Andrzej Kamieński

(Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Poznań/Toruń)

https://orcid.org/0000-0002-5117-2537

KRÓL PRUS FRYDERYK II

A PIERWSZY ROZBIÓR PAŃSTWA POLSKO-LITEWSKIEGO

Projekty rozbioru państwa polsko-litewskiego pojawiły się na dworze abso-

lutnych władców Brandenburgii-Prus w połowie XVII w. Prekursorem tych idei
był elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm, zwany „Wielkim Elektorem”, który
podczas wojny szwedzko-polskiej (1655–1660) uczestniczył w planach podziału
Polski, układanych przez króla Szwecji Karola X Gustawa. Wtedy właśnie za-
częto mówić w Berlinie o „Correspondenzlinie”, czyli nabytkach terytorialnych
zapewniających połączenie lądowe Prus Książęcych z Brandenburgią i należącą
do Hohenzollernów częścią Pomorza Zachodniego. Po uzyskaniu suwerenności
w Prusach Książęcych w 1657 r. Fryderyk Wilhelm skupił się jednak na dzia-
łaniach zmierzających do osłabienia władzy królewskiej w Polsce. Do planów
dotyczących „Correspondenzlinie” powracał jeszcze tylko dwukrotnie, w 1660
i 1685 r., przy okazji rozmów dotyczących Elbląga1.
Syn i następca Fryderyka Wilhelma, pierwszy król w Prusach, Fryderyk I,
widząc narastający kryzys ustrojowy i niemoc Rzeczypospolitej, inicjował plany
rozbioru państwa polsko-litewskiego z jeszcze większą śmiałością. Zabiegał o to
bezskutecznie w 1701, 1703 i 1707 r. podczas pertraktacji z Rosją oraz w 1703
i 1706 r. podczas rokowań z królem szwedzkim Karolem XII. Po raz ostatni
powrócił do projektów rozbiorowych na zjeździe z carem Rosji w Kwidzynie
w listopadzie 1709 r., próbując wytargować od Piotra I całe Prusy Królewskie,
Żmudź i Kurlandię. Dostał jednak od władcy Rosji stanowczą odprawę2.
Kolejny władca Prus, Fryderyk Wilhelm I, kontynuował linię politycz-
ną swoich poprzedników. W czerwcu 1715 r. zaoferował królowi polskiemu
Augustowi II Mocnemu pomoc w zaprowadzeniu nad Wisłą rządów absoluty-
stycznych, domagając się w zamian Prus Królewskich z Elblągiem i Warmią oraz
Żmudzi i Kurlandii3. Powyższy projekt nie doczekał się realizacji, podobnie jak

1
A. Kamieński, Polska a Brandenburgia-Prusy w drugiej połowie XVII wieku. Dzieje poli-
tyczne, Poznań 2002, s. 45–46, 252, 381.
2
Idem, Polityka zagraniczna Prus 1701–1740, w: Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701–
1806), red. B. Wachowiak, Poznań 2010, s. 197–198, 211–212; W. Konopczyński, Dzieje Polski
nowożytnej, t. 2, Warszawa 1986, s. 103; J. Staszewski, August II Mocny, Wrocław–Warszawa
1998, s. 183–184.
3
J.A. Gierowski, W cieniu Ligi Północnej, Wrocław–Warszawa 1971, s. 131–135.

7
dalsze tego typu inicjatywy pruskie kierowane w stronę dworu petersnurskie-
go. Władcy Rosji bronili integralności terytorialnej Rzeczypospolitej, zmierza-
jąc konsekwentnie do przekształcenia państwa polsko-litewskiego w protektorat
rosyjski. W tej sytuacji Hohenzollernowie, nie mając szans na wytargowanie dla
siebie korzyści terytorialnych, zacieśniali współpracę z Rosją przeciwko Polsce,
a ich głównym celem stało się utrzymywanie Rzeczypospolitej w stanie anarchii.
Współdziałanie Berlina z Petersburgiem stanęło pod znakiem zapytania po ob-
jęciu tronu pruskiego przez Fryderyka II. Najazd jego wojsk na Śląsk w 1740 r.
uwikłał Prusy w długotrwały konflikt zbrojny z Austrią, a następnie także z Rosją.
Dopiero po zakończeniu w 1763 r. wojny siedmioletniej współpraca obu dwo-
rów powróciła w pełni na dawne tory. Ukoronowaniem tego był prusko-rosyjski
układ sojuszniczy zawarty 11 kwietnia 1764 r. W jego ramch uzgodniono m.in.
plan pogwałcenia elekcji polskiej na rzecz protegowanego imperatorowej Rosji
Katarzyny II stolnika litewskiego Stanisława Poniatowskiego oraz wykluczono
z ubiegania się o tron polski potomków nieżyjącego już króla Augusta III4.
Fryderyk II nie wyrzekł się jednak myśli o uszczknięciu dla siebie części
państwa polsko-litewskiego i czekał cierpliwie na szczęśliwy traf. Nadarzył
się on bardzo szybko. Władczyni Rosji, która nie chciała dzielić się z nikim
Rzecząpospolitą, popełniła duży błąd w sprawach dotyczących tolerancji reli-
gijnej. Zażądała od polskich elit politycznych poprawy położenia mniejszości
religijnych i nie licząc się z zelotyzmem katolickim polskich mas szlacheckich
przeforsowała swoją wolę przy użyciu siły. Utorowało to – jak się później okaza-
ło – drogę do pierwszego rozbioru. Po porwaniu kilku polskich senatorów, przy-
wódców konfederacji radomskiej, w nocy z 13 na 14 października 1767 r., poseł
Katarzyny II nad Wisłą Nikołaj Repnin sterroryzował sejm warszawski i wy-
musił na nim przywrócenie dawnych praw dysydentom. Wydarzenia te obróci-
ły przeciwko Rosji gniew katolickiego narodu szlacheckiego i doprowadziły do
zawiązania w Barze na Podolu 29 lutego 1768 r. konfederacji dla obrony wiary
przodków oraz wolności podeptanej przez przemoc rosyjską5.

4
A. Kamieński, Prusy wobec bezkrólewia po śmierci Augusta III i elekcji Stanisława Augusta
Poniatowskiego, w: Nad Bałtykiem, Pregołą i Łyną. XVI–XX wiek. Księga pamiątkowa poświęco-
na jubileuszowi 50-lecia pracy naukowej profesora Janusza Jasińskiego, red. Z. Rondomańska,
Olsztyn 2006, s. 200; H.H. Kaplan, The first Partition of Poland, New York–London 1962,
s. 34–35; W. Konopczyński, Fryderyk Wielki a Polska, Poznań 1983, s. 89–90; M.G. Müller, Die
Teilungen Polens 1772, 1793, 1795, München 1984, s. 28–30; W. Stribrny, Die Russlandpolitik
Friedrichs des Grossen 1764–1786. Beihefte zum Jahrbuch der Albertus-Universität Königsberg/
Pr., Würzburg 1966, s. 10–12.
5
W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. 2, s. 184–189; Z. Zielińska, Pytania wo-
kół genezy I rozbioru, w: Ziemie północne Rzeczypospolitej polsko-litewskiej w dobie rozbiorowej
1772–1815, red. M. Biskup, Warszawa–Toruń 1996, s. 9–10.

8
 Fryderyk II znalazł się wreszcie w korzystnej sytuacji politycznej i mógł
rozpocząć zawiłą grę dyplomatyczną, która miała przynieść mu polską część
Pomorza. Podtrzymując gotowość ścisłej współpracy z Katarzyną II przeciwko
konfederatom barskim, wspierał ich potajemnie i udzielał przywódcom barzan
bezpiecznego azylu na Śląsku. Nie było dziełem przypadku, że to tam właśnie,
w Byczynie, w listopadzie 1768 r. biskup kamieniecki Adam Krasiński przedsta-
wił aktywistom barskim szeroko zakrojony plan umocnienia i rozszerzenia ruchu
konfederackiego pod nazwą „Projektu Generalnego”6. Zachęceni przyjaznymi po-
sunięciami władcy Prus barzanie usiłowali przeciągnąć Hohenzollerna na swoją
stronę, proponując mu w zamian za sojusz Kurlandię i Inflanty. Już w maju 1768 r.,
za pośrednictwem oficera pruskiego Pawła Józefa Małachowskiego, zapowiedzie-
li przybycie do Berlina specjalnego poselstwa. Na polecenie bp. Krasińskiego na
rzecz konfederacji zaczęła działać na dworze pruskim generałowa Marianna
z Ciecierskich Skórzewska, słynna z urody i erudycji przyjaciółka Fryderyka II.
4 października zaprezentowała ona królowi pruskiemu postulaty barskie, jednak
i wtedy, jak i w grudniu 1768 r., gdy z tajną misją dotarł do niej do Berlina Józef
Wybicki, uzyskała wymijającą odpowiedź7.
Ku zadowoleniu Hohenzollerna pruskie intrygi nad Wisłą uzyskały niespo-
dziewanie wsparcie ze strony Wersalu. Minister spraw zagranicznych Francji,
Étienne François książę de Choiseul dążył do rozbicia „systemu północnego”,
osłabienia Anglii i odciągnięcia Rosji od spraw zachodnioeuropejskich, podsyca-
jąc w tym celu dywersję w Europie Środkowo-Wschodniej. Odniósł na tym polu
duże sukcesy, skoro popchnął przeciwko Katarzynie II nie tylko Polaków, ale
również Turków. Wybuch wojny turecko-rosyjskiej we wrześniu 1768 r. podbił
cenę przymierza prusko-rosyjskiego: 480 tys. talarów rocznie, które Prusy za-
częły wypłacać Rosji na cele wojenne, w myśl traktatu sojuszniczego z 1764 r.,
miały się zwrócić z sowitym procentem8. Zachęcony pomyślną koniunkturą
Hohenzollern nakreślił 7 listopada 1768 r. tajny testament polityczny, zakładający

6
J. Wybicki, Życie moje oraz wspomnienie o Andrzeju i Konstancji z Zamoyskich, wyd. A.M. Skałkowski,
Kraków 1927, s. 84–86; W. Konopczyński, Fryderyk Wielki a Polska, s. 114–115; idem, Konfederacja
barska, t. 1, Warszawa 1991, s. 138-139, 156–157.
7
Archiwum Wybickiego, wyd. A.M. Skałkowski, t. 1, Gdańsk 1948, s. 5–6; J. Wybicki, Życie moje,
s. 88–93; A.M. Skałkowski, Hrabina Skórzewska a dwór Fryderyka II, Roczniki Historyczne 10,
1934, s. 81–82.
8
T. Cegielski, Ł. Kądziela, Rozbiory Polski 1772–1793–1795, Warszawa 1990, s. 102–106;
L. Jacobsohn, Russland und Frankreich in den ersten Regierungsjahren der Kaiserin Katharina
II. 1762–1772, Berlin-Königsberg Pr. 1929, s. 63–64; H.H. Kaplan, The first Partition of Poland,
s. 97–98, 104–105; E. Rostworowski, Na drodze do pierwszego rozbioru. Fryderyk II wobec roz-
kładu przymierza francusko-austriackiego w latach 1769–1772, Roczniki Historyczne 18, 1949,
s.182–187; W. Stribrny, Die Russlandpolitik Friedrichs des Grossen, s. 28–30.

9
„zaokrąglenie” państwa pruskiego kosztem ziem Rzeczypospolitej. „W przypad-
ku, gdyby Rosja potrzebowała nagle naszej pomocy – pisał król Prus – udzielenie
jej można uzależnić od scedowania nam Torunia i Elbląga oraz jakiegoś pasa
ziemi, by w ten sposób połączyć Pomorze z Wisłą. Innym razem naszym łupem
stanie się następny kawał ziemi. Z przejęciem Gdańska trzeba będzie zaczekać
aż do zakończenia operacji”9.
Uwikłanie Rosji w wojnę na dwa fronty zmotywowało Fryderyka II do wy-
sunięcia koncepcji rozwiązania kryzysu międzynarodowego poprzez rozbiór
Polski. Dążąc do zneutralizowania antypruskich następstw przymierza francu-
sko-austriackiego, starał się zaspokoić odwetowe dążenia dworu wiedeńskiego
nie na drodze nowej wojny o Śląsk, ale, wbrew Wersalowi, na drodze porozumie-
nia trzech mocarstw sąsiadujących z państwem polsko-litewskim. Już na począt-
ku lutego 1769 r. Fryderyk II przesłał do Petersburga plan, zakładający udzielenie
przez Prusy i Austrię pomocy Rosji w wojnie z Turcją w zamian za zdobycze
terytorialne w Polsce. Dwór wiedeński miał otrzymać miasto Lwów z woje-
wództwem ruskim oraz Spisz, Hohenzollern zaś Prusy Królewskie z Warmią
i zwierzchnictwo nad Gdańskiem. Z kolei Rosja, w ramach rekompensaty za kosz-
ty wojny, miała przyłączyć do swego imperium taki obszar Rzeczypospolitej, jaki
uzna za najbardziej stosowny. Zachowując daleko posuniętą ostrożność wobec
Katarzyny II, monarcha pruski przypisał swój projekt trójpodziałowy obcemu
dyplomacie, byłemu posłowi duńskiemu w Sztokholmie i Petersburgu, hrabiemu
Rochusowi Friedrichowi Lynarowi. Perspektywa pogodzenia interesów Rosji,
Austrii i Prus kosztem ziem polskich nie spodobała się jednak Petersburgowi.
Rosjanie czuli się wciąż bardzo silni i chcieli zachować państwo polsko-litewskie
w całości dla siebie10.
Warto zaznaczyć, że sprawa rozbioru Polski była w tym czasie również
sondowana przez dyplomacje austriacką. 3 grudnia 1768 r. kanclerz austriac-
ki Wenzel Anton Kaunitz przedłożył młodemu cesarzowi Józefowi II własny
projekt zakładający zawarcie sojuszu Austrii z Prusami i Turcją oraz dokona-
nie wymiany terytorialnej kosztem Rzeczypospolitej. Król pruski miał zerwać
z Rosją i oddać Austrii Śląsk, uzyskując jako zadośćuczynienie Prusy Królewskie
i Kurlandię. Zamienny projekt śląski, zamknięty przed światem w tajnym ar-

9
Die politischen Testamente der Hohezollern, wyd. R. Dietrich, Köln–Wien 1986, s. 654–655, 664–665.
10
F. Althoff, Untersuchungen zum Gleichgewicht der Mächte in der Außenpolitik Friedrichs
des Großen nach dem Siebenjährigen Krieg (1763–1786), Berlin 1995, s. 67–69; H.H. Kaplan, The
first Partition of Poland, s. 113–114; M.G. Müller, Die Teilungen Polens, s. 35; E. Rostworowski,
Podbój Śląska przez Prusy a pierwszy rozbiór Polski, Przegląd Historyczny 63, 1972, z. 3, s. 397–398;
A. Sorel, Kwestia wschodnia w XVIII wieku. Pierwszy podział Polski i traktat kainardżyjski,
Warszawa 1981, s. 62–65, 81.

10
chiwum wiedeńskim, wypłynął na światło dzienne w nieco zmienionej postaci
w Paryżu na początku marca 1769 r. W myśl tego memoriału Fryderyk II miał
otrzymać Warmię i Kurlandię w zamian za zwrócenie Austrii części Śląska i po-
parcie Szwecji w walce o odebranie Rosji Inflant, Estonii i Ingrii11.
Mimo nieugiętego stanowiska dworu petersburskiego w sprawach polskich
i utrzymujących się pretensji austriackich do Śląska, Fryderyk II cierpliwie cze-
kał na urzeczywistnienie swoich projektów rozbiorowych. Czas grał na jego ko-
rzyść. Sukcesy oręża rosyjskiego w Mołdawii i nad Morzem Azowskim, a na-
stępnie na Bałkanach wywołały wzrost napięcia politycznego w całej Europie.
Francja i Austria zaniepokojone jednostronnym wzmocnieniem potęgi rosyjskiej
zaczęły sprawiać Rosji coraz więcej problemów. Dążenia austriackie zmierzają-
ce do rozbicia przymierza Prus z Petersburgiem i nawiązania trwałej współpra-
cy z Berlinem, pomoc pieniężna i wojskowa Francji dla konfederatów barskich,
zacieśnianie współdziałania austriacko-francusko-tureckiego przeciwko Rosji,
zapewnienie przez Austrię bezpiecznego schronienia przywódcom barskim,
(Generalności utworzonej jesienią 1769 r.) oraz antyrosyjskie demonstracje wo-
jenne Wiednia podbijały wartość pruskiego sojusznika w oczach Katarzyny II.
Hohenzollern, deklarując wciąż wolę utrzymania dobrych relacji z Rosją, zaczął
szachować imperatorową zbliżeniem do Austrii i podsycać sprytnie pogłębiają-
ce się obawy Wiednia przed ekspansją rosyjską i zachwianiem równowagi sił
w Europie. Wykorzystując antagonizm austriacko-rosyjski spotkał się w dniach
25–28 sierpnia 1769 r. z cesarzem Józefem II w Nysie. Zjazd zakończył się po-
myślnie dla króla pruskiego. Fryderyk II zdołał zasiać nieufność na linii Wersal–
–Wiedeń i stworzyć nić porozumienia z Austrią, która, podobnie jak Prusy, za-
mierzała wykorzystać wojnę w Polsce i konflikt rosyjsko-turecki dla własnych
celów. Zaniepokojona austriacko-pruskimi konszachtami Rosja próbowała zapo-
biec niekorzystnym dla siebie zmianom w układzie sił, kusząc Hohenzollerna
poważnymi korzyściami. Przedłużając 12 października 1769 r. sojusz rosyjsko-
-pruski do 1780 r. Katarzyna II poparła bowiem pretensje Prus do dwóch księstw
w południowej Rzeszy – Ansbach i Bayreuth12.
11
F. Althoff, Untersuchungen, s. 68–70; L. Jacobsohn, Russland und Frankreich, s. 63–64;
H.H. Kaplan, The first Partition of Poland, s. 115–116; M.G. Müller, Rozbiory Polski. Historia
Polski i Europy XVIII wieku, Poznań 2005, s. 41: E. Rostworowski, Na drodze do pierwszego
rozbioru, s. 186–187; idem, Podbój Śląska przez Prusy, s. 396, 398; A. Sorel, Kwestia wschodnia, s. 55–57,
64–65; G.B. Volz, Die Zusammenkunft Friedrichs des Großen und Josephs II. in Neiße und
Neustadt, Hohenzollern-Jahrbuch 10, 1906, s. 114.
12
F. Althoff, Untersuchungen, s. 58–60; A. Beer, Die Zusammenkünfte Josephs II. und
Friedrichs II. in Neiße und Neustadt, Archiv für österreichische Geschichte 47, 1871, s. 405–419;
T. Cegielski, Ł. Kądziela, Rozbiory Polski, s. 109–110; L. Jacobsohn, Russland und Frankreich,
s. 63–64; H.H. Kaplan, The first Partition of Poland, s. 114–119; M.G. Müller, Rozbiory Polski,

11
 Aspiracje zaborcze Prus i Austrii, brak szans na rychłe spacyfikowanie Polski
i przeciągająca się wojna z Turcją sprawiły, że wysiłki Rosjan okazały się nie-
skuteczne. Bezwzględny protektorat rosyjski nad Rzecząpospolitą stawał się nie-
możliwy do utrzymania. Pierwsze kroki aneksyjne względem Polski, torujące
drogę do jej rozbioru, poczyniła Austria, która łudząc konfederatów barskich
przyjaznymi gestami równocześnie w ciągu maja–czerwca 1769 r. zagarnęła pol-
ski Spisz. Dwór wiedeński nie poprzestał na tym. 19 czerwca 1770 r. królowa
Czech i Węgier Maria Teresa, pod wpływem swego syna Józefa II, zdecydowała
się na zajęcie dalszych ziem – starostwa nowotarskiego, czorsztyńskiego i sądec-
kiego13.
Fryderyk II nie zdobył się na razie na taką śmiałość i zwlekał z pójściem
w ślady Austriaków. Ograniczał się do ochrony granic własnego państwa, po-
zwalając swoim wojskom na zapuszczanie się tylko na kilka mil w głąb Polski.
Dyrektywy monarchy pruskiego w tej kwestii nie zostały zmodyfikowane nawet
po skonfederowaniu województwa pomorskiego (17 sierpnia 1769 r.) oraz woje-
wództw malborskiego i chełmińskiego (30 września 1769 r.). Fryderyk II odegrał
w tych wydarzeniach ważną rolę. Według informacji pozyskanych przez Rosjan,
termin zawiązania konfederacji uzależniony był bowiem od dostawy 300 karabi-
nów z Prus Brandenburskich14.
Co najmniej niejasne stanowisko Hohenzollerna wobec konfliktu zbrojne-
go w Polsce zachęcało szefów konfederacji do szukania protekcji w Berlinie.
Liderzy barscy nie dostrzegali nieprzyjaznych posunięć zachodniego sąsiada:
dokonywanych przez niego grabieży, uprowadzania z ziem polskich kolonistów,
wcielania siłą do armii pruskiej pojmanych konfederatów – skazując tym samym
siebie na dalsze porażki. O słabej orientacji politycznej Polaków świadczyły naj-
lepiej prośby kierowane przez nich do monarchy pruskiego. Przykładem może tu
być sytuacja z sierpnia 1770 r., gdy to wojewoda gnieźnieński August Sułkowski

s. 42–43; idem, Die Teilungen Polens, s. 35–36; E. Rostworowski, Na drodze do pierwszego rozbioru,
s. 189–190; idem, Podbój Śląska przez Prusy, s. 399; A. Sorel, Kwestia wschodnia, s. 74–85; W. Stribrny,
Die Russlandpolitik Friedrichs des Grossen, s. 31–35, 40–44; G.B. Volz, Die Zusammenkunft
Friedrichs des Großen, s. 100–113.
13
T. Cegielski, Ł. Kądziela, Rozbiory Polski, s. 111, 120; A. Diveky, Dzieje przyłączenia miast
spiskich do Węgier w r. 1770, Przegląd Historyczny 23, 1921–1922, z. 1, s. 18–37; H.H. Kaplan,
The first Partition of Poland, s. 111–112, 136; W. Konopczyński, Fryderyk Wielki a Polska, s. 121;
M.G. Müller, Rozbiory Polski, s. 42, 44; idem, Die Teilungen Polens, s. 35–36; E. Rostworowski,
Podbój Śląska przez Prusy, s. 397, 401; A. Sorel, Kwestia wschodnia, s. 67–69, 108, 130–131;
W. Stribrny, Die Russlandpolitik Friedrichs des Grossen, s. 50.
14
J. Dygdała, Prusy Królewskie w dobie konfederacji barskiej 1768–1772. Problematyka
polityczna, Zapiski Historyczne 50, 1985, z. 2, s. 31–32; A. Kamieński, Prusy wobec konfede-
racji barskiej i geneza pierwszego rozbioru Polski, Studia Humanistyczno-Społeczne Akademii
Świętokrzyskiej 1, 2005, s. 40–42.

12
podsunął Fryderykowi II w Poczdamie projekt uzdrowienia Rzeczypospolitej i jej
przebudowy w duchu republikańskim kosztem resztek uprawnień władzy królew-
skiej. Król pruski, podobnie jak jego poprzednicy, realizował – jak wiemy – po-
litykę całkiem przeciwną, nie życzył sobie ani silnej monarchii, ani prężnej repu-
bliki i nie zamierzał dopomagać w realizacji podobnych pomysłów15. Nie zrażeni
niepowodzeniem konfederaci, po ogłoszeniu przez władze barskie 22 paździer-
nika 1770 r. aktu interregnum, podjęli zabiegi o uzyskanie zgody Fryderyka II
na wyniesienie na tron polski jego brata – księcia pruskiego Henryka. Oferta
w tej sprawie została złożona w listopadzie 1770 r. przez dyplomatę konfede-
rackiego, kuchmistrza litewskiego Michała Wielhorskiego za pośrednictwem
pruskiego chargé d’affaires w Paryżu Daniela Alfonsa Sandoz Rollina16. Mimo
odmowy Hohenzollerna, działacze barscy usiłowali zdobyć jego poparcie dla
innej kandydatury do tronu polskiego – landgrafa heskiego, noszącego podob-
nie jak król pruski imię Fryderyk II. Z tym właśnie zadaniem wyprawił się do
Poczdamu emisariusz konfederacki Ignacy Giedroyć. Zaprezentowany przez nie-
go Hohenzollernowi 28 sierpnia 1771 r. projekt, ponoć w imieniu 60 senatorów
Rzeczypospolitej, miał wydźwięk antyrosyjski i zakładał zawiązanie przymierza
polsko-pruskiego. Fryderyk II, który zwodził wcześniej swego heskiego imienni-
ka nadziejami na królewską koronę, nie dał jednak Polakom żadnych wiążących
obietnic i poinformował o wszystkim Rosjan17.
Monarcha pruski wolał zacieśniać porozumienie z Wiedniem, forsować swój
projekt rozbiorowy i rozmiękczać stanowisko Petersburga, aniżeli szukać wąt-
pliwych korzyści od konfederatów na drodze wojny z Katarzyną II. 3–7 wrze-
śnia 1770 r. spotkał się na zjeździe w Nowym Mieście na Morawach z cesarzem
Józefem II i jego kanclerzem Kaunitzem, uzgadniając z nimi zasady współpracy
prusko-austriackiej w sprawach polskich i tureckich. Obie strony zobowiązały się
uprzedzać nawzajem o zamiarach zaborczych, uzgadniać obopólne zyski i w ra-
zie potrzeby przychodzić sobie z pomocą18. Wkrótce potem uskrzydlony suk-

15
Politische Correspondenz Friedrich’s des Grossen (dalej: PC), t. 30, oprac. G.B. Volz, Berlin
1905, s. 65, 80. Por. W. Konopczyński, Fryderyk Wielki a Polska, s. 124.
16
PC, t. 30, s. 282; S. Askenazy, Przymierze polsko-pruskie, Lwów 1900, s. 87; L.J. Bouillé,
La vie privée, politique et militaire du prince Henri de Prusse, Paris 1809, s. 160–161, 165, 167;
O. Forst Battaglia, Eine unbekannte Kandidatur auf dem polnischen Thron. Landgraf Friedrich von
Hessen-Kassel und die Konföderation von Bar, Bonn–Leipzig 1922, s. 30, 47; W. Konopczyński,
Konfederacja barska, t. 2, Warszawa 1991, s. 570.
17
PC, t. 31, oprac. G.B. Volz, Berlin 1906, s. 330, 331–333; O. Forst Battaglia, Eine unbe-
kannte Kandidatur, s. 47–50, 79–81; A. Kamieński, Prusy wobec konfederacji barskiej, s. 45–46;
W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 2, s. 572–573; J. Michalski, Schyłek konfederacji bar-
skiej, Wrocław–Warszawa 1970, s. 41.
18
F. Althoff, Untersuchungen, s. 62–65; A. Beer, Die erste Theilung Polens, t. 1, Wien 1873,

13
cesem dyplomatycznym Hohenzollern poszedł za przykładem Austrii, wkroczył
na tereny polskie i pociągnął pruski kordon sanitarny przez Wielkopolskę i Prusy
Królewskie pod pozorem ochrony przed grasującą na ziemiach Rzeczypospolitej
zarazą. Kordon ciągnął się początkowo od Praszki i Rawicza przez Wschowę,
Międzyrzecz, Skwierzynę, wzdłuż Noteci do Bydgoszczy, następnie do Świecia i od
Grudziądza do Działdowa. Z uwagi na stacjonujących w Fordonie pod Bydgoszczą
Rosjan zdecydowano się cofnąć pierścień do linii Tuchola–Nowe. Już jednak na
przełomie października i listopada 1770 r. oddziały pruskie posunęły się bardziej
w głąb Polski, szczególnie w Prusach Królewskich, gdzie osiągnęły linię Nakło–
Fordon–Ostromecko–Nawra–Chełmża–Kowalewo–Golub–Brodnica. Mimo tej
akcji Fryderyk II mienił się wciąż przyjacielem Polaków. Swoje czyny usprawie-
dliwiał w specjalnym „edykcie w sprawie przedsięwzięcia środków ostrożności
wobec panującej w Polsce dżumy”, wydanym w Berlinie 29 sierpnia 1770 r., przed
wprowadzeniem w granice sąsiedniego państwa kordonu sanitarnego19.
Scenariusz zamachu na integralność terytorialną Polski nabierał jednak co-
raz większego prawdopodobieństwa. W sukurs polityce polskiej Berlina przyszło
przesilenie polityczne we Francji. Po zdymisjonowaniu w grudniu 1770 r. ministra
Choiseula i rezygnacji Wersalu z prowadzenia wielkomocarstwowej polityki Austria
nie mogła już dłużej oglądać się na francuskiego sprzymierzeńca i liczyć na jego
pomoc w odzyskaniu Śląska. Wiedeń nie wyrzekł się jednak aktywności na odcin-
ku wschodnim i starał się zablokować sukcesy oręża rosyjskiego, urządzając w tym
celu w lutym 1771 r. wielką demonstrację wojenną na Węgrzech. W tych napiętych
okolicznościach zdecydowano się w Petersburgu na podjęcie rozmów na temat roz-
bioru Polski z przybyłym nad Newę bratem króla Prus, księciem Henrykiem. 8 stycz-
nia 1771 r. w rozmowie z Hohenzollernem Katarzyna II, nawiązując do zagarnięcia
przez Austrię Spiszu, Podhala i Sądecczyzny, zasugerowała, że Prusy i Rosja
powinny naśladować ten przykład anektując Warmię i Inflanty20.

s. 320–322; idem, Die Zusammenkünfte, s. 420–432, 526–527; L. Jacobsohn, Russland und

Frankreich, s. 68–69; E. Rostworowski, Na drodze do pierwszego rozbioru, s. 191–192; idem,
Podbój Śląska przez Prusy, s. 401; A. Sorel, Kwestia wschodnia, s. 109–115; W. Stribrny, Die
Russlandpolitik Friedrichs des Grossen, s. 44–49; G.B. Volz, Die Zusammenkunft Friedrichs des
Großen, s. 115–126.
19
PC, t. 30, s. 191, 204–205; J. Dygdała, Prusy Królewskie, s. 43; A. Kamieński, Prusy wo-
bec konfederacji barskiej, s. 43; W. Konopczyński, Fryderyk Wielki a Polska, s. 144–145; idem,
Konfederacja barska, t. 1, Warszawa 1991, s. 425–426; T. Wotschke, Die Konföderiertenschrecken
der Jahre 1768–1772, Aus Posens kirchlicher Vergangenheit. Jahrbuch des Evangelischen Vereins
für die Kirchengeschichte der Provinz Posen, 3, 1913, s. 48.
20
PC, t. 30, s. 406–407; T. Cegielski, Ł. Kądziela, Rozbiory Polski, s. 119, 121–122; H.H. Kaplan,
The first Partition of Poland, s. 137–140; M.G. Müller, Rozbiory Polski, s. 46–47; idem, Die
Teilungen Polens, s. 37–38; E. Rostworowski, Podbój Śląska przez Prusy, s. 402; A. Sorel,
Kwestia wschodnia, s. 131–138; W. Stribrny, Die Russlandpolitk Friedrichs des Grossen, s. 52–59;

14
 Po powrocie księcia Henryka z Petersburga do Poczdamu Fryderyk II prze-
jął prowadzenie dalszych negocjacji rozbiorowych. Projektowane nabytki były
w tym czasie jeszcze niewielkie, proporcjonalne do uzurpacji dworu wiedeńskie-
go, niemniej król pruski chciał wybadać, jakie w tej materii stanowisko zajmie
rządzący nad Dunajem triumwirat – królowa Maria Teresa, cesarz Józef II i kanc-
lerz Kaunitz. Pod koniec kwietnia 1771 r. odkrył przed nowym ambasadorem
austriackim w Berlinie, baronem Gottfriedem van Swietenem, zamiar zajęcia
skrawka Prus Królewskich, zapewniającego komunikację lądową Brandenburgii
i Pomorza Zachodniego z Prusami Brandenburskimi. Pogratulował Wiedniowi
szachujących Rosję na wschodzie demonstracji wojennych, zapewniając równo-
cześnie, że Katarzyna II ograniczy swoje nabytki na wschodzie i zadowoli się re-
kompensatą w Polsce. Doradzał Austriakom, aby poszukali w archiwach tytułów
prawnych do innych ziem Rzeczypospolitej, tak aby mogli jeszcze uszczknąć coś
dla siebie. Dwór wiedeński nie był jednak zainteresowany dalszymi nabytkami
w Polsce. Optował za wariantem zamiennym – przejęciem przez Prusy większe-
go kawałka Polski w zamian za zwrot hrabstwa kłodzkiego i części Śląska21.
Rozgrywki dyplomatyczne toczyły się dalej. Zaostrzenie kursu antyrosyjskiego
przez Wiedeń i zawarcie 6 lipca 1771 r. sojuszu austriacko-tureckiego wzmocniło
pozycję przetargową Fryderyka II wobec Rosji. Katarzyna II zdawała sobie spra-
wę, jak cennym sprzymierzeńcem jest władca Prus i jak doniosłą rolę mógł odegrać
jako pośrednik w rozwiązaniu antagonizmu, który postawił dwory cesarskie na kra-
wędzi wojny. Imperatorowa zaczęła zastanawiać się coraz częściej nad projektami
podziałowymi podsuwanymi przez króla pruskiego. Rolę nie bez znaczenia odegrała
tutaj nieudana próba spacyfikowania Polski podjęta wiosną 1771 r. przez Caspara
von Salderna, zaufanego doradcę ministra rosyjskiego Nikity Panina, wielkiego
przeciwnika rozbioru. Władczyni Rosji widząc, że Stanisław August Poniatowski
i Czartoryscy nie dążą do zdecydowanej rozprawy z ruchem barskim, zrezygnowała
ostatecznie z odzyskania kontroli nad całym państwem polsko-litewskim i podjęła
bilateralne rozmowy z Berlinem na temat podziału Rzeczypospolitej22.

G.B. Volz, Prinz Heinrich und die Vorgeschichte der ersten Teilung Polens, Forschungen zur
Brandenburgischen und Preußischen Geschichte 35, 1923, s. 193–211.
21
Friedrich II. und van Swieten. Berichte über die zwischen Oesterreich und Preussen geführ-
ten Verhandlungen, die erste Theilung Polens betreffend, wyd. A. Beer, Leipzig 1874, s. 22–25;
E. Rostworowski, Podbój Śląska przez Prusy, s. 402–403.
22
F. Althoff, Untersuchungen, s. 87–95; O. Brandt, Caspar von Saldern und die nordeuropäi-
sche Politik im Zeitalter Katharinas II, Köln 1932, s. 199–202; T. Cegielski, Ł. Kądziela, Rozbiory
Polski, s. 121–122; H.H. Kaplan, The first Partition of Poland, s. 150–151; M.G. Müller, Rozbiory
Polski, s. 47–48; idem, Die Teilungen Polens, s. 37–38; E. Rostworowski, Na drodze do pierwszego roz-
bioru, s. 197–199; idem, Podbój Śląska przez Prusy, s. 403; A. Sorel, Kwestia wschodnia, s. 155–160.

15
 Na skutek tych wydarzeń wojska pruskie rozgościły się na ziemiach polskich.
Po wybuchu powstania na Litwie, zorganizowanego późnym latem 1771 r. przez
hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Ogińskiego, Prusacy opa-
nowali niemal całą Wielkopolskę. 20 października 1771 r. Hohenzollern, ule-
gając prośbom dworu petersburskiego i ministra Panina, podjął decyzję o zaję-
ciu Poznania i zluzowaniu tamtejszego garnizonu rosyjskiego23. W ślad za tym
do stolicy Wielkopolski wkroczył 2 listopada 1771 r. generał pruski Wilhelm
Sebastian von Belling. Na okupowanych terenach rozpoczęła się szeroko zakro-
jona akcja rabunkowa. Z ziem wielkopolskich uprowadzono około 10 tys. ludzi
i wyciągnięto około 2 mln talarów. Grabieżcze praktyki zastosował Fryderyk II
także w Prusach Królewskich i to o wiele wcześniej niż w Wielkopolsce. Najwięcej
zła wyrządził Gdańskowi, który próbował udaremnić zalew Polski fałszywą monetą
pruską. 28 czerwca 1770 r. posłał swe wojska na Żuławy Gdańskie w odwecie za
zatrzymanie przesyłki pieniężnej przeznaczonej dla rezydenta pruskiego Johanna
Andreasa Juncka. Wkrótce potem 500 huzarów i 200 żołnierzy piechoty pruskiej
obsadziło kolejne posiadłości gdańskie: Chełm, Siedlice, Orunię i Wrzeszcz. Pod
groźbą użycia broni największe miasto portowe Rzeczypospolitej, nie mogąc li-
czyć na pomoc państwa polsko-litewskiego, przystało na warunki Hohenzollerna
– zapłacenie wysokiej kontrybucji, ekstradycję mieszkających nad Motławą pod-
danych pruskich i prowadzenie werbunków do armii pruskiej na terytorium gdań-
skim. Podobne nadużycia miały miejsce w następnym roku. Król pruski przymusił
wówczas Gdańsk do dostarczania żywności i paszy żołnierzom pruskim i płacenia
z tego tytułu od kwietnia 1771 r. aż po 1772 r. 6–8 tys. dukatów miesięcznie24.
Tymczasem tajne negocjacje toczone między Prusami i Rosją zmierzały po-
woli do końca. W czerwcu 1771 r. na życzenie Katarzyny II powstał w Berlinie
projekt tajnej rosyjsko-pruskiej konwencji podziałowej. Pod koniec sierpnia lub
na początku września 1771 r. Nikita Panin przekazał Hohenzollernowi za po-
średnictwem pruskiego posła nad Newą, hrabiego Victora Friedricha von Solmsa
rosyjski kontrprojekt. Doszło do ostatecznych rozstrzygnięć. 17 lutego 1772 r.
podpisano w Petersburgu tajną konwencję rosyjsko-pruską dotyczącą rozbio-
ru Rzeczypospolitej. W myśl tego porozumienia Fryderyk II miał otrzymać
Prusy Królewskie z Warmią, ale bez Gdańska i Torunia oraz część Wielkopolski
i Kujaw, położoną na północ od linii rzeki Noteć. W układzie zaznaczono, że linia
graniczna Noteci biegnie z zachodu na wschód od krańców Nowej Marchii aż

23
PC, t. 31, s. 464–466; W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 2, s. 609.
24
J. Dygdała, Prusy Królewskie, s. 40–41, 43–45; S. Hoszowski, „Plagi pruskie” Gdańska
z lat 1770–1771, Zapiski Historyczne 39, 1974, z. 4, s. 34–43; A. Kamieński, Prusy wobec konfe-
deracji barskiej, s. 42–44; W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 2, s. 609–611.

16
po Wisłę w okolicach Fordonu i Solca. Ten nie do końca precyzyjny zapis został
później wykorzystany przez Berlin do zgłaszania szeroko zakrojonych uzurpacji
granicznych. Zgodnie z konwencją Rosja zastrzegła dla siebie Inflanty Polskie,
większą część województwa połockiego, witebskiego i mścisławskiego oraz
skrawki mińskiego. Zajęto się także Austrią, którą sygnatariusze porozumienia
potraktowali jako swojego wroga, deklarując w odrębnym, sekretnym artykule
wzajemną pomoc zbrojną w razie wojny z tym państwem. W przypadku ataku
Austriaków na króla Prus imperatorowa miała wysłać Hohenzollernowi w sukurs
10 tys. wojska i zobowiązała się do podwojenia wielkości tej pomocy, o ile po-
zwolą jej na to własne sprawy. Jeśliby dwór wiedeński wprowadził swoje wojska
do Polski lub na ziemie zajęte przez Rosjan, król pruski miał wysłać Katarzynie II
do Polski lub na Węgry korpus w sile 20 tys. żołnierzy25.
Dwór wiedeński był poinformowany o toczących się rokowaniach podziało-
wych, choć sam nie brał udziału w tym procederze. Już 4 lutego 1772 r. Fryderyk II
w rozmowie z ambasadorem austriackim na dworze pruskim van Swietenem
określił swoje korzyści terytorialne w tych granicach, jakie wytyczyła mu póź-
niejsza konwencja rozbiorowa. Austriak zgodził się z Hohenzollernem co do zasa-
dy równowartości udziałów, ale domagał się nabytków nie w Polsce, ale „z innej
strony”. Wysunął ponownie postulat zwrotu Kłodzka i części Śląska. Fryderyk II
odrzucił po raz kolejny projekt zamienny, podsuwając van Swietenowi jako
ekwiwalent terytorium weneckie. Ten jednak zaczął upominać się o inną zdobycz
– Serbię z Belgradem oraz część Bośni26.
Kluczową sprawą dla monarchy pruskiego było uczynienie Austrii współ-
winowajczynią rozbioru Rzeczypospolitej. Obawiał się bowiem, że sternicy au-
striackiej nawy państwowej, wstrzymując się od akcesu do traktatu rozbiorowe-
go, mogliby w przyszłości zostać obrońcami Polski i burzycielami porozumień
prusko-rosyjskich. Przekonuje nas o tym najlepiej list Fryderyka II do hrabiego
Solmsa z 16 lutego 1772 r. Czytamy w nim m.in.: „Jeżeli Austria nie otrzyma nic
z Polski, to całą nienawiść Polaków zwróci się przeciwko nam. Będą uważali
Austrię za jedyną swą protektorkę i zyska ona przeto tyle zaufania i wpływu, iż
będzie miała tysięczne okazje do prowadzenia najrozmaitszych intryg”27.

25
Archiv gosudarstvennago soveta, t. 1, St. Petersburg 1869, s. 146–147; A. Beer, Die erste
Theilung Polens, t. 2, Wien 1873, s. 159–160; J. Topolski, Pruskie uzurpacje graniczne w dobie
pierwszego rozbioru Polski (1772–1777), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza,
Historia, z. 8, Poznań 1968, s. 58–59.
26
Friedrich II. und van Swieten, s. 58–66; F. Althoff, Untersuchungen, s. 98–99; E. Rostworowski,
Podbój Śląska przez Prusy, s. 405–408.
27
Cyt. za A. Sorel, Kwestia wschodnia, s. 184.

17
 Monarcha pruski, prowadząc targi dyplomatyczne z Austriakami, utwier-
dzał się w przekonaniu, że rządzący nad Dunajem władcy nie zaryzykują woj-
ny i poszukają sobie w końcu korzyści w Polsce. Życzenia i przeświadczenia
Hohenzollerna ziściły się. Dwór wiedeński, nie mając szans na odzyskanie części
Śląska, zdobycia nowych terytoriów kosztem Turcji i znalezienia dla państwa
polsko-litewskiego rekompensaty w Mołdawii i Wołoszczyźnie przestał przeko-
marzać się z Berlinem i przystał na jego warunki. 19 lutego 1772 r. Maria Teresa,
a w ślad za nią Józef II, chcąc ratować pokój i równowagę europejską, podpisali
się pod projektem deklaracji o równości podziałów Polski. Ponad tydzień później,
28 lutego 1772 r., van Swieten poinformował Fryderyka II, że dwór wiedeński
gotów jest zrezygnować z planu szukania ekwiwalentu w Serbii i weźmie udział
w rozbiorze Polski. Hohenzollern wyraził natychmiast zgodę na zawarcie w tej
sprawie trójprzymierza, podpisał otrzymaną deklarację i wysłał ją niezwłocznie
nad Newę. Katarzyna II podpisała się pod nią 5 marca w Petersburgu28. W wy-
niku szybko przeprowadzonej akcji Austria nie miała już możliwości cofnięcia
się przed współudziałem w rozbiorze. Rozpoczęły się rozmowy o wielkości jej
nabytków terytorialnych, które doprowadziły 5 sierpnia 1772 r. do zawarcia
w Petersburgu trójstronnego traktatu rozbiorowego. Austrii przypadł najludniej-
szy i najbogatszy kąsek – południowa część województw krakowskiego i sando-
mierskiego oraz województwo bełskie i ruskie ze Lwowem. Nabytki te miały zre-
kompensować utracony w wojnach z Prusami Śląsk. Wkrótce po tym wydarzeniu,
18 sierpnia 1772 r., poddała się ostatnia twierdza konfederacka (Częstochowa),
co pociągnęło za sobą ostateczny upadek ruchu barskiego na ziemiach polskich.
Zwołany na żądanie rozbiorców sejm w Warszawie, mimo oporu części posłów,
usankcjonował porozumienie sąsiednich mocarstw. 18 września 1773 r. zostały
zawarte traktaty rozbiorowe między Rzecząpospolitą a Rosją, Prusami i Austrią.
Ratyfikowano je 30 września 1773 r. w atmosferze terroru29.
Fryderyk II, nie oglądając się na pozostałych uczestników procederu i nie
czekając na zatwierdzenie traktatu przez sejm rozbiorowy, ogłosił już 13 września
1772 r. patent królewski w sprawie zajęcia ziem polskich (Besitzergreifungspatent).
Cywilni komisarze w towarzystwie żołnierzy pruskich zaczęli wcielać do państwa
Hohenzollernów wszystkie województwa Prus Królewskich. Prusacy przejęli ko-
lejno: Elbląg (13 września 1772 r.), Skarszewy (14 września 1772 r.) i Grudziądz
(21 września 1772 r.). Emisariusze króla pruskiego pojawili się też na Warmii.
28
F. Althoff, Untersuchungen, s. 99; A. Sorel, Kwestia wschodnia, s. 188–189.
29
Volumina legum, wyd. J. Ohryzko, t. 8, Petersburg 1860, s. 12–39; T. Cegielski, Ł. Kądziela,
Rozbiory Polski, s. 148–153; W. Konopczyński, Kazimierz Pułaski, Kraków 1931, s. 323–324;
idem, Konfederacja barska, t. 2, s. 666–669; S. Kwasieborski, Częstochowa za konfederacji bar-
skiej, Warszawa 1917, s. 276–282; J. Michalski, Schyłek konfederacji, s. 78–82.

18
13 września stawili się w Lidzbarku, gdzie przebywał bp Ignacy Krasicki, i we
Fromborku, rezydencji kapituły warmińskiej. Podporządkowali Warmię pruskiej
administracji, zawiesili całkowicie jurysdykcję biskupa warmińskiego do cza-
su dalszych zarządzeń, zapieczętowali kasy, archiwum, sale sądowe i przejęli
w imieniu Fryderyka II zarząd komornictwami kapituły. Na dzień 27 września
1772 r. ustalono datę złożenia hołdu Hohenzollernowi przez stany dawnych Prus
Królewskich i Warmii. Miejscem tej ceremonii stał się Malbork30.
Mieszkańcy pozostałych ziem zajętych przez Fryderyka II złożyli przysięgę
poddańczą dopiero 22 maja 1775 r. w Inowrocławiu, który w myśl konwencji
rozbiorowych z 1772 r. miał pozostać w granicach państwa polsko-litewskiego.
Nieścisłe zapisy konwencji petersburskiej potraktowali Prusacy jako punkt wyjścia
dla możliwie jak największych uzurpacji. Przekroczyli linię Noteci i jej przedłuże-
nie biegnące do Wisły, zagarniając dużą część Kujaw i Wielkopolski z Chodzieżą,
Margoninem, Kcynią, Łabiszynem, Pakością, Kruszwicą, Żninem, Mogilnem,
Gniewkowem i Inowrocławiem. Król Stanisław August Poniatowski próbował
przeciwstawić się samowolnym działaniom Fryderyka II. 13 maja 1775 r. wydał
uniwersał, wzywający obywateli województw wielkopolskich i kujawskich do nie-
składania przysięgi. Wobec groźby konfiskaty dóbr i kary więzienia do apelu pol-
skiego monarchy zastosowali się tylko nieliczni, m.in. wojewoda brzesko-kujawski
Ludwik Dąmbski i marszałek Rady Nieustającej August Sułkowski. Za nieposłu-
szeństwo wobec pruskiego zaborcy spotkały ich surowe represje31.
Przechodząc do oceny polityki Fryderyka II, która doprowadziła do pierwsze-
go rozbioru ziem Rzeczypospolitej, należy podkreślić, że wykorzystał on antago-
nizm austriacko-rosyjski, szachując Petersburg zbliżeniem do dworu wiedeńskie-
go. Nie bez znaczenia była również jego dwulicowa postawa wobec konfederacji
barskiej. Udzielając schronienia barzanom na terenie swego władztwa, pomagając
im zaopatrywać się w broń i amunicję spowolnił wraz z Austrią upadek powstania
polskiego. Konfederacja barska przysporzyła Rosji, uwikłanej dodatkowo w kon-
flikt zbrojny z Turcją, mnóstwo problemów, które ułatwiły Hohenzollernowi prze-
forsowanie projektu rozbiorowego. Uczestnictwo Fryderyka II w pierwszym roz-
biorze państwa polsko-litewskiego stanowiło logiczne zwieńczenie prowadzonych

30
S. Gierszewski, Elbląg. Przeszłość i teraźniejszość, Gdańsk 1970, s. 179; Z. Goliński, Ignacy
Krasicki, Warszawa 1979, s. 228–229; W. Odyniec, Dzieje Prus Królewskich (1454–1772). Zarys
monograficzny, Warszawa 1972, s. 245–246; B. Schumacher, Geschichte Ost- und Westpreußens,
Königsberg 1937, s. 200–201; A. Szorc, Zagrożenie Warmii przez Prusy (1722–1772), Komunikaty
Mazursko--1972, 4, s. 585–587.
31
M. Bär, Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, Leipzig 1909, t. 1, s. 61–65; t. 2, s. 277–285;
J. Michalski, Sprawa zwrotu ponadtraktatowych nabytków austriackich i pruskich po pierwszym rozbiorze,
Kwartalnik Historyczny 112, 2005, nr 1, s. 77–78, 8081; J. Topolski, Pruskie uzurpacje graniczne, s. 59–68.

19
przez niego i jego przodków od połowy XVII stulecia wysiłków unifikacyjnych,
polegających na scalaniu rozrzuconych od Renu aż po rzekę Niemen posiadłości
Hohenzollernów w jedno, zwarte terytorialnie państwo. Fryderyk II decydując się
w 1740 r. na zabór Śląska, a następnie w 1772 r. Prus Królewskich z dolnym bie-
giem Wisły określił dalsze mocarstwowe interesy pruskie.

Bibliografia

Źródła drukowane

Archiv gosudarstvennago soveta, t. 1, St. Petersburg 1869.

Archiwum Wybickiego, wyd. Adam Mieczysław Skałkowski, t. 1, Gdańsk 1948.
Die politischen Testamente der Hohenzollern, wyd. Richard Dietrich, Köln–Wien 1986.
Friedrich II. und van Swieten. Berichte über die zwischen Oesterreich und Preussen
geführten Verhandlungen, die erste Theilung Polens betreffend, wyd. Adolf Beer,
Leipzig 1874.
Politische Correspondenz Friedrich’s des Grossen, oprac. Gustav Berthold Volz, t. 30–31,
Berlin 1905–1906.
Volumina legum, wyd. Jozafat Ohryzko, t. 8, Petersburg 1860.
Wybicki J., Życie moje oraz wspomnienie o Andrzeju i Konstancji z Zamoyskich, wyd. Adam
Mieczysław Skałkowski, Kraków 1927.

Opracowania

Althoff f., Untersuchungen zum Gleichgewicht der Mächte in der Außenpolitik Friedrichs
des Großen nach dem Siebenjährigen Krieg (1763–1786), Berlin 1995.
Askenazy Sz., Przymierze polsko-pruskie, Lwów 1900.
Beer A., Die erste Theilung Polens, t. 1–2, Wien 1873.
Beer A., Die Zusammenkünfte Josephs II. und Friedrichs II. in Neiße und Neustadt,
Archiv für österreichische Geschichte 47, 1871, s. 383–527.
Bär M., Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, t. 1–2, Leipzig 1909.
Bouillé Louis Joseph, La vie privée, politique et militaire du prince Henri de Prusse,
Paris 1809.
Brandt O., Caspar von Saldern und die nordeuropäische Politik im Zeitalter Katharinas II,
Köln 1932.
Cegielski T., Kądziela Łukasz, Rozbiory Polski 1772–1793–1795, Warszawa 1990.
Diveky Adrjan, Dzieje przyłączenia miast spiskich do Węgier w r. 1770, Przegląd
Historyczny 23, 1921–1922, z. 1, s. 17–60.
Dygdała J., Prusy Królewskie w dobie konfederacji barskiej 1768–1772. Problematyka
polityczna, Zapiski Historyczne 50, 1985, z. 2, s. 27–55.
Forst B. O., Eine unbekannte Kandidatur auf dem polnischen Thron. Landgraf Friedrich
von Hessen-Kassel und die Konföderation von Bar, Bonn–Leipzig 1922.
Gierowski J.A., W cieniu Ligi Północnej, Wrocław–Warszawa 1971.
Gierszewski Stanisław, Elbląg. Przeszłość i teraźniejszość, Gdańsk 1970.
Goliński Z., Ignacy Krasicki, Warszawa 1979.
Hoszowski S., „Plagi pruskie” Gdańska z lat 1770–1771, Zapiski Historyczne 39, 1974,
z. 4, s. 29–46.

20
Jacobsohn L., Russland und Frankreich in den ersten Regierungsjahren der Kaiserin
Katharina II. 1762–1772, Berlin–Königsberg Pr. 1929.
Kamieński A., Polska a Brandenburgia-Prusy w drugiej połowie XVII wieku. Dzieje po-
lityczne, Poznań 2002.
Kamieński A., Polityka zagraniczna Prus 1701–1740, w: Prusy w okresie monarchii ab-
solutnej (1701–1806), red. Bogdan Wachowiak, Poznań 2010, s. 190–232.
Kamieński A., Prusy wobec konfederacji barskiej i geneza pierwszego rozbioru Polski,
Studia Humanistyczno-Społeczne Akademii Świętokrzyskiej 1, 2005, s. 33–48.
Kamieński A., Prusy wobec bezkrólewia po śmierci Augusta III i elekcji Stanisława
Augusta Poniatowskiego, w: Nad Bałtykiem, Pregołą i Łyną. XVI–XX wiek. Księga
pamiątkowa poświęcona jubileuszowi 50-lecia pracy naukowej profesora Janusza
Jasińskiego, red. Zenona Rondomańska, Olsztyn 2006, s. 192–203.
Kaplan H.H., The first Partition of Poland, New York–London 1962.
Konopczyński W., Dzieje Polski nowożytnej, t. 2, Warszawa 1986.
Konopczyński W., Fryderyk Wielki a Polska, Poznań 1983.
Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kraków 1931.
Konopczyński W., Konfederacja barska, t. 1–2, Warszawa 1991.
Kwasieborski S., Częstochowa za konfederacji barskiej, Warszawa 1917.
Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wrocław–Warszawa 1970.
Michalski J., Sprawa zwrotu ponadtraktatowych nabytków austriackich i pruskich po
pierwszym rozbiorze, Kwartalnik Historyczny 112, 2005, nr 1, s. 77–127.
Müller M.G., Die Teilungen Polens 1772, 1793, 1795, München 1984.
Müller M.G., Rozbiory Polski. Historia Polski i Europy XVIII wieku, Poznań 2005.
Odyniec W., Dzieje Prus Królewskich (1454–1772). Zarys monograficzny, Warszawa 1972.
Rostworowski E., Na drodze do pierwszego rozbioru. Fryderyk II wobec rozkładu przy-
mierza francusko-austriackiego w latach 1769–1772, Roczniki Historyczne 18,
1949, s. 181–204.
Rostworowski E., Podbój Śląska przez Prusy a pierwszy rozbiór Polski, Przegląd
Historyczny 63, 1972, z. 3, s. 389–412.
Schumacher B., Geschichte Ost- und Westpreußens, Königsberg 1937.
Skałkowski Adam Mieczysław, Hrabina Skórzewska a dwór Fryderyka II, Roczniki
Historyczne 10, 1934, s. 74–88.
Sorel A., Kwestia wschodnia w XVIII wieku. Pierwszy podział Polski i traktat kainardżyj-
ski, Warszawa 1981.
Staszewski J., August II Mocny, Wrocław–Warszawa 1998.
Stribrny W., Die Russlandpolitik Friedrichs des Grossen 1764–1786. Beihefte zum
Jahrbuch der Albertus-Universität Königsberg/Pr., Würzburg 1966.
Szorc A., Zagrożenie Warmii przez Prusy (1722–1772), Komunikaty Mazursko-
Warmińskie 1972, 4, s. 529–588.
Topolski J., Pruskie uzurpacje graniczne w dobie pierwszego rozbioru Polski (1772–1777), Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Historia, z. 8, Poznań 1968, s. 51–76.
Volz G.B., Die Zusammenkunft Friedrichs des Großen und Josephs II. in Neiße und
Neustadt, Hohenzollern-Jahrbuch 10, 1906, s. 93–129.
Volz G.B., Prinz Heinrich und die Vorgeschichte der ersten Teilung Polens, Forschungen
zur Brandenburgischen und Preußischen Geschichte 35, 1923, s. 193–211.
Wotschke Th., Die Konföderiertenschrecken der Jahre 1768–1772, Aus Posens kirchlicher
Vergangenheit. Jahrbuch des Evangelischen Vereins für die Kirchengeschichte der
Provinz Posen 3, 1913, s. 20–51.

21
Zielińska Z., Pytania wokół genezy I rozbioru, w: Ziemie północne Rzeczypospolitej pol-
sko-litewskiej w dobie rozbiorowej 1772–1815, red. Marian Biskup, Warszawa 1996,
s. 7–11.

22