საერთაშორისო სამართლის ცნება

„საერთაშორისო სამართალი თავდაპირველად მეტი არაფერი იყო, თუ არა

ბუნებითი სამართალი, შეფარდებული სახელმწიფოებზე.“ – ემერ დე ვატელი
(1714–1767).67

„საერთაშორისო სამართალი (Droit des gens, Völkerrecht) – ეს არის

ჩვეულებითი და სახელშეკრულებო წესების ერთობლიობა, რომლებიც
ცივილიზებული სახელმწიფოების მიერ იურიდიულად სავალდებულოდ
მიიჩნევა ერთმანეთთან ურთიერთობისას.“ – ლასა ფრენსის ლოურენს
ოპენჰაიმი (1858–1919).68

„ის ნორმები, რომლებიც „საერთაშორისო სამართლად“ არის ცნობილი,

ნამდვილად „სამართალია“ იმავე გაგებით, როგორც ეროვნული სამართალი.“
– ჰანს კელზენი.69

„საერთაშორისო საჯარო სამართალი მოიცავს სახელმწიფოებს შორის

ურთიერთობების უამრავ ფორმას, ომიდან თანამგზავრებამდე, ვაჭრობიდან
ადამიანის უფლებებამდე და არეგულირებს მრავალი საერთაშორისო და
რეგიონული ინსტიტუტის საქმიანობას.“ – მალკოლმ ნ შო (1947–).70

67
“This is the law which Grotius, and those who follow him, call the internal law of nations, on account of its
being obligatory on nations in point of conscience. Several writers term it the natural law of nations.” Emer de
Vattel, The law of nations, or, Principles of the law of nature, applied to the conduct and affairs of nations and
sovereigns, with three early essays on the origin and nature of natural law and on luxury, edited and with an
introduction by Béla Kapossy and Richard Whatmore, translated by Thomas Nugent (Liberty Fund, Inc. 2008) 68.
68
L. Oppenheim, International law: a treatise, Vol. I. – Peace (1st edition, Longmans, Green and Co 1905) 3.
69
Hans Kelsen, General Theory of Law & State, with a new introduction by A. Javier Trevino (Transaction
Publishers 2006) 328.
70
Malcolm N Shaw, International Law (8th edn, Cambridge University Press 2017) 2.

42
საერთაშორისო სამართლის
განვითარების ეტაპები
რენესანსი
მულტიცენტრული სახელმწიფოთაშორისი სისტემა
ვესტფალიის ზავი
უნივერსალიზმი
სახელმწიფოთაშორისი სამართალი
ფრანცისკო დე ვიტორია
ფრანცისკო სუარესი
ალბერიკო ჯენტილი
ჰუგო გროციუსი
სამუელ ფონ პუფენდორფი
რიჩარდ ზუში
ემერ დე ვატელი
რეფორმაცია
საერთაშორისო სამართლის განვითარების პირველი ეტაპი
საერთაშორისო სამართლის განვითარების მეორე ეტაპი
პირველი მსოფლიო ომი
ერთა ლიგა
კელოგ-ბრიანდის პაქტი
მეორე მსოფლიო ომი
გაერო
საერთაშორისო სამართლის განვითარების მესამე ეტაპი
სამთავრობათაშორისო საერთაშორისო ორგანიზაციების ქსელი
არასახელმწიფოებრივი სუბიექტები
ცივი ომი
გლობალიზაცია
ინფორმაციული რევოლუცია
კოვიდ-19-ის პანდემია
გლობალური პრობლემები

საფუძვლებთან

სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობების მარეგულირებელი სამართლის საფუძვლები

მნიშვნელოვანწილად შემუშავდა ევროპული რენესანსის71 პერიოდში. თუმცა მრავალი ავ-
ტორი ისტორიაში უფრო შორს მიდის ამ სამართლის ფესვების პოვნის მიზნით. მაგალითად,
ასეთი ავტორები გვახსენებენ ძველი ახლო აღმოსავლეთის ხალხებს შორის თანამშრომ-
ლობის ხელშეკრულებებს; ძველი ისრაელის, ინდოეთისა და ჩინეთის დიდ კულტურულ
ტრადიციებს; ძველი საბერძნეთის უნიკალურ პოლიტიკურ ფილოსოფიას და ურთიერ-
თობებს საბერძნეთის ქალაქ-სახელმწიფოებს შორის; თუ რომის იმპერიის მდიდარ
პოლიტიკურ და სამართლებრივ მემკვიდრეობას.

71
“In 15th-century Italy, a revival of interest in classical learning and secular studies, along with a flowering of
artistic production, gave rise to the Renaissance (meaning “rebirth”). The movement soon spread to northern
Europe, reshaping the continent’s cultural landscape.” History of the World Map by Map, Rob Houston (Lead
Senior Editor) (DK Publishing 2018) 160.

43
საერთაშორისო სამართლის თანამედროვე გაგება

თუმცა, თანამედროვე გაგებით, საერთაშორისო სამართალი არ შეიძლება წარმოიშვას სივრ-

ცეში, რომელსაც არ აქვს მრავალცენტრული ბუნება, ანუ, სადაც სახეზე არაა მეტ-ნაკლებად
თანასწორი მოქმედი პირების ურთიერთქმედება (მულტიცენტრული სახელმწიფოთა-
შორისი სისტემა).
მაგალითად, რომის იმპერიის იუს გენციუმი (ლათ. jus gentium)72 და თანამედროვე საერ-
თაშორისო სამართალი იგივეობრივად არ უნდა განვიხილოთ თუნდაც იმიტომ, რომ რო-
მაული ეპოქა ფართო ევროპულ სივრცეში, ძირითადად, მონოცენტრული იყო (ე.ი. რომ-
ცენტრული – „ყველა გზა რომში მიდის“).
იგივე შეიძლება ითქვას 1648 წლის ვესტფალიის ზავის (ასევე მოიხსენიება როგორც
ვესტფალიის მშვიდობა) დადებამდე პერიოდზე. ეს ზავი მოიცავდა ევროპის უმეტეს ნაწილს
და მსოფლიოს მნიშვნელოვან ნაწილს ევროპელთა დომინირების ქვეშ, სადაც მანამდე
რომის კათოლიკური ეკლესიის განსაკუთრებული უფლებამოსილებები, საღვთო რომის
იმპერიის (მე-16 საუკუნიდან გამოიყენებოდა დასახელება – გერმანელი ერის საღვთო რომის
იმპერია) უნიკალური მდგომარეობა და, შესაბამისად, ეგრეთ წოდებული უნივერსალიზმი
(რომელიც განსახიერებული იყო პაპსა და რომის საღვთო იმპერიაში, და გარკვეულწილად,
განსაზღვრავდა იერარქიულ პოლიტიკურ მოწყობას ევროპის გარკვეულ ქვეყნებს შორის),
როგორც ძირითადი სისტემური პრინციპი ხელს უშლიდა არსებითად მრავალცენტრული
ურთიერთობების შექმნას. ანუ ამ ზავამდე ევროპა არ იყოფოდა ჭეშმარიტად სუვერენულ
სახელმწიფოებად თანამედროვე გაგებით.73 მაშინ როცა, თანამედროვე გაგებით, სახელ-
მწიფო სუვერენულია, თუ ისაა ორგანიზაციული სუბიექტი, რომელსაც მართავს საკუთარი
ქვეყნის ცენტრალიზებული პოლიტიკური ძალაუფლების მქონე ეფექტიანი მთავრობა,
ჰყავს მუდმივი მოსახლეობა და დამოუკიდებელია საგარეო პოლიტიკური კონტროლისგან.

ტერმინოლოგიის საკითხი

ქართულ მეცნიერებასა და პრაქტიკაში დამკვიდრდა ტერმინი „საერთაშორისო სამარ-

თალი“, თუმცა შინაარსის ზუსტი ამსახველი ტერმინი შესაძლოა, ყოფილიყო „სახელმწი-
ფოთაშორისი სამართალი“. როგორც ადრე უკვე აღვნიშნეთ, სამართლის ამ სისტემის
წარმოსახვისათვის ასევე გამოიყენება ტერმინი „საერთაშორისო საჯარო სამართალი“ (მათ
შორის, იმისათვის, რათა განვასხვაოთ ის საერთაშორისო კერძო სამართლისაგან).

72
„ius gentium [ი´უს *გე´ნტიუმ/გე´ნციუმ „ხალხთა სამართალი“]” ლევან ალექსიძე, იამზე გაგუა, მაია
დანელია, ეკატერინე კობახიძე, ნინო რუხაძე, ლათინური იურიდიული ტერმინოლოგია (მერიდიანი
2015) 223. “Ius gentium. yūs gān´tē-ūm. jus jen´tē-um. n. “Law of peoples.” (1) In Roman law, ius gentium was
originally the law applicable to persons lacking Roman citizenship, but, in Imperial Rome, its scope expanded to
denote natural law rules supposedly applicable to all persons of any nationality, including Roman citizens. Ius
gentium thus engulfed the ius civile applicable to Roman citizens in Justinian’s Code. (2) In more modern usage,
a body of law that is universally accepted by the international community as a whole (usually, though not always,
based on a theory of natural law). The term is not synonymous with “international law.” Guide to Latin in
International Law, Aaron X. Fellmeth & Maurice Horwitz (Oxford University Press 2009) 155.
73
“Medieval kings were not in this position; internally, they shared power with their barons, each of whom had
a private army; externally, they acknowledged some sort of allegiance to the Pope and to the Holy Roman
Emperor.” Peter Malanczuk, Akehurst’s Modern Introduction to International Law (7th revised edn, Routledge
1997) 10.

44
 ინგლისურენოვან სამყაროში მე-18 საუკუნის ბოლო პერიოდამდე, როცა ჯერემი ბენ-
ტამმა დაასაბუთა სიტყვის – “international” (რაც ქართულად ნიშნავს საერთაშორისოს, ან,
თუ უფრო ზუსტად მივუსადაგებთ კონტექსტს, – „სახელმწიფოთაშორისს“) - გამოყენების
სისწორე ამ სამართლებრივ სისტემასთან დაკავშირებით,74 და მას შემდეგაც, გარკვეული
პერიოდის განმავლობაში, გამოიყენებოდა სიტყვათა წყობა “law of nations“ (სახელმწიფოთა
სამართალი).75

ახალი ევროპული მიდგომა საერთაშორისო სამართლის მიმართ

მთლიანობაში, საერთაშორისო სამართლისადმი ახალი ევროპული მიდგომისკენ მიმავალი

გზა უფრო პირდაპირ შეიძლება მოიძებნოს:
 მე-16-18 საუკუნეების გამოჩენილი მოაზროვნეების ნაშრომებში;
 ვესტფალიის ზავსა და ამ ეპოქაში მომხდარ პოლიტიკურ ცვლილებებში.76

74
“The word international, it must be acknowledged, is a new one; though, it is hoped, sufficiently analogous
and intelligible. It is calculated to express, in a more significant way, the branch of law which goes commonly
under the name of the law of nations...” Jeremy Bentham, An Introduction to the Principles of Morals and
Legislation (Oxford: Clarendon Press, 1907) 326.
75
გარკვეულწილად მონათესავე ტერმინი დღესაც უპირატესად გამოიყენება გერმანულ ენაში
საერთაშორისო სამართლის აღსანიშნად “Völkerrecht“ (რაც ქართულად უნდა ითარგმნოს როგორც
ხალხთა სამართალი), თუმცა ასევე შეხვდებით ინგლისურენოვანი გავლენის პროდუქტს, სიტყვათა
წყობას – “internationales Recht“.
76
“Modern international law has its origins in the Europe of the sixteenth and seventeenth centuries.” David
Harris and Sandesh Sivakumaran, Cases and Materials on International Law (8th edn, Sweet & Maxwell 2015)
10

45
მოაზროვნეები

1.11 ფრანცისკო დე ვიტორია

ფრანცისკო დე ვიტორია (1486–1546) – ესპანელი ფილოსოფოსი, თეოლოგი და იურისტი,

რომელიც ცნობილია თავისი მეცნიერული მცდელობით, დაეცვა სამხრეთ ამერიკის მკვიდ-
რი ხალხების უფლებები ესპანელი კოლონისტებისაგან და თავისი იდეებით ომის უფლების
შეზღუდვის აუცილებლობის თაობაზე. დაახლოებით იმავე ეპოქის ქვემოთ მოცემული სხვა
მოაზროვნეების მსგავსად, იგი ასევე აღიარებდა ბუნებითი სამართლის მნიშვნელობას
საერთაშორისო სამართლის საფუძვლების განვითარებისათვის, და ხაზგასმით აღნიშ-
ნავდა, რომ საერთაშორისო სამართალი უნდა ემყარებოდეს ბუნებითი სამართლის უნივერ-
სალურობას და, შესაბამისად, მისი დაცვის ქვეშ უნდა მოექცნენ არაევროპელებიც.

46
1.12 ფრანცისკო სუარესი

ფრანცისკო სუარესი (1548–1617) – ესპანელი ფილოსოფოსი, თეოლოგი და იურისტი,

შუასაუკუნეების ერთ-ერთი უდიდესი სქოლასტიკოსი, რომლის ნაშრომები ეხებოდა სამარ-
თლის ტრაქტატებს, ურთიერთობას ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის, ასევე მეტა-
ფიზიკასა და თეოლოგიას. ფრანსისკო სუარესს ხშირად მიიჩნევენ საერთაშორისო სამარ-
თლის ფილოსოფოსად.77 ამავე დროს, იგი ასაბუთებდა, რომ „ზეეროვნული (ზესახელ-
მწიფოებრივი) ერთობა წარმოადგენს საერთაშორისო სამართლის წყაროს, რომელიც არის
არა ბუნებითი სამართლის ის ნაწილი, რომელიც აკავშირებს ხალხებს, არამედ პოზიტიური
სამართალია, პირველ რიგში, ჩვეულებითი და ხელშეკრულებითი ბუნების, აღიარებული
ყველა ხალხის მიერ როგორც მათი ურთიერთობების ბაზისი.“78

77
“The American internationalist James Brown Scott, in an endearing analogy, considered Francisco de Vitória
to be the founder, Francisco Suárez the philosopher and Hugo Grotius the organizer of International Law.” Paulo
Emílio Vauthier Borges de Macedo, “The Law of War in Francisco Suárez: The Civilizing Project of Spanish
Scholasticism” (2012) V.2, n.22, jul./dez., Revista da Faculdade de Direito da UERJ, 1,2.
78
Sergio Moratiel Villa, “The philosophy of international law: Suarez, Grotius and epigones” (1997) No.320,
September-October, International Review of the Red Cross, 543-544.

47
1.13 ალბერიკო ჯენტილი

ალბერიკო ჯენტილი (1552–1608) – იტალიელი იურისტი, რომელმაც დაასკვნა, რომ საერ-

თაშორისო სამართალი უნდა ასახავდეს ცივილიზებული სახელმწიფოების რეალურ პრაქ-
ტიკას, რომელიც უნდა შეიზღუდოს ზნეობრივი, მაგრამ არა აუცილებლად რელიგიური მო-
საზრებებით. ის ამტკიცებდა, რომ ბუნებითი სამართალი თეოლოგიური კონცეფციიდან სე-
კულარული ფილოსოფიის კონცეფციად გარდაიქმნა და სწორედ ამიტომ ალბერიკო ჯენ-
ტილის ხშირად აღიქვამენ „საერთაშორისო სამართლის სეკულარული აზროვნების სკოლის
შემქმნელად“.79

79
Shaw (სქოლიო 70) 17.

48
ჰუგო გროციუსი

1.14 ჰუგო გროციუსი

მიუხედავად იმისა, რომ მრავალმა მოაზროვნემ შეიტანა საკუთარი წვლილი საერთა-

შორისო სამართლის განვითარებაში და, ზოგადად, თანამედროვე საერთაშორისო სამარ-
თალი კაცობრიობის სამეცნიერო მემკვიდრეობაზეა აღმოცენებული, ჰუგო გროციუსის რო-
ლი მაინც შეუდარებელია.
ჰუგო გროციუსი (1583–1645) – ნიდერლანდელი იურისტი, რომელიც ითვლება საერთაშო-
რისო სამართლის (თანამედროვე გაგებით) დამფუძნებელ მამად, რადგან იგი ყველაზე თანა-
მიმდევრული და წარმატებული იყო წინამორბედების ცოდნის ორგანიზებასა და მასზე საკუთა-
რი უნიკალური ხედვის დაშენებაში. მისი სისტემის ქვაკუთხედი არის სეკულარული და რაციო-
ნალისტური გადახედვა ბუნებითი სამართლისა და მისი როლისა საერთაშორისო სამარ-
თალში.
ჰუგო დე გროტი („გროციუსი“ მისი ნიდერლანდური გვარის ლათინიზებული ვერსიაა)
ითვლება კაცობრიობის ისტორიაში ერთ-ერთ ყველაზე ცნობილ ვუნდერკინდად. რვა წლის
ასაკში ის უკვე წერდა ლათინურ ლექსებს, თერთმეტი წლის ასაკში შევიდა ლეიდენის
უნივერსიტეტში, თხუთმეტი წლის ასაკში, თუმცა ოფიციალური როლის გარეშე, მაგრამ
მაინც თან ახლდა ჰოლანდიურ დიპლომატიურ მისიას საფრანგეთის მეფე ჰენრი IV-სთან
(გადმოცემით ცნობილია, რომ მეფემ ჰუგოს „ჰოლანდიის საოცრება“ უწოდა), იგი დარჩა
საფრანგეთში რამდენიმე თვეს და მიიღო სამართლის დოქტორის ხარისხი ორლეანის უნი-
ვერსიტეტში, სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ, თექვსმეტი წლის ასაკში, გახდა ადვოკატი

49
ჰოლანდიის პროვინციაში, იმავე წელს გამოაქვეყნა თავისი პირველი ნამუშევარი და ეს მისი
ადრეული მიღწევების მხოლოდ ნაწილის ჩამონათვალია.80

De Jure Belli ac Pacis

ჰუგო გროციუსის მეცნიერული მემკვიდრეობა 90-ზე მეტ ნაწარმოებს ითვლის. მისმა ნაშ-
რომებმა დიდი გავლენა მოახდინა პროგრესული იურიდიული აზროვნების შემდგომ
განვითარებაზე. თუმცა მისი შემოქმედების გვირგვინი მაინც არის დიდებული ქმნილება “De
Jure Belli ac Pacis” (ომისა და მშვიდობის სამართლის შესახებ),81 რომელიც პირველად გამოქ-
ვეყნდა 1625 წელს და გახდა ერთ-ერთი წამყვანი ნაშრომი საერთაშორისო სამართლის
შესახებ.
De Jure Belli ac Pacis შედგება სამი ნაწილისგან: წიგნი I წარმოსახავს მისი თეორიის სა-
ფუძვლებს, რომლებიც დაფუძნებულია ადამიანის ბუნების, ბუნებითი სამართლისა და
ნებით დადგენილი სამართლის (მათ შორის, სახელმწიფოთა სამართლის – ინგლ. law of
nations), სახელმწიფოსა და სხვა ფუნდამენტური ცნებების რაციონალისტურ გააზრებაზე;
წიგნი II ასაბუთებს ომის სამ მართლზომიერ საფუძველს, ესენია: თავდაცვა, საკუთრების
აღდგენა (ზიანის ანაზღაურება) და დასჯა; წიგნი III პასუხობს კითხვას, თუ რა წესები არე-
გულირებს ომს მისი დაწყების შემდეგ, მიუხედავად იმისა, მისი საფუძველი მართლ-
ზომიერია თუ არა.

ადამიანის ბუნება
ჰუგო გროციუსისთვის ადამიანი არის ყველაზე უფრო განვითარებული სოციალური ცხო-
ველი (ინგლ. social animal) და „აქვს ცოდნა, რომელიც უბიძგებს მას მსგავსი ქმედებებისკენ
მსგავს პირობებში, და საზოგადოებისკენ სწრაფვა, რომლის დასაკმაყოფილებლადაც
ცხოველებს შორის მას ერთადერთს აქვს სპეციალური ინსტრუმენტი – მეტყველება. ის ასევე
დაჯილდოებულია უნარით, შეიმეცნოს და იმოქმედოს ზოგადი პრინციპების შესაბამისად.“
მთლიანობაში, საზოგადოებისკენ სწრაფვა და, შესაბამისად, სოციალური წესრიგის
შენარჩუნება გროციუსის თეორიაში ცენტრალურ ადგილს იკავებს. როგორც იგი აჯამებს,
„ადამიანის ბუნება, რომელიც თუნდაც არაფრის ნაკლებობა გვქონდეს, მაინც საზოგა-
დოებამდე მიგვიყვანს, არის ბუნებითი სამართლის დედა“.82

80
როგორც სტივენ ს. ნეფი აღნიშნავს: „ახალგაზრდა ჰუგომ ძალიან მალე დაამტკიცა, რომ უაღრესად
ნიჭიერი ბავშვი იყო, რომელსაც მთელს ისტორიაში მხოლოდ რამდენიმე ბავშვი თუ შეედრებოდა.
(1920-იან წლებში მან დიდი პატივიც კი დაიმსახურა მსოფლიო ისტორიაში სამასი ცნობილი გენიოსის
IQ-ს რეტროსპექტული შეფასების საფუძველზე მიღებული მეორე ადგილით.) Hugo Grotius On the Law
of War and Peace: Student Edition, Stephen C. Neff (ed) (Cambridge University Press 2012) xiv.
81
ინგლისურად ეს დიდი წიგნი ასევე ნათარგმნია როგორც “On the Rights of War and Peace”. იხ. Grotius
on the Rights of War and Peace, William Whewell D.D (tr) (Cambridge: At the University Press 1853).
82
“This maintenance of the social order, which we have roughly sketched, and which is consonant with human
intelligence, is the source of law properly so called. To this sphere of law belong the abstaining from that which
is another’s, the restoration to another of anything of his which we may have, together with any gain which we
may have received from it; the obligation to fulfill promises, the making good of a loss incurred through our
fault, and the inflicting of penalties upon men according to their deserts.” Hugo Grotius, The Law of War and
Peace in Three Books (1625), Francis W. Kelsey (tr) Arthur E. R. Boak, Henry A. Sanders, Jesse S. Reeves and
Herbert F. Wright (contributors) (electronic edn, Lonang Institute 2003, 2005) 4,5, 6.

50
ბუნებითი სამართალი
„ბუნებითი სამართალი არის ჭეშმარიტი გონების (ინგლ. right reason) კარნახი, რომელიც
მიუთითებს იმაზე, რომ მოქმედებას, რაციონალურია ის თუ არა, აქვს მორალური ნაკლის ან
მორალური აუცილებლობის თვისება; და რომ, შედეგად, ასეთი ქმედება აკრძალული ან
დაშვებულია თავად ბუნების ავტორის, ღმერთის მიერ.“
ბუნებითი სამართალი, იმავდროულად, მუდმივია „იმ გაგებით, რომ მისი შეცვლა ღმერ-
თსაც კი არ შეუძლია.“ „როგორც ღმერთსაც კი არ შეუძლია, გამოიწვიოს, რომ ორჯერ ორი არ
იყოს ოთხი, ასევე მას არ შეუძლია, ის, რაც თავისთავად ბოროტებაა, არაბოროტებად
აქციოს.“83
ბუნებითი სამართალი, რა თქმა უნდა, დაკავშირებულია ღვთის [თავისუფალ] ნებასთან
და ღვთაებრივი სამართალიც ისე გვეძლევა, რომ ის არ ეწინააღმდეგება ბუნებით სამარ-
თალს, თუმცა, მისი აზრით, „ღმერთი რომც არ არსებობდეს, ბუნებით სამართალს მაინც
იგივე შინაარსი ექნებოდა“.84

სამართლის ფორმები და სახელმწიფოს მნიშვნელობა

ჰუგო გროციუსისთვის სამართალი იყოფა ბუნებით და ნებით დადგენილ სამართლად,
ხოლო ნებით დადგენილი სამართალი შესაძლოა იყოს ადამიანთა სამართალი ან ღვთაებ-
რივი.
თავის მხრივ, „ადამიანთა სამართალი იყოფა მუნიციპალურად [ეროვნულად], უფრო
ვიწრო მოქმედების სამართლად, ვიდრე მუნიციპალური სამართალი, და უფრო ფართო
მასშტაბის სამართლად, ვიდრე მუნიციპალური სამართალი, რომელსაც უწოდებენ სახელ-
მწიფოთა სამართალს“.
მუნიციპალურ (ეროვნულ) სამართალს ადგენს სამოქალაქო ხელისუფლება, რომელიც
მართავს სახელმწიფოს. სახელმწიფო, თავის მხრივ, არის თავისუფალი ადამიანების გაერ-
თიანება, რომელიც შექმნილია უფლებების გარანტირებისათვის და ადამიანთა საერთო ინ-
ტერესებისათვის. სამართალი, რომელიც უფრო ვიწრო მოქმედებისაა, ვიდრე მუნიცი-
პალური სამართალი, არ მომდინარეობს სამოქალაქო ხელისუფლებისგან, თუმცა ექვემ-
დებარება მას. ის მრავალფეროვანი ხასიათისაა და მოიცავს მამის, ბატონის ბრძანებებს და
მსგავსი ხასიათის ყველა სხვა ბრძანებას.85

სახელმწიფოთა სამართალი (საერთაშორისო სამართალი)

სამართალი, რომელიც უფრო ფართოა, ვიდრე მუნიციპალური სამართალი, არის სახელ-
მწიფოთა სამართალი (დღეს, საერთაშორისო სამართალი); ეს არის სამართალი, რომელმაც
მიიღო თავისი სავალდებულო ძალა ყველა სახელმწიფოს ან მრავალი სახელმწიფოს
ნებით. ჰუგო გროციუსი აქ ამატებს „მრავალ სახელმწიფოს“ იმ მიზეზით, რომ, მართალია,
მისი აზრით, ბუნებითი სამართლის მიღმა თითქმის არ არსებობს სამართალი, რომელიც
უნივერსალურად ნამდვილია ყველა სახელმწიფოსთვის, მაგრამ არაუნივერსალური სახით
მსოფლიოს ერთ ნაწილში მაინც შესაძლოა არსებობდეს სახელმწიფოთა სამართლის

83
იქვე 22, 23.
84
Wacks (სქოლიო 20) 6. “What we have been saying would have a degree of validity even if we should concede
that which cannot be conceded without the utmost wickedness, that there is no God, or that the affairs of men
are of no concern to Him.” Grotius (სქოლიო 82) 5.
85
იქვე 25, 26.

51
გარკვეული ნორმები, ხოლო მეორე ნაწილში კი მოქმედებდეს სულ სხვა წესები.86 ამგვარად,
შეგვიძლია შევადგინოთ ერთგვარი ფორმულა, თუ როგორ განმარტავს ჰუგო გროციუსი სა-
ხელმწიფოთა სამართალს (დღეს – საერთაშორისო სამართალს): სახელმწიფოთა სამარ-
თალი = სახელმწიფოთა თავისუფალი ნებიდან გამომდინარე ნორმები = ბუნებითი სამარ-
თალი + სახელმწიფოთა სამართლის მეორე ნაწილი (რომელიც არაა ბუნებითი სამარ-
თალი).87

ომი
განსაკუთრებით აღსანიშნავია ჰუგო გროციუსის პროგრესული იდეები ძალის გამოყენების
შეზღუდვისა და სამართლით ომების რეგულირების აუცილებლობის შესახებ. საკუთრივ ომს
ის ფართოდ განმარტავს როგორც მდგომარეობას, სადაც ადამიანები ძალის გამოყენებით
იბრძვიან და რომელთა საბოლოო მიზანია მშვიდობის მიღწევა.88 შესაბამისად, ის ომის
ცნების ქვეშ მოიაზრებს როგორც ძალის გამოყენებით „საჯარო ომს“ (როცა ომი წამოწყე-
ბულია ომის დაწყების უფლებამოსილების მქონე სუბიექტთა მიერ), ასევე ძალის გამო-
ყენებით ისეთ დაპირისპირებებსაც, რომელთაც ომის წამოწყების უფლებამოსილების
არქმონე ადამიანები აწარმოებენ („კერძო ომი“).
გარდა ამისა, ის ცდილობს, მოიძიოს საერთო საფუძვლები ომის გამართლებისათვის და
მართლზომიერი ომის წარმოებისათვის, მიუხედავად იმისა ეს ომი საჯაროა, კერძო თუ
შერეული.89

ომის მართლზომიერების საფუძვლები

ჰუგო გროციუსი ასახელებს ომის წარმოების გამამართლებელ სამ მართლზომიერ საფუძ-
ველს – თავდაცვას, საკუთრების აღდგენას (ზიანის ანაზღაურებას) და დასჯას.90 იმავდრო-
ულად, იგი ამუშავებს თავდაცვის უფლების თითქმის ყველა თანამედროვე წინაპირობას
„კერძო ომის“ თუ „საჯარო ომის“ დროს. მისი კონცეფციის თანახმად, „სიცოცხლის დასაცა-
ვად ბრძოლა დასაშვებია მხოლოდ ფაქტობრივი თავდამსხმელის წინააღმდეგ.“ „სიცოცხ-
ლის დასაცავად ომი დასაშვებია მხოლოდ მაშინ, როცა საშიშროება მყისიერი და მკაფიოა
და არა მაშინ, როცა ის, უბრალოდ, სავარაუდოა.“ „თავდაცვა ასევე გამართლებულია სხეუ-
ლის დაზიანებისგან დასაცავად.“ „დასაშვებია თავდაცვის უფლებით არსარგებლობა“.91
მაშასადამე, ჰუგო გროციუსს ადამიანისათვის შემუშავებული მისი კონცეფცია გადააქვს
სახელმწიფოებზე, ვინაიდან ეს უკანასკნელნი ადამიანების გარეშე არ არსებობენ. შედეგად,
სახელმწიფოებს აქვთ იგივე ბუნებითი უფლებები, როგორც ინდივიდებს, და მათ შეუძლიათ

86
იქვე 26.
87
დაბოლოს, გროციუსის თეორიის ნორმატიული განზომილების სურათის დასასრულებლად, უნდა
დავამატოთ ღვთაებრივი სამართალი, რომელიც მის მიერ იყოფა „საყოველთაო ღვთაებრივ სა-
მართლად და ღვთაებრივ სამართლად, რომელიც დამახასიათებელია ერთი ხალხისთვის“. იქვე.
88
იქვე 19.
89
“private wars in some cases may be waged lawfully” “It is surely beyond doubt that the licence which was
prevalent before the establishment of courts has been greatly restricted, Nevertheless there are circumstances
under which such licence even now holds good, that is, undoubtedly, where judicial procedure ceases to be
available.” “Thus by the laws of all peoples known to us the person who in peril of his life has by means of arms
defended himself against an assailant is adjudged innocent. An agreement so manifest furnishes in itself the
proof that in it there is nothing in conflict with the law of nature.” იქვე 56, 57.
90
იქვე 109.
91
იქვე 110, 111, 112.

52
ომის გზით დასაჯონ ბუნებითი სამართლის დამრღვევები. შესაბამისად, ომი სამართლიანი
და გამართლებულია, როცა ის ბუნებითი სამართლის დარღვევების გამოსწორებას ემსახუ-
რება.92

ომის კანონები
დასასრულ, ჰუგო გროციუსი ასაბუთებს სამართლის გამოყენების აუცილებლობას ომის
დროს და ომის წარმოებისას კეთილსინდისიერების პრინციპის დაცვის სავალდებულო-
ობასაც უსვამს ხაზს. ის წერს:
შეუძლებელია, ვაღიაროთ ის, როგორც ზოგიერთი ფიქრობს, თითქოს ომში
ყველა კანონი შეჩერებულია. პირიქით, ომი მხოლოდ უფლებების აღსასრუ-
ლებლად შესაძლოა მოხდეს; და თუ იგი გარდაუვალია, ის უნდა განხორ-
ციელდეს მხოლოდ სამართლისა და კეთილსინდისიერების ფარგლებში.93

Mare liberum
ფუნდამენტური ცნებების გარდა, ჰუგო გროციუსმა შეიმუშავა იმ ეპოქის სახელმწიფოთა
სამართლის, ისევე როგორც თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის, მრავალი კონ-
კრეტული თუ დარგობრივი პრინციპი და იდეა (მაგალითად, ოკუპაციის უფლების შესახებ).
და, რა თქმა უნდა, განსაკუთრებით უნდა გავიხსენოთ მისი წვლილი ზღვების თავისუფ-
ლების კონცეფციის განვითარების თვალსაზრისით.
De Jure Belli ac Pacis-ში მან ხელახლა დაასაბუთა პრინციპი, რომელიც იყო ჩამოყალი-
ბებული მის უფრო ადრეულ ნაშრომში De Indis (ინდოეთის შესახებ), რომლის მხოლოდ
ერთი ნაწილი – Mare Liberum (თავისუფალი ზღვა) – გამოიცა გროციუსის სიცოცხლეში (1609
წელს).
მთლიანობაში, ის ამტკიცებს, რომ „ზღვა, განხილული როგორც მთლიანად, ისე ნაწი-
ლებად, არ შეიძლება მოექცეს ვინმეს მფლობელობის ქვეშ.“ მისთვის ამ პოზიციის გამარ-
თლების ერთ-ერთი მიზეზი არის ის, რომ „ოკეანის ფართობი, სინამდვილეში, იმდენად
დიდია, რომ საკმარისია ყველა ხალხის მიერ ნებისმიერი შესაძლო გამოყენებისთვის –
წყლის ამოსაღებად, თევზაობისთვის, ნაოსნობისთვის“.94

ჰუგო გროციუსი – ნაყოფიერი ცხოვრება მღელვარე დროში

გროციუსი ცხოვრობდა რელიგიური კონფლიქტების, ნიდერლანდების დამოუკიდებლობის-

თვის ბრძოლისა და ცენტრალურ ევროპაში ოცდაათწლიანი ომის დროს. იმდროინდელმა
ქარტეხილებმა მნიშვნელოვანწილად განაპირობა მისი ახალი ხედვა საერთაშორისო
სამართლის (სახელმწიფოთა სამართლის) შესახებ და რწმენა ომის დროსაც კი ნორმების
დაცვის აუცილებლობის შესახებ.
მძიმე ჟამმა თავად ისიც დიდი განსაცდელის წინაშე დააყენა, რადგან სამშობლოში
სამუდამო პატიმრობა მიუსაჯეს, თუმცა ციხიდან საფრანგეთში გაქცევა მოახერხა და მთელი
დარჩენილი ცხოვრება პრაქტიკულად ემიგრაციაში ყოფნა მოუხდა.

92
Kristy M. King “Grotius, Hugo”, The encyclopedia of political science, George Thomas Kurian (editor-in-chief)
(CQ Press, a division of SAGE 2010) 700.
93
Grotius (სქოლიო 82) 118.
94
იქვე 122.

53
 სიცოცხლის ბოლო პერიოდში მას მიეცა საშუალება, ემსახურა შვედეთის ელჩად საფ-
რანგეთში. ბოლო დიდი მოგზაურობის დროს გემმა, რომლითაც ის მგზავრობდა, გერმანიის
ჩრდილოეთ სანაპიროსთან კატასტროფა განიცადა. გროციუსი სტიქიას იმ მომენტში
გადაურჩა, თუმცა დროებით. იგი წაიყვანეს როსტოკში, სადაც გარდაიცვალა 1645 წლის 26
აგვისტოს.95 გადმოცემითაა ცნობილი, რომ მისი ბოლო სიტყვები იყო: „ბევრი რამის გა-
გებით, მე ვერაფერს მივაღწიე.“96
ბედის ირონიით, მხოლოდ სამიოდე წელი იყო დარჩენილი ევროპაში საეტაპო მშვი-
დობამდე და ახალი მსოფლიო წესრიგის საფუძვლების დადგენამდე (ვესტფალიის ზავა-
მდე), რომლის მისაღწევადაც მნიშვნელოვანი როლი სწორედ მისმა ნაყოფიერმა ცხოვრებამ
თუ უნიკალურმა შემოქმედებამ შეასრულა და რომელსაც თავად ჰუგო გროციუსი ვერ
მოესწრო.

სხვა დიდი მოაზროვნეები

საერთაშორისო სამართლის განვითარებაში, ზემოაღნიშნული ავტორების გარდა, ასევე

სხვა ცნობილმა მეცნიერებმაც შეიტანეს მნიშვნელოვანი წვლილი. მათ შორის აუცილებლად
უნდა გავიხსენოთ: ნატურალისტი ავტორი, გერმანელი იურისტი სამუელ ფონ პუფენ-
დორფი (1632–1694); პოზიტივისტი, ინგლისელი სამართალმცოდნე რიჩარდ ზუში (1590–
1661); შვეიცარიელი იურისტი ემერ დე ვატელი, რომელიც ახდენდა ნატურალისტებისა და
პოზიტივისტების არგუმენტების კომბინირებას.

ვესტფალიის ზავი

რაც შეეხება ვესტფალიის ზავს (რომელიც აქ გამოყენებულია როგორც უშუალოდ ვესტფა-

ლიის სამშვიდობო ხელშეკრულებებისა და იმ ეპოქის სხვა დაკავშირებული საერთაშორისო
შეთანხმებების გამაერთიანებელი ტერმინი), ანუ მეორე მნიშვნელოვან საფუძველს, რო-
მელმაც ხელი შეუწყო საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე ახალი საერთაშორისო
წესრიგის დამკვიდრებას, იგი წარმოადგენდა სამშვიდობო ხელშეკრულებების სერიას. ამ
ხელშეკრულებებმა მეტწილად გამოიწვია ეგრეთ წოდებული რელიგიური ომების, აგრეთვე
ესპანეთის მონარქიის წინააღმდეგ ნიდერლანდების დამოუკიდებლობის ომის (ოთხმოც-
წლიანი ომი) და საღვთო რომის იმპერიაში და მის გარშემო ოცდაათწლიანი ომის (1618–
1648) დასრულება.97

95
Hugo Grotius On the Law of War and Peace: Student Edition (სქოლიო 80) xxi.
96
Civilians and War in Europe 1618-1815, Erica Charters, Eve Rosenhaft, Hannah Smith (editors) (Liverpool
University Press 2012) 37.
97
“[T]he treaty between Spain and Holland entered into Jan. 30, 1648, at Münster, which forms no diplomatic
part of what is called the treaty of Westphalia, although it is an important prelude to it; the treaty between
Sweden, the emperor, and the states of the empire, Oct. 24, 1648, at Osnabrück, being the first part of the
treaty of Westphalia; finally, a treaty between France, the emperor and the states of the empire, Oct. 24, 1648,
at Münster, being the second part of the treaty of Westphalia. This peace was not even general. France and
Spain continued in a state of war until the peace of the Pyrenees, (Nov. 7, 1659,) which was thus a complement
to the treaties of Westphalia. The former brought peace to Germany and the north, the latter to the south.”
Cyclopaedia of Political Science, Political Economy, and the Political History of the United States by the Best
American and European Writers, John J. Lalor (ed), Vol. I (New York: Maynard, Merrill, and Co. 1899) 189.

54
თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის ფორმირების
პირველი ეტაპი

რა თქმა უნდა, თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის ფორმირებას ხელს უწყობდა მრა-

ვალი პოლიტიკური, რელიგიური და კულტურული პროცესი, რომელიც მთლიანად მსოფ-
ლიოში და, განსაკუთრებით, ევროპაში საუკუნეების განმავლობაში ვითარდებოდა (მაგა-
ლითად, 1517 წელს მარტინ ლუთერმა გამოაქვეყნა 95 თეზისი, რომელმაც მნიშვნელოვნად
განაპირობა ეგრეთ წოდებული რეფორმაციის პროცესი. რეფორმაციამ კი საბოლოოდ
გამოიწვია რომის კათოლიკური ეკლესიის პოლიტიკური ძალაუფლების შემცირება და
უნივერსალიზმის იდეის მარცხი).
ამავე დროს, უდავოა, რომ ვესტფალიის ზავის საფუძველზე დამყარებულ საერთაშო-
რისო ურთიერთობებს თავიდანვე არ მიუღიათ თანამედროვე ფორმა და არც თანამედროვე
მოდელამდე გზაზე უმოძრავია სახელმწიფოთა სისტემას დაბრკოლებების გარეშე; მაგრამ
ვესტფალიის ზავმა, ფაქტია, რომ საფუძველი ჩაუყარა სისტემის მაფორმირებელ პრინცი-
პებს, რომლებმაც მნიშვნელოვანწილად განაპირობა ახალი სახელმწიფოთაშორისი მოდე-
ლისა და, შესაბამისად, მისი მარეგულირებელი სამართლებრივი სისტემის – თანამედროვე
საერთაშორისო სამართლის – განვითარება ევროპაში.98 ახალი სისტემის ორი ძირითადი
პრინციპი იყო შემდეგი:
 ლათინურად rex est imperator in regno suo, რაც, ფაქტობრივად, ნიშნავდა, რომ ყო-
ველი ხელისუფალი სუვერენული იყო საკუთარ სამფლობელოში;
 ლათინურად cuius regio, eius religio, რაც ნიშნავდა, რომ ხელისუფლის რელიგია
განაპირობებდა მის მიერ მართულთა რელიგიას, ანუ პრინციპი, რომელიც კრძალავ-
და რელიგიური ნიშნით სხვა სახელმწიფოების შიდა საქმეებში ჩარევას.99
ამიტომ ეჭვგარეშეა, რომ ვესტფალიის ზავი მნიშვნელოვანი პოლიტიკურ-სამართლებ-
რივი საფუძველია თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის განვითარების პირველი
ეტაპისთვის (საერთაშორისო სამართლის კლასიკური სისტემა [1648–1918]), რომელიც ემყა-
რებოდა საერთაშორისო სამართლის სუბიექტებად სუვერენული სახელმწიფოების აღია-
რებას და ითვალისწინებდა ეროვნული ინტერესების დასაცავად ომების წარმოების არსე-
ბითად შეუზღუდავ უფლებას. ამასობაში, რეალობაში სისტემის მაფორმირებელი ზემო-
აღნიშნული პრინციპები თავდაპირველად მხოლოდ ევროპული ზესახელმწიფოებით შემოი-
ფარგლებოდა. ამრიგად, ამ ზესახელმწიფოებისთვის დამყარდა ახალი მსოფლიო წესრიგი,
ძირითადად, ევროპაცენტრულ სამყაროში.
თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის განვითარების პირველი ეტაპის ბოლო
ათწლეულების განმავლობაში თანდათანობით მოხდა გარკვეული არაევროპული სახელ-

98
“Consequently the treaty of Westphalia has been justly considered as the foundation of positive international
law in Europe, and this treaty has been taken as the point of departure of this law.” იქვე 189.
99
“Not all scholars agree on this. Some see the modern state emerging much earlier, others much later. But
there is no doubt that the Peace of Westphalia is an important turning point in European politics and in world
history. The Treaty established two core principles. The first was rex est imperator in regno suo. Literally, it
means that the king is sovereign within his own domain and not subject to the political will of anyone else. …
The second principle was cuius regio, eius religio. This principle confers upon the king the power to determine
which religion is practised in his realm.” Martin Griffiths, Terry O'Callaghan and Steven C. Roach, International
Relations The Key Concepts (2nd edn, Routledge 2008) 246-247.

55
მწიფოების (მაგალითად, ამერიკის შეერთებული შტატები და იაპონია) ჩართვა საერთა-
შორისო ძალთა განაწილების ურთიერთობებში. პარალელურად გადაიდგა ომების „ჰუმა-
ნიზაციისაკენ“ მიმართული ნაბიჯები. ამ პროცესმა დასაბამი მისცა საერთაშორისო სამარ-
თლის ახალი ეპოქის დასაწყისს. ამ მხრივ, ძალზე შთამბეჭდავ ახალ მიდგომებსა და წე-
სებზე შეთანხმდნენ ჰააგის სამშვიდობო კონფერენციების დროს 1899 და 1907 წლებში.

თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის ფორმირების მეორე

ეტაპი

საერთაშორისო სამართლის განვითარების მეორე ეტაპი (1919-1945) დაიწყო პირველი

მსოფლიო ომის შემდეგ, როდესაც მნიშვნელოვანი ნაბიჯები გადაიდგა:
 ზესახელმწიფოების მიღმა სისტემის მაფორმირებელი პრინციპების გავრცელების
მიმართულებით;
 ომის წინააღმდეგ საერთაშორისო საზოგადოების დარაზმვისა და ინსტიტუციო-
ნალიზაციის მხრივ;
 საერთაშორისო ურთიერთობებში ძალის გამოყენების შეზღუდვის თვალსაზრისით.
შესაბამისად, თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის ფორმირების მეორე ეტაპის
ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი მოვლენებია: მრავალ სახელმწიფოზე სუვერენული თანა-
სწორობის პრინციპის გავრცელება, ერთა ლიგის შექმნა და 1928 წლის კელოგ-ბრიანდის
პაქტის (პარიზის პაქტი) საფუძველზე საერთაშორისო სამართლის აღჭურვა „საერთა-
შორისო დაპირისპირებების გადასაწყვეტად ომის გამოყენებაზე“ ზოგადი შეზღუდვით.

თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის ფორმირების მესამე

ეტაპი

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ სახელმწიფოთაშორისი სისტემის მთავარი გამოწვევა გახდა

მესამე მსოფლიო ომის (ან ნებისმიერი მასშტაბური ომის, რომელიც საფრთხის წინაშე
აყენებს სიცოცხლის არსებობას დედამიწაზე) თავიდან აცილება. ამ ეტაპზე მეცნიერებისა
და ტექნოლოგიების მნიშვნელოვანმა განვითარებამ განაპირობა ომის საშუალებების
შეუდარებელი გაუმჯობესება, რამაც ადამიანთა მოდგმა „კაცობრიობის დიდ სასაფლაოზე
მარადიული მშვიდობის“100 საფრთხის წინაშე დააყენა. ამ საფრთხის თავიდან ასაცილებ-
ლად სახელმწიფოებმა დაიწყეს საერთაშორისო ურთიერთობების არსებული სისტემის
რეფორმირება. კერძოდ:
 მათ შექმნეს ახალი კოლექტიური უშიშროების სისტემა გაერთიანებული ერების ორ-
განიზაციის (გაერო) ეგიდით და სწორედ ამ სისტემის ცენტრში დააყენეს სახელ-
მწიფოთა შორის აგრესიულ ომებზე – ძალით დამუქრებასა თუ ძალის გამოყენებაზე
– მასშტაბური შეზღუდვა;
 თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის განვითარების მესამე ეტაპის კიდევ
ერთი ფოკუსი იყო დეკოლონიზაციის პროცესი, რის შედეგადაც ათობით ახალი
დამოუკიდებელი სახელმწიფო შეიქმნა. ამ ახალი დამოუკიდებელი სახელმწიფოე-
ბის განსხვავებული პოლიტიკური და ეკონომიკური ინტერესები და კულტურული

100
იმანუელ კანტის სიტყვები მისი ეპოქალური ნაშრომიდან – მარადიული მშვიდობისათვის: ფილო-
სოფიური პროექტი.

56
 მრავალფეროვნება ამდიდრებდა საერთაშორისო სამართალს ახალი პერსპექ-
ტივებით;
 მთავარი გამოწვევის აღიარებამ (მესამე მსოფლიო ომის [ან ნებისმიერი მასშტა-
ბური ომის, რომელიც საფრთხეს უქმნის სიცოცხლის არსებობას დედამიწაზე]
თავიდან აცილება) ასევე განაპირობა სახელმწიფოთაშორისი სივრცის უფრო
რთული ინსტიტუციონალიზაციის საჭიროება. მჭიდრო თანამშრომლობა განიხი-
ლებოდა როგორც საერთაშორისო მშვიდობის შენარჩუნების ერთ-ერთი გადამწყვე-
ტი წინაპირობა. ყოველივე ამან ბუნებრივად გამოიწვია სამთავრობათაშორისო
საერთაშორისო ორგანიზაციების ქსელის შექმნა;
 ზემოაღნიშნულმა პროცესებმა ასევე განაპირობა არასახელმწიფოებრივი სუბიექ-
ტების მნიშვნელობის ზრდა საერთაშორისო ურთიერთობებში. ზოგიერთი მათგანი
საერთაშორისო სამართლის სუბიექტად და სახელმწიფოთაშორისი სისტემის
სრულუფლებიან მოთამაშედ აღიარეს კიდეც;
 ამასობაში, კაცობრიობის განვითარებამ ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებით
აზროვნების პროგრესსაც შეუწყო ხელი. შედეგად, ადამიანის უფლებების დაცვა
საერთაშორისოსამართლებრივი ზრუნვის ერთ-ერთ მთავარ საგნად ჩამოყალიბ-
და;101
 დეკოლონიზაციის პროცესს „მოჰყვა გასული საუკუნის 60-იან წლებში ეკონომიკურ
განვითარებაზე ფოკუსირება იმისათვის, რათა უზრუნველყოფილიყო ძირითადი
საჭიროებები მსოფლიოს უღარიბესი ორი მესამედისათვის და ცხოვრების უფრო
მაღალი სტანდარტები ყველასათვის. 1970-იან წლებში წარმოჩნდა ბუნებისა და
გარემოს დაცვის გლობალური ფასეულობები, რაც ასახა კიდეც ადამიანის გარემოს
შესახებ გაეროს კონფერენციამ, რომელიც ჩატარდა სტოკჰოლმში 1972 წელს.“102
მთლიანობაში, საერთაშორისო სამართლის განვითარების მესამე ტალღაზე გავლენას
ახდენდა ამ პერიოდში სახელმწიფოთაშორისი სისტემის ბიპოლარული კონფიგურაცია და
ცივი ომი (ამერიკის შეერთებულ შტატებსა და საბჭოთა კავშირს და მათ მოკავშირეთა
შორის დაპირისპირება).

ახალი გამოწვევები

გასული საუკუნის 90-იანი წლების დასაწყისში საბჭოთა კავშირის დაშლამ და ცივი ომის
დასრულებამ გამოიწვია სახელმწიფოთაშორის ურთიერთობებში სისტემის ტურბულენ-
ტობა. მიუხედავად საკმაო დროის გასვლისა ამ პერიოდიდან, შეიძლება ითქვას, რომ
სისტემამ ჯერ კიდევ ვერ იპოვა ახალი და განგრძობადი წონასწორობის მოდელი.
ამავე დროს, 1970-იანი და 80-იანი წლებიდან მკვეთრად დაჩქარდა გლობალიზაცია, ანუ
ფიზიკური და იურიდიული პირების, ისევე როგორც სახელმწიფოთა მთავრობების მჭიდრო

101
“A State-sovereignty-oriented approach has been gradually supplanted by a human-being-oriented
approach.” პროკურორი დუსკო ტადიჩის წინააღმდეგ (IT-94-1) Decision on the Defence Motion for
Interlocutory Appeal on Jurisdiction of 2 October 1995. ყოფილი იუგოსლავიის სისხლის სამართლის
საერთაშორისო ტრიბუნალის მიერ განხილულ საქმეთა მასალები ხელმისაწვდომია ტრიბუნალის
ოფიციალურ ვებგვერდზე: <www.icty.org/en/cases>.
102
United Nations (2014), Prototype Global Sustainable Development Report. New York: United Nations
Department of Economic and Social Affairs, Division for Sustainable Development, July 2014, 25
<https://tinyurl.com/ycd5b6jb> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

57
ურთიერთქმედებისა და ინტეგრაციის პროცესი. ამ პროცესს, უპირველეს ყოვლისა, განაპი-
რობებდა ადამიანთა და საქონლის ტრანსპორტირების უპრეცედენტო გაიოლება და საკო-
მუნიკაციო ტექნოლოგიების მასშტაბური განვითარება. ბევრმა ავტორმა „ინფორმაციული
რევოლუციაც“ კი უწოდა „სწრაფ ტექნოლოგიურ მიღწევებს კომპიუტერებში, კომუნიკაციებ-
სა და პროგრამულ უზრუნველყოფაში, რამაც გამოიწვია ინფორმაციის დამუშავებისა და გა-
დაცემის ღირებულების მკვეთრი შემცირება“.103 ამასობაში, თანდათანობით გლობალი-
ზაციის პროცესი თავისთავად გახდა ახალი გამოწვევა სახელმწიფოთაშორისი სისტემისა
და საერთაშორისო სამართლისთვისაც. მაგალითად, ეგრეთ წოდებული ინფორმაციული
რევოლუციის ირიბი ეფექტია კიბერუსაფრთხოების პრობლემა და სამართლებრივი ნორ-
მებით მისი გარანტირების სირთულე.
უახლესმა მოვლენებმა დღის წესრიგში ასევე დააყენა ისეთი მასშტაბური გამოწვევები,
როგორებიცაა მაგალითად: ტერორიზმი, მიგრაცია და ა.შ., რომლებიც მნიშვნელოვნად
ცვლის ცივი ომის პერიოდში ჩამოყალიბებულ მიდგომებს.
დაბოლოს, კოვიდ-19-ის პანდემიის მასშტაბურმა გავრცელებამ 2020 წელს ნათლად
აჩვენა კაცობრიობას, რამდენად დაუცველია ის, თუნდაც უახლესი ტექნოლოგიური მიღწევე-
ბის გათვალისწინებით. ამასთანავე, პანდემიამ კვლავ დააყენა სახელმწიფოთაშორისი
სისტემის დღის წესრიგში საერთაშორისო სამართლის მისიის გადახედვის აუცილებლობა.
რეფორმის მომხრეები ამტკიცებენ, რომ თანამედროვე პირობებში საერთაშორისო სამარ-
თალმა ხელი უნდა შეუწყოს ყველა იმ პრობლემის გადაჭრას, რომლებიც ადამიანის სიცოც-
ხლის არსებობას საფრთხის წინაშე აყენებს. ამ კონტექსტში, ძირითადად, გულისხმობენ
ხოლმე ეგრეთ წოდებულ გლობალურ პრობლემებს (რომელთა გადაუჭრელობაც დედამი-
წაზე ადამიანის სიცოცხლის არსებობას ემუქრება104). ეს ავტორები გლობალურ პრობლემებ-
ში, როგორც წესი, გულისხმობენ: მესამე მსოფლიო ომის გაჩაღების საფრთხეს; გარემოს მას-
შტაბურ დაბინძურებასა და კლიმატის ცვლილებას; პანდემიას; დემოგრაფიულ პრობლემას
(უღარიბეს ქვეყნებში შობადობის უკონტროლო ზრდა და განვითარებულ ქვეყნებში მისი
შემცირება); სასურსათო კრიზისსა და შიმშილს; რესურსების (მათ შორის, ენერგეტიკულის)
კრიზისს; საერთაშორისო ტერორისტულ საფრთხეებს; ეროვნულ, სოციალურ-კულტურულ
და რელიგიურ მასშტაბურ კონფლიქტებსა და ცივილიზაციათა კონფლიქტებს; და ა.შ.105
შესაბამისად, ახლა, სახელმწიფოთაშორისი სისტემის მსგავსად, საერთაშორისო სამარ-
თალიც გადააზრებისა და გადამუშავების პროცესშია, რათა მოიძებნოს მოდელი, რომელიც
შეესაბამება და არსებითად პასუხობს ახალ რეალობებს.
მაგრამ, მიუხედავად იმისა, რომ ახალი გამოწვევების გადასაჭრელად ახალი პრინციპები
და ნორმები თანდათან ემატება და ცვლის საერთაშორისო სამართალს, მაინც ფაქტია, რომ

103
Robert O. Keohane and Joseph S. Nye, Power &Interdependence (4th Edn, Pearson 2012) 213. ამავე დროს,
რობერტ კიოჰეინი და ჯოზეფ ნაი, რომლებიც არიან საერთაშორისო ურთიერთობების თეორიის –
„ნეოლიბერალური ინსტიტუციონალიზმის“ (ასევე მოიხსენიებენ როგორც „კომპლექსური ურთიერ-
თდამოკიდებულების თეორიას“) სახელგანთქმული ავტორები, აღნიშნავდნენ: “Traditionally, political
activity has focused first at the local level, only extending to national and international spheres as the activity
being regulated escaped jurisdictional boundaries. The contemporary information revolution, however, is
inherently global, since “cyberplace” is divided on a nongeographical basis. The suffixes “edu,” “org,” and “com”
are not geographical; and even where a country suffix appears in an address, there is no guarantee that the
person being reached actually resides in that jurisdiction.” იქვე 212.
104
“Global problems” <http://planetaryproject.com/global_problems/> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19
სექტემბრის მდგომარეობით.
105
იქვე.

58
დღემდე ის არსებითად ინარჩუნებს მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდიდან
მემკვიდრეობით მიღებულ ძირითად საზრუნავს/მისიას (მიზნად ისახავს მასშტაბური ომის
თავიდან აცილებას და მშვიდობის დამყარებას სახელმწიფოთაშორის სისტემაში). გარდა
ამისა, ახალი გლობალური საფრთხეები კვლავ აღიქმება მშვიდობის კონცეფციის უფრო
კომპლექსური (სავსე) გაგების ფარგლებში. მაგალითად, COVID-19-ის პანდემიასთან დაკავ-
შირებით უშიშროების საბჭოს წინაშე გაკეთებულ მიმართვაში გაეროს გენერალურმა
მდივანმა ანტონიო გუტიერეშმა აღნიშნა, რომ „პანდემია ასევე მნიშვნელოვან საფრთხეს
უქმნის საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების შენარჩუნებას – მან შეიძლება გამოი-
წვიოს სოციალური არეულობები და ძალადობის ზრდა, რაც მნიშვნელოვნად შეარყევს
ჩვენს შესაძლებლობას, ვებრძოლოთ დაავადებას.“106 მშვიდობის კომპლექსური გაგება
უფრო დაწვრილებით განხილულია ქვემოთ ამ წიგნში.

1.15 საერთაშორისო სამართლის ფორმირების ეტაპები

საერთაშორისო
სამართლის
კლასიკური
სისტემა –
1648–1918

მეორე ეტაპი –
1919-1945

მესამე ეტაპი –
მეორე
მსოფლიო
ომის შემდეგ

თანამედროვე
გამოწვევები –
ახალი ეტაპი?

106
“Secretary-General’s remarks to the Security Council on the COVID-19 Pandemic [as delivered]” (09 April
2020) <www.un.org/sg/en/content/sg/statement/2020-04-09/secretary-generals-remarks-the-security-
council-the-covid-19-pandemic-delivered> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

59
საერთაშორისო სამართლის სპეციფიკა

ა) საერთაშორისო სამართალი სახელმწიფოთაშორისი სისტემის უმნიშვნელოვანესი ნა-

წილი და ამ სისტემის მომწესრიგებელი სამართლებრივი ნორმების ერთობლიობაა.

ბ) საერთაშორისო სამართლის მთავარი სუბიექტია სახელმწიფო, თუმცა ასევე მისი სუ-

ბიექტებია სხვა წარმონაქმნებიც, რომლებიც ჰგავს სახელმწიფოს (მაგრამ არ არის სახელ-
მწიფო), სუბიექტები სახელმწიფოთაშორისი სისტემისთვის მნიშვნელოვანი მისიით და ის
საერთაშორისო ორგანიზაციები, რომელთაც სახელმწიფოები გადასცემენ საკუთარი სუვე-
რენული ძალაუფლების გარკვეულ ნაწილს.

გ) საერთაშორისო სამართალს სპეციფიკური წყაროები აქვს.

დ) საერთაშორისო სამართლის შეფარდების უზრუნველყოფას ახდენენ თავად ის სუბიექ-

ტები, ვინც ქმნიან საერთაშორისოსამართლებრივ ნორმებს.

ე) საერთაშორისო სამართლის მთავარი გამოწვევაა მესამე მსოფლიო ომის (ან ნებისმიერი

მასშტაბური ომის, რომელიც საფრთხის წინაშე აყენებს სიცოცხლის არსებობას დედამი-
წაზე) აცილება და საერთაშორისო მშვიდობის უზრუნველყოფა.

60
1.16 საერთაშორისო სამართალი – სახელმწიფოთაშორისი სისტემა – საერთაშორისო
ურთიერთობები

საერთაშორისო სახელმწიფოთაშორისი საერთაშორისო

სამართალი სისტემა ურთიერთობები

საერთაშორისო სახელმწიფოთაშორისი საერთაშორისო

სამართალი სისტემა მოიცავს
სახელმწიფოთაშორისი მხოლოდ საერთაშორისო ურთიერთობები არის
სისტემის ურთიერთობების საზღვრებს გარე საერ-
უმნიშვნელოვანესი ცალკეული სუბიექტების – თაშორისო პოლიტი-
შემადგენელი ნაწილია საერთაშორისო
კური და არაპოლიტი-
და მისი შეფარდება სამართლის სუბიექტების
ქმნის სამართლებრივ – ქმედებებსა და კური (სოციალური,
წესრიგს ურთიერთქმედებებს. ეკონომიკური, იდეო-
სახელმწიფოთაშორის ლოგიური, სამარ-
სისტემაში.
თლებრივი, დიპლო-
მატიური და სხვა) ურ-
თიერთობები
საერთაშორისო
საერთაშორისო სამართლის, ისევე (ქმედებები და
სამართლის ძირითადი როგორც მთელი ურთიერთქმედებები)
სუბიექტია სახელმწიფო. სახელმწიფოთაშორისი – სახელმწიფოებს,
საერთაშორისო სისტემის მთავარი
სახელმწიფოებსა და
სამართლის სუბიექტის გამოწვევაა მასშტაბური
სტატუსით ასევე ომის თავიდან აცილება საერთაშორისო
სარგებლობს ზოგიერთი და საერთაშორისო გარემოში მოქმედ
სხვა სუბიექტიც. მშვიდობის სხვა მოქმედ პირებს
უზრუნველყოფა.
და თავად ამ სხვა მოქ-
მედ პირებს შორის.

61
ა) სახელმწიფოთაშორისი სისტემა
ურთიერთობების კომპლექსური ქსელი,
სახელმწიფოთაშორისი სამართლებრივი სისტემა
სახელმწიფოთაშორისი სისტემა
ჰორიზონტალური (ანარქიული) მოწესრიგების მოდელი
სუვერენული თანასწორობა
ზესახელმწიფოები
განსაკუთრებული სამართლებრივი მდგომარეობა

კომპლექსური ქსელი

საერთაშორისო ურთიერთობები არის საზღვრებს გარე (ინგლ. cross-border) საერთაშორისო

პოლიტიკური და არაპოლიტიკური (სოციალური, ეკონომიკური, იდეოლოგიური, სამართ-
ლებრივი, დიპლომატიური და სხვა) ურთიერთობები (ქმედებები და ურთიერთქმედებები,
ინგლ. ac ons and interac ons) სახელმწიფოებს, სახელმწიფოებსა და საერთაშორისო გა-
რემოში მოქმედ სხვა მოქმედ პირებს და თავად ამ სხვა მოქმედ პირებს შორის. შესაბამისად,
ის არის ურთიერთობების ძალიან კომპლექსური ქსელი. ამ წიგნში აღწერილი საერთა-
შორისო სამართლის განვითარების მესამე ეტაპის დროს საერთაშორისო ურთიერთობების
მოთამაშეთა რაოდენობა დრამატულად გაიზარდა. ამის მიუხედავად, მხოლოდ რამდენიმე
მათგანმა მიიღო სახელმწიფოთაშორისი სამართლებრივი სისტემის ნამდვილი წევრისა
და საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის სტატუსი.
ამდენად, ამ წიგნში სახელმწიფოთაშორისი სისტემის ქვეშ განიხილება სისტემური და
მოწესრიგებული ურთიერთობების ქსელი, რომელშიც მხოლოდ სახელმწიფოები და
საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტები მონაწილეობენ.

ჰორიზონტალური მოდელი

სახელმწიფოთაშორისი სისტემა, როგორც ზემოთ აღინიშნა, არსებითად აგებულია ჰორი-

ზონტალური (ანარქიული) მოწესრიგების მოდელზე, რომელიც, ძირითადად, ემყარება
სახელმწიფოთა სუვერენული თანასწორობის პრინციპს.

ზესახელმწიფოების უნიკალური პოზიცია

ამასთან, წინასწარ განსაზღვრულია ის მნიშვნელოვანი სფეროები, სადაც საერთაშორისო

მშვიდობისა და უშიშროების ეფექტიანი დაცვისათვის რამდენიმე ზესახელმწიფოს აქვს
განსაკუთრებული სამართლებრივი მდგომარეობა და შესაბამისი პასუხისმგებლობა
(მაგალითად, გაეროს უშიშროების საბჭოში, რომელშიც ხუთი მუდმივი წევრია – ჩინეთი,
საფრანგეთი, რუსეთის ფედერაცია, დიდი ბრიტანეთისა და ჩრდილოეთ ირლანდიის გაერ-
თიანებული სამეფო და ამერიკის შეერთებული შტატები); მეორე მხრივ, სხვა სფეროებში
სახელმწიფოთა ჰორიზონტალური განლაგების ლოგიკა დომინირებს.

62
სამართლის დადგენა თანხმობით (მიღებით)

დაბოლოს, სახელმწიფოთაშორის სისტემაში სამართლის დასადგენად თანხმობას (მი-

ღებას) სხვა ალტერნატივა არ აქვს. ის არის ერთადერთი მექანიზმი, ვინაიდან საერთაშო-
რისო ურთიერთობებში არ არსებობს დაქვემდებარების მოცემულობა და შესაბამისად, არც
რომელიმე ზემდგომი ან უფლებამოსილი ორგანო თუ თანამდებობის პირი, რომელსაც
შეეძლებოდა დაედგინა სამართალი სხვებისთვის.

63
ბ) სახელმწიფო, როგორც საერთაშორისო
სამართლის მთავარი სუბიექტი
სუბიექტის ცნება
ქმნის და შეუფარდებს სამართალს
სხვა სუბიექტები
ხალხი
სპეციფიკური ტერიტორიული ერთეულები
სპეციფიკური არატერიტორიული ერთეულები
საერთაშორისო ორგანიზაციები
უნივერსალური სამართალსუბიექტობა
შეზღუდული სამართალსუბიექტობა

საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის სპეციფიკური ცნება

საერთაშორისო სამართალში საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის ცნება საკმაოდ

რთული შინაარსის მატარებელია, რაც, პირველ რიგში, ნიშნავს იმას, რომ სუბიექტი არის
პირი, რომელიც თავად ქმნის და შეუფარდებს სამართალს.107

სახელმწიფო, როგორც საერთაშორისო სამართლის მთავარი

სუბიექტი

მთლიანობაში, საერთაშორისო სამართალი სახელმწიფოთაშორისი სამართალია. მაშასა-

დამე, მისი ძირითადი სუბიექტი არის სახელმწიფო.

სხვა სუბიექტები

ამასთან, საერთაშორისოსამართლებრივ წესრიგს ასევე ქმნიან სხვა სუბიექტებიც (საერ-

თაშორისო სამართლის სხვა მოქმედი პირები), კერძოდ:
 ხალხი თვითგამორკვევის პროცესში (ჩვეულებრივ, ხალხი დამოუკიდებლობისკენ
მიმავალ გზაზე) ხალხთა თანასწორუფლებიანობისა და თვითგამორკვევის პრინ-
ციპზე დაყრდნობით;
 სპეციფიკური (ლათ. sui generis108) ტერიტორიული ერთეულები;
 სპეციფიკური (ლათ. sui generis) არატერიტორიული ერთეულები;
 საერთაშორისო ორგანიზაციები (სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციები).

107
საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის ცნება უფრო დეტალურადაა განხილული შემდგომში.
108
სუ´ი გე´ნერის ლათინური ფრაზაა და ნიშნავს განსაკუთრებულს, ერთადერთს და განუმეორებელს.
ლათინური იურიდიული ტერმინოლოგია (სქოლიო 72) 614. Sui generis – “Of its own kind.” A type of
subject matter that is treated differently than other types due to some idiosyncrasy of the subject matter or a
perception of the subject matter.” Guide to Latin in International Law (სქოლიო 72) 272.

64
სამართალსუბიექტობის ფარგლები

საერთაშორისო სამართლის სუბიექტებს სამართალსუბიექტობის განსხვავებული ფარ-

გლები აქვთ. მხოლოდ სახელმწიფოები არიან შეუზღუდავი და უნივერსალური სამართალ-
სუბიექტობის მატარებელი.

საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტების შეზღუდული

სამართალსუბიექტობა

საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტების სამართალსუბიექტობა შეზღუდულია და

შეესაბამება მათ ადგილს სახელმწიფოთაშორის სისტემაში (შეზღუდული სამართალსუ-
ბიექტობა).
ამ შეზღუდვას განსაზღვრავს მოცემული სუბიექტის მისია და ფუნქციები. კერძოდ, სამარ-
თალსუბიექტობის ფარგლები:
 ხალხისთვის განისაზღვრება თვითგამორკვევის პროცესით, რაც ნიშნავს, რომ მათ
უფლება აქვთ, მონაწილეობა მიიღონ საერთაშორისო სამართალურთიერთობებში
მხოლოდ მათი თვითგამორკვევის პროცესთან დაკავშირებულ საკითხებზე;
 სპეციფიკური ტერიტორიული ერთეულებისათვის განისაზღვრება იმ სფეროებში,
რომლებშიც მათი საერთაშორისო სტატუსი აღიარებულია საერთაშორისო სამარ-
თლის სხვა სუბიექტების მიერ;
 არატერიტორიული ერთეულებისათვის განპირობებულია მათი აღიარებული მი-
სიით;
 საერთაშორისო ორგანიზაციებისათვის განისაზღვრება მინიჭებული ფუნქციებითა
და კომპეტენციებით, რომლებიც გამომდინარეობს მათი სადამფუძნებლო ხელშეკ-
რულებებიდან (ან სხვა სადამფუძნებლო ინსტრუმენტებიდან).

ფიზიკური პირების სამართალსუბიექტობა

ამასობაში, საერთაშორისო სამართლისადმი მიძღვნილ ლიტერატურაში აქტიურად განი-

ხილება ფიზიკური პირების საერთაშორისო სამართალსუბიექტობის თემა. თუმცა უფრო
მართებულია მოსაზრება, რომ ფიზიკური პირები თავისთავად არ არიან საერთაშორისო
სამართლის სრულუფლებიანი სუბიექტები, ვინაიდან მათ, როგორც ინდივიდებს, არ აქვთ
უფლება, მონაწილეობა მიიღონ სამართლის ქმნადობის პროცესში და უზრუნველყონ
საერთაშორისო ნორმების შეფარდება (წესრიგის დაცვა და წესრიგის აღდგენა) სახელმწი-
ფოთაშორისი სისტემის დონეზე, მათ შორის, სამართლის აღსრულების თვალსაზრისით.
მაგალითად, მიუხედავად ადამიანის უფლებების საერთაშორისო სამართლის არსებო-
ბისა, რომლის ნორმებიც, განსაზღვრავენ რა ადამიანის უფლებების ნორმატიულ შინაარსსა
და დაცვის მექანიზმებს, ამასთან, ბუნებრივად მიმართავენ და აღჭურავენ უფლებებით
ინდივიდებს, იმავდროულად, ამ ნორმების დადგენა და აღსრულება მაინც სახელმწიფოთა-
შორისი დონის საქმეა. ანუ ამ თვალსაზრისითაც საერთაშორისო დონეზე პასუხისმგებლობა
ეკისრებათ სახელმწიფოებს (და საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტებს) სხვა
სახელმწიფოების (და საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტების) წინაშე.

65
გ) საერთაშორისო სამართლის წყაროები და
ნორმები
წყაროების თანხმობითი ბუნება
საერთაშორისო ხელშეკრულება
საერთაშორისო ჩვეულება
სამართლის ზოგადი პრინციპები
დამხმარე წყაროები
სახელმწიფოთა ცალმხრივი აქტები
სასამართლო გადაწყვეტილებები
განსაკუთრებით კვალიფიცირებულ მეცნიერთა სწავლებები
რბილი სამართალი
იმპერატიული ნორმები
დისპოზიციური ნორმები

სამართლის წყაროების თანხმობითი ბუნება

საერთაშორისო სამართლის წყაროები თანხმობითი ბუნებისაა. სუბიექტები თავად ადგე-

ნენ მათ. საერთაშორისო სამართლის ტრადიციული კონცეფციის მიხედვით, დაუშვებელია
ნორმის გავრცელება სუბიექტზე მისი თანხმობის გარეშე.

სამართლის წყაროები

საერთაშორისო სამართლის წყაროებს შორის არ არსებობს იერარქია.

საერთაშორისო სამართლის სამი წყაროა:
 საერთაშორისო ხელშეკრულება;
 საერთაშორისო ჩვეულება;
 სამართლის ზოგადი პრინციპები.
თუმცა საერთაშორისო სამართალში სპეციფიკური ადგილი უკავია: სახელმწიფოთა
ცალმხრივ აქტებს, საერთაშორისო სამართლის დამხმარე წყაროებს – სასამართლო
გადაწყვეტილებებსა და განსაკუთრებით კვალიფიცირებულ მეცნიერთა სწავლებებს, და
ეგრეთ წოდებულ რბილ სამართალს.

საერთაშორისო სამართლის კომპლექსური მოწყობა

საერთაშორისო სამართალში არსებობს კომპლექსური მოწყობის მოდელი ნორმებს (ქცევის

წესებსა და პრინციპებს) შორის.

66
 ნამდვილობის თვალსაზრისით, ძირითადი თარგი მოწყობილია იუს კოგენს (ლათ. jus
cogens)109 ნორმების კონცეფციაზე, რომლის თანახმადაც საერთაშორისო სამართლის ნორ-
მები დაყოფილია: იმპერატიულ (jus cogens ანუ აბსოლუტურად მბოჭავ) და დისპოზიციურ
ნორმებად. ორივე სახის ნორმები იქმნება საერთაშორისო სამართლის ზემოაღნიშნული
წყაროების საშუალებით, და მათი შეცვლა შესაძლებელია იმავე გზით, როგორც ისინი
შეიქმნენ. იმპერატიული ნორმები ის ქცევის წესებია, რომლებიც ასეთ სტატუსშია აღიარებუ-
ლი და რომელთაგან გადახვევაც დაუშვებელია, მიუხედავად გარემოებებისა. ამ ნორმების
იურიდიულ ბუნებას უფრო დეტალურად განვიხილავთ შემდგომში.

109საზოგადოდ, ლათინურ გამოთქმებს (ფრაზებს), პრინციპებსა და ტერმინებს განსაკუთრებული

ადგილი უკავია სამართლებრივ სისტემებში. ეს უფრო მეტად შესამჩნევია ევროპული ქვეყნების ან
ისტორიულად ევროპული გავლენით განვითარებულ ეროვნულ სამართლებრივ ნორმებში, ვინაიდან
ევროპის კონტინენტზე და ევროპულ სახელმწიფოთა გავლენის ქვეშ მყოფ ქვეყნებსა და ხალხებში
სამართლებრივი ნორმებისა და იურიდიული მეცნიერების ფორმირება რომის სამართლისა და ლა-
თინური ენის განსაკუთრებული ადგილის აღიარებით მიმდინარეობდა. იმავეს თქმა შეიძლება საერ-
თაშორისო სამართალზეც, რომელიც ევროპული იურიდიული მემკვიდრეობის მნიშვნელოვანი ზეგავ-
ლენით ყალიბდებოდა. ამასობაში, ცალკე საუბრის თემაა ქართულ საერთაშორისოსამართლებრივ
ლიტერატურაში ამ გამოთქმათა, პრინციპთა და ტერმინთა დაწერის წესი. ამ მხრივ, ჩვენში უმეტესწი-
ლად დამკვიდრდა ლათინური ასოებით [უცვლელად] მათი გადმოცემის ტრადიცია, თუმცა ზოგიერთი
მნიშვნელოვანი ტერმინი ქართული ასოებითაც იწერება; ასე მაგალითად: დე ფაქტო და დე იურე. ამ
წიგნში გამოყენებულია უფრო ნაკლებად გავრცელებული მიდგომა და ცალკეულ, უფრო ხშირად გამო-
ყენებულ ლათინურ ფრაზებს, პრინციპებსა და ტერმინებს ქართული ტრანსკრიფციითაც შეხვდებით,
ცხადია, ლათინურის პარალელურად (ორივე შემთხვევაში გადახრილი შრიფტით). ეს, უპირველეს
ყოვლისა, განაპირობა მათი მართებულად გამოთქმის აუცილებლობამ.

67
დ) საერთაშორისო სამართლის შეფარდება
აღსრულების სისტემა
დავების მშვიდობიანი მოგვარების მექანიზმები
საერთაშორისოსამართლებრივი პასუხისმგებლობა
ორმხრივობა
კოლექტიური მოქმედება
საზოგადოებრივი აზრი
ერთადერთი შესაძლებლობა

საერთაშორისო სამართლის შეფარდება

საერთაშორისო სამართლის შეფარდება კომპლექსური პროცესია, რომელშიც, უპირველეს

ყოვლისა, ჩართული არიან მისი სუბიექტები. ამასთან, ფიზიკურ და იურიდიულ პირებზე
პირდაპირი მოქმედების საერთაშორისო სამართლის ნორმების შეფარდებაში ასევე მო-
ნაწილეობენ თავად ეს ფიზიკური და იურიდიული პირებიც (მაგალითად, ადამიანის უფლე-
ბათა სფეროში).
მაგრამ სახელმწიფოთაშორისი სისტემის ფარგლებში საერთაშორისო სამართლის
ნორმათა განხორციელებაზე [ერთმანეთის წინაშე] პასუხისმგებელი არიან მხოლოდ საერ-
თაშორისო სამართლის სუბიექტები.

საერთაშორისო სამართლის შეფარდების უზრუნველყოფა

ამგვარად, საერთაშორისო სამართლის სუბიექტები არა მხოლოდ ქმნიან საერთაშორისო

ნორმებს, არამედ ინდივიდუალურად ან კოლექტიურად მოქმედებენ ამ ნორმების შეფარ-
დების უზრუნველსაყოფად, მათ შორის აღსრულებისა და დავების გადაწყვეტის მექა-
ნიზმებით.

აღსრულების სისტემა

საერთოდ, საერთაშორისო სამართლის აღსრულების სისტემას უზრუნველყოფს შემდეგი

მექანიზმების ერთობლიობა: დავების მშვიდობიანი მოგვარების მექანიზმები, საერთაშო-
რისოსამართლებრივი პასუხისმგებლობა და სხვა ისეთი მექანიზმები, როგორებიცაა: ორ-
მხრივობა, კოლექტიური მოქმედება და საზოგადოებრივი აზრი.
 ორმხრივობა არის აღსრულების ის სახე, რომლის მიხედვითაც თუ კონკრეტული
სუბიექტი დაარღვევს სხვა სუბიექტის მიმართ ვალდებულებას, მეორე უპასუხებს
იმავე ან თანაზომადი ქცევის დაბრუნებით.
 კოლექტიური მოქმედების დროს რამდენიმე სუბიექტი ერთად მოქმედებს, რათა
სხვა სუბიექტმა შეასრულოს მისი სამართლებრივი ვალდებულებები. კოლექტიური
მოქმედება გარკვეულ შემთხვევებში, იმავდროულად, შესაძლოა, საერთაშორისოსა-
მართლებრივი პასუხისმგებლობის სისტემის ნაწილიც იყოს (მაგალითად, კოლექ-
ტიური სანქციები).

68
  ჩვეულებრივ, სახელმწიფოები და საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტები
ერიდებიან ნეგატიურ საჯაროობას, ამიტომ მათი ქცევის შესახებ უარყოფითი საზო-
გადოებრივი აზრის ფორმირების საფრთხე ხშირად შეიძლება გახდეს საკმაოდ
ეფექტიანი აღსრულების მექანიზმი.

დავების გადაწყვეტა

სახელმწიფოთაშორის ურთიერთობებში დაინერგა დავების მოგვარების რთული სისტემა,

რომელიც მოიცავს სხვადასხვა საერთაშორისო ინსტიტუტს გლობალურ, რეგიონულ ან
ორმხრივ დონეზე, როგორებიცაა: საერთაშორისო სასამართლოები, საარბიტრაჟო ტრიბუ-
ნალები (პარიტეტულ საფუძველზე შექმნილი დროებითი ტრიბუნალები ან მუდმივმოქმედი
არბიტრაჟი), ისევე როგორც სადავო საკითხების გადაწყვეტის კომპეტენციის მქონე სხვა
ორგანოები.
ამასთან, (1) დავების მოგვარების საერთაშორისო ინსტიტუტების კომპეტენცია შემო-
ფარგლულია მათი დამფუძნებელი დოკუმენტებით; და (2) მათი იურისდიქცია ვრცელდება
მხოლოდ საერთაშორისო სამართლის იმ სუბიექტებზე, რომლებიც აღიარებენ ამ
ინსტიტუტის მიერ სავალდებულო (მბოჭავი) გადაწყვეტილებების მიღების კომპეტენციას.

სამართლის შეფარდების უზრუნველმყოფელი ზემოაღნიშნული

სისტემა, როგორც ერთადერთი არსებული შესაძლებლობა

უაღრესად მნიშვნელოვანია იმის გააზრება, რომ საერთაშორისო სამართლის თანამედროვე

სამართალშეფარდების სისტემა ერთადერთი შესაძლებლობაა საერთაშორისო სამარ-
თლის განხორციელებისათვის სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობების ჰორიზონტალურ
სისტემაში.

69
ე) ომის თავიდან აცილება და მშვიდობის
დამყარება
ომი და მშვიდობა
ევროპაცენტრული
მესამე მსოფლიო ომი
სხვადასხვა სფეროში თანამშრომლობა
ნეგატიური მშვიდობა
პოზიტიური მშვიდობა
ხალხთა მშვიდობის უფლების შესახებ დეკლარაცია
მშვიდობის წმიდათაწმიდა უფლება

საერთაშორისო სამართლის მისია

საერთაშორისო სამართლის მთავარი საზრუნავი დღესაც არის ომისა და მშვიდობის პრობ-

ლემები, მაშინ, როცა ეროვნული სამართალი არსებობს ადამიანთა შორის კონფლიქტების
ასაცილებლად და სამოქალაქო მშვიდობის დასამკვიდრებლად.
დიდმა მოაზროვნეებმა, რომლებმაც განსაკუთრებული წვლილი შეიტანეს თანამედროვე
საერთაშორისო სამართლის დამკვიდრებასა და განვითარებაში, სწორედ ასეთი მისია
დაუსახეს საერთაშორისო სამართალს (ომების თავიდან აცილება და მშვიდობის დამ-
ყარება). უფრო მეტიც, საუკუნეების განმავლობაში, როდესაც მსოფლიო პოლიტიკურად,
ძირითადად, ევროპაცენტრული იყო, საერთაშორისო სამართალი უპირატესად სამშვი-
დობო ხელშეკრულებების სახით იქმნებოდა. არადა ფაქტია ისიც, რომ, საზოგადოდ, იმ
პერიოდის მემკვიდრეობა და ევროპული ფესვები ადვილად შეცნობადია თანამედროვე
საერთაშორისო სამართალშიც.

მესამე მსოფლიო ომი ან ნებისმიერი მასშტაბური ომი, რომელიც

საფრთხეს უქმნის სიცოცხლის არსებობას დედამიწაზე – მთავარი
გამოწვევა

ზემოაღნიშნული მისია განაპირობებდა საერთაშორისო სამართლის განვითარების ვექ-

ტორს, მთლიანობაში, და მისი ცალკეული დარგების განვითარებასაც უწყობდა ხელს.
ამასობაში, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, მთავარ საზრუნავად იქცა მესამე მსოფლიო
ომის თავიდან აცილება (ან ნებისმიერი მასშტაბური ომის, რომელიც საფრთხის წინაშე აყე-
ნებს სიცოცხლის არსებობას დედამიწაზე [ამ კონტექსტში იგულისხმება ადამიანის სიცოც-
ხლე]) და კაცობრიობის გადარჩენა. შესაბამისად, შეიქმნა უშიშროების კოლექტიური სისტემა,
სადაც, როგორც ზემოთ ითქვა, ზესახელმწიფოებს ეკისრებათ თვისებრივად განსხვავებული
და მასშტაბური პასუხისმგებლობა შეინარჩუნონ საერთაშორისო მშვიდობა. შედეგად, ისინი
გაეროს უშიშროების საბჭოში აღჭურვილნი არიან შესაბამისი იურიდიული ინსტრუმენტებით.
მესამე მსოფლიო ომის (ან ნებისმიერი მასშტაბური ომის, რომელიც საფრთხეს უქმნის
სიცოცხლის არსებობას დედამიწაზე) აცილებაზე საერთაშორისო სამართლის განსაკუთრე-
ბული ორიენტირება კიდევ ერთხელ დაადასტურა ბოლოდროინდელმა მოვლენებმა, როცა

70
რუსეთის ფედერაცია მის ახლო სამეზობლოში მოგვევლინა სახელმწიფოთაშორისი ურთიერ-
თობების ფუნდამენტური ნორმებისა და პრინციპების დამრღვევად. რუსეთის მიერ მეზობელ
სახელმწიფოთა მიმართ ძალით დამუქრებისა და ძალის გამოყენების აკრძალვის, ისევე
როგორც სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობების სხვა ძირითადი პრინციპებისა და ნორ-
მების დარღვევა კიდევ უფრო მკაფიო გახდა 2008 წელს საქართველოს მიმართ, და 2014 და
2022-2023 წლებში უკრაინის მიმართ პირდაპირი აგრესიის განხორციელების დროს, ამასთან,
უკრაინის რეგიონების უკანონო ანექსირების შესახებ გადაწყვეტილებების მიღების შედეგად.
სწორედ ამ დროს აგრესორი სახელმწიფოს მიმართ, ერთი მხრივ, ფაქტია, რომ ამოქმედ-
და საერთაშორისო სამართლის აღსრულების სისტემის მექანიზმები – დავების მშვიდო-
ბიანი მოგვარება, ორმხრივობა, კოლექტიური მოქმედება, საზოგადოებრივი აზრი და, რა
თქმა უნდა, საერთაშორისო პასუხისმგებლობის სისტემაც. სახელდობრ, მიღებულ იქნა სა-
ერთაშორისო ორგანიზაციების ფორმატში მრავალი განცხადება და გადაწყვეტილება, რომ-
ლებიც რუსეთის ქმედებებს არამართლზომიერად აფასებდა; რუსეთის მიმართ შემოღებულ
იქნა სხვადასხვა მასშტაბის ინდივიდუალური თუ კოლექტიური ეკონომიკური და დიპლომა-
ტიური სანქციები; რუსეთი გარიცხულ იქნა ევროსაბჭოდან; მას შეუჩერდა წევრობა გაეროს
ადამიანის უფლებათა საბჭოში და მსოფლიო ტურიზმის ორგანიზაციაში; ინიციირებულ
იქნა საერთაშორისო სასამართლოებში სხვადასხვაგვარი საქმისწარმოება (მაგალითად, 2023
წლის გაზაფხულზე სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლომ გასცა დაპატიმრების
ორდერი რუსეთის პრეზიდენტ ვლადიმერ პუტინზე, როგორც ომის დანაშაულებში ეჭვმიტანილზე);
და ა.შ. თუმცა, მეორე მხრივ, როგორც გლობალური, ასევე რეგიონული კოლექტიური უშიშ-
როების სისტემების საპასუხო ზომები მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრა მესამე მსოფლიო
ომის (ან ნებისმიერი მასშტაბური ომის, რომელიც საფრთხის წინაშე აყენებს ადამიანის
სიცოცხლის არსებობას დედამიწაზე) აცილების პირველადი მნიშვნელობის ამოცანამ, რო-
მელმაც, საბოლოო ჯამში, ამ სისტემების თავშეკავებული საპასუხო რეაქციები განაპირობა.

სხვადასხვა სფეროში თანამშრომლობა

ამავე დროს, საერთაშორისო სამართალში გაბატონდა მიდგომა, რომლის მიხედვითაც

სხვადასხვა სფეროში თანამშრომლობა აუცილებელია საერთაშორისო მშვიდობისა და
უშიშროების შენარჩუნებისათვის. შედეგად, ამ მიდგომამ განაპირობა საერთაშორისო
ინსტიტუტების უპრეცედენტო ქსელის შექმნა და სახელმწიფოთაშორისი სისტემის შესა-
ბამისი განვითარება.

მშვიდობის შინაარსი

ტრადიციულად, მშვიდობა და ომი მნიშვნელოვნად იყო დაკავშირებული ერთმანეთთან.

მშვიდობა განისაზღვრებოდა როგორც ომის ან სამხედრო მოქმედებების არარსებობა
(absentia belli). ასეთ გაგებას ჩვეულებრივ უწოდებდნენ „ნეგატიურ მშვიდობას“.
ამასთან, მშვიდობის ამ განმარტების პარალელურად, შემუშავდა მისი უფრო ყოვლის-
მომცველი გაგება, რომელიც მოიცავდა ომის ყველა ან თუნდაც ძირითადი წინაპირობების/
მიზეზების აღმოფხვრას. მშვიდობის ასეთ გააზრებას ვხვდებით ყველა დროის ერთ-ერთი
ყველაზე დიდი მოაზროვნის, იმანუელ კანტის (1724–1804) ცნობილ ნაშრომში – მარადიული
მშვიდობისათვის: ფილოსოფიური პროექტი.

71
 [კანტის აზრით,] მშვიდობის დამყარება არ უნდა შეფასდეს ასეთად (ნამდვილად),
თუ მისი დადებისას ახალი ომის საფუძველი საიდუმლოდაა შენარჩუნებული,
ვინაიდან მისი აზრით, ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს დროებით ზავთან, სამხედრო
მოქმედებების დროებით შეჩერებასთან. მხოლოდ მაშინ, როცა ომის ყველა
საფუძველი აღმოიფხვრება და ყველა პრეტენზიას პასუხი გაეცემა, მათ შორის,
ისეთებსაც, რომლებზეც მოცემულ მომენტში მხარეები დუმან და რომლებიც შე-
საძლოა, შემდგომში გამოვლინდეს, შესაძლებელია საუბარი ნამდვილი მშვი-
დობის დამყარებაზე. ამდენად, იმანუელ კანტისათვის მშვიდობა არ განისაზ-
ღვრება ნეგატიური ფორმულირებით, როგორც მდგომარეობა, როცა სახეზე არაა
ომი. ომის გარეშე ყოფნა არაა საკმარისი, ის მხოლოდ დროებითი ზავია, თუ ომის
ყველა საფუძველი არაა აცილებული. ამ გზაზე ავტორი მიდის მშვიდობის პო-
ზიტიურ განმარტებამდე, ანუ მშვიდობა ისე უნდა იყოს გამყარებული, რომ ომი
შეუძლებელი გახდეს, რასაც, საბოლოო ჯამში, ემსახურება კიდეც მარადიული
მშვიდობის მისეული პროექტის დებულებები.110
დროთა განმავლობაში პოზიტიური მშვიდობის მნიშვნელობა ვითარდებოდა. მის
მიზნად გამოიკვეთა თანასწორობისა და სოციალური სამართლიანობის პირობების შექმნა,
რაც, საბოლოოდ, ხელს შეუშლიდა ძალისათვის მიმართვას. ასეთი გააზრებით, პოზიტიური
მშვიდობის მიღწევისათვის საკვანძო გამოწვევებად აღიქმებოდა უფლებებისა და თავისუფ-
ლებების შელახვა და ხალხების ბატონობის ქვეშ მოქცევა.111
მშვიდობის ამგვარი გაგება თანდათანობით მოიცავდა როგორც ომის უშუალო მიზეზებს,
ასევე უამრავ არაპირდაპირ მოტივაციასა თუ ფაქტორებს, რომლებსაც შესაძლოა, გამოეწვია
სახელმწიფოთაშორის სისტემაში არასტაბილურობა და, შესაბამისად, საერთაშორისო
მშვიდობისათვის საფრთხის შექმნა, როგორც ეს აღნიშნულია კიდეც COVID-19-ის შესახებ
გაეროს გენერალური მდივნის, ანტონიო გუტიერეშის ზემოთ ციტირებულ განცხადებაში.

მშვიდობის უფლება

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდება საკვანძო დოკუმენტია, რომელმაც გან-

საზღვრა სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობების ის ძირითადი პრინციპები, რომლებიც
აუცილებელია საერთაშორისო მშვიდობის შენარჩუნებისთვის. ამასთან, 1984 წელს გაეროს
გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო რეზოლუცია და მისი დანართი სახელწოდებით „ხალხთა
მშვიდობის უფლების შესახებ დეკლარაცია“.112 დეკლარაციის თანახმად, გენერალურმა
ასამბლეამ „საზეიმოდ“ გამოაცხადა, რომ ჩვენი პლანეტის ხალხებს აქვთ მშვიდობის წმი-
დათაწმიდა უფლება და „რომ ხალხთა მშვიდობის უფლების დაცვა და მისი განხორციე-
ლების ხელშეწყობა თითოეული სახელმწიფოს ფუნდამენტური ვალდებულებაა.“ ამრიგად,
გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ გამოაცხადა ახალი ეპოქის დაწყება, სადაც მშვიდობა უნდა
განვიხილოთ როგორც უფლება. „შესაბამისად, ნაბიჯი გადაიდგა აბსტრაქტული ფილოსო-
ფიური იდეალიდან კონკრეტული პოლიტიკურ-სამართლებრივი პრინციპისაკენ.“113

110
პატარაია (სქოლიო 52) 264-265.
111
Djacoba Liva Tehindrazanarivelo, Robert Kolb, “Peace, Right to, International Protection” (2006), in Max
Planck Encyclopedia of Public International Law <shorturl.at/gjr19> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19
სექტემბრის მდგომარეობით.
112
A/RES/39/11 of 12 November 1984. გაეროს გენერალური ასამბლეის რეზოლუციები ხელმისაწვდომია
გაეროს ოფიციალურ ვებგვერდზე: <www.un.org/en/sections/documents/general-assembly-resolutions/>.
113
Tehindrazanarivelo, Kolb (სქოლიო 111).

72
2. საეჽთაშოჽისო სამაჽთლის
ყაჽოები

მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტის 38-ე მუხლი..................... 75

მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლო .......................................................................75
სტატუტის 38-ე მუხლი ........................................................................................................................75
კონცეფცია ex aequo et bono ................................................................................................................76
ყოველდღიურობაში საერთაშორისო უფლებებისა და ვალდებულებების დამფუძნებელი
წყაროები ..............................................................................................................................................76
სამართლის ზოგადი პრინციპები ......................................................................................................76
საერთაშორისო ხელშეკრულება ............................................................................................... 77
შესავალი...............................................................................................................................................77
პრინციპი pacta sunt servanda ..............................................................................................................77
საერთაშორისო ხელშეკრულების ფორმა ........................................................................................77
ფუძემდებლური ფორმულა................................................................................................................77
საერთაშორისო ხელშეკრულებათა სახეები ....................................................................................78
ხელშეკრულების მხარედ ყოფნის უფლება .....................................................................................78
საყოველთაო მრავალმხრივი ხელშეკრულებები ............................................................................79
უნივერსალური ხელშეკრულებები ....................................................................................................79
საყოველთაო საერთაშორისო სამართალი .....................................................................................79
პოლიტიკური შეთანხმებები ..............................................................................................................80
განმასხვავებელი ნიშნები ..................................................................................................................80
საერთაშორისო ჩვეულება.......................................................................................................... 81
დამფუძნებელი ფორმულა .................................................................................................................81
ფაქტობრივის ნორმატიული ძალა ...................................................................................................81
საერთო პრაქტიკა ................................................................................................................................81
საერთო პრაქტიკის წინაპირობები ....................................................................................................82
პრინციპი opinio juris ............................................................................................................................. 83
განგრძობადი წინააღმდეგობა ...........................................................................................................84
საყოველთაო და სპეციალური საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართალი .................................85
შეჯამება ................................................................................................................................................86
სამართლის ზოგადი პრინციპები .............................................................................................. 87
ზოგადი ცნება .......................................................................................................................................87
სამართლის ზოგადი პრინციპების იდენტიფიკაციისა და გამოყენების პრობლემა ..................87
სად იბადება სამართლის ზოგადი პრინციპები ...............................................................................89
სტრუქტურული პრინციპები ...............................................................................................................90
უნივერსალური და დარგობრივი სამართლის ზოგადი პრინციპები ............................................91
სახელმწიფოთა ცალმხრივი აქტები ......................................................................................... 92
ცალმხრივი აქტების ფორმები...........................................................................................................92
სახელმძღვანელო პრინციპები ..........................................................................................................92
გარემოებათა ძირეული ცვლილება ..................................................................................................94
დამხმარე წყაროები .................................................................................................................... 95
დამხმარე წყაროების არსი .................................................................................................................95
სასამართლო გადაწყვეტილებები ....................................................................................................95
განსაკუთრებით კვალიფიცირებულ მეცნიერთა სწავლებები .......................................................96
რბილი სამართალი ..................................................................................................................... 97
რბილი სამართლის შინაარსი ...........................................................................................................97
რბილი სამართლის ფორმები ...........................................................................................................97
რბილი სამართალი, როგორც სამართლის განმარტებისა და განვითარების ინსტრუმენტი ...98

73
საერთაშორისო სამართლის კომპლექსური მოწყობა – არსებობს თუ არა საერთაშორისო
სამართალში იერარქია?........................................................................................................... 100
ნორმათა შორის პრიორიტეტი და ნორმათა ნამდვილობა ......................................................... 100
ეროვნული სამართალი .................................................................................................................... 100
საერთაშორისო სამართალი, როგორც სამართლის წყაროების არაიერარქიული სისტემა ... 101
მოწყობის კომპლექსური სისტემა ნორმებთან დაკავშირებით ................................................... 102
ნორმების ინტეგრირებული ინტერპრეტაციის პრინციპი ............................................................ 102
სამართლის ზოგადი პრინციპები .................................................................................................... 102
თავსებადი ნორმები.......................................................................................................................... 104
ნორმებს შორის შეუთავსებლობა ................................................................................................... 104
სპეციალური შემთხვევები საერთაშორისო სამართლის სხვადასხვა წყაროში ასახული
იდენტური ნორმების არსებობის გაგრძელებასთან დაკავშირებით .......................................... 105
გაეროს წესდების 103-ე მუხლი ........................................................................................................ 106
ბუნებითი სამართლის თეორია და საერთაშორისო ღირებულებათა სისტემის კონცეფცია .. 107
ვალდებულებები erga omnes............................................................................................................ 108
საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმები ................................................................. 109
საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმების ფორმირება ................. 110
საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმების არასრული
ჩამონათვალი..................................................................................................................................... 111
საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმებისგან გადახვევის
სამართლებრივი შედეგები და იმპერატიული ნორმით დადგენილი ვალდებულების
დარღვევა ............................................................................................................................................ 113
განსხვავება jus cogens და erga omnes კონცეფციებს შორის ......................................................... 115
საერთაშორისო სამართალი და ეროვნული სამართალი .................................................... 117
შესავალი............................................................................................................................................. 117
მონიზმი .............................................................................................................................................. 117
დუალიზმი .......................................................................................................................................... 118
სახელმწიფოთა განსხვავებული მიდგომები ................................................................................. 118
ორი ავტონომიური სისტემა ............................................................................................................. 119
თითოეული სამართალი თავის დონეზე უმაღლესია ................................................................... 119
ეროვნულ კანონმდებლობაზე აპელირებით საერთაშორისოსამართლებრივი ვალდებულების
შეუსრულებლობის დაუშვებლობა .................................................................................................. 119
ეროვნული სამართლის საერთაშორისო სამართალთან შესაბამისობაში მოყვანის
მოვალეობა ......................................................................................................................................... 119
ურთიერთდამოკიდებულება ამ ორ სამართლებრივ სისტემას შორის ...................................... 120
საერთაშორისო ნორმების იმპლემენტაცია ეროვნულ სამართალში......................................... 120
გავრცელებული საშუალებები საერთაშორისო სამართლის იმპლემენტაციისათვის ............. 121
თვითშესრულებადი და არათვითშესრულებადი საერთაშორისო ნორმები............................. 122
საერთაშორისო სამართლის სხვადასხვა წყაროს იმპლემენტაციის კომპლექსური პრაქტიკა
.............................................................................................................................................................. 122

74
მართლმსაჯულების საერთაშორისო
სასამართლოს სტატუტის 38-ე მუხლი
მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლო
გაეროს სასამართლო
გაეროს წესდება
მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტი
საერთაშორისო კონვენციები
საერთაშორისო ჩვეულება
სამართლის ზოგადი პრინციპები
სასამართლო გადაწყვეტილებები
განსაკუთრებით კვალიფიცირებულ მეცნიერთა სწავლებები
ექს ეკვო ეტ ბონო

მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლო

მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლო (ზოგჯერ ასევე უწოდებენ გაეროს

სასამართლოს) არის გაეროს ერთ-ერთი „მთავარი ორგანო“, რომელიც 1945 წელს შეიქმნა
გაეროს წესდებისა და მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტის
საფუძველზე, ხოლო საქმიანობას შეუდგა 1946 წლის აპრილიდან.

სტატუტის 38-ე მუხლი

1. სასამართლო, რომელიც მოვალეა, გადაწყვიტოს მისთვის გადაცემული დავები

საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე, იყენებს:
ა) საერთაშორისო კონვენციებს, როგორც ზოგადს, ისე სპეციალურებს, რომლებიც ადგენს
მოდავე სახელმწიფოების მიერ გარკვევით აღიარებულ წესებს;
ბ) საერთაშორისო ჩვეულებას, როგორც სამართლებრივ ნორმად აღიარებული საერთო
პრაქტიკის დადასტურებას;
გ) ცივილიზებული სახელმწიფოების მიერ აღიარებულ სამართლის ზოგად პრინციპებს;
დ) 59-ე მუხლში114 აღნიშნული შესწორებით, სასამართლო გადაწყვეტილებებსა და
სხვადასხვა სახელმწიფოს განსაკუთრებით კვალიფიცირებულ მეცნიერთა სწავლებებს,
როგორც დამხმარე საშუალებას სამართლებრივი ნორმების დასადგენად.
2. ეს დებულება არ ზღუდავს სასამართლოს უფლებას გადაწყვიტოს საქმე ექს ეკვო ეტ ბონო
(ლათ. ex aequo et bono), თუკი მხარეები ამას ეთანხმებიან.

114
მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტის ამ მუხლის მიხედვით,
სასამართლო გადაწყვეტილებებს მხოლოდ მოდავე მხარეთათვის და ამ კონკრეტულ საქმესთან
დაკავშირებით აქვს მბოჭავი ძალა.

75
კონცეფცია ex aequo et bono

ლათინური ფრაზა ex aequo et bono (ქართ. ექს ე´კვო ეტ ბო´ნო) ნიშნავს „სამართლიანობითა
და სინდისიერებით“115 (ინგლ. from equity and goodness), და ამ კონტექსტში გულისხმობს,
რომ მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ საქმეები უნდა განსაჯოს
სამართლიანობისა და სინდისიერების საფუძველზე, სპეციფიკურ შემთხვევებში, როცა
სამართლებრივი ნორმა არაა მკაფიო, ან რაიმე სხვა მიზეზით შეუძლებელია საქმის
ადეკვატური გადაწყვეტა.116 მაგრამ იმისათვის, რათა სასამართლომ ეს უფლებამოსილება
გამოიყენოს, საჭიროა მოდავე მხარეთა თანხმობა.

ყოველდღიურობაში საერთაშორისო უფლებებისა და

ვალდებულებების დამფუძნებელი წყაროები

საერთაშორისო სამართლის ზემოაღნიშნული პირველი ორი წყარო – საერთაშორისო

ხელშეკრულება და საერთაშორისო ჩვეულება – ადგენს სამართლებრივ უფლებებსა და
ვალდებულებებს ყოველდღიურ ცხოვრებაში, ანუ ისინი ორი ძირითადი რეგულარული
სამართლის შემქმნელი წყაროებია. ამიტომ, საერთაშორისოსამართლებრივი წესების
დიდი უმრავლესობა ამ ფორმებით არსებობს.

სამართლის ზოგადი პრინციპები

საერთაშორისო სამართლის მესამე წყარო – სამართლის ზოგადი პრინციპები – აერთიანებს

იმ პრინციპებს, რომლებიც აღიარებულია „ცივილიზებული“ სახელმწიფოების სამარ-
თლებრივი სისტემების მიერ. უმეტესწილად, ამ პრინციპების აღმოჩენა და გაცხადება ხდება
ხოლმე სასამართლო გადაწყვეტილებებსა და განსაკუთრებით კვალიფიცირებულ მეც-
ნიერთა სწავლებებში, რომლებიც, თავის მხრივ, საერთაშორისო სამართლის დამხმარე
წყაროებია.

115
ლათინური იურიდიული ტერმინოლოგია (სქოლიო 72) 471.
116
“A decision ex aequo et bono may be sought especially when the law governing a dispute is unclear (non
liquet) or might fail to resolve the dispute adequately for other reasons.” Guide to Latin in International Law
(სქოლიო 72) 91.

76
საერთაშორისო ხელშეკრულება
შეთანხმებები უნდა სრულდებოდეს
ორმხრივი ხელშეკრულებები
მრავალმხრივი ხელშეკრულებები
ლოკალური ხელშეკრულებები
რეგიონული ხელშეკრულებები
გლობალური ხელშეკრულებები
საყოველთაო მრავალმხრივი ხელშეკრულებები
უნივერსალური ხელშეკრულებები
საყოველთაო საერთაშორისო სამართალი
პოლიტიკური შეთანხმებები
პოლიტიკური (არასამართლებრივი) ვალდებულებები

შესავალი

საზოგადოდ, ეროვნულ სამართლებრივ სისტემებში აღიარებული სახელშეკრულებო

სამართლის ზოგადი პრინციპები ვრცელდება საერთაშორისო ხელშეკრულებებზეც.

პრინციპი pacta sunt servanda

პრინციპი „შეთანხმებები (ხელშეკრულებები) უნდა სრულდებოდეს“ (ლათ. pacta sunt

servanda,117 ქართ. პაკტა სუნტ სერვანდა) არის სახელშეკრულებო სამართლის საფუძველ-
პრინციპი. მის გარეშე საერთაშორისო ხელშეკრულებებს არ ექნებოდათ იურიდიული ძალა.
შესაბამისად, ეს პრინციპი არის საერთაშორისო სამართლის სტრუქტურული პრინციპი.

საერთაშორისო ხელშეკრულების ფორმა

საერთაშორისო ხელშეკრულებები იდება აშკარად (ლათ. ex facte) გამოხატული თანხმობით.

ჩვეულებრივ, საერთაშორისო ხელშეკრულებები ფორმდება წერილობითი ფორმით.
ამასთან, ზეპირი ფორმა ასევე არ არის აკრძალული.

ფუძემდებლური ფორმულა

საერთაშორისო ხელშეკრულების დადების ფორმულა შეიძლება ჩამოყალიბდეს

შემდეგნაირად:
თანხმობა შინაარსზე + თანხმობა სავალდებულოობაზე = ხელშეკრულების დადება

117
A Dictionary of Law (სქოლიო 3) 350. “This Latin phrase, which may be roughly translated as “treaties shall
be complied with,” describes a significant general principle of international law – one that underlies the entire
system of treaty-based relations between sovereign states.” American Society of International Law and the
International Judicial Academy, “Pacta Sunt Servanda” (2008) <http://bit.ly/2KWAwCb> ხელმისაწვდომია
2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

77
საერთაშორისო ხელშეკრულებათა სახეები

საერთაშორისო ხელშეკრულება ან ორმხრივია (დადებული საერთაშორისო სამართლის

ორ სუბიექტს შორის), ან მრავალმხრივი (დადებული საერთაშორისო სამართლის სამ ან
მეტ სუბიექტს შორის).
მრავალმხრივი ხელშეკრულებები შეიძლება დაიდოს როგორც ლოკალურ, რეგიონულ,
ასევე გლობალურ დონეებზე. ლოკალური ხელშეკრულებები ავალდებულებს მონაწი-
ლეთა ძალიან მცირე რაოდენობას. რეგიონული ხელშეკრულებები, ჩვეულებრივ, მოიცავს
გარკვეულ გეოგრაფიულ ან გეოპოლიტიკურ არეალს. დაბოლოს, გლობალური ხელშეკ-
რულებები განკუთვნილია საერთაშორისო სამართლის სუბიექტებისათვის მთელი მსოფ-
ლიოს მასშტაბით.
ყველა გლობალური ხელშეკრულების მიზანია, დაარეგულიროს გლობალური ინ-
ტერესის გარკვეული სფეროს საკითხები. ზოგი მათგანი საერთაშორისო დღის წესრიგის
კონკრეტულ საკითხებს ეხება (მაგალითად, გლობალური გარემოსდაცვითი ხელშეკრუ-
ლებები). ამავე დროს, გარკვეული გლობალური ხელშეკრულებები კიდევ უფრო ზოგადი
ხასიათისაა და სპეციფიკურ სფეროში საერთაშორისო სამართლის კოდიფიკაციისა და
პროგრესული განვითარების შედეგია (მაგალითად, ვენის 1969 წლის კონვენცია სა-
ხელშეკრულებო სამართლის შესახებ).

ხელშეკრულების მხარედ ყოფნის უფლება

საერთაშორისო სამართლის ყოველ სუბიექტს აქვს უფლება, თავად გადაწყვიტოს, გახდეს თუ

არა ამა თუ იმ ხელშეკრულების მხარე.
საერთაშორისო ხელშეკრულება არის შეთანხმება საერთაშორისო სამართლის სუბიექ-
ტებს შორის და მას აშკარა ფორმით განხორციელებული თანხმობის გზით დებენ. შესაბამი-
სად, სამართლის ერთ-ერთი ზოგადი პრინციპის თანახმად, ჩვეულებრივ, ხელშეკრულება არ
ქმნის არც ვალდებულებებს და არც უფლებებს მესამე მხარისათვის მისი თანხმობის გარეშე
(ამ წესში გამონაკლისები განხილული იქნება ქვემოთ).
ძირითადად, ხელშეკრულების მხარეები თავად განსაზღვრავენ, ვინ შეიძლება გახდეს
ხელშეკრულების მხარე, ანუ ვისთვის დააწესებს ხელშეკრულება იურიდიულ უფლებებსა და
ვალდებულებებს.
თუმცა, გარკვეულ შემთხვევებში, ზოგიერთი საერთაშორისო დოკუმენტი და საერთა-
შორისო სამართლის მკვლევარი ასაბუთებს სუბიექტის საერთაშორისო ხელშეკრულებაში
მონაწილეობის უფლებას, (ა) თუ ხელშეკრულება პირდაპირ ეხება საერთაშორისო სამარ-
თლის ამ სუბიექტს ან (ბ) ეგრეთ წოდებული საყოველთაო მრავალმხრივი ხელშეკრულებე-
ბის შემთხვევაში (ძირითადად, იგულისხმება სახელმწიფოთა მონაწილეობის უფლება).118

118
სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ მუხლების პროექტში (1962 წლის რედაქცია) საერ-
თაშორისო სამართლის კომისია „საყოველთაო მრავალმხრივ ხელშეკრულებებს“ განიხილავდა
როგორც ხელშეკრულებებს, რომლებშიც, როგორც წესი, ყველა სახელმწიფოს აქვს მონაწილეობის
უფლება. იხ. მე-8 მუხლი (მონაწილეობა ხელშეკრულებაში) “1. In the case of a general multilateral treaty,
every State may become a party to the treaty unless it is otherwise provided by the terms of the treaty itself or
by the established rules of an international organization.” Report of the International Law Commission covering
the work of its Fourteenth Session, 24 April - 29 June 1962, Official Records of the General Assembly,
Seventeenth Session, Supplement No. 9 (A/5209)

78
საყოველთაო მრავალმხრივი ხელშეკრულებები

ხელშეკრულებებთან დაკავშირებით სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის შესახებ

1978 წლის ვენის კონვენციით „საყოველთაო მრავალმხრივი ხელშეკრულებები“ განი-
საზღვრა როგორც „ხელშეკრულებები, რომლებიც ეხება საერთაშორისო სამართლის კო-
დიფიკაციასა და პროგრესულ განვითარებას“. ასეთ ხელშეკრულებებად ასევე განიხილავენ
ხელშეკრულებებს, რომელთა ობიექტი და მიზანი, მთლიანობაში, საერთაშორისო
საზოგადოების ინტერესის სფეროში ექცევა.

უნივერსალური ხელშეკრულებები

ზოგი ავტორი ასეთ ხელშეკრულებებს უწოდებს უნივერსალურ ხელშეკრულებებს, ანუ ისეთ

საერთაშორისო ხელშეკრულებებს, რომლებიც „საყოველთაო ინტერესის მქონეა და
რომლებსაც აქვთ მოქმედების გლობალური სფერო, ან… გამიზნულია საერთაშორისო
სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული ნორმების შესაქმნელად“.119 ამასთან, ეს ავტორე-
ბი ამტკიცებენ, რომ, ვინაიდან ასეთი ხელშეკრულებები გავლენას ახდენს ყველა სახელ-
მწიფოს უფლებებზე, ეს აუცილებლად ნიშნავს, რომ ყველა სახელმწიფოს აქვს უფლება,
მონაწილეობა მიიღოს ამგვარი ხელშეკრულებების შემუშავებასა და მიღებაში.120
მეორე მხრივ, ზოგიერთ სხვა ავტორს უნივერსალურად მიაჩნია მხოლოდ ის
ხელშეკრულებები, რომელთა მბოჭავ ძალას, ფაქტობრივად, აღიარებს ყველა ან თითქმის
ყველა სახელმწიფო.

საყოველთაო საერთაშორისო სამართალი

უფრო მეტიც, ზოგმა სცადა, საყოველთაო მრავალმხრივი ხელშეკრულებების კონცეფციის

დაკავშირება საყოველთაო საერთაშორისო სამართალთან. შედეგად, ისინი ამტკი-
ცებდნენ, რომ ასეთ ხელშეკრულებებს შეუძლია, შექმნას საყოველთაო საერთაშორისო
სამართალი, რომელიც სავალდებულოა ყველა სახელმწიფოსთვის, გამონაკლისის გარეშე.
ამასობაში, უფრო აღიარებული მიდგომის თანახმად, მხოლოდ საყოველთაო ჩვეულებითი
სამართალი, სამართლის ზოგადი პრინციპები და საერთაშორისო სამართლის უნი-
ვერსალური გამოყენების განსაკუთრებული ნორმები (მაგალითად, იმპერატიული ნორმები,
რომლებიც ასევე შეიძლება იყოს მოცემული ხელშეკრულებებში) უნდა ჩაითვალოს
საყოველთაო საერთაშორისო სამართლად.
შესაბამისად, საზოგადოდ, „საყოველთაო მრავალმხრივი ხელშეკრულებები, რომლებიც
შეიცავს ზოგად სამართლებრივ წესებს, არის საერთაშორისო სამართლის წყარო
ხელშემკვრელი მხარეებისათვის – და სხვა არავისთვის. ამგვარი ხელშეკრულებების
ექსტრაკონტრაქტური ეფექტის ნებისმიერი დასაბუთება საჭიროებს სხვა საფუძვლის
პოვნას.“ 121

<https://legal.un.org/ilc/guide/1_1.shtml> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

119
I. I. Lukashuk, “Parties to Treaties – the Right of Participation”, in Recueil Des Cours, Collected Courses, 1972-
I (reprinted by H Charlesworth & Co Ltd. Huddersfield 1993) 293.
120
იქვე 293.
121
G.M.Danilenko, Law-Making in the International Community (Martinus Nijhoff Publishers 1993) 53.

79
პოლიტიკური შეთანხმებები

ზოგჯერ საერთაშორისო სამართლის სუბიექტები აფორმებენ შეთანხმებებს, რომლებსაც არ

აქვთ საერთაშორისო ხელშეკრულების, ანუ სამართლებრივი დოკუმენტის, სტატუსი. მათ
უწოდებენ პოლიტიკურ შეთანხმებებს.
პირველი ნათელი განსხვავება პოლიტიკურ შეთანხმებებსა და საერთაშორისო ხელშეკრუ-
ლებებს შორის პოლიტიკური შეთანხმებების არსშია, ვინაიდან ამ შეთანხმების ფარგლებში
მხარეებს მხოლოდ პოლიტიკური (არასამართლებრივი) ვალდებულებების აღება შეუძლიათ.
თუმცა პრაქტიკაში ადვილი არ არის პოლიტიკურ და სამართლებრივ დოკუმენტებს შორის
მკაფიო განსხვავების პოვნა, რადგანაც მათ ხშირად მსგავსი გარეგანი ფორმა და დასათაურება
აქვთ.

განმასხვავებელი ნიშნები

ამის მიუხედავად, ზოგიერთი მახასიათებლის იდენტიფიცირება მაინც შესაძლებელია, რაც

ხელს შეუწყობს ამ ორი ტიპის დოკუმენტებს შორის განსხვავების დადგენაში:
1. ხშირად, პოლიტიკურ შეთანხმებებში მხარეები აშკარად ხაზს უსვამენ იმას, რომ ეს
შეთანხმება არ ქმნის იურიდიულ ვალდებულებებს;
2. საზოგადოდ, საერთაშორისო ხელშეკრულებები სამი ნაწილისგან შედგება. ხელშე-
კრულების მესამე ნაწილში მოცემულია პროცედურული ნორმები (მაგალითად,
სავალდებულოობაზე თანხმობის თუ ძალაში შესვლის წესები). პოლიტიკური შე-
თანხმებების შემთხვევაში ასეთ ნორმებს ვერ შეხვდებით;
3. თუ ზემოთ აღნიშნული ნიშნები არაა საკმარისი დოკუმენტის ზუსტი სტატუსის
დასადგენად, აუცილებელია შეთანხმების წინარე დოკუმენტების (მოლაპარაკებე-
ბის ოქმები, მხარეების განზრახვები და ა.შ.) სკრუპულოზური შესწავლა.

2.1. სამართლებრივი ხელშეკრულებები და პოლიტიკური შეთანხმებები

ხელშეკრულებები პოლიტიკური შეთანხმებები

ქმნის ქმნის
იურიდიულ პოლიტიკურ
ვალდებულებებს ვალდებულებებს

ხშირად აქვს არ აქვს

მესამე ნაწილი, პროცედურული
სადაც მოცემულია ნორმების ნაწილი
პროცედურული
ნორმები
ხშირად სტატუსი
მკაფიოდ ჩანს
ტექსტში

სტატუსის დასადგენად შესაძლოა დაგვჭირდეს შეთანხმების

წინარე დოკუმენტების შესწავლა

80
საერთაშორისო ჩვეულება
საერთო პრაქტიკა
ოპინიო იურის
კონტინენტური შელფის საქმე
ფაქტობრივის ნორმატიული ძალა
საერთაშორისო სამართლის კომისია
რაციონალურობა
მატერიალური მნიშვნელობა/კონტექსტი
აშკარაობა
წარმომადგენლობითობა
განგრძობადად და ერთგვაროვნად გამოყენება
ჩრდილოეთ ზღვის კონტინენტური შელფის საქმეები
საყოველთაო საერთაშორისო ჩვეულება
სპეციალური საერთაშორისო ჩვეულება
რეგიონული ჩვეულება
ლოკალური ჩვეულება
ინდოეთის ტერიტორიაზე გავლის უფლების საქმე
თავშესაფრის საქმე

დამფუძნებელი ფორმულა

საერთაშორისო ჩვეულება არის საერთო პრაქტიკა (ლათ. usus122 ან ობიექტური კომპო-

ნენტი), რომელიც აღიარებულია სამართლად (ანუ ოპინიო იურის [ლათ. opinio juris – რწმენა
რომ სამართალია] ან სუბიექტური კომპონენტი).
საერთო პრაქტიკა + opinio juris = საერთაშორისო ჩვეულება

ფაქტობრივის ნორმატიული ძალა

როგორც კონტინენტური შელფის საქმეზე (ლიბია/მალტა) მართლმსაჯულების საერთა-

შორისო სასამართლომ განაცხადა: „რა თქმა უნდა, თავისთავად ცხადია, რომ საერთაშო-
რისო ჩვეულებითი სამართლის მასალა უნდა მოიძებნოს, პირველ რიგში, სახელმწიფოთა
რეალურ პრაქტიკასა და opinio juris-ში.“ 123
შესაბამისად, მცნება – „ფაქტობრივის ნორმატიული ძალა“ არის საერთაშორისო
ჩვეულების იურიდიული ძალის წყარო.

საერთო პრაქტიკა

საერთო პრაქტიკა არის სუბიექტთა ქმედობებისა (მოქმედებებისა ან უმოქმედობების) ან

განცხადებების შედეგი ლოკალურ, რეგიონულ და გლობალურ ურთიერთობებში.

122
„usus [*უ´სუს/უ´ზუს „სარგებლიანობა“, „გამოყენება“]“, ლათინური იურიდიული ტერმინოლოგია
(სქოლიო 72) 403. ასევე არსებობს შემდეგი პრინციპი ჩვეულებებთან დაკავშირებით: usus fit ex iteratis
actibus, რაც ნიშნავს, რომ „გამოყენებას განაპირობებს განმეორებადობა“. Guide to Latin in International
Law (სქოლიო 72) 285.
123
Continental Shelf case (Libyan Arab Jamahiriya/Malta), Judgment of 3 June 1985.

81
 თავდაპირველად, სუბიექტებად, რომლებსაც აქვთ უფლება, ერთმანეთს შორის დაად-
გინონ საერთაშორისო ჩვეულებები, პირველ რიგში, განიხილებოდა სახელმწიფოები. ამას-
თან, თანდათანობით, საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტებსაც ენიჭებათ უფლება,
მონაწილეობა მიიღონ საერთაშორისო ჩვეულების ქმნადობის პროცესში. ასე მაგალითად,
ცოტა ხნის წინ საერთაშორისო სამართლის კომისიამ, რომელიც გაეროს გენერალური
ასამბლეის დამხმარე ორგანოა და შექმნილია საერთაშორისო სამართლის პროგრესული
განვითარებისა და კოდიფიკაციის პროცესის ხელშესაწყობად,124 აღიარა საერთაშორისო
ორგანიზაციების ეს უნარი „საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის იდენტიფიცირების
შესახებ დასკვნების პროექტში“ (ინგლ. Draft conclusions on identification of customary
international law). ამასთან, მან განმარტა, რომ საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ
ჩვეულებითი სამართლის ქმნადობის უნარი შეზღუდულია მათი წესდებით განსაზღვრული
კომპეტენციის (უფლებამოსილების) ფარგლებით.125
საერთო პრაქტიკისთვის საჭიროა გარკვეული დროის ინტერვალი და პრაქტიკის
გამოყენება სუბიექტების მიერ. საერთაშორისო ჩვეულებითი ნორმის შექმნისკენ მიმავალი
საერთო პრაქტიკის განმაპირობებელია:
1. წამოწყებისთვის – სუბიექტის მოქმედება ან განცხადება;
2. რეაგირებისთვის/პასუხისთვის – სხვა სუბიექტის (ან სუბიექტების) მოქმედება,
განცხადება ან უმოქმედობა.

საერთო პრაქტიკის წინაპირობები

1. ზემოთ ნახსენები საერთო პრაქტიკის წამოსაწყებად განმსაზღვრელია:

 რაციონალურობა – რაც ნიშნავს, რომ სუბიექტის მხოლოდ რაციონალური მოქმე-
დება (და არა ყოველგვარი მოქმედება) შეიძლება ჩაითვალოს ნორმის წარმოქმნის
ამოსავალ წერტილად. ირაციონალურმა ან უნებლიე მოქმედებამ არ შეიძლება
წამოიწყოს ჩვეულების დაბადების პროცესი;
 მატერიალური მნიშვნელობა/კონტექსტი – მაგალითად, მიუხედავად იმისა, რომ
ჩვეულებრივ სახელმწიფოთა მეთაურები ხელს ართმევდნენ ერთმანეთს შეხვედ-
რების დროს, ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ ისინი ამას აკეთებდნენ საერთაშორისო-
სამართლებრივი ვალდებულების გამო (მით უფრო, ფაქტია ისიც, რომ კორონა-
ვირუსის გავრცელების ეპოქაში მათ მისალმების სულ სხვა ფორმებს მიმართეს);
 აშკარაობა – რაც ნიშნავს, რომ მხოლოდ ისეთი მოქმედებები ან განცხადებები შეიძ-
ლება ჩაითვალოს საერთაშორისო ჩვეულების წამომწყებად, რომლებიც მკაფიოა
და მოკლებულია ბუნდოვანებას, ვინაიდან აუცილებელია, რომ ჩვეულების წამომ-
წყების პირველი ნაბიჯი სათანადოდ აღქმულ იქნეს სხვა სუბიექტთა მხრიდან;
 წარმომადგენლობითობა – რაც ნიშნავს, რომ მხოლოდ უფლებამოსილი პირების
მოქმედებები და განცხადებები (სახელმწიფოს შემთხვევაში – პრეზიდენტის,
პრემიერმინისტრის ან სახელმწიფოს პოზიციის გამოხატვის უფლებამოსილების
მქონე სხვა თანამდებობის პირისა თუ ორგანოს მოქმედებები და განცხადებები.

124
საერთაშორისო სამართლის კომისიაზე უფრო დეტალურად იხილეთ ქვემოთ ამ წიგნში.
125
(5) Commentary to the Conclusion 4 of the ILC Draft conclusions on identification of customary international
law of 2018 <http://bit.ly/2Qdkfud> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

82
 მაგალითად: სასამართლო გადაწყვეტილებები, პარლამენტის დადგენილებები და
განცხადებები, და ა.შ.) შეიძლება ჩაითვალოს ჩვეულებისათვის საჭირო პრაქტიკის
წამოწყებად.
2. რაც შეეხება სხვა სუბიექტის (სუბიექტების) საპასუხო რეაქციას საერთო პრაქტიკის
შესაქმნელად, აუცილებელია მათი მხრიდან წესის განგრძობადად და ერთგვაროვნად
გამოყენება (ინგლ. constant and uniform usage) .
3. კონკრეტული სუბიექტისათვის საერთაშორისო ჩვეულება ასევე შეიძლება წარმოიშვას
როგორც სხვა სუბიექტების მბოჭავი სამართლებრივი ნორმის (სხვათა ხელშეკრულებები,
ჩვეულებები) გამოყენებიდან, აგრეთვე პოლიტიკური შეთანხმებებიდან (როცა საჭირო
opinio juris სახეზეა).

პრინციპი opinio juris

საერთაშორისო ჩვეულების მეორე კომპონენტი – opinio juris (ასევე აღნიშნავენ უფრო

გრძელი ფრაზით – ლათ. opinio juris sive necessitatis [რწმენა, რომ სამართალია ან სავალ-
დებულოა]) არის რწმენა, რომ მოქმედების (ან უმოქმედობის) განხორციელება იურიდიული
ვალდებულებაა. ეს პრინციპი არის სუბიექტური ელემენტი, რომელიც გამოიყენება იმის
დასადასტურებლად, სუბიექტის მოქმედება ან უმოქმედობა ემყარებოდა თუ არა მის
რწმენას იმაში, რომ მას აქვს კონკრეტული ქმედობის განხორციელების იურიდიული
ვალდებულება. ამ პრინციპის აღნიშნული შინაარსი ნათლადაა მოცემული ჩრდილოეთ
ზღვის კონტინენტური შელფის საქმეებში (გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკა დანიის
წინააღმდეგ, გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკა ნიდერლანდების წინააღმდეგ) მართლ-
მსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს მსჯელობაში. მეტიც, სწორედ ეს ელემენტია
საფუძველი უბრალო წეს-ჩვეულებებსა და საერთაშორისო ჩვეულებით სამართალს შორის
განსხვავებისათვის.126
პრაქტიკაში შეიძლება გამოყენებულ იქნეს მრავალფეროვანი წყარო opinio juris-ის
არსებობის დემონსტრირებისათვის, მათ შორის ისეთი მტკიცებულებები, როგორებიცაა:
შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა, ეროვნული და საერთაშორისო სასამართლო
გადაწყვეტილებები, სამთავრობო პრესრელიზები და სხვა სამთავრობო განცხადებები,
დიპლომატიური კორესპონდენცია, და ასე შემდეგ.

126
“Not only must the acts concerned amount to a settled practice, but they must also be such, or be carried
out in such a way, as to be evidence of a belief that this practice is rendered obligatory by the existence of a rule
of law requiring it. The need for such a belief, i.e., the existence of a subjective element, is implicit in the very
notion of the opinio juris sive necessitatis. The States concerned must therefore feel that they are conforming
to what amounts to a legal obligation. The frequency, or even habitual character of the acts is not in itself
enough. There are many international acts, e.g., in the field of ceremonial and protocol, which are performed
almost invariably, but which are motivated only by considerations of courtesy, convenience or tradition, and
not by any sense of legal duty.” North Sea Continental Shelf cases (Federal Republic of Germany v Denmark,
Federal Republic of Germany v Netherlands), Judgment of 20 February 1969. საერთაშორისო ჩვეულებითი
სამართლის იდენტიფიცირების შესახებ საერთაშორისო სამართლის კომისიის 2018 წლის დასკვნების
პროექტის მე-9 დასკვნაზე მე-6 კომენტარის თანახმად: “without acceptance as law (opinio juris), a general
practice may not be considered as creative, or expressive, of customary international law; it is mere usage or
habit. In other words, practice that States consider themselves legally free either to follow or to disregard does
not contribute to or reflect customary international law (unless the rule to be identified itself provides for such
a choice).”

83
განგრძობადი წინააღმდეგობა

თუ საერთაშორისო ჩვეულების ფორმირების პროცესში საერთაშორისო სამართლის

სუბიექტი მას გააპროტესტებს, ამ სუბიექტისათვის ჩვეულება არ წარმოიშობა, სანამ ის
განგრძობადად ეწინააღმდეგება მოცემულ ნორმას. ამასთან, წინააღმდეგობა ნათლად უნდა
იყოს გამოხატული, ისე, რომ აღქმადი იყოს სხვა სუბიექტების მხრიდან. როგორც საერ-
თაშორისო სამართლის კომისიამ დაასკვნა ზემოაღნიშნულ დასკვნების პროექტში,
ჩამოყალიბების პროცესში მყოფ პრაქტიკაზე დროული რეაგირების არქონა შეიძლება
გახდეს მოცემული სუბიექტისათვის პოზიტიური opinio juris-ის არსებობის მტკიცებულება.127

2.2 საერთაშორისო ჩვეულების ფორმირება

საერთო პრაქტიკა პრინციპი opinio juris

წამოწყება რეაგირება რწმენა, რომ შეესაბამება

სუბიექტის მოქმედებით, სამართალს ანუ
მოქმედებით ან განცხადებით ან იურიდიული
განცხადებით უმოქმედობით ვალდებულებაა

რაციონალურობა განგრძობადი და
ერთგვაროვანი მტკიცებულებები,
გამოყენება რომლებიც ადასტურებს,
რომ სახეზეა opinio juris
მატერიალური
მნიშვნელობა

აშკარაობა

წარმომადგენლობითობა

127
“Failure to react over time to a practice may serve as evidence of acceptance as law (opinio juris), provided
that States were in a position to react and the circumstances called for some reaction.” დასკვნა 10, პუნქტი 3,
საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის იდენტიფიცირების შესახებ საერთაშორისო სამართლის
კომისიის 2018 წლის დასკვნების პროექტი.

84
საყოველთაო და სპეციალური საერთაშორისო ჩვეულებითი
სამართალი

საერთაშორისო ჩვეულებითი ნორმები არსებობს საყოველთაო ან სპეციალური ჩვეუ-

ლებითი საერთაშორისო სამართლის128 სახით. სპეციალური საერთაშორისო ჩვეულება
შესაძლოა იყოს რეგიონული ჩვეულება (თუ წესი გავრცელებულია გარკვეულ რეგიონში) ან
ლოკალური ჩვეულება (თუ ჩვეულებითი ნორმა შექმნილია ორ ან შეზღუდული
რაოდენობის ქვეყნებს შორის ურთიერთობებში). ამგვარად, შესაძლოა, არსებობდეს ორ-
მხრივი საერთაშორისო ჩვეულებაც, როგორც მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამარ-
თლომ დაასკვნა ინდოეთის ტერიტორიაზე გავლის უფლების საქმეში (პორტუგალია
ინდოეთის წინააღმდეგ).129
საყოველთაო საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართალი ვრცელდება ყველა სახელ-
მწიფოზე, ხოლო სპეციალური ჩვეულება მბოჭავ ძალას ფლობს უფრო მცირე რაოდენობის
ქვეყნებს შორის ურთიერთობებში. საყოველთაო საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართალი
შეიცავს ნორმებს, რომლებიც ეხება დიპლომატიურ იმუნიტეტს, ღია ზღვას, საბრძოლო
მოქმედებების მეთოდებსა და საშუალებებს, და ა.შ.
ამრიგად, სპეციალური საერთაშორისო ჩვეულებები მოქმედებს რეგიონებში ან გარ-
კვეულ ქვეყნებს შორის ურთიერთობებში; მაგალითად, ლათინურ ამერიკაში თავშესაფრის
სამართალი, რომელიც მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ განიხილა
თავშესაფრის საქმეში (კოლუმბია პერუს წინააღმდეგ). საბოლოოდ, სასამართლომ დაასკვნა:
„მხარემ, რომელიც ეყრდნობა ამგვარ ჩვეულებას, უნდა დაამტკიცოს, რომ ეს ჩვეულება
ჩამოყალიბებულია ისე, რომ იგი სავალდებულო გახდა მეორე მხარისთვის.“
შედეგად, ეს ნიშნავს, რომ სპეციალური საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის არსე-
ბობას დადასტურების ძალზე მაღალი სტანდარტი აქვს; ის უნდა იყოს დადასტურებული ან
ზემოაღნიშნული პოზიტიური ფორმების საშუალებით (მაგალითად, შიდასახელმწიფოებ-
რივი კანონმდებლობა, ეროვნული და საერთაშორისო სასამართლო გადაწყვეტილებები) ან
მხარემ, რომელიც ეყრდნობა ჩვეულების იურიდიულ სავალდებულოობას, სხვაგვარად უნდა
დაამტკიცოს, რომ ქცევის ამ წესს მეორე მხარე იყენებდა განგრძობადად და ერთგვაროვნად,
არ იყო სახეზე განგრძობადი წინააღმდეგობა ამ უკანასკნელის მხრიდან და ა.შ.130

128
საერთაშორისო სამართლის კომისია იყენებს ტერმინს: “particular customary international law”
საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის იდენტიფიცირების შესახებ დასკვნების პროექტში. დასკვნა
16: “1. A rule of particular customary international law, whether regional, local or other, is a rule of customary
international law that applies only among a limited number of States.”
129
“It is difficult to see why the number of States between which a local custom may be established on the basis
of long practice must necessarily be larger than two. The Court sees no reason why long continued practice
between two States accepted by them as regulating their relations should not form the basis of mutual rights
and obligations between the two States.” Right of Passage over Indian Territory case (Portugal v India),
Judgment of 12 April 1960.
130
“The Colombian Government must prove that the rule invoked by it is in accordance with a constant and
uniform usage practised by the States in question, and that this usage is the expression of a right appertaining
to the State granting asylum and a duty incumbent on the territorial State.” Asylum case (Colombia v Peru),
Judgment of 20 November 1950.

85
შეჯამება

ამრიგად, საერთაშორისო ჩვეულება დაუწერელი სამართლებრივი ნორმაა, რომელიც

ყალიბდება გარკვეული დროის განმავლობაში მხარეთა თანხმობის საფუძველზე და არის
ძალზე დინამიკური წყარო, რომელიც საერთაშორისო სამართალს ავსებს პრაქტიკიდან
მოპოვებული ჰაერით.

86
სამართლის ზოგადი პრინციპები
საერთაშორისო მართლმსაჯულების მუდმივმოქმედი სასამართლო
საერთაშორისო სამართლის ზოგადი პრინციპები
ლოტუსის საქმე
პრინციპი პაკტა სუნტ სერვანდა
კეთილსინდისიერების პრინციპი
ეფექტიანობის პრინციპი
ოპინიო იურის
პრინციპი lex posterior derogat legi priori
პრინციპი lex specialis derogat legi generali
პრინციპი ესტოპელი
პრინციპი res judicata
მიუკერძოებლობის პრინციპი
ადამიანურობის პრინციპი

ზოგადი ცნება

სამართლის ზოგადი პრინციპები საერთაშორისო სამართლის წყაროდ დამკვიდრდა

საერთაშორისო მართლმსაჯულების მუდმივმოქმედი სასამართლოს (რომელიც შეიქმნა
პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ)131 და მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს
(რომელიც, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ამოქმედდა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ)
სტატუტების გზით, შემდეგი ფორმულირებით: „ცივილიზებული სახელმწიფოების მიერ
აღიარებული სამართლის ზოგადი პრინციპები“. 132

სამართლის ზოგადი პრინციპების იდენტიფიკაციისა და

გამოყენების პრობლემა

სამართლის ზოგადი პრინციპები საერთაშორისო სამართლის დაუფასებელი წყაროა.

პრაქტიკაში სახელმწიფოები, ისევე როგორც საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტები,
და როგორც საერთაშორისო მართლმსაჯულების მუდმივმოქმედი სასამართლო, ისე
მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლო „ფრთხილად“ იყენებდნენ სამართლის
ზოგად პრინციპებს. ამიტომ ამ წყაროს შეფარდება საერთაშორისო სამართლის სუბიექ-

131
“Between 1922 and 1940 the PCIJ dealt with 29 contentious cases between States, and delivered 27 advisory
opinions.” International Court of Justice, “Permanent Court of International Justice” <www.icj-cij.org/en/pcij>
ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.
132
საერთაშორისო მართლმსაჯულების მუდმივმოქმედი სასამართლოს სტატუტის 38-ე (I)(3) მუხლი
და მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტის 38-ე (1)(c) მუხლი.

87
ტების მიერ, აგრეთვე საერთაშორისო სასამართლოებისა და ტრიბუნალების გადაწყვე-
ტილებებში გარკვეულწილად შეზღუდულია.133 ასეთი სიფრთხილე,134 პირველ რიგში, შემ-
დეგი ორი მიზეზის გამო მოხდა:
 „ცივილიზებული სახელმწიფოები“ – ზემოაღნიშნულ საერთაშორისო სასამარ-
თლოთა სტატუტების ეს ჩანაწერი თავიდანვე წინააღმდეგობისა და უთანხმოების
საფუძველი იყო. შესაძლოა, ამ ფორმულირების მომხრეებისთვის, თავდაპირვე-
ლად, მისი შინაარსი უპირატესად მართლაც ფარავდა დასავლური სამართლებრივი
მემკვიდრეობის ქვეყნებს (საერთო სამართლისა და სამოქალაქო სამართლის
ოჯახების წევრ სახელმწიფოებს). შესაბამისად, დროთა განმავლობაში სახელ-
მწიფოებს შორის ურთიერთობებში დისკრიმინაციის დაუშვებლობისა და სუვერე-
ნული თანასწორობის ეპოქაში, ლოგიკურად, ეს ფორმულირება კრიტიკის წყაროდ
იქცა გარკვეული დისკრიმინაციული ქვეტექსტის გამო. ამის საპასუხოდ ხშირად
ხდებოდა ამ ფორმულირების ჩანაცვლება, მაგალითად, სხვადასხვა ქვეყნის
კანონმდებლობასა თუ მეცნიერთა ნაშრომებში ისეთი უფრო ნეიტრალური გაგე-
ბებით, როგორებიცაა: სამართლის ზოგადი პრინციპები აღიარებული:
(ა) „სახელმწიფოთა საზოგადოების“ მიერ;
(ბ) „მუნიციპალურ სისტემებში“; ან, უბრალოდ,
(გ) „მხარეთა მიერ“.
ამასობაში, ფრაზის – „ცივილიზებული სახელმწიფოების მიერ აღიარებული“ –
სწორად გააზრებისას ის არსებითად მოიცავს ყველა არსებულ სახელმწიფოს,
რადგან სამართლებრივი სისტემის გარეშე ვერ იარსებებს სახელმწიფო. სახელ-
მწიფო შეიძლება იყოს ერთი სამართლებრივი ოჯახის წევრი,135 ან შეიცავდეს
სხვადასხვა ოჯახის მიდგომებსა და პრინციპებს, ან შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ
ქვეყანამ თავადაც შექმნას ახალი და უნიკალური მახასიათებლების მქონე სამარ-
თლებრივი სისტემა. ამიტომ ყოველი ასეთი სახელმწიფო, რომელიც შეესაბამება
აღნიშნულ აღწერას, განიხილება როგორც ცივილიზებული, იურიდიული თვალსაზ-

133
“In practice, both the PCIJ and ICJ have been cautious and have often restricted “General Principles” to a
limited role that some would see as a subsidiary function”. “In general, the two courts have adhered to an
apparently more positivistic approach by according conventional and customary law a presumptive priority in
application, except where these conflict with a jus cogens “principle.”, M. Cherif Bassiouni, A Functional
Approach to “General Principles of International Law” (1990) Volume 11 Issue 3 Michigan Journal of
International Law 800, 801.
134
მაგალითად, საერთაშორისო მართლმსაჯულების მუდმივმოქმედი სასამართლო ლოტუსის
საქმეში (საფრანგეთი თურქეთის წინააღმდეგ) გვთავაზობს „საერთაშორისო სამართლის
პრინციპების“ ცნების კომპლექსურ ანალიზს, თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ მისი სტატუტით იმ
დროისათვის უკვე დამკვიდრებულია „ცივილიზებული სახელმწიფოების მიერ აღიარებული
სამართლის ზოგადი პრინციპების“ ცნება, პრინციპების ყოვლისმომცველ ანალიზში მხოლოდ
„საერთაშორისო სამართლის პრინციპებს“ განიხილავს და მათ უნივერსალურ ბუნებაზე სვამს
აქცენტს: “[T]he Court considers that the words “principles of international law", as ordinarily used, can only
mean international law as it is applied between all nations belonging to the community of States.” Case of the
S.S. “Lotus” (France v Turkey), Judgment No.9 of 7 September 1927. საერთაშორისო მართლმსაჯულების
მუდმივმოქმედი სასამართლოს საქმეების თაობაზე მასალები ხელმისაწვდომია შემდეგ ვებ-
მისამართზე <www.icj-cij.org/en/pcij>.
135
როგორც ადრე უკვე აღვნიშნეთ, სამართლებრივი ოჯახები, ხშირად, ასევე მოიხსენიება როგორც
მთავარი (ძირითადი) სამართლებრივი სისტემები.

88
 რისით (მათ შორის, ბუნებრივია, ისლამური სამართლებრივი ტრადიციის ქვეყნე-
ბიც,136 მიუხედავად იმისა, რომ რეალობაში საერთაშორისო სასამართლოები
ძალზე იშვიათად მიმართავენ ამ სამართლებრივ ტრადიციას137).
 არამკაფიოობა – პოზიტივიზმის ზეობის ეპოქაში სამართალს, ჩვეულებრივ, მხო-
ლოდ პოზიტიურ წყაროებში ხედავენ. ამასობაში, თეორიულად, სამართლის ზოგა-
დი პრინციპები შეიძლება იყოს როგორც პოზიტიურ, ისე არაპოზიტიურ ფორმებში
აღმოჩენილი. პოზიტივისტები აღიარებენ, რომ გაურკვევლობის თავიდან ასა-
ცილებლად საერთაშორისო სამართლის ეს წყარო უნდა გავიაზროთ როგორც
პოზიტიური მონაცემების შედარებითი კვლევის პროდუქტი; მეორე მხრივ, ნატუ-
რალისტები ამტკიცებენ, რომ სასამართლოს სტატუტებში სამართლის ზოგადი
პრინციპების არსებული ფორმულირება იძლევა ბუნებითი სამართლის პრინ-
ციპების საერთაშორისო სამართალში ინტეგრირების შესაძლებლობას. ამასთან,
ორივე შემთხვევაში, გაურკვევლობა არ შემოიფარგლება მხოლოდ სამართლის
ფილოსოფიურ გააზრებებს შორის დაპირისპირებით. თვით პოზიტივისტებსაც
უჭირთ პოზიტიურ მონაცემთა მკაფიო და ზუსტი ჩამონათვალის გაკეთება.

სად იბადება სამართლის ზოგადი პრინციპები

სამართლის ზოგად პრინციპებად უნდა წარმოვსახოთ ის პრინციპები, რომლებიც გაზია-

რებულია ყველა სამართლებრივი ოჯახისა და თითქმის ყველა სამართლებრივი სისტემის
მიერ. რაც ნიშნავს, რომ მათ აღმოსაჩენად რთული და ყოვლისმომცველი კვლევაა ჩასა-
ტარებელი.
უპირველეს ყოვლისა, ტრადიციული გზა ამ პრინციპების აღმოსაჩენად არის მათი ძიება
ძირითად ეროვნულ სამართლებრივ ოჯახებსა და სახელმწიფოთა ეროვნულ სამართლებ-
რივ სისტემებში, და შესაბამისი პოზიტიური მონაცემების ანალიზი.
მეორე მხრივ, გარკვეულ შემთხვევებში, მათი წარმოშობის ადგილად ასევე გაიგება
ხოლმე სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთქმედების სივრცეც (საერთაშორისო ხელშე-
კრულებები, საერთაშორისო ჩვეულებები, სახელმწიფოთა საგარეო-პოლიტიკური მიდგო-
მები, საგარეო-პოლიტიკური განცხადებები და ა.შ.). ამ გზით გამოკვეთილ პრინციპებს
ხშირად უწოდებენ საერთაშორისო სამართლის ზოგად პრინციპებს.
საერთაშორისო სამართლის პრინციპების უდიდესი ნაწილი, ცხადია, მოცემულია
საერთაშორისო ხელშეკრულებებსა და ჩვეულებებში (ანუ მართლმსაჯულების საერთაშო-
რისო სასამართლოს სტატუტის 38-ე მუხლის 1-ელი (ა) და 1-ელი (ბ) პუნქტებში მოცემულ

136
“Since its inception, a majority of judges on the ICJ has always resisted reading Article 38(1)(c) to require the
ICJ to consider Islamic law and other non-Western bodies of law as norms that should be taken into account as
the ICJ develops its interpretation of international law.” Clark B. Lombardi, “Islamic Law in the Jurisprudence of
the International Court of Justice: An Analysis” (6-1-2007) Volume 8 Number 1 Chicago Journal of International
Law footnote 31, 92.
137
“In two of the cases, the official judgment itself mentioned Islamic law – although, as we shall see, neither
of these two judgments discussed Islamic law in any meaningful way. In seven other cases, judges filed separate
opinions concurring with or dissenting from the judgment and mentioning Islamic law.” “References are always
brief, never supported by substantial explanation or citation, and show little reflection on the thorny question
of how modern judges with little or no formal training in Islamic law can speak convincingly about the meaning
of the Shari’ah.” იქვე 94, 115.

89
წყაროებში) და პრაქტიკაში მათი შეფარდება ხდება როგორც სახელშეკრულებო ან ჩვეულე-
ბითი პრინციპებისა.
მაგრამ მაინც როგორ უნდა გამოვყოთ ამ პრინციპებსა და საერთოდ, საერთაშორისო ურ-
თიერთქმედების პროცესში ჩამოყალიბებულ სამართლებრივ პრინციპებს შორის უშუალოდ
სამართლის ზოგადი პრინციპები (სტატუტის 38-ე მუხლის 1-ელი (გ) პუნქტის გაგებით)?
ყველაზე უფრო დასაბუთებულ მეთოდად ჩანს საკუთრივ პრინციპების მატერიალურ
შინაარსში ჩაღრმავება, მიუხედავად იმისა, რომ ის შესაძლოა, ასახული იყოს კიდეც რო-
მელიმე საერთაშორისო ხელშეკრულებაში ან ჩვეულებაში. შესაბამისად, თუ მოცემული
პრინციპი (ა) ზოგადსამართლებრივი ბუნებისაა ან სამართლებრივი განზომილების მახასი-
ათებელია (მაგალითად, კანონიერების პრინციპი ან მისგან გამოყვანილი ისეთი პრინცი-
პები, როგორებიცაა: სამართლის წინაშე თანასწორობის პრინციპი, nullum crimen sine lege,
nulla poena sine lege (ლათინურად) პრინციპი [არც დანაშაული და არც სასჯელი სამართლის
გარეშე], ან საერთაშორისო ურთიერთქმედების სივრცეში განვითარებული ისეთი პრინციპი,
როგორიცაა – არ მიაყენო ზიანი [ინგლ. no-harm] და სხვა), ან (ბ) სტრუქტურულ ხასიათს
ატარებს (მაგალითად, პრინციპი opinio juris), ის შესაძლოა გავიაზროთ სტატუტის 38-ე
მუხლის 1-ელი (გ) პუნქტის ფორმულირების ქვეშ.138

სტრუქტურული პრინციპები

სამართლის ზოგად პრინციპებს შორის გამოყოფენ სტრუქტურულ პრინციპებს, რომლებიც

საერთაშორისო სამართლის შენობის საძირკველია – (1) საერთაშორისო სამართლის სხვა
წყაროთა იურიდიული სავალდებულოობის დამფუძნებელს და (2) ნორმათა შორის მოწეს-
რიგების სტანდარტების დამდგენს. ეს პრინციპებია:
 პრინციპი პაკტა სუნტ სერვანდა (ლათ. pacta sunt servanda) – შეთანხმებები უნდა
სრულდებოდეს (შეთანხმებებისადმი ერთგულების პრინციპი);
 კეთილსინდისიერების პრინციპი – საერთაშორისო სამართალურთიერთობის
მხარეები ერთმანეთს კეთილსინდისიერად უნდა მოეპყრონ;
 ეფექტიანობის პრინციპი – რომელიც ემყარება ფაქტობრივის ნორმატიული ძალის
იდეას;139
 ოპინიო იურის (opinio juris) – რწმენა, რომ მოქმედება (ან უმოქმედობა) თუ
განცხადება შეესაბამება სამართალს და განხორციელდა სამართლებრივი ვალდე-
ბულების შესასრულებლად;
 პრინციპი lex posterior derogat legi priori – ახალი სამართლებრივი ნორმა გადა-
ფარავს [სჯობნის] ძველ სამართლებრივ ნორმას;

138
ცალკეული ავტორები სამართლის ზოგადი პრინციპების წარმოშობის შესაძლო სივრცედ ასევე
აღიქვამენ ბუნებით სამართალს. მათ მიაჩნიათ, რომ სტატუტის აღნიშნული ფორმულირება ღია
სარკმელია ბუნებითი სამართლის სამყაროში. თუმცა ამ შემთხვევაში რთულია ვიპოვოთ
საყოველთაოდ გაზიარებული მეთოდოლოგია და, რაც მთავარია, გამოვკვეთოთ ის მონაცემები,
საიდანაც უნდა გამოყვანილ იქნეს ყველასათვის საერთო სამართლის ზოგადი პრინციპები. ამ თემის
უფრო დეტალური ანალიზი იხილეთ წიგნში: David Pataraia, International Law: Text, Cases and Materials
(1st ed, Routledge 2021) 75-77.
139
იხ. David Pataraia, Rechtsnachfolge im Völkerrecht, Dismembration der Sowjetunion und Georgien (Jus Press
2019) 5, 6.

90
  პრინციპი lex specialis derogat legi generali – სპეციალური სამართლებრივი ნორმა,
რომელიც არეგულირებს კონკრეტულ ურთიერთობებს, გადაფარავს [სჯობნის] იმ
ნორმას, რომელიც არეგულირებს ზოგად საკითხებს.

უნივერსალური და დარგობრივი სამართლის ზოგადი პრინციპები

სამართლის ზოგად პრინციპებს შორის შესაძლოა გამოვყოთ ისეთები, რომლებიც მთლიანი

საერთაშორისო სამართლის პრინციპებია (მაგალითად, სტრუქტურული პრინციპები), და
ისეთები, რომლებიც საერთაშორისო სამართლის ცალკეულ დარგებში გამოიყენება.
მთლიანი საერთაშორისო სამართლის სამართლის ზოგადი პრინციპების დამატებითი
მაგალითებია:
 პრინციპი ესტოპელი – რომელიც ხელს უშლის მხარის მიერ ადრე ქცევით ან
განცხადებით აღიარებული ფაქტის უარყოფას;
 პრინციპი res judicata – რომელიც გამორიცხავს დავის გაგრძელებას იმავე საკით-
ხებზე და იმავე მხარეებს შორის, როდესაც დავის გადაწყვეტის რომელიმე მექა-
ნიზმით საბოლოო გადაწყვეტილება უკვე მიღებულია;
 მიუკერძოებლობის პრინციპი (დავის მიუკერძოებლად გადაწყვეტის პრინციპი) –
რომლის მიხედვითაც მოსამართლის, არბიტრის ან დავის მოგვარების სხვა უფლე-
ბამოსილი საერთაშორისო მექანიზმის გადაწყვეტილებები არ უნდა ემყარებოდეს
მიკერძოებას ან რაიმე სახის სხვა პრეფერენციას.
რაც შეეხება სამართლის ზოგად პრინციპებს, რომლებიც აღიარებულია საერთაშორისო
სამართლის კონკრეტულ დარგში, ასეთი პრინციპების მაგალითია ადამიანურობის პრინ-
ციპი საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალში. ადამიანურობის პრინციპი გულისხმობს,
რომ მშვიდობიანი მოსახლეობა (სამოქალაქო პირები) არ უნდა გახდეს თავდასხმის
ობიექტი და მის მიმართ უნდა იქნეს გამოყენებული ადამიანური მოპყრობა, ასევე, რომ
აკრძალულია მოწინააღმდეგე მებრძოლთათვის გადამეტებული დაზიანების ან ზედმეტი
ტანჯვის მიყენება.

91
სახელმწიფოთა ცალმხრივი აქტები
დაპირება
უარყოფა
ცნობა
პროტესტი
სახელმძღვანელო პრინციპები

ცალმხრივი აქტების ფორმები

სახელმწიფოთა ცალმხრივი აქტები, საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად, სახელ-

მწიფოთა ვალდებულებების ერთ-ერთი არსებითი წყაროა. მისი ფორმებია: დაპირება,
უარყოფა, ცნობა, პროტესტი.
ეფექტიანობისა და კეთილსინდისიერების პრინციპები წარმართავენ ცალმხრივი
აქტების შეფარდების პროცესს. პირველი პრინციპი ხელმძღვანელობს ამგვარი აქტების
დამკვიდრებას, შეცვლას ან გაუქმებას და ორივე მათგანი არის ცალმხრივი აქტების იური-
დიული სავალდებულოობის საფუძველი.

სახელმძღვანელო პრინციპები

საერთაშორისო სამართლის კომისიამ მიიღო 10 „სახელმძღვანელო პრინციპის“ ამსახ-

ველი დოკუმენტი, კომენტარებთან ერთად, რომლებიც გამოიყენება სახელმწიფოების ცალ-
მხრივ დეკლარაციებთან დაკავშირებით.140 ამ დოკუმენტში კომისია აღნიშნავს სახელმწი-
ფოთა ცალმხრივი აქტების რამდენიმე მაგალითს: „საფრანგეთის მხრიდან ატმოსფეროში
ბირთვული იარაღის გამოცდის შეწყვეტის შესახებ 1974 წელს გაკეთებული დეკლარაციების
გარდა, სუეცის არხზე ეგვიპტის მიერ 1957 წლის 24 აპრილს გაკეთებული დეკლარაცია და
იორდანიის მიერ დასავლეთის სანაპიროს ტერიტორიებზე პრეტენზიებზე უარის თქმა
წარმოადგენს მათი ავტორების განზრახვის მნიშვნელოვან მაგალითებს საკუთარი თავის
დავალდებულების თაობაზე.“
საერთაშორისო სამართლის კომისიამ ჩამოაყალიბა შემდეგი „სახელმძღვანელო
პრინციპები“:
1. საჯაროდ გაკეთებულმა დეკლარაციამ და დავალდებულების ნების გამოხატვამ
შეიძლება გამოიწვიოს სამართლებრივი ვალდებულებების შექმნა სხვების მიმართ.
ამგვარი დეკლარაციების სავალდებულო ხასიათი ემყარება კეთილსინდისიერების
პრინციპს;
2. ნებისმიერი სახელმწიფო უფლებამოსილია, აიღოს იურიდიული ვალდებულება
ცალმხრივი დეკლარაციის საშუალებით;

140
Guiding Principles applicable to unilateral declarations of States capable of creating legal obligations with
commentaries thereto, International Law Commission, 58th session, 2006 <http://bit.ly/363f5HK>
ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

92
 3. ამგვარი დეკლარაციების იურიდიული შედეგების დასადგენად საჭიროა, გათვალის-
წინებულ იქნეს მათი შინაარსი, ყველა ფაქტობრივი გარემოება, რომელშიც ისინი
გაკეთდა, და რეაქცია, რომელიც მათ გამოიწვიეს;
4. ცალმხრივი დეკლარაცია ავალდებულებს სახელმწიფოს საერთაშორისო დონეზე
მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ იგი გაკეთებულია ამის უფლებამოსილების მქონე
ორგანოს მიერ;
5. ცალმხრივი დეკლარაცია შეიძლება ჩამოყალიბდეს ზეპირად ან წერილობით;
6. ცალმხრივი დეკლარაცია შეიძლება მიმართული იყოს საერთაშორისო თანამეგობ-
რობისადმი მთლიანობაში, ერთი ან რამდენიმე სახელმწიფოსადმი ან საერთა-
შორისო სამართლის სხვა სუბიექტისადმი;
7. ცალმხრივი დეკლარაცია ქმნის მისი ავტორის ვალდებულებებს მხოლოდ იმ
შემთხვევაში, თუ იგი ფორმულირებულია მკაფიო და სპეციფიკური ფორმით;
8. ცალმხრივი დეკლარაცია, რომელიც ეწინააღმდეგება საყოველთაო საერთაშორისო
სამართლის იმპერატიულ ნორმას, ბათილია და არ ქმნის იურიდიულ ვალდებუ-
ლებას;141
9. საზოგადოდ, სხვა სახელმწიფოებისთვის არანაირი ვალდებულება არ შეიძლება
წარმოიშვას ავტორი სახელმწიფოს ცალმხრივი დეკლარაციიდან. თუმცა სხვა დაინ-
ტერესებულმა სახელმწიფომ ან სახელმწიფოებმა დამოუკიდებლად შეიძლება
აიღონ ვალდებულებები მოცემულ ცალმხრივ დეკლარაციასთან დაკავშირებით
მისი მკაფიო მიღების შემთხვევაში და ფარგლებში;
10. როგორც წესი, დაუშვებელია ცალმხრივი დეკლარაციის, რომელმაც უკვე შექმნა
სამართლებრივი ვალდებულებები დეკლარაციის ავტორი სახელმწიფოსთვის,
თვითნებურად გაუქმება. იმის შესაფასებლად, გაუქმება თვითნებურია თუ არა,
ყურადღება უნდა მიექცეს:
 დეკლარაციის ნებისმიერ სპეციფიკურ პირობას, რომელიც ეხება გაუქმებას;
 რამდენად ეყრდნობიან დეკლარაციით გამოწვეულ ვალდებულებებს მათი
ადრესატები;
 მოხდა თუ არა გარემოებათა ძირეული ცვლილება.

141
ამჟამად საერთაშორისო სამართლის კომისია მუშაობს საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის
იმპერატიული ნორმების (jus cogens ნორმების) საკითხზე. დასკვნების პროექტის ტექსტისა და
დანართის პროექტის მიხედვით, რომლებიც დროებით იქნა მიღებული სარედაქციო კომიტეტის მიერ
პირველი მოსმენით 2019 წელს, საერთაშორისო სამართლის იმპერატიულ ნორმებთან წინააღ-
მდეგობაში მყოფ ცალმხრივ აქტთან დაკავშირებით ვხვდებით ფორმულირებებს: „არ ქმნის
ვალდებულებას“ და „წყვეტს არსებობას“, ნაცვლად „ბათილობისა“, როგორც ეს მოცემულია სახელ-
მწიფოთა ცალმხრივ დეკლარაციებთან დაკავშირებით სახელმძღვანელო პრინციპების ამსახველ
ზემოაღნიშნულ დოკუმენტში. დასკვნების პროექტის თანახმად (დასკვნა 15 [16]): “1. A unilateral act of
a State manifesting the intention to be bound by an obligation under international law that would be in conflict
with a peremptory norm of general international law (jus cogens) does not create such an obligation. 2. An
obligation under international law created by a unilateral act of a State ceases to exist if and to the extent that
it conflicts with a new peremptory norm of general international law (jus cogens).”

93
გარემოებათა ძირეული ცვლილება

ამ კონტექსტში ტერმინი: „გარემოებათა ძირეული ცვლილება“ (ლათ. clausula rebus sic

stantibus)142 უკავშირდება სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ 1969 წლის ვენის კონ-
ვენციის 62-ე მუხლს. ამ მუხლის ინტერპრეტირებისას ცალმხრივ აქტებთან მიმართებით
შესაძლოა დავასკვნათ, რომ სუბიექტს შეუძლია, დაეყრდნოს აღნიშნულ საფუძველს, თუ ამ
გარემოებების არსებობა მხარის ცალმხრივი აქტის არსებითი საფუძველი იყო, ან გარე-
მოებათა ძირეული ცვლილება რადიკალურად შეცვლის ძალაში მყოფი ვალდებულებების
მოქმედების სფეროს (ფარგლებს).
დაბოლოს, საერთაშორისო სამართლის კომისია თავად მიიჩნევს, რომ მე-10 პრინციპში
განსაზღვრული კრიტერიუმები (რომლებიც განსაზღვრავს, გაუქმება თვითნებურია თუ არა)
არის ღია ფორმის ჩამონათვალი, რომელიც არ არის სრული და ექვემდებარება შემდგომ
განვითარებას.

142
“A condition sometimes argued to be implicit in international instruments to the effect that they cease to be
obligatory when the facts that were a necessary precondition to the agreement have fundamentally changed
so as to undermine the intent of the parties.” Guide to Latin in International Law (სქოლიო 72) 55.

94
დამხმარე წყაროები
სამართლის ნამდვილი წყარო
სამართლის შეფარდება
ნორმაშემოქმედება
სამართლის განვითარება

დამხმარე წყაროების არსი

მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტის თანახმად, სასამართლო

გადაწყვეტილებები და განსაკუთრებით კვალიფიცირებულ მეცნიერთა სწავლებები აღია-
რებულია საერთაშორისო სამართლის დამხმარე წყაროებად.
სამართლის დამხმარე წყაროს ნამდვილი ბუნებაა ის, რომ:
 ის არ წარმოადგენს სამართლის ნამდვილ წყაროს;
 ის დამხმარე საშუალებაა სამართლის შეფარდების პროცესში (მათ შორის,
სამართლებრივი წესებისა და პრინციპების არსებობის შემოწმებისა და არსებული
წესებისა და პრინციპების სათანადო განმარტების პროცესში);
 ის ხელს უწყობს ნორმაშემოქმედების (სამართლის განვითარების) პროცესს.

სასამართლო გადაწყვეტილებები

საერთაშორისო სამართალში სასამართლოს გადაწყვეტილებებს აქვს სავალდებულო ძალა

მხოლოდ მხარეებისათვის და მოცემულ საქმესთან დაკავშირებით (როგორც, მაგალითად,
ეს განსაზღვრულია მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს მიმართ სტატუტის
59-ე მუხლის შესაბამისად). პრეცედენტის დოქტრინა, როგორც ის არსებობს საერთო სამარ-
თლის სამართლებრივი ოჯახის ქვეყნებში, საერთაშორისო სამართალში არ გამოიყენება.
საზოგადოდ, საერთაშორისო სასამართლო გადაწყვეტილებების იურიდიული ბუნება
სამოქალაქო სამართლის ოჯახის ქვეყნების სასამართლო გადაწყვეტილების სამართლებ-
რივი ძალის მსგავსია (მიუხედავად ამ ნიშნით თავად სამოქალაქო სამართლის ოჯახის
ქვეყნებს შორისაც არსებული განსხვავებებისა).
თუმცა პრაქტიკაში საერთაშორისო სამართლის სუბიექტები, ისევე როგორც კვალიფი-
ციური მეცნიერები არცთუ ისე იშვიათად ციტირებენ სასამართლო გადაწყვეტილებებს,
როგორც რაიმე ცნებისა თუ პოზიციის საიმედო ინტერპრეტაციის საშუალებას. გარდა ამისა,
თავად სასამართლოებიცა და ტრიბუნალებიც გადაწყვეტილებათა დასაბუთებისას (რაც,
თავის მხრივ, ყოველი საერთაშორისო სასამართლოსა თუ ტრიბუნალის ვალდებულებაა),
ხშირად იშველიებს საერთაშორისო სასამართლოების, ტრიბუნალებისა თუ დავების
მოგვარების სხვა საერთაშორისო ორგანოების ადრე მიღებულ გადაწყვეტილებებს, და
უფრო იშვიათად, ეროვნული სასამართლოების გადაწყვეტილებებსაც კი მოცემული
საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმის არსებობის დასადასტურებლად თუ განსამ-
ტკიცებლად.

95
განსაკუთრებით კვალიფიცირებულ მეცნიერთა სწავლებები

განსაკუთრებით კვალიფიცირებულ მეცნიერთა სწავლებებთან დაკავშირებით, პირველ

რიგში, უნდა გვახსოვდეს, თუ რა დიდი გავლენა მოახდინა ზოგიერთმა ზემოაღნიშნულმა
დიდმა მეცნიერმა თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის საფუძვლების ჩამოყალი-
ბებასა და განვითარებაზე.
სამართლებრივი პოზიტივიზმის, როგორც ძირითადი სამართლებრივი თეორიის, გაბა-
ტონების შემდეგ, ბუნებრივია, დაიწყო მეცნიერთა ნაშრომების მნიშვნელობის შემცირებაც.
თუმცა, მიუხედავად ამისა, დღემდე განსაკუთრებით კვალიფიცირებულ მეცნიერთა სწავ-
ლებები, ისევე როგორც სასამართლო გადაწყვეტილებები, კვლავ მიიჩნევა ავტორიტეტულ
წყაროდ შესაბამისი სამართლებრივი პოზიციის დასაკავებლად ან დასასაბუთებლად.

96
რბილი სამართალი
კვაზიიურიდიული ინსტრუმენტები
პოლიტიკური შეთანხმება
პოლიტიკის თაობაზე დეკლარაცია
დასკვნითი აქტი
საერთაშორისო ორგანიზაციების ორგანოების გადაწყვეტილებები
საერთაშორისო სამართლის წარმოებული წყარო
საერთაშორისო სამართლის კომისია

რბილი სამართლის შინაარსი

დღესდღეობით, საერთაშორისო სამართლის მეცნიერებასა და პრაქტიკაში ტერმინი

„რბილი სამართალი“ ფართოდ გამოიყენება იურიდიულად არასავალდებულო კვაზი-
იურიდიული ინსტრუმენტების დასახასიათებლად.
საერთაშორისო სამართლის სუბიექტებს ზოგჯერ სჭირდებათ გარკვეული წესებისა და
პრინციპების ადაპტაცია და შემოწმება რბილი სამართლის მეშვეობით, სანამ ისინი
უახლოეს ან შორეულ მომავალში იქცევიან ნამდვილ სამართლად.
საერთო ჯამში, რბილი სამართალი ნიშნავს, რომ:
 ის არ არის საკუთრივ სამართალი;
 მას აქვს შეზღუდული ნორმატიული ძალა;
 ის უნდა გავიგოთ პროგრამების და არა სამართლებრივი დანაწესების, სახელმძღვა-
ნელო მითითებების და არა მკაცრი სამართლებრივი ვალდებულებების გაგებით.
შესაბამისად, რბილი სამართალი მოიცავს ისეთ კვაზიიურიდიულ ინსტრუმენტებს,
რომლებიც არც მკაცრად სავალდებულო ხასიათისაა და არც პირდაპირი გაგებით იური-
დიული სავალდებულოობის მატარებელია.

რბილი სამართლის ფორმები

რბილი სამართლის უამრავი ნაირსახეობის მიუხედავად, შესაძლებელია, განზოგადდეს

მისი ყველაზე ფართოდ გამოყენებული და აღიარებული ფორმები:
1. საერთაშორისო ურთიერთობებში მრავალი პოლიტიკური შეთანხმება, პოლი-
ტიკის თაობაზე დეკლარაცია და „დასკვნითი აქტი“, რომელიც მიიღება საერთა-
შორისო კონფერენციების დასრულების შემდეგ, მართალია, შესაძლოა, დიდი
ისტორიული და პოლიტიკური მნიშვნელობის მქონეც იყოს, მაგრამ არ არის
იურიდიული ძალის მატარებელი. მაგალითად, ჰელსინკის 1975 წლის დასკვნითი
აქტი არის რბილი სამართლის ნიშანდობლივი მაგალითი. ამრიგად, პოლიტიკური
შეთანხმებები, დეკლარაციები და სხვა მსგავსი ბუნების მქონე დოკუმენტები
ფართოდ განიხილება როგორც რბილი სამართალი.
2. რბილი სამართლის სხვა მაგალითები იწარმოება საერთაშორისო ორგანიზაციების
ქსელიდან, რომლებიც საერთაშორისო ორგანიზაციების ორგანოების გადაწყვე-
ტილებების სახით ფორმდება. ამასთან, ზოგჯერ ამ გადაწყვეტილებებს შეიძლება

97
 ჰქონდეს კიდეც სავალდებულო ხასიათი, რაც აუცილებლად უნდა გამომდი-
ნარეობდეს შესაბამისი ორგანიზაციის სადამფუძნებლო საერთაშორისო ინსტრუ-
მენტიდან. შესაბამისად, ასეთი სავალდებულო გადაწყვეტილებები სამართლებ-
რივი ვალდებულებების [მეორეულ] წყაროდ (საერთაშორისო სამართლის წარ-
მოებულ წყაროდ) შეიძლება ჩავთვალოთ. ამგვარი გადაწყვეტილებების უმე-
ტესობა ადმინისტრაციულ საკითხებს ეხება, როგორებიცაა, მაგალითად, ორგანი-
ზაციის ბიუჯეტი, შიდა პერსონალი და ა.შ.
უფრო იშვიათად კი, საერთაშორისო ორგანიზაციების სივრცეში ჩნდება შიდა
სტრუქტურის ისეთი ორგანოები, რომლებსაც აქვთ უფლება, მიიღონ იურიდიულად
სავალდებულო გადაწყვეტილებები არსებით საწესდებო საკითხებზე. მაგალითად,
გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის უშიშროების საბჭო ერთ-ერთია იმ მცირეთა
შორის, რომელსაც აქვს უფლება, სამართლებრივად დაავალდებულოს სახელ-
მწიფოები არსებით საკითხებზე. მაგალითად, წესდების 25-ე მუხლის თანახმად:
„გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წევრები თანხმდებიან, რომ მიიღებენ და
შეასრულებენ უშიშროების საბჭოს გადაწყვეტილებებს წინამდებარე წესდების
შესაბამისად.“
ამის მიუხედავად, საერთაშორისო ორგანიზაციების შიდა ორგანოების გადაწყვე-
ტილებები უმეტესწილად რეკომენდაციებად გვევლინება. მაგალითად, გაეროს
გენერალურ ასამბლეას ზოგადად აქვს უფლებამოსილება, დაიწყოს კვლევები,
განიხილოს სხვადასხვა საკითხი და გააკეთოს რეკომენდაციები, რომლებიც არ არის
იურიდიულად სავალდებულო ძალის მქონე. სწორედ ამ ტიპის გადაწყვეტილებები
ითვლება რბილ სამართლად.

რბილი სამართალი, როგორც სამართლის განმარტებისა და

განვითარების ინსტრუმენტი

ამავე დროს, პოლიტიკური შეთანხმებები, დეკლარაციები, დასკვნითი აქტები და ა.შ.,

აგრეთვე საერთაშორისო ორგანიზაციების შიდა ორგანოების იურიდიულად არასავალ-
დებულო გადაწყვეტილებები შეიძლება ჩაითვალოს სამართლის ინტერპრეტაციისა და
განვითარების მნიშვნელოვან ინსტრუმენტად, საერთაშორისო სამართლის ზემოხსენებული
დამხმარე წყაროების მსგავსად.
ამ თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი როლი ეკუთვნის, მაგალითად, საერთაშორისო
სამართლის კომისიას, რომელიც შეიქმნა გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ 1947 წელს
გენერალური ასამბლეის მანდატის შესასრულებლად, წესდების მე-13 მუხლის 1 (ა)
ქვეპუნქტით, რათა მას დაეწყო კვლევები და გაეკეთებინა რეკომენდაციები „საერთაშორისო
სამართლის პროგრესული განვითარების წახალისებისა და კოდიფიცირების მიზნით“.
შესაბამისად, მსგავსი დებულება აისახა საერთაშორისო სამართლის კომისიის წესდებაშიც,
რომლის მიხედვითაც საერთაშორისო სამართლის კომისია შექმნილია საერთაშორისო
სამართლის პროგრესული განვითარების ხელშეწყობისა და მისი კოდიფიცირებისათვის.
რაც შეეხება სახელდობრ კომისიის ფორმირების წესს, საერთაშორისო სამართლის
კომისიის წესდება ადგენს, რომ: „კომისია შედგება ოცდათოთხმეტი წევრისგან, რომლებიც
საერთაშორისო სამართლის სფეროში აღიარებული კომპეტენციის მქონე პირები არიან.“
საერთაშორისო სამართლის კომისიის წევრებს ირჩევს გაეროს გენერალური ასამბლეა წევრი

98
სახელმწიფოების მთავრობების მიერ დასახელებული კანდიდატების სიიდან. ამავე დროს,
„დაუშვებელია, კომისიის ორი წევრი იყოს ერთი და იმავე სახელმწიფოს მოქალაქე.“ 143

2.3 სპეციფიკური რაკურსი საერთაშორისო სამართლის წყაროების სავალდებულოობის

დაფუძნებაზე

პრიციპი კეთილ- ეფექტიანობის

pacta sunt სინდისიერების პრინციპი
servanda პრინციპი

პრიციპი
opinio
juris
სამართლის ზოგადი
პრინციპები

საერთაშორისო საერთაშორისო
ხელშეკრულებები ჩვეულებები

დამხმარე წყაროები

რბილი სამართალი

ცალმხრივი აქტები

სამართლის ზოგიერთი სტრუქტურული ზოგადი პრინციპი აფუძნებს

საერთაშორისო სამართლის წყაროების იურიდიულ სავალდებულოობას

143
საერთაშორისო სამართლის კომისიის წესდების მე-2 და მე-3 მუხლები.

99
საერთაშორისო სამართლის
კომპლექსური მოწყობა – არსებობს თუ
არა საერთაშორისო სამართალში
იერარქია?
პრიორიტეტი
ნამდვილობა
სამართლის წყაროების არაიერარქიული სისტემა
ნორმათა კომპლექსური მოწყობის სისტემა
სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენცია
ახალი ნორმა აუქმებს [გადაფარავს] ძველ ნორმას
სპეციალური ნორმა აუქმებს [გადაფარავს] ზოგად ნორმას
ნიკარაგუაში და მის წინააღმდეგ სამხედრო და გასამხედროებულ საქმიანობასთან
დაკავშირებით საქმე
გაეროს წესდების 103-ე მუხლი
ბუნებითი სამართლის სამართლებრივი თეორია
საერთაშორისო ღირებულებათა სისტემის კონცეფცია
ერგა ომნეს ვალდებულებები
იუს კოგენს ნორმები
ბარსელონის ელექტროენერგიის მწარმოებელი კომპანიის საქმე
აღმოსავლეთ ტიმორის საქმე
დისპოზიციური ნორმები
სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის შესახებ მუხლების პროექტი
უნივერსალური იურისდიქცია

ნორმათა შორის პრიორიტეტი და ნორმათა ნამდვილობა

საერთოდ, სამართალში იერარქია ადგენს ნორმებს შორის ზემდგომ-ქვემდგომობის მიმარ-

თებას. ამ კონტექსტში, ძირითადად, განიხილება ხოლმე შემდეგი ორი საკითხი:
1. პრიორიტეტი ნორმებს შორის (მათი ნამდვილობის განზომილების შეხების
გარეშე). ამგვარი პრიორიტეტის მარეგულირებელი პრინციპები და წესები ადგენს
მხოლოდ უპირატესობის სტანდარტებს და იმას, კონკრეტულ ვითარებაში თუ
რომელი წესი უნდა გამოიყენოს ამა თუ იმ სუბიექტმა თავისი სამართლებრივი
ვალდებულებების შესასრულებლად.
2. ნამდვილობა, როდესაც ყოველმა ნორმამ ზემდგომი ნორმისგან უნდა მიიღოს
ნამდვილობა, და თუ ეწინააღმდეგება ზემდგომ ნორმას, იგი ბათილია.

ეროვნული სამართალი

ეროვნული სამართლებრივი სისტემები იერარქიულია. იერარქიული სტრუქტურები

განსხვავდება ერთმანეთისაგან და მნიშვნელოვანწილად დამოკიდებულია მმართველობის
ფორმაზე. ამის მიუხედავად, საზოგადოდ, ყველა სახელმწიფოში არსებობს იერარქია

100
სამართლის წყაროებსა და შესაბამის ნორმებს შორის, რაც, როგორც წესი, შეესაბამება
სახელისუფლებო ორგანოს მიერ დაკავებულ ადგილს ნორმაშემოქმედების პროცესში.
ამრიგად, ეროვნული სამართალი ხელმძღვანელობს პრინციპით – ლათ. lex superior derogat
inferiori 144 (ნორმა [კანონი], რომელიც უფრო ზემდგომია იერარქიაში, გადაფარავს
ქვემდგომს).
საერთო ჯამში, ამ პრინციპში lex superior შეიძლება გავიგოთ, როგორც:
1. სამართლის წყაროების მიხედვით იერარქიაში უფრო მაღალი დონის ნორმა და
ასეთი გაგება გულისხმობს იერარქიის არსებობას სამართლის წყაროებს შორის;
2. ნორმა, რომელსაც უფრო მაღალი სტატუსი აქვს სხვა სტრუქტურული წესის
(მიდგომის) საფუძველზე, როგორც, მაგალითად, საერთაშორისო სამართალში
იმპერატიული ნორმების შემთხვევაში.
ასე რომ, პირველი გაგება ეხება ეროვნულ სამართალს, ხოლო მეორე – საერთაშორისო
სამართალს. მეორე თემას უფრო დეტალურად განვიხილავთ ქვემოთ.

საერთაშორისო სამართალი, როგორც სამართლის წყაროების

არაიერარქიული სისტემა

ეროვნული სამართლისგან განსხვავებით, საერთაშორისო სამართალი ტრადიციულად

განიხილება როგორც სამართლის წყაროების არაიერარქიული სისტემა. შესაბამისად,
საერთაშორისო სამართლის სამ ძირითად წყაროს თანაბარი ადგილი უკავია სისტემაში
მათი განლაგებისა და სტატუსის თვალსაზრისით.145
ამრიგად, ვინაიდან საერთაშორისო სამართალში არ არსებობს იერარქია სამართლის
წყაროებს შორის, ქვემოთ მოცემული პრიორიტეტისა და ნამდვილობის წესები უნდა
გამოყენებულ იქნეს, მიუხედავად იმისა, თუ რომელ წყაროშია ასახული ნორმები. შედეგად,
მაგალითად, საერთაშორისო ჩვეულებით შექმნილმა ნორმებმა შეიძლება მოიპოვონ
უპირატესობა სახელშეკრულებო ნორმებთან მიმართებით და პირიქით.
ამასთან, მიუხედავად იმისა, რომ საერთაშორისო სამართლის წყაროებსა და ძირითად
სუბიექტებს შორის (რომლებიც სუვერენულ თანასწორობას ემყარებიან) ფორმალური

144
Lex superior – “Higher law.” (1) A body of law of greater legitimacy than another body of law. (2) A body of
law that supersedes another, conflicting body of law. Contrast with Lex inferior.” Guide to Latin in International
Law (სქოლიო 72) 177.
145
მართალია, საერთაშორისო სამართლის წყაროებს შორის იერარქია არ არსებობს, მაგრამ,
ზოგიერთი ავტორის აზრით, ვინაიდან ხელშეკრულების ნორმების იდენტიფიცირება და გამოყენება
უფრო იოლია, ვიდრე, მაგალითად, ჩვეულებითი ნორმებისა, რომელთა ზუსტი შინაარსის დადგენა
შეიძლება რთულიც იყოს, ამიტომ სახელშეკრულებო ნორმებს უნდა მიენიჭოთ პრიორიტეტი. სხვანი
სახელშეკრულებო ნორმების პრიორიტეტის თეზისის დასაბუთების სხვა არგუმენტებსაც პოულობენ.
ასეთი ავტორები, ცხადია, გვერდს ვერ აუვლიან იმ ფაქტს, რომ საერთაშორისო სამართალში არ
არსებობს გაცხადებული იერარქია წყაროებს შორის, ამიტომ საუბრობენ ხოლმე „ერთგვარ
არაფორმალურ იერარქიაზე“. “This informal hierarchy follows from no legislative enactment but, emerges
as a “forensic” or a “natural” aspect of legal reasoning. Any court or lawyer will first look at treaties, then custom
and then the general principles of law for an answer to a normative problem.” Fragmentation of International
Law: Difficulties Arising from the Diversification and Expansion of International Law, Report of the Study Group
of the International Law Commission Finalized by Martti Koskenniemi, A/CN.4/L.682, 2006 წლის 13 აპრილი,
გვერდი 47, პუნქტი 85. მეორე მხრივ, სხვა ავტორები ასაბუთებენ არაფორმალური იერარქიის
არსებობას, ოღონდ პირიქით, უკვე საყოველთაო ჩვეულების პრიორიტეტის დასაბუთებით.

101
იერარქია არ არსებობს და საერთაშორისო სამართლის სუბიექტები სხვადასხვა ტექნიკისა
და პროცესის საშუალებით თავად ქმნიან საკუთარი თავის დამავალდებულებელ ნორმებს,
ამ ნორმების ერთმანეთთან დასაკავშირებლად და კოლიზიის გამოსარიცხად აუცილებელია
მწყობრი სისტემის მოძებნა.

მოწყობის კომპლექსური სისტემა ნორმებთან დაკავშირებით

შესაბამისად, საერთაშორისო სამართალში წარმოჩნდა ნორმათა კომპლექსური მოწყობის

სისტემა, რომელიც განსაზღვრულია სპეციალურად ამისათვის შემოღებული პრინციპებითა
და წესებით. ეს პრინციპები და წესები (ა) გვაჩვენებს გზას, როცა ვხვდებით ერთმანეთთან
წინააღმდეგობაში მყოფ ნორმებს ან (ბ) ადგენს ნორმების ნამდვილობის სტანდარტებს.

ნორმების ინტეგრირებული ინტერპრეტაციის პრინციპი

ამავე დროს, საერთაშორისო სამართალში არსებობს ნორმების ინტეგრირებული

ინტერპრეტაციის პრინციპი, რომელიც ხაზს უსვამს როგორც საერთაშორისო სამართლის
მთლიანობას, ისე მიდგომას, რომ წესები არ უნდა განიმარტოს განცალკევებულად.
მაგალითად, 1969 წლის სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენცია
ითვალისწინებს ხელშეკრულების განმარტების ზოგად წესს, რომელშიც ნათქვამია, რომ
კონტექსტთან ერთად მხედველობაში უნდა მიღებულ იქნეს ინტერპრეტაციასთან
დაკავშირებული ნებისმიერი შემდგომი შეთანხმება, ხელშეკრულების გამოყენების
ნებისმიერი შემდგომი პრაქტიკა და საერთაშორისო სამართლის სხვა ნებისმიერი
შესაბამისი ნორმა, რომელიც გამოიყენება მხარეთა ურთიერთობებში.146 ეს ფორმულირება
საკმარისად ფართოა და შესაძლოა, გავავრცელოთ საერთაშორისო სამართლის ყველა
წყაროზე.147

სამართლის ზოგადი პრინციპები

საერთაშორისო სამართლის ნორმებს შორის პრიორიტეტის დასადგენად, უპირველეს

ყოვლისა, გამოიყენება სამართლის შემდეგი ზოგადი პრინციპები:
 ლათ. lex posterior derogat legi priori – ახალი სამართლებრივი ნორმა გადაფარავს
[სჯობნის] ძველ სამართლებრივ ნორმას.148
 ლათ. lex specialis derogat legi generali – სპეციალური სამართლებრივი ნორმა,
რომელიც არეგულირებს კონკრეტულ ურთიერთობებს, გადაფარავს [სჯობნის]
სამართლებრივ ნორმას, რომელიც არეგულირებს ზოგად საკითხებს. სპეციალური
ნორმისთვის პრიორიტეტის მინიჭებას, ჩვეულებრივ, ასაბუთებენ იმით, რომ ის

146
სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენციის 31-ე მუხლი, მე-3 პუნქტი.
147
“in future dear and authoritative guidance might be given indicating the relationship between treaty and
later custom. Article 31(3)(c) provides the basic tool.” Philippe Sands, Treaty, Custom and the Cross-fertilization
of International Law, in Yale Human Rights and Development Journal, Volume 1, Issue 1, Article 4, 1-27-2014, p.
105.
148
Guide to Latin in International Law (სქოლიო 72) 174.

102
 კონკრეტულ გარემოებებში გამოყენებისთვისაა განკუთვნილი და უფრო ზუსტად
ასახავს კანონმდებლის ნებას ამ გარემოებებში.149
სამართლის აღნიშნული ზოგადი პრინციპები პრიორიტეტის დასადგენად გამოიყენება
მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ სახეზეა ურთიერთსაწინააღმდეგო (კოლიზიური) ნორმები:
 იმავე მხარეებს შორის; და
 იდენტურ თემატიკაზე.
ამასობაში, პირველი პრინციპი საკმაოდ რთულად გამოსაყენებელია საერთაშორისო
სამართლის შემთხვევაში, ვინაიდან ჩვეულებითი ნორმების დადგენა და სამართლის
ზოგადი პრინციპების აღიარება თანდათანობით ხდება ისე, რომ, როგორც წესი, მათი
შექმნის ზუსტი თარიღის განსაზღვრა არის ან ძალზე რთული, ან სულაც შეუძლებელი.
რაც შეეხება მეორე პრინციპს, წესი შეიძლება იყოს ზოგადი ან სპეციალური (მხოლოდ
სხვა წესთან მიმართებით):
• მისი რეგულირების საგნით; ან
• მის მხარეებთან დაკავშირებით. ამიტომ, მაგალითად, იდენტური საგნის თაობაზე
ორმხრივი ნორმა უპირატესობას მოიპოვებს იმავე მხარეებს შორის არსებულ
მრავალმხრივ ნორმაზე.
საერთო ჯამში, მიდგომას, რომ სპეციალური ნორმა უპირატესობით სარგებლობს ზოგად
ნორმასთან მიმართებით, გამოყენების დიდი ხნის ისტორია აქვს.150
ამავე დროს, lex specialis პრინციპი კიდევ უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს საერთაშორისო
სამართალში, რადგან წყაროებს შორის არ არსებობს იერარქია. მაგალითად, ამ პრინცი-
პიდან გამომდინარე, გამოიკვეთა შემდეგი აღიარებული მიდგომა საერთაშორისო ხელ-
შეკრულების ნორმებსა და საყოველთაო საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის წესებს
შორის ურთიერთმიმართების თაობაზე: როგორც მართლმსაჯულების საერთაშორისო
სასამართლომ დაასკვნა ნიკარაგუაში და მის წინააღმდეგ სამხედრო და გასამხედროებულ
საქმიანობასთან დაკავშირებით საქმეზე (ნიკარაგუა ამერიკის შეერთებული შტატების
წინააღმდეგ), ხელშეკრულების ნორმებსა და საყოველთაო საერთაშორისო ჩვეულებითი
სამართლის წესებს შორის წინააღმდეგობის შემთხვევაში, ხელშეკრულების მონაწილე
მხარეებს შორის ურთიერთობებში უნდა გამოიყენებოდეს ხელშეკრულების დებულებები
როგორც lex specialis.151
ამასთან, ეს დასკვნა ეხება მხოლოდ იმ მიმართებას, რომელიც სასამართლომ შეის-
წავლა, ანუ ხელშეკრულებასა და საყოველთაო საერთაშორისო ჩვეულებით სამართალს
შორის ურთიერთობას. ამასობაში, ზოგიერთ შემთხვევაში, ჩვეულებითი ნორმები შეიძლება
ასევე ჩაითვალოს როგორც lex specialis, მაგალითად, სპეციალური ჩვეულებითი სამართლის
ნორმები საყოველთაო საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლისა და გლობალური
ხელშეკრულებების ნორმებთან მიმართებით.

149
Guide to Latin in International Law (სქოლიო 72) 177.
150
“Its rationale is well expressed already by Grotius: What rules ought to be observed in such cases [i.e. where
parts of a document are in conflict]. Among agreements which are equal … that should be given preference
which is most specific and approaches most nearly to the subject in hand, for special provisions are ordinarily
more effective than those that are general.” Fragmentation of International Law: Difficulties Arising from the
Diversification and Expansion of International Law (სქოლიო 145) გვ. 36, პუნქტი 59.
151
Military and paramilitary activities in and against Nicaragua (Nicaragua v USA), Judgment of 27 June 1986.

103
 თუმცა ზოგჯერ ზოგადი ხელშეკრულების მონაწილე მხარეებს შეუძლიათ აშკარად
შეთანხმდნენ, რომ ხელშეკრულების გარკვეული დებულებებიდან დაუშვებელია რაიმე გა-
დახვევა ამ ხელშეკრულების ცალკეულ მხარეებს შორის დადებული სპეციალური შეთან-
ხმების საშუალებით. ასეთ შემთხვევებში, lex specialis პრინციპი ვერ განაპირობებს უფრო
შეზღუდულ მხარეებს შორის ორმხრივი, ლოკალური, რეგიონული ან სხვა მრავალმხრივი
ნორმის უპირატესობას. ამგვარი რეგულაციის ცნობილი მაგალითია მოქმედ ჯარში დაჭ-
რილთა და ავადმყოფთა მდგომარეობის გაუმჯობესების შესახებ 1949 წლის 12 აგვისტოს
ჟენევის კონვენციის მე-6 მუხლი, რომელშიც დადგენილია შემდეგი: „არცერთმა ასეთმა
სპეციალურმა შეთანხმებამ ზიანი არ უნდა მიაყენოს ავადმყოფთა და დაჭრილთა, აგრეთვე
სამედიცინო პერსონალისა და სამხედრო სასულიერო პირების ამ კონვენციით გან-
საზღვრულ მდგომარეობას, ასევე არ უნდა შეზღუდოს კონვენციით მათთვის მინიჭებული
უფლებები.“ 152

თავსებადი ნორმები

თუ საერთაშორისო სამართლის ორ სუბიექტს შორის ურთიერთობებს ერთსა და იმავე

საგანზე არეგულირებს ორი სამართლებრივი ნორმა, მაგრამ სუბიექტებს არა აქვთ გან-
საზღვრული ამ ნორმებს შორის ურთიერთმიმართება, იგულისხმება, რომ მათ ეს ნორმები,
უპირველეს ყოვლისა, უნდა განახორციელონ ჰარმონიზაციის პრინციპით, ანუ როგორც
თავსებადი ნორმები.
მაგრამ, თუ ასეთი ჰარმონიზაცია არ გამომდინარეობს ნორმების შინაარსიდან, ანუ ისინი
შინაარსობრივად არ არის თავსებადი, სამართლის ზემოაღნიშნული ზოგადი პრინციპები
იწყებს ოპერირებას და ახალ ან სპეციალურ ნორმას მიანიჭებს პრიორიტეტს.

ნორმებს შორის შეუთავსებლობა

სამართლებრივ ნორმებს შორის შეუთავსებლობის შემთხვევაში (როდესაც ახალი ან სპე-

ციალური ნორმა ისე შეუთავსებელია ძველთან ან ზოგადთან, რომ ამ ორი ნორმის ერთ-
დროულად გამოყენება შეუძლებელია), ნორმებს შორის კონფლიქტი იწვევს ძველი ან ზო-
გადი ნორმის:
(a) მოქმედების შეწყვეტას; ან

152
ასევე იხ. იდენტური დებულებები საზღვაო შეიარაღებულ ძალებში დაჭრილთა, ავადმყოფთა და
ხომალდის დაღუპვაში მოყოლილ პირთა მდგომარეობის გაუმჯობესების შესახებ ჟენევის მეორე
კონვენციისა და სამხედრო ტყვეებთან მოპყრობის შესახებ ჟენევის მესამე კონვენციის მეექვსე
მუხლებში. <h p://bit.ly/3aw7yoA> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

104
 (b) მხოლოდ მოქმედების შეჩერებას – ოღონდ თუ ეს გამომდინარეობს მხარეთა
შეთანხმებიდან ან სხვაგვარადაა დადგენილი, რომ ასეთი იყო მხარეთა გან-
ზრახვა.153

სპეციალური შემთხვევები საერთაშორისო სამართლის

სხვადასხვა წყაროში ასახული იდენტური ნორმების არსებობის
გაგრძელებასთან დაკავშირებით

იურისდიქციასა და დასაშვებობაზე მსჯელობისას ნიკარაგუაში და მის წინააღმდეგ სამ-

ხედრო და გასამხედროებულ საქმიანობასთან დაკავშირებით ზემოაღნიშნული საქმის გან-
ხილვისას მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ დაადგინა, რომ საყოველ-
თაო საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის ნორმები (პრინციპები) სახელშეკრულებო
სამართლის ნორმებისგან (პრინციპებისგან) დამოუკიდებლად არსებობს. კერძოდ, „პრინ-
ციპები, როგორებიცაა: ძალის გამოუყენებლობა, ჩაურევლობა, სახელმწიფოთა დამოუ-
კიდებლობისა და ტერიტორიული მთლიანობის პატივისცემა და ნაოსნობის თავისუფლება,
განაგრძობს მოქმედებას როგორც ჩვეულებითი სამართლის ნაწილი, მიუხედავად კონ-
ვენციური სამართლის დებულებებში მათი ასახვისა.“154
აქედან გამომდინარე, საყოველთაო საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის ნორმები
აგრძელებს არსებობას უკანა ფონზე, სავალდებულოა და გააქტიურდება მაშინ, როდესაც
რაიმე მიზეზით იდენტური წესის შემცველი საერთაშორისო ხელშეკრულება შეწყვეტს
არსებობას. ამრიგად, თუ ორმა სახელმწიფომ ჯერ გადმოიტანა რომელიმე ასეთი ჩვეუ-
ლებითი ნორმა საერთაშორისო ხელშეკრულებაში, ხოლო მოგვიანებით შეწყვიტა ამ
ხელშეკრულების მოქმედება, ამ მხარეებს არ შეუძლიათ იმის მტკიცება, რომ მათ შორის
ურთიერთობებში სამართლებრივი რეგულირება აღარ არსებობს. აღნიშნული წესი უნდა
გავრცელდეს სამართლის ზოგად პრინციპებზეც; ანუ, თუ რომელიმე სამართლის ზოგადი
პრინციპი გადატანილია ხელშეკრულებაში, ამის მიუხედავად, იგი კვლავ განაგრძობს
არსებობას როგორც სამართლის ზოგადი პრინციპების ნაწილი.

153
სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენციის 59-ე მუხლში ვკითხულობთ: „1.
ხელშეკრულების მოქმედება შეწყვეტილად ითვლება, თუკი მისი ყველა მხარე დადებს მომდევნო
ხელშეკრულებას ამავე საკითხებზე და: a) მომდევნო ხელშეკრულებიდან გამომდინარეობს ან
სხვაგვარად დადგენილია მხარეთა განზრახვა, რომ ეს საკითხი რეგულირდება ამ ხელშეკრულებით;
ან b) მომდევნო ხელშეკრულების დებულებები იმდენად შეუთავსებელია წინა ხელშეკრულების
დებულებებთან, რომ ორივე ხელშეკრულების ერთდროულად გამოყენება შეუძლებელია. 2. წინა
ხელშეკრულების მოქმედება ითვლება მხოლოდ შეჩერებულად, თუ მომდევნო ხელშეკრულებიდან
გამომდინარეობს, ან სხვაგვარად დადგენილია, რომ ამგვარი იყო მხარეთა განზრახვა.“
154
Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua (Nicaragua v United States of America),
Judgment of 27 June 1986.

105
2.4 ნორმათა შეფარდება lex posterior და lex specialis პრინციპების გამოყენებით

ნორმათა შეფარდება

თუ თავსებადია თუ არათავსებადია

ჰარმონიზაციის Lex posterior ან lex specialis პრინციპები

პრინციპი

ახალი ან სპეციალური ახალი ან სპეციალური

ნორმის უპირატესობა ნორმის უპირატესობა
ნორმები
თანაარსებობს თუ
მხარეებს არ აქვთ
განსაზღვრული მათი ძველი ან ძველი ან ზოგადი
სხვაგვარად თუ მხარეები ზოგადი წესი შეჩერდება,
ურთიერთქმედების თანახმანი არიან თუ მხარეები
წესი წყვეტს
წესი ამ პრინციპების ამაზე
არსებობას
შეფარდებაზე შეთანხმდებიან

გაეროს წესდების 103-ე მუხლი

საერთაშორისო სამართლის ნორმებს შორის იერარქიაზე საუბრისას ზოგჯერ ხდება ხოლმე

გაეროს წესდების 103-ე მუხლზე მითითება, სადაც ნათქვამია შემდეგი: „იმ შემთხვევაში,
როდესაც ორგანიზაციის წევრების ვალდებულებანი წინამდებარე წესდების თანახმად
წინააღმდეგობაში მოდის მათ ვალდებულებებთან სხვა რომელიმე საერთაშორისო ხელ-
შეკრულების თანახმად, უპირატესი ძალა აქვს წინამდებარე წესდებაში მოცემულ ვალ-
დებულებებს.“
ამასობაში, ეს მუხლი ფორმალურად ხაზს უსვამს კონფლიქტს მხოლოდ გაეროს წეს-
დებისა (საერთაშორისო ხელშეკრულება) და სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებით
გათვალისწინებულ ვალდებულებებს შორის და სიტყვასიტყვითი მნიშვნელობით არ ეხება
საერთაშორისო ჩვეულებებსა და სამართლის ზოგად პრინციპებს. გარდა ამისა, ეს მუხლი
მოიცავს მხოლოდ „ვალდებულებებს შორის“ კოლიზიას და პირდაპირ არ ეხება ნორმებს
შორის იერარქიას.
შესაბამისად, უნდა დავასკვნათ, რომ, არსებითად, ამ მუხლში საუბარია არა ნორმების
ნამდვილობაზე, არამედ ვალდებულებებს შორის პრიორიტეტზე. ანუ შეიძლება ჩაითვა-
ლოს, რომ ეს მუხლი, როგორც მინიმუმ, ირიბად მაინც, ნორმებს შორის პრიორიტეტზე
მიგვითითებს, ვინაიდან სახელმწიფოს ევალება, არ შეასრულოს სხვა საერთაშორისო

106
ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულება, თუ ის ეწინააღმდეგება გაეროს
წევრთა ვალდებულებებს წესდების თანახმად.

ბუნებითი სამართლის თეორია და საერთაშორისო

ღირებულებათა სისტემის კონცეფცია

დღემდე საერთაშორისო სამართალი რჩება სისტემად, სადაც სახელმწიფოებს (აგრეთვე

საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტებს შეზღუდული მასშტაბით) აქვთ საერთაშო-
რისო სამართლის წყაროების საშუალებით საერთაშორისო ნორმების დადგენის უფლება
და, შესაბამისად, აქვთ მათი შეცვლის უფლებაც ორმხრივ ან მრავალმხრივ ფორმატებში.
სინამდვილეში, სწორედ ესაა თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის კონცეფციის
ჭეშმარიტი არსი.
თუმცა ამ გაგებას ეჭვქვეშ აყენებენ ბუნებითი სამართლის სამართლებრივი თეორიისა
და საერთაშორისო ღირებულებათა სისტემის კონცეფციის მომხრეები. მთლიანობაში,
როგორც ერთი, ისე მეორე მიდგომის მხარდამჭერები მიზნად ისახავენ სახელმწიფოთა (და
საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტების) ნორმაშემოქმედების თვალსაზრისით
არსებული შეუზღუდავი თავისუფლების გარკვეულ ლიმიტირებას და, ამრიგად, სურთ
საერთაშორისო სამართლისთვის სიმძიმის ცენტრის პოვნა.
უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღნიშნოს, რომ გარკვეულ შემთხვევებში, საერთაშორისო
სამართალში მართლაც ვხვდებით ბუნებით სამართალზე მიმართვას, მაგალითად, ადა-
მიანის უფლებების სფეროში. მაგრამ, ნებისმიერ შემთხვევაში, ბუნებითი სამართალი
მხოლოდ მაშინ შესაძლოა განვიხილოთ იურიდიული ვალდებულების მწარმოებლად, როცა
იგი შესაბამისი მხარეების თანხმობითაა ინკორპორირებული უშუალოდ საერთაშორისო
სამართლის წყაროებში (პოზიტიურ ნორმებში).
შესაბამისად, თავისთავად ბუნებითი სამართლის მიდგომას დიდი წვლილი არ შეაქვს
ნორმათა შორის იერარქიის საკითხში (დამოუკიდებელი მოდელის სახით).
მეორე მხრივ, საკითხის უფრო სიღრმისეული შესწავლის შედეგად შესაძლოა პირიქით
დავასკვნათ, რომ თავად ბუნებითი სამართალი არათუ წინააღმდეგობაშია სახელმწიფოთა
ფართო უფლებამოსილებასთან ნორმათა დადგენისა თუ შეცვლის თვალსაზრისით, არა-
მედ ასაბუთებს კიდეც მისი არსებობის აუცილებლობას. სახელდობრ, მატერიალური ბუ-
ნებითი სამართლის ნორმები, როგორც წესი, სათავეს იღებს თვითგადარჩენის ფუნდა-
მენტურ კონცეფციაში (სიცოცხლის შენარჩუნება და დაცვა). ამ კონცეფციის სახელმწიფოთა-
შორის დონეზე მორგებით, ის შეიძლება განვიხილოთ როგორც სახელმწიფოს ანუ საერ-
თაშორისო სამართლის მთავარი სუბიექტის სუვერენიტეტის შენარჩუნების საწინდარი,
ვინაიდან სუვერენიტეტის გარეშე სუბიექტი არ განიხილება სახელმწიფოდ და ვერც
გადარჩება ამ სტატუსში. ამრიგად, ბუნებითი სამართალი თავისთავად იცავს სახელმწიფოს
სუვერენიტეტს და, შესაბამისად, თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის საფუძვლებსაც
უდგას სადარაჯოზე; ან, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თუ ადამიანებს შორის სივრცეში
ბუნებითი სამართალი განიხილება თავისუფლებისა და თანასწორობის დაცვის ინსტრუ-
მენტად, სახელმწიფოთაშორის სისტემაში სწორედ ბუნებითი სამართლიდან მომდინა-
რეობს პრინციპი, რომ დაუშვებელია სახელმწიფოზე ნორმის გავრცელება მისი თანხმობის
გარეშე.

107
 რაც შეეხება საერთაშორისო ღირებულებათა სისტემის კონცეფციას, ის გარკვეულწილად
აისახა კიდეც გაეროს წესდებაში, რომელიც მოიცავს საერთაშორისო თანამეგობრობის
იდეას საერთო ღირებულებებითა და საერთო ინტერესებით. ამასობაში, დროთა განმავ-
ლობაში, ეს იდეა დამატებით განვითარდა ისეთი ორი კონცეფციით, როგორებიცაა ერგა
ომნეს (ლათ. erga omnes) ვალდებულებები და საერთაშორისო სამართლის იუს კოგენს
ნორმები

ვალდებულებები erga omnes

სახელმწიფოთა (და სხვა სუბიექტების) ნორმაშემოქმედების შეუზღუდავ თავისუფლებას

მნიშვნელოვანი გამოწვევა შეექმნა erga omnes კონცეფციის დაბადებით. საზოგადოდ, erga
omnes ვალდებულებები გულისხმობს ცალკეული სახელმწიფოების ვალდებულებებს
მთლიანობაში სახელმწიფოთა საერთაშორისო თანამეგობრობის მიმართ.
მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს ცნობილი გადაწყვეტილებით ბარ-
სელონის ელექტროენერგიის მწარმოებელი კომპანიის საქმეზე (ბელგია ესპანეთის
წინააღმდეგ), erga omnes ვალდებულებები განისაზღვრა შემდეგნაირად:
არსებითი განსხვავება უნდა გამოიყოს სახელმწიფოს ვალდებულებებს შორის
მთლიანად საერთაშორისო თანამეგობრობის მიმართ და პირისპირ სხვა
სახელმწიფოს მიმართ ... თავისი ხასიათიდან გამომდინარე, პირველი ყველა
სახელმწიფოს საზრუნავია... [ამ] უფლებების მნიშვნელობის გათვალის-
წინებით, ყველა სახელმწიფოს შეიძლება ჰქონდეს იურიდიული ინტერესი მათ
დაცვაში; ისინი erga omnes ვალდებულებებია.
ამის შემდეგ სასამართლო განმარტავს მათ როგორც ვალდებულებებს, რომლებიც
გამომდინარეობს, მაგალითად, აგრესიისა და გენოციდის აკრძალვიდან, ადამიანის ფუნდა-
მენტური უფლებებიდან, მათ შორის, მონობისა და რასობრივი დისკრიმინაციის აკრძალ-
ვიდან.155
უფრო მეტიც, მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ სხვა საქმეებშიც
გამოიყენა erga omnes ვალდებულებების გაგება როგორც ვალდებულებებისა მთლიანად
საერთაშორისო თანამეგობრობის მიმართ. მაგალითად, აღმოსავლეთ ტიმორის საქმეზე
(პორტუგალია ავსტრალიის წინააღმდეგ) სასამართლომ აღნიშნა:
მართებულია პორტუგალიის მტკიცება, რომ ხალხთა თვითგამორკვევის უფ-
ლებას, როგორც ეს წესდებიდან და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის
პრაქტიკიდან გამომდინარეობს, აქვს erga omnes ხასიათი.156
აქვე აღსანიშნავია, რომ erga omnes ვალდებულებებში არ შედის ყველა მრავალმხრივი
და თვით უნივერსალური მოცვის ვალდებულებაც კი. მათში უნდა ვიგულისხმოთ ვალ-
დებულებათა მხოლოდ ის გამორჩეული ნაწილი, რომელიც ღირებულებითი დატვირთვის
მატარებელია. სწორედ ამიტომ erga omnes ვალდებულებების დიდი ნაწილი ადამიანის
უფლებებისა და ჰუმანიტარული სამართლის სფეროებში არსებობს.
ამრიგად, erga omnes ვალდებულებების კონცეფცია საერთაშორისო ღირებულებათა
სისტემის ნაწილია, რომელიც არსებობს საერთაშორისო თანამეგობრობის დონეზე. მათ

155
Barcelona Traction, Light and Power Company, Limited (Belgium v Spain), Judgment of 5 February 1970.
156
East Timor (Portugal v Australia), Judgment of 30 June 1995.

108
შორის, ეს კონცეფცია ასევე შეიცავს გაეროს წესდებით გათვალისწინებულ არაერთ ვალ-
დებულებასაც, ისეთებს, როგორიცაა, მაგალითად, აგრესიის აკრძალვა.
ამასობაში, erga omnes ვალდებულებების არსებობა ასევე არ მიუთითებს ნორმატიული
იერარქიის არსებობაზე საერთაშორისო სამართალში არც პრიორიტეტის, და, მით უფრო,
არც ნამდვილობის თვალსაზრისით.157

საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმები

მხოლოდ საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიულ (jus cogens) ნორმებთან

დაკავშირებით შესაძლოა დავასკვნათ, რომ საერთაშორისო სამართალში არსებობს ნორ-
მებს შორის იერარქიის ისეთი მოდელი, რომელიც არეგულირებს ნორმების ნამდვილობას.
სახელდობრ, საერთაშორისო სამართლის ნორმებს შორის საყოველთაო საერთაშო-
რისო სამართლის იმპერატიული ნორმები (jus cogens ნორმები) იერარქიაში უმაღლეს
პოზიციას იკავებს ყველა სხვა წესსა და პრინციპთან შედარებით.158 შესაბამისად, საერთა-
შორისო სამართლის ნორმები იყოფა საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერა-
ტიულ ნორმებად და დისპოზიციურ ნორმებად (jus cogens ნორმები და jus dispositivum ნორ-
მები). დისპოზიციური ნორმები არ ზღუდავს საერთაშორისო ნორმაშემოქმედების მხა-
რეების ნების თავისუფლებას და აძლევს მათ უფლებას, ურთიერთშეთანხმებით გადაუხ-
ვიონ არსებულ ქცევის წესს.
1969 წლის სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენციის 53-ე მუხლის
(ხელშეკრულებები, რომლებიც ეწინააღმდეგება საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის
იმპერატიულ ნორმას [jus cogens]) თანახმად:
ხელშეკრულება ბათილია, თუკი, დადების მომენტში იგი ეწინააღმდეგება
საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიულ ნორმას. წინამდებარე
კონვენციისათვის საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული
ნორმა არის ნორმა, რომელიც მიღებულია და აღიარებულია მთლიანად
სახელმწიფოთა საერთაშორისო თანამეგობრობის მიერ როგორც ნორმა,
რომლისგანაც გადახვევა დაუშვებელია და რომელიც შეიძლება შეიცვალოს
მხოლოდ საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის ამავე ხასიათის მომ-
დევნო ნორმით.
ამრიგად, ერთობლიობაში უნდა არსებობდეს ოთხი კრიტერიუმი, რომ ნორმა jus cogens
ხასიათის მქონედ განვსაზღვროთ, კერძოდ:
1. ის უნდა იყოს საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის ნორმა;

157
“A norm which is creative of obligations erga omnes is owed to the “international community as a whole”
and all States – irrespective of their particular interest in the matter – are entitled to invoke State responsibility
in case of breach. The erga omnes nature of an obligation, however, indicates no clear superiority of that
obligation over other obligations. Although in practice norms recognised as having an erga omnes validity set
up undoubtedly important obligations, this importance does not translate into a hierarchical superiority.”
Fragmentation of International Law: Difficulties Arising from the Diversification and Expansion of International
Law (სქოლიო 145) გვ. 193, პუნქტი 380.
158
“Indeed, the Commission has already concluded that jus cogens norms are hierarchically superior to other
rules, and that conclusion ought to be a sufficient basis to include hierarchical superiority as a characteristic
element of jus cogens.” Paragraph 23 of the Second report on jus cogens by Dire Tladi, Special Rapporteur,
International Law Commission, Sixty-ninth session, Geneva, 1 May-2 June and 3 July-4 August 2017.

109
 2. ის უნდა იყოს მიღებული და აღიარებული მთლიანად სახელმწიფოთა საერთა-
შორისო თანამეგობრობის მიერ;
3. მისგან გადახვევა უნდა იყოს დაუშვებელი;
4. ის შეიძლება შეიცვალოს მხოლოდ საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის ამავე
ხასიათის მომდევნო ნორმით.
საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმები უნივერსალური
გამოყენებისაა. ეს ნორმები ემსახურება სახელმწიფოთა საერთაშორისო თანამეგობრობის
ფუნდამენტური და უპირველესი ღირებულებების დაცვას. როგორც ნათქვამია დასკვნებისა
და დანართის პროექტის ტექსტში (Text of the draft conclusions and draft annex159), რომელიც
წინასწარ მიიღო საერთაშორისო სამართლის კომისიის შესაბამისმა კომიტეტმა პირველი
მოსმენით: „საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმები (jus cogens)
ასახავს და იცავს საერთაშორისო თანამეგობრობის ფუნდამენტურ ფასეულობებს, იერარ-
ქიულად აღემატება საერთაშორისო სამართლის სხვა წესებს და უნივერსალურად გამოი-
ყენება.“160 საერთაშორისო სამართლის კომისია ამჟამადაც განაგრძობს მუშაობას საყო-
ველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმების საკითხებზე.

საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული

ნორმების ფორმირება

საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმები იქმნება საერთაშორისო

სამართლის წყაროების მეშვეობით.
მიუხედავად იმისა, რომ საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართალი არის jus cogens ნორ-
მების გამოკვეთის ყველაზე გავრცელებული გზა, საერთაშორისო ხელშეკრულებებიც, ისევე
როგორც სამართლის ზოგადი პრინციპებიც, ასევე შეიძლება გახდეს საყოველთაო საერ-
თაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმების ფორმირების საშუალება. მაგალითად,
სამართლის ზოგადი პრინციპები განიხილება როგორც ჰუმანიზმით ნაკარნახევი მინი-
მალური მოთხოვნების დაცვის პრინციპის (ინგლ. principle of elementary considerations of
humanity) წყარო.161
ამავე დროს, საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმები
განვითარების საკმაოდ რთული პროცესის გავლით ყალიბდება. იმისათვის, რომ ნორმამ
მიაღწიოს საერთაშორისო თანამეგობრობის მხრიდან მიღებას და აღიარებას, საჭიროა

159
დასკვნების პროექტის ტექსტი და დანართის პროექტი, რომლებიც დროებით იქნა მიღებული
სარედაქციო კომიტეტის მიერ პირველი მოსმენით, გამოქვეყნდა 2019 წელს.
160
დასკვნა 3 [3(2)] [General nature of peremptory norms of general international law (jus cogens)].
161
„Auch die allgemeinen Rechtsgrundsätze können zwingende Normen enthalten oder auch erzeugen. So wäre
eine Mindestrespektierung der Menschenwürde, auch wenn diese bisher nur in einigen Verträgen zum Schutz
der Menschenrechte und in Verfassungsordnungen aller anerkannten Rechtsysteme niedergelegt ist, von der
Völkerrechtsordnung auch dann zwingend zu beachten, dieser Grundsatz im völkerrechtlichem
Gewohnheitsrecht, d.h. in der Staatenpraxis, noch keinen Ausdruck gefunden haben sollte“, Karl Doehring,
Völkerrecht: ein Lehrbuch (2., neubearbeitete Auflage, C. F. Müller Verlag 2004) 124-125. In ICJ Judgment on
merits delivered on 9 April 1949, the Court stated: “Such obligations are based . . . on certain general and well-
recognized principles, namely: elementary considerations of humanity, even more exacting in peace than in
war”, Corfu Channel (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland v Albania).

110
თანხმობა „სახელმწიფოთა ძალიან დიდი უმრავლესობისგან“.162 (1) ეს, რა თქმა უნდა, არ
ნიშნავს სახელმწიფოთა საერთაშორისო თანამეგობრობის ყველა წევრის მიერ ერთ-
სულოვანი აღიარების მოთხოვნას; (2) მეორე მხრივ, ძალიან დიდი უმრავლესობა უნდა მოი-
ცავდეს სახელმწიფოთა საერთაშორისო თანამეგობრობის ყველა არსებით გეოპოლიტიკურ
ნაწილს; (3) იმავდროულად, ყურადღებიდან არ უნდა გამოგვრჩეს ისიც, რომ აღიარების
გამკეთებელი სახელმწიფოები უნდა წარმოადგენდნენ მსოფლიოს ყველა ძირითად სამარ-
თლებრივ ოჯახს.
მეტიც, ასეთი კომპლექსური მიღება და აღიარება უმეტესწილად მოითხოვს საერთა-
შორისო სამართლის წყაროების ერთობლიობას, ვინაიდან, მაგალითად, ცალკეული სახელ-
მწიფოებისთვის ნორმა შეიძლება დადგენილი იყოს საერთაშორისო ხელშეკრულებით,
მაგრამ სხვებისთვის ის შეიძლება ეფუძნებოდეს საერთაშორისო ჩვეულებას.
დაბოლოს, საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიულ ნორმად მიღებისა
და აღიარების მტკიცებულებად განიხილავენ, მაგალითად, სახელმწიფოების ოფიციალურ
პირთა განცხადებებს, ოფიციალურ გამოცემებს, მთავრობების სამართლებრივი პოზიციის
ამსახველ დოკუმენტებს, დიპლომატიურ კორესპონდენციას, საკანონმდებლო და ადმინის-
ტრაციულ აქტებს, ეროვნული სასამართლოების გადაწყვეტილებებს, საერთაშორისო
ორგანიზაციების ორგანოების მიერ მიღებულ რეზოლუციებს ან სამთავრობათაშორისო
საერთაშორისო კონფერენციაზე მიღებულ დოკუმენტებს,163 და ა.შ.
გარდა ამისა, საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის ნორმის იმპერატიული ხასია-
თის დასადგენად გადამწყვეტი როლი ეკისრება საერთაშორისო სამართლის დამხმარე
წყაროებს, როგორებიცაა: საერთაშორისო სასამართლოებისა და ტრიბუნალების გადაწყვე-
ტილებები, განსაკუთრებით კვალიფიცირებულ მეცნიერთა სწავლებები და სახელმწიფოთა
ან საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ დაარსებული საექსპერტო ორგანოების მიერ
მიღებული დოკუმენტები.

საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული

ნორმების არასრული ჩამონათვალი

სინამდვილეში კონკრეტული jus cogens ნორმის ზუსტი იდენტიფიკაცია საკმაოდ რთულია.

ამას აშკარად მოწმობს თუნდაც ერთიანი პრინციპის – ძალით დამუქრებისა და ძალის
გამოყენების პრინციპის – შემადგენელი აკრძალვების მიმართ განსხვავებული მიდგომების
ჩამოყალიბების მაგალითი. გაეროს წესდების მე-2 მუხლის მე-4 პუნქტი კრძალავს როგორც
ძალით დამუქრებას, ასევე ძალის გამოყენებას. ამიტომ პრინციპი მოიცავს როგორც ერთ
აკრძალვას, ასევე მეორესაც. ამასობაში, საუბრობენ რა იმპერატიულ ხასიათზე, აღნიშნავენ
ხოლმე მხოლოდ ძალის გამოყენების აკრძალვას, მაშინ, როცა ძალით დამუქრების
აკრძალვა არ განიხილება იმავე სტატუსის მქონე ნორმად.

162
“2. Acceptance and recognition by a very large majority of States is required for the identification of a norm
as a peremptory norm of general international law (jus cogens); acceptance and recognition by all States is not
required.” Peremptory Norms of General International Law (jus cogens), Text of the Draft Conclusions and Draft
Annex provisionally adopted by the Drafting Committee on first reading in 2019, International Law Commission,
Draft conclusion 7 (2).
163
დასკვნების პროექტის ტექსტის დასკვნა 8 [9(1)(2)] (Evidence of acceptance and recognition).

111
 ნიკარაგუაში და მის წინააღმდეგ სამხედრო და გასამხედროებულ საქმიანობასთან
დაკავშირებით საქმეზე მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს გადაწყვეტილე-
ბაში ვკითხულობთ: „საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის პრინციპად ძალის გამო-
ყენების აკრძალვის პრინციპის შემდგომი დადასტურებაა ... ის, რომ იგი ხშირად მოიხსენიე-
ბა სახელმწიფოთა წარმომადგენლების განცხადებებში როგორც არა მხოლოდ საერთა-
შორისო ჩვეულებითი სამართლის პრინციპი, არამედ ფუნდამენტური ან მთავარი პრინ-
ციპი.“164
საერთაშორისო სამართლის კომისია იმპერატიულ ნორმებს შორის ამ კონტექსტში
ასახელებდა ჯერ ძალის გამოყენების აკრძალვას, შემდგომ კი – აგრესიის აკრძალვას.165
როგორც ვკითხულობთ სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის შესახებ მუხლების
პროექტზე საერთაშორისო სამართლის კომისიის კომენტარებში: „ეს იმპერატიული ნორ-
მები, რომლებიც ნათლად არის მიღებული და აღიარებული, მოიცავს აგრესიის, გენოციდის,
მონობის, რასობრივი დისკრიმინაციის, კაცობრიობის წინააღმდეგ დანაშაულისა და წამების
აკრძალვებს და თვითგამორკვევის უფლებას.“166
2019 წელს საერთაშორისო სამართლის კომისიის სარედაქციო კომიტეტმა წარმოადგინა
jus cogens ნორმების შემდეგი შუალედური არასრული სია:
(ა) აგრესიის აკრძალვა; (ბ) გენოციდის აკრძალვა; გ) კაცობრიობის წინააღმდეგ
მიმართული დანაშაულის აკრძალვა; დ) საერთაშორისო ჰუმანიტარული სა-
მართლის ძირითადი წესები; ე) რასობრივი დისკრიმინაციისა და აპარტეიდის
აკრძალვა; ვ) მონობის აკრძალვა; (ზ) წამების აკრძალვა; (თ) თვითგამორკვევის
უფლება.167
ამრიგად, საერთაშორისო სამართალში აქამდე არ არსებობს jus cogens ნორმათა სრული
და ამომწურავი ჩამონათვალი. ამის მიზეზია ის, რომ ზუსტად და ამომწურავად ჩამო-
ყალიბების პრეტენზიის მქონე ნებისმიერი სია თავისთავად შეიცავს რისკს, რომ შეიძლება
გამორჩენილ იქნეს საერთაშორისო სამართლის სხვა თანაბრად მნიშვნელოვანი რომელიმე
ნორმა.168

164
Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua (Nicaragua v United States of America),
Judgment of 27 June 1986.
165
ტერმინებს – ძალის გამოყენება (use of force), აგრესია (aggression) და შეიარაღებული თავდასხმა
(armed attack) – შორის ურთიერთმიმართება განხილულ იქნება შემდგომში.
166
სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის შესახებ მუხლების პროექტი საერთაშორისო სამართლის
კომისიის კომენტარებით, 26-ე მუხლის კომენტარი, მე-5 პუნქტი <http://bit.ly/35UsXEa> ხელმისაწ-
ვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით. სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის შესახებ
მუხლების პროექტი აისახა გაეროს გენერალური ასამბლეის რეზოლუციის A/RES/56/83 (2001 წლის 12
დეკემბერი) დანართში (Annex – Responsibility of States for internationally wrongful acts).
167
დანართის პროექტი, რომელიც დროებით იქნა მიღებული სარედაქციო კომიტეტის მიერ პირველი
მოსმენით (A/CN.4/L.936) <https://legal.un.org/ilc/guide/1_14.shtml> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19
სექტემბრის მდგომარეობით.
168
იხ. ჩრდილოეთის ქვეყნების (Nordic States) პოზიცია მეექვსე კომიტეტის სხდომაზე დებატების
დროს (debate in the Sixth Commi ee on first report on jus cogens by Dire Tladi, Special Rapporteur of ILC,
sixty-eighth session of International Law Commission, Geneva, 2 May-10 June and 4 July-12 August 2016)
<https://legal.un.org/ilc/guide/1_14.shtml> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

112
საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული
ნორმებისგან გადახვევის სამართლებრივი შედეგები და
იმპერატიული ნორმით დადგენილი ვალდებულების დარღვევა

ვინაიდან სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენცია ეხებოდა საერთაშორისო

ხელშეკრულებებს, ის საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმების
კონცეფციასთან მიმართებითაც, ცხადია, მახვილს სვამდა ამ ნორმებისგან გადახვევის
მქონე სახელშეკრულებო ნორმების ბათილობაზე. რაც შეეხებოდა არსებულ ხელშეკრუ-
ლებებს, ისინი ძალადაკარგულად ცხადდებოდა, თუ მათთან წინააღმდეგობაში მყოფი
საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის ახალი იმპერატიული ნორმა აღმოცენდებოდა.
ამრიგად, საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმების კონცეფციის
ფარგლებში ბათილად ცნობა ჭეშმარიტი სამართლებრივი სანქციის შინაარსს იძენდა.
მეორე მხრივ, რაც შეეხება ხელშეკრულების დებულებათა განცალკევებას, დადგენილ
იქნა წესი, რომ, გამონაკლისი შემთხვევების გარდა, ხელშეკრულება, რომელიც შეიცავდა
საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმისგან გადახვევას, ბათილი
იქნებოდა მთლიანობაში.169
შემდგომში, მართალია, 53-ე მუხლი სიტყვასიტყვით მხოლოდ სახელშეკრულებო
სამართალს ეხებოდა, ფაქტობრივად, მოხდა ხელშეკრულებებთან დაკავშირებით დამკვიდ-
რებული კონცეფციის ადაპტირება სხვა წყაროებზეც და დღეს უკვე აღიარებულია, რომ
ბათილია:
1. ყველა არსებული ნორმა, რომელიც ადგენს საერთაშორისოსამართლებრივ ვალდე-
ბულებას, მათ შორის: საერთაშორისო ჩვეულებითი ნორმები, სახელმწიფოთა ცალ-
მხრივი აქტებით დადგენილი ვალდებულებები, საერთაშორისო ორგანიზაციების
ორგანოთა სავალდებულო გადაწყვეტილებები, რომლებიც წარმოადგენს იმპერა-
ტიული ნორმიდან გადახვევას;
2. იმპერატიულ ნორმებისგან გადახვევის შედეგად წარმოქმნილი ნორმების ან ვალ-
დებულებების საფუძველზე აღმოცენებული სამართლებრივი ურთიერთობები.170

169
ზოგადი წესიდან გამონაკლისები მოცემულია მეთერთმეტე დასკვნის პროექტში (დასკვნების
პროექტის ტექსტი და დანართის პროექტი, რომლებიც დროებით იქნა მიღებული სარედაქციო
კომიტეტის მიერ პირველი მოსმენით): “A treaty which becomes void because of the emergence of a new
peremptory norm of general international law (jus cogens) terminates in whole, unless: (a) the provisions that
are in conflict with a peremptory norm of general international law (jus cogens) are separable from the
remainder of the treaty with regard to their application; (b) it appears from the treaty or is otherwise established
that acceptance of the said provisions was not an essential basis of the consent of any party to be bound by the
treaty as a whole; and (c) continued performance of the remainder of the treaty would not be unjust.”
170
დასკვნების პროექტის ტექსტი და დანართის პროექტი, რომლებიც დროებით იქნა მიღებული
სარედაქციო კომიტეტის მიერ პირველი მოსმენით, იმპერატიულ ნორმებთან შეუსაბამო ჩვეულებით
ნორმებთან, ცალმხრივ აქტებთან და საერთაშორისო ორგანიზაციების რეზოლუციებითა თუ გადაწ-
ყვეტილებებით წარმოებულ ვალდებულებებთან მიმართებით არ იყენებს ბათილობის კონცეფციას.
მასში გამოყენებულია შემდეგი ფორმულირებები ჩვეულებით სამართალთან დაკავშირებით – არ შევა
ძალაში (does not come into existence) და შეწყვეტს არსებობას (ceases to exist), ცალმხრივ აქტებთან
მიმართებით – არ შექმნის ვალდებულებას (does not create such an obligation) და შეწყვეტს არსებობას
(ceases to exist); დაბოლოს, საერთაშორისო ორგანიზაციების გადაწყვეტილებებთან დაკავშირებით –
არ შექმნის ვალდებულებებს (does not create obligations). შესაბამისად, ამ მომენტისათვის სარედაქციო
კომიტეტის ფორმულირებები ჯერჯერობით ზუსტად არ ასახავს სახელშეკრულებო სამართლის
შესახებ ვენის კონვენციის 53-ე მუხლის სცენარს.

113
 მეორე მხრივ, ფაქტია, რომ საერთაშორისო სამართლის სუბიექტს შეუძლია, როგორც
ნორმის დადგენით გადაუხვიოს საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიულ
ნორმას, ასევე მას შეუძლია, დაარღვიოს იმპერატიული ნორმა მოქმედებით ან უმოქმე-
დობით რაიმე [სხვა] ნორმის დადგენის გარეშეც.
მეტიც, მაშინაც კი, როცა სახეზეა მხოლოდ ახლად დადგენილი ნორმით იმპერატიული
ნორმისგან გადახვევა, ეს ჩაითვლება:
1. საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმისგან გადახვევად,
რომელიც, სამართლებრივი თვალსაზრისით, ბათილად აქცევს ასეთ ნორმას;
2. მოქმედებით საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიულ ნორმით
დადგენილი ვალდებულების დარღვევად (ვინაიდან ნორმის შექმნა იმავდროულად
პირის მოქმედებაცაა), რაც იწვევს საერთაშორისო პასუხისმგებლობის ჩვეულებ-
რივი მოდელის დამატებით ამოქმედებას, რადგან თავისთავად ბათილობის მოდე-
ლი (ან მას, ასევე, შეგვიძლია ვუწოდოთ გადახვევის მოდელი) არ გამორიცხავს ამას.
მაგალითად, თუ ერთი სახელმწიფო განახორციელებს აგრესიას მეორე სახელმწიფოს
მიმართ, ამის შემდეგ აგრესორი მოახდენს მსხვერპლი სახელმწიფოს ტერიტორიის
ნაწილის ანექსიას და მესამე სახელმწიფო ცნობს ანექსიის შედეგებს, ეს ცნობა (როგორც
სახელმწიფოს ცალმხრივი აქტი):
1. არის საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმისგან გადახ-
ვევა, რაც იწვევს ცნობის აქტის ბათილობას და, ამრიგად, ვერ შექმნის ნამდვილ
სამართლებრივ ურთიერთობებს, რადგან აგრესიის აკრძალვა საყოველთაო
საერთაშორისო სამართლის იმპერატიულ ნორმადაა უნივერსალურად აღიარე-
ბული და ძალის გამოყენებით ანექსია თავისთავად განიხილება როგორც აგრესიის
გამოვლინება;
2. არის აქტი, რომელიც არღვევს საერთაშორისო ვალდებულებას, რომელიც გამომ-
დინარეობს იმპერატიული ნორმიდან, და შესაძლოა, იწვევდეს ცნობის განმა-
ხორციელებელი სახელმწიფოს სათანადო საერთაშორისო პასუხისმგებლობას
(ჩვეულებრივი საერთაშორისო პასუხისმგებლობის მოდელი).
იუს კოგენს (jus cogens) ნორმების სერიოზული დარღვევების იურიდიული შედეგების
თემა მოწესრიგებულია საერთაშორისო სამართლის კომისიის სახელმწიფოთა პასუხისმ-
გებლობის შესახებ მუხლების პროექტში (რომელზეც ადრე გვქონდა საუბარი). ამ დოკუ-
მენტში ასევე მოცემულია განმარტება, რომლის მიხედვითაც „ვალდებულების დარღვევა
სერიოზულია, თუ ის პასუხისმგებელი სახელმწიფოს მიერ ვალდებულების უხეშ ან
სისტემურ შეუსრულებლობას წარმოადგენს.“171
რაც შეეხება სამართლებრივ შედეგებს, პირველ რიგში, სახელმწიფოთა პასუხისმგებ-
ლობის შესახებ მუხლების პროექტი განსაზღვრავს სახელმწიფოს ვალდებულებას, მართლ-
ზომიერი გზებით შეწყვიტოს საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმების სერიო-
ზული დარღვევა; მეორე რიგში, იგი მოვალეობას აკისრებს სახელმწიფოებს, არ ცნონ
მართლზომიერად ვითარება, რომელიც იმპერატიული ნორმების დარღვევის შედეგად
ჩამოყალიბდა; დაბოლოს, საერთაშორისო პასუხისმგებლობის ჩვეულებრივ მოდელს
ავრცელებს ამ შემთხვევაზეც; სახელდობრ, ისეთ საშუალებებს, როგორებიცაა: საჭიროების
შემთხვევაში, დარღვევის არგანმეორების გარანტიების მიცემა, საერთაშორისო სამართლის

171
სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის შესახებ მუხლების პროექტის მე-40 მუხლი, მე-2 პუნქტი.

114
შესაბამისად რეპარაციის მოვალეობა, და ა.შ.172 ამრიგად, ასეთი დარღვევებიც ექცევა
საერთაშორისო პასუხისმგებლობის ჩვეულებრივი მოდელის ფარგლებში. ამავე დროს, ამ
შემთხვევებთან არ შეიძლება შეფარდებულ იქნეს პასუხისმგებლობის გამომრიცხავი
ჩვეულებრივი გარემოებები.
ბოლოს, ასევე შესაძლოა, მოვიყვანოთ სამართლებრივი პასუხისმგებლობის სხვა მექა-
ნიზმებიც საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმებისგან გადა-
ხვევასა თუ დარღვევაზე. მაგალითად, ეროვნულმა სასამართლოებმა მრავალჯერ დაას-
კვნეს, რომ საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმების დამრღვევი ფიზიკური
პირების მიმართ შესაძლოა გამოყენებულ იქნეს უნივერსალური იურისდიქციის წესები, ანუ
ყოველ სახელმწიფოს შეუძლია მათი პასუხისგებაში მიცემა.

განსხვავება jus cogens და erga omnes კონცეფციებს შორის

როგორც საერთაშორისო სამართლის ფრაგმენტაციის შესახებ საერთაშორისო სამართლის

კომისიის შემსწავლელი ჯგუფის მოხსენებაში აღინიშნა jus cogens და erga omnes
კონცეფციებს შორის განსხვავების შესახებ: „ყველა jus cogens ნორმა წარმოადგენს erga
omnes ვალდებულებას. მაგრამ განტოლება პირიქით არ მუშაობს. გამომდინარე იქიდან,
რომ ყველა სახელმწიფო დაინტერესებულია ვალდებულების შესრულებით, არ ნიშნავს,
რომ ეს ნორმები იმპერატიულია – ანუ ისინი შესაძლოა, სულაც არ იწვევდეს მათთან
კონფლიქტში მყოფი ვალდებულებების ბათილობას.“ 173
ამრიგად, ორ კონცეფციას აქვს განსხვავებული რაკურსი, ვინაიდან საყოველთაო საერ-
თაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმების მიდგომა მახვილს სვამს ამ ნორმების
უპირატესობაზე და ნორმების (და შესაბამისი ვალდებულებების) ნამდვილობაზე, ხოლო
erga omnes ვალდებულებები ფოკუსირებულია იმაზე, რომ ყოველი სახელმწიფო უფლება-
მოსილია, დასვას ამ ვალდებულებების დამრღვევი თითოეული სახელმწიფოს საერთაშო-
რისო პასუხისმგებლობის საკითხი.

172
სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის შესახებ მუხლების პროექტის მე-40 და 41-ე მუხლები.
173
Fragmentation of International Law: Difficulties Arising from the Diversification and Expansion of
International Law (სქოლიო 145) გვ. 204, პუნქტი 404.

115
2.5 საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმები

საერთაშორისო საერთაშორისო სამართლის

ჩვეულება ხელშეკრულება ზოგადი
პრინციპები

საყოველთაო
საერთაშორისო
სამართლის
იმპერატიული ნორმები

გადახვევა დარღვევა
ნორმით ქმედობით

ამ ნორმის საერთაშორისო
ბათილობა პასუხისმგებლობა

116
საერთაშორისო სამართალი და
ეროვნული სამართალი
მონიზმი
ინკორპორაციის დოქტრინა
დუალიზმი
ტრანსფორმაციის დოქტრინა
საკონსულტაციო დასკვნა ბერძნული და თურქული მოსახლეობის გაცვლის შესახებ
იმპლემენტაცია
ინკორპორაცია
ტრანსფორმაცია
მითითება
ზოგადი მითითება
ინდივიდუალური მითითება
თვითშესრულებადი ნორმები
არათვითშესრულებადი ნორმები

შესავალი

საერთაშორისო სამართლის მეცნიერებასა და სახელმწიფოთა პრაქტიკაში წარმოიშვა სამი

თეორია საერთაშორისო სამართალსა და ეროვნულ სამართალს შორის ურთიერთობის
შესახებ. ორი მათგანი მონისტურია, ხოლო ერთი – დუალისტური.

მონიზმი

მონიზმი მიიჩნევს, რომ საერთაშორისო სამართალი და ეროვნული სამართალი ერთიანი

თანამიმდევრული სისტემის ნაწილია. საბოლოოდ, ეს ორი სამართლებრივი სისტემა
იგივეობრივ საგანს არეგულირებს და, ამრიგად, შეიძლება კონფლიქტში აღმოჩნდეს კიდეც
ერთმანეთთან. კონფლიქტის შემთხვევაში, ან საერთაშორისო სამართალს აქვს პრიმატი
(პირველი ვერსია) ან საერთაშორისო სამართალი წარმოადგენს მოცემული სახელმწიფოს
ეროვნული სამართლის მთლიანი ორგანიზმის ნაწილს (მეორე ვერსია).174 მონიზმმა
მნიშვნელოვანწილად შეუწყო ხელი ინკორპორაციის დოქტრინის175 გავრცელებას (საერთა-

174
მაგალითად, მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრის გერმანული მიდგომა, რომლის მიხედვითაც
საერთაშორისო სამართალი აღიქმებოდა საგარეო სახელმწიფო სამართლად – გერმ. Außenstaatsrecht.
175
“doctrine of incorporation. The doctrine that rules of international law automatically form part of municipal
law. It is opposed to the doctrine of transformation, which states that international law only forms a part of
municipal law if accepted as such by statute or judicial decisions.” A Dictionary of Law (სქოლიო 3) 160.
ტრანსფორმაციისა და ინკორპორაციის განმარტების იმავე ვერსიას ვხვდებით სხვა მრავალ სტატიასა
თუ მონოგრაფიაში, მაგალითად, მასალაში გაეროს ოფიციალურ ვებგვერდზე: “States incorporate
treaties and norms into their domestic laws by specific “transformational” devices. The automatic incorporation
of ratified treaties by constitutional provision, which has been called general transformation, mandates
domestic enforcement without legislative action beyond ratification. A second method, special transformation,
requires legislation in order to give treaties domestic effect.” <www.un.org/esa/socdev/enable/discom-
101.htm> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

117
შორისო სამართლის განხორციელებასთან დაკავშირებით), რომლის მიხედვითაც საერთა-
შორისო სამართლის ნორმები ავტომატურად შედიან ეროვნული სამართლის შემად-
გენლობაში.

დუალიზმი

დუალიზმის თანახმად, საერთაშორისო სამართალი და ეროვნული სამართალი ორი

დამოუკიდებელი სამართლებრივი სისტემაა, რომლებიც ერთმანეთისგან ავტონომიურად
მოქმედებს და არსებობს. მათ განსხვავებულობას განაპირობებს რეგულირების საგნის, წყა-
როებისა და შინაარსის სპეციფიკურობა. შესაბამისად, იმისათვის, რათა შიდასახელმწი-
ფოებრივ გარემოში მოხდეს საერთაშორისო ნორმების შეფარდება, საჭიროა საერთა-
შორისო სამართლის ეროვნულ სამართლად გარდაქმნა. ამიტომ, საერთაშორისო და
ეროვნული სამართლებრივი სისტემები, როგორც დამოუკიდებელი სისტემები, ვერასდროს
შევა კონფლიქტში. დუალისტური თეორიის მიდგომამ მეტწილად ხელი შეუწყო ტრანს-
ფორმაციის დოქტრინის176 დამკვიდრებას, რომელსაც სხვაგვარად ადაპტაციის დოქტრი-
ნადაც177 მოიხსენიებენ. ეს დოქტრინა ამტკიცებს, რომ საერთაშორისო სამართალი ეროვ-
ნული სამართლის ნაწილად გადაიქცევა, თუ იგი ეროვნულ დონეზე მიღებულ იქნება შესა-
ბამისი კონსტიტუციური მექანიზმების გამოყენებით (მაგალითად, რატიფიკაცია), შიდა
კანონმდებლობაში გადატანით (პარალელური [ტრანსფორმირების შედეგად] მატერია-
ლური შიდა სამართლებრივი ნორმების შექმნით) ან სასამართლო გადაწყვეტილებებით.

სახელმწიფოთა განსხვავებული მიდგომები

სახელმწიფოთა პრაქტიკის შესწავლით შეიძლება დავასკვნათ, რომ ქვეყნების ეროვნულ

სამართლებრივ სისტემებში ამ საკითხთან დაკავშირებით განსხვავებული მიდგომები დამ-
კვიდრდა. ამიტომ ძნელია სწორი და უნივერსალური მოდელის პოვნა საერთაშორისო
სამართალსა და ეროვნულ სამართალს შორის ურთიერთმიმართების თაობაზე. თუმცა მიუ-
ხედავად ამისა, მაინც შეიძლება გამოვკვეთოთ მეტ-ნაკლებად აღიარებული მიდგომები.

176
“this theory holds that the rules of international law are not part of municipal law without specific legislation
– and is based on the concept of a dualism between international law and municipal law. “To be binding,
[international] law must have received the assent of the nations who are to be bound by it. This assent may be
express, as by treaty or the acknowledged concurrence of governments, or may be implied from established
usage. . . . Nor, in my opinion, would the clearest proof of unanimous assent on the part of other nations be
sufficient to authorize the tribunals of this country to apply, without an Act of Parliament, what would practically
amount to a new law. In so doing we should be unjustifiably usurping the province of the legislature”: The
Franconia (R. v. Keyn) ( 1876 ) 2 Ex. D. 63 at 203 per Cockburn C.J.” Parry & Grant Encyclopaedic Dictionary of
International Law, John P. Grant and J. Craig Barker (3rd edn, Oxford University Press 2009) 611.
177
“adoption, doctrine of [–]The doctrine, otherwise called the doctrine of transformation… to the effect that
“rules of international law are not to be considered as part of English law except in so far as they have already
been adopted and made part of our law by the decisions of the judges, or by Act of Parliament, or long
established custom”, in contrast to “the doctrine of incorporation which says that the rules of international law
are incorporated into English law automatically and considered to be part of English law unless they conflict
with an Act of Parliament”: Trendtex Trading Corporation v. Central Bank of Nigeria [1977] Q.B. 529 at 533 per
Lord Denning M.R., who, having accepted the doctrine of adoption without question in R. v. Secretary of State
for the Home Department, ex parte Thakrar [1974]…” იქვე 12.

118
ორი ავტონომიური სისტემა

მართლაც, საერთაშორისო სამართალი და ეროვნული სამართალი სამართლის ორი სის-

ტემაა. ეს ორი სისტემა პერმანენტულ ურთიერთქმედებაშია, ოღონდ ორივე ინარჩუნებს
ავტონომიურობას, რადგან თითოეულ მათგანს, მართლაც, განცალკევებული რეგულირების
საგანი და სფერო აქვს.
 საერთაშორისო სამართალი არეგულირებს სახელმწიფოების (და საერთაშორისო
სამართლის სხვა სუბიექტების) ურთიერთობებს სახელმწიფოთაშორისი სისტემის
დონეზე.
 ეროვნული სამართალი აწესრიგებს ფიზიკურ პირთა, იურიდიულ პირთა და სახელ-
მწიფოს ურთიერთქმედებას მოცემულ სახელმწიფოში.
ასე რომ, პირველი ქმნის და ცვლის უფლებებსა და ვალდებულებებს საერთაშორისო
სამართლის სუბიექტებს შორის, ხოლო მეორე ეროვნული სამართლის სუბიექტებს შორის
ურთიერთობებს აწესრიგებს.

თითოეული სამართალი თავის დონეზე უმაღლესია

შესაბამისად, თუ ჩვენ ვცდილობთ, ვიპოვოთ რეალობასთან ახლოს მდგომი, აღიარებული

თეორიული ხედვა, მივალთ იმ დასკვნამდე, რომ თითოეული სამართალი თავის დონეზე
(სფეროში) უმაღლესია.

ეროვნულ კანონმდებლობაზე აპელირებით

საერთაშორისოსამართლებრივი ვალდებულების
შეუსრულებლობის დაუშვებლობა

ეჭვგარეშეა, რომ დაუშვებელია საერთაშორისო ნორმების (და შესაბამისი ვალდებულე-

ბების) შეუსრულებლობის დასაბუთებისთვის ეროვნულ სამართალზე მითითება. ეს ამოსა-
ვალი პრინციპი განსაზღვრულია სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენციაში:
„მხარეს არ შეუძლია, გამოიყენოს თავისი შიდა სამართლის დებულებები ხელშეკრულების
შეუსრულებლობის გასამართლებლად.“ 178

ეროვნული სამართლის საერთაშორისო სამართალთან

შესაბამისობაში მოყვანის მოვალეობა

ამასობაში, ავტონომიური საგნების არსებობის მიუხედავად, საერთაშორისო სამართალი

და ეროვნული სამართალი ერთმანეთთან მჭიდროდაა დაკავშირებული. მეტიც, შეიძლება
წარმოიშვას სახელმწიფოს ვალდებულებების კონფლიქტი საერთაშორისო და საშინაო
დონეზე, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს ეროვნულ დონეზე საერთაშორისოსამართლებრივი
ნორმის იგივეობრივი შინაარსობრივი ვალდებულების შეუსრულებლობა.

178
27-ე მუხლი (ეროვნული სამართალი და ხელშეკრულებების შესრულება).

119
 ამგვარი სიტუაციის საპასუხოდ, საერთაშორისო სამართლის თანახმად, არსებობს ეროვ-
ნული სამართლის საერთაშორისო სამართალთან შესაბამისობაში მოყვანის ზოგადი მოვა-
ლეობა. ამ მხრივ, ნიშანდობლივია საერთაშორისო მართლმსაჯულების მუდმივმოქმედი
სასამართლოს 1925 წლის საკონსულტაციო დასკვნა ბერძნული და თურქული მოსახლეო-
ბის გაცვლის შესახებ (საბერძნეთი თურქეთის წინააღმდეგ), რომელშიც ვკითხულობთ:
„აშკარაა პრინციპი, რომლის თანახმად, სახელმწიფო, რომელიც შესულია სახელშეკრულე-
ბო ურთიერთობებში, ვალდებულია, თავის კანონმდებლობაში შეიტანოს ისეთი ცვლილე-
ბები, რომლებიც შეიძლება საჭირო იყოს ნაკისრი ვალდებულებების შესრულების უზრუნ-
ველსაყოფად.“179

ურთიერთდამოკიდებულება ამ ორ სამართლებრივ სისტემას

შორის

ამრიგად, საერთაშორისო დონეზე (სფეროში) საერთაშორისო სამართალს უპირატესობა

აქვს ეროვნულ სამართალთან მიმართებით. ამასთან, ეს არ ნიშნავს, რომ თვით სახელ-
მწიფოთაშორის დონეზეც ეროვნულ სამართალს არ აქვს მნიშვნელობა. მეტიც, საკუთრივ
საერთაშორისო სამართლის გარკვეული ნორმების – მაგალითად, საერთაშორისო ჩვეუ-
ლებებისა და, განსაკუთრებით, სამართლის ზოგადი პრინციპების – დასადასტურებლად
არცთუ ისე იშვიათად სწორედ ეროვნულ სამართალს მიმართავენ ხოლმე,180 ანუ
საერთაშორისო სამართლის გარკვეული ნაწილები ეროვნული სამართლებრივი სისტემების
დახმარებით კრისტალდება.
გარდა ამისა, როგორც ეროვნულმა, ასევე საერთაშორისო სასამართლოებმა მრავალჯერ
დაადასტურეს ნორმების ინტერპრეტაციისათვის საერთაშორისოდან ეროვნულამდე და
პირიქით მოძრაობის აუცილებლობა.

საერთაშორისო ნორმების იმპლემენტაცია ეროვნულ

სამართალში

მეორე მხრივ, უფრო კომპლექსურია ეროვნულ სამართალში საერთაშორისო სამართლის

განხორციელების (იმპლემენტაციის) საკითხი, რადგან, ამ მხრივ, მნიშვნელოვნად გან-
სხვავდება სხვადასხვა სახელმწიფოს შიდასამართლებრივი მოდელები. ამასთან, ეროვ-
ნული სამართლის საერთაშორისო სამართალთან შესაბამისობაში მოყვანის ზემოაღნიშ-
ნული ზოგადი მოვალეობის არსებობა განსაზღვრავს სახელმწიფოთა შიდა კანონმდებ-
ლობაში საერთაშორისო ნორმების იმპლემენტაციის მოვალეობასაც.
ამასობაში, საერთაშორისო სამართალი საზოგადოდ არ გვკარნახობს, თუ როგორ უნდა
შესრულდეს საერთაშორისო ვალდებულებები საშინაო დონეზე. ამიტომ, ჩვეულებრივ,
თითოეული სახელმწიფო თავად ირჩევს, თუ როგორ მოახდინოს მისი საერთაშორისო ვალ-
დებულებების შესრულება სახელმწიფოს შიგნით (იმპლემენტაციის ფორმის არჩევის
თავისუფლება).

179
Exchange of Greek and Turkish Populations (Greece v Turkey), Advisory Opinion No. 10 of 21 February 1925.
180
Malanczuk (სქოლიო 73) 64.

120
გავრცელებული საშუალებები საერთაშორისო სამართლის
იმპლემენტაციისათვის

აღნიშნულის მიუხედავად, არსებობს რამდენიმე ტრადიციული საშუალება საერთაშორისო

სამართლის ეროვნულ სამართალში განსახორციელებლად, კერძოდ:
 ინკორპორაცია – ეროვნული სამართლებრივი სისტემის ნაწილად საერთაშორისო
სამართლის ნორმების ავტომატური აღიარება და მათი პირდაპირი გამოყენების
ავტორიზება.
 ტრანსფორმაცია – ამ საშუალებით საერთაშორისო სამართლის ქვეყნის შიგნით
გამოყენებისთვის აუცილებელია შიდა კონსტიტუციური ინსტრუმენტებისა და მექა-
ნიზმების, კანონმდებლობის ან სასამართლო გადაწყვეტილებების მიღება.
ამავე დროს, სახელმწიფოთა პრაქტიკაში ასევე გამოიყენება საერთაშორისო სამარ-
თლის იმპლემენტაციის უფრო ტექნიკური საშუალება – მითითების მეთოდი, რომელიც
მოიცავს შიდა არამატერიალური წესების მიღებას საერთაშორისო სამართალი – ეროვნული
სამართლის ურთიერთობის თემაზე:
 ზოგადი მითითება – მაგალითად, სახელმწიფოთა კონსტიტუციებში ზოგადი
მითითება საერთაშორისო სამართლის ნორმების ეროვნული სამართლის განუ-
ყოფელ ნაწილად აღიარების შესახებ (ე.ი. საერთაშორისო სამართლის პირდაპირი
გამოყენების წესი) ან შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების მიმართ
საერთაშორისო სამართლის პრიმატის თაობაზე. ეს გზა არის ტექნიკური ინსტრუ-
მენტი ზოგადი ინკორპორაციის რეჟიმისთვის;181
 ინდივიდუალური მითითება – მითითება კონკრეტულ საერთაშორისო ნორმაზე
(ჩვეულებრივ, ხელშეკრულებაზე ან ხელშეკრულების გარკვეულ წესზე ან ჩვეუ-
ლებით ნორმაზე). ასეთი მეთოდი ტექნიკური საშუალებაა სპეციალური ინკორპო-
რაციის რეჟიმისთვის.

181
საქართველოს კონსტიტუციის მე-4 მუხლის მე-5 პუნქტის მიხედვით: „საქართველოს კანონმდებ-
ლობა შეესაბამება საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებს.
საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებას, თუ იგი არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტი-
ტუციას ან კონსტიტუციურ შეთანხმებას, აქვს უპირატესი იურიდიული ძალა შიდასახელმწიფოებრივი
ნორმატიული აქტის მიმართ.“ გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის ძირითადი კანონის 25-ე მუხ-
ლის [საერთაშორისო სამართლის პრიმატი] თანახმად: “The general rules of international law shall be an
integral part of federal law. They shall take precedence over the laws and directly create rights and duties for
the inhabitants of the federal territory.” აშშ-ის კონსტიტუციის პრიმატის დებულების მიხედვით
(Supremacy Clause (VI.2)): “all Treaties made, or which shall be made, under the Authority of the United States,
shall be the supreme Law of the Land; and the Judges in every State shall be bound thereby, any Thing in the
Constitution or Laws of any State to the Contrary notwithstanding.” მეტიც, აშშ-ში საერთაშორისო სამარ-
თლის პრიმატი ეხება როგორც საერთაშორისო სახელშეკრულებო სამართალს, ასევე საერთაშორისო
ჩვეულებით სამართალს. როგორც აშშ-ის უზენაესმა სასამართლომ Paquete Habana-ს საქმეში აღნიშნა:
“International law is part of our law, and must be ascertained and administered by the courts of justice of
appropriate jurisdiction, as often as questions of right depending upon it are duly presented for their
determination.”

121
თვითშესრულებადი და არათვითშესრულებადი საერთაშორისო
ნორმები

ამდენად, პრაქტიკაში საერთაშორისო სამართლის განხორციელების გზები არაა უნი-

ფიცირებული, მნიშვნელოვნად განსხვავდება და ცალკეული სახელმწიფოების შემთხვევებ-
ში, ზემოაღნიშნული საშუალებების სპეციფიკურ ნაზავსაც კი ვხვდებით.
ამავე დროს, ზოგჯერ მოდელის არჩევანი შესაძლოა, განაპირობოს იმან, განსახორციე-
ლებელი ნორმა თვითშესრულებადი თუ არათვითშესრულებადია. თვითშესრულებადი
ნორმები შეიძლება პირდაპირ იქნეს იმპლემენტირებული ეროვნულ სამართალში. ამის
საპირისპიროდ, არათვითშესრულებადი ნორმები საჭიროებს დამატებით განმახორციე-
ლებელ კანონმდებლობას, სანამ ისინი გამოყენებულ იქნება ეროვნულ დონეზე.

საერთაშორისო სამართლის სხვადასხვა წყაროს

იმპლემენტაციის კომპლექსური პრაქტიკა

დაბოლოს, სახელმწიფოთა არსებული პრაქტიკა უფრო რთული და დიფერენცირებულია

თვით საერთაშორისო სამართლის ცალკეული წყაროების მხრივაც. ზოგი ქვეყანა ახორ-
ციელებს საერთაშორისო ხელშეკრულებებს, პირველ რიგში, ერთი დოქტრინის გამო-
ყენებით – მაგალითად, ტრანსფორმაციის დოქტრინის, ხოლო საერთაშორისო ჩვეულებაზე
დაფუძნებული ვალდებულებების შესრულებასთან დაკავშირებით, არსებითად, ეყრდნობა
მეორეს – ინკორპორაციის დოქტრინას.182 შეიძლება არსებობდეს ამ ორი დოქტრინის
გამოყენების შებრუნებული კომბინაციაც, ისევე როგორც მიდგომათა კიდევ სხვაგვარი ინ-
დივიდუალური კონფიგურაცია.

182
ასე მაგალითად, ინკორპორაციის დოქტრინა, ძირითადად, გაბატონებული მიდგომაა ინგლისურ
სამართალში საერთაშორისო ჩვეულებით სამართალთან მიმართებით. “As far as the rules of customary
international law are concerned the English courts have generally adopted the doctrine of incorporation.
Provided that they are not inconsistent with Acts of Parliament or prior authoritative judicial decisions, then
rules of customary international law automatically form part of English law: customary international law is
incorporated into English law.” Tim Hillier, Sourcebook on Public International Law (Cavendish Publishing Limited
1998) 40. ამასობაში, საერთაშორისო ხელშეკრულებები, ძირითადად, ავტომატურად არ ხდებიან
ინგლისური სამართლის ნაწილი. როგორც ლორდი ოლივერი ამბობდა საქმეზე International Tin Council
(J. H. Rayner (Mincing Lane) Ltd v Department of Trade and Industry): “Treaties, as it is sometimes expressed,
are not self-executing. Quite simply, a treaty is not part of English law unless and until it has been incorporated
into the law by legislation.” თუმცა საერთაშორისო სამართლის იმპლემენტაციის მოდელი
გაერთიანებულ სამეფოში კიდევ უფრო კომპლექსურია. მაგალითად, ცალკეულ შემთხვევებში, აქ
გამოიყენებენ ინდივიდუალური მითითების მეთოდსაც (special incorpora on mode). “Trea es may be
incorporated indirectly into United Kingdom law, including by reference to treaty provisions in primary
legislation. For example, section 2 of the Asylum and Immigration Appeals Act 1993 provides “Nothing in the
immigration rules… shall lay down any practice which would be contrary to the [Refugee] Convention”. Martin
Dixon, Robert McCorquodale, and Sarah Williams, Cases & Materials on International Law (6th Edn, Oxford
University Press 2016) 111, 113.

122