Andrzej Stroynowski

Uniwersytet im. Jana Długosza w Częstochowie

ORCID 0000-0002-4747-3636

FRANCISZEK KSAWERY CHOMIŃSKI – PRZEDSTAWICIEL ELITY

POLITYCZNEJ CZASÓW STANISŁAWOWSKICH

Czasy stanisławowskie słusznie postrzegane są jako okres oświeceniowych

przemian społeczeństwa polskiego, które dopiero wówczas dostrzegło słabość
militarną i polityczną Rzeczypospolitej, jak też jej cywilizacyjne zapóźnienie
w stosunku do przodujących krajów Europy1. Skalę tego zacofania poznawano
w trakcie „podróży edukacyjnych”, które stanowiły nieomal obowiązkowy ele-
ment wychowania młodych magnatów2. Staranna edukacja i zagraniczne wojaże
miały im zapewnić miejsce w elicie intelektualnej, kulturalnej i politycznej Rze-
czypospolitej3, choć nieraz oznaczało to przyjęcie kosmopolitycznych postaw
i niechęć do własnego kraju4. Trzeba jednak przyznać, że przynależność do tego
elitarnego kręgu wpływała na język wypowiedzi, na częstotliwość odwołań do
doświadczeń innych krajów i modnych idei filozoficznych, otwierając drzwi do
salonów5. Jednocześnie rodziło to tendencje do odejścia od tradycji szlacheckiej

1
Skala tego zapóźnienia była przesadnie określana przez Stanisława Staszica aż na 300 lat, Z. Łotys,
Stanisław Staszic filozof i reformator społeczny, Olsztyn 1999, s. 141.
2
M. Chachaj, Zagraniczna edukacja Radziwiłłów, Lublin 1995; M. Kamecka, „Do cudzych kra-
jów”. Edukacyjne podróże szlachty polskiej do Francji w epoce saskiej, Białystok 2012; D. Żołądź-
-Strzelczyk, Podróże edukacyjne w staropolskiej myśli pedagogicznej, „Chowanna” 1998, t. II, s. 32–46.
3
Czasem nawet zaliczano ich do ścisłych elit Europy. J. Michalski, Stanisław August Ponia-
towski, Polski Słownik Biograficzny [dalej: PSB], t. XLI, s. 612; R. Butterwick, Stanisław August
Poniatowski – patriota oświecony i kosmopolityczny, „Wiek Oświecenia”, XV, 1999, s. 43; M. Bratuń,
„Ten wykwintny, wykształcony Europejczyk”. Zagraniczne studia i podróże edukacyjne Michała
Jerzego Wandalina Mniszcha w latach 1762–1768, Opole 2002.
4
Królewski bratanek przyznał, że z zagranicznych wojaży „[... ] wracałem z mocnym postano-
wieniem zapewnienia sobie najskromniejszej choćby egzystencji, byle poza Polską”, S. Poniatow-
ski, Pamiętniki synowca Stanisława Augusta, przeł. J. Łojek, Warszawa 1979, s. 53. Por. A. Stroy-
nowski, Błędy w wychowaniu magnatów polskich w XVIII w., w: Dziecko w świecie innowacyjnej
edukacji, współdziałania i wartości, t. II, red. U. Szuścik, B. Oelszlaeger-Kosturek, L. Wollman,
wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2014, s. 23–34.
5
Salony te były bardzo ważnym miejscem kształtowania postaw politycznych i kulturalnych.
J. Łojek, O Stanisławie Auguście krytycznie, „Wiek Oświecenia”, II, 1978, s. 80; K. Zienkowska,
Stanisław August Poniatowski, Wrocław 1998, s. 230; T. Mańkowski, Genealogia sarmatyzmu,
Warszawa 1946, s. 16–26; A. Aleksandrowicz, S. Tworek, Puławy w latach 1783–1795. Geneza
intelektualnego kręgu Puław. Czartoryscy i ich rezydencje, w: Z przeszłości kulturalnej Lubelszczy-
zny, pod red. A. Aleksandrowicz, Lublin 1978, s. 10; A. Stroynowski, Polityczna rola Izabeli Czar-
toryskiej, „Przegląd Zachodniopomorski”, zeszyt specjalny Kobieta w kulturze politycznej świata,
red. Renata Gałaj-Dempniak, Danuta Okoń, Szczecin 2012, nr 2, s. 41–54.

84
demokracji i podjęcia prób przekształcania ustroju kraju w duchu „oświeconego
elitaryzmu”, „arystokratycznego republikanizmu” czy „rządnej oligarchii”6. Te dą-
żenia w znacznym stopniu wpłynęły na kształt Konstytucji 3 maja, na mocy której
pełnię praw politycznych zachowały tylko wyższe, zamożne warstwy szlachty7.
Wokół tej wąskiej elity o magnackim charakterze skupiały się coraz szersze
kręgi zamożnej szlachty8, ciągle starającej się o wkroczenie do wielkiej polityki,
czego efektem miało być zdobycie mandatu poselskiego lub krzesła senatorskiego.
Do odniesienia takiego sukcesu konieczne było wykazanie się ogładą towarzyską
i erudycją, czasem tylko pozorną9. Najistotniejsze jednak było posiadanie odpo-
wiedniego talentu i doświadczenia, koniecznych do pełnienia najważniejszych
funkcji politycznych, w tym kierowania obradami sejmowymi10. Z reguły jednak to
odpowiedzialne zadanie nadal powierzano magnatom11. W gronie marszałków sej-
mowych tylko wyjątkowo pojawiali się przedstawiciele zamożnej szlachty, dopiero
aspirujący do godności senatorskich12. Wśród nich znalazł się Franciszek Ksawery
6
E. Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, War-
szawa 1966, s. 38; W. Szczygielski, Oświecony elitaryzm w Polsce w XVIII w., „Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Łódzkiego. Folia Historica” 1976, ser. I, z. 4, s. 118–119; idem, Przełomy oświece-
niowe w polskiej kulturze politycznej w drugiej połowie XVIII w., „AUL. FH”, z. 22, 1985, s. 26.
7
A. Stroynowski, Konstytucja 3 maja 1791 roku – dzieło Sejmu Czteroletniego, w: Konstytucja
3 maja 1791 roku – 1791 m. gegužės 3-osios Konstitucija – The Constitution of May 3RD, 1791, red.
J. Woldańska, Warszawa 2021, s. 20.
8
Proces poszerzania elity w znacznym stopniu był wynikiem polityki króla Stanisława Augu-
sta, chcącego oprzeć się na średniozamożnej szlachcie. S. Kosmowski, Rys panowania Stanisła-
wa Augusta Króla Polskiego, bm 1807, s. 8–9; J.U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, wyd.
J. Dihm, t. I, Warszawa 1957; Pamiętniki Stanisława Kosmowskiego z końca XVIII wieku, Poznań
1860, s. 14; M. Wolski, Obrona Stanisława Augusta, „Rocznik Towarzystwa Historyczno-Lite-
rackiego w Paryżu”, Rok 1867, Paryż 1868; T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława
Augusta, t. 5. Kraków–Warszawa 1897, s. 168 i n.; E. Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej,
s. 220 i n.; W. Szczygielski, Polskie formacje oświeceniowe czasów stanisławowskich, „Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Folia Historica” 1979 , seria 1. z. 48, s. 80.
9
Kpiny współczesnych z zachowania Jana Kraszewskiego nie przeszkodziły mu w karierze.
J. Kitowicz, Pamiętniki, czyli historia polska, oprac. P. Matuszewska, Z. Lewinówna, Warszawa
1971, s. 328–329; A. Stroynowski, Bitwa pod Kąpielą. Z królewskich poszukiwań tradycji wojennej,
w: Między Barokiem a Oświeceniem. Wielkie bitwy, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2010, s. 103–116.
10
A. Stroynowski, Wpływ marszałków na obrady sejmów stanisławowskich, w: idem, „Wieczory sej-
mowe”. Studia nad dziejami parlamentaryzmu w epoce stanisławowskiej, Częstochowa 2013, s. 103–118.
11
Byli wśród nich tacy potentaci, jak: Adam Czartoryski, Kazimierz Krasiński, Antoni, Jacek i Sta-
nisław Małachowscy, Andrzej Ogiński, Karol Stanisław i Michał Hieronim Radziwiłłowie, Kazimierz
Nestor Sapieha, Ludwik Tyszkiewicz, a nawet Józef Sosnowski.Tradycje rodowe prezentowali tylko
Adam Poniński i Stanisław Bieliński, którzy marszałkami sejmów rozbiorowych zostali dzięki Rosji.
12
Taki awans osiągnęli: Franciszek Ksawery Chomiński, Stanisław Gadomski i Andrzej Mo-
kronowski, a Celestyn Czaplic musiał zadowolić się pozycją wpływowego szlachcica, po części
z racji swojej niezależnej postawy i związków z opozycją antykrólewską. A. Stroynowski, Celestyn
Czaplic. Poseł kijowski i marszałek sejmu 1766 roku, „Історчний Архів. Наукові Студії”, Випуск
15, Миколаїв 2015, s. 213–222.

85
Chomiński, marszałek sejmu grodzieńskiego w 1784 r., który dzięki wyjątkowo
pomyślnemu wywiązaniu się z tego zadania znalazł się w elicie politycznej Rze-
czypospolitej, co potwierdziła nominacja na ostatniego wojewodę mścisławskie-
go13. Nie jest to postać jednoznaczna i dlatego warto poświęcić jej więcej uwagi.

Marszałek owocnego sejmu

Niewątpliwie o wejściu Franciszka Ksawerego Chomińskiego do elity po-

litycznej czasów stanisławowskich zadecydowało kierowanie pracami najbar-
dziej owocnego pod względem ustawodawczym sejmu „wolnego” w czasach
stanisławowskich. W dodatku nie był to dorobek wyróżniający się tylko pod
względem ilościowym, ale również rozwiązaniem wielu zaległych i spornych
spraw14. Wyrazem tego był fakt doprowadzenia dopiero na tym sejmie do przy-
znania absolutorium („zakwitowania”) tym z magistratur, które nie otrzymały go
na wcześniejszych sejmach. Tu sukcesem regalistycznej większości sejmu i oso-
biście marszałka Chomińskiego stało się przyznanie absolutorium Departamen-
towi Wojskowemu Rady Nieustającej, którego nie uzyskał na sejmie w 1782 r.,
gdy opozycja zakwestionowała jego decyzję o udzieleniu asysty przy usunięciu
z urzędu bp. Kajetana Sołtyka, oskarżanego o niepoczytalność. Podobnym suk-
cesem zakończyły się starania o udzielenie tego absolutorium Komisji Skarbowej
Litewskiej, którego nie otrzymywała aż od 1778 r. Towarzyszyło temu ostateczne
rozstrzygnięcie sporów wokół odpowiedzialności Antoniego Tyzenhauza za nie-
dobory w Skarbie Litewskim, którego skazano na zwrot kwoty 602 712 zł, ale już
bez kary dodatkowej, gdyż podskarbiego litewskiego uznano za odpowiedzialne-
go tylko za brak nadzoru nad pracą jego urzędników15. Zdobycie poparcia sejmu-
jących dla zakończenia tych ciągnących się przez lata spraw było tak istotne przy
ocenie osiągnięć Chomińskiego, bo na wcześniejszych (1780, 1782) sejmach nie
13
Było to ukoronowaniem jego kariery politycznej i chyba – zgodnie z duchem mijającej epoki
– zapewnić mogło tylko „splendor dla domu, często próżny”. D. Rolnik, Portret szlachty czasów sta-
nisławowskich, epoki kryzysu, odrodzenia i upadku Rzeczypospolitej w pamiętnikach polskich, wyd.
II, Katowice 2011, s. 201; W. Konopczyński, Chomiński Franciszek Ksawery, PSB, t. III, s. 416–417.
14
Konstytucje tego sejmu wypełniły aż 22 strony w Volumina Legum, gdy w 1782 r. zmieściły
się one zaledwie na 6 stronach, w 1778 na 7, w 1780 na 9, a w 1786 na 12 stronach. Volumina
Legum, Przedruk Zbioru Praw staraniem XX Pijarów, [dalej: VL] t. VIII, Petersburg 1860, s. 575–
590; Volumina Legum, Wydawnictwo Komisyi Prawniczej Akademii Umiejętności w Krakowie, t.
IX, Kraków 1889, s. 1–41; A. Stroynowski, Obrady sejmu grodzieńskiego 1784 roku. Studium
z dziejów kultury parlamentarnej, Częstochowa 2020, s. 126–142.
15
Kwit dla Departamentu Wojskowego, w: VL, t. IX, s. 11; Kwit dla Komisjów Skarbu W. Ks.
Litewskiego, w: VL, t. IX, s. 13; Uspokojenie interesu Skarbu Litewskiego, w: VL, t. IX, s. 12–13;
S. Kościałkowski, Antoni Tyzenhauz. Podskarbi nadworny litewski, t. II, Londyn 1971, s. 501–517;
Por. A. Stroynowski, Obrady sejmu grodzieńskiego, s. 126–127.

86
zdołali tego przeprowadzić marszałkowie o znacznie wyższej pozycji – Anto-
ni Małachowski i Kazimierz Krasiński16. W dodatku pierwszy z nich nie zdołał
zapobiec odrzuceniu projektu kodeksu Andrzeja Zamoyskiego, a drugi okazał
się bezradny wobec emocji towarzyszących dyskusji nad sprawą uwięzienia bp.
Sołtyka, co zadecydowało o jałowości ustawodawczej obrad tego sejmu17.
Równie pozytywnie dla dworu zakończyły się starania Chomińskiego o udziele-
nie absolutorium Komisji Skarbowej Koronnej18, do pracy której zgłaszano wiele
zastrzeżeń, wysuwanych nawet przez stronników króla. Zarzucano jej zwłaszcza
przekraczanie swoich uprawnień, naruszanie dekretów trybunalskich czy nieuza-
sadnione wydatki na przewiezienie archiwum do Grodna, jak też zaniedbanie
ściągnięcia ponad 300 000 zł od byłego kasjera Józefa Rudnickiego19. Sprawa
uzyskania pozytywnej oceny działalności pozostałych magistratur (zwłaszcza
Komisja Edukacji Narodowej) nie budziła już takich emocji i udzielenie im ab-
solutorium można traktować w kategoriach sejmowej rutyny, która nie wymagała
dużego zaangażowania marszałka Chomińskiego20.
Wielkim sukcesem tego sejmu, ale też przygotowującej projekty Rady Nie-
ustającej21, stało się sprawne przyjęcie konstytucji Dekreta executionis22, uzupeł-
nionej bardziej szczegółowymi ustawami już w trakcie obrad sejmu23. Zasadni-
cze znaczenie ma też komplet konstytucji Proces sądowy w Wielkim Księstwie
Litewskim. W Volumina Legum ujęty on został jako ciąg dziesięciu zupełnie nie-
16
W. Szczygielski, Krasiński Kazimierz, PSB, t. XV, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, s.
184–186; H. Dymnicka-Wołoszyńska, Małachowski Antoni, PSB, t. XIX, Wrocław–Warszawa–
Kraków–Gdańsk 1974, s. 388–389.
17
Wprost pisano, że Krasiński „[...] rady sobie dać nie może”. T. Ostrowski, Poufne wieści
z oświeconej Warszawy. Gazetki pisane z roku 1782, wstęp i oprac. R. Kaleta, Wrocław–Warsza-
wa–Kraków–Gdańsk 1972, s. 183.
18
Zakwitowanie Komisji Skarbu Koronnego, w: VL, t. IX, s. 14.
19
Kasjer Józef Rudnicki został w 1782 r. oskarżony o niedobór w kasie 305 288 złp, chociaż
raczej nie był winny defraudacji, lecz tylko nieporządku, Z. Anusik, A. Stroynowski, Rudnicki
Józef , PSB, t. XXXII, s. 627–630; W. Filipczak, Sejmowa kontrola Komisji Skarbu Koronnego
w 1784 r., w: Najjaśniejsza Rzeczypospolita. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Stroynow-
skiemu, red. M. Durbas, Częstochowa 2019, s, 156–158.
20
Kwit dla Komisji Edukacji Narodowej, w: VL, t. IX, s. 15; Zaświadczenie czynności
Rady przy boku Nieustającej, w: VL, t. IX, s. 10; A. Stroynowski, Obrady sejmu godzieńskiego,
s. 129–130.
21
Był to ogromny postęp w porównaniu do sejmu w 1782 r., na którym nawet miano zrezygno-
wać z przedstawienia projektów przygotowanych przez Radę Nieustającą. Protokół Rady Nieusta-
jącej z 10 II 1784, AGAD, tzw. Metryki Litewskiej, dz. VII, sygn. 49, k. 52v; W. Filipczak, Życie
sejmikowe prowincji wielkopolskiej w latach 1780–1786, Łódź 2012, s. 119.
22
Dekreta executionis, w: VL, t. IX, s. 15–17.
23
1. Proces dostatecznie otrzymany tak ma być rozumiany, 2. Illegalność procesu tym sposo-
bem ma być rozumiana, 3. Przystosowanie resztującej ustawy do dekretów executionis, 4. Warunek
dla Wielkiego Księstwa Litewskiego, w: VL, t. IX, s. 17–19.

87
zależnych od siebie konstytucji, chociaż ks. Stefan Łuskina uznał je za zamkniętą
całość, jedynie z odrębnie zatytułowanymi częściami. Ten kompleks konstytucji
został przygotowany w trakcie posiedzeń litewskiej sesji prowincjonalnej i osta-
tecznie zaaprobowany bez dyskusji przez izbę poselską24. Pomimo szczegółowe-
go opisania procedury pracy Trybunału Litewskiego nie dokonano zasadniczej
zmiany, lecz jedynie poprawę sądownictwa litewskiego i w rezultacie usunięto
tylko najbardziej dokuczliwe usterki w jego organizacji25.

Sprawne prowadzenie obrad

Sam marszałek Chomiński wpisał się do elity politycznej również wyjątkową

sprawnością prowadzenia obrad sejmu grodzieńskiego 1784 r. Zwłaszcza cudzo-
ziemscy obserwatorzy relacjonowali, że „Marszałek Chomiński jest wspaniałym
człowiekiem i potrafi prowadzić obrady. Co chwila słychać było uderzenie laski
mające zaprowadzić silentium. Codziennie kilka lasek rozpada się na kawałki,
dlatego marszałek ma ich pół tuzina w zapasie”26. Faktycznie, marszałek potra-
fił wymusić dyscyplinę obrad, co ujawnił już na pierwszej sesji po rozłączeniu
izb, gdy zdołał zmusić posłów do ponownego zajęcia miejsc i dopiero wówczas
ogłosił zamknięcie obrad27. Podobnie w kilka dni później doprowadził do wysłu-
chania przez posłów aż pięćdziesięciu kilku projektów, mimo skierowania ich
do późniejszych prac sejmu28. Pomimo wykazywanego zdecydowania nie mógł
jednak utrzymać ustawowego tempa obrad, co wynikało głównie z zachwiania
porządkiem sejmowania poprzez powołanie Rady Nieustającej, której ocena
i wybory do niej pochłaniały wiele czasu29. Wykorzystując swoje doświadczenie
parlamentarne i prawnicze (przez lata prowadził interesy hetmana Michała Ka-
24
Proces sądowy w Wielkim Księstwie Litewskim, w: VL, t. IX, s. 19–23; „Gazeta Warszaw-
ska” [dalej: GW], nr 92, 17 XI 1784.
25
A. Stankevič, Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo veikla XVIII amžiaus antroje pusėje, Vilnius
2018; idem, Activities of the Lithuanian Supreme Tribunal in the latter half of the 18th century:
application of the nobility law, Vilnius 2013.
26
G. Forster, Dziennik podróży po Polsce, w: Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców,
oprac. Wacław Zawadzki, Warszawa 1963, t. II, s. 79.
27
Sesja XXI popołudniowa dnia 23 X 1784, Dyaryusz Sejmu wolnego Ordynaryjnego gro-
dzieńskiego sześcio-niedzielnego... MDCCLXXXIV..., [wyd. M. Tukalski-Nielubowicz], Warszawa
1785, s. 332.
28
Sesja XXVII dnia 30 X 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 433–445.
29
S. Kutrzeba, Sejm Walny dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s. 164; R. Ła-
szewski, Sejm polski w latach 1764–1793, Studium historyczno-prawne, Warszawa–Poznań 1975,
s. 150; J. Michalski, Sejm w czasach panowania Stanisława Augusta, w: Historia sejmu polskiego,
t. I, red. J. Michalski, Warszawa 1984, s. 379; W. Filipczak, Sejm 1778 roku, Warszawa 2000,
s. 187–188; A. Czaja, Między tronem, buławą a dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustają-
cej 1786–1789, Warszawa 1988, s. 54.

88
zimierza Ogińskiego30) potrafił łagodzić spory, najczęściej dążąc do osiągnięcia
kompromisu, co po części wynikało z „letkości” jego charakteru i braku głęb-
szych przekonań politycznych31. Dzięki temu wielokrotnie zdołał doprowadzić
do porozumienia i rezygnacji z prowadzenia głosowań, zastępowanych wyraże-
niem powszechnej zgody, nawet w sprawach bardzo drażliwych, jak absoluto-
rium dla Departamentu Wojskowego32. Pewną metodą unikania konfrontacji po-
staw sejmujących stawało się również przerywanie rozpoczynającej się dyskusji
i przygotowywanie w gabinetowym zaciszu rozwiązań kompromisowych, które
sejmujący już przyjmowali bez sprzeciwu. Tak chociażby rozwiązał Chomiński
bardzo drażliwe, jak i niebezpieczne politycznie, kwestie udzielenia przez sejm od-
powiedzi na noty Otto Magnusa Stackelberga33 oraz Ludwiga Buchholtza34, wkra-
czające w kompetencje polskich sądów. Wykazał przy tym wysoką wiedzę prawni-
czą. Podobnie zręcznie nie dopuścił do odmowy ratyfikacji rosyjsko-kurlandzkiego
traktatu handlowego, której odrzucenie za niemożliwe uznał król Stanisław August
jeszcze w maju 1783 r. Chomiński przekazał posłom skróconą wersję konwencji35
i spróbował skierować dyskusję na sam tekst ratyfikacji, a nie na zapisy traktatu.
Ostatecznie, pomimo pojawiających się żądań potępienia księcia Piotra Birona za
naruszenie praw zwierzchnich Rzeczypospolitej nad Kurlandią, na kolejnej sesji
marszałek uzyskał jednomyślną zgodę na ratyfikację traktatu36.
Szczególnie owocnym sposobem prowadzenia przez Chomińskiego ob-
rad stało się częste odwoływanie do sesji prowincjonalnych, na które kierował
znaczną część dyskusji, jak też zlecanie dopracowywania zgłaszanych projektów
reform37. Po raz pierwszy, zgodnie z obowiązującym prawem, sesje prowincjo-
nalne zebrały się 4 października 1784 r. w celu obrania sędziów sejmowych38.
30
W. Konopczyński, Chomiński Franciszek Ksawery, s. 416–417.
31
J. U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, t. I, s. 111.
32
Sesja XXVII dnia 30 X 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 423–428.
33
W odpowiedzi wezwał ambasadora do rezygnacji z popierania sprawy naruszającej gwaran-
towane prawa kardynalne. Sesja XXXI dnia 5 XI 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 515–516; Nota amba-
sadora Stackelberga w interesie gen Czerniszewa i jego dóbr Kamionka; Odpowiedź na w/w notę,
w: VL, t. IX, s. 25–27.
34
Sesja XXXIII dnia 8 XI 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 532–533; Nota podana od W. JP. Buchhol-
tz ministra rezydenta pruskiego; Odpowiedź dana na notę ministra Pruskiego dnia 8. 9bra, w: VL,
t. IX, s. 27–29.
35
Z. Zielińska, Rosyjsko-kurlandzki traktat handlowy z 1783 r., w: „Skłócony naród, król nie-
pewny, szlachta dzika”? Polska stanisławowska w świetle najnowszych badań, red. P. Ugniewski,
Warszawa 2020, s. 249, 253–255.
36
Sesja XXVIII i XXIX dnia 2 XI i 3 XI 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 449–460, 469–470; Sesja
VIII w izbie senatorskiej 3 XI 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 496–497; GW, nr 91, 13 XI 1784.
37
Niestety brak jest protokołów sesji prowincjonalnych z tego sejmu, co uniemożliwia pełne
prześledzenie ich przebiegu i wyników.
38
Sesja IX dnia 13 X 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 39.

89
Dopiero po rozłączeniu izb terminy ich obrad były wyznaczane przez marszałka,
często na wniosek samych posłów, upatrujących w tym możliwość przyspiesze-
nia podjęcia decyzji39. Szczególnie często zbierała się litewska sesja prowincjo-
nalna (26 i 27 października oraz 7 listopada 1784 r.), na której toczyły się prace
nad reformą prawa sądowego i organizacją Trybunału40, których uwieńczeniem
stało się przyjęcie przez sejm bez dyskusji całego kompleksu konstytucji Proces
sądowy w Wielkim Księstwie Litewskim41.
Prawdziwymi umiejętnościami w przeprowadzaniu pożądanych decyzji sejmu
wykazał się marszałek Chomiński szczególnie w toku walki o spłatę długów króla
Stanisława Augusta. Jest to zagadnienie omówione już w literaturze42, dlatego tu
jedynie przypomnę, że w 1784 r. wielkość królewskiego zadłużenia oceniano na
7 mln zł43, które powstało tylko po 1776 r. Na sejmie podjęto decyzję o pokryciu
królewskich zobowiązań na kwotę 9 mln zł. Musiało to budzić poczucie zbytniej
rozrzutności dworu królewskiego, na którego potrzeby z kasy państwa przezna-
czano subsydium w wysokości 4 mln zł rocznie, czyli około ¼ dochodów Rzeczy-
pospolitej44. Zadanie Chomińskiego nie należało więc do łatwych, chociaż mógł
liczyć na wsparcie całego stronnictwa dworskiego, a zwłaszcza dobranej grupy po-
słów, którzy zobowiązani byli do zaangażowania się w dyskusję sejmową45. Z tego
najważniejszego dla dworu zadania marszałek wywiązał się znakomicie. Wyko-
rzystując swoją funkcję nie dopuścił do przedwczesnego wniesienia tej kwestii pod
obrady izby poselskiej, przesuwając ją celowo aż do sesji XXIX w dniu 3 listopada
1784 r. (w rocznicę zamachu na króla), którą otworzył informacją o zakończeniu
spłaty długów Rzeczypospolitej i otwierającej się możliwość wykorzystania sub-
39
Sesja XXII dnia 25 X 1784, Sesja XXIII dnia 26 X 1784, Sesja XXIX dnia 3 XI 1784,
Dyaryusz Sejmu, s. 342–345, 349–359, 477–480.
40
Sesja XXII dnia 25 X 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 342–345.
41
Sesja XXXIII dnia 8 XI 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 531–532; Z. Kiaupa, Konstytucje Wielkie-
go Księstwa Litewskiego na sejmach Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako wyraz życia politycz-
nego, w: Kultura parlamentarna epoki staropolskiej. Studia pod redakcją Andrzeja Stroynowskie-
go, Warszawa 2013, s. 27–32; A.B. Zakrzewski, Wielkie Księstwo Litewskie (XVI–XVIII w.). Prawo
– ustrój – społeczeństwo, Warszawa 2013, s. 114–116.
42
A. Stroynowski, Przeprowadzenie spłaty długów królewskich na sejmie 1784 roku, w: Sic erat
in votes. Studia i szkice ofiarowane Profesorowi Zbigniewowi Anusikowi w sześćdziesiątą rocznicę
urodzin. Rzeczpospolita w czasach nowożytnych, red. M. Karkocha, P. Robak, Łódź 2017, s. 363–383.
43
J. Łojek, O Stanisławie Auguście, s. 80; K. Zienkowska, Stanisław August Poniatowski, s. 230.
44
M. Drozdowski, Podstawy finansowe działalności państwowej w Polsce 1764–1793, Poznań
1975, s. 81–82, 95–103, 112–115, 122–123.
45
Ignacy Dembiński – krakowski, Franciszek de Raes – trocki, Andrzej Dobiecki – sandomier-
ski, Michał Giełgud – żmudzki, Michał Granowski – lubelski, Józef Kiełczewski – poznański, Be-
nedykt Morykoni – pisarz litewski, Antoni Pułaski – wołyński, Hieronim Radziwiłł – podkomorzy
litewski oraz Ksawery Turski – sieradzki. Mający mówić w interesie królewskim, AGAD, Zb. Pop.,
128, k. 221; A. Stroynowski, Obrady sejmu grodzieńskiego, s. 151–156.

90
sidium charitativum na nowe cele. Wskazując na pewne niejasności w załączonej
tabeli zobowiązań skarbowych, do ich wyjaśnienia wezwał sekretarza wielkiego
koronnego Michała Granowskiego, posła lubelskiego. Dało to pretekst do wy-
głoszenia przez Granowskiego świetnie przygotowanej mowy46, w której wyraził
wdzięczność Stanisławowi Augustowi za wszystkie ofiary, składane na potrzeby
Rzeczypospolitej, kończąc ją złożeniem projektu przeznaczenia funduszy z subsi-
dium charitativum na pokrycie długów monarchy, co miało być wyrazem „synow-
skiej” wdzięczności narodu. W tym duchu wypowiadali się też kolejni, wcześniej
ustaleni, mówcy, którzy wzywali do natychmiastowego przyjęcia tego projektu47.
Dbając o przestrzeganie regulaminu obrad, marszałek nie pozwolił jednak na na-
tychmiastowe przyjęcie projektu Grabowskiego i odsunął głosowanie na kolejną
sesję, która miała rozpocząć się dopiero o godz. 13.00, gdyż poprzedzić ją miała
uroczysta msza, odprawiana przez prymasa Michała Poniatowskiego w intencji
króla i na pamiątkę jego „cudownego” ocalenia48. Zagajając sesję XXX, Chomiń-
ski mógł już podziękować Granowskiemu za wniesienie projektu spłaty długu, wy-
nikającego tylko z nadzwyczajnej hojności monarchy na rzecz Rzeczypospolitej.
Dlatego cieszył się, że ten „Projekt, szczęśliwym zdarzeniem trafił właśnie w ten
dzień, w którym okazując wdzięczność ukochanemu Królowi, zmażemy roczni-
cą wdzięczności całego Narodu, rocznicę złości ludzkiej”49. Ponownie odczytany
przez sekretarza sejmowego projekt został jednogłośnie przyjęty przez posłów po
trzykrotnym zapytaniu marszałka o zgodę50. W ten sposób król osiągnął swój za-
sadniczy cel na sejmie grodzieńskim, co w znacznym stopniu zawdzięczał spraw-
ności marszałka, któremu specjalnie podziękował na zakończenie obrad, podkre-
ślając też delikatność Chomińskiego, który w swojej ostatniej mowie sejmowej nie
wspomniał o spłacie długów królewskich51.

46
Granowski złożył projekt Wdzięczność Synów dla kochającego Ojca, Sesja XXIX dnia 3 XI
1784, Dyaryusz Sejmu, s. 486–487.
47
Antoni Suchodolski, Feliks Górski, Kajetan Miączyński, Ignacy Kurzeniecki, Jan Nepo-
mucen Gurowski, Antoni Konarski, Adam Szukiewicz, Fabian Cholewski, Stefan Popiel, Józef
Wybicki, Franciszek Uniechowski, Adam Szydłowski, Ignacy Cieciszowski, Dominik Maniecki.
Sesja XXIX dnia 3 XI 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 480–482; GW, nr 91, 13 XI 1784.
48
GW, nr 91, 13 XI 1784. Odwołanie do „cudownego” ocalenia króla (S. Konarski, Boskiej opatrz-
ności dowód oczywisty. Uwaga historyczna nad strasznym niebezpieczeństwem życia Najjaśniejszego
Pana, roku 1771, Dnia 3 listopada, w: S. Konarski, Wybór pism politycznych, wyd. W. Konopczyński,
Kraków [1921], s. 326) miało pomóc w przełamaniu opozycji w senacie.
49
Sesja XXX dnia 4 XI 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 497–500.
50
Tej jednomyślności nie udało się osiągnąć w senacie, w którym z ostrą opozycją występowali
Stanisław Szczęsny i Ignacy Potocki. W rezultacie projekt spłaty długów królewskich przyjętyo dopiero
większością głosów (34 do 2), Sesja IX w izbie senatorskiej 4 XI 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 505–508.
51
[Stanisław August Poniatowski], Mowa... 11 XI 1784, w: Zbiór mów różnych w czasie sześcionie-
dzielnego sejmu grodzieńskiego Roku 1784 mianych, Warszawa 1785, [dalej: ZMR 1784], s. 244–251.

91
 W efekcie rzeczywistego uporządkowania wielu zaległych spraw i sprawnego
prowadzenia obrad ocena dokonań Franciszka Ksawerego Chomińskiego mogła
być tylko pozytywna. Zadbał o to już on sam, podkreślając dokonania izby posel-
skiej, w której ścierały się poglądy, ale zawsze zwyciężało pragnienie osiągnięcia
kompromisu i zgody. Król i za to podziękował Chomińskiemu, podkreślając wy-
jątkową skalę osiągnięć sejmu w zakresie poprawy sądownictwa i stanu wojska, co
uznał za skutek pracowitości izby i umiejętnego prowadzenia obrad52. Na zakoń-
czenie ceremonii zamknięcia sejmu grodzieńskiego Chomiński został przez króla
udekorowany Orderem Orła Białego53. Do tonu królewskich wypowiedzi dostoso-
wali się też senatorowie. Spośród nich wojewoda trocki Andrzej Ogiński dziękował
Chomińskiemu za sprawne prowadzenie obrad, kasztelan brzesko-kujawski Piotr
Sumiński za wyjątkowy dorobek ustawodawczy, zaś kasztelan wojnicki Piotr Oża-
rowski gratulował wszystkim posłom i marszałkowi za efekty ich pracy54.
Te pochwały króla i senatorów zapowiadały dalsze awanse i umocnienie po-
zycji Chomińskiego w elicie politycznej. W 1786 r. objął on funkcję marszał-
ka Trybunału Litewskiego i otrzymał awans na stopień generała lejtnanta, by
wreszcie w 1788 r. osiągnąć urząd ostatniego wojewody mścisławskiego55. Z tym
tytułem pojawił się na Sejmie Czteroletnim, na którym jednak nie przejawiał
aktywności, chociaż pozostał zwolennikiem króla i poparł Konstytucję 3 maja.
W nowych warunkach politycznych utracił jednak popularność, gdyż dostrzeżo-
no jego koniunkturalizm56.

Droga do elity

Późniejsze oceny nie miały już wpływu na pozycję Chomińskiego, którą

oparł na chwalebnym przeprowadzeniu obrad sejmu grodzieńskiego w 1784 r., co
poprzedzić musiało zyskanie poparcia króla i zaufania (zgody) ambasadora Otto
Magnusa Stackelberga57. Tu jednak rodzi się pytanie o mechanizm awansu czło-
52
Ibidem.
53
Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, Warszawa 2008, s. 232.
54
Sesja XXXIII dnia 8 XI 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 544–548; [P.] Sumiński, Mowa… 8 XI 1784,
w: Zbiór mów w czasie sejmu sześcioniedzielnego Roku 1784 mianych w Grodnie, Wilno [po XI 1784]
[dalej: ZM 1784], s. 533–536; [P.] Ożarowski, Mowa... 8 XI 1784, w: ZMR 1784, s. 270–275.
55
Miało to być ukoronowaniem jego kariery politycznej i chyba – zgodnie z duchem mijającej
epoki – zapewnić tylko „splendor dla domu, często próżny”. D. Rolnik, Portret szlachty czasów
stanisławowskich, s. 201.
56
„Hetmanem władał na wojnie, Krew braci szafował hojnie, Majątek z różnych stron zbierał,
Zdanie swe chytrze otwierał”, Zagadki Sejmu Czteroletniego, zebrał E. Rabowicz, oprac. B. Kra-
kowski, E. Rabowicz, wyd. J. Kowecki, Warszawa 1996, s. 51.
57
O poparciu Stackelberga dla Chomińskiego patrz: Pamiętniki Józefa Kossakowskiego bisku-
pa inflanckiego 1738–1788 z portretem, wyd. A. Darowski, Warszawa 1891, s. 155–157.

92
wieka pochodzącego ze skromnej rodziny chorążego oszmiańskiego Hilarego
i Anny z Kopciów, która najprawdopodobniej zapewniła mu tylko wykształcenie
domowe. Później uzupełnił je w czasie służby na dworach magnackich, a zwłasz-
cza podczas długiego pobytu na emigracji u boku hetmana Michała Kazimierza
Ogińskiego. Wówczas poznał języki obce, a zdobyta znajomość francuskiego
pozwoliła mu nawet na tłumaczenie Racine΄a. Również swoją wiedzę prawni-
czą, z sukcesem wykorzystywaną w czasie kierowania pracami sejmu, zdobywał
w trakcie prowadzenia spraw majątkowych Ogińskiego58. Mógł też poszczycić
się pewnym doświadczeniem parlamentarnym, gdyż w 1780 r., jako poseł piń-
ski, był najaktywniejszym mówcą tego sejmu59. Na sejmie sołtykowskim 1782 r.
nie był już tak zaangażowany, ale jednak otrzymał Order Świętego Stanisława60.
Miał też silną pozycję w powiecie pińskim jako starosta piński, zaufany hetmana
Ogińskiego i mający królewski poparcie61, a także jako znany z gościnności go-
spodarz62. Nie gwarantowało to jednak wyboru na tak prestiżową funkcję, otwie-
rającą drogę do dalszych awansów.
Oczywiście jego wybór na marszałka sejmu mógł być również szczęśliwym
zbiegiem okoliczności, ponieważ sejmowi grodzieńskiemu musiał przewodni-
czyć poseł z Wielkiego Księstwa Litewskiego, a chęć objęcia laski marszałkow-
skiej zgłaszał tylko Kazimierz Nestor Sapieha, którego kandydatura, jako opozy-
cjonisty, nie była do zaaprobowania przez króla63. W dodatku władca poszukiwał
wówczas poparcia czołowych magnatów litewskich, z którymi związany był

58
Papiery majątkowe hetmana M.K. Ogińskiego, B. PAU 4395, 4397, 4431, 4438, 4447, 4458;
W. Konopczyński, Chomiński Franciszek Ksawery, s. 416–417.
59
[F.K.] Chomiński, Mowa... Brygadiera Petyhorskiej Jazdy Nar. W. Ks. Lit. i Posła z powiatu
Pińskiego w Izbie Senatorskiej dnia 21 Octobra... miana, (Warszawa 1780); idem, Mowa... miana
w Izbie Poselskiej po przeczytanej poprawie projektu pretensji Książąt Radziwiłłów, (Warszawa
1780); idem, Mowa... miana w Izbie Poselskiej po przeczytanym projekcie wojskowym, (Warszawa
1780); idem, Mowa... miana 24 Octobr. po przeczytaniu w Izbie Poselskiej projektu do zaświadcze-
nia Komisji Edukacyjnej, (Warszawa 1780); idem, Mowa... na sesji d. 27 Octobris r. 1780 miana
po wziętym na deliberacją w Izbie Poselskiej projekcie pod tytułem: „Deklaracja z Komisji Skarbu
Litewsk.”, (Warszawa 1780); W. Konopczyński, Chomiński Franciszek Ksawery, s. 416.
60
Zbiór mów różnych w czasie sejmu sześcioniedzielnego sejmu roku 1782 mianych, Wilno
[1782]; A. Stroynowski, Opozycja sejmowa w dobie rządów Rady Nieustającej. Studium z dziejów
kultury politycznej, Łódź 2005, s. 158–165, 470; Z. Dunin-Wilczyński, Order Św. Stanisława, War-
szawa 2006, s. 189.
61
Po raz ostatni taki szerszy list napisał F.K. Chomiński do króla 9 XI 1785, B. Czart. 696, s. 364.
62
Utrzymywał „[...] stół otwarty w Pińsku; stół smaczny i wykwintny był jedną z przedniej-
szych pasji jego”. J. U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, t. I, s. 111. Dzięki temu mógł
zapewniać o realizacji zleceń władcy. F.K. Chomiński do króla 18 II 1782, B. Czart. 655, k. 533.
63
K.N. Sapieha do K.S. Radziwiłła 3 IV 1784, AGAD, AR V/13850; Król do A. Debolego 17 III
1784, AGAD, AKP 268, k. 45.

93
Chomiński64. Wiązało się to też z królewskim dążeniem do zdobycia poparcia
wśród ludzi nowych, nawet tych wcześniej związanych z niechętnym mu środo-
wiskiem magnackim65.
Za kandydaturą Chomińskiego przemawiała również jego skłonność do uni-
kania konfliktów, którą ujawnił na sejmie sołtykowskim. Ważne mogło być też
przekonanie o jego talentach oratorskich, ujawnionych na sejmie 1780 r., które
ostatecznie potwierdził już jako marszałek, zabierając głos aż 94 razy66. Forma
jego wystąpień zachwycała zwłaszcza cudzoziemców67, ale z uznaniem wyrażali
się o niej również rodzimi politycy68. Najistotniejsza jednak była skuteczność
w przekonywaniu izby poselskiej do przyjęcia jego propozycji. Mniejsze zna-
czenie miały jego uroczyste, nieco szablonowe mowy, chociaż i w nich starał się
zaskoczyć słuchaczy ciekawym ujęciem tematu69. Potrafił też zgrabnie podnosić
zasługi królewskie, eksponując rolę władcy w budzeniu uczyć obywatelskich70
albo wskazując skalę dokonującego się postępu, o którym można było tylko ma-
rzyć w czasach saskich71.
Oczywiście trzeba również brać pod uwagę argumenty przedstawione przez
samego monarchę, który wskazywał na wcześniejsze zasługi Chomińskiego przy
utrzymaniu gotowości podległej mu brygady kawalerii i rolę w staraniach o stan
dróg i kanałów, majacych połączyć Wołyń z Litwą. Król tak zaakcentował swo-
je przekonanie o umiejętności Chomińskiego do pokierowaniu obradami sejmu:
„Znam go i wiem, że Obywatel, wiem że gorąco żąda powszechnego Dobra,
ale że i samą gorliwość miarkować chce i umie, ażeby chcąc zbyt dobrze, źle
nie uczynić. Będzie on pewnie mówił i zagrzewał Przezacny Stan Rycerski za

64
W młodości był człowiekiem Radziwiłłów, a od 1764 r. Ogińskiego, mieszkając w jego pała-
cu w czasie sejmu. Uwiadomienie o stancjach senatorów, ministrów i posłów 1784, bmd.
65
A. Kalenkiewiczówna, Rozkład partii Tyzenhauza na tle sejmików litewskich, w: Księga pa-
miątkowa Koła Historyków Słuchaczy Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1923–1933, Wilno
1933, s. 148; W. Filipczak, Sejm 1778 roku, s. 100, 103.
66
Np. marszałek sejmu 1778 r. Ludwik Tyszkiewicz występował tylko 59 razy. A. Stroynowski,
Pierwszy „wolny” sejm stanisławowski 1778 roku, AUL.FH 18, 1984, s. 64.
67
G. Forster, Dziennik podróży po Polsce, s. 79.
68
J. U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, t. I, s. 111.
69
Widać to zwłaszcza w mowie kończącej sejm, którą otworzył słowami: „Zaczynać z bo-
jaźnią, czynić z troskliwością, dokonywać z pociechą i nauką, jest właściwa kolej, którą wolnego
Narodu Obywatele w Obradach Publicznych przebywać muszą. Gdyśmy za głosem zjednoczonym
Prawa, i Tronu, do tego wolnego Sejmowania przystępowali, przerażały nas ogromne potrzeby
Rzplitej, i spadłe z poprzedzających Obrad obowiązki”, Sesja XXXV dnia 13 XI 1784, Dyaryusz
Sejmu, s. 554.
70
Sesja II dnia 5 X 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 11–21; [F.K.] Chomiński, Mowa... przy złączeniu
Izby poselskiej z Senatorską... 5 X 1784, w: ZMR 1784, s. 13–16; GW, nr 82, 13 X 1784.
71
Sesja XVII dnia 21 X 1784, Dyaryusz Sejmu, s. 139.

94
Propozycjami, ode mnie podanemi”72. Była to jednak tylko zwyczajowa wypo-
wiedź, zgodna z zasadami panegiryku73, nieoparta na znajomości dokonań i zalet
kandydata. Wydaje się, że dla króla istotne było tylko przekonanie o zdolności
Chomińskiego do sprawnego kierowania obradami sejmowymi i przeprowadze-
nia sprawy spłaty długów. Mógł nawet wierzyć w wojskowe umiejętności Cho-
mińskiego74. Nie miały natomiast dla niego żadnego znaczenia cechy charakteru
przyszłego marszałka sejmu, który w całej swojej działalności dał się poznać
jako karierowicz75. Już w 1764 r. bez skrupułów porzucił Radziwiłłów (Michała
Kazimierza i Karola Stanisława), którym zawdzięczał pierwsze awanse. Następ-
nie związał się z Michałem Kazimierzem Ogińskim, który powierzał mu sprawy
majątkowe. Wraz z nim znalazł się w konfederacji barskiej i po klęsce pod Stoło-
wiczami 23 września 1771 r. udał się z nim na emigrację (Austria, Bawaria, Fran-
cja i Włochy), z której powrócił dopiero w grudniu 1774 r., by zająć się sprawami
majątkowymi hetmana. Już wówczas jednak zaczął szukać możliwości zbliżenia
do króla, starając się o poselstwo w 1778 r.76 Ostatecznie uzyskał je w 1780 r.,
gdy zaznaczył się wyjątkową aktywnością na sejmikach poselskich, dążąc do
osłabienia pozycji podskarbiego Antoniego Tyzenhauz, przeciw któremu też bar-
dzo ostro występował w trakcie samego sejmu77. Wykazał tym swoją wyjątkową
bezwzględność wobec dawnego opiekuna swojej żony Zofii z Tyzenhauzów, któ-
ra wniosła mu w posagu magnacką siedzibę w Postawach (w powiecie oszmiań-
skim)78. Podobną zachłanność zarzucano Chomińskiemu również w ocenie stylu
72
(Stanisław August Poniatowski), Mowa... przed rozłączeniem izb… 23 X 1784, w: ZMR
1784, s. 71, 80.
73
W. Bruchnalski, Z dziejów panegiryku w Polsce, „Kwartalnik Historyczny”, R. XXXI, 1917,
s. 47–54.
74
Może nawet nie wiedział o niechlubnej roli Chomińskiego w bitwie pod Stołowiczami, gdzie
mimo doświadczenia wojskowego wpływał na decyzje hetmana Ogińskiego, a później nie potrafił
dowodzić brygadą petyhorską. J.U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, t. I, s. 111. Postawę
jego później ostro krytykowano: „Gdybym ja był żołnierzem, byłbym, jak być trzeba, Zasłużeń-
szym ode mnie nie zjadałbym chleba / W wydarzonej posłudze kraju i ojczyzny / Poszedłbym ja
z brygady po zwycięski blizny”. J. I. Kossakowski (?), Żądanie próżne, w: Wiersze polityczne Sej-
mu Czteroletniego. Część pierwsza 1788–1789, z papierów Edmunda Rabowicza oprac. K. Maksi-
mowicz, Warszawa 1998, s. 39, 45.
75
Stąd negatywna ocena „[...] letki niezmiernie, raz konfederat, raz dworak”. J. U. Niemce-
wicz, Pamiętniki czasów moich t. I, s. 111.
76
W. Filipczak, Sejm 1778 roku, s. 50; W. Konopczyński, Chomiński Franciszek Ksawery, s. 416–417.
77
[F.K.] Chomiński, Mowa... 21 X 1780, w: Zbiór mów różnych w czasie sejmu Sześcioniedzielnego
Roku 1780 Mianych, Wilno [po XI 1780]; A. Kalenkiewiczówna, Rozkład partii Tyzenhauza, s. 148;
W. Konopczyński, Chomiński Franciszek Ksawery, s. 416; S. Kościałkowski, Antoni Tyzenhauz. Pod-
skarbi nadworny litewski, t. II, Londyn 1971, s. 370.
78
Późniejsza zmiana postawy Chomińskiego i działanie na rzecz złagodzenia wymiaru kary
dla Tyzenhauz w czasie sejmu grodzieńskiego wynikać miała z chęci osiągnięcia korzyści majątko-
wych przez jego żonę. S. Kościałkowski, Antoni Tyzenhauz, t. I, Londyn 1970, s. 47–48, 57, 474.

95
jego zarządzania majątkiem hetmana Ogińskiego, którego kosztem miał bogacić
się, a przynajmniej pokrywać swoje wydatki z jego kasy79.
W sumie jednak Franciszek Ksawery Chomiński, pomimo swoich niewątpli-
wych i licznych wad charakteru, wyróżniał się talentem organizacyjnych i ora-
torskim, zdolnościami przywódczymi, umiejętnością poszukiwania kompromisu
oraz wyjątkową inteligencją i dowcipem. W przeciwieństwie do wielu przedsta-
wicieli ówczesnej elity politycznej nie tylko zadbał o osobiste korzyści, ale też
rzeczywiście zasłużył się dla kraju, umiejętnie kierując obradami tak wyjątkowo
owocnego pod względem ustawodawczym sejmu grodzieńskiego 1784 r.

Bibliografia

Źródła archiwalne

AGAD, AKP 268.

AGAD, AR V/13850.
B. Czart. 655.
B. Czart. 696.
B. PAU 4395, 4397, 4431, 4438, 4447, 4458.

Źródła drukowane i wydawnictwa źródłowe

„Gazeta Warszawska”: nr 82, 13 X 1784; nr 91, 13 XI 1784; nr 92, 17 XI 1784.

Chomiński [F.K.], Mowa... Brygadiera Petyhorskiej Jazdy Nar. W. Ks. Lit. i Posła z po-
wiatu Pińskiego w Izbie Senatorskiej dnia 21 Octobra... miana, (Warszawa 1780).
Chomiński [F.K.], Mowa... miana 24 Octobr. po przeczytaniu w Izbie Poselskiej projektu
do zaświadczenia Komisji Edukacyjnej, Warszawa (1780).
Chomiński [F.K.], Mowa... miana w Izbie Poselskiej po przeczytanej poprawie projektu
pretensji Książąt Radziwiłłów, (Warszawa 1780).
Chomiński [F.K.], Mowa... miana w Izbie Poselskiej po przeczytanym projekcie wojsko-
wym, Warszawa (1780).
Chomiński [F.K.], Mowa... na sesji d. 27 Octobris r. 1780 miana po wziętym na delibe-
racją w Izbie Poselskiej projekcie pod tytułem: „Deklaracja z Komisji Skarbu Li-
tewsk.”, Warszawa (1780).
Dyaryusz Sejmu wolnego Ordynaryjnego grodzieńskiego sześcio-niedzielnego... MDCC-
LXXXIV..., [wyd. M. Tukalski-Nielubowicz], Warszawa 1785.
Forster G., Dziennik podróży po Polsce, w: Polska stanisławowska w oczach cudzoziem-
ców, oprac. Wacław Zawadzki, Warszawa 1963, t. II, s. 79.
Kitowicz J., Pamiętniki, czyli historia polska, oprac. P. Matuszewska, Z. Lewinówna,
Warszawa 1971.
Konarski S., Wybór pism politycznych, wyd. W. Konopczyński, Kraków [1921].
Kosmowski S., Rys panowania Stanisława Augusta Króla Polskiego, bm 1807.
Niemcewicz J.U., Pamiętniki czasów moich, wyd. J. Dihm, t. I, Warszawa 1957.

79
„Hetmanem władał na wojnie, Krew braci szafował hojnie, Majątek z różnych stron zbierał,
Zdanie swe chytrze otwierał”, Zagadki Sejmu Czteroletniego, s. 51.

96
Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy. Gazetki pisane z roku 1782, wstęp
i opr. R. Kaleta, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1972.
Pamiętniki Józefa Kossakowskiego biskupa inflanckiego 1738–1788 z portretem, wyd.
A. Darowski, Warszawa 1891.
Pamiętniki Stanisława Kosmowskiego z końca XVIII wieku, Poznań 1860.
Uwiadomienie o stancjach senatorów, ministrów i posłów 1784, bmd.
Volumina Legum, Przedruk Zbioru Praw staraniem XX Pijarów, t. VIII, Petersburg 1860.
Volumina Legum, Wydawnictwo Komisyi Prawniczej Akademii Umiejętności w Krako-
wie, t. IX, Kraków 1889.
Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego. Część pierwsza 1788–1789, z papierów Edmun-
da Rabowicza oprac. K. Maksimowicz, Warszawa 1998.
Wolski M., Obrona Stanisława Augusta, „Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackie-
go w Paryżu”, Rok 1867, Paryż 1868.
Zagadki Sejmu Czteroletniego, zebrał E. Rabowicz, oprac. B. Krakowski, E. Rabowicz,
wyd. J. Kowecki, Warszawa 1996.
Zbiór mów różnych w czasie sejmu sześcioniedzielnego sejmu roku 1782 mianych, Wilno [1782].
Zbiór mów różnych w czasie sześcioniedzielnego sejmu grodzieńskiego Roku 1784 mia-
nych, Warszawa 1785.
Zbiór mów w czasie sejmu sześcioniedzielnego Roku 1784 mianych w Grodnie, Wilno
[po XI 1784].

Opracowania

Aleksandrowicz A., Tworek S., Puławy w latach 1783–1795. Geneza intelektualnego

kręgu Puław Czartoryscy i ich rezydencje, w: Z przeszłości kulturalnej Lubelszczy-
zny, red. A. Aleksandrowicz et al., Lublin 1978, s. 194–222.
Anusik Z., Stroynowski A., Rudnicki Józef, Polski Słownik Biograficzny, t. XXXII, s. 627–630.
Bratuń M., „Ten wykwintny, wykształcony Europejczyk”. Zagraniczne studia i podróże
edukacyjne Michała Jerzego Wandalina Mniszcha w latach 1762–1768, Opole 2002.
Bruchnalski W., Z dziejów panegiryku w Polsce, „Kwartalnik Historyczny”, R. XXXI,
1917, s. 47–54.
Butterwick R., Stanisław August Poniatowski – patriota oświecony i kosmopolityczny,
„Wiek Oświecenia”, XV, 1999, s. 41–55.
Chachaj M., Zagraniczna edukacja Radziwiłłów, Lublin 1995.
Czaja A., Między tronem, buławą a dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustającej
1786–1789, Warszawa 1988.
Drozdowski M., Podstawy finansowe działalności państwowej w Polsce 1764–1793, Poznań 1975.
Dunin-Wilczyński Z., Order Św. Stanisława, Warszawa 2006.
Dymnicka-Wołoszyńska H., Małachowski Antoni, Polski Słownik Biograficzny, t. XIX,
Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974, s. 388–389.
Filipczak W., Sejm 1778 roku, Warszawa 2000.
Filipczak W., Sejmowa kontrola Komisji Skarbu Koronnego w 1784 r., w: Najjaśniejsza
Rzeczypospolita. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Stroynowskiemu, red.
M. Durbas, Częstochowa 2019, s. 143–162.
Filipczak W., Życie sejmikowe prowincji wielkopolskiej w latach 1780–1786, Łódź 2012.
Kalenkiewiczówna A., Rozkład partii Tyzenhauza na tle sejmików litewskich, w: Księga
pamiątkowa Koła Historyków Słuchaczy Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie
1923–1933, Wilno 1933, s. 121–155.

97
Kamecka M., „Do cudzych krajów”. Edukacyjne podróże szlachty polskiej do Francji
w epoce saskiej, Białystok 2012.
Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, Warszawa 2008.
Kiaupa Z., Konstytucje Wielkiego Księstwa Litewskiego na sejmach Rzeczypospolitej Oboj-
ga Narodów jako wyraz życia politycznego, w: Kultura parlamentarna epoki staropol-
skiej. Studia pod redakcją Andrzeja Stroynowskiego, Warszawa 2013, s. 27–32.
Konopczyński W., Chomiński Franciszek Ksawery, Polski Słownik Biograficzny, t. III, s. 416-417.
Korzon T., Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta, t. 5. Kraków–Warszawa 1897.
Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz. Podskarbi nadworny litewski, t. II, Londyn 1971.
Kutrzeba S., Sejm Walny dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923.
Łaszewski R., Sejm polski w latach 1764–1793, Studium historyczno-prawne, Warsza-
wa–Poznań 1975.
Łojek J., O Stanisławie Auguście krytycznie, „Wiek Oświecenia”, II, 1978, s. 79–92.
Łotys Z., Stanisław Staszic filozof i reformator społeczny, Olsztyn 1999.
Mańkowski T., Genealogia sarmatyzmu, Warszawa 1946.
Michalski J., Sejm w czasach panowania Stanisława Augusta, w: Historia sejmu polskie-
go, t. I, red. J. Michalski, Warszawa 1984, s. 350–419.
Michalski J., Stanisław August Poniatowski, Polski Słownik Biograficzny, t. XLI, s. 612–640.
Rolnik D., Portret szlachty czasów stanisławowskich, epoki kryzysu, odrodzenia i upadku
Rzeczypospolitej w pamiętnikach polskich, wyd. II, Katowice 2011.
Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja,
Warszawa 1966.
Stankevič A., Activities of the Lithuanian Supreme Tribunal in the latter half of the 18th
century: application of the nobility law, Vilnius 2013.
Stankevič A., Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo veikla XVIII amžiaus antroje pusėje, Vil-
nius 2018.
Stroynowski A., Bitwa pod Kąpielą. Z królewskich poszukiwań tradycji wojennej, w: Między
Barokiem a Oświeceniem. Wielkie bitwy, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2010, s. 103–116.
Stroynowski A., Celestyn Czaplic. Poseł kijowski i marszałek sejmu 1766 roku,
„Історчний Архів. Наукові Студії”, Випуск 15, Миколаїв 2015, s. 213–222.
Stroynowski A., Konstytucja 3 maja 1791 roku – dzieło Sejmu Czteroletniego, w: Konsty-
tucja 3 maja 1791 roku – 1791 m. gegužės 3-osios Konstitucija – The Constitution of
May 3RD, 1791, red. J. Woldańska, Warszawa 2021, s. 13–41.
Stroynowski A., Obrady sejmu grodzieńskiego 1784 roku. Studium z dziejów kultury par-
lamentarnej, Częstochowa 2020.
Stroynowski A., Opozycja sejmowa w dobie rządów Rady Nieustającej. Studium z dzie-
jów kultury politycznej, Łódź 2005.
Stroynowski A., Pierwszy „wolny” sejm stanisławowski 1778 roku, AUL. FH 18, 1984, s. 35–66.
Stroynowski A., Polityczna rola Izabeli Czartoryskiej, „Przegląd Zachodniopomorski”,
zeszyt specjalny „Kobieta w kulturze politycznej świata”, red. Renata Gałaj-Demp-
niak, Danuta Okoń, Szczecin 2012, nr 2, s. 41–54.
Stroynowski A., Przeprowadzenie spłaty długów królewskich na sejmie 1784 roku, w: Sic erat
in votes. Studia i szkice ofiarowane Profesorowi Zbigniewowi Anusikowi w sześćdzie-
siątą rocznicę urodzin. Rzeczpospolita w czasach nowożytnych, red. M. Karkocha, P. Robak,
Łódź 2017, s. 363–383.
Stroynowski A., Wpływ marszałków na obrady sejmów stanisławowskich, w: idem,
„Wieczory sejmowe”. Studia nad dziejami parlamentaryzmu w epoce stanisławow-
skiej, Wydawnictwo AJD, Częstochowa 2013, s. 103–118.

98
Szczygielski W., Krasiński Kazimierz, Polski Słownik Biograficzny, t. XV, Wrocław–
Warszawa–Kraków 1970, s. 184–186.
Szczygielski W., Oświecony elitaryzm w Polsce w XVIII w., „Zeszyty Naukowe Uniwer-
sytetu Łódzkiego. Folia Historica” 1976, ser. I, z. 4, s. 108–122.
Szczygielski W., Polskie formacje oświeceniowe czasów stanisławowskich, „Zeszyty Na-
ukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Folia Historica” 1979 , seria 1. z. 48, s. 73–80.
Szczygielski W., Przełomy oświeceniowe w polskiej kulturze politycznej w drugiej poło-
wie XVIII w., „AUL. FH”, z. 22, 1985, s. 21–43.
Zakrzewski A.B., Wielkie Księstwo Litewskie (XVI–XVIII w.). Prawo – ustrój – społe-
czeństwo, Warszawa 2013.
Zielińska Z., Rosyjsko-kurlandzki traktat handlowy z 1783 r., w: „Skłócony naród, król
niepewny, szlachta dzika”? Polska stanisławowska w świetle najnowszych badań,
red. P. Ugniewski, Warszawa 2020, s. 249–255.
Zienkowska K., Stanisław August Poniatowski, Wrocław 1998.
Żołądź-Strzelczyk D., Podróże edukacyjne w staropolskiej myśli pedagogicznej, „Cho-
wanna” 1998, t. II, s. 32–46.

99