ORTAK

MİRAS
TÜRKİYE VE
HOLLANDA

ISSN: 1871-417X
BİR ORTAKLIĞIN
TARİHİ

ASIRLARDIR SÜREN KÖKLÜ

TİCARÎ İLİŞKİLER
ORTAK KÜLTÜREL
ÇALIŞMALAR
UNUTULMUŞ BAĞLANTILAR
MİMARİ VE ARKEOLOJİ
FUTBOL, DENİZALTLARI
VE AZİZLER
ORTAK
MİRAS
 Fotoğraf: RVD - Erwin Olaf

Hollanda Kralı Majesteleri Willem-Alexander ve Hollanda Kraliçesi Majesteleri Máxima

Önsöz
Hollanda Kraliyeti Dışişleri Bakanlığı adına Hollanda-Türkiye ilişkilerinin tarihine
dair bu yeni derginin önsözünü yazmak büyük bir onur. Hollanda ve Türkiye
diplomatik temaslarının üzerinden 400 yıldan fazla zaman geçti ve kalıcı
dostluğumuza, ortaklığımıza duyduğumuz bağlılık hâlâ çok güçlü.
Paylaştığımız kültürel miras, bu dostluğun sağlam bir dayanağı.

Hollanda Dışişleri Bakanlığı, ülkemize hizmet
eden diplomatların köklü geleneğinin bir parçası.
Bu gelenek, selefimiz Cornelis Haga 1612 yılında,
Sultan I. Ahmed’den ilk resmî ahitnameyi
aldığında başladı ve köklü tarihî bağlarla karşılıklı
saygıya dayanarak asırlardır devam ediyor. Büyük
teknolojik ve toplumsal değişimlerin yaşandığı
bugünlerde, ortaklığımızı şekillendirecek yeni
adımları atarken paylaştığımız bu kadim tarihi
hatırlamak önem taşıyor.
Diplomatlar olarak rolümüz, tüm tarafları bir
araya getirmek; siyasi, ekonomik, kültürel, ve
bilimsel katkıların hepsi için ne kadar hayatî
bir önem taşıdığını göstermektir. Bu özel sayıda
ortak tarihimizin sanat, kültür, bilim ve hatta
spor alanlarında pek çok unutulmuş öyküsünü
okuyacaksınız. Tüm bu hikâyeler, Fenerbahçe
ile Ajax arasında yapılan 1968 yılındaki maç gibi
dönemlerinin heyecan verici karşılaşmalarını
anlatıyor. Kimileri de, Hollandalı bilim insanı
Egbert Kreiken’ın astronomi alanındaki veya
Emilie Haspels’in arkeoloji çalışmaları gibi bilim
ve teknolojiye odaklanıyor.
Yeni fikirler farklı kültürlerin temas etmesinden
doğar. Bir başkasının gözünden fırsatları ve
zorlukları gördüğümüzde yaratıcı ve farklı
çözümlere kapı açarız. Mesele sadece iki aklın
birinden daha çok üretebilmesinden fazlasıdır.
Ancak ve ancak açık ve adil bir iş birliği sayesinde
var olan kalıpların dışında düşünmeyi, değişimi
kucaklamayı ve yeni yollar denemeyi öğreniriz.
Hollanda’da yaşayan pek çok Türkiye kökenli
Hollanda vatandaşı bulunuyor. Türkiye’de
yaşayan, kökleri Türkiye’de olan pek çok
Hollandalı var ve Hollanda’da okuyan veya çalışan
Türkler var. Bu insanlar çoğunlukla iki kültürde
de kendilerini evlerinde hissediyor, iki dili de
konuşuyor ve yeni fırsatlara açıklar.
Sosyal medya, sınırları aşarak sürekli olarak
temas halinde olmamıza olanak veriyor.
Birbirimizin ülkesine turistik ziyaretler
yapabiliyor, birbirimizin üniversitelerine öğrenci
gönderiyor ve hem çalışan hem işveren olarak
birbirimizin ekonomisine katkı sağlıyoruz. Bunlar
Türkiye ve Hollanda arasında paylaşılan kimliğin
önemli parçalarıdır. Geleceği uluslararası alanda
birlikte çalışarak kucaklamalı ve dostluk bağlarını
kuvvetlendirmeliyiz.
Türkiye ve Hollanda, bu yeni meydan okumaya
cevap vermek için eşsiz bir konumu paylaşıyorlar.
Her iki ülkenin de ticari hevesleri ve stratejik
konumları, diplomatik müzakere ve istişare
deneyimleriyle dolu geçmişleri var. Ekonomik,
sosyal ve siyasî anlamda heyecan verici bir
dönemdeyiz. Uluslararası değişimler son derece
zorlayıcı. Ancak birlikte köklü geçmişimizi
kullanarak gençlerimizi bir araya getirebilir,
sanatçılarımızı birlikte çalışmaya teşvik
edebilir, girişimcilerimize iş ve ticaret fırsatları
yaratabiliriz. Bu dergide göreceğiniz şaşırtıcı
öykülerin ve keşiflerin sizlere de yeni fırsatlar
yaratmak, yeni fikirler geliştirmek ve heyecan
verici yeni ticari ortaklıklar kurmak için ilham
vereceğini umuyoruz.
Hollanda Kraliyeti Dışişleri Bakanlığı adına:
Ankara Hollanda Büyükelçiliği
İstanbul Hollanda Başkonsolosluğu
Antalya, Gaziantep, İzmir ve Marmaris’teki Fahrî
Hollanda Konsoloslukları
İÇİNDEKİLER
06 Banka sırrı

MAKALE
Hollanda Merkez Bankası Başkanı
Dr. Gerard Vissering’in Türkiye misyonu

HAZINELERI
10 Bir sükûnet vahası

MIRAS
İstanbul’da
“Hollanda Sarayı”

14 Midas’ın

ARKEOLOJI
Mirası
Hollandalı arkeolog
Emilie Haspels (1894–1980)
Frig Vadisi’nde

26 Van Gogh Operası

SANAT
Ünlü Hollandalı ressama adanmış bir Türk bestesi

28 Unutulmaz bir Maç

Fenerbahçe – Ajax 27-11-1968

SPOR

32 Diplomatik Maharet
DIPLOMASI

19. ve 20. yüzyıl boyunca Hollanda’da

görev yapan pek çok yetenekli
Osmanlı ve Türk diplomatı vardı.
Bazıları kusursuz politikacılardı,
diğerleri ise başarılı iş adamları.
HAZINELERI

36 Paha Biçilmez Bir Miras

MIRAS

Lahey’deki Türk Büyükelçiliği

ARKEOLOJI

52 Balkanlar’daki Osmanlı
mirası tehdit altında
 60 Büyüyen ve

YAŞAYAN
MİRAS
Gelişen Miras

68 Göçebe Gökbilimci

BİLİM
Egbert Adriaan Kreiken
Türk Gökbiliminin Öncüsü

72 Dudok Türkiye’de

MIMARÎ
Bir Mimarın
Kayıp Rüyası

92 Efsanevî Uçuşlar:

YAŞAYAN
Türk Hava Yolları ve KLM

MIRAS
Türk Havayolları: Hollandalı
Fokker markalı bir uçakla ilk
transatlantik uçuş

104 Türkiye’de İlk Televizyon Yayını

MAKALE

112 Dünyanın
En Eski Kilisesi
MAKALE

Havarilerin ve Haçlıların izinde

Anıtsal bir bina / 20 Avrupa’nın Merkezine Geçmişin Gelecekle Buluştuğu Yer

Zaman Değişiyor 1935’te,
İstanbul’da Kadın Hakları
Kongresi / 22
Noel Baba’nın Türkiye’li
Kökleri / 40
Hollanda’nın İstanbul’daki
Adamı Cornelis Haga ve
Hollanda-Türkiye ilişkilerinin
başlangıcı / 44
Derinlere dalış / 48
Seyahat Gemimiz Karadeniz /
56
Constantinopel-Scheveningen:
Yardım için el ele / 66
Hollanda Kızıl Haç
Örgütü İstanbul’da / 78
Ankara Manzarası / 82
Hollanda Çinileri
İstanbul’da / 84
Barış Sarayı’ndaki
Hereke Halısı’nın Restorasyonu /
86
Türkiye’nin İlk Barajı İki
Hollandalı mühendisin öncü
projesi / 90
Aile İşi / 98
Johannes Botter Osmanlı
Sarayı’nın Hollandalı
Terzisi / 102
Tezatlarla dolu bir evlilik / 108
 Banka sırrı
06
makale
Hollanda Merkez Bankası Başkanı
Dr. Gerard Vissering’in Türkiye misyonu
Hazırlayan: Ufuk Özay
Hollanda Merkez Bankası, Denetçi ve Bankacılık Analisti
Gerard Vissering’in
resmî portresi
Fazla göze çarpmayan yaşlıca,
seyrek saçlı, yuvarlak gözlüklü
ve beyaz bıyıklı bir Hollandalı,
1928 yılında Şark Ekspresi’yle
(Orient Express) İstanbul’a
gidiyor. Tipik bir Hollandalı
olarak iyi bir seyahat sigortası
yaptırmış, zira insanın başına
her türlü şey gelebilir.
Hareket etmeden önce,
gerekli yönlendirmeler
için doktoruna da
gitmiş, ‘çeşmeden su
içme, pişmemiş et
yeme’ gibi tavsiyeleri
aklına kazımış. Yolculuğu
sırasında okumak için, ibraz
Bir zamanlar gizli olan belgeler ettiği gider makbuzlarında
görüldüğü üzere 7 florin 20
sent’e, Im neuen Anatolien
isimli bir de kitap satın almış.
İstanbul’da Sirkeci Garı’na
vardığında bir taksi tutarak
Haliç’in öbür yakasındaki
efsanevi Pera Palas Oteli’ndeki
odasına yerleşiyor. Bu tanınmış
otelde (yakın zamanda
tamamen restore edilerek eski
haline getirildi) Greta Garbo’yu
Alfred Hitchcock’la birlikte
barda otururken görebilir
ya da Agatha Christie
ve Mata Hari ile lobide
karşılaşabilirdiniz. Fakat
bankacı Gerard Vissering

(1865-1937) bir tatil için
gelmedi İstanbul’a. O, her ne
kadar esrarengiz metropolün
ve enerjik yeni Türkiye
Cumhuriyeti’nin etkisi altında
kalmış olsa da, misyonu olan
bir adam. Üstelik gizli bir
misyon.
Türkiye’nin mali sıkıntıları
var ve uluslararası para
piyasasından gerekli kredilerin
tedariki zor görünüyor. Henüz
kendine ait bir banka sistemi
olmayan Türkiye’nin bağımlı
olduğu yegâne kurum Osmanlı
Bankası. Ne var ki bu bankanın
neredeyse tamamına yakını,
vaktiyle Türkiye’ye karşı
savaşmış olan İngiltere ve
Fransa’ya ait. İçinde bulunduğu
ekonomik durum Türkiye’yi,
1924 yılında bir anlaşmaya
imza atmak zorunda bırakmış,
bu anlaşmaya göre Osmanlı
Bankası 1935 yılına kadar
Merkez Bankası görevini
sürdürecek, Türkiye ancak kendi
merkez bankasını kurduğu
takdirde 1935’e kadar bekleme
yükümlülüğünden kurtulacak.
Peki ama bu konuda tarafsız
bilgiler kimden alınabilirdi?
Türk Lirası’nın nasıl istikrara
kavuşturulacağı ve güçlü bir
merkez bankasının kurulması
07
için neye ihtiyaç duyulduğu Cumhurbaşkanı
Atatürk, İş
konusunda araştırma yapması Bankası’nda yaptığı
için Türk hükümeti tarafından bir görüşmenin
ardından Vissering
fikirlerine başvurulacak
ile birlikte
kişi, Hollanda Merkez
Bankası Başkanı Dr. Gerard
Vissering’den başkası değildi.
Çünkü Vissering uluslararası
üne sahip mükemmel bir
iktisatçıydı. Bankacılık, babası
da Maliye Bakanlığı yapmış olan
Vissering’in damarına kadar
işlemişti.
Çıkarlar büyüktür. Türkiye
Cumhuriyeti dünyaya çok şey
sunmaktadır; petrol hakları
(Türkiye’ye, Kuzey Irak’taki
08
makale
Vissering’in Musul üzerindeki haklarından
araştırmasını
yürüttüğü ve bugün
vazgeçmesi karşılığında
bir müze olarak 25 yıl boyunca Irak
kullanılan İş Bankası petrollerinden yüzde 10
binası (fotoğraf:
Ayhan Çakar ) hisse ödenmesi kabul
edilmiştir), dönemin önemli
ticari metalarından kereste
stokları ve özellikle tütün.
Ancak Vissering’in misyonu,
hareketinden iki ay önce,
Amerikan Gizli Servisi
tarafından bilinmektedir.
Almanlar, Fransızlar ve
İngilizler durumu kuşkuyla
takip altına alıp, Vissering’in
düşüncelerini anlamaya
çalışırlar. Sunduğu öneri,
zorlayıcı mali sonuçlar
içermekte ve kontrol altında
tutamadıkları bu durum
uluslararası bankacılık
dünyasının hoşuna
gitmemektedir.
Vissering, Cumhurbaşkanı
Mustafa Kemal Atatürk ve
İsmet İnönü başkanlığındaki
Bakanlar Kurulu tarafından
Tokatlıyan Lokantası’nda
resmî bir akşam yemeğiyle
ağırlanır. Maliye planlaması
için Vissering’e tam yetki
verilir.
Vissering üç hafta boyunca
görüşmeler yapar ve Türkiye’nin
ulusal ekonomisini tanımak
için gerekli hesap defterlerini
inceler. 160 milyondan fazla
Türk Lirası karşılığı banknot
Türk piyasasına sürülmüş
olmasına karşın, bunun
karşılığı olacak altın miktarı
yeterli olmaktan çok uzaktır.
1928 yılında Türk Lirası’nın
İngiliz Sterlini karşısındaki
değeri, Birinci Dünya Savaşı
Celal Bayar
Başbakan İsmet İnönü
dönemine göre, dokuz kat
düşüktür. Türkiye bütçesinin
nasıl dengelendiği belirsizdir ve
bu da uluslararası yatırımcıların
güvenini ciddi ölçüde
sarsmaktadır. Altın bulunması
şarttır, çünkü Vissering’in
düşüncesine göre, Osmanlı
Sarayı’na ait asırlık saray
ziynetlerinin katkısıyla dahi bu
eksiklik giderilememektedir.
Uluslararası piyasada altın
bulmak mümkün olsa da,
bu Türkiye’yi zayıf bir
konuma sokacaktır. Örneğin
Amerikalılar petrol garantisi
ve tütün hakları karşılığında
ödünç altın vermeye hazırdır.
Vissering mali durumun özetini
seksen sayfaya sığdırır. Her
ne kadar Türk Lirası’nın stabil
duruma getirilme olanaklarını
olumlu değerlendiriyor olsa da
Vissering, acil müdahalelerin
ve geçici çözümlerin sıkıntıyı
ancak kısa bir süre için
hafifleteceğini ifade etmektedir.
Tavsiyelerinden biri, bir merkez
bankasının kurulmasıdır. Bu
sayede para trafiği de daha iyi
düzenlenebilecektir.
O, Türkiye’nin bir ticari banka
olarak elinde bulundurduğu
İş Bankası’nı Merkez Bankası’na
dönüştürmenin iyi bir fikir
olduğunu savunmaktadır.
Çünkü İş Bankası’nda yeteri
kadar tecrübeli personel,
bilgi ve malzeme bulunmaktadır.
Ankara’daki hükümet
rapordan çok memnundur.
Bu, Türk Hükümeti’ne İngiliz
ve Fransızların karışamayacağı,
bağımsız ve dengeli para sistemi
kurulmasında yol haritası
vazifesi görecek bir tavsiyedir.
Türkiye Vissering’den raporun
gizli kalmasını rica eder,
zira Başbakan İsmet İnönü
uluslararası topluma elini
göstermek istememektedir.
Amerika, İngiltere, Fransa ve
Almanya hükümet yetkilileri
ve bankaları, Vissering’in
raporunu, çeşitli yöntem
ve aracılarla ele geçirme
uğraşındadır. Adı geçen ülkeler,
Türk Merkez Bankası’nın
kurulmasında söz sahibi
olmak ve Türkiye’nin düşünce
pratiğinin içine sızmak
istemelerine karşın Vissering
dik duruşunu değiştirmemiştir.
Aynı zamanda Hollanda iş
dünyası da rapora dair bilgi
edinmeye çalışır. Alışılageldiği
gibi resmî açıklama şöyledir:
“Dr. Vissering üzülerek, söz
konusu belgeleri üçüncü kişilere
gösterme yetkisinin olmadığını
bildirir.”
9 Mart 1929 günü telefon çalar. 09
Almanya Merkez Bankası
İkinci Başkanı ve sonraki
dönemin Nasyonal Sosyalist’i
Karl Müller, Vissering ile acilen
görüşmek ister. İki gün sonra,
uzun bir görüşme yaparlar.
Türk Hükümeti tıpkı
Vissering’den olduğu gibi
Müller’den de görüş bildirmesini
istemiştir. Müller hazırlıklı
olmak için Vissering’den
Hjalmar Schacht Gerard Vissering
raporunu talep eder. Fakat
Vissering raporu göstermez.
Müller’in ardından Almanya
Merkez Bankası Başkanı, ‘Para
Sihirbazı’ lakaplı Hjalmar
Schacht da Vissering ile
görüşür; fakat o da istediğini
elde edemez. Schacht,
sonradan Hitler’in Maliye
Bakanı olacaktır ve bir müddet sonra da Türkiye ile dostane Vissering’in Müller’e
sonra da kendi isteğiyle siyasi ilişkilerini sürdürür. Özellikle yapacağı ziyaretin
daktilo ile not
yönetimden uzaklaşacaktır. sonraki Cumhurbaşkanı edildiği kartvizit
İsmet İnönü 1934 yılına kadar
Türkiye Vissering Raporu’nu onun görüşlerine başvurur.
yarım asırdan fazla gizli tutar. Sonradan cumhurbaşkanı
2012’de Hollanda Merkez seçilecek olan dönemin İş
Bankası belgeleri resmî olarak Bankası Genel Müdürü
Lahey şehrindeki Ulusal Arşiv’e Celal Bayar her yılbaşında
teslim etmiştir. Vissering’e 2000 adet sigara
gönderir.
Gerard Vissering,
Hollanda Merkez Bankası Türkiye 1931 yılında kendi
Başkanlığı’ndan ayrıldıktan merkez bankasını kurmuştur.
10 İstanbul’un nadide semti
miras hazineleri

Beyoğlu’nun kalabalığıyla
meşhur alışveriş merkezi

Bir sükûnet İstiklal Caddesi’ndeki 197

numaralı binanın yüksek demir
parmaklıklarının arkasına

vahası geçtiğinde, insan kendini

bambaşka bir dünyada bulur.
Şehrin kargaşası o anda kaybolur
ve 19’uncu yüzyıldan kalma
İstanbul’da yazlık köşkün merkezinde, yeşil
bir sükûnet vahasına adım atılır:
“Hollanda Sarayı” Hollanda Sarayı. Burası, asırlardır
Hollanda-Türkiye diplomatik
ilişkilerinin sembolüdür.

Bir 19. yüzyıl resminde konsolosluk

binası

1612 yılında burada, ilk Hollanda

*Bu makale, Marlies Hoenkamp-Mazgon’un 2009
(3. baskı 2019) basımı ‘İstanbul’da Hollanda
Sarayı’ kitabının giriş bölümünden derlenmiştir.
Büyükelçisi Cornelis Haga’nın
kiraladığı konut bulunuyordu.
Şimdiki adı Beyoğlu olan Pera,
Osmanlılar zamanında, birçok
yabancının ikamet ettiği semtti.
Örneğin Hollanda Elçiliği’nin
(1947 yılından itibaren
Başkonsolosluk olmuştur,
Büyükelçilik Ankara’dadır)
yakın çevresinde İsveç, Rusya
ve İtalya’nın büyükelçilerinin de
köşkleri sıralanır. Pera’nın büyük
bölümünde ahşap binalar vardı
ve zaman zaman semtin büyük
kısmını yok eden yangınlar
çıkardı. Bu yangınlardan
birinde yok olduğu için bu ahşap
binadan da geriye sadece temel
izleri kalmıştır. Halihazırdaki
Hollanda Şehir Sarayı 1858
yılında inşa edilmiştir.
Bina, anıtsal görünümünü
günümüze kadar korumuştur.

Konsolosluğun
ana giriş kapısı

Görkemli konut -zemin katın
üzeri, konsolosa ait özel
dairedir- zaman içinde geniş
kapsamlı birkaç restorasyon
geçirmiş olmasına rağmen, dış
cephe hâlâ ilk inşaat planına
benzer. Binanın yapı stili,
büyük bölümü İtalyan mimarlar
tarafından tasarlanan Pera’da
sıkça görüldüğü gibi İtalyan
villasını andırır. Hollanda
Sarayı da, İtalyan mimar
Giovanni Battista Barborini’nin
eseridir. Barborini, yakınlardaki
Odeon Tiyatrosu’nun da
mimarıdır.
Arazi oldukça meyilli
olduğundan, konut ön cephede
iki, arka cephede ise üç katlıdır.
Binanın dört sütunlu güzel
bir girişi, bu girişin arkasında
da çeşitli kabul salonları ve
özellikle akşamları göz alıcı
olan Boğaz manzarasıyla bir
sundurma yer alır.
Cornelis Calkoen, 11
Sultan III. Ahmed ile
yapacağı görüşmeye
giderken. (Ressam:
Jean Baptiste
Vanmour)
Bina ve çevresini
Binanın arka tarafında, ‘Deve gösteren tarihî bir
Koridoru’ denilen, kemerli harita
zemin katın üzerinde geniş
bir teras göze çarpar. Burası
evin en eski bölümlerinden
biridir. Buraya bitişik şirin ve
rengârenk bahçe, günümüzde
düzenlenen performans
gösterileri ve seminerler için
kullanılmaktadır.
Sarayda, 2005 yılına kadar,
Flaman ressam Jean Baptiste
Vanmour’a ait birkaç tablo
asılıydı. Ressam, zamanında
İstanbul’daki çeşitli
diplomatların siparişi üzerine Bu anıtsal binada, Calkoen
resim yapardı. Bunlardan biri hakkındaki bir rivayet -belki
de 1726-1744 yılları arasında de gerçek- hâlâ canlılığını
büyükelçilik yapmış olan korumaktadır. Bahçedeki
Cornelis Calkoen’du. Bu duvarlardan birinin üzerine,
eserler şimdi Amsterdam’daki yüzünde mutluluk ifadesiyle
Rijksmuseum’da Vanmour uzanmış vaziyette bir kadın
Salonu’nda yer alıyor. heykeli yerleştirilmiştir. Bu
Sarayda da reprodüksiyonları Calkoen’un Türk sevgilisi Beyaz
sergilenmektedir. Gül’ü tasvir eder. Büyükelçi
12
miras hazineleri

Deve Koridoru’nun tayinle başka bir ülkeye

bahçeden görünümü
gittiğinde, onu İstanbul’da
Konsolosluk
bırakır. Ancak rivayete göre o,
binasının içi
binayı hiç terk etmemiştir. Bina
sakinlerinden bazıları onun
hayaletinin bina içinde hâlâ
dolaştığına inanır.

Bahçeden modern ofis

binası, yeni Kançılarya
görülmektedir. Konsolosluk’ta
işi olanlar, Kançılarya’ya İstiklal
Caddesi’nin yan sokağındaki ayrı
bir giriş kapısından ulaşabilirler.

Saray, binanın ön taraftaki resmî

girişinde, birkaç görevli konutu
ve bir zamanlar resmî faytonların
 Bahçeden 13
konsolosluk
binasının
görünümü

bekletildiği küçük bir park

alanıyla çevrelenmiştir.

Bahçede bir de 1711’den kalma

dikdörtgen şeklinde bir taş
kilise görülür. Bu cazibeli bina
İstanbul’da Hollanda Şapeli
olarak tanınır. Burası, önceden
elçilik şapeliydi. 1857’den beri,
lisanı İngilizce olan Union Church
of Istanbul ibadetlerini burada
yerine getirir. Kilise cemaatinin
haftalık toplantıları hâlâ,
‘Hollanda Kraliyeti’ için yapılan
Solda Beyaz Gül
dualarla bitirilir.
heykelinden bir
detay
Hollanda Şapeli’nin
içi
14 Emilie Haspels
Yazılıkaya’daki
arkeoloji

köy evinde.

Midas’ın
Mirası
Hollandalı arkeolog
Emilie Haspels (1894–1980)
Frig Vadisi’nde
 15

Yazılıkaya’daki Midas Anıtı, Yazılıkaya’nın ünlü

Midas Anıtı.
Eskişehir’in güneyinde yer
Solda Haspels
alan Dağlık Frigya Bölgesi’nin tarafında çekilmiş
tam ortasındadır ve kaya eski bir fotoğrafta
Midas Anıtı
fasadlarının en görkemli
örneğidir. Kaya mezar, tepeler
ve vadilerin arasına serpiştilmiş
tuhaf biçimli kayaların ve
doğal yapıların oluşturduğu
harikulade bir manzaranın
içinde gururla yükselir. Her
ne kadar buraya gömülmemiş
olsa da, mezar dokunduğu
her şeyi altına çeviren Kral
Midas’a adanmıştır ve Kral’ın
adı ön cepheye kazılıdır. Yapı 17 ana tanrıçası Kibele’nin heykeli yurduydu. Medeniyetleri ve
metre yüksekliğindedir, keskin ziyaretçileri selamlardı. artlarında bıraktıkları anıtlar,
bir düzenle işlenmiş, ışıkla geçtiğimiz yüzyılın 30’lu, 40’lı
değişir gibi görünen geometrik Frig Yolu boyunca tüf kayalardan ve 50’li yıllarında bu bölgede
motiflerle süslenmiştir İ.Ö. 700 ve 500 yıllarında çığır açıcı çalışmalar yürüten
ve neredeyse hiç hasar yapılmış pek çok anıt görmek bir Hollandalı bilim insanı
görmemiştir. Merkez girişindeki mümkündür. Burası, yaklaşık sayesinde yitip gitmekten
nişte, bir zamanlar Anadolu’nun 3.000 yıl önce Frigler’in kurtuldu. Emilie Haspels,
16
arkeoloji
Emilie Haspels Frig kelimenin gerçek anlamıyla
Vadisi’nde bir kazı
bir arkeoloji öncüsüydü. Ünlü
sırasında notlarını
okurken Türk arkeolog Halet Çambel’in
yakın arkadaşıydı. Peki, kendine
“gezginlerin sonuncusu” diyen
bu olağanüstü kadın kimdi?
1937’de, İstanbul’daki
Fransız Enstitüsü’nden Frig
Vadisi’ndeki kazıları başlatması
için bir davet aldığında genç
ancak çoktan itibar kazanmış
bir araştırmacıydı. Anadolu’nun
az gelişmiş kırsalında bir kazı
başlatmak cesaret isteyen bir
işti ama Haspels inanılmayacak
kadar azimliydi ve asla pes
etmemesiyle ünlenmişti.
Bugün, Yazılıkaya ile
çevresindeki yamaç ve vadilere
modern yollarla, hatta toplu
taşımayla bile ulaşmak
mümkün. Ancak 1930’larda
durum çok farklıydı. Olanaklar
azdı. En temel ihtiyaçları bile
karşılamak zordu, ulaşım çok
güçtü ve ikmal yolları kısıtlıydı.
Haspels hızla Türkçe öğrendi ve
köy yaşamına kolaylıkla uyum
sağladı. Köy muhtarının verdiği
bir odada uyudu. Ekipteki
arkeologların aylar boyunca
içinde yaşadıkları kulübe,
bugün hâlâ Yazılıkaya’da
görülebilir. Haspels, Türkiye’nin
bu bölgesinde evinde gibiydi
ve 1930’ların sonunda kadar,
bu unutulmuş anıtlarla
heykellerden öğrenebileceği her
şeyi öğrenmek için yorulmak
bilmeden çalıştı. Koca bir

medeniyeti yeniden keşfetmek
ve ortaya çıkarmak, bir arkeolog
için rüya gibiydi.
Her ne kadar Frig Vadisi kuş
uçmaz kervan geçmez bir
yerde olsa da dünyanın geri
kalanındaki devlet meseleleri
Haspels’in çalışmalarını da
etkiledi. İkinci Dünya Savaşı
ile birlikte, Fransız Hükümeti
adına yaptığı kazılar sekteye
uğradı. Savaş yüzünden
Hollanda’ya dönmesi de
imkânsızdı. İstanbul’da sıkışıp
kaldı. İstanbul Üniversitesi
Arkeoloji Enstitüsü’nde
bir öğretmenlik işi buldu
ve öğrenciler için Yunan
seramikleri üzerine bir kitap
yazdı. Memleketindeki ailesine
gönderdiği paketlerle destek
olabilmek ve İstanbul’da hayatta
kalmak için daha fazla çalışması
gerekiyordu. Bu nedenle aynı
zamanda Üsküdar Amerikan Kız
Lisesi’nde öğretmen ve Amerika
Konsolosluğu’nun savaş
17
bürosunda çevirmen olarak Solda Yazılıkaya’nın
Kaya Mezarları.
çalıştı.
Üstte Yılantaş bir
yılan heykeli değil,
Savaş bittiğinde Amsterdam İÖ. 600 yılından
Üniversitesi’nde Klasik kalma kırık bir aslan
heykeli.
Arkeoloji ve Sanat Tarihi
Kürsüsü’nde profesör oldu.
(1946–1965) Bu görev sayesinde
Frig Vadisi’ne döndü. Dört
kazı daha düzenledi. Tüm Frig
surlarının ve dinî anıtların
fotoğraflarını çekti ve tümünü
belgelerken adına Boekie
(kitapçık anlamına gelen
Midas Anıtı’nın
üzerinden vadiye
bakış
18 Yerli bir aile
Yazılıkaya’da
arkeoloji

Haspels’i ziyaret
ediyor

uydurma bir kelime) dediği son
derece detaylı bir de günlük
tuttu. Araştırma sonuçlarını
muazzam kitabı Frigya: Midas
Kenti Kazıları ve Dağlık Frigya
Bölgesi’ndeki Araştırmalar’da
yayımladı. Bu kitap, günümüzde
Solda Aslantaş, İÖ.
700 yılından kalma
de hâlâ bu bölge için standart
bir Frig mezar anıtı referans kitap olarak kabul edilir.
1950’lerde Haspels’in umut
vaat eden asistanı Jaap
Hemelrijk, sonraki yıllarda
ustasının yerini alarak
Amsterdam Arkeoloji Müzesi’nin
direktörü oldu. Hemelrijk, bir
söyleşide o dönemki çalışma
koşullarını şöyle anlatıyor:
“O zamanlar Türkiye’nin bu
bölgesi tam anlamıyla bir
gizemdi. Haspels burayı dünyaya
açtı ve hepsinin bir bir kaydını
tuttu. Önüne çıkan her şeyi
arkeolojik bir merakla ele alırdı.
Mükemmel fotoğraflar çekerdi,
her zaman iyi ışıkta çalışırdı,
hatta bazen sabahın yedisinde,
güneş daha yeni doğarken, ışık

tam da doğru yerden vururken
fotoğraf çeker, ben de arkeolojik
çizimleri yapardım. Hayat
epey basitti. Tüm ulaşım köy
arabalarında yapılıyordu, hani
şu gıcırdayan at arabaları.
Haspels korku nedir bilmezdi,
köpekler tarafından ısırılmış,
bir boğanın boynuzları arasında
kalmıştı ama hepsini atlatmıştı.
İnanılmazdı! Frig Medeniyeti
üzerine yazdığı kitap hâlâ
alanında tektir. Kitap üzerinde
çalışmaya 1953 gibi başladı ve
kitap ancak 1971’de yayımlandı.
Gerçekten olağanüstü bir
çalışma, bir ömürlük çalışmanın
ürünü!”
Yazılıkaya’da 19
kaya mezarları
Emilie Haspels 1980’de hayatını
kaybetti. 2016’da yaşamı ve
çalışmalarını konu alan bir sergi,
Amsterdam Arkeoloji Müzesi ile
Eskişehir Arkeoloji Müzesi’nde
eş zamanlı olarak açıldı. Bu
sergiler, olağanüstü bir kadının
yaşamı boyunca biriktirdiği
başarıların öyküsünü anlattı.
20
miras hazineleri
Anıtsal bir bina
14 Mayıs 1940 Rotterdam’ın kuruluşunun 600’üncü yıl dönümüydü.
Ancak şehir bir kutlama yapacak durumda değildi.
Şehrin tarihi merkezi Alman işgalinin arifesinde tamamen tahrip edilmişti.
Yaklaşık 8 bin kişi hayatını
kaybetmiş, 32 kilise ve iki
sinagog da tahrip olmuştu.
Bu vahşete şahit olan Gerard
Martens şöyle anlatıyordu
dehşet dolu günleri: “Dış
kapıyı açtım ve kulakları
sağır eden Stuka’ların (Alman
bombardıman uçakları)
sesleriyle birlikte ardı arkası
kesilmeyen bombardımanları
gördüm. Annem ‘Kapıyı kapat
ve içeri gir’ diye bağırdı. Hemen
yakınımızda bir bomba patladı
ve koridor karanlığa büründü.
Derken yine o korkunç sesle
birlikte ikinci Stuka’nın
Demir Halk Bank’ın yaklaştığı duyuldu ve bunu
20. yıl dönümü için çok şiddetli bir patlama izledi.
tasarlanan Delft
seramiğinden Tahıl
‘Bu çok yakına düştü’ diye
Ambarı Evi bağırarak dış kapıyı açtım (…)
Dışarısı kararmıştı. Kocaman,
gri bir toz bulutu sokak boyunca
ilerliyordu. Ortalık birden ölüm
sessizliğine büründü. Uçaklar
artık duyulmuyordu. Sadece
çığlıklar vardı…”
Bezemeli
merdivenler
Şehrin tarihi merkezi
bombardıman yüzünden
neredeyse tamamen
kül olmuştu. Sadece bir
bölümü mucize eseri fazla
zarar görmeden kurtuldu:
Scheepvaartkwartier. Bir
plan dahilinde yapılandırılan
şehrin bu bölgesi artık bugün
Rotterdam’ın tarihi gururu.
Buradaki muhteşem binaların
arasında bir tanesi özellikle göze
çarpıyor: İsmi “tahıl ambarı evi”
anlamına gelen Elevatorhuis.
Savaşı zararsız atlatan, 1909’dan
kalma bu harika abide, 20
yıldan uzun bir süre boyunca
Türk Demir Halk Bank’ın
(DHB) genel müdürlüğüne ev
sahipliği yaptı. Demir Halk
Bank’ın Hollanda’yla köklü

bağları bulunuyor. Hollanda’da
şu anda görev yapan Türkiye
Büyükelçisi uzun yıllar bu
bankanın yöneticilerinden
biriydi. Bankanın Genel
Müdürü Kayhan Acardağ,
bu abidenin değerini şöyle
anlatıyor: “Bu önemli yapının
bizim sorumluluğumuzda
olması bir gurur kaynağı.
Böylesine köklü bir geçmişi
olan bir binada çalışmış olmak,
bu köklü geçmişin bir parçası
haline gelmek bizler için büyük
bir ilham kaynağı oldu. 20.
yıl dönümümüzü bu binada
kutladık. Uzmanlığımızı
tutku ve hevesle birleştirdik.
Bu abide, benim için tüm
bunları simgeliyor. Hatta Delft
seramiğinden modellerini
yaptırıp müşterilerimize hediye
etmişliğimiz bile vardır.”*
Söz konusu yapı 1909 yılında
mimar Michiel Brinkman
(1873-1925) tarafından, Graan
Elevator Maatschappij (Tahıl
Ambarı Şirketi) için bir iş hanı
olarak inşa edilmişti. Daha
sonraları Nieuwe Bouwen
stilinde önemli tasarımlarla
uluslararası üne kavuşacak olan
Brinkman, UNESCO Dünya
Mirası aday listesinde bulunan
Rotterdam’daki tanınmış Van
Nelle Fabrikası tasarımının da
temelini oluşturmuştu.
Brinkman’ın tasarımı olan
Elevatorhuis birçok yönüyle
modern bir yapıydı. Binada
kalorifer sistemi ve bir asansör
bulunuyordu. Binanın detayları
için masraftan kaçınılmadı.
İçeriye girildiğinde hemen,
anıtsal binanın merkezi
eksenini oluşturan etkileyici
merdiven boşluğu göze çarpıyor.
Yönetim kurulu toplantı
salonu ve müdüriyet odası gül
ağacı ve meşeyle zengin bir
tarzda bezenmiş. Vitraylar,
tanınmış cam sanatçısı Jan
Schouten tarafından özel olarak
21
tasarlanmış ve üzerlerinde Üst sıra soldan sağa:
Graan Elevator Maatschappij Tavandan detay
Şirketi’nin faaliyetleri Orijinal apliklerden
resmedilmiş. İş hanı klasik biri
tarzda ve neredeyse simetrik Yönetici odasındaki
şömine
bir yapıya sahip. Cephe bodrum
katı hizasına kadar taş kaplı,
geri kalan bölümleri ise tuğla
kaplı. Binanın üst kısmındaysa
kum taşından yapılma pervazlar
yer alıyor. Cephenin en üst
bölümünde ünlü sanatçı Bernard
Richters (1888-1966) tarafından
Solda eski bir resimde
tasarlanmış, iki tahıl ikmal aracı Tahıl Ambarı Evi
arasında yüzen bir yelkenliyi
gösteren oyma bulunuyor.
Cephe bezemeleri Hollanda’nın
önde gelen seramik
fabrikalarından ‘de Porceleyne
Fles’ tarafından yapılmış.
Genel Müdür Kayhan Acardağ
böyle bir binada çalışmış
olmanın verdiği mutluluğu şu
sözlerle anlatıyor: “Binanın
ne kadar yoğun ve itinayla
inşa edildiğine baktığınızda,
burada çalışmanın nasıl
büyük bir ayrıcalık olduğunu
anlayabilirsiniz. Bu binanın ilk * Demir Halk Bank
bugün Elevatorhuis’de
mukimi biz değiliz ve sonuncusu
olmasa da hâlâ
da olmadık ancak Rotterdam’ın Rotterdam’da, Merkez
az sayıdaki abidelerinden birini İstasyonu’nun yanındaki
Weena 780 numaralı
korumayı ve bu yapının üzerine binasında hizmet
titremeyi görevimiz bildik.” vermektedir.
22
makale
Zaman Değişiyor
1935 İstanbul
Kadın Hakları
Kongresi
1935’te, İstanbul’da Kadın Hakları Kongresi
Osmanlı İmparatorluğu’nda
kadınların kamusal alandaki
varlıkları son derece kısıtlıydı.
Bu durum, 1923’te Türkiye
Cumhuriyeti kurulduğunda
kökten değişti. Yeni lider ve
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal
Atatürk kadınların Türkiye’nin
geleceğinde hayatî önem taşıyan
bir yeri olduğuna inanıyordu
ve yeni fikirlerini topluma
yansıtıyordu. Bu, bir anlamda
kadının rolünü bir gecede
değiştiren bir devrimdi.
Kadınlar 20. yüzyılın başlarında
Uluslararası Kadınlar Avrupa’da oy hakkı kazanmış
Birliği’nin logosu değillerdi. Pek çok Avrupa
ülkesinde oy vermeleri yasaktı.
Tüm yetişkinlerin oy kullanma
hakkını ilk tanıyan, 1906’da
otonom Finlandiya Dükalığı oldu.
Hollanda kadınlara oy hakkını
1917’de verdi. Fransa (1944) ve
İtalya (1946) bu konuda geç kalan
ülkelerdendi. Türkiye kadınlara
oy hakkını 1934’te verdi.
1935’te yapılacak olan 12.
Kadınlara Oy Hakkı ve Eşit
Vatandaşlık için
Uluslararası Birlik
Kongresi’nin
İstanbul’da toplanması
teklifi ilk başta çok
taraftar bulmamıştı.
Hatta, Türk Kadınlar Birliği’nin
ilk teklifi reddedilmişti. Osmanlı
döneminden kalma ön yargılar
hâlâ kırılmamıştı. Neden
böylesine modern bir kurum
yıllık konferansını kadınlara
bu kadar az itibar eden bir
memlekette yapsındı ki? Nasıl
da yanılmışlardı! 12. Kongre’de
belirgin bir Hollanda dokunuşu
vardı ve İstanbul’a gitme
kararında ciddi bir ağırlığı olan
isim organizatörlerden Rosa
Manus’tu. (1881-1942).
Manus, Amsterdam’da
varlıklı bir ailenin kızı
olarak büyümüştü.

Kendi moda atölyesini açmak
istemiş ancak babası bu işe
girişmesini yasaklamıştı. Babası,
onların sınıfından bir kadının
para karşılığı çalışmasını rezil
olmakla bir sayıyordu. Kadınlara
Oy Hakkı ve Eşit Vatandaşlık
için Uluslararası Birlik, 1908’de
beşinci kongresini Amsterdam’da
düzenledi. Hollandalı
organizatörler genç Hollandalı
kadınları da davet etmişlerdi ve
Rosa Manus o günden itibaren
harekete katıldı. 1910’da Birlik
için çalışmaya başladı, pek çok
dil konuşması işe yaramıştı. İlk
“özel düzenleyici” oldu ve sonra
da, 1923’te Dünya Kongresi’nin
Başkan Yardımcılığı’na getirildi.
Manus adanmış bir pasifistti ve
uzun yıllar Kadın Silahsızlanma
Komitesi’nin de sekreterliğini
yürüttü. (1931-1939). 6 Şubat
1932’de 60’a yakın ülkeden dokuz
milyonu aşkın insanın imzaladığı
bir bildiriyi Birleşmiş Milletler
Barış Konferansı’nda sundu. Bu,
o güne dek en çok imza toplamış
uluslararası bildiriydi.
İlk tereddütlere rağmen 1935
İstanbul Kongresi büyük bir başarı
yakaladı. Bu başarının en önemli
sebeplerinden biri Rosa Manus ve
Birliğin İngiltere Başkanı Margery
Corbett Ashby’nin birlikte
çıktıkları Mısır, Filistin ve Suriye
gezisinde yerel kadın örgütleri ve
aktivistleri Kongre’ye katılmaya
ikna etmeleriydi.
Kongre, Türkiye’nin umut dolu
değişiminin de sembolü oldu.
Toplantılardan birinin eski
Osmanlı sultanlarının ikâmetgahı
olan Yıldız Sarayı’nda yapılması
simgesel bir önem taşıyordu.
Yapılan tartışmalar Türkiye’deki
gazeteler tarafından takip
23
edildi. Cumhuriyet kadınların Rosa Manus, 1928
askeriyedeki yerinin yanı sıra Rosa Manus Hollanda
seçimlerinde oy
kürtaj ve hatta hayat kadınlarının kullanırken
sağlık risklerine dair bir dizi
makale yayınladı. Söyleşi yapılan
isimler arasında Rosa Manus
da vardı. Kongre anısına hatıra
pulları basıldı, pulların birinde
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal
Atatürk de vardı. Düzenleyiciler,
Ankara’ya gidip gelmelerini
gerektirmiş olsa da Türkiye’nin
lideri ile yüz yüze bir görüşme
yaptılar.
Hatıra pulları
24 Sabiha Gökçen
Atatürk’ün evlat edindiği çocuklardan biri
makale

olan Sabiha Gökçen (1913-2001), Türkiye

Cumhuriyeti’nde kadınların yeni kazandıkları
statünün en öemli sembollerinden biriydi. Genç
yaşından itibaren uçmayı hayal etmişti. 1937’de
dünyanın ilk kadın savaş uçağı pilotu oldu.
Bombalama ve savaş görevlerinde aktif olarak rol
aldı. Türk Hava Kuvvetleri’nde uzun ve başarılı
bir kariyeri oldu. Yaşamının sonraki yıllarında
eğitmenlik yaptı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin
sembol simalarından biri oldu.
Yine bir kıyaslama yaparsak, Hollandalı kadın pilot
Nellie Speerstra, Nato’nun ilk kadın savaş uçağı
pilotu olduğunda yıl 1986’ydı.

Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne seçilen kadınlar (1935)

Milletvekilleri
Emine Mebrure Gönenç (1900-1981) 1935 genel seçimlerinde Meclis’e giren 18
kadın milletvekilinden biri oldu. Gönenç kırsalda yaşayan halkın eğitiminin
önemine vurgu yapan çalışmalarının yanı sıra alkol ile savaşta ön sıralarda yer
aldı. Kadınların sosyal yaşama daha fazla katılmasını istiyordu. Termal sağlık
turizminin gelişmesi, Braille alfabesinin kullanılması ve görme engellilerin
hakları için de çalıştı. Kıyaslama yapılırsa, o dönemde Hollanda hükümetinde bir
avuç kadın vardı ve 1952’ye gelindiğinde kadın milletvekili sayısı hâlâ yediydi.

Keriman Halis Ece

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında değişim ışık hızındaydı. Yüzyıllardır
kapalı olan kapılar birdenbire açılmış ve yeni fırsatlar ortaya çıkmıştı. Türkiye’de
ilk kez güzellik yarışmaları düzenleniyordu ve Keriman Halis Ece (1913-2012),
1932’de Belçika’daki Spa şehrinde Dünya Güzeli (Miss Universe) tacını takıyordu.
Bir manken ve müzisyen olan Keriman Halis Ece, Türkiye’nin bugüne kadarki ilk
ve tek dünya güzeli. İsmine eklenen “Ece”, Mustafa Kemal Atatürk tarafından
taltif edilmek üzere verilmişti. Bir kez daha kıyaslarsak, Dünya Güzeli (Miss
World) yarışmasına katılan ilk Hollandalı kadın, 1959 yılında Corine Spier-
Rottschäfer’di. Bugüne kadarki ilk ve tek Hollandalı Dünya Güzeli ise, Keriman
Halis Ece’den neredeyse 65 yıl sonra, 1989’da Angela Visser oldu.

İş Kadınları
Yeni Türkiye’deki değişimler kadınların
iş kurmalarına ve tek başlarına denizaşırı
ülkelere seyahat etmelerine de olanak tanıdı.
İzmirli Bayan Kiazin, 1927’de Amsterdam
Borsası’nda Türkiye’den getirdiği üzümleri sattı.
Hollandalı gazeteler onun için “Türk kadınının
Keriman Halis Ece Corine Spier-Rottschäfer (1959) özgürleşmesinin yaşayan kanıtı” diye yazdı.

Atatürk’ün yeni ve modern
Türkiyesi’nin önemli
odaklarından biri de kadınların
kamusal alandaki giyim
kuşamlarıydı. Yeni seçilmiş
milletvekili, gazeteci Falih Rıfkı
Atay süren çifte standarttan
ve pek çok meslektaşının
eşlerinin kamusal alana
çıkmasına izin vermemesinden
şikayet ediyordu. Kongre’nin
düzenleyicilerinden Mrs. Edith
Balfour Lyttelton şöyle yazmıştı:
“Değişim öylesine kökten ve Türk
kadınlarının önündeki fırsatlar
öylesine göz kamaştırıcı ki, Birlik
Yönetimi büyük bir bilgelik
göstererek bu yılki toplantılarını
kadim İstanbul’da yapmaya karar
verdi. Böylece yüzyıllardır baskı
altında tutulmuş diğer kadınlarla
olduğu kadar özgürleşmiş olsalar
da oy hakları için hâlâ mücadele
etmek zorunda olan kadınlarla bir
araya gelen Türkiyeli kadınlara
yeni hayatlarında gerçek bir
destek sunulabilir.”
Rosa Manus ve Kongre’nin diğer
düzenleme komitesi üyeleri
bire bir görüşmelerin ve “farklı
milletlerden, özgürleşmiş veya
oy hakkı olmayan tüm kadınlar
arasındaki kişisel temasların”
gücüne inanıyorlardı. Birlik
üyesi 30 ülke Kongre’ye temsilci
gönderdi ve aradaki mesafe
ne olursa olsun katılmak için
gelenler arasında Brezilya’dan
zeplinle gelen bir kadın da vardı.
Rosa Manus Kongre’nin
önemli simalarından biriydi
ve bu başarının ardında
25
onun organizasyon becerisi Üstte solda Türk
sosyolog ve tarihçi,
vardı. Bir Yahudi olarak, Atatürk’ün evlat
Avrupa’da yaşanan toplumsal edindiği çocuklardan
Ayşe Afet İnan (1908-
değişimler onu fazlasıyla
1985) Ankara Lisesi
endişelendiriyordu. Barışçı ve ziyaretinde (1933)
Nazi karşıtı örgütlerde aktif Altta Kadınlara
olarak görev aldı. 1940’ta Oy Hakkı ve Eşit
Vatandaşlık için
Hollanda Almanlar tarafından
Uluslararası Birlik
işgal edildiğinde kurulmasına Yönetim Kurulu
destek verdiği Uluslararası üyeleri. Rosa Manus
oturanlar arasında,
Kadın Arşivi (International sağdan üçüncü.
Women’s Archive [IAW]) (Fotoğraf: Atria
Amsterdam)
yağmalandı. Nazi karşıtı
Amsterdam Gönüllü Kadınlar Üstte Rosa Manus
Cumhuriyet
Birliği 1941’de kapatıldı ve Manus Gazetesi’nde
tutuklandı. 29 Mayıs 1942’de
Nazi toplama kampında hayatını
kaybetti.
Kadınlara Oy Hakkı ve Eşit
Vatandaşlık için Uluslararası
Birlik, 1946’da ismini
değiştirerek Uluslararası
Kadınlar Birliği (International
Alliance of Women (IAW]) oldu
ve bugün hâlâ bu isim altında
faaliyetlerini sürdürmektedir.
26
sanat
Vincent van Gogh
otoportre
Opera’nın ilk Ankara’daki Devlet Opera
kez sahnelendiği
Binası’nda 25 Şubat 1957 akşamı,
Ankara Devlet
Operası büyülü bir gece yaşanıyordu.
Hollandalı ressam Vincent
van Gogh (1853-1890) o geceye
dek kitaplara, makalelere ve
sergilere konu olmuştu ama bir
operaya ilk defa ilham kaynağı
olacaktı. Türk bestekâr Nevid
Kodallı bu parça için yıllardır
durmak bilmeden çalışıyordu.
Bu öylesine seçkin bir etkinlikti
ki müzikalin prömiyerine
Hollanda Büyükelçisi
M.M.L. Savelberg ile birlikte
Van Gogh
Operası
Ünlü Hollandalı ressama adanmış
bir Türk bestesi
Nevid Kodallı
Cumhurbaşkanı Celal Bayar da
katılıyordu. Operayı dinleyen
diplomat sonrasında şöyle
diyecekti: “Hollandalı çiftçilerin
trajik yaşamını zarafetle
aktardı. Müzik bana sıla
hasretinin ne demek olduğunu
hatırlattı. Biliyorum ki katılan
tüm Hollandalılar benimle aynı
hisleri paylaşıyordu.”
Peki daha otuzlarının başında
böylesine ilham verici bir
besteye imza atan bu genç
müzisyen kimdi? Bu eserin
ilham kaynağı nereden gelmişti?
Nevid Kodallı’nın Van Gogh
Operası, tamamıyla bir Türk
 Van Gogh
Mektupları
Van Gogh’un kardeşi Theo’ya,
Paul Gaugin’e, Emile Bernard’a
ve diğer dostlarına yazdığı
tüm mektuplara artık internet
üzerinden erişmek mümkün.
Bu erişim, Van Gogh Müzesi
ve Huygens Enstitüsü’nün 15
yıl süren araştırmaları sonucu
mümkün oldu. Açıklayıcı notlar
ve illüstrasyonlar eklenmiş,
yeni çevirileri ve resmî İngilizce
çevirileri olan mektuplara şu
web sitesinden ulaşabilirsiniz:
http://vangoghletters.org
besteci tarafından sahneye
konan ilk operalardan
biriydi. Batı klasik müziğine
duyulan ilgi, Mustafa Kemal
Atatürk ve İsmet İnönü’nün
cumhurbaşkanlıkları
döneminde Türk Beşleri olarak
bilinen beş öncü besteci ile
başlamıştı. Beşi arasında en
ünlüsü, ilk Türk tarzı Batı
operası olan Kerem’i besteleyen
Ahmed Adnan Saygun’du. Bu
besteciler, ilk kez geleneksel
Türk müziğinden öğeleri
batı senfonik müziği ile
birleştiriyorlardı.
Kodallı (1925-2009)
Türkiye Cumhuriyeti’nin
yetiştirdiği ikinci kuşak
bestecilerdendi. Ankara Devlet
Konvervatuvarı’nda eğitim
aldıktan sonra 1948’de Paris’te
eğitimine devam etmek üzere bir
burs kazanmış ve ünlü bestekâr
Arthur Honegger ile çalışma
fırsatı bulmuştu. Aynı zamanda
orkestra şefi Jean Fornet ve
ünlü müzik öğretmeni Nadia
Boulanger’in de öğrencisiydi.
Genç bir besteci olarak yıldızı
1948’de, Orkestra için Süit’i
Prag Senfoni Orkestrası
tarafından sahnelendiğinde
parlamaya başladı. 1950’de Yaylı
Çalgılar için Sinfonietta eseri
Darmstadt Opera Orkestrası
Patates 27
Yiyenler
(1885), Van
Gogh’nun
en ünlü
tablolarından
biri
tarafından sahnelendi. Bu sırada yıllarından başlayarak Belçika
diğer besteleri de Ankara’da ve Fransa’daki Arles’te geçen
düzenli olarak sahneleniyordu. yıllarına dek uzanıyordu.
1953’te Türkiye’ye döndü ve Son tablo, Van Gogh’nun 37
Cahit Külebi’nin şiirinden yaşındaki trajik ölümünü ele
bestelenen, Atatürk’ün cenazesi alıyordu.
Etnografya Müzesi’nden
Ankara’daki Anıtkabir’e Opera Ankara’da 26 kere
taşınırken ilk kez sahnelenen sahnelendi. Eser Hollanda
Atatürk Oratoryosu’nun Festivali’ne sunuldu ancak sanat Irving Stone’un
Yaşama Tutkusu’nun
bestecisi olarak ün saldı. yönetimi her ne kadar besteyi
orijinal kapağı.
beğendiyse de librettoyu (güfte)
Vincent van Gogh’u Kodallı’nın tereddütle karşıladı. Ne yazık
ilgi alanına sokan muhtemelen ki, Kodallı’nın eseri bugüne dek
oyun yazarı Orhan Asena’ydı Hollanda’da sahnelenmiş değil.
(1922-2001). Asena, Amerikalı
yazar Irving Stone’un yazdığı Açılış gecesi
Yaşama Tutkusu kitabından
büyülenmişti. 1934’de basılan
roman, ressamın trajik yaşamını
en bilinen eserlerinden yola
çıkarak anlatıyordu. Irving
Stone, araştırmasını Van Gogh
ile sanat simsarı kardeşi Theo
van Gogh arasındaki mektuplara
dayandırmıştı. Tarihî konulara
olan ilgisi nedeniyle Türk
Shakespeare’i olarak nam
salan Asena’nın bu kitabı
sevmesi şaşırtıcı değildi. Sahne
yönetmeni ve opera sanatçısı
Aydın Gün ve Bülent Sokullu
ile birlikte, Asena ve Kodallı
Irving’in kitabında anlatılan
beş tabloyu anlatan bir opera
yarattılar. Eser, Van Gogh’nun
Hollanda’daki yaşamının ilk
28
spor

Unutulmaz
Bir Maç
Fenerbahçe – Ajax 27.11.1968
26 Kasım 1968 günü sahayı kontrol eden yetkililer

13 Kasım 1968’de, Avrupa

Ajax-Fenerbahçe maçı için yapılan
poster
Şampiyonlar Ligi’nde oynanan
Ajax-Fenerbahçe maçı son
derece sıradan bir maç olmuştu.
İstanbul’dan gelen Türk
takımı Schipol Havaalanı’nda
resmî olarak karşılanmış ve o
gece bir Türk restoranında yemek
yenmişti. Maç Türk takımı için
çok iyi geçmemişti. Hollanda
ekibi ilk yarıda Klaas Nuninga’yla
ilk gölü bulmuş ardından ikinci
yarıda Bennie Muller’in attığı gol
Ajax-Fenerbahçe, De Meer Stadyumu, Amsterdam, 13 Kasım 1968
ile Türk takımını sahadan eli boş
göndermişti.
Şampiyon Fenerbahçe’nin
oyuncuları elbette hayal
kırıklığına uğramıştı ancak iki
hafta sonra, 26 Kasım’da Ajax
ekibi İstanbul’a geldiğinde rövanşa
hazırlardı. Bu maç, futbol tarihine
en çamurlu maçlardan biri olarak
geçecekti! İstanbul’da bitmek
tükenmez bilmez bir yağmur
yağıyordu ve futbol sahası bir
çamur deryasına dönmüştü.
Fenerbahçe’nin evi, Şükrü Üstte Fenerbahçe takımı Amsterdam’daki Türk restoranında,
maçtan bir önceki gece akşam yemeğinde, altta 26 Kasım 1968
Saraçoğlu Stadı, Hollanda basını günü Şükrü Saraçoğlu Stadı’nın durumu
ve futbolcularının tabiriyle “yeni
çapalanmış bir patates tarlası,
koca bir balık yağı keşmekeşi”ydi.
Sahanın durumu o kadar
kötüydü ki Roman hakem Jozef
Ritter maçı o gecelik iptal etti.
Pek çok Hollandalı taraftar tek
vuruş görmeden geri dönerken,
 Johan Cruijff, Klaas Nuninga, 29
Sjaak Swart ve Piet Keizer gibi
ünlülerin de dahil olduğu Hollanda
takımı İstanbul’da bir gece daha
kalmak zorundaydı. Doğal olarak,
Maçtan bir
kare
beyefendiler kendilerini dansözlü
bir gece kulübünde buldu ve küçük
çaplı bir skandala sebep oldular. Bir
Hollanda gazetesi “Balık yağı ve
Dansöz” manşetini atmıştı bile.

Hollandalı
futbolcu Gert Ertesi gün, 27 Kasım’da sahanın
Bals, Klaas durumu aynıydı ama tüm koşullara
Nuninga
ve Barry
rağmen maç başladı. Maçı izlemeye
Hulshoff maç 30.000’i aşkın seyirci gelmişti.
hakkındaki O günkü Fenerbahçe-Ajax maçı,
Türkçe bir
makaleyi bir futbol maçından ziyade çamur
okur gibi poz güreşine benzedi. Ajax, maçı ikinci
veriyorlar
yarıda Keizer ve Nuninga’nın

Oyun sonrası
sahadan çıkan
oyuncular

Cruijff’in asistiyle attıkları gollerle Hollandalı

2-0 aldı. Ajax bir sonraki tura çıktı futbolcu Theo
van Duivenbode
ve finallere kaldı. ve Johan Cruijff
İstanbul’da
hediyelik eşya
Türk takımının Amsterdam’daki ve peşinde
Hollandalı
futbolcu Sjaak
Hollanda takımının İstanbul’daki
Swart ve fotoğrafları ANP Vakfı’nın
efsanevî Johan koleksiyonunda ve Lahey’deki
Cruijff 2-0’lık
galibiyet Ulusal Arşivler’de bulunuyor.
sonrası Bu fotoğraflar, futbolun
sahadan
çıkarken
bugünkünden çok daha başka
ve belki de epey daha masum bir
oyun olduğu günlerin hatırasını
Fenerbahçe canlı tutuyor. Hollanda ve Türkiye
taraftarları takımlarının maç için geldiklerinde
yağmura
rağmen yaptıkları gezilerin fotoğrafları da
Hollandalı bir başka ülkeye seyahat etmenin
fotoğrafçıya
neşeyle poz
çok heyecan verici ve nadir
veriyor bulunduğu bir dönemden kalma.
30
spor

Ajax’ın eski ve yeni logoları

Amsterdam’ın futbol kulübü Ajax,

tarih derslerinde Truva’nın hikâyesi
ile büyüyen öğrenciler tarafından
kuruldu. Pek çok futbol kulübünde
olduğu gibi onlar da kulüplerinin
kökenini bir efsaneye dayandırmak
için mitolojiye dönmüşlerdi.
“Gerçek” Ajax, Truva Savaşı’nın
kahramanlarından biriydi. Ünlü
kahraman Aşil’in ölümünden
sonra zırhı yaşayan en büyük
savaşçıya verilmeliydi. Ajax bu
savaşçının kendi olduğuna inanırken
silah arkadaşları Odysseus’u seçmişlerdi.
Ajax hayal kırıklığıyla aklını kaçırmıştı. Kahraman Aşil, dostu
Bir düş sırasında tüm silah arkadaşlarını Patroklos’un yaralarını sararken
katlettiğini görecek kadar kötülemişti.
Şansına şafak söktüğünde arkadaşlarını değil de bir koyun sürüsünü
katlettiğini görmüştü. Ancak bu davranışının verdiği utançla kılıcını
çekerek kendini öldürmüştü.

Peki efsanevî Ajax’a ne oldu? Türkiye’nin batısında yeniden keşfedilen

tarihî şehir Truva’nın yakınlarında küçük bir köy vardır, adı
Kumkale’dir. Köy meydanındaki kahvede, köyün erkekleri bir koca
ağacın altında akşamüstü çaylarını içerler. Burada zaman durmuş gibidir.
Ancak biraz yakından bakınca Kumkale’nin ilk bakışta görünenden
çok daha fazlasını sakladığını anlarsınız. Köy, manzaraya hakim bir
tepenin üzerine kuruludur. Burası, yüz binlerce yıldır insanların yaşadığı
bir yerdir. Araştırmamıza devam edersek, köyün biraz dışında antik
sütunları, surları ve dikkat çeken bir tepeyi buluruz. İşte burası, Yunan
kahramanı Ajax’ın mezarıdır. Önemi geçen yıllar içinde unutulmuş olsa
da, Ajax Tümülüsü’nün üzerinden Truva’ya kadar tüm manzara gözler
önüne serilir. Buradan, Aşil’inki dahil olmak üzere diğer mezarları da
görmek mümkündür.

Ajax Tümülüsü
31
32

Diplomatik
diplomasi

Maharet
19. ve 20. yüzyıl boyunca
Hollanda’da görev
yapan pek çok yetenekli
Osmanlı ve Türk diplomatı
vardı. Bazıları kusursuz
politikacılardı, diğerleri ise
başarılı iş adamları. Ancak
içlerinden pek azı, aynı
zamanda edebî tutkuları
olan, tanınmış şairler ve
yazarlardı. Bu adamlar kimdi
ve yaşamları, işleri nasıl
olup da onları Hollanda’ya
getirmişti? Bazıları
Hollanda’da sadece birkaç
ay kalmıştı, bazılarının ise
son istirahatgâhları burası
olmuştu.
MURAD EFENDI (1836-1881)
Belki de 19. yüzyılın en ünlü ve
hikâyesi en trajik diplomatıydı.
Sadece bir diplomat değil
aynı zamanda tanınmış bir
edebiyatçı ve oyun yazarıydı.
Hollanda’nın devlet yönetim
merkezi Lahey’deki edebiyat
çevrelerinde pek bir tutulurdu.

Uzun zamandır hayalini

kurduğu göreve, Berlin’e
atandığını öğrendikten kısa bir
süre sonra hizmetkârı çalışma
masasında cansız bedenini
bulmuştu. Kalbi en büyük
dileğinin yerine geldiğini
görmeye dayanamamış mıydı?
Asla bilemeyeceğiz.

Murad Efendi’nin cenazesinin çizimleri
Murad Efendi gençken
Lahey kenti, Murad Efendi’ye
büyük bir törenle veda etti.
Tören öylesine etkileyiciydi
ki İngiliz bir turist izlerken
çizimlerini yapmıştı. Kraliyet
ve Dışişleri Bakanlığı
temsilcilerinin katıldığı
törende, Murad Efendi’nin
naaşı bir muhafız alayı eşliğinde
mezarlığa götürülmüştü.
Murad Efendi 1836 yılında Franz
von Werner adıyla Viyana’da
doğmuştu. İyi bir eğitim almış
ve asker olmuştu. 1851’de
teğmen rütbesiyle Osmanlı
ordusuna katılarak adını Murad
Efendi olarak değiştirmişti.
Kırım ve Montenegro
savaşlarından uzak durmuş,
diplomatik kariyerinin başında
Vezir-i Azam Edhem Paşa’nın
yanında yaver olarak görev
almıştı. 1869’da ilk şiirini,
iki yıl sonra da ilk oyununu
yayımlamıştı.
Murad Efendi’nin Unutulan 33
Mezarı
19. yüzyılda Hollanda’daki tüm şanına rağmen
Murad Efendi’nin Lahey’deki mezarının tam yeri
hatıralardan silinmişti. Ancak 2012’de araştırmacı
Eray Ergeç belediyenin nüfus kayıtlarında mezarın
tam numarasını buldu. Mezarlığın müdürü Van
der Vlist yıllar içinde numaranın birkaç kez
değiştiğini fark etti ve Ergeç ile birlikte mezarlık
arşivlerini tarayarak Murad Efendi’nin mezarının
hâlâ Lahey’deki Sint Petrus Banden mezarlığında
bulunduğunu keşfettiler. Bu araştırmaları
sırasında oğlu Gaston Murad tarafından ödenmiş
100 Gulden’lik mezarlık faturasını da gün ışığına
çıkardılar.
Murad Efendi’nin mezar yerini belirten belge
Murad Efendi’nin eserleri Aynı yıl, Türkiye’nin eski Hollanda büyükelçisi
Uğur Doğan mezarı ziyaret etti ve selefine
1877’de Lahey’de büyükelçi saygılarını sundu. “Benim için son derece duygusal
bir andı. Murad Efendi başarılı ve saygın bir
olarak görevlendirilerek diplomattı ve Türkiye-Hollanda ilişkilerinde
Hollanda, Norveç ve İsveç’ten önemli bir yeri vardı. Biz insanlar, ebediyetin
karşısında tevazu göstermeliyiz. Murad Efendi’nin
sorumlu oldu. Hollandalı hatırasının unutulmaktan kurtulması ve halefime
edebiyat uzmanı Prof. Dr. saygılarımı sunma olanağı bulabilmek beni
bahtiyar etti.”
W.J.A. Jonckbloet, Hollandaca
olarak yayımlanan Murad
Efendi’nin eserlerine övgüler
düzüyordu. İkili yakın arkadaş
oldular. Murad, şehirdeki
edebiyat gecelerinin aranan
konuşmacılarından biri olmuştu.
Türk Skeçleri - Osmanlı toplumu,
siyaseti ve kültürü üzerine
eksik bir rapor adlı eserinden
alıntılar haftalık olarak
Hollanda gazetelerinde tefrika
ediliyordu. Yabancı dillere
karşı özel bir yeteneği vardı
ve Türk şiirlerini Almanca’ya
çeviriyordu. Beklenmedik bir
şekilde yaşama veda ettiği 1881
yılının Haziran ayında Hollanda
Kral ve Kraliçesi tarafından
edebî çalışmaları nedeniyle altın
Eski Türkiye Büyükelçisi Uğur Doğan, Murad
madalya ile taltif edilmişti. Efendi’nin mezarı başında
34
Türkhan Paşa
diplomasi

(1846-1927)
Lahey’de 1899 yılında toplanan
Barış Konferansı’nda Osmanlı
İmparatorluğu’nu temsil etti. St.
Petersburg’da da beş yıl boyunca
diplomatlık yapmıştı. Çar II.
Nikola’nın Paşa’ya hediye ettiği
Fabergé yapımı muhteşem enfiye
kutusu 2010’da rekor bir fiyata,
1.463.985 ABD dolarına alıcı buldu.

Huis ten Bosch Daha sonraki yıllarda bir İngiliz

Sarayı’ndaki Turuncu
olan Nelly ile evlendi. Üçüncü
Salon’da, Barış
Konferansı sırasında eşi Cemile’nin ardından ise genç
yapılan bir toplantı. Belçikalı Lucienne (ya da Lüsyen
Solda Türkhan Paşa
Hanım) ile evlendi. Son evliliği,
aralarındaki yaş farkı nedeniyle
o dönem epey bir dedikoduya
sebep olmuştu. Abdülhak
Hâmid, Türk romantizm
Solda Abdülhak
Hâmid Tarhan akımındaki kilit isimlerden
Sağda Lüsyen Hanım biriydi.

ABDÜLHAK HÂMID TARHAN görmüş ve Birleşik Krallık, Türkiye Cumhuriyeti’nin

(1852-1937)
Fransa, Yunanistan, Belçika kurulmasıyla birlikte 1928’de
Abdülhak Hâmid Tarhan’ın öyküsü ve Hindistan’da diplomatik İstanbul milletvekili olarak
ise çok başkaydı. Ünlü şair, yazar görevlerde bulunmuştu. Özel meclise girdi. Bu konumu
ve diplomatın 19. yüzyıl sonlarında yaşamı da bu uluslararası 1937’deki ölümüne dek muhafaza
Lahey’deki görevi sırasında tek geçişkenliği yansıtıyordu. 1871’de edecekti. Şair-i Azam (büyük
kelime bile yazmasına izin yoktu. evlendiği ilk eşi Fatma, elim bir şair) olarak devlet töreniyle
Zira bazı eserleri tartışmalı kaderle Beyrut yolunda vefat toprağa verildi.
bulunuyordu ve yaşamı boyunca etmişti. Bugün hâlâ Türkiye’nin
pek çok kez kızağa çekilmiş veya en çok sevilen sevda şarkılarından Yusuf Mardin Abdülhak
ceza almıştı. Lahey’deki durumun biri olan ve Hafız Burhan’ın ilk Hâmid’in Londra’da geçirdiği
sebebi ise Osmanlı üst yönetim taş plak kaydının yılları anlatan bir kitap
kadrosunun hiç hoşuna gitmeyen günümüze kadar yayımladı. Belki ünlü
Zeynep adlı eseriydi. ulaşabildiği ünlü şairin Lahey’de
Makber şarkısının geçirdiği iki yılın
Abdülhak Hâmid, uluslararası sözlerini Abdülhak da daha yakından
bakış açısına sahipti. İstanbul’da Hâmid, Fatma Hanım incelenmesinin vakti
doğmuş, Paris’te eğitim için yazmıştır. gelmiştir.
Hafiz Burhan
 Yakup Kadri 35
Karaosmanoğlu Lahey’de

Ankara kitabının
Hollanda baskısının
kapağı

Ankara (1934) Türkiye’nin

YAKUP KADRI
KARAOSMANOĞLU (1889-1974)
Lahey’e 1939 yılında, İkinci
Dünya Savaşı’nın arifesinde
geldi. Bir gazeteci ve yayın
yönetmeniydi, yaşamının
sonraki yıllarında diplomatlık
ve milletvekilliği yapmıştı. Her
ne kadar ilk kitabını 24 yaşında
yayımlamış olsa da asıl bilinen
eserlerini diplomatik görevde
olduğu yıllarda yazdı. Kitabı
geçirdiği dönüşümü inceleyen
güçlü bir çalışmadır. Bu kitap
Hollandaca’ya çevrilmiş ve
büyük takdir görmüştür.
Savaştan sonra ise Mustafa
Kemal Atatürk’ün ünlü
biyografisini yazmıştır (1946).
Karaosmanoğlu, Türk nesrinin
“büyük üstadı” olarak bilinir.

Halide Edib Adıvar

20. yüzyıl başlarında Hollanda’da Türk
edebiyatından eserlerin basılması çok nadir
görülürdü. Halide Edib Adıvar, bir kadın
aktivist, yazar ve milliyetçiydi. En ünlü
eserlerinden, 1935 tarihli Sinekli Bakkal
(The Clown and his daughter) ilk olarak
İngilizce yazılmış ardından Türkçe’ye ve diğer
dillere tercüme edilmişti. Kitap Flamanca’ya
da çevrilerek dönemi için epey bir fırtına
koparmıştı. Edebiyat eleştirmeni J.G. de Haas
kitap Hollanda’da, 1937’de ilk kez De Dochter
van den Pias adıyla yayımlandığında “nadir,
eğitici ve zarif” diyerek kitabın dokunaklı
insancıllığını övmüştü.

Sinekli Bakkal’ın Hollanda Halide Edib Adıvar’ın ünü yeryüzü sınırlarını

baskısı aşmıştır. Venüs gezegenindeki Adıvar Krateri
ona adanmıştır.
36
miras hazineleri

Lahey’deki Türk Büyükelçiliği

Paha Biçilmez
Bir Miras

10 Kasım 1938’de Mustafa kemal

Atatürk’ün ölümüyle Türkiye
Büyükelçiliği’nde yarıya
indirilen bayrak
Lahey’deki Prinsessegracht 29, 37
Hollanda’nın 18. yüzyıldan kalma
süslemeli yapılarından kalan
nadir örneklerden biri. Şehrin
müstesna yerlerinden birinde
inşa edilen yapının yüzyıllarca
geriye giden büyüleyici bir
tarihi var. 1734 yılında inşa
edilen bina, 1937 yılında Türkiye
Cumhuriyeti’ne satıldı ve o günden
bu yana Türkiye Büyükelçileri’nin
ikametgâhı olarak kullanılıyor.
Lahey, Hollanda’nın devlet
yönetim merkezi olduğu için pek
çok uluslararası kuruluş ve çoğu
büyükelçilik bu şehirde bulunuyor.

Prinsessegracht’ın satın Sol üstte Büyükelçilik

binasının satın
alınmasını mümkün kılan alınmasına dair
hükümet kararnamesi, mektup
modern Türkiye’nin kurucusu Üstte Türk bayrağı ile
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Elçilik binası

Atatürk’ün imzasını taşıyor. Solda 18. yüzyılda

Satın alma işlemleri dönemin
Dışişleri Bakanı Abdulahad Akşin
tarafından yürütüldü. Satın alma
tamamlandıktan sonra, göz alıcı
bu anıt binaya hükümet temsilcisi
Ahmet Cevat Üstün yerleşti.
Prinsessegracht 29, şehrin
tarihi bölgesinde bulunuyor. Sağ
komşusu 28 numarada Türkiye
Sefareti’nin idarî işleri yer alıyor.
Yanlarında ise 1974 yılından
beri liberal Yahudi cemaati Beth
Jehoeda bulunuyor. Sol taraftaki
30 numarada ise kitap ve el
yazmaları müzesi Meermanno-
Westreenianum var.
Prinsessegracht’taki tüm
konutlar stil ve yapı olarak
Prinsessegracht,
Lahey
birbirine benzer. Bu uyumun
müsebbibi, büyük oranda bu
bölgede nadir yapıları korumak
için belediye tarafından çıkarılan
imar kurallarıdır. Binaların
çoğunun mimarî tasarımları
büyük olasılıkla 1685’teki
38
miras hazineleri
Zemindeki karşılama Nantes Fermanı’ndan sonra
odaları
Fransa’dan kaçarak Hollanda’ya
Yemek odası ve duvar
sığınan Protestan mimar Daniël
resimleri
Marot (1661-1752) tarafından
çizilmişti.
Prinsessegracht’ın karşısında
ağaçlarla çevrili geniş bir alan
olan Malieveld görülür. Burası
geleneksel olarak bir askerî
tören alanıdır. Günümüzde ise
çoğunlukla gösteriler, sirkler
ve bildiri açıklamaları için
kullanılır. Bu bölge, şehrin yeşil
alanlarından biridir.
Elçiliğin güneyinden rahatlıkla
Lahey’in tarihî bölgesine
yürünebilir. 19. yüzyılda yapılmış
bir kanal boyunca, parklara
benzeyen bir mahalle olan
Lange Voorhout’tan geçebiliriz.
Lange Voorhout yakınlarında
Meclis’in yapı kompleksini
bulabiliriz. Binaların tam
ortasında Ridderzaal (Şövalyeler
Salonu) bulunur. Ridderzaal’un
tarihi 13. yüzyıla dek uzanır.
Kadim kale 1848’den beri
Hollanda demokrasisinin
kalbinde yer alıyor ve Kral ile
Kraliçe, her yasama yılının
açılışında ulusa seslenişlerini
buradan yapıyorlar. Temsilciler
Meclisi ve Bakanlıklar
bugünlerde çoğunlukla modern
binalarda ve gökdelenlerde
ancak bu tarihi yapılar da
Binnenhof’da hâlâ ayakta ve
Senato, Başbakanlık Ofisi gibi
önemli kurumlara ev sahipliği
yapıyorlar. Meclis yapılarının
önemli özelliklerinden biri de
vatandaşların gece gündüz iç
avludaki bahçelere erişiminin
olması.
Kral’ın resmî ikâmetgahı Huis
ten Bosch Sarayı bu binalardan
bir taş atımı uzaklıkta yer alıyor.
Saray, 17. yüzyılda inşa edildi.
Kral’ın Sarayı’ndan on
dakikalık yürüyüşle Türkiye
Büyükelçiliği’ne dönüyoruz.
Yıllar içinde yapılan birkaç
küçük elzem değişiklik dışında
Prinsessegracht 29 numaranın
büyük bölümü hâlâ el değmemiş
olarak korunuyor. İç mimarîleri
günümüz beğenilerine uysun
diye ciddi bir değişimden geçen
pek çok diğer örneği hatırlayınca
bu binanın hâlâ 18. yüzyıl
atmosferini soluyabileceğiniz
zarif bir hazine olduğu aşikâr.
Bu binadaki her bir süsleme
özenle seçilmiş ve uygulanmış.
Evin girişinde konukları nefis
bir mermer zemin karşılıyor.

Sahanlığın hemen arkasındaki
hole geldiğinizde solda geniş
meşe basamakları yerden
en üst kattaki hizmetkârlar
bölümüne dek uzanan merdiveni
görüyorsunuz. Merkezdeki
holde yer alan ahşap merdiveni
göz alıcı, sekizgen bir alçı kubbe
taçlandırıyor. Holün bir yanında
bulunan Büyükelçi’nin eski
çalışma odası hâlâ ilk yapıldığı
günkü gibi. Orijinal masası
ve dolabı ile zarifçe döşenmiş
bu odada hatıratlar, eski
zamanlardan kalma fotoğraflar
ve kapıların üzerinde siyah beyaz
tablolar var.
Zengin asilzadelerin
meskenlerinde karşılama ve
yaşam alanlarının zemin katta
bulunması adettendir. Geniş
karşılama salonları ve oturma
odaları ev boyunca, giriş
kapısından bahçeye dek uzanır.
Mekân bir ön bir de arka odayla
bölünür ve böylelikle uyumlu bir
birliktelik oluşturulur. Havadar
ve hayli ustalıkla uygulanmış
rokoko üslup bu ön odanın
1750’lerde yapıldığını imliyor.
Süslemeli tavanlar ve oyma
kapılar, mekânı hakimiyeti
altına alan şömineler ve masif
yer döşemelerinin her biri göz
kamaştırıcı bir kaliteye sahip.
Ancak bu evi diğerlerinden
ayıran bir özellik daha var: Duvar
resimleri. Hemen hemen her
odada geniş bir duvar
resmi koleksiyonu bulmak
mümkün.
Yemek odası başlı başına bir
galeri sayılabilir. Her bir duvar
neredeyse baştan başa Johann
Heinrich Keller (1692-1765)
tarafından yapılmış panel
resimlere ev sahipliği yapıyor.
Keller Zürih’te doğmuş ve
1726’da Lahey’e yerleşerek
bu tarihten itibaren Lahey’de
çalışmıştı. Duvar resimleri
pastoral kır hayatını temsil
ediyor. Manzaraların içinde
tarihî kalıntılar, köylüler ve
askerler var. Capriccios adı
verilen ve kır manzaralarının
tarihî kalıntılar, insanlar
ve diğer mimarî öğelerle
birleştirildiği bu temalar 18.
yüzyıl başlarında İtalyan
ressamların en sevdiği konular
arasında yer alıyordu. Dört
dessus-de-portes, diğer adıyla
kapı üzeri tablosu, Michele
Marieschi’nin (1710-1743)
39
1741 tarihli baskılarından Solda süslemeli tavan
penceresi
kopyalanan Venedik’ten şehir
Üstte yemek
manzaralarını gösteriyorlar.
odasından bahçenin
Keller’in bu nadir işleri, hâlâ ilk görünümü
kez süsledikleri yerde duran tek
örnekler.
Türkiye Büyükelçiliği’nin kendi
koleksiyonunda da tablolar
bulunuyor. Özellikle elçiliğin
duvarlarını süsleyen ve deniz
kenarı manzaralarını ele alan
Halil Paşa’nın (1857-1939)
tabloları ender rastlanan, asude
bir zarafete sahip.
Türk hükümeti, 2012’de bu
hazine değerindeki mirasın
gelecek kuşaklar için en iyi
şekilde korunması için geniş
kapsamlı bir renovasyon projesi Yemek odasındaki
Venedik
tamamladı. Bu bina, iki ulusun resimlerinden bir
kadim ilişkisinin şahidi. detay
40
yaşayan miras

Altın para

Noel Baba’nın
çikolatalar

Türkiye’li Kökleri

Aziz Nikola kutlamaları
Hollanda’da büyümemiş veya
burasıyla yakın bağları olmayan
birine anlatılması güç bir gelenek.
Gelin, tarihi bilgilere geçmeden
önce, bu önemli çocuk odaklı
festival zamanının temellerine bir
bakalım. Her yıl, Kasım ayının
üçüncü Cumartesi günü, Aziz
Nikola ya da buradaki ismiyle
Sinterklaas hatta sadece Sint,
İspanya’dan bir gemiye binerek
iyi çocukları ödüllendirmek ve
kötü çocukları ayıplamak için
Hollanda’ya gelir. Kocaman
ağarmış bir sakalı vardır, yaşı
yüzyıllarla ölçülür ve bir katolik
rahibinki gibi kırmızı cübbesi
ile başlığı vardır. Çocukların
haftada bir kez geceleri şöminenin
yanına ayakkabılarını koyma
hakları vardır, böylece küçük,
genellikle yenecek hediyeler
alırlar. Belki isimlerinin
çikolatadan yapılmış baş harfi,
belki bir kese kağıdı pepernoten
denen küçük kurabiye, belki
tarçınlı kurabiyelerin Hollanda
işi tarifi ile yapılmış küçük bir
figür, belki acıbadem veya şeker
hamurundan yapılmış küçük
objeler, sırma kaplı çikolata
paralar veya çikolatadan
yapılmış Sint figürleri... Sint’in
dikkatini çekmek için özel
şarkılar söylenir. Bazen çocuklar
Sint’in atı için ayakkabılarının
içine bir havuç koyarlar. Aziz
Nikola kapı kapı -daha doğrusu
baca baca- hediye sahiplerini
ararken çatılarda yürüyebilen
ve çatıdan çatıya atlayabilen bir
geyikten yardım alır. Bugünlerde
41
Üstte 1908 yılında
Hollanda’da
yapılan Aziz Nikola
kutlamaları
Solda Aziz Nikola
Hollanda’ya geliyor
Sağda 1982 yılında
Aziz Nikola
siyaseten yanlış kabul edilen
bir grup siyahi yardımcısının
adları Pieten’dir ve eski usül
renkli kıyafetler giyer, hediye
dolu çuvalları taşırlar. Bu
çuvallar aynı zamanda yaramaz
çocukları İspanya’ya götürmek Çikolatadan harf ve
pepernoten
için de kullanılır. Oraya varınca
başlarına ne geleceği bilinmez.
Pieten muhtemelen bu çocukları
pataklamak için bir de
baca süpürgesi taşır
ancak elbette bu
fikir 21. yüzyılda
çatık kaşlarla
karşılanıyor.
42
yaşayan miras

Aziz Nikola’nın da Tüm bu etkinlikler, daha
katıldığı 325’teki 1. büyük hediyelerin verildiği
İznik Konsülü’nü
gösteren Bizans freski yılın en önemli gününe, 5
Aralık’a hazırlık içindir. Bu
gece, elbette yine sadece
hediye alışverişinden ibaret
değildir. Hediyeler çoğunlukla
sürpriz denen başka bir
şeyin içine saklanır. Örneğin
eğer çocuk piyano çalıyorsa,
hediyesi kartondan yapılmış
bir piyanonun içine gizlenir.
Pek çok hediye, küçük bir
tekerleme ile birlikte verilir. Bu
tekerlemeler bir önceki yılın
mutlu veya hüzünlü anılarına
göre düzenlenir. Aziz’in
resmî doğumgünü 6 Aralık
geldiğinde herşey biter ve Sint
gizlice buharlı gemisine atlayıp
İspanya’ya döner.
karşıya ve artık ya baca
temizleyicisi ya da gökkuşağı
renklerindeler.
Peki bu bazıları gerçekten tuhaf
olan geleneklerin ardında yatan
ne? Ya gizli Türkiye bağlantısı?
Aziz Nikola’nın gerçek hikâyesi
de en az masalı kadar büyüleyici.
Bir zamanlar, gerçekten bir Aziz
Nikola yaşadı. Muhtemelen
280 yılı civarında doğmuştu
ve 352’de öldü. Türkiye’nin
güneyinde, o zamanlar Roma
İmparatorluğu’nun bir parçası
olan, Myra adında bir kasabada
doğmuştu. Bu ünlü Lidya
kentinin iyi korunmuş kadim
kalıntıları bugün Antalya’nın
90 kilometre uzağındaki Demre
kasabasının yakınlarında
görülebilir. Myra, Aziz Nikola
doğduğunda hâlâ önemli
bir yerleşimdi. Adını sakız
ağacından (myrrh) alıyordu.
Nikola akıllı ve dindar bir
Myra’daki Aziz
Nikola Kilisesi

Son zamanlarda bu geleneklerin

çoğu değişiyor. Yaramaz
çocukların cezalandırılması
çoktan bitti. Siyahî yardımcılar
çok büyük eleştirilerle karşı
çocuktu ve büyüdükçe kendine
kilisede bir yer edinmişti.
Büyük ihtimalle 325 yılında
toplanan Nicea Konsülü’ne
(İznik Konsülü) de katılmıştı.
Oradayken, taraftarları arasında
gerçek bir dövüşe dönen dinî
bir tartışmaya katılmıştı.
Muhatabına bir tokat akşetmiş
ve tartışmanın hararetlenmesiyle
büyük ihtimalle burnu
kırılmıştı. Sakinleşmesi için
giysileri çıkarılarak hapse
atılmıştı. Ancak ertesi gün
bir mucize olmuştu. Nikola,
resmî kıyafetleri içinde ve
zincirlerinden kurtulmuş olarak
belirivermişti. Bu onun ne ilk
ne de son mucizesiydi. Aziz
Nikola’nın hayatı mucizelerlerle
bezeliydi. Bir keresinde,
öldürüldükten sonra cesetleri
parçalara ayrılmış üç adamı
hayata döndürmüştü. Bir kadının
sakat kalmış elini iyileştirmiş ve
bir bebeği yangından kurtarmıştı.
Ve her daim yardım eli uzatmaya
hazırdı. Çeyiz parasına gücü
yetmeyen genç kızların
pencerelerinden içeri gizli gizli
altın paralar atardı. Bu efsane,
muhtemelen Hollanda’daki altın
kaplı çikolata paraların nereden
geldiğini açıklıyor.
Ölümünden sonra mezarının
üzerine büyük bir kilise inşa
edildi. Bu kilise 2019 itibariyle Peki ya Noel Baba? Hollandalılar 43
UNESCO Dünya Mirası Geçici Birleşik Devletler’e göç ederken
Listesi’nde yer alıyor. Ama Aziz Nikola geleneklerini
Aziz’in mucizeleri ölümüyle de götürdüler ve
bitmedi. Ölümün Aziz Nikola
ötesinden zaman içinde
mucizeler Sinterklaas
sergilemeye Noel Baba’ya
devam etti dönüştü.
ve mezarı Farklı
hacılar için kültürler
bir merkez efsaneye farklı
haline geldi. yorumlar Aziz Nikola’nın
Bu arada Myra ekledi. İstanbul Arkeoloji
Müzesi’nde yer alan
kenti bir istilacıdan Kırmızı papaz kuhası
ötekine geçiyordu kıyafeti, kırmızı
Sol altta Aziz
ve tehdit altındaydı. kışlık kıyafetlere Nikola’nın
1087 yılında kimsenin ve yünlü bereye mucizelerini gösteren
15. yüzyıl Rus ikonası
tahmin etmeyeceği bir dönüştü. Pieten
şey oldu. İtalya’nın ekonomik perilere ve at da Ren Geyiği’ne
bir kriz yaşayan Bari şehir- döndü. İspanya’dan Kuzey
devletinden gelen yağmacılar Kutbu’na taşındı ve hatta evlendi
Aziz’i bu tehlikeden kurtarmaya bile! Bugünlerde, insanlar Noel
karar verdi. Gizli bir görevle Baba’nın dördüncü yüzyılda
Myra’ya doğru yelken açtılar, Türkiye’nin güneyindeki bir
mezara girip Aziz Nikola’nın Roma kasabası olan Myra’da Noel Baba’nın
Türkiye’de yaşadığını
kemiklerini çalarak İtalya’ya doğduğunu unuttular bile. yazan Ulus gazetesi
getirdiler. Aziz Nikola’nın
kalıntıları bugün hâlâ İtalya’da.
Bir Aziz’in kalıntıları, kasabaya
bugün bile refah getiren epey
kârlı bir işti. Kalıntılardan
sızan yağ hastalara ilaç olur.
Her yıl binlerce hacı bu
İtalyan kentine gelerek Aziz
Nikola’dan kutsamasını ister
ve kemiklerinden sızan kutsal
yağı sürer. Bu arada ana gelir
kaynağını kaybeden Myra’nın
şanı solup gider.
İtalyanlar, acele içinde birkaç
parçayı geride bırakmıştır.
Yeni yapılan DNA testleri,
Myra’daki mezardan gelen
kalıntılarla Bari kentindeki
kalıntıların aynı kişiye ait
olduğunu gösteriyor. Aziz
Nikola ne uzun ne şişmanmış,
1.52 cm civarında, kısa boylu ve
normal yapılı bir insanmış.
44
diplomasi

Hollanda’nın
İstanbul’daki
Adamı
Cornelis Haga ve
Hollanda-Türkiye ilişkilerinin
başlangıcı

Hollanda-Türkiye ilişkilerinin
atası Büyükelçi Cornelis
Haga’nın (1578-1654)
yaşam öyküsü bir macera
romanıymışçasına heyecanla
okunabilir. Ondaki cesaret ve
gözü peklik genç Yedi Birleşik
Eyaletler Cumhuriyeti’nin
(bugünkü Hollanda’nın
öncüsü) sembolü gibi. Kaptan-ı
Derya Halil Paşa, 1616
yılında Hollanda Devleti’nin
Osmanlı İmparatorluğu’yla
yakınlaşmasını sağlamak için
harekete geçti. İstanbul’da o
zaman sadece İngiltere, Fransa ve
Venedik’in resmî temsilcilikleri
bulunuyordu. Kuzey Denizi
kıyısındaki isyankâr ve kendi
tabirleriyle sorunlu bu küçük
ülkeyle rekabet onların en son
arzuladığı şeydi. Bu yüzden
görevin hazırlıkları büyük bir
gizlilik içinde sürdürüldü. Sonuç
itibariyle, daha önce İsveç’te
zor işler başaran ve genç yaşta
İstanbul’u ziyaret eden diplomat
Cornelis Haga, misyonu
yönetmekle görevlendirildi.
Lahey ile İstanbul arasındaki
yolculuk tam altı ay sürdü.
Yolculuk Viyana’ya kadar
sorunsuz geçti, fakat sonrası bir
kâbusa dönüştü. Yerel güçler
durumdan tedirgin olunca
Haga’yı engellemeye kalktı.
Haga, bunun üzerine onlara
Hristiyan köleleri satın alarak
geri getirmek için İstanbul’a
gittiğini söylemek zorunda kaldı.
Yanında bulunan bol miktardaki
hediyeyi de sadece Osmanlıları
etkilemek için aldığını söyledi.
Fakat yetkililer ikna olmamıştı.
Haga’nın yolculuğunu
mümkün mertebe geciktirmeye
çalışıyorlardı. Ayrıca
Transilvanya’daki karışıklık
yüzünden seyahat rotasını
değiştirmeleri gerekiyordu ve
sonunda daha uzun sürecek
olan deniz güzergâhında karar
kıldılar. Hırvat korsanların
tuzağından kurnazca kurtuldular.
Neticede Cornelis Haga ve
beraberindekiler 14 Mart 1612
tarihinde İstanbul’a vardı. Haga,
bir arı kovanı içine gireceğini
biliyordu ve tahminlerinde
de yanılmadı. Diğer ülkelerin
diplomatik temsilcilerinin kızgın
ve çaresiz bakışları arasında,
Halil Paşa’nın yardımıyla kısa
zamanda kendini ispatladı.
Zarafeti ve dostane tavırları
sayesinde kısa zamanda üst
düzeyde bağlantılar kurmayı
Haga İstanbul’da (gravür, 1612)
45
17. yüzyıl başlarından
bir İstanbul haritası
Cornelis Haga’nın el
yazısı ve imzası
başardı. Halil Paşa ile Cornelis
Haga arasındaki yakınlık, iki
ülke arasında hâlâ sürmekte olan
dostane ilişkilerin başlangıcını
teşkil etmiş oldu. 6 Temmuz
1612 tarihinde imzalanan bir
sözleşmeyle iki ülke arasındaki
tüm anlaşmalar kayda geçirildi.
Gerrit Adriaensz
Osmanlı Berckheyde’nin
Ticaret Odası bir tablosundan
detay görünüm:
17. yüzyılın başlarında, Osmanlı Amsterdam’da
İmparatorluğu genç Hollanda Osmanlı tacirleri,
Cumhuriyeti için son derece 1672
güçlü bir müttefikti. Önemli bir
ticari ortaktı. Hatta öylesine
önemliydi ki, Amsterdam’ın tam
ortasındaki belediye binasında
kendine ait bir ticaret odası
vardı: Doğu Akdeniz Odası.
Osmanlı’dan gelen tacirler de
Hollanda’yı ziyaret ederler ve
etkileyici başlıkları, egzotik
görüntüleri ve ipek kaftanlarıyla
Hollandalılar’ı büyülerdi.
46 Bu andan itibaren Hollanda İmparatorluğu’nun en önemli
diplomasi

ile Türkiye arasında resmî liman ve ticaret merkezlerinde

diplomatik ilişkiler başlamış oldu. konsolosluklar açtı.

Haga’nın, Osmanlı’daki saray Her ne kadar mektuplarında

entrikalarını zarar görmeden
aşması gerekiyordu. Bu yöntem,
konumunu korumak için
uyguladığı akıllıca bir stratejiydi.
Haga’nın bizzat sözleşme
imzaladığı Sultan I. Ahmed
1617 yılında 27 yaşındayken tifo
nedeniyle öldü. Sonradan tahta
çıkan halefleriyse, Haga için
her zaman onun kadar güven
verici olmadı; 14 yıl boyunca
kilit altında tutulan nevrozlu
Sultan Mustafa’dan, 11 yaşında
tahta geçen zalim ve güçlü Sultan
Murad’a ve zekice hamleler yapan
Sultan I. Ahmed’in eşi Kösem
Sultan’a kadar. Haga, ülkesinde
değişen politik durumdan ve
Hollanda devletinin kendisine az
ilgi göstermesinden rahatsızlık
duyuyordu. Bunun yanında
diplomatik faaliyetleri de
İstanbul’daki rakipleri İngiltere,
Fransa ve Vatikan elçileri
tarafından baltalanıyordu. Fakat
Haga onların işleri bu kadar kolay
karıştırmalarına meydan vermedi
ve Atina, Gelibolu, Halep,
Tunus ve Cezayir gibi Osmanlı
sürekli üstlendiği görevden
hoşnutsuzluklarını, ülkesinden
yeterince destek görmediğini ve
geri dönmek için yalvarışlarını
dile getirse de İstanbul’da
bulunmaktan memnun olduğu
da açıktı. Pera’da oturduğu
resmî konutu muhteşemdi. O,
zevk ve sefaya düşkün, hayatın
tadını çıkaran bir çapkındı ve
düşmanları onun bu hovardalığını
ve edep dışı aşk yaşamını
utanç verici buluyordu. Haga,
bulunduğu diplomatik mevki
bakımından düzgün bir evlilik
yapmanın faydalı olacağını idrak
etti. Bazı aracılar sayesinde 43
yaşındaki zengin Aletta Brasser’a
evlilik teklifinde bulundu.

Fas doğumlu Yahudi tüccar, diplomat

ve korsan Samuel Pallache’ın
(1550 1616) Rembrandt tarafından Rembrandt’ın Şark kıyafetleri içindeki
yapıldığı varsayılan tablosu adam tablosu

Rembrandt van Rijn’in

Osmanlı Kıyafetlerine Düşkünlüğü
Hollandalı ünlü ressam Rembrandt van Rijn (1606-69) Türkiye’ye adım atmamış
olsa da, 17. yüzyılın başlarında Hollanda Cumhuriyeti’ne gelen Osmanlı tekstil
ürünleri, halıları ve motiflerinden ilham almıştı. Aynı dönemlerde Osmanlı
İmparatorluğu da Delft porselenleri ve seramik gibi Hollanda ürünlerini ithal
etmeye başlamıştı. Rembrandt 20 yaşındayken Müzik Dersi isimli tablosunu
resmetti ve bu tabloda Osmanlı etkisi aşikârdır.
Müzik Dersi, Rembrandt

Brasser 1623 yılında İstanbul’a
geldi ve Haga tarafından bir
prenses gibi ağırlandı. Ancak
Haga’nın eski yaşamını tamamen
bırakmaya da niyeti yoktu.
Sevgililik ilişkisi yaşadığı 16
yaşındaki iki köle kızı yeni eşine
hoş geldin hediyesi olarak verdi.
Zamanımıza ulaşan iki
tablosunda uzun sakalları itinayla
taranmış bu zarafet düşkünü
diplomatın aslına uygun şekilde
resmedildiği şüphe götürmez.
Fakat işlediği hatalara ve
eksikliklerine rağmen, Haga’nın
diplomasi becerisi Hollanda
Cumhuriyetinin 17’inci yüzyılda
yakaladığı ekonomik başarının
önemli bir parçasını oluşturdu.
27 yıllık hizmetten sonra,
1639’da o ve eşi ülkelerine geri
döndüler. Birkaç yıl sonra da
47
Hollanda’nın güney
batısındaki Turkeye
köyü
Hollanda’daki Hollanda’daki
Schiedam
Katedrali’nde Türk Köyü’nün
yer alan Gizemli Kökeni
Cornelis Haga
anıtı 1560’larda, Hollanda’nın
İspanya ile yaşadığı
bağımsızlık çatışmaları
sırasında, Watergeuzen adı
verilen Hollanda özgürlük
savaşçıları “Katolik olmaktansa
Türk oluruz!” sloganını
benimsemişlerdi. Kıyafetlerinde
ve bayraklarında Osmanlı
Hilali görülüyordu. 1599’da
Sluis şehri yakınlarında
İspanyollarla yapılan bir
savaşta, muhtemelen serbest
bırakılmış kadırga kölelerinden
oluşan bir grup Osmanlı
savaşçısı Hollandalıların
yanında çarpıştı. Hollandalılar
bu bölgeyi İspanyollardan
aldıklarında yeni bir savunma
hattı inşa ettiler. Bu hattın
bir kısmına da Türk Yamacı
(Large Turkeye ramp) adını
Ahitname
(1680) verdiler. Yakınlarındaki bir köy
de Turkeye adını aldı. 1604’te,
Osmanlı İmparatorluğu,
Yargıtay Başkanlığı’na getirildi. Hollanda Cumhuriyeti’nin
Cornelis Haga, 400 yıldan egemenliğini tanıyan ilk
ülkelerden biri oldu. İki ülke
fazla süre önce Hollanda ile arasındaki iyi ilişkilerin
Türkiye arasındaki dostluk simgelerinden biri olan bu köy,
bugün hâlâ varlığını sürdürüyor.
bağlarının kurulmasında son
derece önemli bir rol oynadı.
Haga ve eşinin mezarı, doğduğu
Schiedam şehrindeki Grote
Kerk Kilisesi’nde yer alır.
48

Derinlere dalış
endüstri mirası

Türk Deniz Kuvvetleri’ne bağlı Gölcük Deniz

Üssü’nün yeşillikler içindeki muhteşem bahçesinde,
özel bir tarihi geçmişe sahip, eski bir silah
bulunuyor: Türk Deniz Kuvvetleri’nin ilk iki denizaltı
gemisinden geriye kalan son orijinal parça olan
denizaltı torpidosu… Bu torpido bir zamanlar
Hollanda’da tasarlanıp inşa edilen 1925 yapımı
Birinci İnönü Gemisi’nde bulunuyordu.

Yeni Türkiye Cumhuriyeti, hakkı sağlanacak ve fes

Mustafa Kemal Atatürk
liderliğinde modern, yüzünü
Batı’ya çevirmiş bir toplum olma
Denizaltıların hedefindeydi. Bu doğrultuda
İstanbul’a
gelişini haber
Arap harfleri kaldırılacak,
veren gazete kadınlara seçme ve seçilme
giyilmesi yasaklanacaktı. Yakın
tarihin muzaffer komutanı
orduyu da modernize etmek
istiyordu ve bunun için en yeni
denizaltı gemilerine ihtiyaç
vardı.
 49

Denizaltı temin etmek için

düzenlenen ihaleye İngiltere
ve Fransa rakip olarak
katıldı. Fakat Türkler eski
düşmanlarının teklifleriyle
ilgilenmedi. Zira Çanakkale
Savaşı’nın acı hatıraları,
üzerinden geçen on yıla rağmen
hâlâ tazeydi. İngiltere, Birinci
Dünya Savaşı’nda yapacağını
taahhüt ettiği ve Türkiye’nin de
bedelini ödediği savaş gemilerini
teslim etmemişti. Fransızlar,
ihaleyi kazanacaklarına
neredeyse emindi. Fakat üçüncü
bir aday, Hollanda, gemileri
inşa etme hakkını kazandı.
Hollanda ile Türkiye arasındaki
Rotterdam’da
ticari ilişkiler mükemmeldi Türk
ve görüşmeler uyum içinde Delegasyonu
50
endüstri mirası
Rotterdam’da geçiyordu. Buna kişisel
Türk
Delegasyonu
düzeydeki ilişkiler de dahildi.
Hollandalılar türlü yollarla
Alman denizaltı yapım tekniğini
ele geçirmeyi başardılar.
Almanların, Birinci Dünya
Savaşı’ndan itibaren, askeri
malzeme satmalarına yasak
gelmişti. İhaleyi Hollandalılar
kazanınca Fransızlar ve
İngilizlere geriye bakıp
hayıflanmaktan başka yapacak
bir şey kalmamıştı.
1925 yılında Türk mühendisi
Ata Nutku ve ekibi, buhar
makinesinin öncüsü Gerhard
Röntgen tarafından kurulan,
Rotterdam şehrindeki
Feijenoord Araç ve Gemi İnşa
Şirketi’ne gitti. Hollandalı
Ata Nutku
ve Türk mühendisler üç
yıl boyunca, bir Hollanda
tersanesinde Türkiye’nin ilk
denizaltılarını inşa ettiler:
Birinci İnönü ve İkinci İnönü.
Türkiye o sırada hâlâ Arap
harflerini kullandığından,
Hollandalı boyacılar kelimeleri
duydukları şekilde (fonetik)
yazmışlardı: Birindji In-uni ve
Ikindji In-uni. Bu denizaltılar,
aynı zamanda Hollanda’nın
yabancı bir ülke için inşa ettiği
ilk savaş gemileri oldu.
Eylül 1927’de gemileri test
etmek üzere 74 Türk subayı,
modern görünümleriyle
dikkat çeken eşleriyle beraber
Rotterdam’a geldi. Yakın bir
tarihte, buradaki test sırasında
çekilen bir kısa film Rotterdam
Belediyesi arşivinde bulundu.
Deniz subayları ve eşleri için
düzenlenen candan karşılama
töreni sonrasında, şehirde
Hollanda usulü bir tramvay
turu gerçekleştirildi ve Blijdorp
Hayvanat Bahçesi ziyaret edildi.
Deniz subayları, denizaltılarla
 51

Birinci İnönü ve İkinci

İnönü gemileri adlarını, 1921
yılında Türklerin Yunanlarla
iki meydan savaşı yaptığı,
Eskişehir’e bağlı bir köyden
almıştı. Türk Ordusu İsmet
Paşa’nın komutasında
bulunuyordu. İsmet Paşa
sonradan bu köyün adını
soyadı olarak kabul etmiştir.
İsmet İnönü, Türkiye’nin
ikinci cumhurbaşkanıdır.

Fotoğraflar: Marinemuseum,
Den Helder; Nederlands
Instituut voor Militaire
Historie, Den Haag

birlikte, 3500 deniz mili kat Türkiye Cumhuriyeti Böylelikle genç

ederek ve 18 günün ardından Cumhurbaşkanı Mustafa Cumhuriyet, hem yeni
İstanbul’a varmak üzere, Kemal Atatürk, Dolmabahçe bir zirveye ulaştı hem de
25 Mayıs günü Rotterdam’dan Sarayı’nın balkonundan en derinlere hükmetme
demir aldı. filonun ilk iki üyesini karşıladı. imkânına kavuştu.
 Balkanlar’daki
52
arkeoloji

Osmanlı mirası
tehdit altında
1958 yılından bu yana Türkiye’de
faaliyet gösteren Hollanda
Araştırma Enstitüsü, Balkan
ülkelerinde ayakta kalan Osmanlı
anıtlarının dökümünün yapılmasına
ve bu bilgilerin dijital ortama
aktarılmasına destek oluyor.

Kraliçe Juliana’nın maceraperest
eşi Prens Bernhard, 1958
yılında kendi kullandığı
Dakota tipi uçakla Türkiye’ye
vardı. Visnews haber ajansının
kameralarının tespit ettiği
görüntülerde dönemin
başbakanı Adnan Menderes’le
birlikteler ve Hollanda
Araştırma Enstitüsü’nün (NIT)
açılışını yapıyorlar. Prens aynı
zamanda son derece şık giyim
tarzıyla da gazetelerin dikkatini
çekmiş.
Hollanda Araştırma
Enstitüsü’nün açılışında yaptığı
konuşmada Prens, Büyükelçi
Cornelis Haga’nın 1612 yılında
başlattığı ve aralıksız devam
eden diplomatik ilişkilerin
ve bilimsel kuruluşlar
arasındaki bilgi alışverişinin
öneminden bahsediyor. İstanbul
Beyoğlu’nda kurulan yeni
enstitü binasının Hollanda’nın
Türkiye’de yürüteceği bilimsel
tarih araştırmalarının
merkezi olmasını
amaçladıklarını vurguluyor.
53
Barcın Höyük
Hollanda Araştırma Enstitüsü
daima araştırma projelerine
katılıyor. Neredeyse 25 yıl
önce Hollanda Yakın Doğu
Enstitüsü (NINO) ile başlattığı
ortaklık hâlâ devam eden iş
birliklerinden biri. Barcın
Höyük çevresindeki kazılar
sayesinde Doğu Marmara
Bölgesi’nde yaşayan erken
dönem tarım topluluklarını
daha iyi anlayabiliyoruz.
Douglas DC-3, Dakota adıyla Solda Milliyet
bilinir, PH-PBA seri numaralı gazetesi, Prens
uçak yıllarca Prens Bernhard Bernhard ve Başbakan
tarafından kullanıldı. NIT Menderes
İstanbul’un açılışında
Üstte Prens
Türkiye’ye geldi, ardından
Bernhard’ın Dakota
Ankara’yı ziyaret etti. Prensin
uçağı, şimdiki adı
dönüş yolculuğunda Dışişleri
Prenses Amalia
Bakanı Zorlu aynı uçakla
İstanbul’a geldi. Bu uçak
halen hizmet veriyor ve Dutch
Dakota Association tarafından
kullanılıyor. Uçak yakın bir
tarihte, Prens Bernhard’ın
torununun adını aldı, artık
Prenses Amalia adıyla uçuyor.
54 Prens ayrıca arkeolojik saha
arkeoloji

araştırması yapan öğrenci

ve araştırmacıların buradaki
olanaklardan yararlanacağını da
hatırlatıyor.

Dikkat çeken projelerden biri de

NIT’in eski müdürlerinden Prof.
Dr. Machiel Kiel’e aitti. 1960’lı
yılların başından itibaren
araştırmalar yapmaya başlayan
Kiel, Balkan ülkelerindeki
Osmanlı anıtları hakkında on
bir ayrı kitapta toplanan 190
makale yazdı.

14’üncü yüzyılda Balkanlar’da

çıkan ayaklanmaları bastırmak
üzere gönderilen Türk güçleri,
1371’de bölgede hakimiyeti
sağladıktan sonra istikrarlı bir
düzen kurmaya çalışırken
çeşitli yapıtlar da inşa ettirdi.
Böylece bölgede özgün bir
mimarî tarz gelişti. 1912’de
Osmanlı hakimiyeti son
bulurken Balkanlar’da 20 bin
Osmanlı anıtı vardı: Camiler,
okullar, yemekhaneler,
hamamlar, medreseler,
tarihi köprüler, askeri ve dini
liderlere ait ihtişamlı anıt
mezarlar…

Türkleri Balkanlar’dan
uzaklaştıran Hristiyan güçleri,
Osmanlı’ya ait birçok eseri yok
etti. Eserlerin yüzde 98’inin
yok edildiği biliniyor. Artık
Avrupa’da bunun farkında olan
birine rastlamak da neredeyse
imkânsız. Bugün dahi Avrupa’da
İslam sanatı ve mimarisi üzerine
bir araştırma yoktur ve eğitimde
Osmanlı sanatının sözü bile
edilmez.

40 yıl süren saha

araştırmalarının
yanında, Avrupa ve ABD
kütüphaneleriyle Osmanlı

arşivlerinden toplanan belgeler
önemli bilgiler içeriyor. Bu
bilgiler sayesinde bugün artık
Balkan ülkelerinde ayakta duran
Osmanlı anıtlarının tamamının
dökümü yapıldı. NIT, 2011’in
Eylül ayından itibaren, Prof.
Dr. Kiel’in arşivinde bulunan
1960 ve 1990 yılları arasındaki
döneme ait doküman ve
fotoğrafları* dijital ortama
55
Eugène Antoine
Rottiers
1825’te Flaman ordusu
temsilcisi Eugène Antoine
Rottiers’e (1771-1857) göz alıcı
süslemeleri olan bir ferman
verildi. Bu fermanla, karısı,
çocukları ve hizmetkârlarıyla
birlikte Bursa, İzmir ve pek çok
başka Osmanlı şehrini ziyaret
edebilecekti.
Rottiers hırslı bir koleksiyoner
ve aracıydı. Geniş arkeoloji
koleksiyonunu burada
başlattı. Koleksiyonun pek
çok parçası bugün Leiden’deki
Ulusal Arkeoloji Müzesi’ne
ait. Rottiers ayrıca Türkiye
gezilerini anlatan ilginç ve
popüler bir de seyahatname
yayımladı: Itinéraire de Tiflis à
Constantinople (1829).
aktarmaya başladı. Aralarında
şimdi artık yerinde olmayan
anıtların resim veya fotoğrafları
da bulunuyor.
Kiel’in yürüttüğü çalışmanın
en önemli özelliği, müşterek
tarihe saygı ve toleransla
yaklaşılması ve anıtların * Arşiv fotoğrafları:
Machiel Kiel:
korunmasının gerekliliği nit-istanbul.org/
mesajını vermesidir. kielarchive
 Avrupa’nın
56
diplomasi

Merkezine Seyahat
Gemimiz Karadeniz
Karadeniz posteri

Yıl 1926. Uzun ve çalkantılı bir

dönemin ardından cumhuriyeti
ilan eden Türkiye, Avrupa’yla
bağlarını güçlendirmeye hazırdı.
Laik Türkiye ‘Avrupa’nın
hasta adamı’ yakıştırmasını
ve yüzyıllar süren Osmanlı
İmparatorluğu’nun kimi
izlerini artık ortadan kaldırmak
istiyordu.

Karadeniz’in Avrupa boyunca kat

ettiği rotayı gösteren harita

Türkiye, Mustafa Kemal

Atatürk’ün liderliğinde eşi
görülmemiş bir değişim
geçiriyordu. Din ve devlet
işleri birbirinden ayrıldı, kadın
haklarında modern düzenlemelere
gidildi, Arap alfabesi kaldırıldı ve
fes giyilmesi yasaklandı.

Türkiye Avrupa’ya açılmaya

kararlıydı. Bu sadece kültürel
değil, aynı zamanda ticari ve
sınai bir atılım da olmalıydı.
Yeni Türkiye, enerji ve özgüven
doluydu, fakat bu tablonun
Avrupalı ortaklara tanıtılması
gerekiyordu.

Türkiye bu amaçla harekete
geçmişti bile. Rotterdam’da
faaliyet gösteren Lloyd
firması için, Vlissingen’deki
‘De Schelde’ tersanesinde 1905
yılında inşa edilen dayanıklı
bir Hollanda yolcu gemisi
olan Wilis, 1924 yılında satın
alındı. Hollanda-Hindistan’ı
(Endonezya) dahil, onlarca yıl
dünya denizlerinde gezinen
Karadeniz’in 57
kaptanı ve ekibi
Adı ‘Karadeniz’ olarak Solda Panama
Kanalı’ndaki Wilis
değiştirilen yolcu gemisi,
Wilis
topyekûn bakımdan geçirilerek denizcilerinden
cazip satış reyonlarıyla bir birinin kayıt
sergi gemisine dönüştürüldü. defteri
Wilis’in çok sayıda fotoğrafı Türkiye’nin sunabileceği en Sağda
Cumhurbaşkanı
tarihin tozlu sayfaları arasında iyi ve en güzel ürünler gemiye Kemal Atatürk
bulundu. Bunlardan biri de o yerleştirildi: Moher yünü, Karadeniz’in
güvertesinde
zamanlar henüz yeni bir kanal egzotik baharatlar, tütün,
olan Panama’dan geçerken tablolar, kakmayla bezenmiş
çekilmişti. ahşap eşyalar ve halılar.
58
diplomasi

Karadeniz’in Amsterdam’a vardığını haber veren Hollanda gazetesi

Altta Türk Ticaret Odası Orkestrası Amsterdam’daki Vondelpark’ta

Rindjani Buharlı
Gemisi
Rindjani, Wilis gemisinin eşiydi
ve Rotterdamse Lloyd şirketi için
1907’de inşa edilmiş, ardından
1926’da Türkiye’ye satılmıştı.
Rindjani, bu satıştan sonra
Ankara adını almıştı.
Aker ailesi, Marmara Denizi
kıyısındaki Mürefte’de üç
kuşaktır şarapçılık yapıyordu.
Fermantasyon paslanmaz
çelik tamburlarda yapılıyor
ve işlem lombozlara benzeyen
pencerelerden gözlenebiliyordu.
Bunun bir benzetme olmadığı
ortaya çıkacaktı zira bunlar
Rindjani’nin lombozlarıydı.
Ankara gemisi söküldüğünde
Aker ailesi su geçirmez lombozları
satın almıştı. Tarih, çoğu zaman
tahmin bile edemeyeceğimiz Delegasyon liderinin pasaportu
patikaları izliyor...

Hatta meşhur Cumhurbaşkanlığı yeni cumhuriyetin bir çeşit

Senfoni Orkestrası da
mürettebata dahil edildi.
Katılacak delegasyon da itinayla
seçildi: Batıyı tanıyan ve yüksek
tahsilli erkek ve kadınlardan
oluşan modern bir topluluk;
kültür elçileri. Seyahate ait film
görüntüleri, gemideki gündelik
hayatın mükemmelliğini de
gözler önüne seriyordu. Ayrıca
gemi, adının aksine tamamen
beyaza boyalıydı.

Barselona, Londra, Amsterdam
ve hatta Leningrad,
Karadeniz’in uğradığı limanlar
arasındaydı. Sağladığı
başarı büyük oldu. Geminin
ziyaretçileri uzun kuyruklar
oluşturdu. Fakat Türkiye
hakkındaki eski ön yargılar
kırılabildi mi? Örneğin
Cumhurbaşkanlığı Senfoni
Orkestrası, Amsterdam
Vondelpark’ta Klasik Batı
Müziği konseri verdi. Ertesi
gün çıkan Hollanda gazeteleri
müzisyenlerin başlarında fes
bulunduğunu iddia ediyordu.
Oysa fotoğraflar açıkça bunun
aksini gösteriyordu. Hollandalı
gazeteciler belli ki eski ön
yargılarla hareket etmişti.
Karadeniz’in seyahatinin
kalıcı bir ekonomik getiri
sağlayıp sağlamadığı belli
değil. Netleşmeyen bir diğer
59
Karadeniz geniş
kitlelerin ilgisini
çekiyor
Denizcilik Bağı
17. yüzyılın başlarındaki ticari
heyetlerden günümüze dek,
Hollanda ile Türkiye arasındaki
400 yılı aşkın denizcilik
tarihi her daim karşılıklı
saygı ve dostluğa dayandı.
İki ülkenin de NATO üyesi
olması nedeniyle Hollanda Hollanda Kralı
donanmasına ait gemiler Willem Alexander,
sıklıkla Türk limanlarını Zr.Ms.De Ruyter’ın
ziyaret etmeye devam ediyor. güvertesinde
konu, bu geminin Avrupa’nın
Türkiye hakkındaki yerleşik
anlayışını büyük çapta
etkileyip etkilemediğidir. Fakat
Karadeniz’de çekilen fotoğraf
ve filmler sadece olağanüstü
bir tanıtım kampanyasının
belgesi olmakla kalmamış, yolcu
ve misafirlerin coşkusunu da
80 yıl sonra paylaşma imkânı
sağlamıştır.
60
yaşayan miras

Büyüyen ve
Gelişen Miras
 61

Carolus Clusius Ogier van Busbeke Muhteşem Sultan Süleyman

Yıl 1561. İstanbul vebanın el yazmaları toplarken, diğer Quackelbeen’in eserinin

pençesinde. Osmanlı
İmparatorluğu’nun başkentine
korku ve ölüm hakim. Hali vakti
yerinde olsun olmasın herkes
şehirden kaçmaya çalışıyor ve
ölümcül hastalığı şehrin surları
dışına, uzaklara taşıyor. Bu
karışıklık içinde Kanuni Sultan
Süleyman’ın özel doktorluğuna
kadar yükselen, Flaman doktor
Willem Quackelbeen, kimseyi
ayırmadan hastalara yardım
elini uzatıyordu. Ancak bitki
ve baharatlar konusunda sahip
olduğu derin bilgiye rağmen, 34
yaşındaki doktor da bu dehşetli
hastalık karşısında çaresizlik
içindeydi. Hastalık kısa sürede
kendisine de bulaştı ve ülkesine
bir daha geri dönemedi.
yandan bilinmeyen bitki ve
ağaçlar hakkında da araştırma
yapıyorlardı. Bu bitki ve
ağaçların ayrıntılı resimlerini
yaptırdılar, tohumlarını ve
üzerlerindeki meyveli taze dalları
Batı Avrupa’ya gönderdiler.
Bunların arasında sümbül,
kuzgunkılıcı, leylak, hintkamışı
ve çınar da vardı. Quackelbeen’in
Prag’a yerleşen Doktor Pietro
Mattiolo’ya bir dal beyaz at
kestanesi göndermesiyle bu bitki
Batı Avrupa’ya ulaşmış oldu.
Arkadaşı ve meslektaşının
ölümünden sonra van Busbeke,
Avrupa’da yayımlanmasını
sağladı. Van Busbeke,
Leiden’deki Botanik Bahçesi’nin
müdürü Carolus Clusius’a da lale
tohumları gönderdi. Böylelikle
Türkiye’nin ulusal sembolü
Hollanda’ya gelmiş oldu. Beyaz
at kestanesinin de aynı yolları
kat ederek Hollanda’ya geldiğini
pek fazla kimse bilmez.
Quackelbeen’in ölümünden
yaklaşık 450 yıl sonra Leiden’deki
Botanik Bahçesi’nde, muhteşem
bir ağacın gölgesindeyiz: Beyaz
(çiçekli) at kestanesi (aesculus
hippocastanum).

16’ıncı yüzyılda çok sayıda

Batı Avrupalı araştırmacı, yeni
bilgiler edinmeleri amacıyla
ülkeleri tarafından dünyanın
dört bir yanına gönderiliyordu.
Willem Quackelbeen’in birlikte
çalıştığı Flaman bilim adamı
Ogier van Busbeke de bunlardan
biriydi ve Avusturya Kralı
I. Ferdinand tarafından Osmanlı
İmparatorluğu topraklarına
gönderilmişti. Quackelbeen ve
Busbeke İstanbul’da, bir yandan Leiden’deki botanik
çok değerli bilimsel metinler ve parkı, 1610
62
yaşayan miras

At arabasının
Rotterdam’a
gelişi
At arabasının
Avrupa boyunca
izlediği rotanın
haritası
En sağda
soğanlar ve
tohumlar
Leiden’deki
bahçede resmî
olarak takdim
ediliyor

Hollanda Türk Birliği, (Nederlandsch -Turksche

Vereeniging) 1934 yılında Hollanda Krallığı’nın Kraliçesi
Wilhemina ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün öncülüklerinde
kuruldu.
Hollanda Türk Birliği’nin cesur girişimlerinden biri 1960
yılında yapılan Çiçek Festivali’ydi. (Floriade 1960).
Birliğin Yönetim Kurulu Başkanı B. Stephan’ın ilginç
bir fikri vardı: Hollanda’ya 1560’ta ilk lale soğanlarını
getiren Ogier Ghislain de Busbeq’in çalışmalarının anısına
Avrupa çapında bir lale turnesi düzenlemek. Böylece,
Stephan Busbeq kılığına girerek geleneksel bir at arabasıyla
Topkapı Sarayı’ndan lale soğanlarını ve tohumlarını alarak
İstanbul’dan Rotterdam’daki Botanik Bahçesi’ne kadar olan
yolu bir kez daha kat etti. Bu büyük bir projeydi ve dönemin
Hollanda ve Türkiye hükümetleri tarafından desteklendiği
gibi iki ülkenin iş dünyasının da desteğini aldı.
 Solda at 63
kestanesi çiçeği
At kestanesinin
tarihî bir
illüstrasyonu

Bu ağacı günümüzde
Avrupa’nın ve Amerika Birleşik
Devletleri’nin her yerinde
bulmak mümkün. Avrupa ve
Amerika Birleşik Devletleri’ndeki
beyaz at kestanelerinin hepsi,
İstanbul’da padişahın bahçesinde
bulunan bu ağacın neslinden
geliyor. Bu dar genetik temel,
onların hastalıklara neden bu
kadar açık olduğunun göstergesi.
Leiden’deki kestane ağacı da
hasta.
Leiden’deki ağaç 1608 yılında
dikildi ve bugün Botanik
Bahçesi’nde bulunan at
kestaneleri doğrudan onun
neslinden geliyor. Beyaz at
kestanesi özel bakım
gerektirmeyen bir ağaç. Işığı ve
ısısı pek fazla olmayan az verimli
topraklarda dahi yetişiyor.
İstanbul’da bu kestaneler, nefes
darlığı çeken ve bağırsak kurdu
olan atlara verilirmiş; ağaç bu
yüzden bu adı almış.
Kısa süren yaşamına rağmen, Ankara’daki
yeni Botanik
hem derlediği bilgiler açısından Bahçesi
hem de bitki ve ağaçların dünyanın en
büyüğü
Türkiye’den Hollanda’ya ve
dünyanın dört bir tarafına At kestanesinin
yemişi
yayılmasını sağladığından
Flaman doktor ve araştırmacı hiç
unutulmadı.
Bu, kalıcı mirasın daha önce
görülmemiş şekilde nesilden
nesile geçmesinin önemli
örneklerinden biri.
64
yaşayan miras

Carolus Clusius (Lale)

Laleler Hakkında Kısa Bir Bilgi

Halkın gözünde laleler ve Hollanda artık sonsuza
kadar eş tutuluyor. Hollanda ile laleler arasındaki
ilişkinin 16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu vesilesiyle
başladığı bilinen bir gerçek. Lale, bir zamanlar -ki
hâlâ öyle- Türkiye’nin doğusundaki ve Orta Asya’daki
engin bozkırlarda açan yabanî bir çiçekti. Osmanlı
Sarayı sayesinde Hollanda’ya, Leiden Üniversitesi’nin
botanik parkına geldiğinde botanist Carolus Clusius
ilk soğanları ekmeye başladı. Laleler Hollanda’da
büyük sükse yaptı. Öyle ki, bu egzotik çiçeğin soğanları
üzerinden yapılan spekülasyonlar çığrından çıktı ve tek
bir soğanın bir servet ettiği dünyanın ilk yıkıcı büyük
finansal balonlarından biri olan Lale Çılgınlığı yaşandı.
Piyasalar 1637 yılında çöktü. Nadir lale türleri için olan
heves biraz körelmiş olsa da bu tarihten sonra Hollanda
ve laleler ebediyen birlikte anıldılar.
Laleler bugün Türkiye ve Hollanda arasındaki köklü ve
renkli dostluğun zarif sembolleri olarak görülüyor.

Frans Hals tablosunda

Van den Broecke

Lale motifli Hollanda seramikleri

 Van den 65
Broecke
tutuklandığında

XIV. Louis
Hollanda’dan gelen
kahve bitkisiyle

Sert Kahve
Osmanlı İmparatorluğu ile Yedi Birleşik Hollanda Cumhuriyeti arasındaki güçlü
bağların bir başka örneği de kahvenin öyküsünde saklı. Bu öykü, paylaşılan
tarihin nasıl dünyayı değiştirdiğinin de kanıtı. Bugün, dünya tarihinde kahve
olmayan bir zamanı tahayyül etmek neredeyse imkânsız sayılabilir. Eski
Mısırlılar ya da Romalılar nasıl olup da sabahları yataklarından kalkabiliyorlardı
ki? Bu içeceğin keşfi kendine yaraşır bir biçimde mitler ve efsanelerle dolu.
Kim bilir belki de Etiyopyalı bir çiftçi Buna* bitkisinin tohumlarını yiyen
keçilerinin nasıl da canlandığını görmüştü. Hikâyenin ilk başlangıcı nasıl olursa
olsun bildiğimiz bir gerçek var ki o da kahveyi Osmanlı İmparatorluğu’na
borçlu olduğumuz. Kahve çekirdekleri ilk kez o topraklarda Sufiler tarafından
kavrulup öğütülerek sıcak bir içecek haline getirildiler. 16. yüzyılda, Osmanlı
İmparatorluğu’nun hemen hemen her yerinde kahve içiliyordu ancak dünyanın
geri kalanı hâlâ bu içecekten habersizdi. Üstelik kahvenin sırrı Osmanlılar
tarafından sıkı sıkıya tutuluyordu. O halde kahve dünyaya nasıl yayıldı? Ve bu
işte Hollandalıların parmağı var mıydı?
Yanıtları bulmak için 1616’ya, Hollanda Doğu Hindistan Şirketi’nin (VOC) adamı
Pieter van den Broecke’nin ilk kahvesini içtiği ana gidiyoruz. Pieter van den
Broecke’nin kendi kelimeleriyle “Küçük kavrulmuş bezelyelerden yapılan, suyu
karartan ve ılık içilen” o içeceği yudumlayan ilk Avrupalılardan biri olduğu ana.
Pieter van den Broecke, bugün Yemen sınırları içinde kalan ancak o zamanlar
Osmanlı İmparatorluğu’na bağlı olan Mocha’daydı ve bu canlandırıcı, tuhaf
içeceği içtikten sonra yerel yöneticiden birkaç çuval kahve almıştı. Aslında
hedefi daha büyüktü. Bitkiden yetiştirmek istiyordu ve birkaç gizli pazarlık
sonrası canlı bitkilerden alarak Endonezya’daki Java adasına çıkarmayı başardı.
Sonradan bu bitkilerden alınan fidanlar Amsterdam’a getirilerek buradan
Brezilya ve Surinam’daki kahve çiftliklerine getirildi. Bitkilerden kahve
bağımlısı XIV. Louis’ye de armağan edildi ve bitki tüm Fransız kolonilerinde
yetiştirilmeye başlandı. İşte Van den Broecke’nin Osmanlı İmparatorluğu’ndan
çıkarmayı başardığı o birkaç bitki, bugünkü dünya çapındaki kahve takıntısının
başlangıcıydı. Kahve tarihindeki Hollandalı payı ne Hollanda’da ne de başka
ülkelerde bilinir.
Elbette bu tarihin epey karanlık yönü de bulunuyor. Bu tarihin her yönünü
açıkça göstermek önemli. Örneğin, bu tarihî bilgiler bugün kolaylıkla
sürdürülebilirlik ve adil ticaret başlıkları altında okunabilir. Çağdaş Hollanda ve
Türk kahveleri ise Osmanlı İmparatorluğu ile Hollanda Cumhuriyeti’ni bağlayan
dört yüzyıllık bir kahve tarihini günümüze bağlayan modern ve büyük oranda
dürüstçe üretilmiş ürünlerdir.

Mocha, 1680

* Habeşistan’ın
resmî dili Amharca’da
kahveye verilen isim.
66
Constantinopel-Scheveningen:
sanat

Yardım için el ele

Scheveningen sahilinde 22 Aralık 1894 1894 Depremi sonrasında
kasırgasında parçalanan gemiler Topkapı Surları

Kuzey Denizi’nden 1894

yılında gelen dehşetli bir fırtına,
Scheveningen şehrinin balıkçı
filosunun büyük bir bölümünü
yok etti. İstanbul şehri de aynı
yıl 280 kişinin hayatını
kaybettiği yıkıcı bir depremle
sarsıldı. 1895 yılında her iki
şehrin sakinleri de hâlâ
bu felaketlerin ızdırabını
çekmekteydi. Yayımcı H.J.W.
Becht öncülüğünde birçok
Üstte kitabın bir sanatkâr, yazar ve besteci, para
Hollanda gazetesinde toplamak amacıyla el ele vererek
yayımlanan ilanı
bir kitap çıkarttılar.
Sultan II.
Abdülhamid’in
tuğrası Kitap, Sultan II. Abdülhamid’in
altın baskılı tuğrası ve
İstanbul’daki Hollanda
Büyükelçisi jhr. mr. O. D. Van
der Staal van Piershil ile Türkiye
Dışişleri Bakanı Said Paşa’nın
imzalarıyla süslendi.

Sağ sayfadaki kolajda kitabın

Solda Osmanlı
çizimlerinden örnekler. Kitaptaki
Dışişleri Bakanı Said
çizimler şu isimlere aittir: H.Mesdag,
Paşa ve imzası
M.v.d.Maarel, Marie Princess Karadja
Sağda İstanbul’daki poem, Fernand Khnopf, Henriëtte
Hollanda ataşesi Van Ronner-Knip, Marius Bauer, Thérése
der Staal van Piershil Schwartze, Jan Toorop, J.Hollman,
ve imzası Josseling de Jong
 67

Bu, Hollanda ve kısmen Türk

sanat camiasından Pierre Loti, Prenses
Karaca, Albert Verwey, Herman
Heyermans Jr. ve Lodewijk van Deyssel’in
eserleriyle, Marius Bauer, Josef Israëls,
Mesdag, Jan Toorp Breitner, Jacob Maris
ve kedi ressamı Henriëtte Ronner-Knip’in
çizimleriyle bezeli, bir çeşit ‘Who’s Who/
Kim Kimdir’ stilinde tasarlanmış çok özel
bir kitaptır.
 Göçebe Gökbilimci
68
bilim

Egbert Adriaan Kreiken

Türk Gökbiliminin Öncüsü*
Kreiken Krateri, belki
Kreiken ve eşi
Fances Pape Ay’ın yüzeyindeki en
ilgi çekici yer değil,
ama maceralı bir
hayat süren Hollandalı
profesör Egbert Adriaan
Kreiken’in (1896-1964)
adını geçmişten geleceğe
taşıyor.

Ay’daki Kreiken Krateri

Kreiken’in adının bu kratere

verilmesi Türk gökbiliminin
emekleme sürecine rastlar.
Kreiken 1954 yılından 1964
yılındaki ölümüne kadar
Ankara Üniversitesi Astronomi
Enstitüsü Müdürü’ydü.
Kurduğu rasathane 2013’te
50’inci yılını doldurdu.
Kreiken’in bir biyografisi,
2011’de eski öğrencisi

*Bu makale, Juus Kreiken’in amcası için

kaleme aldığı, Zenit dergisinde yayımlanan
araştırmaya dayandırılmıştır.
juuskreiken@gmail.com

C. Güner Omay tarafından
yayımlandı. Nasıl oldu da
bir Hollandalı profesörün
yolu Ankara Üniversitesi’ne
düştü? Ve kendisine, tabutu
Türk bayrağına sarılacak ve
cenazesinde İstiklal Marşı
çalınacak kadar büyük değer
verilmesinin nedeni neydi?
Kreiken Türkiye’ye gelmeden
önce, macera romanlarını
andıran yıllarını geride
bırakmıştı. Gençliğinde
Groningen Üniversitesi
Astronomi Bölümü’nde
okuyor, çeşitli enstitülerde
çalışıyor ve öğretmenlik
yapıyordu. 32 yaşında, Hollanda
Hindistan’ındaki (Endonezya)
yeni Bosscha Rasathanesi’ne
öncülük yapma fırsatı elde etti.
Fakat İkinci Dünya Savaşı’nın
başlaması kaderini değiştirdi.
Kreiken kendini bir Japon
toplama kampında buldu.
Yanından alıp götürdükleri
karısını bir daha canlı göremedi.
Toplama kampındaki esirlerin
69
Gözlemevi boş bir
pek çoğunun feci ölümlerine tepeye kuruldu
şahit oldu. Aradan üç buçuk Kreiken, eşi,
yıl geçtikten ve beş kamp öğrencileri ve bekçi
köpeği Karabaş ile
dolaştıktan sonra Cakarta’da
bir hastaneye getirildi.
Kurtuluşu burada oldu. 82
kilodan 38 kiloya düşmüştü.
Sonuçta edindiği bu korkunç
tecrübe hayatına kazınmışsa
da, dünyaya hâlâ çeki düzen
verilebilirdi. “Elinden geldiğince
iyilik yap” ilkesi doğrultusunda,
içindeki en iyiyi ortaya
çıkarması gerektiğinden emindi.
Savaştan sonra Endonezya’da
kaldı, hatta ülke 1949 yılında
bağımsızlığına kavuştuktan
sonra bile. Kreiken’in
girişimleriyle UNESCO, 1948
yılında Bosscha Rasathanesi’nin
71 santimetrelik Schmidt
Teleskopu’nun optik parçalarını
finanse etmeye karar verdi.
O tarihte uluslararası şöhrete
sahip astronomların sayısı
sınırlıydı. Sıkı temas halinde
olduğu Minnaert, Pannekoek
ve Oort (“kara madde”yi
ilk kez kanıtlayan kişi ve
kuyruklu yıldızlardaki Oort
bulutunun kaşifi) gibi efsanevi
astronomlar, kendisine değer
veriyordu. Oort, 11 Ağustos
1947 tarihli mektubunu şöyle
bitiriyordu: “Senin astronomi
çalışmalarında gösterdiğin
70
bilim
Gözlemevi’nin enerjiye saygı duyduğumu
bugünkü
görünümü söylemeden edemeyeceğim.
Bunu nasıl yapabildiğini
anlamak güç. Kamptayken
mi bunlara çalıştın, yoksa
kurtulduktan sonra mı?”
Kreiken en nihayet Hollanda’ya
geri döndüğünde (Bu arada
Amerika Birleşik Devletleri’nde
yeniden evlenmişti)
UNESCO’nun onun için yeni
bir planı vardı: Monrovia’daki
Liberya Üniversitesi’nde
fizik profesörlüğü. Bu arada
kendini “Göçebe Gökbilimci”
olarak tanımlayan 55 yaşındaki
Kreiken, eşi Frances Pape’le
birlikte, bir Pontiac Torpedo’yla
Sahra’yı katetti.
İki yıl sonra UNESCO ona,
Ankara Üniversitesi Astronomi
Enstitüsü’ne profesör-direktör
olması teklifinde bulundu.
Türkiye Cumhurbaşkanı Celal
Bayar ve tüm kabine, Kreiken’in
5 Aralık 1953 tarihinde görevine
başlayacağına dair kararnameyi
imzaladılar. Kreiken her zaman
kendini tamamen astronomiye
adamak istemişti ve bu onun için
bir fırsattı. Türkiye yeni NATO
üyesi olmuştu ve Marshall
Planı fonları sayesinde bilimsel
araştırmaların geliştirilmesi
için ülkeye geniş olanaklar
sağlanmıştı. Kreiken’in hayali
büyük bir rasathaneydi.
Finansal olanaklardan uygun
şekilde yararlanmayı bildi ve
üniversitenin de desteğiyle
mükemmel bir yer buldu.
Burası Ankara’ya 18 kilometre
uzaklıkta, 1250 metre rakımlı,
yılda 300 bulutsuz geceye
sahip ve hemen hemen hiç ışık
kirliliği olmayan Ahlatlıbel
mevkiiydi. Yer satın alındı
ve inşaat hazırlıkları başladı.
1959 yılında her şey hazırdı.
Her zaman bir araştırmacıdan
ziyade bir öğretmen olan
Kreiken, rasathanenin en
önemli hedefini, ileride yurt
dışındaki büyük rasathanelerde
görev alabilecek öğrenciler
yetiştirmek olarak belirledi.
Kreiken, Türk Silahlı
Kuvvetleri’ne genç askerlerin
birer bilim adamı olarak
eğitilmeleri teklifini
götürdüğünde, generaller,
rasathane inşaatına maddi
katkıda bulunmaları için
NATO’yu da ikna etti.
İlk cihazlar Hollanda’dan
gelen çeşitli yedek parçalarla
imal edildi. Kreiken bununla
yetinmedi, Ankara’ya en
iyi malzemelerin gelmesini
sağlamak için kişisel ilişkilerini
devreye soktu. Rasathane’nin
büyük merkez binası, Ankara
Üniversitesi Fen Fakültesi
ve yine Ankara’daki Orta
Doğu Teknik Üniversitesi iş 71
birliğiyle inşa edildi. Bu nedenle
Rasathane üzerinde iş birliğine
dayalı bir bağ oluştu ve bu bağ
devam etti. Kubbelerde bir parça
Hollanda izine de rastlanıyordu,
çünkü imalatına Mersin’deki
Hollanda Kraliyet Liman
İşletmeleri de katkı sunmuştu.

Resmî açılış 26 Ağustos 1963

tarihinde yapıldı. Kreiken
bu vesileyle Ankara’da, tüm
dünyadan en iyi öğretim
üyelerinin katıldığı bir
uluslararası yaz okulu organize
etti. Böylelikle Kreiken, Ankara
Rasathanesi’nin haritada yerini
almasını sağlamış ve birçok
yabancı rasathane ve enstitüyle
temas kurmuş oldu. Bu temas
Türkiye’de astronominin
ilerlemesi bakımından son
derece önem taşıyordu. Planı,
öğrencilere uluslararası düzeyde
eğitim verilmesi için, yabancı
astronomları kısa ya da uzun
dönem ders vermeleri için
Türkiye’ye davet etmekti.
O, genç bilim adamlarının
Ankara
Ankara’da sadece astronomi Üniversitesi’ndeki
dalında değil, aynı zamanda Kreiken Müzesi
uzay bilimleri, uygulamalı Ankara
Üniversitesi’ndeki
matematik ve teorik fizik gibi
Kreiken heykeli
ilgili diğer bilim dallarında
da eğitilebileceği bir merkez
oluşturmak istiyordu. Ankara
Üniversitesi Fen Fakültesi
Astronomi ve Uzay Bilimleri
Bölümü bu girişim sayesinde
kuruldu.

1964 yılında eşiyle birlikte kısa

süreliğine Hollanda’ya gitti.
Ancak ağır şekilde hastalandı
ve çok geçmeden, 67
yaşındayken hayata gözlerini
yumdu. Cenaze töreninde
tabutunun üzerinde Türk
bayrağı örtülüydü ve İstiklal
Marşı çalınıyordu. Uluslararası
Astronomi Birliği, adını
aydaki bir kratere vererek
Kreiken’i onurlandırdı. Ankara
Üniversitesi de rasathanedeki
40 santimetrelik ayna teleskopa
onun adını verdi.
Kreiken Türkiye’de bilimsel
eğitimin öncüsü olarak saygıyla
anılıyor. Hollanda’da fazlaca
tanınan biri olmamasına rağmen
Türkiye’de ardında kalıcı bir
miras bıraktı.
 Dudok
72
mimarî

Türkiye’de
Bir Mimarın
Kayıp Rüyası

W.M. Dudok Modern mimarî Türkiye’ye 1933 yılında geldi. O yıl, mimar Şevki Balmumcu
tarafından
Hollanda’da yapılan başkent Ankara’ya etkileyici bir sergi salonu inşa etti. Büyük pencereleri
Hilversum belediye
binası ve ince uzun kulesiyle zarif, beyaz bir yapıydı. Basın heyecanlıydı ve binayı
Türkiye’de modernitenin başlangıcının nişanesi olarak yansıtıyordu. Bina hızla
genç Türkiye Cumhuriyeti’nin “yapabiliriz” zihniyetinin simgesi haline geldi.
Türk mimarlar artık ilham almak için geçmişe bakmıyor, yüzlerini geleceğe
çeviriyorlardı.
 73

Hollandalılar içinse binanın

stili çok tanıdıktı. Balmumcu,
Hollandalı mimar Willem
Marinus Dudok’un (1884-1974)
hayranıydı. Dudok, hiçbir
zaman resmî kategorilere
Belediye binasının
sığan bir mimar olmamıştı. giriş holü
Kendine özgü bir stili vardı.
Birçok modernist Hollanda
adetini birleştirerek eşsiz ve
bir bakışta tanınan bir imzaya
dönüştürüyordu. En önemli
Hollandalı mimarlardan biridir
ve en bilinen eseri Hilversum
Belediye binasıdır (1928-31).
74
mimarî

Üstte Ankara’da
Türk mimar Şevki
Balmumcu tarafından
yapılan Sergi Evi
Sağda Dudok Türk
mimarlar ile birlikte.
Soldan sağa: Harbi
Hotan, Dudok, Kemal
Ahmet Aru and Rıza
Aşkan
Turistlere yönelik
hazırlanan İzmir’e
hoşgeldiniz posteri

Ayrıca bu hızla gelişen şehir
için pek çok farklı binaya
yönelik 75 tasarımla bir şehir
planlama çalışması da yaptı ve
çalışmalarıyla dünya çapında
tanınırlığa erişti. Türkiye’de ise
yeni bir mimar kuşağın ilham
kaynağı oldu.
Dudok Türkiye’yi ilk kez 1938
yılında Ankara’daki yeni meclis
binasının tasarımı için yapılan
yarışmanın jüri üyesi olarak
ziyaret etti. O sırada Türkiye
basını onu dünyanın en iyi
mimarı olarak adlandırıyordu.
1940’larda Dudok Ankara
Üniversitesi’nde eğitimci
 75

Üstte 1890’larda
Konak meydanı
Solda Willem
Marinus Dudok
gençken
Dudok
tarafından çizilen
Osmanlı evi

olmak üzere davet aldı ancak
İkinci Dünya Savaşı nedeniyle
Hollanda’dan ayrılamadı.
Ancak 1949’da bir kez daha
jüri üyesi olarak Türkiye’ye
döndü.
1954’te İzmir Belediye Başkanı
Rauf Onursal Dudok’a Konak
Meydanı’nda yeni bir belediye
binası, kültür merkezi ve tiyatro
salonu yapmasını teklif etti. O
sırada Dudok 70’ine merdiven
dayamıştı. Bu yeni görevle çok
heyecanlandı, bunun dünyada
iz bırakabileceği yeni bir fırsat
olduğunu düşünüyordu. Kadim
liman kenti onu büyülemişti,
hatta yapacağı tasarımların
76 Tiyatro
binasının
mimarî

tasarımı

Üstte Dudok’un
tiyatro ve belediye ön çizimlerini basit bir turist
binasının yapılacağı haritasının üzerine yapmıştı.
yerleri işaretlediği
İzmir haritası
Osmanlı evleri çiziyor, günlerini
olası tasarımlar için taslaklar
Sağda Hollanda
mimarî hazırlayarak geçiriyordu.
arşivlerinin olduğu Daha sonra, Hollanda’ya
Rotterdam’daki Het
Nieuwe Enstitüsü’nde döndüğünde bu tasarımları
bulunan orijinal geliştirdi. İlk başta Osmanlı
çizimler ve belgeler
tarihini yansıtması gerektiğini
düşünmüştü ancak ortaklarıyla
yaptığı görüşmeler sonunda
çizimlerini elden geçirerek
İzmir için gerçekten modern bir
vizyon yaratmıştı. Dudok’un
belediye binası ve tiyatrosu
inşa edilebilseydi, bugün İzmir bir başka hevesli destekçisi gelmedi. İleri yaşına kadar
çok başka görünecekti. Ancak olan Vali Muzaffer Göksenin mimar olarak çalışmaya devam
bu planlar pek çok sebepten Bağdat’a elçi olarak atandı. Yeni etti. Binaları geleneksel ile
hayata geçirilemedi. 1954’te vali ve belediye başkanı projeyi moderni göz alıcı bir biçimde
Dudok’un dostu ve destekçisi sürdürmemeye karar verdiler. harmanlamayı başarıyordu.
Rauf Onursal meclis seçimleri Eserleri bugün hâlâ hem alanının
sonrasında milletvekili olarak Dudok hayal kırıklığına profesyonellerinin hem de halkın
Ankara’ya taşındı. Projenin uğramıştı ve bir daha Türkiye’ye ilgisini çekmeye devam ediyor.
 77
İzmir Mimarlar Odası’nda
yapılan sempozyum
sırasında mimar Murat
Tabanlıoğlu

Dudok’un İzmir için tasarladığı Konak

Meydanı’nda
gözü pek projeden geriye kalan tek açılan
kanıt, Hollanda arşivlerinde kalan sergiden
kareler
taslak çizimler ve mektuplardan
(2017)
oluşuyor. 2017’de İzmir’de
Hollandalı ve Türk ortaklar
tarafından desteklenen bir
sergi ve iki günlük sempozyum
düzenlenerek Dudok’un hayata
geçmeyen tasarımları ilk kez gün
yüzüne çıkarıldı. Ankara’daki
Bilkent Üniversitesi ve Delft
Teknoloji Üniversitesi arasındaki
özel iş birliği sayesinde tiyatro
binası üç boyutlu bir maket
olarak üretildi. 13 Ekim 2017’de
Konak Meydanı’nda Dudok’un
tasarımlarından büyük ölçekli
maketlerden oluşan sergi, İzmir’in
o dönemki Belediye Başkan
Vekili mimar Muzaffer Tuğçay ve
Hollanda Kültür Ataşesi Quirine
van der Hoeven’in katılımıyla
açıldı. Açılışı, İzmir Mimarlar
Odası’nda Hollanda ve Türkiye’den
bilim insanları ile mimarlarla
birlikte ilgili yüzlerce kişinin de
katıldığı Dudok’tan
21. Yüzyıla: Kenti Yeniden
Tasarlamak temalı iki günlük
sempozyum izledi.

* Yüksek çözünürlükteki görsellere ve

daha detaylı bilgilere erişmek için:
dudokinturkey.com
78
makale

Hr.Ms.Gelderland
İstanbul’da

Hollanda Kızıl Haç

Örgütü İstanbul’da*
Hollanda Kızıl Haç Örgütü mensupları
Padişahın bile takdirini kazanmıştı.
* Bas Plaatsman tarafından 2007’de yayımlanan ve Osmanlı İmparatorluğu’na 1912 ve 1913 Balkan Savaşları sırasında
Hollanda Kızıl Haç Örgütü’nün verdiği ambulans hizmetlerini konu alan tezden alınmıştır.

O zamanlar Batı’da
Constantinopel olarak bilinen
şehir, 1912’de ambulans
hizmetleri veren Hollandalı
teşkilatın yardımına
başvurmuştu. Dışarıdan hiçbir
destek almaksızın hastaların
yardımına koşan ekip o derece
başarılı oldu ki, bir yılda sadece
dört ölümlü vaka görüldü.
Bunun farkına varan Padişah
tüm ekibi onur madalyasıyla
ödüllendirdi. Peki, Osmanlı
neden Kızıl Haç Örgütü’ne
ihtiyaç duymuştu?
Birinci Balkan Savaşı (1912-1913)
sonunda Osmanlı toprakları
parçalandı. İmparatorluk
topraklarında büyük göç
hareketleri yaşandı. Göçmen,
hasta ve yaralılar İstanbul’a
akın ediyordu. Gerek duyulan
yardım büyük miktardaydı.
Dışarıdan destek alınması
Hr.Ms.Gelderland
İstanbul’da
79
Hr.Ms.Gelderland ilk
kez İzmir’de
gerekiyordu. Avrupa’dan yardım
istendi. Hollanda, yardım olarak
Yunanistan’a gönderilmek üzere
250 bin gulden topladı.
Türk hükümeti de Hollanda’dan
destek istedi. Türk Kızılay’ı
ve hükümeti yeterli personel
olmadığından yaralıları
tedavi edemiyordu. Türkiye
Büyükelçisi Aristarchi Bey’in
girişimleri de sonuçsuz
kalmıştı. Hollanda, Hristiyan
âlemiyle savaş halinde olan
Müslüman bir ülkeye yardım
etmekten açıkça çekiniyordu.
Ancak bu diplomat, Hollandalı
muhataplarına sınırları içinde
yaşayanlar bakımından o
dönemde en büyük İslam
ülkesinin Hollanda Kraliyeti
olduğunu hatırlattı. Endonezya
o dönemde halen Hollanda
Kraliyeti’nin bir parçasıydı
(Hollanda Endonezyası). Anı kitapçığı
80
makale

Üstte Hollandalı
ekibin gazetede Bu bakımdan Hollanda
yayımlanan fotoğrafı halkının büyük kesiminin
Misyon lideri Müslüman olduğu düşüncesi
Dr. Lingbeek
derhal kabul gördü ve Kızıl Haç
ameliyathanede
Örgütü harekete geçti. Acil
yardım gönderildi ve ardından
Endonezya’da yeniden başarıyla
yardım toplanmaya başlandı.

Oluşturulan ekip
cephede yardım
verebilecek
türdendi, ancak
Türk hükümeti
ekibin İstanbul’da
görev yapması
konusunda ricada
bulunmuştu. Ekip,
Kraliçe Wilhelmina
ve Prens Hendrik, Kızıl
Haç Başkanı, tanınmış diplomatik personele ve burada Alternatif mekânlar bulunması
Geminin doktoru
politikacılardan Abraham yaşayan yabancı ahaliye gerekiyordu. Gelderland
L.J. Büller
Kuyper ve Hendrik Colijn destek vermek amacıyla gemisinin sağlık subayı
tarafından uğurlandı. bekliyordu. Şehirde şartlar L.J. Büller, Şişli’de bulunan
gittikçe zorlaşmış, yolların çocuk hastanesinde destek
Kraliyet Deniz Kuvvetleri’ne çoğu şehre giren göçmenleri veriyor ve şehri iyi tanıdığı
ait Hr. Ms. Gelderland savaş taşıyan kağnılar tarafından için gelen ekiplere hizmet
gemisi, İstanbul Limanı’nda, tıkanmıştı. Camiler, kiliseler vermeye hazır olduğunu
zor durumdaki Hollandalı yaralılarla dolup taşıyordu. bildiriyordu.
 Askerî müze 81

Doktorlar ve ekibin tümü, Sultan V.

Mehmed’den verdikleri büyük emeği
takdir eden madalyalar aldılar.

yaraları, kırık çıkıkları tedavi

etmekte tecrübeliydi, böylelikle
görevlerinde başarılı oldular.
Harbiye’deki Askeri Akademi
hastane olarak kullanılmaya Bu başarı sıkı bir hemşirelik
başlandı. Burası sonradan programı sayesinde gerçekleşti.
modern Türkiye’nin kurucusu Ancak Doktor Lingbeek,
olacak Mustafa Kemal Atatürk’ün “Türk askerinin tüm acılara
eğitim gördüğü okuldu. dayanma gücü olmasa bu
mümkün olmazdı” diyordu. Hemşirelere özel
Görevin başında Dr. Lingbeek Doktor Lingbeek sadece en ağır madalya verildi
bulunuyordu, emrindeki ekip Türk vakaların dahi sigara içmekte
Kızılayı ve Hollandalı yetkililerden ısrarcı olmasından şikayet ettiği Hollands Spoor Tren Garı’nda
oluşuyordu ve 100 yaralıyı tedavi günlüğünde: “Ölüm döşeğinde törenle karşılandılar.
edecek kapasiteleri vardı. Şartlar bile sigara içmeye devam eden
ağırdı, kolera ve diğer bulaşıcı hastaların tütün kokusu hasta Harbiye’de eski askeri okulda
hastalıkların çıkma tehlikesi de odalarından ambulansların içine geçici olarak kurulan acil yardım
endişe yaratıyordu. Ne mutlu ki kadar işlemişti” diyordu. hastanesinde Hollandalılar beş
bazı doktor ve hemşireler daha ay boyunca hizmet verdi. Şimdi
ilkel şartlarda bile ameliyat yapma 18 Nisan 1913 tarihinde Kızıl askeri müze olarak kullanılan
tecrübesine sahipti. Hollandalı Haç misyonu sona erdi ve ekip bina, dünyanın en büyük askeri
sağlık yetkilileri enfeksiyonları, Hollanda’ya uğurlandı. Lahey koleksiyonuna sahiptir.
82
Ankara Manzarası
sanat
Ankara manzarası Levanten Ticaret Odası
tablosu (Rijksmuseum
Amsterdam (Osmanlı İmparatorluğu’yla
Koleksiyonu) ticaret yapan iş adamlarının
kayıtlı oldukları ticaret odası),
Amsterdam Belediye Binası’nda
(Bugün Dam Meydanı’ndaki
Kraliyet sarayı) bulunuyordu.
Çalışma ve kabul salonu
zengin süslemelerle doluydu,
duvarlarında muhteşem
tablolar bulunuyordu. Bu
tablolardan birinde, bir şehir
manzarası ve en önemli ticari
eşyalardan biri olan Ankara
Keçisi yününün üretimi
ayrıntılı şekilde resmedilmişti.
Angora şehri (Ankara), Ankara
Keçisi yününden imal edilen
tiftiğin, gözde ticari merkeziydi.
Tablonun, İstanbul’da iflas
ettikten sonra Ankara’da yeni
bir şube açan Justinus Johannes
Leidstar tarafından yaptırılmış
olma ihtimali mevcut… Tiftik
ticareti asırlar boyu önemli
ölçüde Hollanda tarafından
yürütülmüştü. Tablo 18’inci
yüzyıl ortalarında yapılmış,
olağanüstü ayrıntılar içeriyor
ve aynı zamanda çağına uygun
yalınlıkta. Tabloyu üç bölümde
incelemek gerekiyor. Ön
planda, pazar yerindeki üretim
faaliyeti görülüyor,
orta kesimde bir kervanın
geçtiğini, arka plandaysa
Ankara’nın bir manzarasını
görüyoruz. Uzun süre
buranın Halep şehri olduğu
düşünülmüştü.
Fakat bu manzaranın
Ankara’nın ender rastlanan
panoramik bir görüntüsü
olduğu artık kesinlik kazandı.
Şehrin görülmeye değer en
önemli yerlerinden biri, 362
yılında Ankara’yı ziyaretinde,

Roma İmparatoru Julianus’un
diktiği sütundur. Sütun, şehir
manzarasının hemen solunda,
net bir şekilde ayırt ediliyor.
Aynı zamanda arka plandaki
L şeklindeki Hacı Bayram
Camii, hemen yanındaki
Augustus Mabedi de
seçilebiliyor.
Ön planda sağda, hayvanların
tüylerini kırkmakta olan
keçi çobanlarını görüyoruz.
Ardından yünler dokunuyor,
yıkanıyor, boyanıyor ve
tartılıyor. Pazar alanı, çoğunun
elinde bir paket yün olan
erkek ve kadınlarla dolu.
Uzakta yün balyaları taşıyan
bir deve kervanı var, bu
balyaları muhtemelen gemiyle
Avrupa’ya gönderilmek
üzere, liman şehri İzmir’e
götürüyor. Levanten Ticaret
Odası’nın lağvedilmesiyle
birlikte Oda’daki diğer tablolar
gibi bu fevkalade tablo da
Rijksmuseum Amsterdam’a
(Devlet Müzesi) devredildi.
Halihazırda, bir süreliğine,
Ankara Rahmi M. Koç
Müzesi’ne verildi.
Tablodan Hacı 83
Bayram Camii
ve Julianus
Sütunu detayı
Julianus
Sütunu
Tablodan Ankara
keçileri detayı
Ankara (tiftik) keçisi
Amsterdam’da Osmanlı yün Tablodan Ankara
Kalesi detayı
tüccarları da bulunmaktaydı,
Ankara Kalesi
bunlar aşağı yukarı 1627’de
şehre yerleşmiş olan
Ermenilerdi. Amasya Papazı
Johannes di Minas burada kendi
kilisesini dahi inşa ettirmişti.
19. yüzyıl başlarında yün
ticaretinin çökmesi ve birçok
Ermeni’nin geri dönmesiyle,
kilise ancak 1806 yılına
kadar kullanıldı. 20. yüzyılın
80’li yıllarında ise, Ermeni
cemaati tarafından tekrar satın
alındı. Kilise, günümüzde de
kullanılmaktadır.
84
makale

Hollanda Çinileri
Surp Krikor
Lusavoriç Ermeni
Kilisesi’ndeki
Aalmis Çinileri

İstanbul’da
1431 yılında kurulan “Aydınlatıcı”
Aziz Gregorius Kilisesi (Surp Krikor
Lusavoriç) İstanbul’un ilk Ermeni
kilisesi, “Aydınlatıcı” Aziz Gregorius
da (239-325) en önemli Ermeni azizidir.
Ermenistan’ın, Hristiyanlığı devlet dini
yapan, dünyadaki ilk ülke olmasını
sağlamıştır.
Surp Krikor
Lusavoriç Ermeni
Kilisesi

Kilisenin tadilat ve restorasyon
dolu geçmişi uzundur. 1731
yılında İstanbul’un Galata
semti yandığında, bu kilise
de tamamen yandı. Sultan I.
Mahmud’un müsaadeleriyle
kilise yenilendi ve tekrar
Ermeni cemaatine teslim
edildi. Daha sonraki
restorasyonlardan birinde
kilise mahzenine Hollanda çini
panoları eklenmiştir. Hollanda
ile Türkiye arasındaki sıcak
ilişkilere dair fazlaca dikkat
çekmeyen ama mükemmel bir
örnektir bu. Araştırma sonunda
anlaşıldığı üzere çini panolar
1800-1865 yılları arasında
Rotterdamlı Aalmis ailesine ait
çini fabrikası ‘De Bloempot’ta
pişirilmiştir. Kullanılmamış
birkaç çininin arkasında Aalmis
logosu görülmektedir.
Mahzende iki değişik motif
göze çarpar; kanatlı yaprak
ve ters lale. Ters lale çinisi,
üzerinde karanfil ve lale
motifleri taşıdığından
Osmanlı İmparatorluğu’nda
çok popülerdi. Aslında orada
resmedilen, az çok laleye
benzeyen bir çiçektir. Korunmuş
bitki türleri listesinde adı geçen
bu çiçeğe, yere doğru baktığı
için Türkiye’de “ters lale”
denilmektedir.
Kilisenin arşivinde,
kullanılmamış altı çeşit
Hollanda çinisine daha
rastlanmaktadır. Bu çinilerin
çoğu ya kırılmıştır ya da sadece
tek örnekleri mevcuttur. Aalmis
ailesine ait olan fabrika artık
yoktur ve kilisedeki bu çiniler
eşsiz bir Hollanda çinicilik tarihi
örneğidir. İstanbul’daki Ermeni
cemaati için önemli bir merkez
olan bu kilisede her hafta ayinler
yapılır.
Solda 85
Rotterdam’dan
gelen Aalmis
Çinileri
Sağda ters lale
Topkapı
Sarayı’ndaki
Aalmis Çinileri
Şehrin başka yerlerinde de
Rotterdam çinilerine rastlamak
mümkündür. Bunların en
göze çarpan örneklerinden
biri, 1583 yılında inşa edilen
İstanbul’daki Topkapı Sarayı’nın
Hünkâr Sofası’ndaki çini
panolarıdır. Bu muhteşem
kabul salonu, 18’inci yüzyıl
ortalarında Sultan III. Osman
tarafından restore ettirilmiştir.
Burada kullanılan Rotterdam
çinilerinin de bu döneme ait
olduğu sanılmaktadır. Çoğu
çiçek motifleri içeren çiniler,
hem yapının kendisi hem de
bulundukları salon için bir
doruk noktası oluşturur.
86
diplomasi

Barış Sarayı
(Fotoğraf:
kasteelbeer)

Geçmişin Gelecekle
Buluştuğu Yer
Barış Sarayı’ndaki
Hereke Halısı’nın Restorasyonu

Barış, en sonunda, 19. yüzyıl
biterken ciddiye alınan bir konu
haline geldi. Barış taraftarı
bir sivil toplum hareketi
gittikçe güç kazanıyordu. Artık
Avrupalılar bir savaş sürprizi
daha yaşamayacaklardı. Artık
sorunun kaynağı araştırılacak,
tartışılacak ve uluslararası
çözüm bulunacaktı. Artık
kan dökülmesi ve yıkıma
dur denecekti. Yeni bir yıkıcı
çatışmanın tehdidi Avrupalı
liderlere ve aktivistlere bir
sonraki savaşın çok daha yıkıcı,
karmaşık ve küresel etkilere
gebe olduğunu göstermişti. Bu
tehdidi yok etmek için bir şeyler
87
yapılmalıydı. Uluslararası Üstte Fransız mimar
Louis Cordonnier
camianın bu çabalarının en tarafından yapılan
dikkat çekici örneklerinden Barış Sarayı tasarımı
biri de Hollanda’daki Lahey Finansal sponsor
şehrinde yapılan Barış Sarayı Andrew Carnegie
konuklarla birlikte
oldu. Ne yazık ki, bugün tüm 1913’teki açılış
bu çabaların beyhude olduğunu töreninde
ve dünyanın iki Dünya Savaşı
daha gördüğünü biliyoruz.
Ancak o zamanlar, Barış Sarayı
yeni bir umut ışığı yakmış ve
ulusların arasında yeni bir
dayanışma dönemi açmış gibi
görünüyordu.
Fikir ilk olarak 1899’da, Rus
Çarı II. Nikola’nın öncülüğünde
toplanan Lahey Barış
Konferansı sırasında ortaya
çıkmıştı. Konferans sırasında,
88
diplomasi
daha önce görülmemiş bir
şekilde 26 ülkeden temsilciler
bir araya gelmiş, silahsızlanma,
uluslararası bir uzlaşma ve
yetki kurumu oluşturma
ihtimalini tartışıyorlardı. Ortak
fikirler doğrultusunda Daimi
Hakemlik Mahkemesi kuruldu.
1907’de Lahey’de ikinci bir
barış konferansı düzenlendi,
bu kez katılımcı sayısı 44
ülkeydi. Bu konferansların
sonucunda dünyanın etkileyici
bir mahkeme binasına ve
Lahey’in kalbinde gerçek bir
barış sarayına ihtiyacı olduğuna
karar verildi. Düzenlenen
uluslararası mimarî yarışmaya
dünyanın dört bir köşesinden
216 başvuru yapıldı. Fransız
mimar Louis Cordonnier’in
Barış Sarayı’nın içi
Shutterstock
retrospektif mimariden
esintiler taşıyan tasarımı
birinci oldu. Sonunda yapılan
bina, finansal sponsorluğu
üstlenen Andrew Carnegie’nin
sağladığı mütevazı 1.5 milyon
dolarlık bütçeyi aşmamak için
ilk baştaki gösterişli çizimlerin
sadeleştirilmiş bir haliydi.
Katılımcı ülkelerden bazıları
ahşap ve mermer gibi
kıymetli yapı malzemeleri
bağışlarken diğerleri de
pahalı tablolar, ipek duvar
halıları ve ihtişamlı vazolar
gibi sanatçı ve zanaatkârların
eserlerini bağışladılar. Binanın
iç tasarımı da dışı gibi çeşitli
esintiler taşıyor, farklı renk
ve biçimlerin uluslararası bir

karışımını içeriyordu. Kimileri
neo-rönesans tarzı eklektik
bulduysa da uluslararası
niteliği, tasarımı çekici
kılıyordu.
İkinci barış konferansı sırasında
Hollanda Kraliyet ailesi,
sponsor Andrew Carnegie ve
uluslararası politikacılar, jüri
ve barış yanlılarından oluşan
bir grup sarayın temellerini
attı. Bina 28 Ağustos 1913’te
bitirildi ve Barış Sarayı’nın
anahtarı hüzünlü bir tesadüfle
Birinci Dünya Savaşı’ndan tam
on bir ay önce Daimi Hakemlik
Mahkemesi’ne teslim edildi.
Barış Sarayı’na verilen en güzel
hediyelerden biri Osmanlı
İmparatorluğu’ndan gelen
devasa halıydı. Muhteşem
Hereke halısı o güne dek
yapılan en büyük halılardan
biriydi ve Saray 1913’te
açıldığından itibaren onun bir
parçası oldu. Türk halısı,
zarif ipek duvar halılarıyla
birlikte Japon Salonu’nun
merkezindeki parçalardan
biri olarak hâlâ sarayda yer
alıyor.
Artık, hediye edilişinin
üzerinden bir asırdan fazla
zaman geçmişken, halının
tamir ve restore edilme
zamanı geldi. Odada çıkan
bir yangından sonra küçük
restorasyonlar yapılmıştı ama
bu eşsiz ve büyüleyici halıyı
gelecek kuşaklara aktarmak
için acilen detaylı bir
restorasyon çalışması
yapılmalı.
89
Carnegie Vakfı, Türkiye Üst sıra sol
Aksaray’daki halı
Hükümeti ve Hollanda Dışişleri dokumacıları gösteren
Bakanlığı arasında bu karmaşık tarihî bir fotoğraf
restorasyon sürecinin en Sağ Japon
Salonu’ndan Hereke
iyi nasıl yönetileceğine dair
halısının göründüğü
müzakereler devam ediyordu. tarihî bir fotoğraf
Bu süreç başarılı bir ortaklığın Alt sıra sol halının
sembolü olmakla kalmayacak Barış Sarayı’na hediye
edilmesine yönelik
uluslararası barış ve Türk
orijinal mektuplar
zanaatkârlığını da uluslarası
Barış Sarayı’ndaki
gündeme yerleştirecek. Hereke halısı
Halı Hollanda’dan Aksaray’a
taşınır taşınmaz yerel
uzmanlıkla bilgiyi içeren
restorasyon süreci başlayacak.
Sürecin tamamı belgelenecek
ve restorasyon bittiğinde halı
birkaç yıl içinde bir kez daha
yuvasına kavuşacak.
90
Türkiye’nin İlk Barajı
endüstri mirası
Baraj artık ağır Hollandalı iki kardeş, Herman ve
trafik geçişine kapalı Anton Waldorp için Konya’nın
bulunuyor (Fotoğraf:
Noumenon) Beyşehir ilçesinde ilk gerçek
barajı kurmak cesaret isteyen
Alt sıra soldan sağa
Barajın 1960’larda bir projeydi. Konya’nın düzlük
havadan görüntüsü arazisinde bazen kuru bazen
Barajın erken dönem yağışlı olan hava koşulları, ön
fotoğraflarından biri,
üzerinden develer
görülemez olurdu ve çiftçiler
geçiyor kelime anlamıyla binlerce yıldır
Mehmed Ferid düzenli bir su kaynağı için dua
Paşa, Osmanlı ediyorlardı. Yerel halk, asırlar
İmparatorluğu’nun
Vezir-i Azam-ı
boyunca ekinlerini yetiştirmek
için yaratıcı yöntemler
bulmuştu ancak artık daha
kökten önlemlerin alınmasına
ihtiyaç vardı. Sağanaklar
yüzünden Beyşehir Gölü’nde
yıkıcı taşkınlar olmuş, hasat
hayal kırıklığı yaratmıştı.
İki Hollandalı
mühendisin öncü projesi
Osmanlı İmparatorluğu ülkesini
modernleştirmek yönünde
adımlar atıyordu ve tarım
gündemdeki ilk maddelerden
biriydi. Rekolte rakamları
artırılmalıydı ve bereketli Konya
Ovası ülkenin tahıl deposu
olacaktı. Bunun olabilmesi için
güvenilir ve düzenli bir su kaynağı
yaratılması şarttı.
Bu sorunu çözmekle
görevlendirilen iki Hollandalı
mühendis, hali hazırda bir süredir
Osmanlı İmparatorluğu’yla iş
yapıyorlardı. 1900’lerin başında,
Boğaz’ın güney ucundaki
Haydarpaşa Limanı’nda
çalışmışlardı ve “Chemin
de Fer Ottoman d’Anatolie”
(Osmanlı Anadolu Demiryolları)
tarafından istihdam ediliyorlardı.
Ayrıca Karadeniz kıyılarındaki
yerel maden endüstrisinin
kalbi Zonguldak’taki
limanın modernizasyonunda
çalışmışlardı.
İki kardeşin Beyşehir’de
kuracakları taş kemerli baraj
Taşköprü için attıkları ilk adım,
derinlemesine bir araştırma
yapmak oldu. Kardeşlerden biri
su tanzimlerini incelemek için
ta Mısır’a kadar gidip geldikten
sonra birlikte baraj arazisini
incelediler ve önerileriyle birlikte
taslak bir bütçe hazırladılar.

Bundan sonra sıra asıl işe geldi.
Eski, hasarlı köprü yıkıldı ve
Beyşehir Gölü’nün girişindeki
kanala yeni Taşköprü inşa edildi.
Dayanıklı taş işçiliği ürünü baraj
42 metre yüksekliğinde ve 6,36
metre genişliğindeydi. 15 ark ve
sel kapağından oluşan iki seviyesi
vardı. Zarif tasarımıyla hem baraj
hem de arabalar ve at arabaları
için köprü vazifesi görüyordu.
İkilinin Osmanlı
İmparatorluğu’nda uzun yıllar
boyunca biriken bir deneyimi
vardı ama Hollanda’dan
işin başında durması için
getirdikleri iki genç mühendis
yerel koşullara onlar kadar iyi
uyum sağlayamayabiliyordu.
İnşaatın eski şefi, 20 yıl
sonra Hollanda’da verdiği bir
seminerde, Türk temsilci B. Nuri
Batu’nun önünde Beyşehir’de
geçirdiği zamanı anlatmıştı.
İstanbul’dan Konya’ya gidişin
kolay olmadığından ve tren
yolculuğunun 26 saate yakın
sürdüğünden şikayet etmişti.
Konya’ya vardığında da
şehirden pek etkilenmemişti.
“Bu sözde şehrin merkezi kötü
döşenmiş kaldırımlar ve sıkış
tıkış dükkanlardan oluşuyordu.
Caddelerin geri kalanına
sokak demek bile zor. Yağmur
yağdığında çamur deryasına
dönüşüyor ve güneş çıktığında
da toz yuvası oluyorlardı.” Yerel
köpeklerden de hoşlanmamıştı
ve kurtlara benzeyen tehlikeli
hayvanlar olduklarını söylemişti:
“bir yabancıyı kolaylıkla
paramparça edebilirlerdi.”
Waldorp kardeşlerse bu
duyguları paylaşmıyorlardı. Her
ne kadar Osmanlı İmparatorluğu
o dönemlerde pek çok kargaşayla
yüz yüze olsa da iki Hollandalı
mühendis 1908’den 1914’e kadar
tüm zor koşullara ve kırılgan,
değişken siyasi atmosfere
rağmen düzenli olarak çalıştılar.
91
Hükümetteki bitmek bilmeyen Sol üstte bölgenin
sulama haritası
değişimler yüzünden her yeni
Solda barajın orijinal
gelen Bakan ve yetkili inşaatı
çizimleri
ziyaret ediyor ve proje ekibine
Üstte barajın
her seferinde daha fazla baskı günümüzdeki
yapıyorlar, ekinlerini büyütmek hali (Fotoğraf:
Noumenon)
için suya muhtaç olan çiftçiler
sabırsızlanıyordu. Tüm bunlara
rağmen, Waldorp kardeşler hem
resmî görevlilerin üzerinde hem
de yerel halkta iyi bir izlenim
bırakmayı başarmışlardı. Ancak
maalesef büyük kardeş Herman
projenin bittiğini göremeyecekti.
1913’te, baraj inşaatı sırasında
kötüleşen hastalığı nedeniyle
Paris’te öldü. Küçük kardeş
Anton Waldorp 1914’te Devlet
Nişanı aldı ve gelen teklif
üzerine Osmanlı kamu işleri
dairesinin başına geçti. Waldorp
kardeşlerin namı, Türkiye
Cumhuriyeti kurulduğunda
hükümetin bir kez daha
Hollandalı mühendislerle
çalışmasının sebeplerinden biri
oldu.
Bugün Taşköprü ilçenin en
sevilen miraslarından biridir
ve kayıtlı, korunan bir anıttır.
Köprü artık motorlu taşıt
trafiğine kapalı ve sadece yaya
geçişlerine açık. Waldorplar’ın
projeyi bitirmesinden bir asır
sonra Taşköprü hâlâ erken 20.
yüzyıl mühendisliğinin zarif bir
örneği olarak ayakta duruyor. Devlet Nişanı
92
yaşayan miras

Türk Hava Yolları’na

ait Fokker 27 İstanbul
semalarında

Efsanevî Uçuşlar:
Türk Hava Yolları ve KLM
Türk Havayolları: Hollandalı Fokker
markalı bir uçakla ilk transatlantik uçuş
Türk Hava Yolları yükseklerde. Dünyanın en iyi havayolları arasında
bulunan Türk Hava Yolları, 10 bini aşkın çalışanıyla yüzlerce noktaya
uçuyor. Kısacası hava ulaşımında birinci ligdeki büyüklerden biri.
Fakat zamanı on yıllar öncesine alırsak, bugünkü durumu kimse
tahmin edemez.
Fokker 27
 1937 yılından bir 93
Türk Hava Yolları her ne ilan
kadar birçok ulusal havayolu
şirketinin kurulduğu sıralarda,
1933 yılında faaliyete geçmiş
olsa da, şirketin ciddi şekilde
kanatlarını dünyanın diğer
bölgelerine açması 1950’li yılları
bulur. 1951 yılında Türk hacılara
ilk kez Hac seyahatini uçakla
gerçekleştirme imkânının
sunulmasıyla birlikte,
İstanbul’un eski havaalanı,
modern bir terminal binasını
ve kontrol kulesini içine alan
uluslararası standartlara uygun
bir havaalanına dönüştürüldü.
1960’lı yıllardan itibaren
gözler Batı Avrupa’ya çevrildi,
fakat denizaşırı ülkeler henüz
programda yoktu.

1960’lı yılların başında

Hollanda ve diğer Batı Avrupa
ülkelerinde iş gücüne giderek
artan bir ihtiyaç oluştu. Birçok
kişi bu ülkelere tren veya
otobüsle seyahat ediyordu.
Türk Hava Yolları 1964
yılından itibaren, Hollanda’da
Üst sıra soldan
iş aramak isteyen Türkleri sağa Türk
taşımak amacıyla Amsterdam Havayolları’na ait
1946 ve 1960’lı
- Schiphol Havaalanı’na özel yıllardan THY
uçuşlar tertipledi. Bu uçuşlar, reklamları
çoğunluğu taşradan gelen Cumhurbaşkanı
işçileri çok etkiliyordu. Bir Atatürk ve halefi
İsmet İnönü
zamanların misafir işçisi 1936 yılında
Osman Kaya tecrübelerini havaalanında
şöyle anlatıyor: “Kimse Solda Türk işçiler
daha önce uçağa binmemişti, 1964 yılında
Hollanda’ya
hepimiz heyecanlıydık. Epeyce giden uçağa
gülüştük, fakat bu daha çok binmeye
hazırlanıyor
güvensizliğimizi belli etmemek
içindi. Çalışmak üzere hep
birlikte, hakkında neredeyse
hiçbir fikre sahip olmadığımız
bir ülkeye gidiyorduk. Para sonra, hâlâ Hollanda’da ülke değil. Türkiye ile Hollanda
kazanmak ve iyi bir gelecek yaşıyorum. Burada kendimi arasındaki uçuşlarımız
hazırlamak istiyorduk, fakat evimde hissediyorum, fakat esnasında şaka olsun diye
hiçbirimiz orada uzun süre tabii ki ana vatanım değil. eşime bazen, ‘Ben sadece
kalacağımızı düşünmüyorduk. Fakat Türkiye de benim bir burada kendimi tamamen
Şimdi, neredeyse 50 yıl zamanlar geride bıraktığım yurdumda hissedebiliyorum’
94 derim. Ne zaman bir Türk Hava yapabilen popüler bir uçaktı.
yaşayan miras

Yolları uçağına binsem, evime Bu uçaktan 786 adet üretildi

gidiyorum hissine kapılırım.”
Türk Hava Yolları tarifeli
seferlerine başladıktan sonra
kayıtlara göre 4 Temmuz 1965
tarihinde ilk resmî Hollanda
uçuşunu gerçekleştirdi.
Fakat tarihi kayıtlara şu
girmemiştir; Türk Hava Yolları
o tarihten bir yıl önce, sadece
Schiphol Havaalanı’na inmedi,
aynı zamanda ilk denizaşırı
ve Fokker Friendship, Batı
Avrupa tarihindeki en başarılı
turboprop motorlu yolcu uçağı
oldu.
Kaptanlar, eğitim görecekleri
Maryland eyaletindeki
Hagerstown şehrinin küçük
havaalanına geldi. Harika
görünen yeni uçaklar Türk
Hava Yolları rengine
boyanıyordu. Birkaç ay
eğitimden sonra vakit geldi.

Bu, Türk Hava Yolları’nın Fakat uçuş çok başarılı ve

Türk Havayolları’na uçuşunu da bir Hollanda
ait 1946 ve 1960’lı
yıllardan THY
uçağında gerçekleştirdi. Bu,
reklamları Hollanda ve Türkiye’nin ortak
Türk Hava Yolları tarihinden unutulmuş bir
hostesi örnek.
Kaptan pilotlar Nurettin
Gürün ve Zihni Barın iki uçak
almak üzere Amerika Birleşik
Devletleri’ne gidecekti.
Bu, 40 yolcu kapasiteli bir
Hollanda - Fokker Friendship
F27 uçağıydı ve lisanslı olarak
Amerika Birleşik Devletleri’nde
üretiliyordu. Kısa pistlere
dahi başarılı şekilde iniş
kendi uçağıyla yapacağı
ilk denizaşırı uçuş
olacaktı. Pilotlar, sonradan
anlattıklarına göre, hem
hevesli hem de heyecanlıydı.
Önlerinde 30 saatten uzun
uçuş süresi vardı ve şimdiye
kadar hiçbir Türk pilotu
bu kadar uzun mesafeyi ve uçuş
zamanını kat etmemişti.
Yakıt ikmali için ilk durak
Kanada Montreal’di. Buradan
kuzey rotası izlenerek
Grönland ve İzlanda üzerinden
İngiltere’ye uçulacaktı.
Bu heyecan verici ve ara ara
zor şartlarda yapılan bir
yolculuk oldu.
sorunsuz geçti.
Derken sıra Schiphol’a geldi.
Bu özel bir andı, çünkü
pilotlar Avrupa ana karasına
dönme heyecanını yaşıyordu.
Üstelik Fokker’ın tasarımının
yapıldığı ülkeye inmesi
de son derece anlamlıydı.
Uçuş Roma’ya devam etti ve
aynı gün İstanbul Yeşilköy
Havaalanı’na ulaşıldı. Pilotlar
ancak Yeşilköy’e ulaştıklarında
tarih yazdıklarının farkına
vardılar. Kaptan Zihni Barın,
bir röportajında “Biz çok
mutluyduk. O an ne kadar
sevinçli olduğumuzu ifade
etmek güç” diyor.

KLM: İstanbul’a ilk uçuş
1924 yılında çekilmiş bir
fotoğrafta, KLM Hava Yolları’na
ait bir Fokker VII (H-NACC)
uçağının yanında bir topluluk
görülüyor. Yüksek mevkili kişiler
az önce İstanbul’a inmiş olan
pilotlar ve uçuş mühendisiyle
konuşuyorlar. Bu, engellerle dolu
bir yolculuktu. Hollanda’dan,
Hollanda Endonezyası’na
(bugünkü Endonezya)
gerçekleştirilen ilk uçuşun
Belgrad’a kadar olan bölümü
iyi geçti, fakat Belgrad-İstanbul
uçuşunda kaptan pilot Van
der Hoop, bir motor arızasıyla
karşılaştı. Bulgaristan’da yeşillik
bir alana mecburi iniş yaptı. İnişte
bir tekerlek kırıldı ve motor da
onarılamaz şekilde hasar gördü.
Hollanda’da “Het Leven” dergisi
okurları arasında hızla organize
edilen bir yardım kampanyası
sayesinde, yeni bir Rolls-
KLM uçağı 95
İstanbul’a
geliyor. Solda:
Frans ve Ida van
‘t Hooft
Royce motorun Bulgaristan’a
gönderilmesine yetecek kadar
para toplandı. İki ay gecikmeyle
uçak 2 Kasım’da İstanbul’a vardı.
Fotoğrafta solda bir erkek çocuğu
objektife bakarken, bir kız Üstte hatıra pulu
çocuğu da sırtı dönük vaziyette Solda Frans
görülüyor. Onlar, Türkiye’ye van ‘t Hooft
İstanbul’da
gelerek yeni bir hayata başlamak
isteyen Hollandalı öncülerden
birinin çocukları. Frans van ‘t
Hooft ve ablası Ida, Hollanda ile
Türkiye arasındaki ilk uçuşun
yapıldığı bu özel günü hep
hatırladılar. Yolculuk onların
üzerinde yaşamlarını etkileyecek
kadar büyük bir etki bıraktı.
Ida, 1948 tarihli fotoğrafta da
görüldüğü gibi, KLM’in ilk
96
Yeni motor
yaşayan miras
Bulgaristan’a varıyor
Üstte Fokker F VII
Sağda Türk gazetesi
hosteslerinden biri oldu. Frans
ise iki ülke arasındaki seyahatler
konusunda uzmanlaşan ilk
seyahat acentesi Türhol’ü kurdu.
Frans van ‘t Hooft (1918-1990)
o güne ait anılarını kâğıda
aktarmıştı:
“Ben henüz bir çocuktum,
fakat 1924 yılının o gününü
hâlâ iyi hatırlıyorum. Bir
pazar günüydü ve ev kargaşa
içindeydi. Kargaşanın
nedeni de, İstanbul’daki tüm
Hollandalıların, ilk KLM
uçağının inişini yakından
izleyebilmek için bizim
eve gelmeye karar vermiş
olmalarıydı. Çünkü biz
Yeşilköy’de oturuyorduk. Burası
havaalanının hemen yakınındaki
bir yerleşim yeridir. Bir havayolu
şirketi Amsterdam-Cakarta
arasındaki 9500 mil mesafeyi
kat etme cesaretini tarihte ilk
kez gösteriyordu. Uçuş devam
ederken İstanbul’daki tüm
Hollandalılar da gergin bir
bekleyiş içindeydi. Her ne kadar
uçağın öğleden sonra inmesi
bekleniyor olsa da, ailelerin bir
kısmı sabah erkenden gelmişti.
Bu da ailem için çok fazla
konuğun ağırlandığı,
Kaptan pilot Van der
Hoop, co-pilot Van
Weerden Poelman ve
makina mühendisi
Van den Broeke
beklenmedik bir öğle yemeği
anlamına geliyordu. Vakti
geldiğinde küçük gruplar
halinde evden çıktık. Annem
benim elimi tutmuştu ve
kız kardeşlerim de ellerinde
büyük demet çiçeklerle önden
yürüyorlardı. Kaptan Van Der
Hoop, ikinci pilot Van Weerden
Poelman ve uçuş mühendisi
Van den Broeke yönetimindeki
Fokker VII (H-NACC) Sofya’dan
öğlen saatlerinde gelecekti. Ne
kadar beklememiz gerektiğini
bilmiyorduk. Telefon ve iletişim
araçlarının olmadığı bir zamanda
tek çözüm sadece beklemekti.
Birden birisi ‘Uçak geliyor’ diye
bağırdı… Grup kalabalıklaşmaya
başlarken gazeteciler, memurlar,
fotoğrafçılar, seyirciler ve
 Solda Ida van ‘t 97
meraklı insanlar gökyüzünü Hooft (1924 )
taramaya başladılar. Herkes
bağırıyordu: ‘Evet o! Evet!
Şimdi! Şuradaki siyah noktaya
bak! Bulutların arasında!
Çok yüksekten uçuyor.
Görmüyorum! Belki de 3000
metrede uçuyor! Beyler, o bir
deniz martısı!’ Ve buna benzer
konuşmalar. Görüşler farklıydı.
Fakat insanların gördüklerini
zannettiği veya göremedikleri
şeyler bulutların arasında
kayboluyordu. Uzun bir süre
sonra, kulakları sağır eden
bir motor gürültüsü ve sevinç
çığlıkları arasında uçak göründü.
Herkes ellerini ya da şapkalarını
sallamaya başladı. Derken bir
subay bir tahta yığınına doğru
koştu, üzerine benzin dökerek
ateşe verdi. Sebep? Çok basit!
Böylelikle pilot nereye ineceğini
görecekti… Şunu eklemek
isterim ki; İstanbul Havaalanı
20’inci yüzyılın ilk günlerinde
bir çayıra benzemekteydi; bir KLM hostesi
kışla ile bir hangardan ibaretti ve Ida van ‘t Hooft
gökyüzünden ayırt edilmesi de
güçtü. ve ayakların yardımıyla İstanbul’un aşağı yukarı 60
ittiriliyordu. Bidon uçağın kilometre dışına, askeri bölgede,
Koca kuş indi ve önümüzde yanına getirildiğinde yakıt ağaçlıklı bir yere düştü. Ne
durdu. Kalabalık coşmuştu ve kovalara boşaltılıyor, oradan da mutlu ki sadece uçak hasar
herkes bir an evvel pilotları uçağın kanadına kadar kaldırılıp gördü, mürettebat kurtarıldı.
tebrik etmek istiyordu. Çiçekler depolara dolduruluyordu. Türk hükümetinin uçuş iznini
verildi. Mürettebatın mutluluğu iptal etmesi üzerine uçuş tarifesi
gözlerine yansımıştı, aynı Anlattıklarım 1924 yılında de askıya alındı. Ne pahasına
zamanda aşırı yorgunlukları yaşandı. Ben altı yaşındaydım. olursa olsun uçuşlar devam
da. Yolculuk programının Sonradan başka uçuş denemeleri etmeliydi. Bunun üzerine KLM
sıradaki durağına ulaşılmıştı, yapıldı. Babam KLM-İstanbul uçuş rotasını yeniden düzenledi.
fakat dünyanın en uzun hava Temsilcisi oldu. 1929’dan Bundan böyle Atina, Kahire ve
yolculuğunun en uzun bölümü itibaren de Amsterdam-Cakarta Bağdat üzerinden uçulacaktı,
hâlâ önlerinde duruyordu. O arasında iki haftada bir düzenli ki bu da uçuş mesafesini epey
zamanlar kimse, şimdi ‘yer uçuşlar yapıldı. Yeni Fokker artırdı... Amsterdam-Cakarta
hizmetleri’ dediğimiz şeyin ne uçakları Cakarta’ya sadece uçağının sarı kanatlarının mavi
olduğunu bilmiyordu. Uçağa iki haftada ulaşıyordu. Uçuş Türkiye semalarında uçtuğunu
yakıt doldurulması çok basitti ve tarifesi henüz birkaç aydır bir daha göremeyeceğim için
epeyce bir bilek gücüne de ihtiyaç kullanılmaktaydı. Bir gün hayal kırıklığına uğramıştım.
vardı. Yakıt askeri yetkililerce uçaklardan birinde kalkıştan Kıtalararası KLM uçuşlarındaki
veriliyordu. Bidonlar depodan kısa bir süre sonra motor tüm bu öncüler ile artık
yuvarlanarak çıkartılıyor arızası meydana geldi. Uçak, karşılaşamayacaktım.”
98
yaşayan miras

Hollanda Konsolosu

Aile İşi
Daniël Jan, Baron
de Hochepied
(1657-1723) İzmir’de
resmî karşılama
töreninde
İzmir, Hollanda’yla pek çok bağı olan
bir ticaret şehri
İzmir, uzun ve karmaşık tamamen yasal olsa da bazıları
bir tarihi olan modern bir da artık yasadışı olan afyon gibi
metropol. Antik adı Smyrna ürünlerdi.
olan şehir, binlerce yıldır bir
ticaret merkezi. Avrupa’ya ve Özellikle 17. yüzyılda Osmanlı
Yeni Dünya’ya gidecek egzotik İmparatorluğu ve Hollanda
ürünlerle dolu kervanlar Cumhuriyeti arasında kurulan
buraya gelirdi. Tuz ve ipek, güçlü diplomatik bağlardan
pamuk ve Ankara’dan gelen sonra (bkz.: Bu sayıdaki ilk
büyüleyici Angora yünü, zeytin Hollanda elçisinin öyküsünü
yağı ve Arap sakızı, çeşit çeşit anlatan Cornelis Haga makalesi)
boyalar... Kadim Smyrna’da Hollandalı tüccarlar İzmir’de
1709’lardan bir Hollanda gravürü ne ararsanız ticareti yapılır işletme kurmaya başladı. Pek
ve takas edilirdi. Bazı mallar çoğu ailelerini de yanlarında

getiriyordu. Kısa zamanda
15 ticarethane kurulmuştu
bile. Hollandalı topluluk
o kadar hızlı büyüyordu
ki resmî adımlar atılması
gerekti. 1656’da ilk resmî
Konsolos atandı. Konsolos,
sadece Hollanda hükümeti
ile doğrudan bir temas
noktası olmakla kalmayacak,
Smyrna’daki Hollandalı
topluluğu üzerinde de yetkileri
olacaktı.
Osmanlı İmparatorluğu ticareti
önemsiyor ancak tüccarları
o kadar büyük bir hevesle
karşılamıyordu. Uluslararası
iş adamları ve aileleri şehrin
onlara ayrılan bölümünde
yaşıyorlardı. Bu bölgeye Frenk
Mahallesi deniyordu. Bugün
olsa göçmen topluluk derdik.
Avrupalıların kendilerine ait
dükkanları ve barları vardı.
Kendi tiyatroları, hastaneleri,
kiliseleri de vardı, hatta opera
gösterileri izlerlerdi. Burası,
Bir Hollandalı tüccara şaraplık üzüm
yetiştirmek için verilen izin
gerçek anlamda Avrupa’nın
minyatürü “küçük Avrupa”
sayılabilirdi. İbadetleri kapalı
kapılar ardında olduğu sürece
dinî özgürlükleri vardı. Bu
tüccar ailelerinin bir kısmının
varisleri bugün hâlâ İzmir’de
yaşıyor. Her ne kadar Türkiye
toplumunun içine tamamen
karışmış olsalar da bazıları hâlâ
Hollandalı atalarının kültürüne
bağlı olduğunu hissediyor.
İzmir’de bir 99
Hollandalı Tüccar:
David Georg van
Lennep (1712-1797)
ve ailesi
Hollanda - Türkiye
Derneği
Hollanda Türkiye Derneği
(Nederlandsch -Turksche
Vereeniging) 1934’te Hollanda
Kraliçesi Majesteleri
Wilhemia ve Türkiye
Cumhuriyeti’nin kurucusu
ve ilk Cumhurbaşkanı
Mustafa Kemal Atatürk’ün
girişimleriyle kuruldu.
Bu dernek, uzun yıllar
boyunca iki ülkeyi
yakınlaştıracak başarılı işlere
imza attı. İş toplantıları
düzenledi, insanları bir
araya getirdi, sergiler açtı
ve 1960’larda Türkiye’den
Hollanda’ya işçilerin geldiği
dönemde iki kültür arasındaki
ortak anlayışı geliştirdi.
Son yıllarda bu derneğin
yarattığı yararlı iş birliklerini
21. yüzyıla taşıyacak
girişimler başlatıldı.
100
Kilisenin içi
yaşayan miras

Üstte İzmir’deki Ortodoks cemaatine ödünç

Hollanda Protestan
verilmiştir. Bina, sanki bir
Kilisesi
Hollanda köyünden alınıp
Sağda kilise
bahçesindeki mezar buraya kondurulmuş gibidir.
taşları Çevresinde, burada yaşamış ve
çalışmış Avrupalıları hatırlatan
epey bir mezar taşı bulunur.
Cenazeler başka yerlerde
gömülü olsa da mezar taşları
Hollanda Protestan Kilisesi’nin
bahçesine gelmiştir. Bir
mezarlık gibi görünen bu yer,
aslında -saygıda kusur ederek
söylersek- bir depodur. Mezar
taşları arasında yürümek son
İzmir’deki en göz kamaştırıcı Bu kilise hâlâ Hollanda istirahatgâhları evlerinden
Hollanda mekânlarından mülkiyetinde olsa da artık böylesi uzaktaki İzmir olan
biri 17. yüzyılda yapılan burada bir Hollandalı Protestan Hollandalıların hayatını
Hollanda Protestan Kilisesi’dir. topluluğu olmadığı için Rum düşünmek büyüleyici bir
deneyim. Örneğin, Hollanda-

Firz kasabası Akkrum’dan gelen
Kaptan Captain Cornelia Teves
1755 yılında doğmuş, ekmeğini
burada kazanmış bir tüccar.
Genç bir kadın buraya geldikten
kısa süre sonra ölmüş, bir çocuk
hastalığa kurban gitmiş...
Yüzlerce yaşam öyküsü,
unutulmuş göz yaşları ve
hayaller... Tümü de bu modern,
hareketli şehrin ortasındaki
yeşil vahada kapalı kalmış.
Aslında oldukça gösterişsiz
olan bu kilise, inananların
eklediği Rum Ortodoks ögeleri
ile epey renklenmiş. Çevrede
hâlâ kullanılan başka kiliseler
de bulunuyor. En eskisi ise
1620’den kalan Aziz Polycarp
Kilisesi.
İzmir hâlâ Türkiye’deki
en önemli uluslararası
ticaret kentlerinden biri ve
Hollandalılar son 400 yıldır
olduğu gibi bugün de bu kadim
ticaret metropolüyle yakından
ilgileniyorlar. Şehrin dinamik
bir atmosferi var. Sahil ve
eski liman bir dizi yürüyüş ve
bisiklet yoluna dönüştürülmüş,
yanında restoranlar ve
dükkanlar var. Ünlü saat
kulesi, akşam olduğunda
gençler kadar yaşlılar için de
bir buluşma noktası. Tarihî
merkez dar sokakları, küçük
dükkanlarıyla keyifli bir
yürüyüş rotası sunuyor. Kentin
resmî bir Hollanda Fahrî
Konsolosu var ve yapılacak işler
101
listesinin başında yeni Boş bir lahit üzerinde
çocuklar
iş fırsatları yaratmak
bulunuyor.
Şehrin resmi bir Hollanda
Fahri Konsolosluğu var
ve yeni iş olanakları çok
önemseniyor. Hollanda
Konsolosluğu ve Büyükelçiliği
ticaret departmanları dışında,
Hollanda Yatırım Ajansı
(https://english.rvo.nl/) ve
NFIA (Hollanda Yabancı
Yatırımlar Ajansı, https://
investinholland.com/) gibi iş
dünyasına destek vermek, iki
ülke arasındaki ekonomik ve
ticari bağları güçlendirmek
için kurulmuş kurumlar da
mevcut.
102
miras hazineleri
Pera, 19. yüzyıldan
bir fotoğraf
Johannes Botter (1845-1917)
Osmanlı Sarayı’nın Hollandalı Terzisi
Hollandalı terzi Johannes
Botter’ın beyefendilere yönelik
lüks butiği 1901 yılında Grande
Rue de Pera’da (bugünkü İstiklal
Caddesi) kapılarını açtı. 7 katlı,
göz alıcı bir binaydı ve Botter’ın
Osmanlı İmparatorluğu’ndaki
başarılarını simgeleyerek
yükseliyordu. Johannes Botter o
sırada 40 yaşındaydı ve geri
dönüp baktığında hareketli,
başarılı bir kariyer görüyordu.
Botter Hollanda’nın tam
ortasında, eski bir liman kenti
olan Harderwijk’te doğmuştu.
Genç yaşlarından itibaren modaya
meyli vardı ve hayalinin peşinden
önce Londra’ya ardından Paris’e
Botter’ın marka
etiketi ve en sonunda ta İstanbul’a kadar
gelmişti. Osmanlı’da seçkinler
modayı takip etmek için
Avrupa’yı gözlüyorlardı ve Botter
kısa sürede en iyi kalitede iş
üreten, vakur bir terzi olarak
tanındı. O dönemin seçkinlerinin
iyi bildiği Fransızca’yı akıcı bir
biçimde konuşması da işe
yaramıştı. Botter’ın ünü çok
geçmeden yayıldı ve Osmanlı
Sarayı’nın, özellikle de Sultan
Abdülhamid’in en tutulan terzisi
oldu. 1890’larda sarayın terzibaşı
oldu ve böylelikle tuğra kullanma
hakkı ile Zat-ı Şahaneleri’nin Baş
Terzisi unvanını kullanma
hakkını elde etti. (Tailleur de Sa
Majesté Impériale le Sultan)
1900’de Sultan, Botter’a
İstanbul’un ana caddesinde,
Hollanda, İsveç ve Rus
elçiliklerinin yanında kendi moda
evini inşa etme izni verdi. Sarayın
bir başka gözdesi İtalyan mimar
Ricardo Tommaso D’Aranco’ya
tasarım için teklif götürüldü.
Beyoğlu bölgesinin hakim tarzı
Art Nouveau stilinde olacaktı.
Çiçek motifleri, vitraylarla
süslenecek, balkonları
ferforjelerle bezenecekti. Jean
veya John olarak da çağrılan
Johannes Botter zemin kattaki
 Botter
Binası’nın bir
çizimi
gösterişli dükkanı yaratmakla
kalmamış üst kattaki geniş
apartmanı da kendi ve ailesi için
ayırmıştı. Başarılı terzinin yaşamı
1. Dünya Savaşı ile dramatik olarak
değişecekti. Osmanlı
İmparatorluğu çökmeye
başladığında İmparatorluk Terzisi
işini kaybetti. Ancak
zanaatkârlığının ünü siyasi
kalkışmayı atlattı. Hatta ileride
Türkiye Cumhuriyeti’nin
kurucusu olacak Atatürk için yün
bir yelek dikti. Ancak savaşın
ekonomik ve siyasi atmosferi
İstanbul’da lüks moda sektörünün
yaşamasına izin verir gibi değildi
ve diğer pek çokları gibi Botter için
de fırsatlar tükenmişti.
Botter 1917’de hastalandı ve
bir İsveç hastanesinde öldü.
Eşi ve damadı yapabildikleri
kadarıyla, 1930’ların sonuna
dek Botter şirketini hayatta
tuttular. Botter binası satıldı.
Abdülhamid
İlk alan Osmanlı sarayının
bir üyesiydi. Ardından yıllar içinde
pek çok kez el değiştererek en
sonunda bir banka oldu.
Bugün Botter Binası terkedilmiş
durumda ve uzun bir süredir
metruk vaziyettedir. Kireç
taşından cephesi ciddi hasar görse
de ana yapı hâlâ ayakta. Botter
binasının çok geçmeden eski
ihtişamına kavuşması ve dünyanın
en kalabalık alışveriş
caddelerinden biri olan İstiklal
Caddesi’nin merkezi haline
gelmesi için halen umut var.
Sultan II. 103
Ortada üstte
binanın bugünkü
hali
Altta binanın
kapısı
Pek çok çağdaşı gibi Botter ailesi de
birkaç yazlık eve yatırım yapmıştı.
Aile üyeleri için farklı yapılardan
oluşan Jean Botter Malikânesi
Boğaz’ın Anadolu yakasına inşa
edilmişti ve bazı yapıları bugün hâlâ
ayaktadır. Ahşap köşk muhtemelen
Ricardo Tommaso D’Aranco
tarafından tasarlanmıştı.
Malikânenin yeri şehrin
harikulade bir manzarasına bakar.
Botter Avrupa’ya gittiğinde aile
üyelerinden bazıları İstanbul’da
kalmıştı. Kızı Josephine, 1929
yılında Birleşik Krallık’a taşınıncaya
dek bu köşkte kaldı.
Malikânenin geri kalan yapıları
birbiri ardına geliştirilen
kentsel dönüşüm projelerindeki
apartmanların tehdidi altındadır.
104
makale
Türkiye’de İlk
Televizyon Yayını
Bugün pek çok Hollanda şirketi
Türkiye’de yeni bir yuva buluyor.
Kıpır kıpır İstanbul’dan Mardin’in
sessiz sokaklarına, Hollandalı iş
insanları yeni ortaklıklar kuruyor
ve ülke boyunca yeni fırsatları
takip ediyor. Türkiye kökenli
pek çok Hollandalı çift dilli ve
kültürlerarası yeteneklerini yeni
* Reklamlar Philips
fikirler geliştirip yeni şirketler
Şirket Arşivleri kurmak için kullanıyorlar. Ve
elbette pek çok Türkiye firması
da Hollanda ekonomisinde kök
saldı.
Hollanda şirketleri 17. yüzyılın
başlarından beri Türkiye’de
aktiflerdi ancak Türkiye
Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla
birlikte sayıları artmaya
başladı. Unilever ve KLM gibi
pek çok şirket Türkiye’de şube
açmaya başladı. Hollandalı
elektronik şirketi Philips
ise Türkiye’de televizyon
yayıncılığının gelişiminde büyük
bir rol oynayacaktı. Bugün
unutulmuş olan bu hikâye
öncü bir teknolojik iş birliğinin
hikâyesidir.
Türk iş insanı Nuri Batu
1934’te Hollanda’daki Philips
 105

fabrikasını ziyaret etti. ihtiyacı olduğunu bilerek Birleşik Devletleri’nde eğitim

Gazeteler, Batu ve iş arkadaşı
Sayın Menan’a Hollanda-
Türkiye Derneği (Vereeniging
Nederland-Turkije) danışmanı
Baron Testa’nın eşlik ettiğini
kaydetmişler. İkiliyi Dr. A. F.
Philips karşılamış ve ampul
fabrikasını gezdirerek şu harika
kitle iletişim aracı radyonun
üretim hattını göstermiş.
1948’de eşini de yanına alarak
bu yeni fenomen hakkında
öğrenebileceği her şeyi
öğrenmek üzere bir Batı Avrupa
gezisine çıktı. Muhtemelen,
Hollanda’daki Eindhoven
şehrindeki Philips fabrikasını
da ziyaret etti. Yardımcı Doçent
Adnan Ataman da Amerika
almış hatta eşiyle birlikte bir
süre Hollanda’da yaşamıştı.
Her ne kadar ikilinin Philips
fabrikasını ziyaret ettiğine dair
Philips arşivlerinde bir belge
olmasa da, bu markanın ürünleri
Türkiye televizyon tarihinin
ilk adımlarında önemli bir rol
oynayacaktı.

1940’lara gelindiğinde
televizyon dünyayı kasıp
kavurmaya başlamıştı. Türkiyeli
bilim insanları kendi televizyon
yayınlarını kurmanın yollarını
aramaya başladılar. O dönem,
İstanbul Teknik Üniversitesi
Elektrik Fakültesi’nin başında
Mustafa Santur vardı. Santur
Amerika Birleşik Devletleri’nde
eğitim almıştı ve televizyonun
teknik gerekliliklerine Fatih Pasiner
(ayakta) ve Adnan
hakimdi. Yayın deneyine Ataman (kameranın
başlamak için tam olarak neye arkasında)
106 Bir futbol
maçında 1966
makale
Philips kamera
İstanbul dönüşü, Santur’la
Ataman 1951 sonlarında
Üniversite’nin üç odasında
televizyon laboratuvarlarını
kurdular. Vericiler, ses
motorları ve kameralardan
oluşan gerekli ekipman için
Philips’e başvurdular. Efsaneye
göre, Philips 1952’de konan
teknik ekipman ambargosunu
aşmak için tüm malzemeleri
Üniversite’ye bağış olarak
gönderdi. Ancak Philips
arşivlerine baktığımızda
olayların çok farklı bir seyri
olduğunu görüyoruz. Gerekli
ekipman Aralık 1951’de ithal
edilmişti. Verici ithalatına
konan ambargo ise 1 Ocak
1952’de yürürlüğe girmişti.
Teslimat ambargodan hemen
önce yapılmıştı. Muhtemelen
parası ödenmişti ve bağış
değildi. Parçaların gümrük
vergileri bitmiş ürünlerdeki
%65’lik orana nazaran çok
daha düşük olan %20 oranında
olduğu için teslimat parça
parça yapılmıştı. 100 Watt’lık
Philips verici ve diğer yayın gazeteleri Türkiye’deki iş
malzemeleri Üniversite’nin fırsatlarını övüyordu ve 1954’te
laboratuvarında birleştirilmişti. Philips İstanbul’da bir radyo
Türkiye’nin ilk televizyon fabrikası kurdu. (Bu arada,
yönetmeni Santur ve ilk 1953’te Unilever çoktan 60 işçiye
televizyon kameramanı istihdam sağladığı bir fabrika
Ataman yayıncılık tarihine kurmuştu). 1959’da İTÜ TV’nin
geçecekleri ilk adımı atmaya kapsama alanını geliştirmek
hazırlandı. için 500 watt’lık bir Philips
anten kuruluyordu. Hatta
İstanbul Teknik Üniversitesi Philips 1962’de İstanbul’da,
Televizyonu’nun (diğer adıyla İzmir’de ve Ankara’da ticari
İTÜ TV) ilk resmî yayını televizyon kanalları açmak
9 Temmuz 1952’de yapıldı.
Arka planda gri bir perde
vardı. İlk haber sunucusu
Fatih Pasiner oldu. 100 watt
Philips verici günde iki saat
yayın yapabiliyordu ama
izleyici sayısı çok azdı. 1957’ye
gelindiğinde Türkiye’de sadece
200 adet televizyon vardı. Bu
nedenle belki de buna yayın
yerine yayıncık demek daha
uygun olur.
Philips’in Türkiye’deki varlığı
bu teknik ekipmanların 1952’de
teslimiyle bitmedi. Hollanda
 107

Üstte 1953’te
İstanbul
şubesinde
çalışan Philips
personeli

için lisans almak üzere Türkiye
hükümetini ikna etmeyi denedi
ama başarılı olamadı.
Bir anlamda Türkiye
Televizyonu 1960’ların sonuna
dek deneme sürecindeydi.
Ardından ulusal kanal
TRT 31 Ocak 1968’de yayın
yapmaya başladı. Vericileri
75 kilometreye dek
ulaşabiliyordu. O zamana kadar
Türkiye’de evlerde, kurulan
yeni kanalın erişebileceği 7.000
televizyon olmuştu. Aynı yıl,
Türkiye’deki Philips fabrikası
yüksek sayıda televizyon
üretmeye başladı.
Bugün Türkiye dünyanın
en hareketli televizyon
piyasalarından birine sahip.
Türk televizyon dizileri dünya
çapında izleyici buluyor.
108
makale

Tezatlarla
dolu bir
evlilik
Bergen op Zoom’dan bir Hollandalı
kadın ve Osmanlı sultanı arasında
geçen romantik bir aşk hikâyesi
hakkında yazmak başta çok basit gibi
görünüyordu.

Şehzade
Burhaneddin
 Lady Sholto 109
Lady Sholto Douglas Douglas
Mosselmans ile ünlü Osmanlı Mosselmans
Sultanı II. Abdülhamid’in oğlu
Şehzade Burhaneddin –Batı’daki
adıyla Prens Burhaneddin–
arasındaki ilişki bizi çalkantılı
1920’li yıllara götürüyor. O
günlerde dünya yeni bir düzene
doğru sürükleniyordu. Zira
güç dengeleri değişmişti. Asil
aileler saf dışı kalırken, dünya
çapında ticaret yapan yeni
zenginler türemişti ve sahnede
boy göstermek istiyorlardı.
Almanya’da kral devrilmiş, Rus
çarı suikasta kurban gitmişti.
Osmanlı Sultanı ve Hanedan
üyelerine de, ellerine kuruş
verilmeksizin Avrupa’ya sürgün
bileti kesilmişti.

Monte Carlo, Londra ve Paris gibi

şehirler, fakir aristokratlar ve
sürgüne gönderilen saraylılarla
dolmuştu. Çoğu para kazanmayı
bilmiyordu. Kadınlar temizlik ve
dikiş nakış gibi işlerle uğraşıyor
ve mücevherlerini satmak
zorunda kalıyordu. Erkeklerin
de yeni yaşama ayak uydurması
zordu. Hiçbir konuda yoksunluk
çekmedikleri hayatlarından
uzaklaşarak kolları sıvamak
zorunda kaldıkları bir
duruma gelmişlerdi. Şehzade
Burhaneddin, Sultan II.
Abdülhamid’in en sevdiği
oğluydu. O da yeni hayatına
uyum sağlamakta güçlük
çekiyordu. 1924 yılında bir gece,
meşhur Monte Carlo’nun rulet
masalarından birinde yine ciddi
bir kayba uğrayan Şehzade
Burhaneddin, “Kumarda
kaybeden aşkta kazanır” sözüne
yakışır bir tecrübe yaşadı.
Genç bir milyoner onun
yardımına yetişti: 40 milyon
değerinde bir mirasa konan
Georgina Mosselmans, nam-ı
diğer Lady Sholto Douglas
ikinci kocasının adıyla basında
meşhur olmuştu. Gazetelerin ön
sayfalarını süslemekten başka
bir derdi olmayan bu kadın, Carlos M. Sanchez’in
en çok bugünkü Paris Hilton’u 19 Ağustos 1928’de
yayımlanan
andıran bir hayat sürmekteydi. karikatürü:
Lady Sholto
Douglas servetini
Mosselmans, mutsuz bir evlilik kocalarından
yaşamıştı. Kocası Lord Douglas korurken.
110
makale
Baharda Rudolf sadık bir eş değildi. Her fırsatta
Mesiresi, 20. yüzyıl
çapkınlığını sergilemekten
başı
çekinmiyordu. Bardağı taşıran
son damla sarışın bir kadınla
birlikte beş yıldızlı bir otelde bir
hafta geçirdikten sonra faturayı
karısına göndermesi oldu. Lady
Sholto Douglas bu olaydan
sonra boşanarak özgürlüğüne
kavuştu.
Yakışıklı Türk Şehzade, tahtını
tekrar kazanacağını ve Irak’taki
petrol kuyularını işletme
hakkı olduğunu söylüyordu.
Lady’nin dedikodu dergilerinde
ön sayfaları süslemesi için bu
haber yeterliydi.
Dünya basını önünde,
“Bu petrol şeyhini çöllerin
ortasında bulmadım, bu sefer
gerçekten aşkı buldum” derken
sevgilisinin başını okşuyor,
”Doğu ve Batı buluşmaz
diyenlere aksini ispat edeceğim,
zira çok mutluyuz. Hayatı
heyecanlı kılan o bir parça
tehlike ve cesarettir. Hayat
karşımıza ne çıkarırsa çıkarsın
yılmayacağız ve gözümüzü
bile kırpmadan tehlikeyi
göğüsleyeceğiz” diye
ekliyordu.
Batılı bir kadın olarak Doğu’da
kendisini kötü tecrübelerin
beklediğini ima edenlere
gülerek verdiği yanıt şuydu:

“Bu tür düşünceler Türkiye
için geçerli değil. Kadınlar
diğer Hristiyan ülkelerdeki
kadınlardan daha iyi konumda.
Korkmuyorum.” Üstelik
Şehzade, “Tahtı mı yoksa
aşkı mı seçerdin” sorusuna,
“Ben aşkı seçerdim” yanıtını
veriyordu.
Mutlu çift, romantik
Mariënbad’de (bugün Çek
topraklarına dahil) İslami
usullere uygun şekilde imam
nikahıyla ve Prens Johann van
Liechtenstein ile Kont Karl
Romer’in katıldığı resmî bir
törenle evlendiler. Fakat bu
evlilik altı ay sürdü. Osmanlı
Şehzadesi İslamiyet’in
gereklerini yerine getirerek
şahit huzurunda 3 kez “Boş
ol” dedikten sonra boşandılar.
Lady Sholto, kendi parasıyla
Viyana’da alınan evden bir
daha gelmemesi şartıyla
uzaklaştırıldı ve otellerde
kalmak zorunda bırakıldı.
Osmanlı Şehzadesi, Lady
Sholto’dan aldığı borçları geri
vermeyeceğini açıklayınca
çılgına dönen Lady soluğu
mahkemede aldı. Osmanlı
Şehzadesini sahtekârlıkla
suçlasa da sonunda tarafların
anlaşmaya vardığı, paranın
büyük kısmının ödendiği ve
resmî boşanma kâğıtlarının
111
Avusturya mahkemelerince
verildiği biliniyor.
Şehzade Burhaneddin
1933’te Amerika’ya giderek
kendine yeni bir hayat kurdu.
Lady Sholto ise romantizm
hayallerinden vazgeçmeyerek
Fransız bir Kont’la dünya evine
bir kez daha girdi. Bir gece süren
bu evlilik, Kont’un açtığı davada
Sholto’nun malvarlığının
yarısını istemesiyle son Marienbad, 2012
buldu. Tabii ki adam istediğini
Solda Lady Sholto
alamadı. Sonunda Amerikalı Douglas bir dostuyla
bir sevgili bulan güzel kadın plajda
Hollywood’da yıldız olma
emellerini gerçekleştirmeye
çalıştı. Hollandalı Georgina
Mosselmans ve Osmanlı
Şehzadesi Burhaneddin’in aşk
hikâyesinin sonu belki
hüzünlü. Ancak iki dünya savaşı
arasında hakim olan romantik
anlayışı ve yaşanan sosyal
ve politik çalkantıların insan
hayatına etkisini göstererek, o
dönemi anlamamızda yardımcı
oluyor.
İki maceraperest insanın
risk almaktan korkmadığını
gösteren ilişkileri, bir roman
veya Hollywood filmi kadar
büyüleyici. Bu bir tesadüf
olamaz, zira her ikisi de New
York’ta vefat etti; adam 1949’da,
kadınsa 1969’da.
112
makale

Dünyanın
En Eski Kilisesi
Havarilerin ve Haçlıların izinde
 113
Aziz Petrus
Mağara Kilisesi
(Antakya)

‘Dünyanın en eski kilisesi’ Kilisenin sunak

bölümü (Fotoğraf:
unvanında hak iddia eden
Memorino)
başka kiliseler olsa da Antakya
yakınlarındaki Kaya Kilisesi bu
unvanın gerçek sahibi olduğunu
kanıtlayacak mükemmel
belgelere sahip. Havari Petrus
Aziz Petrus ve Aziz ilk olarak bu kilisede Hristiyan
Paul’un 4. yüzyılda
cemaatine hitap eder. İnananların
yapılmış oyma
resimleri kendilerini ilk defa Hristiyan
olarak tanımladıkları yer
burasıdır. Sonradan Havari Paul
da buraya gelir. Kayaların içine
oyulduğundan diğer adı Kaya
Kilisesi olan Aziz Petrus Kilisesi
bir antik kentin merkezinde
bulunur ve çağlar boyunca
Katolik inancının mihenk taşı
olması sayesinde giderek önem
kazanır. Neredeyse iki bin yıllık
efsane ve mitler sisinin arasında
hâlâ büyüleyici bir atmosfere
sahip. Belki her şeyin başladığı
114 yer burası değildi, fakat küçük bir
Kilisenin içi
makale

müminler grubundan büyük bir

inanç hareketi burada doğdu. Ve
Havari Petrus sonradan tarihteki
ilk Papa oldu.

Kilisenin ilk bölümleri

muhtemelen dördüncü yüzyılda
inşa edildi. Kilisede mozaik ve
fresk izlerine de rastlanıyor.
Kayalardan süzülen su,
zamanında içme suyu olarak
kullanılmış, zamane hacılarıysa
bu suyun iyileştirici kuvveti
olduğuna inanıyor. UNESCO
Dünya Mirası Geçici Listesi’ndeki
bu sembolik mekân, aynı
zamanda Türkiye’yle Hollanda’yı
birleştiriyor. Hem de anne sevgisi
ve dindarlık hakkında unutulmuş
bir hikâye aracılığıyla…

Hollanda Eyaleti’nden Kontes

Sophia van Salm Rheineck
(tahmini 1110-1176) İkinci
Haçlı seferi sırasında, kutsal
şehir Kudüs’e gitmek üzere
bir hac yolculuğuna çıktı. Bu
muhtemelen onun kutsal ülkeye
yaptığı ikinci ziyaretti. Dul
Kontes bu ziyaretten en az otuz
yıl önce de kocasıyla birlikte şehre
gelmişti. Fakat ikinci ziyareti
ölümüyle sonuçlandı. 66 yaşında
Kudüs’te hayata gözlerini yumdu
ve bulunduğu yere defnedildi.

Hollanda Eyaleti Kontu olan

oğlu III. Floris annesiyle
vedalaşamadığından, iki oğlunu
yanına alıp annesinin mezarını
ziyaret etmeye karar verdi.
Bu nedenle, Müslümanların
lideri Sultan Selahaddin
Eyyubi’nin hakimiyetindeki
kutsal ülkeyi yeniden ele
geçirmek amacıyla hareket eden
İmparator Frederik Barbarossa
kumandasındaki Üçüncü Haçlı
Seferi’ne katıldı. Konya’nın fethi
sırasındaki cesaretinden ötürü

kendisine üstün başarı ödülü
verildi.
Fakat kader beklenmedik bir
anda cilvesini gösterdi. İmparator
Barbarossa güçlü ordusuyla
Anadolu’nun ortasından
geçerken bir kaza sonucu Göksu
nehrinde boğuldu. Söylentilere
göre, ordunun nehir üzerindeki
köprüden geçişi fazla uzun
sürdüğü için sabırsızlanarak
atıyla nehri aşmaya çalışmış,
fakat kuvvetli akıntı yüzünden
nehirde sürüklenmişti.
Askerleri cansız bedenini sirke
içinde Kudüs’e kadar götürmek
istedi, fakat bu geçici çözüm yolu
başarısızlıkla sonuçlandı.
III. Floris’in 115
Antakya’da
ölümünü
resmeden 1882
tarihli gravür
Barbarossa’nın kemikleri ve Solda III. Floris
kalbi Kudüs’e götürülmek Sağda Roma’daki
üzere alındı, fakat vücudunun Aziz Tecla
Katakombları’nda
geri kalanı Antakya’daki Aziz Aziz Petrus’un
Petrus Kilisesi’ne gömüldü. en erken dönem
fresklerinden biri
Antik kent Haçlılar tarafından
işgal edildi ve kutsal kilise yine
onlar tarafından onarıldı. Bu en
eski kilise sadece imparatorun
mezarı olmadı. III. Floris hiçbir
zaman annesinin mezarını
ziyaret edemedi. Veba salgını
başlamıştı, uzun yolculuk ve
mücadele yüzünden bitkin
düşen Hollanda Eyaleti Kontu,
1 Ağustos 1190 tarihinde
vefat etti. O da Aziz Petrus
Kilisesi’nde defnedildi.
Üçüncü Haçlı Seferi’ne katılan
savaşçıların büyük bölümü
ülkelerine hayal kırıklığı içinde
döndü. Kudüs fethedilemedi,
fakat Sultan Selahaddin Eyyubi
bundan böyle silahsız hacıların
ve tüccarların kutsal şehri
ziyaret etmelerine müsaade etti.
116 Hollanda Büyükelçiliği tarafından basılmıştır. Tasarım
MYRA, İstanbul, Turkiye
makale

Temmuz 2019
ISBN:9789082097146 Ortak Miras Tasarım Danışmanı
Rauf Kösemen
Yayın Yönetmeni
Wolter Braamhorst Koordinasyon
Damla Özlüer
Editoryal Tasarım
TV Culture Yayın Tasarımı
Tülay Demircan, Banu Y. Ocak
Yazar
TV Culture (aksi belirtilmediği takdirde) Kapak Tasarımı
Alper San
Araştırma
Eray Ergeç Sayfa Tasarımı
Wolter Braamhorst Gülderen Rençber Erbaş

Katkıda Bulunanlar Düzelti

Jan Willem Scholten Selcen Aksel
Quirine van der Hoeven
Hollanda Dışişleri Bakanlığı Çeviri
Aylin Gürses
Fotoğraflar
TV Culture Baskı
Wiki Commons İmak Ofset
(aksi belirtilmediği takdirde) www.imakofset.com.tr

Her hakkı saklıdır. Web siteleri

myra.com.tr
Bu yayında yer alan makalelerin ve fotoğrafların tvculture.nl
her hakkı saklıdır. Tümü veya bir parçası minbuza.nl
telif hakkı sahiplerinden izin alınmaksızın
çoğaltılamaz, başka bir formatta kullanılamaz Hollanda Büyükelçiliği
veya yayımlanamaz. www.hollandavesen.nl
Hilal Mahallesi
Tarihî malzemelerin hak sahiplerinin bulunması Turan Güneş Blv
için her türlü çaba gösterilmiştir. Ancak Hollanda Cd. 5
bulunamadığı durumlarda, hak sahiplerinin 06550 Ankara
editörle temasa geçmesi rica edilir.
 ORTAK
MİRAS
TÜRKİYE VE
HOLLANDA

ISSN: 1871-417X
BİR ORTAKLIĞIN
TARİHİ

ASIRLARDIR SÜREN KÖKLÜ

TİCARÎ İLİŞKİLER
ORTAK KÜLTÜREL
ÇALIŞMALAR
UNUTULMUŞ BAĞLANTILAR
MİMARİ VE ARKEOLOJİ
FUTBOL, DENİZALTLARI
VE AZİZLER