4.

საეჽთაშოჽისო სამაჽთლის
სუბიექის ნება და სახელმიფო,
ჽოგოჽ მთავაჽი სუბიექი

საერთაშორისო სამართლის სუბიექტი .................................................................................. 200

სამართლის სუბიექტის ზოგადი ცნება ........................................................................................... 200
უფლებაუნარიანობა და ქმედუნარიანობა ..................................................................................... 200
საერთაშორისო სამართალსუბიექტობა ........................................................................................ 200
საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის ცნება ............................................................................. 201
ვინ არიან საერთაშორისო სამართლის სუბიექტები? .................................................................. 202
სახელმწიფო .............................................................................................................................. 203
სახელმწიფო, როგორც ინსტიტუცია (დაკავშირებული ტერიტორიასთან და ხალხთან) ........ 203
სახელმწიფო, როგორც გაერთიანება, რომელიც ორგანიზებას უწევს ძალაუფლებას ............ 203
ბადინტერის საარბიტრაჟო კომისიის განმარტება ....................................................................... 203
სახელმწიფოს ზოგადი სამართლებრივი მახასიათებლები........................................................ 204
სახელმწიფოებრიობის ტრადიციული კრიტერიუმები..................................................... 205
მონტევიდეოს კონვენცია სახელმწიფოთა უფლებებისა და მოვალეობების შესახებ ............. 205
სახელმწიფოებრიობის ტრადიციული კრიტერიუმები ................................................................ 205
სახელმწიფოებრიობის კრიტერიუმების მნიშვნელობა ............................................................... 206
მოსახლეობასა და ტერიტორიაზე მინიმალური ზღვრის არ არსებობა .................................... 206
მუდმივი მოსახლეობა ....................................................................................................................... 206
განსაზღვრული ტერიტორია ............................................................................................................ 207
სახელმწიფო ტერიტორიის შემადგენლობა .................................................................................. 207
ხელისუფლება ................................................................................................................................... 209
სხვა სახელმწიფოებთან ურთიერთობებში შესვლის უნარი ....................................................... 210
სუვერენიტეტი........................................................................................................................ 211
საშინაო და საგარეო სუვერენიტეტი ............................................................................................... 211
სახელმწიფოს სუვერენიტეტის სხვა მახასიათებლები ................................................................ 212
სუვერენიტეტსა და სახელმწიფოებრიობის ტრადიციულ კრიტერიუმებს შორის
ურთიერთმიმართება ........................................................................................................................ 212
ტერიტორიული სუვერენიტეტი ....................................................................................................... 213
სუვერენიტეტი და საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტები ............................................. 214
ცნობა....................................................................................................................................... 215
ცნობა, როგორც ცალმხრივი აქტი ................................................................................................... 215
ცნობის ადრესატები .......................................................................................................................... 215
სუბიექტის ცნობის ფუნქციები ......................................................................................................... 215
სახელმწიფოს ცნობა ......................................................................................................................... 216
დავის დროს სუბიექტის ცნობის მნიშვნელობა ............................................................................. 217
ინდივიდუალური და კოლექტიური ცნობა ..................................................................................... 217
ცნობის უპირობობა და შეუქცევადობა............................................................................................ 217
აშკარა ან ნაგულისხმევი ცნობა ....................................................................................................... 218
დე ფაქტო და დე იურე ცნობა ........................................................................................................... 218
ფაქტობრივი (ad hoc) ცნობა ............................................................................................................. 219
სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობა......................................................................... 221
სამართალმემკვიდრეობის ფორმულა ........................................................................................... 221
სამართალმემკვიდრეობა, როგორც უფლებებისა და მოვალეობების გაგრძელება ................ 221
სამართალმემკვიდრეობის წინაპირობები და სამართალმემკვიდრეობა თავისთავად .......... 222

198
 სამართალმემკვიდრეობის ინსტიტუტის სხვადასხვა სამიზნე საერთაშორისო
სამართალში.......................................................................................................................................222
სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობა ....................................................................................222
იდენტურობა და უწყვეტობა ............................................................................................................223
იდენტურობის კრიტერიუმები .........................................................................................................224
სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის სფეროები ..............................................................225
სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის შესახებ გლობალური ხელშეკრულებები ..........225
თეორიები სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის შესახებ ................................................225
ზოგადად მოქმედი წესები სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის შესახებ ....................227
სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის ზოგადი წესების დისპოზიციური ხასიათი ........227
ის სფეროები, სადაც მხარეებს არ შეუძლიათ, შეცვალონ ნორმები ...........................................227
პრინციპი uti possidetis .......................................................................................................................228
ხელშეკრულებებთან დაკავშირებით სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობა ...................229
სახელმწიფო ქონების, სახელმწიფო არქივებისა და სახელმწიფო ვალების
სამართალმემკვიდრეობა .................................................................................................................229
სახელმწიფოებრიობის აღსასრული ................................................................................... 231
ურთიერთდაკავშირებული თემები ................................................................................................. 231
სახელმწიფოს არსებობის პრეზუმფცია .........................................................................................231
სახელმწიფოს აღსასრულის მომენტი ............................................................................................232
ანექსია და სახელმწიფოებრიობის აღსასრული ...........................................................................232
სახელმწიფოებრიობის ნებაყოფლობითი ან არანებაყოფლობითი აღსასრული ...................233
საქართველო – სახელმწიფოებრიობის აღდგენა მე-20 საუკუნეში ..................................... 236
1918 წლის 26 მაისი ...........................................................................................................................236
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ცნობა ..................................................................236
საქართველოსა და რუსეთს შორის 1920 წელს დადებული ხელშეკრულება .............................237
საქართველოს სამხედრო ოკუპაცია და ანექსია ............................................................................237
1991 წლის 9 აპრილი .........................................................................................................................240
საქართველოს სახელმწიფოს საერთაშორისოსამართლებრივი ინდივიდუალობა ................241
საქართველოს მთავრობათა პოზიციების არათანამიმდევრულობა ..........................................242
საქართველოს სახელმწიფო ტერიტორია......................................................................................243
იურიდიული თვალსაზრისით, რომელი პოზიციაა სწორი საქართველოს
საერთაშორისოსამართლებრივ ინდივიდუალობაზე ..................................................................244
რომელი პოზიციაა უფრო პრაგმატული საქართველოს საერთაშორისოსამართლებრივ
ინდივიდუალობაზე ...........................................................................................................................246
იდენტურობა ......................................................................................................................................247

199
საერთაშორისო სამართლის სუბიექტი
ფიზიკური პირები
იურიდიული პირები
იურიდიული უფლებები და ვალდებულებები
უფლებაუნარიანობა
ქმედუნარიანობა
ხელოვნური პირები
საერთაშორისო სამართალსუბიექტობა
გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სამსახურში მიყენებული ზიანის ანაზღაურებაზე
საკონსულტაციო დასკვნა
აქტიური მონაწილე
უნივერსალური სამართალსუბიექტობა
შეზღუდული სამართალსუბიექტობა

სამართლის სუბიექტის ზოგადი ცნება

საერთოდ, სამართლის სუბიექტი არის პირი (ფიზიკური პირი ან იურიდიული პირი),

რომელსაც აქვს იურიდიული უფლებები და ვალდებულებები (მოვალეობები) ან რომელ-
საც მიმართავს სამართლებრივი ნორმა.

უფლებაუნარიანობა და ქმედუნარიანობა

სამართლის სუბიექტის კონცეფციის პარალელურად, ეროვნული სამართლებრივი სისტე-

მები ასევე იცნობენ უფლებაუნარიანობისა და ქმედუნარიანობის კატეგორიებს. უფლება-
უნარიანობა არის უნარი, გქონდეს სამართლებრივი უფლებები და ვალდებულებები და იგი
ქმედუნარიანობის წინაპირობაა.
სამართლის სუბიექტები შესაძლოა იყვნენ: ფიზიკური პირები და იურიდიული პირები.
იურიდიული პირები ასევე მოიხსენიება როგორც ხელოვნური პირები ან სამართლებრივი
ფიქციები (ლათ. persona ficta). იურიდიული პირებია: სახელმწიფოები და საერთაშორისო ან
ეროვნული სამართლის სხვა სუბიექტები (ისეთი ორგანიზაციული პირები, როგორებიცაა:
ასოციაციები, კოოპერატივები, კორპორაციები, კომპანიები და ა.შ.). მიუხედავად იმისა, რომ,
ზოგადად, ტერმინი „იურიდიული პირი“ მოიცავს ყველა ხელოვნურ პირს (მათ შორის
სახელმწიფოებსაც), გარკვეულ შემთხვევებში, ამ წიგნში, კონტექსტიდან გამომდინარე, ეს
ტერმინი შეიძლება ეხებოდეს მხოლოდ ორგანიზაციულ წარმონაქმნებს, დაფუძნებულს
სახელმწიფოთა ეროვნული კანონმდებლობის საფუძველზე (ასოციაციებს, კოოპერატივებს,
კორპორაციებს, კომპანიებს და ა.შ.).
ქმედუნარიანობა არის პირის შესაძლებლობა – შეცვალოს, დადოს, გადასცეს, განა-
ხორციელოს (და ა.შ.) უფლებები და ვალდებულებები (მოვალეობები).

საერთაშორისო სამართალსუბიექტობა

ამ კონტექსტში საერთაშორისო სამართალთან მიმართებით გამოიკვეთა ტერმინი საერთა-

შორისო სამართალსუბიექტობა, რომელიც აღნიშნავს საერთაშორისო უფლებებისა და

200
მოვალეობების მფლობელ პირებს, რომლებსაც დამატებით აქვთ საკუთარი უფლებების
განხორციელების შესაძლებლობა საერთაშორისო მოთხოვნის (საჩივრის) წარდგენით.
მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს მიერ მიღებული გაერთიანებული
ერების ორგანიზაციის სამსახურში მიყენებული ზიანის ანაზღაურებაზე საკონსულტაციო
დასკვნის თანახმად:
საერთაშორისო მოთხოვნის წარდგენის კომპეტენცია არის მისი მფლობელის
შესაძლებლობა, მიმართოს საერთაშორისო სამართლით აღიარებულ ჩვეუ-
ლებრივ მეთოდებს მოთხოვნის წარმოქმნის, წარდგენისა და მოგვარე-
ბისათვის. ამ მეთოდებს შორის შეიძლება აღინიშნოს პროტესტი, გამოძიების
მოთხოვნა, მოლაპარაკება და საარბიტრაჟო ტრიბუნალისათვის ან სასამარ-
თლოსთვის მოთხოვნის წარდგენა ... 279

საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის ცნება

ამასობაში, საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის ცნება კიდევ უფრო კომპლექსური

შინაარსის მატარებელია და ამ ცნების რთული მახასიათებლების სრულად ამოსაცნობად
საჭიროა:
 გავაკეთოთ არჩევანი სუბიექტს, როგორც უფლებებისა და მოვალეობების მხოლოდ
მქონე პირს, და სუბიექტს, როგორც სახელმწიფოთაშორის დონეზე აქტიურ მონა-
წილეს შორის. პირველ შემთხვევაში, მრავალი მოქმედი პირის იდენტიფიცირება
შეიძლება, რომლებსაც პირდაპირ ეხება საერთაშორისო სამართლის ნორმები.
ხოლო, თუკი მეორე ვერსიას მივემხრობით, საერთაშორისო სამართლის სუბიექ-
ტთა სია მნიშვნელოვნად შემცირდება;
 ვიპოვოთ საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის ცნების ზუსტი მახასიათებლები.
აშკარაა, რომ საერთაშორისო სამართლის მეცნიერებაში ზემოთ ნახსენები ცნებები
(სუბიექტობა, უფლებაუნარიანობა, ქმედუნარიანობა, საერთაშორისო სუბიექტობა), ძირი-
თადად, ერთმანეთთანაა გადაჯაჭვული. შედეგად, სუბიექტი არის პირი (წარმონაქმნი),
რომელსაც აქვს საერთაშორისო სუბიექტობა და, ესე იგი, აქვს უნარი (1) დაადგინოს საერ-
თაშორისო სამართლის ნორმები, (2) ჰქონდეს უფლებები და ვალდებულებები უშუალოდ ამ
ნორმების საფუძველზე, (3) შეცვალოს, გადასცეს, გააუქმოს ეს უფლებები და ვალდებულე-
ბები, და (4) უზრუნველყოს მათი შეფარდება. შესაბამისად, მხოლოდ ასეთი პირი შეიძლება
ჩაითვალოს სახელმწიფოთაშორისი დონის აქტიურ მონაწილედ, რადგან საერთაშორისო
სამართლის ქმნადობის გასაღები მხოლოდ სუბიექტების შეზღუდულ რაოდენობას ეძლევა
და ამ სავალდებულო წესებისა და პრინციპების შეფარდების (წესრიგის დაცვისა და აღდგე-
ნის) პასუხისმგებლობა მხოლოდ მათ შორის, ერთმანეთის წინაშე არსებობს.
საბოლოოდ, საერთაშორისო სამართლის სუბიექტი არის პირი, რომელსაც:
 აქვს უნარი, საკუთარი სუბიექტობის ფარგლებში იყოს საერთაშორისო სამართლის
ნორმების ავტორი (სამართალშემოქმედების პროცესის უშუალო მონაწილე);
 აქვს უნარი, საკუთარი სუბიექტობის ფარგლებში უზრუნველყოს საერთაშორისო
სამართლის ნორმების შეფარდება (რომელთა მიღების პროცესში მონაწილეობს),
სხვა მექანიზმებთან ერთად, საერთაშორისო მოთხოვნის დასმით.

279
Reparation for Injuries Suffered in the Service of the United Nations, Advisory Opinion of 11 April 1949.
“Personality in international law necessitates the consideration of the interrelationship between rights and
duties afforded under the international system and capacity to enforce claims.” Shaw (სქოლიო 70) 156.

201
4.1 საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის ცნება

საერთაშორისო სამართლის
სუბიექტი

უნარი –
დაადგინოს საერთაშორისო
სამართლის ნორმები

უნარი –
ჰქონდეს უფლებები და
ვალდებულებები

უნარი – შეცვალოს, გადასცეს და

გააუქმოს უფლებები და
ვალდებულებები

უნარი – უზრუნველყოს
საერთაშორისო სამართლის
ნორმების შეფარდება

ვინ არიან საერთაშორისო სამართლის სუბიექტები?

საერთაშორისო სამართლის სუბიექტებია:

1. სახელმწიფოები;
2. საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტები, რომლებსაც აქვთ არა უნივერ-
სალური სამართალსუბიექტობა (როგორც ის აქვთ სახელმწიფოებს), არამედ
მხოლოდ შეზღუდულ სამართალსუბიექტობას ფლობენ.
ამავე დროს, როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, საერთაშორისო სამართლის სხვა სუ-
ბიექტებია:
 ხალხი თვითგამორკვევის პროცესში (ჩვეულებრივ, ხალხი დამოუკიდებლობისკენ
მიმავალ გზაზე) ხალხთა თანასწორუფლებიანობისა და თვითგამორკვევის პრინ-
ციპის რეალიზების დროს;
 სპეციფიკური (ლათ. sui generis) ტერიტორიული ერთეულები (მაგალითად, ტაივანი,
ჰონგ კონგი) და სპეციფიკური (ლათ. sui generis) არატერიტორიული ერთეულები
(მაგალითად, წმინდა საყდარი და მალტის სუვერენული ორდენი);
 საერთაშორისო ორგანიზაციები.

202
სახელმწიფო
სახელმწიფო, როგორც ინსტიტუცია
ფიზიკური ძალის ლეგიტიმური გამოყენების მონოპოლია
ბადინტერის საარბიტრაჟო კომისია

სახელმწიფო, როგორც ინსტიტუცია (დაკავშირებული

ტერიტორიასთან და ხალხთან)

როგორც ჯეიმს ლესლი ბრაიერლი წერდა: „სახელმწიფო არის ინსტიტუცია, ანუ, ის არის
ურთიერთობათა სისტემა, რომელსაც ადამიანები ურთიერთ შორის ქმნიან გარკვეული
მიზნების მისაღწევად, და, რომელთაგან ყველაზე ფუნდამენტურია წესრიგის სისტემა,
რომლის ფარგლებშიცაა შესაძლებელი მათი თანაცხოვრება.“280

სახელმწიფო, როგორც გაერთიანება, რომელიც ორგანიზებას

უწევს ძალაუფლებას

საერთაშორისო სამართლის მკვლევრები ყველაზე ხშირად მოიხსენიებენ მაქს ვებერის

(1864–1920) განმარტებას, რომლის თანახმადაც „თანამედროვე სახელმწიფო არის აუცი-
ლებელი გაერთიანება, რომელიც ორგანიზებას უწევს ძალაუფლებას. ის წარმატებულია
ფიზიკური ძალის ლეგიტიმური გამოყენების მონოპოლიზაციის მხრივ, როგორც ძალაუფ-
ლების საშუალებისა მოცემულ ტერიტორიაზე.“

ბადინტერის საარბიტრაჟო კომისიის განმარტება

სახელმწიფოს განსაზღვრისას იუგოსლავიის შესახებ კონფერენციის საარბიტრაჟო კომი-

სიამ, რომელიც საყოველთაოდ ცნობილია როგორც ბადინტერის საარბიტრაჟო კომისია281
(და რომელიც შექმნეს 1991 წლის 27 აგვისტოს ევროპის ეკონომიკურმა გაერთიანებამ და
მისმა წევრმა სახელმწიფოებმა იუგოსლავიის შესახებ კონფერენციის იურიდიულ საკითხებ-
ზე კონსულტირებისთვის),282 აღნიშნა, „რომ სახელმწიფო ჩვეულებრივ განიმარტება რო-
გორც ერთობა, რომელიც შედგება ტერიტორიისა და მოსახლეობისგან, რომელიც ექვემ-
დებარება ორგანიზებულ პოლიტიკურ ხელისუფლებას; და რომ მას ახასიათებს სუვერე-
ნიტეტი“. 283

280
Brierly (სქოლიო 6) 126.
281
ზოგჯერ ასევე მოიხსენიებენ როგორც ბადინტერის საარბიტრაჟო კომიტეტს.
282
კომისიას თავმჯდომარეობდა საფრანგეთის საკონსტიტუციო საბჭოს თავმჯდომარე რობერტ
ბადინტერი და მასში თავიდანვე აგრეთვე შედიოდნენ გერმანიისა და იტალიის საკონსტიტუციო სასა-
მართლოების, ბელგიის საარბიტრაჟო სასამართლოს და ესპანეთის საკონსტიტუციო ტრიბუნალის
თავმჯდომარეები. Alain Pellet, “The Opinions of the Badinter Arbitration Committee: A Second Breath for the
Self-Determination of Peoples” 3 EJIL (1992) 178. საარბიტრაჟო კომისიამ შეიმუშავა თხუთმეტი მოსაზრე-
ბა იუგოსლავიასთან დაკავშირებულ მნიშვნელოვან იურიდიულ საკითხებზე.
283
Badinter Arbitration Commission, Opinion No. 1 of 29 November 1991, Paragraph 1 (b)
<ejil.org/pdfs/3/1/1175.pdf> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

203
სახელმწიფოს ზოგადი სამართლებრივი მახასიათებლები

სახელმწიფოთა ექსკლუზიური და ზოგადი სამართლებრივი მახასიათებლები წარმოაჩინა

ჯეიმს კროუფორდმა (1948–2021) შემდეგნაირად:
(1) არსებითად, სახელმწიფოებს აქვთ საერთაშორისო სფეროში მოქმედე-
ბების შესრულების, ხელშეკრულებების დადების და ა.შ. უპირობო კომპეტენ-
ცია ...
(2) არსებითად, სახელმწიფოები ექსკლუზიურ კომპეტენციას ფლობენ თა-
ვიანთ საშინაო საქმეებში ...
(3) არსებითად, სახელმწიფოები არ ექვემდებარებიან სავალდებულო საერ-
თაშორისო პროცესს, იურისდიქციას ან მორიგებას მათი თანხმობის გარეშე,
რომელიც გაიცემა ან ზოგადად, ან კი კონკრეტულ შემთხვევაში.
(4) საერთაშორისო სამართალში სახელმწიფოები განიხილებიან „თანას-
წორად“. 284

284
James Crawford, The Creation of States in International Law (2nd edn, Clarendon Press in Oxford, Oxford
University Press 2007), 40-41 (footnotes omitted).

204
სახელმწიფოებრიობის ტრადიციული
კრიტერიუმები
სახელმწიფოებრიობის კრიტერიუმები
მონტევიდეოს კონვენცია სახელმწიფოთა უფლებებისა და მოვალეობების შესახებ
სახელმწიფოებრიობის ელემენტები
მუდმივი მოსახლეობა
განსაზღვრული ტერიტორია
ხელისუფლება
სხვა სახელმწიფოებთან ურთიერთობებში შესვლის უნარი
ჩრდილოეთ ზღვის კონტინენტური შელფის საქმეები
ეფექტიანი კონტროლი
მოძრავი ტერიტორია

მონტევიდეოს კონვენცია სახელმწიფოთა უფლებებისა და

მოვალეობების შესახებ

სახელმწიფოებრიობის კრიტერიუმების აღწერა მოცემულია 1933 წლის მონტევიდეოს

კონვენციაში სახელმწიფოთა უფლებებისა და მოვალეობების შესახებ.
მონტევიდეოს კონვენცია არის ხელშეკრულება, რომელსაც ხელი მოაწერეს მონტევი-
დეოში (ურუგვაიში) 1933 წლის 26 დეკემბერს ამერიკის სახელმწიფოთა მეშვიდე საერთაშო-
რისო კონფერენციის დროს. კონვენცია ძალაში შევიდა 1934 წლის 26 დეკემბერს. მიუხედა-
ვად იმისა, რომ ეს კონვენცია რეგიონულ საერთაშორისო ხელშეკრულებას წარმოადგენდა,
დროთა განმავლობაში მისი გარკვეული დებულებების გავრცელება მოხდა როგორც
საყოველთაო, ასევე სხვა რეგიონების საერთაშორისო სამართალში (მნიშვნელოვანწილად
საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის ნორმების სახით). თუმცა კონვენციის ზოგიერთმა
დებულებამ მაინც შეინარჩუნა რეგიონული (ინტერამერიკული) სტატუსი.

სახელმწიფოებრიობის ტრადიციული კრიტერიუმები

მონტევიდეოს კონვენციის პირველი მუხლი აყალიბებს სახელმწიფოებრიობის შემდეგ ტრა-

დიციულ კრიტერიუმებს (ზოგჯერ აგრეთვე უწოდებენ სახელმწიფოებრიობის ელემენ-
ტებს):
• მუდმივი მოსახლეობა;
• განსაზღვრული ტერიტორია;
• ხელისუფლება;
• სხვა სახელმწიფოებთან ურთიერთობებში შესვლის უნარი.
მთლიანობაში, მონტევიდეოს კონვენცია შეიცავს უმნიშვნელოვანეს დებულებებს სა-
ხელმწიფოთა უფლებებისა და მოვალეობების შესახებ, მაგალითად, რომ:
სახელმწიფოები იურიდიულად თანასწორნი არიან, აქვთ ერთი და იგივე
უფლებები და მათი განხორციელების თანაბარი შესაძლებლობები. თითოეუ-
ლის უფლებები არ არის დამოკიდებული ძალაზე, რომელიც მას აქვს მათ

205
 უზრუნველსაყოფად, არამედ განპირობებულია იმ უბრალო ფაქტით, რომ იგი
სუბიექტია საერთაშორისო სამართლის თანახმად. 285

სახელმწიფოებრიობის კრიტერიუმების მნიშვნელობა

სახელმწიფოებრიობის კრიტერიუმები უნდა გამოვიყენოთ როგორც სახელმწიფოთა

შექმნის, ასევე სახელმწიფოთა არსებობის გაგრძელების შესაფასებლად.
საზოგადოდ, იმისათვის, რომ სუბიექტი სახელმწიფოდ განიხილებოდეს, ის უნდა აკმა-
ყოფილებდეს სახელმწიფოებრიობის კრიტერიუმებს ერთობლიობაში (კუმულაციურად).
შესაბამისად, სუბიექტს მხოლოდ ასეთ შემთხვევებში შეიძლება ჰქონდეს უფლება, მოი-
თხოვოს საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად სახელმწიფოს უფლებები და მოვა-
ლეობები.
ამავე დროს, საერთაშორისო სამართალი ცალკე განსაზღვრავს სახელმწიფოებრიობის
თითოეული კრიტერიუმის ძირითად შინაარსს.

მოსახლეობასა და ტერიტორიაზე მინიმალური ზღვრის არ

არსებობა

იმისათვის, რათა სუბიექტი სახელმწიფოდ განვიხილოთ, საერთაშორისო სამართალი მინი-

მალურ ზღვარს არ აწესებს მოსახლეობისა და ტერიტორიის ზომაზე. ამასთან, მართალია,
საერთაშორისო სამართალი არ აწესებს, მაგალითად, ტერიტორიასთან დაკავშირებით
ქვედა ზღვარს, თუმცა თუნდაც მცირედი სახმელეთო ტერიტორიის არსებობა ტრადიციუ-
ლად მიიჩნეოდა აუცილებელ წინაპირობად სახელმწიფოს არსებობისათვის.
როგორც გამოჩენილი მეცნიერი ლასა ოპენჰაიმი აღნიშნავდა:
სახელმწიფო ტერიტორია არის დედამიწის ზედაპირის განსაზღვრული ნაწი-
ლი, რომელიც არის სახელმწიფოს სუვერენიტეტის ქვეშ. ტერიტორიის გარეშე
სახელმწიფოს არსებობა შეუძლებელია, თუმცა აუცილებელი ტერიტორია
შეიძლება ძალიან მცირეც იყოს. ... სახელმწიფო ტერიტორიის მნიშვნელობა
ისაა, რომ ეს არის სივრცე, სადაც სახელმწიფო ახორციელებს თავის უმაღლეს
ხელისუფლებას. 286

მუდმივი მოსახლეობა

მეორე მხრივ, ტრადიციული მიდგომა მოსახლეობის კრიტერიუმთან დაკავშირებით ადგენს,

რომ მოსახლეობა უნდა იყოს მუდმივი და მჭიდრო კავშირში მყოფი სახელმწიფოებრიობის
პრეტენზიის მქონე სუბიექტთან.
ჩვეულებრივ, ასეთი კავშირი განპირობებულია იმით, რომ პირები თვლიან თავს (1)
სახელმწიფოს წევრებად (ისევე, როგორც უკვე არსებული სახელმწიფოს შემთხვევაში ამას

285
მონტევიდეოს კონვენციის მე-4 მუხლი.
286
L. Oppenheim, International Law: A Treatise, Ronald F. Roxburgh (ed) Vol. I. – peace, (3rd edn, Longmans,
Green and CO 1920) 305, 307.

206
უზრუნველყოფს მოქალაქეობის ინსტიტუტი), ანუ (2) პოლიტიკურ და სამართლებრივ
კავშირში მყოფად მოცემულ სუბიექტთან.
სახელმწიფოს მოსახლეობა შეიძლება იყოს მონოეთნიკური ან მრავალეთნიკური,
შეიძლება არსებობდეს მხოლოდ ერთი დომინანტი რელიგია ან მრავალი რელიგია და ა.შ.
საერთაშორისო სამართალი არ განსაზღვრავს რაიმე წესს მოსახლეობის შემადგენ-
ლობასთან დაკავშირებით.

განსაზღვრული ტერიტორია

რაც შეეხება სახელმწიფო ტერიტორიას, იგი უნდა იყოს მკაფიო და მოქცეული გარკვეულ
საზღვრებში. იმავდროულად, პრაქტიკაში, სახელმწიფოს საზღვრები შეიძლება სადავოც
იყოს. ამასთან, დავა სახელმწიფოს საზღვრებთან დაკავშირებით არ არის გადაულახავი
დაბრკოლება, რომელიც აუქმებს სახელმწიფოს არსებობას, თუ საზღვრები მკაფიოა თუნ-
დაც გარკვეულ სუბიექტებს შორის ურთიერთობებში (ანუ, თუ ტერიტორიას აქვს „საკმარისი
მკაფიოობა“), როგორც ეს დაასკვნა გერმანულ-პოლონურმა შერეულმა საარბიტრაჟო
ტრიბუნალმა საქმეზე – გერმანული კონტინენტური გაზის-კომპანია პოლონეთის სახელმწი-
ფოს წინააღმდეგ (1929). 287
მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ ასევე დაუჭირა მხარი ამ პოზიციას
ჩრდილოეთ ზღვის კონტინენტური შელფის საქმეებში (გერმანიის ფედერაციული რეს-
პუბლიკა დანიის წინააღმდეგ; გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკა ნიდერლანდების
წინააღმდეგ):
სუბიექტისათვის მოცემული ტერიტორიის მიკუთვნება არანაირად არ განისაზ-
ღვრება მისი საზღვრების ზუსტი დელიმიტაციით, მით უმეტეს, არც საზღვრე-
ბის გაურკვევლობამ შეიძლება მოახდინოს გავლენა ტერიტორიულ უფლებებ-
ზე. მაგალითად, არ არსებობს წესი, რომ რომელიმე სახელმწიფოს სახმელეთო
საზღვარი უნდა იყოს სრულად გამიჯნული და განსაზღვრული, ხშირად ისინი
სხვადასხვა ადგილას და დიდი ხნის განმავლობაში არც არის ხოლმე დაზუს-
ტებული, რისი მაგალითიცაა ალბანეთის ერთა ლიგაში შესვლის შემთხვევა. 288

სახელმწიფო ტერიტორიის შემადგენლობა

სახელმწიფო ტერიტორია მოიცავს სახმელეთო ტერიტორიას (მათ შორის, ტერიტორიის

შიგნით მოქცეულ წყლებს), საზღვაო ტერიტორიებს (შიდა წყლებს და ტერიტორიულ
ზღვას); მისი სახმელეთო და საზღვაო ტერიტორიის ქვეშ არსებულ წიაღს; და საჰაერო
სივრცეს სახმელეთო და საზღვაო ტერიტორიის ზემოთ დედამიწის ატმოსფეროს გარკვეულ
ზღვრამდე.

287
“In order to say that a State exists … it is enough that this territory has a sufficient consistency, even though
its boundaries have not yet been accurately delaminated, and that the State actually exercises independent
public authority over that territory.” Deutsche Continental Gas-Gesellschaft v Polish State (1929), Annual Digest,
5 (1929-30) No. 5.
288
North Sea Continental Shelf cases (Federal Republic of Germany v Denmark, Federal Republic of Germany v
Netherlands), Judgment of 20 February 1969.

207
 ამასთან, ტრადიციულად, მხოლოდ დედამიწის მყარი ზედაპირი განიხილებოდა სა-
ხელმწიფო ტერიტორიის გადამწყვეტ მახასიათებლად, ვინაიდან ყველა სხვა ტიპის სახელ-
მწიფო ტერიტორიები ან დაკავშირებულია ან გამომდინარეობს სახმელეთო ტერიტორიის
ფლობიდან.
სახელმწიფო ტერიტორია შემოფარგლულია სახელმწიფო საზღვრებით. ამის მიუხე-
დავად, არსებობს სხვა ადგილები სახელმწიფო საზღვრებს გარეთ, სადაც სახელმწიფოებს
აქვთ იურისდიქციული უფლებამოსილებები, მაგალითად: სამხედრო ბაზები უცხოეთში;
საკუთარი დიპლომატიური და საკონსულო მისიების შენობები; შერეული სამართლებრივი
რეჟიმის საზღვაო ზონები; იჯარისა და გარკვეული სერვიტუტების ქვეშ მყოფი ტერი-
ტორიები.
გარდა ამისა, პრაქტიკაში გემები, საჰაერო ხომალდები და კოსმოსური ობიექტებიც,
გარკვეულწილად, დაკავშირებულია ტერიტორიულობის პრინციპთან, რადგან (1) სამხედრო
ან სხვა სახელმწიფო გემები და თვითმფრინავები (არაკომერციული მიზნებით მომუშავე)
ყველგან, (2) გარკვეულ ტერიტორიებზე სხვა სახის ხომალდები (მათ შორის, კომერციული
მიზნებით მომუშავე ხომალდები), მიუხედავად კუთვნილებისა და ექსპლოატაციის მიზ-
ნებისა (მაგალითად, სავაჭრო გემები ღია ზღვაში), და (3) კოსმოსური ობიექტები კოსმოსში
და ციურ სხეულებზე, როგორც წესი, ასიმილირდება სახელმწიფო ტერიტორიასთან, რო-
გორც შესაბამისი მფლობელი სახელმწიფოს (სამხედრო ან სხვა სახელმწიფო ხომალდები),
ალმის სახელმწიფოს (მაგალითად, ღია ზღვაში სავაჭრო გემები) ან რეგისტრაციის
სახელმწიფოს (კოსმოსური ობიექტები) „მოძრავი ტერიტორია“.
საერთაშორისო მართლმსაჯულების მუდმივმოქმედმა სასამართლომ განიხილა
მოძრავი ტერიტორიების საკითხი ლოტუსის საქმეში (საფრანგეთი თურქეთის წინააღმდეგ)
და აღნიშნა, რომ:
ზღვების თავისუფლების პრინციპის შედეგია ღია ზღვაში ხომალდის ასი-
მილირება ალმის ქვეყნის ტერიტორიასთან, რადგან, ისევე როგორც საკუთარ
ტერიტორიაზე, ეს სახელმწიფო ახორციელებს მასზე თავის ხელისუფლებას
და სხვა სახელმწიფოს არ შეუძლია, ამის გაკეთება. 289
თუმცა უფრო ზუსტი ფორმულირებაა ის, რომ სახელმწიფო საზღვრებს გარეთ არცერთი
ტერიტორია არ შეიძლება ჩაითვალოს სრულფასოვან სახელმწიფო ტერიტორიად. ასეთ
შემთხვევებში სჯობს ვისაუბროთ სახელმწიფოს სუვერენულ უფლებებზე უცხო, შერეულ ან
საერთაშორისო ტერიტორიებთან მიმართებით, რაც, თავის მხრივ, მხოლოდ საერთა-
შორისო სამართლით შეიძლება იყოს მინიჭებული.

289
Case of the S.S. “Lotus” (France v Turkey), Judgment No.9 of 7 September 1927.

208
4.2 სახელმწიფო ტერიტორია და სახელმწიფოს სუვერენული უფლებების ზონები

სახელმწიფო ტერიტორია სახელმწიფოს სუვერენული

უფლებები

სახელმწიფო საზღვრების სახელმწიფო საზღვრების

შიგნით მოქცეული გარეთ მოქცეული
ტერიტორიები ტერიტორიები

სახმელეთო ტერიტორია სამხედრო ბაზები უცხოეთში

საზღვაო ტერიტორია დიპლომატიური და საკონსულო

მისიების შენობები

წიაღი
შერეული სამართლებრივი რეჟიმის
საზღვაო ზონები

საჰაერო სივრცე

იჯარისა და გარკვეული
სერვიტუტების ქვეშ მყოფი
ტერიტორიები

გარკვეულ პირობებში –
გემები, საჰაერო ხომალდები და
კოსმოსური ობიექტები

ხელისუფლება

ხელისუფლების კრიტერიუმი არ მოითხოვს მმართველობის რაიმე კონკრეტული ფორმის

განხორციელებას, ან მთავრობის დემოკრატიულობასა თუ ლეგიტიმურობას. სამაგიეროდ,
ტრადიციული მიდგომა ამ კრიტერიუმში მოიაზრებს მთავარ აუცილებელ წინაპირობას, რომ
მოცემულმა ხელისუფლებამ უნდა განახორციელოს ეფექტიანი კონტროლი მოსახლეობასა
და ტერიტორიაზე.
მეორე მხრივ, ხელისუფლება უნდა იყოს სუვერენული (დამოუკიდებელი), რაც ნიშნავს,
რომ მას უნდა შეეძლოს როგორც შინაგანი ძალების, ასევე საგარეო მთავრობებისგან
დამოუკიდებლად საკუთარი პოლიტიკის განხორციელება. ამასთან, ხელისუფლების სუვე-
რენულობა საშუალებას აძლევს მას, საკუთარი ნებით შეიზღუდოს აბსოლუტური დამოუკი-
დებლობა საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტებთან ურთიერთობისას საერთაშო-
რისო სამართლის ნორმების და, აგრეთვე, სხვა წესების (მაგალითად, პოლიტიკური წესების)
შექმნის გზით.

209
სხვა სახელმწიფოებთან ურთიერთობებში შესვლის უნარი

მართალია, სახელმწიფოებრიობის მეოთხე კრიტერიუმი ზოგჯერ სახელმწიფოებრიობის

აუცილებელ ელემენტად განიხილება, თუმცა იგი ვერ პოულობს საყოველთაო აღიარებას. ეს
მდგომარეობა ნაწილობრივ განპირობებული იყო იმით, რომ მონტევიდეოს კონვენციის
მხოლოდ პირველი სამი კრიტერიუმი მომდინარეობს ეგრეთ წოდებული სამი ელემენტის
მოძღვრებიდან (გერმ. Drei-Elemente-Lehre), რომელიც მნიშვნელოვანწილად პოპულარული
გახადა გერმანელმა მეცნიერმა გეორგ იელინეკმა. ის იმ ეპოქაში მსოფლიოში აღიარებულ
მიდგომად იქცა. გეორგ იელინეკის ფორმულირებით მოცემული კრიტერიუმები იყო:
სახელმწიფო ტერიტორია, სახელმწიფო მოსახლეობა და სახელმწიფო ხელისუფლება.290
ამავე დროს, სახელმწიფოებრიობის მეოთხე კრიტერიუმის კრიტიკა ასევე განაპირობა
შემდეგ ტერმინებთან დაკავშირებულმა გაურკვევლობამ: „ურთიერთობებში შესვლა“ და
„უნარი“. მრავალი მკვლევარი ამტკიცებდა, რომ პირველი ტერმინი (ურთიერთობებში შესვ-
ლა) უკავშირდება სხვა სახელმწიფოების მიერ ამ სუბიექტის ცნობას. არადა, ცნობის ინსტი-
ტუტის მოქმედების სფერო თავისთავად სადავოა საერთაშორისო ურთიერთობებში; მეო-
რეც, ცნება „უნარი“ ამ კონტექსტში არსებითად იყო დაკავშირებული დამოუკიდებლობასა
და სუვერენიტეტთან. ამრიგად, ზოგი ავტორი მიზანშეუწონლად მიიჩნევდა დამატებითი
კრიტერიუმის შემოღებას, რომელიც შესაძლოა ისედაც დაფარულიყო სახელმწიფოებრიო-
ბის ისეთი ელემენტებით, როგორებიცაა მოსახლეობა და ხელისუფლება, ვინაიდან და-
მოუკიდებლობა და სუვერენიტეტი უდავოდ ითვლებოდა ამ კრიტერიუმების არსებით
მახასიათებლებად.
თუმცა, კრიტიკის მიუხედავად, სხვა სახელმწიფოებთან ურთიერთობებში შესვლის უნა-
რი მაინც ითვლება სახელმწიფოებრიობის ერთ-ერთ ტრადიციულ კრიტერიუმად.

290
Georg Jellinek, Allgemeine Staatslehre (Dritte Auflage, Verlag von 0. Haring 1914) 394-434.

210
სუვერენიტეტი
საშინაო სუვერენიტეტი
საგარეო სუვერენიტეტი
სახელმწიფო კომპეტენციების მთლიანობა საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე
სახელმწიფოები – უმაღლესი ძალაუფლების მპყრობელნი დედამიწაზე
კორფუს არხის საქმე
ტერიტორიული სუვერენიტეტი
სუვერენული უფლებები
შერეული სამართლებრივი რეჟიმის ქვეშ მყოფი ტერიტორიები
ლატერანის პაქტები

საშინაო და საგარეო სუვერენიტეტი

სუვერენიტეტის თანამედროვე გაგება სათავეს იღებს ჟან ბოდენის (1530–1596) იდეებიდან,

რომლის პოლიტიკურ ფილოსოფიაზე, მთლიანობაში, მნიშვნელოვნად იმოქმედა სუვერე-
ნიტეტის დოქტრინამ. ჟან ბოდენმა თავის ნაშრომში – „რესპუბლიკა“ – განსაზღვრა სუვე-
რენიტეტი როგორც „რესპუბლიკის აბსოლუტური და მარადიული ძალა, ასე ვთქვათ, თა-
ნამედროვე სახელმწიფოს უზარმაზარი სხეულის აქტიური ფორმა და პერსონიფიკაცია.“291

4.3 ჟან ბოდენი

291
Pierre Mesnard, “Bodin, Jean”, Encyclopedia of Philosophy, Donald M. Borchert (editor in chief), 1 Volume
(2nd edn, Thomson Gale 2006) 621.

211
 საერთოდ, სუვერენიტეტი არის ეგრეთ წოდებული საშინაო და საგარეო სუვერენი-
ტეტის განხორციელების ან საშინაო და საგარეო პოლიტიკის დამოუკიდებლად წარმარ-
თვის შესაძლებლობა.
სუვერენიტეტის საშინაო ასპექტი არის სახელმწიფოს განსაკუთრებული კომპეტენცია,
აწარმოოს თავისი საშინაო პოლიტიკა დამოუკიდებლად, სხვა შინაგანი ძალების მხრიდან
ჩარევის გარეშე.
სუვერენიტეტის საგარეო ასპექტი არის სახელმწიფოს უფლება, განსაზღვროს თავისი
ურთიერთობა საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტებთან დამოუკიდებლად, საერ-
თაშორისო სამართლის რომელიმე სხვა სუბიექტის (სუბიექტების) მხრიდან ყოველგვარი
შეზღუდვისა და კონტროლის გარეშე.

სახელმწიფოს სუვერენიტეტის სხვა მახასიათებლები

ამავე დროს, სუვერენიტეტი ასევე გამოიყენება როგორც კონცეფცია, რომელიც აღნიშნავს

სახელმწიფო კომპეტენციების მთლიანობას საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე.
გარდა ამისა, სუვერენიტეტს აქვს სხვა მნიშვნელობაც, კერძოდ, რომ სახელმწიფოები
არიან უმაღლესი ძალაუფლების მპყრობელნი დედამიწაზე (ლათ. suprema potestas).
კორფუს არხის საქმეზე (დიდი ბრიტანეთი ალბანეთის წინააღმდეგ), რომელიც იყო
მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს პირველი საქმე და რომელიც მიმდი-
ნარეობდა 1947–1949 წლებში, მოსამართლე ალეხანდრო ალვარესმა საკუთარ დამოუკიდე-
ბელ მოსაზრებაში აღნიშნა შემდეგი:
სუვერენიტეტში ჩვენ ვგულისხმობთ უფლებებისა და ატრიბუტების ერთობ-
ლიობას, რომლებსაც სახელმწიფო ფლობს თავის ტერიტორიაზე ყველა სხვა
სახელმწიფოს გამორიცხვით და ასევე სხვა სახელმწიფოებთან ურთიერთო-
ბებში. სუვერენიტეტი სახელმწიფოებს ანიჭებს უფლებებს და აკისრებს ვალ-
დებულებებს. 292
სახელმწიფოს სუვერენიტეტი შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ საერთაშორისო
სამართლით.

სუვერენიტეტსა და სახელმწიფოებრიობის ტრადიციულ

კრიტერიუმებს შორის ურთიერთმიმართება

სუვერენიტეტი დაკავშირებულია სახელმწიფოებრიობის ყველა ტრადიციულ კრიტე-

რიუმთან. კერძოდ:
1. ის არის მოსახლეობისა და ხელისუფლების ელემენტების განუყოფელი მახასია-
თებელი, ვინაიდან ყველა ხელისუფლებას და იმ ქვეყნებში, სადაც ხალხი არის
წყარო პოლიტიკური ლეგიტიმურობისა და მთავრობის, ასევე მოსახლეობას უნდა
ჰქონდეს საშინაო და საგარეო სუვერენიტეტი;

292
Corfu Channel (UK v Albania), Judgment of 9 April 1949, Separate Opinion by Judge Alvarez.

212
 2.
იგი დაკავშირებულია სხვა სახელმწიფოებთან ურთიერთობებში შესვლის უნართან,
რადგან ასეთი უნარი უნდა განხორციელდეს თანმხლები საგარეო სუვერენიტეტის
მეშვეობით;
3. ის ეხება სახელმწიფო ტერიტორიას, ვინაიდან, მკაცრი გაგებით, სახელმწიფოს
სრულფასოვანი სუვერენიტეტის განხორციელება შესაძლებელია მხოლოდ სახელ-
მწიფო ტერიტორიაზე.
ამრიგად, სუვერენიტეტის ცნება აერთიანებს სახელმწიფოებრიობის ყველა კრიტე-
რიუმს, ყველა მათგანის სპეციფიკურ ფოკუსში მოქცევით, რაც არის საშინაო და საგარეო
პოლიტიკის დამოუკიდებლად განხორციელება. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ის არის
კონცეფცია, რომელიც დაკავშირებულია სახელმწიფოებრიობის ყველა ელემენტთან, მაგ-
რამ ეკუთვნის მთლიან სახელმწიფოს.

ტერიტორიული სუვერენიტეტი

სუვერენიტეტი – სახელმწიფოს აუცილებელი ატრიბუტი – სახელმწიფო ტერიტორიასთან

მიმართებით ცნობილია როგორც ტერიტორიული სუვერენიტეტი (სახელმწიფოს).
თუმცა დროთა განმავლობაში გაჩნდა სახელმწიფო ტერიტორიის გარეთ მდებარე ტერი-
ტორიები, რომლებზეც სახელმწიფოები გარკვეულწილად „სუვერენიტეტის“ პრეტენზიას
აცხადებენ. ვინაიდან სახელმწიფოს სრული სუვერენიტეტი შეიძლება არსებობდეს
მხოლოდ სახელმწიფო ტერიტორიაზე, ამ სიტუაციებში უფრო ზუსტი ტერმინი იქნება
„სუვერენული უფლებები“.
აქედან გამომდინარე, სუვერენული უფლებები ეხება სახელმწიფოს შეზღუდულ ან
ფუნქციურ უფლებამოსილებებს (საერთაშორისო სამართლით დადგენილ ფარგლებში) მის
საზღვრებს გარეთ მდებარე ტერიტორიებსა და ქონებასთან დაკავშირებით. ამის
მაგალითია შერეული სამართლებრივი რეჟიმის ქვეშ მყოფი ტერიტორიები; შესაბამისი
საზღვაო ზონები – განსაკუთრებული ეკონომიკური ზონა293 და კონტინენტური შელფი. ეს

293
განსაკუთრებულ ეკონომიკურ ზონაში ცალკე გამოყოფილია მიმდებარე ზონა, სადაც ნაპირის
სახელმწიფო მცირე დოზით სპეციფიკურ სუვერენულ უფლებებს ფლობს, მაგალითად, გარკვეულ
სამართალდარღვევებზე ცხელ კვალზე დევნის უფლებას. თუმცა, როგორც საზღვაო სამართლის ცნო-
ბილი სპეციალისტი იოშიფუმი ტანაკა წერს, მიმდებარე ზონაში ნაპირის სახელმწიფოს იურისდიქციის
სამართლებრივი ბუნების თაობაზე წინააღმდეგობრივი მიდგომები არსებობს. “According to a literal or
restrictive view, the coastal State has only enforcement jurisdiction in its contiguous zone and, consequently,
action of the coastal State may only be taken concerning offences committed within the territory or territorial
sea of the coastal State, not in respect of anything done within the contiguous zone itself. … According to a
liberal view, the coastal State may regulate the violation of its municipal law within the contiguous zone for
some limited purposes. For instance, Oda argued that in the contiguous zone, the coastal State should be
entitled to exercise its authority as exercisable in the territorial sea only for some limited purposes of customs
or sanitary control. O'Connell and Shearer echoed this view. There appears to be little doubt that a strict reading
of Article 33(1) does not allow coastal States to extend legislative jurisdiction to its contiguous zone. There is an
exception, however. Concerning the protection of objects of an archaeological and historical nature found at
sea, Article 303(2) of the LOSC provides that: 2. In order to control traffic in such objects, the coastal State may,
in applying Article 33, presume that their removal from the seabed in the zone referred to in that article without
its approval would result in an infringement within its territory or territorial sea of the laws and regulations
referred to in that article.” Yoshifumi Tanaka, The International Law of the Sea (2nd edn, Cambridge University
Press 2015), 2.2 Coastal State jurisdiction over the contiguous zone.

213
შერეული სამართლებრივი რეჟიმის ქვეშ მყოფი ტერიტორიები, პირველ რიგში, საერთა-
შორისო სტატუსს ფლობს, მაგრამ, ამავე დროს, აქ შენარჩუნებულია კონკრეტული სახელ-
მწიფოს განსაკუთრებული ფუნქციური სუვერენული უფლებები (მაგალითად: განსაკუთ-
რებულ ეკონომიკურ ზონაში – ცოცხალი და არაცოცხალი ბუნებრივი რესურსების დაზ-
ვერვაზე, მოპოვებასა და შენარჩუნებაზე სუვერენული უფლება; ხელოვნური კუნძულების,
დანადგარებისა და სტრუქტურების აგებისა და გამოყენების სუვერენული უფლება294).

სუვერენიტეტი და საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტები

თუ სიზუსტეს დავიცავთ, ტერმინი სუვერენიტეტი, უპირატესად, სახელმწიფოებთან

დაკავშირებით შესაძლოა გამოვიყენოთ. თუმცა ზოგჯერ საერთაშორისო სამართალში ეს
ტერმინი საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტებსაც ეხება.
მაგალითად, ეს ტერმინი გამოიყენება 1929 წლის მორიგების ხელშეკრულების (ლატე-
რანის პაქტების ნაწილი) რამდენიმე დებულებაში, სადაც ვკითხულობთ: „იტალია ცნობს
წმინდა საყდრის სუვერენიტეტს საერთაშორისო საკითხებში“ ან „სუვერენიტეტი და
განსაკუთრებული იურისდიქცია ქალაქ ვატიკანზე, რომელსაც იტალია აღიარებს როგორც
წმიდა საყდრის კუთვნილებას“. 295
ამრიგად, იშვიათ შემთხვევებში, ტერმინ „სუვერენიტეტს“ იყენებენ საერთაშორისო
სამართლის სხვა სუბიექტებთან მიმართებითაც.

294
აქ ტერმინი „სუვერენული უფლებები“ უფრო ფართო გაგებით გამოიყენება და ის მოიცავს ყველა
შემთხვევას, როდესაც სახელმწიფოს აქვს სუვერენული უფლება მის სახელმწიფო საზღვრებს მიღმა,
თუმცა საზღვაო სამართლის შესახებ გაეროს კონვენცია ხელოვნური კუნძულების, დანადგარებისა და
სტრუქტურების აგებისა და გამოყენების შემთხვევაში იყენებს ტერმინ „იურისდიქციას“და არა „სუ-
ვერენულ უფლებას“.
295
მორიგების ხელშეკრულების მე-2 და მე-4 მუხლები.

214
ცნობა
პირთა შორის ურთიერთობის დამყარება
პირთა შორის ურთიერთობის განვითარება
საერთაშორისო სტატუსის აღიარება/მიღება
ცნობის ადრესატები
კონსტიტუციური თეორია
დეკლარაციული თეორია
სახელმწიფოს პოლიტიკური არსებობა
სახელმწიფოს სამართლებრივი არსებობა
ინდივიდუალური ცნობა
კოლექტიური ცნობა
ცნობის უპირობობა
ცნობის შეუქცევადობა
დე ფაქტო ცნობა
დე იურე ცნობა
ად ჰოკ ცნობა

ცნობა, როგორც ცალმხრივი აქტი

ყველაზე უფრო გავრცელებული ფორმით, ცნობა არის ცალმხრივი აქტი და მასზე ანალო-
გიურად მოქმედებს ცალმხრივი აქტების მიმართ ამ წიგნში ნახსენები ყველა ზოგადი წესი.

ცნობის ადრესატები

საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად, ცნობის ადრესატები შეიძლება იყოს:

 სუბიექტი – სახელმწიფო (სახელმწიფოებრიობა), მთავრობა, გარკვეული პირის
საერთაშორისო სუბიექტობა (მაგალითად, მეომარი მხარეები, sui generis ტერი-
ტორიული ერთეულები და ა.შ.);
 ტერიტორიის სამართლებრივი სტატუსი (მაგალითად, ტერიტორიაზე უფლების
მოპოვება);
 კონკრეტული საკითხის ან სიტუაციის საერთაშორისო იურიდიული სტატუსი
(მაგალითად, ნეიტრალიტეტი და ა.შ.).

სუბიექტის ცნობის ფუნქციები

ძირითადად, სუბიექტის ცნობის ფუნქციებია:

1. პირთა შორის ურთიერთობის დამყარება;
2. პირთა შორის ურთიერთობის განვითარება;
3. საერთაშორისო სტატუსის აღიარება/მიღება.
ცნობა წარმოქმნის ან განავითარებს ორ სუბიექტს შორის ურთიერთობებს. ეს არის ამ
ცალმხრივი აქტის ჩვეულებრივი მნიშვნელობა მისი გამოყენების ყველა შემთხვევაში.
მაგრამ, როდესაც სხვადასხვა იურიდიულ პოზიციას შორის არსებობს წინააღმდეგობა

215
ცნობის ადრესატ იურიდიულ სტატუსთან დაკავშირებით, მაშინ ცნობა, როგორც წესი, იღებს
მესამე მნიშვნელობას, რათა იყოს საერთაშორისო სტატუსის მიღების ინსტრუმენტი.
გარკვეული სტატუსის ცნობა მისი ოფიციალური აღიარებაა და შეიძლება ითვალის-
წინებდეს უფლებების დადასტურებას ან მინიჭებას.

4.4 სუბიექტის ცნობის ფუნქციები

ჩვეულებრივი განსაკუთრებული
მნიშვნელობა მნიშვნელობა

როცა სხვადასხვა იურიდიულ როცა სხვადასხვა იურიდიულ

პოზიციას შორის არ არსებობს ან პოზიციას შორის არსებობს
არსებობს წინააღმდეგობა წინააღმდეგობა

პირთა შორის ურთიერთობის საერთაშორისო სტატუსის

დამყარება აღიარება/მიღება

პირთა შორის ურთიერთობის

განვითარება

სახელმწიფოს ცნობა

სახელმწიფოებრიობის აღიარების შესახებ არსებობს ორი კლასიკური თეორია:

• კონსტიტუციური თეორია – „სახელმწიფო არის და ხდება საერთაშორისო პირი
მხოლოდ და ექსკლუზიურად ცნობის გზით.“ – ლასა ოპენჰაიმი.296
• დეკლარაციული თეორია – სახელმწიფოს საერთაშორისო სამართლის სუბიექტად
(საერთაშორისო პირად) არსებობა არ არის დამოკიდებული სხვა სახელმწიფოების
მხრიდან მის აღიარებაზე. ის ფაქტის შედეგია და არა ცნობის.297
სახელმწიფოთა უფლებებისა და მოვალეობების შესახებ მონტევიდეოს კონვენციის
შესაბამისად:
სახელმწიფოს პოლიტიკური არსებობა დამოუკიდებელია სხვა სახელმწი-
ფოების მხრიდან ცნობისგან. აღიარებამდეც სახელმწიფოს აქვს უფლება,
დაიცვას თავისი მთლიანობა და დამოუკიდებლობა, უზრუნველყოს თავისი
დაცულობა და კეთილდღეობა და, შესაბამისად, საკუთარი თავის ორგანიზება
მოახდინოს ისე, როგორც საჭიროდ თვლის, აწარმოოს კანონშემოქმედება

296
Oppenheim (სქოლიო 286) 134.
297
მაგალითად, ბადინტერის საარბიტრაჟო კომისია აღნიშნავს თავის N1 მოსაზრებაში: “that the
answer to the question should be based on the principles of public international law which serve to define the
conditions on which an entity constitutes a state; that in this respect, the existence or disappearance of the
state is a question of fact; that the effects of recognition by other states are purely declaratory.”

216
 თავისი ინტერესების თანახმად, მართოს თავისი მომსახურებები და განსაზ-
ღვროს თავისი სასამართლოების იურისდიქცია და კომპეტენცია. 298
თუმცა ამ ფორმულირებით არ არის სრულად დაფარული სახელმწიფოს სამართლებ-
რივი არსებობის საკითხი.

დავის დროს სუბიექტის ცნობის მნიშვნელობა

ცხადია, რომ ცნობა ხელოვნურად ვერ შექმნის ახალ სუბიექტს. ის ჯერ უნდა არსებობდეს
როგორც მოცემულობა (ფაქტი). მაგრამ პრაქტიკაში, როდესაც ამა თუ იმ სუბიექტის
სტატუსთან დაკავშირებით კონფლიქტი არსებობს, ცნობას ორი სუბიექტის კონტექსტში
(ცნობის განმახორციელებელი – ცნობის მიმღები სუბიექტი) მართლაც აქვს კონსტიტუციუ-
რი ძალა. ამ შემთხვევაში, მაგალითად, სახელმწიფო (როგორც საერთაშორისო პირი) არსე-
ბობს მათთვის, ვინც მას ასეთი სტატუსით ცნობს.
მეორე მხრივ, როდესაც არ არსებობს კონფლიქტი მიდგომებს შორის, ცნობა შეიძლება
ჩაითვალოს ავტომატურ პროცესად.
ამასთან, ორივე შემთხვევაში ცნობა განაპირობებს პირთა შორის ურთიერთობების
დამყარებას ან განვითარებას.

ინდივიდუალური და კოლექტიური ცნობა

ცნობა შეიძლება იყოს ინდივიდუალური ან კოლექტიური. ინდივიდუალური ცნობა არის

ძირითადი ფორმა; კოლექტიური ცნობა კი არის სპეციალური და განსაკუთრებული ფორმა
(მაგალითად, საერთაშორისო კონფერენციების მეშვეობით ცნობა). უფრო აღიარებული
მიდგომის თანახმად, იმ საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციაში გაწევ-
რება, რომლის წევრებიც მხოლოდ სახელმწიფოები არიან, არის სახელმწიფოდ კოლექტი-
ური ცნობის მტკიცებულება (გამოხატულება), რომელიც ასევე ვრცელდება იმ სახელმწი-
ფოებზეც, რომლებიც არ მისცემენ ხმას გაწევრებას. ყოველივე ამის მტკიცების საფუძველს
გვაძლევს ის, რომ დამფუძნებელი საერთაშორისო ხელშეკრულების (ინსტრუმენტის)
საფუძველზე ორგანიზაციის წევრები ვალდებული არიან, შეინარჩუნონ მეგობრული
ურთიერთობები და თანამშრომლობა სხვა წევრ სახელმწიფოებთან.

ცნობის უპირობობა და შეუქცევადობა

დე იურე ცნობა უნდა იყოს უპირობო (ცნობის უპირობობა).

სუბიექტმა შეიძლება, უბრალოდ, უარი თქვას სხვასთან ურთიერთობაზე, მაგრამ,
საზოგადოდ, მართლზომიერი დე იურე ცნობა შეუქცევადია (ცნობის შეუქცევადობა).

298
მონტევიდეოს კონვენციის მე-3 მუხლი.

217
აშკარა ან ნაგულისხმევი ცნობა

ცნობა შეიძლება იყოს გამოხატული აშკარად ან ჩუმად (ნაგულისხმევად). ეს უკანასკნელი

ნებისმიერი ქმედების შედეგია, რომელიც გულისხმობს ახალი სუბიექტის ან სიტუაციის
აღიარების განზრახვას.
ცნობა შეიძლება აშკარად გამოიხატოს, როდესაც გაკეთდება ოფიციალური განცხადება
ცნობის შესახებ, ან სპეციალური დოკუმენტი გადაეგზავნება აღიარებულ მხარეს, ან, როცა
რაიმე სამართლებრივი დოკუმენტი (მაგალითად, საერთაშორისო ხელშეკრულება) გაფორ-
მდება ორ მხარეს შორის.

დე ფაქტო და დე იურე ცნობა

სახელმწიფოს, ისევე როგორც მთავრობის, სხვა სუბიექტის ან სიტუაციის ოფიციალური

ცნობა შეიძლება იყოს როგორც დე ფაქტო (ლათ. de facto), ისე დე იურე (ლათ. de jure). დე
იურე აღიარებას ზოგჯერ ასევე სრულ/ყოვლისმომცველ აღიარებას უწოდებენ. ამავე დროს,
იმის გამო, რომ ამ საკითხის შესახებ სამართლებრივი მიდგომა და სახელმწიფოთაშორისი
პრაქტიკა მკაფიო არ არის, ძნელია ამ ორ ფორმას შორის დიფერენცირება.
უფრო მეტიც, დაბნეულობას ამძაფრებს ის ფაქტიც, რომ ზოგჯერ ცნობის ადრესატი არის
მთავრობა (მთავრობის აღიარება), ხოლო სხვა შემთხვევაში, ეს შესაძლოა იყოს სახელ-
მწიფო. უმეტეს შემთხვევაში, აღიარების დე ფაქტო დეკლარაციები ეხება მთავრობებს და
მხოლოდ კონკრეტულ შემთხვევებში ისინი პირდაპირ ეხება ახალ სახელმწიფოებს.299
მაგალითად, გაერთიანებულმა სამეფომ დე ფაქტო აღიარა საბჭოთა კავშირის მთავრობა
1921 წელს, მაგრამ სახელმწიფოდ საბჭოთა კავშირის დე იურე აღიარება მოხდა 1924 წელს
(სამოქალაქო ომის დასრულების შემდეგ). 1921 წელს კი გაერთიანებული სამეფოს პრემიერ-
მინისტრმა გაერთიანებულ სამეფოსა და რუსეთის საბჭოთა ფედერაციულ სოციალისტურ
რესპუბლიკას შორის გაფორმებული სავაჭრო ხელშეკრულების შესახებ კითხვაზე პასუხი
შემდეგი სიტყვებით ჩამოაყალიბა:
ეს არის წმინდა სავაჭრო ხელშეკრულება, რომელიც საბჭოთა მთავრობას
რუსეთის დე ფაქტო მთავრობად ცნობს, რაც ისედაც უდავოა.300
ამასობაში, ზოგიერთი მკვლევარი ვარაუდობს, რომ არ არსებობს დიდი განსხვავება დე
ფაქტო და დე იურე ცნობას შორის.301 ამის მიუხედავად, მკვლევართა მეორე ნაწილი ხედავს
ამ კონცეფციებს შორის მკაფიო საზღვრების დადგენის აუცილებლობას.
იმ შემთხვევაში, თუ ცნობის ამ ორ ფორმას განვასხვავებთ, დიფერენცირების ყველაზე
შესაფერისი ვერსია შეიძლება ჩამოყალიბდეს შემდეგნაირად:

299
“Probably the last clear example for de facto recognition of a State was the recognition of Israel in 1948 by
Great Britain.” Jochen Abr. Frowein, “Recognition”, Encyclopedia of Public International Law, 10 States·
Responsibility of States· International law and Municipal Law, R. Bernhardt (ed.) (Elsevier Science Publishers B.V.
1987) 342.
300
George Grafton Wilson, “British Recognition de Facto and de Jure of the U.S.S.R.” (Jan. 1934) Vol. 28, No. 1,
The American Journal of International Law 100.
301
“If one thinks of recognition as having an evidential value, then presumably de jure recognition would have
greater evidential force than de facto recognition; but the difference is probably not very great.” Malanczuk
(სქოლიო 73) 88.

218
 1. როდესაც ცნობა ხორციელდება აშკარა ფორმით (და არა ნაგულისხმევად), იგი უნდა
განიხილებოდეს დე იურე აღიარებად, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც ცნობის
განმახორციელებელი სუბიექტი მკაფიოდ აღნიშნავს, რომ ეს მხოლოდ დე ფაქტო
ცნობაა;
2. დე იურე ცნობა მყარია და ის, ჩვეულებრივ, განსახიერდება ხოლმე მუდმივი წარმო-
მადგენლობების გაცვლაში;
3. დე ფაქტო ცნობა უფრო წინასწარი ბუნებისაა და ხორციელდება გარკვეული
დათქმით, რომ ამ საკითხს შემდგომში შესაძლოა, კიდევ მოუბრუნდნენ. „დე ფაქტო
აღიარება გულისხმობს, რომ არსებობს ეჭვი, მთავრობა გრძელვადიან პერსპექტი-
ვაში სიცოცხლისუნარიანი იქნება თუ არა“.302
4. ცნობის ორივე ფორმა წარმოშობს იურიდიულ შედეგებს, ამასთან, დე ფაქტო
ცნობის ეფექტი შემოიფარგლება კონკრეტული იურიდიული შედეგებით და, ძირი-
თადად, მიზნად ისახავს ხოლმე ცნობის განმახორციელებლის მოქალაქეებისა თუ
ინსტიტუტების ან ამ უკანასკნელთა აქტივობების დაცვას, ან კონკრეტული პოლი-
ტიკური ან ეკონომიკური ინტერესების უზრუნველყოფას;
5. დე ფაქტო ცნობას შეიძლება მოჰყვეს დე იურე ცნობა, ან ის შეიძლება, უკან
გაიწვიონ;
6. სახელმწიფოს დე ფაქტო ცნობა შეიძლება, გაუქმდეს სახელმწიფოებრიობის წინა-
პირობის შეუსრულებლობის შემთხვევაში, ან ცალკეული პოლიტიკური მოსაზრე-
ბების საფუძველზე, რომლებმაც თავის დროზე განსაზღვრეს ეს წინასწარი ცნობა;
7. მართლზომიერი დე იურე ცნობა შეიძლება გაიწვიონ მხოლოდ გარკვეულ გარემ-
ოებებში, რომლებიც განსაზღვრულია საერთაშორისო სამართლის ცალმხრივი
აქტებისთვის. მაგალითად, გარემოებათა ძირეულმა ცვლილებამ შეიძლება გამოი-
წვიოს ნებისმიერი ცალმხრივი აქტის გაუქმების უფლება, მათ შორის, დე იურე
ცნობის ჩათვლით, სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ 1969 წლის ვენის
კონვენციაში განსაზღვრული წესითა და ფარგლებში.303 ამავე დროს, უკანასკნელი
წლების პრაქტიკამ დე იურე ცნობასთან დაკავშირებით დაადასტურა, რომ თუ ასეთი
აღიარება მიიჩნევა არამართლზომიერი ქმედების/ქმედებების შედეგად და,
შესაბამისად, თავისთავად არამართლზომიერია, მისი გაუქმება შეიძლება; მეორე
მხრივ, თუ დე იურე ცნობა საყოველთაო იმპერატიული საერთაშორისო სამართლის
ნორმებიდან გადახვევის შედეგია, მას არანაირი იურიდიული ძალა არ აქვს,
თავისთავად ბათილია და, ამრიგად, იურიდიული თვალსაზრისით, საჭირო არც
არის ასეთი ცნობის უკან გაწვევა.

ფაქტობრივი (ad hoc) ცნობა

მართალია, ცნობის მთავარი ფორმებია დე ფაქტო და დე იურე ცნობა, ზოგი ავტორი დამა-
ტებით ასევე გამოყოფს ად ჰოკ („ამისთვის“, „კონკრეტული მიზნისთვის“, ლათ. ad hoc)304

302
Shaw (სქოლიო 70) 341.
303
სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენციის 62-ე მუხლი.
304
ლათინური ფრაზა ad hoc ნიშნავს: “For this” For the specific purpose at hand, without reference to wider
application or use.” Guide to Latin in International Law (სქოლიო 72) 18.

219
ცნობასაც როგორც ცნობის დამოუკიდებელ ვერსიას. ეს უკანასკნელი, მათი მიდგომის
თანახმად, დე ფაქტო და დე იურე ცნობებისგან განსხვავებით, არ არის ოფიციალური და
მხოლოდ აღნიშნავს მოცემულ სუბიექტთან ფაქტობრივ ურთიერთობებში შესვლას ცალ-
კეულ საკითხთან დაკავშირებით (მაგალითად, სამოქალაქო პირების დაცვისთვის ან ტყვეთა
გაცვლისთვის).

4.5 უფრო გავრცელებული ვერსია დე ფაქტო და დე იურე ცნობებს შორის განსხვავების

თაობაზე

დე ფაქტო ცნობა დე იურე ცნობა

წინასწარია საბოლოოა

ფაქტობრივია, მაგრამ აქვს

გარკვეული სამართლებრივია
სამართლებრივი შედეგები

როგორც წესი, მისი გაწვევა როგორც წესი, მისი გაწვევა

შესაძლებელია დაუშვებელია

მუდმივი მისიების გაცვლა როგორც წესი, მუდმივი

არ ხდება მისიების გაცვლა ხდება

გამოხატავს მომლოდინე მისი მიცემა შესაძლებელია

პოზიციას დე ფაქტო ცნობის გარეშეც

220
სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობა
სამართალმემკვიდრეობა = ჩანაცვლება (ცვლილება) + გაგრძელება (მემკვიდრეობითობა)
სამართალმემკვიდრეობის წინაპირობები
სამართალმემკვიდრეობა თავისთავად
საერთაშორისო ორგანიზაციების სამართალმემკვიდრეობა
საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტების სამართალმემკვიდრეობა
სახელმწიფოს გაყოფა
სახელმწიფოთა გაერთიანება
საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად, ერთი ან რამდენიმე სახელმწიფოს მიერთება სხვა
სახელმწიფოსთან
გამოყოფა
ცესია
ადიუდიკაცია
ანექსია
იდენტურობა
უწყვეტობა
ვენის კონვენცია ხელშეკრულებებთან დაკავშირებით სახელმწიფოთა
სამართალმემკვიდრეობის შესახებ
ვენის კონვენცია სახელმწიფო ქონების, სახელმწიფო არქივებისა და სახელმწიფო ვალების
სამართალმემკვიდრეობის შესახებ
ნეგატიური თეორია
სუფთა ფურცლის თეორია
უნივერსალური სამართალმემკვიდრეობის თეორია
უწყვეტობის თეორია
უტი პოსსიდეტის
სასაზღვრო დავის საქმე
ხელშეკრულების მოძრავი საზღვრების წესი
სახელმწიფო არქივების შენარჩუნება და მათი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა

სამართალმემკვიდრეობის ფორმულა

სამართალმემკვიდრეობა = ჩანაცვლება (ცვლილება) + გაგრძელება (მემკვიდრეობი-

თობა) – ეს არის მაქს ჰუბერის (1874–1960) ცნობილი ფორმულა.305
ჩანაცვლება მიგვმართავს სამართალმემკვიდრეობის წინაპირობებისაკენ, გაგრძელება
კი – სამართალმემკვიდრეობისკენ თავისთავად (ანუ საკუთრივ სამართალმემკვიდრეო-
ბისკენ).

სამართალმემკვიდრეობა, როგორც უფლებებისა და

მოვალეობების გაგრძელება

სამართალმემკვიდრეობის კატეგორია ჩნდება მაშინ, როდესაც სამართლის ერთი სუბიექტი

მთლიანად ან ნაწილობრივ შეწყვეტს არსებობას და მას ჩაანაცვლებს სამართლის სხვა სუ-
ბიექტი. შესაბამისად, წინამორბედის უფლებები და მოვალეობები გადაეცემა მემკვიდრეს.

305
M. Huber, Die Staatensuccession, Völkerrechtliche und Staatsrechtliche Praxis im 19. Jahrhundert (Verlag von
Duncker & Humblot 1898) 18.

221
ამიტომ მემკვიდრეობა გულისხმობს უფლებებისა და მოვალეობების განხორციელებულ
გაგრძელებას.

სამართალმემკვიდრეობის წინაპირობები და
სამართალმემკვიდრეობა თავისთავად

სამართალმემკვიდრეობას წინ უსწრებს განსაზღვრული ცვლილებები სამართლის სუბიექტ-

თა სივრცეში. ეს ცვლილებები სწორედ სამართალმემკვიდრეობის წინაპირობებს წარმოად-
გენენ. აღნიშნული წინაპირობების დადგომისას ისმება საკითხი, წინამორბედი-სუბიექტის
(ან სუბიექტების) თუ რა უფლებებისა და ვალდებულებების გადაცემა ხდება მემკვიდრე
სუბიექტზე (ან სუბიექტებზე) და რა ფორმით ხდება მემკვიდრეობითობა.

სამართალმემკვიდრეობის ინსტიტუტის სხვადასხვა სამიზნე

საერთაშორისო სამართალში

საერთაშორისო სამართალში სამართლის ზოგადი პრინციპი – სამართალმემკვიდრეობა –

არ შემოიფარგლება მხოლოდ სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობით. არსებობს საერ-
თაშორისო ორგანიზაციების სამართალმემკვიდრეობა, ისევე, როგორც საერთაშორისო
სამართლის სხვა სუბიექტების სამართალმემკვიდრეობა.

სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობა

პრაქტიკაში სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის წინაპირობების განსხვავებულ

ტიპებს (კატეგორიებს) ვხვდებით. იმისდა მიხედვით, თუ რომელ ტიპთან გვაქვს საქმე,
განსხვავებულია სამართალმემკვიდრეობის მასშტაბიც. არის ის უფლებები და ვალდე-
ბულებები, რომლებიც სამართალმემკვიდრეობის წინაპირობების ნებისმიერი ტიპის
შემთხვევაში გადადის მემკვიდრე სუბიექტზე (ან სუბიექტებზე), მაგრამ არის უფლებები და
ვალდებულებები, რომელთა გადასვლა მხოლოდ სამართალმემკვიდრეობის წინაპირო-
ბების გარკვეული ტიპისათვის არის დამახასიათებელი. აქედან გამომდინარე ძალზე მნიშ-
ვნელოვანია ამ ტიპების ზუსტი განსაზღვრა.
სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის წინაპირობების ტიპები – ეს ის კონკრეტული
მოცემულობებია, რომლებიც გამოკვეთილია როგორც სახელმწიფოთაშორის პრაქტიკაში,
ასევე პრაქტიკიდან გამომდინარე საერთაშორისოსამართლებრივ მეცნიერებაშიც.
სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის წინაპირობების ტიპებია:
I. შემთხვევები, როდესაც წინამორბედი სახელმწიფო წყვეტს არსებობას:
1) სახელმწიფოს გაყოფა – როცა წინამორბედი სახელმწიფო წყვეტს არსებობას და
მის ადგილზე წარმოიქმნება ორი ან უფრო მეტი მემკვიდრე-სახელმწიფო;
2) სახელმწიფოთა გაერთიანება – როცა ორი ან რამდენიმე წინამორბედი სახელ-
მწიფო წყვეტს არსებობას და მათ ადგილს იკავებს ერთი მემკვიდრე-სახელმწიფო;
3) საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად, ერთი ან რამდენიმე სახელმწიფოს
მიერთება სხვა სახელმწიფოსთან.
II. შემთხვევები, როდესაც წინამორბედი სახელმწიფო წყვეტს არსებობას მის ნაწილზე:

222
 1) გამოყოფა – როცა წინამორბედ სახელმწიფოს გამოეყოფა ერთი ან რამდენიმე
მემკვიდრე-სახელმწიფო;
2) ცესია – როცა წინამორბედ და მემკვიდრე სუბიექტებს შორის მართლზომიერი შე-
თანხმების საფუძველზე (ნასყიდობის, ჩუქების, გაცვლის საფუძველზე) ერთი სახელ-
მწიფო მის ნაწილზე წყვეტს არსებობას და მის ადგილს იკავებს სხვა სახელმწიფო;
3) ადიუდიკაცია – სახელმწიფოს სადავო ნაწილის (სახელმწიფო ტერიტორიის, სა-
ხელმწიფო ხალხისა და ამ ტერიტორიაზე და ამ ხალხზე სახელმწიფო ხელი-
სუფლების) გადასვლა ერთი სახელმწიფოდან მეორეზე არბიტრაჟის ან ამისათვის
უფლებამოსილი სხვა საერთაშორისო ორგანოს, თუ მრავალი სახელმწიფოს გადა-
წყვეტილების საფუძველზე (თუმცა უფრო ზუსტად თუ ვიტყვით, ადიუდიკაცია მხო-
ლოდ ტერიტორიის შეძენის არა სრულყოფილი წინაპირობა, არამედ დამადასტუ-
რებელი მექანიზმია, ვინაიდან ნებისმიერი ასეთი გადაწყვეტილება უკვე არსებული
სამართლებრივი მოცემულობის დადასტურებაა მხოლოდ).
სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის ცნება არ გამოიყენება რევოლუციის, გა-
დატრიალების, მთავრობის შეცვლისა თუ კონსტიტუციური ცვლილებების მიმართ; რადგან
ყველა ამ შემთხვევაში სახელმწიფო, როგორც განსაზღვრული ინდივიდუალობა და საერ-
თაშორისო სამართლის სუბიექტი, არ წყვეტს სრულად ან ნაწილობრივ (თუნდაც გარკვეულ
ტერიტორიაზე) არსებობას.
სხვა საკითხია ანექსიის პრობლემა, რომელიც თანამედროვე საერთაშორისო სამარ-
თალში აკრძალულია. საერთოდ, ანექსია არის სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის
ერთ-ერთი წინაპირობა. თუმცა დღეს ის აშკარად უკანონო ფორმაა. შედეგად, ანექსიის
აკრძალვამდე მომხდარ ისტორიულ შემთხვევებთან მიმართებით ის უნდა ჩაითვალოს
როგორც სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის ერთ-ერთი წინაპირობა.

იდენტურობა და უწყვეტობა

სამართალმემკვიდრეობა მჭიდრო კავშირშია [სუბიექტების] იდენტურობისა და უწყვე-

ტობის ცნებებთან.
უწყვეტობა, ამ შემთხვევაში, ნიშნავს განგრძობით არსებობას და როდესაც მოცემული
სუბიექტი (მაგალითად, სახელმწიფო) უწყვეტად არსებობს, სამართალმემკვიდრეობის
საკითხი არ დგება; მეორე მხრივ, თუ სუბიექტი განგრძობითად არსებობს, ის, ამავე დროს,
საკუთარი თავის იდენტურია. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ამ შემთხვევაში, ეს ორი კატე-
გორია (იდენტურობა და უწყვეტობა) ემთხვევა ერთმანეთს.
თუმცა არსებობს სიტუაციები, როდესაც სახელმწიფო უწყვეტად არ არსებობს, მაგრამ
იდენტურობის საკითხი კვლავ დღის წესრიგში დგას. მაგალითად, თუ A სახელმწიფო
ნებაყოფლობით შევა B სახელმწიფოს შემადგენლობაში და დროთა განმავლობაში იგი
გამოეყოფა B-ს და აღადგენს დამოუკიდებელ A ქვეყანას, წარმოიქმნება იდენტურობის
სამართლებრივი მოდელი (ადრე არსებულ A-სთან იდენტურობა) უწყვეტობის გარეშე და
დამატებით, სამართალმემკვიდრეობის წესები ასევე შეიძლება გამოყენებულ იქნეს (B-ს
სამართალმემკვიდრე). ამ კონტექსტში ორივე იურიდიულ მოდელს – სახელმწიფოთა
სამართალმემკვიდრეობას და იდენტურობას – შეუძლია, შექმნას სამართლებრივი ჩარჩო,
თუ მათი წესები თავსებადია. მაგრამ თუ ეს ასე არ არის, დაინტერესებულ მხარეებს
შეუძლიათ აირჩიონ რომელიმე ზემოხსენებული იურიდიული მოდელი. მემკვიდრეობის

223
მოდელი აკავშირებს A სახელმწიფოს B სახელმწიფოსთან და მის გარკვეულ საერთაშორისო
უფლებებსა და ვალდებულებებთან, ხოლო იდენტურობის მოდელი გულისხმობს A სა-
ხელმწიფოს იმ უფლებებსა და ვალდებულებებთან დაკავშირებას, რომლებიც B-სთან მიერ-
თებამდე არსებობდა, თუ უფლებები და ვალდებულებები არ არის მოძველებული და
შეესაბამება თანამედროვე ვითარებას.

იდენტურობის კრიტერიუმები

იდენტურობის საკითხის დასადგენად დამკვირვებელმა უნდა შეისწავლოს როგორც

ობიექტური, ასევე სუბიექტური კრიტერიუმები.
ამ შემთხვევაში ობიექტური კრიტერიუმებია:
• სახელმწიფოს ოფიციალური სახელი;
• სახელმწიფოებრივი სიმბოლოები;
• კონსტიტუცია და სამართლებრივი სისტემა;
• ტერიტორიისა და მოსახლეობის რაოდენობა;
• ეკონომიკური და სამხედრო ძალა და ა.შ.
სუბიექტური კრიტერიუმებია:
• მოცემული სახელმწიფოს თვითაღქმა (იდენტურობის საკითხზე);
• სხვა სახელმწიფოებისა და საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტების აღქმა ამ
სახელმწიფოს მიმართ.

4.6 სამართალმემკვიდრეობა, იდენტურობა და უწყვეტობა

შესაძლებელია

იდენტურობა სამართალმემკვიდრეობა

ემთხვევა

უწყვეტობა იდენტურობა

შეუძლებელია

უწყვეტობა სამართალმემკვიდრეობა

224
სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის სფეროები

საერთაშორისო სამართალში სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის ტრადიციული

სფეროებია:
• სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობა ხელშეკრულებებთან დაკავშირებით;
• სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობა სახელმწიფო ქონების, არქივებისა და
ვალების მიმართ;
• ფიზიკური პირების მოქალაქეობა სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობასთან
მიმართებით;
• ეროვნული სამართალი და სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობა;
• უცხოელთა კერძო საკუთრება და სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობა;
• საერთაშორისო ორგანიზაციებში გაწევრება და სახელმწიფოთა სამართალ-
მემკვიდრეობა.

სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის შესახებ გლობალური

ხელშეკრულებები

მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობა ერთ-ერთია იმ საგანთა

შორის, რომელთა დარეგულირებასაც სახელმწიფოები დიდი ხანია, ცდილობენ, ის კვლავ
რჩება საერთაშორისო სამართლის სფეროდ, სადაც საყოველთაოდ აღიარებული ან
თუნდაც სახელმწიფოთა უმრავლესობის მიერ მხარდაჭერილი ხელშეკრულებების დადება
ვერ მოხერხდა. მართლაც, იმ საერთაშორისო დოკუმენტებმაც კი, რომლებიც დროთა
განმავლობაში შეიმუშავეს, ვერ მიიღეს საჭირო აღიარება.
კერძოდ:
• ვენის კონვენცია ხელშეკრულებებთან დაკავშირებით სახელმწიფოთა სამარ-
თალმემკვიდრეობის შესახებ, რომელიც დაიდო ვენაში 1978 წელს და თითქმის
ორი ათწლეულის შემდეგ (1996 წელს) ძალაში კი შევიდა, მაგრამ მისი ხელ-
შემკვრელი მხარეები მხოლოდ სახელმწიფოთა მცირე რაოდენობაა.
• ვენის კონვენცია სახელმწიფო ქონების, სახელმწიფო არქივებისა და სახელ-
მწიფო ვალების სამართალმემკვიდრეობის შესახებ, რომელსაც ხელი მოეწერა
ვენაში 1983 წელს, მაგრამ იგი ძალაში არ შესულა.
• 2000 წლის გაეროს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია „ფიზიკური პირების
მოქალაქეობა სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობასთან მიმართებით“,306
რომელსაც არ მოჰყვა შემდგომი ქმედებები სახელმწიფოების მიერ, რადგან ამ
საკითხზე გლობალური ხელშეკრულება დღესაც არ არის დადებული.

თეორიები სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის შესახებ

დროთა განმავლობაში, სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობასთან დაკავშირებით,

შეიქმნა რამდენიმე თეორია. ამ მხრივ, შემუშავებული ყველა თეორია გადანაწილდა ორ

306
A/RES/55/153 of 12 Dec. 2000 – Nationality of natural persons in relation to the succession of States and its
Annex: Nationality of natural persons in relation to the succession of States.

225
პოლუსს შორის – უფლებებისა და ვალდებულებების შეწყვეტა, ერთი მხრივ, და სრული
გაგრძელება, მეორე მხრივ. ზოგი მათგანი ამტკიცებდა, რომ მემკვიდრე სახელმწიფო
მთლიანად გათავისუფლებულია წინამორბედი სახელმწიფოს ვალდებულებებისაგან,
ვინაიდან მემკვიდრე სახელმწიფო არ ახორციელებს თავის სუვერენიტეტს ამ ტერიტორია-
ზე წინამორბედისგან უფლებამოსილების გადაცემის გამო (ეგრეთ წოდებული ნეგატიური
თეორია [ინგლ. negative theory], სუფთა ფურცლის თეორია [ინგლ. clean slate theory],
არჩევანის უფლების თეორია [ინგლ. option theory]). დანარჩენები, უპირველეს ყოვლისა,
წარმოადგენს სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის შესახებ უძველესი თეორიის
ნაირსახეობას, რომელსაც უნივერსალური სამართალმემკვიდრეობის თეორია ეწოდებო-
და და რომელიც ჯერ კიდევ ჰუგო გროციუსმა გამოიყენა რომაულ სამართალთან ანალო-
გიით. ეს თეორიებია: უწყვეტობის თეორია (ინგლ. continuity theory), ხალხის უწყვეტობის
თეორია (ინგლ. popular continuity theory) და ბუნებრივი ჩანაცვლების თეორია (ინგლ. organic
substitution theory).
მაგალითად, სუფთა ფურცლის თეორია იზიარებს ტაბულა რაზა-ს (ლათ. tabula rasa) წესს
სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის შესახებ, რომელიც უარყოფს უფლებებისა და
ვალდებულებების გადაცემას. ამ მიდგომის მიხედვით, რადგან საერთაშორისო სამართალი
სუვერენულ ნებათა პროდუქტია, ისიც და საერთაშორისოსამართლებრივი უფლება-ვალ-
დებულებებიც, არსებითად, პერსონალური უნდა იყოს. ამრიგად, როდესაც ერთი სახელ-
მწიფოს სუვერენიტეტი კარგავს ძალას გარკვეულ ტერიტორიაზე და ის შეიცვლება სხვა
სუბიექტით, ძველ და ახალ სუბიექტებს შორის არ უნდა ხდებოდეს უფლებების ან
ვალდებულებების გადაცემა (მემკვიდრეობა).
უფლებებისა და ვალდებულებების შეწყვეტის მიდგომა გამოყენებულ იქნა „ახალ
დამოუკიდებელ სახელმწიფოებთან“ დაკავშირებით (რომლებიც წარმოიქმნენ დეკო-
ლონიზაციის პროცესში) სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის შესახებ ვენის
კონვენციების მიერ. ამგვარმა პოზიციამ გამოიწვია სახელმწიფოთა დიდი ჯგუფის სერიო-
ზული წინააღმდეგობა ამ კონვენციების მიმართ.
მეორე მხრივ, სახელმწიფოთა შორის დავების განხილვის პროცესშიც ზოგჯერ გამო-
ყენებული იყო სუფთა ფურცლის (ან ტაბულა რაზას) თეზისი, და მხარე, რომელიც მას
ეფუძნებოდა, ასაბუთებდა, რომ, რადგანაც საერთაშორისო საჩივრები პერსონალურია,
სამართალმემკვიდრეობის დროს ერთ-ერთი მხარის არსებობის შეწყვეტა საჩივრის მხარის
გაქრობასაც მოასწავებდა.307
უნივერსალური სამართალმემკვიდრეობის თეორია და სხვა თეორიები, რომლებიც
ასაბუთებდნენ უფლებებისა და ვალდებულებების მემკვიდრეობითობას, ამტკიცებდნენ,
რომ უფლებები და ვალდებულებები შეიძლება გადაეცეთ მემკვიდრეებს, რადგან ისინი
შესაბამის ფარგლებში არსებითად აგრძელებენ წინამორბედი სუბიექტის სუბიექტობას.

307
მაგალითად, რობერტ ბ. ბრაუნის საქმე, რომელიც მოჰყვა გაერთიანებული სამეფოს მიერ სამხრეთ
აფრიკის რესპუბლიკის ანექსიას. რობერტ ბ. ბრაუნი იყო აშშ-ის მოქალაქე და ანექსიამდე სამხრეთ
აფრიკის რესპუბლიკაში მართლმსაჯულებაზე უარი ეთქვა 1895 წელს. 1923 წლის ბრიტანულ-
ამერიკულმა ტრიბუნალმა [რობერტ ე. ბრაუნი (აშშ) დიდი ბრიტანეთის წინააღმდეგ] უარყო საჩივარი.
ტრიბუნალის გადაწყვეტილებით: “The conten on of the American Agent amounts to an asser on that a
succeeding State acquiring a territory by conquest without any undertaking to assume such liabilities is bound
to take affirmative steps to right the wrongs done by the former State. We cannot endorse this doctrine.”

226
 საბოლოოდ, საერთაშორისო სამართლის მოქმედმა წესებმა შუალედური გზა იპოვეს
შეწყვეტისა და უწყვეტობის მოდელებს შორის, რადგან კონკრეტულ სფეროებში (მაგა-
ლითად, პოლიტიკური შეთანხმებები) არ არსებობს სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდ-
რეობის უფლებებისა და ვალდებულების გადაცემის ვალდებულება, ხოლო გარკვეულ
სფეროებში ჭარბობს გაგრძელების მოდელი (მაგალითად, მრავალმხრივი ხელშეკრუ-
ლებები, რომლებიც ღიაა ყველა ქვეყნისთვის).

ზოგადად მოქმედი წესები სახელმწიფოთა

სამართალმემკვიდრეობის შესახებ

მართალია, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, სახელმწიფოთა უმრავლესობის მიერ მხარდაჭე-

რილი გლობალური ხელშეკრულებების დადება სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეო-
ბასთან დაკავშირებით ვერ მოხერხდა, მაგრამ მაინც შეიძლება გამოვკვეთოთ გარკვეული
წესები, რომლებიც ძალაშია საყოველთაო ჩვეულებითი საერთაშორისო სამართლის
ფორმით სახელმწიფოთა უმრავლესობისთვის და საერთაშორისო სახელშეკრულებო
ნორმების სახით უფრო მცირე რაოდენობის სახელმწიფოებისათვის (ხელშეკრულებებთან
დაკავშირებით სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის შესახებ ვენის კონვენციის
ხელშემკვრელი სახელმწიფოებისთვის).

სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის ზოგადი წესების

დისპოზიციური ხასიათი

ამავე დროს, სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის შესახებ თითქმის ყველა ზოგადი

წესი დისპოზიციური ბუნებისაა. შესაბამისად, წინამორბედ და მემკვიდრე სახელმწიფოებს
შეუძლიათ, ეს წესები შეცვალონ ერთმანეთთან შეთანხმებებით. ამის მაგალითია საბჭოთა
კავშირის დაშლის შემთხვევა, როდესაც მემკვიდრე სახელმწიფოებმა თავდაპირველად
გააფორმეს საერთაშორისო ხელშეკრულებები რამდენიმე სფეროში ზემოთ ნახსენები ვენის
კონვენციების შესაბამისად, მაგრამ შემდეგ, მაგალითად, სახელმწიფო აქტივებსა და
ვალებთან დაკავშირებით ორმხრივი შეთანხმებების საფუძველზე, რუსეთის ფედერაციამ
განახორციელა ეგრეთ წოდებული „ნულოვანი ვარიანტი“ და შეთანხმებების ფარგლებში
გადაიბარა საბჭოთა კავშირის უფლებები და ვალდებულებები.

ის სფეროები, სადაც მხარეებს არ შეუძლიათ, შეცვალონ

ნორმები

ამის მიუხედავად, არსებობს გარკვეული ნორმები, რომელთა შეცვლა დაინტერესებული

მხარეების მიერ შეუძლებელია სამართალმემკვიდრეობის პროცესში.
პირველ რიგში, საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიულ ნორმებზე
გავლენას ვერ მოახდენს სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობა. ყველა სამართალმემ-
კვიდრე ქვეყანა უნდა ასრულებდეს იმპერატიული ნორმებით დადგენილ ვალდებულებებს,

227
მაშინაც კი, თუ იგი ჯერ კიდევ არ არსებობდა კონკრეტული იმპერატიული ნორმის დადგენის
დროს.
მეორეც, სამართალმემკვიდრეობის პროცესი ვერ მოახდენს გავლენას საზღვრებზე და
სხვა ტერიტორიულ რეჟიმებზეც. ანუ საერთაშორისო სამართლის თანახმად, სახელ-
მწიფოთა სამართალმემკვიდრეობა ვერ შეცვლის ორმხრივი ან მრავალმხრივი ნორმებით
განსაზღვრულ საზღვარს ან ამ ნორმებიდან გამომდინარე უფლებებსა და ვალდებულებებს;
ისევე როგორც ვერ შეცვლის სხვა ტერიტორიულ რეჟიმებს, მაგალითად, დემილი-
ტარიზებულ ზონებს, ტრანზიტის უფლებებს და სხვა ტერიტორიული სერვიტუტებს.

პრინციპი uti possidetis

ამასთან, როდესაც სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის ისეთი წინაპირობა დგება,

მაგალითად, როგორიცაა სახელმწიფოს გაყოფა (როგორც წინაპირობა), ჩნდება ახალი
სახელმწიფოების საზღვრების დადგენის პრობლემა, რადგან მათი მხოლოდ ნაწილია
წინამორბედი სახელმწიფო საზღვრები.
ამ შემთხვევაში, უტი პოსსიდეტის (ლათ. uti possidetis – როგორც შენ ფლობ)308 პრინციპი
განიხილება როგორც გამოსავალი. ზოგადად, ავტორები განასხვავებენ ამ პრინციპის
საერთაშორისო სამართალში დამკვიდრების სამ ეტაპს: ჯერ ის გამოიყენებოდა ლათინურ
ამერიკაში დეკოლონიზაციის პროცესში, სასაზღვრო დავებთან დაკავშირებით, როგორც
კოლონიზაციის შედეგად მემკვიდრეობით მიღებული საზღვრების ურღვევობის პრინციპი;
მოგვიანებით, აფრიკაში დეკოლონიზაციის შემთხვევებთან მიმართებით, იგი უკვე გა-
ნიხილებოდა საყოველთაო წესად, რომელიც არ უნდა შემოფარგლულიყო არცერთი რეგიო-
ნით; საბოლოოდ, ის ჩამოყალიბდა პრინციპად, რომლის მოქმედებაც არ უნდა შეიზღუდოს
მხოლოდ დეკოლონიზაციის შემთხვევებით.309 მაშასადამე, დღეს იგი აღიარებულია
როგორც საყოველთაოდ მოქმედი სამართლის ზოგად პრინციპი.
როგორც ეს დაასკვნა მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ სასაზღვრო
დავის საქმეზე (ბურკინა ფასო/მალის რესპუბლიკა):
ის ფაქტი, რომ ახალი აფრიკული სახელმწიფოები პატივს სცემდნენ კოლო-
ნიური ძალების მიერ დადგენილ ადმინისტრაციულ საზღვრებს, არ უნდა

308
„uti possidetis [უ´ტი პოსსიდე´ტის] „როგორც შენ ფლობ“ (ინტერდიქტის ფორმულა, რომ შესაბამის
მხარეს შეუძლია დაიტოვოს ის, რასაც დაეუფლა)“, ლათინური იურიდიული ტერმინოლოგია (სქოლიო
72) 623.
309
მაგალითად, ტომაშ ბარტოში გამოყოფს უტი პოსიდეტის შეფარდების შემდეგ შემთხვევებს: “(1) the
El Salvador case … illustrates how the principle may still apply in Latin-American boundary disputes; (2) the
Burkina Faso case … purports to consecrate the principle not merely as a regional norm pertaining to African
boundaries, but as a universally applicable norm of customary international law; and (3) the Opinions of the
Arbitration Commission concerning the crisis in Yugoslavia … purport to further expand uti possidetis to
encompass boundaries of States that have achieved independence otherwise than by means of decolonisation.
Other applications of uti possidetis have arisen from the developments seen in the context of the Yugoslavian
crisis and from interpretations of the Soviet Union’s dissolution and Czechoslovakia’s division.” Tomáš Bartoš
“Uti Possidetis. Quo Vadis?” (1997) 18 Australian Year Book of International Law, 37 <http://classic.au-
stlii.edu.au/au/journals/AUYrBkIntLaw/1997/2.html> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის
მდგომარეობით.

228
 განიხილებოდეს როგორც უბრალო პრაქტიკა, რომელმაც ხელი შეუწყო საერ-
თაშორისო ჩვეულებითი სამართლის პრინციპის თანდათანობით გავრცელე-
ბას მხოლოდ აფრიკის კონტინენტზე, როგორც ეს ადრე მოხდა ესპანურ
ამერიკაში, არამედ ის უნდა განიმარტოს როგორც უკვე ჩამოყალიბებული საყო-
ველთაო წესის აფრიკაში გამოყენება.310
შესაბამისად, uti possidetis ამ კონტექსტში არის იმ ტერიტორიული (მათ შორის, ადმინ-
ისტრაციული) საზღვრების ურღვევობის აღიარება, რომლებიც არსებობდა დამოუკი-
დებლობის მიღწევის დროს.

ხელშეკრულებებთან დაკავშირებით სახელმწიფოთა

სამართალმემკვიდრეობა

ხელშეკრულებების მიმართ სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის დროს არსებობს

შემდეგი ზოგადი წესები, რომლებიც ფართოდ არის აღიარებული.
მაგალითად, ხელშეკრულების მოძრავი საზღვრების წესის თანახმად, როდესაც არ-
სებული სახელმწიფო იძენს ახალ ტერიტორიას, ჩვეულებრივ, წინამორბედი სახელმწიფოს
ხელშეკრულებები წყვეტს მოქმედებას ამ ტერიტორიის მიმართ, ხოლო მემკვიდრე სახელ-
მწიფოს ხელშეკრულებები ვრცელდება ამ ტერიტორიაზე, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც
ხელშეკრულების გამოყენება ამ ტერიტორიაზე შეუთავსებელი იქნებოდა ხელშეკრულების
მიზნებთან ან რადიკალურად შეცვლიდა მისი მოქმედების პირობებს.
ჩვეულებრივ, პოლიტიკური ან სამხედრო ხელშეკრულებები განიხილება როგორც ინდი-
ვიდუალური (პერსონალური) ხელშეკრულებები და მხოლოდ სამართალმემკვიდრეობის
საფუძველზე, ახალ პირზე მათი გადაცემა შეუძლებელია.
მეორე მხრივ, საზოგადოდ, შესაძლებელია ყველა ქვეყნისთვის ღია მრავალმხრივი
ხელშეკრულებებით დადგენილი უფლებებისა და ვალდებულებების გადაცემა სამართალ-
მემკვიდრეობის საფუძველზე.
სხვა ტიპის ხელშეკრულებებთან დაკავშირებით, წესები განსხვავდება ტერიტორიული
ცვლილების ხასიათის მიხედვით (სამართალმემკვიდრეობის წინაპირობების მიხედვით).

სახელმწიფო ქონების, სახელმწიფო არქივებისა და სახელმწიფო

ვალების სამართალმემკვიდრეობა

ასევე დიფერენცირებული მიდგომა გამოიყენება სახელმწიფო ქონების, სახელმწიფო არ-

ქივებისა და სახელმწიფო ვალების სამართალმემკვიდრეობის მიმართაც.
მაგალითად, სახელმწიფოს გაყოფის დროს მემკვიდრე სახელმწიფოები მემკვიდრეო-
ბით იღებენ მეტ უფლებებსა და ვალდებულებებს სახელმწიფო ქონების მიმართ, ვიდრე
ტერიტორიის ნაწილის ან ნაწილების გამოყოფის შემთხვევაში. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში,
სახელმწიფო ქონებაში, რომელიც გადაეცემა მემკვიდრე სახელმწიფოს, განიხილება:
• წინამორბედის უძრავი ქონება, რომელიც მდებარეობს იმ ტერიტორიაზე, რომელიც
სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის ობიექტია;

310
Frontier Dispute (Burkina Faso/Republic of Mali), Judgment of 22 December 1986.

229
 • წინამორბედი სახელმწიფოს მოძრავი სახელმწიფო ქონება, დაკავშირებული წინა-
მორბედი სახელმწიფოს საქმიანობასთან ამ ტერიტორიაზე;
• წინამორბედი სახელმწიფოს მოძრავი სახელმწიფო ქონება, გარდა ზემოთ ხსენებუ-
ლისა, რომელიც გადადის მემკვიდრეზე სამართლიანი პროპორციით.
ამასთან, სახელმწიფოს გაყოფის შემთხვევაში, წინამორბედის ტერიტორიის გარეთ
მდებარე უძრავი სახელმწიფო ქონება ემატება ზემოთ აღნიშნულ ქონების ჩამონათვალს,
რომელიც სამართლიანი პროპორციებით გადაეცემა მემკვიდრეებს.
რაც შეეხება სახელმწიფო ვალს, ის, ჯერ ერთი, მოიცავს წინამორბედი სახელმწიფოს
ნებისმიერ ფინანსურ ვალდებულებას, რომელიც წარმოშობილია საერთაშორისო სამარ-
თლის შესაბამისად მესამე სახელმწიფოს, საერთაშორისო ორგანიზაციის ან საერთაშო-
რისო სამართლის სხვა სუბიექტის მიმართ. თუ დაინტერესებული სახელმწიფოები სხვაგვა-
რად არ შეთანხმდებიან, წინამორბედი სახელმწიფოს ვალი გაერთიანებისა და მიერთების
შემთხვევებში სრულად გადადის მემკვიდრე სახელმწიფოზე, ხოლო სხვა შემთხვევებში
სამართლიანი პროპორციით გადაეცემა მემკვიდრე სახელმწიფოს/სახელმწიფოებს. სამარ-
თლიანი პროპორციის განსასაზღვრავად მხედველობაში მიიღება ის ქონება, უფლებები და
ინტერესები, რომლებიც გადაეცემა მემკვიდრე სახელმწიფოს/სახელმწიფოებს ამ სახელ-
მწიფო ვალთან დაკავშირებით.
დაბოლოს, სახელმწიფო არქივები მოიცავს წინამორბედი სახელმწიფოს მიერ შენახულ
ან წარმოებულ ნებისმიერი სახის დოკუმენტების ერთობლიობას, რომლებიც ეკუთვნოდა
წინამორბედს მისი ეროვნული სამართლის თანახმად, და ინახებოდა როგორც არქივი. სა-
ხელმწიფო არქივების სამართალმემკვიდრეობის დროს მთავარი ღირებულებაა სახელ-
მწიფო არქივების შენარჩუნება და მათი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა; მეორე მხრივ,
სახელმწიფო არქივების სამართალმემკვიდრეობა არ უნდა ლახავდეს დაინტერესებული
სახელმწიფოების ხალხთა განვითარების, მათი ისტორიის შესახებ ინფორმაციის მიღებისა
და მათი კულტურული მემკვიდრეობის ფლობის უფლებებს.311
შესაბამისად, ამ მიზნების გათვალისწინებით, სახელმწიფო არქივები გადაეცემა მემ-
კვიდრეს, თუ ისინი მხოლოდ ან ძირითადად ეხება (უპირატესად ეხება) მემკვიდრე ქვეყნის
ტერიტორიას ან საჭიროა მემკვიდრე ქვეყნის ნორმალური მართვისთვის. ამავე დროს, თუ
ისინი მხოლოდ უკავშირდება მემკვიდრე ქვეყნის ტერიტორიას ან მის „ინტერესებს“, არსე-
ბობს მემკვიდრე სახელმწიფოსთვის სახელმწიფო არქივების ხელმისაწვდომობის წესი,
რომელიც ითვალისწინებს შესაბამისი ასლების მიწოდებას. ყველა სხვა შემთხვევაში,
მემკვიდრე სახელმწიფოებმა უნდა გაანაწილონ სახელმწიფო არქივები „სამართლიანი
წესით, ყველა შესაბამისი გარემოების გათვალისწინებით“ და ზემოთ ნახსენები ფუნ-
დამენტური ღირებულებების დაცვით.312

311
მაგალითად, სახელმწიფო ქონების, სახელმწიფო არქივებისა და სახელმწიფო ვალების სამარ-
თალმემკვიდრეობის შესახებ ვენის კონვენციის 31-ე (4) მუხლი.
312
მაგალითად, სახელმწიფო ქონების, სახელმწიფო არქივებისა და სახელმწიფო ვალების სამარ-
თალმემკვიდრეობის შესახებ ვენის კონვენციის 31-ე(2) მუხლი.

230
სახელმწიფოებრიობის აღსასრული
სახელმწიფოს არსებობის პრეზუმფცია
არშემდგარი სახელმწიფოები
სახელმწიფოებრიობის შეწყვეტის მომენტი
ანექსია
აგრესია
ეფექტიანობის პრინციპი
სახელმწიფოს ნებაყოფლობით აღსასრული
სახელმწიფოს არანებაყოფლობითი აღსასრული
ბადინტერის საარბიტრაჟო კომისია

ურთიერთდაკავშირებული თემები

სახელმწიფოს არსებობის აღსასრული მჭიდროდ გადაჯაჭვულია ადრე განხილულ ბევრ

თემასთან, როგორებიცაა:
• სახელმწიფოებრიობა;
• სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობა;
• იდენტურობა და უწყვეტობა;
• სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის მომენტი, რომელიც განისაზღვრება
სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის შესახებ ვენის კონვენციებში როგორც:
„თარიღი, როდესაც მემკვიდრე სახელმწიფომ შეცვალა წინამორბედი სახელმწი-
ფოს პასუხისმგებლობა იმ ტერიტორიის საერთაშორისო ურთიერთობაზე, რომე-
ლიც არის სახელმწიფოთა სამართალმემკვიდრეობის ობიექტი.“
• ანექსია;
• ეფექტიანობის პრინციპი;
• და ასე შემდეგ.

სახელმწიფოს არსებობის პრეზუმფცია

საგულისხმოა, რომ სახელმწიფო აუცილებლად არ ქრება მისი სუვერენიტეტის ქვეშ მყოფი

ტერიტორიის, მოსახლეობის ან ხელისუფლების თუნდაც მასშტაბური ცვლილებების დროს.
მეტიც, საერთაშორისო სამართლის თანახმად, არ არის განსაზღვრული ცვლილებების
სიდიდე, რომელიც აუცილებელია სახელმწიფოებრიობის შეწყვეტისათვის. ამის ნაცვლად,
საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, არსებობს სახელმწიფოს არსებობის პრეზუმფცია,
რაც ნიშნავს, რომ ახალი საერთაშორისო სტატუსის დამკვიდრებამდე შენარჩუნებულია ამ
სუბიექტის არსებული სტატუსი.
სახელმწიფოებრიობის წინაპირობების (სახელმწიფოებრიობის კრიტერიუმების) შეუს-
რულებლობა მუდმივი გამოწვევაა სახელმწიფოთათვის. როგორც ზემოთ აღინიშნა, სახელ-
მწიფოებრიობის კრიტერიუმები არსებითია როგორც სახელმწიფოს შექმნის ეტაპზე, ასევე
სახელმწიფოს არსებობის განმავლობაშიც. ამასთან, პრეზუმფციის არსებობის გამო, დავის
დროს უპირატესი მიდგომაა, რომ სახელმწიფო აგრძელებს არსებობას.

231
 ამასობაში, სახელმწიფოებრიობის დასასრულთან დაკავშირებით კიდევ ერთი პრობ-
ლემა უნდა აღვნიშნოთ; კერძოდ, მსოფლიოში პერიოდულად წარმოჩნდება ხოლმე ეგრეთ
წოდებული „არშემდგარი სახელმწიფოები“, და ამ დროს სახელმწიფოს არსებობის პრე-
ზუმფციის ძალაც თვალნათლივ გამოჩნდება ხოლმე. საერთაშორისო ურთიერთობებში
სახეზეა ცალკეული სახელმწიფოები, რომლებიც ამ სტატუსში განიხილებიან, თუმცა
რეალობაში ერთობ სადავოა მათი მხრიდან სახელმწიფოებრიობის წინაპირობების შეს-
რულება. ამ მხრივ, დღეს ხშირად საუბრობენ ხოლმე, მაგალითად, სომალის შემთხვევაზე,
სადაც ცენტრალური ხელისუფლება ათწლეულების განმავლობაში ტერიტორიის უდიდეს
ნაწილს ეფექტიანად ვერ აკონტროლებს.

სახელმწიფოს აღსასრულის მომენტი

კიდევ ერთი პრობლემა სახელმწიფოებრიობის შეწყვეტის მომენტის (თარიღის) განსაზ-

ღვრაში მდგომარეობს, ვინაიდან ის ზოგჯერ არის პროცესი და არა დროის ერთი კონკრე-
ტული მომენტი (თარიღი).

ანექსია და სახელმწიფოებრიობის აღსასრული

სახელმწიფოებრიობის შეწყვეტა მჭიდრო კავშირშია ანექსიის პრობლემასთან. როგორც

ადრე აღინიშნა, დღეს ანექსია, რომელიც ხორციელდება ძალის მუქარით ან ძალის გამოყე-
ნებით, არის უკანონო ქმედება. უფრო მეტიც, ძალის გამოყენებით ანექსია, რომელიც აგ-
რესიის გამოვლინებაა, არის საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული
ნორმიდან გადახვევა.
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ისტორიამ დაადასტურა, რომ ანექსიის აკრძალვა უმეტეს-
წილად ეფექტიანია. უფრო მეტიც, ანექსიის აკრძალვის წარმატებულობა აჩვენა იმ შემთხვე-
ვებმაც, როდესაც, მიუხედავად მცდელობისა, ანექსია მაინც ვერ შედგა.
ამასთან, ამ კონტექსტში საერთაშორისო სამართლის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი
სამშენებლო ბლოკის მნიშვნელობაც უნდა გავითვალისწინოთ: კერძოდ, ეფექტიანობის
პრინციპის.
პრაქტიკაში, ეფექტიანობის პრინციპის ძალმოსილების გასაზრდელად რაღაც მკაფიო
ვადა არ არსებობს. ძირითადად, ეფექტიანობის ძალის ზრდას დიდი დრო სჭირდება. მეტიც,
ამ ეტაპზე ამ პრინციპს რთული კავშირი აქვს საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის
იმპერატიულ ნორმებთან. დღეისათვის აღიარებული კონცეფციის თანახმად, ეფექტიანობა
ვერ შეცვლის აღიარებული jus cogens (იუს კოგენს) ნორმებიდან გადახვევისთვის სამარ-
თლებრივ სანქციას, რაც ნიშნავს, რომ ძალის გამოყენებით ანექსიის ამსახველი ან გამამარ-
თლებელი ყველა საერთაშორისო ნორმა ან მის შედეგად წარმოქმნილი ვალდებულება
ბათილია.

232
სახელმწიფოებრიობის ნებაყოფლობითი ან
არანებაყოფლობითი აღსასრული

სახელმწიფოებრიობის შეწყვეტის შემთხვევები შეიძლება იყოს ნებაყოფლობითი ან არა-

ნებაყოფლობითი.
სახელმწიფოს ნებაყოფლობით აღსასრულის მაგალითებია: გერმანიის დემოკრატიუ-
ლი რესპუბლიკის მიერთება გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკასთან (1990); ჩრდილოეთ
იემენის (იემენის არაბული რესპუბლიკა) და სამხრეთ იემენის (იემენის სახალხო დე-
მოკრატიული რესპუბლიკა) გაერთიანება და იემენის რესპუბლიკის შექმნა (1990), საბჭოთა
კავშირის გაყოფა და ახალი სახელმწიფოების შექმნა (1991) და ა.შ.
სახელმწიფოს არანებაყოფლობითი აღსასრულის თანამედროვე მაგალითია იუგოს-
ლავიის შემთხვევა, რომელმაც დაადასტურა, რომ ასეთ დროს დღის წესრიგში დგება ხოლმე
სხვადასხვა სამართლებრივი პრობლემა, მათ შორის, უწყვეტობისა და იდენტურობის
თემებთან მიმართებითაც. საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში (1992–2000) იუგოსლავიის
ფედერაციული რესპუბლიკა (სერბეთი-მონტენეგრო) ამტკიცებდა, რომ იგი განაგრძობდა
იუგოსლავიის სოციალისტური ფედერაციული რესპუბლიკის იურიდიულ და პოლიტიკურ
სუბიექტობას. მაგრამ საერთაშორისო საზოგადოებაში არ არსებობდა ერთიანი პოზიცია,
თუნდაც გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში, სადაც უშიშროების საბჭო უფრო კატეგო-
რიული იყო, რომ იუგოსლავიის სოციალისტურმა ფედერაციულმა რესპუბლიკამ არსებობა
შეწყვიტა. ოფიციალური ბელგრადის პოზიცია იყო, რომ სხვა რესპუბლიკები გამოეყვნენ
იუგოსლავიის სოციალისტურ ფედერალურ რესპუბლიკას, ხოლო სახელმწიფოს ბირთვი
აგრძელებდა არსებობას.
ამასთან, გაეროს უშიშროების საბჭო საპირისპირო პოზიციას ინარჩუნებდა. მის ერთ-ერთ
რეზოლუციაში აღნიშნულია, რომ:
იუგოსლავიის ფედერაციული რესპუბლიკის (სერბეთი და მონტენეგრო) პრე-
ტენზია ყოფილი იუგოსლავიის სოციალისტური ფედერაციული რესპუბლიკის
გაეროს წევრობის ავტომატურად გაგრძელების შესახებ საზოგადოდ არ იქნა
გაზიარებული.313
იგივე პოზიცია გამოაცხადა ბადინტერის საარბიტრაჟო კომისიამ 1992 წელს გამოქ-
ვეყნებულ მოსაზრება N9-ში:
იუგოსლავიის სოციალისტური ფედერაციული რესპუბლიკის (SFRY) წევრობა
უნდა შეწყდეს საერთაშორისო ორგანიზაციებში მათი წესდების შესაბამისად
და რომ არცერთ მემკვიდრე სახელმწიფოს არ შეუძლია, მხოლოდ თავისთვის
მოითხოვოს ყოფილი იუგოსლავიის სოციალისტური ფედერაციული რესპუბ-
ლიკის წევრობიდან გამომდინარე უფლებები.
რაც შეეხება ახალ სუბიექტს, იუგოსლავიის ფედერაციულ რესპუბლიკას (FRY), რომელიც
დაარსდა მონტენეგროსა და სერბეთის მიერ 1992 წლის 27 აპრილს, თავის მოსაზრება N 10-
ში ბადინტერის საარბიტრაჟო კომისიამ განაცხადა, რომ:

313
S/RES/757(1992) of 30 May 1992.

233
 იუგოსლავიის ფედერაციული რესპუბლიკა (სერბეთი და მონტენეგრო) არის
ახალი სახელმწიფო, რომელიც არ შეიძლება ჩაითვალოს იუგოსლავიის სოცია-
ლისტური ფედერაციული რესპუბლიკის ერთადერთ მემკვიდრედ.314
2000 წელს იუგოსლავიის ფედერაციულმა რესპუბლიკამ აღიარა გაეროს (და სხვა
სუბიექტების) პოზიცია და ის მიიღეს გაეროს ახალ წევრ სახელმწიფოდ.315

4.7 იუგოსლავიის სუბიექტთა გაეროში ინდივიდუალური გაწევრება

შესაბამისად, იუგოსლავიის საქმე ადასტურებს სუბიექტური კრიტერიუმების მნიშვნე-

ლობას იდენტურობისა და უწყვეტობის საკითხების განსაზღვრისათვის – ე.ი. სუბიექტის
თვითაღქმისა (იდენტურობის საკითხზე) და საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტების
საპასუხო აღქმის საკვანძო როლს.

314
Opinions No. 4-10 of the Badinter Arbitration Commission, იხ. შემდეგ სტატიაში – Danilo Türk,
“Recognition of States: A Comment” (1993) Volume 4 European Journal of International Law 74-91.
315
გამოსახულება 4.7 მომზადებულია გაეროს ოფიციალურ გვერდზე განთავსებული ინფორმაციის
მიხედვით. <h ps://www.un.org/en/about-us/member-states/yugoslavia> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19
სექტემბრის მდგომარეობით.

234
4.8 სახელმწიფოებრიობის აღსასრულის ფორმები

სახელმწიფოებრიობის
აღსასრული

ნებაყოფლობითი არანებაყოფლობითი
აღსასრული აღსასრული

როცა როცა
აღსასრულთან დაკავშირებით აღსასრულთან დაკავშირებით
არ არსებობს სამართლებრივი არსებობს სამართლებრივი
წინააღმდეგობა წინააღმდეგობა

აღსასრულის მომენტში არ აღსასრულის მომენტში შესაძლოა

წარმოიშობა შეიარაღებული წარმოიშვას შეიარაღებული
კონფლიქტი/ები კონფლიქტი/ები

აღსასრულის შედეგების აღსასრულის შედეგების

სამართლებრივი სამართლებრივი
გაფორმება ხორციელდება გაფორმება რთულდება

235
საქართველო – სახელმწიფოებრიობის
აღდგენა მე-20 საუკუნეში

საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტი

დემოკრატიული რესპუბლიკა
მუდმივი ნეიტრალური სახელმწიფო
საქართველოსა და რუსეთს შორის 1920 წლის 7 მაისის ხელშეკრულება
საქართველოს ანექსია
საქართველოს სამხედრო ოკუპაცია
საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის აქტი

1918 წლის 26 მაისი

1918 წლის 26 მაისს საქართველოს ეროვნულმა საბჭომ (რომელიც არჩეულ იქნა 1917 წლის
22 ნოემბერს საქართველოს ეროვნული ყრილობის მიერ და დამფუძნებელი კრების შეკრე-
ბამდე მოღვაწეობდა) გამოაცხადა საქართველოს დამოუკიდებლობა. „საქართველოს
დამოუკიდებლობის აქტით“ საქართველოს ეროვნული საბჭო აცხადებდა:
1) ამიერიდან საქართველოს ხალხი სუვერენულ უფლებათა მატარებელია და
საქართველო სრულუფლებოვანი დამოუკიდებელი სახელმწიფოა.
2) დამოუკიდებელ საქართველოს პოლიტიკური ფორმა დემოკრატიული
რესპუბლიკაა.
3) საერთაშორისო ომიანობაში საქართველო მუდმივი ნეიტრალური სახელ-
მწიფოა.
4) საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას ჰსურს საერთაშორისო ურ-
თიერთობის ყველა წევრთან კეთილმეზობლური განწყობილება დაამყაროს,
განსაკუთრებით კი მოსაზღვრე სახელმწიფოებთან და ერებთან.
5) საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა თავის საზღვრებში თანას-
წორად უზრუნველჰყოფს ყველა მოქალაქის სამოქალაქო და პოლიტიკურ
უფლებებს განურჩევლად ეროვნებისა, სარწმუნოებისა, სოციალურ მდგომა-
რეობისა და სქესისა.
6) საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა განვითარების თავისუფალ
ასპარეზს გაუხსნის მის ტერიტორიაზედ მოსახლე ერს.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ცნობა

დამოუკიდებლობის გამოცხადებიდან პირველივე წლებში საქართველოს დემოკრატიულმა

რესპუბლიკამ საერთაშორისო ურთიერთობა დაამყარა სხვადასხვა სახელმწიფოსთან (მათ
შორის, გერმანიასთან, დიდ ბრიტანეთთან და ა.შ.). თუმცა ამ პერიოდში საქართველოს
დამოუკიდებლობისა და საქართველოს მთავრობის აღიარება უპირატესად დე ფაქტო
ცნობის ფორმით განხორციელდა (გამონაკლისის მაგალითია არგენტინა, რომელმაც დე
იურე ცნო საქართველოს დამოუკიდებლობა 1919 წლის 13 სექტემბერს).

236
 საბჭოთა რუსეთის მიერ 1920 წლის 7 მაისს საქართველოს დე იურე ცნობის შემდეგ კი
დაიწყო ჩვენი ქვეყნის დე იურე ცნობის პროცესი. მაგალითად, ის აღიარა 1920 წლის 24
სექტემბერს გერმანიამ, 1921 წლის 27 იანვარს ბელგიამ, დიდმა ბრიტანეთმა, იაპონიამ,
იტალიამ, საფრანგეთმა, შემდეგ ავსტრიამ, რუმინეთმა, მექსიკამ და ა.შ. ნიშანდობლივია,
რომ საქართველოს დამოუკიდებლობის ოფიციალური ცნობის პროცესი გრძელდებოდა
მაშინაც, როცა ის უკვე ოკუპირებული იყო საბჭოთა რუსეთის მიერ.

საქართველოსა და რუსეთს შორის 1920 წელს დადებული

ხელშეკრულება

განსაკუთრებულად უნდა შევჩერდეთ საქართველოსა და რუსეთს შორის 1920 წლის 7

მაისის ხელშეკრულებაზე. ხელშეკრულების პირველ მუხლში ვკითხულობთ:
... რუსეთი უპირობოდ ცნობს საქართველოს სახელმწიფოს დამოუკიდებლობას
და საკუთარი ნებით უარს ამბობს ყველა სუვერენულ უფლებაზე, რომელიც
რუსეთს ჰქონდა საქართველოს ხალხისა და მიწის მიმართ.
ხელშეკრულების მე-2 მუხლის მიხედვით საბჭოთა რუსეთი ვალდებულებას კისრუ-
ლობდა არ ჩარეულიყო საქართველოს საშინაო საქმეებში, მეორე მხრივ, საქართველოს
ვალდებულებებში შედიოდა არ დაეშვა მის ტერიტორიაზე რუსეთის საბჭოთა მთავრობის
მოწინააღმდეგეთა მხრიდან სამხედრო თუ სხვა საქმიანობის განხორციელება რუსეთისა და
მისი მოკავშირეების ინტერესების, აგრეთვე რუსეთის მთავრობის საზიანოდ (მე-5 მუხლი).
ეს ვალდებულება დეტალურად იყო გაწერილი. მსგავს ვალდებულებას ითვალისწინებდა
ხელშეკრულების მე-6 მუხლი უკვე რუსეთისთვისაც საქართველოს მთავრობის მიმართ. მე-3
მუხლი ეხებოდა საქართველო-რუსეთს შორის საზღვრის დელიმიტაციის საკითხს, მე-4
მუხლით რუსეთი ცნობდა საქართველოს სახელმწიფო ტერიტორიის შემადგენლობას, მე-9
მუხლი ანიჭებდა ოპტაციის უფლებას (მოქალაქეობის არჩევის უფლებას) საქართველოსა და
რუსეთის ტერიტორიებზე მაცხოვრებელ ფიზიკურ პირებს, მე-12 მუხლი მხარეთა სავაჭრო
ურთიერთობებს აფუძნებდა უპირატესი ხელშეწყობის პრინციპზე. მთლიანობაში, ეს ხელ-
შეკრულება, გარდა იმისა, რომ სამართლებრივი თვალსაზრისით, საქართველოს დამო-
უკიდებლობის ოფიციალური ცნობის გამოხატულება იყო, თავისი შინაარსით ეფუძნებოდა
მეგობრობისა და კეთილმეზობლობის პრინციპებს.
მოცემულ ხელშეკრულებასთან ერთად, მხარეებმა მოაწერეს ხელი მასზე განსაკუთ-
რებულ საიდუმლო დამატებას, რომლის მიხედვითაც საქართველოს დაეკისრა აგრეთვე
ვალდებულება, დაეშვა მის ტერიტორიაზე კომუნისტური ორგანიზაციების არსებობა და
საქმიანობა, მიეცა მათთვის შეკრებებისა და ბეჭდვის თავისუფლება და არ გამოეყენებინა
კომუნისტური პროპაგანდისა და პროგრამის განმხორციელებელ პირთა მიმართ როგორც
სასამართლო, აგრეთვე ადმინისტრაციული „რეპრესიები“.

საქართველოს სამხედრო ოკუპაცია და ანექსია

მიუხედავად იმისა, რომ რუსეთ-საქართველოს შორის საერთაშორისოსამართლებრივი ურ-

თიერთობების საფუძვლები სრულად დარეგულირდა მოცემული ხელშეკრულებით, საბჭო-
თა რუსეთი მაინც ესწრაფოდა საქართველოს ანექსიას. რასაც, საბოლოოდ, საფუძველი შე-
უქმნა საქართველოს სამხედრო ოკუპაციამ, რომელიც განხორციელდა 1921 წლის თებერ-
ვალ-მარტში. შეთხზულ საბაბად გამოყენებულ იქნა ბორჩალოს მაზრის ლორეს ზონაში
(სასაზღვრო რუსულ-სომხურ სოფლებში) საბჭოთა რუსეთის მიერ ინსპირირებული არეუ-
ლობა. თუმცა აგრესორი კიდევ რამდენიმე მიმართულებიდან შემოიჭრა ჩვენს ქვეყანაში.

237
 1921 წლის აპრილში საქართველოს მთავრობამ ინფორმაცია დააგზავნა საქართველოში
საბჭოთა რუსეთის სამხედრო შენაერთების შემოჭრის თაობაზე, რომელშიც თებერვალ-
მარტში განხორციელებულ მოვლენებს აფასებდა უცხო სახელმწიფოს არმიის მხრიდან
საქართველოს სამხედრო ოკუპაციად.
მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობა ემიგ-
რაციაში ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში ცდილობდა სხვა სახელმწიფოთა მხრიდან
დახმარების მიღებას და ესწრაფოდა, საქართველოს დეოკუპაციას, ამ მოღვაწეობამ შედეგი
ვერ გამოიღო: ჯერ ერთი, მსოფლიოში მაშინ არსებული ვითარების გამო; მეორე მხრივ კი,
განსაზღვრული როლი იმდროინდელმა საერთაშორისო სამართალმაც შეასრულა, რომელ-
შიც ჯერ კიდევ არ არსებობდა სახელმწიფოთაშორის სისტემაში [სამხედრო] ძალის გამო-
ყენების საერთო (გენერალური) აკრძალვა. ანუ ძალის აკრძალვა ისეთი ნორმატიული
შინაარსით არ არსებობდა, როგორიც ისაა თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში;
მეტიც, მისი ბუნება მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში არსებული ძალის აკრძალვისგანაც
განსხვავდებოდა. მართალია, იმ მომენტისათვის უკვე მიღებული იყო ერთა ლიგის წესდება,
მაგრამ, როგორც ადრეა აღნიშნული ამ წიგნში, ეს საერთაშორისოსამართლებრივი დოკუ-
მენტი ჯერ კიდევ არ შეიცავდა აგრესიული ძალის აკრძალვის მოცემულობას; საბოლოოდ,
ის საერთაშორისო ურთიერთობებში ომზე მყისიერი მიმართვის შემზღუდველ ნორმებს
აწესებდა და ისიც მხოლოდ მისი წევრებისთვის. ამასთან, ძალის გამოყენების გზით
ტერიტორიის შეძენა იურიდიული ძალის არმქონედ არ აღიქმებოდა.316
მეორე მხრივ, თუ ზოგიერთი მეცნიერი და გარკვეულ გამონაკლის შემთხვევებში საერთა-
შორისო პრაქტიკაც ძალის აკრძალვის პრინციპისათვის უკუძალის მინიჭებას ცდილობდნენ,
ესეც, როგორც წესი, მხოლოდ მეორე მსოფლიო ომის ეპოქით შემოიფარგლებოდა317 და არ
ვრცელდებოდა მე-20 საუკუნის დასაწყისის პერიოდზე.

316
როგორც კნუტ იპსენი აღნიშნავს, ერთა ლიგის წესდებით პირველად მოხდა ომის წარმოების უფლე-
ბის შეზღუდვის სახელმწიფოთა საერთო ინტერესად გამოცხადება. წესდების მე-11 მუხლის შესაბამისად
ომი და ომით დამუქრება მხოლოდ მასთან უშუალოდ დაკავშირებულ სახელმწიფოთა საქმედ აღარ
აღიქმებოდა. ის ერთა ლიგის საერთო ინტერესი (საქმე) იყო. გარდა ამისა, სახელმწიფოები ვალ-
დებულნი იყვნენ, ნებისმიერი დავა მშვიდობიანი მექანიზმების გამოყენებით გადაეწყვიტათ. ამ მხრივ,
სახელმწიფოებს უნდა მიემართათ საერთაშორისო საარბიტრაჟო თუ სასამართლო მეთოდისათვის ან
ერთა ლიგის საბჭოსათვის. დავის მშვიდობიანი მოგვარების პროცედურების წარმოების პროცესში
სახელმწიფოებს არ ჰქონდათ უფლება მიემართათ ომის მექანიზმისათვის. მხოლოდ დავის გადაწყვე-
ტის მშვიდობიანი მექანიზმების ამოწურვის შემდეგ ეძლეოდათ სახელმწიფოებს ომის წარმოების
უფლება. K. Ipsen, Völkerrecht (4. Auflage, C.H. Beck 1999) 932. იმავე პოზიციამდე მივიდა 1990 წელს საქარ-
თველოსა და საბჭოთა რუსეთს შორის 1920 წლის 7 მაისს დადებული ხელშეკრულების დარღვევის პო-
ლიტიკური და სამართლებრივი შეფასების საკითხთა საქართველოს სსრ უზენაესი საბჭოს კომისია,
რომლის დასკვნაშიც ვკითხულობთ: „ოციანი წლების საერთაშორისო სამართალი ჯერ კიდევ შეიცავდა
„ომის უფლებას“ როგორც საერთაშორისო დავის გადაწყვეტის უკიდურეს საშუალებას, ოღონდ მოი-
თხოვდა ომის „სამართლიანი მიზეზებით“ მოტივირებას. ერთა ლიგის წესდებაც კი არ კრძალავდა წევრი
სახელმწიფოების მიერ ომის დაწყებას, თუ ამოიწურებოდა დავის მშვიდობიანი გადაწყვეტის საშუალე-
ბანი და დაიცავდნენ გარკვეულ (სამთვიან) ვადას ომის ოფიციალურ გამოცხადებამდე (რაც სავალდებუ-
ლო იყო). ამავე დროს, საერთაშორისო სამართალი ეფუძნებოდა სუვერენული სახელმწიფოების დამოუ-
კიდებლობისა და ტერიტორიული მთლიანობის ხელშეუხებლობას და კრძალავდა „უსამართლო ჩარე-
ვას“ სხვა სახელმწიფოს საშინაო საქმეებში, რაც სინამდვილეში მხოლოდ კეთილ სურვილებად რჩებო-
და, როდესაც საქმე დიდ სახელმწიფოებს ეხებოდა, რომლებიც ხშირად მიმართავდნენ პატარა სახელ-
მწიფოების საშინაო საქმეებში შეიარაღებულ ჩარევას (ინტერვენციას).“
317
მსგავსი პოზიცია იყო გამოყენებული ბალტიის ქვეყნების სამხედრო ოკუპაციის სამართლებრივი
შეფასებებისას; აგრეთვე გერმანული რაიხის მიერ ჩეხოსლოვაკიის სამხედრო ოკუპაციასთან დაკავ-
შირებით ძალით დამუქრების აკრძალვის ნორმატიული შინაარსის თვალსაზრისით (იხ. ნიურნბერგის
ტრიბუნალის სათანადო შეფასება).

238
 უკვე 1921 წლის 21 მაისს რუსეთის სოციალისტური ფედერაციული საბჭოთა რესპუბლიკა
საქართველოში მის სატელიტ მთავრობასთან (ხელშეკრულებაში იწოდება როგორც საქარ-
თველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკა) ფორმალურად აფორმებს „სამოკავშირეო
მუშურ-გლეხურ ხელშეკრულებას“, რომელმაც საფუძველი დაუდო საქართველოს სამარ-
თლებრივ ანექსიას რუსეთის მხრიდან. მიუხედავად იმისა, ხელშეკრულების პრეამბულაში
მხარეები აფიქსირებენ, რომ ცნობენ მეორე მხარის „დამოუკიდებლობასა და სუვერენიტეტს“,
შემდგომ უკვე პირველი მუხლით შედიან სამხედრო და სამეურნეო კავშირში. და, რაც
მთავარია, ქმნიან ორგანოებს, რომლებზეც ხდება კავშირის უფლებათა დელეგირება, ხოლო
ამ ორგანოების ხელმძღვანელობას და მათზე კონტროლს ხელშეკრულების მე-4 მუხლის
მიხედვით ახორციელებს სრულიად რუსეთის საბჭოების ყრილობა.
საქართველოს ანექსია, იურიდიული თვალსაზრისით, დასრულდა 1922 წლის 30 დეკემ-
ბერს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირის ფორმირებით. „სამოკავშირეო
ხელშეკრულებას“ ხელი მოაწერეს რუსეთის სოციალისტურმა ფედერაციულმა საბჭოთა რეს-
პუბლიკამ, უკრაინის სოციალისტურმა საბჭოთა რესპუბლიკამ, ბელორუსიის სოციალისტურმა
საბჭოთა რესპუბლიკამ და ამიერკავკასიის სოციალისტურმა ფედერაციულმა საბჭოთა რეს-
პუბლიკამ (საქართველო, აზერბაიჯანი და სომხეთი).318 ამ გზით, ფორმალური იურიდიული
თვალსაზრისით, ჩამოყალიბდა ახალი სახელმწიფო – საბჭოთა კავშირი, როგორც საერთა-
შორისო სამართლის სუბიექტი, ასევე ფორმალურად კავშირის (ფედერაციის) სახით. ხელ-
შეკრულების 26-ე მუხლში მოცემული იყო ასევე ფორმალური ნორმა, რომლის მიხედვითაც

318 რუსულმა საოკუპაციო ხელისუფლებამ (მოიხსენიებოდა როგორც საბჭოთა ხელისუფლება)

ამიერკავკასიის სოციალისტური ფედერაციული საბჭოთა რესპუბლიკა შექმნა 1922 წელს და ამავე

წლის ბოლოს ფორმალურად გააერთიანა ის სხვა სამ მოკავშირე რესპუბლიკასთან საბჭოთა კავშირში.
მანამდე საოკუპაციო ხელისუფლებამ საქართველოს დაქუცმაცების პროცესი დაიწყო. გაფორმდა ავტო-
ნომიები აჭარასა და „სამხრეთ ოსეთში“. ხოლო 1921 წლის 31 მარტს „დამოუკიდებელი“ აფხაზეთის
სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკა გამოცხადდა. შემდეგ, 1921 წლის 16 დეკემბერს შეთხზეს
საკავშირო ხელშეკრულება საქართველოს სოციალისტურ საბჭოთა რესპუბლიკასა და აფხაზეთის სოცია-
ლისტურ საბჭოთა რესპუბლიკას შორის (რუს. Союзный договор между Социалистической Советской
Республикой Грузии и Социалистической Советской Республикой Абхазии), რომლითაც მოხდა სამხედრო,
პოლიტიკური და საფინანსო-ეკონომიკური კავშირის ფორმირება, თუმცა ხელშეკრულებაშივე განისაზღ-
ვრა, რომ „საგარეო საქმეები მთლიანად რჩება საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკის
იურისდიქციაში.“ შესაბამისად, ამიერკავკასიის სოციალისტურ ფედერაციულ საბჭოთა რესპუბლიკაში
აფხაზეთი შევიდა საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკის სახით (მეშვეობით) ე.წ.
ქართულ-აფხაზური საკავშირო ხელშეკრულების მეოთხე პუნქტის შესაბამისად (რუს. «Абхазия входит
через Грузию»). შემდგომ საოკუპაციო ხელისუფლება სხვადასხვა სახელს არგებდა აფხაზეთს – მოკავ-
შირე რესპუბლიკა, სახელშეკრულებო რესპუბლიკა, ავტონომიური რესპუბლიკა. შეგვიძლია ვთქვათ,
რომ, არსებითად, აფხაზეთი საქართველოს სსრ-ის ნაწილად აღიარეს, თუმცა სპეციფიკური სტატუსი
მოუფიქრეს. საერთოდ, ამ პერიოდში აფხაზეთის ფორმალური სტატუსი თვით საბჭოთა ხელისუფ-
ლებაშიც იწვევდა გაუგებრობებს. მაგალითად, საბჭოთა კავშირის პირველ კონსტიტუციაში (1924 წლის)
აფხაზეთზე მითითებაა გაკეთებული, როგორც ავტონომიურ რესპუბლიკაზე (იხ. შენიშვნა კონსტი-
ტუციის მე-15 მუხლზე <h ps://www.prlib.ru/item/420935> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის
მდგომარეობით), ხოლო საქართველოს სსრ კონსტიტუციებში (1922 და 1925 წლების) ეწერა, რომ
აფხაზეთის სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკა შედის საქართველოს სსრ-ში (იხ. ციხისთავი-
ხუციშვილი, ნ. (რედ.) (საქართველოს საისტორიო არქივი კონფლიქტების მშვიდობიანი მოგვარებისა და
მშვიდობის მშენებლობის საქმეში. კონფლიქტებისა და მოლაპარაკებების საერთაშორისო კვლევითი
ცენტრი (ICCN) 2014) <h p://iccn.ge/index.php?ar cle_id=323&clang=0> და იხ. „საქართველოს სოციალის-
ტური საბჭოთა რესპუბლიკის კონსტიტუცია (ძირითადი კანონი) 1926 წლის 5 ივლისი“ <h p://www.ver-
fassungen.net/ge/verf26-i.htm> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით). 1931 წელს
სტატუსთან დაკავშირებული გაუგებრობა დასრულდა და საბოლოოდ, აფხაზეთი შევიდა საქართველოს
სსრ-ის შემადგენლობაში როგორც ავტონომიური რესპუბლიკა (აფხაზეთის ასსრ). ხოლო სსრკ-ის 1936
წლის კონსტიტუციით საერთოდ გაუქმდა ამიერკავკასიის სოციალისტური ფედერაციული საბჭოთა
რესპუბლიკა და აზერბაიჯანის, სომხეთისა და საქართველოს სსრ-ები უკვე „დამოუკიდებელ“ საკავშირო
რესპუბლიკებად გადააფორმეს.

239
ყოველ მოკავშირე რესპუბლიკას ჰქონდა კავშირიდან „თავისუფალი გასვლის უფლება“.
შემდგომში ამ დებულებას ვხვდებით საბჭოთა კონსტიტუციებშიც (დაწყებული 1924 წლიდან
სსრკ-ის შემდეგ კონსტიტუციებშიც).319
ამდენად ვაანალიზებთ რა 1921 წლის თებერვალ-მარტსა და შემდგომში განვითარებულ
ისტორიულ ფაქტებს, საერთაშორისო სამართლის თვალსაზრისით, ის უნდა შეფასდეს
საქართველოს მიმართ საბჭოთა რუსეთის მხრიდან ჯერ სამხედრო ოკუპაციად, შემდგომ კი
ანექსიად; აგრეთვე რუსეთის მხრიდან საერთაშორისოსამართლებრივი ვალდებულებების
უხეშ დარღვევად, რაც, უპირველეს ყოვლისა, გამოიხატა 1920 წლის ხელშეკრულების
ნორმების დარღვევაში.

1991 წლის 9 აპრილი

მრავალპარტიული დემოკრატიული არჩევნების შედეგად ფორმირებული საქართველოს

რესპუბლიკის უზენაესი საბჭო 1991 წლის 9 აპრილს იღებს „საქართველოს სახელმწიფოებ-
რივი დამოუკიდებლობის აღდგენის აქტს“. აქტში აღნიშნულია, რომ საქართველოს სახელ-
მწიფოებრიობა ქართველმა ერმა დაკარგა მეცხრამეტე საუკუნეში რუსეთის იმპერიის მიერ
საქართველოს ანექსიისა და სახელმწიფოებრიობის გაუქმების შედეგად. 1918 წლის 26
მაისს დამოუკიდებლობის აქტის გამოცხადებით აღდგა საქართველოს გაუქმებული სახელ-
მწიფოებრიობა. შეიქმნა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა. 1921 წლის თე-
ბერვალ-მარტში საბჭოთა რუსეთმა უხეშად დაარღვია საქართველო-რუსეთის 1920 წლის 7
მაისის სამშვიდობო ხელშეკრულება და შეიარაღებული აგრესიის გზით მოახდინა თავის
მიერვე ცნობილი საქართველოს სახელმწიფოს ოკუპაცია და „ფაქტობრივი ანექსია“.
შემდგომ ტექსტში ვკითხულობთ:
საქართველო საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში ნებაყოფილობით არ შე-
სულა, ხოლო მისი სახელმწიფოებრიობა დღესაც არსებობს, დამოუკიდებლო-
ბის აქტი და კონსტიტუცია დღესაც იურიდიული ძალის მქონეა, ვინაიდან დე-
მოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობას კაპიტულაციაზე ხელი არ მოუწერია
და განაგრძობდა მოღვაწეობას ემიგრაციაში.
1990 წლის 28 ოქტომბერს მრავალპარტიული, დემოკრატიული გზით არჩეული
საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესი საბჭო, ეყრდნობა რა 1991 წლის 31 მარ-
ტის რეფერენდუმით გამოხატულ საქართველოს მოსახლეობის ერთსულოვან
ნებას, ადგენს და საქვეყნოდ აცხადებს საქართველოს სახელმწიფოებრივი

319
მხოლოდ საბჭოთა კავშირის დაშლის წინა წელს მიღებულ იქნა საბჭოთა სოციალისტური რესპუბ-
ლიკების კავშირის კანონი სსრკ-იდან მოკავშირე რესპუბლიკის გასვლასთან დაკავშირებული საკი-
თხების მოწესრიგების შესახებ (რუს. Закон Союза Советских Социалистических Республик о порядке реше-
ния вопросов, связанных с выходом Союзной Республики из СССР). იხ. <h ps://www.allgeo.org/index.php/ru-
/704-postanovleniya-verkhovnogo-soveta-sssr> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის
მდგომარეობით.

240
 დამოუკიდებლობის აღდგენას საქართველოს დამოუკიდებლობის 1918 წლის
26 მაისის აქტის საფუძველზე.320

საქართველოს სახელმწიფოს საერთაშორისოსამართლებრივი

ინდივიდუალობა

დღევანდელი საქართველოს საერთაშორისოსამართლებრივი ინდივიდუალობის პრობ-

ლემაზე არის გარკვეული აზრთა სხვადასხვაობა. ამ მხრივ, შესაძლო თეორიული მოდელები
რამდენიმე ვარიანტზე დადის:
1. საქართველო, ბალტიის ქვეყნების მსგავსად, არ ყოფილა საერთაშორისო
სამართლის შესაბამისად სსრკ-ში, ის იდენტურია საქართველოს დემოკრატიულ
რესპუბლიკასთან (1918–1921 წლები) და, სამართლებრივი თვალსაზრისით,
სახეზეა სახელმწიფოებრიობის უწყვეტობა;

320
„განსხვავებით საქართველოს სსრ უზენაესი საბჭოს ... დადგენილებებისაგან, საქართველოს
რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოს მიერ მიღებული აქტი უკვე შეიცავს ნათელ დებულებას, რომლის
მიხედვითაც საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში საქართველოს ყოფნა იურიდიული ძალის არ
მქონედ ცხადდება. სახეზეა აგრეთვე მცდელობა იდენტურობისა და კონტინუიტეტის დასაბუთებისა
1918-21 წლებში არსებულ საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკასთან (საქართველოს
„სახელმწიფოებრიობა დღესაც არსებობს“), რომლის დროსაც მიღებული დამოუკიდებლობის აქტი და
კონსტიტუცია იურიდიული ძალის მქონედაა გამოცხადებული (თუმცა სამართლებრივი თვალსაზ-
რისით ამ პერიოდში მოქმედებს საქართველოს რესპუბლიკის კონსტიტუცია, რომელიც 1978 წლის 15
აპრილს იყო მიღებული საქართველოს სსრ უმაღლესი საბჭოს მიერ, ხოლო შემდგომ 1984, 1986, 1989,
1990 და 1991 წლებში მასში შეტანილ იქნა ცვლილებები და დამატებები. შესაბამისად 1921 წელს
მიღებული კონსტიტუციის იურიდიული ძალის აღიარება მხოლოდ დეკლარაციული ბუნების იყო).
მაგრამ სსრკ-ის შემადგენლობაში საქართველოს ყოფნის იურიდიული ძალის არმქონედ გამო-
ცხადებისათვის სამართლებრივ საფუძველს უკვე ქმნის პირველ რიგში ის ფაქტი, რომ „დემოკ-
რატიული რესპუბლიკის მთავრობას კაპიტულაციაზე ხელი არ მოუწერია და განაგრძობდა
მოღვაწეობას ემიგრაციაში“, და მხოლოდ შემდეგ რუსეთის საბჭოთა რესპუბლიკის მხრიდან
განხორციელებული ოკუპაციისა და „ფაქტობრივი ანექსიის“ არამართლზომიერება. პარალელურად
ამ აქტშიც ვხვდებით ადრე მიღებულ დადგენილებებთან მსგავს შეფასებებსა და იურიდიულ
დარწმუნებას, თუნდაც „ფაქტობრივი ანექსიის“ ცნების გამოყენების გზით და ა.შ. იმავდროულად ამ
დოკუმენტში არის წინააღმდეგობებიც. მაგალითად, თუ საქართველოს სახელმწიფოებრიობა მე-20
საუკუნის ოციან წლებში არ შეწყვეტილა, თუ სახეზეა უწყვეტობა და იდენტურობა, მაშინ
სამართლებრივი თვალსაზრისით არ უნდა იყოს მართებული საუბარი სახელმწიფოებრიობის
„აღდგენაზე“. ანუ სახელმწიფოებრიობა თუ არ შეწყვეტილა, მისი არც აღდგენაა შესაძლებელი,
სახელმწიფო იურიდიული თვალსაზრისით უბრალოდ არსებობს.
კონტინუიტეტისათვის მნიშვნელოვან წინაპირობებს წარმოადგენს დროის ფაქტორი და რაც
მთავარია საერთაშორისო ცნობა. გარკვეულწილად იმის გამოც, რომ ბალტიის სახელმწიფოებისაგან
განსხვავებით, საქართველო სსრკ-ის შემადგენლობაში ძალის გამოყენებით 20-იანი წლების
დასაწყისში შეიყვანეს და მის შემადგენლობაში უფრო დიდი პერიოდი იმყოფებოდა, არ არსებობს
საქართველოს სსრკ-ის შემადგენლობაში ყოფნის არცნობის ბალტიის ქვეყნებთან მსგავსი პრაქტიკა.
უფრო მეტიც, ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში ემიგრაციაში მყოფი მთავრობა, მართალია,
მოღვაწეობდა საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენისათვის, მაგრამ ეს მოღვაწეობაც 80-იანი
წლების დასასრულისათვის და 90-იანი წლების დასაწყისისათვის შეწყვეტილი იყო. შესაბამისად
ხელისუფლების უწყვეტობის რეალობაც არ არის სახეზე. იმ მომენტისათვის საქართველოს ახალ
ხელისუფლებას სამართლებრივი უწყვეტობა არ აკავშირებდა საქართველოს დემოკრატიული
რესპუბლიკის ხელისუფლებასთან.“ დავით პატარაია, სამართალმემკვიდრეობა საერთაშორისო
სამართალში და საქართველო (საარი 2002) 215-217.

241
 2.საქართველო გამოეყო სსრკ-ს საბჭოთა კავშირის დაშლამდე (გაყოფამდე). ის სსრკ-
ის სამართალმემკვიდრეა, მაგრამ როგორც გამოყოფილი სახელმწიფო.
3. საქართველო არის სსრკ-ის ისეთივე სამართალმემკვიდრე, როგორიც იმ მომენტში
სსრკ-ის შემადგენლობაში დარჩენილი სხვა თერთმეტი მოკავშირე რესპუბლიკა.
საერთაშორისო სამართლის თვალსაზრისით, ქართული სახელმწიფოებრიობა
აღდგა მხოლოდ სსრკ-ის დაშლის (გაყოფის) შემდეგ.
ამ თეორიული ვარიანტებიდან არჩევანის გასაკეთებლად აუცილებელია მრავალი
მომენტის ერთობლიობაში გააზრება. მნიშვნელოვანია, ერთი მხრივ, თავად საქართველოს
სახელმწიფოს ეროვნული სამართლებრივი აქტების, საერთაშორისო შეთანხმებების, ანუ
საქართველოს სახელმწიფოებრივი ნების, მეორე მხრივ კი, საერთაშორისო ცნობის, პრაქ-
ტიკის, მათ შორის დსთ-ის სივრცეში, გაანალიზება სახელმწიფოებრიობისა და სამართალ-
მემკვიდრეობის თაობაზე არსებული საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმებისა და
თეორიის კონტექსტში.

საქართველოს მთავრობათა პოზიციების

არათანამიმდევრულობა

საერთაშორისოსამართლებრივი თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია, ყურადღება გავამახვი-

ლოთ საქართველოს ხელისუფლების პოზიციასა და გამოკვეთილ სამართლებრივ მიდ-
გომებზე დინამიკაში, ანუ 1990 წლიდან მოყოლებული. ამ მხრივ, ცალსახად ჩანს საქარ-
თველოს საერთაშორისოსამართლებრივი პოზიციის არათანამიმდევრულობა და წინააღ-
მდეგობრიობა. ეს მნიშვნელოვანწილად განაპირობა ქვეყანაში პოლიტიკური პროცესების
არაევოლუციურმა განვითარებამ. სახელდობრ იმან, რომ იმ მცირე დროის განმავლობაში,
რაც საქართველოს ახალი სახელმწიფო გამოვიდა საერთაშორისო არენაზე, რამდენიმეჯერ
განხორციელდა ხელისუფლების სისტემური ცვლა, რადიკალურად იცვლებოდა პოლი-
ტიკური ვექტორები, ქვეყანაში იყო სამოქალაქო ომი და შესაბამისი მძიმე თანამდევი
პროცესები. ძირითადად, ამ პოლიტიკური რეალობის გამო განსახილველ პრობლემასთან
დაკავშირებით არ იყო საქართველოს ხელისუფლების ერთმნიშვნელოვანი და თანამიმ-
დევრული ნაბიჯები. მეტიც, თვით ერთი მმართველი პოლიტიკური ძალის პირობებშიც,
საერთაშორისოსამართლებრივი თვალსაზრისით, წინააღმდეგობრივი გადაწყვეტილებები
მიიღებოდა.321
საერთაშორისო არენაზე საქართველოს სახელმწიფო თავს საბჭოთა კავშირის სამარ-
თალმემკვიდრედ გამოკვეთდა და ამის შესაბამის სამართლებრივ გაფორმებასაც ახდენდა.
მაგალითად, 2000 წლის 16 თებერვალს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო დადგენილება
N725 „რუსეთის ფედერაციასა და საქართველოს რესპუბლიკას შორის ყოფილი სსრ
კავშირის საგარეო ვალისა და აქტივების მიმართ სამართალმემკვიდრეობის საკითხების
მოწესრიგების შესახებ“ შეთანხმების რატიფიცირების თაობაზე (შეთანხმება ხელმოწერილ
იქნა 1993 წლის 14 სექტემბერს ქ. მოსკოვში). შეთანხმებით საქართველომ უარი თქვა თავის

321
იხ. იქვე, დავით პატარაია, სამართალმემკვიდრეობა საერთაშორისო სამართალში და საქართველო,
კარი III.

242
წილზე სსრკ-ის აქტივებში,322 სსრკ-ის საგარეო ვალში მისი წილის გაუქმების (რუსეთზე გა-
დაცემის) სანაცვლოდ. საერთაშორისოსამართლებრივი თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია
ის, რომ ამ შეთანხმების ჯერ ხელმოწერითა და მერე მისი რატიფიცირებით (ისევე, როგორც
მანამდეც და შემდგომშიც პოსტსაბჭოთა სივრცეში გაფორმებული სხვა საერთაშორისო შე-
თანხმებების ხელმოწერით) საქართველომ, ერთი მხრივ, საკუთარი თავისთვის სავალდე-
ბულოდ ცნო შეთანხმების პრეამბულაში მოცემული საერთაშორისო ხელშეკრულებები და
შეთანხმებები, რომლებიც გაფორმებულ იქნა 90-იანი წლების დასაწყისში პოსტსაბჭოთა
სივრცეში. მათ შორის, საქართველომ თავი ცნო საერთაშორისოსამართლებრივი თვალსაზ-
რისით, სსრკ-ის სამართალმემკვიდრედ, თანაც ისეთივე სამართლებრივ რეჟიმში, როგორც
სხვა თერთმეტმა პოსტსაბჭოთა სახელმწიფომ. ანუ საქართველოს მიერ ამ საერთაშორისო-
სამართლებრივი დოკუმენტების იურიდიული სავალდებულოობის მიღება ნიშნავს, რომ
საქართველო წარმოადგენს სსრკ-ის დაშლის და არა საბჭოთა კავშირიდან გამოყოფის
შედეგად ფორმირებულ სახელმწიფოს.323

საქართველოს სახელმწიფო ტერიტორია

რაც შეეხება საქართველოს ტერიტორიას და სახელმწიფო საზღვრების, მათ შორის, ყოფილ

მოკავშირე რესპუბლიკებთან საზღვრების სამართალმემკვიდრეობის საკითხს, ამ მხრივ,
საქართველომ გამოიყენა სხვა პოსტსაბჭოთა სახელმწიფოების ანალოგიური სამართლებ-
რივი მოდელი, მათ შორის, საზღვრების ურღვევობის პრინციპით დაწყებული და uti
possidetis პრინციპით დამთავრებული.
დამატებით, საქართველოს კონსტიტუციის პირველივე მუხლი საქართველოს სახელ-
მწიფო ტერიტორიას განსაზღვრავს საბჭოთა კავშირის დაშლის თარიღზე მიმართვით:
„საქართველოს სახელმწიფოს ტერიტორია განსაზღვრულია 1991 წლის 21 დეკემბრის
მდგომარეობით.“ (1991 წლის 21 დეკემბერს ალმა-ათაში გაფორმებული საერთაშორისო

322
აქტივებში აქ იგულისხმებოდა: სსრკ-ის მოძრავი და უძრავი სახელმწიფო ქონება, რომელიც
საბჭოთა კავშირის საზღვრებს გარეთ იმყოფებოდა, სსრკ-ის ოქროს, სავალუტო ფონდები და
რეზერვები, უცხოეთში განხორციელებული ინვესტიციები, სხვა სახელმწიფოს, საერთაშორისო
ორგანიზაციის ან სხვა უცხოელი კრედიტორის ნებისმიერი ფინანსური ვალდებულება საბჭოთა
კავშირის მიმართ, სსრკ-ის ალმასის ფონდის გარდა. ძალზედ საინტერესოა საქართველოს
პარლამენტში წარდგენილი ოფიციალური ცნობა მოცემული შეთანხმების რატიფიცირების წინ. ამ
დოკუმენტის მიხედვით სსრკ-ის აქტივებსა და საგარეო ვალში წილის მიხედვით საქართველოს
ბალანსი შემდეგნაირად გამოიყურებოდა: აქტივები – დაახლოებით 2,4 მლრდ. აშშ დოლარი. პასივები
– 1,9 მლრდ. აშშ დოლარი. თანაც ბალანსში არ იყო გათვალისწინებული „ვნეშეკონომბანკში“
გაყინული ფულადი სახსრები (დაახლოებით 52 მლნ. აშშ დოლარი), აგრეთვე უძრავი ქონება
საზღვარგარეთ, წილი ოქროსა (2,4 ტონა ძვირფასი ლითონები) და ალმასის ფონდებში.
323
გარდა ამისა, საქართველომ საკუთარი ნება, როგორც სსრკ-ის სამართალმემკვიდრემ, გან-
საზღვრულ შემთხვევებში სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან შეერთების დროსაც წარმოაჩინა.
მაგალითად, საქართველო საბჭოთა კავშირის სამართალმემკვიდრეობის საფუძველზე გახდა
ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების შესახებ ხელშეკრულების მხარე.

243
შეთანხმებებით, საერთაშორისოსამართლებრივი თვალსაზრისით, დასრულდა საბჭოთა
კავშირის დაშლის პროცესი324).

იურიდიული თვალსაზრისით, რომელი პოზიციაა სწორი

საქართველოს საერთაშორისოსამართლებრივ
ინდივიდუალობაზე

1. საქართველო უწყვეტად არსებობდა 1918 წლის შემდეგ. ის, იურიდიული თვალ-

საზრისით, არც ყოფილა საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში.
ამ პოზიციის საერთაშორისოსამართლებრივი ანალიზის საფუძველზე მივდი-
ვართ შემდეგ დასკვნამდე: იმისათვის, რომ რაიმე ფაქტი არარად ჩაითვალოს, უპირ-
ველეს ყოვლისა, უნდა არსებობდეს მოცემულ კონტექსტში ბათილობის სამართ-
ლებრივი მოდელი, როცა იურიდიული ძალის არმქონედ შესაძლოა ჩაითვალოს
გარკვეული ნორმები და მათი სამართლებრივი შედეგები. (1) ამასობაში, მეოცე საუ-
კუნის ოციანი წლების დასაწყისის საერთაშორისო სამართალი არ იცნობდა მო-
დელს, რომლის მიხედვითაც ბათილად გამოცხადდებოდა ძალის არამართლ-
ზომიერი გამოყენების შედეგები. (2) მეტიც, როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, არც
ძალით დამუქრებითა თუ ძალის გამოყენებით განხორციელებული ანექსია იყო აკრ-
ძალული იმდროინდელი საერთაშორისო სამართლით. (3) ბოლოს, არც ეფექტია-

324
„1991 წლის 21 დეკემბერს ალმა-ათაში შეიკრიბნენ თერთმეტი ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკის
წარმომადგენლები (ბალტიის ქვეყნებისა და საქართველოს გამოკლებით), რომლებმაც ხელი
მოაწერეს ოქმს ბელოვეჟის შეთანხმებაზე, რომელშიც აღნიშნულია, რომ აზერბაიჯანის რესპუბლიკა,
სომხეთის რესპუბლიკა, ბელორუსის რესპუბლიკა, ყაზახეთის რესპუბლიკა, ყირგიზეთის რესპუბლიკა,
მოლდოვის რესპუბლიკა, რუსეთის ფედერაცია, ტაჯიკეთის რესპუბლიკა, თურქმენეთი, უზბეკეთის
რესპუბლიკა და უკრაინა აფუძნებენ დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობას. იმავე
შეხვედრაზე ამ სახელმწიფოების წარმომადგენლებმა ხელი მოაწერეს აგრეთვე ალმა-ათის დეკლა-
რაციას, რომელშიც ერთის მხრივ, კიდევ ერთხელ დაფიქსირდა საბჭოთა კავშირის არსებობის
შეწყვეტის ფაქტი („დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობის შექმნით არსებობას წყვეტს
საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი“), კიდევ ერთხელ გამოიხატა დსთ-ის წევრ სახელ-
მწიფოთა ნება, სამართალმემკვიდრეობის საკითხთან დაკავშირებით, მცირე ცვლილებებით გად-
მოტანილ იქნა რა დეკლარაციაში ბელოვეჟის შეთანხმებიდან შესაბამისი ნორმა („თანამეგობრობის
მონაწილე სახელმწიფოები მათი საკონსტიტუციო პროცედურების შესაბამისად იძლევიან საერ-
თაშორისო ვალდებულებების შესრულების გარანტიას, რომლებიც გამომდინარეობს სსრ კავშირის
ხელშეკრულებებიდან და შეთანხმებებიდან.“), მეორეს მხრივ კი, ზოგადი საფუძველი მიეცა თანა-
მეგობრობის სამართლებრივი ბუნების განსაზღვრის პრობლემას. დეკლარაციაში აღნიშნულია:
თანამეგობრობის მონაწილეთა თანამშრომლობა განხორციელდება თანასწორობის პრინციპის
საფუძველზე მაკოორდინირებელი ინსტიტუტების მეშვეობით, რომლებიც შექმნილია პარიტეტულ
საწყისებზე და მოქმედებენ თანამეგობრობის მონაწილეთა შორის დადებულ შეთანხმებათა საფუძ-
ველზე. თანამეგობრობა „არ არის არც სახელმწიფო, არც ზესახელმწიფოებრივი წარმონაქმნი.“
დავით პატარაია, სამართალმემკვიდრეობა საერთაშორისო სამართალში და საქართველო (სქოლიო
320) 169-170. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ 1991 წლის 21 დეკემბრის შემდეგ გრძელდებოდა საბჭოთა
კავშირის დაშლის – საერთაშორისოსამართლებრივად უკვე შემდგარი ფაქტის შიდა გაფორმების
პროცესი, რომელიც არსებითად დასრულდა 1991 წლის 26 დეკემბერს, როცა სსრკ-ის უმაღლესი საბჭოს
რესპუბლიკების საბჭომ მიიღო დეკლარაცია სსრკ-ის არსებობის შეწყვეტის შესახებ (რუს. Декларация
о Прекращении Существования СССР).

244
 ნობის პრინციპის გაანალიზების საფუძველზე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ საქარ-
თველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა განაგრძობდა არსებობას სხვა სახელ-
მწიფოების მხრიდან ანექსიის განგრძობადი არცნობის გამო.
ამიტომ, საბოლოოდ, უნდა დავასკვნათ, რომ მიუხედავად იმისა, რომ საქართვე-
ლოს გარკვეულ შიდასახელმწიფოებრივ აქტებში ვხვდებით სახელმწიფოებრიობის
უწყვეტობის პოსტულატს, საუბარი, სამართლებრივი თვალსაზრისით, უწყვეტო-
ბაზე მაინც შეუძლებელია. საქართველოს დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ როგორც
ფაქტობრივად, ასევე სამართლებრივად შეწყვიტა არსებობა საბჭოთა კავშირის
არსებობის დროს და მისი არსებობის შეწყვეტა მოხდა საბჭოთა რუსეთის მხრიდან
1920 წლის 7 მაისის ხელშეკრულების პირობების უხეში დარღვევით, საქართველოს
დემოკრატიული რესპუბლიკის ჯერ ოკუპაციისა და შემდგომ ანექსიის საფუძველზე.
2. საქართველო გამოეყო საბჭოთა კავშირს ამ უკანასკნელის დაშლამდე, ანუ 1991
წლის 21 დეკემბრამდე.
საქართველომ დამოუკიდებლობა გამოაცხადა 1991 წლის 9 აპრილს, საბჭოთა
კავშირის აღსასრულამდე რამდენიმე თვით ადრე. მაგრამ იმისათვის, რომ
თვითგამოცხადებული სუბიექტი სათანადო სტატუსით აღიჭურვოს საერთაშორისო
ურთიერთობებში, საჭიროა მისი სტატუსის აღიარება საერთაშორისო სამართლის
სხვა სუბიექტების მხრიდან. ცნობის საერთაშორისოსამართლებრივ მნიშვნელო-
ბაზე ადრე უკვე გვქონდა საუბარი ამ წიგნში. ამასობაში, ფაქტია, რომ საქართველოს
სათანადო საერთაშორისოსამართლებრივი ცნობის პროცესი დაიწყო მხოლოდ
საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ.325
3. საქართველო შევიდა საერთაშორისო ურთიერთობებში საბჭოთა კავშირის დაშლის
შემდეგ. ის სსრკ-ის სამართალმემკვიდრეა იმავე ფორმატში, როგორც იმ დროის-
თვის სსრკ-ში დარჩენილი სხვა მოკავშირე რესპუბლიკები.
ამ დასკვნას ადასტურებს მრავალი ფაქტორი: მათ შორის, ის, რომ საქართველო,
საბოლოოდ, საერთაშორისო ურთიერთობებში სწორედ ამ სტატუსით წარდგა. ის
შეუერთდა მრავალ საერთაშორისო ხელშეკრულებას, რომლებიც ამ სტატუსში

325
1991 წლის დეკემბრამდე საქართველო ცნო მხოლოდ რუმინეთმა 1991 წლის 27 აგვისტოს. რაც
შეეხება ოფიციალურ მონაცემებს, რომლის მიხედვითაც ამ პერიოდში საქართველოს დამოუკიდებ-
ლობა ცნო კიდევ საბჭოთა კავშირის შემდეგმა მოკავშირე რესპუბლიკებმა: 1991 წლის 13 ივნისს –
სომხეთმა, 27 აგვისტოს – მოლდოვამ და 30 აგვისტოს – აზერბაიჯანმა, ამ მხრივ, უნდა აღინიშნოს, რომ
ეს მოკავშირე რესპუბლიკები 1991 წლის აგვისტოსათვის სახელმწიფოებს, როგორც საერთაშორისო
სამართლის სუბიექტებს, არ წარმოადგენდნენ. მხოლოდ მას შემდეგ, რაც დაიწყო სსრკ-ის დაშლის
სამართლებრივი პროცესი (რომელსაც საფუძველი დაედო „საბჭოთა კავშირის აქტივებისა და
სახელმწიფო საგარეო ვალთან მიმართებაში სამართალმემკვიდრეობის შესახებ“ 1991 წლის 4 დე-
კემბრის ხელშეკრულებით, განვითარდა ბელოვეჟის 1991 წლის 8 დეკემბრის შეთანხმებით და
დასრულდა ალმა-ათაში 21 დეკემბერს ხელმოწერილი საერთაშორისო სამართლებრივი დოკუმენ-
ტებით), წარმოჩნდა საქართველოს, როგორც საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის, ოფიციალური
საერთაშორისო ცნობის რეალობაც. ამ მხრივ, ერთ-ერთი პირველი იყო თურქეთი, რომელმაც 1991
წლის 16 დეკემბერს მიღებული გადაწყვეტილებით აღიარა საქართველოს დამოუკიდებლობის
აღდგენა, თუმცა თვით ოფიციალური დოკუმენტი 1991 წლის 22 დეკემბრითაა დათარიღებული და ამ
დღესაა გამოგზავნილი საქართველოს პრეზიდენტის სახელზე. პარალელურად დაიწყო საქარ-
თველოს ოფიციალური ცნობის პროცესი, რომელიც განახორციელეს შემდეგმა სახელმწიფოებმა:
უკრაინამ (17.12.91), მონღოლეთმა (20.12.91), ირანმა (25.12.91), კანადამ (25.12.91), ბრაზილიამ
(26.12.91), ინდოეთმა (26.12.91), კუბამ (26.12.91), ტაილანდმა (26.12.91), ჩინეთმა (27.12.91), ბელარუსმა
(27.12.91), ეგვიპტემ (27.12.91), სლოვენიამ (27.12.91), ალჟირმა (27.12.91), ხორვატიამ (28.12.91),
პაკისტანმა (31.12.91), აგრეთვე ლიტვამ, აშშ-მა, იორდანიამ და ა.შ.

245
 სამართალმემკვიდრეობის საკითხებს არეგულირებდა. მან საკუთარი ტერიტორია
განსაზღვრა საბჭოთა კავშირის დაშლის მომენტისთვის არსებული დროით. საქარ-
თველოს სახელმწიფოებრიობის ცნობის დოკუმენტების მნიშვნელოვანი ნაწილი
სწორედ ამ სტატუსში საქართველოს ცნობას ადასტურებდა. ამიტომ სხვა პოზი-
ციები საქართველოს საერთაშორისოსამართლებრივ ინდივიდუალობაზე უფრო
შიდა პოლიტიკური თუ მეცნიერული დისკურსის ნაწილად დარჩა, საერთაშორისო
დონეზე კი საქართველოს არ გამოუყენებია არც პირველი პოზიცია, ანუ არ მოუთხო-
ვია 1918–1921 წლების საერთაშორისო ურთიერთობებიდან რაიმე ხელშესახები
სამართლებრივი უფლების აღდგენა; და 1992 წლიდან მოყოლებული, არც მეორე
პოზიციის განმახორციელებელი მნიშვნელოვანი საგარეოპოლიტიკური ნაბიჯები
გადაუდგამს.

რომელი პოზიციაა უფრო პრაგმატული საქართველოს

საერთაშორისოსამართლებრივ ინდივიდუალობაზე

საბჭოთა კავშირის დაშლის ეპოქაში საქართველოში პრაგმატული საგარეო პოლიტიკის

განვითარება საკმაოდ რთული გამოდგა. თუმცა დამოუკიდებლობის მიღწევიდან 30 წლის
გასვლის შემდეგ შესაძლებელია რაციონალურად მსჯელობა, აღნიშნული სამი პოზიციიდან
რომელი უფრო პრაგმატული და მიზანშეწონილი იქნებოდა, ვინაიდან სახელმწიფოები
საგარეო პოლიტიკის ფორმირების დროს არა ემოციებით, არამედ სწორედ რაციონალური
სახელმწიფო ინტერესებით უნდა იყვნენ განსაზღვრულნი და რომელი პოზიციაც უფრო
მოგებიანია, იმ პოზიციას უნდა უჭერდნენ მხარს.
1. პირველი პოზიციის მხარდაჭერას საქართველოსთვის ხელშესახები სარგებლის
მოტანა არ შეეძლო. 1921 წლიდან გასული იყო ისეთი დიდი დრო, რომ იმდროინ-
დელი საერთაშორისო უფლება-ვალდებულებები ჩვენი ქვეყნის მიმართ ხანდაზმუ-
ლი და არაადეკვატური იყო. მეოცე საუკუნის ბოლოს მოქმედი საერთაშორისო
სამართალი არც სახელმწიფო ტერიტორიის თვალსაზრისით იძლეოდა არსებული
საზღვრების გადახედვის შესაძლებლობას. გარდა ამისა, იმ მომენტისათვის არ
არსებობდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სახელზე უცხოეთში
აღრიცხული მასშტაბური ქონება, თუნდაც დიპლომატიური ან საკონსულო
წარმომადგენლობების სახით.326

326
თუმცა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის „მთავრობისა და წარმომადგენელთა“ მნიშ-
ვნელოვანი ქონებრივი დანატოვარი არსებობდა „ლევილის მამულის“ სახით, რომელსაც უაღრესად
დიდი სიმბოლური დატვირთვა აქვს ჩვენი ხალხისთვის. ლევილის მამულის საქართველოსთვის
გადმოცემის პროცესი, საბოლოოდ, დაგვირგვინდა სათანადო აქტით, რომელიც გაფორმდა 2016 წელს
საქართველოს მთავრობასა და საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის წევრთა
„კერძოდ – ნოე ჟორდანიას, ნოე რამიშვილის, აკაკი ჩხენკელის, სამსონ ფირცხალავას, ევგენი გეგეჭ-
კორის“ შთამომავლებს შორის (ლევილის მამულის მფლობელი ხუთი ოჯახი). იხ. მაია ტორაძე „როგორ
იქცა ლევილი სამეცნიერო-კულტურულ ცენტრად?“ <h ps://newspaper.tsu.ge/ge/news/view/Os9Yp5lo> და
„ლევილის მამული საქართველოს გადმოეცა“ (ახალი ამბების სააგენტო „ჯი-ეიჩ-ენი“) <h ps://-
www.ghn.ge/news/160472> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით. ამ თემაზე
გამოცემულ სამართლებრივ აქტებში ასახულია შემდეგი ფორმულირება: „საქართველოს პირველი
დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობისა და წარმომადგენლების მიერ, ქართველი ხალხის სახ-
სრებით, საფრანგეთში შეძენილი ლევილის მამულის (Leuville-sur-Orge) საქართველოსათვის გადმოცემა“
(მაგალითად, იხ. საქართველოს მთავრობის 2016 წლის 18 მაისის განკარგულება №836).

246
 2. მეორე პოზიციის მხარდაჭერა საქართველოს საბჭოთა კავშირის სამართალმემკვიდ-
რედ აღიარებდა, ოღონდ მხოლოდ როგორც გამოყოფილი სახელმწიფოსი. არადა
ცნობილია, რომ თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი გაცილებით უფრო ნაკ-
ლებ აქტივებს მიაკუთვნებს გამოყოფილ სახელმწიფოს, ვიდრე გაყოფის (დაშლის)
შედეგად ფორმირებულ სამართალმემკვიდრეებს. ანუ, მარტივად რომ ვთქვათ, ამ
პოზიციის მხარდაჭერა საქართველოს მოსახლეობას მნიშვნელოვან აქტივებს
აკარგვინებდა საბჭოთა აქტივებიდან; მეორე მხრივ, ამ პოზიციის მხარდამჭერებს
უნდა ემტკიცებინათ, რომ ცნობას არ აქვს დამფუძნებელი როლი საერთაშორისო
სტატუსთან მიმართებით და თუ ეს სახელმწიფოს პოზიცია გახდებოდა, ჩვენი
ქვეყნისთვის ის მნიშვნელოვან საფრთხეებს შექმნიდა საკუთარი ტერიტორიული
მთლიანობის კონტექსტში, თავი რომ დავანებოთ იმას, რომ ცნობის მნიშვნელობის
დაკნინებას არც თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი და არც საერთაშორისო
პრაქტიკა ადასტურებს.
3. მესამე პოზიცია ზემოაღნიშნული საფუძვლების გამო ყველაზე უფრო პრაგმატულია,
თუმცა ამ მხრივაც, შიდაპოლიტიკური ქარტეხილებისა თუ სხვა ფაქტორების გამო
ვერ მოხერხდა ამ პოზიციის მიზანმიმართული განხორციელება და შესაძლო
სარგებლის სრულად მიღება.

იდენტურობა

ცალკე საუბრის თემაა იდენტურობის საკითხი. მაშინ, როცა სახელმწიფოთა იდენტურობის

შინაარსს განვასხვავებთ უწყვეტობისგან, ამ შემთხვევაში ისტორიულ ჭრილში შესაძლებელია
მივიღოთ დასკვნა 1918–1921 წლების საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკასთან
დღევანდელი საქართველოს იდენტურობის შესახებ.
შესაბამისად, უნდა გააზრებულ იქნეს საქართველოს ხელისუფლების მიერ 1990-1995
წლებში მიღებული შიდასახელმწიფოებრივი დოკუმენტები; მათ შორის, 1921 წლის კონსტი-
ტუციის პრინციპების თაობაზე მიღებული გადაწყვეტილებებიც, სამართლებრივი თვალსაზ-
რისით, საქართველოს 1918–1921 წლების დემოკრატიულ რესპუბლიკასთან იდენტურობის
კონტექსტში გაიგება. იდენტურობის რეალობას ადასტურებს აგრეთვე სხვა ობიექტური წინაპი-
რობებიც: მაგალითად, დასახელება, სახელმწიფოებრივი სიმბოლიკა (რომელიც თავიდან
საქართველოს რესპუბლიკას საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკასთან იდენტური
ჰქონდა), ტერიტორიისა და მოსახლეობის იდენტურობა [არსებითად].
თუმცა თვით იდენტურობის მოდელს, საერთაშორისოსამართლებრივი თვალსაზრისით,
ამ შემთხვევაში უფრო ნაკლებად მნიშვნელოვან შედეგებამდე მივყავართ. მით უფრო, რომ
საქართველოს ხელისუფლებამ ეს სამართლებრივი პოზიცია საერთაშორისო ურთიერთო-
ბებში ნაკლებად განავითარა და ქვეყნის საერთაშორისოსამართლებრივი ურთიერთობები
ახალი საერთაშორისო ნორმების ბაზაზე ააგო.
მიუხედავად აღნიშნულისა, სამართლებრივი თვალსაზრისით, საქართველოს სახელმწი-
ფოს ნება გამოხატული მრავალ სამართლებრივ დოკუმენტში და სხვადასხვა ობიექტური
კრიტერიუმი ადასტურებს მტკიცებას, რომ დღევანდელი საქართველო 1918–1921 წლების
საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკასთან იდენტურია, თუმცა უწყვეტობა არაა სახეზე;
მეორე მხრივ, როგორც უკვე ვთქვით, ის სსრკ-ის სამართალმემკვიდრეა, თანაც საბჭოთა
კავშირის გაყოფის შემდეგ წარმოქმნილი ერთ-ერთი სამართალმემკვიდრე.

247
5. საეჽთაშოჽისო სამაჽთლის სხვა
სუბიექები
ხალხი, როგორც საერთაშორისო სამართლის სუბიექტი .................................................... 250
ხალხთა საერთაშორისო სამართალსუბიექტობის წინაპირობები ............................................. 250
ხალხთა თანასწორუფლებიანობისა და თვითგამორკვევის პრინციპის განვითარება .. 251
წინასწარი შენიშვნა ........................................................................................................................... 251
განმანათლებლობა ........................................................................................................................... 251
თვითგამორკვევის სხვადასხვა კონტექსტი.................................................................................... 252
თვითგამორკვევის პრინციპი ............................................................................................................ 253
დეკოლონიზაციის ხანა ..................................................................................................................... 254
კოლონიური ქვეყნებისა და ხალხებისათვის დამოუკიდებლობის მინიჭების შესახებ
დეკლარაცია ....................................................................................................................................... 255
ადამიანის უფლებათა ორი საერთაშორისო პაქტი ...................................................................... 255
ხალხთა თანასწორობისა და თვითგამორკვევის პრინციპის თანამედროვე განვითარება ..... 256
თვითგამორკვევის შინაარსი ................................................................................................ 258
თვითგამორკვევის ზოგადი შინაარსი ............................................................................................. 258
გარე თვითგამორკვევა ...................................................................................................................... 259
შიდა თვითგამორკვევა...................................................................................................................... 259
სასამართლო პრაქტიკა .................................................................................................................... 259
ერთი მხრივ, ხალხთა თვითგამორკვევასა და მეორე მხრივ, საზღვრების ხელშეუხებლობასა
და სახელმწიფოთა ტერიტორიულ მთლიანობას შორის დამაბალანსებელი წერტილის
პოვნის აუცილებლობა ...................................................................................................................... 262
თვითგამორკვევის ერთეული............................................................................................... 265
საწყისი შენიშვნა................................................................................................................................ 265
რას ნიშნავს ტერმინი ხალხი? .......................................................................................................... 265
რას ნიშნავს ტერმინი ერი? ............................................................................................................... 267
თვითგამორკვევის პრინციპის შეფარდება ხალხისა და ერის ზემოაღნიშნულ
მნიშვნელობებთან ............................................................................................................................ 267
გარე თვითგამორკვევის ერთეულები ............................................................................................. 268
სამანდატო, სამეურვეო და არათვითმართვადი ტერიტორიები ..................................... 270
სამანდატოდან სამეურვეო სისტემამდე......................................................................................... 270
პალესტინის საკითხი ........................................................................................................................ 271
სამხრეთ-დასავლეთ აფრიკის (ნამიბია) საკითხი ......................................................................... 272
სამეურვეო სისტემა და სამეურვეო ტერიტორიების კატეგორიები............................................. 272
სამეურვეო სისტემის მიზნები .......................................................................................................... 273
არსებული ვითარება ......................................................................................................................... 273
არათვითმართვადი ტერიტორიები ................................................................................................ 273
გაურკვევლობა, რომელიც ეხება არათვითმართვადი ტერიტორიების განსაზღვრას ............. 274
არათვითმართვადი ტერიტორიები და თვითგამორკვევის პრინციპი ....................................... 275
ადმინისტრირების განმახორციელებელნი ................................................................................... 276
სამანდატო, სამეურვეო და არათვითმართვადი ტერიტორიების საერთაშორისო სტატუსი.. 276
სუვერენიტეტი .................................................................................................................................... 276
საერთაშორისო სუბიექტობა............................................................................................................ 277
ტერიტორიები საერთაშორისო ადმინისტრირების ქვეშ ................................................. 279
ზოგადი ცნება ..................................................................................................................................... 279
ტერიტორიების საერთაშორისო ადმინისტრირება საერთაშორისო მშვიდობისა და
უშიშროების შენარჩუნების მიზნით ................................................................................................ 280
ტერიტორიების საერთაშორისო ადმინისტრირების შემთხვევები ............................................ 280

248
 ამბოხებულები, მეომარი მხარეები და ეროვნულ-განმათავისუფლებელი
მოძრაობები ........................................................................................................................... 282
განსხვავება ამბოხებულებს, მეომარ მხარეებს და ეროვნულ-განმათავისუფლებელ
მოძრაობებს შორის ...........................................................................................................................282
სტატუსის ცნობა ................................................................................................................................283
შეზღუდული საერთაშორისო სუბიექტობა ....................................................................................283
ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობები .............................................................................283
განსაკუთრებული ბუნების სუბიექტები ................................................................................. 285
განსაკუთრებული ბუნების ტერიტორიული სუბიექტები .............................................................285
განსაკუთრებული ბუნების არატერიტორიული სუბიექტები .......................................................285
ტაივანი.................................................................................................................................... 286
ისტორიული ფონი.............................................................................................................................286
ტაივანის საერთაშორისო სტატუსი ................................................................................................ 287
ტაივანის მაგალითის მნიშვნელობა საერთაშორისო სამართლისთვის ...................................288
ჰონგ კონგი .............................................................................................................................. 290
ისტორიული ფონი.............................................................................................................................290
ჰონგ კონგის საერთაშორისო სტატუსი ...........................................................................................291
ჰონგ კონგის მაგალითის მნიშვნელობა საერთაშორისო სამართლისთვის ..............................292
წმინდა საყდარი და ვატიკანი ............................................................................................... 294
ისტორიული ფონი.............................................................................................................................294
ლატერანის პაქტები ..........................................................................................................................294
წმიდა საყდარი...................................................................................................................................295
სახელმწიფოებრიობა და ვატიკანი.................................................................................................297
სახელმწიფოებრიობა და წმინდა საყდარი ...................................................................................298
წმინდა საყდრისა და ვატიკანის საერთაშორისო სტატუსი .........................................................298
წმინდა საყდარი და საქართველო ..................................................................................................300
მალტის სუვერენული ორდენი ............................................................................................. 301
ისტორიული ფონი.............................................................................................................................301
ძირითადი დამფუძნებელი დოკუმენტები .....................................................................................302
მიმდინარე პერიოდი .........................................................................................................................303
მალტის სუვერენული ორდენის საერთაშორისო სტატუსი..........................................................303
მალტის სუვერენული ორდენი და საქართველო ..........................................................................304
წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტი და წითელი ჯვრისა და წითელი
ნახევარმთვარის საერთაშორისო მოძრაობა...................................................................... 306
ისტორიული ფონი.............................................................................................................................306
ამჟამინდელი მდგომარეობა............................................................................................................306
წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტის საერთაშორისო სუბიექტობა ...............................307
წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საერთაშორისო მოძრაობა ..............................308
წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საზოგადოებების საერთაშორისო
ფედერაცია .........................................................................................................................................309
საქართველო და წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტი......................................................310
საქართველო და წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საზოგადოებების
საერთაშორისო ფედერაცია .............................................................................................................311
საერთაშორისო ორგანიზაციები ............................................................................................. 312
საერთაშორისო ორგანიზაციების მრავალფეროვნება.................................................................312
საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო და არასამთავრობო ორგანიზაციები ......................312
საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციის ძირითადი მახასიათებლები .........313
საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციის სტატუსი ............................................314
ფიზიკური პირები ...................................................................................................................... 316
ფიზიკური პირების მზარდი როლი ................................................................................................. 316
სამართლის სუბიექტის ცნების პირველი ვერსია ..........................................................................316
სამართლის სუბიექტის ცნების მეორე ვერსია...............................................................................316
სამართლის სუბიექტის ცნების მესამე ვერსია ..............................................................................318

249
ხალხი, როგორც საერთაშორისო
სამართლის სუბიექტი

ხალხთა საერთაშორისო სამართალსუბიექტობის წინაპირობები

„ხალხები“ იძენენ საერთაშორისო სამართალში დამოუკიდებელ სუბიექტობას, ძირითა-

დად, დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლის შედეგად ან, ცალკეულ შემთხვევებში, სახელმწი-
ფოთა თუ საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტების განსაკუთრებული გადაწყვეტილე-
ბების საფუძველზე (მაგალითად, დეკოლონიზაციის პროცესში ხალხის ჩართვის თაობაზე).
ხალხის სტატუსი საერთაშორისო სამართალში შეიძლება განზოგადდეს როგორც სუბიექტი,
რომელიც არ არის სახელმწიფო, მაგრამ განიხილება როგორც საერთაშორისო სუბიექტო-
ბის მქონე პირი კონკრეტულ შემთხვევებსა და სფეროებში.

5.1 ქართველი ხალხის ბრძოლა დამოუკიდებლობისთვის

250
ხალხთა თანასწორუფლებიანობისა და
თვითგამორკვევის პრინციპის განვითარება
ხალხები – საკუთარი ბედის გადაწყვეტის თანდაყოლილი უფლების მფლობელნი
წარმომადგენლობითი ხელისუფლება
სახალხო სუვერენიტეტი
ამერიკის დამოუკიდებლობის დეკლარაცია
ადამიანის და სამოქალაქო უფლებების დეკლარაცია
ავტონომიური განვითარების უფლება
დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრიობის უფლება
თვითგამორკვევის პრინციპი
იურიდიული პრინციპი
სეცესიის უფლება
დეკოლონიზაციის ეპოქა
კოლონიური ქვეყნებისა და ხალხებისათვის დამოუკიდებლობის მინიჭების შესახებ დეკლარაცია
სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტი
ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო პაქტი
ადამიანის ფუნდამენტური უფლებები
დეკლარაცია საერთაშორისო სამართლის პრინციპების შესახებ, რომელიც ეხება წესდების
საფუძველზე ქვეყნებს შორის მეგობრულ ურთიერთობებს და თანამშრომლობას
ჰელსინკის დასკვნითი აქტი
ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო პროგრამა

წინასწარი შენიშვნა

პირველ რიგში, აღსანიშნავია, რომ ხალხთა თვითგამორკვევის შინაარსი საერთაშორისო

სამართლის ერთ-ერთი ყველაზე სადავო საკითხია.

განმანათლებლობა

თავდაპირველი იდეა იმის შესახებ, რომ ხალხები საკუთარი ბედის გადაწყვეტის თან-
დაყოლილი უფლების მფლობელები უნდა იყვნენ, განმანათლებლობის ეპოქის ფილო-
სოფიაში იღებს უპირატესად სათავეს.
ფაქტია, რომ წარმომადგენლობითი ხელისუფლებისა და სახალხო სუვერენიტეტის
ცნებები, რომელთაც ჯონ ლოკი და ჟან-ჟაკ რუსო (1712–1778) ეყრდნობოდნენ იმ ეპოქის სხვა
ცნობილ მეცნიერებთან ერთად, თვითგამორკვევის ცენტრშია, როგორც ის თავიდან
მოიაზრებოდა ევროპასა და მსოფლიოს სხვა ნაწილებში. ისტორიის ამ ეტაპზე თვით-
გამორკვევის იდეამ ხელი შეუწყო რწმენას, რომ სახელმწიფო უნდა ეფუძნებოდეს მისი
ხალხის ნებას.

251
5.2 ჟან-ჟაკ რუსო

თვითგამორკვევის სხვადასხვა კონტექსტი

დროთა განმავლობაში ხალხთა თვითგამორკვევის იდეის გამოყენება მოხდა სხვადასხვა,

სრულიად განსხვავებულ კონტექსტში, კერძოდ:
• დეკოლონიზაცია – მაგალითად, 1776 წლის 4 ივლისის ამერიკის დამოუკიდებლო-
ბის დეკლარაცია, სადაც განმანათლებლობის საწყისი იდეები მმართველობასთან
დაკავშირებით შერწყმულია დეკოლონიზაციის კონტექსტთან;327
• რევოლუცია და გადატრიალება – მაგალითად, 1789 წლის 26 აგვისტოს საფრან-
გეთის ეროვნული ასამბლეის მიერ მიღებული ადამიანის და სამოქალაქო უფლე-
ბების დეკლარაცია, სადაც განმანათლებლობის ზემოაღნიშნულმა კონცეფციებმა
ხელი შეუწყო რევოლუციის გამართლებას;
• კონსოლიდაცია – მაგალითად, იტალიისა და გერმანიის გაერთიანების პროცესი,
როდესაც თვითგამორკვევამ უზრუნველყო კონსოლიდაციის საფუძველი;

327
“That, whenever any form of Government becomes destructive of these ends, it is the Right of the People to
alter or to abolish it … Prudence, indeed, will dictate that Governments long established should not be changed
for light and transient causes… Such has been the patient sufferance of these Colonies; and such is now the
necessity which constrains them to alter their former Systems of Government.” ამერიკის დამოუკიდებლობის
დეკლარაცია.

252
 • ავტონომიზმი – როდესაც ხალხები, რომლებიც ცხოვრობდნენ სახელმწიფოთა
ტერიტორიების ნაწილებში, მოითხოვდნენ ავტონომიური განვითარების უფ-
ლებას;
• სეცესიონიზმი – მაგალითად, ოსმალეთისა და ავსტრია-უნგრეთის იმპერიების დაშ-
ლა, როდესაც ნაციონალიზმის მზარდი აღზევების შედეგად თვითგამორკვევის
საწყისი იდეა ცალკეული ხალხების დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრიობის უფ-
ლების გამამართლებელ საფუძვლად გარდაისახა.

5.3 თვითგამორკვევის განსხვავებული პერსპექტივები

დეკოლონიზაცია

ავტონომიზმი
თვითგამორკვევა
რევოლუცია

სეცესიონიზმი

კონსოლიდაცია

თვითგამორკვევის პრინციპი

1918 წლის 11 თებერვალს ამერიკის შეერთებული შტატების პრეზიდენტმა ვუდრო უილ-

სონმა გამოაცხადა თვითგამორკვევა როგორც „მოქმედების იმპერატიული პრინციპი“ თავის
მიმართვაში კონგრესისადმი (ინგლ. “an imperative principle of action”).328
პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ თვითგამორკვევის პრინციპი თანდათანობით ინერ-
გებოდა საერთაშორისო პრაქტიკაში, მაგრამ ერთა ლიგის წესდებაში ის პირდაპირ მაინც ვერ

328
“Self-determination is not a mere phrase. It is an imperative principle of action, which statesmen will
henceforth ignore at their peril.” Woodrow Wilson, ‘Address of the President of the United States Delivered at
a Joint Session of the Two Houses of Congress, February 11, 1918’, Office of the Historian
<https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1918Supp01v01/d59> > ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19
სექტემბრის მდგომარეობით.

253
აისახა სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობების ერთ-ერთ ცენტრალურ პრინციპად
(რომელიც უნდა შეფარდებულიყო საყოველთაოდ).329
მხოლოდ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ თვითგამორკვევა იქცა სრულფასოვან
იურიდიულ პრინციპად, როდესაც იგი წარმოჩნდა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის
წესდებაში სახელმწიფოთა შორის მეგობრული ურთიერთობებისა და თანამშრომლობის
ერთ-ერთ ძირითად პრინციპად. ეს პრინციპი წესდებაში მოცემულია ორჯერ, კერძოდ:
პირველივე მუხლის მეორე პუნქტში – პირველ თავში, რომელიც ეხება ორგანიზაციის
მიზნებს და 55-ე მუხლში – IX თავში, რომელიც ეძღვნება საერთაშორისო ეკონომიკურ და
სოციალურ თანამშრომლობას.
პირველი მუხლის თანახმად, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მთავარ საზრუნავს
შორის დასახელებულია მიზანი:
განავითაროს მეგობრული ურთიერთობები სახელმწიფოთა შორის ხალხთა
თანასწორუფლებიანობისა და თვითგამორკვევის პრინციპის პატივისცემის
საფუძველზე, აგრეთვე მიიღოს სხვა სათანადო ზომები საყოველთაო
მშვიდობის განსამტკიცებლად.
მსგავსი ფორმულირება გვხვდება წესდების 55-ე მუხლშიც:
ხალხთა თანასწორუფლებიანობისა და თვითგამორკვევის პრინციპის
პატივისცემაზე დამყარებული სახელმწიფოებს შორის მშვიდობიანი და
მეგობრული ურთიერთობებისათვის აუცილებელი სტაბილურობისა და
კეთილდღეობის პირობების შექმნის მიზნით გაერთიანებული ერების
ორგანიზაცია ხელს უწყობს: ...

დეკოლონიზაციის ხანა

მიუხედავად იმისა, რომ ეს დებულებები არ ემსახურებოდა სეცესიის უფლების

სტიმულირებას, გაეროს წესდებაში იურიდიული პრინციპის სახით თვითგამორკვევის
გამოჩენამ მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი დეკოლონიზაციის ეპოქის აღზევებას, როდესაც
კონკრეტულ ტერიტორიებსა და ხალხებთან მიმართებით თვითგამორკვევა იქნა
გამოყენებული როგორც იურიდიული ვალდებულება დეკოლონიზაციის პროცესის
განვითარებისა და მრავალი ახალი დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შექმნის საქმეში.

329
მიუხედავად იმისა, რომ თვითგამორკვევის პრინციპი არ იყო პირდაპირ გათვალისწინებული ერთა
ლიგის წესდებაში, მის 22-ე მუხლში შეტანილი იყო კონკრეტული ფორმულირება, რომელიც არ
ეხებოდა ყველა ხალხს (გარკვეულ პირობებში) უნივერსალურად, მაგრამ ირიბად იყო თვითგამორ-
კვევის პრინციპის გამოძახილი და იმ პერიოდში გამოიწვია სამანდატო სისტემის შექმნა ზოგიერთი
ხალხის მიმართ: “To those colonies and territories which as a consequence of the late war have ceased to be
under the sovereignty of the States which formerly governed them and which are inhabited by peoples not yet
able to stand by themselves under the strenuous conditions of the modern world, there should be applied the
principle that the well-being and development of such peoples form a sacred trust of civilisation and that
securities for the performance of this trust should be embodied in this Covenant. The best method of giving
practical effect to this principle is that the tutelage of such peoples should be entrusted to advanced nations
who by reason of their resources, their experience or their geographical position can best undertake this
responsibility, and who are willing to accept it, and that this tutelage should be exercised by them as
Mandatories on behalf of the League.”

254
 ამიტომ, საერთო აღიარებით, თვითგამორკვევის შინაარსი წესდების ერთ-ერთი ყვე-
ლაზე წინააღმდეგობრივი დებულებაა. გარდა ამისა, თავად ტერმინი „ხალხის“ მნიშვნე-
ლობაც ასევე გაურკვეველი რჩება, რადგან წესდებაში ვერ ნახავთ მის განმარტებას.

კოლონიური ქვეყნებისა და ხალხებისათვის დამოუკიდებლობის

მინიჭების შესახებ დეკლარაცია

დეკოლონიზაციის ეპოქაში გაბატონებული ტენდენციის თვალსაჩინო გამოხატულება იყო

1960 წლის კოლონიური ქვეყნებისა და ხალხებისათვის დამოუკიდებლობის მინიჭების
შესახებ დეკლარაცია, რომელიც მიღებულ იქნა გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ.330
დეკლარაციის თანახმად:
ყველა ხალხს აქვს თვითგამორკვევის უფლება; ამ უფლების საფუძველზე, ისი-
ნი თავისუფლად განსაზღვრავენ თავიანთ პოლიტიკურ სტატუსს და თავისუფ-
ლად განაგრძობენ თავიანთ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ განვი-
თარებას.
ამავე დროს:
ხალხის მოქცევა საგარეო დაქვემდებარების, ბატონობის და ექსპლუატაციის
ქვეშ წარმოადგენს ადამიანის ფუნდამენტური უფლებების უარყოფას.
ამ ფორმულირებით, დეკლარაციამ გახსნა სარკმელი თვითგამორკვევის პრინციპის
ადამიანის ფუნდამენტური უფლებების ჭრილში დასანახავად.

ადამიანის უფლებათა ორი საერთაშორისო პაქტი

თვითგამორკვევის პრინციპის განვითარების შემდეგ მნიშვნელოვან ეტაპად უნდა ჩაით-

ვალოს ადამიანის უფლებათა 1966 წლის პაქტები – სამოქალაქო და პოლიტიკური უფ-
ლებების საერთაშორისო პაქტი და ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფ-
ლებების საერთაშორისო პაქტი, რომლებშიც თვითგამორკვევის პრინციპი ასახულია
პირველსავე მუხლებში (რომლებიც იდენტურია ორივე ხელშეკრულებაში):
1. ყველა ხალხს აქვს თვითგამორკვევის უფლება. ამ უფლების საფუძველზე
ისინი თავისუფლად განსაზღვრავენ თავიანთ პოლიტიკურ სტატუსს და თავი-
სუფლად განაგრძობენ თავიანთ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ გან-
ვითარებას.
ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო პაქტებში მისი ჩართვით ხალხთა თვითგამორ-
კვევის სამართლებრივმა პრინციპმა, რომელიც, პირველ რიგში, ეხებოდა დეკოლონიზაციას,
მიიღო ახალი სახება როგორც საყოველთაოდ აღიარებულმა ადამიანის უფლებამ.

330
A/RES/1514(XV) of 14 December 1960 – Declaration on the granting of independence to colonial countries
and peoples.

255
ხალხთა თანასწორობისა და თვითგამორკვევის პრინციპის
თანამედროვე განვითარება

დაბოლოს, სახელმწიფოთაშორისი სისტემის სუბიექტებმა კიდევ ერთხელ დაადასტურეს

თვითგამორკვევის პრინციპისადმი თავიანთი ერთგულება კიდევ სამი მნიშვნელოვანი
დოკუმენტით:
 1970 წლის გაეროს გენერალური ასამბლეის დეკლარაციით საერთაშორისო
სამართლის პრინციპების შესახებ, რომელიც ეხება წესდების საფუძველზე ქვეყ-
ნებს შორის მეგობრულ ურთიერთობებს და თანამშრომლობას;
 1975 წლის ჰელსინკის დასკვნითი აქტით; და
 1993 წლის ვენის დეკლარაციითა და სამოქმედო პროგრამით.
დღესდღეობით, ეს დოკუმენტები განიხილება როგორც დოკუმენტები, საიდანაც მრა-
ვალი ჩვეულებითი ნორმა ამოიზარდა, რომლებიც განსაზღვრავს თვითგამორკვევის
პრინციპის თანამედროვე იურიდიულ ხასიათს.
საერთაშორისო სამართლის პრინციპების შესახებ დეკლარაციის თანახმად:
თითოეულ სახელმწიფოს აქვს მოვალეობა, ხელი შეუწყოს ერთობლივი და
ინდივიდუალური მოქმედებით ხალხთა თანასწორუფლებიანობისა და თვით-
გამორკვევის პრინციპის რეალიზაციას ... იმისათვის რათა მოხდეს:
(ა) სახელმწიფოებს შორის მეგობრული ურთიერთობისა და თანამშრომლობის
ხელშეწყობა; და
(ბ) კოლონიალიზმის სწრაფი დასრულება, შესაბამისი ხალხის თავისუფლად
გამოხატული ნების გათვალისწინებით; და იმის გათვალისწინებითაც, რომ
ხალხის დაქვემდებარება საგარეო დამორჩილების, ბატონობისა და ექსპლუა-
ტაციისთვის წარმოადგენს ამ პრინციპის დარღვევას, აგრეთვე ადამიანის
ფუნდამენტური უფლებების უარყოფას და ეწინააღმდეგება [გაეროს] წეს-
დებას.
ეს ფორმულირება ხაზს უსვამს ხალხთა თანასწორუფლებიანობისა და თვითგამორ-
კვევის პრინციპის კოლონიურ კონტექსტს.
გარდა ამისა, დეკლარაცია განსაზღვრავს ხალხთა თვითგამორკვევის უფლების განხორ-
ციელების ფორმებს, რომლებიცაა: 1) სუვერენული და დამოუკიდებელი სახელმწიფოს
შექმნა, (2) დამოუკიდებელ სახელმწიფოსთან თავისუფალი ასოციაცია ან ინტეგრაცია ან (3)
ხალხის თავისუფალი ნებით ნებისმიერი სხვა პოლიტიკური სტატუსის განსაზღვრა.
ჰელსინკის დასკვნითი აქტი მიგვითითებს, რომ თვითგამორკვევის უფლება უნდა
გაგებულ და ინტერპრეტირებულ იქნეს საერთაშორისო სამართლის ყველა სხვა შესაბამისი
ნორმის კონტექსტში და მათი გათვალისწინებით: „მონაწილე სახელმწიფოები პატივს
სცემენ ხალხთა თანასწორუფლებიანობას და მათი თვითგამორკვევის უფლებას, ყოველ-
თვის იმოქმედებენ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდების მიზნებთან და პრინ-
ციპებთან და საერთაშორისო სამართლის შესაბამის ნორმებთან, მათ შორის, დაკავშირე-
ბულებთან სახელმწიფოთა ტერიტორიულ მთლიანობასთან, შესაბამისობაში.“
ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო პროგრამა, რომელიც ჩამოთვლილთა შორის უახ-
ლესი დოკუმენტია, განსაკუთრებით ხაზს უსვამს ხალხთა თვითგამორკვევისა და სახელმწი-
ფოთა ტერიტორიულ მთლიანობას შორის ბალანსის პოვნის აუცილებლობას: „ადამიანის
უფლებათა მსოფლიო კონფერენცია აღიარებს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის

256
წესდების შესაბამისად ხალხის მიერ ნებისმიერი ლეგიტიმური მოქმედების განხორციე-
ლების უფლებას, რათა მოახდინოს საკუთარი თვითგამორკვევის განუყოფელი უფლების
რეალიზება ... რაც არ უნდა განიმარტოს ნებისმიერი ისეთი ქმედებისათვის ნებართვის
მიცემად ან წახალისებად, რომელიც ანადგურებს ან აზიანებს სრულად ან ნაწილობრივ იმ
სუვერენული და დამოუკიდებელი სახელმწიფოების ტერიტორიულ მთლიანობას ან პოლი-
ტიკურ ერთიანობას, რომლებიც ხალხთა თანასწორუფლებიანობისა და თვითგამორკვევის
პრინციპის დაცვით მოქმედებენ და, ამრიგად, ფლობენ ხელისუფლებას, რომელიც წარ-
მოადგენს ტერიტორიაზე მყოფ მთელ ხალხს რაიმე სახის განსხვავების გარეშე.“

257
თვითგამორკვევის შინაარსი
საკუთარი ბედის გადაწყვეტის თანდაყოლილი უფლება
შეინარჩუნოს საკუთარი მეობა და უზრუნველყოს საკუთარი განვითარება
გარე თვითგამორკვევა
შიდა თვითგამორკვევა
კულტურული ავტონომია
ეკონომიკური ავტონომია
პოლიტიკური ავტონომია
ნამიბიის შესახებ საკონსულტაციო დასკვნა
დასავლეთ საჰარის შესახებ საკონსულტაციო დასკვნა
სასაზღვრო დავის საქმე
უტი პოსსიდეტის
აღმოსავლეთ ტიმორის საქმე
ერგა ომნეს
კოსოვოს დამოუკიდებლობის ცალმხრივი დეკლარაციის საერთაშორისო სამართალთან
შესაბამისობის შესახებ საკონსულტაციო დასკვნა
კვებეკის საქმე
სეპარატიზმი
სეცესიონიზმი
საზღვრების ხელშეუხებლობისა და სახელმწიფოთა ტერიტორიული მთლიანობის
პრინციპები

თვითგამორკვევის ზოგადი შინაარსი

საერთოდ, პიროვნების თვითგამორკვევა არსებითად გულისხმობს პროცესს, რომელიც

საშუალებას აძლევს ადამიანს, გააკონტროლოს საკუთარი ცხოვრება და გადაწყვეტილებე-
ბი. ამიტომ ამ მნიშვნელობის სახელმწიფოთაშორის სისტემაში მყოფ ხალხებზე გადა-
ტანით, უფრო ფართო გაგებით, შესაძლებელია ვიპოვოთ თავდაპირველი იდეა, რომ ყველა
ხალხი ფლობს საკუთარი ბედის გადაწყვეტის თანდაყოლილ უფლებას – შეინარჩუნოს
საკუთარი მეობა და უზრუნველყოს საკუთარი განვითარება.
ხალხმა შეიძლება შეინარჩუნოს მისი მეობა სახელმწიფოს ტერიტორიული მთლიანობი-
სათვის გამოწვევის გარეშე. თუმცა ზოგჯერ საკუთარი პოლიტიკური სტატუსის დადგენისას
ხალხი მოითხოვს ხოლმე დამოუკიდებლობას ზემოთხსენებული იურიდიული დებულე-
ბებისა და, განსაკუთრებით, საერთაშორისო პაქტების მუხლებზე მითითებით, რომლებიც
თვითგამორკვევას განიხილავს როგორც ყოველი ხალხის საყოველთაოდ აღიარებულ
უფლებას.
ამის მიუხედავად, საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების მოთხოვნებიდან
გამომდინარე, თვითგამორკვევის უფლება უნდა დაბალანსდეს სახელმწიფო საზღვრების
ხელშეუხებლობისა და სახელმწიფოთა ტერიტორიული მთლიანობის პრინციპებთან. არა-
და საკითხავია, შესაძლებელია თუ არა ერთი შეხედვით ამ ურთიერთსაწინააღმდეგო
იდეებს შორის შუალედის ან წონასწორობის წერტილის პოვნა?
თვითგამორკვევის პრინციპის პრაქტიკული გამოყენების დროს განასხვავეს ორი ცნება:
გარე თვითგამორკვევა და შიდა თვითგამორკვევა.

258
გარე თვითგამორკვევა

გარე თვითგამორკვევა არის თვითგამორკვევის ფორმა, რომელიც მიზნად ისახავს

დამოუკიდებელი სახელმწიფოს ფორმირებას, მესამე სახელმწიფოში ინტეგრაციას ან
ასოცირებას, ან სხვაგვარად პოლიტიკური სტატუსის თავისუფლად განსაზღვრას.
მთლიანობაში, გარე თვითგამორკვევის კონცეფცია შემუშავდა კოლონიურ კონტექსტთან
დაკავშირებით.

შიდა თვითგამორკვევა

შიდა თვითგამორკვევა, თავის მხრივ, გულისხმობს ყველა ხალხის უფლებას მონაწილეობა

მიიღოს გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში ერთიანი სახელმწიფოს ფარგლებში.
იმავდროულად, პრაქტიკაში, კოლონიური კონტექსტის მიღმა, თვითგამორკვევის უფ-
ლება, ძირითადად, შიდა თვითგამორკვევის გზით ხდება. ეს მოიცავს ხალხის შესაძლებ-
ლობას, განსაზღვრონ მისი პოლიტიკური ბედი სახელმწიფოში ისეთი მექანიზმებით, როგო-
რებიცაა: კულტურული ავტონომია (სპეციალური ავტონომიური მოდელები ენისა და კულ-
ტურის განვითარებისათვის და ავტონომიური საგანმანათლებლო სისტემის ორგანიზები-
სათვის), ეკონომიკური ავტონომია (ავტონომია ეკონომიკურ სფეროებში, მაგალითად,
გადასახადების ნაწილის რეგიონში დატოვება, სიმდიდრის გადანაწილება) და პოლი-
ტიკური ავტონომია (ავტონომიური ხელისუფლების ფორმირება).

სასამართლო პრაქტიკა

დროთა განმავლობაში, მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ მნიშვნელო-

ვანი წვლილი შეიტანა თვითგამორკვევის პრინციპთან დაკავშირებული კონკრეტული
მიდგომებისა და წესების დადასტურების საქმეში.
სასამართლომ განიხილა ეს პრინციპი ნამიბიის შესახებ საკონსულტაციო დასკვნაში
(1971 წელს გაეროს უშიშროების საბჭოს მიმართვის საფუძველზე), რომლის თანახმადაც,
მან დაადასტურა გაეროს პრაქტიკა არათვითმართვად და სამეურვეო ტერიტორიებთან
მიმართებით და ისიც, რომ საერთაშორისო სამართალი მოითხოვს თვითგამორკვევის
პრინციპის შეფარდებას ყველა ასეთ ტერიტორიასთან დაკავშირებით.331
შემდეგი საქმე, რომელშიც სასამართლომ განიხილა თვითგამორკვევის პრინციპი, იყო
დასავლეთ საჰარის შესახებ საკონსულტაციო დასკვნა (1975 წელს გაეროს გენერალური
ასამბლეის მიმართვის საფუძველზე). ამ დასკვნაში სასამართლომ ხაზი გაუსვა კოლონიურ
კონტექსტში ხალხის თავისუფლად გამოხატული ნების გათვალისწინების აუცილებლობას;

331
“[T]he subsequent development of international law in regard to non-self-governing territories, as enshrined
in the Charter of the United Nations, made the principle of self-determination applicable to all of them. The
concept of the sacred trust was confirmed and expanded to all “territories whose peoples have not yet attained
a full measure of self-government” (Art. 73). Thus it clearly embraced territories under a colonial regime.” Legal
Consequences for States of the Continued Presence of South Africa in Namibia (South-West Africa)
notwithstanding Security Council Resolution 276 (1970), Advisory Opinion of 21 June 1971, I.C.J. Reports 1971
16.

259
მეორე მხრივ, მან დაადასტურა, რომ როდესაც კოლონიური რეჟიმის ქვეშ მყოფი ხალხი
იყენებდა თვითგამორკვევის უფლებას, არსებობდა იურიდიული ვალდებულება ნების
თავისუფლად გამოხატვისათვის რეფერენდუმის ჩატარებისა ან ამ ნების დადასტურებისა
ნებისმიერი სხვა სათანადო ფორმით.332
სასაზღვრო დავის საქმეზე (ბურკინა ფასო / მალის რესპუბლიკა), მართლმსაჯულების
საერთაშორისო სასამართლომ შეისწავლა ურთიერთმიმართება თვითგამორკვევისა და
უტი პოსსიდეტის (uti possidetis) პრინციპებს შორის. ეს უკანასკნელი განმარტა როგორც
„კოლონიზაციის შედეგად მიღებული საზღვრების ურღვევობა“ ან საერთაშორისო სა-
მართლის პრინციპი, რომელიც დეკოლონიზაციის გზით დამოუკიდებლობის მიღწევის
მომენტში არსებულ მოცემულობას აჩერებს. „ის აჩერებს საათს, მაგრამ არ გადაჰყავს უკან
ისრები.“ – დაასკვნა სასამართლომ.333
შემდეგი ამ კონტექსტთან დაკავშირებული საქმე არის აღმოსავლეთ ტიმორის საქმე
(პორტუგალია ავსტრალიის წინააღმდეგ), რომლის თანახმად, მართლმსაჯულების საერთა-
შორისო სასამართლო ამტკიცებს, რომ „ხალხთა თვითგამორკვევის უფლებას, როგორც ეს
წესდებიდან და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის პრაქტიკიდან გამომდინარეობს,
აქვს ერგა ომნეს (erga omnes) ხასიათი.“ 334
2010 წელს მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ მიიღო კოსოვოს დამოუ-
კიდებლობის ცალმხრივი დეკლარაციის საერთაშორისო სამართალთან შესაბამისობის შე-
სახებ საკონსულტაციო დასკვნა (გაეროს გენერალური ასამბლეის მიმართვის საფუძველ-
ზე). თუმცა სასამართლოს საკონსულტაციო დასკვნამ არ დააკმაყოფილა მოლოდინები,
რომ იგი ბოლოსდაბოლოს ნათელს მოჰფენდა თვითგამორკვევის პრინციპთან დაკავშირე-
ბულ სადავო თემებს. სასამართლო შემოიფარგლა ფორმალისტური მიდგომით და მხო-
ლოდ მის წინაშე დასმული შეკითხვით: „შეესაბამება თუ არა [კოსოვოს] დამოუკიდებლობის
დეკლარაცია საერთაშორისო სამართალს“.335 საბოლოოდ სასამართლომ გაახმოვანა
შემდეგი დასკვნები:
1. საყოველთაო საერთაშორისო სამართალი არ შეიცავს დამოუკიდებლობის დეკლა-
რაციების საყოველთაო აკრძალვას და
2. „[კოსოვოს] დამოუკიდებლობის დეკლარაციის მიღებამ 2008 წლის 17 თებერვალს
არ დაარღვია საყოველთაო საერთაშორისო სამართალი“.

332
“The validity of the principle of self-determination, defined as the need to pay regard to the freely expressed
will of peoples, is not affected by the fact that in certain cases the General Assembly has dispensed with the
requirement of consulting the inhabitants of a given territory. Those instances were based either on the
consideration that a certain population did not constitute a “people” entitled to self-determination or on the
conviction that a consultation was totally unnecessary, in view of special circumstances.” Western Sahara,
Advisory Opinion of 16 October 1975, I.C.J. Reports 1975 12.
333
Frontier Dispute (Burkina Faso/Republic of Mali), Judgment of 22 December 1986.
334
East Timor (Portugal v Australia), Judgment of 30 June 1995.
335
“A number of participants in the present proceedings have claimed, although in almost every instance only
as a secondary argument, that the population of Kosovo has the right to create an independent State either as
a manifestation of a right to self-determination or pursuant to what they described as a right of “remedial
secession” in the face of the situation in Kosovo … The General Assembly has requested the Court’s opinion only
on whether or not the declaration of independence is in accordance with international law. Debates regarding
the extent of the right of self-determination and the existence of any right of “remedial secession”, however,
concern the right to separate from a State.” Accordance with International Law of the Unilateral Declaration of
Independence in respect of Kosovo, Advisory Opinion of 22 July 2010, I.C.J. Reports 2010 403.

260
 ამასთან, სასამართლომ დაადასტურა გარე თვითგამორკვევის უფლების არსებობა (ა)
არათვითმართვად ტერიტორიებზე და (ბ) „საგარეო დაქვემდებარების, ბატონობისა და
ექსპლუატაციის ქვეშ მყოფი ხალხების“ მიმართ, მაგრამ ამ კონტექსტის მიღმა მხოლოდ
ჩამოთვალა ძირითადი სადავო მიდგომები საკუთარი ინტერპრეტაციის გარეშე.336 ამავე
დროს, თუნდაც „საგარეო დაქვემდებარების, ბატონობისა და ექსპლუატაციის ქვეშ მყოფი
ხალხების“ მიმართაც სასამართლომ არ დააკონკრეტა, მისი მიდგომა ეხება თუ არა
მხოლოდ ხალხებს დეკოლონიზაციის პროცესში, თუ კოლონიური კონტექსტის მიღმა მყოფი
ხალხებიც უნდა იყოს დაფარული მისი ფორმულირებით.337
მიუხედავად იმისა, რომ საკონსულტაციო დასკვნის ფარგლები ძალზე შეზღუდული იყო,
სასამართლოს ასეთმა დასკვნამაც კი, რომ კოსოვოს დამოუკიდებლობის დეკლარაციის
მიღებამ არ დაარღვია საყოველთაო საერთაშორისო სამართალი, სასამართლოს წევრებს
შორის სერიოზული უთანხმოება განაპირობა. მაგალითად, მოსამართლე კორომა თავისი
განსხვავებული მოსაზრებით აცხადებს, რომ:
საერთაშორისო სამართალი არ აძლევს ეთნიკურ, ენობრივ ან რელიგიურ
ჯგუფებს უფლებას, გაემიჯნოს იმ სახელმწიფოს ტერიტორიას, რომლის
შემადგენლობაშიც ისინი შედიან ამ სახელმწიფოს თანხმობის გარეშე, მხო-
ლოდ იმის გამო, რომ მათ ამის სურვილი აქვთ. ნებისმიერი ეთნიკური, ენობრი-
ვი ან რელიგიური ჯგუფისთვის ნების დართვა, რომ მიიღოს საკუთარი
დამოუკიდებლობის დეკლარაცია და გაემიჯნოს იმ სახელმწიფოს ტერი-
ტორიას, რომლის შემადგენლობაშიც შედის, დეკოლონიზაციის კონტექსტის
მიღმა, ქმნის ძალიან საშიშ პრეცედენტს. 338
მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს ფრთხილი პოზიციისგან განსხვა-
ვებით, კანადის უზენაესმა სასამართლომ კვებეკის საქმეზე 1998 წელს გამოტანილი
საეტაპო გადაწყვეტილებით339 დაადასტურა უფრო აღიარებული სამართლებრივი მიდგომა

336
“Whether, outside the context of non-self-governing territories and peoples subject to alien subjugation,
domination and exploitation, the international law of self-determination confers upon part of the population of
an existing State a right to separate from that State is, however, a subject on which radically different views
were expressed by those taking part in the proceedings and expressing a position on the question. Similar
differences existed regarding whether international law provides for a right of “remedial secession” and, if so,
in what circumstances.” იქვე.
337
მართალია, სასამართლო არ ჩაუღრმავდა პრობლემას, მან გამოიყენა კოლონიური ქვეყნებისა და
ხალხებისთვის დამოუკიდებლობის მინიჭების შესახებ დეკლარაციის ფრაზები. თანაც მან აღნიშნა,
რომ “[a] great many new States have come into existence as a result of the exercise of this right.” დამატებით,
სასამართლოს პოზიციით, “[t]here were, however, also instances of declarations of independence outside
this context.” შესაბამისად, კონტექსტური ანალიზის საფუძველზე, ამ შემთხვევაში „საგარეო დაქვემ-
დებარების, ბატონობისა და ექსპლუატაციის ქვეშ მყოფი ხალხები“ უნდა განიმარტოს როგორც
მხოლოდ დეკოლონიზაციასთან დაკავშირებული ფრაზა.
338
Accordance with International Law of the Unilateral Declaration of Independence in respect of Kosovo,
Advisory Opinion of 22 July 2010, I.C.J. Reports 2010 403, Dissenting opinion of Judge Koroma.
339
Reference by the Governor in Council concerning Certain Questions relating to the Secession of Quebec from
Canada, Judgment of 20 August 1998, Supreme Court of Canada, Case number 25506, Report [1998] 2 SCR
217 <https://scc-csc.lexum.com/scc-csc/scc-csc/en/item/1643/index.do> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19
სექტემბრის მდგომარეობით. სასამართლომ შეისწავლა კვებეკის დამოუკიდებლობის უფლება
კანადისა და საერთაშორისო სამართლის მიხედვით. თვითგამორკვევის უფლების ზოგადი აღიარების
მიუხედავად, სასამართლომ საბოლოოდ დაადგინა, რომ კვებეკს არ აქვს ცალმხრივად გამოყოფის
უფლება.

261
თვითგამორკვევის პრინციპის ფარგლებთან დაკავშირებით. კერძოდ, სასამართლომ აღ-
ნიშნა შემდეგი:
საერთო ჯამში, თვითგამორკვევის საერთაშორისოსამართლებრივი უფლება
ქმნის გარე თვითგამორკვევის უფლებას მხოლოდ ისეთ შემთხვევებში, როცა
სახეზეა ყოფილი კოლონიების სიტუაციები; სადაც ხალხი იმყოფება ჩაგვრის
ქვეშ, მაგალითად, უცხო ქვეყნის სამხედრო ოკუპაციის დროს; ან როდესაც
საკუთარი პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული განვი-
თარების განსახორციელებლად გარკვეულ ჯგუფს მნიშვნელოვანწილად
ეკრძალება მმართველობასთან წვდომა. ...
სხვა გარემოებებში, ხალხმა უნდა მოახდინოს საკუთარი თვითგამორკვევა
არსებული სახელმწიფოს ფარგლებში. 340

ერთი მხრივ, ხალხთა თვითგამორკვევასა და მეორე მხრივ,

საზღვრების ხელშეუხებლობასა და სახელმწიფოთა
ტერიტორიულ მთლიანობას შორის დამაბალანსებელი
წერტილის პოვნის აუცილებლობა

მიუხედავად იმისა, რომ ხალხთა თვითგამორკვევის მნიშვნელობა საერთაშორისო სამარ-

თლის ერთ-ერთ ყველაზე საკამათო საკითხად რჩება, მაინც შესაძლებელია აღმოვაჩინოთ
ის წერტილი, სადაც ხალხთა თვითგამორკვევა, ერთი მხრივ, და სახელმწიფო საზღვრების
ხელშეუხებლობა და სახელმწიფოთა ტერიტორიული მთლიანობა, მეორე მხრივ, დაბალან-
სდება. ამ მხრივ, საერთაშორისო სამართლის ნორმებისა და საერთაშორისო სამართლის
სუბიექტების თანამედროვე პრაქტიკის ანალიზით შეიძლება მივიღოთ შემდეგი დასკვნები:
1. გარე თვითგამორკვევა შესაძლოა გამოყენებულ იქნეს, თუ სახელმწიფოთაშორისი
სისტემის მოქმედი პირები საყოველთაო შეთანხმებით შეუფარდებენ მას გარკვეულ
პროცესებს, შემთხვევებს ან სიტუაციებს, როგორც ეს დეკოლონიზაციის შემთხვე-
ვაში სამანდატო ან სამეურვეო ტერიტორიებისა და არათვითმართვად ტერიტო-
რიებთან დაკავშირებით მოხდა (ჩვეულებრივი რეჟიმი).
2. (ჩვეულებრივი) გარე თვითგამორკვევის განსაკუთრებული ფორმაა სიტუაცია,
როდესაც ხალხი სარგებლობს გარე თვითგამორკვევის უფლებით ქვეყნის შიდა
კანონმდებლობის საფუძველზე ან საერთაშორისო სამართლის კონკრეტული ნორ-
მების შესაბამისად. მაგალითად, თუ ეს უფლება მითითებულია კონსტიტუციაში ან
შესაბამისი სახელმწიფოს დამფუძნებელ საერთაშორისო ხელშეკრულებაში.
3. ჩვეულებრივი რეჟიმების მიღმა გარე თვითგამორკვევის უფლების გამოყენების
საგამონაკლისო შემთხვევები შეიძლება იყოს შემდეგი:
• სადაც ხალხი ჩაგვრის ქვეშაა, მაგალითად, უცხო ქვეყნის სამხედრო ოკუპა-
ციის დროს, ან სადაც გარკვეულ („განსაზღვრებად“) ჯგუფს მნიშვნელოვან-
წილად ეკრძალება მმართველობაში [გონივრულობის ფარგლებში] მონაწი-
ლეობის მიღების უფლება, რაც აუცილებელია საკუთარი პოლიტიკური, ეკო-
ნომიკური, სოციალური და კულტურული განვითარების უზრუნველსა-
ყოფად; და თუ ამ ყველაფერმა გამოიწვია ადამიანის უფლებების უხეში ან

340
იქვე.

262
 სისტემური დარღვევები. ამ დროს ხალხს აქვს გარე თვითგამორკვევის
უფლება, რადგან მას უარი ეთქვა ქვეყნის ფარგლებში თვითგამორკვევის
უფლების რეალიზებაზე (შიდა თვითგამორკვევაზე).
• სადაც ხალხს არ შეუძლია, გადარჩეს კონკრეტულ სახელმწიფოში და
მიმართავს მინიმალურად აუცილებელი დაცვის უფლებას; მაგალითად,
საყოველთაოდ აღიარებული ადამიანის უფლებების „ფართოდ გავრცელე-
ბული ან სისტემატური“ დარღვევების შემთხვევებში (მათ შორის, კაცობ-
რიობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულის და გენოციდის დროს). ამ
მიდგომას ხშირად მოიხსენიებენ როგორც „გადარჩენის თეორიას“ („კვალი-
ფიციური სეცესიის დოქტრინას“341), რომელიც, ზოგიერთი მეცნიერის
შეფასებით, კარგად განვითარებული და ფართოდ აღიარებული ჯერ კიდევ
არ არის.
4. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო პაქტებში თვითგამორკვევის პრინციპის
ჩართვით სახელმწიფოთაშორისი სისტემა აცხადებს, რომ პირველი და მთავარი
მიზანი არის თითოეული ადამიანის, როგორც ხალხის წევრის, დაცვა, ვინაიდან ამ
უფლების მეშვეობით ყველა ინდივიდს შეუძლია, აირჩიოს, თუ რომელ ეთნიკურ,
რელიგიურ ან ენობრივ თემს მიეკუთვნოს. შესაბამისად, ამ დროს „პოლიტიკური
სტატუსის თავისუფლად განსაზღვრის უფლების“ განხორციელება უნდა განიხი-
ლებოდეს ადამიანის სხვა უფლებებთან ერთობლიობაში და, ამგვარად, მის რეა-
ლიზებას არ უნდა მოჰყვეს ადამიანის სხვა უფლებების მნიშვნელოვანი დარღვევა.
5. უფრო მეტიც, დღესდღეობით, საერთაშორისო საზოგადოება კარგად აცნობიერებს
სეპარატიზმის გამოწვევებს. ზოგადი განმარტების თანახმად: „სეპარატიზმი არის
იდეები ან საქმიანობა, რომელიც ემსახურება ჯგუფის ან ტერიტორიული ერთეულის
გამოყოფას სახელმწიფოდან (ქვეყნიდან), სახელმწიფო ინსტიტუტებიდან ან უფრო
დიდი ჯგუფიდან, როგორც წესი, ავტონომიის ან დამოუკიდებლობის სახით.“342 მისი
ორი ფორმა შესაძლოა გამოვყოთ. კერძოდ, ინტენსივობის კრიტერიუმის საფუძ-
ველზე ექსპერტებმა დააკონკრეტეს ეგრეთ წოდებული „შეფარული სეპარატიზმი“,
რომელსაც განსაზღვრავს ისეთი წინაპირობები, როგორებიცაა: რწმენა, პოზიციო-
ნირება, ნარატივი, იდეოლოგია ან „აქტიური სეპარატიზმი“, რომელიც გამოიხატება
სხვადასხვა აქტიურ მოქმედებაში. ჩვეულებრივ, სეპარატიზმი წარმოიშობა ისეთი
ფაქტორების კომბინაციით, როგორებიცაა: ეთნიკური, რელიგიური, რასობრივი
გამორჩეულობა, წარსულში ავტონომიური ან დამოუკიდებელი არსებობის თაობაზე

341
“In the doctrine of modern international law there is a certain view that the right to external self-
determination can be exercised if certain groups are subject to a repressive regime (“Remedial Theory”).
According to some commentators, the right to self-determination can be transformed into the right of secession
if certain minority groups are oppressed and eliminated from participation in state political life, and if all this
have led to gross violations of human rights, including acts of genocide.” Farhad Mirzayev, “Abkhazia”, in
Christian Walter, Antje Von Ungern-Sternberg, and Kavus Abushov (eds) Self-Determination and Secession in
International Law (Oxford University Press 2014) 197. “there is a strong presumption in favour of the existence
of a qualified or remedial right of secession for minority-peoples within existing States. As has been seen there
is a considerable weight of opinion in favour of the existence of such a qualified right and this position is not
contradicted by state practice; to the contrary, this position was confirmed in the cases of Bangladesh and
Croatia.” Raič (სქოლიო 191) 365.
342
Mikhail A. Alexseev, “Separatism”, International Encyclopedia of the Social Sciences, William A. Darity Jr.
(editor in chief) Volume 7 (2nd edition, Macmillian 2008) 450.

263
 კოლექტიური მოგონებები და ა.შ. სეპარატიზმის ყველაზე რადიკალური ფორმაა
სეცესიონიზმი, რომელიც შეიძლება ზოგადად განისაზღვროს როგორც რწმენა,
რომ სახელმწიფოს შესაბამისი ნაწილი უნდა გახდეს დამოუკიდებელი. „სეცესიო-
ნისტური მოძრაობების უმრავლესობა ემყარება გამოყოფის მსურველთა და სახელ-
მწიფოს უფრო დიდ ნაწილს შორის ეთნიკურ განსხვავებულობაში რწმენას.“343
მსოფლიოში არსებობს ინდივიდების ათასობით მსხვილი ჯგუფი, რომლებიც
შესაძლოა მოექცნენ ხალხის განმარტების ქვეშ და რომელთაც, არსებითად, შეუძ-
ლიათ მოითხოვონ თავიანთი განსაკუთრებულობის აღიარება და უფლება თავი-
სუფლად განახორციელონ საკუთარი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული
განვითარება. თუ ყველა ასეთი ჯგუფი გამოიყენებს პოლიტიკური სტატუსის
თავისუფალი განსაზღვრის უფლების უფრო ფართო გაგებას და მოითხოვს საგარეო
თვითგამორკვევას, ყოველივე ამას დრამატული ზეგავლენა ექნება საერთაშორისო
მშვიდობასა და უშიშროებაზე. ამიტომ თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი
საზღვრების ხელშეუხებლობისა და სახელმწიფოთა ტერიტორიული მთლიანო-
ბის პრინციპებს თანამედროვე სახელმწიფოთაშორისი სისტემის ორგანიზაციის
დომინანტურ მოდელად აცხადებს, ხოლო გარე თვითგამორკვევას უყურებს რო-
გორც გამოსავალს განსაკუთრებულ შემთხვევებში.
6. ამრიგად, ამ ეტაპზე შიდა თვითგამორკვევა პირველადი რეჟიმია ხალხთა თანა-
სწორუფლებიანობისა და თვითგამორკვევის პრინციპის რეალიზაციისთვის. ამავე
დროს, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, საჭიროა შიდა თვითგამორკვევის შე-
საბამისი მექანიზმის პოვნა, რაც საკმარისია ხალხის მეობის შესანარჩუნებლად და
განვითარების მინიმალურად აუცილებელი სტანდარტების უზრუნველსაყოფად. ეს
მექანიზმი შეიძლება იყოს ჩვეულებრივი თვითმმართველობის მოდელი ან თუნდაც
ავტონომიის გარკვეული ფორმა, და დამოკიდებულია არსებულ ვითარებაზე მოცე-
მულ სახელმწიფოში.

343
Erin K. Jenne, “Secession”, The Encyclopedia of Political Science, George Thomas Kurian (editor in chief) (CQ
Press, a division of SAGE 2011) 1524.

264
თვითგამორკვევის ერთეული
ხალხი
ერი
საერთო ისტორიული ტრადიცია
რასობრივი ან ეთნიკური იდენტობა
კულტურული ერთგვაროვნება
ენობრივი ერთიანობა
რელიგიური ან იდეოლოგიური შეკავშირებულობა
ტერიტორიული კავშირი
საერთო ეკონომიკური ცხოვრება
ობიექტური კრიტერიუმები
უმცირესობები
სუბიექტური კრიტერიუმები

საწყისი შენიშვნა

თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის თანახმად, შიდა ან გარე თვითგამორკვევის

ერთეული არის ხალხი და არა ერი ან სხვაგვარი ეთნიკური, ენობრივი ან რელიგიური ჯგუფი.

რას ნიშნავს ტერმინი ხალხი?

ა. ხალხი ნიშნავს სახელმწიფოს მთელს მოსახლეობას;

ბ. ხალხი ნიშნავს სახელმწიფოს მოსახლეობის ნაწილს (ინდივიდთა ცალკეულ ჯგუფს
სახელმწიფოს ტერიტორიის ნაწილზე).
თვითგამორკვევის კონტექსტში, იუნესკოს ეგიდით გამოიკვეთა შვიდი მახასიათებელი,
რომლებიც განსაზღვრავს „ხალხს“ („ადამიანების ჯგუფი, რომელსაც აქვს ზოგიერთი ან
ყველა შემდეგი საერთო მახასიათებელი“), კერძოდ: საერთო ისტორიული ტრადიცია, რა-
სობრივი ან ეთნიკური იდენტობა, კულტურული ერთგვაროვნება, ენობრივი ერთიანობა,
რელიგიური ან იდეოლოგიური შეკავშირებულობა, ტერიტორიული კავშირი, და საერთო
ეკონომიკური ცხოვრება.344
გარდა ამისა, ზოგიერთი ავტორი თვითგამორკვევის კონტექსტში ტერმინ „ხალხის“ გან-
საზღვრას სხვა დამატებითი კრიტერიუმების გამოყენებით ცდილობს.345

344
იხ. საბოლოო ანგარიში და რეკომენდაციები, ექსპერტთა საერთაშორისო შეხვედრა ხალხთა უფ-
ლებების კონცეფციის შემდგომი შესწავლის შესახებ, 1989 წლის 27-30 ნოემბერი, გაერთიანებული
ერების განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის ორგანიზაცია (იუნესკო), ადამიანის უფლებათა და
მშვიდობის განყოფილება, 22-ე პუნქტი.
345
კრისტოფერ უოტერსმა შეაჯამა ეგრეთ წოდებული ორნაწილიანი ტესტი: ერთი მხრივ, ობიექტური
კრიტერიუმები უნდა ასაბუთებდეს განცალკევებული ხალხის არსებობას; ხოლო მეორე მხრივ, თავად
ადამიანთა მოცემული ჯგუფი საკუთარ თავს კოლექტიურად უნდა აღიქვამდეს განცალკევებულ
ხალხად, რომელსაც აქვს პოლიტიკურად ორგანიზების უნარი. “in determining when a group is designated
as a “people”: “The first prong considers whether the group shares “a common racial background, ethnicity,
language, religion, history, and cultural heritage” including the “territorial integrity of the area the group is
claiming”. The second prong considers “the extent to which individuals within the group self-consciously
perceive themselves collectively as a distinct “people” and the degree to which the group can form a viable
political entity”. Christopher Waters, “South Ossetia” in Christian Walter, Antje von Ungern-Sternberg and Kavus
Abushov (eds), Self-Determination and Secession in International Law (სქოლიო 341) 185.

265
 ყველა არსებული მოსაზრების შეჯამების შემდეგ, შემდეგი ობიექტური კრიტერიუმების
ასახვაა შესაძლებელი იმის დასადგენად, ქმნის თუ არა ინდივიდთა ჯგუფი სახელმწიფოს
ფარგლებში განცალკევებულ „ხალხს“ (ხალხის „ბ“ მნიშვნელობით):
1. ასეთი ჯგუფი უნდა ცხოვრობდეს გარკვეულ პოლიტიკურ-გეოგრაფიულ არეალში,
განსაზღვრულ ტერიტორიაზე და ამ ტერიტორიას უნდა ახასიათებდეს მთლიანობა
(არ უნდა იყოს დაქუცმაცებული);
2. ასეთი ჯგუფი უნდა იყოს ერთგვაროვანი, ანუ უნდა იყოს გაერთიანებული ზემოთ
ჩამოთვლილი მახასიათებლების ან მათი ნაწილის საფუძველზე;
3. ასეთი ჯგუფი უნდა ადგენდეს მოსახლეობის უმრავლესობას მოცემულ (საკუთარ)
ტერიტორიაზე;
4. ასეთი ჯგუფი უნდა იყოს პოლიტიკურად ორგანიზებული, რის დასტურადაც გამოდ-
გება რეალობაში არსებული და სიცოცხლისუნარიანი თუნდაც მცირე ორგანიზა-
ციული ფორმირება, რომელსაც აქვს უნარი წარმართოს ხალხის თვითგამორკვევის
პროცესი.
ზემოაღნიშნული კრიტერიუმების საფუძველზე არც უბრალო „უმცირესობებს“, რომ-
ლებიც არ წარმოადგენენ მოსახლეობის უმრავლესობას თუნდაც მოცემულ რეგიონში, არც
ისეთ ერთობებს, რომლებიც ვერ აკმაყოფილებენ ზემოთ აღწერილ სხვა კრიტერიუმებს, არ
აქვთ თვითგამორკვევის უფლება (არ ექცევიან თვითგამორკვევის პრინციპის მოქმედების
არეალში). ამასთან, ეს არ უნდა გავიგოთ ისე, რომ უმცირესობები არ არის დაცული საერ-
თაშორისო სამართლით. როგორც ბადინტერის საარბიტრაჟო კომისიამ ხაზგასმით
აღნიშნა: „საერთაშორისო სამართლის ახლა უკვე იმპერატიული ნორმები მოითხოვს, რომ
სახელმწიფოებმა უზრუნველყონ უმცირესობათა უფლებების დაცვა“, მათ შორის, ეთნიკურ,
რელიგიურ ან ენობრივ უმცირესობებს აქვთ საკუთარი იდენტობის აღიარების უფლება
საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად.346
ამასობაში, თვითგამორკვევის უფლების მქონე ხალხის (ხალხის „ბ“ მნიშვნელობით)
ზუსტი განსაზღვრისათვის არ არის საკმარისი ზემოაღნიშნული ობიექტური კრიტერიუმები,
საჭიროა ასევე ეგრეთ წოდებული სუბიექტური კრიტერიუმების წარმოჩენაც, კერძოდ, ეს
მახასიათებლებია: თვითაღქმა და საპასუხო აღქმა სხვებისგან (მაგალითად, მეზობელი
ხალხებისგან). მართლაც, თვითგამორკვევის მიზნებისთვის:
1. ხალხი, როგორც თვითგამორკვევის ერთეული, იწყებს არსებობას მხოლოდ მაშინ,
როდესაც აცნობიერებს საკუთარ იდენტობას და გამორჩეულობას (განცალკევებუ-
ლობას);
2. ასევე, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს, თუ როგორ უყურებენ სხვა მოქმედი პირები
ხალხის ამ თვითაღქმას, ანუ სხვებიც აღიარებენ თუ არა ამ ხალხის იდენტობასა და
განსხვავებულობას (განცალკევებულობას).

346
Badinter Arbitration Commission, Opinion No. 2, Paragraph 2, Opinion No. 1, Paragraph 1 (e).

266
რას ნიშნავს ტერმინი ერი?

ერის განმარტება საკმაოდ რთულია. მისი აღქმა განსხვავდება, როცა ვმოძრაობთ ერთი
ქვეყნიდან მეორეში და ერთი კულტურული სივრციდან მეორეში.347
ინგლისურენოვან სამყაროში ტერმინი „ერი“, ჩვეულებრივ, (1) გულისხმობს სახელმწიფოს
სუვერენულ ხალხს, ან (2) იგი ასახავს ცალკეულ ეროვნულ (ეთნიკურ) ჯგუფს, რომელიც
გაერთიანებულია წარმომავლობით, საერთო წარსულითა და კულტურით; და ასეთი გაგებით,
ერი ზოგჯერ სულაც არ ასოცირდება კონკრეტულ გეოგრაფიულ არეალთან (მაგალითად,
ებრაელები ისრაელის სახელმწიფოს დაარსებამდე). პირველი მნიშვნელობა სჭარბობს ისეთ
ცნებებში, როგორებიცაა: „საერთაშორისო ურთიერთობები“ და „საერთაშორისო სამართალი“,
მეორე აღქმა მოიცავს ეროვნულ ჯგუფებს, რომლებიც ცხოვრობენ ერთი ან მეტი სახელმწიფოს
ტერიტორიების ნაწილებში; პირველი გაგება გულისხმობს ადამიანთა ერთობას სამოქალაქო
კრიტერიუმით (მაგალითად, მოქალაქეობა), მეორე მიგვმართავს ისეთი მახასიათებლებისკენ,
როგორებიცაა: ეთნიკურობა და წარმომავლობა.
საბჭოთა კავშირის არსებობის პერიოდში და დამოუკიდებლობის პირველ წლებში
ქართულენოვან სივრცეში უფრო სჭარბობდა ერის მეორე გაგება. მაგალითად, როდესაც
პოლიტიკოსები ან საზოგადო მოღვაწენი იყენებდნენ ტერმინს – „ქართველი ერი“. მეტიც,
ასეთი აღქმა, გარკვეულწილად, განაპირობა იმანაც, რომ ძალზე დიდი ხნის განმავლობაში არ
არსებობდა ერთიანი ქართული სახელმწიფო. თუმცა ბოლო ათწლეულების განმავლობაში
თანდათანობით ვაკვირდებით ერის პირველი გაგების გავრცელებასაც, განსაკუთრებით
ახალგაზრდებში (ანუ ქართველი ერია საქართველოს ყველა მოქალაქის ერთობლიობა).
შესაბამისად, ზემოთ აღწერილი განმარტებების თანახმად:
ა. ერი ნიშნავს სახელმწიფოს მთელს მოსახლეობას;
ბ. ერი ნიშნავს ინდივიდთა ჯგუფს, რომელიც ერთიანდება ეთნიკურობის,
წარმომავლობის, საერთო ისტორიის, და ასე შემდეგ ნიშნებით, ანუ ეროვნულ ჯგუფს.

თვითგამორკვევის პრინციპის შეფარდება ხალხისა და ერის

ზემოაღნიშნულ მნიშვნელობებთან

ხალხისა და ერის ზემოთ მოცემული „ა“ მნიშვნელობები არ ექცევა ხალხთა თვითგა-

მორკვევის სამართლებრივი პრინციპის მოქმედების ქვეშ. სახელმწიფოს მთელი მოსახ-
ლეობის დამოუკიდებლობასა და სუვერენიტეტს იცავს საერთაშორისო სამართლის სხვა
პრინციპები და ნორმები.

347
მაგალითად, საბჭოთა სახელმწიფოს ფორმირების მომენტიდანვე ბოლშევიკები პროპაგანდას
უწევდნენ ერების თვითგამორკვევის პრინციპს და ეროვნებებთან ურთიერთობაში “[p]olicies aimed at
satisfying their “national aspirations” were central to the communist reconstruction of society.” საერთოდ,
რუსეთის იმპერიასა და საბჭოთა კავშირში ეთნიკური და სხვა განსხვავებული ჯგუფების მნიშვნელო-
ბის დასადგენად გამოიყენებოდა რამდენიმე სიტყვა, მათ შორის, საბჭოთა პერიოდში ასეთი ტერ-
მინები იყო: (1) „ერი“ (რუსულად – нация) და (2) „ეროვნება“ (რუსულად – национальность) – ორივე გუ-
ლისხმობდა არა მოქალაქეობას, არამედ ასახავდა მშობლებისგან მემკვიდრეობით მიღებულ
ეთნიკურ წარმოშობას, და (3) რუსულად – народность – მოიცავდა დენაციონალიზებული საზოგა-
დოების მცირე ჯგუფებს, რომლებიც გაერთიანებული იყვნენ ადათებით, რელიგიური წესებით და
ფიზიკურად. Jeremy Smith, “Nationalities Policies, Soviet” in Encyclopedia of Russian History, James R. Millar
(editor in chief) (Macmillan Reference USA 2004) 1010-1011, 1026.

267
 რაც შეეხება ხალხისა და ერის „ბ“ გაგებებს, ხალხის „ბ“ მნიშვნელობა არის თვით-
გამორკვევის პრინციპის სწორი ადრესატი; ხოლო ერის „ბ“ აღქმა თვითგამორკვევისთვის
შესაბამისი შეიძლება იყოს მხოლოდ ხალხის „ბ“ მნიშვნელობასთან კომბინაციაში, ანუ
მხოლოდ მაშინ, როდესაც ხალხი არსებითად მონოეთნიკურია.
ეს დასკვნები ეხება როგორც შიდა, ისე გარე თვითგამორკვევას.
ამასობაში, გარე თვითგამორკვევის ერთეული ასევე უნდა აკმაყოფილებდეს ქვემოთ
მოცემულ სხვა დამატებით წინაპირობებს.

გარე თვითგამორკვევის ერთეულები

გარე თვითგამორკვევის ერთეულებია:

ჩვეულებრივი შემთხვევები
1. ხალხები დეკოლონიზაციის პროცესში; მათ შორის, სამანდატო და სამეურვეო ტე-
რიტორიების ხალხები და გაეროს წესდების XI თავის თანახმად, არათვითმართვად
ტერიტორიებზე მცხოვრები ხალხები;
2. სახელმწიფოს იმ ნაწილში მცხოვრები ხალხი, რომელსაც აქვს გარე თვითგამორ-
კვევის უფლება თავად ეროვნული სამართლით ან კონკრეტული საერთაშო-
რისოსამართლებრივი შეთანხმებით.
საგამონაკლისო შემთხვევები
3. ხალხი, რომელიც ჩაგვრას განიცდის ან როდესაც ხალხს არ აძლევენ გონივრუ-
ლობის ფარგლებში მმართველობაში მონაწილეობის მიღების უფლებას მისი პო-
ლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული განვითარების განსახორ-
ციელებლად.
4. ხალხი, რომელსაც არ შეუძლია, შეინარჩუნოს საკუთარი მეობა და უზრუნველყოს
საკმარისი დაცვა მოცემულ სახელმწიფოში.
სუი გენერის შემთხვევები
5. ხალხი ნებისმიერ სხვა ტერიტორიაზე, რომელზეც მხარეები ავრცელებენ გარე თვით-
გამორკვევას როგორც შესაფერის გამოსავალს.
ამავე დროს, გარე თვითგამორკვევის ზემოაღნიშნული ერთეულების უფრო ზუსტი
გაგებისათვის, დამატებით უნდა გავითვალისწინოთ შემდეგი:
• პირველი შემთხვევა უკავშირდება დეკოლონიზაციის პროცესს;
• მეორე ვითარებაა სახეზე, როდესაც გარე თვითგამორკვევის უფლება გათვალის-
წინებულია სახელმწიფოს ეროვნულ კონსტიტუციურ თუ სხვა ნორმებში, ან თუ
არსებობს ამ ვითარებასთან უშუალოდ დაკავშირებული საერთაშორისო სამართლის
ნორმები (მაგალითად, სახელმწიფოს დამფუძნებელი საერთაშორისო ხელშეკრუ-
ლება348), რომელიც გარე თვითგამორკვევის უფლებას ანიჭებს მოცემულ ხალხს;
• მესამე შემთხვევა გარე თვითგამორკვევის უფლებას ანიჭებს ხალხს მაშინ, როცა
მისი ჩაგვრა ან გონივრულობის ფარგლებში მმართველობაზე წვდომის უფლების
უარყოფა ადამიანის უფლებების საკმარისი სიმძიმის დარღვევების შედეგს ან
მანიფესტაციას წარმოადგენს;
• მეოთხე ვითარებაა სახეზე, როდესაც რომელიმე ხალხის მიმართ ხდება ადამიანის
საყოველთაოდ აღიარებული უფლებების უხეში ან სისტემური დარღვევები და როცა

348
მაგალითად, 1922 წლის სსრ კავშირის შექმნის შესახებ ხელშეკრულების 26-ე პუნქტი ოფიციალურად
შეიცავდა დებულებას, რომ თითოეულ რესპუბლიკას ჰქონდა კავშირის დატოვების უფლება.

268
 საფრთხის ქვეშ დგება არსებული სახელმწიფოს ფარგლებში ამ ხალხის სიცო-
ცხლისუნარიანობა (მაგალითად, გენოციდის შემთხვევაში), რის შედეგადაც ხალხი
მიმართავს გადარჩენის უფლებას;
 მეხუთე შემთხვევაში გარე თვითგამორკვევა დაშვებულია, როცა ის შეეფარდება
სიტუაციას ყველა დაინტერესებული მხარის თანხმობით, იმ პირობით, რომ ასეთი
შეფარდება არ ეწინააღმდეგება საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის იმპერა-
ტიულ ნორმებს.

5.4 შიდა და გარე თვითგამორკვევა თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე

თვითგამორკვევა

შიდა თვითგამორკვევა გარე თვითგამორკვევა

ჩვეულებრივი რეჟიმი ჩვეულებრივი რეჟიმი

ეროვნულ დონეზე საყოველთაოდ

სპეციფიკური აღიარებული
სამართლებრივი ისტორიულ-
მოდელები სამართლებრივი
პროცესები – მაგ.,
დეკოლონიზაცია
ავტონომია

ეროვნული სამართლით ან
ამ თვითგამორკვევასთან
დაკავშირებული
საერთაშორისო ნორმებით

საგამონაკლისო შემთხვევები

ხალხი ჩაგვრის ქვეშ

ხალხის გადასარჩენად

სუი გენერის შემთხვევები

ყველა მხარეს შორის

ინდივიდუალური
საერთაშორისო
შეთანხმებით

269
სამანდატო, სამეურვეო და
არათვითმართვადი ტერიტორიები
სამანდატო სისტემა
მოკავშირე და ასოცირებული სახელმწიფოები
ცენტრალური სახელმწიფოები
სამეურვეო სისტემა
პალესტინის საკითხი
პალესტინის განმათავისუფლებელი ორგანიზაცია
გაეროში არაწევრი სახელმწიფო დამკვირვებლის სტატუსი
სამეურვეო შეთანხმებები
ღერძის სახელმწიფოები
გაეროს სამეურვეო საბჭო
არათვითმართვადი ტერიტორიების სისტემა
დეკოლონიზაციის სპეციალური კომიტეტი
მეოთხე კომიტეტი
ადმინისტრირების განმახორციელებელი
სუვერენიტეტი
სამხრეთ-დასავლეთ აფრიკის საერთაშორისო სტატუსის შესახებ საკონსულტაციო დასკვნა
ბუნებრივ რესურსებზე ხალხის სუვერენიტეტი

სამანდატოდან სამეურვეო სისტემამდე

პირველი მსოფლიო ომის დასრულებისა და დამარცხებული სახელმწიფოების სუვერენული

სივრცის შემცირების შემდეგ გამარჯვებულმა სახელმწიფოებმა შემოიღეს სამანდატო
სისტემა ერთა ლიგის ქვეშ, დამარცხებული სახელმწიფოების ყოფილ კოლონიებთან და ამ
სახელმწიფოთა გარკვეულ ყოფილ ტერიტორიებთან მიმართებით.
ერთა ლიგის წესდების 22-ე მუხლის თანახმად, სამანდატო სისტემა დაიყო სამ კლასად
– A („გარკვეული თემები [ნაწილები], რომლებიც ადრე თურქეთის იმპერიას ეკუთვნოდა“), B
(„სხვა ხალხები, განსაკუთრებით ცენტრალური აფრიკის მოსახლეობა“) და C („სამხრეთ-
დასავლეთი აფრიკა და სამხრეთ წყნარი ოკეანის კუნძულები“) მანდატები – „ხალხის
განვითარების ეტაპის, ტერიტორიის გეოგრაფიული მდგომარეობის, მისი ეკონომიკური
პირობების და სხვა მსგავსი გარემოებების გათვალისწინებით.“ ყველა ამ მანდატისთვის
წესდებამ „გამოიყენა პრინციპი, რომ ასეთი ხალხის კეთილდღეობა და განვითარება ქმნის
ცივილიზაციის წმიდათაწმიდა საზრუნავს და ამ საზრუნავის შესრულების უზრუნველყოფა
ამ წესდების შემადგენელ ნაწილს უნდა წარმოადგენდეს.“

270
 ამრიგად, სხვადასხვა მანდატი დადგინდა მანდატის განმახორციელებლის განსხვა-
ვებული უფლებამოსილებითა და მმართველობაში ჩართულობით. ისინი გაფორმდა საერ-
თაშორისო ხელშეკრულებების სერიით მოკავშირე და ასოცირებულ სახელმწიფოებსა349
და ცენტრალური სახელმწიფოებს (გერმ. Mittelmachte)350 შორის ერთა ლიგის საბჭოს
მნიშვნელოვანი ჩართულობით (თანხმობით).
მეორე მსოფლიო ომის დასრულებისა და ერთა ლიგის დაშლის შემდეგ სამანდატო
სისტემა, ძირითადად, გადაკეთდა გაეროს სამეურვეო სისტემად გაეროს სამეთვალყურეო
როლით და წესდების XII (მეურვეობის საერთაშორისო სისტემა), XIII (სამეურვეო საბჭო)
თავებისა და ინდივიდუალური შეთანხმებების საფუძველზე სამეურვეო ტერიტორიების
მართვის განმახორციელებელ სახელმწიფოებთან. თუმცა ორმა მანდატმა ერთა ლიგის
დაშლის შემდეგაც შეინარჩუნა ძველი სტატუსი (როგორც მანდატმა) სამეურვეო სისტემაში
გადაყვანის გარეშე. ეს მანდატები იყო პალესტინა და სამხრეთ-დასავლეთ აფრიკა.351

პალესტინის საკითხი

პალესტინის საკითხი, თუ უფრო ზუსტად ვიტყვით, პრობლემა განაპირობა საკუთრივ

მანდატის წინააღმდეგობებმა და პალესტინის სტატუსთან დაკავშირებით ჩამოყალიბე-
ბულმა გაურკვევლობამ, რომელიც დღემდე სამართლებრივი და პოლიტიკური მიდგომების
შეჯახების პოლიგონია როგორც რეგიონში, ისე გლობალურ დონეზე. შედეგად, პალესტინის
სახელმწიფო ჯერ ვერ გახდა გაეროს წევრი, მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფოთა
აბსოლუტურმა უმრავლესობამ იგი უკვე აღიარა სახელმწიფოდ.
ამასთან, უკვე 1974 წელს გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ აღიარა „პალესტინის ხალხის
თვითგამორკვევის განუყოფელი უფლებები“ და პალესტინის განმათავისუფლებელი ორ-
განიზაცია (PLO) პალესტინელი ხალხის წარმომადგენლად. ამავე დროს, პალესტინის
განმათავისუფლებელ ორგანიზაციას მიენიჭა არასახელმწიფო დამკვირვებლის სტატუსი
და ასამბლეის სხდომებსა და აგრეთვე გაეროს ეგიდით ჩატარებულ სხვა ფორუმებში
მონაწილეობის უფლება (რაც მოგვიანებით რამდენჯერმე დამატებით დადასტურდა). 1988
წელს გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ შეცვალა გაეროს სისტემაში სახელწოდება
„პალესტინის განმათავისუფლებელი ორგანიზაცია“ დასახელებით „პალესტინა“.352

349
პირველ მსოფლიო ომში მთავარ მოკავშირე სახელმწიფოებს წარმოადგენდნენ ბრიტანეთის
იმპერია, საფრანგეთი და რუსეთის იმპერია. მათი ერთობა სამართლებრივად გაფორმდა 1914 წლის 5
სექტემბრის ლონდონის ხელშეკრულების საფუძველზე. მოკავშირეებს შორის იგულისხმებოდნენ
ასევე სხვა სახელმწიფოებიც, რომლებიც ამ ზესახელმწიფოებთან ინდივიდუალური ხელშეკრუ-
ლებებით შეუერთდნენ ერთობას, მაგალითად: პორტუგალია, იაპონია და იტალია; სხვა ქვეყნებს
(მაგალითად, შეერთებულ შტატებს, 1917 წლიდან, პირველ მსოფლიო ომში მისი ჩართვის შემდეგ),
რომლებიც ცენტრალური სახელმწიფოების წინააღმდეგ ჩაერთნენ ომში, ასოცირებულ სახელმ-
წიფოებად მოიხსენიებდნენ. ვერსალის ხელშეკრულება შეერთებულ შტატებს, ბრიტანეთის იმპერიას,
საფრანგეთს, იტალიასა და იაპონიას უწოდებს „მთავარ მოკავშირე და ასოცირებულ სახელმწიფ-
ოებს“, ხოლო მთლიანობაში, ხელშეკრულების მათ მხარეს (მონაწილე სხვა სახელმწიფოებთან ერ-
თად) – „მოკავშირე და ასოცირებულ სახელმწიფოებს“; ხელშეკრულების მეორე მხარე იყო გერმანია.
350
გერმანია, ავსტრია-უნგრეთი, ოსმალეთის იმპერია (თურქეთი) და ბულგარეთის სამეფო.
351
Crawford (სქოლიო 284) 580.
352
A/RES/3210 of 14 October 1974 (Invitation to the Palestine Liberation Organization), A/RES/3236(XXIX) of
22 November 1974 (Question of Palestine), A/RES/3237(XXIX) of 22 November 1974 (Observer status for the
Palestine Liberation Organization), A/RES/43/177 of 5 December 1988 (Question of Palestine).

271
 2012 წელს გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო გადაწყვეტილება „პალესტინისათ-
ვის გაეროში არაწევრი სახელმწიფო დამკვირვებლის სტატუსის მინიჭების თაობაზე“353
(ინგლ. non-member observer State status in the United Nations). შედეგად, დღეისათვის
პალესტინა მონაწილეობს ურთიერთობებში საერთაშორისო დონეზე სახელმწიფოს
სტატუსით ოღონდ იმ სუბიექტებისთვის, რომლებმაც იგი აღიარეს ასეთი სტატუსით, ხოლო
საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტებისათვის, რომლებმაც არ ცნეს პალესტინის
სახელმწიფოებრიობა – როგორც თვითგამორკვევის ერთეული.354

სამხრეთ-დასავლეთ აფრიკის (ნამიბია) საკითხი

ბოლო სამანდატო ტერიტორია იყო სამხრეთ-დასავლეთ აფრიკა (დღევანდელი ნამიბია).

გენერალურმა ასამბლეამ 1966 წელს გააუქმა ეს მანდატი და ეს ტერიტორია „გაერთია-
ნებული ერების ორგანიზაციის უშუალო პასუხისმგებლობას“ დაუქვემდებარა, ვინაიდან
სამხრეთ აფრიკამ ვერ შეასრულა მანდატით ნაკისრი ვალდებულებები.355 თუმცა ნამიბიამ
სრულ დამოუკიდებლობას მხოლოდ 1990 წელს მიაღწია.

სამეურვეო სისტემა და სამეურვეო ტერიტორიების კატეგორიები

გაეროს წესდების 77-ე მუხლის თანახმად, სამეურვეო სისტემაში მოექცა შემდეგი ტე-
რიტორიები (მართვის [ადმინისტრირების] განმახორციელებელ სახელმწიფოსა და გაეროს
შორის სამეურვეო შეთანხმებების საფუძველზე356):
1. პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ ერთა ლიგის მიერ დაარსებული სამანდატო
სისტემის ტერიტორიები;
2. მეორე მსოფლიო ომის შედეგად ღერძის სახელმწიფოებისგან357 ჩამორთმეული
ტერიტორიები;

353
A/RES/67/19 of 9 November 2012 (Status of Palestine in the United Nations).
354
გაეროს გენერალური ასამბლეა 2012 წლის 9 ნოემბრის A/RES/67/19 რეზოლუციით გამოხატავდა:
“the hope that the Security Council will consider favourably the application submitted on 23 September 2011
by the State of Palestine for admission to full membership in the United Nations”. თუმცა ამ წიგნის დაწერის
მომენტისთვის პალესტინა არ არის გაეროს სრულუფლებიანი წევრი, მიუხედავად იმისა, რომ
S/RES/2334 (2016) რეზოლუციით უშიშროების საბჭომ მხარი დაუჭირა საკითხის გადაჭრას „ორი
სახელმწიფოს გზით“ (the two-State solution), ანუ პალესტინისა და ისრაელის თანაარსებობის გზით.
355
A/RES/2145(XXI) of 27 October 1966 (Question of South West Africa),
356
მაგალითად, ავსტრალიას, ახალ ზელანდიასა და გაერთიანებულ სამეფოს (გაერთიანებული
ადმინისტრირების განმახორციელებელი), ერთი მხრივ, და, მეორე მხრივ, გაეროს შორის სამეურვეო
ხელშეკრულება ნაურუს ტერიტორიის თაობაზე, რომელიც დამტკიცდა გაერთიანებული ერების
ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის მიერ 1947 წლის 1 ნოემბერს და შეწყდა გაეროს გენერალური
ასამბლეის მიერ 1967 წლის 19 დეკემბრის A/RES/2347(XXII) რეზოლუციით თავად ადმინისტრირების
განმახორციელებლის წარდგინების საფუძველზე. შედეგად, ნაურუს სამეურვეო ტერიტორია გახდა
სახელმწიფო..
357
მეორე მსოფლიო ომში ღერძის სახელმწიფოები იყვნენ: გერმანია, იტალია და იაპონია, ხოლო
მათი მოწინააღმდეგე ძირითადი მოკავშირე სახელმწიფოები იყვნენ: გაერთიანებული სამეფო,
საფრანგეთი, საბჭოთა კავშირი, აშშ და ჩინეთი.

272
 3.
ამ სისტემის ქვეშ ნებაყოფლობით გადაცემული ტერიტორიები მათ ადმინისტრი-
რებაზე პასუხისმგებელი სახელმწიფოების მიერ.
გაეროს არსებობის პირველ წლებში სამეურვეო სისტემის ქვეშ თერთმეტი ტერიტორია
განთავსდა. ათი იყო ყოფილი სამანდატო ტერიტორია (ერთა ლიგის სამანდატო სისტემის
ქვეშ) და მხოლოდ ერთი (სომალილენდი) მიეკუთვნებოდა ღერძი სახელმწიფოებისგან
ჩამორთმეულ კატეგორიას. 77-ე მუხლის ზემოთ აღნიშნული მესამე ვარიანტი არასოდეს
ყოფილა გამოყენებული.
სამეურვეო შეთანხმებებთან მიმართებით გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის
ფუნქციებს, სტრატეგიულად მიჩნეული სამეურვეო შეთანხმებების გარდა (რომლებიც
გაეროს უშიშროების საბჭოს უშუალო მეთვალყურეობის ქვეშ იმყოფებოდა), ასრულებდა
გენერალური ასამბლეა. ამავე დროს, გაეროს სამეურვეო საბჭო მეურვეობის სისტემის
ყოველდღიური მეთვალყურეობის მთავარ ორგანოს წარმოადგენდა.

სამეურვეო სისტემის მიზნები

სამეურვეო სისტემის ძირითადი მიზანი იყო შესაბამისი ტერიტორიების (და მათზე მცხოვ-
რები მოსახლეობის) პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური წინსვლის შენარჩუნება,
აგრეთვე მათი მომზადება თვითმმართველობისა და თვითგამორკვევის მიმართულებით.

არსებული ვითარება

ამჟამად, სამეურვეო სისტემის ქვეშ მყოფმა ყველა ტერიტორიამ უკვე ან მიაღწია დამოუ-
კიდებელი სახელმწიფოს სტატუსს, ან ნებაყოფლობითი ასოცირება მოახდინა რომელიმე
არსებულ სახელმწიფოსთან.
1994 წელს გაეროს უშიშროების საბჭომ შეწყვიტა სამეურვეო ხელშეკრულება (სამეურვეო
ხელშეკრულება იაპონიის ყოფილი სამანდატო კუნძულებისათვის, რომელიც სტრატეგიუ-
ლად იქნა განსაზღვრული) ბოლო სამეურვეო ტერიტორიისთვის – პალაუსთვის, რომლის
ადმინისტრირებასაც მანამდე ახდენდა ამერიკის შეერთებული შტატები.358 პალაუ გახდა
დამოუკიდებელი სახელმწიფო და გაეროში გაწევრდა იმავე წელს.
საბოლოოდ, გაეროს სამეურვეო სისტემას თავისი ზედამხედველობის ქვეშ აღარ დარჩა
ტერიტორიები და მიიჩნევა, რომ მან წარმატებით შეასრულა მის წინაშე დასმული
ამოცანები.

არათვითმართვადი ტერიტორიები

გაეროს დაარსებისას მსოფლიოს მოსახლეობის თითქმის მესამედი ცხოვრობდა იმ ტერი-

ტორიებზე, რომლებიც სხვა ქვეყნების კონტროლის ქვეშ იმყოფებოდა. სამანდატო და

358
“Determines, in the light of the entry into force on 1 October 1994 of the new status agreement for Palau,
that the objectives of the Trusteeship Agreement have been fully attained, and that the applicability of the
Trusteeship Agreement has terminated with respect to Palau.” S/RES/956 of 10 November 1994.

273
სამეურვეო სისტემების როლი კონკრეტული კოლონიური ტერიტორიების თვითმმარ-
თველობის ან დამოუკიდებლობის მიღწევა იყო; თუმცა ისინი მხოლოდ გარკვეული
(ძირითადად, დამარცხებული სახელმწიფოების) ტერიტორიებით იყვნენ შემოფარგლული.
იმისათვის რათა გაეროს წესდებას უფრო ყოვლისმომცველად დაეფარა „სხვა დამო-
კიდებული ტერიტორიების“ მაცხოვრებელთა ინტერესები, „რომელთა ხალხებსაც ჯერ
კიდევ არ მიუღწევიათ სრული თვითმმართველობისათვის“, შემოღებულ იქნა არათვითმარ-
თვადი ტერიტორიების სისტემა (წესდების XI თავი, „დეკლარაცია არათვითმართვადი
ტერიტორიების მიმართ“).
სისტემა ავალდებულებს ადმინისტრირების განმხორციელებელ სახელმწიფოებს: (ა)
აღიარონ, რომ დამოკიდებული ტერიტორიების მოსახლეობის ინტერესები პირველხარის-
ხოვანია; ბ) ხელი შეუწყონ ამ ტერიტორიებზე პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და სოციალურ
პროგრესს, აგრეთვე პროგრესს განათლების სფეროში, და (გ) ხელი შეუწყონ თვითმმართვე-
ლობის შესაბამისი ფორმების განვითარებას (73-ე მუხლი); მეორე მხრივ, გაერთიანებული
ერების ორგანიზაცია მონიტორინგს უწევს ამ ტერიტორიებზე თვითმმართველობისკენ
პროგრესს. იგი აწარმოებს ტერიტორიების ჩამონათვალს, რომლებსაც გაეროს გენერალური
ასამბლეა მიიჩნევს არათვითმართვადად და წევრ სახელმწიფოებს აქვთ ვალდებულება, ამ
ტერიტორიებთან დაკავშირებით რეგულარულად მიაწოდონ ინფორმაცია გაეროს
გენერალურ მდივანს.
თავდაპირველად, რამდენიმე სახელმწიფომ განსაზღვრა მათი ადმინისტრირების ქვეშ
მყოფი რიგი ტერიტორიებისა როგორც არათვითმართვადი, და ისინი გაეროს სათანადო
სიაში შეიტანეს. დროთა განმავლობაში, დეკოლონიზაციის პროცესის შედეგად, ჩამოთვლი-
ლი ტერიტორიების უმეტესი ნაწილი ამოღებულ იქნა ამ სიიდან. დღეს მხოლოდ 17
არათვითმართვადი ტერიტორიაა დარჩენილი. მაგალითად, წყნარი ოკეანის რეგიონში
ისეთი ტერიტორიები, როგორებიცაა: ამერიკული სამოა, გუამი (ამერიკის შეერთებული შტა-
ტების ადმინისტრირების ქვეშ), საფრანგეთის პოლინეზია, ახალი კალედონია (საფრან-
გეთის ადმინისტრირების ქვეშ), პიტკერნი (გაერთიანებული სამეფოს ადმინისტრირების
ქვეშ) და ტოკელაუ (ახალი ზელანდიის ადმინისტრირების ქვეშ).359

გაურკვევლობა, რომელიც ეხება არათვითმართვადი

ტერიტორიების განსაზღვრას

ამასობაში, თავიდან გაეროს წესდებაში არათვითმართვადი ტერიტორიების გაურკვეველი

განმარტება არსებით უთანხმოებებს იწვევდა. შედეგად, 1960 წელს გაეროს გენერალურმა
ასამბლეამ მიიღო პრინციპები,360 რომელთა მიხედვითაც წევრებს უნდა დაედგინათ,
არსებობდა თუ არა წესდების 73-ე მუხლით გათვალისწინებული ინფორმაციის გადაცემის

359 იხ. <h ps://www.un.org/dppa/decoloniza on/en/nsgt> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის

მდგომარეობით.
360
A/RES/1541(XV) of 15 December 1960.

274
ვალდებულება.361 ამ პრინციპების თანახმად, XI თავი უნდა გავრცელდეს იმ ტერიტორიებზე,
რომლებიც:
ა) „ცნობილი იყო როგორც კოლონიური ტიპის“;
ბ) ვერ მიაღწია „თვითმმართველობის სრულფასოვან ზომას“, იმისათვის, რათა
ავტონომიურად მიიღოს სუვერენულ დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ ჩამოყალიბების ან
ნებისმიერ დამოუკიდებელ სახელმწიფოსთან თავისუფალი ასოცირების ან ინტეგრა-
ციის გადაწყვეტილება;
გ) „გეოგრაფიულად არის ცალკე მდგომი და განსხვავდება ეთნიკურად და/ან კულ-
ტურულად მისი მმართველი ქვეყნისგან.“ ასეთ ტერიტორიებთან დაკავშირებით prima
facie არსებობს ინფორმაციის მიწოდების ვალდებულება. ამასთან, რომ დავადგინოთ,
არის თუ არა მოცემული ტერიტორია არათვითმართვადი ტერიტორია, უნდა იქნეს
გათვალისწინებული სხვა ელემენტებიც. „ამ დამატებით ელემენტებს, მათ შორის, შეიძ-
ლება ჰქონდეს ადმინისტრაციული, პოლიტიკური, იურიდიული, ეკონომიკური ან ისტო-
რიული ხასიათი.“ გარდა ამისა, თუ ამ ელემენტების გაანალიზებით დადგინდება, რომ
მოცემული ტერიტორია ხელოვნურადაა მოქცეული მეტროპოლიური სახელმწიფოს
დაქვემდებარების ქვეშ, დადგენილია წესდების 73-ე მუხლის შესაბამისად გაეროსთვის
ინფორმაციის გადაცემის ვალდებულების პრეზუმფცია.

არათვითმართვადი ტერიტორიები და თვითგამორკვევის

პრინციპი

ზემოაღნიშნულმა პრინციპებმა დაადასტურა, რომ არათვითმართვადი ტერიტორიების

სისტემის ძირითადი აქცენტი იყო დეკოლონიზაციის პროცესი, და, შედეგად, ლოგიკურია,
რომ თვითგამორკვევის პრინციპი გამოიყენებოდა არათვითმართვად ტერიტორიებთან
მიმართებითაც.
1961 წელს გენერალურმა ასამბლეამ შექმნა სპეციალური კომიტეტი კოლონიური
ქვეყნებისა და ხალხებისათვის დამოუკიდებლობის მინიჭების შესახებ დეკლარაციის გან-
ხორციელების სიტუაციასთან დაკავშირებით (აგრეთვე მოიხსენიება როგორც დეკოლო-
ნიზაციის სპეციალური კომიტეტი),362 როგორც დამხმარე ორგანო. კომიტეტის მთავარი
ფუნქცია იყო კოლონიური ქვეყნებისა და ხალხების დამოუკიდებლობის მინიჭების შესახებ
1960 წლის დეკლარაციის შესრულების მონიტორინგი და შესაბამისი რეკომენდაციების
მიწოდება. დეკოლონიზაციის სპეციალური კომიტეტი 24 წევრისგან შედგებოდა (1962 წელს
მისი გაფართოების შემდეგ), ამიტომ მას, ჩვეულებრივ, უწოდებენ 24-თა კომიტეტს ან,
უბრალოდ, C-24-ს. სპეციალური კომიტეტი წარუდგენს თავის რეკომენდაციებს სპეციალურ

361
წესდების 73-ე მუხლის „ე“ (დღევანდელი რედაქციით მე-5) ქვეპუნქტის თანახმად, გაეროს წევრები
ვალდებული არიან, „გადასცენ რეგულარულად გენერალურ მდივანს ინფორმაციისათვის და ისეთი
შეზღუდვებით, როგორებიც შეიძლება გახდნენ საჭირო უშიშროებისა და კონსტიტუციური წესრიგის
მოსაზრებებით, სპეციალური ხასიათის სტატისტიკური და სხვა ინფორმაცია, რომელიც შეეხება
ეკონომიკურ და სოციალურ პირობებს, აგრეთვე განათლების პირობებს იმ ტერიტორიებზე, რომ-
ლებისთვისაც ისინი შესაბამისად აგებენ პასუხს, იმ ტერიტორიების გარდა, რომლების მიმართაც
ვრცელდება XII და XIII თავების მოქმედება.“
362
A/RES/1654(XVI) of 27 November 1961 (The situation with regard to the implementation of the Declaration
on the granting of independence to colonial countries and peoples).

275
პოლიტიკურ და დეკოლონიზაციის კომიტეტს (მეოთხე კომიტეტი), რომელიც არის გენერა-
ლური ასამბლეის ერთ-ერთი მთავარი კომიტეტი.

ადმინისტრირების განმახორციელებელნი

სამეურვეო და არათვითმართვადი ტერიტორიების სისტემის ადმინისტრირების განმახორ-

ციელებელნი იყვნენ გაერო და შემდეგი სახელმწიფოები: ავსტრალია, ბელგია, დანია,
საფრანგეთი, იტალია, ნიდერლანდები, ახალი ზელანდია, პორტუგალია, სამხრეთ აფრიკა
(რომელიც შეიცვალა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციით), ესპანეთი, გაერთიანებული
სამეფო, შეერთებული შტატები.363

სამანდატო, სამეურვეო და არათვითმართვადი ტერიტორიების

საერთაშორისო სტატუსი

ზემოთ განხილულ ყველა სისტემაში მოქმედებდა განსაზღვრული მიზნების მისაღწევად

ადმინისტრირების განმახორციელებლის საერთაშორისო პასუხისმგებლობის პრინციპი.
ამრიგად, სწორედ ამ სუბიექტებს ეკისრებოდათ პასუხისმგებლობა სახელმწიფოთაშორისი
სისტემის სხვა მოქმედი პირების წინაშე მათი განსაკუთრებული ფუნქციების შესრულებას-
თან დაკავშირებით.
ამასთან, საინტერესოა, თავად ტერიტორიები და ამ ტერიტორიებზე მცხოვრები მოსახ-
ლეობა ფლობდნენ თუ არა საერთაშორისო სუბიექტობის თუნდაც შეზღუდულ მასშტაბს?
მეორე საკამათო თემა იყო, ჰქონდათ თუ არა თუნდაც სპეციფიკური გაგებით, ამ
ტერიტორიებს და ხალხებს სუვერენიტეტი მოცემულ ტერიტორიაზე?
დავას ამ თემებზე ნოყიერ ნიადაგს უქმნიდა, მათ შორის, ის მრავალფეროვნებაც, რა
ფორმებითაც განხორციელდა ამ ტერიტორიების ადმინისტრირება რეალურ ცხოვრებაში.
მიუხედავად იმისა, რომ მათ უმრავლესობაში სამთავრობო ფუნქციებს ადმინისტრირების
განმახორციელებელნი ასრულებდნენ, მაინც იყო შემთხვევები, როცა, მაგალითად, ერაყს
ბრიტანეთის მანდატის ქვეშ ჰყავდა საკუთარი მთავრობა.

სუვერენიტეტი

ტერმინი „სუვერენიტეტი“ სამანდატო, სამეურვეო და არათვითმართვად ტერიტორიებთან

მიმართებით, როგორც წესი, მიჩნეულია შეუსაბამოდ. როგორც სერ არნოლდ მაკნეირმა
ჩამოაყალიბა საკუთარ განსხვავებულ მოსაზრებაში მართლმსაჯულების საერთაშორისო
სასამართლოს 1950 წლის სამხრეთ-დასავლეთ აფრიკის საერთაშორისო სტატუსის შესახებ
საკონსულტაციო დასკვნასთან დაკავშირებით (რომელიც გაეროს გენერალური ასამბლეის
მიმართვის საფუძველზე მომზადდა):

363
იხ. ყოფილი სამეურვეო და არათვითმართვადი ტერიტორიების სია გაეროს ოფიციალურ
ვებგვერდზე: <www.un.org/dppa/decolonization/en/history/former-trust-and-nsgts> ხელმისაწვდომია
2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

276
 სამანდატო სისტემა (და საერთაშორისო სამეურვეო სისტემის შესაბამისი
პრინციპები) არის ახალი ინსტიტუტი – ახალი ურთიერთობა ტერიტორიასა და
მის მაცხოვრებლებს, ერთი მხრივ, და მთავრობას შორის, მეორე მხრივ, რომე-
ლიც მათ საერთაშორისო დონეზე წარმოადგენს – ახალი სახეობის საერთა-
შორისო მმართველობა, რომელიც არ ჯდება სუვერენიტეტის ძველ კონცეფცი-
აში და რომლისთვისაც ეს უკანასკნელი უცხოა. 364
მართლაც, ტერმინი „სუვერენიტეტი“, როგორც შიდა და საგარეო პოლიტიკის დამოუკი-
დებლად წარმართვის უნარი, ძირითადად, ეხება სახელმწიფოებს. საერთაშორისო სამარ-
თლის თანახმად, იგი ასევე მიესადაგება საერთაშორისო სამართლის ზოგიერთ სუბიექტს
და ხალხთა მიმართაც გავრცელებულია ხოლმე ეგრეთ წოდებული სახალხო სუვერენი-
ტეტის გაგებით.
სამანდატო, სამეურვეო და არათვითმართვადი ტერიტორიები ზოგადად არ განიხი-
ლებოდნენ როგორც დამოუკიდებელი სუბიექტები, თუნდაც, მაგალითად, იმავე სტატუსში,
როგორც წმინდა საყდარი. ამრიგად, სახელმწიფო სუვერენიტეტის მნიშვნელობა, ისევე
როგორც მისი შეცვლილი ვერსია, რომელიც არსებობს წმინდა საყდრის სტატუსთან
დაკავშირებით, ამ მხრივ, შეიძლება არ იყოს შესაფერისი.
რაც შეეხება „სახალხო სუვერენიტეტის“ მნიშვნელობას, რომლის თავდაპირველი გაგება
იყო ის, რომ სახელმწიფო ხელისუფლების წყარო უნდა იყოს ხალხი, ამ კონტექსტში შეიძ-
ლება იყოს მნიშვნელოვანი, იმ პირობით, თუ ამ კონცეფციას ყოველგვარ ხალხზე გავავრცე-
ლებთ, მათ შორის, სახელმწიფოს ნაწილებზე მცხოვრებ ხალხებზეც. ამასობაში, სამან-
დატო, სამეურვეო და არათვითმართვად ტერიტორიებთან დაკავშირებით, ამ კონცეფციას
მინიმალური გამოყენება ჰქონდა. სამაგიეროდ, პრაქტიკაში უფრო ხშირად გამოიყენებოდა
სახალხო სუვერენიტეტის მოდიფიცირებული გაგება ბუნებრივ რესურსებზე ხალხის
სუვერენიტეტის თვალსაზრისით (საკუთარ ბუნებრივ სიმდიდრესა და რესურსებზე
მუდმივი სუვერენიტეტის ფლობის ხალხთა უფლება), რაც დაადასტურა კიდეც გაეროს
გენერალურმა ასამბლეამ 1962 წელს.365

საერთაშორისო სუბიექტობა

პირველ რიგში, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, მხოლოდ ადმინისტრირების განმახორციე-

ლებლებს აქვთ პასუხისმგებლობა სახელმწიფოთაშორისი სისტემის სხვა მოქმედ პირთა წი-
ნაშე. შეიქმნა სხვადასხვა იურიდიული ინსტრუმენტი, რომლებიც მიზნად ისახავდა ამგვარი
პასუხისმგებლობის დეტალიზაციას – ერთი მხრივ, ზოგადი საერთაშორისო სამართლის
ნორმები, ან ერთა ლიგისა და გაეროს სისტემებში შეტანილი ვალდებულებები, და, მეორე
მხრივ, სამანდატო სისტემასთან დაკავშირებული მრავალმხრივი შეთანხმებები, სამეურვეო
სისტემის შესახებ ორმხრივი სამეურვეო შეთანხმებები (ხელშეკრულებები) და ცალკეული
სამართლებრივი ინსტრუმენტები არათვითმართვად ტერიტორიებთან დაკავშირებით.

364
International Status of South West Africa, Advisory Opinion of 11 July 1950, I.C.J. Reports 1950 128, Separate
Opinion by Sir Arnold McNair.
365
“7. Violation of the rights of peoples and nations to sovereignty over their natural wealth and resources is
contrary to the spirit and principles of the Charter of the United Nations and hinders the development of
international co-operation and the maintenance of peace.” A/RES/1803(XVII) of 14 December 1962 (Permanent
sovereignty over natural resources).

277
შესაბამისად, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში მოქმედებდა სპეციფიკური სამართლებრივი
რეჟიმი საერთაშორისო პასუხისმგებლობის ფარგლებთან დაკავშირებით.
თუმცა ფაქტია ისიც, რომ საერთაშორისო სუბიექტობა, გარკვეულწილად, ასევე მიენიჭა
თვითგამორკვევის ერთეულებსაც სხვადასხვა პროპორციით, რომლის მფლობელადაც
აღიქმებოდა სამანდატო, სამეურვეო ან არათვითმართვად ტერიტორიებზე მცხოვრები
ხალხი. ამიტომ, მართალია, სხვადასხვა მასშტაბით, მაგრამ ყველამ საერთაშორისო
სუბიექტობა მიიღო თვითგამორკვევის პრინციპის საფუძველზე. ამასობაში, არათვით-
მართვადი ტერიტორიების ხალხებს ჰქონდათ საერთაშორისო უფლებების ყველაზე მცირე
ოდენობა, ხოლო ხალხებს გარკვეულ ტერიტორიებზე (მაგალითად, ერაყში ბრიტანეთის
მანდატის დროს) – ყველაზე დიდი.

278
ტერიტორიები საერთაშორისო
ადმინისტრირების ქვეშ
საერთაშორისო რეჟიმი
საერთაშორისო სუბიექტობა
საერთაშორისო უფლებამოსილება
მმართველობითი ფუნქციები
კამბოჯაში გაეროს გარდამავალი მმართველობა
გაეროს გარდამავალი ადმინისტრაცია აღმოსავლეთ სლავონიაში, ბარანიასა და დასავლეთ
სირმიუმში
გაეროს დროებითი ადმინისტრირების მისია კოსოვოში
გაეროს გარდამავალი ადმინისტრაცია აღმოსავლეთ ტიმორში

ზოგადი ცნება

ტერიტორიების საერთაშორისო ადმინისტრირება გულისხმობს სიტუაციებს, როდესაც

ტერიტორია და ხალხი მოქცეულია საერთაშორისო რეჟიმის ქვეშ.
ასეთი საერთაშორისო რეჟიმები მნიშვნელოვნად განსხვავდება. ამგვარ რეჟიმებს შორის
უნდა მოვიაზროთ წინა ქვეთავში განხილული შემთხვევები, თუმცა საერთაშორისო პრაქ-
ტიკაში ასევე ვხვდებით სხვა სახის საერთაშორისო ადმინისტრირების მაგალითებსაც,
რომლებზეც ამ ქვეთავში გავამახვილებთ ყურადღებას.
ტერიტორიების საერთაშორისო ადმინისტრირებისას ზოგჯერ სამთავრობო ფუნქციები
კონკრეტულ ტერიტორიაზე და შესაბამისი ტერიტორიისა და ხალხის საერთაშორისო
სუბიექტობა თითქმის მთლიანად ხორციელდება იმ პირის მიერ, რომელსაც აქვს
გადაცემული მართვის უფლებამოსილება საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად, ანუ
საერთაშორისო ორგანიზაციის, სახელმწიფოს ან სახელმწიფოთა ჯგუფის მიერ საერთა-
შორისო უფლებამოსილების საფუძველზე, როგორც ეს, მაგალითად, სამანდატო და
სამეურვეო ტერიტორიების შემთხვევაში ხდებოდა. ამავე დროს, ასეთი ტერიტორიებისა და
ხალხების საერთაშორისო სუბიექტობას ახორციელებდა ადმინისტრირების განმახორ-
ციელებელი სუბიექტი, ოღონდ უფლებამოსილების ფარგლებში.
თუმცა ზოგჯერ ადმინისტრირების განმახორციელებელ სუბიექტს ძალზე შეზღუდული
უფლებამოსილებები აქვს ხოლმე ტერიტორიასა და ხალხთან მიმართებით, ვინაიდან იგი
ასრულებს მხოლოდ კონკრეტულ მმართველობით ფუნქციებს. ამ შემთხვევებში, ამ
ტერიტორიაზე მყოფი ხალხი და მისი ადგილობრივი მმართველობის სტრუქტურები
ფლობენ საერთაშორისო სუბიექტობის მნიშვნელოვან ნაწილს. მაგალითად, როგორც ეს
მოხდა კოსოვოს შემთხვევაში 2008 წლის შემდეგ, როდესაც კოსოვომ გამოაცხადა საკუთარი
დამოუკიდებლობა.

279
ტერიტორიების საერთაშორისო ადმინისტრირება
საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების შენარჩუნების
მიზნით

ზოგჯერ გაეროს გადაეცემა ხოლმე ტერიტორიების საერთაშორისო ადმინისტრირება მისი

ძირითადი მიზნის – საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების უზრუნველსაყოფად
წესდების 1-ელი (1) მუხლის განსახორციელებლად.
ამ შემთხვევებში გაერო საკუთარი პირდაპირი კონტროლის ქვეშ აქცევს ხოლმე გარ-
კვეულ ტერიტორიებს. მეტიც, ის, როგორც უფლებამოსილი სუბიექტი, იღებს ისეთ გადა-
წყვეტილებებსაც, რომლებიც უშუალო ზეგავლენას ახდენს ადგილობრივი მოსახლეობის
ყოველდღიურ ცხოვრებაზე. შესაბამისად, ამ დროს საერთაშორისო ტერიტორიული ადმი-
ნისტრაციის როლი გაცილებით უფრო მეტია, ვიდრე შეიარაღებული კონფლიქტის შეკავება.
ასეთი მისიების მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები შეზღუდულია უფლებამოსილებით
(მანდატით), თუმცა შეიძლება ეხებოდეს საზოგადოებრივი ცხოვრებისა და საჯარო
ძალაუფლების ყველა სფეროს; კერძოდ, ამ მისიებს შეუძლიათ, განახორციელონ საკანონ-
მდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო ხელისუფლება მოცემულ ტერიტორიასა და
ხალხზე.

ტერიტორიების საერთაშორისო ადმინისტრირების შემთხვევები

ამგვარი მისიების მაგალითებია:

• კამბოჯაში გაეროს გარდამავალი მმართველობა – 1992-1993 წლებში – 1991 წლის
პარიზის სამშვიდობო შეთანხმებების საფუძველზე, რომელმაც გაეროს მისცა სა-
მოქალაქო და ადმინისტრაციული ფუნქციების განხორციელების უფლებამოსილე-
ბა ამ ქვეყანაში; კერძოდ, ადმინისტრაციული სტრუქტურების, მათ შორის, პოლი-
ციის საქმიანობის კონტროლი და ზედამხედველობა, ადამიანის უფლებების პა-
ტივისცემის უზრუნველყოფა, თავისუფალი და სამართლიანი არჩევნების ორგანი-
ზება და ჩატარება. 1992 წელს გაეროს უშიშროების საბჭომ ამ მისიის შექმნის
ნებართვა გასცა.366
• გაეროს გარდამავალი ადმინისტრაცია აღმოსავლეთ სლავონიაში, ბარანიასა და
დასავლეთ სირმიუმში – ხორვატიის აღმოსავლეთ ნაწილებში 1996 წლიდან 1998
წლამდე. გაეროს უშიშროების საბჭოს 1996 წლის რეზოლუციით დადგენილი ეს
მისია აღჭურვილი იყო სამხედრო და სამოქალაქო კომპონენტებით, მათ შორის,
ახორციელებდა დემილიტარიზაციაზე ზედამხედველობას, ქმნიდა დროებით
საპოლიციო ძალებს, ასრულებდა სამოქალაქო ადმინისტრაციისა და საჯარო
სამსახურებთან დაკავშირებულ მოვალეობებს და არჩევნების ორგანიზებას
უზრუნველყოფდა.367
• გაეროს დროებითი ადმინისტრირების მისია კოსოვოში – შეიქმნა გაეროს უშიშ-
როების საბჭოს 1999 წლის რეზოლუციით. რეზოლუციით მოხდა კოსოვოში გაეროს

366
S/RES/745 of 28 February 1992.
367
S/RES/1037 of 15 January 1996, პუნქტები: 1,10.

280
 ეგიდით საერთაშორისო სამოქალაქო და უსაფრთხოების კონტინგენტის განთავ-
სება დროებითი ადმინისტრირების უზრუნველსაყოფად. გარდამავალი ადმინის-
ტრაციის ფუნქციის განხორციელება ხდებოდა კოსოვოში დემოკრატიული თვით-
მმართველი ინსტიტუტების შექმნისა და განვითარების მიზნით.368 თავდაპირვე-
ლად, გაეროს დროებითი მისიის ამოცანა იყო ყოვლისმომცველი – კოსოვოს ტერი-
ტორიასა და ხალხზე საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო ფუნ-
ქციების ადმინისტრირების მოცვით. კოსოვოს მიერ 2008 წელს დამოუკიდებლობის
გამოცხადების მიუხედავად, გაეროს დროებითი ადმინისტრირების მისია კოსოვოში
კვლავ აგრძელებს არსებობას, მაგრამ მისი ყოველდღიური ფუნქციები მინიმუ-
მამდეა დაყვანილი.
 გაეროს გარდამავალი ადმინისტრაცია აღმოსავლეთ ტიმორში – დაარსდა 1999
წელს გაეროს უშიშროების საბჭოს მიერ369 ქვეყანაში ეფექტიანი ხელისუფლების
დამკვიდრების მიზნით, რისთვისაც ადმინისტრაცია ახორციელებდა საკანონ-
მდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო უფლებამოსილებებს გარდამავალ
პერიოდში და ყოველმხრივ ხელს უწყობდა ხელისუფლების ადგილობრივი
სტრუქტურების მომზადებას. აღმოსავლეთ ტიმორი დამოუკიდებელი სახელმწიფო
გახდა 2002 წელს.

368
S/RES/1244 of 10 June 1999, პუნქტები: 5, 10.
369
S/RES/1272 of 25 October 1999, პუნქტები: 1, 2.

281
ამბოხებულები, მეომარი მხარეები და
ეროვნულ-განმათავისუფლებელი
მოძრაობები
მეამბოხეები
მეომარი მხარეები
ეროვნულ-განმათავისუფლებელი
მოძრაობები
ამბოხი
დროებითი ორგანიზებული მთავრობა შეიარაღებული კონფლიქტის პროცესში
პირველი დამატებითი ოქმი 1949 წლის ჟენევის კონვენციებზე
საერთაშორისო კონფლიქტი
საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი
პალესტინის განმათავისუფლებელი ორგანიზაცია
სამხრეთ-დასავლეთ აფრიკის სახალხო ორგანიზაცია

განსხვავება ამბოხებულებს, მეომარ მხარეებს და ეროვნულ-

განმათავისუფლებელ მოძრაობებს შორის

დროდადრო, პრაქტიკაში რთულია ხოლმე აშკარა განსხვავებების პოვნა ამბოხებულებს

(მეამბოხეებს), მეომარ მხარეებსა და ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობებს შო-
რის. მეტიც, ზოგჯერ ესა თუ ის ჯგუფი შეიძლება ადვილად გარდაიქმნას მეორე ან მესამე
სახეობად. ამის მიუხედავად, სამართლებრივი თვალსაზრისით, ეს სახეობები მაინც მნიშვ-
ნელოვნად განსხვავდება:
1. მეამბოხეები მონაწილეობენ თავიანთი მთავრობის წინააღმდეგ ამბოხში. ამბოხი
არის შუა გზა არარეგულარულ ან არაორგანიზებულ სამოქალაქო არეულობებსა და
ორგანიზებულ საბრძოლო მოქმედებებს (ომს) შორის.
2. მეომარი მხარის სტატუსი მიგვანიშნებს საომარი მდგომარეობის არსებობაზე, და
არა უბრალო სამოქალაქო კონფლიქტზე ან არეულობაზე. მეომარი მხარე ამბო-
ხებულთა ჯგუფია, რომელსაც აქვს დროებითი ორგანიზებული მთავრობა შეია-
რაღებული კონფლიქტის პროცესში, იკავებს ტერიტორიის მნიშვნელოვან ნაწილს,
აქვს შიდა ორგანიზაცია, რომელსაც შეუძლია და უნდა აღასრულოს ჰუმანიტარული
სამართლის ნორმები.
3. დეკოლონიზაციის საერთაშორისო პროცესის დროს საერთაშორისო პრაქტიკასა და
სამართალში ჩამოყალიბდა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის სტატუ-
სი გარკვეული აქტორების მიმართ. ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა
არის არა მხოლოდ საკუთარი თავის ან მის მიერ კონტროლირებული ტერიტორიის,
არამედ მთელი ხალხის წარმომადგენელი, იმ ხალხისა, რომელიც თვითგამორ-
კვევის უფლების განხორციელების პროცესშია.

282
სტატუსის ცნობა

საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, ადამიანთა ჯგუფი შეიძლება ჩაითვალოს მეამ-

ბოხედ, მეომარ მხარედ ან ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობად, თუ ის ასეთ სტა-
ტუსშია აღიარებული საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტების მიერ. საყოველთაოდ
აღიარებულია, რომ ამ შემთხვევაში ცნობას აქვს კონსტიტუციური (დამფუძნებელი) ძალა.
ამრიგად, მხოლოდ სათანადო აღიარების შემთხვევაში განიხილება მოცემული ჯგუფი
საერთაშორისო სამართლის სუბიექტად.

შეზღუდული საერთაშორისო სუბიექტობა

ამბოხებულებს, მეომარ მხარეებს და ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობებს აქვთ

შეზღუდული საერთაშორისო სუბიექტობა. ეს სუბიექტობა შეზღუდულია „ბრძოლის ფარ-
გლებით“, რაც ნიშნავს, რომ კონკრეტული ჯგუფი იძენს მხოლოდ თავის ბრძოლასთან
(მაგალითად, დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლა) დაკავშირებით საერთაშორისო უფ-
ლებებსა და მოვალეობებს. შესაბამისად, ამ ფარგლებში მას შეუძლია, დაამყაროს პირ-
დაპირი ურთიერთობები სახელმწიფოებთან, საერთაშორისო ორგანიზაციებთან და
საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტებთან, დადოს საერთაშორისო ხელშეკრულებები
და მონაწილეობა მიიღოს ჩვეულებების ფორმირების პროცესში, ჰქონდეს უფლებები და
მოვალეობები საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის საფუძველზე.
დროთა განმავლობაში სუბიექტობის ფარგლები ფართოვდებოდა. ამ მხრივ, განსაკუთ-
რებით აღსანიშნავია 1977 წლის პირველი დამატებითი ოქმი 1949 წლის ჟენევის კონვენ-
ციებზე, რომელმაც კოლონიური ბატონობის, უცხოელთა ოკუპაციის ან რასისტული რეჟიმე-
ბის შემთხვევებში თვითგამორკვევისათვის ხალხის ბრძოლა საერთაშორისო კონფლიქტის
კატეგორიაში მოაქცია, რისი ძირითადი მიზანიც იყო შეიარაღებულ კონფლიქტში მონაწილე
მხარეების მხრიდან საერთაშორისო კონფლიქტებთან დაკავშირებული საერთაშორისო
ჰუმანიტარული სამართლის ნორმებისა და ესე იგი უფრო მეტი რეგულაციების დაცვა.
ამგვარად, ამბოხებულების, მეომარი მხარეებისა და ეროვნულ-განმათავისუფლებელი
მოძრაობების საერთაშორისო სუბიექტობას ზოგადი და ყოვლისმომცველი ხასიათი არ
აქვს. მათ აქვთ ფუნქციური სუბიექტობა, რაც, ძირითადად, დაკავშირებულია ხალხის თვით-
გამორკვევის უფლების გამოყენებასთან და, საომარი მოქმედებების წარმოების შემთხვე-
ვაში, ჰუმანიტარული სამართლის სტანდარტების დაცვის აუცილებლობასთან.

ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობები

ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობებს დამატებით აქვთ შესაძლებლობა მონაწილე-

ობა მიიღონ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის, აგრეთვე სხვა საერთაშორისო ორგა-
ნიზაციებისა და საერთაშორისო კონფერენციების საქმიანობაში.
მაგალითად, 1974 წლის რეზოლუციის370 თანახმად, გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ
მოიწვია ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობები, რომლებიც აღიარებული იყო

370
A/RES/3247 (XXIX) of 29 November 1974.

283
აფრიკის ერთიანობის ორგანიზაციის მიერ და/ან არაბული სახელმწიფოების ლიგის მიერ
შესაბამის რეგიონებში, რათა მათ მონაწილეობა მიეღოთ დამკვირვებლის სტატუსში
გაეროს კონფერენციაში „სახელმწიფოთა წარმომადგენლობის შესახებ საერთაშორისო
ორგანიზაციებთან ურთიერთობაში“.371 კონფერენციამ კი მიიღო საკუთარი რეზოლუცია
ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობების სტატუსის შესახებ.
უფრო მეტიც, 1988 წელს გენერალურმა ასამბლეამ372 დაადასტურა, რომ პალესტინის
განმათავისუფლებელი ორგანიზაცია და სამხრეთ-დასავლეთ აფრიკის სახალხო ორ-
განიზაცია უფლებამოსილი იყვნენ, გარკვეული სტატუსით დასწრებოდნენ გენერალური
ასამბლეის სესიებს და მონაწილეობა მიეღოთ მის საქმიანობაში უშუალოდ და შუამავლის
გარეშე, გაეგზავნათ და მიეღოთ ოფიციალური დოკუმენტები. ამასთან, ამ ორ ორგანიზაციას
ჰქონდა გაეროს გენერალური ასამბლეის ეგიდით მოწვეულ ყველა საერთაშორისო კონ-
ფერენციაში მონაწილეობის უფლება.

371
United Nations Conference on the Representation of States in Their Relations with International
Organisations, Vienna, Austria, 4 February - 14 March 1975.
372
A/RES/43/160 of 9 December 1988.

284
განსაკუთრებული ბუნების სუბიექტები

ტერიტორიული სუბიექტები
ტრადიციული სუბიექტები
აღიარებული მისია საერთაშორისო ურთიერთობებში

განსაკუთრებული ბუნების ტერიტორიული სუბიექტები

განსაკუთრებული ბუნების – სუი გენერის (sui generis) ტერიტორიული სუბიექტები არიან

საერთაშორისო სამართლის სუბიექტები სპეციფიკურ შემთხვევებში. მათი სტატუსი შეიძ-
ლება განზოგადდეს როგორც ტერიტორიული სუბიექტები, რომლებიც არ არიან აღიარე-
ბული როგორც სახელმწიფოები, მაგრამ განიხილებიან როგორც საერთაშორისო ერთეუ-
ლები კონკრეტულ შემთხვევებსა და სფეროებში.
ამ სტატუსს განაპირობებს ამ სუბიექტების ისტორია და ის, რომ ისინი არსებითად
ახორციელებენ სახელისუფლებო ფუნქციებს თავიანთ ტერიტორიებზე.

განსაკუთრებული ბუნების არატერიტორიული სუბიექტები

განსაკუთრებული ბუნების – სუი გენერის (sui generis) არატერიტორიული, ტრადიციული

სუბიექტების სტატუსი შეიძლება განზოგადდეს როგორც სუბიექტები, რომლებიც არ არიან
სახელმწიფოები, მაგრამ განიხილებიან როგორც საერთაშორისო სამართლის სუბიექტები
კონკრეტულ შემთხვევებსა და სფეროებში.
ასეთი სტატუსის მთავარი მიზეზია ამ სუბიექტების ისტორია და ის, რომ ისინი დღესაც
ახორციელებენ მნიშვნელოვან და სპეციფიკურ აღიარებულ მისიას საერთაშორისო ურ-
თიერთობებში.

285
ტაივანი
ჩინეთის რესპუბლიკა
ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა
თვითგამორკვევის ერთეული
აღიარებული მთავრობის პრეზუმფცია
სუბიექტური კრიტერიუმები

ისტორიული ფონი

ჩინეთის რესპუბლიკა გაეროს ერთ-ერთი დამფუძნებელი წევრია და გაეროს უშიშროების

საბჭოს მუდმივი წევრი იყო მანამ, სანამ გაერომ 1971 წელს მიიღო მისი ჩანაცვლების
შესახებ გადაწყვეტილებები ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკით.
ჩინეთში სამოქალაქო ომმა გამოიწვია ჩინეთის რესპუბლიკის მთავრობის მიერ მატე-
რიკულ ჩინეთზე კონტროლის დათმობა კომუნისტებისთვის და მისი გადასვლა ტაივანზე
1949 წელს. მართალია, ჩინეთის რესპუბლიკა დიდხანს აცხადებდა, რომ იყო ჩინეთის
ერთადერთი ლეგიტიმური წარმომადგენელი საერთაშორისო ასპარეზზე, მაგრამ მისი
ფაქტობრივი იურისდიქცია 1949 წლიდან შემოიფარგლებოდა ტაივანითა და მიმდებარე
კუნძულებით.

5.5 ჩან კაიში (ჩინეთის რესპუბლიკის ლიდერი) და მაო ძედუნი (ჩინეთის სახალხო
რესპუბლიკის ლიდერი)

286
 1971 წელს გენერალურმა ასამბლეამ ოცდამეექვსე სესიაზე მიიღო რეზოლუცია 2758
(„გაეროში ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის კანონიერი უფლებების აღდგენა“), რომელშიც
გენერალურმა ასამბლეამ განაცხადა, რომ ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა არის ჩინეთის
ერთადერთი კანონიერი წარმომადგენელი გაეროში და ჩინეთის რესპუბლიკის (ტაივანის)
მთავრობას ამიერიდან უარი ეთქვა გაეროსა და მასთან დაკავშირებულ ყველა ორგანი-
ზაციაში ჩინეთის წარმომადგენლობაზე.
1971 წლის შემდეგ, ძირითადად, ჩინეთის რესპუბლიკის სახელის მითითებით,373 ტაი-
ვანი ცდილობდა, აღედგინა გაეროში საკუთარი სტატუსი, მაგრამ წარმატების გარეშე. „ერთი
ჩინეთის პოლიტიკის“ შესაბამისად, ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა უარს ამბობდა დიპ-
ლომატიური ურთიერთობების წარმართვაზე ნებისმიერ ქვეყანასთან, რომელიც ცნობდა
ჩინეთის რესპუბლიკას. დღეს გაეროს ათზე მეტი წევრი ქვეყანა (ისევე როგორც წმინდა
საყდარი) ცნობს ჩინეთის რესპუბლიკას, მაგრამ მრავალი სხვა სახელმწიფო ინარჩუნებს
არაოფიციალურ კავშირებს წარმომადგენლობითი ოფისებისა და ინსტიტუტების მეშვეო-
ბით, რომლებიც დე ფაქტო საელჩოებისა და საკონსულოების ფუნქციას ასრულებენ.
მიუხედავად იმისა, რომ ტაივანი სრულად არის თვითმართვადი სუბიექტი, საერთაშორისო
ორგანიზაციების უმეტესობა, რომელშიც ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკაა წევრი ან უარს
ამბობს ტაივანისათვის წევრობის მინიჭებაზე ან აძლევს მას მონაწილეობის უფლებას
მხოლოდ როგორც არასახელმწიფო სუბიექტს (როგორც „სპეციფიკურ ერთეულს“).

ტაივანის საერთაშორისო სტატუსი

• ტაივანი არ არის სახელმწიფო საერთაშორისო სამართლის სუბიექტების დიდი

უმრავლესობისთვის. ერთი მხრივ, მას აქვს სახელმწიფოს თითქმის ყველა ობიექ-
ტური მახასიათებელი, რადგან ნახევარ საუკუნეზე მეტი ხნის განმავლობაში, ფაქ-
ტობრივად, ჩამოყალიბდა კონკრეტული ტერიტორია (ტაივანი და მისი მიმდებარე
კუნძულები) და დამოუკიდებელი მთავრობით მართული ხალხი, რომელსაც (ა) აქვს
უნარი, ურთიერთობებში შევიდეს სხვა სახელმწიფოებთან, (ბ) აქვს მოქმედი
საერთაშორისო ხელშეკრულებები, (გ) აქვს შეზღუდული, მაგრამ მაინც დე იურე
აღიარება, და ა.შ. თუმცა, მეორე მხრივ, დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ საყოველ-
თაო ცნობას ხელს უშლიდა როგორც ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის „ერთი
ჩინეთის პოლიტიკა“, ასევე თავად ტაივანის პოლიტიკაც, რადგან დიდი ხნის
განმავლობაში მისი მთავრობა და ხალხი არ აცხადებდა თავს დამოუკიდებლად და

373
გაეროს გენერალური ასამბლეის სხდომის დღის წესრიგში დამატებითი საკითხის შეტანის შესახებ
შედარებით ახალ მოთხოვნებში ამ სუბიექტს უწოდებდნენ: ჩინეთის რესპუბლიკა ტაივანში (1993,
1994), ჩინეთის რესპუბლიკა ტაივანზე (1995, 1999, 2000), ტაივანი, ჩინეთის რესპუბლიკა (1996), ჩინე-
თის რესპუბლიკა (ტაივანი) (2002, 2003), ტაივანი (2004-2007). მაგალითად, „მოთხოვნა დამატებითი
საკითხის დღის წესრიგში შეტანის შესახებ [გაეროს გენერალური ასამბლეა]: ტაივანზე ჩინეთის
რესპუბლიკის (the Republic of China on Taiwan) განსაკუთრებული საერთაშორისო სიტუაციის შესწავლის
საჭიროების თაობაზე, რათა სრულად იყოს დაცული მისი ოცდასამი მილიონი ადამიანის ძირითადი
უფლება, მონაწილეობა მიიღონ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მუშაობასა და საქმიანობაში.“
2001 წლის 8 აგვისტოს წერილი გაერთიანებული ერების ორგანიზაციისადმი, ხელმოწერილი ბელი-
ზის, ბურკინა ფასოს, ჩადის, დომინიკის, სალვადორის, გამბიის, ნიკარაგუის, პალაუს, სენეგალისა და
ტუვალუს წარმომადგენლების მიერ <https://digitallibrary.un.org/record/446790#record-files-collapse-
header> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

287
 არ მიუყვებოდა დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ ჩამოყალიბების გზას. უფრო მეტიც,
დიდი ხნის განმავლობაში ჩინეთის რესპუბლიკის (ტაივანის) ხედვა იყო, რომ სწო-
რედ ის წარმოადგენდა მთელს ჩინეთს.374
• საერთაშორისო სამართლის სუბიექტების დიდი უმრავლესობისთვის ტაივანი წარ-
მოადგენს საერთაშორისო სამართლის განსაკუთრებულ (სპეციფიკურ) სუბიექტს
(ერთეულს). საერთაშორისო ხელშეკრულებებისა და საერთაშორისო სამართლის
ჩვეულებით ნორმებში მისი სტატუსი განისაზღვრება: ტაივანის (ჩინეთის ტაიპეის)
დამოუკიდებელი საბაჟო ტერიტორია, თევზჭერის სუბიექტი,375 მეტეოროლოგიური
სუბიექტი, საავიაციო სუბიექტი, საინვესტიციო სუბიექტი (მაგალითად, ორმხრივი
საინვესტიციო ხელშეკრულებებით). 1990-იანი წლებიდან ტაივანი შესაძლოა, დამა-
ტებით განვიხილოთ როგორც თვითგამორკვევის ერთეული დამოუკიდებელი
სახელმწიფოს ჩამოყალიბებისკენ სწრაფვით.

ტაივანის მაგალითის მნიშვნელობა საერთაშორისო

სამართლისთვის

ტაივანის მაგალითი:
1. ხაზს უსვამს მთავრობების ცნობის საერთაშორისო მოდელის მნიშვნელობას და
სახელმწიფოთაშორის დონეზე აღიარებული მთავრობის პრეზუმფციის ძლიე-
რებას. მიუხედავად იმისა, რომ ჩინეთი არის საერთაშორისო უშიშროების სისტემის

374
უმეტეს შემთხვევაში, დიპლომატიური ურთიერთობები ჩინეთის რესპუბლიკასთან არ გულისხ-
მობდა ჩინეთის რესპუბლიკის (ტაივანი) დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ აღიარებას, არამედ იყო მისი
ცნობა მთელი ჩინეთის წარმომადგენლად. უფრო მეტიც, დიდი ხნის განმავლობაში ჩინეთის რეს-
პუბლიკის მთავრობა თავის დიპლომატიურ მოკავშირეებს სთხოვდა ჩინეთის ერთადერთ კანონიერ
წარმომადგენლად ჩინეთის რესპუბლიკის აღიარებას. მხოლოდ 90-იანი წლებიდან შეიცვალა მისი პო-
ლიტიკა და შეეგუა ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის პარალელურად მისი აღიარების შესაძლებლობას.
როგორც ეს აღწერილია პუბლიკაციაში 2020-2021 Taiwan at a Glance: „1991 წლიდან მთავრობამ დაა-
დასტურა, რომ მისი იურისდიქცია ვრცელდება მხოლოდ მის მიერ კონტროლირებად ტერიტო-
რიებზე.“ (1st edn, Ministry of Foreign Affairs, Republic of China (Taiwan) 2020) 24. ამასთან, ჩინეთის სახალ-
ხო რესპუბლიკა მუდმივად ეწინააღმდეგებოდა „დაყოფილი ქვეყნების პარალელური წარმომად-
გენლობის მოდელს“ (მოდელი, რომელიც არსებობს, მაგალითად, ორი კორეის შემთხვევაში). რო-
გორც ხაზგასმით არის ნათქვამი იაუშეი ჯოზეფ ვუს, ჩინეთის რესპუბლიკის (ტაივანი) საგარეო საქმეთა
მინისტრის, მოხსენებაში (რომელიც მან წარადგინა საკანონმდებლო იუანის საგარეო და ეროვნული
თავდაცვის კომიტეტში 2020 წლის 28 სექტემბერს): „ჩინეთს არასოდეს შეუწყვეტია საერთაშორისო
ასპარეზიდან ტაივანის იზოლირების მცდელობა. … როგორც ასეთი, ის აგრძელებს ტაივანის მიმართ
„ერთი ქვეყანა, ორი სისტემის“ მოდელის გავრცელების მცდელობებს და განაგრძობს რიტორიკულ
თავდასხმებსა და სამხედრო დაშინებას. ჰონგ კონგის შემდეგ, ტაივანი გახდა ჩინეთის შემდეგი
სამიზნე.“ <h ps://bit.ly/3g9xeM1> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.
375
“Pursuant to paragraph 1 of the Protocol, the Separate Customs Territory of Taiwan, Penghu, Kinmen and
Matsu shall become a Member of the World Trade Organization on 1 January 2002.” Protocol of Accession of
the Separate Customs Territory of Taiwan, Penghu, Kinmen and Matsu to the Marrakesh Agreement Establishing
the World Trade Organisation, done at Doha on 11 November 2001 <https://docs.wto.org> ხელმისაწვდომია
2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით. ტაივანი მოხსენიებულია როგორც “Fishing Entity of Taiwan”,
თევზჭერასთან დაკავშირებულ კონვენციებსა და ინსტიტუციებში. იხ. <https://www.fao.org/fi-
shery/en/organization/rfb/ccsbt>, “National Plan of Action of the Republic of China (Taiwan) to Prevent, Deter
and Eliminate Illegal, Unreported and Unregulated (IUU) Fishing” <http://extwprlegs1.fao.org/docs/-
pdf/tw156413.pdf> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

288
 ერთ-ერთი ცენტრალური საყრდენი და გაეროს უშიშროების საბჭოს მუდმივი წევრი,
ამ ზესახელმწიფოს მიმართაც კი, ჩინეთის რესპუბლიკის მთავრობის ჩანაცვლებას
ჩინეთის მატერიკული ტერიტორიის მმართველი ეფექტიანი მთავრობით საკმაოდ
დიდი დრო დასჭირდა.
2. ადასტურებს ეფექტიანობის პრინციპის მნიშვნელობას, ვინაიდან დროთა განმავ-
ლობაში ეს პრინციპი უფრო მეტ ძალას იძენს და სახელმწიფოთაშორის დონეზე
გარკვეულ მომენტში პრაქტიკის (რეალობის) ნორმატიული ძალა ამარცხებს ხოლმე
აღიარებული მთავრობის პრეზუმფციასაც კი.
3. ამტკიცებს საერთაშორისო სტატუსის დასადგენად მკაფიოობისა და თანამიმდევ-
რულობის უაღრესად დიდ მნიშვნელობას სუბიექტურ კრიტერიუმებთან მიმარ-
თებით (სუბიექტის თვითაღქმა და სხვების საპასუხო აღქმა), რადგან ამ შემთხვევაში
ჩინეთის რესპუბლიკის (ტაივანის) იურიდიულ სტატუსთან დაკავშირებით ორივე
მხრიდან არსებულმა გაურკვევლობამ (რომელიც სახეზე იყო დიდი ხნის განმავ-
ლობაში) მნიშვნელოვანწილად განაპირობა ტაივანის ასეთი მრავალწახნაგოვანი
ამჟამინდელი საერთაშორისო სტატუსი.

5.6 ტაივანის საერთაშორისო სტატუსი

ტაივანი

უმრავლესობისთვის უმცირესობისთვის

არ არის სახელმწიფო სახელმწიფოა

უმეტესწილად
ჩინეთის რესპუბლიკის
არის განსაკუთრებული ფორმატში
(სპეციფიკური) სუბიექტი

მაგ., თევზჭერის სუბიექტი,

მეტეოროლოგიური
სუბიექტი, საავიაციო
სუბიექტი, საინვესტიციო
სუბიექტი

1990-იანი წლებიდან –
ასევე თვითგამორკვევის
ერთეული

289
ჰონგ კონგი
ახალი ტერიტორიების იჯარა
ჩინურ-ბრიტანული ერთობლივი დეკლარაცია
ერთი ქვეყანა, ორი სისტემა
ფართო ავტონომიური სტატუსი
თვითმართვადი ტერიტორია
სპეციფიკური სუბიექტი
ჰონგ კონგის სპეციალური ადმინისტრაციული რეგიონი
ჰონგ კონგი, ჩინეთი

ისტორიული ფონი

ოპიუმის პირველი ომის შემდეგ (1839–1842) ბრიტანული შეიარაღებული ძალების მიერ ჰონგ
კონგის კუნძულის ოკუპაციის ფორმალიზება მოხდა 1842 წლის ნანკინგის ხელშეკრულებით,
რომლის თანახმადაც, ჩინეთი დიდ ბრიტანეთს გადასცემდა (უთმობდა) კუნძულ ჰონგ
კონგს.376 იმავე წელს გამოიცა სამეფო ქარტია, სადაც ჰონგ კონგი გამოცხადდა სამეფო ტახ-
ტის კოლონიად. 1860 წლის „მეგობრობის კონვენციის“ მიხედვით, გარკვეული ტერიტორი-
ები (მაგალითად, კოულუნის ნახევარკუნძულის ნაწილი) დაემატა კოლონიის თავდაპირველ
ტერიტორიას.377 დაბოლოს, კოლონიისა და, ზოგადად, ბრიტანული ინტერესების და-
საცავად რეგიონში, თანამედროვე ჰონგ კონგის ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი (ეგრეთ წო-
დებული „ახალი ტერიტორიები“)378 99-წლიანი იჯარით გადაეცა გაერთიანებულ სამეფოს
უსასყიდლოდ „ჰონგ კონგის ტერიტორიის გაფართოების თაობაზე“ 1898 წლის კონვენციით
(ახალი ტერიტორიების იჯარა).
1997 წელს ჰონგ კონგი გახდა ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის სპეციალური ადმინისტრა-
ციული რეგიონი (SAR) ავტონომიის მაღალი ხარისხით.
1984 წლის ჩინურ-ბრიტანულ ერთობლივ დეკლარაციაში ფორმულირებული „ერთი
ქვეყანა, ორი სისტემა“ პრინციპის საფუძველზე, ჰონგ კონგს ჩინეთისგან განსხვავებული
პოლიტიკური და ეკონომიკური სისტემა აქვს. თავდაცვისა და საგარეო პოლიტიკური და
დიპლომატიური ურთიერთობების გარდა, ჰონგ კონგი ინარჩუნებს დამოუკიდებელ საკანონ-
მდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებას. თუმცა, იმავდროულად, ჰონგ
კონგი ავითარებს ურთიერთობებს საერთაშორისო სამართლის სუბიექტებთან ცალკეულ
სფეროებში.

376
ნანკინგის ხელშეკრულების III მუხლი.
377
მეგობრობის კონვენციის VI მუხლი. “Approximately 3.5 square miles of territory were added to the Co-
lony’s original 32 square miles by this convention in the form of Stonecutters Island and the Kowloon Peninsula
south of present-day Boundary Street.” The United States of America, Department of State, International
Boundary Study, No. 13, April 13 1962, China Hong Kong Boundary (Country Codes: CH-HK), The Geographer
Office of the Geographer Bureau of Intelligence and Research <https://docplayer.net/12052355-International-
boundary-study-china-hong-kong-boundary.html> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომა-
რეობით.
378
“The New Territories include approximately 355 square miles”, იქვე.

290
5.7 ჩინურ-ბრიტანული ერთობლივი დეკლარაციის მომზადება

ჩინეთის ლიდერი დენ სიაოპინი და ბრიტანეთის პრემიერმინისტრი მარგარეტ ტეტჩერი

ჰონგ კონგის საერთაშორისო სტატუსი

• ჰონგ კონგი არ არის სახელმწიფო.

• ის არის ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის სუვერენული ტერიტორია ფართო ავტო-
ნომიური სტატუსით, რომელიც გარანტირებულია 50 წლის განმავლობაში 1997 წლი-
დან (გაერთიანებული სამეფოს მიერ ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკაზე ჰონგ კონგთან
მიმართებით უფლებების გადაცემიდან [ანუ XXI საუკუნის შუა პერიოდამდე]).
• ის არის თვითმართვადი ტერიტორია დამოუკიდებლობის პრეტენზიის გარეშე;
• მეორე მხრივ, ჰონგ კონგი არის საერთაშორისო სამართლის სპეციფიკური სუბიექ-
ტი (ერთეული). საერთაშორისო სამართლის სხვადასხვა ნორმაში ის მოცემულია
როგორც: თავისუფალი ზონა, განცალკევებული საბაჟო ტერიტორია, განცალკევებუ-
ლი საიმიგრაციო ტერიტორია და ა.შ. ჰონგ კონგის ძირითადი კანონის თანახმად,
ჰონგ კონგის სპეციალური ადმინისტრაციული რეგიონის მთავრობის წარმომად-
გენლებს შეუძლიათ, როგორც ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის მთავრობის დელე-
გაციების წევრებმა, მიიღონ მონაწილეობა დიპლომატიურ დონეზე მოლაპარა-
კებებში, რომლებიც პირდაპირ გავლენას ახდენს რეგიონზე. ამასთან, ჰონგ კონგის
სპეციალურ ადმინისტრაციულ რეგიონს აქვს უფლება, სახელის – „ჰონგ კონგი,
ჩინეთი“ – გამოყენებით განავითაროს ურთიერთობები და დადოს და შეასრულოს

291
 ხელშეკრულებები საერთაშორისო სამართლის სუბიექტებთან (მათ შორის, საერ-
თაშორისო ორგანიზაციებთან) ისეთ სფეროებში, როგორებიცაა: ეკონომიკა, ვაჭ-
რობა, ფინანსები, ნაოსნობა, კომუნიკაციები, ტურიზმი, კულტურა და სპორტი.379
• 1997 წლიდან მოყოლებული, ჰონგ კონგმა დადო მრავალი საერთაშორისო ხელ-
შეკრულება საკმაოდ მრავალფეროვან სფეროებში. ამ საერთაშორისო ხელშეკრუ-
ლებებთან დაკავშირებით, ჰონგ კონგი შეიძლება ჩაითვალოს საერთაშორისო
ვალდებულებების მქონე საერთაშორისო სამართლის სუბიექტად განსაკუთრებუ-
ლი (სპეციფიკური) ერთეულის (სუბიექტის) სტატუსით.

ჰონგ კონგის მაგალითის მნიშვნელობა საერთაშორისო

სამართლისთვის

ჰონგ კონგის მაგალითი:

• ადასტურებს ისტორიული განვითარების მნიშვნელობას საერთაშორისო სტატუსის
დადგენისათვის, რადგან 150 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში ბრიტანული მმარ-
თველობის ქვეშ აქ ჩამოყალიბდა პოლიტიკური და ეკონომიკური სისტემა, რომე-
ლიც მნიშვნელოვნად განსხვავდება ჩინეთისგან და რომელსაც აქვს ძლიერი
თვითმმართველობის ტრადიცია.
• ნათლად აღნიშნავს სუბიექტური ფაქტორების გავლენას სახელმწიფოს ფორმი-
რებაზე – რაც გულისხმობს სუბიექტურ თვითაღქმას (ამ შემთხვევაში – „ერთი ქვე-
ყანა, ორი სისტემა“) და სხვების საპასუხო აღქმას; ვინაიდან ჰონგ კონგს არ აქვს
ოფიციალურად დეკლარირებული და თანამიმდევრული პრეტენზია დამოუკიდე-
ბელ სახელმწიფოებრიობაზე და, როგორც ცნობილია, თანამედროვე ეპოქაში
საკუთარი საერთაშორისო სტატუსის (ანუ ამ შემთხვევაში, დამოუკიდებელი სახელ-
მწიფოებრიობის) ოფიციალური დეკლარირების გარეშე სხვა სუბიექტების მიერ ამ
სტატუსის აღიარება შეუძლებელია.
• მიგვანიშნებს, თუ რაოდენ მრავალფეროვანი შესაძლოა იყოს sui generis ტერიტო-
რიული ერთეულები საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად.

379
ჰონგ კონგის ძირითადი კანონის 150-ე და 151-ე მუხლები, ინგლისური ვერსია ხელმისაწვდომია
შემდეგ ვებგვერდზე: <www.basiclaw.gov.hk/en/basiclaw/chapter7.html> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19
სექტემბრის მდგომარეობით.

292
5.8 ჰონგ კონგის საერთაშორისო სტატუსი

ჰონგ კონგი

არ არის სახელმწიფო

არის ჩინეთის სახალხო

რესპუბლიკის
სუვერენული ტერიტორია
ფართო ავტონომიური
სტატუსით – არის
სპეციალური
ადმინისტრაციული
რეგიონი

არის განსაკუთრებული
(სპეციფიკური) სუბიექტი

მაგ., თავისუფალი ზონა,

განცალკევებული საბაჟო
ტერიტორია,
განცალკევებული
საიმიგრაციო ტერიტორია

293
წმინდა საყდარი და ვატიკანი
ლატერანის პაქტები
მორიგების ხელშეკრულება
სუვერენიტეტი ვატიკანზე
წმინდა საყდრის სუვერენიტეტი საერთაშორისო სფეროში
ქალაქი ვატიკანი
წმინდა საყდრისა და ვატიკანის ნეიტრალიტეტი
სტატუსი დამოუკიდებელი ნებისმიერი ტერიტორიული სუვერენიტეტისგან
კონკორდატები
მუდმივი დამკვირვებელი არაწევრი სახელმწიფო
განსაკუთრებული ბუნების ტერიტორიული ერთეული

ისტორიული ფონი

ეგრეთ წოდებული პაპის სახელმწიფოები წარმოადგენდა ტერიტორიებს იტალიაში VIII

საუკუნიდან 1870 წლამდე პაპის სუვერენული მმართველობის ქვეშ.380 იტალიის გაერ-
თიანება დასრულდა პაპის სახელმწიფოების ანექსირებით. 1871 წელს იტალიის სამეფოს
დედაქალაქი გახდა რომი.

ლატერანის პაქტები

მას შემდეგ წმიდა საყდარს ოფიციალური სუვერენული ტერიტორია არ ჰქონდა 1929 წლამდე,
სანამ არ შედგა ლატერანის პაქტები (ლატერანის პაქტები [შეთანხმებები] შედგება
მორიგების ხელშეკრულების, ფინანსური კონვენციისა და კონკორდატისაგან),381 რომლი-
თაც დაკანონდა წმიდა საყდრის საერთაშორისო სტატუსი და მისი სუვერენიტეტი ვატიკანზე.
1984 წელს იტალიამ და წმინდა საყდარმა ხელი მოაწერეს ხელშეკრულებას ლატერანის
კონკორდატში შესწორების შესახებ. ამავე დროს, მხარეებმა განაცხადეს ახალი გაგება
ლატერანის პაქტების ზოგიერთ საწყის პრინციპსა და წესთან დაკავშირებით, რათა „შე-
საბამისი დაზუსტებების საშუალებით უზრუნველყონ ლატერანის პაქტებისა და შეთან-
ხმებული შესწორებების საუკეთესო შეფარდება, თავიდან აიცილონ მათ ინტერპრეტა-
ციასთან დაკავშირებული ნებისმიერი სირთულე.“382

380
“The popes fostered a special relationship with the Franks by playing upon the Carolingians’ veneration of St
Peter, and finally in response to papal pleas Charles led an expedition to Italy which resulted in the take-over of
the Lombard kingdom in 774. The momentous repercussions of this step included the creation of a papal state
which remained a major factor on the Italian scene until 1870.” The Oxford illustrated history of Medieval
Europe, George Holmes (ed) (Oxford University Press 1988) 20.
381
“The Lateran Pacts of 1929 contained three sections – the Treaty of Conciliation (27 articles) which established
Vatican City as an independent state, restoring the civil sovereignty of the Pope as a monarch, the Financial
Convention annexed to the treaty (3 articles) which compensated the Holy See for loss of the papal states, and the
Concordat (45 articles), which dealt with the Roman Catholic Church’s ecclesiastical relations with the Italian State.”
<www.uniset.ca/nold/lateran.htm> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.
382
მაგალითად, გამოცხადდა, რომ: “the principle of the Catholic religion as the sole religion of the Italian
State, originally referred to by the Lateran Pacts, shall be considered to be no longer in force.”
<http://bit.ly/37kyYux> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

294
5.9 ვატიკანი

წმიდა საყდარი

წმინდა საყდარი383 მოიცავს შემდეგ მნიშვნელობებს:

1. ერთი მხრივ, იგი აღნიშნავს რომის კათოლიკური ეკლესიის საეპისკოპოსო იურის-
დიქციას, რომელსაც ხელმძღვანელობს რომის ეპისკოპოსი – პაპი, რომელიც, ამავე
დროს, არის „ეპისკოპოსთა კოლეგიის384 ხელმძღვანელი, ქრისტეს ნაცვალი და
დედამიწაზე უნივერსალური ეკლესიის მოძღვარი.“ 385

383
“The Holy See (Latin: Sancta Sedes, "holy chair") is the episcopal jurisdiction of the Catholic Church in Rome.”
იხ. <www.usccb.org/offices/general-secretariat/holy-see> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის
მდგომარეობით.
384
“Can. 336 The head of the College of Bishops is the Supreme Pontiff, and its members are the Bishops by
virtue of their sacramental consecration and hierarchical communion with the head of the College and its
members. This College of Bishops, in which the apostolic body abides in an unbroken manner, is, in union with
its head and never without this head, also the subject of supreme and full power over the universal Church. Can.
337 §1 The College of Bishops exercises its power over the universal Church in solemn form in an Ecumenical
Council.” Code of Canon Law, Part II: The Hierarchical Constitution of the Church. In this book is used the English
version of the Code of Canon Law, <www.intratext.com/IXT/ENG0017/_INDEX.HTM> ხელმისაწვდომია 2022
წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.
385
“Can. 331 The office uniquely committed by the Lord to Peter, the first of the Apostles, and to be transmitted
to his successors, abides in the Bishop of the Church of Rome. He is the head of the College of Bishops, the Vicar
of Christ, and the Pastor of the universal Church here on earth. Consequently, by virtue of his office, he has
supreme, full, immediate and universal ordinary power in the Church, and he can always freely exercise this
power.” Code of Canon Law, იქვე.

295
 2.მეორე მხრივ, წმიდა საყდარი გულისხმობს კათოლიკური ეკლესიის ცენტრალურ
ხელისუფლებას, რომელიც შედგება მღვდელმთავრის, სახელმწიფო სამდივნოს,
ეკლესიის საზოგადოებრივ საქმეთა საბჭოსა და რომის კურიის სხვა ინსტი-
ტუტებისგან.386
3. საერთაშორისოსამართლებრივი თვალსაზრისით, წმინდა საყდარი:
• არის დამოუკიდებელი სუვერენული ერთეული (სუბიექტი). მორიგების
ხელშეკრულების თანახმად, „იტალია აღიარებს წმინდა საყდრის სუვერე-
ნიტეტს საერთაშორისო სფეროში როგორც მისი ბუნების ხელშეუვალ
(განუყოფელ) ატრიბუტს, მისი ტრადიციის შესაბამისად და მსოფლიოს
წინაშე მისი მისიის შესრულების საჭიროებისათვის.“ 387
• ფლობს ქალაქ ვატიკანს (ინგლ. Vatican City) რომში როგორც მის სუვე-
რენულ ტერიტორიას. ზოგიერთი საერთაშორისო მკვლევარი მას ასევე
მიიჩნევს ვატიკანის „მთავრობად“.388 მორიგების ხელშეკრულების თანახ-
მად, „იტალია ცნობს წმინდა საყდრის სრულ საკუთრებას და ექსკლუზიურ
და აბსოლუტურ ძალაუფლებას და იურისდიქციას ვატიკანზე, როგორც ის
ამჟამად შექმნილია ...“ 389
• დებს საერთაშორისო ხელშეკრულებებს.390
• ამყარებს დიპლომატიურ ურთიერთობებს საერთაშორისო სამართლის
სხვა სუბიექტებთან.
წმინდა საყდარს მართავს რომის კურია (Curia Romana) პაპის სახელით,391 რომელიც
ცენტრალიზებული მთავრობის მსგავსია.392 კურია შედგება სტრუქტურული ქვედანაყოფე-
ბისგან, მათ შორის არის სახელმწიფო სამდივნო, რომელსაც ხელმძღვანელობს და
კოორდინაციას უწევს კარდინალი სახელმწიფო მდივანი. ეს უკანასკნელი ასევე წარმართავს

386
“Can. 361 In this Code the terms Apostolic See or Holy See mean not only the Roman Pontiff, but also, unless
the contrary is clear from the nature of things or from the context, the Secretariat of State, the Council for the
public affairs of the Church, and the other Institutes of the Roman Curia.” Code of Canon Law, იქვე.
387
მე-2 მუხლი, მორიგების ხელშეკრულება (Treaty of Conciliation) ხელმისაწვდომია ვატიკანის ოფიცია-
ლურ ვებგვერდზე: <www.vaticanstate.va/phocadownload/laws-decrees/LateranTreaty.pdf> ხელმისაწვდო-
მია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.
388
“in the case of the Vatican City the strength and influence of the government – the Holy See – have
compensated for a tiny territory and the lack of a permanent population.” Crawford (სქოლიო 284) 223.
389
მორიგების ხელშეკრულების მე-3 მუხლი.
390
მაგალითად, კონკორდატი წმიდა საყდარს და გერმანიის რაიხს შორის (1933), კონკორდატი წმინდა
საყდარს და ესპანეთს შორის (1953), კონკორდატი წმინდა საყდარს და პოლონეთის რესპუბლიკას
შორის (1993) და ა.შ. <www.va can.va/roman_curia/secretariat_state/index_concorda -accordi_en.htm>
ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.
391
“Can. 360 The Supreme Pontiff usually conducts the business of the universal Church through the Roman
Curia, which acts in his name and with his authority for the good and for the service of the Churches. The Curia
is composed of the Secretariat of State or Papal Secretariat, the Council for the public affairs of the Church, the
Congregations, the Tribunals and other Institutes. The constitution and competence of all these is defined by
special law.” Code of Canon Law, Part II: The Hierarchical Constitution of the Church, (სქოლიო 384).
392
“In exercising supreme, full, and immediate power in the universal Church, the Roman pontiff makes use of
the departments of the Roman Curia which, therefore, perform their duties in his name and with his authority
for the good of the churches and in the service of the sacred pastors.” <www.vatican.va/roman_curia/in-
dex.htm> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

296
ეკლესიის საზოგადოებრივ საქმეთა საბჭოს, კონგრეგაციებს, ტრიბუნალებსა და სხვა
ინსტიტუტებს.
მორიგების ხელშეკრულების თანახმად, დადასტურდა წმინდა საყდრისა და ვატიკანის
ნეიტრალიტეტი:
რაც შეეხება მის სუვერენიტეტს საერთაშორისო დონეზე, წმინდა საყდარი
აცხადებს, რომ სურს, დარჩეს და დარჩება სხვა სახელმწიფოებს შორის ნების-
მიერი დროებითი კონფლიქტისა და ასეთი საკითხების გადასაწყვეტად მოწო-
დებული საერთაშორისო კონგრესების მიღმა, თუ კონფლიქტის მხარეები
ორმხრივად არ მიმართავენ მას სამშვიდობო მისიის განსახორციელებლად;
იგი იტოვებს უფლებას, ნებისმიერ შემთხვევაში გამოიყენოს თავისი ზნეობ-
რივი და სულიერი ძალა. შესაბამისად, ვატიკანი ყოველთვის და ნებისმიერ
შემთხვევაში ჩაითვლება ნეიტრალურ და ხელშეუხებელ ტერიტორიად.393

სახელმწიფოებრიობა და ვატიკანი

 ვატიკანს, არსებითად, მუდმივი მოსახლეობა არ ჰყავს სახელმწიფოებრიობის ერთ-

ერთი კრიტერიუმის (ელემენტის) მნიშვნელობით. მისი მოსახლეობა მხოლოდ
წმინდა საყდრის საქმიანობის მხარდასაჭერად არსებობს.
 ვატიკანის „მთავრობა“ არის რომის პაპი და ის ინსტიტუტები, რომლებიც უფლება-
მოსილებას პაპის სახელით ახორციელებენ.394 თავად პაპი არის კათოლიკური ეკლე-
სიის მეთაური, მისი „უმაღლესი იერარქი“ და მისი უფლებამოსილება სცდება ვატი-
კანის მმართველის სტატუსს.
 არ არსებობს მკაფიო და საკმარისი ცნობა ქალაქ ვატიკანისა, როგორც სახელმწი-
ფოსი, საერთაშორისო სამართლის სუბიექტების მიერ.
 ამიტომ, ვატიკანი არ შეიძლება ჩაითვალოს სახელმწიფოდ, ტრადიციული გაგე-
ბით.395

393
24-ე მუხლი.
394
როგორც ვატიკანის ოფიციალურ გვერდზეა აღწერილი: “the form of government in the “Vatican City
State” is the absolute monarchy. Its head is the Supreme Pontiff, who has the fullness of legislative, executive
and judicial powers. In addition to the Supreme Pontiff, legislative power is exercised in his name by the
Pontifical Commission for the Vatican City State (Pontificia Commissione per lo Stato della Città del Vaticano)
made up of a Cardinal President and other Cardinals, appointed for a five-year term. Executive power is
delegated to the President of the Pontifical Commission, who, in this capacity, assumes the name of President
of the Governorate (Governatorato). Judicial power is exercised, on behalf of the Supreme Pontiff, by certain
organs of the judicial system.” <https://bit.ly/2XyneCg> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის
მდგომარეობით.
395
თუმცა ზოგიერთი მკვლევარი ვატიკანს განიხილავს როგორც სახელმწიფოს. მაგალითად, ჯეიმს
კროუფორდი ჯერ ერთ-ერთი ავტორის სიტყვებს გვახსენებს: “As Duursma notes: The criterion of
independence aims to distinguish one State from another so that one territorial entity is not just the
continuation of another territorial entity. The Holy See however is neither a State nor a territorial entity.
Moreover, it is an authority which partly coincides with certain Vatican temporal governmental institutions and
which operates from inside the Vatican City. Thus the presence of the Holy See cannot preclude the Vatican
City’s statehood, because the Vatican City is not subject to any external influence.” საბოლოოდ, კროუფორდი
შემდეგ დასკვნას გვთავაზობს: “For all these reasons, it is clear that the Vatican City is a State in international
law, despite its size and special circumstances.” Crawford (სქოლიო 284) 225.

297
სახელმწიფოებრიობა და წმინდა საყდარი

• წმინდა საყდარი მთელი მსოფლიოს კათოლიკეების ცენტრალური ინსტიტუციაა და

ყველა მორწმუნე წარმოადგენს მის სამწყსოს. არ შეიძლება ითქვას, რომ მას ჰყავს
„მუდმივი მოსახლეობა“, სახელმწიფოებრიობის ერთ-ერთი კრიტერიუმის მნიშვ-
ნელობით.
• წმინდა საყდარი ფლობს სუვერენიტეტს ვატიკანზე, თუმცა მისი საერთაშორისო
სტატუსი დამოუკიდებელია ნებისმიერი ტერიტორიული სუვერენიტეტისგან.
უფრო მეტიც, წმინდა საყდარი არ მონაწილეობს სახელმწიფოთაშორის სისტემაში
როგორც გარკვეული ტერიტორიის მთავრობა. მისი საერთაშორისო მისია სცდება
ვატიკანის მმართველობას.
• მაშასადამე, წმინდა საყდარი არ შეიძლება ჩაითვალოს სახელმწიფოდ, ტრადი-
ციული გაგებით, და მასზე, როგორც სახელმწიფოზე, ცალკეული მითითებები უნდა
განიმარტოს მხოლოდ მის საერთაშორისო სუბიექტობაზე მითითებად.

წმინდა საყდრისა და ვატიკანის საერთაშორისო სტატუსი

• ლატერანის შეთანხმებების საფუძველზე წმინდა საყდრის სუვერენიტეტი დადას-

ტურებულია როგორც თანდაყოლილი ატრიბუტი მისი ტრადიციებისა და მსოფ-
ლიოს წინაშე მისიის საჭიროებების შესაბამისად. ამგვარად, როგორც ზემოთ აღი-
ნიშნა, მისი სუვერენიტეტი დამოუკიდებელია ტერიტორიისაგან.
• საერთაშორისო სამართლის ძირითადი სუბიექტი არის წმინდა საყდარი როგორც sui
generis სუბიექტი. წმიდა საყდრის სუბიექტობა განსხვავდება ვატიკანის სუბიექტო-
ბისგან, თუმცა ორივე წარმონაქმნის უმაღლესი ხელისუფლება ხორციელდება პაპის
მიერ. წმინდა საყდარს შეუძლია, თავისი სახელით იმოქმედოს სახელმწიფოთაშორის
სისტემაში. მას შეუძლია, დადოს იურიდიულად სავალდებულო საერთაშორისო ხელ-
შეკრულებები, მათ შორის სპეციფიკური ხელშეკრულებები, რომლებიც ცნობილია კონ-
კორდატების სახელით. მას აქვს დიპლომატიური ურთიერთობები გაეროს წევრთა
შთამბეჭდავ უმრავლესობასთან. წმინდა საყდრის დიპლომატიურ მისიებზე ვრცელ-
დება დიპლომატიური სამართლის პრინციპები და ნორმები. ის არის „წევრი სახელ-
მწიფო“ სხვადასხვა სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციაში. იგი მუდმივი დამკვირ-
ვებელი არაწევრი სახელმწიფოს სტატუსში არის აღიარებული გაეროში 1964 წლის 6
აპრილიდან396 (ინგლ. Permanent Observer State at the United Nations).397

396
საერთოდ, შეიძლება ჩამოვთვალოთ ხუთი სახის მუდმივი დამკვირვებელი გაეროში: 1. არაწევრი
სახელმწიფოები; 2. გაეროს სისტემის სპეციალიზებული სააგენტოები; 3. სამთავრობათაშორისო
ორგანიზაციები, რომლებიც არ შედიან გაეროს სისტემაში; 4. გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ
აღიარებული ეროვნული განმათავისუფლებელი მოძრაობები; და 5. არასამთავრობო ორგანიზაციები.
397
2021 წლის მონაცემებით, გაეროში არსებობს ორი მუდმივი „არაწევრი სახელმწიფო“: წმიდა საყ-
დარი და პალესტინა. ორივე მათგანი, როგორც „არაწევრი სახელმწიფო“, აღჭურვილია მუდმივი
მოწვევით: გენერალური ასამბლეის სესიებსა და მუშაობაში მონაწილეობის მისაღებად დამკვირვებ-
ლის სტატუსში; ასამბლეის ან გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ეგიდით მოწვეულ საერთა-
შორისო კონფერენციებში მონაწილეობის მისაღებად. ორივეს აქვს მუდმივი სადამკვირვებლო მისია
გაეროს შტაბ-ბინაში. 2004 წელს გენერალურმა ასამბლეამ ხელახლა დაადასტურა წმიდა საყდრის
მონაწილეობის უფლება გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მუშაობაში, 2004 წლის 1 ივლისის
რეზოლუციით A/RES/58/314.

298
 • ამასთან, საერთაშორისო ურთიერთობებში მონაწილეობს აგრეთვე ვატიკანი
როგორც საერთაშორისო სამართლის სუბიექტი. ეს მონაწილეობა, პირველ რიგში,
განპირობებულია იმით, რომ ვატიკანი არის სუბიექტი, რომელიც დაკავშირებულია
ტერიტორიასთან და მისი საერთაშორისო სუბიექტობა უნდა შემოიფარგლებოდეს
ამ ტერიტორიასთან პირდაპირ დაკავშირებული საკითხებით (თუმცა, როგორც
ჯეიმს კროუფორდმა შეაჯამა, ასეთი პრაქტიკა ყოველთვის არ არის თანამიმდევ-
რული398). შედეგად, ვატიკანი არის საერთაშორისო სატელეკომუნიკაციო კავშირისა
და უნივერსალური საფოსტო კავშირის წევრი.399 გარდა ამისა, ვატიკანს დადებული
აქვს რამდენიმე საერთაშორისო ხელშეკრულება. მაგალითად, ევროკავშირსა და
ვატიკანის ქალაქ სახელმწიფოს შორის მონეტარული შეთანხმება (2009), რომელ-
შიც ვატიკანი წარმოდგენილია წმინდა საყდრის მიერ.
ამრიგად, ვატიკანი, სამართლებრივი თვალსაზრისით, უნდა განვიხილოთ
როგორც განსაკუთრებული ბუნების ტერიტორიული ერთეული, რომელსაც აქვს
შეზღუდული საერთაშორისო სუბიექტობა.400

398
“It would be significant if accessions to multilateral treaties by the Vatican City had been restricted to cases
where the primary application of the treaty was to the territory of the Vatican itself, whilst accession by the
Holy See had taken place in cases of humanitarian treaties or treaties that were relevant to the more general
religious or cultural purposes of the Holy See. To some extent (for example, with the functional international
organizations) this may be the case, but practice with respect to multilateral treaties has not been entirely
consistent. Thus, the Vatican City signed the International Wheat Agreement of 1956 and the Convention on
the Recovery Abroad of Maintenance, but the Holy See signed the 1958 Convention on the Recognition and
Enforcement of Foreign Arbitral Awards, and the 1965 Convention on Transit Trade of Land-Locked States. On
the other hand, the Holy See has ratified the two Vienna Conventions on Diplomatic and Consular Relations,
various international humanitarian law conventions, and various conventions relating to cultural property and
copyright.” Crawford (სქოლიო 284) 227-228.
399
იხ. <www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8> ([იტალიურ ენაზე] უწოდებენ Città Del Vaticano – Vatican
City); <www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=324#mb--1> –
აღნიშნულია როგორც Vatican, ISO Code 3166/Alpha-2: VA და ასევე, როგორც “member country”,
ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით. საერთაშორისო სატელეკომუნიკაციო
კავშირისა და უნივერსალური საფოსტო კავშირის გარდა, ვატიკანის ოფიციალურ ვებგვერდზე
ჩამოთვლილია შემდეგი საერთაშორისო ორგანიზაციები, რომელშიც ვატიკანი მონაწილეობს რო-
გორც წევრი: მარცვლეულის საერთაშორისო საბჭო, თანამგზავრული კავშირის საერთაშორისო ორგან-
იზაცია, თანამგზავრული კავშირის ევროპული ორგანიზაცია, ფოსტისა და ტელეკომუნიკაციების
ევროპული კონფერენცია, ადმინისტრაციულ მეცნიერებათა საერთაშორისო ინსტიტუტი <h ps://bit.-
ly/2XBQh7W> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.
400
ამასთან, ვინაიდან “the full ownership, exclusive dominion, and sovereign authority and jurisdiction of the
Holy See over the Vatican” აღიარებულია (მორიგების ხელშეკრულების მე-3 მუხლი) და, მთლიანობაში,
სახეზეა “the presence of the Holy See” ქალაქ ვატიკანის მმართველობაში, საეჭვოა ვატიკანის ავტო-
ნომიური ნების არსებობა. შესაბამისად, შესაძლოა დავა იმაზე, საერთოდ, უნდა ჩაითვალოს თუ არა
ასეთი სუბიექტი საერთაშორისო სამართლის ცალკე სუბიექტად; მეორე მხრივ, რადგანაც რეალობაში
ვატიკანი უშუალოდ მისი სახელით შედის საერთაშორისო ურთიერთობებში, აფორმებს შეთანხმებებს
საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტებთან და ითვლება, რომ მას ზოგიერთ საკითხზე
საერთაშორისო პასუხისმგებლობაც უშუალოდ ეკისრება, იგი ასევე უნდა განისაზღვროს საერ-
თაშორისო სამართლის სუბიექტად, როგორც მინიმუმ, ასეთი საერთაშორისო ვალდებულებების ფარ-
გლებში. გარდა ამისა, როგორც ზემოთ აღინიშნა, წმინდა საყდრის „ყოფნა“ ვატიკანის მმართველო-
ბაში უნდა ჩაითვალოს ვატიკანის შიდა ნების ფორმირების პროცესად და „ვერ გამორიცხავს“ ვატი-
კანის არსებობას განცალკევებულად, ვინაიდან ქალაქი ვატიკანი ამის გამო არ იმყოფება „რაიმე
საგარეო გავლენის“ ქვეშ. იხ. სქოლიო 395.

299
5.10 წმინდა საყდრისა და ვატიკანის საერთაშორისო სტატუსი

წმინდა საყდარი ქალაქი ვატიკანი

პირველადი სუბიექტი წარმოებული სუბიექტი

Sui generis სუბიექტი Sui generis ტერიტორიული

სუბიექტი

დიპლომატიური არ მონაწილეობს
ურთიერთობები სხვა დიპლომატიურ
სუბიექტებთან ურთიერთობებში

საერთაშორისო საერთაშორისო
ნორმაშემოქმედებაში ნორმაშემოქმედება
მონაწილეობა მისი სტატუსიდან მონაწილეობა უპირატესად
გამომდინარე ტერიტორიასთან დაკავშირებით

საერთაშორისო საერთაშორისო
ხელშეკრულებების ძირითადი ხელშეკრულებების დადების
სუბიექტი, როგორც შეზღუდული უნარი, ძირითადად,
sui generis სუბიექტი – მაგ., ტერიტორიასთან
კონკორდატები დაკავშირებული

გარკვეული საერთაშორისო ცალკეული საერთაშორისო

ორგანიზაციების წევრი ორგანიზაციების წევრი

ნეიტრალიტეტი ნეიტრალიტეტი

წმინდა საყდარი და საქართველო

საქართველოსა და წმინდა საყდარს შორის დიპლომატიური ურთიერთობები დამყარდა 1992

წელს. ხოლო 1993 წელს საქართველოში გაიხსნა წმინდა საყდრის საელჩო. ნიშანდობლივია,
რომ, „საქართველოს ხელისუფლების გადაწყვეტილებით, 2009 წლიდან საქართველოში
არსებული დიპლომატიური კორპუსის დუაიენად განისაზღვრა წმინდა საყდრის ნუნციო.“401

401
იხ. საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტროს ოფიციალურ ვებგვერდზე: „ურთიერთობები
საქართველოსა და წმინდა საყდარს შორის“ <h ps://bit.ly/3tsVNqj> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19
სექტემბრის მდგომარეობით.

300
მალტის სუვერენული ორდენი
საერო-რელიგიური ორდენი
ჰოსპიტალიერები
იოანიტები
ჰოსპიტალიური მისია
დიდი მაგისტრი
რწმენის დაცვა და უმწეოთა დახმარება

ისტორიული ფონი

მალტის სუვერენული ორდენის დაბადება უკავშირდება მეთერთმეტე საუკუნეს, როცა

„ამალფის საზღვაო რესპუბლიკის ზოგიერთმა ვაჭარმა მიიღო ეგვიპტის ხალიფას ნებარ-
თვა, რომ იერუსალიმში აეშენებინათ წმინდა იოანე ნათლისმცემლის სახელობის ეკლესია,
მონასტერი და საავადმყოფო მომლოცველთა დასახმარებლად.“402

5.11 ნეტარი ჟერარდი, წმინდა იოანე იერუსალიმელის ორდენის დამაარსებელი

პაპმა პასქალ II-მ ოფიციალურად აღიარა წმინდა იოანე იერუსალიმელის ჰოსპიტალი-

ერთა რელიგიური საზოგადოება (ინგლ. Hospitallers of St. John of Jerusalem) 1113 წელს. მან
საზოგადოება პაპის მფარველობაში მოაქცია და მას მიანიჭა პრივილეგია, აირჩიოს თავისი

402
<www.orderofmalta.int/history/1048-to-the-present/> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის
მდგომარეობით.

301
ხელმძღვანელობა სხვა საერო ან რელიგიური ხელისუფლების მხრიდან ჩარევის გარეშე.
შედეგად, რელიგიური საზოგადოება გადაიქცა „საერო-რელიგიურ ორდენად“, რომელიც
ემსახურებოდა ავადმყოფებს, ღარიბებსა და მომლოცველებს.403
ორდენმა (რომელსაც ასევე მოიხსენიებენ მალტის რაინდებად, ჰოსპიტალიერებად ან
იოანიტებად) განაგრძო საერთაშორისო აქტივობა თითქმის 1000 წლის განმავლობაში და
მაშინაც კი, როდესაც იგი განდევნეს მისი ყოფილი ტერიტორიული ბაზებიდან წმინდა მიწა-
ზე, კვიპროსზე, როდოსსა და მალტაზე. 1834 წელს ორდენი საბოლოოდ დამკვიდრდა რომ-
ში, სადაც მას ეკუთვნის სასახლე და ვილა. ორდენის ხანგრძლივი ისტორია თვალნათლივაა
ასახული მის სრულ სახელწოდებაში: იერუსალიმის, როდოსისა და მალტის წმინდა იოანეს
სუვერენული სამხედრო ჰოსპიტალიერთა ორდენი.
1834 წლიდან თავდაპირველი ჰოსპიტალიური მისია გახდა ორდენის საქმიანობის ძი-
რითადი აქცენტი.
როგორც ეს მითითებულია ორდენის ოფიციალურ ვებგვერდზე, მისი 13 500 წევრი, 95 000
მუდმივი მოხალისე და 52 000 პროფესიონალი კვალიფიციური პერსონალი, რომელთა უმე-
ტესობა სამედიცინო პერსონალი და პარამედიკოსებია, ქმნის ეფექტიან ქსელს, რომელიც
მოიცავს ყველაფერს – ომისა და კონფლიქტების დროს ლტოლვილებისა და იძულებით
გადაადგილებულთა გადაუდებელ დახმარებას, ბუნებრივი კატასტროფებით დაზარალე-
ბულ ადგილებში საქმიანობას, ჰოსპიტალურ მუშაობას, სამედიცინო და სოციალურ მომსა-
ხურეობას.404

ძირითადი დამფუძნებელი დოკუმენტები

ორდენის ძირითადი იურიდიული დოკუმენტებია კონსტიტუციური ქარტია და კოდექსი.

კონსტიტუციური ქარტიის თანახმად:
ორდენი საერთაშორისო სამართლის სუბიექტია და ახორციელებს სუვერენულ
ფუნქციებს. ...
საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ფუნქციებს ახორციელებს
ორდენის კომპეტენტური ორგანოები კონსტიტუციისა და კოდექსის დებუ-
ლებების შესაბამისად.405

403
“It was under the leadership of Blessed Fra’ Gerard, founder and first Master, that the religious community
became a lay religious order. Thanks to the bull of 15 February 1113, Pope Paschal II recognised the Order of St.
John, placing it under the protection of the Church and granting it the right to freely elect its superiors, without
interference from other lay or religious authorities.” დამატებით აღსანიშნავია, რომ “[t]he Constitution of
the Kingdom of Jerusalem obliged the Order to assume the military defence of the sick and pilgrims and to
protect its medical centres and main roads. Defence of the faith was then added to the hospitaller mission and
the Order adopted the eight-pointed cross, still today its symbol.” იქვე, ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19
სექტემბრის მდგომარეობით. “February 15, 2013, marked the 900th anniversary of the papal bull “Pie postu-
latio voluntatis” which is one of the foundation documents of the Order of Malta. … Under papal protection,
Gerard’s hospital in Jerusalem developed into the international Order of the Hospital, which then evolved into
a military religious order that ruled over Rhodes (1310-1522) and Malta (1530-1798).“ “Malta Study Center
Curates National Exhibit” (2013) <http://bit.ly/3heGehH> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის
მდგომარეობით.
404
<www.orderofmalta.int/humanitarian-medical-works/> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის
მდგომარეობით.
405
მე-3 მუხლი (Sovereignty), 1-ელი და მე-2 პუნქტები.

302
 ორდენი არის იურიდიული პირი, რომელიც აღიარებულია წმინდა საყდრის
მიერ. ... ორდენს აქვს დიპლომატიური წარმომადგენლობა წმიდა საყდართან,
საერთაშორისო სამართლის ნორმების შესაბამისად.406

მიმდინარე პერიოდი

ორდენი საერთაშორისო დონეზე იყოფა ექვს ტერიტორიულ დიდ პრიორად, ექვს სუბპრი-
ორად და რაინდთა 48 ეროვნულ ასოციაციად. მალტის სუვერენულ ორდენს ხელმძღვა-
ნელობს დიდი მაგისტრი (დიდი მასტერი).
ორმხრივი დიპლომატიური ურთიერთობები, რომელთაც მალტის სუვერენული ორდენი
ინარჩუნებს 100-ზე მეტ სახელმწიფოსთან, ევროკავშირსა და საერთაშორისო სამართლის
სხვა სუბიექტებთან (მაგალითად, წმინდა საყდართან), მისი მუდმივი დამკვირვებლის
სტატუსი გაეროში, აგრეთვე 50-ზე მეტ სახელმწიფოსთან დადებული საერთაშორისო
თანამშრომლობის ხელშეკრულებები ხელს უწყობს მის ჰუმანიტარულ საქმიანობას და მის
წარმომადგენლებს აძლევს უსაფრთხო დაშვებას კრიზისისგან დაზარალებულ რეგიონებში.

მალტის სუვერენული ორდენის საერთაშორისო სტატუსი

• მალტის სუვერენული ორდენის საერთაშორისო სუბიექტობა უზრუნველყოფილია

მისი ტრადიციებისა და მისი მისიის საჭიროებების შესაბამისად.
• ორდენის ამჟამინდელი მისია სახელმწიფოთაშორის სისტემაში შეჯამებულია მის
დევიზში: ლათ. Tuitio fidei et ob obsiumum pauperum – (კათოლიკური) რწმენის დაცვა
და უმწეოთა დახმარება.
• მალტის სუვერენული ორდენი აღიარებულია მრავალი სახელმწიფოს მიერ რო-
გორც საერთაშორისო სამართლის სუბიექტი, რომელსაც აქვს საერთაშორისო
სუბიექტობა. ამასთან, მისი საერთაშორისო სუბიექტობა შემოფარგლულია მისი
ზემოთ აღნიშნული მისიით და ხორციელდება მხოლოდ საერთაშორისო სამარ-
თლის იმ სუბიექტებთან მიმართებით, რომლებმაც აღიარეს მისი საერთაშორისო
სუბიექტობა. ამ კონტექსტში საერთაშორისო ცნობა კონსტიტუციური ხასიათის
მატარებელია.407
• მალტის სუვერენულ ორდენს მუდმივი სადამკვირვებლო მისიები აქვს გაეროში და
მის სპეციალიზებულ დაწესებულებებში. მას აქვს ურთიერთობა ელჩების დონეზე
ევროკავშირთან.
• მალტის სუვერენულ ორდენს დიპლომატიური ურთიერთობა აქვს 100-ზე მეტ
სახელმწიფოსა და საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტთან. ის დებს
საერთაშორისო ხელშეკრულებებს საერთაშორისო სამართლის სუბიექტებთან.

406
მე-4 მუხლი (Rela ons with the Apostolic See), 1-ელი და მე-5 პუნქტები.
407
“In Scarfo v Sovereign Order of Malta 24 ILR 1 (1957), Tribunal of Rome, Italy, the Tribunal seemed to indicate
that the sovereignty of the Order is opposable to Italy because of the latter’s recognition of the fact. This may
mean that other States would not be bound to accept or give effect to that sovereignty without such
recognition.” Dixon, McCorquodale, and Williams (სქოლიო 182) 162.

303
 • მისი ორი შენობა რომში, ასევე მიწა და შენობები, რომლებიც კუნძულ მალტაზე
სანტ-ანჯელოს ფორტის შემადგენლობაშია (ორდენმა ხელი მოაწერა შეთანხმებას
მალტის მთავრობასთან 1998 წელს, რომლითაც მიენიჭა ფორტის გამოყენების გან-
საკუთრებული უფლება 99 წლის ვადით408) სარგებლობს ექსტერიტორიულობით.
• მალტის სუვერენული ორდენი არ შეიძლება ჩაითვალოს სახელმწიფოდ საერთა-
შორისო სამართლის შესაბამისად, რადგან ის არ ფლობს სახელმწიფოებრიობის
არსებით კრიტერიუმებს.
• მალტის სუვერენული ორდენი განიხილება როგორც საერთაშორისო სამართლის
sui generis სუბიექტი.

მალტის სუვერენული ორდენი და საქართველო

დიპლომატიური ურთიერთობები საქართველოსა და მალტის ორდენს შორის დამყარდა

1998 წელს.
2018 წლის 22 ოქტომბერს საქართველოსა და მალტის ორდენს შორის ხელი მოეწერა
შეთანხმებას „საქართველოს მთავრობასა და იერუსალიმის, როდოსისა და მალტის წმინდა
იოანეს სუვერენული სამხედრო ჰოსპიტალიერთა ორდენის მთავრობას შორის საგანგებო
სიტუაციების თავიდან აცილების, მათზე მზადყოფნისა და რეაგირების სფეროში თანამ-
შრომლობის შესახებ“.
განსაკუთრებით აღსანიშნავია ორდენის საქმიანობა 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს
ომის შემდეგ, როცა მან სამედიცინო და ჰუმანიტარული დახმარება გაუწია ომით დაზარა-
ლებულ მოსახლეობას.409

408
“The Government grants to the Order for the period of duration of this Agreement provided in Article 15.
[99 years] the right of use of the land and buildings forming part of Fort Saint Angelo, as shown delineated in
green on the plan contained in the Annex … to be used by the Order for its international humanitarian and
cultural activities as well as the other activities mentioned in the following provisions of this Agreement.”
ხელშეკრულების მე-2 მუხლის 1-ელი პუნქტი. ხელშეკრულება განთავსებულია მალტის საგარეო და
ევროპული საქმეებისა და ვაჭრობის სამინისტროს ოფიციალურ ვებგვერდზე: <https://shorturl.at/w-
x024> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.
409
იხ. საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტროს ოფიციალურ ვებგვერდზე: „ურთიერთობები
საქართველოსა და მალტის სუვერენულ ორდენს შორის“ <https://bit.ly/3o1oXfi> ხელმისაწვდომია 2022
წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.

304
5.12 მალტის სუვერენული ორდენის საერთაშორისო სტატუსი

მალტის სუვერენული
ორდენი

Sui generis სუბიექტი

არ არის სახელმწიფო

სუბიექტობა
შემოფარგლულია მისი
მისიით

დიპლომატიური
ურთიერთობები სხვა
სუბიექტებთან

საერთაშორისო
ნორმაშემოქმედებაში
მონაწილეობა, მისი
სტატუსიდან
გამომდინარე

305
წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტი და
წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის
საერთაშორისო მოძრაობა
წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტი
კერძო ასოციაცია
ფუნქციური საერთაშორისო სუბიექტობა
ჟენევის 1949 წლის ოთხი კონვენცია
დამატებითი ოქმები 1977 წლის
წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საერთაშორისო მოძრაობა
წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საზოგადოებების საერთაშორისო ფედერაცია
წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის ეროვნული საზოგადოებები
ნაწილობრივი ფუნქციური საერთაშორისო სუბიექტობა

ისტორიული ფონი

წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტი (ICRC) შეიქმნა 1863 წელს ჟენევაში. მის ხუთ
დამფუძნებელ წევრს შორის იყო ანრი დიუნანი (1828–1910), რომელმაც წინა წელს გამოა-
ქვეყნა ცნობილი წიგნი „მოგონება სოლფერინოზე“. დიუნანი ამ წიგნით ომის დროს დაჭ-
რილ ჯარისკაცებზე ზრუნვის გაუმჯობესებას ითხოვდა.410

ამჟამინდელი მდგომარეობა

როგორც შვეიცარიის სამოქალაქო კოდექსის შესაბამისად მოქმედი კერძო ასოციაცია,411

წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტი ახორციელებს რამდენიმე ფუნქციას საერთა-
შორისო დონეზე (კომიტეტის ფუნქციური საერთაშორისო სუბიექტობა) და, ზოგადად, მი-
ღებულია, რომ, მიუხედავად იმისა, რომ ის შვეიცარიის კანონმდებლობის თანახმად დაფუძ-
ნებული კერძო იურიდიული პირია, მაინც საერთაშორისო სუბიექტობის მატარებელია.412
ჟენევის 1949 წლის ოთხი კონვენციის, 1977 წლის მათზე დამატებითი ოქმებისა (I ოქმი,
II ოქმი) და 2005 წლის მესამე დამატებითი ოქმის (III ოქმი) მხარეებმა და აგრეთვე საერ-
თაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტებმაც (რომლებზეც ამ ხელშეკრულებების ნორმების
ფუნდამენტური პრინციპები და ნორმები ვრცელდება საყოველთაო ჩვეულებითი სამარ-

410
ანრი დიუნანმა წიგნში აღწერა მისი მოგონებები სოლფერონოს ბრძოლიდან, რომელსაც პირადად
შეესწრო და, შედეგად, ორი წინადადება წამოაყენა: 1. თითოეულმა ქვეყანამ უნდა შექმნას დახმარების
საზოგადოება, რომელიც მხარს დაუჭერს არმიის სამედიცინო სამსახურს ომის დროს; და 2. სახელ-
მწიფოებმა უნდა დადონ ხელშეკრულებები, რომლებიც ხელს შეუწყობს ამ დახმარების საზო-
გადოებების საქმიანობას და უზრუნველყოფს დაჭრილების უკეთეს მკურნალობას.
411
წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტის სტატუტის მე-2 მუხლი.
412
Prosecutor v Blagoje Simic, Milan Simic, Miroslav Tadic, Stevan Todorovic, Simo Zaric, Decision of 27 July
1999 on the prosecution motion under rule 73 for a ruling concerning the testimony of a witness, International
Criminal Tribunal for the former Yugoslavia, Footnote 9.

306
თლის ფორმით) განსაკუთრებული მანდატით აღჭურვეს წითელი ჯვრის საერთაშორისო კო-
მიტეტი საერთაშორისო და არასაერთაშორისო შეიარაღებული კონფლიქტების მსხვერპლ-
თა დაცვის თვალსაზრისით. ასეთ დაცულ პირთა შორის არიან სამხედრო ტყვეები, დაკავე-
ბული სამოქალაქო პირები, ოკუპირებული ტერიტორიების მოსახლეობა, ლტოლვილები და
სხვ.
1993 წელს დაიდო შეთანხმება წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტსა და შვეი-
ცარიის ფედერალურ საბჭოს შორის შვეიცარიაში კომიტეტის სამართლებრივი სტატუსის
დადგენის (დაზუსტების) შესახებ (სტატუსის ხელშეკრულება). ხელშეკრულების თანახმად:
ფედერალური საბჭო ცნობს წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტის
საერთაშორისოსამართლებრივ სუბიექტობას და შვეიცარიაში მის ქმედუნა-
რიანობას.413

წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტის საერთაშორისო

სუბიექტობა

•კომიტეტის საერთაშორისო სტატუსი ჩამოყალიბებულია საერთაშორისო ჰუმანიტა-

რული სამართლის ხელშეკრულებებითა და ჩვეულებითი ნორმებით.
• კომიტეტმა დადო მრავალი საერთაშორისო ხელშეკრულება სახელმწიფოებთან
(მაგალითად, ადგილმდებარეობის შესახებ შეთანხმებები), საერთაშორისო ორგა-
ნიზაციებთან, საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტებთან.
• კომიტეტის საერთაშორისო სუბიექტობა გარანტირებულია ზემოთ ხსენებული
სტატუსის ხელშეკრულებით.
• საერთაშორისო სამართალში არსებობს საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის
მრავალი ნორმა, რომლებიც ეხება კომიტეტს.414
• გარკვეულ შემთხვევებში, კომიტეტი სარგებლობს იმუნიტეტით სახელმწიფოთა
იურისდიქციისგან.
• კომიტეტს დამკვირვებლის სტატუსი აქვს გაეროში. 1990 წელს გაეროს გენერალურ-
მა ასამბლეამ მიიღო გადაწყვეტილება მის სესიებსა და, საზოგადოდ, გენერალური
ასამბლეის მუშაობაში დამკვირვებლის სტატუსით წითელი ჯვრის საერთაშორისო
კომიტეტის მოწვევის თაობაზე.415
• კომიტეტს აქვს უფლება, განახორციელოს საკუთარი უფლებები საერთაშორისო
დონეზე (მათ შორის, საერთაშორისო მოთხოვნის (საჩივრის) წარდგენის გზით).
შესაბამისად, კომიტეტი არც ტრადიციული გაგებით არასამთავრობო ორგანიზაციაა და
არც საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაცია. ის უფრო მეტად აღიარებულია

413
სტატუსის ხელშეკრულების 1-ელი მუხლი, იხ. <h ps://casebook.icrc.org/case-study/agreement-bet-
ween-icrc-and-switzerland> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით.
414
“The ratification of the Geneva Conventions by 188 States can be considered as reflecting the opinio juris of
these State Parties, which, in addition to the general practice of States in relation to the ICRC as described above,
leads the Trial Chamber to conclude that the ICRC has a right under customary international law to non-
disclosure of the Information.” Prosecutor v Blagoje Simic, Milan Simic, Miroslav Tadic, Stevan Todorovic, Simo
Zaric, Decision of 27 July 1999 on the prosecution motion under rule 73 for a ruling concerning the testimony
of a witness, Paragraph 74.
415
A/RES/45/6 of 16 October 1990.

307
როგორც ტრადიციული sui generis სუბიექტი – არასამთავრობო ორგანიზაცია, რომელიც
მოქმედებს საერთაშორისო დონეზე ნაწილობრივი ფუნქციური საერთაშორისო [იური-
დიული] სუბიექტობით.

წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საერთაშორისო

მოძრაობა

5.13 წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საერთაშორისო მოძრაობის

კომპონენტები

წითელი ჯვრისა და
წითელი ჯვრის წითელი
საერთაშორისო ნახევარმთვარის
საზოგადოებების
კომიტეტი
საერთაშორისო
ფედერაცია

წითელი ჯვრისა
და წითელი
ნახევარმთვარის
საერთაშორისო
მოძრაობა

წითელი ჯვრისა ეროვნული ეროვნული

და წითელი საზოგადოება საზოგადოება
ნახევარმთვარის 2 191
ეროვნული
საზოგადოება
1

კომიტეტი არის წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საერთაშორისო მოძ-

რაობის ყველაზე მნიშვნელოვანი ტრადიციული „კომპონენტი“. წითელი ჯვრისა და წი-
თელი ნახევარმთვარის საერთაშორისო მოძრაობა არის გლობალური ჰუმანიტარული ქსე-
ლი, რომელშიც 80 მილიონი ადამიანი მონაწილეობს და ეხმარება მათ, ვინც კატასტრო-
ფების, შეიარაღებული კონფლიქტების, ჯანმრთელობისა და სოციალური პრობლემების
წინაშე დგანან. იგი შედგება წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტის, წითელი ჯვრისა

308
და წითელი ნახევარმთვარის (ეროვნული) საზოგადოებების საერთაშორისო ფედერა-
ციისა და წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის ეროვნული საზოგადოებებისგან
(191 საზოგადოება).416
მოძრაობას აქვს საერთაშორისო წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის მოძ-
რაობის სტატუტი, მიღებული 1986 წელს ჟენევაში, წითელი ჯვრის 25-ე საერთაშორისო
კონფერენციის მიერ, რომლის თანახმადაც:
მოძრაობის კომპონენტები, ინარჩუნებენ რა ამ სტატუტის ფარგლებში
დამოუკიდებლობას, ნებისმიერ დროს მოქმედებენ ძირითადი პრინციპების
შესაბამისად და თავიანთი ამოცანების შესრულებისას თანამშრომლობენ
ერთმანეთთან მათი საერთო მისიის შესაბამისად.417

წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საზოგადოებების

საერთაშორისო ფედერაცია

წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საზოგადოებების საერთაშორისო ფედერაცია

(IFRC) შეიქმნა 1919 წელს პარიზში პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ. ომმა აჩვენა წითელი
ჯვრის საზოგადოებებს შორის მჭიდრო თანამშრომლობის საჭიროება, რომლებმაც ტყვეთა
და მებრძოლთა (კომბატანტთა) დასახმარებლად თავიანთი ჰუმანიტარული საქმიანობისას
შეკრიბეს მილიონობით მოხალისე და მიიღეს დიდი გამოცდილება.
1919 წლისათვის ორგანიზაციის დასახელება ინგლისურად იყო League of Red Cross Societies,
რომელიც შეიცვალა 1983 წელს და გახდა League of Red Cross and Red Crescent Societies, ხოლო
1991 წელს გახდა International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies.418
ფედერაცია არის წევრობაზე დაფუძნებული ორგანიზაცია, რომელიც ეროვნული
საზოგადოებების მიერაა შექმნილი და რომლის შემადგენელი ნაწილებიც არიან სწორედ ეს
საზოგადოებები.419 „ფედერაცია არის დამოუკიდებელი ჰუმანიტარული ორგანიზაცია,
რომელიც არ არის სამთავრობო, პოლიტიკური, რასობრივი ან ვიწრო ინტერესჯგუფების
ხასიათის. ფედერაციის ზოგადი მიზანია ეროვნული საზოგადოებებისათვის ყოველგვარი
სახის ჰუმანიტარული საქმიანობის შთაგონება, წახალისება და ხელშეწყობა ადამიანთა
ტანჯვის პრევენციისა და შემსუბუქების მიზნით და ამით წვლილის შეტანა მსოფლიოში
მშვიდობის შენარჩუნებასა და პოპულარიზაციაში.“420
1996 წელს გაფორმდა სტატუსის ხელშეკრულება შვეიცარიასთან. ფედერაცია დამ-
კვირვებლის სტატუსით სარგებლობს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში. 1994 წელს
გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო გადაწყვეტილება მის სესიებსა და გენერალური
ასამბლეის მუშაობაში დამკვირვებლის სტატუსით წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარ-
მთვარის საზოგადოებების საერთაშორისო ფედერაციის მოწვევის თაობაზე.421

416
<www.icrc.org/en/who-we-are/movement> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის
მდგომარეობით.
417
წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საერთაშორისო მოძრაობის სტატუტის 1-ელი
მუხლი.
418
იხ. <www.ifrc.org/en/who-we-are/history/?print=true> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19 სექტემბრის
მდგომარეობით.
419
ფედერაციის კონსტიტუციის 1-ელი მუხლი.
420
წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საერთაშორისო მოძრაობის სტატუტის მე-6 მუხლი.
421
A/RES/49/2 of 19 October 1994.

309
 თუმცა აქვე აღსანიშნავია, რომ, მთლიანობაში, ფედერაცია არ სარგებლობს იმავე ხა-
რისხის ფუნქციური საერთაშორისო სუბიექტობით, როგორც წითელი ჯვრის საერთაშორისო
კომიტეტი.422 რაც შეეხება მის სტატუსს, წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საზო-
გადოებების საერთაშორისო ფედერაცია არც ეროვნული არასამთავრობო ორგანიზაციაა და
არც საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაცია. ის უფრო მეტად აღიარებულია
როგორც საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაცია, რომელიც მოქმედებს საერთაშო-
რისო დონეზე ნაწილობრივი ფუნქციური საერთაშორისო (იურიდიული) სუბიექტობით.

საქართველო და წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტი

1994 წელს გაფორმდა შეთანხმება ადგილმდებარეობის შესახებ საქართველოს რესპუბ-

ლიკასა და წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტს შორის,423 რომლის მიხედვითაც,
საქართველოში წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტის (წჯსკ) „სტატუსი ანალოგიურია
სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციების სტატუსისა“, ის „არის იურიდიული პირი. საქარ-
თველოს რესპუბლიკა ცნობს წჯსკ უფლებას იქონიოს საკონტრაქტო მოვალეობები, აღძრას
სასამართლო საქმეები და შეიძინოს უფლებები, ასევე შეიძინოს უძრავ-მოძრავი ქონება და
განაგოს იგი.“424
მთლიანობაში, შეთანხმება ითვალისწინებს სახელმწიფოთა დიპლომატიური მისიების
იმუნიტეტებისა და პრივილეგიების მსგავს ან გათანაბრებულ რეგულაციებს კომიტეტთან
დაკავშირებით საქართველოს ტერიტორიაზე. მაგალითად, შეთანხმებით განსაზღვრულია
კომიტეტის საკუთრების, აქტივებისა და არქივების ხელშეუხებლობა; აქტივების, შემოსავ-
ლისა და საკუთრების გათავისუფლდება ყველა პირდაპირი გადასახადისაგან; დადგე-
ნილია, რომ:
წჯსკ დელეგაციის იმ წევრებს, რომლებიც არ არიან საქართველოს რესპუბ-
ლიკის მოქალაქეები, და მათი ოჯახების წევრებს აქვთ იგივე სტატუსი, როგორც
დიპლომატიური წარმომადგენლობების წევრებს. ... წჯსკ დელეგაციის ხელ-
მძღვანელი და მისი ოჯახის წევრები სარგებლობენ იგივე სტატუსით, როგორიც
დიპლომატიურ ურთიერთობათა შესახებ ვენის 1969 წლის 16 აპრილის
კონვენციის საფუძველზე ენიჭებათ საქართველოს რესპუბლიკაში აკრედი-
ტირებულ დიპლომატიური წარმომადგენლობების ხელმძღვანელებს.425

422
კომიტეტის სპეციფიკური უფლებამოსილებები ემყარება 1949 წლის ჟენევის ოთხ კონვენციას, მათ
დამატებით ოქმებს და საერთაშორისო სამართლის სხვა მრავალ ნორმასა და უნივერსალურ საერ-
თაშორისო დოკუმენტს. ამასობაში, საერთაშორისოსამართლებრივ ნორმებში ჩვენ შეგვიძლია ვნა-
ხოთ ძალიან შეზღუდული პირდაპირი მითითება ფედერაციაზე: მაგალითად, 1949 წლის 12 აგვისტოს
ჟენევის კონვენციების დამატებითი მესამე ოქმის მე-4 მუხლი (სათაურით – წითელი ჯვრის საერთა-
შორისო კომიტეტი და წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საზოგადოებების საერთაშო-
რისო ფედერაცია).
423
იხ. <h ps://matsne.gov.ge/document/view/1210959?publica on=0> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19
სექტემბრის მდგომარეობით.
424
ადგილმდებარეობის შესახებ შეთანხმების 1-ელი და მე-2 მუხლები.
425
ადგილმდებარეობის შესახებ შეთანხმების მუხლები: 3, 4, 5, 8 და 10. მაგალითად, მე-3 მუხლის
თანახმად: „წჯსკ, მისი საკუთრება და აქტივი, მიუხედავად იმისა თუ სად და ვის განკარგულებაშია
ისინი, სარგებლობენ იმუნიტეტით სასამართლო და ადმინისტრაციული საქმიანობის ნებისმიერი
ფორმის მიმართ, იმ შემთხვევების გამოკლებით, როცა წჯსკ განსაზღვრულად უარს ამბობს თავის
იმუნიტეტზე.“

310
საქართველო და წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის
საზოგადოებების საერთაშორისო ფედერაცია

1996 წელს გაფორმდა ხელშეკრულება საქართველოს მთავრობასა და წითელი ჯვრისა და

წითელი ნახევარმთვარის საზოგადოებების საერთაშორისო ფედერაციას შორის საქარ-
თველოში წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საზოგადოებების საერთაშორისო
ფედერაციის დელეგაციის სამართლებრივი სტატუსის შესახებ426 (რომლის რატიფიცირებაც
განახორციელა საქართველოს პარლამენტმა 1998 წელს427).
ხელშეკრულების თანახმად:
საქართველო ცნობს ფედერაციას, როგორც საერთაშორისო იურიდიულ პირს ...
ფედერაცია საქართველოში ისარგებლებს საერთაშორისო სამთავრობათაშო-
რისო ორგანიზაციების მსგავსი იმუნიტეტებით, პრივილეგიებით, შეღავათე-
ბითა და გამონაკლისებით, რომლებიც განსაზღვრულია წინამდებარე ხელ-
შეკრულებით.428
ისევე როგორც კომიტეტის შემთხვევაში, ფედერაციაც საქართველოში სარგებლობს
დიპლომატიური მისიების მსგავსი ან გათანაბრებული იმუნიტეტებითა და პრივილე-
გიებით. ამასთან, ხელშეკრულება შეიცავს დანაწესს, რომლის მიხედვითაც:
რადგანაც აღნიშნული პრივილეგიები და იმუნიტეტები მინიჭებულია არა
პირადი სარგებლობისათვის, წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის
საერთაშორისო მოძრაობის ძირითადი პრინციპების შესაბამისად, ფედე-
რაციის გენერალური მდივანი, ან მისი არყოფნის დროს მისი სახელით მოქ-
მედი ნებისმიერი თანამდებობის პირი, უფლებამოსილი და ვალდებულია
მისიის ნებისმიერ წევრს მოუხსნას იმუნიტეტი იმ შემთხვევაში, როცა მისი
აზრით, იმუნიტეტის არსებობა ეწინააღმდეგება სამართლიანობის დადგე-
ნას და მისი მოხსნა შეიძლება ფედერაციისა და მისი მისიის ინტერესე-
ბისათვის ზიანის მიყენების გარეშე.429

426
იხ. <www.matsne.gov.ge/ka/document/view/1211000?publica on=0> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19
სექტემბრის მდგომარეობით.
427
იხ. <h ps://matsne.gov.ge/document/view/39304?publication=0> ხელმისაწვდომია 2022 წლის 19
სექტემბრის მდგომარეობით.
428
სტატუსის შესახებ ხელშეკრულების 1-ელი მუხლი.
429
სტატუსის შესახებ ხელშეკრულების მე-9 მუხლი.

311
საერთაშორისო ორგანიზაციები
საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციები
საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციები
საერთაშორისო ორგანიზაცია
სახელმწიფოთა გაერთიანება
სუი გენერის საერთაშორისო ხელშეკრულება
ფუნქციები სცდება ეროვნულ საზღვრებს
კომპლექსური შიდაორგანიზაციული სტრუქტურა
დამოუკიდებელი ნება
გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სამსახურში მიყენებული ზიანის ანაზღაურებაზე
საკონსულტაციო დასკვნა

საერთაშორისო ორგანიზაციების მრავალფეროვნება

თანამედროვე მსოფლიოში მრავალი საერთაშორისო ორგანიზაცია მოქმედებს. ისინი

ერთმანეთისგან განსხვავდებიან მოცვის მხრივ (საგნობრივი საკითხები – ფუნქციები,
მიზნები და ა.შ.; გეოგრაფიული მოცვა – გლობალური ორგანიზაციები და რეგიონული ორგა-
ნიზაციები; წევრობის კრიტერიუმის მხრივ) და სხვა მნიშვნელოვანი კრიტერიუმებით.

საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო და არასამთავრობო

ორგანიზაციები

საერთაშორისო ორგანიზაციებს შორის განსხვავების განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი

საზომია წევრობის კრიტერიუმი. შესაბამისად, ამ კრიტერიუმით შეიძლება გამოიკვეთოს
ორი განსხვავებული ტიპის ორგანიზაცია:
1. საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციები (IGO) (ხშირად მხოლოდ
ასეთ ორგანიზაციებს გულისხმობენ, როცა ახსენებენ ტერმინს – „საერთაშორისო
ორგანიზაციები“) დაფუძნებული არიან საერთაშორისო ხელშეკრულებით, ძირი-
თადად, სუვერენული სახელმწიფოების მიერ ან აგრეთვე სამთავრობათაშორისო
ორგანიზაციებისა და საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტების მონაწი-
ლეობით. საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციები საერთაშორისო
სამართლის სუბიექტები არიან.
2. საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციებს (INGO) (ზოგჯერ მოიხსენიებენ
როგორც საერთაშორისო კერძო ორგანიზაციებს) იგივე მისია აქვთ რაც არასამ-
თავრობო ორგანიზაციებს (NGO), თუმცა მათი საქმიანობის სფერო არა ეროვნული,
არამედ საერთაშორისოა. როგორც წესი, მათი წევრები არიან კერძო იურიდიული
პირები ან ფიზიკური პირები. საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციები მოი-
ცავენ ისეთ გლობალურ ორგანიზაციებს, როგორებიცაა: საერთაშორისო ამნისტია
(ინგლ. Amnesty International), საერთაშორისო გრინპისი (ინგლ. Greenpeace Interna-
tional), საერთაშორისო ოლიმპიური კომიტეტი და ა.შ. ისინი არ განიხილებიან
საერთაშორისო სამართლის სუბიექტებად, ვინაიდან, არსებითად, მათ არ აქვთ

312
 უფლება, შექმნან საერთაშორისო სამართლის ნორმები, არა აქვთ უფლება, შეუ-
ფარდონ საერთაშორისო სამართლის ნორმები ისევე, როგორც ამას აკეთებენ საერ-
თაშორისო სამართლის სრულუფლებიანი სუბიექტები და ა.შ. შესაბამისად, სამთავ-
რობათაშორისო ორგანიზაციებისგან განსხვავებით, ისინი არ ფლობენ საერთაშო-
რისო სუბიექტობის მნიშვნელოვან ელემენტებს. ამასთან, შეიძლება არსებობდეს
გამონაკლისები ზოგადი წესიდან, მაგალითად, წითელი ჯვრისა და წითელი
ნახევარმთვარის საზოგადოებების საერთაშორისო ფედერაციის შემთხვევაში,
რომელსაც, როგორც საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციას, აქვს მცირე
მასშტაბის ფუნქციური საერთაშორისოსამართლებრივი სუბიექტობა.

საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციის

ძირითადი მახასიათებლები

საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაცია (ამ წიგნში ასევე მოიხსენიება

როგორც საერთაშორისო ორგანიზაცია) არის:
• არსებითად სახელმწიფოთა გაერთიანება;
• დაარსებული განსაკუთრებული ბუნების სუი გენერის (ლათ. sui generis) საერთა-
შორისო ხელშეკრულებით სახელმწიფოებს (და ზოგჯერ, დამატებით, საერთაშო-
რისო სამართლის ზოგიერთ სხვა სუბიექტს) შორის (sui generis ხელშეკრულება აქ
ნიშნავს, რომ ამგვარი ხელშეკრულებები არა მხოლოდ ადგენს საერთაშორისო
უფლებებსა და ვალდებულებებს მხარეებს შორის, როგორც ჩვეულებრივი ხელშეკ-
რულებები, არამედ ასევე აყალიბებს ინსტიტუციურ არქიტექტურას და კომპლექსურ
ურთიერთკავშირს შიდა სტრუქტურის ორგანოებს შორის). უფრო იშვიათად, საერ-
თაშორისო ორგანიზაციის დაფუძნება შესაძლოა მოხდეს სხვა საერთაშორისო-
სამართლებრივი ინსტრუმენტითაც;
• სუბიექტი, რომლის ფუნქციები (და კომპეტენცია) სცდება ეროვნულ საზღვრებს;
• სუბიექტი, რომელიც შედგება კომპლექსური შიდაორგანიზაციული სტრუქტუ-
რისაგან;
• სუბიექტი, რომელსაც აქვს დამოუკიდებელი ნება და, შესაბამისად, წარმოადგენს
სამართლის განცალკევებულ სუბიექტს. ერთი მხრივ, საერთაშორისო ორგანიზაცია
არის მეორეული ქმნილება, რომელსაც აარსებენ და მართავენ სახელმწიფოები და
საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტები; თუმცა, მეორე მხრივ, შიდა ორგა-
ნოების მიერ გადაწყვეტილებების მისაღებად საჭიროა შეთანხმების მიღწევის
სპეციალური სისტემა (დათმობები, შეჯერება და ა.შ.). შესაბამისად, ამ მეთოდით
შეთანხმებული გადაწყვეტილებები განცალკევებული და განსხვავებულია მოქმედ
პირთა პირველადი ნებისაგან.

313
5.14 საერთაშორისო ორგანიზაციის მახასიათებლები

საერთაშორისო
ორგანიზაცია

არსებითად –
სახელმწიფოთა
გაერთიანება

დაფუძნებული sui generis

საერთაშორისო
ხელშეკრულებით

საერთაშორისო
ფუნქციები და კომპეტენცია

კომპლექსური
შიდაორგანიზაციული
სტრუქტურა

წარმოებული –
დამოუკიდებელი ნება

საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციის სტატუსი

XIX საუკუნიდან საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციების გამოჩენამ

საერთაშორისო არენაზე განაპირობა მათი სუბიექტობის თაობაზე დისკუსიები, რაზეც
მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ ჩამოაყალიბა საკუთარი პოზიცია 1949
წელს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სამსახურში მიყენებული ზიანის ანაზღა-
ურებაზე საკონსულტაციო დასკვნით :
სასამართლოს აზრით, ორგანიზაცია ჩაფიქრებული იყო, რათა გამოეყენებინა
და ჰქონოდა, და ფაქტობრივად იყენებს და აქვს ფუნქციები და უფლებები,
რისი ახსნაც შესაძლებელია მხოლოდ საერთაშორისო სუბიექტობის დიდი
მასშტაბის ფლობითა და საერთაშორისო არენაზე ოპერირების უნარის არსე-
ბობით.430
ყოველ საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციას შეუძლია, შეასრულოს
ისეთი სამართლებრივი ქმედებები, როგორებიცაა: სახელმწიფოებსა და საერთაშორისო

430
Reparation for Injuries Suffered in the Service of the United Nations, Advisory Opinion of 11 April 1949.

314
სამართლის სხვა სუბიექტებთან ხელშეკრულებების დადება, საკუთარი უფლებების საერ-
თაშორისო დონეზე დაცვა (მათ შორის, საერთაშორისო მოთხოვნის [საჩივრის] წარდგენის
გზით) და ა.შ.
იმავდროულად, საერთაშორისო სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციის საერთაშორისო
სუბიექტობა შეზღუდულია თავად მისი დამფუძნებელი საერთაშორისო ხელშეკრულების
(ან სხვა ინსტრუმენტის) საფუძველზე, და, ამრიგად, მას ამ საერთაშორისო სუბიექტობას და
საკუთრივ სუბიექტობის მასშტაბს განუსაზღვრავენ მისი წევრი სახელმწიფოები (ზოგჯერ,
ამასთანავე, სხვა წევრი სუბიექტებიც).

315
ფიზიკური პირები
ადამიანის პროგრესი
სამეცნიერო და ტექნოლოგიური განვითარება
გლობალიზაცია
მსოფლიო პროცესების დემოკრატიზაცია
საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმების ადრესატი
უშუალოდ მონაწილეობს ნორმაშემოქმედების პროცესში
შეუფარდებს საერთაშორისო სამართლის ნორმებს

ფიზიკური პირების მზარდი როლი

თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში მნიშვნელოვნად გაიზარდა ინდივიდების

მნიშვნელობა. ადამიანის პროგრესმა, სამეცნიერო და ტექნოლოგიურმა განვითარებამ,
გლობალიზაციის პროცესმა და მსოფლიო პროცესების დემოკრატიზაციამ განაპირობა
ზოგიერთი ფიზიკური პირის (შესამჩნევი საერთაშორისო ავტორიტეტისა და ბერკეტების
მქონე პირების – გამოჩენილი პოლიტიკოსების, ბიზნესმენების, მეცნიერების და ა.შ.)
საერთაშორისო ურთიერთობებში პირდაპირი ჩართვა.
ამის მიუხედავად, კითხვა კვლავ რჩება: შეიძლება თუ არა ფიზიკური პირის განხილვა
საერთაშორისო სამართლის სუბიექტად?

სამართლის სუბიექტის ცნების პირველი ვერსია

თუ დავუშვებთ, რომ საერთაშორისო სამართლის სუბიექტი არის პირი, რომელიც

საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმების ადრესატია, ამ ნორმების საფუძველზე სარ-
გებლობს უფლებებითა და ვალდებულებებით, მაშინ ინდივიდები, უდავოდ, საერთაშო-
რისო სამართლის სუბიექტები არიან, ვინაიდან არსებობს მრავალი საერთაშორისო-
სამართლებრივი ნორმა, რომლებიც პირდაპირ მიმართავს ფიზიკურ პირებს – მაგალითად,
ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის, საერთაშორისო სისხლის სამართლის,
საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლისა და საერთაშორისო ეკონომიკური სამართლის
სფეროებში.

სამართლის სუბიექტის ცნების მეორე ვერსია

ბოლო ათწლეულებში დასავლელ ავტორებს შორის საკმაოდ დიდი პოპულარობით სარ-

გებლობს საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის ცნების მეორე განმარტება, რომლის
მიხედვითაც სუბიექტია ის, ვინც (ა) საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე პირდაპირ
ფლობს უფლებებსა და ვალდებულებებს, (ბ) აქვს ინდივიდუალურად ამ უფლება/ვალდებუ-
ლებათა განხორციელების უნარი საერთაშორისო მოთხოვნისა თუ საჩივრის წარდგენის
გზით, და (გ) შესაძლოა პირდაპირ გახდეს საერთაშორისო პასუხისმგებლობის სუბიექტი.

316
 ამასობაში, მართალია, ფიზიკურ პირებს აქვთ საერთაშორისო სამართალზე დაფუძ-
ნებული უფლებები და ვალდებულებები, მეტიც, ზოგ რეგიონში მათ შეუძლიათ საერთა-
შორისო მოთხოვნის წარდგენა საერთაშორისო სამართლის სუბიექტების წინააღმდეგაც კი
(მაგალითად, 1950 წლის ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის
[ევროპული] კონვენციის წევრი ქვეყნების წინააღმდეგ, როდესაც კონკრეტულ შემთხვევებში
ფიზიკურმა პირებმა შეიძლება მიმართონ ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს),
გარკვეულ ტერიტორიებსა და პირობებში მათ მიმართ შესაძლოა განხორცილდეს საერთა-
შორისო სახის დანაშაულისა და საერთაშორისო დანაშაულის სისტემით შემოღებული
საერთაშორისო პასუხისმგებლობა, მაგრამ, იმავდროულად:
 ეს უფლებებიცა და პასუხისმგებლობაც შემოღებულია კონკრეტული საერთაშო-
რისო სამართლის სუბიექტების (უპირატესად, სახელმწიფოების) გადაწყვეტილე-
ბით. ანუ ინდივიდზე არაა დამოკიდებული არც ამ უფლებების მატერიალური ში-
ნაარსი, არც ამ უფლებათა განხორციელების უნარის მასშტაბი და არც მათი მოქ-
მედების ვადა. შესაბამისად, ვინც განსაზღვრა/დაადასტურა, მასვე აქვს შესაძლებ-
ლობა უარყოს ამ უფლებათა თუ პასუხისმგებლობათა არსებობა.
ამის თვალსაჩინო მაგალითია 2022 წელს რუსეთთან დაკავშირებული პროცესები.
ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ერთ-ერთი მთავარი სიკეთეა ის, რომ
ფიზიკურ პირებს გარკვეულ პირობებში საკუთარი ქვეყნის წინააღმდეგაც შეუძლიათ
საჩივრის შეტანა. რუსეთის წინააღმდეგ საჩივრები ხელმისაწვდომი იყო გარკვეუ-
ლი პერიოდის განმავლობაში, შესაბამისად, კონვენციის 34-ე მუხლით განსაზღვრუ-
ლი შესაძლებლობის გამოყენება შეეძლოთ ფიზიკურ პირებს (მათ შორის, რუსეთში
მყოფებს), თუ მათ მიმართ რუსეთის მიერ მოხდებოდა კონვენციით გარანტირე-
ბული უფლებების შელახვა (34-ე მუხლი. „საჩივრით სასამართლოს შეიძლება
მიმართოს ნებისმიერმა ფიზიკურმა პირმა, არასამთავრობო ორგანიზაციამ ან
ცალკეულ პირთა ჯგუფმა, რომელსაც მიაჩნია, რომ მსხვერპლია რომელიმე მაღალი
ხელშემკვრელი მხარის მიერ კონვენციით ან მისი ოქმებით გათვალისწინებულ
უფლებათა დარღვევისა. მაღალი ხელშემკვრელი მხარეები კისრულობენ ვალდე-
ბულებას, არაფრით დააბრკოლონ ამ უფლების სრულად განხორციელება.“) მაგრამ
2022 წელს რუსეთის მიერ საერთაშორისო სამართლის ფუნდამენტური ნორმების
დარღვევის შედეგად, ის გარიცხულ იქნა ევროსაბჭოდან და 2022 წლის 16 სექტემ-
ბრიდან რუსეთის მიმართ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მოქმედება
შეწყდა, რამაც მილიონობით ინდივიდს (როგორც რუსეთში, ასევე მის ფარგლებს
მიღმა) წაართვა რუსეთის მიმართ ევროპული კონვეციის სიკეთეებით სარგებლობის
შესაძლებლობა;
 საკუთარი ქვეყნის წინააღმდეგ ინდივიდუალურად საერთაშორისო მოთხოვნისა თუ
საჩივრის წარდგენის გზით უფლებათა განხორციელებაცა და პირდაპირი საერთა-
შორისო პასუხისმგებლობაც არ არის ხელმისაწვდომი დედამიწის მოსახლეობის
უდიდესი ნაწილისთვის.

317
სამართლის სუბიექტის ცნების მესამე ვერსია

ტრადიციული მიდგომით საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის კონცეფცია, როგორც უკვე

აღინიშნა, სპეციფიკური შინაარსის მატარებელია. ამ გაგებით სუბიექტია ის, ვინც არა-
მხოლოდ უშუალოდ ფლობს საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე უფლებებსა და
ვალდებულებებს, არამედ ასევე უშუალოდ მონაწილეობს ნორმაშემოქმედების პროცესში
და შეუფარდებს საერთაშორისო სამართლის ნორმებს, მათ შორის, საერთაშორისო მოთ-
ხოვნის (საჩივრის) წარდგენის გზით.
სუბიექტის ეს ტრადიციული გაგება გამომდინარეობს საერთაშორისო სამართლის
ცნების პოსტვესტფალიური კონცეფციიდან, რომლის მიხედვითაც ეს ის სამართლებრივი
სისტემაა, რომელსაც თავად მოქმედი პირები ადგენენ და თავადვე უზრუნველყოფენ
შესრულებას. ანუ მოქმედი პირების ნებაზეა დამოკიდებული სამართლით დადგენილი
უფლება/ვალდებულებების მატერიალური შინაარსი, შემოღება/განვითარება, მოქმედების
ვადა და გაუქმება.
და თუ ამ ტრადიციულ მიდგომას ავიღებთ ათვლის წერტილად, ფიზიკური პირები,
როგორც ინდივიდუალური პირები (საკუთარი სახელით), არ მონაწილეობენ (1) საერთაშო-
რისო სამართლის ქმნადობისა და (2) შეფარდების უზრუნველყოფის (წესრიგის დაცვისა და
წესრიგის აღდგენის) პროცესში სახელმწიფოთაშორისი სისტემის დონეზე, (3) არც საერთა-
შორისო მოთხოვნისა თუ საჩივრის წარდგენის გზით (რაც სამართლის შეფარდების
მხოლოდ ერთ-ერთი ფორმაა) მათთვის განსაზღვრული უფლებების განხორციელების
უნარი აქვთ საყოველთაოდ და (4) არც პირდაპირ საერთაშორისო პასუხისმგებლობას ექვემ-
დებარებიან უნივერსალურად.

318