινης εξέλιξης δηλαδή της επιτυχίας σκοπών που αρμόζουν

Κεφάλαιο ΙΙΙ- Ο ιστορικισμός

Ο ιστορικισμός λοιπόν είναι η θεωρία της κοινωνικής εξέλιξης. Ο

Αν κάποιος διερωτάτε ακόμα αν είναι πιθανή η αλλαγή του παρελθόντος

«Ο κόσμος πρέπει να ρομαντικοποιηθεί» - Νόβαλις

Και τι έγινε ο άνθρωπος; Τον κατάπιε σάμπως το μηδέν;

Θα μπορούσαν να γραφτούν πολλά λόγια για το σύγχρονο δόγμα του

πολιτικοποίηση της, η διασπορά της στην μάζα, δεν την έκανε να

«Ο υπαρξιστής φιλόσοφος πιστεύει ότι ο κόσμος ολόκληρος είναι

Πράγματι, αν εξαιρέσουμε μερικούς οριακά ανόητους παπαγαλιστές

πιοσοφοί από το ταξίδι. Μοιάζουν με κάποιον που θα νόμιζε ότι θα

Η ενδεχομενικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης θα σήμαινε ότι δεν

Εν πάση περιπτώσει, ο ιστορικιστής ερευνητής δεν δυσκολεύεται να

αντιστάθειστα σύγχρονα δόγματα. Ακόμη συναντούμε λαμπρούς

προετοιμάζει την επόμενη γενιά φιλοσόφων και δοξάζειτον Απόλλωνα

Συνηθίζεται να παίρνουμε τις μεγάλες φιλοσοφίες του 17ου αιώνα

τον Σπινόζικο μηχανισμό και φυσικά την σπαζοκεφαλιά που είναι

Αναλαμβάνοντας την ευθύνη να μιλήσουμε για τον Καρτέσιο

σώμαγια την κατανόηση μου. Έτσι το συλλαμβάνω μέσα σε μία

Στο παρελθόν έχω ξεγελαστεί πολλές φορές, το όνειρο και εν τέλει η

αργότερα, αυτόπου μέχρι τώρα γνωρίζουμε είναι ότι είναι η

κακός. Ως συνέπεια και αυτός ο κόσμος είναι κακός. Ο αληθινός Θεός

Αντιλαμβανόμενοι ότι μόνο οι κρίσεις μπορούν να σφάλλουν κάνουμε

καλύτερη η αναμονή πριν την κρίση είναι μια προυπόθεση

ζήτημα, η ατελής και ασθενής φύση του ανθρώπου στηρίζεται στην

δεν ξεπεράστηκε. Μέσω του Λόγου ο άνθρωπος υπερνικά τις ασθένειεςτης