Oorlog

TRAUMA BIJ JEUGDIGEN UIT OORLOGSGEBIEDEN EN JEUGDIGEN
MET OVERIGE VORMEN VAN MEERVOUDIG TRAUMA VAN
VERSCHILLENDE ETNISCHE GROEPEN
Naam: Larissa Šabotić
ANR: S434772
Departement Ontwikkelings– en Klinische Psychologie
Faculteit der Sociale Wetenschappen, Tilburg University.
Masterthesis Psychologie en Gezondheid, Kinder- en Jeugdpsychologie
Begeleider: Dr. J. G. M. Scheirs
Tweede beoordelaar Dr. E. E. Hartman
Datum: 02 oktober 2012

Oorlogstrauma & Overige meervoudige traumavormen bij Jeugdigen
Samenvatting
In dit onderzoek werd met behulp van een dossieranalyse onderzocht of er verschillen
bestaan tussen de uitingsvormen bij jeugdigen met oorlogstrauma en jeugdigen met
overige meervoudige traumavormen. De 49 participanten waren jeugdigen (6 – 18 jaar)
van verschillende etnische groepen die in twee groepen (oorlogstrauma en overig
meervoudig trauma) werden verdeeld. Met behulp van t-tests en
eenwegsvariantieanalyse werd onderzocht of er een significant verschil was tussen de
twee groepen, het geslacht en de vier leeftijdsgroepen (6 – 9 jaar, 10 – 12 jaar, 13 – 15
jaar en 16 – 18 jaar) op de uitingsvormen. Meisjes hadden meer meervoudige
traumavormen dan jongens. Jonge participanten kampten meer met somatische
uitingsvormen en oudere participanten kampten meer met psychische uitingsvormen.
De twee groepen verschilden significant op de DSM-IV-diagnose aanpassingsstoornis.
Implicaties en vervolgonderzoek worden in het onderzoek besproken.
Keywords: meervoudig trauma, oorlogstrauma, uitingsvormen, jeugdigen

Onderzoek naar de Uitingsvormen van Jeugdigen met Oorlogstrauma in vergelijking
met Jeugdigen met Overige Vormen van Meervoudig Trauma van Verschillende
Etnische Groepen
“Oorlog…is wanneer sommige volwassenen die niet weten wat goed is en wat
liefde betekent, aan het gooien zijn met gevaarlijk speelgoed waarmee je onschuldige
mensen kunt verwonden”. Dit is een citaat van het tienjarige meisje Tamara uit het
artikel van Plunkett en Southall (1996) over haar traumatische ervaringen in de oorlog.
De laatste tijd is de belangstelling voor jeugdigen in oorlogsgebieden gegroeid en dit
kun je merken aan onder andere War Child met de slagzin: “Je kunt een kind wel uit de
oorlog halen, maar hoe haal je de oorlog uit een kind?”.
Trauma wordt gedefinieerd als fysieke of psychologische bedreiging(en) of
aanval(len) op de fysieke integriteit van een kind, het gevoel van eigenwaarde,
veiligheid of overleving of de fysieke veiligheid van een belangrijke persoon in het
leven van het kind. Een jeugdige kan getraumatiseerd worden door een (aantal)
gebeurtenis(sen) veroorzaakt door een externe factor in de omgeving. Het effect varieert
naar het ontwikkelingsniveau en de mate van de blootstelling (Meier, 2002).
Trauma als gebeurtenis kan opgesplitst worden in twee categorieën; enkelvoudig
trauma en meervoudig trauma. Bij enkelvoudig trauma is er sprake van een eenmalige
traumatische ervaring. Bij meervoudig trauma is er sprake van herhaalde traumatisering
waarbij een jeugdige voor een langere tijd blootgesteld wordt aan extreme
gebeurtenissen en hier richt zich het onderzoek op (Terr, 1991; Brajša-Žganec, 2005).
Over de leeftijd van de jeugdige in relatie tot de ernst van de gevolgen van een
trauma spreken verschillende onderzoeken elkaar tegen. Sommige geven aan dat jonge
kinderen een traumatische gebeurtenis beter verwerken dan oudere kinderen terwijl
anderen het tegenovergestelde beweren (Elbedour, Ten Bensel & Bastien, 1993).
Volgens het onderzoek van Joshi & O’Donnell (2003) krijgt een kind onder de zes jaar
vaak vage en somatische klachten gerelateerd aan de ervaringen tijdens een trauma.
Daarnaast denkt een kind onder de zes nog concreet; hij of zij heeft nog moeite om zich
te verplaatsen in een ander en zij snappen de betekenis van de dood nog niet. Een kind
kan ook problemen hebben met slapen, woedeaanvallen krijgen en/of hij of zij kan zich
vastklampen aan de verzorg(st)er. Een kind tussen de zeven en elf jaar kan zich jonger
gaan gedragen. Lichamelijke symptomen (e.g. eetlust verliezen) en lichamelijke
klachten (e.g. buikpijn) kunnen ook voorkomen. Wat vaak voorkomt is geen interesse
meer tonen in spel en school en/of herhaling van het gedrag dat tijdens een traumatische
gebeurtenis voorkwam. Tieners (twaalf jaar en ouder) hebben meer de neiging om
gevoelens binnen te houden en zich terug te trekken van familie en vrienden. Zij
ervaren meer angstgevoelens, hebben depressieve klachten en kunnen meer prikkelbaar
worden.
Volgens Terr (1991) heeft trauma vier gevolgen ongeacht de leeftijd: zintuiglijk
waargenomen herinneringen (e.g. visueel) van de traumatische gebeurtenis wanneer een
jeugdige zich verveelt of net wil gaan slapen, onbewust herhaald gedrag vertonen
wanneer een jong kind het verbaal niet kan uiten en dit vervolgens een typering kan
worden van de persoonlijkheid van het jonge kind, traumaspecifieke angsten en
verandering van de houding ten opzichte van andere mensen, het leven en de toekomst.
Wanneer naar het geslacht gekeken wordt, lijken meisjes minder geagiteerd te
worden en minder kwetsbaar te zijn voor traumatische stress dan jongen. Jongens
zouden meer psychologische problemen en meer klinische diagnoses hebben dan
meisjes (Elbedour, ten Bensel & Bastien, 1993).

Oorlogstrauma
Een jeugdige kan tijdens een oorlog zowel aan gewelddadige traumatische
gebeurtenissen blootgesteld worden (e.g. het ervaren van gewelddadige handelingen)
als niet-gewelddadige trauma’s ervaren (e.g. uithongering) (Allwood, Bell-Dolan &
Husain, 2002). Oorlog heeft naast kans op lichamelijke verwondingen ook invloed op
de psychosociale ontwikkeling. Ook heeft het invloed op het sociale vlak zoals de
positie die een jeugdige thuis of in de omgeving heeft (Joshi & O’Donnell, 2003).
Secundair oorlogstrauma
Wanneer de ouders getraumatiseerd raken kunnen jeugdigen indirect beïnvloed
worden zonder de oorlog zelf meegemaakt te hebben (Cohen, 2008). Dit wordt
secundaire traumatisering genoemd. Elbedour, Ten Bensel & Bastien (1993) geven aan
dat (groot)ouders die tijdens de Tweede Wereldoorlog in concentratiekampen hebben
gezeten, oorlogstrauma op hun (klein)kinderen kunnen projecteren.
Overige meervoudige vormen van trauma
Ruim een derde van de jeugdigen uit de groep meervoudige traumavormen blijkt
ooit kindermishandeling te hebben meegemaakt. Onder kindermishandeling wordt
fysiek geweld binnenshuis, seksueel misbruik, ernstige verwaarlozing, ernstige
psychologische agressie van ouders en/of waargenomen fysieke conflicten tussen
ouders verstaan. Ernstige psychologische agressie van ouders en fysiek geweld
binnenshuis komen het meest voor en verwaarlozing komt het minst voor. Medische
handelingen zoals langdurige opname kunnen ook voor trauma zorgen (Struik, 2008).
Psychosociale problemen, emotionele problemen en gedragsproblemen
Jeugdigen die te maken hebben gehad met ongeacht welk meervoudig trauma
zijn gevoeliger voor gedragsproblemen en/of emotionele problemen (Joshi &

O’Donnell, 2003). Volgens het onderzoek van Cicchetti & Toth (1995) heeft trauma op
verschillende gebieden effecten op jeugdigen zoals disregulatie, onzekere en atypische
hechtingspatronen, verstoorde relaties met leeftijdsgenoten en onderpresteren op school.
De jeugdige probeert zichzelf te beschermen tegen de extreme gebeurtenissen
door ontkenning, zelfhypnose en repressie waardoor de jeugdige verandert. De emoties
die opgewekt worden door meervoudig trauma zijn afwezigheid van gevoelens,
blijvende woedegevoelens en blijvende angstgevoelens. Een jeugdige kan hierdoor een
verkeerde diagnose krijgen; veel jeugdigen worden gediagnosticeerd met
gedragsproblemen, Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder of depressie (Terr, 1991;
Struik, 2008). Dit kan lijden tot veranderingen in de jeugdige zelf die voor een lange
tijd aanwezig kunnen zijn. Deze veranderingen kunnen later in de volwassenheid
zorgen voor psychotisch denken, extreme passiviteit, en zelfverwonding (Terr, 1991).
Zo blijkt uit studies dat volwassenen in psychiatrische ziekenhuizen, volwassenen met
een meervoudige persoonlijkheid of met borderline vroeger blootgesteld zijn aan
traumatische gebeurtenissen en dat volwassenen die onder andere jeugdigen seksueel
misbruiken, vaak zelf seksueel misbruikt zijn (Terr, 1991).
Daarnaast vergroot onder andere oorlog de kans op een Posttraumatische Stress
Stoornis (PTSS), depressie en angststoornissen bij jeugdigen. PTSS is een
psychiatrische stoornis uit de Diagnostic and Statistical Manual for Mental Disorders
(DSM-IV-TR), die de symptomen en gedragingen die een jeugdige na een traumatische
gebeurtenis kan vertonen beschrijft (American Psychiatric Association, 2000). PTSS
houdt in dat een jeugdige een traumatische gebeurtenis steeds opnieuw beleeft door
bijvoorbeeld herinneringen of een pessimistische houding heeft ten opzichte van de
toekomst en het leven (Prasad & Prasad, 2009).

Depressie kan tijdens de gehele ontwikkeling van de jeugdige voorkomen als
gevolg van een traumatische gebeurtenis (Joshi & O’Donnell, 2003; Brajša-Žganec,
2005). Dissociatiestoornissen kunnen voortkomen uit de blootstelling van jeugdigen aan
geweld. Het dissociëren zorgt ervoor dat de jeugdige als het ware beschermd wordt om
zo het trauma psychologisch te overleven (Joshi & O’ Donnell, 2003).
Door gebrek aan goede diagnostische instrumenten en indeling wordt trauma
vaak gediagnosticeerd met co-morbide stoornissen zoals gedragsstoornissen,
stemmingsstoornissen en angst. Bij jonge kinderen kan er sprake zijn van comorbiditeit
van separatiestoornis en oppositioneel-opstandige gedragsstoornis (Struik, 2008).
In dit onderzoek worden jeugdigen met oorlogstrauma vergeleken met jeugdigen
met overige vormen van trauma. Er wordt gekeken naar de uitingsvormen en of deze
van elkaar verschillen. Onderzoeken richten zich vaak alleen op één uitingsvorm. Het
onderzoek van Davis & Siegel (2000) is een meta-analyse gericht op PTSS, kinderen en
adolescenten. Het onderzoek richt zich op het verband tussen PTSS en de prevalentie,
co-morbiditeit, risicofactoren, familiefactoren en leeftijd. Veel onderzoeken betroffen
vaak alleen één vorm van meervoudig trauma. Zo richt het onderzoek van Elbedour,
Ten Bensel & Bastien (1993) zich alleen op oorlogstrauma bij jeugdigen. Er is
nauwelijks onderzoek gedaan naar de vergelijking van verschillende vormen van
meervoudig trauma. Er is voorheen veel onderzoek gedaan naar soldaten en naar
veteranen, maar er is minder bekend over oorlogstrauma bij burgers en nog minder bij
jeugdigen (Elbedour, Ten Bensel & Bastien, 1993). Het onderzoek van Kitchiner (2004)
heeft betrekking op brandweerlieden die traumatische gebeurtenissen door hun werk
hebben ervaren. Het onderzoek richt zich op PTSS en op de effecten van de
behandelingen Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) en

Cognitieve Gedragstherapie (CGT). Daarnaast is er weinig onderzoek gedaan naar de
verschillen tussen de diverse vormen van trauma bij verschillende etnische groepen. Het
onderzoek van Akello, Reis & Richters (2010) richt zich op kinderen en adolescenten
uit Noord Uganda. Uit het onderzoek is gebleken dat het gebruikelijk is om niet te
praten over traumatische gebeurtenissen. In Noord Uganda is het verzwijgen van de
gebeurtenis een teken van sterkte. Traumatische gebeurtenissen worden in dit gebied
meer geuit als lichamelijke klachten en het zien van boze geesten. Hoe zit dit met
andere delen van de wereld? Hoe gaat men daar om met traumatische gebeurtenissen?
Kan men de diagnoses wel met elkaar vergelijken? Dit onderzoek gaat deze
onderwerpen met elkaar verbinden met als onderzoeksvraag: Is er verschil in de
uitingsvormen van oorlogstrauma bij jeugdigen (die zelf een oorlog hebben
meegemaakt en/of secundair oorlogstrauma hebben) en de uitingsvormen van overige
vormen van meervoudig trauma van verschillende etnische groepen? Het onderzoek
geldt als een pilotstudy naar verschillen tussen oorlogstrauma en overige vormen van
meervoudig trauma. Verwacht wordt dat er een verschil in uitingsvormen gevonden
wordt tussen oorlogstrauma en de overige vormen van trauma (Struik, 2008). Het
verschil zal waarschijnlijk het grootst zijn bij de uitingsvorm PTSS. Jeugdigen met
oorlogstrauma ervaren PTSS heftiger dan jeugdigen met overige vormen van
meervoudig trauma Daarnaast wordt verwacht dat de uitingsvormen angststoornis en
depressie in beide groepen gevonden wordt (Davis & Siegel, 2000; Harjai,
Chandrashekha, Raju & Arora, 2005). Daarnaast wordt er verwacht dat jongens trauma
zwaarder ervaren en dat er geen sprake is van leeftijdverschillen wanneer men kijkt
naar de groepen en naar de uitingsvormen (Elbedour, Ten bensel & Bastien, 1993; Joshi
& O’Donnell, 2003; Bhutta, Yousafzai & Zipursky, 2010).

Methode
Participanten
De participanten waren jeugdigen die tijdens het verzamelen van de data onder
behandeling zijn voor trauma bij het Psychotraumacentrum Zuid-Nederland te ’s-
Hertogenbosch of het centrum voor kinderen jeugdpsychiatrie Herlaarhof te Vught
(Mleeftijd = 11.4 jaar (SDleeftijd = 3.54), leeftijdsrange: 6 – 18 jaar) van verschillende
etnische groepen. Aan het onderzoek deden negenenveertig participanten mee waarvan
het dossier werd geanalyseerd (vijfendertig jongens en veertien meisjes). De
participanten werden geselecteerd op basis van de traumatische gebeurtenissen die bij
de aanmeldklacht vermeld stonden en het land van herkomst. In dit onderzoek werden
geen jeugdigen van autochtone afkomst meegenomen, jeugdigen jonger dan zes jaar en
jeugdigen ouder dan achttien jaar. De meeste participanten kwamen uit Afghanistan,
Turkije en Irak (zie Figuur 1 en Figuur 2).
Afkomst jongens
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Figuur 1. Land van herkomst jongens

Afkomst meisjes
3
2
2
1
1
0
Figuur 2. Land van herkomst meisjes
De jeugdigen werden in twee groepen verdeeld: oorlogstrauma en meervoudige
traumavormen die niet gerelateerd zijn aan oorlog. Onder oorlogstrauma verstond men
twee typen oorlogstrauma: zelf een oorlog hebben meegemaakt en secundaire
oorlogstraumatisering. Onder meervoudige traumavormen vielen alle overige
meervoudige traumavormen zoals herhaaldelijk seksueel misbruik en geweld (Tabel 1).
Tabel 1.
Traumatype
Traumagroep Aantal deelnemers
Groep 1 = Oorlogstrauma 10
Aantal jongens 10
Aantal meisjes 0
Groep 2 = Overige meervoudige traumavormen 39
Aantal jongens 25
Aantal meisjes 14
10
Instrumenten
Tijdens het onderzoek werden de dossiers van de participanten geanalyseerd op
uitingsvormen en gestelde diagnose. De diagnose was gesteld aan de hand van
resultaten van de diagnostiek (e.g. intake, psychologisch onderzoek, eerdere
hulpverlening). Deze resultaten waren in een multidisciplinair team besproken om
vervolgens met behulp van de DSM-IV (American Psychiatric Association, 2000) een
diagnose te stellen. Daarnaast werd er gebruik gemaakt van het programma Psygis
Quarant waar informatie te vinden was over de cliënten die niet in het dossier stonden
zoals intakeverslagen, verloop van de behandelingen en contacten welk in de
bijlagensectie beschreven werden. Onderzocht werd wat de aanmeldklacht van de
participant was en welke uitingsvormen (en diagnoses) er werden gesteld. Om de
uitingsvormen goed in kaart te brengen, werden een aantal vragenlijsten gebruikt. In dit
onderzoek werden de dossiers van participanten van drie verschillende teams
geanalyseerd, waardoor er per team sprake was van een andere manier van werken.
Sommige participanten hadden alleen een beschrijving van de uitingsvormen door
middel van de resultaten van de diagnostiek, terwijl anderen gebruik maakten van de
vragenlijsten om de uitingsvormen te beschrijven. De volgende vragenlijsten werden in
dit onderzoek meegenomen:
De Nederlandse Persoonlijkheids Vragenlijst (NPV-2) is een vragenlijst voor
adolescenten vanaf 15 jaar en meet enkele persoonlijkheidskenmerken van adolescenten
en volwassenen (Luteijn, 1974). De vragenlijst bestaat uit 140 items die verdeeld zijn
over de subschalen: Inadequatieschaal, Sociale Inadequatieschaal, Rigiditeitschaal,
Verongelijktheidschaal, Zelfgenoegzaamheidschaal, Dominantieschaal en
Zelfwaarderingschaal. Op items als “Ik ben vaak zenuwachtig” kan een deelnemer
11
kiezen uit drie mogelijkheden: juist, onjuist en “?” wanneer het zowel juist als niet juist
is. De betrouwbaarheid is voldoende, de begripsvaliditeit is goed en de
criteriumvaliditeit is voldoende. De normen worden als goed beoordeeld (Evers, Braak,
Frima & van Vliet-Mulder, 2009-2011).
De Competentie belevingsschaal voor kinderen (CBSK) is een vragenlijst voor
kinderen tussen de 8 en 12 jaar en meet de competentie, het eigen functioneren en de
zelfbeoordeling van kinderen (Harter, 1985). De vragenlijst bestaat uit 36 items en de
items zijn verdeeld over zes subschalen: Schoolvaardigheden, Sociale Acceptatie,
Sportieve Vaardigheden, Fysieke Verschijning, Gedragshouding en Gevoel van
Eigenwaarde. Het kind kijkt eerst welke zin hij het beste bij hem/haar vindt passen
zoals “Sommige kinderen zijn erg goed in sport en gymnastiek maar Andere kinderen
zijn niet zo goed in sport en gymnastiek” en vervolgens bepaalt het kind of dit een
beetje waar is of dat het helemaal waar is. De betrouwbaarheid is voldoende, de
begripsvaliditeit is goed en de criteriumvaliditeit is onvoldoende. De normen worden
als voldoende beoordeeld. De normen zouden verouderd zijn en er is geen onderzoek
verricht naar de criteriumvaliditeit (Evers, Braak, Frima & van Vliet-Mulder, 2009-
2011).
De Competentie belevingsschaal voor Adolescenten (CBSA) is een vragenlijst
voor adolescenten tussen de 12 en 18 jaar en meet net als de CBSK de competentie,
eigen functioneren en zelfbeoordeling van adolescenten (Harter, 1988). De vragenlijst
bestaat uit 35 items en de items zijn verdeeld over dezelfde zes subschalen als de
CBSK. De adolescent kijkt eerst welke zin hij het beste bij hem/haar vindt passen zoals
“Sommige jongeren hebben veel vrienden maar Andere jongeren hebben niet zo veel
vrienden” en vervolgens bepaalt de adolescent of dit een beetje waar is of dat het
12
helemaal waar is. De betrouwbaarheid is voldoende, de begripsvaliditeit is goed en de
criteriumvaliditeit is onvoldoende. De normen worden als voldoende beoordeeld. Er is
geen onderzoek verricht naar de criteriumvaliditeit (Evers, Braak, Frima & van Vliet-
Mulder, 2009-2011).
De Trauma Symptoom Controle Lijst voor Kinderen (Trauma Sypmtom
Checklist For Children (TSC-C)) is een zelfzorgrapportage om na een traumatische
gebeurtenis posttraumatische stress vast te stellen bij kinderen tussen de acht en zestien
jaar oud. De TSC-C bestaat uit 54 items op 6 klinische schalen: Angstigheid,
Posttraumatische Stress, Depressie, Dissociatie, Boosheid en Seksuele problematiek.
Jeugdigen geven aan welke gebeurtenissen nooit, soms, vaak, bijna of altijd
plaatsvinden. Als een jeugdige het antwoord niet weet, kan hij of zij weet ik niet
aankruisen (Briere, 1996). De vragenlijst is in 1998 door F. Lamers-Winkelman van de
Vrije Universiteit Amsterdam vertaald. Normings- en validiteitsonderzoek wordt
momenteel uitgevoerd en de publicatie daarvan wordt verwacht in 2012/2013 (Evers,
Braak, Frima & van Vliet-Mulder, 2009-2011).
Statistische procedure
Er was sprake van een pilotstudy waarbij twee groepen met elkaar vergeleken
werden om te kijken of er een verschil bestond qua uitingsvormen. De uitingsvormen
die beschreven werden onder het kopje DSM-IV-classificatie in het programma Psygis
Quarant, werden meegenomen. De scores op de vragenlijsten worden gebruikt om de
DSM-IV-classificatie te bepalen. Er werd eerst gekeken of een bepaalde uitingsvorm bij
een participant aanwezig of afwezig was. De afhankelijke variabelen in dit onderzoek
waren de volgende uitingsvormen: Posttraumatische Stress Stoornis (PTSS), Attention
Deflict Hyperactivity Disorder (ADHD), Dysthyme Stoornis, Oppositional Defiant

13
Disorder (ODD), Reactieve Hechtingsstoornis, Rouwreactie, Angststoornis,
Relatieproblemen gebonden aan een psychische of een somatische aandoening,Verlies
van liefdevolle relatie in kindertijd, Verdwijning en dood van gezinslid, Veranderd
patroon van gezinsverhoudingen in kindertijd, Overige gespecificeerde problemen
verband houdend met naaste kring van verwanten, Blootstelling aan ramp, oorlog en
andere vijandigheden, Persoonlijke beangstigende ervaring in kindertijd, Kind-ouder
relatieprobleem, Problemen primaire steungroep, Problemen sociale omgeving,
Problemen met school en opleiding, Andere psychosociale of omgevingsproblemen,
Inadequate gezinsondersteuning, Nachtmerries, Boosheid, Angst, Slaapproblemen
(inslaapproblemen, doorslapen), Bedplassen, Prikkelbaarheid, Seperatieangst, Te
weinig betrokken, Gespannen, Dreigend / Vijandig, Hoofdpijn/Buikpijn en
Aanpassingstoornis.
Als eerste werden de gegevens in Statistical Package for the Social Sciences 20
(SPSS 20) ingevoerd en gecodeerd. Hierin werd het volgende beschreven: aantal
deelnemers, aantal jongens en meisjes, leeftijd, land van herkomst, hoeveel deelnemers
oorlogstrauma hadden, welke oorlog ze hebben meegemaakt, hoeveel deelnemers
overige vormen trauma hadden, welke overige vormen van trauma er in dit onderzoek
werden meegenomen en welke uitingsvormen er gevonden waren. Voordat er naar de
verschillen gekeken werd, werd er bepaald of de data volledig was en werd er een
analyse uitgevoerd om de steekproef zo goed mogelijk te beschrijven.
Om te onderzoeken of de twee groepen significant van elkaar verschillen, werd
de toets Independent-samples t-test uitgevoerd. Deze test werd ook gebruikt om te
kijken of mannen en vrouwen van elkaar verschilden. Deze test vergelijkt twee
onafhankelijke groepen met elkaar. Een one-way ANOVA werd uitgevoerd om de vraag
14
te beantwoorden of er een verschil is tussen de vier leeftijdsgroepen (groep 1 = 6 – 9
jaar, groep 2 = 10 – 12 jaar, groep 3 = 13 – 15 jaar, groep 4 = 16 – 18 jaar). Deze toets
wordt gebruikt om te toetsen of de populatiegemiddelden voor drie of meer
onafhankelijke groepen aan elkaar gelijk zijn (leeftijd wordt factor genoemd). Je wilt
nagaan of het kenmerk/gedrag dat je wilt bestuderen verschilt in deze groepen met
behulp van de F-toets. Bij significantie volgt de post-hoc toets volgens Tukey die
vervolgens met paarsgewijze toetsen onderzoekt waar de verschillen tussen paren
(groepen) zitten. Voor alle statistische tests gold dat een alfa van .05 werd gebruikt
(Pallant, 2007).
15
Resultaten
Oorlogstrauma Van de tien participanten (Mleeftijd = 10,5 jaar (SDleeftijd = 3,78))
waren twee participanten bekend met secundaire oorlogstraumatisering. De ouders
waren naar Nederland gevlucht en via de verhalen van de ouders zijn de twee
participanten getraumatiseerd. Eén van de participanten vertelde dat hij het nieuws op
de televisie in de gaten hield en hier nachtmerries over kreeg. De overige acht
participanten hadden zelf de oorlog meegemaakt. Twee participanten zijn in aanraking
geweest met de Taliban door getuige te zijn geweest van een ontvoering en een moord.
Drie participanten zijn getuige geweest van dreigingen van het regime, één participant
is een politieke vluchteling en één participant is getuige geweest van
bombardementaanvallen.
De uitingsvorm angst kwam in vergelijking met de andere uitingsvormen het
vaakst voor bij jeugdigen met oorlogstrauma gevolgd door problemen binnen de
primaire steun en slaapproblemen. De uitingsvormen ODD, depressie, te weinig
betrokken en dreigend/vijandig kwamen in de eerste groep niet voor (Figuur 3).
Uitingsvormen oorlogstrauma
Figuur 3. Proportie uitingsvormen bij jongens uit de groep Oorlogstrauma

16
Overige vormen van meervoudige trauma Bij de negendertig participanten (Mleeftijd =
11,62 jaar (SDleeftijd = 2,94)) kwam het trauma ‘getuige zijn van huiselijk geweld’ kwam
in de tweede groep het vaakst voor gevolgd door ‘seksueel misbruik’ en ‘fysiek &
seksueel misbruik’. Het trauma ‘verwaarlozing’ kwam in de tweede groep het minst
voor, gevolgd door de trauma’s ‘getuige van huiselijk geweld & verbaal misbruik’,
‘getuige van huiselijk geweld & seksueel misbruik’ en ‘langdurige ziekte een van de
ouders/verzorgers’ (Figuur 4).
Overige vormen van trauma

20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
Figuur 4. Voorkomen van de specifieke vormen van trauma in de groep Overige
Traumavormen.
17
Er was een verschil in de overige vormen van trauma tussen jongens (Mleeftijd =
11,8 (SDleeftijd = 3,27)) en meisjes (Mleeftijd = 11,1 (SDleeftijd = 4,04)). Jongens (M = 3.9,
SD = 4.35) hadden over het algemeen minder vormen van meervoudig trauma dan
meisjes (M = 7.7, SD = 4.7), t(47) = -2,677, p = .010., met andere woorden meisjes
hadden op een bepaalde periode meer specifieke vormen van meervoudig trauma dan
jongens. Het trauma ‘getuige zijn van huiselijk geweld’ kwam het vaakst bij jongens
voor en ‘seksueel misbruik’ kwam gezamenlijk met ‘misbruik (fysiek, seksueel en
verbaal)’ het minst voor bij jongens. Het trauma ‘getuige zijn van huiselijk geweld’ en
‘seksueel misbruik’ kwam het vaakst bij meisjes voor en de trauma’s verwaarlozing,
misbruik (fysiek, seksueel en verbaal) en langdurige ziekte van een van de
ouders/verzorgers kwam het minst voor bij meisjes (Figuur 5 en Figuur 6).
Traumavormen bij alle jongens

18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
Figuur 5. Voorkomen van de specifieke vormen van trauma bij jongens in de groep
Overige traumavormen met het aantal oorlogstrauma toegevoegd ter vergelijking van de
aantallen.
18
Overige traumavormen bij Meisjes

4
3
2
1
0
Figuur 6. Voorkomen van de specifieke vormen van trauma bij jongens in de groep
Overige traumavormen.
De uitingsvorm problemen primaire steungroep kwam in vergelijking met de
andere uitingsvormen binnen de tweede groep het vaakst voor, gevolgd door de
uitingsvormen PTSS, problemen met de sociale omgeving en angst. De uitingsvormen
angststoornis, depressie, prikkelbaarheid, inadequate gezinsondersteuning, blootstelling
aan een ramp, een oorlog en andere vijandigheden, en veranderd patroon van
gezinsverhoudingen in de kindertijd kwamen in de tweede groep niet voor (Figuur 7).
Uitingsvormen overige traumavormen

1.00
.90
.80
.70
.60
.50
.40
.30
.20
.10
.00
Figuur7. Proportie van de uitingsvormen in de groep Overige traumavormen.

19
Wanneer jongens en meisjes apart genomen werden, dan kwam de uitingsvorm
problemen binnen de primaire steungroep bij jongens het vaakst voor gevolgd door de
uitingsvormen PTSS en problemen met de sociale omgeving. De uitingsvormen
angststoornis, depressie, prikkelbaarheid, inadequate gezinsondersteuning, blootstelling
aan een ramp, een oorlog en andere vijandigheden, veranderd patroon van
gezinsverhoudingen en buikpijn/hoofdpijn in de kindertijd kwamen bij jongens niet
voor. De uitingsvorm problemen binnen de primaire steungroep komt bij meisjes het
vaakst voor, gevolgd door de uitingsvormen PTSS en kind ouder relatieprobleem. De
uitingsvormen angststoornis, depressie, prikkelbaarheid, inadequate
gezinsondersteuning, blootstelling aan een ramp, een oorlog en andere vijandigheden,
veranderd patroon van gezinsverhoudingen in de kindertijd, verdwijning, ODD en dood
van een gezinslid en dreigend/vijandig kwamen bij meisjes niet voor (Figuur 8 en 9).
Uitingsvormen jongens
1.00
.90
.80
.70
.60
.50
.40
.30
.20
.10
.00
Figuur 8. Proportie van de uitingsvormen bij jongens in de groep Overige
traumavormen.
20
Uitingsvormen meisjes
1.00
.90
.80
.70
.60
.50
.40
.30
.20
.10
.00
Figuur 9. Proportie van de uitingsvormen bij meisjes in de groep Overige
traumavormen.
Tussen de leeftijdsgroepen werd er in de tweede groep geen significant verschil
gevonden. Dit betekent dat in dit onderzoek leeftijd geen invloed had op het aantal
specifieke vormen van overige traumavormen, F (3, 35) = 2.074, p = .117.
Uitingsvormen De uitingsvormen die in de groep oorlogstrauma werden
gevonden kwamen overeen met de uitingsvormen van de groep overige meervoudige
traumavormen. De groep overige traumavormen had echter meer uitingsvormen dan de
groep oorlogstrauma (ADHD, reactieve hechtingsstoornis, kinder- ouder
relatieprobleem, problemen sociale omgeving, andere psychosociale of
omgevingsproblemen, aanpassingsstoornis en hoofdpijn/buikpijn).
Oorlogstrauma (M = .00, SD = .000) en de overige vormen van trauma (M =
.13, SD = .339) verschilden ondanks de verschillen alleen op de diagnose
aanpassingsstoornis significant, t(38) = -2,360, p = .023. De overige uitingsvormen
verschilden niet significant tussen de twee traumagroepen. Er werd geen enkel

21
significant verschil gevonden tussen jongens en meisjes op de uitingsvormen. Tussen de
vier leeftijdsgroepen werden een aantal significante verschillen gevonden welke in tabel
2 en tabel 3 beschreven worden.
Tabel 2.
Verschil tussen de Leeftijdsgroepen ten aanzien van de diverse uitingsvormen in de
groep Overige traumavormen.
Df F Levene’s test P
Rouwreactie 47 6.390 .078 .001*
Verlies van liefdevolle relatie 47 6.508 .078 .001*
in kindertijd
Veranderd patroon van 47 3.879 .078 .015*
gezinsverhoudingen in
kindertijd
Overige gespecificeerde 47 3.306 .078 .028*
problemen verband houdend
met naaste kring van
verwanten
Andere psychosociale of 47 4.247 .078 .010*
omgevingsproblemen
Angst 47 3.675 .078 .019*
Slaapproblemen 47 3.366 .078 .027*
(inslaapproblemen,
doorslapen)
22
Tabel 3.
Samenvatting van de Verschillen tussen de Leeftijdsgroepen in Tabel 2 getoetst.
Uitingsvorm Wat is het verschil tussen de leeftijdsgroepen?
Rouwreactie Oudere kinderen (16 tot 18 jaar) rapporteren meer rouwreacties
dan jongere kinderen (15 jaar en jonger).
Verlies van liefdevolle relatie in Oudere kinderen (16 tot 18 jaar) verloren meer liefdevolle
kindertijd relaties dan jongere kinderen (15 jaar en jonger).
Veranderd patroon van Oudere kinderen ervaarden meer veranderingen in
gezinsverhoudingen in kindertijd gezinspatronen dan jongere kinderen (15 jaar en jonger)
Overige gespecificeerde Kinderen tussen 10 en 12 jaar meer problemen dan de overige
problemen verband houdend met jeugdigen.
naaste kring van verwanten
Andere psychosociale of Oudere kinderen (16 tot 18 jaar) hebben meer last van
omgevingsproblemen psychosociale en/of omgevingsproblemen dan jongere
kinderen (15 jaar en jonger).
Angst Oudere kinderen (16 tot 18 jaar) ervaarden meer
angstgevoelens dan jongere kinderen (15 jaar en jonger).
Slaapproblemen Oudere kinderen (16 tot 18 jaar) hebben meer slaapproblemen
(inslaapproblemen, doorslapen) dan jongere kinderen (15 jaar en jonger).

23
Discussie
Het doel van dit onderzoek was om te onderzoeken of er verschillen bestaan in
uitingsvormen van trauma bij jeugdigen met oorlogstrauma en jeugdigen met overige
meervoudige traumavormen, en dat bij verschillende etnische groepen. Met behulp van
een dossieranalyse werd er gekeken naar de uitingsvormen. De jeugdigen waren in twee
groepen (oorlogstrauma en overige meervoudige traumavormen) verdeeld en er werd
gekeken naar verschil in uitingsvormen, geslacht en leeftijd. De hoofdvraag van dit
onderzoek was: Is er verschil in de uitingsvormen van oorlogstrauma bij jeugdigen (die
zelf een oorlog hebben meegemaakt en/of secundair oorlogstrauma hebben) en bij
overige vormen van meervoudig trauma van verschillende etnische groepen?
Oorlogstrauma Binnen de groep oorlogstrauma kwam de uitingsvorm angst het
meest voor gevolgd door slaapproblemen en problemen binnen de primaire steun. De
uitingsvormen ODD, depressie, angststoornis, aanpassingsstoornis, te weinig betrokken
en dreigend/vijandig kwamen binnen de groep niet voor. Dit kwam niet geheel overeen
met de literatuur en de verwachtingen. Verwacht werd dat PTSS de meest voorkomende
uitingsvorm zou zijn, gevolgd door depressie en angststoornis (Harjai, Chandrashekha,
Raju & Arora, 2005; Prasad & Prasad, 2009). PTSS was een veel voorkomende
uitingsvorm (Prasad & Prasad, 2009). Angst kwam echter als meest voorkomende
uitingsvorm naar voren. Uit het onderzoek van Joshi & O’Donnell (2003) is gebleken
dat depressie tijdens de gehele ontwikkeling van de jeugdige voorkomt als gevolg van
een traumatische gebeurtenis en dat ODD een veelvoorkomend co-morbide stoornis bij
een oorlogstrauma is. In het huidige onderzoek was dit niet het geval: geen van de
jeugdigen had de uitingsvorm depressie of angststoornis. De slaapproblemen en de
problemen binnen de primaire steungroep zouden verklaard kunnen worden door de

24
jonge leeftijd van de participanten. De gemiddelde leeftijd was 10,5 jaar en rond de
leeftijd zeven tot elf jaar vertoont een kind tekenen van regressie, gaat een kind zich
jonger gedragen, heeft een kind meer lichamelijke symptomen en klachten en heeft een
kind geen interesse meer in school en spel als gevolg van traumatische gebeurtenissen
(Joshi & O’Donnell, 2003). Angst zou door het geslacht van de participanten verklaard
kunnen worden. Volgens het onderzoek van Elbedour, Ten Bensel & Bastien (1993)
zouden jongens meer psychologische problemen en meer klinische diagnoses hebben
dan meisjes waardoor de participanten meer angst ervaardden.
Overige vormen van meervoudig trauma Het trauma ‘getuige zijn van huiselijk
geweld’ was de meest voorkomende vorm van meervoudig trauma, gevolgd door
‘seksueel misbruik’ en ‘fysiek & seksueel misbruik’. Het trauma ‘verwaarlozing’ kwam
het minst voor, gevolgd door de trauma’s ‘getuige van huiselijk geweld & verbaal
misbruik’, ‘getuige van huiselijk geweld & seksueel misbruik’ en ‘langdurige ziekte een
van de ouders/verzorgers’. Dit komt overeen met het onderzoek van Struik (2008).
Volgens Struik (2012) blijkt ruim een derde van de jeugdigen binnen de groep
meervoudige traumavormen ooit kindermishandeling (e.g. huiselijk geweld, seksueel
misbruik) te hebben meegemaakt. Ernstige psychologische agressie van ouders en
fysiek geweld binnenshuis komen het meest voor en verwaarlozing komt het minst voor
(Struik, 2008).
Er was een verschil in het aantal gespecifieerde vormen van de overige
traumavormen tussen jongens en meisjes. Jongens hadden over het algemeen minder
gespecifieerde vormen van de overige traumavormen dan meisjes. Dit komt niet
overeen met de literatuur. Uit het onderzoek van Elbedour, Ten Bensel & Bastien
(1993) blijken jongens meer vormen van trauma te hebben dan meisjes. In het huidige
25
onderzoek hadden jongens voornamelijk het trauma ‘getuige van huiselijk geweld’
terwijl meisjes zowel het trauma ‘getuige van huiselijk geweld’ als het trauma ‘seksueel
misbruik’ hadden. Het trauma ‘getuige van huiselijk geweld’ komt overeen met het
onderzoek van Struik ( 2008) en het trauma ‘seksueel misbruik’ bij meisjes komt
overeen met het onderzoek van Bhutta, Yousafzai & Zipursky (2010). Meisjes lijken
meer vatbaar voor seksueel misbruik dan jongens. Hier moet een kanttekening gemaakt
worden: in hoeverre wordt seksueel misbruik bij jongens gerapporteerd? De resultaten
kunnen lager uitgevallen zijn door bijvoorbeeld schaamtegevoelens.
Zowel bij de meisjes als bij de jongens komen de uitingsvormen PTSS en
problemen binnen de primaire steungroep het vaakst voor. Het verschil in
uitingsvormen is dat meisjes meer ouder-kindrelatie problemen ervaren en jongens
meer problemen in de sociale omgeving. Jongens hadden volgens dit onderzoek geen
last van buikpijn/hoofdpijn terwijl bij meisjes de uitingsvormen ‘dood van een
gezinslid’ en ‘dreigend/vijandig’ niet voorkwamen. Over het algemeen is in de
psychologie bekend dat jongens meer externaliserende problemen vertonen en meisjes
meer internaliserende proberen. Een verklaring voor de resultaten zou kunnen zijn dat
jongens meer gericht zijn naar de omgeving waardoor de problemen in de omgeving
eerder ervaren wordt dan bij meisjes. Meisjes zouden meer teruggetrokken zijn en meer
gericht zijn op familie waardoor er eerder problemen ontstaan in de relaties met
familieleden dan bijvoorbeeld in de omgeving. Vervolgonderzoek is gewenst, omdat er
nauwelijks onderzoek is gedaan naar de combinatie uitingsvormen, geslacht en trauma.
Uitingsvormen De uitingsvormen die in de groep oorlogstrauma werden
gevonden kwamen overeen met de uitingsvormen van de groep overige meervoudige
traumavormen. De groep overige traumavormen had echter meer uitingsvormen dan de

26
groep oorlogstrauma (ADHD, reactieve hechtingsstoornis, kinder- ouder
relatieprobleem, problemen sociale omgeving, andere psychosociale of
omgevingsproblemen, aanpassingsstoornis en hoofdpijn/buikpijn). Omdat in de
literatuur oorlogstrauma als veel zwaarder wordt beschreven, werd er verwacht dat in
de groep oorlogstrauma de meeste uitingsvormen voorkwamen. De gevonden
uitingsvormen werden ook in de onderzoeken van Elbedour, Ten Bensel & Bastien
(1993), Cicchetti & Toth (1995), Brajša-Žganec (2005) en Struik (2009) beschreven.
Echter worden veel van deze uitingsvormen (e.g. ADHD, problemen sociale omgeving)
gevonden bij oorlogstrauma en minder bij overige vormen van meervoudige trauma. In
het huidige onderzoek is dit juist het tegenovergestelde. Een verklaring hiervoor zou
kunnen zijn dat in de groepen verschilden in geslacht; in de groep oorlogstrauma waren
de participanten allemaal jongens terwijl in de tweede groep zowel jongens als meisjes
voorkwamen. Dit zou ervoor kunnen zorgen dat de verscheidenheid aan uitingsvormen
varieerde in de tweede groep. Hier zou verder onderzoek naar gedaan kunnen worden.
De twee groepen verschilden alleen op de diagnose aanpassingsstoornis. De
uitingsvorm werd alleen bij de overige vormen van trauma gevonden en niet bij
oorlogstrauma. Volgens het onderzoek van Harjai, Chandrashekha, Raju & Arora
(2005) vergroot oorlog de kans op PTSS, depressie en angststoornissen bij jeugdigen.
Verwacht werd dat de groepen juist op PTSS zouden verschillen en dat de groep
Oorlogstrauma significant meer PTSS zou hebben dan de groep overige traumavormen.
Dit was echter niet het geval. Naar de verschillen op de uitingsvorm
aanpassingsstoornis is nog geen onderzoek naar gedaan. Een verklaring hiervoor zou
kunnen zijn dat de overige meervoudige traumavormen in dit onderzoek meer op
persoonlijke vlak werden ervaren dan oorlogstrauma. Zo blijkt uit de groep

27
oorlogstrauma dat twee van de tien jeugdigen getuige waren geweest van ontvoering en
moord terwijl anderen e.g. bombardementaanvallen of dreigingen van het regime
hebben meegemaakt. Dit houdt in dat de gebeurtenissen voornamelijk in de omgeving
plaatsvonden en niet direct op de jeugdige zelf.
Daarnaast was er een verschil in leeftijd gevonden wanneer men naar de
uitingsvormen keek. Oudere jeugdigen (zestien tot achttien jaar) kampten meer met
psychische klachten dan jongere jeugdigen (vijftien jaar en jonger) en op de leeftijd tien
tot twaalf jaar werden meer sociale problemen ervaren. In het onderzoek van Meier
(2002) wordt beschreven dat jeugdigen het meest vatbaar zijn voor het negatieve effect
van trauma en dat het effect varieert naar het ontwikkelingsniveau van het kind en de
mate van de blootstelling. Oudere jeugdigen kunnen een betekenis geven aan de
gebeurtenissen terwijl jongere jeugdigen de gebeurtenissen somatisch verwerken en
vervolgens ook somatische klachten krijgen of tonen zij minder interesse in spel (Joshi
& O’Donnell, 2003; Struik, 2011; Struik, 2012).
Het onderzoek gold als een pilotstudy om te kijken of vervolgonderzoek
wenselijk was. Uit het onderzoek zijn een aantal vervolgvragen gekomen. Echter heeft
de pilotstudy een aantal kanttekeningen. Het aantal deelnemers is vanwege de
tijdslimiet beperkt en de hoeveelheid beschikbare participanten binnen Herlaarhof en
het Psychotraumacentrum Zuid-Nederland beperkt. De groep oorlogstrauma bestond
alleen uit jongens, waardoor er geen vergelijking op geslacht plaats kon vinden. De
steekproef kwam uit de Reinier van Arkel Groep. Er zou vervolgonderzoek plaats
moeten vinden om te onderzoeken of de resultaten representatief zijn voor de
psychiatrie in Nederland. Daarnaast is de manier waarop de diagnose bij de
participanten gesteld is een klinisch gegeven. De vragenlijst Trauma Symptoom

28
Controle Lijst voor Kinderen (Trauma Sypmtom Checklist For Children (TSC-C)) is
een vragenlijst die momenteel onderzocht wordt, waardoor de validiteit en
betrouwbaarheid nog niet bekend zijn. Het werken in een disciplinair team heeft zowel
voordelen als nadelen. Een voordeel is dat men verschillende disciplines heeft en
hierdoor vanuit verschillende invalshoeken kan kijken. Een nadeel is echter dat iedereen
zijn eigen kijk heeft op de diagnosestelling. Men kan niet met honderd procent
zekerheid bevestigen dat de participanten daadwerkelijk PTSS hebben en/of dezelfde
diagnoses door een ander team worden gegeven.
Een aantal punten zijn al opgenoemd waar men nog onderzoek naar kan doen.
Het onderzoek is gebaseerd is op archiefgegevens, omdat er onvoldoende tijd was om
alle jeugdigen te interviewen. Vanwege het feit dat dit een pilotstudy is en er een
tijdslimiet aan zit, is er gekozen om het aantal deelnemers binnen Reinier van Arkel
(Herlaarhof en het Psychotraumacentrum Zuid-Nederland) te werven. Er is gekozen om
een vergelijking te maken binnen de psychiatrie. Men zou eventueel ook kunnen kijken
naar verschillen tussen jeugdigen die in behandeling zijn bij Herlaarhof en/of
Psychotraumacentrum en jeugdigen die hetzelfde hebben meegemaakt, maar niet in
behandeling zijn. Zo zouden jeugdigen in het onderzoek kunnen worden meegenomen,
die in een asielzoekerscentrum zitten om deze verschillen te onderzoeken en/of
jeugdigen die al een verblijfsvergunning hebben gekregen. Ook zou een mogelijkheid
kunnen zijn om onderzoek te doen naar verschillen tussen niet-westerse jeugdigen en
autochtone jeugdigen.
Een andere suggestie is onderzoek naar de culturele aspecten die een trauma
met zich meebrengt: hoe wordt trauma geuit in Afghanistan en in Afrika? De DSM-IV
is vooral gericht op de westerse cultuur, waardoor er een vertekend beeld kan ontstaan.
29
In dit onderzoek zijn de verschillende etnische groepen op basis van de uitingsvormen
met elkaar te vergeleken. Eerder onderzoek heeft zich steeds gericht op een bepaalde
etnische groep zoals de jeugd in Noord Ugunda en de jeugd in Bosnië (Brajša-Žganec,
2005; Akello, Reis & Richters, 2010) waardoor er geen literatuur was waarmee dit te
vergelijken was. Opvallend was dat de uitingsvormen ongeacht het land van herkomst
goed vergelijkbaar waren. Zo zaten er in dit onderzoek participanten uit Afrikaanse
landen die psychische klachten vertoonden. Dit komt niet overeen met het onderzoek
van Akello, Reis & Richters (2010). Zij beschrijven hoe de jeugd uit Noord Uganda met
traumatische gebeurtenissen omgaan (e.g. zwijgen over de gebeurtenissen). Dit kwam
in de dossiers niet terug. Het is dus niet duidelijk of het beeld van de uitingsvormen
goed te vergelijken waren op basis van de gegevens die door de cliënten gegeven waren
of dat de gegevens van de cliënten door de westerse teams binnen Herlaarhof en het
Psychotraumacentrum Zuid-Nederland zijn geïnterpreteerd als de uitingsvormen die in
dit onderzoek zijn gebruikt. Om de overeenkomsten en verschillen tussen verschillende
etnische groepen op traumatische gebeurtenissen goed in kaart te brengen is
vervolgonderzoek nodig.
In dit onderzoek werd alleen naar de negatieve effecten van trauma gekeken.
Een suggestie zou zijn om de protectieve factoren en effecten te onderzoeken. Een
aantal factoren kunnen een jeugdige helpen om een trauma te verwerken of de kans op
een trauma verkleinen. Zo heeft Anna Freud de impact van oorlog op jeugdigen
beschreven. Volgens haar zou de steun van leeftijdsgenoten een deel van de
symptomen, die veroorzaakt kunnen zijn door scheiding van ouders, kunnen verhelpen.
Sociale steun zou zonder twijfel een zeer belangrijke en effectieve factor zijn voor
jeugdigen in tijden van traumatische gebeurtenissen (Cohen, 2008). Naast sociale steun
30
zouden persoonlijkheidsfactoren, veilige hechting, educatie en culturele aspecten een
rol kunnen spelen om trauma te verwerken (Struik, 2009; Bhutta, Yousafzai &
Zipursky, 2010).
Een nieuw invalshoek is onderzoek naar de uitingsvormen in combinatie met
jeugdigen van verschillende etnische groepen, de Nederlandse nationaliteit en
postmigratiestress. Hier is nog geen onderzoek naar gedaan. Wat voor een effect heeft
het krijgen van de Nederlandse nationaliteit en alle zaken rondom de nationaliteit op de
jeugdige?
Geconcludeerd kan worden dat op basis van dit onderzoek verschillen zijn
gevonden tussen de twee groepen in uitingsvormen. Daarnaast zijn er
leeftijdsverschillen gevonden wanneer men naar de uitingsvormen keek, maar er was
geen verschil in geslacht. Oudere participanten hadden meer last van psychische
uitingsvormen en jongere participanten meer van somatische uitingsvormen. Binnen de
groep overige meervoudige traumavormen zijn geslachtsverschillen gevonden wanneer
men keek naar het aantal specifieke vormen van overige traumavormen en voor beide
traumagroepen geldt dat er binnen de groep geen verschillen waren gevonden in
leeftijd. Echter is vervolgonderzoek nodig om duidelijk in kaart te brengen wat de
overeenkomsten en verschillen zijn tussen verschillende etnische groepen wanneer men
naar traumatische gebeurtenissen en de uitingsvormen (met name de uitingsvorm
aanpassingsstoornis) kijkt. Dit onderzoek levert weliswaar een paar antwoorden op,
maar er zijn meer vragen bijgekomen dan dat er antwoord op de gestelde vragen is
gegeven.
31
Literatuur
Akello, G., Reis, R., & Richters, A. (2010). Silencing Distressed Children in the
Context of War in Northern Uganda: An Analysis of its Dynamics and its Health
Consequences. Social Science & Medicine, 71, 213 – 220.
Allwood, M.A., Bell-Dolan, D., & Husain, S.A. (2002). Children’s Trauma and
Adjustment Reactions to Violent and Nonviolent War Experiences. Journal of -
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 4, 450 – 457.
American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental
disorders (4th ed., text revision). Washington, D.C.: Author.
American Psychology Association. (2011). Geraadpleegd op 14.11.2011 via
http://www.apastyle.org/
Bhutta, Z., Yousafzai, A.K., & Zipursky, A. (2010). Pediatrics, War, and Children.
Current Problems in Pediatric and Adolescents Health Care, 17, 20 – 35.
Brajša-Žganec, A. (2005). The Long-term Effects of War Experiences on Children’s
Depression in the Republic of Croatia. Child Abuse & Neglect, 29, 31 – 43.
Briere, J. (1996). Trauma Symptom Checklist for Children (TSCC) professional
manual. Odessa, FL: Psychological Assessment Resources.
Cicchetti, D., & Toth, S.L. (1995). Developmental Psychopathology Perspective on
Child Abuse and Neglect. Journal of the American Academy of Child and
Adolescent Psychiatry, 34, 541 – 565.
Cohen, J.A. (2008). Helping Adolecents Affected by War, Trauma, and Displacement.
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 9, 981 – 882.
Davis, L., & Siegel, L.J. (2000). Posttraumatic Stress Disorder in Children and
32
Adolescents : A Review and Analysis. Clinical Child and Family Psychology
Review, 3, 135 – 154.
Elbedour, S., Ten Bensel, R., & Bastien, D.T. (1993). Ecological Integrated Model of
Children of War: Individual and Social Psychology. Child Abuse & Neglect,17,
805 – 819.
Evers, A., Braak, M.S.L., Frima, R.M., & van Vliet-Mulder, J.C. van (2009-
2011). COTAN Documentatie. Amsterdam: Boom test uitgevers.
Harjai, M.M., Chandrashekhar, M.N., Raju, U., & Arora, S. (2005). Terrorism, Trauma
and Children. Medical Journal Armed Forces India, 61, 330 – 332.
Harter, S. (1985). Manual for the Self-Perception Profile for Children. Denver:
University of Denver.
Harter, S. (1988). Manual for the Self-Perception Profile for Adolescents. Denver:
University of Denver.
Joshi, P.T., & O’Donnel, D.A. (2003). Consequences of Child Exposure to War and
Terrorism. Clinical Child and Family Psychology Review, 4, 275 – 321.
Kitchiner, N.J. (2004). Psychological Treatment of Three Urban Fire Fighters with
Post-traumatic Stress Disorder Using Eye Movement Desensitisation
Reprocessing (EMDR) Therapy. Complementary Therapies in Nursing &
Midwifery, 10, 186 – 193.
Luteijn, F. (1974). De konstruktie van een persoonlijkheidsvragenlijst (NPV).
Amsterdam: Harcourt Test Publishers.
Meier, E. (2002). Effects of trauma and war on children. Pediatric Nursing, 28, 626-
629.
Pallant, J. (2007). SPSS Survival Manual 3th edition. Berkshire: McGraw-Hill

33
Companies.
Plunkett, M.C.B., & Southall, D.P. (1996). The Effects of War on Children. Current
Paediatrics, 6, 221 – 216.
Prasad, L.C.A., & Prasad, B.P.L. (2009). Children in Conflict Zones. Medical Journal
Armed Forces India, 65, 166 – 169.
Psychotraumacentrum (2007). Visie op Behandeling en Zorgprogramma.
Psychotraumacentrum Zuid – Nederland Reinier van Arkel, ‘s – Hertogenbosch.
Geraadpleegd op 08.11.2011 via: http://intranet/eskion/Default.aspx
Psychotraumacentrum (2011), geraadpleegd op 08.11.2011 via:
http://www.rvagroep.nl/flex/site/Download.aspx?ID=4829
Soudijn, K. (2005). Onderzoeksverslagen Schrijven: Praktische Handleiding bij het
Schrijven van Scripties en andere Werkstukken voor HBO en WO. Houten: Bohn
Stafleu van Loghum.
Struik, A. (2008). Zorgprogramma Emotionele Stoornissen, Meervoudige Trauma.
Diagnostiek en Behandeling. Centrum voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie
Herlaarhof, Vught. Geraadpleegd op 13.10.2011 via:
http://intranet/eskion/Default.aspx
Struik, A. (2011). Slapende Honden? Wakker Maken! Een Stabilisatiemethode voor
Chronisch Getraumatiseerde Kinderen met CD-rom. Amsterdam: Pearson
Assessment and Information.
Struik, A. (2012). Slapende Honden? Wakker Maken! Cursus d.d. 12.01.2012
Terr, L.C. (1991). Childhood Traumas: An Outline and Overview. American Journal of
psychiatry, 148, 10 – 20.

Oorlog

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Oorlog

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRAUMA BIJ JEUGDIGEN UIT OORLOGSGEBIEDEN EN JEUGDIGEN

MET OVERIGE VORMEN VAN MEERVOUDIG TRAUMA VAN

VERSCHILLENDE ETNISCHE GROEPEN

Naam: Larissa Šabotić

Departement Ontwikkelings– en Klinische Psychologie

Faculteit der Sociale Wetenschappen, Tilburg University.

Masterthesis Psychologie en Gezondheid, Kinder- en Jeugdpsychologie

Begeleider: Dr. J. G. M. Scheirs

Tweede beoordelaar Dr. E. E. Hartman

Datum: 02 oktober 2012

bestaan tussen de uitingsvormen bij jeugdigen met oorlogstrauma en jeugdigen met

overige meervoudige traumavormen. De 49 participanten waren jeugdigen (6 – 18 jaar)

van verschillende etnische groepen die in twee groepen (oorlogstrauma en overig

meervoudig trauma) werden verdeeld. Met behulp van t-tests en

eenwegsvariantieanalyse werd onderzocht of er een significant verschil was tussen de

twee groepen, het geslacht en de vier leeftijdsgroepen (6 – 9 jaar, 10 – 12 jaar, 13 – 15

jaar en 16 – 18 jaar) op de uitingsvormen. Meisjes hadden meer meervoudige

traumavormen dan jongens. Jonge participanten kampten meer met somatische

uitingsvormen en oudere participanten kampten meer met psychische uitingsvormen.

De twee groepen verschilden significant op de DSM-IV-diagnose aanpassingsstoornis.

Implicaties en vervolgonderzoek worden in het onderzoek besproken.

Keywords: meervoudig trauma, oorlogstrauma, uitingsvormen, jeugdigen

Onderzoek naar de Uitingsvormen van Jeugdigen met Oorlogstrauma in vergelijking

De laatste tijd is de belangstelling voor jeugdigen in oorlogsgebieden gegroeid en dit

oorlog halen, maar hoe haal je de oorlog uit een kind?”.

Trauma wordt gedefinieerd als fysieke of psychologische bedreiging(en) of

veiligheid of overleving of de fysieke veiligheid van een belangrijke persoon in het

naar het ontwikkelingsniveau en de mate van de blootstelling (Meier, 2002).

Trauma als gebeurtenis kan opgesplitst worden in twee categorieën; enkelvoudig

traumatische ervaring. Bij meervoudig trauma is er sprake van herhaalde traumatisering

gaan gedragen. Lichamelijke symptomen (e.g. eetlust verliezen) en lichamelijke

gebeurtenis voorkwam. Tieners (twaalf jaar en ouder) hebben meer de neiging om

ervaren meer angstgevoelens, hebben depressieve klachten en kunnen meer prikkelbaar

waargenomen herinneringen (e.g. visueel) van de traumatische gebeurtenis wanneer een

worden van de persoonlijkheid van het jonge kind, traumaspecifieke angsten en

zouden meer psychologische problemen en meer klinische diagnoses hebben dan

meisjes (Elbedour, ten Bensel & Bastien, 1993).

gebeurtenissen blootgesteld worden (e.g. het ervaren van gewelddadige handelingen)

als niet-gewelddadige trauma’s ervaren (e.g. uithongering) (Allwood, Bell-Dolan &

Wanneer de ouders getraumatiseerd raken kunnen jeugdigen indirect beïnvloed

dat (groot)ouders die tijdens de Tweede Wereldoorlog in concentratiekampen hebben

gezeten, oorlogstrauma op hun (klein)kinderen kunnen projecteren.

Overige meervoudige vormen van trauma

ooit kindermishandeling te hebben meegemaakt. Onder kindermishandeling wordt

fysiek geweld binnenshuis, seksueel misbruik, ernstige verwaarlozing, ernstige

psychologische agressie van ouders en/of waargenomen fysieke conflicten tussen

ouders verstaan. Ernstige psychologische agressie van ouders en fysiek geweld

Psychosociale problemen, emotionele problemen en gedragsproblemen

zijn gevoeliger voor gedragsproblemen en/of emotionele problemen (Joshi &

verschillende gebieden effecten op jeugdigen zoals disregulatie, onzekere en atypische

hechtingspatronen, verstoorde relaties met leeftijdsgenoten en onderpresteren op school.

De jeugdige probeert zichzelf te beschermen tegen de extreme gebeurtenissen

door ontkenning, zelfhypnose en repressie waardoor de jeugdige verandert. De emoties

blijvende woedegevoelens en blijvende angstgevoelens. Een jeugdige kan hierdoor een

verkeerde diagnose krijgen; veel jeugdigen worden gediagnosticeerd met

gedragsproblemen, Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder of depressie (Terr, 1991;

tijd aanwezig kunnen zijn. Deze veranderingen kunnen later in de volwassenheid

zorgen voor psychotisch denken, extreme passiviteit, en zelfverwonding (Terr, 1991).

Zo blijkt uit studies dat volwassenen in psychiatrische ziekenhuizen, volwassenen met

een meervoudige persoonlijkheid of met borderline vroeger blootgesteld zijn aan

traumatische gebeurtenissen en dat volwassenen die onder andere jeugdigen seksueel

misbruiken, vaak zelf seksueel misbruikt zijn (Terr, 1991).

Daarnaast vergroot onder andere oorlog de kans op een Posttraumatische Stress