7

GEORGI AGRICO

LAE DE NATVRA FOSSI¬

LIVM LIBRI DECEM.

Digitized by Google
 Scriptores, quorum inuentis usus sum. atque ex ipsis hi, qui non extant, ab
alijs ut rerum, de quibus scribunt, autores citantur.

Aelius Lampridius Dionysius Aser Philemon

Aelius Spartianus Dioscorides Philostratus

Aeschylus Empedocles Agrigen¬ Philoxenus

Aetius Amidenus tinus Phocion grammaticus

Albertus Eratosthenes Pindarus

Alexander Aphrodi¬ Euripides Plutarchus

siensis Fabius Pictor Posidonius

Alexander Cornelius Fl. Vopiscus Pselus

Alexander, qui scripsit Galenus Pergamenus Ptolomaeus

res Lyciacas Graecus ignotus qui scri Pytheas

D. Ambrosius psit De admirandis au Quadrigarius
Antiphon ditionibus Satyrus
Apion Plistonices Hermogenes Seneca

Archelaus Herodotus Serapio

Aristeas Proconnesius Hesychius Sex. Pompeius Festus
Aristophanes D. Hieronymus Solinus

Aristoteles Hierocles Sophocles

Asurabas Hippocrates Sotacus

Auerroes Homerus Stephanus

D. Augustinus Horus Strabo
Aulus Gellius lacchus Sudines
Auicenna Ismenias Suetonius

Bocchus Iuba Theognides

C. Plinius Secundus se M. Varro Theophrastus
nior Martialis Theomenes
Cassiodorus Megasthenes Theopompus
Columella Metrodorus Timaeus

Cornelius Celsus Mithridates Valerius Maximus

Cornelius Nepos Mnesias Verrius

Cornelius Tacitus Mutianus Virgilius
Ctesias Nicanor Vitruuius
Diemachus Nicias Xcnocrates

Democritus qui scripsit Oribasius Xenophon

De lapidibus Ouidius Zenothemis
Demostratus Paulus Aegineta Zoroastres.
Diodorus Siculus Pausanias FINIS

Digitized by Google
 167

SO ILLVSTRI SAXONIAE DVCI

ET TVRINGIAE MISENAEQVE PRINCIPI

Mauricio Georgius Agricola S. D.

HILOSOPHIA, quae rerum ortus, causas, na¬

turas persequitur, princeps illustris, perdiffi¬

ciles explicatus habet, & in multas partes est

distributa. nam in ea disputatur de deo rebusque

diuinis: de coelo & sideribus: de elementis: de

causis: de annexis ad eas: de perturbationib.

aeris: de animantibus: de stirpibus: de rebus

subterraneis. omnes autem nationes & gen¬

tes cognitio de deo mirifice sollicitas habuit: sed de dei natura eam

in primis Hebraei, Aegyptij, Graeci susceperunt. Chaldaei uero lon¬

ginqua obseruatione, Graeci multo studio siderum & dimetiendi coe¬
li scientiam consecuti sunt. rursus de elementis, de causis, de his quae

eis annectuntur, maxime disputarunt Graeci. ac ex ipsis Aristoteles

etiam de motibus & mutationibus aeris disseruit. idem animantium

ortus, uictus, figuras persequutus est: Theophrastus stirpium cau¬

sas atque naturas. sed locus de rebus subterraneis, quem nos tracta¬

mus, non minus caeteris late patet. itaque primum earum ortus & cau¬

sas quinque libris scrutati sumus. deinde, quoniam hę ipsae partim ef¬

fluunt ex terra, effodiuntur partim, illarum naturam quatuor libris

persecuti sumus: nunc harum differentias, uires, utilitatis fructum,

quem homini praebent, hisce decem ostendemus. quorum primus

omnium rerum fossilium differentias & genera continet. secundus

est de terris: de succis concretis tertius: quartus item de succis con¬

cretis, & de his lapidibus qui oriuntur ex bitumine, in quo etiam de

succino disputamus. quintus uero complectitur lapides: gemmas

sextus: septimus marmora & saxa. sed octauus est de metallis: no¬

nus de rebus metallicis. decimus, qui idem ultimus, res fossiles mi¬

stas & compositas aperit. etsi uero Graeci in hoc argumenti genere

uersati sunt, tamen nemo de his unus omnium fossilium naturas ex

plicauit. etenim medici & rei rusticae scriptores, qui tamen interie¬
runt maxima ex parte, tantum ea dixerunt de terris, quae ad proposi
tum pertinerent, à quo non erat declinandum. eadem ratione medici

de succis concretis scripserunt. attamen Theophrastus librum edi¬

dit de sale, nitro, alumine. sed nec is extat. de succino autem multi pro¬

diderunt, uerum plerique fabulis simillima. deinde de lapide Demo¬

critus scripsit librum unum, item Aristoteles. scripsit etiam de lapi¬

D 2 dibus

Digitized by Google
168 EPISTOLA

dibus Theophrastus libellum, & de his quae mutantur in lapides, li

bros duos. Scripsit de lapidibus Socrates Rhodius, Xenocrates, Su
dines, Callistratus, Megasthenes, Ismenias, Horus, Satyrus, Arche¬

laus, Bocchus, Nicanor, lacchus, Iuba, Zactalias, Agatharchides

Samius, Thrasyllus Mendesius, Heraclitus Sicyonius, Nicias Ma¬

leotes, Dorotheus Chaldaeus, Theophilus, Dercyllus, Dionysius
Afer, Diogenes, Orpheus, Epiphanius, Didymus Alexandrinus.

sed is de marmoribus tantum scripsit, ut fortassis ex iam dictis aliqui

solum de gemmis. uerum hosce eorum libros omnes, praeter unum

perparuulum Theophrasti, & Orphei quosdam uersus, nec tamen

illos de lapidum scalptura scriptos, desiderari docti habent explora

tum. Theophrastus quidem in eo libello multas lapidum differen¬

tias exponit, & de quibusdam eorum formis docte, ut solet, disserit,

sed de paucis. Orphei uero uersus non sunt eiusmodi qui nos mul¬

tum iuuare possint. tum de metallis idem Theophrastus duos libros

edidit. quorum neuter extat. de metallicis autem iterum medici ea so¬

lum scripserunt, quae ad institutam eorum rationem attinerent. at

res mistas ueteres scriptores satis intellexisse non uidentur. quarum

paucas Theophrastus, aliquas medici persequuti sunt. solus C. Pli¬

nius Secundus hunc locum maiori ex parte in quinque libris ultimis,

& aliqua ex parte in alijs tractauit. qui si tantum studij posuisset in

his rebus, quarum multae, opinor, tum Romam afferebantur, cogno

scendis, quantum in passim tanquam flosculis carpendis & undique

colligendis ex autorum libris collocauit, unus esse poterat pro mul

tis scriptoribus. quia uero aliquas cognitas non habuit, nec aduer¬

tit interdum unam rem duobus uel pluribus uocabulis diuersos scri¬

ptores nominare: interdum contra res duas uel plures uno uocabu¬
lo, accidit ei ut ex una eademque re duas, aut tres, aut plures faceret,
& ex duabus aut tribus unam. de quibus omnibus fusius disputabi

mus in commentarijs, quibus explicabimus eos utriusque linguae scri¬

ptorum locos difficiles, in quibus tractant subterranea. quanquam

autem ita se res habet, tamen Plinius magna cum diligentia de mul¬

tis ipse scripsit, multas aliorum explicationes illustres ab interitu con¬

seruauit: multas res appellauit suis nominibus Graecis & Latinis:

quibus ni extaret ille, careremus. itaque nonnunquam eius explanatio¬

nibus perpolitis utar, aliquando eius uerbis. nam ut ipsi licuit sua ex

multis scriptoribus colligere, ita mihi licebit, quoties opus esse uide

bitur, & quoties res, cuius naturam explico, maiorem copiam scri¬

bendi non suppeditabit, ex eo quaedam excerpere. quo sanè modo

nonnullae res obscurae nostra explicatione poterunt illuminari, disie¬

ctae uel

Digitized by Google
 NVNCVPATORIA 169

ctae uel confusae in ordinem adduci. atque ut ille confitetur aperte &

ingenue de his per quos profecit, ita etiam ego nominatim hic pro¬

fero eos quos sum secutus. Sed cum nostrae uenae non gignant om¬

nis generis res fossiles, eas quae nobis desunt non modo à Germa¬

niae regionibus quae ijs abundant, uerum ab omnibus fermè Euro¬

pae, à quibusdam Asiae & Africae, apportandas curaui. in quibus ne

gocijs conficiendis mihi & docti homines, & mercatores, & metal¬
lici operam nauarunt. quocirca ad quanque rem fossilem regiones in

quibus quondam nata sit, aut nunc nascitur, soleo adijcere. aliae enim

ferunt terras insignes, aliae succos concretos, quaedam lapides, gem

mas quaedam, alię marmora, aliae metalla. ac quoniam earum rerum

partim carent nominibus, quod de eis nihil scripserunt ueteres, ne¬

cessarium fuit, ut ipsis noua ponerem nomina: & quidem saepius

Graeca, quòd Latina tam apta poni non possent. Hos uero libros ut

etiam tibi, princeps optime, dedicem, partim me impellunt magna

beneficia, quae apud me collocasti, quorum nunquam immemor sum

futurus: partim amplitudo nominis tui & dignitatis splendor, qui

tantus est, ut scripta mea ab eo maiorem lucem accipere, quàm illi af¬
ferre possint. etenim si consideramus genus, uidemus te ex ea prin¬

cipum familia ortum, quae stirpis ac gentilitatis uetustate totius Ger

maniae prima est, nobilitate facile secunda. si fortunae munera, diui¬

tijs affluere, opes habere magnas & firmas. si bona corporis, ualen¬

tem esse, forma liberali, statura apposita ad principis dignitatem. si

uim ingenij, omnia agere consilio summo, animo uirili, ardenti stu¬

dio. hinc tua facta sunt illustria & gloriosa, quae Ferdinandus rex ef¬
fert laudibus, & Carolus inuictissimus imperator probat maxime:

quae non modo Germani, sed etiam caeterae nationes uehementer ad¬

mirantur. quinetiam hi libri, quoniam in ipsis inter caeteros locos tra¬

ctamus eum, qui est de metallis, recte tibi dedicantur, cuius regiones

scatent metallis: Misena quidem argento, plumbo candido, aere, fer

ro: Turingia ad Sangerhusam, aere. quàm autem fertilis argenti sit

Misena, ut nunc nihil dicam de reliquis metallis, uel ex eo potest in¬

telligi, quòd ante trecentos annos solae uenae Fribergenses Henrico

principi, qui primus ad Misenam Turingiam adiunxit, tantam hu¬

ius metalli copiam largitae sint, quanta tum, ut annales loquuntur,

sufficeret empturo Boemiae regnum. itaque ille satis grandem arbo¬

rem ex argento factam statuit prope Northusam Turingiae oppi¬

dum, non ut sub ea, sicut Xerxes quondam sub aurea platano sede¬

ret, sed ut eius folijs, quorum pars erat aurea, pars argentea, omnis or¬
dinis nobiles, qui descendissent in equestre certamen, & decertassent

p 3 feliciter

Digitized byGoogl
feliciter, donaret: aureis eos qui alios de equis excussissent: argenteis

eos qui nec ipsi ex equis cecidissent, nec alios de eis excussissent. at

neutris eos qui ex equis cecidissent. sed praeter Fribergum in Misena

Gairum annis C. & L. amplius fertile fuit argenti: Snebergum cir¬

citer LXXXIIII. Annebergum quinquaginta tres: Mariebergum,

sedecim. quae metalla, atque etiam uallis loachimica & Aberthamum

sunt ad radices Suditorum montium. qui soli nostris temporibus ar¬

genti puri, & quod non indiget artis excoquendi, copiam suppedi¬
tant. etenim Melibocus Lauterbergi paucum gignit. nec multum

lurassus Galliae mons ad leporum uallem. igitur nemo est qui haec

singula prudenti synceroque iudicio expendens, non uideat tuae uir¬

tutis, fortunae, dignitatis splendore & fulgore collucere & il¬

lustrari meas lucubrationes. Vale princeps illu¬

stris. Kempnicij Idib. Feb. Anno
M. D. XLVI.

Digitized by Google
 C

GECRGII AGRICC

LAE DE NATVRA FOSSILIUM,

LIBER PRIMVS.

ES FOSSILES inter se multum differunt,

colore, facilitate translucida, fulgore, nito¬

re, sapore, odore his quae situm partium de
clarant, qualitatibus à ui natu ali, uel imbe

cillitate nominatis, figura, forma. at ortus

uarietate non differunt, quae non modo ma

gna existit in animantibus, sed etiam in stir¬

pibus. nec, ut eaedem, loco in quo uitam de
gunt, sunt disiunctae: quòd & careant uita,
& omnes praeter admodum paucas, reperiantur in terra. nec dissimi

litudinem habent in moribus & actionibus, quas solis animantibus

naturam uidemus dedisse. ac uero etiam tanta differentia non est in

partibus fossilium, quanta in membris animalium & partibus stir¬

pium. primum enim fossilia nullas habent dissimiles partes, ex simi¬
lium compositione factas. nam quod fossile compositum appellamus,
id ex diuersis simplicium formis natura componit, non ex dissimili¬

bus partibus coagmentat. quas uero nos similes partes uocamus,

Graeci ὁμοιομορiν solent nominare: quas dissimiles ijdem ἀνομοιομόρu.

deinde multa fossilia ex singulis, perpauca ex pluribus similibus par

tibus constant. etenim unaquaeque rubricae pars est rubrica, unaquaeque

aluminis pars alumen, unaquaeque amianti pars amiantus, unaquaeque

auri pars aurum. omninoque omnes species terrae, succi concreti, lapi
dis, metalli, ex singulis id genus partibus fiunt. exceptis quibusdam

lapidibus, quibus duae pluresue sunt istiusmodi partes. quales sunt

maculis affecti, uenis distincti, splendore stellarum decorati. hi denique

qui uarijs coloribus multarum rerum effigies exprimunt. Igitur ab

his quae fossilibus accidunt, habemus necesse cognitionem accipere

differentiarum, & cognoscere eorum naturas. Sed fossilium color, sa¬

por, odor, qualitates quae tactu percipi possunt, magis sunt notae,

quòd magis sub sensus cadant, quam uires & imbecillitas. nam harum
pleraeque in uulgus ignotae sunt, rerum peritis duntaxat coonitae. uer
bi gratia: ex silicum generibus, mutuo eorum & ferri conflictu, ignem

elici posse uulgus nouit. at metallici, & rerum naturae periti non mo

do id norunt, sed alium praeterea igni liquescere, alium dissilire ma¬

gnetem etiam ferrum ad se allicere & trahere multis perspicuum est:

P 4 paucis

Digitized byGoogle
172 DE NATVRA

paucis, uim eius, si acri aliquo succo fuerit oblitus, debilitari & fran¬

gi. A colore autem orsus fossilium differentias primo generatim

exponam: deinde sigillatim persequar cuiusque formae naturam. mul¬
tum uero inter se differunt in colore. nam creta, alumen, amiantus,

Arabicus plerunque sunt alba: Parium marmor, crystallus, argentum,

argentum uiuum, plumbum candidum, aliaque plura semper. pnigitis

uero, sory, morion, marmor Luculleum, nigra. Eretria altera & Me¬

lia terra, cinereae. caerulea sapphirus & cyanus, atque ipsum caeruleum.

at chrysocolla & smaragdus semper uirent, creta interdum, itemque

atramentum sutorium. Lutea est Ochra: aurum flauum. rubet quod
dam terrae genus, atque ex eo nomen inuenit: rubet sarda: rubet carbun

culus. rufus autem color est sandaracae: amethysto, purpureus. uerum

in his omnibus fossilib. sunt magnae dissimilitudines colorum. exem¬

pli causa: in uiridium numero smaragdus ualde uiret, minus creta,

chrysocolla est inter haec duo media. Tum quaedam fossilia suum ha¬
bent colorem, ut plumbum nigrum, & aes optimum. etenim plum¬

bum magis est proprij coloris quam nigrum uel fuscum: & aes magis sui

coloris quam rufum uel rubrum. quaedam uero aliorum imitantur colo

rem. & multa quidem metallorum: auri enim, auripigmentum & am¬

mochrysos: argenti, aspilates altera: aeris, chalcitis: aeris Corinthij, al

terum balanitae genus: plumbi nigri, lapis plumbarius: ferri, Idaei da

ctyli, & basaltes. nonnullis animalium colorem uidemus insidere. quo¬

modo icterias gemma similis est aui luteae. alijs aliarum rerum: sic hae¬
matites sanguinis colorem exprimit: prasius, porri: aspilates altera,
ignis. Satis de uno fossilium colore. multa duos etiam mistos aut se¬

paratos colores habent. primum autem eorum quibus duo misti, alia
sunt ex caeruleo candida, ut iaspis, quam boream nominant: alia ex

uiridi caerulea, sicut Armenium: quaedam ex candido rufa, uelut aphro

disiacę: partim è fuluo candicant, ut Xanthos: partim è nigro rubent,

sicuti tertia batrachitae species: quaedam cum nigra sint ad purpuram

declinant, uelut Alabandicus lapis. Sed plura duos separatos colo¬

res habent: & quidem candidum & nigrum lapis ex cuius parte po

tissimum candida, nostris temporibus fiunt gemmae, quae omnium

maxime ad ectypas scalpturas aptantur. natura enim totum eius la¬

pidis corpus uicissitudine quadam nigroris & candoris ornauit. apsy

cton uero nigram distinguunt uenae rubentes. contra Nasamonites

cum sit sanguinis colore, nigris uenis est decora. uenae autem quae spe

ciem prae se ferunt sanguinis, intextae quodammodo sunt heliotropij

corpore, quod est porri colore. at in caerulea sapphiro aurea puncta

collucent. Quinetiam quaedam fossilia tres separatos habent colo

res

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. I 173

res. nam lapides ex quorum arenis uitrum conficitur, modo sunt al¬

bi, rubri, lutei: modo albi, cinerei, nigri: nunc uero albi, uirides, caerum

lei. & per album Aegyptillae corpus duae uenae permeant, altera ni¬

gra, altera sardę instar rubra. id lacchus scriptum reliquit. Eupetalos

denique & orca quatuor habent colores: eupetalos caeruleum, ignis,

minij, mali: orca nigrum, fuluum, uiridem, candidum. hexacontali¬

thos & panchros, etiam plures: atque hi ipsi lapides nomina ex ea ua¬

rietate duxerunt. diuersi autem colores si uni lapidi insident, non ua

riant speciem: si caeteris fossilibus, eam plerunque mutant. postremo

nonnullae res fossiles, non aliter ac collum uel gallinae Numidicae ef¬

feruescentis iracundia, uel pauonis aut columbae in sole apricantis,

uersicolores sunt, ut paederotum genera. ea enim ad inclinationes mu

tant colores. Iam etsi fossilium quaedam sunt translucida, tamen eo¬
rum pars maxima non pellucet. nam nulla terrae species, metalli nul¬
la, nulla saxi. ex tanto etiam mistorum numero unum argentum ru¬

de coloris rubri translucet: nec tamen semper. atque in marmorum ge

nere solus phengites totus, paucorum aliqua pars. in lapidibus deni

que proprie dictis tantummodo pellucet specularis, magnetis ex te¬

nuibus crustis constans, gypsum. sed id reliquis duobus rarius. at in

succis quatuor sunt qui saepius pellucent, salem dico, nitrum, alumen,

atramentum sutorium: in gemmis plurimae. succinum quoque non ra¬

ro est translucidum. Sed è gemmis quae pellucent, aliae ad inclinatio

nes uariant colorem, ut eristalis: etenim cum candida sit, ad inclina¬

tionem rubescit. aliae ad inclinationes magis aut minus lucidae sunt,

sicuti smaragdus Carchedonius. tum gemmę quae aciem recipiunt,

maxime globosae, & quae oculi figura extuberant, quà solis lumine il¬

Iustrantur, candidae uidentur esse: quà refulgent, eundem quem reli¬

quum corpus habent colorem: sed magis lucidum. earum uero aliquae
refulgent acrius, languidius aliae, partim lucidius, partim obscurius.

inprimis autem in carbunculis hae differentiae obseruari animaduer

tique possunt. At nitor inest in fossilibus omnium generum. utque è mul¬

tis pauca dicam, nitet inter terras creta argentaria: inter succos con¬

cretos qui translucent, omnes: inter lapides item qui pellucent, om¬
nes: omnes gemmae: inter metalla plerunque quę pura effodi uidemus.

sed totum nitet corpus gemmarum plurimarum, item magnetis &

eius quod armatura à nostris uocatur. nonnullae uero res fossiles to¬

tae non nitent, sed habent micas quasdam quae earum corpore inter

nitent: sicut auri similes misy: argenti, creta argentaria. Sed sunt etiam
lapides ad quos ueri auri tenuissimae bracteae adhaerent, aut etiam ar¬

genti, aeris, et aliorum metallorum. quin ex nitentium genere aliqua

etiam

Digitized by Google
174 DE NATVRA

etiam imagines rerum reddunt, ut smaragdus, carbunculus in Or¬

chomeno Arcadiae inuentus, cepites, cepionides, hephaestites. atque

omnes lapides duri si politi fuerint. Obsidianus uero lapis, qui idem

gagates dicitur, pro imagine umbram reddit. quae quanquam ita se ha¬
cent, tamen nitorem uidemus multo saepius ab arte, quam à natura pro
ficisci. quae ars polit marmora, gemmas, metalla. terrae quoque gluti¬

nosae attritu unguium fiunt nitidae. Hactenus de colore fossilium,

de facilitate translucida, de fulgore, de nitore: nunc abeo ad saporem.

Itaque fossilium alia sunt dulcia, ut melitites & galactites: alia pinguia,
sicuti terra Samia & marga: quaedam amara, ueluti nitrum: partim

salsa, cuiusmodi est sal fossilis: partim acria, quod genus est Assius la

pis & spodos in fodinis nata: quaedam astringunt, ut non raro rubri¬
ca: aliqua sunt acida, sicut terrae, quae succum acidum combiberunt.

nonnulla insuper inueniuntur, quae mistum habent saporem, ut atra¬

mentum sutorium, eique cognata: etenim praeterquam quod astringunt,

gustatum acrimonia quadam commouent. succos autem concretos ad

linguam admotos, gustatus sentit: in primis uero salem, nitrum, alu

men, atramentum sutorium, eique cognata. item terras, quae hos ipsos

succos combiberunt: atque etiam lapides. ad haec terras astringentes

mox lingua deprehendit. reliquae uero terrae, imo potius omnes, si

inijciantur in uas aliquod, & aqua dulci affusa subigantur manu, suum
ei dant atque impertiunt saporem, quae aqua quamprimum fuerit cola¬

ta, gustu exploranda. tali enim sapore linguam imbuit, quali terrae

cum ea permistae, fuerint praeditae. at ex lapidibus quidam reddunt

succum, cum coti atteruntur, ut haematites & schistos: quidam non

reddunt, ut gemmae & lapides qui igni liquescunt. Sed quem quodque
metallum habeat saporem, liquor quodammodo indicat, cum aliquan

diu steterit in uase facto ex metallo: nam in eum se induit metalli sa¬

por. est autem aeris uehementer ingratus atque amarus: deinde ferri:
post plumbi candidi: minus uero aliorum metallorum. Sequitur
odor, quem quidem ex sese suapte ui & natura emittunt, sory certe

tam tetrum, ut mox olfacienti moueat nausam. ex quibusdam elici¬

tur ferri lapidumue conflictu. quo sanè modo marmor Hildeshei¬

mium olet cornu uirus usti. nuper uero Mariebergi, cum argentaria

uena putei, cui nomen diui Fabianus & Sebastianus, intus in fodi¬

na excinderetur, aut extracta plagas acciperet, odorem emisit, quam

ullum aroma gratiorem. qua de causa Henrico Saxonum principi,

qui tum aderat, libuit exclamare: hic est Calecutum Indię. nam ex eo

oppido ad nos aromata afferuntur. ex quibusdam odor tum afflatur,

cum teruntur in mortario, sic sandaraca olet sulfur: ex alijs cum cre¬

mantur

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. 175

mantur, quomodo eadem sandaraca iterum sulfur olet: succinum ferè

myrrham: gagates bitumen. camphora uero acre quiddam expirat: eius

autem acrimoniam ignis qui eam coxit, nam sublata est in opercu¬

lum, uidetur auxisse. lapides uero qui ex bitumine non constant, in

ignem coniecti ferè olent grauiter: itemque terrae. at ex metallis aurum,

cum sentit ignes, odorem ex se emittit dulcem, sed qui uix sensu per

cipi possit: argentum, subfoetidum: aes & ferrum magis foetidum: he¬
betem plumbi genera. ex mistis autem multa olent bitumen, multa

sulfur: cadmia uero fossilis quaedam allium. at geodes Misenus & Ber

ningeri lapis, non ipsi olent uiolam, ut nęc Aldenbergij saxi fragmen

ta, sed muscus qui eis adhaerescit. Iam rerum fossilium calor & fri¬

gus, humor & siccitas ita se habent. pleraeque omnes homini qui eas
leuiter tetigerit, frigidae uidentur esse: sed ex eis multae corpus ca¬

lefaciunt, si diu ad ipsum adhaeserint. quaedam etiam re ipsa sunt ca¬

lidae. quas calefacit ignis, qui grassatur in terra: quod genus permul¬

tae reperiuntur in locis ardentibus. quin eas mitis quidam calor sub

terraneus calefacit interdum. ut nuper in ualle loachimica partim ue

nam, cui nomen est stella: & aliquot annis ante Annebergi uenam,
quae obliqua nominatur. Sed mitis huius caloris qui in fossilibus in

est appulsus, quòd non sint nimij fossores intus in cuniculis uel in

puteis plerunque non sentiunt. at quàm primum in aerem proferun¬

tur, is glebarum tactus est, ut manus in eas immissas, non calefaciant

solum, sed ipsis etiam breui tempore dolorem inurant. lapides autem

durissimi quique, ut natura frigidi sint, mutuo attritu conflictuque con

calescunt. similiter se habent metalla. Sed fossilia quanquam per se

sunt sicca: tamen non raro partes eorum summae madefiunt liquori

bus: terrae uero interdum totae, itemque succi quidam concreti perma¬
descunt. Iam reliquis qualitatibus quae percipiuntur tactu, & his quae
situm partium declarant: atque qualitatibus à ui & imbecillitate nomina

tis, plus etiam res fossiles differunt: pinguitudine scilicet & macritu

dine: spissitudine & raritate: duricia & mollitudine: asperitate & lae¬

uore: grauitate & leuitate multisque alijs. primum autem rerum fossi¬

lium quaedam sunt pingues, ut marga, sulfur, gagates: quaedam ma¬

crae, ut ochra, sal, arenarium saxum, lapides ferè omnes. nam multo

plures macrae sunt, quam pingues, sed ex pinguibus aliquae totae sunt

pingues: uerbi causa: sulfur, bitumen, succinum, gagates: aliquae par

tim, ut spinus, et alia permulta, quae in mistorum numero reponam.

deinde etsi maxima fossilium pars est spissa: tamen nonnulla sunt ra

ra, exempli causa, creta, qua pictores utuntur, pumices, tofi. horum

enim partes ut illorum non sunt omnibus locis coniunctae continua

Digitized by Google
 DE NATVRA

taeque, sed eis multus aer interiectus est. tum dura sunt fossilium pluri
ma, sed maxime lapides & metalla. mollia uero spodos, Assij lapidis
flos, terrae etiam aquis madidae. sed asper est smyris, aspera Melia ter

ra, aspera terra, quam tripelam uocant: his enim partes prominent.

laeues uero sunt ex gemmis multae, item non raro metalla pura, uel

etiam rudia, quibus partes sunt aequabiles. graues denique sunt ple¬

raeque omnes: sed leues gagates, ebenum fossile, pumices, tosi. quae au
tem res fossilis habet foramina quae fugiunt aciem, ea aeris multi est

particeps, qui in toto eius corpore inest, cum terra & aqua permistus:
quae uero foraminum, quae sensum oculorum non effugiunt, est ple
na, 7ολύκφνος Graece uocatur, Latine fistulosa, in ipsis aerem conti

net. Permultum uero iam dicta omnia differunt intentione & remissio¬

ne. exempli causa: succinum est gagate pinguius, saxum arenarium

macrius ochra. quinetiam intermedium quiddam est inter pingue &

macrum. quod non latuit rei rusticae scriptores. dicunt enim ex ter¬

ris aliam esse pinguem, aliam exilem, mediocrem aliam. eodem mo¬

do caetera differunt, & in ipsis mediocre reperiri potest. Nunc dicam

quomodo res fossiles differant reliquis qualitatibus, à ui uel imbecil

litate nominatis: quib. aptae sunt, aut non sunt, ad aliquid patiendum fa

ciendumue. itaque earumm quaedam liquescunt humore: ut terrae, sal, nitrum,

alumen, atramentum sutorium eique cognata. quaedam igni: sicuti lapides

quos Graeci τηκόύς iccirco dicunt, metallici nostri, si uerbum è uer

bo Germanico exprimere liceret, fluores, quorum non pauci gem¬

mis sunt simillimi. item gemmae ipsae translucentes igni liquescunt,

ac uero etiam silices, lapides, è quorum arenis uitrum conficitur, me

talla, mista admodum multa. Sed utroque partim cito liquescunt, par

tim tarde. terrae quae molles, rarae, macrae sunt, cito humore lique¬
scunt: contrà, quae durae, spissae, pingues, tarde. similiter sal, nitrum,

alumen, atramentum sutorium. attamen sal facticius, item nitrum,

alumen, atramentum sutorium plerunque cito liquescunt: salis flos &

spuma nitri semper. Sed ea omnia non effodiuntur ex terra. eadem ra

tione facile igni liquescunt plumbi genera, difficilius reliqua metal¬

la, difficillime ferrum, similiter lapides gemmis simillimi citius, tar¬

dius gemmae liquescunt. quę uero liquescunt humore, ferè igni non

liquescunt, sed aut comburuntur, aut rediguntur ad puluerem, ut pau

lo post dicam. contrà quae igni liquescunt, non liquescunt humore.

tum res fossiles quaedam humore mollescunt: ut terrae, lapides qui¬

dam, sulfur. quaedam igni, ut ferrum, aes. quae uero molliuntur igni,

μαλακτα recte Graecis dicuntur: nam duci possunt, ut quorum super¬

ficies partim uno ictu dilatetur simul & in profundum transferatur.

at quae

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. 177

at quae humore molliuntur, quanquam fiunt mollia, tamen μαλακτα

non nominantur: nec enim ita, ut neruus, ut membrana, ut lorum di

latari & in longum duci possunt, ut non rumpantur. Sed harum etiam

partim cito molliuntur, ut terrae: partim tarde ueluti lapides duri. mol¬
lescunt tamen omnes qui non liquescunt igni. nam marmoris durissi

mi partem inuenimus intra terram aquis mollitam, cum reliquo eius

corpori sua maneret duricia. deinde rerum fossilium aliae humectan

tur, ut terrae, sulfur: aliae non humectantur, sicuti metalla, gemmae trans¬
lucentes. sed hae tantum humectantur, quae aquis aspersae mollescunt:

sal, nitrum, alumen, atramentum sutorium, quoniam non mollescunt

aquis aspersae, non humectantur, sed tantummodo liquescunt. Cum

autem omnia fossilia constent ex terra & aqua, quae aqua liquescunt
aut molliuntur, magis participes sunt terrae, quae igni, aquae. at fossi
lium aliquae sunt lentae & glutinosae, ut molle bitumen. eius enim par¬

tes ita inter se cohaerescunt, ut cum distrahuntur, non facile disrum¬

pantur. Similiter uero terra pinguis, quae permaduit aquis est gluti¬
nosa: & ut ait Poeta,

Picis in morem ad digitos lentescit habendo.

Contra quaedam illisae humo facile dissipantur, Jαθuρà Graeci uo¬

cant, ut terrae macrae, item aquis madidae, quarum plures reperiun¬

tur in metallis. fossilium uero pauca sunt flexibilia. etenim amiantus

solum qui netur & texitur, atque metalla rudia pura, quae natura in uir

gularum figuram formauit: ea enim si directa fuerint nata, non raro

sequuntur quocunque torqueas: sin curua & torta, dirigi possunt. reli
qua fossilia nec flecti, nec in rectum duci possunt. res praeterea fossi¬
les pleraeque omnes sunt friabiles, id est in plures partes possunt diui

di percussae, aut in mortario tritae: perpaucę uero sunt fragiles, id est

in duas partes diuidi possunt, ut magnetis lapis, qui ex crustis con¬

stat. quaedam etiam crassa sunt, ut bitumen, lapides, metalla. quaedam

tenuia ut spodos in fodinis orta, ut Assij lapidis flos, ut interdum me¬

lanteria & nigra quasi quaedam lanugo, ex qua argentum uiuum con¬

ficitur. crassa uero dicimus, quorum partes, quod multum inter se co¬

haerent, sunt magnae: contra tenuia, quorum partes, quod uehemen

ter non cohaerent, sunt paruae. igitur lenta & dura, quoniam magnas
habent partes, sunt crassa: quae facile dissipantur & mollia sunt, quo

niam paruas, tenuia. ad haec in quasdam res fossiles imprimi potest,

ut in terras quae sunt pingues, rarae, molles, aut aquis madidae, in bi¬
tumen, in plumbum. eae uero partim sunt molles, sicuti terrae & bi¬

tumen: partim durae, uelut aes, argentum. at in lapides & alia multa im

primi non potest. tum ex his in quas imprimi potest, quae molles sunt,
q quia

Digitized byGoogle
178 DE NATVRA

quia in eas manus non solum malleus imprimit, in uarias figuras for¬
mari possunt: quae durae, fundi. aes tamen & fundi & malleo potest

formari. Sed in quas res fossiles non potest imprimi, earum aliae fer¬

ro tractari queunt, ut qui lapides proprio nomine uocantur, ut mar

mora, ut saxa pleraque omnia. aliae non queunt, ut silices, & omnes fe

rè gemmae translucentes. quae ferro tractari queunt, hae omnes scal¬

pi possunt: aliquae uero etiam tornari, sicut in Misena marmor Zebli¬

cium, in Italia lapis Comensis. illud enim tornatur in pocula, hic in

uasa coquendis cibis, inquit Plinius, utilia. quin aliquae serra secan¬

tur, ut tofus Venetianus. aliquae cuneis diuiduntur, ut saxa & mar¬

mora. quae autem ferro tractari non queunt, earum quaedam uulne¬
ratae dissiliunt, ueluti silices: quaedam uix uulnerantur, sicuti schisti

nodus & basaltes: quaedam omnino non accipiunt uulnus, ut ada¬

mas. sed gemmarum partim sentiunt limam, ut Topazius: partim non

sentiunt, ut sapphirus & carbunculus. omnes autem scalpi possunt

puluere smiridis: excepto adamante, qui non nisi proprijs fragmen

tis potest scalpi. uerum de his satis. tum quaedam res fossiles compri

mi possunt, ut spodos quae sub terra gignitur, & nigrum quiddam la¬
nugini simile. ex quo interdum argentum, interdum argentum uiuum

excoquitur. quaedam non possunt comprimi. ut qui lapides commu¬

ni uocabulo appellantur, gemmae, marmora, saxa, metalla. nonnullae

etiam densari possunt, ut terrae, quae pingues, rarae, molles sunt: com¬

pressae enim in se coeunt, et ita compressae manent. dein aliquae pos¬

sunt trahi, id est eorum eminentia uersus id quod obtinet mouendi
uim, potest porrigi. ut terrae pingues, humore madidae, ut bitumen.

quaedam trahi non possunt, ut quae dura sunt aut macra, aut sicca. aliae

praeterea duci possunt, quod genus sunt aurum, argentum, aes: aliae
non possunt, cuiusmodi lapidum genera. in quaedam imprimitur, &
eadem duci possunt, ut aurum, argentum, aes. quaedam comprimi et
duci possunt, ut bitumen. nonnullae sunt fissiles, ut lapis specularis,

ut magnetis, qui ex crustis constat. eorum enim foramina in longum

porrecta sunt, non in latum. nonnullae fissae sunt, ut argentum rude,

purum, capillis simile, atque alumen. permultae uero findi non possunt,
ut alij lapides, metalla. quaedam accensa ardent, sicuti sulfur, bitumen,

gagates. quaedam non ardent, ueluti metalla, lapides, terrae. ex his ue¬
ro quae ardent, aliquae totae comburuntur, ut sulfur & bitumen: ali¬

quae partim, ut spinus. omnes autem res fossiles quae ardent, quia pin¬
gues sunt, fuliginem emittunt. ea uero nascitur ex copioso halitu &
uapore, quos res pingues simul expirant. at quae non ardent, earum
partim igni accenduntur, ut metalla: quauae omnia comburi possunt,
excepto

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. I 179

excepto auro. partim liquescunt, ut lapides gemmis simillimi, & gem

mae: partim in puluerem rediguntur, ut terrae & lapides qui humo¬

re molliuntur. sed igni modico non liquescunt multae gemmae, ali¬

qui lapides durescunt, cuiusmodi est lapis in Siphno & in tractu Co¬

mensi. ex quibusdam ignis elici potest, ut ex pyrite, ex molari, ex sili¬

ce, ex crystallo, quid multa? ex durissimis quibusque. similiter aliqua

saxa sole & aëre durescunt: aliqua contrà mollescunt, & pluuijs ma

defacta dissipantur. aliae res fossiles in acetum coniectae mouentur,

ut astroites gemma, quam à uictoria nostri appellant, ut non raro tro

chites. aliae in aquam positae bullas agunt, ut quaedam terrarum ge¬

nera. nonnullae in aquis integrae innatant, comminutae merguntur, si¬

cuti pumex & lapis Thyreus, & lateres facti è terra pumicosa. quae¬

dam succum reddunt, cum coti atteruntur, ut galactites, ut schistos,

ut haematites. sed dulcem galactites, eum qui astringit schistos atque

haematites. galactites uero candidum, schistos non raro croceum, hae

matites plerunque sanguineum. aliquae tingunt metalla, ut cadmia &

magnetis, aes. etenim si cadmia ad aes additur, orichalcum fit: sin ma¬

gnetis, aes candidum. aliae quibusuis rebus colores suos largiuntur,

ut quaedam terrarum & lapidum genera. nam creta candida lineas

candidas ducit: uiridis, quam Theodosion appellant, uirides: pnigi

tis, nigras. argentum quoque nigras ducit in ligno, cum ipsum sit candi

dum. altera uero Eretria, si ad aes atteritur, uiolae accipit colorem. aliae

denique acuunt ferrum, ut cos, ut saxum arenarium. magnes uero idem

ad se allicit: contraque theamedes abigit. at succinum & gagates tra¬

hunt ad se paleas, pilos, festucas. sed ex his ultimis quaedam faciendi

uim obtinent, ut magnes: quaedam non tantum faciendi, uerum acci

piendi etiam. etenim cos, quia ferrum acuit, aliquid facit: quia, dum
id agit, nonnihil de corpore suo deperdit, aliquid patitur: similiter

creta, quoniam res tingit colore, agit: quoniam consumitur usu, pati¬
tur. idem alijs nonnullis contingit. at res fossiles quae aut remedia sunt

corpori, aut id affligunt in cibis uel potionibus datae, quanquam patiun¬

tur etiam ipsae, faciendi uim insignem habent. Sed quae remedia sunt

corpori, medentur ei partim proprietate totius essentiae: partim qua

litate aliqua effectrice sanitatis. quae proprietate ualent, earum quae¬

dam repugnant uenenis: quaedam morbos sanant. quibus natura de¬

dit uires ad resistendum uenenis, earum aliae corpora, quae pestilentia

sunt affecta curant, ut smaragdus, sigillum Lemnium, gleba Arme¬

nia. aliae singulari ueneno medentur, sicuti scorpionum ictibus gem¬

ma sapphirus pota, fulfur plagae illitum: fungis comestis nitrum po

tum, similiter atramentum sutorium. aliae pluribus aduersantur uene¬

q 2 nis, ut

Digitized byGoogle
180 DE NATVRA

nis, ut sal morsibus uiperae, cerastae, crocodili: ictibus scorpionum &

uesparum: contagioni scolopendrae. his autem emplastri modo im¬

ponitur. sed potum opio & fungis resistit. at quae morbos proprie¬
tate sanant, eorum quaedam sistunt sanguinis per ora uenarum pro¬

fusionem, ut hieracites. aliae os uentriculi, si ad id fuerint appositae, cor

roborant: uelut iaspis. partim ad sinistrum mulieris brachium alliga

tae foetum, ne excidat ex utero, conseruant & continent, ut aetites. par

tim ad femora praegnantis alligatae pariendi celeritatem incitant, ut

idem aetites & iaspis. aliquę crassa ducunt, quod genus est magnes.

aliquae uomitum cieunt, quod genus chrysocolla, armenium, atramen

tum sutorium. de proprietate satis: nunc de qualitate dicam. omnes

res fossiles exiccant. Sed earum praeterea aliae calefaciunt corpus, cu

iusmodi alumen, atramentum sutorium, chalcitis, misy, sory, melante¬

ria. aliae refrigerant, cuiusmodi terra Eretria, lapis plumbarius, stibi.

quod uero ad secundas uires pertinet, fossilium quaedam molliunt
quae dura sunt, ut gagates: quaedam contra dura faciunt quae mollia

sunt, ut lapis plumbarius & stibi. partim foramina quae oculorum ef¬
fugiunt obtutum reserant, partim claudunt. reserat nitrum, spuma

nitri, aphronitrum: claudit samius aster, & omnis terra glutinosa. alia

ea quae coierunt in aliqua corporis parte discutiunt, ut pyrites, ut mo

laris, ut bitumen. aliqua cicatricem inducunt, sicuti chalcitis, misy, alu¬
men fissum. aliqua carnem supercrescentem minuunt, καθαερετικὰ
Graeci uocant, ut Assiae petrae flos & aerugo, atque etiam si corpus fue

rit molle chalcitis & misy. alia putrefaciunt, σηπτικὰ Graeci nomi¬
nant, ut spodos quaedam, in fodinis orta, ut auripigmentum, ut sanda

raca, ut chrysocolla. Quinetiam ex fossilibus aliqua diuersis sunt ui¬

ribus praedita, ut Cimolia, ut sal. etenim Cimolia & reprimit & discu¬
tit, sal abstergit & astringit. aliqua uires habent easdem, ut chrysocol
la & Armenium, auripigmentu & sandaraca, hęmatites & schistos:

atque etiam haec quinque, atramentum sutorium, chalcitis, misy, sory, me

lanteria. Sed ex his chrysocolla uim faciendi maiorem obtinet quam Ar

menium: auripigmentu quàm sandaraca: haematites quam schistos: atra

mentum sutorium quam reliqua, quae cum eo habent cognationem. at

non paucae res fossiles per cibos uel potiones corporibus saepius aut

copiosius insertae, uel ea affligunt, uel animantibus mortem afferunt.

earum autem quaedam uehementer erodunt, ut spodos quaedam in

fodinis nata, cadmia, chrysocolla: quaedam obturant uiscera, ut gy¬

psum, ut lapis specularis. Sed de his satis. nam de uiribus quas ma

gi Persarum tribuunt lapidibus & gemmis, nihil dicam. etenim ipsis
& Arabibus, qui eos in hac opinionis uanitate leuitateque sequuntur,

fidem

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB.I 181

fidem abrogare conuenit grauitati eorum, qui rerum naturas causasque

persequuntur: ut aliàs uberius explicabo. Iam uero fossilium generi

uarias figuras et formas dedit natura: terris exceptis, quarum glebae

aut incerta figura sunt: aut plana tabularumque simili, ut eius, quae Sa

mius aster uocatur. reliquarum autem rerum fossilium aliae sunt rotundae

globi instar, sed modo absoluti, ut thyites qui inter Syenen & Phi¬
las inuenitur: modo compressi, nunc uero aliquid habentis eminens,
aliquid lacunosum. quales lapillos è uenis ereptos aquarum uis ad ri¬

pas deferre solet. alijs dimidiati globi figura est, ut Callai & astroitae.
aliae cylindri modo sunt teretes, ut berylli, ut syenites. quaedam in me¬

tae figuram, quaedam in turbinis formatae. illam exprimunt lapides

& succi concreti, stirijs similes, qui stant in speluncis: hanc qui ex ea¬

rum cameris pendent. quaedam sunt angulatae. uel ergo triangula na¬
scuntur figura, ut gemmae quaedam: uel quadrata, & tesseris simili, ut

androdamas, & pyritae nonnulli in riuis & fluuijs reperti: uel quin¬
que angulis, cuius figurae est basaltes Misenus. Sed is uariat nume¬

ro angulorum, minimum tamen quatuor, summum septem habet. uel

sexangula figura, ut crystallus. uel pluribus angulis, ut pangonius.

alijs etiam mucro est sexangulus, ut plerunque crystallo, interdum ada¬

manti. aliae cum in turbinem deficiant, cochlearum instar sunt tortae:

qualis figura est lapidibus quibusdam. partim planae sunt, ut lapis spe
cularis, ut magnetis. partim conuexae, ut intus aetites. partim conca

uae ut nonnulli smaragdi. ex aliquibus undique quiddam simile uer¬

rucis eminet, qualis est myrmecias. aliarum corpora rerum figuras ex¬

primunt, ut cornu, Ammonis cornu: nouae lunae, in cornua curua¬

tae, tephrites: capillorum, amiantus, alumen, argentum rude purum: auri

culae, lapides interdum, qui gemmis similes sunt: cordis bubuli, bu¬

cardia: faui, pyrites interdum: lentis, arena Africae: & lapilli ad pyra¬
mides in Aegypto, & calculi in colle Cappadociae: ad haec arboris
trunci similis est stelechites: sagittae belemnites: grandinis chalazias

gemma: glandis, lapis Iudaicus: molae, lapis molaris Vulsinijs inuen¬

tus: trabis, saxa in Hildesheimio: tigni erecti, basaltes Misenus &
Syenites. quaedam res fossiles diuisae rerum effigies repraesentant,

ut enorchis, testium: diphyis, genitalia utriusque sexus membra: en¬

trochos, rotarum: enostos, ossium. cyamea quoque fracta ex se fabae,

inquit Plinius, similitudinem parit. In quibusdam diuisis aut fractis

conchae reperiuntur, ut in conchite Megarico: in quibusdam cochleae,

ut in saxis Gallicis. at res, inclusae in succino pellucido, conspici pos¬
sunt, cuiusmodi sunt culices, muscae, formicae, aranei, pisciculi, oua

piscium, foliola arborum, herbarum stipites, algae atque aliae quędam

Digitized by Google
182 DE NATVRA

res minutulae. quae succo dum è promontorio deflueret in mare, uel

etiam in ipso mari antequam concresceret, fuerunt implicatae. sed id ca¬

su euenit & quidem extra terram. redeo ad res fossiles. non paucae li

neis inter se discurrentibus, & saepenumero colore uariatis, effigies

rerum exprimunt, oculi quidem humani, leucophthalmos: caprini,

aegophthalmos: lupini, lycophthalmos: stellarum, astroites: piscium

lucij scilicet, percae, passeris marini, lapis Eislebanus: animalium, galli

scilicet, atque salamandrae, idem lapis: montium & conuallium, ponti

cae: nemorum achates, & marmor uiride: fluminum idem achates. quae¬

dam lineis diuersi coloris ornatae sunt, sed quae effigies rerum non ex

primunt. de quibus suprà dixi, cum tractarem locum de coloribus.

quaedam punctis guttarum similibus tanquam stellis coelum distin

guuntur: unde ea stellas quoque nominarunt. & quidem aureis, sap¬

phirus, corallachates, acopis: sanguineis aut atris, ponticae. ut autem
quaedam res fossiles sunt similes capillis, ita aliae ossibus. cuiusmodi

est lapis Arabicus: aliae medullae quam continent ossa, quod genus
est marga liquida candidi coloris. fossilia denique differunt quantita¬
te. nam aliqua sunt magna, ut marmora, ut saxa: aliqua parua, ut qui

dam lapides & gemmae. sed quanquam natura omni generi fossilium de¬

dit inlterdum parua & discreta corpora: tamen terrarum, saxorum,

marmorum ita magna plerunque moles uno in loco inuenitur, ut ne¬

cesse sit partes à toto dissecare. Igitur ita se habent differentiae fossi¬

lium quas percipimus ex colore, ex sapore, ex odore, ex his quae situm

partium declarant, ex qualitatibus à ui naturali uel imbecillitate no¬
minatis, ex figura, & forma, denique ex quantitate. ut uero haec doctri

na expressior & illustrior fiat, quae hic prima & summa genera sunt,
omninoque omnia complectuntur fossilia, explicabo. sed quot & quae

sint, inter scriptores non conuenit. siquidem, ut nos Aristoteles do¬

cet, duae sunt species corporum, quae intra terram gignuntur. sunt

enim fossilia, quae ὸρυκτα nominat: & ea ex quibus conficiuntur

metalla, quae μεταλλουτα. ut uero alijs uisum est, species terrae tres

sunt numero, lapis, metallum, terra quam colimus. ut Auicennae pla

cuit quatuor, lapis scilicet, id quod igni liquescit, πuκτον Graeci uo

cant, quod sulfureum est, quod salsum. ut denique Albertus contendit

tres, lapis, metallum, medium. Aristoteles autem cum subterranea cor

pora quae effodi solent, hoc pacto distinxit, consuetudine sermonis

uulgi Graecorum usus uidetur. id enim iccirco arbitror terras insignes,

item lapides òρυκτα nominauit, quòd qui uelint his rebus uti, satis
habeant eas fodisse: materias uero metallicas μεταλουτα, quòd eas

praeterea excoquere sit necesse. sed Aristoteles siue communi ista con¬
suetudine

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. I 183

suetudine sermonis usus, siue alia de causa sic ea corpora diuiserit,

non animaduertit omnem materiam ex qua metalla conflantur, non mi
nus esse fossilem ac terras insignes & lapides. quae res cum ita se ha¬

beat, satis intelligitur, corpus fossile genus esse, complectique terram,

lapidem, metallum. tum uero etiamsi dixerimus, quòd nonnullis pla¬

cet, μεταλλουτα, quòd inquirantur, esse nominata: non quòd ex ip

fis conficiantur metalla, tamen istiusmodi nominis interpretatione

eam diuisionem non possumus tueri atque defendere. nam iterum, quia

utrumque foditur, genus est corpus fossile. Sed isti interpretes suae opi¬

nioni hanc suggerunt rationem. metalli causa penitus perscrutamur

terram, spem nullam, aut perexiguam nobis ostendentem: lapides au¬

tem, item terras insignes sine perquirendi cura fodimus. ob id haec

ἀρυκτα, illa μεταλλουτα recte nominantur. quae ratiuncula sanè le¬

uis est & infirma, propterea quòd metallica nec sola, nec semper so¬

leamus indagare. etenim gemmas & uenas nobilium terrarum ac mar

morum etiam scrutamur, & metallica nonnunquam ut reliqua, nobis

quasi occurrunt & offerunt se. quamobrem neutra interpretatione

duo ista uocabula sic harum rerum propria sunt, ut Aristoteles com

muni consuetudine sermonis fretus, inde queat formas efficere. quin

etiam idem Aristoteles cum eos lapides qui non liquescunt ignis ar
dore, numeret inter fossilia: eos qui liquescunt, sed in quibus aliquod
inest metallum, inter ea ex quibus efficiuntur metalla, in neutris repo¬

nere potest liquescentes, omnis metalli expertes. lapides enim qui

igni liquescunt, partim in se continent metalla, qui recte

dicuntur. ex eis enim metalla excoqui possunt. partim nullum metal¬

lum complectuntur, qui ut ex halitu fiantur, ut igni liquescant & fun¬

dantur, non possut dici μεlαλλσbτοὶ: quòd ex eis nulla metalla pos¬

sint conflari igitur si omnia fossilia, ut ipse dicit, oriuntur ex uapore:

& ex omnibus his quae nata sunt ex halitu, metalla confici non pos¬

sunt, sequitur tres species esse corporum, quae intra terram gignun¬

tur: quanquam duae tantum sint exhalationes. Philosophi autem qui ter¬

ram his tribus finiunt formis, lapide, metallo, terra quae colitur, si ter
rae nomine significant, quod Galeno uisum est, unum è quatuor ele¬
mentis, id est corpus summe siccum & frigidum, spissum & graue,

eam non recte sic diffiniunt. nullum enim de his tribus generib. sim

plex est, sed mista sunt corpora. sin intelligunt, quod nobis intellige
re uidentur, corpus eiusmodi permistionis, ut terra pondere multum
superet caetera elementa, non uident plures, quam has tres eius esse for¬ 2

mas. nam talis corporis terreni aliquot formę cernuntur in animan

tibus, ut ossa, ungues, ungulae, testae. in stirpib. uero quot partes ar¬

q 4 borum

Digitized byGoogle
t
184 DE NATVRA

borum & fruticum terrenae sunt, tot iterum sunt terreni corporis for¬

mae. quales inprimis existunt cortex, lignum, putamen nucum & nu¬
cleorum, acini uuarum, ut alias omittam. igitur ut à iam dictis formis, quae

partes sunt corporis animati, superiores formas distinguerent, dicen

dum ipsis fuisset, corporis terreni inanimati tres sunt formae, lapis,

metallum, terra quae colitur. Sed ut philosophi, quales tandem fue¬

rint, non habuerint necesse res ita distinguere, urgent eos peripateti
ci hoc decreto. metalla magis ex aqua quam ex terra constant. in qua re,
etiamsi isti nolint peripateticis cedere, tamen nulli horum trium ge¬

nerum subijcere possunt cum succos concretos tum maxime mista.

Ne ipse quidem Auicenna, quamuis numero auxerit formas, ulli po¬

test supponere rubricam, aliasque terras insignes, in quibus non inest

metallum. deinde cum lapides quidam qui carent metallo, ignis ui li

quescant fluantque, non recte neque lapidem ab eo quod liquescit igni,
distinguit, neque materiam metallicam sic appellat. denique non scienter,

sed more chymistarum sulfureo duas species subiecit sulfur & arseni¬

cum. etenim succus concretus complectitur has formas, sulfur, bitu

men, sandaracam, auripigmentum. similiter non satis docte ac perite

salsum tanquam genus diuisit in has tres species, salem, alumen, atra

mentum sutorium. nam sal est salso sapore, minime uero alumen &

atramentum sutorium. sed macri succi concreti formae sunt inter se

sapore alijsque qualitatibus distinctae. Albertus autem medium nomi¬

nat id quod tam lapidis, quam metalli proprietatis est particeps. est ue¬
ro metalli proprium, ut ipse sentit, ignis liquefieri calore, lapidis ue¬

ro contrà eodem non liquescere. eam ob rem lapides in aridis & ter¬

renis numerat, metalla in humidis & aquosis. at media naturam par

tim terrae habere dicit, aquae partim. & quędam ex his magis consta
re ex terra, quaedam magis ex aqua. sunt autem ipsi media sal, nitrum,

alumen, atramentum sutorium, arsenicum, pyrites, quem, sicuti Mau¬

ri, marchasitam uocat, pompholyx, quam ut ijdem Tuciam, recremen

ta metallorum, quae graece σκωρίας appellat. sed cum isto modo no¬

minentur media, quae permistione talia sunt & temperatione, pyri¬

tes solus ex toto illo numero proprie uereque est medium, quòd lapis

permistus & temperatus sit metallo. nam sal, nitrum, alumen, atra¬
mentum sutorium, metallum non habent in sua temperatione, neque

lapidem, quamuis cum lapillis possint coniungi & coagmentari. ar¬

senicum etiam raro est metallicum, medium nunquam. Pompholyx

uero, de qua scribit Albertus, & recrementa metallorum natura non

sunt, sed opera fiunt fornacum. igitur si iam dicta ob id tantum uo¬

cat media, quòd ex aqua & terra constent, mediorum in numero ha

bebimus

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. 185
bebimus lapides & metalla quae fiunt ex eisdem. cum autem aliqui

lapides igni liquescant, aliqui non liquescant, non liquefieri non est

proprium lapidis. nam si esset proprium, tum hi lapides qui lique¬

scunt, non essent lapides, sed media. quod nemo ausus est dicere, ne

ipse quidem Albertus. similiter uero ac Auicenna terras nulli gene¬

ri quod definiunt, potest subijcere. Sed quia unumquodque genus cor¬

porum, quae oriuntur ex terra, ex se & ex sua natura sum consideratu¬

rus, missos faciam istos, & in opinione cuiusque relinquam Graecorum

consuetudinem loquendi. cum igitur corpus subterraneum expers

animae duabus, ut dixi, formis finiatur: quarum unam eius quod ef¬
fluit & expiratur nomine appellamus, alteram fossilis: corpus fossi¬
le est concretum ex partibus, aut sui similibus substantia, ut aurum

purum, nam quaelibet eius pars est aurum: aut sui dissimilibus, ut gle¬
ba quae constat ex terra, lapide, metallo. etenim diuiditur in terram,

lapidem, metallum. itaque illud corpus fossile non compositum: hoc

compositum nominamus. at non compositum rursus diuiditur in

simplex & mistum. Simplicis autem quatuor sunt formae, terra scili

cet, succus concretus, lapis, metallum: misti plures, ut paulo post di

cam. Terra uero est corpus fossile simplex, quod potest manu subi¬

gi, cum fuerit aspersum humore: aut ex quo cum fuerit madefactum,
fit lutum. quae terra proprie nominata, tum in uenis & fibris reperi¬

tur conclusa, tum extra est non raro in agris & pratis. quae diffinitio

in uniuersum rem declarat. nam terra durior, quanquam aquis made¬

facta, mox non fit lutum, tamen ipsa etiam fit lutum, si tempus & spa¬

cium permanendi in aquis, non adeo longum ei datum fuerit. terrae

autem multę sunt species, quibus partim nomina imposita sunt, par
tim non sunt imposita. At succus concretus, ὑγρὸν πηκτν Graeci uo

cant, est corpus fossile siccum & subdurum, quod aquis aspersum aut

non mollitur, sed liquescit: aut si mollitur, multum uel pinguitudi¬

ne differt à terra, uel materia ex qua constat. etsi uero interdum duri¬

ciam habet lapidis, tamen quia reseruat formam & naturam illius qui
minus durus est, facile à lapide potest internosci. is diuiditur in ma¬

crum & pinguem. macri quia de tribus rebus diuersis oritur, tres sunt

species. nascitur enim ex liquore permisto, aut cum terra, aut cum me¬

tallo, aut cum misto. primi generis sunt sal & nitrum: secundi, chry¬

socolla, aerugo, ferrugo, caeruleum: tertij, atramentum sutorium, alu¬

men, succus acris qui caret nomine. illa duo gignit pyrites, qui in mi
storum numero est habendus: hunc cadmia. pingui uero succo subij
ciuntur hae formae, sulfur, bitumen, sandaraca, auripigmentum. Sed
atramentum sutorium & alumen, ut habeant aliquam pinguitudi¬

nem

Digitized byGoogle
186 DE NATVRA

nem, tamen ea non ardet. atque etiam ortu differunt à pinguibus suc¬

cis. etenim hi ui caloris exprimuntur ex terra, illa fiunt cum humor

pyriten mollit. At lapis est corpus fossile siccum & durum, quod uel
aqua longinquo tempore uix mollit, ignis uehemens redigit in pul¬

uerem: uel non mollit aqua, sed maximo ignis liquescit calore. prio¬

ris generis sunt lapides quos conspissauit calor: posterioris, quos fri
gus coegit. haec duo genera lapidum per ipsam naturam sunt consti
tuta. rerum uero naturalium scriptores, qui considerarunt lapidum

quantitates & qualitates, & quae ex ijs sunt precia, lapidem in qua¬
tuor genera diuiserunt, quorum primum proprium nomen non ha

bet, sed communi uocabulo lapis nominatur. cuiusmodi est magnes,

haematites, aetites. alterum insigniter durum aut pellucet, aut ualde

uenusto uarioque colore ornatum mirifice nitet, gemmam illi uocant.

tertium politum tantummodo radiat, id marmoris uocabulo solent

nominare. quartum saxum appellatur: quale habent lapicidinae ex

quibus id ipsum excinditur, ad usum aedificij necessarium, & forma

tur in uarias figuras. nullum autem saxum expellit colorem, aut aciem

recipit. lapides pauci nitent, minus multi pellucent. marmor uero in

terdum à gemma non translucente, sola magnitudo distinguit, sa¬

xum semper à lapide proprie nominato. qui ut etiam gemma, reperi

ri solet in uenis & fibris quae per saxa & marmora uagantur. cuiusque
autem quatuor horum generum permultę, ut iam dixi, sunt species,
quas suo loco explicabo. At metallum est corpus fossile natura uel

liquidum, uel durum quidem, sed quod ignis liquescit calore. uerum
id ipsum refrigerato & extincto calore, rursus ad duriciam reuoca¬

tur, propriamque formam. in quo sanè differt à lapide qui liquescit igni.

nam is & si ad duriciam redit, tamen iacturam facit pristinae formae

atque dignitatis. metalla uero specie distincta, esse sex numero tradun

tur, aurum scilicet, argentum, aes, ferrum, plumbum album & nigrum.

re autem uera sunt plura. nam etiam argentum uiuum est metallum,

ut hac de re à nobis dissentiant chymistae: & plumbum cinereum,

quod bisemutum nominant nostri: ueteres Graeci scriptores uiden

tur ignorasse. quocirca recte Ammonius scripsit multas esse species

metallorum nobis ignotas, ut & animantium & stirpium. quin stibi

in catinis excoctum & purum factum magis proprij generis metal¬
lum fieri uidetur, quàm quod scriptores sentiunt, plumbum. sic au¬

tem excocti si aliqua portio additur in plumbum album, libraria fit

temperatura. ex qua deinde formant characteres, quibus utuntur hi

qui in chartis libros imprimunt. quodque uero metallum suam quan

dam habet formam, quam reseruat à secretione diremptuque eorum me

tallorum

Google
Digitized by
 FOSSILIVM LIB. I 187

tallorum quae cum eo fuerunt permista. igitur nec electrum, nec stan

num est per se metallum, sed mistura duorum metallorum. electrum

quidem auri & argenti, stannum uero plumbi nigri & argenti. etenim
argentum si fuerit ab auro secretum, aurum remanet, non electrum:

si à plumbo, plumbum, non stannum. orichalcum uero an unquam

aliquod fuerit fossile & natiuum, nec ne, certo non possumus scire.

non enim nobis extare nouimus aliud quàm illud factitium, quod ex

aere constat, tincto cadmię fossilis colore. attamen si ullum effossum

est, propriae formae fuit metallum. ut etiam aes nigrum & candidum,
à rubro specie uidentur differre. igitur metallum uel est solidum, ut
iam dicta: uel liquidum natura, ut unicum argentum uiuum. Sed sa

tis de generibus simplicium, nunc de mistis dicam: non quibusuis, sed

de illis quae ex rebus fossilibus natura conglutinauit. etenim sub hac

uoce misti nunc subijcio fossile corpus, quod constat ex simplicibus

duobus tribusue. quae etiam ipsa sunt corpora fossilia, sed ita undi¬

que permista & temperata, ut minima misti pars non sit ullius rei ex

pers, quae inest in tota eius mole: utque ignium uis duntaxat unum sim
plex fecernere ab altero possit, aut tertium à reliquis duobus, uel duo
a tertio, si tria fuerint in eiusmodi temperatione. haec autem duo tria ue

corpora plerunque sic nouam in speciem sunt temperata, ut nullius pri¬

stina forma uideri possit. quae eadem simplicia si quando habuerit

compositum fossile, his differt, & quod ferè omnia suam formam re

seruent, & quod alterum ab altero non ignis modo separare possit,
sed etiam interdum aqua, manus hominis interdum. quoniam uero

hae duae res inter se differunt multum, ut una ab altera secernatur, eas

soleo duobus istis uocabulis nominare. non tamen sum nescius Ga

lenum terram metallicam, quae est composita, mistam dixisse. sed de

cet eum qui docet alios, imponere cuique rei nomen certum. ex terra

autem & succo non oritur mistum, siue illa hunc liquidum combibat,
siue complectatur concretum, siue idem ad eam adhaerescat: quòd sem

per elui possit: aliquando uero etiam manu prehendi: at ex lapide &
succo tum fit mistu, cum ex utriusque materia oritur solidum quiddam:

etiansi speciem alterius interdum reseruet. multa uero mista constant ex ter

ra & metallo: plura ex lapide et metallo: nonnulla ex succo & lapide et

metallo. ex quib. intelligit quisque, quatuor esse mistorum formas. quae

rursus, ut genera, in species diuiduntur. sic autem duo simplicia miscentur,

ut pars unius aut aequalis sit alterius parti, aut inaequalis. ex aequali¬
tate partium unum genus nascitur, duo ex inaequalitate. nam modo

hoc, modo illud grauius est, quàm alterum, pondere. ista ratione cum

tria genera reperiantur misti, quod constat ex lapide & metallo: unum
tantummodo

Digitized by Google
188 LIBER PRIMVS

tantummodo reperitur eius, quod ex terra & metallo est congluti¬

natum: tertium scilicet, in quo inest plus metalli, minus terrae. pri¬

mum uero quod aequales haberet partes terrae & metalli, ac secun¬

dum quod plus terrae, minus metalli nemo, opinor, inuniet unquam.
similiter unum genus, atque etiam tertium, tantummodo reperi¬

tur eius misti quod ex lapide constat, succo concreto, metallo. quod
mistum sic conglutinatur ex rebus simplicibus, ut temperatura ple¬
runque abundet metallo, succo deinde concreto: quod de mole,
non de pondere intelligendum. nam & si maior moles succi con¬

creti inest in mistura, quàm metalli, tamen metallum interdum su¬

perat pondere succum concretum. quoniam autem tertium genus

in tres finditur partes, mistorum genera sex sunt, quorum quodque spe
cies complectitur multas. etenim primo, quod constat ex lapide suc

coque concreto, subijcitur silex Tusculanus, lapis Sabinus, alijque mul

ti: secundo quod est ex metallo et terra conglutinatum est: & tertio,

quod aequales habet partes lapidis & metalli: & quarto, quod abun
dat metallo: & quinto, quod lapide, subijcimus rudis auri, argenti,

aeris, aliorumque formas. Sextum uero complectitur pyriten sulfu¬

rosum, & cadmiam bituminosam: sed in quibus inest aliquid etiam
metalli. ueteres autem scriptores tam Latini quàm Graeci, multorum

mistorum naturas non cognouerunt, aut cognitas non satis expli¬

carunt. eorum uero formas uel lapides uocarunt, ut pyriten, cadmiam,
lapidem plumbarium: uel auri, argenti, aeris, aliorumque uenas: quod uo¬

cabulum compositis est commune cum mistis. uerum nunc

de his plura non dicam, sed orsus à terris for¬

mas rei fossilis, tam mistae quam sim

plicis, persequar.

Digitized by Google
 189

GECRGII AGRICO
LAE DE NATVRA FOSSILVM,

Liber secundus.

ERRAM à terra quidam utilitatis fructu,

TQ
quem diuersa diuersis praebet artificibus di¬
E stinguunt. alia enim utilis est agricolis, ut quae
cunque ad stirpes gignendas & alendas ualet

plurimum. aliam usurpant medici, sicuti Le

mniam, Samiam, Armeniam. figuli et plastę
6 alia utuntur, uelut argilla, quae & creta figu¬
laris dicitur: ex ea enim sua opera formant &
fingunt utrique. partim fabris tignarijs est usui, ut rubrica, quam iccir

co fabrilem nominant. quandam pictores usu suam faciunt, ut Pare¬

tonium & Melinum. aliqua fullonibus est utilis, sicuti Cimolia. alia

fabris argentarijs, ueluti creta argentaria. alia denique alijs artificibus.

Sed isti hac distinctione naturam terrarum ex aliqua parte, non totam

explicant: nec satis earum formam aliam ab alia secernunt. etenim Ae¬

gyptia & colitur & morbis medetur. rubrica utilis est medicis, fabris,
pictoribus: Cimolia fullonibus & medicis ad usus necessarios expe
titur. itaque si terram in medicam, figularem, fabrilem & caeteras diui¬

demus, unam & eandem terrae speciem nunc hoc, nunc illud genus

amplectetur. sed cum nihil de suo genere possit ad aliud genus trans¬
ferri, terra medica, figularis, fabrilis, & caeterae species esse non pos¬
sunt. igitur, ut uulgo imperitorum conueniat ita terram à terra distin¬

guere, rerum naturę peritis, quos perquirere oportet ipsas terrarum

formas, nullo modo conuenire potest. Alij terrae, ut generi, subijciunt

species distinctas regionibus & locis, è quibus & effodiuntur et nomi

na inuenerunt, ut Samiam, Eretriam, Chiam, Selinusiam. quanquam au

tem hi notas quasdam interdum apponunt ad nomina, quibus ter¬

rae inter se differre noscuntur, tamen earum naturam ne ipsi quidem

satis explicarunt. nam primum habemus necesse principales enume

rare differentias terrarum: deinde explanare ad quam quaeque terra,

quae ex regione nomen reperit, pertineat. ex quibus intelligi potest

me nec reijcere eam loquendi consuetudinem, quae suscepit ut pro¬

pter uerborum inopiam terrae non paucae locorum uocabulis nomi¬

narentur: nec negare terras in alijs regionib. uiles, in alijs preciosas

nasci. Sed terra, ut quaeuis alia res fossilis, aut simplex est, aut compo
sita. simplicem nunc non dico à caeteris elementis separatam: uix enim

ulla reperietur, quae non quiddam aquae, uel aeris, uel ignis comple¬
r ctitur

Digitized by Google
 90 DE NATVRA

ctitur: sed cum nulla re fossili permistam: neque cum liquido succo. com

positam contrà quae uel unam aliquam rem fossilem, uel plures in se
continet: aut quae liquidum succum combibit. uerbi causa: ochra ple¬
runque simplex est, etiamsi uim caloris accepit & habet acrimoniam

quandam, ut ferè semper solet habere: Melia uero composita, quòd

aluminosa. hoc autem in loco simplices terras persequar, aliàs com¬

positas. uerum an simplex sit aquae particeps an aeris, an ignis, inter

nosci potest his notis. terra per se ipsa grauis est: in qua uero inest aer
aequaliter in omni corpore fusus, est leuis. per se ipsa exiccat: in qua

inest aquae frigus, astringit: in qua ignis, est acris: at in qua aqua si¬

mul & aer, glutinosa atque leuis: in qua aer et ignis, leuis & acris. id ue

ro genus simplices primo inter se qualitatibus & his, quae ad situm

pertinent, maxime disiunctae sunt, cum sint aut macrae, uel pingues,

mediocresue: aut rarae uel spissae, mediocresue: aut molles, uel du¬

rae, mediocresue: aut leues, uel asperae, mediocresue. deinde colorum

uarietate distinguuntur. etenim sunt albae, nigrae, luteae, rubrae, pur¬

pureae, uirides, ceruleae, cinereae, fuscae. tum differunt sapore, qui ipsis
est uel dulcis, uel pinguis, uel acris, uel in pingui dulcis aut acris: mul
tae quoque astringunt. mox aliquam differentiam habent in odore, quem

tamen non ferè emittunt nisi tractatae. is quanquam sapori consentit, ta

men appellatur iucundus olfactui & suauis: aut contrà ingratus &
grauis. postremo inter se nonnihil distant figura. etenim quaedam ta
bularum est similis: quaedam non est. atque hae sunt propriae differen

tiae simplicis terrae. ea uero frigida & sicca est. quocirca quae calet uel
tepet, quam primum fuerit refrigerata ad suam naturam redit: sicut etiam

aquis perfusa, cuius uel eminentia facta est madida, uel totum corpus
permaduit, quam primum fuerit exiccata. Ex praedictis autem qualitati¬
bus aliquas facile sensibus deprehendimus, ut oculis colores, lingua
sapores, si molestum non fuerit terras ipsas gustare: siue magis pla¬

cuerit eas cum dulci aqua permiscere, & hanc colatam degustare. ta¬
lem enim habet saporem, qualem ei dedit terra. tactu uero deprehen

dimus earum mollitudinem & duriciam, laeuitatem & asperitatem,

atque in utrisque mediocritatem. Sed terrae aquis mollitae, manu suba¬

ctae, humo illisae si dissipantur, macrae sunt: si non, pingues: medio¬

cres, si tenent medium quiddam. certe quaedam adeo sunt pingues,
ut, ad linguam admotae, ferè butyri modo liquescant. at raras nobis

leuitas ostendit: spissas, grauitas: mediocres, mediocritas. Sed leues,

an graues, an mediocres sint duobus modis noscuntur, cum aut ma

nibus ponderantur, aut in lances impositae examinantur trutina. ea

rum autem omnium ut par sit moles necesse est. nec Plinium audio

qui

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. II 191

qui negat grauem & leuem iusto pondere posse deprehendi. uerum

de his satis. Ex differentiarum uero coniunctione uariae terrarum oriun

tur formae. quas omnes enumerare si non sit, ut Columella putat, ar¬

tificis agricolae, at certe uiri rerum naturas contemplantis est eas non

modo numerare, sed etiam diligenter expendere. itaque simplex terra

cum, ut inde ordiar, primo sit uel macra, uel pinguis, mediocrisue,
tres eius efficiuntur differentiae. deinde cum quaelibet ex his tribus

sit uel rara, uel spissa, mediocrisue, differentiarum numerus crescit, &

nouem fiunt. macra enim est uel rara, uel spissa, mediocrisue. simili¬

ter pinguis est uel rara, uel spissa, mediocrisue. atque etiam mediocris

est uel rara, uel spissa, mediocrisue. tum cum quaeuis harum possit esse

uel mollis uel dura, mediocrisue, maior fit numerus differentiarum.

nam macra & rara, aut macra & spissa, aut macra et mediocris est uel

mollis, uel dura, mediocrisue. pari modo pinguis & rara, aut pin¬

guis & spissa, aut pinguis atque mediocris est uel mollis, uel dura, me¬
diocrisue. eadem ratione mediocris & rara, aut mediocris & spissa,
aut mediocris in re utraque est uel mollis, uel dura, mediocrisue. quae

omnes differentiae sunt septem & uiginti numero. mox, cum earum

quaeque esse possit uel leuis, uel aspera, mediocrisue, plurimum diffe¬

rentiae numero augentur. terrae autem laeuis, ut nunc hac uoce utor,

partes aequaliter concreuerunt: asperae, inaequaliter: mediocris, me¬

dio quodam modo. quocirca mollis & mediocris hac ratione aspe¬
rae esse possunt, non tantum dura. igitur macra rara mollis, aut ma¬

cra rara dura, aut macra rara mediocris, aut macra spissa mollis, aut

macra spissa dura, aut macra spissa mediocris: aut macra mediocris

mollis, aut macra mediocris dura, aut macra mediocris in reliquis

duabus differentijs potest esse uel laeuis uel aspera mediocrisue. quo
modo terrarum differentiae fiunt septem & uiginti. eodem modo pin

guis rara mollis, aut pinguis rara dura, aut pinguis rara mediocris:

aut pinguis spissa mollis, aut pinguis spissa dura, aut pinguis spissa
mediocris: aut pinguis mediocris mollis, aut pinguis mediocris du¬

ra, aut pinguis & mediocris in reliquis duabus differentijs est uel lae

uis, uel aspera, mediocrisue. quo modo totidem efficiuntur differen¬

tię. atque etiam mediocris rara mollis, aut mediocris rara dura, aut me

diocris rara mediocris: aut mediocris spissa mollis, aut mediocris

spissa dura, aut mediocris spissa mediocris: aut in primis duab. diffe

rentijs mediocris & praeterea aut mollis, aut dura, aut mediocris, es¬

se potest uel laeuis, uel aspera, mediocrisue. quo modo rursus totidem

oriuntur differentiae. omnes autem in unum numerum congregatae

fiunt una & octoginta. postea cum harum terrarum unieuique non

r 2 unus

Digitized by Google
192 DE NATVRA

unus color insideat, sed sit uel alba, uel nigra, uel lutea, uel rubra, uel
uiridis, uel caerulea, uel cinerea, uel fusca, uel denique alterius coloris,
maxima differentiarum multitudo colligitur, ut quisque potest intel¬
ligere. Sapor autem paucas simplicium terrarum uarietates parit.

nam pingues sunt, aut in pingui dulces. quae utraeque sunt boni suc¬

ci & synceri saporis: aut acrimoniam quandam cum pinguitudine

habent coniunctam: aut simul astringunt: aut acres tantum sunt:

aut solum astringunt. Odor uero terrarum quanquam congruit

cum sapore, tamen eius species ijsdem nominibus Latini non ap¬

pellant, sed his quae suprà dixi. in primis autem terrae suauem odo¬
rem à siccitate diuturna, cum concipiunt modicas & subitaneas plu

uias, expirant. cum praeterea quaeque terra, uel facile dissipetur, uel

glutinosa sit mediocrisue: atque etiam sit uel leuis uel grauis, me¬
diocrisue, tamen hae qualitates nullas efficiunt uarietates terrarum.

etenim omnes macrae facile dissipantur: pingues, glutinosae sunt:

mediocres tenent medium quiddam. simili modo omnes rarae sunt

leues: spissae, graues: mediocres, medio modo se habent. igitur ha¬

rum differentiarum tot natura coniunctae, quot coniungi posse indi¬

cauimus, terrarum species efficiunt, ut etiam ueteres scriptores ap¬

pellarunt. quarum plurimae carent nominibus, aliquibus ea sunt quae

inuenerunt uel ex coloribus, quibus eas natura decorauit: uel ex re¬

gionibus in quibus nascuntur. Nunc dicam formas terrarum, quas

ex his omnibus eligunt agricolae, ut eas colant: quas figuli, ut eis utan
tur: quas fullones, quas pictores, quas fabri tignarij, quas medici,
quas denique artifices caeteri. omnes uero eligunt simplices, de quibus

nunc loquor, reijciunt compositas: exceptis figulis, quibus aliquae are

nosae sunt utiles. sed ijsdem, quoniam & sesama pinguibus arenis pro

ueniunt, agricolae utuntur. primum autem agricolae terras conside¬

rant ex pinguitudine & macie & mediocritate: dein ex spissitudine

& raritate. atque hic mediocritatem non commemorant: quasi ei locus

in illis sit, in his non sit: tum ex sapore. duriciae uero & mollitudinis,
& mediocritatis non fit mentio: perinde ac si omnes spissae sint du¬

rae: rarae, molles: mediocres, medium quiddam teneant: cum tamen

& spissae & rarae & mediocres esse possint uel durae, uel molles, me¬

diocresue, ut suprà dixi. sed hoc concedatur agricolis, quòd agrorum

qui coluntur, summum terrae corium tantummodo soleat esse durum:

terraque non aretur prius quam permaduerit pluuijs. quanquam margae qui

bus interdum utuntur, sunt plerunque durae. recte uero eos nulla attin¬

git cura de asperitate & laeuore & mediocritate: nihil enim ad agri¬
colationem. nec magni refert utrum terra nigra sit, an cinerea, an lu¬

tea, an

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. II 193

tea, an rubra, an alio praedita colore: modo sit talis, qualem expetunt

ad usum. igitur species terrae quas agricolae obseruant, primo sunt no

uem numero. iam dictis enim differentijs omissis terra est aut pin¬

guis & rara, aut pinguis et spissa, aut pinguis atque mediocris: aut ma
cra & rara, aut macra & spissa, aut macra atque mediocris: aut medio

cris & rara, aut mediocris & spissa, aut mediocris in utraque differen¬
tia. deinde quia pingues sunt uel dulces, uel acres, uel astringunt, ma

crę & mediocres, uel acres sunt, uel astringunt, pinguium nouem sunt

species: macrarum sex, & totidem mediocrium. itaque omnes terrae spe

cies quas animaduertunt agricolae, sunt numero una & uiginti. eli¬
gunt autem ex his pingues. nam in ipsis, maxime si fuerint dulces, suc
cus inest, qui alere potest frumenta. sed inter eas raris, magis uero re
solutis, merito primas bonitatis partes deferunt. in pinguibus enim

resolutis minimus labor consumitur, ex eis capitur plurimus fructus.

tribuunt mediocribus secundas, quòd modicum operarum absumant:

spissis, quae plurimum, tertias. attamen utraeque foetus edunt bonos,

& satis multos satisque grandes. quoniam uero quem quaeque res fossi
lis utilitatis praebeat fructum, sum dicturus, hic etiam mihi licebit de

ea re fusius & latius dicere. igitur pingues terrae omnes ex seminum

genere siliginem, trimestre triticum, olyram alunt commode: ex legu¬

minum fabam, phaselum, linum, cicerculam, cicer, canabim. at ex se¬

minum genere triticum pinguibus & resolutis terris laetatur, item or¬

deum: ex leguminum pisum, lens, sesamum ijsdem gaudet. hactenus

de pinguibus, quae si desunt, mediocres colunt agricolae. nam natu¬

ra ipsis nonnihil dedit, & modica proficiunt cura. atque ibi iterum ijs¬
dem de causis resolutae tenent primas: mediocres, secundas: tertias,

spissae. mediocres autem terrae omnes alunt eadem frumenta & legu¬

mina: etsi non tam commode, quam pingues. sola uero rapa mediocrib.

& solutis laetantur aruis: napi tenui terrae propioribus & item solu

tis. uerum mediocribus ordeum non est serendum, sed ut Columel¬

la inquit, pinguissimo agro, cuius nimijs uiribus noceri non possit:

aut macro, cui nihil aliud committitur. attamen mediocres marga in¬
spersa, uel simo pinguium bonitatem adipiscuntur. macris autem per

se nullum frumentum committitur, excepto ordeo. at ex leguminum

genere sola lupina exiles & densas amant terras. Sed maciei mede

mur marga & fimo. de fimo dicere non pertinet ad hanc tractationem.

marga uero nihil aliud est quam terra pinguis & spissa. parui uero refert

utrum fuerit dura, an mediocris, an mollis. quin ea siue exiccata uer¬

titur in arenam, uel tosum, uel lapidem duriorem: siue humore ma¬

defacta mutatur in quendam quasi succum, idem obtinet nomen. qui¬

r 3 bus au¬

Digitized by Google
 DE NATVRA

bus autem regionibus arua sunt mediocria, aut macra, in eis marga
in agros sparsa, incolae laetificant. at quib. pinguia, sicut in Italia Cam¬

paniae, in Germania Boemiae & Turingiae, in his marga agricolae

non utuntur. nec enim necesse habent id perquirere, quo abundant.

uerum margae uerbo significatur medulla. nam interdum ita fluida

est & alba, ut medullae ossium animantis non dissimilis uideatur es¬

se: atque ex eo apud Germanos nomen inuenit, aut certe eos Gallos,
qui eadem lingua qua Germani sunt usi. quin hanc liquidam nostri

metallici uel hodie uocant steinomargam, id est medullam saxi. quae

ipsa reperitur, cum in fibris commissurisque saxorum, tum maxime in

ipsis includitur saxis. saepiusque est dura. quae pota sanguinis per ora

uenarum profusionem sistit: omninoque easdem quas Samia, uires ha¬

bet: hac agricolae non utuntur, & quia non magna eius est copia, &

quia non ferè nisi in metallis & lapicidinis solet inueniri. non inscite

de marga scribit Plinius. spissior ubertas in ea intelligitur. est autem

quidam terrae adeps ac uelut glandia in corporibus, ibi densante se

pinguitudinis nucleo. cuius in proprijs potissimum uenis repertae,

multae sunt species. etenim alia est terra, sed plerunque dura, quaedam

arenacea, partim tofacea, partim lapidis solidi habet duriciam. atque hae
omnes differunt colore. nam sunt uel albae, uel rusae, uel in rubro ni¬

grae, uel columbinae, uel uirides, uel cinereae, uel luteae, uel denique al¬
terius coloris. differunt etiam laeuore, asperitate, mediocritate. nam
arenosae, tofaceae, lapidosae plerunque sunt asperae: terrenae uero lęues

mediocresue. differunt quoque figura. etenim quaedam crustarum in

star concreuerunt, quae terrenae sunt plerunque, lapidosae perraro. tofa

ceae uero sunt fistulosae: atque inter eas reperiuntur simillimae fistulis:

quòd & longae sint, & unicum habeant foramen, quod per totum ea¬

rum corpus penetrat. quanto autem quaeque marga est pinguior, tan
to magis ea pinguescunt arua: quò durior, eò plures annos durat, an

teaquam tota soluatur. atque inter duras una est altera pinguior. itaque agri
& breui tempore multum impinguati, & longo paulatim, utraque ra¬

tione multos in annos possunt fertiles esse. sed cum omnis marga o¬
mni inijciatur solo, mollis, quę terrae speciem habet, melior est sicco:

dura, qualis arenacea, tofacea, lapidosa, humido. in magna Germa¬

nia soli Saxones utuntur marga, Turingi & Boemi plerisque in locis
laetius habent solum, quam ut ea indigeant. caeterae regiones abundant
simo: quare margam non perquirunt, & plerisque montanis nulla eius

copia. effoditur uero apud Saxones multis in locis: inter Mundam

oppidum Saxonum & Casellam oppidum Chattorum, ad pagum Sa

xonicum terrena non unius coloris: in Hildes heimio, quà itur occa

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. II 195
sum uersus, & Inderstam fluuium, in radice collis columbina: Alfel¬

dae in radice montis, qui est ortum aestiuum uersus, tofacea candida:

in Desteri aliquot locis in rubro nigra & columbina. ubi eiusdem De¬
steri radices excipit aequata agri planicies, in caeruleo subuiridis. Go

selariae uero duplex. quarum una cinereo est colore: altera candidior.

ex qua fiunt formae, in quas hi qui metalla figurant, ea liquida infun¬

dunt. utramque acre frigus in tenuissimas bracteas diuidit. tametsi prior

anteaquam uim frigorum acceperit, ex crustis crassis constet. ac ue¬

ro etiam inter Gandersheimum & Sesenam oppida in loco qui distat

ab Hercynia sylua circiter V. M. pass. effoditur arenacea, tofacea, lapi¬

dosa. quarum duplex color. nam quaedam rubrae sunt, albae quaedam.

Galli quoque & Britanni nostris temporibus utuntur margis. nec ue

ro dubium est quin terrae pingues non spissae, siue rarae, siue medio¬

cres fuerint, agricolis eundem quem margae, utilitatis fructum prae¬

beant, ut agri tot annis earum ubertate non saturentur. siquidem Vbij,

ut Plinius scribit, terra infra tres pedes effossa, & pedali crassitudi¬
ne iniecta laetificant. quo sanè laetificandi modo luliacenses & his fi¬

nitimi uel hodie utuntur. atque ea etiam terra pinguis est, quanquam non

spissa & dura, sicut, quam proprie margam nominamus. idem autem

Plinius, cum scribit terram terra emendari, ut aliqui praecipiunt, su¬

per tenuem pingui iniecta, dementia operae est, non aduertit idem se
improbare, quod mox probat in Gallijs & Britannijs, qui margam,

id est pinguem terram spissam inijciunt. multo igitur rectius Colu¬

mella sui patrui morem approbat: qui cum nullum suppeteret genus

stercoris, cretam ingessit sabulosis locis. Hactenus de terris quibus

agricolę utuntur. nunc ad figulos & plastas abeo. qui etiam usu suas

faciunt pingues terras. sed ut agricolae eligunt pinguem et solutam,

ita figuli pinguem & spissam, atque mediocrem. non duram, ut solet
esse marga. deinde eligunt pinguem spissam mollem qualem aliquam
Samiam fuisse partim ex Theophrasto, partim ex Dioscoride intel¬

ligimus. sed si figulis spissae desunt, mediocres utiliores sunt raris. in

quibus iterum, quod ad duriciam & mollitudinem pertinet, medio

cres tenent primas, molles secundas: postremo loco sunt rarae. solu¬

tis non utuntur. atque hic rursus mediocres & molles pręstant duris.

itaque omnes cretae figulares pingues sint, ut dixi, necesse est. atque ex
pinguibus & spissis finguntur opera quae uis ignium non cito fran
git, ut catilli & tegulae, quibus utuntur hi qui uenas uel metalla in for
naculis excoquunt. ex ijsdem fiunt opera, quae nec sorbent, nec exu¬

dant liquores: & in quibus liquor qui aurum ab argento separat, &
conficitur, & conseruatur. omnes autem spissae difficilius quam rarae &
r 4 medio¬

Digitized by Google
196 DE NATVRA

mediocres tractari manu possunt. atque ex eis aliquantum durae mi¬

nus caeteris sunt tractabiles, & dum subigutur, multi indigent labo¬

ris. molles contrà tractabiliores sunt, & minoris indigent laboris. me

diocres tenent medium quiddam. quod etiam de raris & mediocri¬

bus aliquantum duris, aut mollibus & mediocribus est intelligen¬

dum. attamen non solum in spissitudine situm est, quòd uasa non sor¬
beant liquores, sed etiam in arenae mistura cocturaque. quibus de cau
sis Valdeburgia uasa maxime probantur: à pharmacopolis expetun

tur: quam longissime distrahuntur: in ipsis enim eclegmata conduntur

& liquores. atque ad longum tempus durant in igni. ex pinguibus au

tem & raris finguntur opera, quae liquores uel sorbent, uel etiam exu

dant. haec per se sola omnino non uruntur, nec enim ignis uim pos¬
sunt sustinere, sed humore exiccato, & pinguitudine consumpta, ui¬
tium faciunt & dehiscunt: ac nonnunquam rediguntur ad puluerem.
quocirca amphoras, lances, urceos ut durescant ex id genus terris fa

ctos, figuli in sole siccant, & uarijs pigmentis ornant, ac crudos uen¬

dunt. at si cum eiusmodi terris arena fuerit permista, opera inde fa¬
cta, cum coquuntur cibi, uis ignium non tam cito frangit. quin argil
lis, quales tandem fuerint, ex quibus formant ollas ad coquendos ci
bos aptas, arenas solent admiscere. ueruntamen fictilia ex raris argil
lis facta, etiamsi arena misceatur, in fornacib. rursus rara fiunt, & exu

dant liquores. quales sunt urceoli Gislani, ex quibus bibere mustum

solemus. arena uero cribrata figulari additur terrae. deinde pedibus
calcatur, atque sic commiscetur. quin quaedam argillae per se arenosae sunt

aut sabulosae, ut suo loco dicam. Valdeburgijs certe uasis quibusdam

antequam igni durentur, ieiunum sabulum imprimitur, ut aspera

fiant, & aliquam erinacei speciem prae se ferant. cum autem terrae pin¬

gues, ut dixi, non uno colore sint praeditae, figulares etiam uariant.

nam alia est candida, quae sola apud Graecos nomen inuenit: & qui¬
dem ex candore. nam ἀργιλλος dicitur. unde etiam Latini quidam

eam uocant argillam. qualis est Eislebana, cui micae internitent argen
teae. quaedam in candido cinerea, sicut aliqua Valdeburgia. partim ci¬

nerea, ut Ipsensis ex qua trianguli formantur catini, quibus fabri qui

cudunt argentum uel aurum, utuntur. partim lutea, ueluti Midbeden¬

sis quaedam. aliqua rubra, ut Annebergia illa in argentarijs uenis re¬

perta, ex qua catilli finguntur & tegulae, quibus eosdem catillos in for
nacula supponimus. alia nigra, cuiusmodi Glogouiana in Lygijs. a¬
lia denique uaria, ut Midbedensis quaedam, quae est partim candida,
lutea partim, sed de colore satis. figulus quidem pro uasorum diuersitate

terram modo hanc, modo illam eligit: plastes uero semper tractabilem.

opera

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. II 197
opera & uasa figlina nobilitarunt regiones, insulas, oppida, ut Hispa¬
niam ea quae fiebant Sagunti: Italiam, quae Pollentiae, quae Astae, quae

Mutinae, quae Aretij: calices, qui Surrenti: patinae, quae Rhegij, quae
Cumis. Aenariam insulam, dolia: unde eam Pithecusam Graeci no¬

minarunt. Asiam uero nobilitarunt opera, quae fingebantur Perga¬

mi, quae Trallibus. non ignota sunt Coa: Samia ueteribus etiam de¬

cantata. Aretina opera mirifica, & multae artis nonnullis in locis, ut

Perusiae, uel hodie Italia ostendit. Syria laudat Ascalonea: Graecia ex

Aegyptia Copto aduexit calices fictiles. sed his, ut etiam Rhodijs,

erant immisti odores, aromata nominant Graeci. in Germania uasa

Valdeburgia, non pulchra uisu, sed utilia facile tenent primas, secun
das Siburgia. neutra enim sorbent liquores. Norinberga mittit for¬

naculas fictiles, in quibus excoquuntur uenae & metalla. at ex argilla

effossa ad arcem Rotebergum, quae distat à Norinberga circiter XII. M.

pass. fiunt catini, in quibus orichalcum conficitur. hi ex igni unà cum

orichalco eiecti, non rumpuntur, sed uitri candentis modo torquen

tur, & trahuntur. uerum Ipsa Pannoniae superioris oppidum mittit

optimos catinos triangulos, quibus, ut dixi, qui cudunt monetas,

utuntur. in Hispania quoque catini fiebant ex Tasconio. haec est, inquit

Plinius, terra alba similis argillae. neque enim alia afflatum, ignemque,

& ardentem materiam tolerat. In plastarum numero sunt etiam hi qui

lateres ducunt. quibus utiles sunt terrae pingues & rarae. illae enim fa¬
cile cohaerescunt, hae non sunt in opere ponderosae. tales uero cum

omnes habeant colores, tamen plerunque candidum, uel rubrum. pin¬

gues quoque eligunt hi qui illinunt crates parietum luto: qui ex terra
faciunt fornaces & parietes, quos appellant fornaceos: quoniam, in

quit Plinius, fornacum modo circumdati utrinque duabus tabulis in

farciuntur uerius quam instruuntur. quòd si terrenum eis omnis gene¬

ris copiam suppeditauerit, cum speculas faciunt, grauibus utuntur in
infima parte: mediocribus, in media: leuibus in summa. talis specula

fornacea est apud Ceruecium in Saxonia: tales fuerunt in Hispania.

scribit enim Plinius. spectat etiam nunc speculas Annibalis Hispa¬

nia, terrenasque turres iugis montium impositas. id genus aedificia

quanquam minus sunt ad ornatum decora, quàm uel lignea, uel lapidea,

tamen magis sunt firma ad ferendas iniurias ignium, imbrium, uen¬

torum. etenim lignea ignis consumit, rarissima quaeque lapidea non la¬
befactat: haec uiolare non potest. imbres etiam pleraque caementa exe

dunt, ligna corrumpunt, his nihil nocent, aut admodu parum. uenti

disijciunt lignea, interdum etiam lapidea, hęc magis manent immo¬

ta, quare idem Plinius scripsit. quid? non in Africa Hispaniaque ex ter
ra pa¬

Digitized by Google
198 DE NATVRA
ra parietes aeuis durant, incorrupti imbribus, uentis, ignibus, omnique

caemento firmiores. at in Turingia & Saxonia quoniam ferè luto ad¬

miscent stramina, parietes non infarciunt, sed instruunt. quales in Mi
sena uidimus in Cribera pago, qui circiter V. M. pass. distat à Lipsia.
Sed de his satis. nunc abeo ad terras fullonum, quae etiam ipsae sunt

pingues, sed sic calore siccatae, ut sint in pingui acres factae. atque ea de
causa uim obtinent abstergendi. nam ea ui praeditae tantummodo uti¬

les sunt fullonibus. uerum nonnulli earum pinguitudine contenti,

addito lixiuio satis quod uolunt, se efficere posse credunt. hoc autem

genus terrae ab insulis & regionibus nomen inuenit. nam Cimolia,

quae etiam Smectis ob uim abstergendi dicitur, afferebatur de Cimo

lo, una Cycladum: Sarda, de Sardinia: Vmbrica, de Vmbria. at saxum

quo in loco nascatur, non traditur. uerum fullonia sic se habebat. si ue

stis erat uarij coloris primum in uase, in quo erat lixiuium unà cum
Cimolia ipsa uel Vmbrica abluebatur. pro Cimolia tamen Graecos

gypso Tymphaico usos esse Theophrastus scriptum reliquit. dein¬

de fullones eam uestem sulfure solebant suffire. tum ijsdem Cimolijs

rursus desquamabatur. sin uestis erat candida, loco Cimoliae uel Vm

bricae Sarda utebantur: dein eam sulfure solebant suffire: tum saxo
desquamare. hodie plerisque in locis Germaniae reperiuntur tales ter¬

rae, ut Fuldae in Tribochis: Hildesheimi in Saxonibus duplex, una

candida & tofo similis, altera cinerea: Cadanae in Boemis, cinerea: Li¬

psiae in Misenis item cinerea, sed dilutior. nec refert cuius sint colo¬
ris, modo habeant uim abstergendi, ut saeuum è uestibus possint exi

mere. tertio etiam terrae Lemnię genere fullones, ut Galenus scribit,

utuntur. itaque pingues qualescunque, si acres fuerint, utiles sunt fullo

nibus, modo non sint multum durae. At quibus pictores utuntur, ma¬
crae sunt mediocresue, paucę pingues: et inter eas pinguissima, quę
Paretonium uocatur. siue uero fuerint rarae, siue mediocres, siue spissae,

eligunt molles, aut mediocres certe. nam durae maioris indigent la¬
boris. necesse enim est ut omnes resoluant. etsi autem ferè madefactis

tantum utuntur, tamen malunt siccas, quòd eas suo modo possint
temperare. id uero genus terrae ob colores à pictoribus expetuntur,

quibus, ut caeterae differunt. nam aliae sunt candidae, ut creta, Pareto

nium, Melinum, Eretria: aliae rubrae, ut diuersae rubricae. quaedam lu¬

teae, sicut ochra. quaedam rufa & sandaracae similis, qualis in metal¬

lis interdum inuenitur: aliqua uiridis, ut creta uiridis: aliqua nigra,

ueluti creta nigra. aliae denique alterius coloris. Ex ijsdem terris ali¬
quae fabris tignarijs usui sunt, ut rubrica fabrilis, ut creta uiridis, ut

creta nigra. quin alterius coloris terrae eundem usum possunt prae¬
bere

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. II
199

bere: exceptis candidis. etenim candidae lineae quas producunt, non

satis uidentur in candidis tignis. Alij autem artifices, qui, sicut fullo

nes, terris abstergendi ui praeditis utuntur, macras & raras, quae quan
dam habent acrimoniam eligunt, siue molles, siue mediocres fuerint.

nam durae ipsis non sunt utiles. sic fabri argentarij utuntur creta, quae

hinc uocatur argentaria, qualiacunque argentea opera abstergant. ton¬

sores terra quae tripela nominatur: cum abstergunt uasa orichalcea,

in quibus, dum uel lauant, uel tondunt, aquam calidam & lixiuium con¬

tinent. qui gemmas & arma poliunt eandem tripelam usurpant: est
uero lutea & aspera. reperiuntur praeterea terrae, abstergendi ui prae

ditae, quib. alius color insidet, sicut candida in Hildesheimio ad Has¬

dam pagum: & ibidem rubigine infecta. tales autem terrae non raro

sunt asperae. Nunc dicam de utilitatis fructu, quem terrae in medici¬

na praebent. omnis terra, quoniam eius corpus natura siccum est, exic

candi uim obtinet. quae autem astringit, est frigoris particeps, atque

ideo refrigerat & repellit, & quo quaeque magis astringit, eo magis re

frigerat. astringit uero quaedam adeo uehementer, ut retracta linguae

cutem diripiat, qualis est illa subuiridis in Hanoberano, prope Lin¬

dam pagum. quaedam parum admodum astringit: mediocriter quae

dam. quae uero terra acrimonia quadam gustatum commouet, caloris

est particeps, atque iccirco calfacit, & quo quaeque fuerit acrior, eo ma¬

gis calfacit. igitur cui acrimonia insignis est, ea ualde calfacit & mor¬
det: cui mediocris, mediocriter haec facit: cui tam pauca, ut uix sensu

percipi possit, ea parum calfacit, nec ullum morsu dolorem efficit: ab¬
stergit tamen. at quae gustata pinguitudine, quasi quodam glutine affi

cit linguam, nec tamen astringit, nec acris est, ea illinendi uim obtinet,

ac modice refrigerat. etenim cum omnis terra cui neque frigoris, neque
caloris euidentia sunt signa, illinendi uim obtineat, magis eam obti¬

net glutinosa, similiter se habens in calore & frigore. quae autem cum
pinguis sit, astringit, ea diuersis est uiribus praedita. nam & illinit &
astringit. quae uero in pingui acris est, etiam diuersas uires obtinet.

illinit enim & abstergit. hęc quicunque diligenter obseruarit, de cuiusque

terrae simplicis, quae ei in manus uenerit, uiribus poterit iudicare. ha

ctenus dixi quot & quae formae sint terrarum simplicium, quas ha¬

beant uires, quae utiles agricolis, quae figulis & plastis, quae pictori¬
bus, quae fabris tignarijs, quae argentarijs, quem denique in medicina

quaeque usum praebere possit. quoniam uero quaedam terrae appellan

tur uel à colore, uel à loco in quo nascuntur, nunc de ipsis dicam, &

cuius quaeque sit formę conabor explicare. id autem facere in quibus¬

dam non adeò difficile est, quòd scriptores notas quasdam ostendant,
quibus

Digitized by Google
quibus una ab altera internoscitur. in quibusdam contrà perdiffici¬
le, quod de earum uiribus tantummodo dicant, nihil de reliqua natu¬
ra. atque, ut hinc ordiar, Samiae duae species sunt, quarum una collyrion

appellatur, quòd misceri soleat oculorum medicamentis, quae colly¬

ria graece nominantur. aster altera, utrum uero haec ex eo nomen du

xerit, quòd stella, sicuti Lemnia capra signaretur: an ex eo quòd in

ipsa, sicut in argilla Eislebana, multae micae interniterent, memo¬

riae proditum non est. utraque medicis in usu fuit. Dioscorides prae¬
fert collyrion asteri: Galenus partim praeponit astera collyrio, par¬

tim retroponit. est uero collyrion terra pinguis, rara, mollis, candi¬

da, in pingui dulcis, quod ad saporem attinet. quia uero pinguis,

etiam glutinosa: quia rara, leuis: quia mollis & sicca, friabilis. ta¬

lem autem esse ex Dioscoride intelligimus, is enim scribit glutino¬

sam esse. idque si ad linguam admota fuerit, gustatum sentire. quae

uero terra fuerit glutinosa, ea sine controuersia pinguis est. deinde le

uem esse dicit. quae autem leuis, ea est rara. nam capere potest multum
aerem, qui leuitatis est causa. tum mollem esse, atque facile teri posse scri
bit. quae uero talis, est sicca. postremo eam boni succi esse dicit, qua¬

lis est dulcis in pingui. is autem succus tum sentitur, cum terra ad lin

guam admota, humore eius liquescit. quoniam uero eiusmodi terra

exiccat, & modice refrigerat, testium & mamillarum inflammationes

ex aqua & rosaceo inuncta, potest sedare: quod Dioscorides tribuit

Samiae. tum quoniam id genus terra est glutinosa, & illinendi uim ob

tinet, sanguinem quibuscunque è locis erumpentem compescit: quod

non minus ipsi Dioscorides assignat. Sed Galenus terram Samiam

nonnihil diuersam describit. etenim dicit etiam magis quam astera Sa¬

mium esse lentam & glutinosam: modice etiam abstergere: atque iccir

co sicuti Chiam & Selinusiam utilem esse ad ulcera, quae sunt in sum

ma cute, & ad ambusta. ex quibus conijcimus aliam terram Samiam

in Dioscoridis, aliam in Galeni manus uenisse. quod minime mirum

nobis debet uideri: quippe cum scribat Theophrastus in Samo re¬

periri terrarum differentias plures. quin, quia Dioscorides eligit can¬

didam ualde, satis intelligimus aliam fuisse in cinereo candidam, aliam

alterius coloris. ut uero in alijs qualitatibus dissimilitudo non fuerit,

hae Dioscoridis in colore saltem differebant. At Samius aster est ter

ra pinguis, spissa, laeuis: constat ex crustis. quia uero pinguis, est glu
tinosa: quia spissa, grauis. reliquas differentias aliae necessario non con

sequuntur. sed pinguem esse ex Galeno percipimus: qui lentum esse

dicit & glutinosum. nam omnia quaecunque sunt glutinosa, sunt pin¬

guia. spissum uero esse Dioscorides scribit: Theophrastus laeuem.

uerum

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. II 201

uerum quia spissus, ut dixi, est grauis. attamen si Samius aster cum Le

mnia terra conferatur, leuior est ea: grauior si cum Samia terra. harum
terrarum si magna copia ueterib. fuisset, ex eis plura Samia uasa po¬

tuissent fingi. quae quia rara, magni precij fuerunt. Samiae autem at¬

que caeteris terrarum formis, quibus sunt nomina, similes terrae in

alijs etiam regionibus reperiuntur, quas ijsdem uocabulis licebit no

minare. nam Melinum, quod ex insula Melo nomen inuenit, Plinius

reperiri in Samo scribit. & hodie cretam dicimus, non modo in insu

la Creta, unde nomen traxit, sed etiam alibi natam & effossam. Sequi¬
tur Chia, quae item ex insula nomen reperit. Pinguis est, rara, mollis,

candida, uel subcinerea, in pingui subacris. atque ideo magis quam Samia

abstergit. quare faciem, imo uero totum corpus erugat, laeuigat, ama

bili coloris bonitate commendat. Samiae uero esse similem ex Galeno

intelligitur. sed, ut idem, minus habet efficacitatis in sedandis inflam¬

mationibus mammarum, inguinum, testium. at Selinusiae cum Chia

maior est similitudo, quam Chiae cum Samia. quae Selinusia ex Selinun

te oppido Siciliae nomen inuenit. optima est quae maxime splendet,

quae candida, quae friabilis, quae, si quando combiberit humorem, cele

riter admodum mutatur in succum. ea caeruleo infecta Indici, ut au¬

tor est Vitruuius, imitatur colorem: eadem, ut Plinius scribit, lacte

diluta tectoriorum albaria interpolantur. Melinum uero quam Theo

phrastus Meliam uocat, est etiam candida terra, sed macra, siue me¬

diocris, qua pictores usi sunt. Cimoliae quoque paucae notae tradun¬
tur: est tamen in pinguium numero, sed inter eas quae modice sunt

pingues. nam Dioscorides ait eam natiuam pinguitudinem quan¬

dam habere. est praeterea, ut idem, candida, aut in candido purpurea,

cum uero sub tactum cadit, frigida. Sed ex Galeno percipimus eam

& astringere & modice acrem esse. nam dicit eam partim refrigera¬
re, partim parum quae coierunt, digerere. atque ita utraque facultate agere

non aliter ac plurima medicamenta quae digerunt & reprimunt. est

autem, ut idem scribit, paulo efficacior quàm uel Chia, uel Selinusia:

nec tamen mordet. sed quia magis quam illae abstergit, ea fullones utun

tur. uerum rara ne an mediocris, an spissa fuerit, scire non possumus:

quòd ea de re, uel de leuitate, nec Dioscorides nec Galenus scripserit
quicquam. etenim medicis satis est terrarum saporem considerare,

atque ex eo uires conijcere. mollem uel mediocrem esse hinc conijci¬

mus, quòd Plinius, cum de terris fullonum scribit, saxi facit mentio
nem, quae à caeteris duricia differebat. quinetiam quia Dioscorides Sa
mium astera dicit esse spissam, & hanc diceret spissam, si esset spissa.

igitur est modice pinguis, rara, mollis, candida, aut in candido pur¬
6 purea

Digitized by Google
202 DE NATVRA

purea: in pingui uero partim astringit, partim parum est acris. Quae
uero terra à medicis dicitur Cretica, est modo macra, mediocris mo

do, nunc uero modice pinguis. sed qua Britanni laetificant agros ad¬

modum pinguis est. si enim parum pinguis esset, terram tot annis sua

ubertate saturare non posset. at nostra illa est rara semper, ferè medio¬

cris, quod ad mollitudinem & duriciam attinet. saxum tamen non¬

nihil durum est, candida insuper est & acrimoniam habet, sed quae uix
sensu percipi possit, inter eas tamen, quanquam raro inuenitur, quae

astringit & abstergit: etenim sicut Cimolia diuersas habet partes. ita

que creta, ut Plinius autor est, circum praeducere ad uictoriae notam,

pedesque uenalium trans mare aduectorum denotari instituerunt maio

res. ea fabri argentarij opera sua abstergunt, ut splendescant, atque ex

eo argentaria nominatur. ea pictores utuntur & hi qui rationes sig¬

nant, quod solet in tabulis tam lapideis quam ligneis fieri: facile enim ea

lineae ducuntur, quòd sit macra, rara, sicca. ea denique utuntur medici:

abstergit enim, nec tamen mordet. Habent autem pleraeque regiones

cretae colles ut Gallia, Britannia, Muna deserta maris Balthici insula,

quà è Pomerania nauigatur ad Coppenhagam Daniae. at saxum, quo

durius, eo difficilius ex se lineas producit. Constantiae murus magna

ex parte ex id genus saxo constat. Non dissimilis huic est creta ui¬

ridis, sed plus acrimonię habet: quare magis abstergit. ut Vitruuius

scribit, pluribus locis nascitur, sed optima Zmirnae. hanc autem Grae¬
ci θεοδοτιον uocant, quòd Theodotus nomine fuerit, cuius in fundo

id genus cretae primum est inuentum. hodie reperitur in uenis me¬

tallicis, longe, quod ad colorem & uires pertinet, infra chrysocollam.

est igitur terra modo macra, mediocris modo, nunc uero modice pin¬

guis, rara, mollis, uiridis, paululum acris. uirides autem ex se produ¬

cit lineas, ut candidas candida. Sed Paretonium quod à portu extra

Aegyptum in Cyrenaica regione appellatur, terra est pinguis, spissa,

candida, quod ex his Plinij percipitur, quae de chrysocolla scribit. Pa

retonium est pinguissimum & propter laeuorem tenacissimum. & ali¬

bi. è candidis coloribus pinguissimum & tectorijs tenacissimum pro¬

pter laeuorem. Spissum uero hinc intelligimus, quòd eodem autore

adulteratur creta Cimolia decocta conspissataque. quo modo autem

fiat quòd conchae reperiantur in eiusmodi terris, in libris De ortu et

causis subterraneorum explicaui. nam spuma maris non est: ea enim

ut salsa tectorijs esset inutilis: sed terra è pinguibus saxis, qualia sunt

calcaria, resolutis orta. quod Alfeldae in Saxonia licet uidere: ubi id

genus terrae etiam conchas interdum continent. nascitur autem in Cy

renaica, in Aegypto, in insula Creta. quoniam uero medici ea usi no

sunt

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. II 203

sunt, sed soli pictores, nihil scriptum est de eius sapore: nec enim pi¬
ctor ullam curam in saporis cognitione ponit. Iam Lemnia terra tra

xit nomen ex insula Lemno. legitur enim in tumulo eius ambusto,

qui est prope oppidum Hephaestiada cognominatum. hanc alij rubri

cam Lemniam appellant propter colorem, alij Lemnium sigillum,

alij sigillum caprae: nam in ea terra Dianae sigillum, quod capra erat,

quondam imprimebatur, sicut hodie Turcicae literae imprimuntur.

est uero pinguis, spissa, mollis, rubricae colore, astringit. talem uero

esse ipsa res indicat: nam hodie ad nos affertur. atque etiam ex Galeno

intelligimus esse pinguem. is enim de lotione eius uerba faciens, ait:

sacerdos pingue lutum usque eò exiccat, dum mollis cerae simillimum

fiat. ex eodem Galeno spissam. cum enim Samium astera leuiorem ea¬

dem esse dicit, quem Dioscorides spissum, ipsam quoque spissam esse

intelligimus. rubricae uero est colore, ut idem Galenus scribit: sed dif¬

fert ab ea, quòd hominis qui ipsam contingit manus, ut illa non in¬

quinet. leuiter etiam, ut idem scribit, astringit. tres eius differentiae. ter

ra sacra, quam nemo, inquit Galenus, attingit praeter unam sacerdo¬

tem: altera rubrica, qua fabri utuntur: tertia extergit, qua fullones. quia

uero sigillum Lemnium est pingue, est paululum glutinosum & len

tum, quia spissum, graue, quia molle et siccum, facile teritur ut Samius

aster. potum cum posca sanat sanguinis per ora uenarum profusio¬

nem: iniecta cum succo plantaginis tormina. sed hoc medicamentum

efficaciorem uim habet quam Samius aster, quare si inflammationi impo¬

nitur, eam solet exasperare: praesertim cum homines fuerint mollio¬

re carne. Sequitur Eretria, quae, ut Plinius scribit, terrae suae habet

nomen: nempe sic ab urbe Euboeae Eretria, sita prope Chalcidem, ap¬

pellata. ea est modice pinguis, sed densa ne an rara, an mediocris fue

rit, id adeò facile sciri non potest: nam nihil ea de re proditum est ab

autoribus. cum autem ipsi duae sint colorum differentiae, ualde can¬

dida pictores utuntur, cinerea medici. sed cum cinerea differat in mol¬

litudine, medici eligunt admodum mollem. Cum praeterea alia aereis

operib. attrita lineam uiolaceam referat, quę talem lineam refert, ea Gale

no autore uim ualidiorem quam terra Lemnia obtinet, hactenus tamen ut

nondum mordeat. quod si lauetur, ualde moderata efficitur, non secus ac su

pra dictae. Terra pinguis & uiribus non dissimilis Eretriae reperitur
Hanoberae in lapicidina calcaria: quae aereis operib. attrita, ipsorum re

fert colorem, sed color ei immodico caeruleo cinereus. Pnigitis autem

è Pnigeo uico Libyae Mareotidis nomen duxit: colore similis quo¬

dammodo est, inquit Dioscorides, Eretriadi, cineream uero intelli¬

git. Sed Galenus, & qui eum sequitur, Paulus Aegineta, nigram esse
S 2 dicunt

Digitized by Google
204 DE NATVRA

dicunt. est uero pinguis, spissa, mollis, nigra partim astringit, partim

est acris. pinguis quidem quia, ut Galenus scribit, non minus gluti¬
nosa est quàm Samia, imò nonnnunquam magis glutinosa: ut Dio

scorides cum lingua adeo conglutinatur, ut ex ea pendeat. spissa ue¬

ro, quia idem Dioscorides scribit, eam glebas solidas habere: manus

praeterea admodum refrigerare. quia uero uiribus Cimoliae assimi¬

lis est, intelligimus eam diuersas habere partes: alias scilicet quae ab¬
stergant & refrigerent: alias quae acres sint, & calfaciant. attamen eam
Dioscorides esse tradit Cimolia paulo imbecilliorem. Huic non dis¬

similis est terra, quam cretam nigram nominamus. ea reperitur in Ger

mania secunda, in tractu nobilis oppidi, quod ex aquis nomen inue

nit: quae etiam fabrilis est ut rubrica, eiusque loco ea ibidem fabri ti¬

gnarij utuntur. eius duo sunt genera. molle, quod siccum ex se lineas

producit: durum quod tum, cum madefactum fuerit. est uero terra
modice pinguis, rara, modo mollis, modo dura, nigra, acris. utrunque

eius genus etiam Hildesheimi in Saxonia inuenitur in fossa moenio

rum, qua spectat septentriones. At terra quam Graeci μέλτον uo¬

cant, rubet atque ex eo nominatur rubrica. inuenitur in metallis aura¬

rijs, argentarijs, aerarijs, ferrarijs, quae res Theophrastum non latuit:

quinetiam non raro reperitur in proprijs uenis. Loca uero ex qui¬

bus effoditur optima quondam fuerunt primo Cappadocia, unde

Sinopen est allata, ut mox dicam, quae caeteris praestat: deinde Le¬

mnus, ea enim inter tria terrarum genera in uno tumulo, ut dixi, re¬

perta habet rubricam fabrilem: tum Aegyptus: postea Africa, quam

rubricam Carthaginensem Dioscorides nominauit: postremo Ba¬

leares insulae. nunc in magnae Germaniae metallis reperitur proprijsque

uenis. atque etiam in Germania prima ad oppidum cui nomen est di¬

uus Vendelinus. Omnis autem rubrica, quae ad saxa adhaesit, est u¬

nicolor plerunque: quare longe caeteris antecellit. quae uero non ad¬
haesit, sed concreuit in glebas, extra maculosa esse solet. eius uero spe

cies sunt tres, ualde rubra, in rubro candida, & inter has media: quam
inquit Theophrastus αύταρηη, id est sua bonitate contentam appel¬

lamus, quòd non misceatur, cum alias miscere soleant mercatores.

Picturis autem omnes sunt utiles: fabris uero, ut Plinius, Aegyptia

& Africana: medicis Sinopis. sed triplex est. mollis, quam si quis at

tingit manibus, sordescunt decidua materia: altera mediocris, quae

manus minus contaminat: tertia dura, quam saxum appellamus, quae

nisi aquis madefacta fuerit, manus non inquinat: utraque aquis reso¬
luta usum fabris praestat, & lineas ex se producit. Ex quibus intelli¬

gimus id genus rubricam esse mediocrem in pinguitudine & macri

tudine

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. II 205
tudine: atque aliam spissam & duram uel mollem, mediocremue: a¬

liam raram & duram, uel mollem mediocremue. aliam denique medio¬

crem & duram uel mollem mediocremue. plerunque autem astrin¬

gunt. sed quae multam habent pinguitudinem parum, qualis in Ly¬

gijs reperitur, & in Hildesheimij tractus charadra ad ascendentis
dextram. ea uero est glebosa, colore multum rubro, bono succo, syn¬

cero sapore: quod facile deprehendit lingua: nam ad eam admota

butyri instar liquescit. Sed sinopis colligitur, ut autor est Dioscori¬

des, in quibusdam Cappadociae speluncis, purgataque Sinopen, quae

urbs est Ponti, fertur & uenditur: atque inde cognomen inuenit, ut
idem sentit Strabo. optima uero est spissa, grauis, iecoris colore, si¬

bique tota concolor: & quae cum diluitur, diffunditur copiose. rubri¬

cam autem non inferiorem Sinopide ex Hispania afferri Strabo scri

bit. Reperitur etiam gleba pinguis candida, aut in candido subru¬

bra, in Elbogano ad pagum Toterbisam, & in Chattis, inter Marpur¬

gum & Suenisburgum, quae astringit, atque Lemniae terrae assimiles

habet uires. nec mirum cum tot rubrae terrae differentiae sint, quot

candidae, aut alterius. Terra autem Armenia sic dicta est, quòd ex Ar

menia confini Cappadociae afferatur: quam Paulus Aegineta, &

Aetius Amidenus glebam Armeniam quoque dicunt appellari: quod
nomen Arabes retinuerunt. est uero pallido colore, spissior & gra¬
uior Samio astere. nam speciem habet lapidis: sed mollis est & fria¬

bilis. quoniam uero ualidissime siccat, sanat tormina, profluuia uen¬

tris, sanguinis profusionem, destillationes, oris ulcera. prodest tabe af¬

fectis, & pestilentia correptis. Ei uero uiribus, ut Paulus Aegineta

scribit, assimilis est gleba Alana. quin in Germania non raro inuenitur

gleba lutea, sed maxime in proprijs uenis. ut in Boemia, & in Chat¬

tis prope Francobergam. Chatti ea tingunt corium: Boemi & Mi¬

seni pingunt. quae tantum astringit, sed & hanc & ueram Ochram

Germani uno nomine solent appellare. Sequuntur terrae insigni acri¬

monia praeditae, propterea quod eas multus terrae calor ita siccauit,

ut propemodum adustae uideantur esse, quae plerunque reperiuntur

in metallis. eis tametsi ut alijs terris, diuersus color insideat, tamen fe

rè sunt luteae, aut rusae, aut rubrae, aut purpureae. omnes habent uim
disijciendi & exedendi. omnes carent nominibus, excepta ochra,

quam Latini luteam potuissent appellare, si eis non placuisset magis

nomen graecum uel externum, quod est sil. est enim luteo colore: un

de loco auripigmenti ea pictores utuntur, ut author est Theophra¬

stus, quod nihil differat colore. ut autem ochra colore non differt ab

auripigmento, ita rufa, quae caret nomine, à sandaraca: multum ta¬

9 3 men

Digitized by Google
206 DE NATVRA

men natura differunt. ochra nascitur copiosa non tantum in metal¬

lis, sed etiam in proprijs uenis. uerum Attica quondam caeteris prae
stabat. Sed Atheniensium metalla Vitruuij tempore cessarunt, quòd
argenti fodinas familiae amplius non haberent: quare ea fodiendi

constantia non erat. nunc foditur in Vngariae parte, quae olim Da¬
cia fuit nominata, in Rhetia, in Germaniae metallis argentarijs, sed
& in Hildesheimio inter urbem & antrum, à nanis appellatum: quae

ex crustis constat. item inter Alfeldam & Embeccam. quin interdum

ostracorum similitudinem refert. in eodem Hildesheimio, quà itur

ex Hasda pago ad oppidum Sarstedam, reperitur fistularum similis.

pictores Hanoberae ochram in lapidicina calcaria inuentam etiam

urunt, & loco rubricae utuntur. quin ex ochra cum candens aceto re

stinguitur, fit usta, purpurei coloris. ochra autem acrimonia gusta¬

tum commouet. in medicina tumores & panos dissipat, excrescen¬

tem carnem reprimit: cum cera concaua explet, & articulorum to¬
fos comminuit.

POGEORGII AGRICC

LAE DE NATVRA FOSSILIVM,

LIBER TERTIVS.

VLTAS esse terrarum species, & quales sint,

quemque utilitatis fructum diuersis artificib.

praebeant, mihi uideor satis ostendisse: pro¬

ximum est ut succos concretos persequar, quo
rum quatuor, ut dixi, sunt genera. unum com¬
plectitur salem & nitrum: alterum, alumen

& atramentum sutorium, eique cognata: item

succum acrem: tertium, sulfur, bitumen, san

igmentum: quartum chrysocollam, aeruginem, caeru¬

leum, ferruginem. eorum autem singulas species cum sim persecutu

rus, primo dicam de sale. quem aut natura gignit, aut ars facit. à na¬
tura generatus reperitur uel in terra, uel extra terram. in terra reper¬

tus aut caeditur in montibus: aut è campis effoditur: aut ex ijsdem

eximitur arenis, quibus tegitur, prius remotis. salis montes multi &
illustres sunt in orbe terrarum. in Germania iuxta Seburgum et lacum

salsum, quà itur uersus septentriones: eiusdem cautes existunt ad Ca¬

spias portas. sed neutro in loco caeditur: quod ex hoc effluant fluuij,
qui salis deferunt ramenta: illi finitimae regiones sint, quae puteos ha

bent

Digitized byGoogle
 FOSSILIVM LIB. III 207

bent salsos: è quibus artifices salis conficiendi tam affluentes aquas

hauriunt, ut fossili facile carere possint. at caeditur copiosus in Car¬

pato monte, qua parte eum Sibenburgij Ceculique incolunt, Salze¬

burgi, Torrenburgi, Aderhellae: caeditur in Germania prima iuxta

Thusam oppidum: caeditur in Carmaniae quodam monte, ut Onesi

critus tradidit: in Oromeno Indiae, & in Africae montib. apud Am¬

manmientes, ut Plinius. effoditur uero è campis in ea Sarmatię parte,

quam hodie Poloniam uocamus, tribus in locis. primus qui nuper¬

rime coeptus est effodi, ad secundum ferè lapidem abest à Cracouia: al¬

ter, cuius oppidum Veliscum nominant, ab eadem distat circiter octo

millia pass. tertius, cuius oppidum Bochniam, circiter XXX. quanquam

Veliscum plane atque omnino non situm est in campo, sed ubi uergit

in ortum & meridiem, molliter assurgit, & iam ultra sunt loci mon¬

tani. quinetiam sal Stasphurdi in Saxonibus fodi posset. nam & aesti¬

uo tempore campi sale aspersi uidentur esse, & semper effluunt salsae.

effoditur praeterea Colomae, quod est in confinijs Rutenorum atque

Valachorum. similiter duobus in locis Cappadociae. quorum alter

est ad Colupenam & Camisenam oppida, propinqua Armeniae mi

nori: alter in regione Ximena. è quo loco Halvs fluuius nomen inue

nisse Straboni uidetur. effoditur pręterea in Britannis, ut Ambrosius

scribit: in Hispania citeriore Egelastae, ut Plinius: in Arabib. ut Posi¬

donius: in Meroe insula, ut Strabo. sub arenis autem inueniri iuxta

Pelusium in Aegypto, inter eandem & Arabiam, in regione Cyre¬

naica, in sitientibus Africae locis autor est Plinius: qui sal omnis cum

ammoniacus dici posset, Cyrenaicus id nomen pro suo uindicauit.

haec de fossili sale. extra terram natiuus reperitur aut in fonte, aut in

fluuio, aut in lacu, aut ad mare. fons uel salem fert, sicut calidi Pega¬
saei: uel eius riuuli solis calore siccati in salem conuertuntur, ut salsu¬

lae in Galliae Narbonensis campo, & in Elbogano prope Schonba¬

chum palustris scaturigo perexigua de sale canescit aestiuo tempo¬

re. fluuius aut salis ramenta defert, sicut Ochus & Oxus apud Ba¬
ctros ex oppositis montibus: aut summa eius in salem densantur, re

liquis aquis ueluti sub glacie fluentibus, ut apud Caspias portas, cir

ca Mardos & Armenios. quae ut alia multa de sale, Plinius à Theo¬

phrasto uidetur transtulisse. lacus in salem mutatur, uel sale aestuat. in

salem uertitur diuerso modo. nam aut totus, ut in Apulia Tarenti¬

nus, & in Aeolide Tragasaeus, qui est iuxta Amaxitum non longe à
Smin theo templo: aut medius, ut in Phrygia dictus Tatta, unde sal
Tattaeus, in Cappadocia, in Pamphylia Aspendi: aut eius extremi¬

tates, ut in Sicilia Cocanici, & alterius iuxta Gelam. aestuat uero sale
8 4 lacus

Digitized by Google
 208 DE NATVRA

lacus in Cypro ad Cittium, in ludęa asphaltites, cuius sal Sodomenus

uocatur, in Bactris duo uasti, alter ad Scythas uersus, alter ad Arios,
in Aegypto unus circa Memphin, in Africa plures. ad mare uero te

nuis quidam sal gignitur. cum enim feruet aestu, spumas agit, easque

ad littora & scopulos appellit. hae autem abscissae & in illis depositae

atque exiccatae, nonnullis in locis in salem conuertuntur. quem Dio¬

scorides ἄλος ἀχνην uocat, Plinius spumam interpretatur: nos sic¬
cam maris spumam possumus dicere, aut etiam rectius salem è mari
na spuma genitum. iuniores medici nominant salis spumam. qui ut
bene intelligant, quid dicant, tamen poetice loquuntur, ut aliàs expli¬
cabo. nunc, quia de salis generibus, quae sua sponte & natura gignun

tur, satis dixi, paucis de facticio dicam, ut differentias accuratius ex¬

plicare possim. itaque is uel ex aquis fit marinis, uel ex salsis fontanis,

aut putealibus excoquitur, uel conficitur ex sui generis lixiuio. quas

salis faciendi rationes in libris de re metallica exponam. sal autem à sa¬
le differt primum colore. nam in fossilium genere Sarmaticus, qui trans¬

lucet est candidus: similiter qui affertur ex Carpato, siue Dacia: ex la

custribus omnium candidissimus Tarentinus: ex facticijs nostris Lu

neburgensis. flos etiam salis siue in fodinis effloruerit, siue in salinis,
candidus est plerunque. cinereus uero non raro est ut Sarmaticus &

Dacicus non translucidus. sed idem uarius interdum, utpote partim

candidus, partim niger, partim cinereus. at niger tantum est Norue

gius is, qui coquitur in ferreis ollis, quo rustica plebs utitur. niger e¬
tiam est fossilis Sarmaticus, qui reperitur, ut candidus quoque trans¬
lucidus in quibusdam uenis & fibris, quę uenam salis cumulatam so

lent intersecare. eiusdem coloris fossilem in India reperiri Arabes tra¬

dunt. sal praeterea quicunque ligno conficitur, niger est, ut Plinius scri¬
bit. sed in Cappadocia fossilis est croceus: rufus apud Bactros circa

Oxum: rubet Dacicus interdum et in Aegypto Memphi: in Hispania

purpureus est, ueruntamen cum teritur, albescit. similiter purpureus

est Centuripis in Sicilia. tum sal à sale differt facilitate translucida &

nitore. etenim cum omnis alius sal non pelluceat, crustae lapidi spe¬

culari assimiles, quales sunt fossili Cappadocico & ammoniaco, ple

runque sunt translucidae. & Sarmaticus tesserae potissimum figura, item

Dacicus, adeo interdum pellucet, ut cum quauis crystallo de facilita

te translucida certare possit: recteque talis gemma dici uidetur. Hispa¬

nicus etiam fossilis pellucet. at lacustris qui gignitur in Sicilia circa

Gelam, tanti est splendoris, ut quod tradit Plinius, recipiat imagi¬

nem. deinde cum omnis sal sit eius saporis, qui inde habet nomen,

salsi scilicet: & tanto magis salsus, quanto fuerit siccior, facticius qui
ex aqua

Digitized by Google
ex aqua salsa excoquitur, plerunque est praeterea suauis, ut etiam lacu¬

strium Tarentinus, ammoniacus uero ingratus sapore: Sodomenus

est amarus: qui ex maris spuma in scopulis concreuit, acris. Colo¬

maeus autem insuper ferè gustatum commouet oui tosti sapore. atque

magis quidem ipse quam flos eius aut ramenta cum in placentae quadra

tae figuram formata fuerint, uarijs sigillis utrinque in ea impressis. sua

uem etiam & iucundum odorem quidam sales expirant. quo sanè mo

do Arabicus est odoratus, Cappadocicus odoratissimus. quoniam

uero sal fossilis magis quam caeteri est compactus & durus, ob id crassio

res habet partes. marinus uero & lacustris minus ferè est & compa¬
ctus & durus, iccirco minus etiam partes habet crassas. Omnes ta¬

men sales isti crassarum sunt partium: contrà tenuium ex aqua salsa

excocti: nempe plerunque minuti & molles. sed maxime tenuium par
tium est flos salis. est enim non modo tanquam fauilla tenuissimus & le

uissimus, sed etiam candidissimus. at maris flos ab eo totus est diuer

sus: etenim humidus, pinguis, croceus, ut sit semen balenarum:

quod aliàs explicabo. differt quoque sal à sale figura. nam alius est qua
dratus, ut Sarmaticus & Dacicus, quem gemmam appellant. cuidam

est figura pyramidis, sicut Indico candido: qui aut fossilis non est, aut

si est ex eius flore uel puluere formatur, quod indicat sigillum in ba¬

si eius impressum. cuidam est figura crustae, ut Cappadocico ammo

niacoque aliquibus etiam fossilis salis generibus figuras dant fosso¬

res, ut quadratam Sarmatae micis, quarum aliquae circiter duo millia

pondo pendent. facticijs uero excoctores, metę modo magnae, sicut

Halae Hermundurorum: mediocris modo, ut Stasphurdi in Saxoni¬

bus: nunc uero paruae, ut Aldedorsi apud Chattos. natura autem sa¬

libus est uaria. etenim qui sunt compacti & spissi, in igne crepitant &

exiliunt: quales sunt fossiles, & ferè marini. qui minuti & spissi, cre¬

pitant tantum, ut maxima ex parte facticij ex salsa excocti. qui rari si¬
ue compacti siue resoluti fuerint, nec in igne crepitant, nec exiliunt:

quales sunt plerique, qui in lacubus salsis, ardore solis siccatis, gignun

tur: ut Agrigentinus & Tragasaeus: item qui in littoribus maris, ut

Aeantius: similiter Indicus candidus, cui figura pyramidis est, & Co¬
lomaeus in tabulas formatus: flos etiam salis, & cuiusuis ramenta.

quid plura? nullus salrarus, aut minutatim dissolutus in igne crepi¬

tat & exilit. atque sic se habet sal candentibus carbonibus impositus.

aquae uero si inijcitur dissolutus & mollis, facile liquescit ac diffluit:

sin compactus & durus, difficilius, omnis tamen liquescit. sed com¬

pactorum ex salsa excoctus, citius liquefactus diffunditur: lacustris

& marinus, tardius: tardissime, fossilis: tametsi in quoque genere par¬

ticulae

Digitized by Google
ticulae aliquae inueniantur interdum dissolutae, interdum compactae,

quare citius aut tardius liquescunt. unum Agrigentinum ex aqua exi¬

lire Plinius scribit. sal autem omnis cum subiectis ignibus in uase tor¬
retur, nihil aut parum admodum de amplitudine sua deperdit: amat
enim siccitatem, quae cum calore uel frigore coniuncta eum conglu

tinauit. contrà humor illi inimicus est: nam in ipsum positus lique¬

scit & diffunditur. quinetiam expositus in aere humido, aliquam mo¬

lis iacturam facit. quocirca qui integrum uolunt seruare, necesse ha¬
bent eum siccis in locis reponere. attamen salis acerui, qui ab Afris

iuxta Vticam construuntur tam alti, ut collium habeant speciem, so

lis calorib. adeò obdurescunt, ut imbribus non liquescant, ferro dif¬

ficulter caedantur, quod etiam Plinius tradit. at candidum esse & ex

eo fieri animalcula atque uasa, Graecus ignotus. qui idem ait eum in ter¬

ra solidum non esse, sed glutinis maxime lenti similem: in solem ue¬

ro prolatum solidum fieri & Pario marmori similem. uarium autem

usum sal praebet: etennuliquem in aedificando, aliquem in sacris, in

medicina multum, plurimum in cibis. nam Arabes Carris et Gerrae

salis, tanquam saxi, quadratis massis, cum aqua calcis loco conglutina¬
tis, extruunt domos, muros, turres. similiter in Africa Ammanien¬

tes domos. in sacris uero Romani sale usi sunt: nulla enim fiebant si¬

ne mola salsa. quem salem uirgines Vestales serra ferrea secasse Fabius

Pictor scribit. Hebraeorum autem sacerdotes capita uictimarum sale

asperserunt. at Christiani iam olim conditi sunt sacro sale. & infan¬

tis iam nati corpus sale aspergendum esse censent, ut cutis spissior &

solidior fiat. uerum animantibus, non uiuis modo sal utilis est ad ci¬
bum medicinamque, sed defunctarum etiam aut mactatarum carnes à pu¬

trescendo uindicat. homini quidem praeter caetera cibi condimenta

excitat auiditatem edendi, ipsumque lingua inter alia multa sapit: nec

ullus est cibus tam suauis & iucundus, ut sine sale gustatum delectet:

aut si delectat, ut id diu facere multumque possit. nec uero homini so¬
lum est irritamentum gulae, sed eo pecudum quoque & armentorum fa

stidio pastores occurrunt: iumentorum, aratores & uectores: ceruo¬

rum, uenatores. etenim cum canalibus ligneis, aut areolis impositum

lingunt, uel cum pabulo mistum uorant, & ad pastum capessendum

excitantur, & bibendi cupiditatem concipiunt. quibus de causis, ut

Plutarchus scribit, in Aegypto Isidis sacerdotes, his diebus quibus

ieiuni erant, sale se abstinebant: ne si multum cibi & potionis adhibe

rent, atque hinc humores redundarent in corpore, ad uitia essent pro

cliuiores. ad cibum autem utilis est tenuis & humidus: quod hic ama¬

rus non sit, sed suauis & gratus linguae: ille facile liquescat. nam ama

rus non

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. III 211

rus non tam excitat gulam quàm offendit: crassus & durus, quia to¬

tus non dissoluitur, cibum non multum condit: & dentibus propter

duriciam est ingratus. sed bonum nonnihil etiam color indicat: nam

candidus esse solet. qualis est inter eos qui ex salsa excocti sunt in Ger

mania Luneburgensis & Halae Hermundurorum factus, in Italia Vo

laterranus: inter lacustres Tarentinus: inter marinos uero Atticus

& Euboicus laudantur. Colomaeus autem in placentas formatus non

modo gratus est ad cibi condimentum, sed ad hoc etiam ut cum pane

edatur. at quoniam omni in regione omnia salis genera in promptu

non sunt, alio alijs in locis utuntur in cibo: pro ut quaeque regio, aut

eius pars quenque suppeditat. etenim marinus est maritimis regioni¬

bus & insulis plerisque omnibus, exceptis frigidis, quibus non sunt

tanti solis ardores, ut marinas siccare possint, etiamsi in salinas factas

immittantur. sed Hispaniae insuper copia est fossilis, & ex salsa exco

cti: Italiae praeterea Tarenti, lacustris, Volaterris eius qui fit ex salsa,
quo bona Hetruriae pars utitur. praeter marinum Gallia habet ex sal

sa excoctum: Sicilia & Phrygia, lacustrem. Cappadocibus est ex sal¬

sa excoctus, lacustris, fossilis. Germani & Chaones tantum ex salsa

excocto utuntur: Sarmatae, fossili & excocto ex aqua salsa & fossi¬

lium fragmentis. in Aeolide & Pamphylia est tantum lacustris. Afri

ca & India abundant fossili: nec tamen maritimae utriusque regiones

carent marino, nec Africae mediterraneae lacustri, qui etiam Aegy¬

pto est circa Memphin. seruandas autem carnes sale condimus, quòd
humorem quem continent superfluum, sua siccitate consumat, & sub

stantiam earum contrahat, atque ita à putrescendo tueatur & defendat.

igitur carnes tam piscium quam reliquarum animantium quibus uesci¬

mur, ut incorruptae seruari possint, salibus asperguntur. nec hae tan¬

tum eis condiuntur, sed cascus etiam & butyrum. atque fructus non¬
nulli, ut cappares. aliqui uero, ut similiter diutius conseruari possint,
in muria collocantur: sicut oliuae quaedam & limones. quo autem sal

quisque fuerit siccior, durior, minus friabilis, & magis astringit, eo ad

salituram est utilior. quales fossiles plerique sunt, & inter marinos Me¬

garicus esse traditur, inter eos qui ex salsa sunt excocti Stasphurden
sis. nam sicci magis sunt salsi: duri cito non consumuntur: astrin¬

gentes substantiam rei salitae contrahunt. Iam quod ad usum quem

praebet in medicina, attinet, omnis sal siccat corpus humanum: mistas
autem uires habet: abstergit enim et astringit, atque quo quisque magis

abstergit, eo minus astringit: & contrà, quo magis astringit, eo mi¬

nus abstergit. ueruntamen omnis sal leuiter astringit comparatus

cum reliquis astringentibus: qualia sunt in hoc genere alumen & atra¬
mentum

Digitized byGoogle
212 DE NATVRA

mentum sutorium eique cognata. sed ipsi sales hac parte multum inter
se differunt. etenim fossiles plerique omnes plus quam caeteri astringunt:

marini, lacustres, ex salsa excocti minus. quidam uero fossiles, lacu¬

stres, facticij, magis abstergunt quam astringunt. in quibus mox aliquam

amaritudinem lingua deprehendit: atque ita eos à reliquis duobus ge

neribus distinguit. & quidem ex eiusmodi fossilium numero est am

moniacus uerus: ex lacustrium, Sodomenus: ex facticiorum, ammo

niacus subditicius. ad haec in uno eodemque metallo interdum & pri

mi generis sales, & tertij reperiuntur. Dioscorides certe in medicina

probat fossiles, & praeter caeteros ammoniacum quidem. Plinius dicit

collyrijs & emplastris addi Tattaeum aut Cauniten. ad oculos ex ictu

suffusos cruore sugillatosque eligi Hispaniensem: Thebaicum ad pru

ritus, lepras, psoras. Sed qui medendi rationem callet, facile ex iam di¬
ctis intelligit ad quem quisque morbum sit utilior, ut pluribus uerbis

opus non sit. sal etiam aluum emollit drachmae pondere ex uino po
tus. quem usum hodie nonnullis praebet Sarmaticus niger, in uena,

quae cumulatam intersecat, repertus. postremo aliquis etiam hic frau¬

di locus olim fuit, & nunc est. nam impostores particulas salis mari¬
ni quadratas & perforatas secernunt, & in locum Indici candidi, cui

pyramidis figuram esse dixi, substituunt. ammoniacus etiam non tan

tum adulteratur Cocanico & Cyprio mire simili, quod Plinius tra¬

dit, sed in eius locum facticius quidam uenit. uerum utraque fraus faci
le deprehenditur. etenim marinus in igne crepitat & exilit, Indicus

facit neutrum. ammoniacus uero subditicius in pastillos formatur,

& in igni non crepitat, nec ex eo exilit, sed totus consumitur: uerus

habet crustas oblongas instar lapidis specularis, & in igni crepitat,

& ex eo exilit. Sed de sale satis: Sequitur nitrum ei cognatum. quod

etiam similiter ac sal aut nascitur, aut conficitur. natiuum reperitur in

terra, uel extra terram. in terra reperitur aut caeditur aliorum fossilium

modo, estque durum & spissum ac lapidis similius. quod genus est is,
ex quo chrysocollam, sic uoco boracem, Venetijs conficiunt. aut in

speluncis colligitur: ex quarum cameris uel pendens stiriarum instar

concreuit, uel excidens liquidum adhuc in terram defertur. id uero est

molle, laxum, candidius, atque similius spumae. utrunque, hoc est tam id

quod effoditur, quàm quod in speluncis colligitur, à Graecis uoca¬

tur aphronitrum: cum molle modo ac spumae similius sub hac uoce

subijci recte possit, durum & spissum non possit. sed ipsi unum ab al¬

tero bonitate & prauitate distinguunt. effoditur autem nitrum, aut

colligitur potissimum in Asia, patriamque habet Philadelphiam Ly¬

diae, & Magnesiam Cariae. qua de re Galienus imperator, cum Asiam

Scytharum

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. III 213

Scytharum incursionibus uastatam esse literis & nuncijs accepisset,

per iocularem quandam licentiam dixit. quid? sine aphronitris esse

non possumus? at extra terram reperitur uel in conuallibus & cam¬

pis, uel in lacu. quod sua sponte ex terra efflorescit, halmirhaga Grae
ci appellant, nomine ducto partim ex sapore, quem habet subsalsum:

partim ex eo quòd ex terra eruperit. quo per aestatem canescunt con

ualles apud Medos, ut Plinius scribit. ac uero etiam in summa terrae

cute inesse uidetur Thracium iuxta Philippos. quod sordidum ter¬

ra nominari agrium autor est idem Plinius. lacus uero Macedoniae

nitrosus, qui est in agro Letaeo, circa canis ortum gignit nitrum. quod
ueteres scriptores Chalastraeum uocant, ab oppido Chalastra: quod
est in proximo sinu, è quo euehebatur. sed facticij nitri plura sunt ge

nera. unum fit in Aegypto ex Nili aquis, quae nitrosae sunt, in nitra¬

rias infusis. hae existunt ad Naucratim, Nitriam, Memphim. in ijs¬

dem nitrarijs, ut in salinis, tenuissimum & leuissimum spuma, siue flos

appellatur. sed multo frequentius spuma. eam Graeci duobus uoca¬

bulis separatis nominant ἀφρὸν νίτρου, ut distinguant à fossili, item

spumae simili, quod composita uoce ἀφρόνιτρον appellant. Dioscori

des tamen aphronitrum & spumam nitri uocat ἀφρὸν νίτρον: atque bo

nitate alterum ab altero discernit. primas enim tribuit Lydio, quod

est aphronitrum: secundas Aegyptio, quod est spuma nitri. alterum

nitrum facticium etiam hodie ex nitro fossili, quod Arabice uocant

Tincar, conficitur. id ego, ut dixi, soleo chrysocollam, ut re uera est,

graeco uocabulo nominare, boracem Arabico: quod ipsi cum reliquis

nitris est commune. tertium fit ex quercu cremata, aut robore. quas ni
tri faciendi rationes etiam in libris De re metallica explicabo. nunc ad
eius differentias abeo. itaque nitrum differt à nitro primum colore. nam

aliud candidum est, ut Chalastraeum. aphronitrum spumae similius,

spuma nitri: quoddam roseum, quod simul cum candido Dioscori¬

des caeteris praefert: quoddam in candido purpureum, ut interdum

aphronitrum. aliud fuscum, ut Aegyptium deterius. quod uero ad

perspicuitatem pertinet, ex fossilibus translucet id ex quo fit chryso

colla: ex facticijs ipsa chrysocolla. deinde nitrum differt à nitro sapo

re. Aegyptium enim amarum est, eius spuma amarior. fossilia quae¬

dam tam modicam & paucam habent amaritudinem, ut uix sensu per

cipi possit: in quorum numero est id ex quo chrysocolla conficitur. in

halmirhage autem salsedinem deprehendere linguam ipso significa

tur uerbo. sed Chalastraeum in amaro salsum est. at nullum nitrum

per se odorem expirat, ustum, eum qui uix sensu percipi possit: calce
tamen in spersa adulteratum, uehementem. tum quoddam est laxum
t & re¬

Digitized by Google
214 DE NATVRA

& resolutum, ut spuma nitri, aphronitrum spumae similius, id quod

halmirhaga nominant. quoddam, etiamsi astrictum & compactum

sit, tamen ita est molle, ut facile teri possit, sicut optimum quodque Ae¬

gyptium & chrysocolla. aliquod durum & spissum, ut maxima ex par

te fossile aphronitrum lapidis similius, & Aegyptium, quod lapidis
instar induruit in aceruis, qui, quòd speciem habeant collium, βσνοὶ
Graecis dicuntur. at pulueris similiora, & resoluta omnia sunt rara et

leuia, sicuti quod halmirhaga uocant, & spuma nitri: ex compactis ue

ro aliqua, ut aphronitrum & Chrysocolla. aliqua contrà sunt spissa &

grauia, ut non pauca in genere fossilium. nitris insuper uaria est figu
ra. etenim natiui uel glebae sunt incerta figura, uel stiriae. sed aphroni

trum Lydium in pastillos formatur. ex facticijs autem chrysocollae

cum figura sit quadrata, superiori parte est acuta. Aegyptium uero in¬
terdum spongię modo perforatum esse solet. sed nitrum nec in igne

crepitat, nec ex eo exilit: uerum natiuum inflatum penitus tumescit:

similiter ex facticijs Aegyptium, et chrysocolla, in aqua quidem omne

liquatur, sed tardius quod durum est & crassarum partium. Nitro, quia

abstergit sordes in lixiuio resoluto fullones maculas uestium eluunt:

& infectores cum eodem in aqua coquunt lanas, ut sorbeant colores:

& ueteres aphronitro, aqua liquato, in balneis abluebant cutem, ut

fieret pura & nitida. & tenuissimae Nili arenę, quae, ut uidetur, nitro

sae erant, ad dealbanda corpora palestrae Patrobio, Neronis princi¬

pis liberto aduehebantur: ut autor est Plinius. ad tincturas autem sor

didum nitrum utilius esse idem Plinius dicit. sed infectores qui ni¬

tro carent, eius loco utuntur fece uini sicca. quinetiam ex Aegyptio,

quod lapidis duricia in aceruis inuenitur, fieri uasa, autor est idem Pli¬

nius. at Macedones aliquid de chalastraeo pro sale addunt ad farinam,

cum eam subigunt, ut faciant panem. Aegyptij suo nitro raphanos

aspergunt, non aliter ac nos sale. à medicis uero expetitur maxime

amarum. nam id siccat, digerit, abstergit. sed ualidius eius spuma, ua

lidissime aphronitrum praestantissimum, quale quidem est, rarum, le¬

ue, molle, tenue, in candido purpureum, spumae assimile. nitrum ue¬

ro ad medicinam eligitur leue, spongię modo perforatum, roseum aut

candidum, cuiusmodi reperitur in aceruis, quos Aegyptij constru¬

unt. at spuma candidissima & leuissima. quam ut etiam nitrum can¬

didum, ijdem adulterant calce. sed & lingua & nares deprehendunt

fraudem: etenim syncerum, ut Plinius, facile resoluitur, adulteratum

difficilius, & praeterea pungit. syncerum cum uritur, odorem reddit

leuem, adulteratum uehementem. chrysocolla uero utuntur aurifices,

cum uel aurum cum auro conglutinant, unde ei nomen impositum:

uel

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. III 215
uel argentum cum argento. non dissimiliter sale ammoniaco utuntur
artifices, qui ex ferro acus conficiunt, cum earum capita plumbo in¬

coquunt candido. aurifices etiam chrysocollam ad auri scobem, vum

ex ipsa conflare uolunt, massam addunt, ut citius igni liquescat. ut au¬

tem halmirhage per aestatem canescunt conualles apud Medos, ita eo

ex quo fit halinitrum, in Saxonibus campi, non longe à Stasphurdo,

meridiem uersus, quà itur Varmesdorfum. in ijsdem Saxonib. Cerue¬

cij & Berneburgi, in Turingis Mochelae, alijsque in locis est terra hali

nitri plena. in quam aridam imbres ferè ultra cubitum non penetrant.

infra eam altitudinem terra non raro est candidis halinitri uenis di¬

stincta. his autem in locis Saxoniae est humilis & aequata agri plani¬

cies. idem efflorescit ex terra, ex qua halinitrum conficitur, si in acer¬

uis condita fuerit, & sarmentis contecta. Salsum uero est & subacre:

cui simile est id quod lapidei quidam parietes, cum in cellis uina ijs

tum in locis opacis & tutis ab imbribus, qui ipsum solent eluere, ita

exudant, ut polline uideantur conspersi. ex his duobus siue halmirha

gas siue nitra licebit nominare, conficitur id quod halinitrum sole¬

mus appellare. quanquam in hoc genere longe optimum est, cui sal ma¬

xime fuerit ademptus. sed nominet quo quisque uocabulo uelit, mo¬

do de re constet inter nos. uerum halinitrum non solum excoquitur

ex his duobus natiuis, sed etiam ex molli & tenuissima materia, quam

exudant saxa montium: qualis in montibus ad Salam adhaeret saxo

calcario & gypso. excoquitur insuper ex dura & crassa, cuius stiriae
pendere solent ex cameris cuniculorum & speluncarum, ut uidere li¬
cet Neoschonburgi, quae est arx Boemiae. ibi enim pendent ex cella
uinaria, in saxo incisa. sed utraque materia plerunque est nec multum ama
ra, nec multum salsa, uerum modo parum, modo multum acris, co¬

lor insidet ei diuersus, candidus scilicet, luteus, subrufus. sed quod e¬

xudant parietes interdum est cinereum, interdum candidum. quod ef¬

florescit ex terra, semper est candidum, ut etiam ipsum halinitrum. id

uero translucet, salsum est & subacre, rarum leue, facile potest teri, cui
figura quadrata, sed superiori parte acuta. ignem admodum concipit,

& in flamam mutatur. tenue enim est, & multum aerem in se conti¬

net. quocirca utile est ad compositionem pulueris, qui accensus mis¬

siles globos tormentorum, quae bombardas uocant, extorquet. nec ue¬

ro tantummodo halinitrum conuertitur in flamam, sed etiam id quod

exudant parietes. quanquam autem halinitrum multum differt ab ama¬

ro & uero illo nmtro, tamen etiam abstergit. Hactenus de nitro & ha

linitro. Sequitur alumen magis atramento sutorio cognatum, quam

etiam nitro sal. ut enim horum utrumque abstergat, tamen sal praeterea

t 2 parum

Digitized by Google
216 DE NATVRA

parum astringit: illorum uero utrumque astringit multum. sed differunt

in hoc quòd atramentum magis sit terrenum, minus alumen. id au¬
tem uel ex eo potest intelligi, quòd ex atramento sutorio fiat alumen.
cum enim oleum ex illo conficitur, expirat alumen: quod lutum, quo

nitrum nitro iungitur, concipit. atque eiusmodi lutum cum opere per¬
fecto aqua pura maceratur, in eam alumen deponit: quod paulatim

cubi instar concrescit. sed primo dicam de alumine, ut postea atramen

to sutorio possim subnectere chalcitida, misy, sory, melanteriam, quae

naturalem cum eo habent cognationem. itaque etiam alumen tum na

tura tum ars facit: et quidem utraque ex aqua terraque aluminosa. cuius

permulta sunt metalla in orbe terrarum, in Hispania, ubi etiam in ar

genti reperitur metallis. in Germania multis in locis, in Saxonib. ad
Albim Brambecci: in Misenis Zuenicij in ericeto, & ultra Albim

Radebergi. in Voitlandis ad Blauam, & Salfeldam: in Boemis Scha¬

chicij, quod ferè est in medio interuallo inter Cometauium & Launam.

in Norico ad lulium Carnicum: in Hetruria apud forum Claudij, in

Massano, in Volaterrano: in Vulcani foro, quod est inter Puteolos

& Neapolim: in Ponto: in Phrygia Hierapoli: in Iudaea non longe à

Machęrunte: in Armenia: in Babylone: in Aegypto: in Africa. in in¬

sulis uero Sardinia, Melo, Strongyle, Lipara. tot sunt aluminis me¬

talla nobis nota uel literis celebrata. Romanos quidem ex Liparaeo

magnos fructus cepisse Diodorus Siculus tradit. in Germania raro

reperitur purum, sed plerunque conficitur ex terra aluminosa, ut etiam

in Hetruria. nam glebae nucis iuglandis magnitudine in Saxonibus

Hildesheimi in fossa moeniorum, qua parte ad occasum spectant, re

pertae, paucae fuerunt: & quidem candidae, rotundae, cauernulis refer

tae. liquidum uero quod ex Blancheburgo, sito ad Herciniam syluam,

affertur, non natura creat, sed ars efficit, cum ante quàm calore con¬
crescat, chalcitida, aut tale quiddam ab eo separat, ut syncerius & can¬

didius confici possit. itaque omne alumen aut est liquidum, aut concre¬
tum. prius nascitur plerunque, perraro fit. posterius saepe nascitur, nec

minus saepe conficitur. liquidi duo sunt genera. quorum alterum pu

rum est, lactei coloris, lympidum, quiddam, quod olet ignem, ex pi¬

rat. id quia propter puritatem in primis est utile, Φορίμην nuncum pat

Graeci. alterum est impurum, pallidum, scabrum. quod quia sordibus

inquinatum est & peruersum, παράφορον appellant. adulteratur ue

ro lapillis, et galla inficitur. at concretum figura multum differt. nam

aut scissum est, quod ab ijsdem Graecis ox isù nominatur. id uero est

cuiusque glebosi & natiui ueluti flos. nec tantum ex eo exudat & ex¬

crescit, sed etiam ex atramento sutorio, ubi in una eademque uena repe¬

riuntur

Digitized byGoogle
 FOSSILIVM LIB. III 217

riuntur. pyrites enim resolutus est utriusque parens. quod quidem scis¬

sum uel glebarum instar asserumue compressum est: uel singulatim

effloruit simile canorum capillorum. atque iccirco idipsum Graecis dici

tur τειχίτης, Latinis dici potest capillare. aut rotundum est, quod
uocatur σρογρύλη. id triplex est. uel enim bullarum modo intumuit:

uel foraminum fistulis quandam spongiae gerit speciem: uel est soli¬

dum. aut tali simile est, quod ἀσραγαλωτι nominatur. aut lateris,
quod πλνθίτις. aut denique ex crustis constat, quod πλακίτις. at ex

glebis natiuis qualescunque fuerint, hodie in metae figuram formant

id, quod saccharinum nominatur. natura etiam aliarum qualitatum

uarietate alumen distinxit. etenim quod attinet ad colorem est uel can

didum, ut praestantissimum quodque: uel in candido cinereum, siue pa¬

rum admodum fuscum, quod nigrum uocarunt: cum non multum

colore à candido differat, ut recte Plinius scribit. uel in candido ru¬

brum, ut quod ex regno Neapolitano ad nos affertur: uel pallidum,

ut interdum rotundum, atque etiam capillare, quod in Boemia Scha¬

chicij effoditur. tam autem facticij quam fossilis glebae interdum pellu¬

cent. sed cum hae non sint crassae, omnes tamen tenues non translu¬

cent. quod uero pertinet ad saporem, alumen uehementer astringit:

atque ex eo apud Graecos Sυπτηρίας nomen inuenit. quod ad odorem,

nec liquidum modo, quod altero pręstat, sed etiam scissum sua spon

te quiddam expirat, quod ita ignem olet, ut lapides, si quando eorum

conflictu idem elicitur. contrà facticij genera parum aut nihil olent.

molle autem & tenue est capillare. deinde rotundum quod bullarum

modo intumuit: & quod foraminum fistulis quandam spongiae simili

tudinem gerit. tum tali simile. reliqua uero dura & crassa sunt, ut fa¬

cticia omia, & ex natiuis quod lateris est simile, quod ex crustis con¬
stat, ac uero etiam reliqua solida. quoddam praeterea est multum pin

gue, ut liquidum: quoddam parum, ut facticium plerunque. deinde a¬

liud est crassum, ut quodcunque liquidum, & aliqua ex concretis. aliud

tenue, sicuti scissum & rotundum quod instar bullarum intumuit: aut

quod foraminum fistulis est spongiae simile. item cui figura est tali.
nam id etiam foraminibus est repertum. alumen autem cum in car¬

bones ardentes impositum, uel ollae inclusum succensis ignib. torre

tur, in bullas tumet non aliter ac nitrum: & aliquid de sua substantia
deperdit. sed aqua, ut reliqui succi concreti, liquescit: & quidem facil
limè rotundum quod in bullas intumuit. Postremo alumen aliquem
utilitatis fructum praebet aurificibus, infectoribus, librarijs, medicis.

etenim aurifices eo purgant aurum, et eiusdem bracteas aeri inducunt.

infectores in aqua coquunt lanas, in qua resolutum fuerit alumen:si

t 3 militer

Digitized byGoogle
militer pannos. quo modo fit ut & facilius accipiant, & diutius reti¬

neant colores. sed cum inficiendis claro colore lanis candidum liqui
dumque utilissimum sit, contraque nigrum, ut Plinius scribit, fuscis aut

obscuris, hodie infectores, quia liquido carent, semper candidum prae

ferunt. alumine etiam utuntur qui coria coloribus tingunt. ac libra¬

rij chartas in aquis, quibus liquatum fuerit alumen, mergentes, ita eas

firmas & ualentes reddunt, ut atramenti scriptorij acrimoniam fer¬

re possint: quod aliàs solet diffluere, & penetrare per chartas. at in me¬

dicina uim habet astringendi, ulceribusque cicatricem inducendi. ue¬

teres in medicina usos esse scisso, rotundo, liquido, Dioscorides est

autor. longe autem praestat caeteris scissum, & quidem in hoc gene¬
re, si fuerit Aegyptium natione, purum, recens, candidum, ualideque
astrinxerit. in rotundis uero optimum est natiuum, quod in bullas in
tumuit, si fuerit syncerum, natione Melinum aut Aegyptium, in can

dido pallidum, modice pingue, molle si ualide astringit. ex liquidis eli¬

gitur syncerum, lactei coloris, pellucens, quod quiddam ignem olens

expirat. Dixi de alumine: nunc ad succum, quem Latini atramentum uo

cant, abeo. Cum autem atramentum triplex sit, & quodque ab atro co
lore, quem habet, nomen inuenerit, ut hoc distinguerent à librario &

metallico, sutorium nominauerunt: quandoquidem eo sutores tin¬

gunt coria. Graeci uero appellant χαλκανθον, quod ex aere quodam

modo efflorescat. nam pyrites aerosus, qui & chalcites dicitur, soryos

& melanteriae, quam etiam atramentum metallicum uocant, parens

est & effector. atque ea rursus atramentum sutorium & alia sibijpsis co¬

gnata gignunt. quod in primis Goselariae licet uidere, ubi glebam sub
rotundam cinerei coloris, sed obscuri, uocant lapidem atramenti. ete¬

nim in eius medio residet pyrites ille pallidus & ferè resolutus, ma¬

gnitudine nucis plerunque iuglandis. quem undique complectitur in¬

terdum sory, interdum melanteria. per cuius omnes partes ad eun¬

dem pertinent fibrae atramenti subuiridis, quod prae se fert speciem

capillorum simul extentorum & inter se cohaerentium. atque atramen¬

tum sutorium tam ars, quam natura efficit ex aqua & sory, & melante¬

ria, chalcitide etiam. sed fossile ex eiusmodi humore constat, qui ge¬

lu concreuit, aut in uenis uel fibris uel commissuris saxorum: aut dum

ex ijsdem guttatim destillat, nondum tamen deciderit in canales, quo

sanè modo de eorum cameris stiriarum instar pendet: aut postquam de¬

stillarit, quomodo reperitur in earum solo. sed siue pendeat de came

ris, siue humi iaceat, Sαλακτικὸν nominant Graeci, quòd destillando
concreuerit. facticium quoque duplex est: alterum proprie πηκτν uo¬

cant Graeci, Latine concretum possumus dicere. id cum è cuniculis

uel

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. III 219

uel effertur, & in piscinas quadratas effunditur, uel inde corriuatur,

frigore aut solis calore concrescit. alterum ijdem Graeci ἐφθον, Lati¬
ni nuncupant coctum. decoquitur enim aqua atramentosa in ahenis

quadratis, ut aliàs explicabo. horum uero omnium, & eis cognato¬

rum metalla sunt in Hispania. in multis Germaniae locis, in Saxonia

scilicet ad Goselariam, quod longe celeberrimum est: in Hercinia syl¬

ua ad Blancheburgum arcem, quae distat ab Halberstadio Saxoniae

oppido circiter VI. M. pass. in Misena Zuenicij in ericeto, & Breto¬

bronni, & in quibusdam cuniculis Annebergi, & ultra Albim Rade¬

bergi: in Boemia: in regione Lygiorum Cuperbergi: id circiter II11.

millia pass. abest ab eo metallo, quod, quia latrones ibi uiatorib. de¬

trahere pallia soliti sunt, Zuckemantelum nominant nostri. in ea Vn¬

gariae parte, quae quondam Dacia dicta fuit, Smolnicij, quod est in
Cepusio. in Italia circa lacunas, in Volaterrano. in Cypro Solis. in

Cilicia. in Aegypto. in Africa. sed cum id genus succi concreti quin¬

que sint species, melanteria scilicet, sory, chalcitis, misy, atramentum

lutorium, quibusdam in locis multae, in quibusdam reperiuntur o¬

mnes. nam aliae oriuntur ex alijs. ex pyrite enim, qui est quasi stirps ho

rum succorum omnium gignuntur, ut iam dixi, sory & melanteria:

ex sory chalcitis: ex sory, melanteria, chalcitide diuersae species atra¬
menti sutorij. etenim aliàs ex eis efflorescit candidum: aliàs uiride in

ipsis nascitur: aliàs fit caeruleum. at misy non tantum ex sory, melan¬
teria, chalcitide efflorescit, sed ex omni etiam atramento sutorio tam

facticio quam fossili. iam autem dicta omnia succorum in numero sunt:

quare nec terrę quae combiberunt ea, huc pertinent, nec lapides, nec
aliud ab his quicquam. siquidem etiam ligna eos succos combibunt. diffe

runt uero inter se. etenim sory, melanteria, chalcitis, misy, natiua sem

per sunt, solum atramentum sutorium & natiuum est & facticium. at
sory & melanteria differunt quidem alijs quibusdam, sed eosdem ha¬

bent colores cinereum & nigrum: chalcitis uero rubra est & aeris colo

re: misy luteum & auri: atramentum sutorium uarijs coloribus prae¬

ditum. nam aut candidum, quod Graeci, quoniam color ei est similis
uiolae albae, λσθκδίον appellant. aut pallidum, aut uiride, aut caeru¬
leum. ac quoniam hi colores modo saturi sunt, modo diluti, multae
in eis differentiae sunt. candidum etiam quoddam, potissimum stiriae

figura reperitur Gosclariae, translucidum crystalli instar. nec caeruleum,

nec uiride caret perspicuitate. unde superior aetas atramento sutorio

uitrioli n omen imposuit. caeruleum praeterea mirandum in modum so¬

let nitere. quae autem subijciuntur his quinque formis, omnia astrin¬

gunt, & acria sunt: sed uehementissime astringit atramentum suto¬

t 4 rium

Digitized byGoogle
rium. Omnia insuper natiua odorem, eius quem emittit fulmen, ex¬

pirant, sed omnium acerrimum sory. at mollia & tenuia sunt atramen¬
tum sutorium plumarum simile & capillare: melanteria quae speciem
lanuginis prae se fert, & quae gerit salsuginis similitudinem quandam.

quae omnia quoque sunt rara et leuia. sed sory, chalcitis, misy, sic habent
inter se collata. sory lapidis duricia est, ob uehementem concretio¬

nem. iccirco crassissimarum partium: misy tenuissimarum: chalcitis te

net medium quiddam. igitur sory crassitudine & odoris uehemen¬

tia differt à melanteria, cum non differat colore. reliqua autem atra¬
menti sutorij tam facticij, quàm fossilis genera dura sunt atque cras¬
sa. sed ex eis aliqua spissa sunt & grauia: aliqua rara & leuia: quinetiam
ex eius generibus quaedam subpinguia sunt, ut candidum, & non¬

nunquam facticium. sory quoque aliquam pinguitudinem habere so

let. quod uero attinet ad figuram sory, chalcitis, misy, melanteria sunt

plerunque glebae. sed sory habet multa foramina interdum: quod ipsi
in hoc genere peculiare. misy cum non multum effloruerit, ex alijs

speciem gerit pollinis: alioqui est gleba. melanteria modo lanugini

similis est: modo salsugini. qualem Dioscorides dicit quasi asperam

haerere in hostijs fodinarum, ex quibus aes eruitur. quod non de qui

busuis aerarijs metallis est intelligendum, sed de his tantum in quibus

reperitur pyrites ille, de quo iam dixi. at atramentum sutorium fossi

le aut similitudinem habet cum capillis uel plumis: aut stiriarum mo

do concreuit: aut habet glebae figuram. quae figura etiam facticio est,
cuius glebae plerunque non aliter ex corpusculis quibusdam, quibus

ferè cubi species est, coagmentatis, ac uuae ex acinis inter se cohaeren

tibus constant. atramentum praeterea sutorium, quod subpingue est,

dum torretur, in bullas tumet aeque ac nitrum atque alumen. quod non
est subpingue, fit siccum tantum. utrunque autem tostum facilius teri

tur. at res dictis quinque formis subiectae omnes aqua liquantur: sed
durae & subpingues multo tardius, quam molles macraeque. ad haec atra¬

mentum sutorium, si fuerit resolutum liquore, usum praebet in corijs

& lanis denigrandis. ac uero etiam infectores cum pannos radice ru¬

biae tingunt, ut obscurent eum colorem, utque is fiat iecoris colori si¬

millimus, in aqua, qua atramentum fuerit liquatum, iterum conco¬

quunt. his etiam compositionibus admiscetur, quae capillos inficiunt

nigrore: sed non ipsum modo, uerum etiam sory & melanteria. co¬

ctum autem atramentum ad haec omnia est utilius. contrà in medici

nae usu praestat fossile, caeruleum, graue, spissum, pellucidum: secun¬

das tenet, quod proprie concretu dicitur. astringit uehementissime,

& insigniter calfacit: quare sanguinem profluentem è uenis quibus¬

cunque

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. III 221

cunque inspergi potest, sistit. ulcera purgat putrida, excrescentia mi¬

nuit, soluit aluum cum ipsum in melle & aqua mulsa drachmae pon¬
dere potum, tum in uino maxime oleum inde confectum. in collyrijs

candidum translucidumque praeferri solet caeteris. sory autem, chalci

tis, misy, melanteria minus quidem astringunt atramento sutorio, sed

adeò urunt, ut crustas cauterij modo inducant. quanquam etiam ex atra

mentis fossilibus quaedam eadem ui sunt praedita. sory probatur, quod

dum frangitur, & nigrius apparet & splendet: cui foramina multa:

quod est subpingue: quod ualde olet fulminis uirus: quod olfactum

stomachum subuertit, quale Aegyptium fuit, quod Dioscorides cae

teris praefert. at chalcitis optima est, quę recens, quae prae se speciem

aeris fert: cui oblongae & resplendentes sunt fibrae: quae facile potest
teri. misy uero eligitur, cui color auri: quod cum frangitur, auri poli¬

ti & stellarum instar sparsim scintillat, quod durum est. sed melante¬

ria probatur, cui color sulfuris: quae cum tangit aquam, celerius nigre¬
scit: quae est aequalis & pura. Quoniam uero naturam atramenti su¬

torij, eique cognatorum, quae gignit pyrites aerosus, iam explicaui: con¬

sequens est ut de acri succo concreto dicam, quem cadmia plerunque

parit. repertus est Annebergi in cuniculo acto in fodinam diui Ot¬

tonis. durus est & candidus atque adeò acris ut erodendo mures, gril
los, imò omne genus animantium interficiat. quinetiam materia te¬

nuissima quam exudant saxa montium, & crassa, quae ex cuniculis &
speluncis pendet, ex qua conficitur halinitrum, non raro est acris. sed

eam cadmia non gignit. Iam uero dicturus sum de chrysocolla, caeru

leo, armenio, aerugine: quòd eos colores etiam uenae metallicae, po¬

tissimum aerariae, soleant creare. sed chrysocollae nomen primo Grae

ci imposuerunt facticiae, qua aurum cum auro conglutinatur: atque in

de in natiuam, & alterius generis facticiam deriuatu, propter quan¬
dam coloris similitudinem, quę his solet esse cum illa. duplex autem

est chrysocolla, natiua & facticia. ea quam natura gignit in fibris &
uenis, aut reperitur per se plerunque arenae similis, aut materiae metal¬

licae adhaeret, atque hinc abrasa similitudinem gerit eiusdem arenae, quae

tamen interdum ita modice aspersa est chrysocolla, ut nulla uel admo¬

dum exigua abradi possit: aut cum aquae iam dictas species lambunt,

pulueri similior subsidit. qualem Neusolae in Carpato monte aqua

uiridis ex antiquo cuniculo effluens rapit secum. quae amplius trigin

ta castellis excepta subsidit, singulisque annis derasa colligitur, atque di

uenditur. sed quod Neusolae sponte fit, cura hominum quondam fa

ctum Plinius scribit: immissis scilicet in uenam aquis, leuiter hyeme

tota usque in Iunium mensem: dein siccatis in Iunio & lulio. facticia du¬

Digitized by Google
222 DE NATVRA

plex est. altera fit ex dura natiua, tingiturque lutea herba: ob id herba¬
cea dicta, atque ea laudatissima est, natiuaque preciosior. eius conficien
di rationem exponit Plinius. Natura est, inquit, quae lino lanaeue ad
succum bibendum. tunditur in pila, deinde tenui cribro secernitur,

postea molitur, ac deinde tenuis sic cribratur. quicquid non trans¬

meat, repetitur in pila. deinde molitur. puluis semper in catinos di¬

geritur, & ex aceto maceratur, ut omnis duricia soluatur. ac rursus tun

ditur. dein lauatur in conchis, siccaturque. tunc tingitur alumine schi¬
sto, & herba supradicta, pingiturque antequam pingat. refert quàm bibu

la docilisque sit. nam nisi rapuit colorem, adduntur & scythanum atque

turbystum: ita uocant medicamenta sorbere cogentia. cum tinxere

pictores, orobitin uocant, eiusque duo genera faciunt: luteam quae ser
uatur in lomenta, & liquidam globulis sudore resolutis. haec utraque

genera in Cypro fiunt. sic Plinius. altera, qua, ut dixi, aurifices utun¬
tur, & quam Dioscorides in aeruginum numero reponit, dicitur san

terna, constatque ex Cypria aerugine, pueri impubis urina, nitro. sed

eam Galenus, Dioscoridem secutus, ex aerugine & urina tantum fie

ri scribit. quia uero propter Cyprij ęris inopiam confici non potest,

altera chrysocolla, de qua suprà dixi, in eius locum successit. quae au¬
tem pulueri similior creta prius aerugine tincta adulteratur: fiuntque ex

una libra multae. quod inuentum, ut fallax est, ita non contrarium na¬

turae, quae etiam ipsa cretam inficit uiridi colore. quondam ex lutea

herba, caeruleo subtrita, chrysocollam fecerunt. sed neutra adulteri¬

na, quoniam utraque uilis est, probatur. redeo ad fossilem, quae nasci¬

tur in aerarijs metallis: nam ex ęre tantum fit. quocirca si argentarijs,

aurarijs, plumbarijs oritur, eorum uenas certu est esse cum aere per¬
mistas. reperitur multis in locis, in Hispania, & quidem, ut Plinius,
largissima: in Germania, non multa: in Dacia Neusolae copiosa: in
Macedonia: in Cypro: in Armenia: in Carthaginensium insula Damo

neso. sed ex Armenia allatam, quae ad satietatem colorem prasij imi¬

tatur, Dioscorides omnibus praefert: secundas uero tribuit Macedo

nicae. ueruntamen eius bonitas rectius spectatur ex colore & uiribus,

quam aestimatur ex loco in quo nascitur. color autem cum omni natiuę
sit uiridis: tamen eo multum differt. etenim alia uiret ad satietatem,

quae cum adhuc materiae metallicae adhaerescit, ad smaragdi uiridita

tem uidetur accedere: quam longe optimam esse censent. alia habet

uiriditatem multum dilutam, quam uilissimam. alia mediam, quae te

net medium locum. facticiae uero, quae lutea tingitur, erui color est,

unde ὄροβίτις à Graecis appellatur. in ipsa conficienda quòd multam

operam opifices ponerent, & terendo & tingendo, atque aliquem fa¬

cerent

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. III 223

cerent sumptum, pluris quàm reliquae chrysocollae uendebatur. etenim

Plinius autor est asperam, sic nominat durae arenae similem, taxatam

fuisse in libras denarijs VII. mediam, sic uocat eam, quae aquis rapta

subsidit, aut quae est manu contusa, v. attritam, sic appellat eam, quae

contusa & lutea herba tincta est, XIII. hodie aspera & media taxan¬
tur in libras denario & uictoriato. herbacea caremus. omni autem chry
socolla pictores utuntur: aurifices uero ea sola qua aurum cum auro,

aut argentum cum argento conglutinatur. medici eadem fossilique: quę

ea de causa graece ἀκίσις nominatur. ac quidem utraque digerit & exic

cat: & cum carnes liquefaciat, non tamen uehementer mordet. iccir¬

co aptissima ulceribus, quae curationi contumaciter resistunt. atque fa

cticia quanto magis exiccat, minus uero mordet quam natiua, tanto ma

gis tenues habet partes quòd si usta fuerit, multo tenuior fit sicut res

aliae fossiles, ut recte docuit Galenus. modica pota mouet uomitio¬

nes: interficit multa. chrysocolla Nero princeps ad spectacula est a¬

busus. ea enim arenam circi strauit, cum ipse, inquit Plinius, concolori

panno aurigaturus esset. chrysocolla aut adeò gaudet cęruleo, quod

Graeci κυανόν appellant, ut hi duo succi concreti frequentissime si¬

mul nati uni eidemque glebae metallicae adhaereant: uideaturque alter,

prope appositus, alterum inclusum sepire atque complecti: & modo

plus caerulei concreuisse, quod Theophrastus uidit: modo chryso¬
collae plus, quod aeque ac alterum ipse uidi. caeruleum uero etiam na

scitur & fit. atque fossile aeque ac chrysocolla in uenis fibrisque ortum aut

per se reperitur sabulo arenaeue durae simile: aut abraditur à materia

metallica, plerunque similius arenae. sed facticij multae species sunt: at¬

que ex his aliquae natiuo preciosiores, quarum conficiendi rationes

libro nono explicabo. Graecis tria genera fuerunt in usu nationibus

distincta: duo natiua, Scythicum & Cyprium: unum facticium, Aegy¬

ptium scilicet: Romanis eadem, & ex natiuis praeterea Hispaniense:

ex facticijs Puteolanum. fuit etiam Carthaginensibus suum natiuum:

quod ex metallis insulae Damonesi erutum esse ignotus Graecus tra

dit. reperitur autem caeruleum non modo in aerarijs uenis, sed in ar¬

gentarijs & aurarijs. nec uero etiam Cypri cauernae, quas marini flu
- uffodiendo fecerunt, uenis caruerunt metallicis, ex quibus na¬
sceretur, ut id Dioscorides non explicauit. hodie natiuum in Germa

niae, Dacię, Norici, Rhetiae colligitur metallis, sed raro, quòd magis
in usu sit facticium. attamen non parum in altissima Suditarum mon¬

tium parte, quam falso piniferum montem appellant, & in Lygijs ad

Goldebergum. fit etiam caeruleum per fraudem, Indico in aqua reso
luto, et in cretam tritam infuso: aut uiola arida, ut Plinius, decocta in

aqua

Digitized by Google
224 DE NATVRA

aqua, succoque per linteum expresso in Eretriam cretam. differt autem

caeruleum à caeruleo, quòd alterum altero multo nigrius sit uel can¬

didius. sapor uero ei est mistus, nempe acris, & qui parum astringit.

pictores tam natiuo, quam facticio utuntur: medici natiuo tantum, eli¬
guntque quod saturo est colore. digerit uero & carnes minuit excre¬
scentes. At Armenium, quod Ameniacum uocat Galenus, & medi¬
ci eum secuti, alij Armenium colorem, alij opandica, si optimum fue

rit, caeruleum est, ut Dioscorides tradit: nec à caeruleo proprie uoca¬

to differt, nisi modico candore, qui, ut Plinius scribit, teneriorem hunc

efficit colorem. sed cum etiam caeruleum aliquod sit candidius, in ar

menij locum substitui potest per fraudem. quinetiam si, quod Plinius
scribit, dissentiens à Dioscoride, Armenium optimum est maxime ui¬
ride, communicato colore cum caeruleo, iterum per fraudem in eius lo

cum substitui potest id quod in nostris fodinis reperitur, assimili co

lore praeditum, quo pictores utuntur. quare mirum non est inuen¬

tam per Hispanias arenam, ex qua color fieret Armenio similis. dif¬
fert tamen à caeruleo loco, in quo gignitur, sapore, uiribus. nam ex Ar¬

menia, ut indicat nomen, affertur, cum caeruleum multis in locis so¬

leat inueniri. sapor uero quanquam ei etiam, ut caeruleo mistus, tamen

& parum acre est, et minimum astringit: cum caeruleum, cum hoc ipso

collatum, sit multum acre, & plus astringat. in medicina autem abster

git: quocirca miscetur cum ophthalmicis, & tritum in puluerem te¬

nuissimum, palpebrisque inspersum, earum pilos auget. potum uero

purgat atram bilem: quod tradunt Graeci iuniores & Mauri. medici
eligunt Armenium, in quo laeuor, quod caeruleum, quod non est cal
culosum, quod facile potest teri. at qui nunc lapis pro Armenio ha¬
betur, caeruleo & chrysocolla partim aspersus, ut ex Armenia affera

tur, ut color ille cęruleus sit Armenium, ipse lapis non est Armenium,

& color caeruleus tam exiguus est, ut nullum aut admodum exiguum
praebere possit usum. In metallis autem aerarijs, sed Cyprijs, dicunt,
ut scribit Dioscorides, gigni aeruginem duobus modis. aut enim ex

lapidibus aerarijs exigua, sed bona efflorescit: aut ex specu quodam

destillat, per caniculae ardores, copiosa & grati coloris, sed mala: quòd
cum multis calculis & alijs fossilibus, quibus est duricia lapidis, sit
permista. prior autem abraditur, posterior sicca colligitur. est insu¬
per tertia etiam fossilis, quam à similitudine uermium σκόληκα Grae¬
ci uocant, ut rasam iὸν ξυσόν. similiter facticiae tria sunt genera. aut
enim abraditur ab aere, aut in uermes formatur, aut in mortario aereo

efficitur ueteri ex urina: quam chrysocollam ab effectu appellari di¬

xi. quas aeruginis conficiendae rationes libro nono exponam. aerugi
ni uero

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. III. 225

ni uero suus est color in caeruleo subcandidus: sapor acris. omni pi¬

ctores medicique utuntur: aurifices ea sola quae auru conglutinat cum

auro. in medicina Dioscorides alijs praefert fossilem, in uermium fi¬

guram formatam: secundas tribuit rasae natiuae: tertias facticiae, quam

magis mordere dicit. sed eam quae aurificibus in usu est, respondere

rasae. omnis autem digerit, excrescentes ulcerum carnes tam duras quam

molles minuit & liquefacit insigniter mordens. Quoniam uero etiam

ferrugo est uitium metalli, hic quoque de ea dicam. quae tamen ut fer¬

rum purum, ex quo oritur, raro reperitur intra terram. hanc alij fer¬

ruginem, quòd ea tanquam scabie quadam infestatur ferrum humo

re contactum, appellant: alij à colore rubiginem. nam rubore mistus

est nigror. quocirca eam quidam dicunt rubram, quidam nigram. a¬

stringit sicut atramentum sutorium, sed minus erodit illo. qua de cau¬

sa sutores hodie ea in tenuiore Zytho resoluta, tingunt coria. rubi¬

go ubi lineas infecerit uestes, elui uix potest. Sequutur alterius ge¬
neris duo succi concreti, auripigmentum scilicet & sandaraca. qui suc¬

ci magnam cognationem inter se habent. nam uterque, & in metallis

ferè ijsdem semper nascitur: & interdum uim ignis tulisse, ac quasi

ustus uidetur esse: & habet pinguitudinem quandam, maiorem ta¬

men auripigmentum, minorem sandaraca. auripigmenti autem, quod

Graeci uocant ἀσρνικὸν, natiui species differunt colore & figura. ete¬

nim unum est quod imitatur auri colorem, quodque ita constat ex mul¬

tis tenuibus crustis, tanquam squamis, ut altera alteri imposita uideri

possit, & findi ut lapis specularis. atque id, si cum re fossili alterius ge¬
neris non fuerit permistum, praestantissimum censetur. quale est, ut

Dioscorides scribit, in Hellesponti Mysia natum. alterum magis e¬

tiam auri imitatur colorem, sed est puluis, de quo Theophrastus scri
ptum reliquit. id uero tenet secundas. tertium colorem sandaracae quo
dammodo exprimit, & similis est glebae. quod ex Ponto & Cappa¬
docia, ut tradit Dioscorides, affertur, reliquis duobus uilius. quine¬

tiam auripigmentum reperitur in Carmania. sunt praeterea duo facti¬

cij genera quorum utrunque splendet, sed alterum album est, quod ue

nis in albo subluteis, aut in eodem distinguitur subrubris: alterum

luteum, quod uariatur nigris, subrufis, plus minusue luteis uenis. quo¬

rum utrumque ex crustis auripigmenti fossilis conficitur. ad quas quidam

tantundem salis fossilis adijciunt. haec trita in duobus fictilib. uasis,

patellarum instar latis, nec admodum profundis, intus plumbo illitis,

et quà committuntur obturatis luto, coquuntur usque dum totum auri

pigmentum in sublime sublatum superiori uasi adhaeserit. dein ite¬

rum ac saepius teritur & coquitur donec candidum fiat. luteum uero

u tanti

Digitized by Google
226 DE NATVRA

tanti laboris non indiget. auripigmento autem sapor acris est. ustum

olet sulfur, sed minus quàm sandaraca. natiuo utuntur pictores: eo¬

dem, ut quondam minio, tingunt libros conglutinatores. medici pi

los auferunt. sed si diutius inhaeserit cuti, eam laedit: etenim uim ha¬
bet urendi. Verum sandaraca similiter differt colore nam aut ad sa

tietatem rufa est, & cinnabaris imitatur colorem, aut minus rufa, &

partim sublutea. differt figura, uel enim gleba est, qualis plerunque in
uenitur: uel puluis, ut Theophrastus est autor. ea in locis, ut Vitru¬
uius tradit, quae sunt inter Magnesiae & Ephesi fines effoditur para¬

ta. quam nec molere, nec cernere opus est, sed sic est subtilis, quemad
modum si qua est manu contusa & subcreta. quanquam autem sandara
ca plerumque sulfur olet per se, magis tamen id olet trita, maxime usta.

luteum autem emittit fumum. sed optima est, quae pura, quae ad satie

tatem rufescit, quae etiamsi non teratur, nec ardeat, olet sulfur, quae fa

cile potest teri. qualis nascitur in Ponto. fit etiam ex auripigmento

sandaraca hoc modo. auripigmenti mediocres particulae in ollam, cu¬

ius os obturatur, coniectae quinque horis coquuntur in furno, contra

huntque sandaracae colorem. sed quoniam in ijsdem metallis, ut recte

Dioscorides scribit, sandaraca & auripigmentum reperiuntur, ea sunt

in Mysia Hellesponti: in Ponto ad flumen Hypanim: in Asia mino¬

ri, in finibus Magnesiae & Ephesi: in Cappadocia: in Pimoliseno Pa

phlagoniae tractu: in Carmania: in Topazo insula maris quod ru¬

brum nominatur. sandaraca autem utuntur pictores: utuntur torna

tores, cum circum uascula lineas ducunt: utuntur medici quod uim
habeat urendi. sed liquoribus resinisque temperata multis morbis me

detur: mulso quidem purulentae excreationi: resina, suspirijs: melle,

raucitati, si lingatur & deuoretur: resina, ueteri tussi, si accensae uapor

per fistulam in os trahatur. Iam ad succos abeo, qui his duobus mul¬
to sunt pinguiores, sulfur scilicet & bitumen. sulfur autem duplex est:

fossile, quod Latini uiuum appellant, Graeci ἀπυρον, id est ignem non

expertum, ut recte interpretatur Celsus: facticium quod ijdem Grae

ci uocant πεπυρωμρύον, id est ignem expertum. uiuum effoditur co

piosum in Islandia ad Heclam montem ardentem: quod paruo pre¬

cio mercatoribus uendunt. paucum uero reperitur in fodinis Boe¬

miae argentarijs Bildertzi. rursus multum in Italia foditur, in Vola¬

terrano scilicet: in Cesenaticis montibus: in Narniensi: in Phlegraeis

campis inter Puteolos & Neapolim: quam planiciem sulfurosam Grae¬

ci κφαίσσ ἀγοραν appellarunt: ubi sunt Leucogaei colles. in Lipara,

alijsque insulis Aeolijs. in Melo. est etiam sulfuris metallum in ludęa,
non longe ab oppido Machęrunte. at facticium uarijs modis fit. nam

aut ex

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. III 227
aut ex aquis excoquitur, ut in Pannonia inferiori ad Budam. aut ex

gleba effossa & in uasis cocta perficitur igni: sicut in multis Italiae lo
cis, in Volaterrano, in portu Cesenae, Puteolis. aut eo pyrites stillat,
item in ollis coctus: quod cernere licet in Saxonia Brambecci & Hatz

kerodi, uterque locus est in ditione principum Anhaldinorum: in Boe¬

mia Cromenae. aut similiter atque pyrites lapis qui ex crustis constat,
coctus stillat sulfure: quomodo in Chattis ad Verram conficitur Sun
teri. facticij etiam species est, quod ex sulfure & squama ferri fit, con¬

coctis & in urceos transfusis: id, quoniam equorum scabiem eo sa¬

nant, caballinum solent nominare. quod, ut etiam Pannonicum, lu¬

teo obducitur sulfure. adhaec sulfur à sulfure differt colore. aliud enim

est luteum: quale reperitur in planicie illa sulfurosa à Campanis uir¬

gineum appellatum, quòd purum fit: tametsi ex eo nominatum ui¬

deri possit, quòd uirgines, ut etiam mulieres, eo faciem pingant. sed
& facticium plerunque est luteum. quoddam cinereum, ut item nati¬

uum: atque etiam facticium Pannonicum. quoddam fossile cinereum

liuore decoloratur. aliud est rusum, ut purissimum facticium. quod

plerunque pellucet, uideturque esse argentum rude rubrum pellucens.
quinetiam luteum tam facticium quam natiuum interdum translucet.

at sapor sulfuri est subpinguis, sed iniucundus. suum uero quendam

habet odorem, & quidem grauem: quem etiam fulmina & fulgura,
& res quaedam fossiles ustae ex se emittunt. is quoque cum sulfur uri¬

tur, magis ferit nares. omne autem sulfur cum pingue sit, rarum, le¬
ue: tamen aliud alio inuenitur pinguius, rarius, leuius: prout purius

uel impurius fuerit. etenim fossile infectum esse solet terra, alumine,
atramento sutorio, alijsque. nec uero minus facticium à pyrite distil¬

lans, aliquando cum alumine aut atramento sutorio permiscetur. cui¬

dam insuper fossili est lapidis duricia: quod caeteris crassius, quae o¬

mnia sunt tenuium partium: cuidam aliqua mollitudo, ut interdum

subcandido. reliqua tenent medium quiddam. sed quod ad figuram

attinet, sulfur fossile non multum uariat. nam ipsius eruuntur glebae:

perraro decutiuntur stiriae de speluncis, uel cuniculis pendentes. at

facticium modo in teretis baculi, modo in crustae figuram formatur:

nunc uero guttatim per ollarum foramina destillans fit rotundum.

aliquando singulae guttae ad similitudinem & magnitudinem grani

dolichi, cui cauda sit similiter rotunda, figurantur. sulfur autem ita est

amicum igni, ut eum illius fragmenta circum ligna uel carbones ar¬

dentes aspersa ex interuallo ad se alliciant trahantque. quo uero purius

fuerit, eo & facilius ignem concipit, & ardet luculentius, & magis cae¬

ruleum fumum expirat. quare alumine, aut atramento sutorio alijsque

u 2 infectum

Digitized byGoogle
228 LIBER TERTIVS

infectum difficilius accenditur, flammam emittit minus lucidam, fu

mum non adeò caeruleum exhalat. igni certe impositum morbos co

mitiales, ut inquit Plinius, deprehendit nidore. usum autem multi¬

plicem praebet: etenim Graeci & Romani, ueteres illi admodum su¬

perstitiosi, eius suffimentis crediderunt se expiare posse religionem

aedium. fullones uestes, sarda & lixiuio prius ablutas, suffire solent

eo sulfuris genere, quod proprie uocatur gleba: infectores lanas eo,

quod egula nominatur. eis enim candorem & mollitudinem con¬

fert, ut idem Plinius scribit. sulfuratis quoque ellychnijs, cum silicis &

ferri conflictu elicimus ignem, arida ligna & candelas accendimus.

sed primo fomes rapit flammam, deinde eandem concipit sulfur. con¬

stant autem ea ellychnia sulfurata uel ex funiculis stupeis aut canabi

nis, uel ex lignis exilibus sulfure obductis. at pessimo inuento idem

sulfur recipitur in compositionem pulueris, qui accensus lapideos,

ferreos, aeneos noui tormentorum generis globos extorquet. contrà

optimus eius in medicina usus. quia enim ui est praeditum extrahen

di, medetur ictibus scorpionis marini & turturis & draconis, siue

siccum ipsis inspergatur, siue cum saliua uel oleo ueteri, uel melle, uel
resina terebinthina ut Galenus illinatur: quia ui abstergendi, sedat

pruritus cum nitro. uitiligines ex aceto illitum tollit, aufert lepras &
impetigines terebinthi resina exceptum. atque ad haec eligi¬

tur uiuum cuius color luteus resplendet, quod

translucidum est, cui non est la¬

pidis duricia.

Digitized by Google
 GECRGII AGRICO
LAE DE NATVRA FOSSILVM,

Liber quartus.

JEQUITVR alter succus pinguis, naturali

cognatione iunctus cum sulfure. quem Grae
ci ἀσφαλόν, Latini nominant bitumen. ex
hoc constat non modo id quod à scriptorib.
his nominibus appellatur, sed etiam naphtha,
camphora, maltha, pissasphaltus, gagates, Sa¬
mothracia gemma, thracius lapis, obsidianus
lapis, multique alij à Plinio numerati in gem¬
mis, fossiles carbones, terra ἀ μπελίτις Graecis dicta: succinum insu

per & ambra. tot autem & tam diuersis uocabulis appellatur succus
ille propter uarietatem & qualitatum, quibus distinguitur, & sermo

nis gentium, in quarum terris oritur diuenditurue. primo enim li¬

quidus (quem rerum naturae periti recte uocant liquidum bitumen,

distillat enim plerumque à concreto) quia olei similis maxime propter

pinguitudinem est, & à quibusdam scriptoribus quondam oleum est
nominatus, & nunc uocatur petroleum, quòd effluat ex saxis. eun¬

dem succum nigrum, si liquidus sit, quidam appellant picem, ob co¬

loris similitudinem, quam habet ad picem. ex quo apparet ipsius na¬

turam & nomen alijs fuisse manifestum & notum, alijs fuisse obscu

rum & ignotum. qua sanè de causa uni eidemque rei nomina posue¬
runt multa: quorum deinde numerus creuit ex diuersarum gentium

uocabulis, quibus eundem succum nominant, in commentarios rela¬

tis. etenim Babylonij suo nomine appellant naphtham: Samosatęi,

maltham: Mauri Arabico, nam ab hinc aliquot seculis fuerunt Ara¬

bicis literis eruditi, hafral. huius etiam generis esse id, quod ijdem

Mauri, Indico, ut uidetur, uocabulo nominant camphoram, hinc in

telligimus, quòd Auerrois dicat ambram camphorae speciem esse:

quòd Serapio scribat copiosam gigni, cum terra crebris motib. con¬

quassatur, quae tum non raro magnam uim tam sulfuris, quam bitumi¬
nis solet profundere: quòd calidae quaedam Aemiliae oleant campho¬
ram: quòd mercatores affirment se uidisse locum Indiae camphoram

exudantem. ut natiua Indorum camphora non colore, sed tenuitate

& subtilitate partium, differat à candida Babyloniorum naphtha. nam

quae ad nos affertur in pastillis est facticia. fit uero hoc modo. bitu¬

men Indicum quod ex natiua efflorescit camphora, in uase subiectis

carbonibus ardentibus conquitur. eiusque partes tenuissimae in candi
u 3 dum

Digitized by Google
230 DE NATVRA

dum colorem uersae in operculum feruntur: quod ipsis collectis eam,

quam uidemus, dat figuram. ex quo euenit ut mercatores interdum

quasdam bituminis particulas simul cum camphora ab Indis ad nos

apportent. sed ut hoc per se parum ualeat, certe si linum xylinum, aquis

madidum, cum ex succino conficitur oleum, imponitur in operculum, fu¬

mum camphoram olentem emittit: ut non sine causa dixerit Auicen¬

na in succino odoratam camphorae uim inesse. non minus etiam ac

reliquum bitumen & facile ignem concipit & ardet. ueruntamen qui
dam Mauri & iuniores Graeci, qui eos sequuntur, aliam de campho

ra habent opinionem: scribuntque gummi aut lachrymam esse arboris

adeò patulis diffusae ramis, ut possit opacare tantum locum, quantus

capiat homines centum: eiusque lignum quod sit album, ferulaceum,

leue: quodque in fungosa intus medulla interdum camphoram conti

neat, à se uisum: atque istam arborem nasci in montibus mari uicinis. in

quo non uident Mauri, si camphoram uel lachrymam, uel resinam,

uel gumi uolunt esse, Indos nihil causae habere cur opificio ignis ex

ea eliciant tenuissimas partes. quod qualiscumque arborum succus tum

placeat maxime & utilis sit, cum talis fuerit, qualem natura gignit.
itaque & myrrha, & bdellium, & benzoum ac reliquae lachrymae sic,

ut eas fuderunt arbores, ad nos afferuntur. similiter thus & styrax,

& caeterae resinae nec etiam gumi hederae, iuniperi, persici, aliarumque
arborum immutantur. uerum ex rebus fossilibus partes subtilissimas

hoc modo extrahimus. uerbi causa ex argento uiuo & ex cadmia fos¬

sili. igitur uerisimilius est, quod narrant quidam mercatores, eodem

modo ex bituminis quodam genere camphoram esse factam. attamen

Mauri omnes hoc non affirmant, eam esse gumi arboris. ut enim ipsi

non sciuerunt, sicut nec Graeci medici, quid succinum esset, sed utrique
tantummodo scripserunt quosdam dicere id lachrymam esse populi ar¬

boris: ita nec quid esset camphora sciuerunt. Ideo Serapio ex cuius¬
dam sententia scribit, in Indiae montibus dicunt esse arbores cam¬

phorae feraces. sed Isaacus apud eundem Serapionem uidetur asse¬

uerare eam esse arboris gumi: & è Graecis Pselus. qui tamen nescit

utrum gumi sit, an lachryma. Sed scribunt Mauri camphoram nati¬

uam, cum qua fuerunt ligni fragmenta permista, ad se allatam esse. at

potest fieri, ut ea uel casu adhaeserint in bitumine ex terra effluente

aut exudante, quod sit pingue: uel Indi ad camphoram addiderint, ut

Mauros defraudarent, aut credulos illuderent. quare hoc argumen¬

tum quo utuntur ad probandum ex arbore camphoram gigni, satis

graue & firmum non est: ut nec si quis succinum iccirco dicat esse ar
boris succum, quòd Archelaus id ex India cortice inhaerente tradi¬

derit

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. IIII 231

derit aduehi rude. sed, quia locum in quo nascitur camphora, coràm

non uidi, cum ista Maurorum opinione acrius non pugnabo. tum

etiam ut pacem habere possim cum his medicis, qui Maurorum scri

pta tenent mordicus. prudenter autem Ludouicus Vertomannus,

qui nauigauit ad insulam Borneam, cum haec de camphora auribus

accepisset, oculis non aspexisset, à re incognita cohibuit assensionem.

nec minus recte M. Paulus Venetus, qui nauigauit ad lauam mino¬

rem, in cuius regione quae Fansur uocatur, optima camphora dici¬

tur nasci, de ortu eius, quem uidetur ignorasse, nihil dixit. color autem
natiuae non unus. nam aut alba est & dilucida, habens maculas sub¬

rubras: aut alba & obscura: aut fusca. facticia uero semper est alba. sa

por eidem mistus, acris enim & amarus: à quo non multum dissen¬
tit odor ille iucundus. Camphorae natura adeò est amica ignibus, ut

si eos semel conceperit, usque dum tota consumatur, ardeat. quin si sty¬
ria ea fuerit oblita, accensa non extinguitur, dum ulla camphorae parti¬

cula fuerit reliqua. ideo ad compositiones quae accensae ardent in aquis,

solet addi. flammam autem ex se emittit lucidam & odoratam. quo¬

niam uero constat ex tenuissimis partibus, in aerem sublata & suspen

sa sensim dissoluitur, & euanescit. quod cum sciant medicamentarij,

in uase includunt milium, aut lini semen, eoque camphoram obruunt:

atque ita plurium annorum spacio integram seruant. mox resoluitur

in uino, quod est ui ignium in uasis sublime sublatum, in suffitus pro

thure aut myrrha assumitur. facticia in medicinae usu calfacit & exic

cat. quod experientia docet, & sapor comprobat. quare ex Mauris

quidam non male scripsit eam in secundo gradu esse calidam & sic¬

cam. natiua uero, ut sit minus calida quam facticia, tamen eam quoque es¬
se calidam est necesse. non enim posset ignis cum isto modo confici¬

tur, tantum ingignere in ea colorem, si esset frigida in gradu tertio,

quod Mauri plerique omnes scribunt. atque qui multus camphorae usus,

ut ijdem tradunt, uigilias faciet, si erit in gradu tertio frigida? ut au¬

tem odor illius refragetur ueneri, ut pota extinguat genituram, non

sequitur eam esse frigidam. nam etiam ruta, quae multum calida est,

pota idem facit. sed quia camphora fertur ad caput, ut bitumen omne,
si rapuerit secum frigidos humores, & gignere potest somnum, & ho¬

mines, antequam senescant, canos facere. reliqua autem ferè omnia quae

camphoram dicunt efficere, non ipsa efficit, sed medicinae cum qui¬
bus permiscetur. earum tamen agendi celeritatem, quòd sit tenuis,
incitat multum. nimis multa de camphora. Bitumen quod effluit ex

fontibus, interdum ita crassum est, ut limus possit uideri. quod ta¬

men, dum adhuc innatat in aquis, est molle: ubi fuerit exemptum, pau
u 4 lo post

Digitized by Google
232 DE NATVRA

lo post pice fit durius sicca. quin prorsus liquidum, si diu in uase con
tinetur & seruatur, solet conspissari. crassum innatat in lacu ludaeae,

in stagno Samosatae urbis Comagenes, defluit è Carpato monte ad

Siebeburgios: Rhetiae primę, ad Sefeldam: Epiri, ad Apolloniam. quod

postremum ex pice & bitumine à Graecis nominatur πιττασφαλός:

non quòd naturaliter ex utroque constet, ut scribit Plinius, nescio quem

secutus, sed quòd utrumque oleat, ut recte Dioscorides tradit. hoc Mau
ri uocant mumiam. uerum Serapio non ipsum solum ita uocat, sed

compositionem etiam, qua mortuorum corpora condiuntur. liqui¬

dum uero effluit in Zacyntho insula, alijsque in locis multis, quos in

libris De natura eorum quae effluunt ex terra, inscriptis nomina¬

tim persecutus sum: ut etiam eiusdem colores, sapores, odores, cae¬

terasque qualitates & usum. quarum rerum nullam nunc ex alto repe

tere habeo necesse. Liquidum autem haustum aut collectum co¬

quitur in cacabis aeneis, aut ferreis, ut inspissetur. quod cum fit, solet

accendi, sed restinguitur lineo panno, qui àquis madidus in ipsum inij¬

citur. sic liquidum Germani qui habitant in Dacia, & Saxones con¬

coquunt. nec dubito quin Deximontani, qui, ut Plinius scribit, ac¬

colunt dextra Granij fluuij per Susianen fluentis, eodem modo per
ficiant bitumen. Theopompus id quod Nymphaei crater egerit, tem

perari fonte illo ingustabili tradidit, alias omni bitumine dilutius es¬

se. idem Plinius quosdam picem bitumini miscere dicit, idque esse prae¬
cipuum ad scabiem pecorum remedium, aut si foetus mammas laese

rit. Saxones uero miscentes axungiam ueterem, ea bituminis lento¬

rem temperant, ut alij picis. effoditur etiam spissum in colle agri A¬

polloniatarum, ut Theopompus & Posidonius tradiderunt: atque il¬

le picem fossilem nominauit, hic fodinam scripsit rursus impleri in¬

gesta terra, eamque temporis spacio in bitumen mutari. Omne autem

bitumen est pingue, & in tota eius temperatione inest aer & ignis,
atque ideo facile accenditur. facile uero etiam spissum cum igni lique¬

scit, propter crassiciem quam habet, concrescit rursus. siccum siue na

tura tale genuerit, siue fecerit ars, uarium usum praebet. etenim Semi
ramis bitumine, aquis sine dubio ante madefacto, calcis uice usa, Ba¬

bylonem latericio muro sepsit. bitumine Aegyptij corpora defun¬

ctorum condiunt. bitumine in suffitus assumpto, Sabaei sibi meden

tur, cum ipsorum capita suis odorib. fuerint aggrauata. Sed ustum

comitiales morbos deprehendere autor est Plinius. in medicina ue¬

ro calfacit & exiccat in gradu secundo, & ob id cruenta glutinat uul¬

nera, & sanguinem sistit. iam bitumen uel intra terram, uel extra den
satur, mutaturque in aliquam lapidis duriciam. sed primo de fossili ter¬

reno

Digitized by Google
 FOSSILIUM LIB. IIII 233

reno dicamus. cui scriptores uaria nomina posuerunt. nam Galenus

appellat lapidem, non aduertens idem esse cum terra pharmaciti,

quam paulo ante explicauit. idem bitumen à rei rusticae scriptorib.

uocatur terra ampelitis, quòd uermes oculos uitium rodentes, xvi¬

πας Graeci nominant, enecet, ut Galenus scribit. uocatur à medicis

eodem nomine, sed & pharmacitis, quòd prae caeteris terris efficacem

habeat uim medendi. idem Theophrastus appellat carbones, quòd

ei color sit, qui carbonibus: quòd aeque ac illi ignescat atque ardeat: quod

usum praebeat eundem. Germani uocabulo ex lapide & carbone

composito nominant. noster enim sermo non minus ac graecus faci

lis est ad duplicanda uerba. Idem bitumen si fuerit, ita durum ut poli
ri possit, gagates uocatur. quod nomen inuenit à Gaga Lyciae flu¬

uio, qui non longe à Plagiopoli, ut Dioscorides scribit, infunditur in

mare. etenim ad ostium eius nascitur. etsi uero Galenus, cum naui¬
cula uectus, totam Lyciae oram legisset causa rerum quae in ea essent

cognoscendarum, scribit se amnem illum non uidisse: tamen Gagam

oppidum in Lycia fuisse scriptores memoriae prodiderunt. idque Ale

xandrum in primo rerum Lyciacarum libro, antiquum murum uo¬

casse Stephanus autor est: quare simul cum deserto oppido paruus

amnis nomen mutasse uideri potest, quod oppidum scribit Phocion

Grammaticus, Rhodios condidisse. at Plinius in oppidis Lyciae nu¬

merat Gagen & Rhodiopolin. quorum utrunque uerisimile est à Rho¬

dijs esse conditum. quoniam uero iam dictum Lyciae oppidum, ut

Nicandri interpres tradit, Gangae et Gangis uocabatur, gagatem ipse

Nicander ἐγράγνιδα πέτρην dixit, & Strabo appellauit Gangitin.

idem bitumen durum & politum Plinius, iterum nescio quem secu¬

tus, nominat Samothraciam gemmam, quòd diceretur in insula Sa¬

mothrace nasci. Nicander uero Thracium lapidem uocat, quòd eum

pastores à Thracio fluuio, quem appellant Pontum, afferant. igno¬

tus Graecus Pontum fluuium, qui defert id genus lapides apud Scy

thas & Medos esse dicit. attame utrum Thracius lapis sit ille, quem
Theophrastus spinon nominat, an is de quo nunc loquor, quaeren¬

dum. nam uterque bituminosus est, sed hic simplex, spinos mistus: de

quo dicam in decimo libro. Idem denique bitumen durum dicitur la¬
pis Obsidianus, quòd in Aethiopia inuentum sit ab Obsidio: ex quo
fiunt gemmae, quae Obsidianę nominantur. tot quidem nominibus
appellatur una eademque res, id est bitumen terrenum nigrum, quod

effoditur è terra non raro durum. quam meam sententiam ut ipsis scri

ptorum uerbis defendam & probem necesse est. sed primo describam
eiusmodi bitumen. id uero est nigrum, & exiguis piceae carbonibus
simile

Digitized by Google
234 DE NATVRA

simile, splendet ut pix, est modo molle, modo durum, assulatim tamen

subscissile, leue, accensum ardet. molli trito in puluerem, si quid olei

affunditur, cito liquescit. de hoc Galenus his uerbis scribit. lapides

tabularum instar latos & nigros, ac qui in ignem impositi, flammam

exilem emitterent, multos ex Coele Syria apportaui: generatos in col

le, qui mare, quod appellant mortuum, circumdant, & quidem ab or

tu ubi & bitumen gignitur. odor etiam eorum lapidum erat similis

bitumini. sine dubio autem calidae altius sub colle illo bituminoso ma

nantes, bitumen abradunt & liquefaciunt, idque in lacum in quo exi¬

liunt, effundunt. quod uero bitumen nigrum aestu maris eiectum re

peritur in littoribus, syncerum, ut Iudaicum est, solaque duricia ab eo

differt. scissile uero & latum non est: atque etiam in hoc differt à fossi¬

li. iam terra ampelitis, quae & pharmacitis dicitur, optima est: nigra
exiguis piceae carbonibus similis, assulatim subscissilis, aequaliter
splendens. quae, si quid olei tritae inspergitur, liquescit. atque hae illius

notę sunt apud Dioscoridem. Galenus uero eam & multum ab alijs
terris differre, & prope ad lapidis essentiam dicit accedere. ex quo in

telligimus esse duram. at ex bitumine constare non tam ex Plinio per

spicuum est, qui scribit bitumini simillimam esse, quam ex Posidonio,

qui bituminosam. quia uero talis est, ardet accensa. ex quibus omni¬
bus satis apparet terram ampelitin esse fossile bitumen, sed optimam,

quam eligere solent medici. quę uero, terra nimis infecta, est alterius

coloris, ut esse solet, huc non pertinet. carbones autem fossiles à ter¬

ra ampeliti non differre palàm ante oculos est. quare Theophrastus

qui carbonum fecit mentionem, nihil scripsit de ampeliti, & contrà

qui de hac scribunt, illius mentionem non fecerunt. atque idem Theo¬

phrastus eos terrenos quidem esse dicit, nostri propius ad naturam

lapidis quam terrae accedere putarunt, atque ideo appellarunt nomine ex

lapide & carbone composito. certe alij alijs multo sunt duriores. qua

re utrique scriptores consuetudinis appellandi et sententiae rationem

possunt reddere: & qui hoc bitumen fossile terram nominauerunt,

aut carbones terrenos esse dixerunt: & qui id lapidem uocarunt, aut

carbones λιθώδqς: quòd illi molliorem uiderint materiam, hi durio

rem. sic gagatem, quoniam ita nuncupant tale bitumen durum, lapi
dum in numero habent: etiam Germani, qui eum uocabulo, ex ipsius

nomine corrupto, & lapide composito, nominant: quòd uero ex hoc

genere sit, satis declarat eius descriptio. est enim, ut scriptores tradunt,
niger, tabulae instar latus, admodum leuis, accensus ardet, ac bitumi

nis odorem reddit. quo uero quisque citius accenditur, eo est melior.

si aqua aspergitur, magis ardet: sin oleo, restinguitur. eum uero Ni¬
cander

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. IIII

cander scribit ab igne non domari, uel quòd eiusmodi bitumen in¬

tra terram perpetuo ardeat multis in locis: uel quòd Magi, qui illo
utuntur in ea quam uocant axinomantiam, negant, ut scribit Plinius,

peruri, si euenturum sit quod aliquis optet. eius suffitu fugantur ser¬
pentes. attritu calefactus res minutas & leues, tanquam succinum ad se
trahit. sed hoc non facit nisi is qui uel per se nitet, uel politus est, quem

Solinus gemmeum esse dicit: impolitum contrà Dioscorides, squa¬

lidum. Plinius autem eum non multum à ligno differre scribit, & quod

tabularum modo latus gignatur, & quòd cum disrumpitur, facile au¬
tem cum cadit, frangitur, planus fiat. Nec uero etiam Samothracia

gemma uidetur aliud esse quam gagates politus, quòd ei color idem tri¬
buatur à Plinio, eadem leuitas, eadem ligni similitudo. scribit enim.

Samothracia insula eiusdem nominis gemmam dat nigram, ac sine

pondere, ligno similem. quinetiam idem est cum gagate Thracius la

pis: nam niger est, ut Euax Maurus scribit: aqua inspersa, perinde ac
bitumen, dilucidius ardet ac exuritur, oleo restinguitur, ut est apud
Nicandrum & Dioscoridem, cum ardet odorem bituminis similem

ex se emittit, atque adeò prauum & acrem, ut nullae animantes serpen

tes in eo loco manere possint: cuius rei autor est ignotus Graecus.

quid plura? Nicandri interpres bitumen esse dicit, quòd lapidis mo

do concreuit, & recte quidem. Obsidianum uero lapidem eundem es¬

se ex eo potest intelligi, quòd nigerrimus sit, quòd in speculis parie¬

tum pro imagine umbras reddat, quòd ex eo sint imagines factae. haec

enim, & caetera eiusmodi, sunt notae quibus gagates à reliquis lapi¬

dibus internoscitur. id autem de Obsidiano nobis liquet: nam Pli¬

nius sic scribit de uitro. In genere uitri & Obsidiana numerantur, ad

similitudinem lapidis, quem in Aethiopia inuenit Obsidius, niger¬

rimi coloris, aliquando & translucidi: crassiore uisu, atque in specu¬
lis parietum pro imagine umbras reddente. gemmas multi ex eo fa¬

ciunt: uidemusque et solidas imagines diui Augusti, capti materia hu

ius crassitudinis: dicauitque ipse pro miraculo in templo Concordiae

obsidianos quatuor elephantos. remisit & Tiberius Caesar Heliopo¬
litarum caeremonijs repertam ibi in haereditate eius, qui praefuerat

Aegypto, obsidianam imaginem Menelai: ex quo apparet antiquior

materiae origo, nunc uitri similitudine interpolata. Xenocrates ob¬

sidianum lapidem in India & in Samnio Italiae, & ad oceanum in Hi

spania nasci tradit. ubi uero idem Plinius de gemmis obsidianis scri
bit, etiam in India dicit inueniri. sed de his satis: nunc de huius terre¬

ni bituminis loco in quo nascitur, dicam. id in ea Britanniae siue Al¬

bionis parte, quam à Scotis Germanis qui in insulam immigrarunt,
Scotiam

Google
Digitized by
236 DE NATVRA

Scotiam appellamus, effoditur ad uigesimum lapidem ab Edinbur¬

go in loco ericeti Deisertij, quem aream carbonum appellant: atque is

partim ardet, ut aliàs dixi. Solinus etiam in Britannia gagatem in¬
ueniri scriptum reliquit. effoditur in citeriori Hispania durum quod
Romani obsidianum lapidem, ut iam dixi, uocabant: ex quo forman

tur uel hodie imagines, quas plures nostri in Gallecia peregrinati, se

cum attulerunt. effoditur in Gallia in Sedunis. effoditur in inferiori

Germania, maxime in ditione Leodiensi. ex quo si durum fuerit, po

tissimum fiunt globuli quibus numeramus preces. in eadem ad A¬

quisgranum. at in magna Germania reperitur in multis locis: in Sa¬

xoniae pago, qui Oberbirca ex superiori betulla nominatur. is distat

ab oppido cui nomen Munder, circiter XX. M. pass. uersus septentrio

nes situs. reperitur in Misenae celebri monte carbonum, qui abest à

Zuicca oppido passus duo millia quingentos. ubi fossores primo ad
orgyae altitudinem eruunt terram, deinde dilatatam mollium carbo

num uenam inueniunt, ferè altam orgyas tres cum dimidia. tum sa¬

xa satis crassa excidunt amox iterum reperiunt uenam carbonum, sed

durorum, quibus nomen ex pice posuerunt, cui similes esse uiden¬

tur ob nigrorem & splendorem. sub hac uena subest cadmia bitumi

nosa, sub qua sparsim inuenitur pyrites aluminosus, aes purum, car¬

bones. quoniam uero mons ille quibusdam in locis ardet, carbones,

quos ignis depascitur, terra in caminos incidente, extincti, in nigrum

puluerem mutantur: qualis etiam uidetur esse, qui ultra Nigrum flu
uium est per solitudines Africae, quòd ex eo emineant exustae cautes.

id Suetonium Paulinum prodidisse autor est Plinius. reperitur idem

bituminis genus ad quintum lapidem à Dresda eiusdem Misenae op¬

pido, quà itur Friburgum, ad dextram, & in tribus Elbogani locis cir¬
ca Satelum pagum: non longe ab oppidulo, quod nomen ex accipi¬

trum genere, quos Falcones appellamus, inuenit, in loco editiori,

qui uocatur ardens collis, quòd quondam arserit, inter iam dictum

oppidum, & pagum Culmam. idem bitumen effoditur in Italia in Sa¬

mnio, ut Xenocrates: iuxta Liguriam, ut Theophrastus scribit: in

Thesprotia: in Elide quà itur Olympiam per montem, ut idem qui

tale bitumen carbones nominat: sicut etiam Germani, ut dixi. poli¬

tum uero apud nos mutat nomen: nam gagates uocatur. nec tamen

omnis carbo fossilis potest poliri, sed durus tantum: nec omnis ga¬

gates est carbo, id est fossile bitumen. sed idem nomen etiam habet
nigrum bitumen in mari induratum, quod aestus eijcit in littora Ae¬
styorum simul cum succino, quanquam rarissime. idem aiunt & in Leu¬

cola expelli mari, ut Plinius commemorat, & infra XII. stadia colligi.
idem

Digitized by Google
 7

FOSSILIVM LIB. IIII 237

idem bitumen, ut uidetur fossile, reperitur ad Pontum Thraciae flu¬

men, quod à Nicandro & Dioscoride Thracius lapis dicitur: in Sa¬

mothrace insula, quod politum Plinius Samothraciam gemmam no¬

minat: in Lycia ad Gagas oppidum, quod Dioscorides gagatem: in

Mesopotamia, quod Strabo gangitin: in Iudaea ad lacum asphaltiten,

de quo Galenus scribit: in Seleucia primo Syrorum oppido, in Pie¬

ria, quod Strabo & Dioscorides terram ampelitin uocant. quae si du

ra fuit, qualem fuisse ex Galeno intelligimus, non differebat à carbo

nibus duris & gagate impolito: si mollis, à mollibus. idem bitumen

durum reperitur in India, & Aethiopia, ut Xenocrates scriptum re¬

liquit: quod Plinius obsidianum lapidem nominauit. de locis in qui

bus nascitur, satis. nunc dicam de usu, quem uarium praebet. etenim

fabri aerarij & ferrarij carbonum uice ipso utuntur. sed quia sua pin¬

guitudine inficit ferrum, & fragile facit, qui subtilia opera efficiunt,
his non utuntur, nisi eorum qui ex ligno fiunt, magna fuerit penuria.

eodem bitumine hi quos ligna deficiunt, cibos coquunt, caldaria, in

quibus hyeme degunt uitam, calfaciunt, urunt calcem. agricole eo¬

dem uites oblinunt, quòd uermes illarum oculos rodentes interfi¬

ciat. eodem decoris gratia quidam tingunt palpebras & capillos. in

medicinae uero usu exiccat & digerit. at ex duro polito figurantur effi
gies hominum: globuli quibus numerantur preces: gemmae annu¬

alis inserendae, aut funda claudendae. Iam dicendum est quibus no¬

minibus appelletur succinum: quid sit: quibus in locis gignatur: u¬

trum fodiatur è terra, an expellatur ad littora: quae sint eius differen¬
primo autem Romani recte id nominant succinum. nam ex suc¬

co concreuit: tametsi non arborum succo, ut ipsi putarunt. Graeci ue

ro uocant ὑλεκτρον, quòd tritu calesaxtum ad se trahat paleas, aliasque
res tenues & minutas. qua de causa ideriam nominant ἀρπαγα,
& Mauri Persico uocabulo quod id significat, caraben: si fuerit

Germanicum: sin Arabicum aut Indicum, Arabico ambram. quan¬

quam Serapio etiam Germanicum ambram uidetur uocare. iuniores

autem Graeci, qui similiter atque Mauri succinum Indicum & Arabi¬

cum uocant ambram, nihil necesse habuerunt aliena uti uoce, cum

abundarent uocabulis penè cum ipsis rebus natis. ueteres enim Grae¬
ci bitumen quod in lapidem fuit mutatum, cuiusuis coloris, praeter

nigrum, ὑλεκτρον nuncuparunt: nigrum uero uocabulis supradictis¬

sed Germani ueteres appellarunt glessum, quod nostrae gentis lin.

gua uitrum significat: quaedam enim è succinis fuluis & falernis ui¬
tri instar pellucent: quos Graeci qui nuncuparunt vαλν, imitati ui¬

dentur. at hodie duobus nominibus appellatur à nostris: quorum

X alterum

Digitized by Google
238 DE NATVRA

alterum idem est quod lapis gagates, nam etiam is constat ex bitumi¬

ne: alterum ex eo quòd ardeat, inuenit. sed ipsis Prussis dicitur gen¬

tarus. Scythae uero omne succinum nominant sacrium, fuluum au¬

tem sualternicum: Aegyptij sacal. tot nominibus succinum appella¬

tur. quae quanquam hic instituerim de rebus disserere, non de uerbis, ic¬

circo in medium protuli, ne quis ex una & eadem re faceret duas plu

resue. in quo quia peccant Mauri, plures rapiunt in errorem. nec ue

ro minus multae sunt opiniones de succino, quid sit, quàm uocabu¬

la quibus nominatur: quas ferè omnes Plinius commemorat. Sopho¬

cles enim concretas uoluit esse lachrymas meleagridum auium, Me

leagrum deflentium. quod ut poetae licuerit fingere, nemo omnium

mortalium, cui fuit mens integra, unquam credidit: quòd perspicue

sit falsum. Demostrati autem opinio est, succinum esse glaciatam Lyn

cis urinam. unde ipse Lyncurium appellat: alij langurium, quòd be¬

stiae languriae, uel ut Zenothemis Langae dicantur: eam opinionem

aeque falsam esse ac tragici poetae, res ipsa demonstrat. multi uero di

cunt esse arborum succum. sed cum is triplex sit, lachryma scilicet, gu¬
mi, resina, eorum alij nec succum, nec arborem, quae eum sudat, spe¬

ciatim explicarunt: quorum è numero est ex Graecis Sudines, Me¬

trodorus, Sotacus, Theomenes, Ctesias: ex Latinis Cornelius Ta¬

citus. Ctesias tamen scripsit arbores aphytacoras uocari, Sotacus ele¬

ctridas. alij succum ex his tribus unum definiunt, ut Aristoteles cui

lachryma uidetur esse: atque etiam arborem nonnulli. etenim hi poe¬

tae, Aeschylus, Philoxenus, Nicander, Euripides, Satyrus, Diony¬

sius, succinum lacrymam aiunt esse, & quidem populi arboris: cuius

opinionis & Dioscorides meminit: & Latini poetae in hoc sequun¬

tur Graecos. Sed cum ex his poetis fuerint qui dicerent esse guni, qui

nam fuerint, non narrat Plinius: nec arbores quae ex istorum senten
tia effundunt hoc gumi, nominat: quin populus non fundit lacry¬

mam, sed resinam ex sententia Dioscoridis. ipse uero Plinius, qui pi

neae arboris succum esse statuit, & Mithridates, qui cedrinae, resinam

his uerbis explicant: nam utraque arbor resinam gignit. quas senten¬

tias & multum inter se uidemus pugnare, & omnes ad unam falsas

esse hinc intelligimus, quòd neque in hoc littore, neque in aduerso no¬

bis, neque in intermedijs insulis, quarum scopuli multi & magni emi

nent, à mari ullae stant arbores resinis stillantes, quae decidant in ma

re, ut ex eis succinum fieri possit: cum tamen id non raro fluctus &

procellae ad littora expellunt, ita ex altera parte, uel intus, molle, ut

longius uenisse non possit uideri, nec delituisse in maris fundo iam

ab illo tempore, cum arbores quae essent in littorib. succo stillarunt.

igitur

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. IIII

igitur arbores succinum non sudant. quidam autem id terrae succum

esse dicunt, creduntque solis radios circa occasum uehementiores in
terram actos, pinguem sudorem ex ea elicere, ex quo fiat succinum.

nam haec uidetur fuisse sententia Niciae. quis enim radiorum solis,
qui sunt calidi & sicci, succus esse potest? itaque Nicias recte sentit,
succinum pinguem terrae esse succum, siue, ut ipse loquitur, sudorem:

sed non recte sentit solis radios eum ex terra elicere: cum aut internus

terrę calor uel liquidum exprimat ex terris pinguibus, uel liquefaciens

iam concretum refundat: aut aquae quae concretum madefaciunt &

lambunt, liquidum ex uenis terrae secum efferant. qui uero sol ex lo

cis frigidis, & ad septentriones reiectis eliceret succum? ex plerisque cali

dis, & sub cursu suo subiectis, non eliceret? cum certe calores in his

aestate sint maximi, in illis mites, ut dies sint longiores. quòd si sol tan
uehementes radios in nostras regiones iacere possit, qui succum li¬

quefacerent concretum, eum modo liquefacerent qui aeri esset expo¬

situs: sed is ex quo fit succinum, rarissime aeri est expositus, uerum ple

runque latet in terra, ex qua liquefactus cum aquis effluit. igitur solis

radij eum succum non efficiunt. attamen Nicias rem ex qua fieret suc

cinum, patefecit magis, quam uel caeteri Graeci, uel Latini: atque etiam Asu
rabas & nostri, qui è limo fieri dicunt, eam nonnihil ostenderunt. sed

nec hi qualis sit limus explicarunt, nec Nicias qualis succus. quoniam
uero pingue est succinum atque ardet, necesse est ut sit aut sulfur aut bi¬

tumen: sed bitumen potius esse quam sulfur indicant fontes uarij colo¬

ris bitumen effundentes, candidum scilicet, luteum, rufum, nigrum,

in nigro purpureum, in nigro cęruleum. indicat artificiosa illa coquen

di ratio, qua uertitur partim in oleum sui coloris: partim in bitumen

nigrum, quod attritu fit purpureum, quodque adeò simile est in Iudaea

nato, ut ab eo distingui non possit: partim in cinerem nigrum: par¬

tim denique in candidum quiddam & tenue, quod similitudinem quan

dam gerit speciemque salis. id, ut aliud quoduis tenue succinum, igni
accensum ex flamma euolat. sed de his satis: nunc uideamus ea quae

de loco in quo nascitur succinum, scripta sunt, & regiones in quibus

inuenitur. plurimi Graeci in Italia gigni perhibent: in primis uero

poetae. quorum alij iuxta Padum: alij in insulis quas Electridas ap¬
pellant: alij in extremis Adriatici sinus rupibus. Sudines uero & Me

trodorus in Liguria, atque hi dicunt arbores succinum parere. Zeno

themis autem iuxta eundem Padum fieri scripsit, sed ex urina bestia

rum quas langas nominat. Theophrastus in libello De lapidibus in

scripto, in Liguria effodi. Strabo autem ait Ligures abundare Lyn¬

curio, quod quidam uocant electrum, qui recte nominant. Nam ipsi
x 2 falsa

Digitized byGoogle
240 DE NATVRA.

falsa quaedam persuasio lyncurij nomen imposuit, ductum ex lyncibus.

E quibus, ut memorant, quicquid uesica remisit,

Vertitur in lapides: & congelat aere tacto.

Nec enim ullum unquam fuit, ut etiam recte Plinius sentit, quod ex

urina lyncis concreuerit. Verum nec ueteres Romani scriptores pro¬

diderunt de succino, quòd in Italia nascatur: nec qui nostra & supe¬
riori memoria cogitationem suam posuerunt in rerum naturalium

consideratione. Plinius fabulam inde putat natam, quòd transpada¬

narum agrestes foeminae monilium uice gestent succina, maxime de

coris gratia (utar uerbis eius) sed & medicinae: quando tonsillis cre
ditur resistere & faucium uitijs, uario genere aquarum iuxta illos in¬

festante guttura ac uicinas carnes. Theophrastus etiam & Xenocra

tes in Hispania uoluerunt inueniri, cum id Oceani aestus ad Pyrenaei

promontorium eiecerint. in qua quidem Hispania, ut in Germania in

feriori, reperitur fossilis gagates, non reperitur succinum. itaque, nisi ni

grum quoque bitumen in lapides mutatum, ut Mauri & nos Germa
ni, succinorum in numero habuerint, eos falsum liquet prodidisse.
in opinione quoque Sotaci qui credidit in Britannia arboribus efflue

re, nisi falsum est nihil. sed Europaei succini locum in quo inuenitur,

explicasse uideri possunt hi scriptores, Pytheas, Timaeus, Nicias,

Mithridates, C. Plinius, Cornelius Tacitus. etenim Pytheas & Ti¬

maeus scripserunt id fluctus tempore ueris rapere ad insulam, & esse

concreti maris purgamentum. sed Pytheas eam insulam Abulum uo¬

cauit, Timaeus Bannomannam. ille scripsit distare ab aestuario Men

tonomo, quod Guttones Germani accolunt, diei nauigatione: hic tan

tundem à Scythia: neuter autem dixit quid sit, atque unde sit, hoc con

creti maris purgamentum: sed locum tantummodo indicant, in quem

expellitur. uerum ne eijcitur quidem in insulam in qua colligi possit:

sed ad littora uel peninsulae, uel continentis. igitur nihil certi neque Py
theas scripsit, neque Timaeus. neutrius praeterea uocabuli ullum ho¬

die uestigium nouimus extare. tres reliqui locum in quo oritur suc¬
cinum, uoluerunt explicare: sed Nicias nimis simpliciter eum esse di
xit terram circa occasum, similiter Cornelius Tacitus circa occiden¬

tis insulas & terras. uterque tamen quod scripsit, occidentem id gigne¬

re, ratione fecit. etenim ille respexit Graeciam, cum qua si conferantur
hae terrae nonnihil, quanquam id paulum oppidò est, in occasu sitae uiden

tur: Tacitus uero regiones sub solis ortu locatas, quarum nemora et

lucos, thura balsamaque sudant, cum quibus si comparentur, prorsus

sunt in occidente. At Plinius multo rectius id gigni scribit in infu¬

lis septentrionalibus oceani: earumque unam ab eo, quòd succinum

Germani

Digitized by Google
 t.

FOSSILIVM LIB. IIII 241

Germani uocarent glessum, Glessariam militiae Germanici Cęsaris,

ibi classibus rem gerentis, appellatam: à barbaris Austrauiam dictam.

Mithridates autem insulam in qua nascitur Ostericam nominat. utraque

uox Germanorum est. nam Austrauia nobis significat planiciem in

humili orientis loco positam: Osterica orientis regnum. uidentur au¬

tem hi Germani qui ab ostijs Rheni accoluerunt oceani littora, ita

eas insulas in quibus oriretur succinum appellasse, quòd ipsis essent

ad ortum: quae tamen si respexerimus littora in quę effunditur succi

num, in occidente septentriones uersus sitae sunt. sed ex Mithridatis

sententia succinum nascitur è cedrini generis arboribus, defluens in

petras, qui non addidit inde deuolutum in mare rapi ad littora, alij scri
bunt ad ea ex terris aut insulis raptum eijci: ac Nicias quidem in Ger¬

manorum littora. cum quo sentire potest uideri Plinius cum scribit

quantum littus Germaniae, ex quo inuehitur, distet à Carnunto Pan

noniae oppido. etsi uero in Germania reperitur in ijs oceani littori¬

bus, quae sunt inter Sueui amnis & Vistulae ostia: tamen id modicum

est, si cum eo conferatur, quod reperitur in peninsula illa clara. om¬

nium uero rectissime Cornelius Tacitus scribit ipsum in suo littore

Aestyorum gentes legere. Ex scopulis autem nostri littoris effluere

in mare nuper sacerdos quidam tradidit posteris. at ex scopulis illius

peninsulę emanare ex Germanis aliqui norunt, sed pauci: ipsi rudes

Prussi non norunt. id uero cum uenti partim occidentales, partim se

ptentrionales flauerint, eijcitur in eiusdem peninsulae littora, quae

pars est regionis Samaidensis: quam alios Sambiensem, alios Samlan
diam uideo nominare. ea regio Prussiae praecipua initium capiens à
Pregela fluuio, quem Ptolomaeus Chronum appellat, pertinet usque

ad mare: ubi uocatur Sudauia, atque incolae inde Sudini. hic maritimus

tractus qui spectat septentrionem, longus circiter XXXV. M. pass. à

cornu peninsulae occidentali, quod Brusta nuncupatur, pertinet ad al
terum cornu, quod ex Curis populis nomen inuenit, id uero habens

paulo maiorem quàm Sudauia longitudinem, ualde strictum in orien

tem excurrit: flectitur tamen parumper in septentriones ad peninsu

lae littus, quod occasum spectat, longum est circiter triginta duo mil
lia pass. pertinet uero à Brusta ad Lochstedam. igitur in huius penin

sulae littora, maxime quae sunt circa Brustam, expellitur succinum. ue¬

runtamen interdum idem à uentis occidentalib. pellitur longius or¬

tum uersus ad littora regionis & Curorum, & quae eam sequitur: quae

pars continentis est sub ditione principis sacrae militiae Liuonum. si

mili autem modo interdum à uentis orientalibus repellitur occasum

uersus: atque ingruentibus septentrionalibus eijcitur in littora cornu

* 3 Fristho¬

Digitized by Google
242 DE NATVRA

Fristhorum: quod à dextro Vistulae latere uersus peninsulam tendit

ualde strictum: atque ijdem uenti ipsum eijciunt nunc etiam, ut olim

in littora Germanorum: quae quondam inhabitarunt Gotthones &

Sueui, id est in peninsulam paruam, in qua hodie situm est Puceca op¬

pidum, & alterum Hela, & in littora Pomeraniae: quae loca ferè omnia
sunt circa ostium Vistulae. sed copiosum reperitur in Sudauia: pau¬

cum in regione Liuonum: minus etiam in locis caeteris. Quanquam au

tem Germani in omnibus his locis teneant imperium, quod etiam ex¬

tendunt usque ad amnem Naruam, qui ipsos à Moscobitis separat: ta

men ueteres Prussi, quorum è numero sunt Sudini, Curi, atque alij, u¬

tuntur sua lingua, quam Cornelius Tacitus Britannicae propiorem

esse dicit. immistae ei sunt multae Graecorum uoces: quas tamen ita
rustice proferunt, ut eas, nisi quis diligenter animum aduertat, intel¬

ligere non possit. Sudinorum autem qui in illa peninsulae parte iuxta
Brustam habitant, supra triginta sunt uici, quorum incolae iam inde

à uetustissimis temporibus succinum tanquam pisces, reticulis ca¬

piunt: atque id quondam, cum liberi et sui iuris essent, fecerunt sponte:
nunc serui, & alieni iuris Germanorum, qui sacro generi militiae ad¬

dicti, ipsis imperant, iussu faciunt coacti. rationem uero capiendi suc

cini, quasi de manu (ut aiunt) in manum traditam, eos usus experien¬

do edocet. igitur cum aut Fauonius, aut Corus, aut Trascias, mare ue¬

hementius commouerit, omnis Sudinorum multitudo certatim ex

his uicis noctu ęque ac interdiu concurrit ad eam regionem littoris,

ad quam istorum uentorum quisque solet fluctus impellere, & ferunt

uiri reticula lino texta, & affixa ad anteriores longarum perticarum

partes, furcarum instar ita diductas, ut ulnam pateant unam: mulie¬

res ad uictum necessaria. itaque uentis iam sedatis, sed mari aestibus ad¬

huc feruente, nudi cum fluctu recedente incurrunt in mare, atque ex

eius fundo succinum, quod appellit secundus fluctus, hauriunt reti

culis: simulque euellunt herbam pulegij non multum dissimilem, quę

in eodem creuit. quamprimum autem hauserint succinum, unà cum se

cundo fluctu accedente ad littus redeunt: in quo uxor cuiusque ipsum

e reticulo effusum seruat, & ab herba & alijs secernit. qua in re liberi
si sunt, ei ueniunt adiutores. quae uxor etiam tempore anni frigido ue

stibus ad ignem calefactis, nudum algentis mariti fouet corpus, ne

frigore nimium laedatur, & ut repente denuo in mare possit incurre

re. incurrit uero usque ad eum finem, dum succinum defecerit. omne au¬

tem quod ceperit, quenque afferre ad praefectos oportet: à quibus tan

tum salis, quantum attulit succini, eadem recipit mensura. tale prae¬
mium pro tanta opera & tam molesto labore eis ueteri consuetudine

institutoque

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. IIII 243
institutoque maiorum debetur, daturque. nec uero cuiuis conceditur li¬

bertas adeundi Sudinos, ne fiat succini furtum: in quo qui deprehen¬

ditur manifesto, is rei capitalis damnatus, mox corripitur, & suspen

ditur de arbore. ex hac autem succini captura, quasi ex piscatu, Ger¬

mani capiunt magnos fructus. singulis enim annis id aureorum Rhe¬

nensium millibus plus minus decem uendunt mercatoribus: qui in

uarias figuras formatum diuendunt. candidis hodie maximum pre¬

cium, & quòd odoris sint praestantissimi, & quòd uires maxime ha¬

beant efficaces in medendo, & quòd rarius soleant inueniri. deinde

fuluis perspicuis & falernis, tum subalbidis, & quib. est decocti mel¬

lis lenitas: minimum reliquis. quin micae grandiores pluris ueniunt,

quam multae eiusdem ponderis minutae. at in reliquis locis, in quorum lit¬

tora etiam eijcitur succinum, raro reticulis hauritur: sed aut à fluctibus

desertum & relictum in siccis arenis colligitur: aut cum mare tranquil
lum fuerit grandius fuscinis prehensum, extrahitur ex eius fundo:

aut detractis arenis ex littore eximitur: ut quod olim, cum neglectum

iaceret, hic fuerit obrutum: quomodo in littoribus Dantisco uicinis

nuper fodi coepit. non igitur omnino falsum est esse fossile, quod scri¬

psit Philemon, et in Scythia duobus locis erui. nam regionem trans

fluuium Vistulam quidam Graeci, inter quos etiam uidetur fuisse Xe

nocrates, Scythiam appellarunt, quidam Sarmatiam. sed quod idem

Philemon scribit, in altero loco erui candidum & cerei coloris, in al¬

tero fuluum, ueritati consentaneum non est. etenim in ijsdem locis co¬

lorum omnium reperitur succinum. hoc est, candidum, subalbum, ce¬

reum, fuluum, salernum, quod decocti mellis colorem prae se fert: ci¬
nereum, cuius coloris non raro rude est propter maris salsedinem

quam contraxit. ex his fuluum & salernum perspicua sunt plerunque,

& in eis interdum translucent aut bestiolae uolucres, ut muscae, culi

ces, apes: uel agrestes, ut formicae, uermiculi rubri, aranei, lacertae, ui¬

perae, ut ex Martiale intelligimus: uel natantes, ut pisciculi. aut be¬

stiolarum partes, ut alae muscarum, oua piscium. aut res inanimatae,
ut stipites herbarum, foliola stirpium, quae omnia in liquidum bitu¬

men aut cum efflueret ex terra inuolarunt, uel irrepserunt, uel incide

runt: aut cum iam in mare influxisset, innatarunt, atque sic inclusa simul
cum eo in lapidem sunt mutata. succinum etiam à succino differt sa¬

pore, quòd candidum in pingui dulce sit: minus dulce, cui reliqui co

lores insederunt. differt odore, quòd cum reliqua omnia sint odoris
iucundi, & nonnihil oleant myrrham, candidum est praestantissimi.

certe cum ramentis succini, pestis causa, conclauia solemus suffire,

odor ille ad tertium diem durat. succinum autem perraro est molle, sed
x 4 plerunque

Digitized by Google
244 DE NATVRA

plerunque durum: non parum tamen infra lapidis duriciam. omne prae
terea leue: sed candidissimum quodque leuissimum, ut id ex quo fiunt

tesserulae, quibus nostri ludunt. at succino ars uarias dat figuras: ete

nim ex eo, cuiuscunque fuerit coloris, fiunt globuli, quibus numeran¬

tur preces, annuli, uascula, effigies cum multarum rerum, tum homi

num maxime. sed hae ex candido hodie preciosissimae: quondam, cum

eas Romani in delicijs adeò haberent, ut hominis quamuis parua effi¬

gies, quod Plinius scribit, uiuorum hominum uigentiumque precia su¬

peraret, ex fuluis & falernis. ut enim nos illius probamus candorem
bonitatemque, ita Romani haec alijs praeferebant, propter nitorem &

facilitatem translucidam. ex solo autem candido conficiuntur tesse¬

rulae, ut simillimae sint his quae ex animalium ossibus sunt factae. succi¬

num admoto igne accenditur, & ardet, ut reliqua bituminis genera,

quamobrem eo ueteres Prussi, quos Cornelius Tacitus Aestyos uo¬

cat, pro ligno ad ignem sunt usi. tritu uero calefactum, plumas, pilas,

paleas, folia, aliasque res leues & minutas, tanquam magnes ferrum, & ad
se trahit & retinet: atque etiam, quòd contra Theophrastum est, allicit

ad se ozymum comminutum: allicit insuper metallorum ramenta, quam

uim lyncurium obtinere quidam scribunt. eius uero ramenta quae su¬

persunt à politura, cum accensa fuerint, non aliter ac puluis quo extor
quentur pilae bombardarum, feruntur in sublime. ipsum solidum di

gitorum quidem attritu, aliquam accipit uim caloris, sed maiorem si

atteratur panno rudi, ligno, lapide, ferro, caeterisque rebus duris. nu¬

per cinereum citra ostium Vistulę in littore ad Pucecam est effossum,

quod postquam ferro fuit attritum, folia quę humi iacerent, cum ita

manu teneretur, ut ab eis spacio duorum pedum distaret, in subli¬

me sublata, ad se traxit. praebet autem multiplicem usum. etenim eius

ramenta in suffitus pro thure, quo gratius est Indis, assumuntur, ut

foetidum aut pestilentem aerem corrigant: in lucernas, ut dilucidius

diutiusque flagrent. eiusdem particulas à rudi primum abscissas, et ita

in oleo incoctas, ut rursus in solidum coeant, Africanae gentes, quae

defunctorum corpora comburunt, in ardentes rogos inijciunt: aut eas¬

dem particulas qui libros excudunt, cum suo atramento, cum id co¬

quunt, permiscent. sed quod ad medicinam attinet, illiniendi uim obti

net, atque ob id potum sistit sanguinem undecumque profluentem: sistit

uentriculi uomitum: sistit alui fluores: sistit fluxiones quibus ulcera

infestantur: sistit capitis destillationes, atque ita tonsillis & faucium ui

tijs resistit. etenim roborat uiscera & caeteras corporis partes. quia
uero est odoratum, cordi utile est, & eius tremori medetur. candidi prae

terea suffimentum pellit comitialem morbum. tantum de succino Eu¬

ropaeo

Digitized by Google
 FOSSILIUM LIB. IIII 245
ropaeo. nunc ad Africanum abeo. de loco autem in quo gignitur, etiam

inter se non consentiunt scriptores. Nicias enim in Aegypto nasci

scripsit eodem modo, quo in Europa nascitur. Theophrastus uero
in Aethiopia. Xenocrates quosdam putasse in Numidia. Asurabas,

qui uixit Plinij tempore, tradidit iuxta Atlanticum mare esse lacum
phisida, quem Mauri uocant Electrum. hunc sole excalfactum è li¬
mo dare fluitans electrum. Mnesias eodem modo nasci in lacu Afri¬
cae ad Sicyonem, ex quo Cratis amnis effluit. Theomenes colligi in

stagno iuxta Syrtim magnam. sed is succum arborum uoluit esse. cer¬

tum est in Africa gigni, sed quo in loco mihi incertum. glebam eius
rudem, inde allatam, cum esset fracta, inueni fuluam atque pellucidam.

nec uero etiam Asia caret succino: nam in Svria inueniri scribit Ni¬

cias, sed locum non indicat. in Arabia felici Pselus, & quidem iuxta
maritimum oppidulum Sichri nominatum, quod subcandidum esse

dicit. in India idem Nicias, sed nec eum locum nominat. Pselus uero

Silachiten uocat, idque dicit esse fuluum. tam autem Arabicum quam In¬

dicum, ut dictum est, Mauri appellant ambram. ea autem ut est a¬

pud Serapionem, dicitur è terra quae sub mari est, oriri, non aliter ac
fungi oriuntur ex ea quae eminet à mari. ipsamque partim fluctus &
tempestatem unà cum lapillis eijcere, atque ita colligi in littoribus: par

tim pisces deuorare, quos cum interfecerint, ex ipsis eximi. sed eam quae

in uentre reperitur esse prauam: meliorem quae iuxta spinam dorsi.

rectius uero Auicenna & Pselus ipsam in mare effluere è fontib. sen

tiunt: neuter tamen negat reperiri in piscibus. at M. Paulus Venetus

asserit in balenis ad insulam Madaigascar inueniri, ut fortè inueni¬

tur: tametsi in nostris piscibus repertum esse succinum nescio. itaque

etiam Asiaticum succinum, ut Europaeum in mare è fontibus defluit,

ibique induratum eijcitur in littora. sed ad nos non affertur, uerum in

eius locum substituitur ambra facticia, muscum uel cibetum redolens,

quae fit aut ex benzoo, cera candida noui examinis, carie fraxini, ar¬

borum musco: aut ex styrace, ladano, ramentis xyloaloes. additurque

ad utramque compositionem muscus uel cibetum, atque omnia cum aqua

rosacea commiscentur: sed facile fraus deprehenditur. etenim natiua

non ita celeriter ut facticia, aquis mollescit: & ab eadem colore & odo

re differt. Atque ita se habet succinum. Vbi uero Vistula exonerat ad

laeuam in littore Pucici sinus, non longe à coenobio quod appellant

Oliuam, reperiuntur concreti bituminis glebae satis durae, ouo ma¬

iores minoresue, quarum aliae luteae, aliae cinereae, partim subrubrae,

partim alterius coloris: sed nullae suauis iucundique. omnes ardent ac

censae. his adnascuntur arbusculae pallidae, & quae pisces olent: quer
cus sci¬

Digitized by Google
246 DE NATVRA

cus scilicet, atque buxi: altę tres, aut summum, quatuor palmos, carent
uero radicibus, & sicut patellae, λεπτεδας uocant Graeci, ad glebas

adhaerent. tales esse uidentur lapides, quibus in mari, ut Theophra¬

stus scribit, adnascuntur quercus & abietes. tametsi ille easdem ostreo

rum testis dicit adnasci. sed ut id genus arbusculae à lapidibus bitu¬

minosis ali possunt, ita tam bene a testis ali posse non uidentur. Ana

tachates autem, qui cum uritur, myrrham redolet, uel est succinum,

uel lapis alterius coloris bituminosus. aromatites etiam gemma, quae

ex odoris praestantia nomen reperit, nam olet myrrham, constat ex

bitumine. ipsa, ut inquit Plinius, in Arabia traditur gigni, sed & in

Aegypto circa Pisas. ubique lapidosa, & myrrhae coloris & odoris,

ob id reginis frequentata. similiter myrrhites gemma, quae myrrhae

colorem habet, faciemque minime gemmae, unguenti odorem, attrita

etiam nardi, uidetur esse bituminosa. istius generis etiam est Zanthe¬

ne, & quod cerae modo lentescat, & quòd odorata. eam in Media nasci
Democritus tradit: electri colore. & si quis terat in uino palmeo &

croco, cerae modo lentescere: odore magnae suauitatis. hodie quoque

gemmae ex succino non tincto formantur: quondam etiam ex eo quod

anchusae radice esset infectum: qualis uidetur fuisse Baptes, quae mol¬
lis excellit odore, nam ex tinctura nominatur: quanquam Plinius non

explicat quo colore fuerit tincta. atque etiam lapides in India, ut Me¬

gasthenes scripsit, effossos, thuris colore, sicu, aut melle dulciores,

eiusdem generis esse, hinc intelligimus quod succinum candidum dul

ce sit, & interdum ad thuris colorem propius accedat. ex his autem

lapidibus gemmam libanochron Plinius fecit. quin Atizone (quam De¬

mocritus in India & in Perside, ac Ida monte nasci tradit, argenteo

nitore fulgentem: magnitudine trium digitorum: ad lenticulae figu¬

ram: odoris iucundi) est oemma bituminosa. unde enim lapidi talis

odor esse posset? si non esset bituminosus. Postremo eiusdem ge¬

neris est catochites Corsicae lapis, qui impositam manum ueluti gumi
retinet: unde nomen traxit: & Lipare, quo suffito omnes bestiae euo

cantur. uterque enim lapis est pinguis: atque inde Lipare nomen inue¬

nit. certe succini, maxime non politi, tamen synceri, pinguitudo, si fue
rit diutius manu compressum, tactu percipitur, & nonnihil ad manum

adhaerescit. sic minus duri lapides bituminosi, quales fuisse uidentur

isti, lentescunt, et adhaerent ad manum magis. at Myrsinites gemma

quę melleum colorem habet, myrti odorem, qualis sit in dubium uo

catur. nam mellis color est succini: odor myrti non est. nunc antequam
egrediar è mari, de alijs quibusdam in eodem natis dicam. cum autem

maris liquor sit salsus, ex eius spuma cum tenuissimis sordibus per¬

mista

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. IIII

mista, concrescit halcyonium. id ex auibus, quas Graeci uocant halcyo

nas, Latini alcedonas, hac de causa nomen inuenit, quod ex eo mari

innatante, nidos fingunt & construunt. eius, ut Dioscoridi & Gale¬

no placuit, quinque sunt genera. primum est figura spongiae simile, sed

spissum & graue: quod putidos olet pisces, & copiosum in littorib.

inuenitur. alterum figura longiuscula foraminibus plenum, laeue, odo

re algae simile. tertium ad uermiculi figuram propius accedit, & ad pur

purae colorem, sed est molle. id Milesium nominant. quartum lanis,
pinguitudine sordidis, est simile, foraminibus plenum, laeue. quintum
quia leue, simile fungi uidetur esse: intus, quia asperum, pumicis. quod
acre est, sed odore caret. plurimum, ut Dioscorides scribit, in Besbi¬
co Propontidis insula nascitur, atque id patrio nomine ἀλος ἀχυην, id
est maris spumam appellant. hoc nomen nunc omne halcyonium ob¬
tinet: excepto subrotundo, quòd ex figura pilam marinam solemus

nominare. ultimum genus, non modo ut reliqua, abstergit & per ha

litum digerit, sed, quoniam calidissimum, cutem corrodit, & pilos ab¬

sumit. halcyonio adarce, quae etiam dicitur calamochnus, id est harun

dinum spuma, est cognata. est enim ueluti palustre halcyonium. in sic¬

citate circum harundines & cremia nascitur in humidis & palustri¬

bus locis. subsalsa est, & colore similis flori Assij lapidis, tota uero

forma halcyonio molli, & foraminib. pleno, calidissima & acerrima

est, iccirco in medicina per se sola nullum usum prębet, sed cum alijs

permista, quae eius uim frangunt, extrinsecus tantummodo corpo¬

ri admouetur. at lapis spongiae, qui & spongites, in spongijs solet in

ueniri, atque inde nomen traxit. is cochleae instar perforatur, & quidem
utrinque. cum uino potus calculos renum frangit: atque ex eo tecolithos

nominatur. quanquam autem nulla de his tribus rebus in terra nasci¬

tur, tamen necesse habui earum naturas explicare, & quòd duae ex sal¬
so succo constent, & quòd Theophrastus halcyonium nominet pu

micem, Plinius spongiten, quia lapidem esse legerat, in gemmis nu¬

meret. ut autem ex pingui succo qui in mare influit, oritur succinum:

ex salso, qui maris est proprius halcyonium, ita ex eo qui in lapidem

mutatur, corallium, siue ut Theophrastus appellat, curallium. alij li¬

thodendron nominauerunt: partim ex eo quòd in lapidem conuer¬

tatur, partim quòd arbuscula sit. quam ob rem & dendrite uocatum.

nam, ut res ipsa demonstrat, frutex est sub aqua marina uiridis & mol

lis: baccas habens similes cornis natiuis specie & magnitudine, item

molles, sed candidas. at resectus statim in aere duratur: quare scite Ouid.
Sic & coralium, quo primum contigit auras
Tempore, durescit, mollis fuit herba sub undis.
Quoniam

Digitized by Google
X

248 DE NATVRA

Quoniam uero quamprimum in aerem profertur, soleat lapidescere,

gorgonia nominatur. etenim Gorgonas in lapides uersas fingunt poe

tae. itaque Plinius de gemmis scribit. Gorgonia nihil aliud est quàm
corallium. nominis causa, quòd in duriciam lapidis mutatur. Persae
autem, ut Plinius scribit, iace uocant. corallio non unus color, sicuti

nec alijs lapidibus, qui ex id genus succo intra terram concrescunt.

etenim si succus fuerit ruber, corallium rubrum nascitur: si subruber,

subrubrum: si candidus, candidum: si niger, nigrum: si denique sub¬
uiridis, subuiride. attamen omne corallium priusquam retibus fue¬

rit euulsum, aut ferro praecisum, uiride, ut dixi, uidetur esse. ut autem

unus lapis ex diuersorum colorum succis ortus, uarios habet colo¬

res, ita interdum unius corallij stirpes ramique partim sunt rubri, par
tim candidi, partim nigri, partim alius eis color insidet. sed nigrum

alij antipathes, ut Dioscorides tradit, nominauerunt: alij Isidis plo¬

camum, ut luba, corallium quod ad saporem pertinet, modice astrin

gt: quod ad odorem, ferè algae instar olet. quoddam est durum, ut
allicum. quoddam molle, ut Campanum & Erythraeum, quod mol¬
lius. omne cum cadit, frangitur. aliud praeterea est solidum, aliud fi¬

stulosum, aliud scabrum. quoddam plures habet ramos: quoddam

paucos. nascitur multis in locis: circa Orcadas insulas, quae sunt ul¬
tra Britanniam, septentriones uersus: in Hetrusco sinu apud Graui
scas. in Campano ante Neapolim: in Siculo circa Heliam & Drepa

num: in Africano circa Erythra. in mari Persico: in rubro circa Tro

glodytarum insulas, quod nigrum est. nos baccas perforatas orna¬

tus gratia gestamus, eisque numeramus preces, nec minus Indi, quia,

ut Plinius scribit, aruspices eorum uatesque in primis religiosum id

gestamen amoliendis periculis arbitrantur, & decore & religione

gaudent. nec uero crorallis, quam in gemmarum numero Plinius ne¬

scio quem secutus posuit, & cerasum repraesentare dicit, aliud quàm

bacca corallij uidetur. at surculos corallij infantes & pueros, si eos

de collis suspensos gestauerint, à fascinationibus tueri, uulgus sibi

persuasit. Galli eodem gladios, scuta, galeas adornarunt. in medici¬

na exiccat & refrigerat atque astringit. igitur cum aqua potum sangui
nem excreantibus medetur, & torminum malis. Medici eligunt ru

brum, quod algae instar olet, quod facile teritur, quod aequabiliter con
creuit, quod ramosum. Ex succo praeterea lapidescente etiam alijs in
locis stirpes in mari nascuntur. etenim in extero circa Herculis colu¬

mnas thymum, & frutices lauri specie similes alijque. in Indo, iunci &

calami: in rubro fungi. quae omnia eiecta mutari in lapides partim

Theophrastus est autor, Plinius partim. quod genus est calamites à

calamo

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. IIII 249

calamo appellatus: & syringites, qui stipulae internodio similis per¬

petua fistula cauatur. adde huc phyciten qui ex algae similitudine ap

pellatur. sed de his satis: nunc dicam de lapidibus, qui intra terram
gignuntur.

(15 GEORGII AGRICO

LAE DE NATVRA FOSSILIVM,

Liber quintus.

APIDVM quatuor genera esse dixi: quorum

primum, ut paucis repetam, communi lapidis
nomine appellatur. quod amplectitur magne¬
tem, haematiten, aetiten, aliasque species com
plures. alterum nominatur gemma: cui subij
citur adamas, smaragdus, carbunculus et as¬

similes. tertium magnum est, atque etiam sicut

gemma politum nitet, quod marmor dicitur.
id distinguitur potissimum colore & nationibus, cuiusmodi est por

phyrites, ophites, Parium, Laconicum. quartum ab eo, quòd com¬

muni nomine lapis uocatur differens, nuncupatur saxum. quale est
arenarium & calcarium. uerum primo dicam de primo lapidum gene¬

re, atque adeò de magnete: quòd propter singularem & eximiam illam

uim ferrum ad se alliciendi omnium celeberrimus sit & notissimus.

cui Graeci multa nomina posuerunt. nam & Magnes, & Magnetis,

& Heraclius, & sideritis dicitur. Magnes quidem aut ab inuentore,

cum in Ida esset repertus: quod Nicandrum tradidisse autor est Pli¬

nius. aut à Magnesia regione, in qua inuenitur: quod Lucretius scri

bit his uersibus,

Quem Magneta uocant patrio de nomine Graij,

Magnetum quia sit patrijs in finibus ortus.
Magnetis uero ab alijs eadem de causa appellatur. at Heracleus lapis

uel ab Heraclea urbe: uel ab Hercule. ut enim Hercules tetras & im¬

manes orbis belluas uiribus subegit & oppressit, ita Magnes ferrum,
rerum materiam uictricem ad se trahens subigit, & tenet. quas ob ui
res sideritis quoque nominatur. sed & ferri impoliti speciem prae se fert,

& in ferrarijs metallis plerunque inuenitur: quanquam in paucis, cum

magna eorum sit multitudo. atque tum interdum passim ferè aliqua Ma

gnetis copia intercluditur materijs ferrarijs, interdum continuus in

ueniri solet. gignit autem hunc lapidem Hispariae regio Cantabria,
insula septentrionis iuxta Lappones, quae ex eo nomen inuenit. Ger¬

y mania

Digitized byGoogle
250DE NATVRA

mania in his locis, in hiercynia sylua ultra Herceburgum, qui locus di¬

stat à Goselaria ad leptimum lapidem: ubi è singulari puteo effoditur:

in Misenae montis uena ferraria, non longe à Suarcebergo, & ab Ei¬
bestoco maxime in ea fodina, quam Magnetum uocant, item non lon

ge à Pela uico, quà itur in uallem diui loachimi ad dextram. quod fer
rarium metallum ex Burcardo eius inuentore, et loco decliui nomen

reperit: in regione Francorum: in Boemia similiter in metallis ferra¬

rijs ad Lessam pagum, qui est ferè medius inter Slaccheuerdam op¬

pidum & calidas Caroli quarti. Magnetem insuper Macedonia gi¬

gnit, Magnesia regio Macedoniae contermina, Boebeida lacum pe¬

tenti dextra: Boeotia in Echio: Troas circa Alexandriam: India iuxta

flumen Indum, & in maritimis quibusdam cautibus: Aethiopia Zi

miri, de quibus Plinius commemorat, Sotacum secutus. differunt ue¬

ro Magnetes colore. qui aut niger est, aut in nigro cęruleus, aut in ni

gro rufus, aut contrà, in rufo niger. differunt spissitudine et raritate.

nam alij toti densi sunt, & similes smiridi, alij aliqua parte rari, & ue¬
lut exesi, pumicique similes. differunt pondere, quòd partim graues

sint, partim leues, mediocres partim. differunt uiribus. etenim qui¬

dam ualide ad se trahunt ferrum, quos mares nominant. aliqui parum

ualide, quos foeminas. optimus certe magnes non modo ad se trahit

& tenet ferrum, sed etiam uim suam in id ita transfundit, ut possit a¬

liud ferrum, quod appositum fuerit, apprehendere & tenere. itaque &

ipse plures annulos sparsim locatos, ad se allicit, ac ita tenet, ut de

eius corpore pendeant omnes: & cum unum aliquem ad se traxerit,

cum eo sic communicat uim suam, ut alium iuxta positum tenere pos¬

sit, atque is rursus alium. quo sanè modo annulum annulo necti uide¬

mus, & quandam quasi catenam ex eis fieri: etiamsi alter in alterum,

ut catena fabricari solet, non penetret. ueruntamen ea magnetis uis

primum quenque talis catenae annulum arctius uehementiusque astrin¬

git tenetque: postremum remissius & lenius. quae res quia uulgo ma¬
ximam admirationem mouet, ferrum, cui lapis ille dedit uim suam, ui¬

uum ut scribit Plinius, appellatur: quia philosophis Agrigentinus Em

pedocles magnetem animatum esse affirmauit. certe his eius uiribus

Theologi actiones diuinas, medici naturales, quarum ratio reddi non

potest, confirmant. equidem speculum rotundum uidi, latum palmos

tres, altum duos, in cuius parte concaua superne erat inclusus ma¬

gnes. is globulum ferreum ad imum speculi collocatum, ad se traxit: ut

ne densum quidem speculi corpus frangere & impedire potuerit eius

uires. stupentibusque rerum naturae imperitis, globulus ferreus qui de¬

cidere solet, in sublime ferebatur. quare à ueritate non abhorret, nec

est ab¬

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. V 251
est absurdum, quod è sacris scriptoribus quidam tradit, ferrum super

argentum esse positum, infra hominem manu tenuisse magnetem:

atque quò ille lapidem mouisset, eò ferrum accessisse: cum argentum

maneret immotum. & in Alexandria Aegypti laquearibus templi Se¬

rapis magnes infixus statuam aeneam, in cuius capite ferrum erat in

clusum, sic tenebat, ut media nec solum, nec culmen attingeret: quod
est proditum graecis literis. at Plinius scribit: magnete Dinocrates

architectus Alexandriae Arsinoes templum concamerare inchoaue

rat, ut in eo simulacrum eius è ferro, pendere in aere uideretur. inter

cessit mors & ipsius & Ptolomaei, qui id sorori suae iusserat fieri. at¬

que Dinocratem Arabes imitati, sic ferreum feretrum, in quo con¬

ditus esse dicitur Mahumetes, Mechae in templo eius, ut quidam per¬

hibent, in aere pendens fabricarunt. uis uero illa ferrum ad se trahen

di ut primo inuentori magnetem ostendit, clauis crepidarum, & ba

culi cuspide, quod Plinius scribit, haerentibus, cum armenta pasce¬

ret: ita etiam nostris, qui in fodina ferri, quam magnetum uocari su¬

prà dixi, operam dederunt. cum enim, definito labore perfuncti, cu¬
neos & malleos de manibus in solo cuniculi, ut fit, deposuissent, aut

abiecissent, postero die ad eundem laborem redeuntes, instrumenta

non inuenerunt in solo cuniculi, in quo deposita erant, sed ad supe¬

riorem alterius lateris partem: ex qua lapidis uiribus attracta pende

bant: quod operarij, harum rerum rudes, admirati dominis indica¬

runt. ex quibus cum accepissent magnetis uenam esse, uim illam suis

facetijs ludentes instrumenta saepenumero de lapide suspenderunt.

eadem uis magnetem nautis indicat. etenim Mauri tradunt in India

maritimas quasdam cautes existere, magnete abundantes, quae cla¬

uos omnes ex nauibus ad eas appulsis, extrahunt: quae nauigia fer¬

ro onusta ad se trahunt, & eorum cursum sistunt. Aethiopico autem

tam ualidam uim esse Plinius scribit, ut magnetem alium ad se trahat.

sed magnes ad se non allicit ferrum si fuerit rubiginosum, aut impu¬

rum, aut oblitum allij ceparumue succo. nec uero minus adamas eius

uiribus resistit. si enim iuxta ferrum ponitur, non potest id magnes

ad se allicere, aut si iam traxit, quamprimum adamas fuerit appositus,

ipsum dimittit. quinetiam magnes si diu ferro aut eius uena careat,

aliquam uirium iacturam facit: quod ne fiat, squama ferri est obruen
dus. Hoc quondam usi sunt opifices uitri, quod eum in se liquorem

uitri quoque ut ferrum trahere crederent: quod scribit Plinius. usi etiam

sunt medici. etenim eum trium obulorum pondere potum cum aqua

mulsa, crassos humores ducere Dioscorides tradit: Galenus uires

haematitae assimiles habere: cuius colorem quoniam ustus imitatur,

V 2 quondam

Digitized byGoogle
 DE NATVRA

quondam pro eo uendebatur. Dioscorides eum eligit, qui ferrum fa

cile trahit, cuius color inclinat ad caeruleum, qui spissus est, nec ual¬

de grauis. At theamedes uim magneti habet contrariam, ut enim

ille ferrum ad se trahit, ita hic abigit a se. quem theamedem etiam gi¬

gnit Aethiopia in monte non longe distante ab eo qui magnetem pro

creat. quod si Plinius memoria lapsus non est, aut is à quo transscri¬

psit, recte sentit, in India similes duo montes sunt iuxta flumen Indum.

alteri natura est, ut teneat omne ferrum, qui constat ex magnete: alte
ri ut respuat, qui ex theamede itaque si sint, inquit, claui in calciamen¬

to, uestigia auelli in altero non posse, in altero sisti. atque etiam nunc la

pides effodiuntur, qui altera parte ex magnete constant: altera ex thea¬

mede. sed qui colore non differant, cum uiribus discrepent. Alber¬

tus Magnus sua aetate magnetem inuentum esse scribit, qui una par
te ferrum ad se traheret, abigeret à se altera contraria. quoniam uero

nihil dicturus sum de lapidibus fabulosis, hic relinquo lapidem, quem

à ferro trahi dicunt. alterum praeterea, quem perhibent ad se allicere

carnes humanas: omitto pantarben, quem alios lapides ad se trahe¬

re Philostratus scribit. nihil dicam de amphitane, quae, ut Plinius, alio

nomine appellatur chrysocolla, & in Indiae parte ubi formicae eruunt

aurum, inuenitur auro similis, quadrata figura, affirmaturque natura

eius, quae magneti: nisi quòd trahere quoque aurum traditur. In me¬

tallis etiam ferrarijs, saepius tamen in proprijs hęmatites & schistos

reperiuntur cognati lapides, ut qui ex eadem materia conglutinati,

figura & alijs quibusdam differunt. haematites quidem est dictus, uel

quòd sanguinei sit coloris, ut recte sentit Galenus, Theophrastum se¬

cutus: uel quòd sanguinis fluxum sistat: uel quòd attritus aquarijs co¬
tibus reddat succum sanguineum, ut alius atque alius censet. schistos
uero nominatur, non quòd aut fissus sit, aut omnis facile findi possit,
ut non potest, sed quòd uideatur quodammodo esse fissus. mutua enim

suarum partium compositione quę ligni instar recta creuerunt, simi

lis est ammoniaco sali. multae Germaniae regiones gignunt hos lapi

des, Saxonia scilicet in tractu Hildesheimio ultra montem Mauri¬

cij, & quidem in uena oblique dilatata. eadem Saxonia ad quartum la¬
pidem à Goselaria, quà itur ad montem, quem ipsi, suo tamen nomi
ne, appellant frigidam betulam, hunc Goselarianum nominabimus.

Hercynia sylua non uno loco, sed praecipue iuxta Hacekerodam: ubi

schistos. Hassia, quę est pars regionis Chattorum, Gladebachi in mon¬

tibus. Misena, quae Hermundurorum in fodina, cui nomen Goldecro

na, id est aurea corona. quae abundans schisto, distat à Mariebergo

oppido circiter quinque M. pass. Boemia in fodinis ferrarijs ad Les¬

sam

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. V. 253
sam pagum, item interdum in metallis argentarijs uallis ladhimicae.
sed in loco utroque reperitur sparsim: sicut etiam in Norici cisdanubia¬
ni ferrarijs, quae absunt ab Ambergo ad seculdum lapidem, quam Sul¬

cebachum uersus itur ad occidentem. in quocunque autem loco haema¬

tites & schistos inueniri solent, ibidem sunt saxa rubra & terrae eius¬

dem coloris, ex quibus ortu generati sunt. quomodo in Sinopide ru

brica haematiten reperiri Dioscorides scribit. gignit in super Hispa¬

nia schiston: haematiten Arabia, Aegyptus, Africa, Aethiopia. uter¬

que uero lapis uariat colore. nam aut sanguinis concreti sunt similes,

atque inde haematites nomen reperit: aut ferri imitantur colorem, &
tum interdum aliquae partes extimae croci: quales gignit Misena. aut

prorsus nigri sunt, qualis effoditur non longe à monte, quem frigi¬
dam betullam uocari paulo ante dixi. qualis etiam ut Sotacus tradi¬

dit, schistos nascitur in Africa niger: quem ab extincti carbonis co¬

lore uocant anthraciten. ac schistos non raro extrinsecus laeuis est &

ferri politi instar splendet: cuiusmodi est Misenus omnium maxime

durus. quin fractus etiam intrinsecus, sed minus, solet nitere. idem schi¬

stos interdum extra non splendet, intus instar minij facticij, quod
etiam cinnabarim uocant pictores, micat. qualis in sylua Hercynia na

scitur. atque is etiam in puluerem tritus nitet non aliter ac si argento ui¬

uo esset oblitus. nunc etiam de coloribus quos cotibus uterque attri¬

tus reddit, aut ustus habet, dicam. atque alij facile reddunt succum, ut

plerique: alij difficulter, ut Arabicus & Misenus nimis duri. quanquam

uero ferè reddunt sanguineum: tamen schistos Africanus, anthraci¬

tes dictus, ab ea parte quę fuerit ab radice nigri coloris, ab altera, cro

ci. similiter Goselariani pars quae uuarum modo concreuit, nigrum

reddit succum: altera in croceo nigrum. at Arabicus haematites cro¬

co similem. tam schistos quam haematites si sanguinis concreti similes

fuerint, usti cinnabaris imitantur colorem: si nigri, mutantur in pro

fundiorem. omnis alius schistos ustus, floridum habet colorem. lin¬

guam autem non haematites solum, sed etiam schistos astringit. iam
cum uterque densus & plerunque durus sit, schistos quo magis ferri in

star splendet, eo durior esse solet: ut in Misena & Hercynia sylua re¬
pertus. atque in Miseno nodi quidam nascuntur magnitudine nucis
iuglandis, adeò duri ut in incudes impositi respuant ictus. quibus cum
politi fuerint, aurifices argentum, cui induxerunt tenuissimas auri bra
cteas poliunt: et perpoliunt illas coloratas bracteas, quae subduntur

gem mis, ut per eas transluceant, in uarias etiam figuras uterque forma
tus inuenitur. haematitae ferè semper glebae figura est, & cum ea sit,
Hildes heimius interdum cauernulis plenus est, Hercynius nonnun

V 3 quam
254 DE NATVRA

quam uuarum modo concreuit. sed schistos magis uariat figura. nam

aut altera parte aut utrinque cuneatur: quomodo cunei modo stricti,

modo lati, modo parui, nunc uero inueniuntur magni. Misenum cer¬

te uidimus quatuordecim libras pendentem. aut stiriarum instar con¬

creuit assimilis belemnitae. qualis interdum Goselarianus, & plerun

que Boemicus, effossus ex ferrarijs metallis, quae sunt ad Lessam pa

gum. aut uuas repraesentat, ut interdum Hercynius, interdum Gose

larianus nigerrimus. sed Hercynius cum ei aliquando dimidiati glo

bi figura sit, cerebri speciem prae se fert. aut denique magis latus quam

longus est, sicut Hercinius minij facticij modo splendens. Haematite

medici utuntur. nam astringit & exiccat: atque ideo cotibus attriti suc

cus palpebrarum aspritudini, quam Graeci uocant τράχωμα, pro¬

dest, illitus si laborant inflammatione, cum ouo: sin minus, cum aqua.

prodest sanguinis per ora uenarum profusioni. prodest omnibus ul

ceribus. in puluerem uero tritus carnes reprimit excrescentes. schi¬
stos eiusdem cum haematite coloris, easdem uires habet: alterius mi

nus efficax est. haematites autem optimus est cui sanguinis concreti
color, qui friabilis, qui aequalis, qui purus. similiter schistos est opti¬

mus si talis fuerit: tametsi Dioscorides eligat eum cuius extremae par¬
tes croci imitantur colorem, ut uideri possit pręstantissimum illum,
qui sola figura differt ab haematite, ignorasse. Natura ex ostracite,

in Hildesheimio tractu inter antrum & charadram, facit haematiten,

ars ex magnete: utraque urendo. nec uero antipathes gemma, quae ni¬

gra non translucet, uidetur aliud esse quam haematites niger. is enim ut
etiam ruber, si coquitur in lacte, facit id myrrhae simile. quin eiusdem gene
ris est trichrus ex Africa niger, qui tres succos reddit, à radice nigrum:

medio, sanguineum: summo, candidum. est enim lapis compositus ex dupli

ci haematite, nigro scilicet & rubro, ac, ut uidetur, galactite uel assimili.
Vt autem ex rubris saxis fit haematites & schistos, ita ex albis & quidem

calcarijs similibusque, morochthus. quem quia lineas albas, ut creta, du

cit, quidam iccirco leucographida uidentur nominasse: quia candidus &

mollis est. alij leucogaeam, id est candidam terram: quia succum ex sese emit¬

tit lacteum, quidam galaxiam. is nascitur in Aegypto, & in Saxonia Ger

maniae regione effoditur unà cum terra Alfeldae. fossa est ad ortum aestiuum,

quà itur ad montem syluestrem. est autem morochthus candidus & mollis,

ac facile resoluitur: quo utuntur lintearij ad dealbandas uestes, utuntur me¬

dici. etenim illiniendi uim obtinet. quare prodest & excreantib. san¬

guinem: prodest mulierum menstruis. quoniam uero cum exiccet,

non astringit, non abstergit, non mordet, potus caeliacorum & uesicae

dolores sedat, atque utilis est oculorum medicamentis. explet enim ul

cera

Digitized by Google
 POSSILIVM LIB. V 255

cera caua, & destillationes sistit. ulceribus insuper eorum quibus mol¬

lis est caro, cicatricem inducit. Ex ijsdem saxis calcarijs, sed cinereis

gignitur galactites & melitites: quorum uterque cinereus est: uterque co¬
tibus attritus reddit lacteum succum, ex quo galactites nomen inue

nit: utriusque succus est dulcis, uerum dulcior melititae, atque iccirco à

melle propter similitudinem saporis est appellatus. galactiten mittit

Achelous amnis, & reperitur ad Saxonum riuos in tractu Goselaria¬

no. at in Hildesheimio eruitur è fossa arenaria, qui singulis annis ex

lacteo & glutinoso succo capit incrementum, unde nonnulli magni

tudine capitis pueri solent inueniri. uterque, quia caloris aliquid ha¬
bet, abstergit, sed plus melitites, quòd plus habeat caloris. uterque ad
oculorum destillationes & ulcera utiliter inungitur. galactites nutri
cibus, quae eum tritum cum aqua, uel uino dulci biberint, facere dici

tur lactis foecunditatem. quinetiam lapides in Argaeo Cappadociae

nati, in lactei coloris succum resoluuntur. atque hos renum calculos fran¬

gere autor est Galenus. Idem saxum calcarium parens est gypsi. quod
in montibus Misenae, qui sunt ad Salam, licet conspicere: ubi uenae

gypsi per saxa calcaria uagantur. eius natura cum singularis sit, tamen

propius ad lapidem quam terram accedit, ut Theophrastus recte sen¬

tit. nascitur multis in locis, quorum celeberrimos tantum commemo¬

rabimus: itaque in Gallecis citerioris Hispaniae populis: in Saxonib.

in Hildes heimio ultra montem Mauricij: in Hercynia sylua Stolber

gi: in Chattis inter Aldedorfum & Eschuegam oppida, non procul ab

arce Pilsteino: in Turingis Northusae, ubi multi sunt gypsei montes:

in ijsdem ad Gotham ubi eruitur è monte, quem Sebergum nominant:

in Misenis ad Salam ferè è regione lenae oppidi Turingorum, quo

in loco montes abundant uenis gypsi dilatatis. in Italia uero gignitur

in Thurijs: in Thessalia: in Perrhębis: in Thesprotia ad Tymphęam:

in Cypro, ubi detracta perexigua terra effoditur: in Phoenice: in Sy¬

ria: in Mauritania Caesariensi, atque ex eo etiam portus Gypsariae, ni

fallor, nomen inuenit. gypsum autem primo differt colore, candidum

reperitur plerisque in locis. sed candidissimum Northusae & Hildes¬

heimi ebori non dissimile. in candido cinereum iterum Hildeshei¬

mi. cinereum nigris maculis, ut marmor Rochlicense, interstinctum

in Misena ad Salam. cinereum tantum Northusae. gignit etiam Mi¬

sena ibidem subrufum & uiride. deinde differt nitore. aliud enim stella

rum instar micat, ut plerunque id cui glebae est figura: aliud marmoris

modo nitet, ut Hildesheimium in candido cinereum, & Misenum

subrufum: aliud translucet, cuiusmodi interdum è Gallecia affertur.

tum differt figura: nam aut est glebosum, quale Misenum subrufum,

V 4 & ci¬

Digitized byGoogle
 DE NATVRA

cinereum nigras habens maculas: aut constat ex crustis cuiusmo¬

di Northusanum cinereum: aut quemadmodum sal ammoniacus fis¬

sum uidetur esse, quale Misenum candidum & uiride. cum autem o¬

mne gypsum eam habeat duriciam, quam dixi, in Thuringia inter

Northusam & Eldericum oppidum, ac in Saxonia in tractu Hildes¬

heimio reperitur molle et sacchari simile, quod magis terrae speciem

prae se fert quam lapidis: etenim adeò friabile est, ut digitis in puluerem
teri possit. sed durum incolae Hercyniae syluae & Thuringi urunt,

ustum molunt, & aquis madefacto calcis uice qua multum lentore

praestat, utuntur. Phoenices, Syri, alijque similiter quondam usserunt,

& usi sunt. ustum cuiuscunque coloris fuerit, candidum efficitur. quo¬

niam uero glutinosum est, ustum, ut etiam saxum calcarium, diu in

se retinet calorem. pari ratione ex lapide speculari cremato efficitur

gypsum, & quidem optimum. cum aqua si permiscetur gypsum, la¬

ctis imitatur colorem. qui autem tundunt gypsum, aquam infunden¬

tes rudiculis agitant usque eò dum bene permisceatur, non manibus,

quòd eius calorem non ferant. sed madido, inquit Plinius, statim u¬
tendum est, quoniam celerrime coit, ac siccatur: tamen rursus tundi,
& in farinam resolui patitur. aquis enim madefactum unius noctis

spacio ita indurescit in uasis, ut dolabra excidi necesse sit. attamen rur

sus aquis madefacti usus est conglutinandis caementis. nec uero mi¬

nor in albarijs: aliquis etiam in coronis. at sigilla aedificiorum & diuo¬

rum simulacra non tantum ex tuso et madido gypso fiunt, sed etiam
ex crudo, maxime ebori non dissimili, sculpuntur. hominis autem ima

ginem, ut iterum Plinius scribit, gypso è facie ipsa primus omnium

expressit, ceraque in eam formam gypsi infusa, emendare instituit Lysi¬

stratus Sicyonius frater Lysippi. Verum ex gypso quod constat ex
crustis, cinerei coloris murus Northusae in Turingia est extructus:
similiter ex gypso murus est portus Algeri Mauritaniae Caesarien¬

sis oppidi. Africa gypso mitigat asperitatem uini, ut Plinius scribit.

fullones ut Theophrastus gypso pro cimolia quondam tymphaico

usi sunt. in medicina exiccat, & illiniendi uim habet, iccirco sangui¬

nis fluxum sistit cum albumine oui illitum. ustum autem, quia tenuius
fit, magis exiccat, sed illiniendi uim obtinet minorem: at potum quòd
alliget uiscera, & obstruat uenas, interimit. Res gypso cognata lapis
specularis est. nam & similiter interdum gignitur ex saxo calcario, sed
cum pauca aqua permisto: & ut hominis industria ex lapide specula

ri facit gypsum, ita natura interdum contrà ex gypso specularem la¬

pidem. quod nomen, quia perspici potest, et rei quae ab eius tergo est,
imaginem reddit, ipsi à speculo impositum. è Graecis quidam
viτlu

Digitized by Google
 0

FOSSALIVM LIB. V 257

riτl appellant, quòd plena nocte ad incrementum lunae soleat inue¬

niri. uel quòd imaginem lunae, quam, quia pellucet, noctu concipit, in
dies singulos crescentis minuentisque numero reddat. alij ἀ φροσέληνον

uocant, quòd multis persuasum esset, ut absurdissima quaeque uulgo

persuaderi possunt, lunae esse spumam. ab Aetio Amideno quòd trans¬

luceat, δαφανίς appellatur, & σφεκλάριον uocabulo latino, sed cor¬

rupto. ex Germanis quidam huic lapidi nomen posuerunt glaciei,

quòd ad eam candidi crustae magnam similitudinem habeant. quam

rem cum lulianus Caesar in glacie fluuij Sequanae animaduertisset,

eam similem esse scribit lapidi Phrygio, sic uocat specularem, quòd in
Phrygia reperiatur. nam multis in regionibus effoditur: in citeriore

Hispania circa Segobricam urbem copiosus. in Gallia non ita mul¬

tus. in Saxonibus Germaniae populis apud Hildesheimum paucus:

et in ijsdem ad Desteri montis radices ultra Bunsedorfum. in Turin

gia ad secundum lapidem à Northusa in Steigera ualle copiosus. mons

etiam, in quo Steinum arx Vicelebiorum munita & nobilis extru¬

cta est, hoc lapide abundat. in Misena ad Salam paucus. in Italia Bo¬

noniae: ubi murorum pars ex eo fuit, & reperitur in fundamentis ad

huc creber: in Sicilia: in Cypro: in Phrygia: in Cappadocia: in Ara¬

bia: in Aegypto: in Africa. est uero uel totus candidus, aut niger, uel

ex dimidia parte candidus, ex dimidia niger: qualis est Hanoberae in

coenobio Franciscanorum, ad radices Dexteri effossus. uel candidus

quidem est, sed aut ob nigras maculas ophitae est similis, cuiusmodi &

hodie reperitur, & fuisse Aegyptium Theophrastus autor est: uel in can

dido mellei coloris, qui tamen rarius effoditur. at candidus plerunque

trans lucet: omnis alius aut minus translucet, aut obscurus est, attamen
splendet. magna autem ex parte mollis, sed mollissimus Cappadocicus.

quidam durus est, atque is à molli non differt specie, sed sola duricia, quam
ferè habet marmoris. quare in crustas facile findi non potest, cum mollis

in admodum tenues findi possit. tam uero durus quam mollis in Germania

inuenitur. quoniam uero ex eadem constant materia, ex utroque usto fit gy

psum: uterque leuis est, leuior tamen mollis. crustae autem alibi longae sunt,
ut in Hispania, in Turingia, in Cappadocia, sed Plinius nunquam

quinque pedum longitudine ampliores inuentas dicit. alibi breues, ut

in Misena ad Salam, in Italia Bononiae. fert calores solis & hyemis

frigora, sed imbrium adeò impatiens est, ut, si uel magnae eius moles

impsis fuerint expositę, corrumpantur. quoniam uero perspicuus est,

ex eo Senecę memoria coeperunt fieri specularia, quae fenestris inser

ta aerem excluderent, transmiterent lumen. quod genus specularia

habet templum Cosuici in Saxonia, & alterum Merseburgi in Tu¬

ringia

Digitized by Google
258 DE NATVRA

ringia. postea tametsi specularia fierent, aut ex uitreis orbibus tessel¬

lisue plumbo inter se coniunctis, aut ex chartis, aut ex linteis cera al¬

ba & sepo caprino inunctis: tamen antiquum nomen apud Latinos

retinuerunt. crudo etiam speculari lapide cementi: usto, calcis loco ho

die quidam utuntur. eius ramenta in uino austero pota, dysentericis

auxiliantur. usti uero puluis inspersus, fistulosis ulceribus breui tem

pore carnem generat. Sequitur amiantus, qui quanquam ex lapide cal

cario & gypso non fiat, sed ex sui generis succo: tamen etiam propriae

est naturae. amiantus uero dictus est, quòd ignis adeò non inquinet
ipsius splendorem, ut etiamsi in eum conijciatur sordidus, nihil de¬

perdens nitidus & splendescens extrahatur. idem uocatur asbestos,

quòd in lucernis, fiunt enim ex eo thryallides, semel accensus non ex¬

tinguatur, dum aliquid olei supererit: nam ignibus non absumitur.

idem quia plexis mulierum crinibus similis est (etenim in eam figu¬

ram formatus plerumque uenditur) à Zoroastre nominatur bostrychi¬

tes: quia caniciei hominis, ab alijs polia, ab alijs corsoides: quia spar¬
ti caniciem interdum prae se fert, spartopolia: quia manibus netur &

texitur, à quibusdam linum: & quidem à Graecis asbestinum, quòd

ex asbesto factum sit: à Plinio uiuum, quòd in igni non soleat mori.

à Pausania Carystium, quòd effodiatur ad Carystum. quia denique ad

alumen scissum similitudinem habet, à Quadrigario alumen. nasci¬

tur autem in Norici metallis Suaci, in Arcadiae montibus: ad Cary¬

stum Euboiae oppidum: in Scythia: in India: in Aegypto. color ipsi

uel candidus, uel cinereus, uel rufus, uel ferreus. sapore differt ab alu

mine scisso: nam hoc astringit, amiantus parum pungit linguam, mi

nime uero astringit. quod ad figuram attinet, amiantus iam scissus ca¬

pillo assimilis est: qui potest scindi bacillo. quod ad naturam perti¬
net, non aliter ac metalla humorem habet internum, siccitatem exter¬

nam. quem humorem ignis, quia potentior est eius calore, nequit con

sumere: sordes, ad lapidem adhaerentes consumere potest. ardentes,

inquit Plinius, in focis conuiuiorum ex eo uidimus mappas, sordi¬

bus exustis splendescentes, igni magis quam possent aquis. quin ea obli

ta non accendi obsidione Athenarum sub L. Sylla Quadrigarius com¬

pertum scribit. sed ipse, ut dixi, alumen appellat. quomodo etiam Stra
bo uidetur appellare, cum ait bitumen ardens alumine restingui. A¬

thenis in aurea Mineruę lucerna, quam fecit Callimachus, inerat thry

allis ex lino Carystio, quod Pausanias scriptum reliquit. igitur uetus

est, & Atheniensium exemplo multis in regionibus hodie usitatum,

amianto uti ad ellychnia. idem lapis lauatur, pectitur, netur, texitur,

tametsi quia breuis difficulter: conficiunturque ex eo non solum map

pae, qualis

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. V 259

pae, qualis est Romae, sed etiam mantilia, quale in Saxonia Vereber
gi. ex eo Brachmanes Indorum philosophos sibi uestes confecisse Hie
rocles scripsit. ex eo etiam quondam funebres regum tunicae fiebant.

quibus induti in rogos ardentes imponebantur: ut corporum cinis

à lignorum cinere secretus & seclusus in sepulchro condi posset. quan¬

quam autem Plinius scribit, hoc linum rarum inuentu esse, & cum in¬

uentum fuerit, aequare precia excellentium margaritarum: tamen ho¬

die, quoniam eius copia extat in metallis Norici, satis uili precio uen¬

ditur. adhaec dum pyrites Goselariae tertio uritur, Eislebae lapis scis¬
silis, uterque in summo pyrae collocatus exudat quiddam subuiride, ari¬

dum, asperum, tenue. quod similiter ac amiantus ignis postea non

comburit. sed lapis scissilis exudat copiosius quam pyrites. iam ab amian¬
to figura non natura differt magnetis: non lapis ille qui ferrum ad se

trahit, sed similis argenti. etenim ex crustis, lapidum specularium mo¬

do constat, uerum tenuissimis. igni autem non aliter ac amiantus re¬

pugnat, ut ipsum consumere non possit. quare fiunt etiam ex eo thryal¬

lides aliquot crustis filo ferreo coniunctis. in permultis reperitur lo¬

cis: uerbi causa, in Misenae fodina Goldecrona, quae ad quintum la¬

pidem distat à Mariebergo: & in altera iuxta Sletam oppidum: in Boe

mia Vildesteini: in Francis Miltebergi: in regione Liuonum. colo¬

ris autem est aut argentei, qualis reperitur frequenter: quem figuli no

stri appellant nomine ex argento & albo composito: & recte sanè. nam

ita similis est argenti, ut eos qui ipsum non satis diligenter inspexe¬

rint, decipere possit. atque cum talis sit, tamen cum argento, ut recte

Theophrastus scripsit, nulla iungitur cognatione. idem lapis insuper

est ferrei coloris, cuiusmodi interdum est Misenus ex Goldecrona ef¬

fossus: aut plumbei, qualis ad Goldecranacum inuenitur. aut denique

coloris argenti cum plumbo permisti. sed cui color est argenteus uel
ferreus. is modo cum terra rubra solet esse mistus, modo cum lutea,

nunc uero cum alia. magnetis praeterea alius in tenuissimas crustas

findi potest, alius non potest, quod genus sunt hi quibus color plum

bi, uel argenti cum plumbo comisti. nam ex crassis crustis constant.
in regione autem Liuonum ex tenuissimis crustis, quia ignem non

sentiunt, fiunt laternę, earundem, si fuerint argenteo colore, puluerem

hodie chymistae & nonnulli alij cum aere miscent, atque ita faciunt al¬

bum, ut simillimum sit argenti. eundem puluerem figuli cacabis in¬

spergentes, eis argenti dant nitorem. at ex eo cui est color argenti cum

plumbo misti, quia crassas habet crustas, mensarum fiunt tabulae. quae
sordibus defoedatae igni non aqua tantum purgari possunt. magne

ti autem colore similis est mica, natura dissimilis. etenim argentei est
coloris

Digitized byGoogle
260 DE NATVRA

coloris, sed igni consumitur. in lapidibus, marmoribus, arenis lucet,

ita his agnata, ut separari non possit: eam metallici nostri partim ex
splendore appellant, partim nominant uocabulo ex fele & argento

composito: quo eodem etiam quidam magnetim appellant. ui autem

magnetis lapis est argentei coloris, ita aurei ammochrysos. arena ta¬

men est magis quam lapis prorsus auri colore simillima, unde nomen in

uenit: non ex eo, ut Plinius scribit, quòd ueluti auro arenae mistae sint.

metallici nostri rursus appellant nomine ex fele & auro ducto: nihil

enim auri in se continet. hinc conficitur aureus puluis, quo qui scri¬
bunt, arenae loco utuntur. Similiter ea quam metallici uocant arma¬
turam, quòd ferri politi, aut aeris similitudiniem gerat. neutrum me¬
tallum non modo est, sed ne tantillum quidem illius ex eo potest confi
ci: uerum est ueluti naturae rudimentum ea metalla facere discentis.

lapis uero qui tandem fuerit hac armatura indutus, Hoplites grae¬

ce dici potest. armari autem solet saxum scissile: unde interdum alte¬

rum uenae latus ad longitudinem sex pedum, aut amplius ferri poli¬

ti modo splendescit. similiter cornu Ammonis & alij lapides arman

tur, sed eorum arma ex auro uel orichalco polito plerunque uidentur

esse facta, ut suo loco dicam. Quinetiam niger quidam lapis inueni¬

tur prorsus colore similis illi ex quo conflatur candidum plumbum:

sed adeò leuis, ut mox intelligas inanem esse, & in se habere nullum

metallum. hunc nostri appellant lupi spumam. Vt autem aes, si cum

eo magnetis permiscetur, simile fit argento: ita si cadmia, auro: quod

orichalcum nominatur. cum autem tres sint cadmiae diuersae, & duę
soleant effodi: una expers metalli, de qua nunc loquimur: altera me¬

talli fertilis: illam communi nomine fossilem appellabimus, hanc me¬

tallicam. at tertiam quae oritur in fornacibus, cadmiam fornacum. quo

niam uero cadmiae quae ferreis fornacum hastis adhaesit, fragmenta

caua sunt, & similia calami, ea primo ex calamo nomen inuenit: nunc

sola fossilis id obtinet: quae lapis est sublutei coloris, interdum non

multum durus. quare Festus Pompeius dicit esse terram. is luteum

fumum crematus emittit. reperitur in inferiori Germania in loco si¬

to inter Coloniam Agrippinam, & nobile illud oppidum, quod ex

aquis nomen duxit: in magnae Germaniae regione Vestophalia ad
oppidum Lemmigam: in ferrarijs Sauerlandiae uenis: in Rhetia pri

ma: ubi effoditur ex Aldebergo, quod nomen nostra lingua signifi¬

cat antiquum montem. Sed de his quae mediam naturam habere ui¬
dentur inter terram & lapidem & metallum satis dictum est. nunc per

sequar reliquos lapides, qui è marmoribus aut saxis fiunt. quod ge¬

nus sunt lapides Iudaici, trochitae, dactyli Idaei, & consimiles. lapis
autem

Digitized by Google
 Q

FOSSILIVM LIB. V 261

autem Iudaicus diuersis nominibus appellatur: quorum uarietatem

primo peperit regio in qua nascitur. quia enim in Iudaea, unde etiam
hodie affertur, Iudaicus à Dioscoride nominatur: quia ipsa Iudaea est

Palestinae Syriae regio, ab Aetio Amideno Syriacus. deinde figura,

quae alijs uisa est balani esse, quo nomine etiam censetur fructus pal
mae: alijs oliuae nuclei: unde illi phoeniciten, hi pyrenem uocarunt. tum

effectus, ob quem quibusdam tecolithos dictus, quòd liquefaciat la

pidem: nonnullis Eurrhoeus, quòd quia comminuit calculos, & mo¬

uet urinam, facile fluere uideatur. in glandis autem ferè figuram for¬

matus est, satis concinne. nam ab obtusiore eius parte ad acutiorem

procedunt eminentes lineae ita inter se aequales, ut torno factae uide

ri possint: utque lapis concharum modo striatus fiat: quae lineae his qui
pyrenem uocarunt, similes uisae sunt spinis piscium à dorso in uen¬
trem procedentibus. si ab omni terrarum contagione purus fuerit,
extrinsecus aeque ac intus est nonnihil candidus. sed fractus instar ta¬

bulae politae intus est leuis, & tanquam marmor splendet: quin aliquae

etiam eius partes exteriores nitent, at cotibus attrito, ut atteri solet,

cum in medicina usum praebet, sapor nullus est. ciceris uero magni¬
tudine cum tribus aquae calidę cyathis potus, urinae difficultati pro

dest, et frangit calculos, magis tamen in renibus quam uesica natos. Cum

lapide Iudaico cognationem habet trochites, à rota appellatus. etenim

cum ei natura dederit tympani figuram: eius pars rotunda laeuis est,

utraque uero lata habet quendam quasi modulum. à quo undique radij
ad extimam orbis partem, quae ipsis est loco canthorum, procedunt

ita eminentes, ut striae fiant. multum uariat quantitate. sed minimus

adeò paruus est, ut maximus decuplo maior sit. maximus uero est la

tus digitum transuersum: crassus tertiam eiusdem partem, aut am¬

plius. differt colore: nam aut cinereus est, aut nigricat, aut luteus est.
sed is magis propter contagionem terrae talis esse solet. intus enim

caeteris candidior. omnis fractus lapidis Iudaici instar leuis est, & ni
tet. frangitur autem similiter ut ille, in longum, latum, obliquum: in

acetum impositus, ut astroites, bullas agit: atque etiam reperitur inter

dum qui se tanquam astroites moueat de loco. at ex trochitis nondum se¬

paratis constat entrochos, modo ex binis, modo ex ternis, modo ex

quaternis, nunc uero ex pluribus. uiceni enim sic inueniuntur con¬

iuncti. eius duae sunt species: aut enim aequaliter teres est: aut teres qui
dem, sed pars eius media tumet, utrunque caput strictius est. cuius au¬

tem trochitae radios habent eminentes, in eo, qua parte duo commit¬
tuntur, semper inesse cingulum retortum uidetur: at cuius humiles, ca

rent cingulo, totique laeues sunt. trochitae uero sic coniunguntur ut

2 unius

Digitized byGoogle
262 DE NATVRA

unius radij ingrediantur in alterius strias. entrochi quidem tumidi

trochitae, plerunque humiles admodum habent radios. quin saepenu

mero lapis informis reperitur unà cum trochite & entrocho, rotę in

se continens figuram, quae in eo quasi quaedam radix, trochitis iam

abruptis, remansit. Hos autem lapides gignit Saxonia ad Hildes hei

mum ultra montem Mauricij, in commissuris marmoris in cinereo

candidi, & in terra glutinosa: eadem inter Alfeldam & Embeccam:

Chattorum regio in parte collis Cnorebergi, adhaerentis monti, in

quo sita est arx Spangebergia. Habent etiam lineas eminentes & strias

lapides in agris nati, ex quibus eum qui cum tonitruis, ut nunc quo

que credit uulgus, cadit, Brontiam uocant Graeci, capitibus testudi¬

num similem: qui cum imbrib. Ombriam. nostri sunt modo sublutei,

modo subuirides, modo subrubri, modo subfusci, nunc uero uariant

colore: politi tanquam specula, imagines reddunt. figura ipsis ferè dimi¬
diati globi, raro oblonga. interdum oui magnitudine sunt: sed saepius

minores. aliquibus bini sunt circuli quasi quidam moduli. à quorum

superiori quinae lineae eminentes aequalibus inter se spacijs diuisae,

procedunt ad inferiorem, quarum singulae utrinque striam habent: to

tidem rursus lineae eminentes à superiori circulo per media spacia de¬

scendunt ad inferiorem, à quarum singulis utrinque multae lineae trans¬

uersae pertinent ad strias proximas. inter eas autem semper sunt hu¬

milia spacia quadrata. aliqui uero tantummodo habent has postremas

quinas lineas descendentes cum multis transuersis, & spacijs non ad¬

modum longis. reliqua autem media spacia tota eminent, carentque &
lineis & strijs. nonnulli eodem modo se habent, nisi quòd linearum

loco habeant strias, & quòd spacia transuersa emineant. Ceraunia quo
que ex eo nomen inuenit quòd cum fulmine, ut idem uulgus credit,

cadit. nec tantum in Carmania nascitur, sed etiam in nostris agris. ca

ret strijs & lineis, atque in hoc differt à brontia. laeuis uero est & nunc

rotunda, nunc oblonga: cuius genera coloribus distinguuntur. nam

alia partim est candida & pellucens, partim fusca, alia nigra est, alia ru

bet. Verum ut entrochos diuisus rotarum effigiem repraesentat, ita

encrinos liliorum. cum enim angulata pars una ab altera separatur,

utraque quina lilia ostendit. nam alterius eminentiae ingrediuntur in

alterius strias. quaelibet uero talis pars quinos habet angulos, latera
totidem, utrinque quina lilia: unde pentacrinos graece potest dici. quem

admodum uero entrochos constat ex multis interdum trochitis, sic

encrinos ex multis pentacrinis. agnascitur autem lapidibus in rubro

nigri coloris, ipse rufus. sed eius pentacrinis fractis est lapidis Iudai¬

ci color, laeuor, splendor. quare obtinet eandem uim medendi. repe¬

ritur

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. V 263

ritur in fossa moeniorum urbis Hildesheimiae: ac uero etiam palma¬

ti lapides, ut Plinius scribit, circa Mundam in Hispania, ubi Caesar

Dictator Pompeium uicit, reperiuntur: idque quoties fregeris. eno¬

steos fractus ossis speciem repraesentat, ut de cotibus dicam: enorchis

fragmentis testium similis est. sed is, ut Plinius scribit, candidus. in

dioecesi autem Treuerensi, cum cementa pro reparandis structuris,

quae uitium fecerant, arcis Erebreitesteinensis eruerentur, inuenti sunt

lapides nigricantes & duri, qui muliebre pudendum exprimerent.

diphyis uero genitale utriusque sexus distinguente linea ostendit, un¬

de ei nomen impositum. duplex, ut scribit Plinius, est candidus & ni¬

ger. at Glossopetra linguae similis est humanae. Idaei uero dactyli in

Creta, ferreo colore pollicem humanum exprimunt, quos tres lapi¬

des Plinius in gemmarum numero reponit. idem scribit Ammonis

cornu aureo colore arietini cornus effigiem reddere, et in Aethiopia

nasci. is uidetur aurei coloris armatura obductus esse: nam in toto Hil

desheimio tractu, qui, longissimi collis speciem prae se ferens, à Ma¬

rieburgo arce per inferiorem urbis partem pertinet ad Hasdam pa¬

gum, inuenitur lapis nouae lunae speciem habens curuatae in cornua

aurei coloris armatura uestitus, modo magnus, modo paruus: me¬

diocriter autem durus, & interdum striatus. sed eundem aliquando

ferrei coloris armatura tegit: aut adamanti similis. etenim ubi in ter¬

ra aluminosa reperitur, aut atramentosa aureo colore splendet: ubi in

alterius generis terra, ferreo, aut consimili. nam alumen & atramen¬

tum sutorium permutant ferrum in orichalci colorem, qui assimilis

auro. ibidem effoditur lapis eiusdem figurae, sed omni uacuus arma¬
tura, & cinerei coloris: qui est Tephritis apud Plinium. idem dicit He

phaestiten in Coryco natu speculi naturam habere in reddendis ima

ginibus, quanquam rutilus. nomen ex eo inuenit, quòd in solem addi
tus aridam materiam accendat, non aliter ac speculum concauum ful¬

furata, stramina, sarmenta. id genus lapides in rubro nigri coloris re

periuntur Hildesheimi in fossa moeniorum, quà spectat septentrio¬

nes. in modum uero patinae excauati sunt & aurea armatura rutilant:

quare & reddunt imaginem, & ob solis radios obuersi aridam mate

riam accendunt. ibidem effodiuntur lapides eadem armatura sic or¬

nati, ut auro conspersi uideri possint. at myrmecias lapis niger ex eo

nomen inuenit, quòd habeat eminentias similes uerrucis. Plinius

eum numerat in gemmis. quidam lapides aliquam cum pennis auium

similitudinem habent, ut hieracites, quem Paulus Aegineta in lapi¬

dibus rectius numerat, quam Plinius in gemmis. is, inquit idem, alter¬
nat totus miluinis nigricans ueluti plumis. inuenitur in tractu Hil¬

z 2 desheimio

Digitized by Google
 X

264 DE NATVRA

desheimio, quà itur uersus occasum à iam dicta moeniorum fossa, in

colle ultra flumen, & citra. estque similis specie & colore accipitrum mol
lioribus pennis, quae ipsis sunt in pectore. alter ibidem reperitur la¬

pis qui exprimit strijs & colore perdicum pennas, quas item habent

in pectore. hieraciten dextro foemori alligatum, sistere dicunt sangui¬

nem per ora uenarum profusum. Ammonites uero ex arenis ita com¬

ponitur, ut ouis piscium, quod ad figuram attinet, similis uideatur es¬

se: intro interdum, quod ad substantiam & colorem. id genus lapides
inueniuntur in Saxonibus ad Alfeldam & Hildesheimum, nucis iu¬

glandis magnitudine, aliquando etiam maiores. sunt eiusdem gene¬

ris saxa quae in septimo libro persequar. at Lepidotes squamas pi¬
scium imitatur uarijs coloribus. dicam hoc loco de quibusdam lapi¬

dibus, qui in eodem Hildesheimio inueniuntur tractu. itaque inter an¬

trum quod ex nanis nomen reperit, & charadram, lapis inuenitur
fusci coloris, planus, ammoniaci salis instar scissus, tubercula supe¬

rius habens clauorum capitibus similia. & ad Hasdam pagum alter

huic non dissimilis: nisi quòd candidus sit, & careat tuberculis. sed è

regione montis in quo situm est templum, quod diuo Mauricio sa¬

crarunt, in lapidicinis marmorum inuenitur lapis pentagonos, à quinque

angulis quos habet, appellatus: similiter hexagonos, cui sex sunt

anguli. uterque uero est candidus, plerunque latus sescunciam, planus,

sed in medio habens alueolum, cuius margo, ut in tabula lusoria, un

dique est altior. at in medio alueolo est punctum, à quo radij ad exti¬

mam partem, sicut in trochitis procedunt. ibidem reperitur rhombi

tes magnitudine castaneae, uel nucis iuglandis, candidus, undique ple

nus squamis paruis eminentibus, utrinque obliquis: unde rhombi spe

ciem gerunt, quae lapidi nomen dedit. quin alterius generis rhombi
tes reperitur in Galgebergio. is longus esse solet digitos sex, latus

duos, crassus unum. ipsi figura est cylindri compressi, sed striae, tam

inferioris quam superioris partis, ita se intersecant, ut plures in earum me

dio fiant eminentiae, quibus omnibus item rhombi est figura. at Sal¬
feldae in Turingijs ex puteo uiginti duas orgyas alto effossus est la¬

pis, qui solidi pectoris speciem prae se ferebat, longus sesquipedem:

latus palmas tres. crassus anteriori parte ubi costae terminabantur, di

gitos sex: posteriori, ubi erant uertebrae mediae perforatae, tres. sed spi
na uacua erat ab eo, quod medullam exprimeret. extrinsecus autem

lapidi color insidebat aut niger, aut rauus: intus lapidis Arabici simi
lis. uerum hunc natura singularem procreauerat. redeo ad eos quos

multos in uno loco, uel in pluribus eadem natura gignit: quales sunt

qui nascuntur in terra glutinosa, quae est in uenis, fibris, commissuris

saxorum

Digitized by Google
 I

FOSSILIVM LIB. V 265

saxorum testis aquatilium similes. sed quanto terra est crassior quàm

aqua, tanto imperfectiores gignit formas, & quae animantibus ca¬

reant. quod genus lapides reperiuntur in Germania, in Hildes heimio

Saxoniae tractu. & in saxum inclusi in multis regionibus, ut suo lo¬

co dicam. itaque Strombites assimilis est cochleae aquatili: ex amplo

enim in tenue turbinis instar deficit, in spiram à dextra tortus. is in¬

terdum est breuis, interdum longus dodrantem, intus candidus, ex

trinsecus terrae in qua nascitur, colorem assumit. reperitur autem in

Saxonia ad Hildesheimum in Galgebergij lapidicinis, & in noua ur¬

bis parte cum fodiuntur cellae, in quibus uinum zythumue recondi

solet. in eadem Saxonia Alfeldae inter speculam & oppidum peten¬

ti Embeccam: Hanoberae in lapicidina calcaria. Ctenites uero stria¬

tus est, omninoque pectinis effigiem repraesentat. color ipsi plerunque

cinereus. Hildes heimi reperitur in lapicidinis eius tractus, qui est ul

tra montem Mauricij. Myites, quia striatus non est, musculi spe¬

ciem prae se fert. is duplex, oblongus, & pectinis modo rotundus. hic

colore cinereus reperitur in Chattis ad Spangebergum arcem, ubi &

trochitae, & in Saxonibus ad Hildesheimum in lapicidinis tractus

iam dicti: ille modo subfuscus, modo subflauus effoditur ex fossa moe

niorum Hildesheimiae urbis, quà ad septentriones spectat. Onychi

tes unguibus odoratis, quos Graeci nominant onychas, ferè similis

tam colore quam figura, nascitur in ijsdem Hildesheimij lapicidinis.

Ostracis lapis ex ostrijs, quibus similis est, nomen inuenit. duplex

est. maior, qui lapidis specularis modo fissilis effoditur etiam ex fossa

Hildesheimię urbis: quà, ut dixi, ad septentriones spectat. minor non

longe ab Hanobera, prope Lindam pagum, reperitur in terra pingui

& subuiridi, quae est in loco abrupto. Porphyroides purpurae instar

aculeis clauatus, & colore cinereus inuenitur in eadem fossa Hildes¬

heimiae urbis, sed ut purpura turbinatus non est. ibidem alius reperi

tur huic non multum dissimilis, ueruntamen caret aculeis: strias ue¬

ro habet transuersas. Ex eadem fossa eruitur conchites, qui incuruis

liris ad scapulas redeuntibus, & aurei coloris armatura decoratur. lon

gus esse solet palmos duos, latus palmum. quinetiam conchae marinae,

ut Pausanias scribit, in toto corpore lapidis Megarici sparsae sunt,

atque ob id conchites dictus. armatura autem quoniam philoginos

etiam obductus esset, chrysites est appellatus. is uero ostreae Atticae

assimulatus inuenitur, ut Plinius scribit, in Aegypto. Lapides autem

Hildes heimios maxima ex parte attulit ad me Valerius Cordus, qui

nuper Romae immaturam mortem obijt. iuuenis ille ardenti studio

cum alias res naturales, tum maxime herbas scrutabatur. sed de id ge

z 3 nus la

Digitized by Google
266 DE NATVRA

nus lapidibus satis: nunc de reliquis dicam. Stelechites stipitis spe¬

ciem ostendit, cuius rami sunt mutilati, colore cinereus reperitur in

Chattis ad Spangenbergum arcem in colle Cnorebergo. at belemni

tes sagittae effigiem repraesentat: quare Saxones eum uocabulo ex

ephialte & sagitta composito nominant, potumque contra eiusmodi

suppressiones & noctis ludibria ualere dicunt, ac fascinationibus oc

currere. hunc lapidem hodie quidam medici pro lyncurio habent &
utuntur, qui ex urina lyncis non concreuit: nec enim ullum tale fuit

lyncurium. sed ueteres scriptores succinum, ut dixi, sic appellarunt,

quòd ipsis opinione persuasum esset ex urina lyncis fieri. Si quis

tamen unquam Graecorum lyncurium, quod non esset succinum, uidit,

hos belemnitas, opinor, uidit. nam ex eis quidam succini salerni ha¬
bent colorem, & pellucent: quidam paleas aliasque res minutas, tan¬

quam succinum ad se alliciunt. reperitur autem belemnites in pluri¬

bus Germaniae locis: apud Saxones in urbis Hildesheimiae moenio

rum fossa, quà ad occasum spectat, in ripa Lani amnis ad Niestadam,

quod oppidum distat ab Hanobera circiter duodecim M. pass. in tra

ctu Brunonis uici, ubi gignitur bitumen: apud Pomeranos Stetinae:

apud Prussos prope Marieburgum, iterum in ripa Vistulae fluuij:

apud Sueuos iuxta Hochingam, quod non procul abest à montib.

quos Alpes uocant. belemnites est aut cinereus, aut candicans, aut in

rubro niger, qui omnes inueniuntur Hildes heimi: aut succini faler¬

ni colore, ut Prussicus & Pomeranicus. qualem quia ferè translucet,

ac ad succinum aliquam habet similitudinem, primo solum nostri me¬

dici lapidem lyncis uidentur appellasse, deinde idem nomen in alte¬

rius coloris & non pellucidum belemnitem transtulisse. ustus uel can¬

didus fit, uel in candido cinereus. uterque reperitur inter urbem Hil¬

desheimum & arcem Marieburgum in marmore antri, quod à na¬

nis appellant, ad sinistram. nam locum illum quondam arsisse alia mul¬

ta, praeter huius lapidis odorem indicant. quin aurea armatura non mo

do belemnitem Hildesheimi in fossa moeniorum generatum ortu,

sed eius etiam radicem conuestit extrinsecus: quae armatura sine ar¬

te mirifice nitet, atque imaginem instar speculi reddit. belemnitae au¬

tem si confricentur, ex eis quidam olent cornu bouis limatum aut u¬

stum, ut Hildesheimi in marmoris eiusdem odoris commissuris nati:

aliqui sine odore sunt, ut reliqui. diuersa uero ipsis est magnitudo. cum
enim maximis esse soleat digiti longitudo & crassitudo, Hildes hei¬
mijs in fossa moeniorum, quà spectat ad septentriones, repertis, est in

terdum sesquipedis longitudo, brachij crassitudo. at figura omnibus

est sagittae ex ampla radice deficientis in tenuissimam aciem: omnibus

à natura

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. V 267

à natura inest quaedam quasi rima, qua fit ut facilius in longitudinem

diffindatur. sed ea pellucidis magis quam caeteris est conspicua. eadem

interdum aurea armatura uestitur intus. in alijs praeterea inest terra,

in alijs arena, in alijs lapis qui non ipse solum ut belemnitae in conum

acutum est turbinatus, sed etiam arena & terra. uerum lapis quem con

tinet belemnites aurei coloris armatura tectus, plerunque constat ex

crustis, tanquam membranis quibusdam primo latis, mox magis ac ma

gis strictis. quoniam uero belemnitae exiccant, Prussicis & Pomera

nicis chirurgi curant uulnera: ijsdem medici, & Saxones suis, non ali¬
ter ac lapide ludaico frangunt calculos. Vt autem belemnites aut ter

ram, aut arenam, aut lapidem in se continet, ita geodes amplectitur

terram: aetites lapidem uel arenam: enhydros liquorem. Sed hi diffe

runt à belemnite figura. nam plerique omnes in speciem orbis globa¬

ti sunt, sed modo absoluti, modo compressi. eum certe qui comple¬
ctitur terram, Plinius aliàs in aetitis numerat, aliàs gaeoden uocans,

separatim persequitur. Dioscorides gęoden ab aetite distinguit: quòd

ille terram, unde ipsi nomen impositum, hic lapidem contineat. adeò

certe magnam cognationem inter se habent, ut ex eadem constent ma

teria, non aliter ac belemnitae diuersas res etiam ipsi continentes, ut

ferè in eodem loco gignantur. gignuntur autem in Saxonibus ad Hil¬

des heimum: in Misenorum montibus ad Salam, & non longe ab Al¬

debergo, ac uero etiam sub arce Motestha: in Gargano Apuliae mon¬

te. in T aphiusa iuxta Leucadem, in Cypro, in Arabia, in India, in Afri
ca. inueniuntur uero cum torrentes ex magnis & assiduis imbribus

orti terram eluunt. dictus est aetites uel à colore aquilae candicante
cauda, ut sentit Plinius, uel quòd in aquilę nidis reperiatur: quatuor

enim earum generib. inaedificatur nido, ut idem scribit. est uero uel

candidus, qualis Taphiusius: uel gallae colore, qualis interdum Ara

bicus: uel subrutilus, qualis iterum aliquando Arabicus: uel in ruti¬

lo niger, qualis Misenus non longe ab Aldebergo repertus. at Apu

li multum uariant colore: nam modo subcandidi sunt, modo gallae

colore, modo subrutili, nunc uero non unius coloris, sed partim fu¬
sci, partim lutei. Hildes heimij autem interdum ochra sunt infecti, ac

Miseni olent uiolam ob muscum, qui ipsis adhaerescit. illo enim ab¬

raso abit odor. uerum non ipsi solum ita suauiter olent, sed etiam tum

saxi in Calebergo ad Aldebergum reperti fragmenta, tum silices in

Berningero monte in confinijs Misenae & Boemiae sito. quod ad fi¬

guram attinet, cum plerisque sit globosa facies, Miseni ad Salam sunt
inaequaliter rotundi: Arabici dilatati, & non raro Miseni non longe
ab Aldebergo inuenti. quibusdam etiam anguli existunt, sed hi rario¬

z 4 res. at

Digitized by Google
268 DE NATVRA

res. at quantitas aetitis magis uaria est: etenim alijs est magnitudo ma
li armeniaci, alijs persici, alijs punici, alijs melonis, pusilli sunt Afri¬

cani, ampli Cyprij, maximi Moteschani. deinde duri aliqui sunt, ut

Arabici, Apuli subcandidi, Miseni quos mares nominant: aliqui mol
les et friabiles, ut Cyprij & Africani, quos foeminas. tum quidam sunt
laeues, ut non pauci Apuli: quidam asperi, ut Miseni ad Salam reper

ti. aetitae praeterea intus in concaua eorum parte, tanquam in aluo, conti
nent aut terram, aut arenam, aut lapidem. qui terram intra se habet, so¬

lus gaeodes etiam dicitur. ea uero est uel candida, ut in Africano: uel

pallida, ut plerunque in Miseno ad Aldebergum inuento: uel lutea, ut

in Hildesheimio. inest arena in nonnullis nostratibus, in Apulis, in

Cyprijs. grauidus lapide aut unum continet in utero, sicut Taphiu¬

sius & Arabicus: aut plures, ut Cyprius, & Apulus interdum. atque

in his omnibus calculi plerumque liberi & soluti intus iacent, quare con

quassati sonant. Miseno autem ad Salam nato, & Moteschano, atque

etiam Hildesheimio, quia plerunque adhaerent, cum quatiuntur, so¬

num non edunt. adhaerescunt uero ad eum, quem gignunt montes

ad Salam siti parui & candidi ac crystalli instar splendentes: ad Mo¬

teschanum diuersorum colorum gemmis simillimi, sed parum duri. ad
Hildes heimium perexigui lapilli ochra tincti. atque etiam ex aetitis prae

gnantibus quidam in aluo habent terram simul & lapillos, ut inter¬

dum Hildesheimij: quidam arenam simul & lapillos, ut Cyprij: &
fortassis alij terram & arenam, alij terram, arenam, lapillum. ad haec

lapis quem Taphiusius aetites in se continet, uocatur callinius, nec

quicquam, inquit Plinius, tenerius. nec uero pęantides, gemonides

etiam uocatae, quae in Macedonia inueniuntur, iuxta monumentum

Tiresiae: nec cissites qui nascitur in Aegypto circa copton: nec gasi¬

dane, quam Medi & Arbelitę mittunt, alij sunt lapides quàm aetitae

candidi. quia enim ipsi medentur parturientibus, paeantides uocan¬

tur: quia praegnantes quasi fiunt, & pariunt alterum lapidem, appel
lantur gemonides: quia concipiunt, cissitae nomen inuenerunt. Sed

quanquam quid significet extremum gasidanę uocabulum ignoramus:

tamen quia concipere dicitur, & intra se partum fateri concussa, sa¬

tis intelligimus etiam aetiten esse. quoniam uero paeantidib. est spe¬

cies aquae glaciatae, gasidane coloris est olorini, ueluti floribus spar¬

sa, cissites est candidus, color aetitae non dissidet, qui interdum can¬
didus esse solet. quem nonnihil diuersum diuersi scriptores alijs at¬

que alijs uerbis expresserunt. ut autem ex his lapidibus aliqui sint an¬

gulati, uideanturque figura distingui posse ab aetite, non aliter ac bele¬

mnites terram in se cotinens, à gaeode praeter caetera distinguitur fi¬

gura

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. V 269

gura: tamen ex aetitarum numero excludi non possunt, quòd etiam

ipsi compressi interdum non careant angulis. ueruntamen an fuerint
angulati, scire non possumus, quòd Plinius, siue magis hi autores, ex

quibus sua transscripsit, nihil de figura eiusmodi lapidum dixerunt.

uerum de his lapidibus quisque quod sibi uidebitur uerius sentiat. o¬

mnino autem iam dicti lapides sunt hi, quos Theophrastus & Mu¬

tianus parere crediderunt. sed omnes aetitae exiccant: quidam insu¬

per astringunt: ex quibus gaeodes ea quae obscurant oculos, purgat,

& cum aqua illitus, sedat inflammationes mammarum & testium. qui
uero lapillum in aluo continet, is, ut Graeci perhibent, alligatus sini¬

stro grauidae mulieris brachio, foetum ne uuluae excidat lubricae conti

net & custodit: sinistro parturientis femori, ita adiuuat eam, ut sine

doloribus pariat. sed uis illa tantum nido direptis, quod Plinius scri
bit. ad aetitas quoque pertinet enhydros, qui ex aqua, quam in se con¬

tinet, nomen inuenit. semper rotunditatis absolutae in candore est lae

uis, sed ad motum fluctuat. intus in eo ueluti in ouis liquor, ut Plinius

sentit: ut uero Albertus noster & alij, etiam aqua stillat. quin liquidum
bitumen, interdum suaui odore, in saxis, tanquam in uasis conclusum

inuenitur. ac quidem belemnites & gaeodes, ut dixi, in se continent ter¬

ram. Samius uero lapis contra in terram Samiam reperitur inclusus.

quo sua opera poliunt aurifices. candidum & subdurum excellere bo¬

nitate Dioscorides tradit: ex quo intelligimus & alterius coloris, &

molles inueniri, quibus assimiles sunt Hildes heimij lapides non lon¬

ge ab Hasda pago ad molam frumentariam in loco abrupto reperti.

nascuntur autem in fibris terrae pinguis & glutinosae, Samiae, quod
ad substantiam attinet similis. atque hi quidem sunt cinerei aut pallidi:

interdum molles, interdum subduri: plerique omnes plani ex crustis

constant, intus nitentes, extrinsecus asperi: quare etiam ipsi auro po

liendo utiles. sed ex candido, quia speciosus, facta est gemma, quam

Zoroastres exhebenum nominauit. Samius praeterea quia refrige¬

rat & astringit, cotibus attritus cum lacte prodest ad oculorum la¬

chrymationes & ulcera. Sed ut Samio lapide aurum & argentum

poliunt aurifices, ita annularij smyride gemmas duras purgant & ex¬
terunt. sed eodem etiam uitrarij laminas uitreas diuidunt. reperitur
in Misenorum metallis argentarijs Annebergi & in alijs. ipsi ferri du¬

ricia & color, utilis ad laxitatem gingiuarum & ad dentifricia. Et in

Armenia nascitur lapis, quo scalpunt gemmas, & sigilla efficiunt, ut

autor est Stephanus. sed utrum smyris sit, an cos Armenia, an lapis
alius, non explicauit. Verum ad cutem leuigandam, & pilos amo

uendos conuenit ostracites, ita dictus quòd testae similis sit. eum iu¬
niores

Digitized by Google
270 DE NATVRA

niores Graeci λιθόσριον uidentur nominasse, ut ab ostracorum testis

distinguerent: ueteres & ceramiten, cum testae habet colorem: & che¬

ramiden maxime cum eum caeruleae bullae cingunt. ex crustis con¬

stat: facileque findi potest: digitis percussus, tanquam olla, sonitum edit.
hodie reperitur in Hildes heimio circa antrum à nanis appellatum, co¬
lore subrubeus. eum tractum, ut dixi, quondam arsisse multa indicant.

ostracites autem exiccat & astringit: iccirco drachmae pondere cum

uino potus continet menstrua. ex aqua uero illitus sedat mammarum

inflammationes, & ulcera, quae serpunt pascendo, sistit. At Phry¬

gius lapis ex Phrygia, cuius infectores eo uestes tingunt, nomen in¬

uenit, sed nascitur in Cappadocia. is gleba est pumicosa, misti sapo¬

ris: nonnihil enim & astringit & mordet. optimus autem est colore

pallidus, uenas uero tanquam cadmia, habens candidas: non robu¬

stus compage corporis: mediocriter grauis, uino respersus & ustus

magis fit fuluus. hunc aliqui hodie pro lyncurio uendunt: sicut alij
pro eodem, ut dixi, belemniten: in medicina exiccat. sed praeterea mi
stis uirib. praeditus est: nam & repellit & digerit. utilis ad ulcera pu¬

trida, & ad oculorum medicamenta. ut autem Phrygio infectores utun¬

tur, ita agerato coriarij, autore Galeno. is cum misti sit saporis, sic mo¬

dice astringit et mordet, ut gustatus neutrum manifesto sentire pos¬

sit: quia uero repercutit & digerit, columellis inflammatione laboran¬

tibus prodest. Sequuntur contes, quibus ferramenta exacuuntur. ete

nim omnes homines eis cultri aciem excitant: foenisex praeterea fal¬

cis: tonsor nouaculae: faber materiarius serrae. quid plura? omnia in¬

strumenta ferrea artifices, qui uel ea fabricarunt, uel eis utuntur, coti
bus acuunt. earum multa sunt genera, tum liquoribus quibus indi¬

gent, tum regionibus in quibus nascuntur, distincta. primum enim

quibusdam oleum quo trahant aciem illinitur, fitque eo delicatior acies:

quas olearias uocant. his in Germania solus tonsor nouaculas exa¬

cuit. in Italia quondam falces foenisex, qui cornu propter oleum, inquit
Plinius, ad crus ligato incedebat. hę reperiuntur hodie in inferiori Ger

mania in tractu nobilis oppidi, quod ex aquis nomen inuenit, quibus

primas tribuunt: in Saxonibus non longe à Garleba, quibus secun¬

das: in Boemis, quibus tertias. Creticas olim diu maximam habuis¬

se laudem, secundam Laconicas, ex Taygeto monte Plinius tradit.

deinde quasdam cotes aqua madefaciunt, quas aquarias nominant.

plurimae in Chattorum fluuijs reperiuntur, praecipue in Lano ad Mar¬

burgum, & in Edera ad Francobergum. reperiuntur & in Italia, &

trans Alpes, ut Plinius scribit, quas Passernices uocant. reperiuntur

quoque in insula Cypro ad Naxu, in eadem ad Arsinoen, atque in Ar¬

menia

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. V 271
menia. sed quondam in aquarijs primam laudem habebant Naxiae:

secundam Armeniacae. tertium earum genus ex oleo & aqua pollet: qua

les sunt Ciliciae. quartum saliua hominis proficit, quo quondam ton¬

sores, ut nunc oleario usos fuisse ex Plinio intelligitur, qui Flamini¬

tanas ex Hispania citeriore in eo genere praecipuas esse dicit. diffe¬

runt autem cotes colore: nam aut nigrae sunt, ut Saxonicae, & non¬
nullae in inferiori Germania natae: aut uirides, sicut Italicae & multae

ex Boemicis, quarum aliquae candida uena distinguuntur. quinetiam

in quibusdam ex inferiori Germania allatis, conspiciuntur hi colores

alterni, nigror & candor. in Chattorum uero fluuijs repertae plerun

que fuscae sunt: sed magnę, quibus tympani figura datur lapidis mo
laris, ex quo formantur, colorem habent, & sunt quidem apud nos

modo candidae, modo cinereae, nunc autem in cinereo candidae: apud

quosdam luteae: apud alios rubrae. quod uero ad molliciam & duri¬

ciam attinet, oleariae molles sunt, molliores quae saliua hominis pro¬
ficiunt: utraeque si uel exciderint è manibus, casu aliquo solent frangi.

at aquariae contrà durae sunt. sed uirides Boemicae, quia caeteris olea

rijs non raro duriores, usum etiam aquariarum possunt praebere.

quarum uenae candidae, si non fuerint reliquo corpore duriores, ut

molliores sint, non improbantur: quae uenae interdum ita molles sunt,

ut oleum alteri parti illitum, ei contraria altera exudet. tum aliae per se
figuram ferè quadratam habent: ex quibus aliquae longae sunt, quas

deplanant modo, & perforant: aliquae latae, quas etiam in duas plu¬

resue diuidunt. utraeque in Chattis reperiuntur. aliae ex id genus saxis

excisae in eandem figuram quadratam formantur, sicut ex Naxio mar¬

more Naxiae, ex Armeniaco, Armeniacae. paucae aquariae nuper in

Boemia ex ligno, ad Cracauicium arcem in lapidem uerso, in figuram

ferè triangulam formatae sunt: quae longae erant duos palmos. solis

uero grandibus, quae etiam aqua trahunt aciem, quasque uel rotula, uel
homo uersat, tympani figura datur, & ex saxo molari duro fiunt. ex

his autem ipsis quae ex inferiori Germania afferuntur, uariae nigro &

candido colore, quaedam fractae ossis speciem repraesentant. quas ic

circo ἐοσέπς Graeci appellarent. cum autem omnes usum in acuen¬

do ferro praebeant, duris praeterea sternunt focos: quod emblema in

Chattis licet cernere. postremo cum ferrum cotibus aquarijs reddi¬

tur acutum, id quod utrinque deteritur, refrigerat, quare illitum uirgi

num mammas, & puerorum testiculos augeri prohibet, atque poda¬

gricis prodest: cum idem cotibus olearijs redditur acutum, quòd de

teritur, abstergit, iccirco capillorum defluuijs, quae Graeci alopecias
uocant, utiliter inungitur. At conticula probatur aurum & argentum:

quam

Digitized by Google
272 DE NATVRA

quam rationem in libris de re metallica exponam. hanc multi ex Grae¬

cis, ut Pindarus, Sophocles, Antiphon, Theognides, βαοανον uo¬

cant, quòd aurum ipsi attritum colore, tanquam trutina, examinet: alij ea¬
dem de causa χρυσιτιδα: Lydium lapidem alij, quòd in Lydia reperia

tur: alij Heracleum, ab Heraclea Lydiae urbe, coticulae autem omnes

Theophrasti temporib. inueniebantur in Tmolo fluuio: Plinij pas¬

sim: hodie apud nos in riuis Hildesheimijs & Goselarianis, atque etiam

circa Visam pagum, qui est inter oppida Egram & Eredorfum. plerisque

omnibus est & color nigerrimus, & lęuor insignis. quanquam uero

eas Plinius quaternas uncias longitudine, binas latitudine non exce¬

dere scribit, tamen longae senas uncias, aut amplius reperiuntur, la¬

tae ternas: & quidem maximae circa Visam pagum. inuentarum au¬
tem partes quae respiciunt solem, esse meliores ad experimentum: quę
humi iacent, deteriores, Theophrastus tradit, iccirco quòd superio¬

res sint sicciores. etenim humor impedit, ne auri argentiue colorem

capiant. quocirca magnis etiam caloribus experimentum fit deterius,
quod tum propter humorem quem ex sese emittunt, lubricae sint. in

locis autem qui olim arserunt, aut etiam nunc ardent, pumex reperi
tur ex terra uel lapide excoctus, & ad hanc figuram redactus: sicut in
Campaniae monte Moderno & Vesuuio, in Aenaria, in Aeolijs in¬

sulis, in Sicilia circum Aetnam, in Melo, in Nisyro, in collibus My¬

siae adustis. effoditur etiam ad Confluentiam oppidum, ita appella¬

tum quod ibi Mosella & Rhenus confluant. in inferiori Germania in

tractu nobilis oppidi, quod ex aquis nomen duxit. pumex autem, quo¬

niam non aliter ac spongia est fistularum plenus, dicitur, ut Vitru¬

uius autor est, spongia. Graecis uero xiorucis uocatur. quod nomen,

ut quidam putant, ex uerme frumenta erodente inuenit, qui Graece

uis nominatur, Latine gurgulio. ut enim is frumenta perforat, ita na¬

tura pumicem. Theophrastus uero etiam halcyonium, quod ex ma

ris spuma concreuit, pumicem nominat, sed nos de eo iam diximus.

differunt autem inter se pumices: nam primo non omnibus unus co¬

lor, sed sunt aut nigri, aut cinerei, aut candidi. tum alij molles sunt, ma

nibusque teri in arenam possunt, quales in Nisyro reperiri Theophra¬

stus scribit: alij duri. deinde omnes rari sunt & leues ob fistulas, quae

aerem in se continent. eaque de causa innatant in aqua: sicut etiam cae¬

teri lapides pumicosi, quamuis magni, qualis est Thyrraeus, & alter
è Nisyro insula, si modo hic differt à pumice in eadem reperto. uerum

tam isti quam pumices integri innatant, merguntur comminuti. sed cum

omnes pumices sint leues & rari, tamen nigri plerunque sunt caeteris
densiores grauioresque, candidi & cinerei rariores leuioresque. cum prae

terea

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. V.
terea multum aerem in fistulis habeant, non tamen ignem concipiunt,
nec comburuntur quòd careant humore, iam ante ignium ui consum¬

pto. pumice, quia propter asperitatem abstergit, foeminae potissimum

utuntur ad leuigandam cutem, & ad pilos attenuandos imminuen¬

dosque. uiri pariter ac foeminae ad dentifricia. uiri insuper ad alia mul

ta. nam librarij eo poliunt libros: medici his quae gignunt carnem, ad¬
miscent: qui curant uina, in feruentis musti dolium immittunt, et sta

tim cessat feruor: potores in certamine bibendi eius farinam praesu¬

munt, sed istos nisi immenso potu impleantur, periclitari Theophra¬

stus tradit. medici uero eligunt candidum admodum leuem, fistulo¬

sum, scissum, eum qui lapidibus caret, fragilem. Postremo restat ut

de his lapidibus dicam, quos nostri ab eo quòd in ardentes fornaces

coniecti fluunt, facile enim liquescunt igni, nominauerunt. eorum tria

sunt genera: unum gemmis simillimum translucidis: alterum eis non

multum simile. nam plerumque non pellucent, raro partim, rarius totum.

illud ferè sparsum reperitur in argentarijs & caeteris metallis. hoc in

proprijs uenis saepe copiosum. tertium est ex quo conficitur uitrum:

quanquam etiam ex alijs duobus potest confici. nec uero primi ge¬
neris lapilli pellucent modo, sed etiam refulgent: eisque color idem qui
gemmis insidet. nam alij sunt similes crystalli, alij smaragdi, alij pra¬
sij, alij cyani, alij amethysti, alij hyacinthi, alij carbunculi, alij chryso¬

lithi, alij denique aliarum gemmarum, atque ab eis mollitudine tantum

differunt. quod si chrysolithi molles in gemmarum numero sunt ha

bendae, ut eas habet Plinius, & sandastri, quas propter teneritatem

Ismenias negat poliri, his omnibus aliquid loci erit in gemmis. etsi ue¬

ro qui propter mollitudinem poliri non possunt, de gemmarum nu

mero eximendi sunt: tamen aurifices interdum etiam eos quos natu

ra fecit laeues, & quibus aptam formam dedit, in annulos et fundam

includunt. pharmacopolae certe non raro his utuntur pro hyacinthis,

pro sapphiris, pro smaragdis, pro carbunculis. uiolaceis quidam pi¬

ctores pingunt. huius primi generis fuit lapis Alabandicus, si modo

fuit alius à carbunculo Alabandico: nam liquatur, inquit Plinius, igni,

& funditur ad usum uitri. niger est, ad purpuram tamen magis aspe¬
ctu declinante. nascitur in Caria ad Alabandam, & in eadem Mile¬

ti. alterius generis lapides tot colores non habent, & raro suaues. ete

nim plerunque in candido pallent, aut nigricant, aut sublutei sunt. hos
quoniam celeriter igni liquescunt, ad uenas adijciunt, qui ex eis ex¬
coqunt metalla. at ex lapide tertij generis, arena potissimum, confici
tur uitrum. nam & hic in ardentes fornaces coniectus, igni liquescit.

eam arenam ob id ὑαλίτιν ἀμμον nominant Graeci. lapidis huius mo

A do sunt

Digitized by Google
274 DE NATVRA

do sunt propriae uenae, interdum multum latae: modo sparsus reperi

tur in metallis. silice minus est durus, quapropter ex eo ignis elici
non potest: non translucet, sed ipsi multi insident colores: candidus

scilicet, subluteus, cinereus, fuscus, niger, uiridis, caeruleus, rutilus,

ruber. quanquam autem in montanis locis ad ripas fluminum, & in

agris quibusdam passim inueniuntur id genus lapides, tamen nigri

intus in corpore, non tantum in cute, sunt rariores. sed utcunque colo

ratos saepenumero alterius coloris uenae intersecant, uerbi causa can¬

didum, rubrae: uiridem candidae saepe maculae distinguunt, ut cine

reum nigrae: candidum, rutilae. extra terram plerunque inueniuntur

eius fragmenta. sed cursu aquarum ad lapides sui aut alterius gene¬

ris poliuntur attritu. quomodo etiam saxorum fragmenta in globos

non raro compressos, formantur: in candido subrutilus Anneber¬

gi in metallo argentario repertus est crucis figura, cuius recta pars lon
ga sesquipalmum, transuersa palmum unum. illa ferè integrum digi
tum lata, haec dimidium: utraque unciam crassa. Fribergi uero inuen¬

tus est qui simiae lineamenta effingit. item magnitudine castaneae ru

ber, cuius superior pars subalbida in se continet scutulum rubrum,

quod lineae quatuor ambiunt: duae candidae, totidem rubrae, & qui
dem secunda & quarta. Subluteus autem in Carpato Boccantij e¬

xesus uidetur esse. hic lapis uarium usum praebet: eo, cuius tandem
fuerit coloris sternuntur uiae: caeruleus adijcitur ad cinerem abiegnum,

cum ex ipso fit alter cinis, quo infectores utuntur. candidus uritur,

tunditur, cribro secernitur, atque ex eo conficiuntur arenae, ex quibus

uitra conflantur: quae quanto candidiores fuerint, tanto sunt utilio

res. id genus arenas uitri fertiles amnis Belus, in radice Carmeli mon

tis ortus in Phoenice, inter Ptolemaidem coloniam & Tyrum urbem

defert ad littus marinum, quae fluctibus, inquit Plinius, uolutatae ni
tescunt, detritis sordibus. defert item tales arenas in Campania Vul
turnus: quae fluctibus refusae reperiuntur in littore inter Cumas &

Lucrinum. nec tamen ex hac sola arena fit uitrum, sed tribus eius par¬

tibus una additur nitri: ex quibus simul liquatis oritur massa, quam

uocant ammonitrum. si uero deest nitrum, tantundem salis fossilis

ad arenam adijcitur: si hic quoque defuerit, salis marini, aut alterius fa

cticij, aut cineris herbae anthyllidis combustae: quanquam nonnulli

cinerem, qui fit ex arboribus combustis addunt. quinetiam in India

ex crystallo fracta fieri uitra autores esse Plinius scribit. quo sanè mo
do ex genere lapillorum quoque, qui gemmis simillimi igni liquescunt,
& altero, de quorum utroque iam dixi, confici possunt. cum autem ui

tri materia igni liquescit, agit spumas, quae de ea uerriculo, tanquam

recre¬

Digitized by Google
 POSSILIVM LIBER QVINTVS 275

recrementum de argento, detrahuntur. mox uero concretę in panes

coguntur candidos, quibus est sapor mistus: magis tamen salsus quam

amarus. hanc aurifices ad argenti scobem, cum ex ea conflare uolunt

massam, addunt, ut citius igni liquescat. uerum ut quondam Sidon

ex uitro quod ibi conficiebatur, nobilis fuit & clara, ita nostris tempo
ribus ex eodem quod conflatur Murani, nobilitantur Venetiae, quae
omnes amplissimae atque ornatissimae urbis laudes habent. uerum ui
tra quae crystalli modo candida sunt, & pellucent, maxime proban¬

tur. at clarissimum & purissimum uitrum duobus modis tingitur:

etenim cum eo in puluerem trito aut paucus color fossilis permisce¬

tur, aut multus, simulque igni liquescunt. priori modo oritur uitrum

quod colore exprimit gemmas: non modo adamantem, smaragdum,

carbunculum, amethystum, hyacinthum, cyanum, gagaten, & reli¬

quas unius coloris: sed etiam uersicolores, paederotas scilicet, & in

his opalum. altero modo semper nascitur massa nigra, sed ex qua, si

soli fuerit obuersa, color quo tingere potest, relucet: nam id iccirco

tingitur, ut possit tingere. itaque aliud tingit argentum albo colore:

aliud nigro: quoddam uiridi: partim caeruleo: partim purpureo.

quomodo nobile & preciosum fit genus tincturae, quo aurum claro
rubri carbunculi pingitur colore. ac uero etiam uitrea opera his om

nibus coloribus tinguntur, atque hic nigrum obsidianum nomina¬

tur, quod obsidiani lapidis, qui idem gagates dicitur, sit simillimum.

totum uero rubens, atque non translucens, ut Plinius scribit, haemati

non appellatur: quod genus sunt urceoli, ex quibus bibimus

musta, escariaque uasa. Sed de his, atque adeò de la¬

pidibus qui igni liquescunt, satis:
abeo ad gemmas.
A 2

Digitized by Google
Q85 GEORGII AGRICO
LAE DE NATVRA FOSSILIVM,

Liber sextus.

EMMA insigniter, ut dixi, dura aut pellucet,

sicut adamas & smaragdus: aut ualde uenu¬

sto uarioue colore ornata mirifice nitet, ut

pleraeque species iaspidis. sed pellucens & exi

mia coloris pulchritudine, & splendore, &

precio multum praestat nitenti. aliqui autem

succi concreti, salem dico, nitrum, alumen, atra

mentum sutorium, etiamsi transluceant, quia

tamen duri non sunt, in gemmis numerari non possunt: atque eandem

ob causam nec lapis specularis, neque magnetis, argento similis colo¬

re, qui etiam ipsi perspici possunt: nec lapides qui igni liquescunt: quan¬

quam sunt gemmis simillimi propter colorem & facilitatem translu

cidam, in earum numero poni debent. tephrites uero, diphyis, enor¬

chis, cryptopetra, tecolithos, et assimiles lapides, quia aciem non ac¬

cipiunt, nec fulgent, nec ualde uenusto aut uario colore ornati nitent,

numerum gemmarum etiam ipsi non obtinebunt. ijsdem de causis as¬

bestos, bostrychites, corsoides, polia, spartopolios, quibus nomini¬

bus amiantus uocatur, eximentur de numero gemmarum. at haema

titen, lysimachiam, arabam, alabastriten, merocten, obsidianum, side

riten & similes, ut quis recipiat in numerum gemmarum, quod id ge¬

nus lapidum & marmorum fragmenta ad paruam quantitatem reda¬

cta & polita annulis claudantur, nihil necesse habemus eas hic perse
qui. nam haematites paruus à magno non differt substantia, non co¬

lore, non uiribus, sed sola quantitate. similiter nec lysimachia, à mar¬

more Rhodio: nec Araba, ab Arabico: nec capnites, ab eodem pluri

mis spiris fumido: nec alabastros, ab alabastrite: nec exhebenum à

Samio lapide: nec Obsidiana, quae eadem Samothracia dicitur, ab

Obsidiano: nec meroctes, à thyite: nec siderites, à basalte. at de succi¬

no, quod Plinius rectius in gemmis numerat, quarto dixi libro: atque

etiam ibidem de his quae aut succinum sunt, aut saltem constant ex bi¬

tumine: quod genus sunt anthachates, aromatites, myrrites, zan¬

thene, baptes, atizoe, catochites, lipare. dixi de corallio, quod Plini¬

us & Gorgoniam, &, ut mihi uidetur, crocallin appellat. dixi de spon¬

gite, de syringite, de phycite: igitur de his nunc nihil dicam. adhaec ea

quae definitis gemmarum formis accidunt, quia species alias non effi¬
ciunt, in gemmarum numero ponenda non sunt: uerbi causa, pluribus

accidit

Digitized by Google
 LIBER SEXTVS 277

accidit gemmis una linea pluribusue distingui. ut igitur iaspis, quam

una linea per transuersum secat, grammatias uocatur: polygrammos,

quam plures: ita ijsdem uocabulis alia gemma, cui contingit idem, po

test nominari. si candida linea per mediam gemmam, quo tandem fue¬
rit colore, permeat, mesoleucos appellatur: si nigra, mesomelas: sic si
uiridis per eam transit, mesochloros appellari potest: si denique alte¬
rius coloris, nomine quo is significari solet. deinde ut, cum filum can

didum ab ore gemmae ad radicem usque descendit, perileucos nomi¬

natur, ita si nigrum, perimelas nominari potest: si alterius coloris, uo

cabulo quod eum declaret. cum uero in candida gemma superne ni¬
gricat color, fit epimelas: cum aliqua, qualis est smaragdus Medicus,
papauera exprimit, meconites. at chrysolithos, cui uena candida in¬
teruenit, sola dicitur leucochrysos, quod aliae gemmae quibus idem

contingit, aureum non habeant colorem. itaque ut grammatias, poly¬

grammos, mesoleucos, mesomelas, per se non sunt gemmae, ita nec

perileucos, nec epimelas, nec meconites, nec leucochrysos. Gem¬
mae autem inueniuntur multis modis. uel enim sua sponte nobis quasi
occurrunt: uel eximuntur ex arenis lotis: uel effodiuntur è montibus.

sua sponte occurrunt aut aratro excitatae: sicut in Boemorum & Ly

giorum agris carbunculi Carchedonij. aut uentis Etesijs, qui arenas
mouent, detectae: ut apud Bactros smaragdi in commissuris saxorum
quos colligunt equites. aut patefactae torrentibus: quomodo in cha

radris Indi legunt sardonychas: aut ad ripas fluminum unà cum cal¬

culis delatae: qua ratione Persae ad Choaspem achatas reperiunt: aut

cautibus extuberantes, ut crystalli in altissima Meliboci montis par

te, quam Hercyniae syluae incolae immutatis literis, Blochebergum no

minant: atque hisce modis gemmae translucidae, quia stellis appositae

fulgorem rapiunt, & regerunt, interdiu ad solis splendorem, noctu ad

lunae, utriusque repercussu, inueniuntur maxime. sed & caeterae, & la¬

pides proprie dicti, interdum casu. sic autem repertas colligunt tan¬
tum: praeter cautibus agnatas, ad quas adipiscendas maiori conatu

ipsis opus est. etenim pedestres populi, quales sunt Meliboci inco¬

lae, & Alpini scandentes ad crystallos, uel fune pendentes, eas extra¬

hunt: equestres Carmaniae suam callaida fundis è longinquo inces¬

sunt, & cum toto musco excutiunt. leuiter enim adhaeret, nec ut agna

ta, inquit Plinius, petris, sed ut apposita. at arenae fontium & riuorum

lauantur: & quidem ut carbunculi Carchedonij eximi possint fon¬

tis, qui est in Boemia, inter arcem quam regiam speculam uocamus,

& Planam oppidum: ut praestantissimi carbunculi, & hyacinthi ri¬

uorum in Misena supra Hoesteinum arcem, quae ad quintum lapi¬
A 3 dem

Digitized by Google
278 DE NATVRA

dem distat à Stolpa. effoditur uero hyacinthus in Misena ad Volche¬

steinum iaspis cui color est glaucus & pinguis, & interdum alter bo

rea dictus è duobus Lygiorum montibus ad Strigam oppidum: in

India carbunculus praestantissimus è monte Zaylonis insulae. repe¬

riuntur uero tum uel in uenis, uel in fibris, uel in saxorum commissu¬

ris. quinetiam haerent interdum in saxi corde: sicut sarda, ut Plinius

tradit, circa Babyloniam cum lapicidinae quędam aperirentur. sed gem¬

mae quo tandem modo inuentae fuerint, antequam poliuntur, minus

pellucent nitentque: poliuntur autem primo terra, tripela uocata, cuius

puluis aspergitur orbi plumbeo, quem secum circunagit ligneus, ab
artifice uersatus: & quidem dextra, nam sinistra gemmam arctius ap

plicat ad orbem. ea uero siue poliatur, siue sculpatur, semper inhaeret

sui generis malthae, qua bacilli, quod manu tenet, pars superior obli
ta est. deinde eandem gemmam ut magis expoliat, arctius adiungit

ad corium alcis, aut ad unum aliquod similiter crassum, quo ligneus

orbis in locum plumbei substitutus, tegitur. itaque uetus ratio gemma¬

rum poliendarum conte Naxia uel Armenia est immutata: quinetiam

artifices crassis quibusdam gemmis, priusquam eas poliant, angulatam

figuram dare solent: & Europaei quidem sexangulam smaragdo, car¬
bunculo, cyano, adamanti etiam, cum natura talis non fuerit, ut aliqua

parte adempta magis transluceant: Indi etiam sexangulam beryllo,

ut eius color surdus repercussu angulorum excitetur: Europaei rur¬

sus plures angulos crystallo & iaspidi, ut ad ornatum magis sint de¬
corae. inspergunt autem orbi aeneo, in plumbei locum posito, pulue¬

rem smyridis, ac arctius ad eum admouent modo hanc, modo illam

gemmae partem, donec angulata reddatur. certe smyridis puluere o¬

mnes gemmae hoc modo scalpi queunt, excepto adamante, qui ada
mantino tantum, ex India à Lusitanis allato. ac uero etiam gemmae ad
ectypas scalpturas aptantur, & optime reddunt signa. sed ex ipsis quae

dam sunt plerunque ad scalpendum faciles, ut sarda, onyx, sardonyx,

amethystus, iaspis, molochites, morion. quaedam ex contrario scal¬

pturae contumaciter resistunt: sicut adamas Indicus, smaragdus scy¬

thicus & Aegyptius, sapphirus, cyanus, carbunculus, qui partem ce
rae in signo tenet: quin carchedonio signantibus ceram liquescere,

quamuis in opaco, Archelaus tradidit. quanquam autem adamas o¬

mnium difficillime, tamen interdum scalpitur, ut aliquod uitium in

eminentia occultetur: uerum admodum durę & scalpturis difficiles

cauantur adamantis mucrone, aut acuto aliquo eius fragmento, in fer

rum incluso. quod rursus in quadratum ęnei axis foramen infigitur:

medium autem axem complectitur funiculus, qui descendens rotam

ambit

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VI 279

ambit. itaque scalptor dextra quidem rotam uersans, unà circumagit

axem: sinistra uero ad mucronem adamantis applicat gemmam mal
thae affixam, qua similiter pars bacilli superior oblita est: atque sua in¬

dustria scalpendo gemmam, quod uoluerit signum efficit. at minus

durae & scalpturis faciles acutis filis ferreis primo in oleum intinctis,

deinde in puluerem smyridis similiter cauantur: ac uero etiam citius

quam adamantino mucrone, quòd fila diuersa, quippe acuta & retusa,

magna & parua confici possint: ut non aestimetur scalptorem in smy¬

ridem perexiguam impensam facere, in adamantem magnam. Sed
etiam de ectypa scalptura satis. translucidis autem gemmis non so¬

lum maioris perspicuitatis gratia datur figura angulata, sed cum an¬

nulis clauduntur, subdi solent eiusdem ferè coloris fulgentes bracteae,

per quas translucere coguntur: hae fiunt hoc modo. massa primo con
flatur ex auro, argento, aere. deinde in tenuissimas bracteas ducitur:

tum hę sic forcipe tenentur, ut ardentes carbones non attingant, sed

paululum sublatae eorum excipiant ardorem. qui illas uarijs imbuit

coloribus, prout aurum pondere uicerit argentum & aes: uel argen¬

tum aurum & aes, uel aes reliqua duo. luteae autem subijciuntur topa¬

zio: uirides, smaragdo & chrysoberillo: caeruleę, sapphiro & cyano:

rubrae carbunculo. quibus bracteis & si gemmas ornari & illumina¬

ri puto: tamen qui scire uoluerit, quales per se sint, habebit necesse eas

ex annulis eximere, atque ista coloris & perspicuitatis medicamenta re

mouere. sed quoniam fraus cum semel coepit, non facile desistit, gem¬
mae adulterantur multis modis, quorum aliquos paucis exponam:

atque simul rationes internoscendi ueras à falsis, ut quisque à dolo malo

cauere possit. primum autem uitrum, ut dixi, tingitur uarijs colori¬

bus, imitaturque smaragdum, callaida, amethystum, hyacinthum, cya

num, chrysolithum, topazium. sed id genus facticiae, ut uisu discerni

non possint à ueris gemmis, lima, tactu, pondere deprehenduntur.

nam uitreae, quia molles & fragiles, limam sentiunt: uerae, quia durae,

ei resistunt: excepta topazio & smaragdo, qui tamen si fuerit Scythi

cus aut Aegyptius, ne ipse quidem uulnus accipit. tactus uero depre¬
henditur tepidior in uitreis, in ueris frigidior. pondus etiam minus

est uitreis, majus ueris. quibus duabus rationibus topazium ueram

à falsa distinguere possumus: similiter smaragdum. sed & oculi in ui

treis deprehendunt pustulas quae in profundo apparentes, aliquan¬

do argenti modo relucent: ac fulgor qui in ueris emicat, constans per¬

manet, atque implet oculos: qui in uitreis conspicitur, priusquam ad eos

perueniat, desinit & euanescit. quod in ipsis euidens est, cum & in¬
terdiu matutino, & noctu ad lumen lucernae admotas spectamus. ui
A 4 treis

Digitized by Google
280 DE NATVRA

treis praeterea plerunquam est scabricia in cute. Similiter ex crystallo tin

guntur gemmae translucentes: sed fraudem & oculorum acies & li¬

ma deprehendit. falsae enim multo languidius quam uerae fulgent, & sen¬
tiunt limam. deinde minus callide ad similitudinem carbunculi acce

dunt duo uitra conglutinata, ac magis etiam duae crystalli, cinnabari,

quam sanguinem draconis uocant officinae, interlitae. sed quia crystal¬

lus, ut iam dixi, aeque ac uitrum limam sentit, isti facticij carbunculi,

non difficulter à ueris secernuntur, etiam annulo aut funda clausi. quod
si ex his eximantur, utraque conglutinatio sub aspectum uenit, & una

ab altera facile internoscitur. dantur autem eis diuersae figurae, & du

plices uocantur. eodem conglutinandi modo, sed diuersa tinctura re¬

liquas gemmas translucidas homines fraudulenti fingunt. quinetiam

carbunculum praestantissimum, quem nominamus rubinum, faciunt

ex carbunculo Carchedonio, & crystallo, ita conglutinatis ut ille su¬

periorem locum teneat, haec substernatur, iterum tinctura interli¬

ta. cum autem Carchedonius limam non sentiat, fraus deprehendi
non potest, priusquam gemma ex annulo eximatur. non multum dis¬

similiter sardonyches è ceraunijs, ut Plinius scribit, glutinantur gem¬

mis, aliunde nigro, aliunde candido, aliunde minio sumptis. tum ex

ueris, sed uilioribus gemmis, alia ratione fiunt preciosae, ut ex ame¬

thystis carbunculi amethystizontes: ex crystallis aut ex cyanis foe¬

minis, aut ex beryllis crystallo ferè similibus, adamantes. amethysti
quidem aut perforantur, & implentur cinnabari: aut scalpendo mul

tum attenuatis subduntur fulgentes bracteae, quae id genus carbun¬

culis subdi solent. crystallis uero et cyanis & berillis datur figura ada

mantum sexangula, et ipsis subliniunt id quod adamantibus sublini

re solent. tam autem facticij isti adamantes, quam carbunculi annulis clau

si ueris simillimi sunt, sed si ab exemptis auferantur tincturae, aut ful

gentes bracteae, fraus apparet. crystallos etiam adhuc clausas lima, cui

non resistunt, deprehendit. gemmis autem translucidis, qua parte re¬

cipiunt lucem, fulgor candidus esse apparet, qua refulgent, si modo

refulgent, candidis quidem multo candidior: caeteris omnibus cu¬

iuscunque fuerint coloris, concolor: multo tamen lucidior, uersicolori

bus etiam alius. quae omnia non tam bene in alijs, quàm in his quae

aut angulatae sunt, aut clypei modo rotundae, obseruari possunt. gem

mae uero qualescunque, ut paucis repetam quaedam quae huc pertinent,

primo libro explicata, aut colore uno praeditae sunt, aut duobus plu
ribusue. multis est unus, sicut crystallo, adamanti, asterio, candidus:

uiridis smaragdo, beryllo, prasio: caeruleus, cyano: carbunculo & sar

dae, ruber: aureus, sandastro & chrysolitho. at duo colores gemmis

Google
Digitized by
 FOSSILIUM LIB. VI 281

sunt misti uel separati. non paucis misti, ut aphrodisiacae quae ex can
dido rufescit: ut xantho, quae è fuluo candicat: ut tertiae batrachitae

speciei, quae è nigro rubet. separati autem apsycto, quam nigram di¬

stinguunt rubentes uenae: nasomonitae, quam sanguineam nigrae:

heliotropio, quam porraceam sanguineae. tres etiam colores mistos

habet opalus, igneum scilicet, purpureum, uiridem. separatos Aegy

ptilla. nam ut lacchus scriptum reliquit, per album sarda nigraque ue¬
na transit. simili modo quatuor colores misti sunt cuidam paederoti,
candidus, aereus, purpureus, aureus. separati cupetalo, caeruleus, i¬

gneus, minij, mali. sed hexacontalithos & panchros multos habent

colores. uerum gemmae, potissimum perspicuae, uarijs uitijs infestan¬
tur: quorum quaedam sunt coloris, sicut fumus, umbra, nubecula. quae

dam corporis, ut scabricia, capillamentum, sal, punctum, scobes, plum

bago, ferrugo, rubigo, occulta uomica. ut uero caeruleus coeli color

turbatur, cum obducitur nube, uel atra, uel candida, uel maculosa: ita

proprius gemmae, cum aut fumo umbraue obscuratur, aut nubecu¬

la uel candida albicat, uel maculosa foedatur. fumo autem inficiuntur,

non translucentes aeque ac perspicuae. ut enim chrysolithos quae trans¬

lucet, fumida esse solet, ita etiam iaspis cum non translucet, quare ca

pnias à Graecis uocatur. umbra uero & nubecula perspicuis tantum

intercurrunt. illa est obscuri coloris, haec candidi, aut maculosi. acci¬

dunt autem cum proprij gemmae coloris non pertransit aspectus, sed

aut intus occurrit, aut excipit in fine uisum uel obscuritas, quod in

primis contingit crystallo, & smaragdo: uel candor, quod iterum sma¬
ragdo: uel uarietas maculosa, quod rursus crystallo, color insuper cui¬

uis gemmae preciosae alienus ei uitio datur. at scabricia est quaedam

partium inaequalitas: capillamentum rimae simile: salem micas candi¬

das ob similitudinem appellant, punctum alieni coloris. sal in crystal¬

lo conspicitur, punctum etiam in sapphiro: & quidem crystallinum.

utrunque autem reliquo gemmae corpore modo durius, modo mollius

esse solet. attamen puncta quae & guttae & stellae uocantur, gemmis

uitio non uertimus: nam laudantur aurea sapphiri puncta, quibus col
lucet: laudantur aureae guttae, quae intus in sandastro fulgent. at sco¬

bes nec ipsa est alieni coloris. sic chrysolithi maxime Arabicae, ut Pli

nius, in terdum scobe sua refertae sunt. sed ea cum candida fuerit, dif¬

fert à sale, quòd magis sit minuta. ferrugo autem est ferruginei colo¬

ris particula: rubigo rubri, plumbago plumbei. Plinius tamen Atti¬

cis smaragdis scribit frequentem esse plumbaginem, quòd plumbei

uideantur in sole. sed occultam uomicam nominant partem gemmae
interiorem, ita foedam, ut pure manare uideatur. uitia corporis si fue

Digitized by Google
282 DE NATVRA

rint in superficie, litura occultari, aut scalptura detrahi possunt: sin in

tus in corpore, nec obtegi, nec auferri possunt: quare gemmae tali¬
bus uitijs obnoxiae, non scalpuntur, ne magis detegantur, ut si in sap

phiri aut cyani corpore inerit crystallinum punctum, quod Gręci κρν
Τρον uocant, inutilis est scalpturae. attamen berylli perforantur, ut me¬

dulla candoris exempta, gratiores fiant: additoque auro, inquit Plini¬

us, repercussa, aut omnino castigata causa perspicuitatis ad crassitu¬

dinem. Sed satis multa de his: ad figuram abeo, quam gemmis uel na¬

tura dare solet, uel ars: multumque ea uariant. nam aut integri globi in
star rotundae sunt, aut dimidiato globo assimiles, modo solidae, mo¬

do intus cauae: aut angulatae sunt, quae uel extuberant, uel planae sunt
& aequales. adamas si natura fuerit sexangulus, maxime probatur, et

eius corpus sic clauditur annulo, ut mucro extet: sin oblongus extu
berat, aut clypei modo rotundus fuerit, ars dat ei sexangulam figu¬

ram, ut etiam reliquis gemmis, sed pars angulata clauditur annulo,

aequalis extat. igitur haec figura quam ars dare solet omnibus gem¬
mis perspicuis laudatissima est: secundum locum tenet oblonga, ubi
aequalis praefertur extuberanti. tertium lenticulae similis. quartum cly

per modo rotunda, ubi solida cauae praefertur. etenim solidae dari po
test sexangula figura, cauae non potest. quanquam uero in alijs regioni¬
bus gemmae eiusdem formae nascuntur praestantes, in alijs uiles: ta¬

men inter multas praestantes, aliquas uiles reperiri, & contrà, inter

multas uiles, aliquas, ut paucae sint, praestantes dubium non est. sed

cum gemmae potissimum distinguantur colore, primo dicam de can¬

didis. itaque crystallus ex similitudine quam ad glaciem habet, idem

quod ea, nomen apud Graecos inuenit: atque id etiam de graeco sermo¬
ne Latini transtulerunt in suum. nec tamen crystallus, ut quidam uo

luerunt, est glacies, id est aqua coelestis, gelu uehementiore concreta:

sed magis succus frigore densatus. etenim si esset aqua gelu concre¬

ta, in frigidissimis quibusque regionibus, in quibus non riui modo, sed

etiam maximi amnes, usque ad uada glaciantur, plurima fieret, ac solis

calore liquesceret rursus: quorum neutrum fieri uidemus: nec glacies

quae multis annis, imò seculis, perpetuo frigore induruit in altissi¬

mis alpibus, mutatur in crystallum: nam ut lapidis modo dura fiat,

ubi deciderit, etiam ipsa tandem solis liquescit calore. igitur crystal¬
lus est succus, quem, ut in libris De ortu & causis subterraneorum scri

psi, frigus intra terram conglutinauit: quocirca ex marmorum saxo¬

rumue canalibus effoditur: ac uero etiam & aratro excitatur, & tor¬

rentibus defertur: utroque modo uenis aut fibris detectis. quod si quan¬

do è cautibus ueluti extuberat, ut in Alpibus, & in altissima Melibo¬

ci mon

0
Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VI 283

ci montis parte uidere licet, reliquas res fossiles quę circum eam erant,

uim aquarum eluisse certum est. qui eas è cautibus inuijs extrahunt,

plerumque, inquit Plinius, fune pendent. reperitur autem in uenis tam

metallicis quàm proprijs: & quidem in multis regionibus, in Hispa

nia, in Gallia, in Germania, in Alpib. in Scythia, in Cypro, in Asia,

in Carmania, in duobus maris rubri insulis, ante Arabiam sitis, qua

rum altera Neron, altera Chitis uocatur, in India. sed crystallus opti
ma cui color candidus, quae aquae lympidę instar pellucet. at uitia qui
bus infestatur, multa sunt: quo color eius, maculosa nubes, aut atra:

quibus corpus, scabricies, sal, uomica, capillamentum, ferrugo, rubi

go, plumbago. attamen interdum inest in crystallo argentum rude

plumbaginis colore, aut rufum. quae quia id in illius laude ponitur,

maioris uenit. solet uero saepius in reliquo corpore crystalli inesse, ra

rius in mucrone. magnitudo ei uaria est, uariumque propterea pon¬

dus. etenim cum breuissima non sit alta dimidiam digiti transuersi
partem, à Pythagora Ptolemaei regis praefecto, in insula quae Chitis
uocatur, cubitalem effossam esse luba memoriae tradidit: cum tenuissi

ma non sit crassa quartam digiti partem, in India unam tam amplam

inuentam esse scribit Plinius, ut ex ea fieret uas, quod caperet sexta¬

rios quatuor, & Xenocrates uas è crystallo amphorale uisum: cum

minima uix scrupulum pendeat, Liuiam Augustam in capitolio di¬

casse unam, quae erat librarum circiter L. idem Plinius autor est. ue¬

rum crystalli non frequenter inueniuntur solitariae, sed ferè plures so¬

ciatae una radice nituntur, modo separatim assurgentes, modo iun¬

ctim: nunc recta, nunc oblique. nonnunquam iacent in radice, ita haeren¬

tes ut ab ea facile separari non possint: nec minus ipsae sic iacentes ita

aliquando inter se connectuntur, ut una ab altera difficulter possit se¬

iungi. utroque modo interdum uni crystallo magnae & perfectae agna¬

scuntur, plures paruae & imperfectae ac quasi dimidiatae, quibus trian

gula latera uidentur esse, cum alioqui crystallis sexangula sint, sed ma¬
xima ex parte inaequalia: etenim ex eis saepius bina tantum lata sunt,

quaterna stricta: rarius quaterna lata, bina stricta. quodque uero latus
strictum est è regione stricto, quodque latum, lato. omnis insuper cry¬

stalli mucro similiter ac reliquum corpus est sexangulus, sed in hoc

differt, quod latus strictum non semper est aduersum stricto, sed in¬

terdum latum est contrarium stricto, ac mucro plerunque exiguam par¬

tem habet crystalli, magnam reliquum corpus angulatum. uerunta¬

men quibusdam crystallis, quae Blochebergi inueniuntur rupibus ad

haerentes, contrà magnus est mucro, corpus exiguum. laterib. prae¬

terea tam mucronis quam reliqui corporis, nisi scabricie infestantur, fer
mè tan

Digitized by
284 DE NATVRA

mè tantus est laeuor, ut uix arte possit aequari. quoniam uero crystal¬
lus natura caloris est impatiens, si in calices ex ea factos, liquor frigi¬

dus fuerit infusus, eum continent: sin calidus, rumpuntur. non autem

calices modo fiunt è crystallo, quales duos habuit Nero, & trullae,

qualem à matrefamiliâs non diuite H-S CL. M. mercatam Plinius scri

bit, sed & globuli angulati quibus numeramus preces: & dimidiati

globuli, similiter altera parte angulati, qui funda clauduntur, et fiunt

ex ea crustae, quae & annulis inseruntur. aptantur etiam ad ectypas scal

pturas, generis ac nobilitatis insignia exprimentes. sed rarius quòd

usu atteruntur: nam & limam sentiunt. fiebat denique ex ea quondam

pila, qua aduersis posita solis radijs, medici uęteres usserunt corpo¬

ra. crystallus etiam ijsdem radijs in aperto opposita eos in se canden

tes discutit, materiamque, ueluti hephaestites, accendit. sed ipsam cry¬
stallum frigidam esse: materiam aridam necesse est. eadem ante se proie
cto nitore adiacentia illustrat. sed quanto fuerit candidior & illustrior,

tanto magis calfacit. praebet etiam crystallus alium in medicina usum.

etenim in tenuissimum puluerem trita, & in uino austero pota, auxi

liatur dysentericis: quòd multum exiccet. postremo laudatur crystal

lus, quae omni uitio caret, quae candida, quae magni ponderis: cuius¬
modi reperiri solet in Alpibus in Sedunorum, rectius uero Germa¬

norum, tractu Gombesano. reliquae crystalli tantum non habent pre¬

cium. quinetiam ex nationibus de crystalli bonitate scriptores existi

mant. Indicae nullam praeferri scribit Plinius, ac laudatam in Alpium

iugis nasci: contraque uilissimam in Asia circa Alabandam & Ortho¬

siam. Solinus uero Scythicam crystallum preciosissimam esse dicit.

quae uero crystallus exposita solis radijs per ianuam, ostium, fenestram,

rimamue penetrantibus figuram & uarietates colorum arcus coele

stis iacit in proximum parietem, ex effectu iris nominatur. talis autem

est in primis candida & lympida, suam naturalem habens figuram, id est
sexangulam. etenim anguli in causa sunt, cur solis radios excipiens ar¬
cum in pariete faciat repercussu. quo uero quaeque maiores arcus fa¬

cit, similioresque coelestibus, eò magis praestat caeteris. quinetiam in

eiusdem uno aut altero angulo, si conspicitur luci obuersa, intus co¬

lores arcus coelestis uidentur. uerum iris reperitur in iam dictis re¬

gionibus unà cum caeteris crystallis, sed praecipue in Saxonibus ad

Visurgim iuxta Hoxer oppidum: in Vestophalis non longe ab Er¬
ze pago, in uilla cui nomen Hildechesprede: in Chattis prope Halle

bergum: in montibus inter Treuiros & Rhenum sitis. effoditur e¬

tiam in quadam insula rubri maris, quam distare à Berenice urbe

LX. M. pass. tradit Plinius. est altera iris minus candidi quàm crystal¬

lus co

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VI 285
lus coloris, quae luci obuersa luteo citri colore fulget. atque ob id à gen¬

marijs citrina nominatur. ueteres eadem de causa cerae similem esse

dixerunt. quia uero minus candida est crystallo: minus pellucet, ma¬

gis spissos colores arcus coelestis in proximos eiaculatur parietes. re

peritur in Misenae & Boemiae metallis: ac ferè in ijsdem locis in qui¬
bus crystallus. &, ut Horus scripsit, in Perside: quę cum praedura sit,

nostra non multum est dura, sed ferè mollis & fragilis. idem Horus
tradidit crematam tusamque ad ichneumonum morsus remedio esse. at

crystallus in aliam quam angulatam figuram formata non arcus coelestis

colores, sed sui similes iacit in proximum parietem. Sed de crystallo

& iride satis. eundem crystalli succum natura interdum in plures, quam

sex, angulos formans efficit gemmam, quam ea de causa Graeci pan

gonion uocant. quae si reperitur, reperitur autem perraro, in ijsdem

locis in quibus crystallus, ei simillima esse solet colore, facilitate trans¬

lucida, laeuore: sin in proprijs, plerunque obscura, & undique paruis ca

uernis, quasi fauulis, plena. qualem Allera & Ochra fluuij deferunt,
duodenis natam lateribus, aeque ac crystalli, desinentibus in mucro¬

nem. etsi uero Plinius tradit eam non longiorem digito esse, tamen

nonnunquam longior est: sed breuior saepius. Quinetiam ex succo, non

multum dissimili ei, ex quo fit crystallus, sed ualidius frigore densa¬
to, gignitur adamas, ita dictus quòd non possit domari nec ferro, nec

igni. dictus et anachites, quod pauitantium animos, ut aiunt, à uano

metu liberet. nascitur in metallis Aethiopiae, Indiae, Arabiae, Mace¬

doniae, Cypri. & quidem in aurarijs, quae sunt inter delubrum Mer

curij atque insulam Meroen, Aethiopicus. Arabicus item in auro ex¬

cellentissimo: Macedonicus in Philippico. at in aerarijs metallis Cy¬

prius: in proprijs, Indicus, color autem Aethiopico non dissimilis se

mine cucumeris, similiter Macedonico: Indico, candidus: Arabico,

pallidus: Cyprio, uergens in aereum. ac Indicus praeter cęteros translu

cet. qui uero ferrei est splendoris, siderites appellatur. de cuius loco,

in quo nascitur, nihil Plinius dicit. quod ad quantitatem attinet, In¬

dicus interdum reperitur magnitudine auellanae nuclei: Arabicus mi¬

nor est: Aethiopicus non amplior cucumeris semine. similiter Mace¬

donicus. qui autem est milij magnitudine, cenchros uocatur. adamas

quidem saepe non colore, non laeuore, differt à crystallo. etenim & co¬
lore est persaepe candido, & sexangulis nascitur lateribus, atque altera

parte in mucronem turbinatur. indicus tamen interdum utrinque:

uidenturque duo turbines, inquit Plinius, latissimis suis partibus iun

gi. laeuor etiam ipsi absolutus. differt uero adamas à crystallo duricia,
quae ei tanta est, ut si super incudem positus, acerrime percutiatur mal¬
B leo

Digitized by Google
286 DE NATVRA)

leo, ante malleus & incus uulneribus acceptis dissiliant, quam ipse fran¬

gatur comminuaturue. nec ferri solum ictus respuit, sed resistit etiam
igni. cuius ardore adeò non liquescit, ut nunquam incalescat, si Pli¬
nio credimus: adeò non foedatur, ut purior fiat, quod Xenocrates scri

bit. attamen singularis eximiaque lapidis illius duricia calido hirci leo
nisue cruore ita mollescit, ut rumpi possit: liquido plumbo in arden
tibus fornacib. ita incalescit, ut dissoluatur. nec uero omni adamanti

tanta est duricia. nam Cyprius & siderites malleorum ictibus fran¬

guntur, & alio adamante perforantur. quare eas ut degeneres nomi

nis tantum autoritatem habere ait Plinius. ut autem cruor hirci & leo

nis, duriciam adamantis frangunt, sic praestantissimus adamas uim

magnetis. etenim iuxta ferrum positus, id magnetem ad se trahere
non sinit: aut si iam traxerit, ab ipso abripit. ad haec adamas uenena

deprehendit, & irrita facit. quocirca, à regibus uehementer expetitus,

maximi semper precij fuit. lymphationes etiam, si credimus, abigit.

postremo scalptores gemmarum rupti adamantis fragmenta in ferrum

includunt, eisque durissimam quanque gemmam perfacile cauant. An¬

drodamas praeterea ex succo fit candido. nomen, ut magi sentiunt, ex¬

eo inuenit, quod impetus hominum domet, iracundiamque cohibeat. haec

gemma nascitur in Arabia. colore & argenteo nitore non differt ab ada
mante, figura differt: etenim tessellarum instar est quadrata. quanquam autem
sit quadrata et uirib. careat, tamen hodie aeque ac illa sexangula nomi¬
ne adamantis appellatur. Sequuntur gemmae candidae & uersicolo¬

res, id est hae quae ad inclinationes mutant colorem, non aliter ac no

tum serici genus, cum è diuersis partibus spectatur. quas gemmas pae¬

derotas Graeci uocant, nomine à puerorum amore propter eximiam

gratiam imposito. in quibus opalus facile primas, tenet. est enim ei,
cum inclinatur, carbunculi, inquit Plinius, tenuior ignis, est amethy
sti fulgens purpura, est smaragdi uirens mare, & cuncta pariter in¬

credibili mixtura lucentia. magnitudo nucem auellanam aequat. hunc

sola gignit India, maximi post smaragdum precij. raro ad nos affer¬

tur. secundas tribuunt ei qui ab Indis sangenon uocatus, ab Aegy¬

ptijs senites, ad inclinationes aeris, purpurę, aureo uini colore lucet.

aureus autem semper extremus in uisu, scribit idem Plinius, sed pur

pura coronatus madere singulis uidetur his & pariter omnibus. na¬
scitur haec gemma iucunda & suauis oculis, in India, in Aegypto, in
Arabia, in Ponto, in Galatia, in Thaso, in Cypro. sed in India nata

primum locum obtinet: secundum, in Aegypto: tertium, in Arabia.

quia mollius fulget, minus placet Pontica. quia hac etiam mollius Ga¬

latica & Thasia & Cypria radiant, magis displicent. tertiae eristali di
cto de¬

Digitized byGoogle
 FOSSILIVM LIB. VI 287

cto deferuntur, qui ad inclinationes rubescere uidetur. hunc Orpheus,

ni fallor, appellat opalium, aitque tenerum pueri colorem habere, qui

est candor rubore suffusus. sunt praeterea multae aliae paederotum dif¬
ferentiae, quòd eius fulgori candido ad inclinationes tantummodo

aut aureus uini color offunditur: aut floris heliotropij caeruleus: aut

dilutus crystalli, quo nimium lucet: aut nigror quidam, quo fuscatur.
Plinius ex his aliquos in uitiosis opalis numerat: unde intelligi po¬

test ab alio scriptore id genus gemmas omnes opalos dictos, ab alio

paederotas. Posteriores autem paederotum species reperiuntur etiam

in regionibus quae commemoratae sunt. eorum uitia potissimum sunt

scabricia, sal, capillamentum. gignitur etiam ex crystallino succo can

dido gemma, intus ueluti stella, radians candido. unde & eadem &

asteria, & asterios, & astrios & astroites, & astrobolos, & solis gem¬

ma à diuersis autoribus, quorum ferè omnium scripta collegit Pli¬

nius, uidetur appellata. quanquam ipse asteriam iccirco dictam putat,

quòd contraria soli regerat candicantes radios: astrion, quòd astris op¬

posita fulgorem rapiat ac regerat. sed horum utrunque ei commune est

cum reliquis gemmis translucidis. unam uero gemmam, non plures

esse hinc intelligimus, quòd eadem fermè sit nominum ratio, eędem

regiones in quibus nascuntur, Carmania scilicet et India, idem color

candidus, eadem lux candida, quae quia rotunda est, alius scripsit eam

similem esse pupillae, alius lunae plenae, alius solis orbi. lucem autem

illam gemma transfundit, inquit Plinius, cum inclinatione, uelut in

tus ambulantem ex alio atque alio reddens: non dissimiliter ac carbun¬

culus. itaque quae radiat candido, melior est: quę caeruleo, deterior, uo

caturque ceraunia, quòd eam in loco fulmine percusso inueniri falso

persuasum sit: quae colore simili lucernarum lumini, pessima. quin bo¬
nitatem ex natione iudicant, aiuntque laudatissimam esse in Carmania

natam, nullamque minus obnoxiam uitio: proximam, in India: tertiam

in Pallenes, peninsulae Thraciae, littoribus. haec gemma admodum du

ra est, & ob id difficilis ad caelandum. figuram habet scalpta plerunque

dimidiati globuli. quare Sudines oculis piscium similem esse dixit

astrobolon. igitur gemmae candidae quae translucent, sunt crystallus,

pangonios, adamas, androdamas, paederos, asterios. quas figurae &

qualitates inter se distinguunt. nam crystallus, pangonios, androda

mas sunt angulatae, & interdum adamas, paederos & asterios angu¬
latae non sunt, sed plerunque rotundae. at pangonios multitudine an¬

gulorum discernitur à reliquis angulatis, quae sunt uel sexangulae uel

quadratae. androdamas uero, quia quadrata est, facile internoscitur à

crystallo & adamante: imò ab omnibus istius coloris angulatis, quòd

B 2 omnes

Digitized by Google
288 DE NATVRA

omnes, modo eis sit figura naturalis, in mucronem turbinentur. ada

mas autem sexangulus duricia secernitur à crystallo. at paederos ab

asterio in hoc differt: quòd ille ad inclinationes mutat colorem, hic

rotundam lucem inclusam transfundit cum inclinatione. Inter has au

tem gemmas maximum precium habet adamas: etenim unum rex

Turcarum ab hinc duo & uiginti annos emit L. M. aureorum. proxi

mum ex paederotib. opalus. tertium sangenon. deinde asterios. tum

pangonios ob raritatem. attamen etiam ipsa crystallus si tam gran¬

dis fuerit, ut ex ea uasa fieri possint, magno precio emitur. nam H¬S.
CL. M. trullam unam mercatam à matrefamiliâs, nec diuite, tradit Pli¬

nius. Hactenus de gemmis candidis & uersicoloribus: ad uirides

abeo. ubi primo nobis occurrit smaragdus. cui à splendendo nomen

imposuerunt Graeci. idem dicitur limoniates, ut Plinio uidetur. re¬

peritur in Scythia Asiatica, in Bactris, in Media, in Perside, in aura¬

rijs Arabiae metallis, in Aegypti collibus & cautibus circa Copton

oppidum Thebaidos, in aerarijs Carthaginensium, quae fuerunt in

monte Smaragdite uocato, in Sicilia, in I aygeto Laconiae monte,

ad Hermionem oppidum Achaiae, in argentarijs Atticę, in loco qui

Thoricos nominatur. in aerarijs Cypri. color autem optimus smara

gdis est spisse & acriter uiridis, corpus non modo splendens, sed e¬
tiam è liquido translucidum: quales esse solent Scythici, Bactriani,

Aegyptij, Aethiopici. Hermionei uero pinguiter uirides sunt, simili

ter optimi Cyprij, qui, quà perspiciuntur, translucidum mare imita

ri solent. quoniam uero optimi smaragdi propter crassitudinem sen

sim radiant, ambientem se tantummodo inficiunt aerem, siue cum ful¬

gor solis aut lucernae eum illustret, siue opacet umbra. qua de causa
non aliter ac aurei uel argentei nummi in aquam impositi, ex longin

quo spectantibus, maiores quam reuera sint, esse apparent. ut enim me¬
talli splendor proximam inficit aquam, ita smaragdi aerem. minus bo

ni uel in sole non sunt uirides, perspicui tamen, cuiusmodi Atticos

quoque fuisse autor est Plinius: uel ad inclinationem magis aut minus
uirent & lucent. quales etiam fuisse eos qui in aerarijs Carthaginen¬
sium metallis fuerunt reperti, idem scribit. atque etiam smaragdum al
bis uenis circumligatum quibusdam, galactiten uocari. Plurimis prae¬

terea uitijs infestantur. primum enim, quod ad colorem attinet, aut non

sunt concolores, sed alijs partibus acriter uirent, alijs obscuri sunt, uel
diluti: aut eorum uiriditas non penetrat per totum corpus, sed can¬

dor perspicientibus se offert uel intus, uel in fine: nubeculam uocant.

deinde quod ad perspicuitatem attinet, alia parte aciem oculorum reci

piunt, alia non recipiunt. qui uero prorsus non translucent, quales
Persicos

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VI

Persicos esse tradit Plinius, si in numero smaragdorum habendi sunt,

ut ipse eos habet, erit alterum smaragdorum genus pellucens, cui sub¬

ijciuntur etiam Medici, qui rerum imagines complectuntur: ut uer¬

bi gratia, scribit Plinius, papauerum, aut auium, pennarumque uel ca¬

tulorum, aut similium: quales imagines repraesentant etiam aliae gem

mae non translucidae & marmora: quod in achate uidere licet, ac mar¬

more uiridi. tum, quod ad corpus attinet, non semper puri sunt, sed

in eis insidet uel capillamentum, uel sal, uel plumbago, uel caro. quae¬
dam uero uitia nationum peculiaria. etenim ex Cyprijs aliqui uarie

glauci sunt: ex Atticis quidam, quia eorum uiriditas paulatim euane¬

scit, senectute confici uidentur: atque ijdem sole laeduntur. contrà ex Me

dicis, qui non omnino uirides nascuntur, uino & oleo meliores fiunt.

smaragdi autem, etiamsi raro sint duri, tamen Scythicis & Aegyptijs

tantam esse duriciem Plinius scribit, ut nequeant uulnerari. sed Cy¬

prij minus sunt duri, Carchedonij etiam fragiles, ut plerique omnes,

quos propterea minus libenter quam alias ullas gemmas preciosas an¬
nulis includunt aurifices. extumescunt uero, aut plani siue extensi sunt,
aut concaui, qualis est in Liguria nobilissimus ille Genuensium, cati
no similis: & alter in Galliae Narbonensis coenobio, quod est in agro
Lugdunensi. atque hi quidem permagni. nec paruus in Boemia Pra¬

gae conspicitur in sacello diui Venceslai. dodrante enim maior est.

quo etiam longior Magdeburgi is quem continet pars aureae capsu

lae turritae, in qua eucharistia gestatur. Othonis primi capulum cul¬

telli fuisse dicunt. nam perforatus est, alioqui smaradi magni non sunt,

maxime Cyprij. perraro enim habent tantam magnitudinem, ut in

eis sigilla scalpi possint. sed plerumque sunt parui, ut Theophrastus est
autor. nihil autem admirationis habet, in Cypro gemmam esse inuen¬

tam, cuius dimidia pars erat smaragdus, dimidia iaspis, quòd & hae

& aliae etiam gemmae saepenumero ex diuersis constent succis, maxi

me cum uitijs infestantur. Smaragdi autem tanquam specula imagi¬

nes rerum reddunt: quare Nero princeps gladiatorum pugnas spe¬

ctabat smaraydo. sed concaui insuper uisum colligunt. omnes con¬

tuitu, inquit Plinius, oculos implent, nec satiant. quin & ab intentio
ne alia obscurata, aspectu smaragdi recreatur acies. scalpentibusque

gemmas non alia gratior oculorum refectio est, ita uiridi lenitate lassi
tudinem mulcent. smaragdo motus obscoenae uoluptatis ualde est
perniciosus. siue enim mas, siue foemina, dum commiscent corpora, sic
eum gestet, uel in annulo, ut contingat cutem, disrumpitur. at cum co

mitiali morbo, tanquam cum hoste capitali ita pugnat, ut uel ipse uin¬

cat uim morbi minorem, uel à maiori uincatur: illo modo manet in¬
2 B 3 teger

Digitized by Google
 V

290 DE NATVRA

teger & solidus, hoc in aliquot frangitur partes. itaque reges et diuites

eum de collo puerorum suspendentes, & gestantes in annulo, saepius

periclitantur, si possint illius uiribus pellere horrendum istum mor¬

bum. smaragdo suo Cyprios non aliter ac chrysocolla aurum gluti¬

nare Theophrastus scribit. igitur cum colore assimiles sint, etiam na

tura non omnino uidentur differre. quanquam uero ex dictis notis sa¬

tis potest intelligi, qui sint optimi smaragdi, tamen quidam de eorum
bonitate etiam ex nationibus existimarunt. quomodo primas tenent

Scythici, secundas Bactriani, tertias Aegyptij, quartas Aethiopici pu

ri & concolores. quintas Cyprij, reliqui uiliores sunt. Sed de sma¬

ragdis satis uirides quoque sunt berylli, gignuntur in India: in Arabia,

ut Strabo scribit: in Phoenicia, & quidem intra ophitae fibras, ut Dio¬

nysius Afer: in nostro orbe, ut Plinius, aliquando circa Pontum inue

niri putantur. color eis est uiridis quidem, sed multum dilutus, ac ue

ro etiam saepenumero fulgor in alium exiens colorem. qua ratione

octo eorum genera sunt. laudatissimi uiriditatem puri imitantur ma

ris, atque hi suum nomen retinent. proximi, quia eorum fulgor in au¬
reum exit colorem, chrysoberylli uocantur. sed chrysoberyllus etiam

choaspites à flumine dictus uidetur esse. nam ea gemma, ut traditur,

est uiridis fulgoris aurei. tertium locum chrysoprasi habent, qui no¬
men ex auro & porri succo inuenerunt, et chrysoberyllis pallidiores

sunt. quartum hyacinthizontes, ita dicti quòd eorum color similis

sit hyacintho. quintum aerodes, quòd aeri: sextum cerini, quòd cerę.

septimum oleagini, quòd oleo: ultimum crystallini, quòd crystallo.

beryllorum autem corpus ijsdem uitijs quibus smaragdorum infe¬

statur, & praeterea pterygijs. sed quod ad colorem attinet, hebescunt,

ni surdus & euanidus repercussu angulorum excitetur. qua de cau¬

sa omnibus sexangulam figuram dant artifices, atque cylindros ex eis

faciunt magis quam gemmas: ex chrysoprasis etiam cymbia Indi. opti¬

mos autem in aureos umbilicos eorum capita comprehendentes, in¬

cludunt. reliquos ut medullam candoris eximant, solent perforare:

& si mediocriter translucent, elephantorum setis religare: sin minus

sint perspicui, addere aurum, ut crassius transluceant. Diadochos au¬

tem, qui beryllo similis est, si non est beryllus, scriptores id in quo dif¬
fert ab ipso, non explicarunt. At prasio, qui prasitis à Theophra¬

sto appellatur, uiridis color magis est dilutus quam ei beryllo, qui imita

tur uiriditatem maris puri. etenim assimilis est succo porri, ex quo no¬

men inuenit. quoniam uero Eumetre, quam Beli gemmam sanctissi

mi deorum sibi Assyrij appellant, porracei est coloris, eadem fuisse ui

detur cum prasio. qui translucet quidem, sed parum fulget. quare nu¬
meratur

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VI 291

meratur inter uiles gemmas. eius tria sunt genera. primum uiret mo

do. alterum sanguineis punctis distinguitur. tertium tribus uirgulis

candidis. uitia ei eadem quae beryllis. reperitur in Germaniae metal¬

lis aerarijs & argentarijs. ab altero autem prasij genere heliotropium,

quae etiam porracei est coloris, in hoc differt, quòd ipsa sanguineis
uenis distinguatur, illud punctis. reperitur in Cypro, Aethiopia, Afri¬

ca. causa nominis, inquit Plinius, quoniam deiecta in uas aquae, ful¬

gorem solis accedentem percussu sanguineo mutat, maxime Aethio

pica. eadem extra aquam speculi modo solem accipit, deprehenditque

defectus, subeuntem lunam ostendens. Topazius uero quan¬

quam etiam ipsa ad succum porri similitudinem habet, tamen quia

non translucet modo, sed etiam mirifice fulget, exitque eius fulgor in
colorem auro similem, in nobilib. gemmis ponitur. ex Topazio in¬

sula Arabiae nomen inuenit: tametsi Archelaus illam Chitim nomi¬

net, dicatque Troglodytas praedones cum diutius fame & tempesta¬

te pressi, herbas radicesque effoderent, eruisse topazion. quoniam au¬

tem auri fulget colore, interdiu non facile potest uideri, quòd radij so

lis ei similes circum circa resplendeant. at noctu conspicitur ab his qui

illam colligunt. atque eadem gemma, ut uidetur, chrysolampis dicitur.

quae, ut Plinius, in Aethiopia nascitur, pallidi coloris die, & noctu

ignei. quondam multitudinem hominum quam alerent reges Aegy

pti constitutam fuisse ad custodiendam & colligendam topazium tra

dit Strabo. recentissimi autores, ut Plinius scribit, & circa Thebai¬

dis Alabastrum oppidum nasci dicunt, & duo eius genera faciunt, pra

soidem, atque chrysopteron similem chrysopraso. quorum alterum id

uidetur esse cuius fulgor in auri exit colorem, cuius in pallidiorem alte
rum. tertium etiam genus, ut gemmarij nostri appellant, est in Dacia

repertum, quod cum careat uiridi, in pallido luteum est, eodemque co

lore fulget. eam gemmam magnitudine caeteras preciosas praecelle¬

rè ex eo intelligitur, quòd inde facta sit statua, ut luba scripsit, Arsinoe

Ptolemęi Philadelphi uxori quatuor cubitorum, sacrata in delubro

quod aureum cognominabatur. & in topazium, quem Neapoli habet

Hadrianus Guilielmus, haec literis antiquis Romanis incisa sunt.

NATVRA DEFICIT.

FORTVNA MVTATVR.

DEVS OMNIA CERNIT.

Mollis est, quare sola nobilium & usu atteritur, et limam sentit, cum

caeterae saxo & cote poliantur. A topazio bonitate differt Nilios, ex

Nilo, in cuius littoribus reperitur, nominata, color est fumidae topa

zij, aut aliquando melleae. fulgor hebes, aut breuis, & cum intueare

B 4 fallax

Digitized by Google
292 DE NATVRA

fallax. nascitur in India, ut Plinius scribit: in Aethiopia, ut luba: in Sy¬

uero Atticae flumine, ut Sudines. uilior etiam topazio Callais quae
& Augites, ut multis, quod scribit Plinius, uidetur: de qua copiose

his uerbis idem. comitatur topazion similitudine propior, quam autori

tate callais uiride pallens. nascitur post auersa Indiae apud incolas Cau

casi montis Phicaros & Asdathas amplitudine conspicua, sed fistu¬

losa ac sordium plena. syncerior multo praestantiorque in Carmania.

utrobique autem in rupibus inuijs & gelidis, oculi figura extuberans,

leniterque adhaerens: nec ut agnata petris, sed ut apposita. quapropter

scandere ad eam pigricia pedum equestres populos tedet, simul & pe¬

riculum terret. ergo fundis è longinquo incessunt, & cum toto mu¬

sco excutiunt. hoc uectigal, hocque gestamen diuites in ceruice gratis¬

simum norunt, is census, haec gloria à puericia deiectorum numerum

praedicantium. in quo uaria fortuna. quidam primo ictu cepere prae

claras, multi insectando nullas. & uenatus quidem callaidis talis. se¬
ctura formantur, aliàs fragiles, optimus color smaragdi. ut tamen ap¬

paret, ex alieno est quod placeant. inclusae decorantur auro, aurumque

nullae magis decent. quae sunt earum pulchriores, oleo, unguento, &
mero colorem deperdunt. uiliores constantius repraesentant. neque est
imitabilior alia mendacio uitri. sunt qui in Arabia inueniri eas dicunt
in nidis auium, quas melancoryphos uocant. tantum ille. itaque ex gem

mis uiridibus translucent smaragdus, beryllus, prasius, topazius, ni

lios, callais. quarum alteram ab altera secernit color, fulgor, figura. sma
ragdus enim quia spisse uiret, facile distinguitur, à prasio, topazio,

nilio, à berylli generibus plerisque omnibus, & à callaide pallide uiren

ti: quia eius fulgor proximum inficit aerem, ab optimo beryllo & cal¬
laide. ab ijsdem etiam figura separantur. quam cum beryllo artifices

dederunt sexangulam, callaidi natura oculi, smaragdus nec sexangu¬

lam, nec oculi habet figuram, ut interdum intumescat. primi generis

berylli differunt à reliquis gemmis uiridibus omnibus colore, ab opti

ma callaide figura. at chrysoberyllis & chrysoprasis ut non semper sit

sexangula figura, sed ut hodie parui formantur, plana, facile à topa¬

zio internoscuntur, quòd tantum fulgorem non habeant. prasius uer

ro siue colore solum succo porri similis sit, siue etiam sanguineis ma¬
culis notetur, aut candidis distinguatur uirgulis, his proprijs notis
differt à caeteris omnibus. auri autem fulgor topazion à callaide pallidi

us uirente separat, & à nilio, cuius color etiam fumidus, aut melleus. in

ter has autem uirides maximum precium habet smaragdus, proxi¬

mum topazius, tertium beryllus, quartum callais, quintum nilios, po¬

stremum prasius. attamen amplissimam topazium pluris uenire par¬

uulo

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VI 293

uulo smaragdo dubium non est. caerulei autem coloris est sapphirus,
& cyanos, quae inde nomen traxit. sed sapphirus insuper aureis pun

ctis collucet, utraque similis est coelo sereno: uerum sapphirus, propter

aurea puncta, stellis ornato. quare Dionysius Afer eam auream & cae¬

ruleam esse dicit. tametsi uero interdum in cyano inest aureus puluis,
tamen is non collucet. caeruleus autem sapphiri color raro cum pur¬

pura est, sed plerunque nigricat, prope ad cyani maris accedens colo¬
rem. duplex enim est cyanus, altera nigrior, altera candidior, illam ma

rem, hanc foeminam uocant. quae interdum adeò parum habet caeru

lei ut penè crystallus, attamen obscura, uideri possit. mas quanto ni¬

grior, tanto preciosior. quocirca multum lucere ei laudi datur, pellu¬

cere penè uitio. adhaec uitia utrique capillamentum, & centrum crystal¬
linum, nec in cyano mare aureus puluis probatur. figura tam sapphi

ro quam cyano uaria, modo tabulae instar plana, modo rotunda, nuc ue¬

ro oblonga. nascitur sapphirus in Media, in Arienorum regione, in

India, in Africa. cyanos in Scythia, in Cypro, in Aegypto. foemina

etiam in Gallia Narbonensi non longe à Rhodano. tinctura ex cya¬

no foemina fit mas. primus autem gemmam illam tinxit rex Aegy¬
pti: crystalli etiam & uitra sic tinguntur, ut speciem cyani exprimant.
sed tactus maxime linguae facile deprehendit fraudem. etenim in cya¬
no frigidior est, tepidior in uitro. qua de causa etiam sapphirus car¬
bunculis caeterisque calidis abscessibus utiliter imponitur. gemmarij
hodie utranque gemmam nominant sapphirum. Iam uero purpureae

gemmae sunt amethystus & hyacinthus. quarum illa inde dicta quod usque
ad uini colorem accedens, ut Plinius scribit, priusquam eum degustet, in
uiolam desinat: quanquam magorum uanitas, ut idem scribit, resistere ebrieta

ti amethystum promittit, & inde appellatam. eadem amethystus à uiola

ceo colore dicitur ion, optima propter eximiam gratiam Veneris gem¬

ma, atque eadem de causa paederos & anteros. sed amethystum mittit
Thasus, Cyprus, Galatia, Armenia minor, Arabia Petraea, India,
Aegyptus: Hyacinthum Aethiopia. eadem in Misena Volchesteini

eruitur è fodina quae ex amethysto nomen inuenit. magnae autem effo¬

diuntur glebae, quarum radices sunt sexangulae mucronibus crystal
linis assimiles. cauatur & è plerisque eiusdem & Boemiae argentarijs,
colligitur etiam in Misenę riuo supra Hoesteinam arcem, distantem
à Stolpa ad V. M. pass. reperitur pręterea in Gombesano tractu à Ger

manis, qui in Alpinas Sedunorum ualles immigrarunt. sed amethy

stos uilissimas Thasus & Cyprus mittunt, mediocres regiones cae¬

terae, optimas India. & si ubique terrarum quae saturo colore lucent, in

ueniuntur perraro. color autem amethysti magis ruber est, hyacin¬

thi ni¬

Digitized by Google
294 DE NATVRA

thi nigrior. fulgor uero purpurae in amethysto emicat, non ex toto

igneus, sed in uini colorem deficiens, ut sit leniter roseus nitor: in hya¬

cintho est dilutus, primo quoque aspectu gratus euanescit (utor Pli¬

nij uerbis) antequam satiet, adeoque non implet oculos, ut penè non attin¬

gat, marcescens celerius nominis sui flore. utraque pellucet: utraque in¬
formis effoditur, dantque eis artifices figuram plerumque angulatam, ut

earum fulgor magis excitetur, sed & interdum concauam: qualem na

tura solet dare smaragdo. faciles sunt ad scalpendum. Plinius quinque

amethystorum genera ponit his uerbis. Indicę absolutum purpurae

colorem habent: ad huncque tingentium officinae dirigunt uota. fun¬

dit autem eum aspectu leniter blandum. neque in oculos, ut carbuncu

li, uibrat. alterum eorum genus descendit ad hyacinthos. hunc colo
rem Indi sacon uocant, talem gemmam sacodion. dilutior uero ex eo

dem sapinos uocatur. eadem & paranites in contermino Arabiae, gen

tis nomine. quartum genus colorem uini habet. quintum ad uiciniam

crystalli descendit, albicante purpurae deiectu. hoc & minime proba

tur, quando praecellens debet esse in suspectu uelut ex carbunculo re¬

fulgens quidam in purpura leniter roseus nitor. Hyacinthus autem

duplex est, nigrior, quam marem appellamus: candidior, quam foemi

nam. Germanicas hyacinthos uiliores Veneti artifices poliunt, &
spurias, suo tamen uocabulo nominant. quas Constantinopolim ad¬

uectas Turcicae emunt mulieres Iuniores gemmarum scriptores ex

tribus gemmis faciunt unam hyacinthum, eamque in tres species dis¬

tribuunt. quarum primam appellant granatos qui sunt chrysoli¬

thi: alteram citrinos, qui etiam sunt chrysolithi: tertiam uenetos,

qui sunt cyani. Solinus etiam ipse cyanum cum hyacintho confun¬

dit: gemmarij sandastros & chrysolithos tantum hyacinthi uoca¬

bulo nominant. Hactenus de gemmis purpureis. rubra est sar¬

da. quae & Sardius & sardo uocatur. ei quondam Sardes haec nomi

na dederunt, ubi primum reperta: nunc gemmarij carneolum ap¬

pellant, quòd colore similis sit carni. pluribus in locis reperitur, in

Germania ad Rhenum, circa Leucada Epiri, & in Ephyra: item in As¬
so Troadis, in Lydia ad Sardeis, in Armenia, circa Babyloniam, in

Persia, in Arabia, in India, circa Aegyptum. Non unus sardae color.

nam aut locustarum marinarum coctis est rubentior crustis, aut ob¬

scure rubet, aut minus dilute, aut mellea est, aut fecibus sordida. aut

ex alieno colore in se admittit aliquid enormiter. excitatius fulgentem

uocant marem: crassius, foeminam. mas autem non raro translucet,

qualis est plerunque Babylonica, Indica primi oeneris, Rhenana: foe¬

mina uero contrà ferè pinguior & crassior est quam ut perspici possit,

qualis

Digitized by
 FOSSILIVM LIB. VI 295

qualis Arabica, & Indica secundi generis: quod Graeci δήμίον pro¬

pter pinguitudinem nominant. Laudatissima multum rubet, & per

spicua est: minus probatur cui rubor obscurus aut dilutus: mellea aut

fecibus sordida, aut ex alieno colore in se admittens aliquid quod ni

mium est, prorsus improbatur. sarda proficit arte: nam quaedam au¬

rea bractea sublinitur, ut Aegyptia: quaedam argentea, ut Indica ter¬

tij generis. huius gemmae usus semper fuit frequens, & quia facile scal

pi posset: & quia ad signandum esset ualde utilis, ut cuius signum par¬
tem cerae secum non auferret: & quia tardius caeteris perspicuis hu¬
more suffuso hebetaretur: oleo autem magis, ut Plinius scribit, quam

alio hebetatur liquore. in puluerem trita, & cum uino austero pota,
sistit menses, & sanguinis per ora uenarum profusionem. Quoniam

uero interdum rubro sardae corpori candidum onychis substernitur,

ex utraque gemma sui generis tertia & oritur, & nomen sardonyches

inuenit. quae inuersa gerit speciem unguis humani, carnibus imposi

ti. huius gemmae superficies & substratum multum uariant colore:

superficies quidem aeque ac sarda quam exprimit, aut egregie rubet,

aut obscure, aut dilute, aut mellea est, aut feculenta, aut ex alieno co¬

lore in se admittit nimium. substratum uero est uel ungui humano

simile, uel cereum, uel corneum, uel albis circulis ornatum, uel zonis

diuersicoloribus, ut aliquam similitudinem habeat ad arcum coele¬

stem. quae autem sardonyches translucent, caeteris praestant, quae non

translucent, uiliores sunt, & caecae uocantur. at omnibus transluci¬

dis antecellit ea, cuius superficies est egregie rubra, radix candida.

qualem inprimis India gignit, ut multi scriptores tradiderunt. quòd

si talis luci obuersa dum perspicitur eundem ruborem ubique seruat,

praestantissima iudicatur. etenim quaedam tunc aliqua parte mellea

uideri solet. at ex eis quae circulis decorantur, maxime probari solent

hae, quarum zonae albae colligunt se, non fundunt: contrà improba¬

ri quae contrario modo se habent, aut quibus zonae pallidae quales in

Armenia reperiuntur. uerum sardonychas non India solum gignit,

sed & caeterae regiones pleraeque omnes, quae sardam. ut autem gem¬
ma in cuius superficie est sarda, etiam uitiosa, in radice onyx candidus

recte dicitur sardonyche, ita improprie cui alterum deest. id est cuius

substratum non est simile ungui humano, sed uel cereum, uel corneum,

uel alterius coloris, quanquam in superficie sit sarda: aut cuius superfi¬

cies quidem quòd sardonyx inuersa sit, similis est ungui humano, sed

substratum sardae dissimile, quod uel nigrum sit, uel caeruleum imi¬

tetur. sardonychem autem inuersam dicimus, quod onychis gratia

spectetur, non sardae. magis uero improprie appellatur sardonyx in

qua

Digitized by Google
 6 DE NATVRA

qua inest nec ullum sardae uestigium, nec candor unguis humani simi¬

litudine, sed cuius superficies aut circulis albis decoratur, aut ipsa can¬

dida in minium transit: substratu aut est nigrum, aut caeruleum imi¬
tatur, quales Arabia gignit. uerum Arabicę, ut scribit Plinius, excel
lunt candore circuli praelucido, atque non gracili, neque in recessu gem

mae, aut in deiectu renitente, sed in ipsis umbonibus nitente: praeterea

substrato nigerrimi coloris. hanc gemmam & funda claudimus, &

annuo sculptam, quòd partem cerae, similiter ac sarda in signo non

teneat. Indi ex ea, quoniam grandes massas effodiunt, capulos faciunt.

ibidem uulgus gentis more perforatis utitur in collo. quantam uero

haec gemma quondam apud Graecos habuerit autoritatem, ex eo in

telligi potest, quòd Polycrates Samiae insulae tyrannus eam tanti aesti

marit, ut cum prosperae fortunae pertaesus & satiatus gaudio, aduer

sa conflictari & aliquid dolere uellet, annulum in quo inerat sardo¬

nyx, quod Plinius scribit, in mare proiecerit. tametsi non ignoro Grę

cos quosdam, & inter eos Herodotu esse, qui smaragdum fuisse tra¬
dant. quia uero sardonyx ex sarda & onyche constat, & sardae natu¬

ram exposuimus, etiam onychis, antequam ad gemmas ardentes ue

niam exponenda est. qui ex eo, quòd eius candor similitudinem ad un

guem humanum habere soleat, nomen inuenit. non raro tamen est
lacteus maxime in zonis. idem uocatur onychites, & lapis onychi¬

nus. reperitur in Germania superiori ad diuum Vendelinum, & in

Sequanis inter Basileam & Argentoratum repertam scribit Alber¬

tus: reperitur in plerisque locis Germaniae magnae, sicut Mittelbachi

in cuniculo deserto, qui uicus distat à Kempnicio Misenae oppido

ad quinque millia pass. & in altero ad Langouicium pagum, qui tantun

dem à priori distat: item in colle qui est inter Zuiccam oppidum &
montem carbonum. ubi non modo propria eius est uena, sed etiam
inuenitur in nigris lapidibus fractis. reperitur praeterea in Cappado

cia prope Galatas, in pluribus locis regni Parthici: pręcipue tamen,

inquit Plinius, in Carmania, in Arabia, in India. onyx in Germanis

& Sequanis reperta, eique similis, uocatur nunc Chalcedonius. quod

nomen primo uidetur inuenisse ex Chalcedone urbe Bithyniae, ad
quam deferebatur siue ex Cappadocia, siue ex aliquo alio loco uici¬
no reliquae onyches uetus obtinent nomen: attamen Plinius in Car¬

mania natam nunc onycha nominat, nuc murrhina. multum autem

onyx uariat colore. nam aut uenas habet igneas, rubras, purpureas,

cum lacteis zonis: qualis non raro est Germanica: aut est ignea, nigra,

cornea, cingentibus, ait Plinius, candidis uenis oculi modo: interue

nientibus etiam quarundam oculis obliquis uenis: qualis est Indica.

aut ni¬

Digitized by Google
 I

FOSSILIVM LIB. VI 297

aut nigra inuenitur candidis zonis: qualis est Arabica. aut ignis in¬

teruenit purpurae & lacti: qualis in pluribus locis Parthici regni &
in Carmania nascitur. Plinius, ut dixi, murrhina nominat. quinetiam

quaedam est cinerea, cuius subcandidae uenae interdum in oculi figu

ram formantur. aliqua caeruleas zonas habet: Germanica raro nigras,

saepius fuscas. & praeter dictas interdum liuidas: interdum in rubro

nigras. sunt autem eiusmodi uenae aliquando latae, aliquando strictae.

quae modo rectà eam circumeunt, modo torte, nunc uero undatim

sunt crispae in uertices: licetque uidere quosdam colorum, ut Plinius

dicit, repercussus, quales in coelesti arquu spectantur. Coloniae Agrip

pinae in templo trium magorum, siue, ut nostri eos uocant, regum, est
onyx latior palmo, cuius uenae lacteae ita discurrunt, ut duorum iuue¬

num capita exprimant: nigrae, ut & serpentem, qui ex fronte superio¬

ris capitis, descendat in inferioris frontem, & caput Aethiopis, cui

barba etiam nigra. id uerò est super mandibulam alterius capitis can¬

didi. reliquum gemmae corpus ungui est simile. hanc etiam Albertus

descripsit. sed onychis zonae cuiuscunque fuerint coloris saepe pellu¬

cent, praeter nigras & lacteas quae raro perspicuae sunt, & tu quidem

obscurae. nunc in onychis Germanicae execta candidi coloris crusta

à scalptoribus inciduntur insignia, quibus nobiles familiae gaudent:

quòd magis caeteris eiusdem gemmae uenis transluceat, et durior sit

crystallo: ut ea magis pelluceat. subliniunt autem id genus crustis eo

rum colorum pigmenta, quae exigunt insignia. ex eadem onyche Ger¬

manica fiunt globuli, quib. numeramus preces, capuli, pocula, mor¬

tariola in quibus smyris contunditur. ex ea uero quae in Carmania nasci

tur, quondam etiam uasa potoria, murrhina uocant, pedes lectorum, sel¬
lae, columnae, ut de marmorib. dicam. duae autem onyches sub men¬

sa, ut fieri solet, confricatae adeò inardescunt, ut manus earum calorem

uix ferre possint. nunc gemmas ardentes persequar. multum autem

caeteris praestant hae, quas Graeci nominant αύθράκία, Theophra¬

stus etiam αύθρακας, alij αύθρακίπιδας, quòd in sole expositi, flagrent

colore, carbonibus ardentibus simili. Latini eas eadem de causa car¬

bunculos appellant, sed ex eis qui non sentiunt ignes, à quibusdam

Graecis ἀπυρωοι sunt appellati. multis in regionibus reperiuntur, in

Hispania circa Olyssiponem: in Gallia iuxta Massiliam: in Germa¬

nia in Misenorum riuo supra Hoesteinam arcem, ubi & hyacinthi: in

Boemia ad quintum lapidem à Leitemericio, quà itur ad Trebenicium

in agris, atque etiam circa Schelicium, quod ab hoc distat circiter tria

millia pass. in eadem Lotedorsi in agris, qui uicus abest à Bruxia op¬
pido ad decem millia pass. quà diuae Catharinae montem uersus itur.
C in eius¬

Digitized by Google
298 DE NATVRA

in eiusdem denique Boemiae fonte, qui est inter arcem, quam nostri re

giam speculam suo tamen uocabulo nominant, & oppidum Planam.

reperitur in Lygijs ad Risebergum: in Thracia: in Peloponeso ad Co¬

rinthu, ad Troezena, in Orchomeno Arcadiae: in Chio insula: in Or

thosia Cariae caute, & circa Miletum: in India, maxime in celebri Zay¬
lonis insulae monte: in Thebaide Aegypti: ad Syenen urbem, quae est
iuxta Elephantinam insulam: in interiore Aethiopiae regione, quae
Psebo uocatur: apud Garamantas & Nasamonas. omnes autem car

bunculi rubent & fulgent: sed quia dissimiliter, ea uarietas diuersa pa¬

rit genera. nam aut color eis est egregie ruber, itemque fulgor, sed ple¬

runque parui sunt, quos appellant spinellas. aut color item & fulgor
egregie rubent, sed ferè maiores sunt, quos Itali à colore rubinos ap¬

pellant, Graeci, ut etiam Ouidius, quia ualde ardent ab ignis aspectu

pyropos. sed utrique ijsdem uocabulis nominant etiam eos carbuncu
los, qui ad amethystos accedunt: quos ea de causa ueteres Graeci ame

thystizontas nominarunt sed ab amethystis differunt. etenm hae pur

pureum colorem fundunt leniter blandum, carbunculi eum in ocu¬

los uibrant. aut ruber color est carbunculis dilutus, atque magis etiam

fulgor, quos iuniores ballagios à pallido colore uidentur appellasse,

candidos prisci à fulgore diluto. ut uero carbunculorum secundi ge

neris fulgor ad amethysti roseum splendorem propius accedit, ita hu¬

ius tertij generis color ad eiusdem amethysti colorem. at nigrioris

sunt aspectus, quos iuniores uocarunt granatos, ueteres Carchedo¬

nios, quod apud Garamantas & Nasamonas & in Syrtibus inuenti

Carthaginem deferebantur. his etiam sunt nigriores qui nunc corru¬

pto uocabulo Alnandini nominantur, quondam Alabandici, quòd

perficerentur Alabandis, cum orti essent in Orthosia caute. aut deni

que partim sunt rubri, partim candidi: interueniunt enim rubro co¬

lori albae maculae. hos ueteres uocant Troezenios, iuniores Aman¬

dinos. primi & secundi generis sunt Indici et Miseni: tertij, Aegyptij:
quarti, Aethiopici, Garamantici, apud Nasamonas & in Syrtibus in¬

uenti, Boemici, in Lygijs reperti: quinti, Carij, Thracij, Chij, Arcadi

ci, qui nigriores sunt Chijs: sexti, Troezenij & Corinthij, qui sunt

pallidiores Troezenijs. nec tamen nego in una eademque regione di¬

uersa carbunculorum genera reperiri posse. ut autem differunt colore,

ita etiam fulgore. nam his quos amethystizontas nominant, & his,
quos spinellas flamma est egregie rubra & lucida: candidis uero, li¬

quidior: Carchedonijs nigrior: similiter Alabandicis. ex quibus non¬

nulli liuidius lucent: quales etiam Indici, quos lithizontas appellant.

quin in unoquoque genere alij fulgent acrius, quos uocant masculos,

alij

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VI 299

alij languidius, quos foeminas. praeterea A ethiopici, ut Satyrus scri¬

psit, lucem non emittunt, sed conuoluto igne flagrant. in Carchedo¬

nijs maribus stellae intus ardent, foeminae uniuersum fulgorem fun¬

dunt extra se. quod etiam Alabandicis accidit. itaque cum cuiusque ge¬

neris carbunculis & color sit intentior uel remissior, & fulgor acrior

aut languidior, multum inter se differunt. at his qui amethystizontes

uocantur, quòd caeteris praestent flamma rubra & lucida, nunc non

minus ac olim, primas tribuunt. cum quibus spinellae dictae, si magnę

essent, de primis possent contendere. quia uero paruae sunt, ferè po¬

stremas tenent. Secundas uero deferunt candidis, quòd color liqui¬

dior magis placeat quam nigrior: tertias Carchedonijs, quòd minus quam
Alabandici nigrum habeant colorem & flammam. ueteres Carche¬

donijs secundas uidentur dedisse: in his enim reperiri solent pinna¬

to fulgore radiantes, quos syrtitas, ut in syrtibus inuentos, nomina¬

uerunt. uitrum autem, rubro colore tinctum, carbunculos exprimit:

item duplex crystallus ita conglutinata, ut in medio inseratur id quod

toti eius corpori & flammae dat colorem. quae crystallus si erit angu¬

lata, ut esse solet, in opaco percussa sole rubros colores iacit in proxi

mum parietem. quorum pars extrema interdum in caeruleum exit,

eum de colorib. iridis retinens, quos omnes crystallus exprimit an¬

gulata. ac uero etiam carbunculis subduntur fulgentes bracteae, quae

eorum colorem & flamam lucidiorem reddunt. minus caeteris gem

mis uitia sentiunt. attamen Alabandici non raro scabricie infestan¬

tur, & ex Indicis aliqui sunt sordidi. plerunque parui reperiuntur car¬
bunculi. Indicis tamen, quanquam raro, tanta est amplitudo, ut ex eis

fiant uasa, quae paulo minus capiant quam sextarij mensura. & potoria ua¬

sa ex Aegyptijs factitata esse Plinius se legisse scribit. Arcadici autem

tam magni sunt, ut specula inde fieri Theophrastus tradat. figura car¬
bunculo ut nonnullis alijs gemmis, uaria: circa Miletum uero in Ca

ria reperta sexangula, ut idem Theophrastus scriptum reliquit. ple¬

rique omnes ignem non sentiunt, sed maxime Carchedonij & Thra¬

cici: qui in eo, sicut adamantes, non comburuntur. Carchedonijs apud

Garamantas & Nasamonas inuentis signantibus, quamuis in opa¬

co, ceras liquescere Archelaus autor est. Ardet praeterea lychnites,

quae & lychnis, ita dicta quòd similis sit flammae lucernarum. nasci¬

tur in scopulis Pallenes, quae est peninsula Thraciae: circa Orthosiam

cautem, totaque Caria, ac uicinis locis: in India, caeteris autem antecel¬

lit Indica. quam quidam, ut Plinius inquit, remissiorem carbunculum

esse dixerunt. Ardet etiam sandastros, cui color in aureo rufus. hanc

gemmam aliqui Garamantiten uocant, quòd inueniatur apud Gara

C 2 mantas

I
Digitized by Google
300 DE NATVRA

mantas Aethiopas: gemmarij hyacinthum, scriptores non bonos se¬

cuti. eam gignit india in loco, ut Plinius tradit, eiusdem nominis: ut

iuniores in monte Zaylonis insulae, ubi & carbunculum. gignit Ara¬

bia ad meridiem uersa, cuius color plerunque quasi fumo obscuratus,

nigricat. gignit Garamantum Aethiopum regio. intus in sandastri cor

pore, non in cute, fulgent aureae guttae, uelut in translucido, utor Pli
nij uerbis, stellantes. quae quo plures fuerint, eo preciosior est gem¬
ma. quoniam autem ferè stellarum hyadum, ut idem Plinius scribit,
& numero & dispositione stellantur, ob id Chaldaeis in caeremonijs

habitae. at eiusmodi guttae non tam apparent, cum gemma soli aduer

sa perspicitur, quam cum inspicitur annulo clausa. & in hoc genere eas

quae acrius fulgent, mares appellant, quae blandius foeminas. postre

mo non laesa sicuti carbunculus Carchedonius ex incendiorum rui

nis eruitur. Chrysolithos autem, quam gemmarij hodie etiam hya¬

cinthum uocant, à sandastro differt numero aurearum guttarum, quas

illa paucas, haec plures habet. eam gignit Hispania, Pontus, Bactros

regio, India, Arabia, Aethiopia. color eius modo aureus, unde no¬

men reperit: modo in auro rufescit, modo colore similis est carbun¬

culo Carchedonio, sed fulgore aureo, quam granatum appellant: nunc

uero in electri colorem declinat: quam uocant chryselectron. praestat

caeteris concolor & cui aurum collatum quadam argenti facie uide¬
tur albicare. uilior est, cui color uarius propter candidiores aut nigrio

res maculas: quae fumo suffunditur, capniam Graeci nominant: cui

subest melleus color, melichryson uocant, ueluti per aurum, inquit Pli
nius, syncero melle translucente: cui interuenit candida uena, quam

leucochryson appellant: quae ueluti sua scobe referta est: cui capilla¬

mentum: quae tota non est lympida: quae uitro similis ueluti croco re

fulget. sed in fundam includuntur tantum translucidae, in annulos

etiam hae, quarum fulgor interpolatur macularum nubilo. quas ut olim

illustrarent aurifices, subijciebant tenuissimas orichalci bracteas, nunc

eiusdem ferè coloris fulgentes solent subdere. Plinius primas dat In

dicis, secundas Bactrianis, si uariae non fuerint, Arabicas deterrimas

esse dicit. quaedam insuper sunt durę, quaedam molles, melichrysi Indi
cae etiam ad iniuriam fragiles, Ponticae leues. Bocchus scripsit Hispa¬

nicam duodecim pondo à se uisam. equidem è nostris metallis erutam

uidi glebam, quae constabat ex chrysolithis amplius sexaginta. qui¬

bus omibus erat figura quadrata, sed maxima erat lata unciam unam,

longa digitos duos: omnes uero adeò molles, ut poliri non possent.
contrà craterites est praedurae naturae, habetque inter chrysolithon &
electrum colorem. at Hormesion est oculi figura igneo colore, aureo ful¬

gore

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VI 301

gore, qui ut recte Plinius, portat secum in extremitatibus candidam

lucem. syrtitae uero è melleo colore croco refulgentes, intus autem
stellas languidas continent. inueniuntur in littore syrtium & Luca¬

nia. de gemmis ardentibus satis. Sequitur morion, quae sola ex ni¬

gris translucet. nascitur in Misena, sub Alpibus, in Cypro, in Tyro,

in Galatia, in India. color ei aut nigerrimus, quę uocatur Pramnion:

aut cum nigro mistus est alius color. itaque uel carbunculi, quae Alexan

drinum, quod eò deferebatur: uel sardae, quae Cyprium, ut in Cypro

reperta: uel hyacinthi, quae appellabitur Misenum. etenim in Mise¬

na Volchesteini effoditur. uidetur autem morion esse radix istarum

gemmarum, ac ex crassiore succo qui subsidit, fieri. attamen ea quam

pramnium uocari dixi, apud nos inuenta est habens crystallinam radi

cem, cum ipsa esset nigerrima, similiter eius mucro. erat etiam ei figu
ra ut crystallo sexangula; qualis etiam est Volchesteini repertae, in

quam hyacinthus desinit. hae gemmae non aliter quam crystallus scalpun

tur. pellucent etiam Cepionidae modo uitreae, modo crystallinae, nunc

uero ut iaspis uirides. in Aeolide Atarni gignuntur. sordidis, inquit

Plinius, tantus est nitor, ut imagines reddant, ceu specula. Hacte¬

nus de gemmis translucidis: nunc de his dicam, quibus tanta colo¬

ris uarietas est, ut uno nomine diuersas gemmarum species uidean¬

tur complecti. inter quas est iaspis, quae aut uiret, smaragdique imita¬
tur colorem: qualem gignit Noricum in caeruleo copioso, Thracia,
India. aut glauco pingui est similis, id est uiridis lacte suffusa: qualem

plerunque fert Lygiorum regio ad Strigam oppidum & Cyprus. aut

in uiridi pallet callaidi similis: quam terebinthizusam Dioscorides

dici scribit, ut Plinius improprio cognomine. aut ut coelum serenum

caerulea est: qualis in Cappadocia reperitur circa Thermodoontem

amnem. aut coelo autumnali matutino est similis, id est caerulea lacte

suffusa, quam ex ueteribus alij ob id ἀ ριβσσαν uocarunt, alij borean,

iuniores Turcicam nominant: talis est Caspia & Persica. illa reperi¬

tur circa Caspium mare, & praecipue iuxta lacum Neusin, atque etiam

iuxta lberos & Hircanos: haec è montib. qui sunt circum Crermam

urbem, eruitur. reperitur etiam in Scythia extra Imaum in regione

quam Cuniclum uocant. perraro aut talis est Strigensis. aut purpu¬

rea est, qualis nascitur in Phrygia. aut rosea est, & quasi floribus tin¬
cta. qualis ex profundissimis Idae montis specub. eruitur. aut ex pur

pura caerulea: qualis inuenitur in Cappadocia. aut in rubro nigri est

coloris: qualem gignunt Misenorum montes ad Salam: aut iecoris

imitatur colorem, aut sardae. aut raua est, aut crystallina pituitae simi¬

lis. quales omnes atque etiam in rubro nigram fert Misena ad pagum

C 3 situm

Digitized by Google
situm inter Kempnicium et Glaudam oppida, qui nostris Langouitium,
Latinis longa alba diceretur. smaragdo autem similem, si per transuersum

linea alba praecingatur, Graeci grammatian nominant: si pluribus poly

grammon, quae & Assyria appellatur à regione, ut uidetur. quinetiam quę sa
turo iecoris colore est, lineis eiusdem coloris diluti et nigri cingi solet.
quaedam niues imitata rutilis punctis stellatur. quaedam onyche pungi¬

tur, aut ex altera parte iaspis est, ex altera onyx, quae iasponyx uocatur:
qualis reperitur ad Mittelbachum pagum, inter Kempnitium & Lango

uitium. quin saspidem uidimus, cuius una pars erat purpurea, uiridis

altera, atque illa non pellucebat, haec pellucebat. alia ueluti fumo inficitur,

quę capnias nominatur: alia nubem complectitur: aliqua turbida & ua

ria est, ut Chalcidia, & saepe Misena. infestantur praeterea sale, capilla¬
mento, alijsque uitijs. iaspis uero mirifice nitet, et saepius non translucet,

atque in hoc differt à gemmis perspicuis, quarum speciem gerit. sicut à sma¬

ragdo uiridis, tametsi Plinius hanc saepe translucere dicat: uiride pal¬
lens, à callaide: purpurea, ab amethysto, & hyacintho: caerulea, à cya¬

no: sardae similis, à sarda, crystallina pituitę similis, à crystallo. quanquam

hae iaspidis species omnes interdum pellucent, sed totae perraro. quod si etiam

totae nonnunquam, longe ipsis praestant gemmae, quarum sunt assimiles. ue

teres primas tribuebant ei quae purpurae quicquam habet: secundas, quae

rosae: tertias quae smaragdi: quartas, boreae. hodie primae sine contro
uersia deferuntur boreae: secundae, uiridi polygrammo: tertiae ei quae pur

purae quicquam habet: quartae, quae rosae: quintae, quae smaragdi, siue to

ta uiridis fuerit, siue per transuersum linea alba praecingatur. reliquae

omnes non habent magnum precium. iaspis autem aut oculi modo extuberat,

ut borea, ut glauco pingui similis: aut informis est ut ad Langouitium

inuenta. ex qua globuli fiunt, quib. numeramus preces, & lapilli qui
bus ignis excuditur. satis uero magnae massae ibi eruuntur, ut mirum

non sit Plinium uidisse iaspidem XI. unciarum, formatamque inde effi¬
giem Neronis thoracatam. & quidem reperitur in silice caerulei colo¬
ris. qui ad pedes IX. durare solet, deinde uicissim sequitur saxum are
narium fuscum, longum circiter XII. pedes, expers iaspidis. nec mul

tum ab iaspide uiridi differt molochites, quae ex malua, cuius folijs

colore similis est, nomen inuenit. spissius uirens non translucet. una

est de his quae ad ectypas scalpturas aptantur. Sequitur achates, quę

ex Siciliae fluuio eiusdem nominis: apud quem primum reperta, nomen

inuenit, quo etiam hodie appellatur. uaria est non solum coloribus, sed

etiam rerum imaginib. quas repraesentat, non ab artifice aliquo depi

ctas, sed ab ipsa natura formatas. ita enim discurrunt uenae & macu¬

lae, ut modo palumbum exprimant, quam phassachaten Graeci appel¬

lant

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VI 303

lant: modo cornu, quam cerachaten: modo arbusculam unam, duas, plu¬

resue, ut interdum nemus appareat, quam dendrachatem: sic Camillus Pi

saurensis se achaten uidisse scribit, in qua erant quasi in quadam plani¬

cie septem arbores: nunc uero flumina, esseda, staticula, equorum or

namenta. nec species uolucrum tantum reddunt, sed iumentorum quo¬
que & hominum. quo sanè modo in Achate Pyrrhi regis Epirotarum
nouem musae, & Apollo citharam tenens spectabantur, non arte, sed
sponte naturę, ita discurrentib. (scribit Plinius) maculis, ut musis quo

que singulis sua redderentur insignia: atque id genus achatas maxime

fert India, color autem achatae est aut niger, aut fuscus, aut cinereus, aut

similis corallio, limitum floribus, pelli hyenae, pelli leonis, pelli pan¬

therae. illam leontion & leontodoran: hanc pardalion uocant Graeci.

per eos uero colores, potissimum primos, interdum albae uenę transeunt,
quam leucachaten Graeci nominant: interdum sanguineae, quam haemacha
ten: interdum sardae modo rubentes, quam sardachaten. at corallio colo

re similis appellatur corallioachates. quę aureis punctis sapphiri modo

distinguitur, & copiosissima, ut Plinius scribit, reperitur in Creta, ubi

sacra nominatur. gignitur quoque, ut idem alio loco dicit, in India & Sye¬
ne. similes limitum florib. reperiuntur & in Thracia, & in Thessalia

circa Oetam, & in Locrorum monte Parnaso, in Achaia Messene, in

Lesbo & Rhodo insulis. reliquae in Sicilia, Cypro, Phrygia, Persia,

Thebis Aegyptijs. Sed in Cyprijs sunt, inquit Plinius, qui maxime

probent uitream perspicuitatem: Aegyptiae carent rubentibus ue¬

nis & albis. Persicas torrentes è saxis per charadras deuoluunt ad ri

pas Choaspis fluuij, ut Dionysius Afer tradit. amplę uero sunt acha
tae, & Persicae quidem cylindris similes. contra araneorum & scor¬

pionum ictus pollent Siculae, Creticae, Cypriae, Indicae, Aegyptiae.

Phrygiae uero uires non habent. ex Indicis medici coticulas faciunt.

spectasse eas prodest oculis, sitimque sedant in os additae. Achatae autem

similis est ostracias altera durior, nisi ut Plinius scribit, quòd Acha¬

tes politura pinguescit: huic gemmae translucida uiriditas est mista ni

grore. eius fragmentis quidam nostris etiam temporib. alias gemmas
scalpunt. cum achatis quoque aliquam habent cognationem gemmae quae

ab alijs ex regione in qua nascutur Thraciae: ab alijs ex eiusdem flu¬

uio Ponto, ut mihi uidetur, nominantur Ponticae. nam ex ipsis quoque ali¬

quae montium conualliumque effigies exprimunt. quinetiam lineis di¬

stinguuntur rubris aut atris: partim eorundem colorum guttis deco

rantur tanquam stellis. quae cum uirides sint, aut in uiridi pallidae non pel¬

lucent. atque in hoc sanguineis uenis distinctae differunt ab heliotropio:

sanguineis guttis stellatae, ab altero prasio. quae uero carent imaginib.

C 4 uenis

Digitized by Google
304 DE NATVRA

uenis, guttis ab iaspide uiridi non translucida differunt, quòd minus

uireant, & pallidae sint. Cepites uero candida, scribit Plinius, uenarum

nodis coeuntibus candore imaginem regerit. ut autem achatae & pon

ticae interdum imagines rerum reddunt, ita oculum gemma quam ue¬

teres Beli oculum nominarunt, quòd & Belo Assyriorum deo esset
sacrata, & oculi effigiem quodammodo exprimeret. iuniores corru

pto uocabulo belloculum. etsi ipsi ita se gemmam appellare aiunt, quòd
pulchra sit, & aliquam ad oculum similitudinem habeat. albicans e¬
nim, inquit Plinius, pupillam pingit nigram, è medio aureo fulgore
lucentem. at lycophthalmos rutila & sanguinea cum sit, similiter spe

ciem oculi reddit circulo candidi coloris, ambiente etiam nigram pu

pillam, sed aureo carentem fulgore. ut autem haec ex oculo lupino,

quem exprimit, nomen inuenit, ita aegophthalmos, ex caprino: hyo

phthalmos, ex suillo: triophthalmos, ex tribus hominis. at quas en¬

cardias & cardiscas uocant Graeci, cordis speciem reddunt: una ni¬

gri: altera uiridis: tertia item nigri, sed quòd ambiat color candidus.
bucardia uero à bubulo corde, cui similis appellatur, ut sarcites à car

ne, item bubula. Sed telicardio color est cordis: in Persia nascitur, estque
ei nomen macula. Nympharena uero, quae urbis & gentis Persicae

nomen habet, similis est hippopotami dentibus. ad linguam autem

penè habet similitudinem ea glossopetra nigricans, quam Germani

natricis linguam uocant, cui similis non est, sed magis linguae pici. in

Saxonibus Luneburgi reperitur in terra aluminosa. Sed astroites can

dida uel subcinerea stellarum, quae radios iaciunt nigros, est plenissi
ma. atque ex ea re nomen inuenit. hanc nostri à uictoria appellant, quod

putent eum, qui illam gestauerit, causam obtinere & hostes uincere.

oculi figura plerumque extuberat, raro est oblonga. in acetum posita se

mouet loco, & in orbem nonnihil torquet. Chelonitides autem ex eo

quod testudinum similes sint, intus enim cauae, nomen inuenerunt.

eas Germani uocabulo composito ex rana rubeta & lapide nomina

runt, quòd ipsis persuasum fuerit ipsas in capite huius animantis ue

nenati nasci. ex his quaedam nigrae sunt, quędam fuscae, & aliqua sui
parte candidae. nigris in caua conuexitate interdum sanguineae & can
didae guttae, interdum aureae. omnes oculi figura extuberant, sed non

omnes sunt cauae. cum tamen utraeque sint eiusdem generis, raro sunt
lupinis maiores, saepius minores. At Veneris crines nigerrimi nito

ris continent in se speciem rusi crinis. in quibusdam praeterea gem¬

mis placet uarius color, ut in cupetalo caeruleus, igneus, minij, mali:

ut in orca niger, fuluus, uiridis, candidus: ut in nebrite pelli ceruorum

similis. atque ob id Baccho sacra. sed est eiusdem generis quaedam ni¬

grior

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VI 305

grior. atque etiam hexacontalithos ex multitudine colorum, quos ha

bet parua nomen traxit: item panchros ex eo, quod ferè ex omnibus

coloribus constet. quarum similes sunt uitrei globi, qui permultum re

rum inclusarum coloribus uariant. aliquae uenis distinguuntur, quae

à reliquo earum corpore differunt colore. sic nasamonites sangui¬

nea nigras habet uenas. sic medea nigra aurei coloris, sic ophicarde¬
li nigrum colorem binae lineae albae includunt: sic Veientanae gem¬
mae Veijs repertae, nigram materiam albus limes secat. sic lapidis,

quem, quia eius color candidus pinguior uidetur esse, Germani ex

lardo nominauerunt. quidam uocant gemmam huiam, limes albus

distinguit modo nigram, modo cineream materiam. eius pars potissi¬

mum candida latior, & sarda nostris temporibus omnium maxime

aptantur ad ectypas scalpturas. & sic leucopetalos candorem niuis ex

auro distinguit. sic per Agiptillae album sarda nigraque uena transit.

sic apsyctos, quae ex eo nomen inuenit, quod septenis diebus calorem

teneat excalfacta igni, rubentes. at horminodes, inquit Plinius, ex ar¬

gumento uiriditatis in candida gemma, uel nigra, & aliquando palli

da, ambiente circulo aurei coloris, appellatur. quaedam guttis stellan

tur, & quidem aureis acopis, quae nitro similis est pumicosa: ita di¬

cta quòd cum ea oleum subferuefactum perunctis lassitudinem, si cre¬

dimus, inquit Plinius, soluat. quaedam afficiuntur maculis, ut diony

sias nigra ac dura mistis rubentibus maculis. aliquae habent mistos

colores, ut ante dixi, sicut ex candido rufum aphrodisiace: è fuluo can

didum xanthos quam hemui nominarunt Indi. aliae superiori parte

alterum habent colorem: inferiori alterum ut telirrhizos cinerei co¬

loris, aut rusi candidis radicibus spectatur: atque ex eo partim nomen

inuenit. tum uno uerbo diuersae significantur species. quo modo duae

botryitae, utraque uuae figura similis, & altera etiam colore eius quae in¬
cipit crescere: altera nigra. duae balanitae, subuiridis & Corinthij ae¬

ris colore. illam mittit Coptos: hanc regio Troglodytica. duae Indi¬
cae, altera subrufo colore, quae in attritu sudorem purpureum ema¬
nat: altera candida, puluereo aspectu. at tres sunt batrachitae, prima

ranae colore, ex quo nomen duxit: secunda eboris, tertia rubet in ni¬

gro. quae duae, quamuis ranae colorem non habent, tamen quia in ea
dem Copto in qua prima nascuntur, batrachitae nominatae sunt icte

rias uero quae contra morbum regium existimatur salutaris, ex alite

lurido nomen inuenit, quatuor species complectitur: quarum una est

aui similis: altera liquidior: tertia folio uiridi similis, latior prioribus,

penè sine pondere, uenis luridis: quarta in eodem colore nigris ue¬
nis descendentibus. Plinius praeterea in gemmarum numero repo¬

Digitized by Google
306 DE NATVRA

nit Memnoniam, quae qualis sit, non traditur. deinde daphniam &

paneron. quarum illam Zoroastres morbis comitialib. demonstrat:

huic addictam foecunditatem ex carmine Timaridis reginae Vene¬

ri dicato, quod Metrodorus ponit, intelligi dicit. tum magorum gem

mas commemorat. quod genus sunt Zoronisios quae in Indo flumi¬
ne nascitur: Geniane, quae inimicorum poenas efficit. Erotylos, quae
eadem Mepicoros & Hieronnimon à Democrito laudatur in argu¬

mentis diuinationum: Aspilates, quam Democritus in Arabia gigni

tradit ignei coloris. Baroptes nigra quae sanguineis & albis nodis al

ligata dicitur, ueluti portentosa. Eumetris, quae in bactris gignitur,

silici similis, & capiti supposita uisa nocturna oraculi modo reddit.
Sed ut Zoronision in indo fluuio nasci dicit, & Eumetrin in Ba¬

ctris, ita xistion plebeiam gemmam parere Indiam: Lesbiam Lesbi

patriae nomen habere, inueniri & in India: Catopyriten, in Cappa¬

docia, prouenire. nec plura de ipsis scribit. Mithrax uero, inquit, à Per¬
sis accepta est, & rubri maris montibus multicolor, contra solem ua

rie refulgens. quorundam color tantum explicatur: quales sunt ce¬

rites, cerae similis: Eurotias, quae situ uidetur operire nigriciam. Chry¬

sophis, quae aurum uidetur esse. aliarum figura tantum, ut Bolenia¬

rum, quae nimbo inueniuntur glebae similitudine. aliquarum figura,

& alia insuper qualitas, ut cum scribit: Orites glebosa specie, à qui¬

busdam & siderites uocatur, ignem non sentiens. de quibus omni¬

bus cum plura non scribat Plinius, nec ipse uidetur eas nouisse, nec

quisquam quae fuerint, facile potest intelligere. quinetiam si magi pro¬

prijs uocabulis nominarunt lapides aut gemmas nunc notas, quae
fuerint, quia scriptores non explicarunt, scire non possumus: sin igno¬
tas, Graecis & Latinis aeque ac nobis ignotae uidentur fuisse. Chlo

rites quidem herbacei coloris (quam dicunt magi inueniri in scyllae

auis uentre congenitam ei, ferroque includi iubent ad quaedam prodi
gia moris sui) si translucet, smaragdus est: si non translucet, iaspis: uel
etiam smaragdus Persicus, aut Medicus, uel assimilis. sagda quoque

quam prasij coloris Chaldaei adhaerescentem nauibus habent: si pel

lucet, prasius est: si non, iaspis. quid enim aliud conijcere possumus,
cum scriptores ex quibus haec excerpsit, nullas apposuerint notas,

quibus istae à gemmis uiridibus distingui possint. Zmilaces uero,

quae in Euphrate nascitur, Proconnesio marmori similis, medio co¬

lore glauco, uidetur esse facta ex id genus marmore, cuius fragmen¬

ta, ut fieri solet, fluuius detulerit. at Eusebes ex eo lapide est, ex quo

traditur Tyri in Herculis templo facta sedes, ex qua dij facile surge¬
bant: sed qualis fuerit iste lapis, Plinius non explicauit. Lapides prae

terea

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VI 307

terea in animantium corporibus nati, in gemmarum numero locoque

ducuntur: quod genus inuenitur in auibus, in piscibus, in conchis.

itaque alectoriae ex gallis gallinacijs nomen duxerunt. etenim, quan¬

quam raro, in eorum, atque etiam castratorum, uentriculo & iecore gi

gnuntur. sed in iecore plerunque maiores. nam nuper in capo inuen¬

tus est longus unciam, latus digitum, altus sescunciam: inferior pars,

quae latior, humiles habet cauernas: superior, quae strictior, ad dex¬

tram extuberat: ad laeuam, humilis est & fusca: cum reliquum eius cor

pus in fusco candidum sit. at in uentriculo reperti, non raro ferè figu
ra sunt lupini, magnitudine eiusdem aut fabae, modo in cinereo can

didi: modo fusci coloris, sed diluti: nunc uero crystallina specie, sed
coloris obscuri, quae fibras interdum habent subrubras. his, ut Pli¬
nius, Milonem Crotoniensem usum in certaminibus inuictum fuisse

uideri uolunt. crystalli similis, si politus inter oculum & palpebram

inferiorem interponitur, & ex una parte ad alteram transfertur, ocu

lum non laedit. quod idem facit sapphirus, uel onyx, uel alia gemma

polita interposita, modo parua sit. Chelidoniae uero ex hirundinib.

in quarum uentriculis reperiuntur, nomen traxerunt. his figura glo

bi ferè dimidiati: semperque intus caui. qua de causa admodum tenues

existunt. in eminentia sunt plerunque rauo, sed diluto colore, in caua

conuexitate purpureo nigris interdum interpellantibus maculis. atque ob

id duę earum species uidentur esse: adduntur ad oculorum collyria. de col
lo puerorum suspensae ad comitiales morbos utiles esse perhibentur. At

hyeniae, inquit Plinius, ex oculis hyenae, & ob id in uase inueniri di¬

cuntur. uerum has ne Plinius quidem uidit. Chelonia autem oculus est In¬

dicae testudinis. Sed cinaediae candidae et oblongae inueniuntur in cere

bro piscis eiusdem nominis, certè in nostris percis minoribus, quibus

magna sunt capita, bini reperiuntur lapilli candidi, oblongi, plani, alte¬
ra parte quodammodo in denticulos diuisi. item synodontites è cerebro
piscium est, qui synodontes uocantur. uerum nec qualis sit gema, nec qua
les sint pisces, Plinius explicauit. reperiuntur etiam bini lapilli, sed glo¬

bi dimidiati figura, in cancrorum fluuiatilium capitibus, quos nonnulli

funda claudunt. mouent uero urinam. at in conchis reperiuntur unio

nes. hi, si fuerint candidi, magni, globosi, laeues, ponderosi, quales in

terdum Indici & Arabici esse solent, maximi praeter unum adaman¬

tem sunt precij. quin conchilia illa minuta & candida umbilicosque

quidam funda claudunt. at draconites, siue dracontias, quam tradunt

è cerebro fieri draconum, & saurites quam in uentre uiridis lacerti,

harundine dissecti inueniri, si modo illa fit, & haec inuenitur, ad nos

allatas non uidi. quoniam uero margaritas magni precij esse dixi, res

Digitized by Google
308 LIBER SEXTVS
ipsa me monet, ut de excellentia praestantiaque gemmarum nobilium
dicam. igitur adamas maximi est precij. dein margaritae Indicae: tum

smaragdus: mox opalus: postea carbunculus, quem sequitur iaspis,

post quam laudatissima sapphirus, cui proxima cyanus, tertia asterios,

quarta topazius. dein est chrysolithos, tu callais. mox amethystus.

postea hyacinthus, quam sequitur prasius, achates, Beli oculus, & re

liquae gemmae. attamen uilis adamas minoris est precij quàm prae¬

stans carbunculus: & magna topazius pluris uenditur quàm par¬

uus smaragdus: & achates, quae insignis rei imaginem exprimit, ca

rius aestimatur, quàm deterior opalus. quin incolae ferè cuiusque regio

nis gemmas quae ipsis nascuntur, ut communes uulgaresque minoris

aestimant: quibus carent, ut raras & singulares, maioris. omnino au

tem illustres & nobiles homines gemmis, quas possident, magnam

tribuunt autoritatem. nec uero gemmae tantum annulis, funda, tor¬

quibus, armillis clauduntur, sed ornant etiam coronas regum, eorun¬

dem monumenta, ut Goselariae aeream Saxonicorum Caesarum a¬

ram: uirorum fortium, sicut in Misenis Pegae Viperti: diuorum, ue

lut iterum Goselariae diui Valerij. itaque qui studia ponit in gemma¬

rum contemplatione, occasionem nactus, inspiciat id genus monu¬

menta & regum coronas, certe Venetijs in magnifico illo diui Mar¬
ci templo, tabulam summi altaris, preciosis gemmis refertam

licebit inspicere statis, quibus aperitur, diebus: &

coronam Cypriam atque alteram,

quae ijsdem diebus ef¬
feruntur.

Digitized by Google
 6

685 GECRGII AGRICC

LAE DE NATVRA FOSSILIVM,

Liber septimus.
EGEMMIS proximo libro satis copiose

dixi. sequuntur nunc marmora. quae quia po¬

lita nitent, unde nomen ductum, et gemmis
cognata sunt, & ex ipsis aliqua ad paruam re

dacta quantitatem annulis clauduntur. quo

sanè modo Lysimachia, ut dixi, ex Rhodio
fit marmore, Arabica, ex Arabico: mero¬
ctes, ex thyite. differunt autem marmora co¬
loribus & maculis, ex qua uarietate multa oriuntur genera. quibus
omnibus loca & regiones in quibus inueniri solent, nomina dede¬

runt: exceptis paucis, Luculleo scilicet, Augusto, Tiberio. quorum

illud ex amatore L. Lucullo cOS. qui primus ipsum Romam inue¬
xit ex Nili insula, nomen inuenit: haec duo ex Augusto & Tiberio,

quòd eorum principatu primum in Aegypto sint reperta ophitae in

super à serpentium maculis, quibus simile, nomen impositum: & ba

saltae Aethiopico à ferreo colore & duricia. sed primo dicam de can¬

dido marmore, quod ex eo, & quidem Pario, Chij & Cretenses, pri¬
mi marmorum scalptores, signa fecerint. id natum in Paro insula, Grae

cos uocasse lapidem Lychniten, quòd ad lucernas effoderetur, tradi

dit Varro. ex hoc Phidiam fecisse Rhamnusiae Nemesis statuam in

Atticis Pausanias autor est. sed Pario candidius est Lunense, ex por

tu Lunae, prope quem caedebatur, Romam aduectum. quod hodie

Carrariense nominant Itali. ex eo Augustus extruxit Palatinam Apol

linis Actiaci aedem. sed signa quae in eius fastigio collocauit, ex Pa¬

rio fuerunt, à filijs Anthermi facta è candido marmore, in quo uarię

historię sunt incisae, est in Piceno templum Lauretanum, magnificum
illud & donis refertum, sed sacellum in se continet ex rudi lapide. ex

eodem Florentiae partim est aedicula quondam Marti, nunc diuo loan

ni Baptistae sacra, baptisterium solent nominare. ex eodem fons alter

in uilla Fr. Mariae Vrbinatium principis, quae distat à Pisauro mille

pass. quinetiam candidum marmor caeditur in Rhetia secunda circiter

decimum lapidem supra Augustam Tiberij, Reginoburgense nostri

uocant: in Thaso ab ariete cornu euulsum, atque ita à Paxadoro inuen¬

tum: in Lesbo, quod Lesbium Thasio paulo liuidius: in Proconeso

insula, quae una est sporadum in Propontide, ualde laudatum, quod
Proconesium uocant. eximij etiam candoris est Lygdinum marmor,
D in Ara¬

Digitized byGoogle
310 DE NATVRA
in Arabia repertum, & in Tauro Asiae monte. Plinius Lygdinos la¬

pides uocat, & amplitudine dicit lances craterasque non excedere. alij
nominant Lygdum, ex cuius crustis politis mensas faciunt. candi¬

dum autem marmor, ebori simile, dicitur & lapis Coraliticus, quòd,

ut mihi uidetur, iuxta fluuium Coralium, qui etiam Sangarius, in Phry¬

gia ortum, reperiatur: & Arabicus, quòd in Arabia. ex quo fit gem¬
ma Arabica: quae, ut Plinius scribit, ebori simillima est, & hoc uide¬

retur, nisi abnueret duricia. dicitur etiam chernites, in quo Darium,

ut Theophrastus scribit, conditum ferunt. idem repertus est in Cap¬

padocia finitima Galatiae, sed non magnus: ex quo capula gladiorum
formarunt. reperitur etiam in Hildesheimio, et in Hercynia. sylua cir

ca Elbingerodam & Bentechesteinum pagum, atque uicinis locis: ac ue

ro etiam in Misenae metallis argentarijs. sed minus interdum Asiati

co, quod Plinius scribit, reperiri mensurae non ultra bina cubita. Ger¬

manorum aliquando in stirias concreuit, saepe translucet, saepius non

politum nitet. idem marmor plurimis spiris fumidum esse solet. qua¬
le potissimum gignitur in Phrygia & Cappadocia. ex quo iterum

fit gemma, quam Plinius, etiamsi ebori similis sit, tamen quia fumo est

suffusa, capniten appellauit. de marmoribus candidis tantum. ad ci

nerea & nigra uenio. in cinereo candidum effoditur in Hildesheimio

ultra montem diui Mauricij. quod confractum lapidis Iudaici instar

nitet. eo Saxones sternunt uias. in eiusdem tractus colle & quidem
in eius radice, non longe ab Indersta fluuio reperitur marmor colo¬

re uarium, sed quod semper inclinet ad cinereum, aut fuscum. ex cru

stis constat, eiusque cutis plerunque est tuberculis plena. in eiusdem tra
ctus exteriore parte antri, à nanis appellati, ad ingredientis sinistram

inuenitur marmor nigrum candidis, sed tenuissimis uenis distinctum.

utroque simplices isti Saxones non utuntur. nigrum quoque est Taena
rium, è Taenaro Laconiae promontorio effossum. ex nigro marmo¬
re partim est aedicula Forentiae, de qua suprà dixi. atrum uero Lucul¬

leum, ex Nili insula, ut Plinius, Romam aduectum. eius columnę duo

dequadragenum pedum sunt in atrio Scauri collocatae. atrum etiam

est Lydium, ex quo Romae sunt duo leones ingentes in gradibus ca¬
pitolij, caput Cybeles Neapoli in domo comitis Magdalonae. aliud
est nigrum et subrufum. ex quo recens sepulchrum Romae in Caelio

in aede sanctae crucis. quoddam marmor est ferrei coloris, qualis est

basaltes ab Aegyptijs in Aethiopia repertus. cui non cedit Misenus,

neque colore, quem eximie ferreum habet: neque duricia, quae tanta est,
ut eo fabri ferrarij pro incude utantur. super hunc basalten Stolpa arx

episcopi Miseni est extructa. pilae uero sunt angulatae. Sed de cine¬

reis

Digitized byGoogle
 FOSSILIVM LIB. VII 311

reis marmoribus, ac nigris, atque etiam de basalte satis. uiret Lacedae¬

monium in pago, qui Croceae nominatur, & ex Taygeto monte ef¬

fossum. ex quo aut simili partim est Romae suggestum in diui Lau¬

rentij extra Esquilinam, & Florentię aedicula diui loannis Baptistae,

de qua bis ante dixi. nam ex marmore candido, nigro, uiridi, est ex¬

tructa. Neapoli caput in domo comitis Magdalonę. rubet uero por

phyrites quem gignit Aegyptus. ei si candida puncta interueniunt,

ex argumento leucostictos nominatur. ex porphyrite sunt Constan

tinopoli columnae non paucae in celeberrimo illo sapientiae, σοφιας

Graeci uocant, templo, quod Iustinianus imperator extruxit, & mul¬

tae Venetijs apud diuum Marcum: Rauennae perpulchrae apud di¬

uum Apollinarem: Florentiae apud aedem diui loannis Baptistae. duae

extra maximam portam aeneam deauratam. nam tres numero sunt.

quas columnas Pisani parta de Sarracenis uictoria, gratitudinis cau

sa miserunt Florentinis. absente enim Pisano populo urbs eorum con

tra Lucensium incursus, uirtute Florentinorum est defensa. Romae ali

quot labra sunt ex porphyrite, unum in diui Bartholomei in insula,

in quo sanctorum reliquiae conditae, cui tabula maxima & pulcherri

ma, ex candido marmore imposita. alterum in aede sanctae crucis in

Hierusalem in Caelio, item cum tabula. quod tamen multo minus est

priori. tertium in eiusdem Caelij aede, quae est diuorum loannis & Pau
li. ubi & tabula porphyritica est chori septo inclusa tam illustris, ut

speculi instar imagines reddat. ex eodem porphyrite est uia Numen

tana sepulchrum ingens in diuae Constantiae aede, quae quondam

Baccho dicata fuit. in quo à lateribus in una parte pueri tres mutuo

sese amplexantes, & exprimentes pedibus uuas, nudi & alati omnes

cum bulla in collo, uetere puerorum ornamento. extremi duo mani¬

bus etiam bacilla tenent. in altera parte alij sunt pueri, partim uuas

colligentes, partim comportantes, unà cum auiculis & ariete uilloso.

quinetiam Venetijs ex eo est suggestum in augustissimo diui Mar¬

ci templo, & Romae partim in aede diui Laurentij extra Esquilinam.

etenim partim ex uiridi marmore est, ut suprà dixi, in cuius suggesti

basi hieroglyphicę literae sunt incisae. quoddam marmor est rufum:

quale reperitur in Hildesheimio, in exteriore parte antri, à nanis ap¬

pellati, ad ingredientis sinistram. hactenus de marmorum quae unius

coloris sunt generibus: nunc ea quae maculosa sunt, aut plures ha¬
bent colores, persequar, iterum orsus à candidis. igitur aliud est can¬

didum, cinereis maculis tinctum. ex quo Romae sunt columnae cir¬

ca altare in templo diui Bartholomei in insula, quod olim louis fuit.

candidum etiam cinereis maculis infectum, sed alabastritę lapidi si¬

D 2 milius

Digitized by Google
312 DE NATVRA

milius, reperitur in montibus qui sunt inter Northusam urbem Tu

ringiae & Eldericam oppidulum. & Constantinopoli in eodem Sa¬

pientiae templo, sunt duae candidi marmoris dissecti crustae. quarum

utriusque maculae, nonnihil cinerei coloris, ita sponte naturae discur¬

runt, ut totam diui loan. Baptistae, uestiti tergore cameli, imaginem

repraesentent: praeter alterum pedem quem non satis exprimunt, eas

Turcae etiam ostendunt Christianis. quo modo proditur, gleba Pa

rij marmoris cuneis diuidentium soluta, imaginem Sileni intus exti

tisse: in Chiorum lapicidinis saxo diffiso, caput Panisci. Rauennae

quoque in templo diui Vitalis est marmor, quod item cinereo colore

refert à natura ferè statum & habitum coenobitae Franciscani. hoc ue¬

ro est ibi inter caetera marmora insignia, quae diuersorum colorum ex

palatio Pintij senatoris, qui in colle Hortulorum Romae magnifice

habitauit, Rauennam (ut Cassiodorus scribit in epistolis) transtulit

Theodoricus rex Ostrogothorum. aliud insuper marmor est candi¬

dum, sed uenis uarij coloris distinctum: quale Noricum, quod Salse
burgense nostri uocant. quoddam est candidum, sed ei fuluae incidunt

uenae. quod quia ubique translucet, ex argumento lapis phengites uo¬

catur. hoc, inquit Plinius, Nero construxerat aedem fortunae, quam

Seiam appellant, à Seruio rege sacratam, aurea domo complexus. qua

re etiam foribus opertis interdiu, claritas ibi diurna erat, haud alio quam
specularium modo, tanquam inclusa luce, non transmissa. ex phen¬

gite Neapoli est uas in domo Tiberij, eius familiae quam à buccis ap
pellant. huius magnae glebae pellucentes repertae sunt, in parte Cap

padociae propinqua Galatiae. at ex marmorib. cinerei coloris quod¬

dam nigras habet maculas: ut Marmaridum. ex quo Romae duo sunt

leones ante pantheum, quod hodie sanctam Mariam rotundam no

minant. quorum bases notas habent Aegyptias. ex eodem marmo¬

re est Anubis, & duae sphinges ante diuum Stephanum de cacabo.

ex eodem pueri praetextati in subsellijs sedentes, & audientes magi

strum ante diuam Agatham in uia Suburrana. quoddam est cinereum,

aspectu parum declinante ad caeruleum, cui maculae sunt & nigrae &
candidae, quae argenti modo splendent. quale in Misena ad Rochli¬

cium uetus oppidum effoditur. aliud est cinereum maculas habens

luteas, ut Numidicum ex quo aiunt Romae esse duo labra ante pan¬
theum collocata. ex eodem fuit columna alta ped. XX. C. Caesari in¬

terfecto ab Antonio posita, sed per Dolobellam euersa. Numidico

assimilis lapis, ex quo ibidem sunt tria labra eadem forma, eadem fe¬

rè magnitudine. unum ante aedem diui Marci in capite uiae latae, al¬

terum ante aedem sancti Petri in uinculis, in Esquilino: quod est lon

gum

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VII 313

gum pedes XVIIS. latum VIIS. altum vs. tertium ante aedem S. Salua¬
toris de lauro, prope montem nunc lordanem dictum. at aliquod ni
gris uenis, tanquam riuulis quibusdam caeruleis, liuidis, candidis ir
rigatur. cuiusmodi columna Hildes heimi conspicitur in aede diui Mi

chaelis. aliquod candidis uenis, sed tenuissimis, distinguitur. quale re

peritur in Hildesheimio, ubi rusum. sed nigrum superiorem, rufum

inferiorem locum occupat. aliquod est candidis maculis distinctum:

ex quo sunt Romae insignes colunnae in aede diuae Sabinae, & in aede

diui Sabae, quae utraque est in Auentino monte. at ex uiridib. quod¬

dam nigricat, maculasque habet multas item uirides, sed coloris ual¬

de diluti. quod genus crustae inueniuntur Romae. & quidem in coe¬

nobij cuiusdam, inter Venetias & Muranum siti, templo crusta ui¬

ridis marmoris, speciem nemoris reddens, ad summum altare in pa

riete est inclusa. at porphyrites, si ei candida puncta interueniunt, ex

argumento leucostictos nominatur, ex quo est Hildesheimi uas oua¬

tae figurae, ipsi hydriam Cananeam uocant: quod in aede diui Michae¬

lis partim argento inaurato circumdatum dependet. ex eodem sunt

aliquae ex columnis, quas suprà commemoraui. quoddam uero mar¬

mor rutilum est, & plurimas habet maculas eiusdem coloris, sed mul¬

tum diluti. maculosum etiam est ophite. cuius tria genera, unum can

didum, alterum nigricans, tertium cinereum, quod Graeci iccirco te

phriam nominant. ab ophite Augustum et Tiberium differunt, quòd

illud serpentium maculis simile sit, haec, utor Plinij uerbis, maculas

diuerso modo colligant: Augustum undatim crispum in uertices, Ti¬

berium sparsim conuoluta canicie. ex ophite sunt Romae columnae

in aede diui Laurentij in Lucina, quae est in campo Martio prope Tybe

rim. in Misena non longe ab arce Lautersteina iuxta Zeblicium op¬

pidulum effoditur marmor subcinereum, uenulis nigris, tenuissimis,

plerunque interruptis, & punctulis candidis, minutissimis plenissi¬
mum. quod interdum habet maculas, interdum uenas nigras satis la

tas. hoc nostri appellant Serpentariam. Hildes heimi uero in templo

sancti spiritus suggestum est marmoreum, ubi columna quaedam co¬

lorem habet in nigricante sanguineum, & uelut fluctuans acer cri¬

spum. Sed chio etiam marmori sunt uersicolores maculae, Rhodio

aureae uenae. utrunque in insula, sed sui nominis, inuenitur. Thebaicum

uero nigrum intertingitur aureis guttis, ut etiam syenite rufis, quod

iccirco pyrrhopoecilon uocant. utrunque reperitur in Thebaide Aegy

pti parte, & quidem inter Philas & Syenen, unde alteri nomen im¬

positum. uaria insuper sunt Carystium, quod ad Carystum Euboeae

oppidum nascitur: Deucalium, quod ad Deucalionem in Phthioti¬

D 3 de: Scy¬

Google
Digitized by
 DE NATVRA

de: Scyrium, quod in Scyro insula: Hierapoliticum, quod ad Hierapo

lim Phrygiae urbem: eadem iuxta Docimiam pagum, Synnadę ui¬

cinum gignit marmor, quod Romani Synnadicum, Phryges lapi¬

dem Docimiten & Docimaeum nominant: id colorum uarietate la¬

pidi Alabastritae assimile est. qui etiam ipse ad Alabastrum oppidum,

siue Phrygiae, siue Thebaidos inuentus, unde nomen. idem dicitur

onyx propter similitudinem, quam habet ad onychem gemmam. na

scitur praeterea in Cappadocia, in Syria, in Carmania, in India. pro¬

batissimum nasci in Carmania, Plinius autor est, mox in India: circa

Damascum Syriae caeteris candidiorem: uilissimum & sine ullo nito

re in Cappadocia. probari quammaxime mellei coloris, in uertice ma¬

culosi, atque non translucidi. uitia in ijs esse corneum colorem, aut can¬

didum, aut quicquid simile uitro est. ex marmore Alabastrite Romae

sunt duae magnae columnae in aede diuae Agnetis uia Numentana

extra portam Viminalem. item duae minores illis ante quoddam sa

cellum apud lauacrum Constantini proxime loannem Lateranen¬

sem. ex eodem Venetijs sunt columnae in templo diui Marci. cum

hoc marmore cognationem habet onyx quae nascitur in Carmania.

ea gemma marmoris magnitudine inuenitur, adeò ut ex ipsa trigin¬

ta duorum pedum longitudine columnas uidisse se Cornelius Ne¬

pos tradiderit. At Cornelius Balbus quatuor modicas in Theatro

suo posuit, Callistus Caesaris Claudij libertus amphoras triginta in

coenatione sua. hodie Romae diui Petri altare sex columnis onychi¬
nis dextra laeuaque positis est ornatum. in eodem templo sunt quatuor

aliae onychinae, sed non uno in loco. similiter iaspis tam magna repe
ritur, ut ex ea fiant labra, quale ingens uidere licet Rauennae apud san

ctam Mariam in porticu. cuius color est similis nostrae Misenae, quae

Langouitij effoditur. & smaragdus magnus nascitur, si ut Theophra

stus scribit fides habenda est commentarijs, de regib. Aegyptijs con¬

scriptis. smaragdum enim aiunt munere missum à Babyloniorum re¬

ge, longitudine quatuor cubitorum, latitudine trium. & in louis obe¬

lisco repositos fuisse quatuor smaragdos, longitudine, quadraginta

cubitorum, latitudine in una parte quatuor, in altera duorum. atque

haec quidem fuerunt scripta in istis commentarijs. maximus uero sma

ragdus, ut idem Theophrastus tradit, à multis uisus in Tyro. colu¬

mna enim permagna est in Herculis templo. de qua etiam scribit He¬
rodotus. Sed de ea dubitat Theophrastus, nescitque an uerus, an fal¬

sus sit smaragdus. Apion etiam cognominatus Plistonices, ut inquit

Plinius, paulo ante scriptum reliquit, esse etiam nunc in labyrintho

Aegyptio colosseum Serapin è smaragdo nouem cubitorum. & Iu¬

ba est

Digitized byGoogle
 FOSSILIVM LIB. VII 315

ba est autor smaragdum, quem Cholan uocant, in Arabia aedificiorum

ornamentis includi. Sed ut hęc in dubium uocari possint, Iuba scripsit

ex topazio statuam factam Arsinoe Ptolomei Philadelphi uxori qua¬

tuor cubitorum. itaque ut ex marmorib. arte ad paruam quantitatem reda

ctis fiunt gemmae quae annulis clauduntur, ita contrà gemmae natura ma

gnae substituuntur in locum marmorum. Haec de magnitudine gemma

rum, redeo ad marmora. uarium etiam interdum esse Lunense, & ad

glaucum colorem declinare Strabo autor est. at quaedam marmora qua¬

lia fuerunt, prorsus non explicarunt scriptores, cuiusmodi est Hispa¬

nicum, Tragurium quod in Liburnia ad Tragurium inuenitur: Hymet

tium, quod in Hymetto Atticae monte: Pentelicum, quod in eadem re

gione: praeterea Cyzicenu, in Elaphonneso insula ante Cyzicum in

uentum. hactenus de colore & maculis, atque adeò de generibus mar¬

morum, quae omnia in urbem aduecta sunt. Romani enim non solum

ex lapicidinis Gręciae, Asiae, Aegypti, caeterarumque regionum marmo

ra exhauserunt, sed earundem etiam aedes & fana spoliarunt signis &
colunnis. nunc abeo ad reliquas qualitates. in Hildes heimio marmor

uarium, quod ad cinereum, aut fuscum declinare dixi, alteri lapidi at¬

tritum, aut sibi ipsi, cornu usti uirus olet. sed magis etiam illo ibidem

nigrum candidis uenulis distinctum, & quod ei subest rufum. praeterea

marmorum aliud est durum, ut ophite nigricans: aliud molle, sicut idem

candidum, & in Misena Zeblicium. tum Hildes heimij marmoris ua¬

rij cutis plerunque tuberculis est plena. Rochlicium, quanquam politum,

saepe scabrum est. Iam quod ad quantitatem & figuram attinet marmorum

uel paruae glebae inueniuntur sparsim, ut Laconici, quod in pago, qui

nominatur Croceae, effoditur. uel in tantas massas concreuerunt, ut in¬

de uel longissimae pilae, quas Sήλας Graeci uocant, excindi possint: aut
latissimae tabulae, siue crustę quas ijdem πλάκας appellant. quin ipsa

natura non raro crustas marmorum, latas magis quam crassas gignit, quas
Graeci πλαlαμώνας uidentur nominare. quales reperiuntur in Rhodo:

in Rhetia secunda Reginobergenses appellatae: in Saxonia, Hildes¬

heimiae marmoris uarij quod aspectu declinare ad cinereum uel fuscum

dixi. hae raro duab. uncijs crassiores sunt. eadem natura etiam pilas gi¬

gnit modo teretes, cuiusmodi sunt Syenitae lapidis in Thebaide in¬

ter Syenem & Philas ex utraque uiae parte: modo angulatas, cuiusmodi
in Misena basaltae, super quas, ut dixi, extructa est Stolpa arx episcopi
Miseni. angulatae uero sunt non uno modo, sed angulos minimum ha¬

bent IIII. summum VII. utraeque autem sunt arctius inter se iunctae. in Thebai¬

de tamen interdum solitarię quędam. utrobique alterę in alteras esse uidentur

impositae, & quidem minores in maiores. sed ex Misenis maximae fes¬
D 4 quipe¬

Digitized by Google
 316 DE NATVRA
quipedem crassae sunt, altae pedes quatuordecim: ex Thebaicis ma¬

ximae duodecim pedes crassae, altae interdum pedes centum aut am

plius, ut ex obeliscis, quos statuerunt reges Aegypti potest intelligi.

iuxta uero eas pilas reperiuntur lapides globosi, ex quo fiunt morta

ria & contes ad terenda collyria. ex marmorib. autem artifices uaria ope¬

ra formant. ex ophite albo ueteres uasa et cados. ex Zeblicio nostri co

chlearia, & pocula, quòd ueneno resistere persuasi sint, atque etiam glo¬
bos quibus mulieres siccant linea capitis uelamina, cum ea lauerint.

praeterea crustas planas & conuexas, quibus calefactis nostri hyeme,

cum in lecto cubiculari sunt, frigida fouent membra: & illis quidem

pectus & uentrem, his latera, pedes, brachia. at ex alabastrite & Ly¬

gdino iam inde à uetustis temporibus ijdem artifices fingunt pyxi¬

des unguentarias, quas quidam alabastra uocant. ex omni genere mar

moris statuas, columnas, obeliscos, sepulchra, altaria, suggesta, sacel

la, templa, aedes. ex crustis latis & crassis labra, ex tenuib. abacos &
mensas: quibus etiam parietes latericij, & ex rudi lapide facti operiun¬

tur, quod Senis maxime uidere licet. ubi templi beatae uirginis parie¬

tes externi aeque ac interni sunt incrustati marmore, pauimentum

etiam, suggestum, uasa aquae lustralis, altaria, candelabra. quin turris

quoque templo adiuncta. in summo altari conspiciuntur septem gene

ra marmorum, alba, nigra, uiridia, cinerea, subrufa, duo maculis di¬

stincta. ac uero etiam in fornice templi imagines sunt omnium Ro.

pontificum ex marmore. Habet etiam Florentiae templum magnifi¬

centissimum incrustationes marmoreas, similiter turris quadrata tem

plo proxima: Venetijs diui Marci: Constantinopoli sapientiae. cru¬

stis etiam domus teguntur ad Augustam Tiberij. ex ijsdem fiunt pa

uimenta, qualia sunt in Saxonibus Goselariae in aede Caesaris domui

annexa: Constantinopoli in templo sapientiae: Venetijs in diui Mar¬

ci: Senis in beatae uirginis, ut iam dixi: Pisis uero templum, campus
sanctus, ubi locus sepulturae est, sacellum diui loannis marmorea pa
uimenta habent. sed longe uincit reliqua pauimenta lithostroron,

quod est Preneste in diui Agapeti templo. id olim fortunae Sylla ex¬

truxit è minutissimis crustulis sic compositis, ut res à Sylla gestas ex

primant. quomodo alterum lithostroton, quod est Florentiae in sa¬

cello diui loan. Baptistae, exprimit coeli ambitum, & duodecim signa,
inque medio eorum solem tanquam aurigam. fiunt autem id genus em

blemata uermiculata, quae & rerum & animalium effigies reddunt,

ex uarij coloris marmoribus in interrasas crustas insertis. marmore

etiam Laconico & porphyrite Heliogabalus plateas in palatio stra¬

uit. Sed crustis non modo sternuntur sola, uerum eisdem parietes ope
riuntur

Digitized by Google
 >

FOSSILIVM LIB. VII 317

riuntur. quin Neronis principatu, inquit Plinius, inuentum macu¬

las quae non essent, in crustis inserendo unitatem uariare, ut ouatus

esset Numidicus, ut purpura distingueretur Synnadicus, quales illos

nasci optarent deliciae. sed crustas marmoreas cum lapicidinae spon

te naturae non suppeditant, arte facere solent, secando glebas. arena

hoc fit, inquit Plinius, & ferro fieri uidetur: serra in praetenui linea pre¬

mente arenas uersando, tractuque ipso secante. sed arenam tenuem &

mollem esse necesse est, non crassam & duram. tenuior enim strictio

ribus segmentis terit marmor, crassior laxioribus: tenuior minus ero

dit marmoris, crassior plus: tenuior denique minus opus politurae re¬
linquit, crassior majus. similiter mollior nulla scabricie secat, durior

non aeque laeuigans, multa. tenuis & mollis quondam fuit Aethio¬

pica, & è quodam Adriatici maris uado, aestu nudante sumpta. dura
uidica, Naxia, Aegyptia ad Copton inuenta. crassa est plerumque è flu
uijs. marmora etiam poliuntur arena & conte. quondam arena The¬

baica polituris accommodabatur. aut è tofo, uel e pumice. nunc è tofo,

aut saxo arenario. cos olim erat Naxia, aut Armenia, nunc quaeuis

dura, aut marmor durissimum, uel saxum. ad haec quaedam marmo¬

ra usum praebent in medicina. etenim lapis Arabicus tritus in pulue¬

rem et lanugine linteorum exceptus, ac haemorrhoidib. impositus, eas

exiccat. ex cremato etiam fit dentifricium. Alabastrites quoque ustus

si resina uel pice excipitur, duricias discutit: si cera, uentriculi dolores

mitigat. sine his gingiuas reprimit. cum sale fossili grauitates oris &
dentium extenuat. marmoris uero glebae in uenis aurarijs & argenta¬

rijs ac caeteris repertae, plerunque densae sunt, & sponte naturae non

aliter radiant ac si politae essent. quibus insidet color modo candidus,

modo cinereus, modo fuscus, modo ruber, modo rutilus, nunc ue¬
ro iecoris. Hactenus de marmore. Tosus autem, qui Graecis πo¬

dicitur, plerunque similis est colore & duricia Pario marmori, ut

recte Theophrastus scribit. leuitatem uero solum habet pumicis: ic¬

circo eum in aedificijs diuulsis, tanquam septum quoddam, ponunt

Aegyptij: unam enim partem cum altera compulat & coniungit. nec ta¬

men eo grauantur aedificia, quòd ponderosus non sit. reperitur in

Francis circiter lapidem à Coburgo Turingorum syluam uersus in

agris. in ipsa uero Turingia eum defert Helba fluuiolus. inueni¬

tur etiam in ditione Mannes feldensi, ex quo muros extruunt & pro¬

pugnacula. item ad Hercyniam syluam Stolbergi ex eo faciunt for¬

nices. caeditur etiam in Destero Saxoniae monte, atque hi tofi om¬
nes sunt albi. reperitur & in Italiae regionibus albus, ut in Vmbria,

ut in Piceno, ut in Venetia, qui etiam serra, quod Vitruuium non latuit,

dentata

Digitized by Google
318 DE NATVRA
dentata uti lignum secatur. at ruber & niger inueniuntur in Campa

nia: nec tamen semper tofus est durus, sed interdum mollis. plerun¬

que igni non liquescit, nec durior fit, sed comminuitur in puluerem. to¬
si etiam dicuntur lapides in speluncis ex succo, quo stillant frigorib.

concreti. sequitur silex ita, ut mihi uidetur, dictus quòd ictu ferri gra
uiter percussus dissiliat. ex grammaticis alij ei à saliendo quidem etiam

nomen esse putant impositum: uerum non quòd dissiliat ipse, sed quod
ex percusso ignis exiliat. alij à silendo, quòd in se, quae ipsis opinio est,

contineat ignem latentem, qui ferri percussione excitetur. at apud Ger¬

manos ex cornu, cui plerunque similis est, nomen inuenit. eum enim

corneum lapidem nominamus. ueteres autem scriptores interdum

marmora, alterius generis saxa, lapides mistos etiam silices solent no¬

minare, ut Lunense marmor M. Varro Lunensem silicem, saxum cal¬

carium durum Vitruuius silicem: Sabinum lapidem, idem Varro Sa¬

binum silicem. sed uerus silex, de quo nunc loquor, plerunque durior

est marmore, & non raro eius instar splendet. sed, quia ferro tracta¬
tus dissilit, ad scalpturas aptari non potest. quoniam uero durus est

ex eo ictu ferri facile ignis elicitur. tam in uenis metallicis quàm pro

prijs nascitur. eius species coloribus distinguuntur. est enim uel cor
nei coloris, uel candidus, uel cinereus, uel fuscus, uel ater, uel rutilus,

uel iecoris colore, uel caeruleus. qualis Langouitij utrinque iaspidis ue¬

nàm complectitur. omnis autem silex igni liquescit, sed in ardentis¬

simis fornacibus. aliter ignem patitur: sed & pluuias, & hyemes. quo¬

circa si ferro facile tractari posset, utilissimus esset structurae. in ster¬

nendis uero uijs & in igni usum praebet. Tantum de lapidibus, qui
in uenis fibrisque continentur: quanquam silex & tofus interdum easdem

continent, & tunc quidem in saxis numerari solent. canales autem ua

gantur per saxa, ex quibus constant montes. horum lapicidinae om¬

nes caementa suppeditant, quaedam quadrata saxa. est autem saxum

minus plerunque durum, non modo gemma & silice, sed etiam mar¬

more. quare tametsi in uarias figuras formari possit, tamen, ut niteat,

poliri non potest. cum uero ualde fuerit durum, difficulter potest scal¬
pi, poliri non potest, quòd non satis sit spissum. differt à tofo graui¬

tate. à silice quòd igni non liquescat, sed comminuatur in puluerem. sa

xi, quod in uarias figuras potest formari, duo sunt genera. alterum
asperum est, & digitis attrectatum stridet, atque ex eius partibus, quae,
cum tractatur ferro, decidunt, arenae fiunt. id iccirco arenarium soleo

appellare. alterum contrario modo se habet. nam partium quae excin

duntur, plures sunt magnae. arenarij autem diuersae sunt species, co¬

loribus potissimum distinctae. candidum est in Misenis Pirnae & Zuic¬

cae: ci¬

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VII 319
cae: cinereum in Saxonibus Querfurdi: luteum in Misenis Friber¬

gi: rubrum in ijsdem Rochlicij: in rubro nigrum in Saxonibus Em¬

beccae. ex arenarijs quoddam est molle, ut in Misenis Zuiccanum:

aliud mediocre, sicut in ijsdem Pirnense. quoddam durum, sicut in No

ricis cisdanubianis Norinbergium, quod in lapicidinis molle est, quo

circa quamprimum fuerit extractum figurandum est. etenim ubi aliquo

temporis interuallo id aer ambit, mirum in modum duratur. contrà

Zuiccanum imbres et hyemes non patitur. arenariae etiam rupes in
Francis inter Colebachum & Cuperbergum aeri expositae sensim in

arenam resolutae decidunt. aliud praeterea ex tenuissima arena uide¬

tur constare. quod sculptum, efficitur aequale, cuiusmodi est Pirnen

se. aliud ex crassiori, siue sabulo, quòd ita aequaliter scalpi non potest,

quale est Rochlicense. quoddam ouis piscium est simile, ut quod in¬
uenitur inter Eislebam & Seburgum, & quod caeditur in ditione Bru

nonis uici in Notebergo: hoc uero exprimit oua salmonis, quib. ma

gnitudo sit seminis raporum. saxum etiam arenarium quod reperi¬

tur inter Eislebam et Seburgum coloris in rubro nigri uel glauci, ex

coriandri seminibus, saccharo obductis, uidetur constare. quod prae

terea ad figuram attinet arenarium, uel in massas ingentes concreuit,

ut plurimis in locis unde excinduntur saxa quadrata: uel in crustas,

ut in Saxonibus ad Bodeberderam & Embeccam. crustis plurimis in

locis sternuntur uiae, & sola aedificiorum tam priuatorum quam publi¬

corum. Saxones Embeccae & Bodeberderae ijsdem casas tegunt. ex

saxis quadratis aedes & templa extruuntur, sed maxime ex ijs fiunt

columnae, fenestrae, postes. eligendum autem quod in aere durescit,

quale Norinbergium esse dixi. ex Pirnensi est Dresdae nobile arcis

aedificium, per cuius fornicem itur ad celeberrimum Albis pontem. ex

eodem Perlini partim arx. nam per Albim in exteras & longinquas

regiones deuehitur. at è saxo crassiore & duriore fiunt molae, quod

propterea Graeci μυλίαν & μυλίτὴ uocarunt, & Latini eos secuti

lapidem molarem. quale reperitur in Saxonia ad Mundam oppidum:

in Misena ad Lomam arcem, quae distat à Pirna circiter tertium lapi

dem. illius molas Visurgis deportat, huius Albis. est praeterea alte¬

rius naturae lapis molaris, in ardentibus locis ortus ex lapidum lique¬

factorum materia, lutum nominat Strabo, sed, quia cum eo pars rei

ardentis permiscetur, habet pinguitudinem quandam, tametsi mo¬

dicam. hunc loci ardentes, cum saeuiunt, eijciunt, fluuntque ipsius ri¬

ui, ut in Aetna licet uidere. sed quam primum aeris frigore congelauit, in
lapidem conuertitur: & non secus ac alia saxa caeditur: quanquam Pli¬

nius lapidem non saxum dicit esse. inuenitur tantum in his locis, qui
aut

o
/

Digitized by Google
320 DE NATVRA
aut quondam arserunt, aut nunc ardent. quòd si materia non fuerit

eiecta, tamen etiam in lapidem, ubi constiterit gelu terrae, mutatur. ta¬

lis caeditur in Italia circa lacum Vulsiniensem, & in praefectura Sta¬

toniensi, in Nisyro insula, in loniae promontorio quod uocatur Me

laena. sed scire non possumus huius an alterius generis fuerit lapis in

Mesopotamia inuentus ad Euphratem, ex quo fiebant molae, quas in

colae, ut Xenophon scribit, in Babylonem ducebant. molarem autem

lapidem qui igni liquescit, Aristoteles nominat μύλην, ut etiam Var¬

ro, cum scribit molas uersatiles Vulsinijs inuentas: alterum qui non
liquescit μυλίαν. sed Theophrastus & Strabo etiam eum qui lique

scit μυλίαν appellant: medici μυλίτὴω: quos Latini secuti, molarem

nuncuparunt. eundem quidam Graeci etiam pyriten: quòd ex eo, si¬

cut ex pyrite duro, ignis elici possit. plerumque enim est admodum du¬

rus. itaque is est pyrites nigra illa gemma, quae ubi attritu concaluerit,

digitos adurit. quoniam uero propter firmitatem imbres, soles, hye¬

mes patitur, utilis est ad structuras. formantur etiam ex eo molae, un

de nomen reperit. Sunt tamen, inquit Plinius, quidam in eo genere

molliores, qui & cote laeuigantur: ut procul intuentibus ophitae ui¬

deri possint. nam molaris niger est, & maculosus interdum, quòd oria

tur ex liquida materia istius coloris. Si uero lapis rursus igni lique¬

scit, ut fluat, ei quod fluit, ubi concreuerit, redit quidem niger color,
sed ut Aristoteles tradit, calci fit simile: imo calx est nigra, utilis stru¬

cturae: quia, ut Plinius, est quędam pinguis natura eius. hoc molari,

qui carent pyrite, utuntur. nam etiam ipse discutit tumores, qui comie
runt in exteriori aliqua corporis parte. Sed redeo ad saxum arena¬

rium. ex eo comminuto potissimum fit arena, sed non ex solo. etenim

etiam ex lapide ex quo conficitur uitrum, ut dixi libro quinto: ex mar

gasaxis
lapidea: ex saxo calcario pinguis: imò ex omnibus ferè lapidibus
duris ipsorum similis: adeò ut etiam ex bitumine terreno, in

lapidem non durum mutato, fiat genus arenae, quod carbunculum

nominant. arenarum autem tria sunt genera. fossicia quae ex arenarijs

eruitur, qualis est Pelgrana in Misena, & Glogouiensis in Lygijs. flu

uiatilis, quae reperitur ad amnes & riuos. marina, quae in littore ma¬
ris. ac uero etiam arenam ex quodam Adriatici maris uado exemptam

esse Plinius scribit, cum eam aestus nudasset. arenae autem primo diffe
runt colore perinde ac saxa ex quibus resoluuntur. nam candida est
Pelgrana: lutea Glogouiensis: Romae etiam laniculum montem à

fuluo arenae colore, nunc appellant montorium, id est montem au¬

reum. cinerea plerunque est ad flumina. reperitur etiam nigra et rubra

& aliorum colorum. deinde arenarum alia est tenuis, alia crassa. te¬

nuem

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VII 321

nuem plerunque dant arenariae. fluuij uero & mare saepius crassam &

cum sabulo permistam, quod cribro secernendum erit. multo uero ma

gis glarea, quae interdum in ijsdem inest. sed non satis est arenam cum
calce miscendam carere sabulo & glarea, uerum etiam necesse est non

esse terrosam, & succis concretis infectam. etenim terra calcis tenaci

tati & lentori contraria tantopere eius uim frangit, ut non possit con

tinere caementa, quin uitium faciant & ruant, maxime cum paries one

ra sustinet. Succi praeterea ex muris exudantes, tectoria dissoluunt.

bitumen tantummodo structuras facit firmiores. sed succis infectam

gustandi sensus in primis deprehendit. terrosa caret asperitate, & ma

nu confricata non facit stridorem, candidam insuper uestem, si in eam

fuerit iniecta, inquinat. tum arenarum quaedam est sicca, quae structu¬

ris est utilior, qualis fossicia esse solet: quaedam humore madefacta,

quae minus utilis, qualis fluuiatilis et marina. utraque enim quod diffi
culter siccescat, ubi est, neque onerari se, inquit Vitruuius, continenter

paries patitur, nisi intermissionibus requiescat, neque concameratio¬

nes recipit. postremo arenarum alia est pinguis, qualis plerunque est
fossicia. alia macra, qualis est fluuiatilis & marina. tectorijs fossicia

propter pinguitudinem non conuenit, marina propter salsuginem.

neutra enim sine rimis macrescit. fossicia utilis est, & quòd propter
macritatem bacillorum subactionibus in tectorio recipiat solidita¬

tem, & quòd salsugine careat. arena autem lentis similitudine est in

maiori parte Africae, quod Plinius scribit, & circa pyramides Aegy
ptias lapilli item lentis & figura & magnitudine sunt. atque etiam in
Cappadociae quodam colle longo, qui situs est in campo, sunt calcu

li lentis assimiles. nec uero arena modo usum praebet in structuris,

sed & in marmore secando, ut suprà dixi. at sabulum crassius est are¬

na. quod uel durum est, uel molle. illud marem, hoc foeminam appel
lant. masculum utilius sternendis uijs. substernitur autem silicibus &

saxorum crustis, simul & interseritur. glaream uero uocamus fragmen

ta lapidis, marmoris, silicis, tosi, saxi non adeò magni. Sed de saxo are

nario, arena, sabulo, glarea satis. ad alterum saxi genus abeo. ex quo

eadem faciunt artifices, quae ex saxo arenario, nempe caementa, saxa

quadrata, columnas, & quaecunque ad usum aedificiorum sunt neces¬

saria. crustis etiam naturalibu. & arte aequatis sternuntur sola et areae,

quod apud Chattos cernere licet, tam in publicis quam priuatis diuitum
aedificijs. ijsdem pro tegulis utuntur. Romani hoc non distinxerunt ab

arenario, cum si ferro tractetur, mox discrimen appareat. differunt au

tem haec saxa coloribus perinde ac arenaria. candida enim, rubra, ma¬

culosa, id est partim candida, partim rubra Kempnicij inueniuntur in

E diuer¬

Digitized by Google
322 DE NATVRA

diuersis lapicidinis. nam candida duobus in locis syluae quae orien¬

tem uersus sita est. rubra & maculosa item duobus in locis prope op

pidum occidentem uersus: in monte oblongo & praerupto scilicet,

qui ex uirginibus nomen duxit, & in lapicidina, quae est post aedem

diui Nicolai. inueniuntur praeterea cinerea, nigra, iecoris colore, lu¬

tea, ut rarus aliquis sit color, quem contrahere non soleant. differunt

etiam mollitudine & duricia. etenim quaedam sunt mollia, sicut Kem¬

pnicij ex loco praerupto exempta. qualia dederunt lapicidinae circa

urbem rubrae, Pallienses, Fidenates, Albanae. quędam mediocria, ut

ex profundo lapicidinae, quae est post diui Nicolai, extracta & effos¬

sa. & alterius quae est ad dextram in sylua. ex quibus constat nobile

coenobij diui Benedicti templum extra oppidum in monticulo situm.

& qualia dederunt lapicidinae Tiburtinae, Amiterninae, Soractinae.

quaedam dura, sicut inter Penicam & Roseburgam arcem, ad Mul¬

dam in montibus inuenta. ex durissimis etiam saxis quadratis, quae

nunc in tantum induruerunt, ut ferro difficillime possint perfringi,

extructum est templum Cosuici in ditione principum Anhaldino¬

rum. id genus saxa, maxime mollia & mediocria, uitijs infestari so¬

lent. etenim interdum continent margam: quae, quia, cum scalpun¬

tur, excidit, fiunt foramina: interdum silices, potissimum nigros, qui

etiam ipsi ferro percussi exiliunt, unde similiter efficiuntur inaequa¬
lia: interdum lapillos gemmis simillimos, qui ut primo ad ornatum

uideantur decori, pòst excidentes saxa relinquunt cauernulis plena.

ut in Elbogano maxime in arce Hertebergia uidere licet. quin Me¬

garae in saxo ualde albo, & reliquis lapidibus molliori, undique in¬
sunt conchae marinae, quod iccirca lapidem conchiten appellant. ex

quo, ut autor est Pausanias, fuit monumentum Phoronei, & multa

opera in urbe Megarensium. id genus saxa reperta sunt etiam in Thessa

lia, in Haemonia, in Macedonia, in montibus Calabriae. similiter sa¬

xa quae effodiuntur ad Lutecias Parisiorum, non raro cochleas ha¬

bere solent. ibidem saxum nuper diuisum coronae laureae speciem red
didit. mollia autem facile ferro tractari possunt: dura difficillime, si

diutius aeri fuerint exposita: mediocria medio modo se habent. mol

lia aeri exposita imbribus friantur, & resoluuntur, gelicidijs & prui¬

nis disrumpuntur. nonnulla etiam non perferunt calores solis. secun

dum oras maritimas ab salsugine exesa diffluunt. sed in locis tectis su

stinent laborem onera ferendi. mediocria uero onera sustinent in lo¬

cis apertis, ac imbres & hyemes patiuntur, sed igni dissiliunt. duris

ne ignis quidem nocet. ex hoc genere fabri aerarij faciunt formas ad

aes fundendum aptas. quaedam cum mollia sint, & in opere tractabi
lia ta¬

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VII 323

lia, tamen in ea, quia ignem sustinent, exciduntur formae: qualia sunt

apud Chattos saxa in fusco cineracea, in quorum formas quoduis me

tallum liquidum funditur. hoc genus in Siphno, & in Italia circa Co¬

mum excauatur in uasa tornaturque coquendis cibis utilia, quae circum

dantur circulis ferreis. sed dura saxa quam primum ex lapicidinis exem¬

pta fuerint, ferro sunt tractanda. nam in aere magis durescunt. ex his
fiunt & mortaria, in quibus pharmacopolae conterunt medicamen¬

ta: & contes, ad quas lapides caeteros atterunt. cui rei accommodatae at¬

que utiles sunt crustae saxi, inter Penicam oppidum & Roseburgum
arcem in Misena reperti. ut quondam lapis Thebaicus, interstinctus

aureis guttis, & ex Chalazio chrysites. item basanites alius. sed mor

taria ueteres fecerunt ex his lapidibus & marmoribus duris, ex Ae¬

thiopico subuiridi, unde thvites nominatur. ex Penico, ex Thebai¬

co globoso, ex Ephesio, ex haematite, ex Taenario utroque, ex Pario,

ex Alabastrite Aegyptio, ex ophite albo. nunc ex nostra iaspide &

onyche conficiuntur mortariola, in quibus smyris & caeteri lapides

duri, quorum arenis utuntur hi qui poliunt gemmas, conteruntur.

sed in mortario Aethiopico utilius oculorum medicamenta contun¬

duntur, atque miscentur, quandoquidem ipse per se ad cotem attritus,

eorum caliginem discutit. sunt praeterea duo alia saxi genera, sed ex
quibus quadrata non formantur, unum quod fissile dicitur: alterum

quod calcarium. sed crustae in quas fissile concreuit, differunt ab alio

rum crustis, quod hae findi amplius plerunque facile possint, illae non

possint, nisi serra secentur. differunt etiam coloribus, quos alia saxa can
didos, luteos, rubros, & alios commemoratos habent: hoc aut cine¬

reum, aut in cinereo candidum, aut in cinereo glaucum, aut in cine¬

reo caeruleum, aut fuscum, aut atrum. reperitur in plurimis locis, sed

pulcherrimae atri coloris tabulae aureis uenis distinctę ex Norinber

ga Lipsiam apportantur. Saxa fissilia igni plerunque dissiliunt, qui¬
bus in Germania templa & magnifica aedificia tegi solent. alterum ue¬

ro saxi genus, quia ex eo in fornacib. usto calx fieri potest, calcarium

soleo nominare. id etiam uariat colore. nam quoddam candidum est,

& quidem candidissimum in ditione Brunonis uici repertum, prae¬

sertim in agro Lichtebergensi, atque adeò sub ipsa arce Volsebutela.

aliud in candido cinereum. aliud cinereum, ut ad secundum lapidem

à Kempnicio, quà itur Valdeburgum. aliud fuscum, quale dat lapici

dina calcaria Auersualdae pagi, qui à Kempnicio distat ad quintu la¬
pidem. at in montibus ad Salam alibi reperitur candidum, alibi sub¬
luteum, alibi subrufum. uarium uero, id est, partim candidum, partim

cinereum prope Moechlicium amnem, non longe à Pirna, quod de¬

E 2 fertur
¬

Digitized by Google
324 DE NATVRA

fertur in regiones ad utrumque eius littus sitas. est etiam discrimen in

mollitudine & duricia. etenim in tractu Brunonis uici ortum molle

est, & in opere tractabile, Kempnicianum durum. Pirnensi marmori si

mile Hanoberanum lapide percussum, tinnitum reddit. perinde ac chal¬

cophonos niger aeris. quod autem lapis, modo uerum fuerit, Mega
ris in arce Alcathea lapillo percussus, sonitum citharae similem edi¬

derit, artificiosa scalptura uidetur in causa fuisse. cum uero spissum esse
soleat saxum calcarium, ad Salam inuentum plerunque est rarum & fi
stulosum. praeterea cum saxa calcaria esse pinguia necesse sit, tamen

unum altero multo pinguius. debent autem esse maxime pura & syn¬
cera. etenim è mistis fit calx recrementi plena. ex saxo autem calcario

candido fit calx candida, & quidem candidissima ex eo quod nasci¬

tur in tractu Brunonis uici ualde candido: ex fusco, fusca: ex uario, ua¬

ria. probatur maxime candida, si bonitates habuerit reliquas. nam fu¬

sca non modo albarijs non conuenit, sed etiam tectorijs. è molli saxo

tectorijs utilior, è duro structuris: è pingui tenacior, quam è macro: è ra¬

ro & fistuloso, laeuior: è spisso, grauior. illa iterum accommodatior te¬

ctorijs, haec structuris. fit etiam calx utilis ex lapide molari, non ex are

nario, sed illo pingui. ex omni silice, non tantum cursu aquarum uo¬
lutato, non bona, quòd eius non exigua pars in recrementum uitrea

specie abeat. melior ex marinorum buccinorum testis. ignis autem in

calce usta cum refrixerit, ita latet, ut frigida esse appareat. Sed is aqua

rursus excitatur. qua ratione fit ut dilabatur in tenuissimum pulue¬

rem. sed calx uarium praebet usum. etenim utilis est oleis & uitibus.

Hedui quoque & Pictones ea laetificant agros. Afri quidam ea con

diunt musta, uini asperitatem mitigantes. quin uiua conijcitur in cry¬

ptas concameratas, immittiturque aqua, ut iniecta cadauera consumat.

calce etiam utuntur infectores, utuntur coriarij, utuntur medici, sed
eligunt recentem & aquis non restinctam. ea adeò uehementer urit,

ut crustas efficiat. multo ante tempore extincta non urit amplius, at

tamen calfacit & exiccat, atque carnem liquat. sed lota ter quaterue non

mordet, sed strenue exiccat. attamen calcis maximus usus in structu

ris cum arena mistae. quae si erit (utor Vitruuij uerbis) fossicia, tres are

nae & una calcis confundantur: si autem fluuiatica, aut marina, duae

arenae in unam calcis conijciantur. ita enim erit iusta ratio mistionis

temperaturae. etiam in fluuiatica, aut marina, si quis testam tusam &

subcretam ex tertia parte adiecerit, efficiet materiae temperaturam ad
usum meliorem. uerum calx cum arena permista, si trium annorum

spacio relinquitur, antequam ea caementarij utuntur, fit melior. itaque

quòd quaedam aedificia stabilia & firma non sint, in causa est, quòd
calce

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VII 325

calce cum arena mista mox utantur. est insuper alius calcis usus in con

ficienda maltha, qua Romani maltharunt aquae ductus, castella, pi¬

scinas. etenim res, inquit Plinius, omnium tenacissima, & duriciam

lapidis antecedens, ut uel hodie Romae licet uidere: quod nomen ex

maltha bituminis genere duxit. ut enim naturali muros extruunt fir

missimos, ita facticia hac aquaeductuum & castellorum ac piscinarum

rimas, per quas aqua effluit, obstruunt, & saxa quasi incrustant, quòd
non minus illa sit tenax. duo facticiae genera ueteres memoriae tradi

disse inuenio: quorum utrumque componitur ex calce & adipe suillo.

sed alterum praeterea succum fici recipit: alterum picem liquidam. gle¬

ba autem calcis primo restinguitur uino, mox tunditur cum adipe

suillo & sicu, aut cum eodem & pice. quae habet picem, nigrior est,
et facile sic colore ab altera distinguitur. quod autem malthatur, oleo

perfricari autor est Plinius. suum etiam malthae genus habent metal
lici, quo rimas quae sunt in fundo magni catini obstruunt, ne metal¬

la liquefacta per eas dilabantur, si quando is cinere instructus, uitium

fecerit, & fuerit ruptus. ut enim maltha uetus aquae liquorem coer¬

cet & continet, ita haec recens liquidum metallum. componitur ue¬
ro ex calce uiua, sanguine bouillo, polline. Lithocolla autem & com

positione & usu differt ab utraque ueterum maltha, quòd hae constent
ex calce & adipe, & potissimum eis obturentur rimae aquaeductuum,

cisternarum, piscinarum, eaque incrustentur: illa ex puluere marmo¬

ris fiat, & glutine tauri: atque ea caementarij marmoris uel saxi frag¬

menta cum reliquo corpore conglutinent. hodie duo lithocollae ge¬

nera sunt in usu. quorum utrunque capit puluerem id genus marmo¬

ris uel saxi, qualis fragmenta cum maiori mole coniungimus. unum

insuper albumen oui: alterum picem. ad haec alij alia adijciunt. tum

etiam suum lithocollae genus habent gemmarum scalptores, in qua

bacillo illita, figunt gemmam. ea fit ex puluere laterum & pice. quo¬

niam uero de arena, calce, maltha, lithocolla dixi, pauca etiam de lapi
dibus facticijs dicam. eorum duo sunt genera. unum fit ex lapide, al
terum ex terra. illud caret nomine, hoc laterem uocant. prius ex quo

uis lapide potest formari. cui plerunque datur noua forma, color uero

uetus relinquitur. fitque hoc modo ex multis paruis lapidibus unus

magnus: fit etiam ex paruo paruus, ut ex gaeode aetites lapillis in¬

clusis: aut ex silice silex, ex cote cos, argento, aut aliqua alia re inclu¬
sa. primo autem lapis minutatim contunditur in mortario aeneo, aut

lapideo, deinde cum eius puluere permiscetur albumen oui, oleum

è lino, gumi iuniperi. tum massae datur forma quae cuique placuerit.

ad puluerem, si multum albuminis adijcitur, lapis citius exiccatur: si

E 3 multum

Digitized by Google
 DE NATVRA

multum gumi, fit durior. quidam uero etiam lapidis colorem mu¬

tant, adijcientes pigmenta: sed qui picem adijciunt, nigrum tan¬

tummodo lapidem formare possunt. at è terris fiunt lateres. sed in

ijs albida cretosa praestat, & rubrica. Luneburgi formantur ex ter¬

ra pingui, quae est aluminosa. boni è pumicosa Pitane in Asia & in

ulterioris Hispaniae oppidis Calento & Massia: qui arefacti natant

in aqua, non merguntur. ueteres etiam è terra cui inerat sabulum,

sed masculum, fecerunt. qualiscunque uero fuerit antequam ex ea for¬

mentur, aqua madefacienda est. nam è luto ducuntur. ducendi ue¬

ro sunt uere & autumno, ut uno tenore siccescant. qui enim per sol¬
stitium, inquit Vitruuius, parantur, ideo uitiosi sunt: quòd sum¬

mum corium sol acriter cum percoquit, efficit ut uideantur aridi:

interius autem sint non sicci. & cum siccescendo se contrahunt, per¬

rumpunt ea quae erant arida, ita rimosi facti efficiuntur imbecilli.

quadruplices autem sunt lateres, primi ex quibus parietes fiunt: al¬

teri ex quibus pinnae. tertij quibus sola sternuntur. quarti quibus

teguntur domus. eorum quibus parietes extruuntur, tria sunt ge¬

nera, Graecis, qui eis nomina imposuerunt, usitata. unum

pop, latum duos palmos, ex quo nomen inuenit: δωρον enim ue¬

teres Graeci palmum nominarunt, longum quatuor palmos. alte¬

rum τετράδωρον, quod est quoquouersus quatuor palmorum. ter¬

tium πφνταδωρον item quoquouersus quinque palmorum. ueteres

autem usi sunt crudis lateribus, sed ante biennium ductis, Vticen¬

ses etiam, ut Vitruuius scribit, ante quinquennium, ut possent sic¬

cescere. quod genus in quibusdam Boemiae pagis uidere licet. Ger¬

mani utuntur ustis in fornace. sed modus in urendo seruandus. nam

nimium usti uitrea specie facti calcem non recipiunt: parum usti fra¬

giles fiunt, & calce distrahuntur: atque ita neutri structurae utiles.
at ex quibus pinnae fiunt, uarias habent figuras. aut enim in formas

impressae imagines rerum extantes recipiunt: aut in semicirculi mo¬

dum exciduntur. his ipsis uarij inducuntur colores ea parte qua a¬

spectui patent, atque etiam ibi lithargyro oblitis, uitrea datur spe¬

cies. quibus uero sola sternuntur, aeque lati ac longi fingi solent, nem

pe palmum unum, aut duos, aut tres, sed crassi tantummodo pal¬
mum unum. attamen quibus uias Venetijs stratas uidemus, cras¬

siores sunt, ne crebra ambulatione cito atterantur. colores etiam ho¬

rum parti quae sub aspectum uenit, inducuntur, unde latericia pa¬

uimenta fiunt, quae multum uariant coloribus. uerum quibus tegun¬

tur domus, sunt aut linguae figura plani, aut canalium instar caui. il¬

los iuniores uocant linguas, hos prisci imbrices, quòd per eos tan¬

quam

Digitized by Google
 N

FOSSILIVM LIB. VII 327

quam per canales, imber defluat. quondam in eo genere ex quo pa¬

rietes fiunt, fingebantur semilateres: nunc in eo quod linguae est si¬

mile, quo domus tegimus. è lateribus autem multa praeclara sunt ae¬

dificia in Germania, praecipue in Saxonia, & Misena. nam Lypsiae

inter caetera coenobium est diui Pauli celebre, & latericius murus.

ex ijsdem Vrbinum urbs Piceni habet nobilem arcem, opus sapien

tissimi & fortissimi principis Friderici Mariae. latericij enim parie¬

tes (ut Plinius scribit) sunt aeterni, si ad perpendiculum fiant: ideo

& ad publica opera & regias domus adduntur. Sic extruxere mu¬

rum Athenis, qui ad montem Hymettum spectat. sic Patris aedes

louis & Herculis, quamuis lapideas columnas & epistylia circum¬

darent. domum regiam Attali Trallibus. item Sardibus Croesi, quam

gerusian fecere. Halicarnassi Mausolea, quae etiam nunc durant. in

Italia quoque latericius murus Aretij & Meuaniae fuit. tantum de la¬

pidibus qui opera hominum fiunt. redeo ad eos quos natura facit.
igitur succus lapidescens, tam is qui extra terram est cum aqua per¬

mistus, quàm qui intra terram latet, res omnes, quibus meatus sunt

eius capaces, uertit in lapides. ut autem primo dicam de stirpibus, &

eorum partibus, radices, stipites, rami, cortices, folia, flores, fructus

mutantur in lapides in his fontibus & fluuijs, quos commemoraui li¬

bro secundo De natura eorum quae effluunt ex terra. at intra terram

in tractu Elbogano ad oppidum, quod à falconum planicie nomen

accepit, inuentae sunt permagnae abietes, in lapides unà cum corti¬

cibus uersae. in quarum rimis aurei coloris pyrites concreuerat. si¬

militer in eadem Boemia Cracouicij (quae arx à Carolo quarto ex¬

tructa est, post Raconicum Suanbergum uersus) ad riuum effos¬

sae sunt arbores unà cum ramis: ex quibus barones Colembratij

curarunt fieri contes angulatas, quas regi Boemiae Ferdinando &

amicis donauerunt. in Misena etiam ad arcem Rubesteinam, quae

distat à Kempnicio ad quartum lapidem, in quadam piscina ex¬

tare uidimus plures arborum desectarum truncos in lapides mu¬

tatos. in Hildes heimio quoque in terra aluminosa inuentum est li¬

gnum quernum in lapidem conuersum. in eodem è regione arcis

Marieburgi collis est plenus lapideis trabibus, quarum capita in¬

terdum eminent. sunt uero perlongae, aceruatim positae, inque medio

earum terra est, colore nigra: ferro aut altero lapide percussae non
aliter ac marmor Hildes heimium, de quo suprà dixi, cornu usti uirus

olent: omninoque ex eadem materia sunt. quare cum natura lapides ar¬

borum similes procreet, diligenter uidendum est an corticem & medul¬

lam aliaque habeant. quae si absunt, non stipites in lapides conuersi sunt,
E 4 sed

Digitized by Google
328 DE NATVRA

sed natura fecit lapides stipitum simillimos, quales sunt trabes istae

Hildes heimiae. igitur trabs quam louianus Pontanus inuenit in pro¬

montorio Pausilypi, cum tempestas partem monte abrupisset, qua¬

lis fuerit, non possumus scire. non enim explicatur an fuerit saxum,

quod trabis speciem prae se ferebat, an lignum in saxum conuersum.

quinetiam Hildesheimi intra terram aluminosam ad lignum in lapi

dem mutatum, & in eius commissuris reperitur ebenum fossile, quod
etiam sparsum in aliorum lapidum cauernis, tanquam in aluo, late¬

re Theophrastus non ignorauit. stirps est nigra, folijs & fructu ca¬
rens, cornu politi modo splendida, solida, sed leuis omninoque aspe¬

ctu similis gagatae lapidi, sed natura admodum diuersa. nam ebenum

ignem non sentit. gagates accensus ardet, & igni perit. eiusmodi e¬

benum ramosum Venetijs olim quidam non cognoscens mihi pro

corallio nigro, quod Graeci uocant antipathes, dedit. de hoc Pausa¬

nias accepit à Cyprio medico, radicem esse terra conditam, quae nec
folia, nec fructus ullos edat: iccirco omnibus inuentu facilem non

esse, sed eam in Aethiopia quosdam inuenire ebeni scrutandi gna¬

ros. ijdem autem fontes & fluuij chirothecas, & ossa aliasque res in se
immissas ita mutant in lapides, ut forma prior maneat.

Ossaque dissoluens cum corpore tabificus seps

in lapidem conuersus nuper ad riuum quendam montis piniferi fal

so dicti, inuentus est. intra terram uero aluminosam Hildesheimij ani

malium ossa inueniuntur in lapidem mutata: prope Lunebergum

etiam in terra aluminosa nigra & pingui, ex qua lateres ducunt, in¬

ueniuntur ossa beluarum marinarum in lapides conuersa, atque etiam

dentes piscium. at Theophrastus, ut Plinius transtulit in Latinam

linguam, autor est, ossa è terra nasci, inuenirique lapides osseos. & spe

cula, strigiles, uestes, calciamenta illata in lapicidinam, quae est in As¬

so Troadis, lapidea fieri Mutianus autor est. siue uero stirpes earumque

partes sub terra mutatae fuerint in lapides, siue ossa, siue res aliae, om
nes id genus lapides perduri solent esse. praeterea ut riuulus fontis

in Parparenis terram quam rigat, lapideam facit propter succum la¬

pidescentem, ita multas terras in canalibus subterraneis cum bibe¬

rint eundem, lapideas fieri dubium non est. at lapides qui ex solo suc¬

co lapidescente uel intra terram, uel extra eam concreuerunt, plerun

que sunt molles & fragiles. tales pendent de cuniculis & cryptis sub
terraneis, in his locis de quibus item libro secundo De natura eorum

quae effluunt ex terra, dixi. sic etiam lapis candidus in quem exiguus

in Cepusio riuulus non longe à fonte mutatur, est mollis. Similiter

qui in calidarum canalibus subsedit, uel de ijsdem stiriarum figura

pendet

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VII

pendet. is, quia leuis est, tofus uocatur, graece enim πώρος: quan¬
quam Plinius pumicem nominauit. qui uero lapides ad calidas Ca¬

roli quarti multi numero coniuncti reperiuntur, fauorum modo ca

ui, dimidiati globi figura, magnitudine pisi, ex guttis calidarum de¬

cidentibus nati sunt. In terra etiam reperiuntur uasa fictilia, quo¬

rum collum plerunque est strictum, uenter tumidus. quaedam ansas ha¬
bent singulas, alia binas, partim ternas, nonnulla operculis sunt te¬
cta. effodiuntur uero plerisque in locis, sed in primis in Saxonia Fer¬

teslebi, qui pagus est Matthiae Schulebergi, è uinea quae distat ad se

cundum lapidem à Sricca arce. in Lusacia ad Libenam oppidum,

quod distat à Lucca decem millia passuum. & in Turingia eruuntur à

uillicis è monte Sebergo, qui ad unum aut alterum teli iactum al est

à Steino Vicelebiorum arce. imperitum Saxoniae & Lusaciae uulgus

sibi persuasit opinione, ea uasa intra terram esse nata: Turingi nanos

his ipsis usos, qui olim in Sebergo habitarint excauato. re autem ue

ra fuerunt urnae, in quibus ueteres Germani nondum ad Christum

conuersi, cineres mortuorum combustorum condiderunt. siquidem

in omnibus operculo tectis cineres, in aliquibus etiam carbones, in

aliquibus annuli reperiuntur. at quòd Turingiae multo uetustiores

esse apparent quàm Lusaciae, in causa est quòd hi longo post illos

tempore facti sint Christiani. nec uero solum fictiles urnae in Turin

gia sunt erutae, sed etiam lapideae non longe à Northusa: in quibus ci
nis ob loci naturam ferè in lapidem fuit mutatus. inueniuntur etiam

in Italia praeter fictiles & lapideas urnas uitreae, quarum Neapoli qua

tuor habet perpulchras Caesar Carduinus, in agro Neapo

litano repertas. Sed de his satis: sequitur

ultimum genus rei fossilis

simplicis.

Digitized by Google
ces GEORGII AGRICO
LAE DE NATVRA FOSSILIVM,

Liber octauus.

ETALLVM est, ut dixi, corpus fossile natu

ra uel liquidum, ut argentum uiuum: uel du

rum quidem, sed quod ignis ardore liquefie

ri possit, sicut aurum, argentum, ęs, plumbi ge

nera: uel molliri, ueluti ferrum. metalla uero

reperiuntur in uenis aut pura, aut cum ter¬

ris lapidibusue permista. pura prius perse¬
quar, deinde cuiusque uenas ex quibus exco¬
quitur: id est istius generis res fossiles, mistas atque compositas. uete¬

res autem rerum scriptores aurum modo & argentum uiuum synce

ra in uenis inueniri memoriae prodiderunt. nam Plinius, quem uide

mus res fossiles ex Graecorum & Latinorum scriptis, in suam natu¬

ralem historiam congessisse, negat argentum gigni purum. nulla, in

quit, sui spe nascitur, nullis ut in auro, lucentibus scintillis. sed res ipsa
facit ut una uoce omnes magnae Germaniae metallici reclament. nam

argentum etiam ex terra eruitur syncerum, aes, ferrum, plumbum ci¬

nereum. reliqua uero duo plumbi genera ferè pura. metallum au¬

tem syncerum integrumque intra terram generatum ortu uel simplex

est, ut semper argentum uiuum & ferè plumbum candidum, ac fer¬

rum, plerunque argentum: uel cum altero permistum, sicut ferè aurum,

aes, plumbum nigrum & cinereum. sed aurum purum inueniri uetu
stissimi scriptores tradiderunt Deimachus, Megasthenes, Aristeas,
Herodotus, et caeteri complures. certè quoties animum refero ad eo

rum scripta, quoties hodiernam auri conficiendi rationem consid e¬

ro, toties adducor ut credam plus auri puri semper repertum esse, quam

confectum è terrarum uel lapidum generibus, cum quibus solet esse

permistum argumento sunt tot amnes auri ramentis celeberrimi: Gan¬

ges Indiae, Pactolus Lydiae, Hebrus Thraciae, Tagus Hispaniae, Pa

dus Italiae, Albis Germaniae. argumento sunt tot fabulosa ueterum

scripta. quorum alij tradunt Gryphes aurum rapere: quidam formi¬

cas Indicas id eruere: partim narrant de aureis Hesperidum pomis:

poetae uero etiam confingunt aureum uellus. argumento denique sunt

tot in Hispanijs repertae auri minutae massae, tot grandiores, & in his

decem libras excedentes. illas, ut Plinius scribit, balucem, has palacas

nominauerunt. ac in Paeonia massas, & quidem plurimas, quae mi¬

nam pendebant, repertas autor est Graecus ignotus: atque duas etiam

his ma

Digitized by Google
 LIBER OCTAVVS 331

his maiores, quarum altera erat trium minarum, altera quinque. nostris

autem temporibus satis grandes massae in Hispanias sunt aduectae

ex insulis nuper inuentis. & in Lygiorum metallis, ex eo quòd ibi

quondam latrones rapuerint pallia, nominato, effossa est massa quę
libram pendebat: sed minores complures. hae uero massae uel repe¬

riuntur separatim à saxis, uel ad ea adhaerescunt. sed tenuissimae eius

bracteae, quae quasi scintillae lucent, marmora, saxa, lapides, gemmas

semper amplectuntur. quas ab his plerunque aquarum uis abradit, (un

de ramenta dicuntur) & in riuos & amnes abripit. aurum autem quod
statim suum est, Graeci uocant ἀπυρον, id est ignem non expertum: contrà

quod usque eò coquitur, dum argentum omne ab eo fuerit separatum,

ἀπεφθον. idem uero, ut quidam putant, obryzum nominatur. sed cui

inest argentum ex candido colore, λσκὸν Graeci, argentosum Lati

ni uocant. at auro puro color fuluus, nitor praecellens, maxime poli¬
to, natura singularis & eximia. etenim igni liquescit, & fundi potest:

uerum tantum abest ut eo consumatur, ut unum ex omnibus metal

lis nihil de sua magnitudine deperdat: sed quo saepius & diutius, e¬

tiam in magno catino arserit, & apparuerit ignis simillimum colore,

eo fiat melius & praestantius. qua de causa semper habitum est pre¬

ciosissimum. ac uero etiam quòd ipsum acria, quod genus sunt sal, ni¬
trum, acetum, succus ex uuis immaturis expressus, nec consumant,
nec aliquid de pondere eius imminuant: ut aqua ex atramento suto

rio facta, aurum ab argento secernat. praeterea quòd nulla rubigine,

nulla aerugine infestetur. at purissimum est habitum, quòd manus, si

eis tractetur, ab ipso non ita, ut à reliquis metallis sordes accipiant. ni¬
hil enim ex syncero illius corpore decidit. nullas etiam lineas sui, aut

alterius coloris, qui rei, ad uim eius ferendam paratae, sit dissimilis, du¬

cit: praeterquam si coticulae atteratur, & tum quidem sui simillimas. atta

men mollius est argento. quare annulus ex auro candido, uel electro

factus, alterum ex auro purissimo, cum uterque quotidie gestatur uno

digito, conterit atque consumit. quanquam autem molle, tamen non est
fragile. unde malleo percussum adeò dilatatur, ut ex singulis eius de

narijs quinquagenae pluresue efficiantur bracteae, senum utroque di

gitorum, quibus aurifices utuntur: triplo plures, quibus pharmaco

polae & pictores. in fila insuper tenuatur modo cum lana bombyci¬

na, modo sine lana. similiter texitur. cum plumbo nigro de pondere
contendit. iactum uel percussum, aeque ac illud, magnum sonitum non

reddit. ex auro autem solido praeter numos, de quibus in libris De

precio metallorum & monetis, sum dicturus, uaria fiunt opera. quae
non solum comparantur ad decus & ornamentum hominum & tem¬

plorum

Digitized by Google
plorum, sed etiam ad reliquos usus. homines ornant annuli, armillae,

fibulę, inaures, torques, bullae, catenae, coronae, cicadę. quas, quia ge

starent Athenienses, τεττιγοφόροι dicti sunt. templa uero ornant au¬

reae statuae, qualis fuit ex auro solido Olympici louis, quam Cypse¬
lus Corinthiorum tyrannus posuit: columnae, qualis in Aegypto in

Herculis templo: lychni, qualis Athenis in arce, quam Callimachus

Mineruae fecit: tripodes, qualem Delphis Aeginetae collocarunt. sel

lae, qualis ibidem Midae regis Phrygię: tabulae, qualis est ex obryzo

celeberrima illa Luneburgi in templo diui Michaelis archangeli, lon

gior pedibus duobus, altior uno, crassior digito: aliquot signis item

ex auro & gemmis decorata. est etiam Marsiburgi maximus & cele
berrimus calix aureus donum Henrici imperatoris. sed Delphis, ut

Herodotus scribit, erant sex crateres, talenta triginta pendentes. quos

eò Gyges miserat. et inter dona Croesi aurei semilateres numero cen

tum decem & septem. quorum longiores erant sex palmorum, bre¬

uiores trium, crassi palmum. quatuor ex auro puro, caeteri ex candi¬

do. singuli illorum pendebant unum & dimidium talentum: horum,
duo talenta. erat leo aureus pondo decem talentorum. erat crater au

reus pondo talentorum octo et dimidij, ac duodecim minarum. erat

aureum trulleum. erat aureum mulieris simulacrum trium cubitorum.

at Thebis in templo Ismeni Apollinis erant munera quibus idem

Croesus Amphiaraum donauit, clypeus scilicet aureus, cuspis aureus,
hastile, cuius cuspides item erant aurei. Sed homini usum praebent

aurea pocula, patinae, pelues. quin, quod foedum dictu, aureis uasis

onus uentris excepit Antoninus Heliogabalus, omnium hominum

qui unquam fuerunt, turpissimus: & Bassa, quam irrisione ludit Mar¬
tialis. ex auro etiam fiunt arcae. qualem in Elide Trophonius Augiae

fecit. Antigonus etiam rex ossa Pyrrhi in auream urnam inclusit. Da¬
rium Bessus aureis compedibus uinciuit. Glauco fuerunt aurea ar¬

ma: Persis aurei gladij, acinacas uocarunt, cassides, thoraces. Maxi¬

minus iunior usus est aurea lorica, spathis aureis. milites Antiochi

regis Syriae aureos clauos crepidis subiecerunt. ad haec celebratur au¬

rea Xerxis platanus, sub qua sedere consueuit: aurea lectica regis In
diae, qua circumpendentibus margaritis recubabat. quin aurum crini
bus, uirorum etiam, ut ex Homero intelligi potest, implexum. eius¬

dem scobe capillos aspersit imperator Gallienus. eadem scobe He¬

liogabalus porticum strauit. omnia autem haec fiunt ex auro puro: ex

auro cum argento uarie permisto: ex electro, cui quinta inest argen¬
ti portio. bracteis uero aureis inaurantur opera argentea, aenea, fer¬

rea, trabes, pilulae medicorum. Romani ijsdem etiam hostiae mactan¬

dae cor¬

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VIII

dae cornua inaurarunt: & quidam rex Aegypti filiae cadauer in uac¬

cam inauratam condidit. quin Noribergae altera diui Laurentij tur¬

ris tectum ex aeneis tegulis inauratis habet. at aurum netum texunt

alij: phrygiones eo usi uestes acu faciunt, easque colorum uarietate di

stinguunt. chymistae denique ex solido liquorem faciunt: qui potus, ut

aiunt, iuuenile corpus laetificat. Sequitur argentum, quod reperiri

purum ueteres ignorarunt. Albertus sciuerit nec ne ex eius uerbis in
telligi non potest. scribit quidem: Fribergi inuenitur molle, & pulti te

naci simile. idque est purissimum & optimum genus argenti, parum ha

bens recrementi, ut quod natura fecerit purum. sed de colore nihil di¬

cit. cum autem Fribergi raro inueniatur argentum purum, sed rudis

plumbei coloris massae & bracteae quaedam, quanquam etiam non ita
multae, eas significare potest uideri. nam & molles sunt plerunque, &
parum habent recrementi. attamen cum nemine de hac re contendam,
quòd & olim fortè plus puri sit effossum, & futuro tempore effodi
possit. sed Fribergi uenae, quae est illius loci natura, suppeditant me¬

tallicis magnam copiam lapidis plumbarij, fertilis argenti: atque ali¬

quam etiam pyritae: uerum alia metalla Misenae argentum purum gi

gnunt: Snebergum scilicet, Annebergum, Gairum. idem gignit in Boe¬

mia uallis loachimica, & Aberthamum. gignit Melibocus mons Lau

terbergi, sed paucum. gignit lurassus mons Galliae in ualle, quae ex

lepore Leberthali nomen inuenit. uerum nec is ita multum. nam id

ex duobus tantum puteis hactenus est effossum. quorum alter è fur

no nomen duxit, alter diuus Vilhelmus appellatur. ex multis autem

Misenae & Boemiae fodinis duae facile primas tulerunt. una Sneber

gi, cui Georgius nomen, celeberrima omnium argenti fodinarum,

quae unquam leguntur fuisse. ex qua tantum argenti est erutum, quan

tum ualeret aureorum Rhenanorum uicesies centena millia. quę res, quia

patrum memoria usu uenit, nota atque apud multos peruulgata est. sed
his qui seruarunt tabulas, in quas omnis argenti excocti numerus est

relatus, notissima. etsi uero tota uena non constitit ex argento puro,

tamen multo maxima ex parte. altera autem fodina est. Aberthami

Laurentius & Theodorus dicta. è qua proximis annis effossum ar¬

gentum purum, aureis Rhenanis CL. M. aestimatum, impuri non mi

nus. haec de singulis fodinis sunt intelligenda. nam Snebergi multae

aliae fuerunt istius generis argenti ualde fertiles, sed maxime Sonne

birbelum, diua Margareta, diuus Andreas. grandes autem eius massae

sunt erutae ex nonnullis fodinis. una è Snebergi Georgio. cuius ui¬

dendae gratia, cum Albertus Saxoniae princeps, uehemens ille bella

tor, in fodinam descendisset, ea cum stipatoribus corporis pro men¬

F sa usus

Digitized by Google
314 DE NATVRA

sa usus, dixisse fertur: Fridericus imperator potens & diues est, hodie

tamen eiusmodi mensam non habet. uerum ponderis, celebris illius

massae, qui meminisset, audiui neminem. multorum talentùm Atti¬

corum fuisse dubium non est. altera insignis massa nuper effossa fuit
in ualle loachimica è capite fodinarum uenae, quae & Stella, & Suice

ra dicitur, pondo decem talentùm Atticorum. plures uero uidimus

erutas ex Aberthami Theodoro pondo duùm talentùm Atticorum,

uel unius. itaque in saxorum canalibus aut inueniuntur argenti puri

massae, itemque massulae à lapidibus, marmoribus, saxis secretae, uel
ipsis adhaerentes: aut tenuissimae eius bracteae eadem amplectuntur.

atque etiam argentum purum natura format in figuras, modo arbo¬

rum, modo uirgularum, nunc uero capillorum. quomodo saepe reperi
tur candidissimus glomis, qui totus è minimis argenti filis constet.

atque ita se habet argentum, quod statim suum est. de conflato ex ue¬
nis argentarijs postea dicam. argentum autem proximum bonitatis

locum ab auro tenet. cui color est albus: nitor item polito praestans:

natura uero talis. igni liquescit, et potest fundi, cum plumbum nigrum

cum eo permistum in magno catino coquitur, plumbum mutatur

partim in molybdaenam, partim in lithargyrum. similiter ęs & reliqua
metalla, si iniecta fuerint, ipsum argentum remanet purum. attamen

ubi diutius arserit, ei aliquid igni deperit: quam ob rem aurum ipso

est praestantius, cui etiam puritate cedit multum. etenim aliquid de

eius corpore decidere hinc perspicuum est, quod eo & lineae produ

cantur nigrae, & manus sordescant. acria etiam ipsum corrodunt, &
caeruleo inficiunt, atque consumunt. durius est auro. Sed quo mollius

fuerit, eò est praestantius. etenim minus fragile est: atque ideo laxius di¬

latatur malleo ictum. minus tamen auro dilatatur. auri autem modo

netur nunc cum lana bombycina, nunc sine lana: auri modo texitur,
sed auro minus est ponderosum. propter eam uero quam habet du¬

riciam, siue percutiatur, siue proijciatur, edit sonitum. uerum ex argen

to solido eadem efficiuntur opera, quae ex auro: sed numero plura.

itaque ex eo cuduntur argentei numi: ex eo fiunt annuli, armillae, tor¬
ques, inaures, bullae, catenae, coronae: ex eo formantur pocula, patinae,

pelues, urnae. argenteis etiam operibus reges templa donarunt. ete¬

nim Halyattes rex Lydorum, ut Herodotus scribit, cum ex morbo

conualuisset, Delphis donauit grandem argenteum craterem: Croe
sus, cum ei bellum facerent Persae, item argenteum craterem, capacem
sexcentarum amphorarum: quatuor dolia argentea: argenteum uas ma¬

nale: argentea aquiminaria rotunda. Augusto Caesari positae sunt

argenteae statuae: plurimae uero in Germania diuis. quinetiam argen¬

tea fue

Digitized byGoogle
 FOSSILIVM LIB. VIII 335
tea fuerunt Parthorum arma, galeae, thoraces, ocreae. & Carthaginen¬

ses, postquam eos ferrum & ęs defecerunt, aureis & argenteis armis

usi sunt. atque clypeum Barchini Asdrubalis argenteum pondo cen¬

tum triginta octo fuisse Liuius tradit. argentea quoque fuerunt scuta

quorundam militum Alexandri Magni, ex quibus argyraspides no¬

minati sunt. quem in hoc imitatus est Alexander imperator: ei enim

erant argyraspides & chrysaspides. at argentea lorica & spathis ar¬

genteis usus est Maximinus iunior. in Hispania uero Turditani ar¬

gentea praesepia & dolia habuerunt: essedum Claudius Caesar: so¬
leas mularum Nero: mensas, capsas, lectos Heliogabalus. at exerci¬

tus Antiochi regis Syriae argentea uasa ad usum culinae comparauit.

apud Tectosages insuper argenteae molae fabrefactae sunt inuentae.

denique quidam cauearum uirgas ex argento fecerunt. Henricus pri¬

mus eius nominis Turingiae simul & Misenae princeps, cum ei Fri¬

bergi argenti metalla essent fructuosissima, curauit ex argento fieri iu

stae magnitudinis arborem. cuius folijs, quae partim erant argentea,

pro ut quisque meruisset in equestri certamine, uictores donauit. me¬

dici denique pilulas argenteis bracteis tenuissimis obducunt. igitur ex

argento opera faciunt fabri argentarij, caelatores, statuarij, bractea¬

rij, netrices, textores, phrygiones. de argento satis. argentum uiuum

ab Aristotele ἀργυρος χυγς dicitur, quòd solidum non sit, sed fu¬

sum & liquidum. à Dioscoride uero appellatur ὑδράργυρος, nomi

ne ducto ex aqua et argento: quòd, cum colore assimile uideatur esse

argento, non tamen ut ipsum constet, sed aquae instar sit liquidum,
fluatque. Plinius autem purum illud & natiuum nominat argentum ui¬

uum: facticium, quod è minio sit, hydrargyrum: diuersis enim uerbis

diuersas res significari putat. Sed ei qui legit Dioscoridem, est perspe¬
ctum utramque rem eodem nomine Graecos appellare. igitur recte Ale¬

xander Aphrodisiensis ἀργυρὸν χύτν interpretatur

nam ut argentum ex uenis excoctu, non nominatur alio uocabulo,
nec differt, modo purum sit, ab eo quod statim syncerum, & sui co¬

loris reperitur in metallis: ita nec argentum uiuum, ex minio confe¬

ctum, est aliud ab eo quod purum in metallis inuenitur. purum autem

in ueniri ueteres scriptores non ignorarunt. etenim Plinius scribit. est

& lapis in his uenis, cuius uomica liquoris aeterni argentum uiuum

appellatur. purum uero inuenitur in lacunis cum aquae, quibus ue¬

nae stillant, minium madefecerint. eo enim modo coit, & uertitur in

argentum uiuum. quod cuique minium in alueo lauanti licet conspi¬

cere. sed idem siccatum ad minij formam redit. uenae autem siccae non

gignunt argentum uiuum. quae res in causa est cur Schonbachij in¬
F 2 uenia

Digitized by Google
 DE NATVRA

ueniatur tam raro. nam, quia eo in loco cliuus est, aqua facile effluit ex

uenis dilatatis, color argento uiuo etiam albus. natura liquidum. ideo

infusum in tabulam planam diffluit. nec tamen, ut alij liquores, eam

humectat propter siccitatem, quae humorem temperat, & non sinit

eum tabulae adhaerere. ignem fugit adeò, ut si per inferiora non datur

exitus, superiora petat, quibus etiam clausis, operculo adhaeret. quia

uero, ut Aristoteles sentit, plus aeris, quam aquae continet, non concre¬
scit, nisi arte chymica. amicum est auro. cum enim caetera metalla, ac
res permagnae molis & ponderis ei innatent, hoc unum minimi pon

deris in eo mergitur. etenim in duobus argenti uiui talentis, unum

ferri talentum innatat, unus uero aureus denarius mergitur. quia ue

ro aurum in se trahit, id optime, inquit Plinius, purgat, caeteras eius

sordes expuens, crebro iactatu in fictilibus uasis: ita uitijs abiectis ut

& ipsum ab auro discedat. in pelles subactas effunditur, perque eas su¬

doris uice defluens, aurum relinquit purum. quin ad aurum ubi ad¬

haeserit, quamprimum fuerit in ardentes carbones impositum auolat.

plumbi etiam generibus argentum uiuum facile adhaerescit: difficul¬

ter uero argento, difficilius aeri, difficillime ferro. etenim artis benefi
cio tantum, quo aurifices argentea & aerea opera inaurant: sublitum

enim auri bracteas pertinacissime retinet. ex eo fit cinnabaris facti¬

cia, cuius conficiendi rationem suo loco explicabo. Mauri, cum ardo

re solis omnia torrentur, id in lacum infundunt, atque iniecto corio su

per ipsum strati se refrigerant. sed lacus ex quauis materia factus, id

non potest continere, ut nec uas. uerum necesse est ut sint uel ex me¬

tallo, uel ex solido saxo, uel ex uitro. fictilia enim & lignea uasa lacusque

perrumpit. multum etiam usum praebet chymistis, aliquem medicis

in curanda scabie, quam Itali Gallicam, ipsi Galli Hispanam uocant.

Dioscorides potum lethale esse dicit, quòd suo pondere interanea

perrodat. Galenus aliàs Dioscoridis sententiam secutus, scribit, id

corporis calorem eò perducere, ut per erosionem interimat: aliàs in
his numerat quae tota essentia hominibs adeò sunt contraria, ut si uel

minima eorum pars fuerit sumpta, omino laedat: aliàs nullum se periculum
eius uirium fecisse ait, an scilicet potum interficiat, an extra corpori
admotum aliquid efficere possit. nuper autem cum improba uxor ma¬
rito aliquot uicibus argentum uiuum dedisset deuorandum, id sine ul

lo nocumento egessit per aluum. quae in manifesto maleficio depre¬

hensa, poenas legib. dedit. sed si ita cum alijs misceatur, ut ultra non dif¬

fluat, utque in id corporis calor suas uires exercere possit, tum siue intus

sumptum, siue extra illitum fuerit, caput petit, & mouet immodicas de

stillationes, quae partim per os effluunt, partim in gingiuas et genas

incum¬

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VIII

incumbunt, easque tumefaciunt. at ubi in sui generis uas à chymistis

impositum, calore ignis in sublime fertur, ex eo efficitur corpus al¬

bum, quod isti argentum uiuum sublimatum uocant. id insignem ero

dendi uim habet, quare potum aeque ac calx uiua, & id genus alia in

terficit. De argento uiuo etiam satis: sequitur aes, Graecis χαλκός no¬

minatum, quod purum non modo in proprijs uenis, sed etiam in ar

gentarijs inuenitur. id ueteres ignorarunt: atque etiam Albertus. ta¬

metsi scribat Goselariae inueniri purissimum, & optimum, & cum to¬
ta substantia lapidis mistum, ut sit marchasita. sic ipse pyriten nomi¬

nat. etenim si cum substantia lapidis commistum inuenitur, purum, id

est, statim suum non est, nedum purissimum. sed opificio fornacum

fit purum. attamen aeris massas magnas, quantae argenti reperiun¬

tur, effossas non scio, sed potius massulas quasdam uaria admodum

figura: stiriarum scilicet, uirgularum, globulorum. eius etiam tenuissi¬

mae bracteae saxis adhaerescunt. ac aes fossile plerunque argenti quid¬

dam in se continet. suo autem modo rubet. qui color si fuerit ex ue¬

nis excocto, praestantissimum esse iudicatur. nam id ipsum uariat co¬

lore. aliud enim rubet, ut in Carpato monte Neusolaeum, quod Vn

garicum uocant: in Boemia Cottebergium: ad Hercvniam syluam

conflatum: Noruegium. aliud fuscum est, sicut in Misena Gairicum
& Snebergium: quod illo candidius, unde nostri candidum solent uo

care, cum etiam sit fuscum. Plinius quoque candidum habet, sed id an

ex uena excoctum fuerit, an magnete tinctum, non explicauit. efficitur

praeterea in officinis, in quibus argentum ab aere secernitur, in rubro lu¬

teum, quod luteum appellant, atque id regulare est: & in ijsdem in rubro

fuscum, quod caldarium est, unde & à lebete apud Germanos nomen
accepit. de utroque copiosius dicam postea. Sed regulare differt à cal¬

dario, quòd illud malleis etiam dilatatur, non funditur tantum: hoc
funditur quidem, sed duci non potest: malleis enim frangitur. aes au

tem cadmia tingitur, & abit in aureum colorem, appellaturque à Grae

cis ὸρείχαλκον. quod etiam effossum esse, & praecipuam bonitatem

admirationemque diu obtinuisse Plinius autor est. tingitur & magne

te, mutaturque in candidum colorem. tingitur praeterea aureo & argen¬
teo colore à chymistis, ita ut auri & argenti speciem exprimat, igni ac¬

cenditur, liquescit, funditur. sed in magno catino uim ignium non to¬
lerat, nec alternatim cum rebus quae aurum & argentum purgant, po

situm, sed prorsus consumitur. durum est, attamen malleo tractari po¬
dilatari, atque eo modo in tenues bracteas duci. ita uero ductum,
& taurorum felle tinctum, quia speciem auri, ut Plinius scribit, in co

ronis histrionum praebet, coronarium uocatur. idemque in uncias addi

F 3 tis auri

Digitized by Google
338 DE NATVRA

tis auri scrupulis senis, praetenui pyropi bractea ignescit. at ex ęre o¬

pera, ut ferrei claui, disrumpuntur ui frigorum. quomodo disruptam

esse aeneam hydriam, quam sacerdos Stratius iccirco statuerat in Ae¬

sculapij templo apud Panticapaeos, Eratosthenes tradit. ictum & pro

iectum propter duriciam sonitum edit. Lineas in ligno producit ni

gras. sed coticulae, aut terrae Samiae, et assimili attritu, sui coloris. in
massa mergitur, dilatatum fluitat. in omni ferè aere inest argentum, eo

tamen pene caret aes quod conficitur in tractu Obrincano, ad Her¬

steinum. Aes autem uitio, quod inde uocant aeruginem, infestatur:

maxime ubi acria liquefacta id attigerit. aera uero, ut Plinius scribit,
extersa rubiginem celerius trahunt, quam neglecta: seruari ea optime in

liquida pice tradunt. ex ipso ęre multo plura fiunt opera quam ex argen

to, quòd uilioris sit precij. itaque ex eo fiunt numi, tabulae, in quibus

publicae constitutiones inciduntur, pocula, pelues, multorum gene¬

rum uasa, quorum usus in balneis, in culina, in domicilijs in quibus

zythum coquitur. ex eodem fiunt trullae, labra, fornaces, triclinia, aba¬

ci, monopodia, scapi, capitula, limina, ostia, ualuae, lucernae, lychnu¬

chi, candelabra, tripodes, statuae deorum, hominum, bestiarum. sta¬

tuae etiam equestres, colossi denique. ancilia Saliorum ex aere facta, à

Mamurio decantata sunt: aenea bucula Myronis: aeneus equus Do¬

mitiani: aeneus taurus Phalaridis. centum Babylonis portae celebra

tae sunt literis: aeneae Herculis columnae, quae erant Gadibus altae cu¬
bitos octo: aeneus crater capax amphorarum triginta, quo Lacedaemo

nij Croesum donarunt: aeneum Mardonij praesepe: aeneus equus Du

rius Athenis, & ibidem aenea leaena. atque in arce ad statuam Miner¬

uae aeneus globus, quem athletae periclitandarum uirium causa sole¬

bant subleuare. statuas uero ex aere Graeci et Romani posuerunt plu

rimis: nobilitauitque ars statuaria multos, maxime Graecos. de quib.

quia ferè omnes C. Plinius commemorat, nihil dicam: sed de paucis

alijs. in Taenaro erat aenea Arionis Methymnaei statua, unà cum del

phino, qui eum excepit, & in mari uexit. Athenis erant aeneae Harmo
dij & Aristogitonis, qui eos à Tyrannide uindicare conati sunt: &

in Peribolo lupiter aeneus: atque altera aenea louis statua Spartae, om¬

nium quae fuerunt, ut Pausanias in Laconicis scribit, antiquissima.

Caesarem Augustum Antonio Musae medico statuam aeream iuxta

signum Aesculapij statuisse Suetonius tradit. armis autem aeneis usi

sunt ueteres illi, non modo Graeci, Persae, Poeni, sed etiam Romani sub

Seruio Tullo. quin Persis hodie sunt thoraces squamis aeneis con¬

serti. nec arma tantum erant aenea, uerum etiam instrumenta quaedam

secandi: sicut Acerris securis aerea, qua, ut Sex. Pompeius Festus scri¬

bit, in

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VIII 339

bit, in sacrificijs utebantur sacerdotes. Romae restant quatuor ual

uae antiquae. quarum primas habet templum sanctae Mariae rotun¬

dae, quod quondam fuit pantheum: alteras diui Hadriani, quod Sa¬

turni: tertias sancti Cosmae & Damiani, quod Castoris & Pollucis:

quarias diuae Agnetis, extra Viminalem uia Numentana. quae de

racchi templo illi uicino translatę sunt. recentes uero habet templum
diui Petri in Vaticano. restant quatuor aeneae columnae in templo di
ui loannis Lateranensis, quarum una tantum habet capitellum. has

ex spolijs Aegypti conflauit Augustus. quare Vergilius cecinit,

Surgentes aere columnas.

Restant sex candelabra antiqua item in diuae Agnetis, quae etiam ex
templo Bacchi transtulerunt: in quorum basibus sunt aues humana

facie, capita arietum, pueri uuas colligentes. restat denique statua eque¬

stris aenea Antonini. Neapoli reliquae sunt statuae aereae Scipionis,

Mutij Sceuolae, Deianirae cum Hillo puero, Herculis, louis fulmina

toris, Mercurij, Veneris. quas possidet Hadrianus Guilielmus. Flo

rentiae uero sacellum diui loannis, quod baptisterium appellant, tres

aereas habet ualuas deauratas. at aerea tecta habent magnifica quae¬

dam aedificia, ut Perlini arx principis Brandenburgensis: templa, si¬

cut in Saxonia Magdeburgi diui loannis, & Luneburgi eiusdem di

ui, & Ceruecij: in Misena Annebergi: in Lusacia Gerlicij: in Sueuia

Stukardi. turres ut quae est Kempnicij ad curiam: Lipsiae templi di¬

ui Thomae: Fribergi diui Petri: Dresdae in arce: Nauenbergi in Tu¬

ringis una in oppido. duae templi extra oppidum siti. quae turrium te¬

cta omnia, excepto Kempniciano, uiridi colore tincta sunt. aes ustum

praebet usum in medicina. quia enim quandam habet acrimoniam,

& simul astringit, si lotum fuerit, ulcera eorum quibus caro est mol¬

lis, ad cicatricem perducit: sine uero lotura, eorum qui dura sunt car

ne. Sequitur plumbum. cuius tria genera. unum candidum, alterum

cinereum, tertium nigrum. candidum Graeci κρσσίτορον appellant,

nigrum μόλιβδον. cinereum tam ipsi quam Latini uidentur ignorasse,

nostri uocant Bisemutum. Plinius candidum etiam nominat argen

tarium, quod argento sit simillimum: nominat & album. uere autem

candidum est: atque adeò ut tertium cum eo comparatum Romanis

nigrum esse uisum sit, atque ea uoce unum ab altero distinxerint: cum

nigrum non sit, sed obscurius candidum. secundum uero medij co¬

loris est inter candidum & nigrum uocatum. nam illo nigrius, hoc al¬

bidius. quod ei qui abhorret à germanico nomine, cinereum nuncu

pare licebit, eo iure quo Romani tertium nuncuparunt nigrum. can

didum autem, tametsi sui coloris non reperiatur, lapilli tamen nigri,
F 4 subalbi

Digitized by Google
 DE NATVRA
340

subalbi ex quibus conficitur, colore tantum differunt ab eo. sic etiam

galena nonnunquam inuenitur, quae parum lapidis habet, ac quae est

maxima ex parte plumbum nigrum. Cinereum uero Snebergi effo

ditur è fodina, cui nomen inde Bisemutaria. frequenter etiam inueni

tur in metallis argentarijs. id opinionem fossoris rerum metallicarum

non periti, uel eius qui non satis diligenter aduertit, persaepe fallit.

uterque enim putat se argentum rude plumbei coloris effodisse, cum

hoc plumbum cinereum effoderit. nec ipsum interdum caret argen¬

to, eiusque materia est non negligenda. ueruntamen, cum argentum ex

eo excoquitur, totum ignis consumit. inuenitur uero quasi non pu¬

rum tribus modis. uel enim massę eius effodiuntur per se: uel massu
lae in nigrore lucent: uel tenuissimae bracteae, saxa, marmora, lapides

amplectuntur. bisemutum autem saepius reperitur sui coloris, licet

non omnino purum, quam uena alterius coloris, ex qua potest confici.

candidum plumbum antequam poliatur, multum resplendet, sed poli

tum magis: cinereum, multo minus: nigrum minime, candidum ni¬

gro perfectius & preciosius, qua de causa chymistae artificio suo ni¬

grum in candidum conuertunt. cinereum in his locum tenet medium.

omne plumbum facile fundi potest. etenim, antequam igni accenda

tur, eius liquescit ardore. nullum in magno catino durat, & suam con¬

seruat speciem, sed partim mutatur in lithargyrum, partim in moly¬

bdaenam. nigrum molle est, itaque facillime malleo tractari & dilatari

potest. durius candidum, durissimum cinereum. tenax est candidum,

fragile nigrum, fragilius cinereum. nigrum sonitum non edit, cine¬

reum edit, candidum stridet. candidum est leue, nigrum ponderosum,

cinereum in medio se habet. aceti uapor tam ex candido quàm ex ni¬

gro corroso efficit cerussam. ex candido autem facta, uocatur album

Hispanicum, ex nigro, cerussae nomen retinet. ex nigro etiam usto fit
quoddam minij facticij genus, ut postea dicam. album plus siccita¬
tis habet, nigrum humoris: iccirco ex cinereo & albo sine mistura ni

gri difficilius opera confici possunt, cum ex nigro facile fieri possint.
sed ex ipsis ut mollibus saepius excidunt particulae, fiuntque fauorum

modo cauernulae. ex albo autem cum nigro permisto, atque etiam in¬

terdum cum cinereo sonitus gratia fiunt pocula uaria, lances, patinae,
orbes, acetabula, cymbia, salina, uascula uaria, & inter ea malluuia,
trullea, scaphia, matulae. eiusdem bracteis teguntur aedes magnificę,

templa, turres, quod in Misenę oppido Zuicca uocato, uidere licet.

ijsdem sola balnearum sternuntur, substrata prius arena, & tignulis qui
bus affiguntur. fiunt ex eo artificiosa illa templorum instrumenta,

quae organa nominantur. fiunt ex eo candelabra, quae in ijsdem sta¬

tuuntur

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VIII 341
tuuntur templis. at ex plumbo nigro efficiuntur pocula, sed raro. ex

eodem plumbatae & fistulae, quae ducunt aquas. uasa quadrata in qui¬
bus ex aqua salsa, sal excoquitur, ex nitrosa, nitrum: ex aluminosa, alu¬

men: ex atramentosa, atramentum sutorium. ex eodem cancelli, in

quos uitrei orbes, uel etiam tabulae includuntur, ut fenestris inserti

transmittant lumen. eius bracteis teguntur aedes magnificae, fana,

turres. certè Magdeburgi annis ab hinc quinque & triginta plum¬

beas, quibus tectum erat templum diui loannis, propter grauitatem

aeneis permutari uidimus. ibidem turres templi coenobitarum sanctae

Mariae iam etiam tegulis plumbeis tectae sunt. uas ex plumbo candi

do, si eius fundum plumbo cinereo liquefacto perfusum fuerit, uini

colorem non immutat. ex his tribus plumbi generibus, solum nigrum

in medicinae usum uenit. id uero refrigerat: quare et mortaria atque pi

stilli ex eo solent effici, in quibus si terantur liquores, qui ex utriusque

oriuntur mistura, frigidiores fiunt: & eiusdem laminę athletarum lum

bis utiliter substernuntur, si quando propter crebras exercitationes

ueneris somnijs uexati semen emittunt. eaedem glandulas alligatae

dissipant. at plumbum ustum mistas uires habet, prodestque ulceribus

rebellibus. si uero fuerit lotum, refrigerat. itaque optime ulcera implet,

ac cicatricem inducit. conuenit etiam ulceribus tam chironeis quàm

cancrosis, tum ipsum per se, tum cum medicamentis, quae ulcera ad
cicatricem ducunt, permistum, quale est ex cadmia confectum. cuius

rei Galenus autor est. est praeterea quartum plumbi genus, quod ex
stibio excocto efficitur. cum enim id in catinis subiecto igne reddi¬

tur purum, uertitur in metallum, quod habet faciem plumbi cinerei:

atque iccirco Dioscorides modum in urendo adhibendum esse mo¬

net, ne plumbum fiat. tale metallum addunt plumbo cinereo, ac ex ea

temperatura liquefacta formant characteres literarum, quibus libri

excuduntur. abeo ad ferrum. quod inueniri purum nusquam à uete¬

ribus scriptum est. sui tamen & coloris & effoditur, & reperitur in are
na fluminum: quanquam raro. sed id ipsum omnino purum non est, ut

lapilli nigri, ex quibus plumbum candidum conflatur, puriores sint,

minorique excoctione indigeant, quam tales ferri massulae, uel ramenta,

quod non ignorauit Albertus. scribit enim, ferrum in terra aquosa in

uenitur ut granula milij, multum habens fecis. color ferro impolito

nigricans, polito subcandidus. cum excoquitur uena, liquescit, & fun
di potest: cum postea detractis recrementis refrixit, omne quidem

igni accenditur & mollescit, ut malleo tractari & in bracteas queat di

latari, sed amplius facile fundi non potest. attamen si in eius generis

fornaces rursus fuerit illatum, funditur. omne ferrum durum est. atque
i. ob id

Digitized by Google
 DE NATVRA
142

ob id omnium metallorum maxime sonitum edit. Sed unum ab alte

ro multum differt. etenim quoddam est tenax, quod optimum: me¬

diocre quoddam, quod medium bonitatis locum solet tenere: quod

dam fragile & aerosum, quod deterrimum. primi generis est Suedi¬
cum, Noruegium, Noricum. secundi Lauesteinense & Gishubelanum
in Misena, & Sulcebachium in montanis Norici cisdanubiani. ex

ferro saepius liquefacto, & à recrementis purgato, oritur id quod Grae

ci 5όμωμα uocant, Latini autem, ni fallor, interdum aciem. quale quon

dam Sericum, Parthicum, Noricum, Comense, Hispanicum. sed ali

bi ferrum propter bonitatem uenae in aciem abit, ut etiam hodie in
Noricis: alibi propter aquam cui saepius immergitur, ut in Italia Co

mi, in Hispania Bilbili & Turassione. acies autem maiori precio, quam

reliquum ferrum uenditur. etenim cum ferrum saepius purgatur, mul¬

tum de eius mole & pondere deperdit. ferrum infestatur uitio, quod
ferruginem & rubiginem nominant, id in primis humore contactum

trahit, sed celerius sanguine humano. ueruntamen tale uitium ei aquae

marinae celerrime exterunt: & ab eodem uindicatur multis rebus ipsi

illitis, ut minio secundario, cerussa, gypso, bitumine, pice liquida. fa¬

cilius autem accensum igni, si non duretur ictibus, corrumpitur. ex

ferro plura opera quam ex alijs metallis omnibus fiunt. etenim praeter

numos, annuli, quibus Lacedaemonij usi sunt: torques, quibus Hi¬

spanae mulieres: crateres cuiusmodi insisnis Delphis fuit, donum Ha

lyattis regis Lydorum, opus uero Glauci Chij: statuę, qualis fuit in La

conia Scias, opus Theodori Samij. ex eodem ferro fiunt claui, cardi

nes, serae, claues, cancelli, ostia, ualuae, palae, bacilla, fuscinulae, uncini,

tridentes, tripodes, incudes, mallei, cunei, catenae, ligones, dolabrae,

falces, scirpiculae, rutra, sarcula, runcinae, rastri, uomeres, furcae, pati¬

nae, patellae, ligulae, cochlearia, uerum, cultri, pugiones, gladij, secures,

dolones, gessae, sarissae, frameae, et si quae alia sunt arma proprijs gen

tium uocabulis appellata pila, aclydes, murices, loricae, galeae, thora

ces, ocreae, compedes, manicae. hactenus de ferro, atque adeò de metal

lis simplicibus, quae uel effodiuntur pura, uel ex uenis excocta pura

fiunt: nunc de mistis dicam, quae similiter eruuntur, uel ex uenis con

flantur. natura autem uario pondere miscet metalla. modo enim in

uno inest alterius pars tertia, modo quarta, modo quinta, nunc sex¬
ta: saepius uero multo minor. sed miscet metalla, uel duo, uel tria, uel
quatuor. duo quidem multis modis. aut enim immiscet auro argen¬

tum: aut argento contrà aurum: aut aeri aurum uel argentum: aut uni
ex plumbi generibus argentum uel aes, uel ferrum: aut ferro uel argen

tum uel aes, uel aliquod ex plumbi generibus. quanquam raro plumbo

candido

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VIII 343

candido uel ferro aliquod immiscet metallum: & plumbo nigro uel
cinereo aliud quam argentum. hae uero misturae omnes nominibus ca¬

rent, duabus exceptis. quarum una uocatur electrum, ubi scilicet quin

ta argenti portio inest in quatuor auri portionibus. altera stannum,

ubi tertia plumbi nigri portio inest in duabus portionibus argenti.

ex electro illo natiuo quondam fiebant calices, iccirco quod uenena

deprehenderet. namque discurrunt, inquit Plinius, in calicibus arquus,

coelestibus similes, cum igneo stridore: & gemina ratione praedicunt.

talis calix fuit in templo Mineruae Lindi, quod est oppidum insulae

Rhodiorum. eodem electro aulam Menelai ornatam fuisse Home¬

rus scribit. at ex stanno specula fiunt laudatissima. eadem natura inter

dum tria metalla inter se miscet, ut aurum, argentum, aes. interdum

quatuor, ut argentum, aes, plumbum candidum & cinereum. itaque natu¬

ra docti metalla miscemus. nec uero natura tantum temperatione me¬

tallorum docuit nos facere metallum, sed casus etiam, qui imitatur na¬

turam. nam incensa Corintho aurum, argentum, aes, in unum conflu¬

xerunt, tribusque aeris Corinthij generib. fortuna dedit temperamen

tum. quorum candidum, ut inquit Plinius, argento nitore quam proxi

me accedens, in quo illa mistura praeualuit. alterum, in quo auri ful¬

ua natura. tertium in quo aequalis omnium temperies fuit. naturam au¬

tem & fortunam ars & fraus imitantur, uarie permiscentes metalla

cum metallis: κράματα Graeci uocant, Latini temperaturas. Misce

ri autem inter se possunt uel duo, tria, pluraue simplicia, aut mista. uel
simplex cum misto, aut contrà, mistum cum simplici. uel duo simpli
cia cum uno misto: aut contrà, mista duo cum uno simplici: uel deni¬

que plura simplicia cum uno misto, uel duobus: & contrà. Quin imo
uariat in eo temperatura quod modo metallum uile miscetur cum pre

cioso: aut contrà, preciosum cum uili. singulas igitur temperaturas ex¬

pendamus, primo an quondam earum fuerit usus, & nunc sit. an ne

que quondam fuerit, neque nunc sit: an quondam fuerit, nunc non sit:

an nunc sit, quondam non fuerit. deinde quibus de causis cuiusque sit
usus, aut non sit. tum quae temperatio fraudulenta sit, aut artificiosa.

denique cui nomen posuerint scriptores Graeci aut Latini, quaeue ca

reat nomine. Primo autem dicamus de auro, cui argentum miscetur

uarijs modis. atque hae misturae omnes carent nomine: attamen cum

quinta argenti portio additur ad aurum, eam misturam electrum fa

cticium possumus nominare. Homines quidem uilioris metalli por

tionem magnae preciosioris massae plerunque miscent, non artis, sed sui

compendij causa. Id uero qui faciunt occulte, fraudem capitalem admit¬

tunt. ut quondam fraudulentus iste redemptor, cui Hiero Syracusa

nus CO¬

Digitized by Google
344 DE NATVRA

nus coronam faciendam locauerat. etenim dempto auro, tantundem

argenti miscuit operi coronario. cuius furtum Archimedes tandem

deprehendit. fabrum autem, qui cum auro, cum cudit idipsum, per¬
miscet argentum, reges & principes defendunt: contendunt enim si
bi ius esse numos aureos non puros cudere. ueruntamen Tacitus im¬

perator, ut Flauius Vopiscus scribit, in oratione ad senatum cauit, ut

si quis argento publice priuatimque aes miscuisset, si quis auro argen¬

tum, si quis aeri plumbum, capitale esset cum bonorum proscriptio¬

ne. nam iustus & bonus imperator omnem fraudandi occasionem de

Romano regno hac lege sublatam uoluit esse. aliud autem metallum

auro uel quondam mistum fuisse, uel nunc solitum misceri nescimus:

quare ad argentum transeamus. cui fabri, qui id cudunt, aes quondam

miscuerunt, et nunc miscent uarijs modis, ut in libro qui inscribetur

De precio metallorum, & de monetis, explicabo. Quin argentum

non modo signatum, sed factum etiam plerunque, aliquid aeris habet
immistum. etenim massa libralis argenti uncias decem cum dimidia,
aeris autem sescunciam in se continet. tantum uero aeris ad argentum

adijcere per leges sibi licitum esse fabri argentarij contendunt. sed haec
ratio miscendi perpetua non est. nam alij aeris plus minusue miscent.

uerum chymistarum pars argento miscet aes dealbatum, ac pro pu¬

ro argento uendit. sed ea fraus capitalis est, non aliter ac eorum qui
adulterinas monetas cudunt, argento miscentes multam plumbi can¬
didi portionem, aut etiam ferri. qualis fuit Antonij denarius, ut Pli¬

nius memoriae tradidit. nunc dicam de candido plumbo, nam maio

ris precij est quam aes in quod plumbum album, inquit Plinius, addita

aeris tertia portione candidi, adulteratur stannum. qua temperatura

hodie non utimur. haec uero usitata, in ipsum addere plumbi nigri de

cimam portionem, quam fundentes plumbi candidi artifices, diuer

si generis opera non malleata efficiunt, ut uascula, pocula, lances, pa¬

tinas, orbes. at aeris talento adduntur duae librae plumbi nigri. quod
fit, cum in foco aes fuerit perfectum, remotisque carbonibus superius
rigeat, cutis tamen lenis adhuc est. tum enim aeris perfector prehen

dens forcipe plumbum trahit ipsum per cutem, quę in medio est ae¬
neae massae, ut id combibat. quod aes lene fit. id uero artifices aeris li¬

bentius tractant quam expers plumbi. alij addiderunt aeri plumbum, ut

ex Flauio Vopisco intelligimus, feceruntque aereos numos non bonos.

Antonius etiam aeri miscuit ferrum. quę res multis hominibus frau

di fuit. contrà Plinius artem Aristonidę illustri laude celebrauit. qui

cum exprimere uellet Athamantis furorem, Clearchum filium prae¬

cipitare uolentis, et praecipitato illo residentis poenitentiam, ferrum

& aes

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. VIII 345
& aes miscuit, ut rubigine eius per nitorem aeris relucente, exprimere¬

tur uerecundiae rubor. Tot quidem modis parua metalli uilioris por¬

tio magnae preciosioris massae miscetur. ex quibus misturis omnib.

homines faciunt lucrum, dempta ultima. in qua Aristonidas artis gra

tia aes ferro temperauit. Contrà uero nulla lex prohibet paruam me

talli preciosioris portionem miscere magnae uilioris metalli massae.

libram enim auri miscere talento argenti, non fraus est, sed simplici¬

tas quae multum damni contrahit. similiter libram argenti miscere ta¬

lento plumbi candidi, uel aeris. attamen quatuor id genus temperatu¬

rae inueniuntur artificiosae. unà cum plumbum argentarium contem¬

peratur aeri. de qua mistura Plinius scribit. nouissima est quae uoca¬
tur ollaria, uase nomen hoc dante, ternis aut quaternis libris plumbi
argentarij in centenas aeris additis. ab hac non multum differt altera,

quam bombardariam nouo, quanquam barbaro uocabulo, quia noua

res est, licebit appellare, quòd ex ea conflentur bombardae magnae.

quod genus tormenta isti uocant amazonas, basiliscos, luscinias, quar¬
tanas, dracones, serpentes, falcones magnos & paruos. aeris uero ui¬

ginti libris additur una candidi plumbi. at tertia temperatura fit, cum
sedecim libris albi plumbi additur selibra plumbi cinerei, ut sonitum

possit reddere. ex qua temperatura malleatae efficiuntur lances, itemque

patinae & orbes. sed Angli plus etiam cinerei plumbi solent addere.
ex quorum plumbo optimo facta uidemus opera argenteorum similli
ma. in quarta denique temperatura duae plumbi nigri portiones sunt,
& alibi tertia. ea ueteres solidarunt fistulas, & stannu tertiarium uo¬

carunt. est praeterea quinta, in qua sunt duorum metallorum aequa¬

les portiones: & quidem candidi plumbi & nigri. quam temperatu¬

ram Plinij tempore stannum argentarium appellarunt. hodie inter¬

dum ex ea fiunt pocula, patinae, lances, orbes, & eius generis uascu¬

la. atque istis sanè quinque modis duo metalla simplicia miscentur. trium

uero tres temperaturas inuenio: duas ueteres, unam nouam. de uete

ribus scribit Plinius. earum altera erat aeris, auri, argenti, sed eam fun

dendi aeris preciosi rationem exoleuisse dicit: alteram explicat his uer¬
bis. appellatur etiam nunc & formalis temperatura aeris tenerrimi,

quoniam nigri plumbi decima portio additur, & argentarij uigesi¬

ma. maximeque ita colorem bibit, quam Graecanicam uocant. at noua

sic se habet. in albi plumbi decem libras adduntur plumbi nigri quin¬

que librae, & cinerei duae. alij ad aes plumbi nigri cinereique plus mi¬

nusue addunt. ex hac temperatura rursus artifices plumbi candidi

efficiunt diuersi generis opera malleata. plura autem metalla simpli¬

cia fuisse mista non inuenio, nec ullum mistum cum misto, nedum plu
G ra. at

Digitized by Google
346 DE NATVRA

ra. at simplex misto quondam contemperarunt, ut plumbum candi

dum stanno tertiario. de qua mistura sic Plinius scribit. improbio¬

res ad tertiarium additis aequis partibus albi, argentarium uocant.

Satis de metallis simplicibus & eorum temperaturis: sequenti libro de

eorundem infectu, de incoctilibus, de facticijs metallicis dicam.

6e5 GEORGII AGRICO

LAE DE NATVRA FOSSILIUM,

Liber nonus.

ATVRA tingit metalla alieno colore. cum

enim aes suo modo rubeat, id, & si raro, inter

dum gignitur fuluum, quod Graeci oρειχελα

Κον appellant: interdum candidum, quod
hoc argenti speciem exprimit,
illud auri. aes fuluum pręcipuam bonitatem
admirationemque diu obtinuisse Plinius scri

bit, candidum factum fuisse in Teuthrania cir

ca Anderam, & in Lydia iuxta Tmolum montem Strabo. naturam

ars imitata aes utroque colore tingit. etenim cadmiam fossilem combi
bens fit orichalcum. quondam aes Liuianum, ut autor est Plinius, ma¬
xime sorbebat cadmiam, & post ipsum Marianum. hac autem ratio

ne fit. aeris optimi & cadmiae fragmenta alterna in oblongas ollas im

ponuntur. quae ipsae sic aere & cadmia repletae, in fornaces subtus ex

cauatas demittuntur, ignisque accenditur in quibusdam quasi cunicu

lis. itaque cum simul liquefacta fuerint, aes auri colore tinctum mutatur

in orichalcum. quae ratio orichalci conficiendi uulgaris est. at alij te¬

nues aeris hracteas circiter digitum latas, inijciunt in catinum, in quo

argentum fundi solet, eiusque exteriorem partem oblinunt argilla, cum

qua mista sit ferri squama, interiorem uero melle mundissimo. simili

ter singulas aeris bractęolas oblinunt melle, eisque inspergunt pulue¬

rem subtilissimum, qui fit ex cadmiae fossilis, fecis uini sicci, quam tar¬

tarum uocant, carbonum tiliae aequis portionibus. catinus autem te

gitur operculo fictili. cui est foramen, in quod immittitur stilus, quo

liquefactum aes commouetur. sed operculum quoque, qua parte cum ca

tino coit, argilla supradicta oblinitur. catinus autem imponitur in for¬

nacem talem, quali utuntur fabri monetales. igitur cum cadmia com

miscetur cum aere, primo emittitur ruber fumus: deinde partim ru¬

ber, partim caeruleus: postremo luteus, qui significat mistionem esse

factam. atque tum catinus ex fornace eximitur. ex orichalco autem ua

ria fiunt

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. IX 347
ria fiunt opera, sed inprimis pelues, candelabra, lichnuchi, siphones.
ea pluris aestimantur, quam aerea, quòd cum aeris habeant duriciam, au¬

reo placeant colore. simili modo aes puluere magnetis, in crustas con¬

creti, adiecto dealbari potest, ut exprimat speciem argenti. quod aes

dealbatum nonnullis gratum acceptumque est, qui pocula aliaque uasa
inde formant. sed aes etiam hac ratione dealbatur. arsenici albi facti¬

cij uncias duas, & totidem halinitri conijcito in ampullam fictilem,

eamque oppilatam in carbonibus ardentibus collocato per horae spa

cium, ut comminui possit. cuius pulueris accipito semunciam, argenti

uiui sublimati tantundem, fecis uini siccae, similiter ignis calore ad pul
uerem redactae, drachmas duas. & inter se commisceto. tum sinito aes

fluere in catillo argillaceo, ad hoc praeparato. postea reliquum arseni

ci & halinitri puluerem inijcito, & stilo commoueto ut purgetur. ubi

uero purgatum fuerit, addito ad quatuor aeris purgati partes unam

alterius pulueris & misceto. tandem effundito in mel, ac sinito frige

scere, & erit aes album. ferrum quoque alieno inficitur colore. siquidem

aceto & alumine uel atramento sutorio illitum, fit aeri simile: quod mi
rum uideri non debet. nam Smolnicij, quod oppidum est Carpati mon

tis eiusque partis Vngariae, quae quondam Dacia nominabatur, ex pu¬

teo extrahitur aqua, & in canales triplici ordine locatos infunditur,
in quibus positae portiones ferri uertuntur in aes. minutum autem fer

rum, quod in fine canalium collocatur, talis aqua ita exedit, ut fiat qua¬
si lutum quoddam. id uero omne postea excoctum in fornacibus fit

aes purum bonumque. ea uero aqua stillant uenae plenae rerum, quae

cum atramento sutorio naturali cognatione iungutur, ex quibus id,

ut aliàs dicam, excoquitur: quinetiam uetus aqua quae aurum ab ar¬

gento separat, quia ex atramento sutorio conficitur, ferrum in aes mu¬
tat. ars praeterea preciosius metallum obducit uiliori, ut opera ex eo

facta fiant pulchriora & gratiora. quo sanè modo argentum, aes, ori¬

chalcum, ferrum inaurantur: aes & orichalcum argentantur. idem fer

rum argento & stanno incoquuntur, sed praeterea stanno argentario

& plumbo candido. quibus autem modis quodque fiat operaeprecium

est explicare. igitur argentum triplici ratione inauratur. una cum su¬

per tenuem eius bracteam ponitur tenuis auri bractea, & malleo per
cutitur, usque dum inter se firmissime cohaerescant. altera cum super

argenti bracteam, in qua crassitudo sit digiti: quae pendeat trientem,

ponitur denarius aureus, atque etiam malleo percutiuntur, ut simul la

xissime dilatentur. opera quidem quae ex his argenteis bracteis inau

ratis fiunt, precij duplo maioris sunt, quàm quę ex illis: quod aurum

usu tam cito non consumatur. fiunt uero ex utriusque generis bracteis
G 2 argenti

Digitized by Google
348 DENATVRA

argenti inauratis, & minutim concisis, bracteolae, quibus aurea, ar¬

gentea, bombycina mulierum reticula ornata mirifice ad motum ca

pitis scintillant: ex crassis, bracteolae oblongae, & circiter digitum la¬

tae. quibus ad zonam appensis, & circum caput ligatis, uirgines or¬

nantur. tertia ratione inaurantur omnia opera argentea, quae ex bra

cteolis non fiunt. inaurantur uero argento uiuo, quod non ignorauit

Plinius. sed eam rationem non explicauit, quae ita se habet. drachma

auri, in quo insit nihil, aut minimum argenti dilatatur in bracteam ple
runque quatuor digitos longam, duos latam. ad eam minutatim con¬

cisam, & in catillum iniectam, adduntur sex drachmae argenti uiui.

utrunque mox infunditur in alterum catillum, intus creta oblitum, &

carbonibus ardentibus accensum. is forcipe repositus, in carbonibus

relinquitur, usque dum argentum uiuum ita omne aurum combibe¬

rit, ut nulla eius scintilla appareat. quod cum factum fuerit, in pecti¬

nis marini testam, aqua repletam infunditur argentum, quo refrige¬

rato effunditur aqua, ipsum remanet, pulmento ex polline tritici as¬

simile, potestque digitis prehendi. quod ferreo instrumento undique

illinitur operi argenteo inaurando. sed id ipsum prius prunis accen¬

sum, aqua in qua bullierit fex uini sicca & sal, restinguere necesse est,

ut candidum fiat: deinde filis orichalceis colligatis exarenare, ut mun¬

dum, quanquam etiam isto modo restinctum fiat mundum. tum iterum

idem oportet exhalare igni, ut possit misturam accipere. illitum ue¬

ro uicissim in carbones ardentes impositum calefit. & suillis setis colli

gatis pectitur, ut mistura aequabiliter in omnes argentei operis distri

buatur partes. tandem cum ardor ignis argentum uiuum fugarit, au

rum relucet. quod si qua operis pars non satis fuerit inaurata, ea ite¬

rum mistura oblinitur, calefit, pectitur. simili modo aes & orichalcum

inaurantur. at ferrum & acies, quam σόμωμα Graecos appellare di¬

xi, politum, prius oblinitur uino, in quo bullierit fecis uini siccae pars

una, salis ammoniaci facticij dimidia, aeruginis tantundem, salis pa¬

rum: oblinitur uero setis suillis saepius in uinum intinctis. deinde rur¬

sus siccatum eadem auri & argenti uiui mistura, eodem modo quo ar¬

gentum & aes inauratur. hactenus de auramento. iam aes & orichal¬
cum argentantur hoc modo. fex uini sicca, alumen, sal, primo terun¬

tur in puluerem subtilem. deinde cum eo puluere tenuissimae argen

ti bracteae simul teruntur super conte. tum ea mistura inijcitur in ollam,

cui illitum sit lithargyrum, aut plumbum liquefactum, atque aquis affu¬
sis in eandem imponitur opus argentandum, ut un à calefiat. postre¬

mo id opus ex olla exemptum setis suillis pectitur, ut cognosci pos¬

sit an satis sit argentatum. sed ratio metallum incoquendi metallo ita

E 2 se ha¬

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. IX 349
se habet. aes aut orichalcum, aut ferrum incoquendum argento aut

stanno, aut stanno argentario, aut plumbo candido, prius illinitur ace

to, in quo sal ammoniacus facticius fuerit resolutus. mox in argentum

liquidum, aut in aliud ex metallis iam commemoratis imponitur. in

quo si breui tempore remanserit, eo obduci solet. at fabri aerarij par¬

centes sumptui in salem ammoniacum faciendum, ęrea uasa intus ob¬

linunt pice sicca liquefacta, & plumbum candidum liquidum infun

dentes, eo illa obducunt. similiter fabri ferrarij ad liquidum plumbum

candidum addentes seuum opera ex ferro incoquunt, eo prius tan¬

tummodo polita, non illita neque aceto, in quo sal ammoniacus fuerit

resolutus, neque sicca pice liquefacta. incoctilia autem aerea, aeruginem,

ferrea ferruginem non sentiunt: metallis, quibus incocta fuerunt, aeru

ginis & ferruginis uirus compescentibus. ut haec incoquendi ratio

non tantum decora sit operibus ex utroque metallo factis, sed etiam ual

de utilis, quòd uitijs resistat, & liquorum, qui in ea uasa fuerint infu¬

si, saporem faciat gratiorem. sed de his satis. Sequuntur metallica fa¬

cticia, quae formam non habent, et speciem ipsam metallorum. fiunt autem

in fornacibus uel extra fornaces. in fornacib. fiunt, aut cum in ipsis ue¬

nae metallicae excoquuntur. aut cum metallum secernitur à metallo.

aut separatim ab excoctione uenarum, & secretione metallorum, cum

aes liquefactum in fornacibus tingitur. itaque cum metallicae uenae exco

quuntur, quod fit in primis fornacibus, haec efficiuntur metallica. re

crementum, lapis, diphryges, cadmia, pompholyx, spodos, flos aeris.

cum uero metallum secernitur à metallo, quod fit in secundis forna¬

cibus, quos magnos catinos nostri focos secernendi metallum à me

tallo nominant, potissimum haec, lithargyrum, plumbago, spodos. se¬

paratim autem cum tingitur, aut perficitur es, fit pompholyx & spo
dos. at extra fornaces metallica conficiuntur ex metallis, uel aceto ma

ceratis & comminutis, ut ęrugo, caeruleum, cerussa. uel adustis, ut ochra

plumbaria, & minium secundarium. uel in uasis operculum sublatis,

ut argentum uiuum sublimatum, sic uocant chymistae: ut cadmia subli

mata. uel singulari quadam ratione, ut cinnabaris. aut denique decu¬

tiuntur ex metallis, ut squama aeris, ferri, stomomatis. conficiuntur

etiam nonnulla metallica ex alijs metallicis, uel effossis, ut uerum mi

nium. uel facticijs, ut sandyx. uel utrisque, ut psoricum. ut autem inde

ordiar, recrementum quod Graeci σκωρίαν uocant, est purgamentum

uenae metallicae excoctae in fornace. id cum metallum defluxerit in

catinum, de eo detrahitur. argenti recrementum, quoniam cum ex cati

no eximitur uncino, in longum trahi soleat, ab ijsdem Graecis sepa¬

ratim appellatur ἐλκυσμα. quanquam hoc idem etiam contingat his re

G 3 crementis

Digitized by Google
350 DE NATVRA
crementis, quae postremo fiunt in officinis, in quibus argentum ab

aere separatur. fit autem ex uenis auri, argenti, aeris, plumbi candidi,
plumbi nigri, ferri: ex uenis uero argenti uiui, & plumbi cinerei non
fit, quòd id genus uenae metallicę, quia facile ex eis metalla exudant,

non coquuntur in fornacibus. quare cum metalla exudarint, lapis pa

rum ab igne mutatus remanet. attamen ex plumbi cinerei uena, si unà

cum reliquis argenti uenis in fornace excoquitur, recrementum fie¬

ri posse non negamus. omne uero recrementum cum primo ex forna¬

ce fluxerit, grauius est, quòd adhuc aliquid metalli in se contineat:

cum rursus fuerit excoctum, ut excoqui solet, leuius, quòd bona pars

metalli, quod in eo inerat, sit adempta: cum secundo aut tertio fuerit

excoctum, etiamnum multo fit leuius. sed omnium leuissimum est

plumbi candidi recrementum, praesertim cum tertio fuerit excoctum.

recrementa etiam cauernulis plena ut erosa esse uideantur, plerunque

densis minus sunt grauia. color recrementis niger: uarius tamen non
raro his quae gignunt officinae, in quibus argentum ab aere separatur:
& subluteus plumbi nigri. Goselariae uero quaedam recrementa plum

bo nigro innatantia candida sunt, coloreque referunt pyriten argen¬

teum, ex quo sunt orta. Omne recrementum magna ex parte nitere so

let: plumbi nigri praeterea, si tenue fuerit, interdum uitri luteo colo¬

re tincti, modo pellucet. omne postremo recrementum exiccandi uim

habet, sed maxime ferri. quod in super cum aceto potum aconito ad¬

uersatur. A recremento autem extrahuntur ex catino lapidis orbes,

siue sub ipsis subsit metallum, siue non subsit. lapis uero à Germanis

suo uocabulo appellatur, ut à Graecis λiθος est enim lapis plerun¬

que cum metallo metallisue permistus. at orbes supremi quique latio

res sunt: infimi strictiores: omnes circiter digitum crassi. ex eiusmo¬

di lapide fit quoddam diphryges. quatuor enim eius sunt genera: quę
omnia constant ex materia, seu lapide aeroso torrefacto, uel etiam cre¬

mato, aut excocto. primum fit è luto, quod è specu quodam Cypri sub
latum primo arefit sole, mox circumdatum sarmentis uritur: atque ex

eo nomen diphrygis, id est bis cremati, nempe solis ardore, & ignis

calore, apud Graecos inuenit: quod in sola Cypro fieri Dioscorides

tradit. alterum est ueluti sedimentum quoddam, & fex aeris excocti.

quod postquam aes effluxit in catinum, remanet in fornace, in eius fun¬

dum incumbens. hoc Galenus in Cypro proiectum inuenit in spa¬

cio intermedio inter aedes ante metallum extructas, & uicum eis subie

ctum. quod post cadmiam inuentum praefectus metalli inutile esse di¬

xit: atque iccirco non aliter, ac cinerem lignorum in foco ustorum proij¬

ci. tertium fit ex pyrite aeroso, quem in camino componentes istius¬

modi

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. IX 351

modi artifices per aliquot dies ueluti calcem coquunt, usque dum ru¬
bricae colorem contrahat. tum ablatum reponunt. idem fit è lapide

aeroso, cum in areis tostus, trans fertur in foueas, & ibi crematur. lo¬

cum enim fouearum in orbem occupat, & non minus lapidibus subla
¬
tis inuenitur. quartum fit ex lapidis uocati orbibus, qui si fuerint ex

pyrite excocti, eos bis aut summum ter torrere satis est: sin ex lapide
fossili, is, etiamsi primo fuerit in area tostus, mox in fornace excoctus,

tum quinquies in alia fornace crematus, ut in laoęvyis iure dici pos¬

sit, tamen uix diphrygis naturam assequitur. ex hoc genere praestan
tius ad purpuram inclinat, deterius cinereum est uel fuscum, secun¬

di generis nigricat: aliqua habent colorem rubricae. at diphryges ma

defactum uel aeris colorem contrahit, uel fit caeruleum. omni uero est

sapor aeris. itaque mistis etiam uiribus praeditum est, etenim habet in

sese quiddam quod mediocriter & astringit & est acre. ideo ulcerib.

rebellib. multum prodest. pro diphryge, cui color est rubricae, quondam
ochram ustam fuisse uenditam Dioscorides autor est: sed gustus frau¬
dem facile potest deprehendere: quòd ochra nullum aeris saporem red¬

deret. diphryges in fornacibus cadmia excipit, ab insidendo Graecis

dicta. ea materiae metallicae pars est, quam interea dum uena excoqui¬
tur flammarum & flatuum uis egerit. quanquam autem cadmia fit in for¬

nacibus, in quibus excoquuntur uenae auri, argenti, plumbi nigri: ta

men optima in aerarijs: & quidem ex pyrite, & cadmia fossili metalli

ca. nam ex reliquis aeris uenis pauca & non bona oritur, adeò ut ex

pyrite, in quo inest plumbum nigrum & argentum, melior fiat. cad¬
miae quatuor sunt species, sed plura nomina. etenim cum crassa ma¬

teriae pars egeritur, ea post diphryges parietibus fornacum insidens,

in corpus concrescit. quę pars egesta si multa fuerit, crusta fit crassior:

sin pauca, tenuior. quot autem uicibus excoctio fit in fornacibus, tot

oriuntur crustae. quae cum crassae concreuerint, fornaces citius erunt

purgandae: cum tenues, tardius. atque haec cadmia à Graecis, quib. hae
concretiones crustarum similes uisae sunt, uocata fuit πλακίτις: qui
bus zonarum, ζωνίτις: quibus uenarum onychis, ob diuersos colo

res ὄνχίτις. nam fracta intus uicissim cinereas & candidas uenas ui

detur habere, cum in superficie plerumque sit caerulea, praesertim in his

fornacibus, in quibus multo tempore metalla excocta non sunt, in¬

uenta. in ijsdem fornacum locis humilioribus item ex crassa materia

fit altera cadmiae species, quae, quia terrena & dura est, òspακimo à te N

sta, quam repraesentat superficie, nominatur. tenuis insuper est & ple¬

runque nigra. reperitur uero saepius in his fornacibus, in quibus pyri

tes aerosus non excoquitur. hae autem omnes crassarum sunt partium.

G 4 atte

Digitized by Google
352 DE NATVRA

at tenuis materiae pars egesta, propter leuitatem magis in sublime fer¬

tur, & in altioribus fornacum locis insidet, ibique similiter in corpus

concrescit: cuius superficies, quoniam uuarum speciem gerit, ex ar¬

gumento βοτρυίτις uocatur. ea etiam densa est, sed leuior infima, gra
uior suprema, colore spodio similis. fracta intus cinerem habere, &

aeruginosa esse solet. botryites uero magis tenues habet partes, quam
iam dictae. eadem etiam tenuis materiae pars ferreis hastis in summo

fornacum insidens, & in corpus item concrescens, efficit talem cad¬

miam botryitin, qualis est Alexandrina: quam, quia curua, nemo non

intelligit de eiusmodi hastis esse decussam. postremo tenuissima ma

teriae pars egesta, propter maximam leuitatem fertur etiam altius cum

fumo, unde καπνίτις appellatur. est uero, ut Plinius scribit, in ipso

fornacum ore, qua flammae eluctantur, exusta & nimia leuitate simi

lis fauillae. atque ita se habent cadmiae ex uenis aerarijs, aut saltem ex py

rite, cui inest argentum & plumbum, ortae. quae uero fiunt in auri &

argenti fornacibus candidiores esse solent, & leuiores, quòd forna¬

ces saepius soleant purgari. omnis autem cadmia in fornacibus orta

exiccat, & modice abstergit: ac quidem si lota fuerit, nullum doloris

morsum efficit. attamen ex uenis auri, argenti, plumbi nata, minus effi

cax est ea quae ex aeraria fit materia. pompholyx post cadmiam supra
fornaces adhaeret parieti, cognationem cum ea habens. fauilla enim

est aeris tantum, aut cadmiae fornacum tantum, aut utriusque. fit uero

cum ex lapidis panib. torrefactis excoquitur aes: aut cum separatum ab

argento, in sui generis fornace perficitur. tum enim fauilla sursum fer¬

tur, & euolat in superiorem domicilij aerarij partem, adhaerens ad eius

parietes, & ad laquearium tecti. quae primum in bullas, ut aqua, tu¬

met, atque ex eo nomen reperit: mox maiore accedente incremento la

narum assimilatur peniculis. atque ita quidem sua sponte gignitur in

fornacibus: cum autem ęs ex lapidis panibus excoquitur, interdum

fit aerei coloris, cum perficitur, in candido cinerea, utroque modo sub

pinguis. ut etiam Goselariae ex pyrite excocto, quae candida est. cura

uero & industria cadmiam artifices triplici ratione conficiunt. etenim

uel aeri cum perficitur, friatam inspergunt cadmiam fornacum. uel aere
& cadmia fossili alternis, ut ex ipsis fiat orichalcum, in ollas positis,

fauilla ex aere resoluta fertur sursum in operculi cauitatem, eamque im

plet. quae pura pompholyx est. quod si ollae operculo non fuerint te
ctae, ea fauilla cum ligni cinere in sublime sublata parietibus fornacum
adhaeret, oriturque spodos: uel cadmiam fornacum separatim in for¬

nace ardenti follibus uentilare solent. quibus tribus rationib. pom¬

pholyx efficitur primae bonitatis, id est candidissima & leuissima. sed

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. IX 35
eam opifices altera ratione plerunque hodie efficiunt. quondam uero

alijs duabus soliti sunt facere. quod Dioscorides nobis scriptum reli¬

quit. quibus tribus modis fit candida et leuis, sed altero candidissima.

pompholyx autem maxime tenuium est partium, quae si lota fuerit,

medicinarum ferè omnium scribit Galenus, quae citra morsum do¬
loris exiccant, praestantissima. quocirca idonea est ad cancrosa & ma
ligna ulcera. additur collyrijs, quae & oculorum fluxiones, & in eis na¬
tas pustulas, quas Graeci φλυκίαίνας uocant, ac ulcera curat. item
utilis est ad ani & pudendorum ulcera. à pompholyge autem spodos,
quam aliqui cinerulam interpretantur, non genere differt, quia simi
liter fauilla est ex eadem materia orta & extincta, sed specie. illa enim

candida est & leuis: haec cinerea et grauior, partim adhaerens ad exte
riora fornacum latera, partim decidens in solum. abraditur autem de
lateribus, in terra conuerritur. in quibus uero fornacibus nec aeris ue¬

na, nec aes, nec cadmia, nec pyrites coquitur, in his spodos nata etiam

pompholygis locum occupat. ut fieri uidemus in fornacibus in qui

bus uenae auri, argenti, plumbi nigri excoquuntur. ex his uero omni¬
bus oritur spodos cinerei coloris: at super secundas fornaces, in qui¬

bus argentum à plumbo separatur, lutei. plumbi enim pars ui ignis

exusta, cum fumo in sublime fertur, efficitque hanc spodi speciem. plum¬
bariam autem post Cypriam aerariam commendat Dioscorides: aura

riam Plinius scribit oculis esse utilissimam. idem argentariam Lau¬

riotin uocari dicit. ita autem dicta esse uidetur à Laurio Atticae re¬

gionis monte, in quo erant argenti metalla. ut etiam postquam Athe¬

niensium defecerunt metalla, eiusmodi cognomen spodo argenta¬

riae manserit. omnis spodos lota & à sordibus, id est, carbonibus, ter
ra, pilis, purgata, easdem quas pompholyx uires habet: attamen non
raro magis crassarum est partium. Sed flos aeris, qui etiam à Graecis

uocatur αύθος χαλκον, sunt minutae aeris particulae, à reliquo eius

corpore resolutae, quibus ferè milij species est. fit autem duobus mo

dis. uno cum aes ex lapidis panibu, in fornace excoctum de foco per ca¬
nales defluxerit in catinum. altero cum in singularis foci catino aes, à

quo plumbum & argentum fuerint separata, colliquatum fuerit. utro¬

que enim modo recrementis iam detractis candenti aeris massae sub¬
inde affunditur aqua, ut in panes diuidi possit. quae quia repente den

satur & concrescit, florem illum quasi expuit. qui de panibus, postquam
à ministro forcipe in lacum aut labrum, ut prorsus eorum calor restin¬

guatur, fuerint proiecti, decidit. ubi tandem aqua emissa, aut effusa,
colligitur. optimus autem facile teri potest, & cum teritur in puluerem,

rufescit. modice splendet. adulteratur scobe aeris, sed fraudem den¬

tes de¬

Digitized byGoogle
 DE NATVRA

tes deprehendunt, quibus scobs compressa dilatatur. à flore aeris dif¬

fert squama λέπις Graecis dicta, quòd ille sua sponte de panibus
ris aqua refrigeratis cadit, haec malleorum ictibus excutitur de ijsdem:
de clauis, quae fλiπs nominatur: de alijs aereis operibus. probatur

crassa, aeris modo rubens. quae, cum aceto aspergitur, aeruginem du¬

cit: qualis nunc de rubenti aere excutitur, quondam de Cyprio. dam

natur contrà tenuis, infirma, candida, aut nigra: qualis de aere candi¬
do, aut nigro excutitur. tam autem flos aeris, quam squama easdem

uires habet, quas aes crematum: id est, aliquid acrimoniae praeterquam

quòd astringat. sed flos magis tenuium est partium quàm uel squa¬
ma aeris, uel aes crematum. ob id collyrijs mistum palpebrarum aspri¬

tudines, & ficus abstergit. at squama pota cum aqua mulsa aquam du¬
cit. similiter uero de ferri acie, quam Graecos σόμωμα uocare dixi, ac

etiam de ferro ictibus malleorum excutitur squama. quam, quanquam

Dioscorides dicit easdem uires habere, quas habet aeris squama, ta¬

men squama ferri magis astringit quam aeris: atque ea etiam magis aciei.

quocirca utilior est malignis ulceribus. contrà aeris plus habet acri¬
moniae, iccirco carnem magis purgat, & liquefacit, quàm uel ferri, uel
aciei: ac in aluo purganda magis efficax est. sed de his quae in primis

fornacibus fiunt, atque etiam de squama, aeris, aciei, ferri satis. nunc de

his quae in secundis oriuntur fornacibus, dicam. de spuma scilicet ar

genti & plumbagine. quam autem Latini spumam argenti, Graeci λ¬

θάργυρον, id est lapidem argenti uocant: illi considerantes nascentis

rei naturam, hi ortae duriciam. sed rectius spuma, uel lapis plumbi di
ceretur. nam & haec spuma ex plumbo conficitur, & uicissim plum¬

bum ex spuma. at nec ex argento spuma fit, nec ex spuma argentum.

etenim si quando ex mistura plumbi & argenti, cum argentum sepa

ratur à plumbo, fit spuma, eam non ex argento, sed ex plumbo fieri
hinc intelligimus, quòd de argento nihil depereat, plumbum totum
mutetur, partim in hanc spumam, partim in plumbaginem. fit autem

spuma pluribus modis. primo ex arena plumbaria: secudo ex lapide

plumbario: tertio ex plumbeis laminis. quae tria in catino coquuntur,
usque dum tota uertantur partim in hanc spumam, partim in plumba

ginem. quarto fit ex mistura plumbi & argenti. quinto ex mistura

plumbi & auri. sexto ex mistura plumbi, argenti, auri, quibus modis
argentum, aut aurum, aut argentum auro immistum, aut contrà, au¬

rum argento immistum remanet purum: plumbum uero etiam tum

totum uertitur partim in spumam, partim in plumbaginem. quòd si
misturae imponitur aes, cui inest argentum, ut imponi solet, argentum
accessionem facit ad argentum quod inest plumbo: at aes unà cum
plumbo

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. IX 355

plumbo mutatur partim in spumam, partim in plumbaginem, spu¬

ma differt colore. nam aut fulua est, aut candida. fulua autem propter

coloris similitudinem quam habet ad aurum, appellatur chrysitis:

candida, propter eam quam habet ad argentum, argyritis. nec igno¬

ro Plinium aliter sentire. utraque in eadem massa tubuloue reperitur.

sed argyritide praestat chrysitis. quae, quod maiorem uim ignium sit

passa, fuluum colorem contraxit. deinde spuma differt concretione:

aut enim solida est, aut inflata. Graeci alteram stereotida, alteram pneu
menen nominant. quarum illa in massas, haec in tubulos concrescit.
si enim spuma in inferiori catino, in quem defluxit ex superiori, diu¬

tius manserit, massae fiunt grauis ponderis: sin mox ex eo conuolu¬

ta uerriculo eximitur, tubuli modici ponderis. nunc, ut quondam,

multis in locis conficitur, sed optima in Misena & Boemia. Diosco¬

rides primas tribuit Atticae, quae, quod in Laurio monte fieret, Lau

riotis dicta: secundas Hispanicae: tertias Puteolanae, quae ex plum¬

beis laminis conficiebatur, spuma autem argenti, ut Galenus sentit,

modice exiccat, sed manifesto nec calefacit, nec refrigerat, quare mo¬

dice & abstergit & astringit. igitur merito medij inter metallica or¬
dinis esse censetur: ac saepe, ut materia, cum his quae uehementer aut

mordent, aut astringunt, permiscetur. sola per se ad femorum inter

trigines utilis. attamen quae ex aere simul & plumbo nata est, qualis

in officinis, in quibus argentum separatur ab aere, reperitur, modi¬

ce calefacit. ut autem id genus spuma parum à media temperatura di
scedens ad calidam accedit, ita plumbago à Latinis dicta ad frigidam,

cum in reliquis non differat. quae tamen ex aere simul & plumbo ori 6

tur, temperata manet: quam uero Latini plumbaginem, Graeci no¬

minant μολίβδαιναν: utrique uocabulo recte à plumbo deriuato. ete

nim ex plumbo feruescente fit, cum id ipsum modis iam dictis supe¬ 6

rior catinus combibit. non unius coloris est. etenim suprema eius
pars colore propius ad spumam argenti accedit: infima ad cinerem:

media ex utrisque mista uidetur esse. suprema bonitate antecedit reli¬

quas, media infimam. sed tam media quàm suprema aliquantulum
splendet: cum in puluerem teritur, rutila fit: in oleo cocta iecoris co¬

lorem contrahit. eam uero supremam, cui color est plumbi, crudam

esse intelligimus. spuma insuper argenti ut etiam plumbo liquefacta,

& pigmentis tincta, figuli ollas intus obducunt: plastes opera sua ex¬
trinsecus: in primis uero ea ex quibus in Germanorum caldarijs for

naces formantur. eadem spuma in puluerem trita, literas nuper scri¬

ptas aspergunt. at è plumbaginis parte cinerea contusa chymistae fa

ciunt puluerem, quem cinerem plumbarium appellant. Haec de spu t

ma argen¬

Digitized by
 DE NATVRA

ma argenti & plumbagine. iam ex metallis aceto maceratis & commi¬

nutis fit, ut dixi, aerugo, caeruleum, cerussa. ex aere autem fit aerugo non

unius generis. nam alia rasilis, alia uermicularis, alia qua aurum ferru
minatur, quae santerna dicitur. quarum rasilis fit multis modis. aut
enim in doliolum, uel aliud simile uas acerrimum infunditur acetum,
& super id inuertitur aereum uas. quod si fuerit fundo conuexo, bo¬

num est. sin minus, esse debet exaequato. sit autem detersum, nec ul¬

lum habeat spiramentum. post decem dies, ablato operculo, inhaerens

aerugo deraditur. aut lamellae ex aere fiunt, ac in uas, ne tamen tangant

acetum, suspenduntur, & deraduntur post totidem dies. aut uinaceis

non recentibus, sed acescentib. aeris massa, uel lamella una plures ue
obruuntur, & similiter commutantur. aut delimatam aeris scobem uel

lamellas, quibus aurea folia inclusa extenduntur, aceto inspersas, uer

sant spathis, donec undique aeruginem contraxerint. addit Plinius: ean
demque scobem alij terere in mortarijs aereis ex aceto malunt. tot sanè

modis praeparatur aerugo rasilis. quae hodie in usu est, & uiride aeris
ob colorem appellatur. Vermicularis autem sic fit. in mortarium ae¬

reum, laudatur uero maxime aes Cyprium, albi & acris aceti hemina

semis infunditur, pistilloque aereo teritur, donec lentescat. rotundi mox

aluminis drachmae inijciuntur quatuor, & salis fossilis pellucidi, uel

marini quàm candidissimi & solidi: sin minus, nitri par pondus. & in

sole tempore aestus caniculae confricatur, usque dum aeruginis uireat

colore, concretione uero lentescat. tum conformata in uermiculos re¬

ponitur. eadem uero ualde fit efficax, & bene colorata, si aceti pars u¬
na, ueteris urinae duae sumantur, reliqua uero, ut iam dictum est. ni¬

hil uetat hanc pręparare ex optimo aere, etiamsi Cyprium defecerit,

uel ad nos non adferatur. Est tertium aeruginis facticiae genus, ut

Dioscorides sentit, qua aurum conglutinant aurifices. mortarium fit

ex aere Cyprio, in quod infusa pueri urina, pistillo ex eodem aere fa¬

cto circumagitur. Plinius hanc sub chrysocollae nomine celebrat, &

nonnihil diuersum conficiendi modum habet. cuius uerba operaepre

cium ducimus ascribere. chrysocollam & aurifices sibi uindicant ag¬

glutinando auro, & inde omnes appellatam similiter utentes dicunt.

temperatur autem ea Cypria aerugine, & pueri impubis urina, addi¬

to nitro. teritur Cyprio aere in Cyprijs mortarijs, santernam uocant

nostri. ita ferruminatur aurum, quod argentosum uocant. signumque

est, si addita santerna nitescit. è diuerso aerosum contrahit se, hebeta¬

turque, & difficulter ferruminatur. at id glutinum fit auro & septima

parte argenti ad supradicta additis unaque contritis. hodie aurifices
magis utuntur chrysocolla, quam boracem nominant. ea, ut libro ter¬

tio di¬

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. IX 357

tio dixi, ex nitro quidem fit, sed aeruginis nihil habet. Caeruleum quo
que diuersis modis conficitur, sed pręstantissimum fit hoc modo. in

uasculum quernum infundunt libras tres acerrimi aceti, in quo facti

cij salis ammoniaci, in puluerem triti, quadrans fuerit dissolutus: at¬
que in uasculi medio bacillum stabiliunt, deque eo laminas argenteas
rimulis plenas suspendunt, ut modo non attingant acetum. rimulas

autem prius argento uiuo oblinunt. deinde uasculum operculo ob¬

turant, ut expirare non possit: sicque obturatum obruunt fimo, aut in

fossam locatu in terra. post uiginti dies uasculum aperientes, id quo

laminae ueluti situ squalent, deradunt. ac uasculum iterum atque ite¬

rum fimo terraue obruunt, uicissimque deradunt, usque dum lami¬

nae deficiant. tum nouas de bacillo suspendunt. quae ubi etiam ipsae
fuerint ui aceti consumptae, id quod collectum est in catinum, intus

spuma argenti obductum, inijciunt, subiectisque carbonibus ardenti

bus, paululum urunt, mox ablatum & refrigeratum, lauant aqua pu

ra. postquam uero omne subsederit, aquam effundentes in sole expo¬

nunt, ut siccetur, faciuntque hoc modo caeruleum longe praestantissi¬

mum. alij parcentes impensis, in argenti laminas faciendis, caeruleum

ex argenti uiui partibus tribus, sulfuris partibus duabus, facticij sa¬
lis ammoniaci parte una conficiunt hoc modo. sulfur ad puluerem re¬

dactum, liquefaciunt in catino, spuma argenti obducto: mox adijcien

tes salem ammoniacum, item in puluerem tritum, & argentum, om¬

nia bacillo agitant, donec commisceantur. deinde misturam refrige¬

ratam terunt in puluerem, & inijciunt in uitrum, quod undique luto

chymistarum, duos digitos crasso uestiunt. sic tamen, ut eius os pa¬

rumper pateat. postquam uero lutum exiccatum fuerit, tum uitrum
imponunt in tripodem ferreum, foramen ferrea lamina tegunt, pul¬

uerem misturae lento ex carbonibus igne coquunt. ubi laminam quam

interdum auferunt, & reponunt, amplius madidam inferius non esse

conspexerint, etiam foramen luto chymistarum obturant. uehemen

tioreque igne ad horae spacium coquunt. deinde iterum uehementio¬

re usque dum fumum caeruleum exhalarit. tum in uitri refrigerati fun¬

do residet caeruleum. Vt autem officinae aerariae dant diphryges, cad¬
miam, pompholyga, spodon, florem & squamam aeris: ita plumba¬
riae cerussam, sandycem, cerussam plumbariam, ochram plumbariam,

de quibus nunc sum dicturus. itaque cerussa, quam Graeci

appellant, hoc modo conficitur ex nigro plumbo. primum in dolium
fictile sarmenta imponuntur. deinde tantum aceti acerrimi infundi¬

tur, ut altitudine palmi emineant sarmenta. mox plumbum dilatatum

super ipsa collocatur. quidam non utuntur sarmentis, sed sic stabiliunt

ligna

Digitized byGoogle
358 DE NATVRA

ligna ut ferè attingant acetum, eisque plumbum imponunt. quaeque ue

ro eius bractea pendet libram. tum dolium, ne acetum expiret, oper¬

culo item fictili clauditur, et luto obturatur. aestate autem dolium sta

tuitur in sole: hyeme super furnum, uel fornacem, uel balneum. qui
radunt bracteas, decimo quoque die reserant dolium, & id faciunt do

nec plumbum deficiat: qui non radunt trigesimo. hi si uiderint bra¬

cteas ui aceti non esse consumptas, denuo dolium claudunt, idque fa¬

ciunt usque dum bracteae totae dissipentur. tum liquor purus qui su¬

pernatat, colatur: glutinosum uero, quod in dolij fundo residet, in a¬

liud uas transfusum in sole siccatur. deinde mola trusatili teritur, aut

alio modo comminuitur, postea cribratur. at reliquiae solidae & durae

iterum & saepius comminuuntur, ac cribrantur. quondam cerussa, ut

Dioscorides scribit, primas tenebat quae Rhodi conficiebatur, aut

Corinthi, aut Lacedaemone: secundas quae Puteolis. nostris tempo¬

ribus in omnibus Europae regionibus conficitur. in medicina refri¬

gerat & illinit. foeminae utuntur ad candorem. cerussam uero qui bi

bit, letho perit. At cerussa, quam quidam cineream, quidam cinerem

plumbarium nominant, fit hoc modo. testa noua in ardentes carbo¬

nes imponitur, & in eam cerussa trita conijcitur. quae rudiculis con¬

tinenter mouetur, donec cineris colore similis fiat: tum exempta re¬
frigeratur. Ea uero quam Graecorum alij σαύδυκα, & Plinius eos

secutus, sandycem appellant, alij φύκον, quòd similitudinem gerat

speciemque fuci: Vitruuius sandaracam, quòd ei colore sit similis, con

ficitur hoc modo. patina caua in prunas imponitur, inque eam cerus¬
sa friata conijcitur. quae iterum rudiculis agitatur, usque dum traxerit

rusum sandaracae colorem. id autem, inquit Vitruuius, incendio fa¬

cto ex casu didicerunt homines: & ea multo meliorem usum prae¬

stat, quàm quae de metallis per se nata foditur. ex plumbo praeterea

nigro fit ochra, quam plumbariam uocamus. ea à chymistis inuenta

conficitur hoc modo. plumbum in ampullam uitream oblongam con

ijcitur: eaque in fornacem, quali utuntur chymistae, imponitur. dein

subiecto igni coquitur, usque dum ochrae traxerit colorem. pictores au¬
tem & sandyce & hac ochra utuntur. Dant etiam officinae plumbi
candidi cerussam: quae, quia Hispani eam conficiunt, album Hispani¬
cum nominatur. fit hoc modo. urina in uase coquitur, & in eam qua

stillarit naris operculi, destillatam uocant, plumbum candidum conij¬

citur. quod ubi totum fuerit dissipatum, urina colatur: glutinosum

uero quod residet in fundo, alterius cerussae modo in sole siccatur,

comminuitur, cribratur. haec etiam foeminarum cutem solet dealbare.

At officinae argenti uiui dant minij facticij genus, dant minium, quo
rum

Digitized by Googl
 FOSSILIVM LIB. IX 359
rum utrunque hodie cinnabaris nominatur. prius chymistae casu ui¬

dentur inuenisse, cum enim ad argentum uiuum adijcerent sulfur, ut

ex eis efficerent aurum, uel argentu, in hoc pigmenti genus sunt mu

tata. quod, quoniam argenti uiui metalla quae erant in Betica, defecis¬

sent, in minij locum successit. catinus in ardentes carbones imponi¬

tur, & in eum sulfuris triti pars una conijcitur. ad quod, ubi coepit len¬

to igni liquescere, argenti uiui duae adijciuntur partes, atque rudiculis

continenter et celeriter agitata commiscentur usque ad eum finem dum

nullum uspiam argentum uiuum appareat. dein refrigeratum redi¬

gitur ad puluerem. tum in uas oblongo collo uel uitreum, extrinsecus

luto digiti crassitudine oblitum: uel fictile intus plumbo, lithargyro

ue obductum, inijcitur. quod uas, eius ore prius operculo eiusdem

materiae tecto & obturato in fornaculam, quali utuntur chymistae,

collocatur, aut statuitur super ferreum tripodem: atque subiectis pru¬

nis igni lento coquitur, donec iam amplius nullus argenti uiui mo¬
tus auribus percipitur. dein uehementiore igni coquitur, usque eo dum

fumus ruber exeat. primo autem exit luteus, tum caeruleus, postre¬
mo ruber. igitur uas, postquam ruber ille fumus apparuerit, ex fornacu¬

la uel tripode eximitur: &, quam primum fuerit refrigeratum, frangitur.

at quidam in catino sulfur cum argento uiuo non commiscent, sed mox

duas argenti uiui partes, unam sulfuris, conijciunt in uas, eoque modo
minium conficiunt. alij sulfuris & argenti uiui pares miscent portio

nes. qui minium faciunt deterrimum: contrà optimum hi qui id ex so¬

lo argento uiuo conficiunt ratione iam explicata. de minio autem, quod

ex uena cocci colore fit, & secundario, dicam in sequenti libro: nunc

de argento uiuo quod chymistae sublimatum nominant. id conficitur

hoc modo. argenti uiui puri, & atramenti sutorij aequales portiones

aceto affuso teruntur in mortario, usque dum argentum uiuum non ap

pareat. deinde mistura siccata in duas patinas fictiles luto obturatas

imposita trium horarum spacio coquitur. tum aufertur, et cum patinae

refrixerint, ex eis eximitur tam liquidum quam solidum. rursusque in mor¬

tario teritur, aceto subinde aspersum, & coquitur. quae eadem iteran

tur, donec omne argentum uiuum in operculum sublatum, ignis ca

lore concreuerit. at de cadmia quam ijdem chymistae uocant sublima¬

tam, etiam dicturus sum in sequenti libro. psoricum uero triplex est.

uel enim duae chalcitidis partes cum una cadmiae fornacum miscen
tur, uel etiam duae chalcitidis cum una spumae argenti: uel pares chal¬

citidis & cadmiae. deinde primi & secundi generis psoricum teritur
instillato aceto: tertij uino. tum unumquodque eorum cum canicula

exoritur, et omnia solis ardore torrentur, in fictile coniectum dieb. XL.

H 2 obruitur

Digitized by Google
 DE NATVRA

obruitur fimo. in testa uero noua subiectis carbonibus ardentib. tor

retur usque dum rubrum fiat. omne psoricum exiccat, & omne calfacit,

sed minus in quo inest spuma argenti. minus etiam mordet uino quam

aceto temperatum. at syricum quo pictores utuntur, fit cum sinopis cum
sandyce pari pondere permiscetur. hodie uero, ut nunquam cessat fraus,
lateres teruntur in farinam, qua sandyx adulteratur.

PEGECRGII AGRICC
LAE DE NATVRA FOSSILIVM.

Liber decimus.

casJES FOSSILES restant, quas uocamus mi¬

stas et compositas, sed prius mistas persequar.

quarum sex, ut primo libro explicaui, sunt ge¬

nera. primum constat ex lapide & succo con

creto: alterum ex metallo & terra: tertium ex

aequalibus lapidis & metalli partibus: quar¬

tum & quintum similiter constant ex lapide
& metallo, sed alterum abundat metallo, alte
rum lapide: sextum ex lapide, metallo, succo concreto. primum autem
genus plures complectitur formas. quas omnes natura ex lapide con¬
glutinauit, sed aliam praeterea ex sale, aliam ex nitro, aliam ex alio suc
co concreto. igitur huius generis misti tot sunt formae, quot species

succi concreti. quin diuersae lapidum species istiusmodi formas uaria¬

re possunt. Sed ut rem cum breuitate, quàm possum maxime, conse

quar, has omittam, illas explicabo. habemus autem quasi signa quae

dam et notas, quibus id genus lapides cum quo succo fuerint permi
sti, possumus iudicare. nam qui in se continent succum salsum, uel a¬

marum, uel eum qui astringit, uel acrem, si quoad molliantur, in aqua
iacuerint, cum ea communicant saporem. in quo uero inest halinitrum,
etiam igni dissilit. cuiusmodi est in Italia silex Tusculanus: in Carpa

to monte Cremnicij candidus. is, cum eius duricia in fodinis igni rum¬

pitur, sonitum edit non minorem quam unum aliquod magnum ex no

uo isto tormentorum genere, quod Itali bombardam uocant. at qui pin

gues habent succos, ardent accensi: & quidem multum, qui sulfur uel
bitumen: parum qui auripigmentum, uel sandaracam. sulfurosus est la

pis Sabinus, Sidicinus, Salentinus ad Egnatiam oppidum. haec enim

loca plena sunt sulfure. nec tamen nego in ijsdem lapides bitumino¬

sos inueniri posse. quanto autem in unoquoque lapide plus inest sul¬

furis, tanto leuior est, magis ardet, magis olet sulfur: quanto minus,

tanto

Digitized by Google
 POSSILIVM LIB. X.

tanto contrà est grauior, minus ardet, minus olet sulfur. bituminosus

uero est lapis, qui multus reperitur in summa montium parte, quam
Erineadem appellant: lapis iuxta Binas, quem fluuius defert: lapis Li¬

paraeus: lapis in insula prope Liparam inuentus: lapis quem mari¬

than Graeci nominant. sed lapides qui toti constant ex bitumine, qua
lis est gagates, & id genus misti, hoc differunt inter se, quòd illos to¬

tos ignis consumat, horum tantum partem. nam bitumen in fuligi¬

nem mutatur, lapides remanent pumici similes, id quod in primis con

tingit Liparaeo. quinetiam differentia est in his lapidib. bituminosis.

etenim quo quisque plus habet bituminis, eo & leuior est, & magis ar
det, & magis olet bitumen, qualis est repertus in Erineade: contrà

quo quisque minus bituminis in se continet, eo grauior est, & minus

ardet, & minus olet bitumen. quales lapides defert fluuius iuxta Bi¬

nas. nam si prunae in eos imponuntur, flamma flatu follium excitata,

ardent. deinde flatu desinente, protinus emorientes extinguuntur.

tum recoquuntur iterum ac saepius accensi: atque ita longo tempore

fabri eis utuntur. at qui lapides habent succum utilem picturae, eum

color mox indicat, quem habet uel chrysocollae, uel caerulei, uel aeru¬

ginis: ac uero etiam uel auripigmenti, uel sandaracae. quod genus la¬
pides reperiuntur potissimum in aurarijs, argen tarijs, aerarijs metal
lis: sicut salsi, nitrosi, halinitro referti, aluminosi, atramento, eique cog
natis pleni, acres in proprijs earum fodinis. hos autem succos aqua

ex lapidibus elicit: pingues, ignis calor: picturae utiles, uis ignium si¬
mul cum aqua. quas rationes in libris De re metallica inscriptis, ex¬

ponam. quoniam uero natura plerisque ex illis mistis lapidib. nouam

formam non dedit, ueteres scriptores recte eos lapidis uocabulo ui¬

dentur appellasse. dixi de primo genere, quod ex lapide et succo con

creto constat, nunc abeo ad reliqua de quibus omnibus excepto ul¬

timo, coniunctim agam. quorum unum, ut dixi, ex terra & metallo

conglutinatum est: alterum ex aequalibus lapidis & metalli partibus.

duo item lapidem & metallum in se continent: sed alterum abundat me¬

tallo, alterum lapide. sub quodque autem genus octo, uel etiam plures sub¬

ijciuntur species: tot enim quot sunt metalla. hae autem cum omnes ha

beant terram uel lapidem, prima insuper habet aurum: secunda, argen

tum: tertia, argentum uiuum: quarta, ęs: quinta, plumbum candidum:

sexta, cinereum: septima, nigrum: octaua, ferrum. quod genus misti for¬

mis, quia nulla nomina sunt imposita, mihi necesse puto quanque sui
metalli uocabulo nominare: ad id adiecto uerbo, quod ipsum à puro
uel effosso, uel excocto possit distinguere. itaque dico rude aurum, ar¬

gentum, argentum uiuum, aes, plumbum candidum, cinereum, nigrum,

terrum

Digitized byGoogle
 362 DE NATVRA
ferrum. non quòd ignorem de Varrone, qui argentum rude appella

uit nondum flatum signatumque: sed quòd uerbum, quo unam rem se¬
cernerem ab altera, non inuenirem. hae igitur sunt species, quas haec qua

tuor misti genera complectuntur. quoniam uero de cuiusque generis for¬

mis separatim non sum dicturus, primum quomodo unius generis

formae ab aliorum generum formis distingui possint, aperiam paucis.

itaque utrum argentu rude secundi mistorum generis sit, an tertij, an

quarti, an quinti patefacit excoctio, tam ea quae fit in fornaculis, quam

quae in fornacibus. etenim si ex eo admodum parum recrementi exco¬

quitur, terram non lapidem praeter argentum fuisse in misto intelligi

mus. quare tale argentum rude in numero formarum secundi generis
habetur. si tantum recrementi, quantum argenti ex eo conflatur, in for

marum tertij generis numero ponitur. si plus argenti quam recrementi,

species est quarti generis. si plus recrementi minus argenti, forma est
quinti generis. quanquam uero in formis generis & secundi & quarti
plus inest metalli quam recrementi, tamen alterae ab alteris hac nota in¬
ternoscuntur: in illis multo plus metalli, quam in his inest. ad haec argen

tum rude, quod molle fuerit, sine controuersia semper est secundi ge

neris: durum uero non semper quarti. nam quod ex terra & metallo

concreuit, non raro etiam lapidis habet duriciam. praeterea quod trans¬
lucet: secundi generis non potest esse: nec enim terra, nec metallum pel¬

lucet, sed est uel tertij, uel quarti, uel quinti. cui autem ex his tribus gene

ribus supponitur, rursus docet excoctio. pari modo de rudi auro, ae¬

re, alijsque iudicandum est. deinde cuique horum quatuor generum formę,

tanquam generi species subijciuntur colorib. potissimum distinctae: sed

aliud genus ultimum species complectitur multas, aliud paucas, ut mox

suis locis explicabo. quoniam uero uarietates quae in argento rudi exi
stunt, nostris hominib. sunt notiores, quam dissimilitudines, quae in ali
quo alio metallo sunt, primo de rudis argenti formis dicam. quae sunt

argentum rude plumbei coloris, cineraceum, nigrum, album, rubrum, pur

pureum, iecoris colore, luteum. argentum autem rude plumbei coloris

Germani ex uitri uocabulo nominant, nos ex plumbi. huius enim,

aut certe plumbaginis, non illius habet colorem: nec uitri modo trans¬

lucet, ut inde nomen recte ductum esse uideri possit. id interdum colore

plumbaginis, quanquam obscurius esse soleat, ita simile est, ut sensu ocu
lorum hanc secernere ab illa queat nemo rerum metallicarum impe

ritus: cum materia multum inter se differant. etenim id genus argen

tum natura ex pauca terra, & multo argento conglutinauit: plumba

ginem uero ex lapide & plumbo, quod aliquando argentum in se con

tinet. sed his notis internoscuntur. plumbago in mortario pistillo te

ritur

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. X 363
ritur in puluerem: argentum hoc rude dilatatur. item plumbago malleo

percussa, compressa morsu, cultro uulnerata, dissilit: argentum mallei ictu

dilatatur, dentib. comprimitur, cultro diffinditur. reperitur tamen hu

ius formę argentum durum. quod ut sensus oculorum a plumbagine di

stinguere non possit, excoctio distinguit. tametsi rerum metallicarum

periti, quamprimum cadit sub aspectum cognoscunt. sed utrum ex terra

et metallo, an ex lapide et metallo sit conglutinatum, excoctio, ut dixi,
declarat. id autem plerunque coloris est diluti. at tam durum quam molle in¬

tus semper suum habet colorem, extrinsecus ei nonnunquam alienus insi

det, modo luteus, modo niger, nunc uero alius. sed quamprimum gra¬

uiorem plagam acceperit, proprius eminet ac apparet. cum autem argen¬

tum fossile sui coloris primario loco sit, hoc plerumque secundum locum

obtinet. ex optimi enim libris centum argenti puri librae amplius no¬

naginta confici solent. ex quo intelligimus decimam temperationis par

tem non fuisse terram, quam ignium uis partim consumpsit, partim in re

crementum mutauit. hoc non saepe gignit Rhetia, non Noricum, non

Dacia, sed magna Germania: nec tamen reperitur in omnib. eius me

tallis argentarijs, uerum in Misena Snebergi, Scheibebergi, Gairi, Ma

riebergi, Annebergi: in Boemia Aberthami, in ualle loachimica, &

locis finitimis. interdum autem uenae pars longa & profunda quatuor

aut quinque aut plures orgyas, lata duos aut tres aut quatuor palmos,
est tota ex hoc genere argenti facta: quare fossores ab ea massas ab¬

scindunt librarum centum pondo, aut ducentarum. quantas Aberthami

uidimus extractas è capite fodinarum, quod nostri donum diuinum, suo

tamen uocabulo nominant. ei, quia est ex duob. uerbis compositum, si

milius est graecum θεόδωρον: interdum eiusdem argenti massae non minus

graues sparsae in uenis reperiuntur. cuiusmodi licuit cernere in ualle

loachimica, erutas ex cryptis demensi secundi uenae, cui nomen est

stella. saepe idem agnatum saxis lapidibusue oculi figura extuberat. sę

pius uuae speciem prae se fert. nonnunquam globosum & rotundum natu
ra conclusit in lapide. aliquando in uirgularum, & diuersarum rerum fi¬

guras formatum inuenitur. certe uidimus paruam uiri statuam qui in¬
fantem humeris suis sustinebat, ex hoc argento à natura fictam, non

ab arte effectam. ea quondam Snebergi ex celeberrimo & fructuosissi

mo illo metallo, cui posuerunt nomen Georgij, effossa fuit. postre¬

mo tenuissimae eius bracteolae saepenumero ad lapides adhaerescunt.

at argentum rude rubrum si molle fuerit, argento rudi coloris plum

bei non multum, aut nihil omnino bonitate cedit: sin durum, ut argen

ti ubertate ab illo superetur, ei eximia pulchritudine longe praestat:

praesertim cum aut leuiter caeruleo fuerit aspersum: aut translucidum ad
H 4 gemmam

igitized by Google
364 DE NATVRA

gemmam carbunculum similitudinem habuerit maximam. non uero du

bium est, quin id ipsum ex materia lapidis perspicui, cum succo argen
ti futuri permista concreuerit. itaque carbunculis non tantum simile est co
lore, sed etiam facilitate translucida. ueruntamen differunt inter se. nam

illi plerunque acrius fulgent, hoc languidius: illi non limantur, hoc lima

uulneratur: illi aut omnino non sentiunt ignem, aut tardius, hoc in ignem

coniectum liquescit. uariat autem figura non aliter ac argentum rude plum
bei coloris. sed saepius angulatum est: atque modo quadratum ut tesserae:

modo sexangulum ut crystallus: modo plures angulos habet, ut pan¬

gonios. eius etiam tenuissimae bracteae saxis lapidibusque adhaerescunt.

sed argentum rude rubrum quod pellucet, carbunculis est simile: quod
non pellucet, ut rubrica, multum uariat colore. rubricae mediae similli

mum permultum effossum fuit Snebergi ex puteo, qui ex Leuitis no¬

men inuenit. atque senes quidam omni nobis asseueratione affirmabant

fodinam Georgium huius, praeter cętera argenti rudis genera, magnam

copiam effudisse. rubrum autem argentum rude interdum aurum in se con

tinet, quale foditur in Carpato monte Boccantij & Cremnicij. & ef¬

fossum fuit in ualle loachimica è puteo, cui nomen est diues Barba¬

ra: obscurum quidem, quod ictu mallei dilatari potest, argento magis

abundat, quam pellucens, quod malleo percussum dissilit, ut & rude al¬

bum, qua re differt etiam ipsum à fossili argento sui coloris, id enim mal

leo ictum dilatatur, ut quod purum sit argentum. rude uero album gignit

Boemia cum plerisque in locis, tum maxime Cottebergi. uidi etiam pau

cum Aberthami effossum ex capite fodinarum, quod, ut dixi, donum

diuinum appellant. Ab his autem non materia, sed colore differt cinera

ceum, nigrum, purpureum, iecoris colore, luteum. quę in figura non ita

multum uariant, ut rude plumbei coloris & rubrum. reperiuntur in ijs¬

dem Misenae & Boemiae locis, sed crebrius cineraceu, & nigrum: ra

rius reliqua. nuper Annebergi fodina, cui coelestis exercitus nomen

est, cineracei copiam largita est. at purpureum dedit uena uallis loachi

micae Schonbergia: id, cui iecoris color insidet, Aberthami initio ca

put fodinarum, de quo proxime dixi: luteum iterum uallis loachimicae

aliquot uenae, sed nullae copiosum. nec uero tantum inueniuntur mas¬

sae diuersi ponderis concretae ex terra et argento, sed sabulum, quanquam

minus saepe ex ijsdem conglutinatum, imò uero etiam arena. de rudis

argenti id genus formis, satis. simili modo aurum & aes, ubi cum ter

ris nouas in species temperantur, alienis colorib. infici solent. sed tale

aurum saepius rubet, aes colorem habet nonnihil similem argento rudi
plumbei coloris, qua de re eodem nomine à Germanis appellatur. sed
multo magis est obscurum. quale in Norico reperitur Suaci, & in Car

pato

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. X 365
pato Neusolae. reliquae formae sunt rariores. at id genus argentum ui¬
uum uel cocci modo rubet, ut Schonbachi: uel iecoris colorem habet,

ut in Idria: uel nigricat, ut ad Creucenachum. rubrum autem plerunque are

nae similius est: quod iecoris colorem habet lapidi: quod nigricat lanu¬

gini sed rude argentum uiuum saepe rubet, minus saepe iecoris colorem
habet, rarius nigricat. uerum primae speciei gleba propter similitudi

nem quae ei in colore est cum carbonibus ardentib graece αύθραξ ap

pellatur. ex qua fit minium à Graecis ἀμμιον, id est arenula uocatum, à

Theophrasto κινάβαοt. ex omnib. uero tribus formis excoquitur ar

gentum uiuum, ut in libris De re metallica inscriptis dicam. minij ue¬

ro conficiendi ratio hęc est. uena cocci colore, si fuerit ualde pura in ca

psulas ligneas conijcitur, & pilis praeferratis, quę rota aquaria uersat,
tunditur, ac tenui cribro secernitur. quae transmeat, molitur: quae non
transmeat, rursus sub pila subijcitur. si cum lapidib. permista fuerit,

primum eodem modo teritur, & cribro secernitur. dein aquis affusis agi
tatur in alueo. tum arena ex lapidib. contusis, ut leuior, anteriorem uel

superiorem locum: ex uena, ut grauior posteriorem uel inferiorem occu

pat. itaque illa abijcitur, haec colligitur. quae si fuerit pura, tenui cribro
secernitur, & molitur: si impura, iterum priusquam hoc fiat, eodem modo

lauatur. qui autem minium in officinis conficiunt, faciem laxis uesicis illi

gant, utor Plinij uerbis, ne in respirando pernicialem puluerem trahant,

& tamen ut per illas spectent. talis uero uena quondam afferebatur Ro

mam ex Hispania, & quidem celeberrima ex Sisaponensi regione in Be

tica, ut idem Plinius scribit. talis reperta fuit in Colchis, ut Theophra

stus tradit, in rupib. inaccessis, ex quibus, ut perhibebant, eiaculantes

excuterent. talis nata fuit in Carmania, ut luba scripsit: talis in Aethio

pia, ut Hermogenes. talis est nunc Schonbachi in Elbogano Boemię.

nec alterius generis arena fuit supra Ephesum Cilbianis agris inuen¬
ta. quanquam Theophrastus hanc solam putat operae indigere, ut confici
possit. sed reuera omnis minij uena indiget laboris: etsi quaedam tun¬
ditur, cribro secernitur, molitur tantum. hodie perraro conficitur, Quod
cinnabaris, ex argento uiuo facta, successerit. quę si careat sulfurè, non

minus est bona. eodem autem modo quo argentum uiuum Sisaponensi
bus miniarijs suae uenae arena, ut Plinius scribit, sine argento exco¬

quebatur; quod etiam hodie fieri posset. minio quondam non solum pi¬
ctores usi sunt, sed Romani eo louis simulacri faciem festis diebus, &

triumphantium corpora illinebant. quod Verrium scripsisse autor est

Plinius. cuius temporib. & addebatur in unguenta coenae triumpha

lis: & à censorib. in primis lupiter miniandus locabatur: & Aethiopum

populi id expetebant. toti enim eo tingebantur proceres, isque color

erat

Digitized by Google
366 DE NATVRA

erat ibi simulacris deorum. Hactenus de minio: nunc ad institutam ratio

nem reuertar. mistorum in numero sunt puri lapilli nigri, ex quibus

plumbum candidum conflatur. qui raro candidi sunt, rarius lutei, raris¬
sime purpurei. quanquam autem hi lapilli plerunque saxis aut lapidib. effo
diuntur immisti, tamen soli per se interdum reperiuntur ea parte, qua

fibrae cum uenis coniunguntur: aut qua uenae profundae per cumulatas

penetrant. quorum aliqui semunciam, aliqui unciam, quidam selibram, qui¬

dam libram etiam pendent. quantos gignit Irberes dorfum, sic nomi¬
natur Erefridi pagus, & Slaccheualdu. quinetiam ex hoc mistorum
numero sunt duae rudis plumbi cinerei species, altera nigra, altera fe
rè cinerea. praeterea sub his generib. subijciuntur rude plumbum nigrum
lutei coloris. aut subrubri, aut nigri. & rude ferrum, quod ferè aut ni

gricat, aut rubet. iam de formis quibusdam quarti generis, quibus no¬
mina sunt imposita, dicam: de plumbagine scilicet, pyrite, cadmia: atque

etiam de stibi. primum autem plumbago a plumbo appellata est, atque uer
bum hoc Latini expresserunt ex graeco uerbo quod est μολίβδαινα.

utrique uero ex plumbo nomen iccirco duxerunt, quod nigrum, id enim

Graecis μόλιβδος nominatur, in se contineat. cui etiam colore non

raro similis est. eandem Plinius galenam appellat, quod uocabulum utrum
Hispaniense sit, an alterius gentis & linguae, si Hispani nesciunt, ne¬
mo, ut opinor, poterit scire. è Gręcis quidam hanc rem mistam, quam uno

galenae nomine uocat Plinius, diuiserunt in tres species. quarum pri

mam Dioscorides μολίβδοεδίὶ λίθον appellauit, nos recte lapidem qui
speciem habet plumbi, uel plumbarium possumus dicere: alteram ille

μολίβδίπιδα ἀμμον, nos arenam plumbariam. tertiam idem generali no

mine μολίβδαινας, nos plumbaginem. ea effodiebatur ex metallis quae

in Cilicia erant ad Sebastiam, quę est ad Corycum. at Galenus neque de

lapide, qui plumbi speciem prae se fert, separatim scribit. neque de arena

plumbaria: sed ubi explicat naturam & uires plumbaginis, eam proie
ctam ait se uidisse in uia, quae à Pergamo est ad officinas metallicas,
& fuisse speciem lapidis aeque ac cadmiam in Cypri montib. & riuis re¬

pertam. lapidi autem & arenae insidet ferè plumbi color. plumbago fla¬
ua est. lapis totus splendet, ac uero etiam arena: plumbago, aliqua ex par

te. lapis & arena interdum extrinsecus inficiuntur alieno colore, utpo¬

te nigro, aut caeruleo, aut iecoris, sed intus suum reseruant colorem:

quem quam primum uulnerantur ferro, ostendunt. lapis quo plus argen

ti in se continet, eo propius ad colorem argenti rudis plumbei coloris ac¬

cedit. quidam etiam plumbarius lapis radiat stibis instar, sed hac nota

internoscuntur. stibi molle & friabile est, lapis plumbarius durus, nec

ita facile potest teri. at figura uariat non aliter ac idem argentum rude

plumbei

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. X 367

plumbei coloris. ex eo atque etiam ex alijs, excoquitur modo solum plum¬

bum, quale est in Norico Villacense, & plerumque Britannicum, quae ni
hil habent argenti: modo plumbum & argentum, cuiusmodi plurib. in
locis conficitur. talis uero materiae librae C. aliquando libras argenti 11. in

se continent, ut in Misena Fribergi: nonnunquam unciam, sicut plerumque ex

metallis Suedorum, & Polonorum effossa: interdum semunciam, ut in Car

pato Schemnicij. at plus habet plumbi: etenim Pleistadae ex c. galenae

libris, plumbi L. conflantur. alibi XL. alibi XXX. ex lapide praeterea plum¬
bario et arena conficitur minium secundarium & argenti spuma. de hac

proximo libro dixi: illud fit hoc modo. lapis qui parum aut nihil argen
ti in se continet, uel arena ei similis etiam colore, exuritur in fornacib.

donec rubescat. dein teritur in farinam, tenui cribro secernitur, molitur.

quomodo minium etiam ex lapide plumbario, qui argenti & plumbi

fertilis est, confici posset. in interitu argenti res metallica damnum face¬

ret, nam quod interitu plumbi contrahit, tanti non aestimat: quando¬

quidem huius minij simillima sandyx fit ex cerussa, quae ex plumbo con
ficitur. at compendij faciendi causa uerum minium adulteratur hoc secun

dario, sandyce, syrico. lapis autem plumbarius & arena easdem quas plum¬

bi recrementum uires habent. galena uero inanis, siue lapis plumbarius

inanis, lucet in nigrore splendetque. ipsa plumbario lapidi & arenae co¬

lore similis, omnino omnis argenti & plumbi expers. quorum partem,

si in fornaces fuerit simul coniecta, disperdit ac dissipat. Stibi etiam,

quod & Siμμi Graeci uocant, colore nonnihil simile est lapidi plum¬
bario, sed magis nitet, & candidius est, à Plinio spumae lapis candentis

dicitur propter similitudinem, quae in colore & nitore ei est cum spuma

argenti. diuiditur in marem & foeminam. horridior, inquit Plinius, est

mas, scabriorque & minus ponderosus, minusque radians, & arenosior.
foemina contrà nitet, friabilis fissurisque dehiscens. in argentarijs metal¬

lis in Misena reperitur Hoesteini, quod ad decimum lapidem abest à Kem

pnicio. in Boemia ad Planam & Perzibramam oppida. olim in Bithy¬

nia ad Chalcedonem, unde Chalcedonium, in Italia, unde Italicum dictu.

quondam stibi fossile uendebatur, probatque Dioscorides id quod ma¬

xime radiat, quod cum frangimus, in crustas diuiditur, quod friabile,

quale est in Plinio foemina nominatum. quodque terra & sordib careat.

tale autem ustum formabant in pastillos, quibus quia fortè Hippocratis

tempore erat quadrata tesserarum figura, ipse τετράγωνον uocat stibi.

nec enim eius crustis, nec glebis nondum diuisis ea est figura. nostris
temporib. fossile non uenditur, sed excoctum. excoquendi uero rationem

in libris De re metallica inscriptis explicabo. exiccat autem et astringit,

quocirca ad oculorum collyria additur. nigro etiam tingit colore, atque ic

circo

Digitized by Google
368 DE NATVRA

circo id mulieres cilijs illinunt. qua de causa Graecis γμναέκίον di¬

ctum. quia uero artificiosa haec tinctura oculos dilatare uidetur, ijdem
Gręci πλαlυόφθαλμον uocarunt. Iam pyrites ex igni nomen inuenit,
quod ferri, aut alterius duri lapidis conflictu ex ipso elici possit. eundem
Aristoteles & eius auditor Theophrastus ex eo πυρίμαχον nomi¬

nant, quod igni repugnet. nam in ardentes tantum fornaces coniectus fluit:

at ubi defluxerit in catinum, rursus concrescit, & durescit. quod antequam

fiat, eum excoctores in panes, ipsi uocant lapides, diuidunt, quib. est

plana circuli figura. quin interdum effoditur pyrites, qui de materia quae
in terra tanquam in fornace fluxit, ortus uidetur esse. quanquam autem pyrites

aliquando nihil in se continet auri, argenti, aeris, plumbi, tamen lapis

purus non est, sed mistum: constatque ex lapide & materia quadam me¬

tallica, cui propria est forma. ea uero ut malleo tractari non possit, igni
liquescit, & fundi potest. sed saepius in ipso insunt metalla. & quidem
argentum & aurum Reichesteini in Lygijs: aes & argentum Cottebergi
in Boemia: plumbum nigrum & candidu, atque aes & argentum in Saxo¬

nia Goselariae: aes tantum in Boemia Cuperbergi, & in alijs locis per¬
multis. nihil uero habet metalli in Misena Breitebronni effossus. ex

quibus intelligi potest, ueteres rerum scriptores, qui ex pyrite tantum ęs

excoqui memoriae tradiderunt, multa ignorasse. nec uero pyrites à py
rite differt solum metallo metallisue quae in se continet, sed etiam colore.

nam alius est aureo colore, quidam argenteo. quorum uterque ueterum lite¬
ris est usitatus: utrumque Mauri appellant marchasitam: uterque speciem ha¬

bet aeris: uterque reperitur in metallis argentarijs & aerarijs, atque etiam

Goselariae in plumbarijs. sed aureus color pyritae duplex. aut enim au

ri puri, quem chymistae quidam solum nominant marchasitam: aut auri ar

gentosi. sunt praeterea duo alia pyritarum genera: unum colore lapidi

plumbario ferè simile: alterum cinereum. prius in Lygijs reperitur Reiche¬

steini, & in se continet argentum & aurum: posterius ibidem, sed expers

argenti & auri. deinde pyritae inter se differunt crassitudine & graui
tate. quo autem quisque spissior est, & plus metalli in se continet, eo gra

uior est. tum differunt duricia. nam alij duri sunt, alij molles, mediocres

alij. ex duris, cum percutiuntur ferro, uel lapide duro, facile elicitur ignis,
quos Ro. ut Plinius scribit, uiuos appellarunt. ex mediocrib. diffici¬

lius. at molles scintillas non edunt. figura denique praeter caeteras res
fossiles, multum differunt. modo enim globosi sunt & rotundi, quales

riui et fluuij deferunt: modo cylindri instar teretes, quales interdum in

argillarum uenis reperiuntur. modo oblongi, & intus ut fistulae caui,

qualis Hanoberae inuenitur in commissuris saxi calcarij ochra obdu¬

cti. modo tesserarum figura, quod genus similiter non raro riui & fluuij

rapiunt

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. X 3

rapiunt: modo in oui figuram formati, cuiusmodi uidimus, qui gigne

rent atramentum sutorium, eique cognata: modo conchae figura, quales in

Hildesheimio inueniuntur inter urbem & arcem Steureualdam, et in fossa

quae spectat ad septentriones: ubi etiam uuae similes reperiuntur. modo uir

gulae plures erectae uidentur inter se iungi compularique. nunc uero figura
fauis sunt similes. eorum etiam tenuissimae bracteae, non aliter ac auri, ar¬

genti, aeris, saxa & lapides amplectuntur. ueruntamen saepius totae ue

nae constant ex pyrite coniuncto continuatoque: unde permagnae massae

excinduntur. ex pyrite conficitur diphryges, ut dixi. in medicina exic

cat, & quae coierunt, digerit: quare tumores laxos & duros sanat. Se

quitur cadmia, non illa fornacum, de qua in proximo lib. dixi: nec fossi¬

lis metalli expers, qua ęs tingitur, cuius naturam lib. V. explicaui: sed fos¬

silis metallica quam Plinius dicit lapidem esse aerosum, atque ex ea fieri ęs.

nec ueteres aliud metallum ex ea excoqui posse memoriae prodiderut.

sed re uera non solum aes ex ea fit, sed etiam argentum. imò interdum aes pari
ter & argentum. nonnunquam, ut pyrites, caret metallo. reperitur saepe in ae¬

rarijs metallis, sed saepius in argentarijs. atque etiam proprias habet ue

nas. cadmiam autem hanc Galenus se in montib. & riuis Cypri iuxta me
tallum inuenisse scribit. color ei niger, aut fuscus, aut cinereus. ut autem

ea quae in fornacib. gignitur, ita etiam haec uariat specie. nam alia uuae

similis est, alia testę, alia ex crustis uidetur constare. fossilis aut cadmia

magis ualidas uires habet, quam orta in fornacib. imò saepe adeò corro¬

dendi ui praedita est, ut udas fossorum manus & pedes exedat. igitur à
pyrite differt colore & uiribus. etenim pyrites, si atramenti plenus non
fuerit, aut aurei, aut argentei coloris est, raro alterius: cadmia uel ni¬

gra, uel fusca, uel cinerea. ille tantummodo quae coierunt, digerit & di¬
scutit: haec saepenumero erodit, atque omni animantium generi uenenum
est lethale. nostri ea mures, grillos, muscas interficiunt. hanc etiam cad
miam, ut argentum uiuum in sui generis uas imponut, ut calore ignis

in sublime feratur, atque ex ea efficiatur corpus nigrum, uel fuscum, uel

cinereum, quod chymistae cadmiam sublimatam nominant. id maiorem etiam

erodendi uim habet. cum hac naturali cognatione iungitur spodos

subterranea, nota Serapioni Mauro, Graecis ignota: item pompholyx.

utraque oritur cum ignis, quo metallici duriciam saxorum rumpunt in cry¬
ptis, cuniculis, puteis, aut occulta terrę incendia, urunt uel cadmiam, uel
pyriten, uel plumbarium lapidem, uel assimiles res metallicas. ex cad¬
mia fit spodos, nigra, fusca, cinerea. ex pyrite pompholyx candida, &
spodos cinerea. ex plumbario lapide ferè lutea spodos, uel cinerea. sed
candida pompholyx ex lapide aeroso orta, post aliquod temporis spa

cium uiridis fit. spodos nigra & fuligini similis reperitur in Misena

Aldebergi: pompholyx candida, & lanugini, quae aestate per aerem uo¬
I litare

Digitized by Google
f

370 DE NATVRA
litare solet, similis in Hildesheimio in saxorum commissuris omnium fere
lapicidinarum, exceptis his quae saxa habent arenaria, cinerea uero & fu

sca & lutea in quibusdam fodinis argentarijs, ubi saxa igni ruperunt me
tallici. omnes aut ex tenuissimis partib. constant, quare admodum leues

sunt, omnium tamen leuissima pompholyx candida. omnes ualde exic¬

cant. ex cadmia uero orta insignem praeterea erodendi uim habet. sed

quia, ut dixi, ex tenuissimis partibu. constat, non admodum mordet. cer¬

te Aldebergia si inciderit in exulceratam, aut scabie infectam operariorum

cutem, carnem ipsis non admodum sentientib. ita exedit, ut ossa denuden

tur. Sed de quatuor mistorum generib. quę metallum in se continent, atque

etiam de subterranea spodo & pompholyge satis. abeo ad sextum, quod
constare dixi ex lapide & metallo, ac praeterea succo concreto. cui item
subijciuntur formae inter se succis concretis distinctae. nam mistum ex

lapide & metallo in se continet uel sulfur, uel bitumen, uel alumen, uel
atramentum sutorium, uel salem, uel nitrum, uel aliquem alium succum con

cretum. primae formę est in Chattis ad Verram Sunteri lapis fissilis aero
sus: qui certo modo ustus, sulfureo sudore manat. & in Boemis Cro

menae subniger, ex quo primo sulfur, deinde argentum excoquunt. si¬

militer ex pyrite sulfur eliquatur ad Hercyniam syluam Hazekerodi,
& ad Albim Brambecci. secundae formae est spinos in Thraciae me¬

tallis repertus, qui, ut Theophrastus scribit, non ualde grauis est, nec

difficulter manib. prehendi potest. cum enim lapides in quibus metallum

inest, graues sint: in quib. bitumen leues, is ex utroque commistus me¬

diocris est. diffisus aut & coaceruatus, ac igni accensus, in sole ardet:

ac magis quidem si quis aut ei aquam instillauerit, aut eum aqua asper
serit: ex quo intelligimus & metallicum & bituminosum esse. nam illi

compositi cremantur in sole, hi, si guttae imbrium ceciderint interuallis

distinctae, magis ardent. Spino similis, si non idem, est lapis fissilis ad
radices Meliboci montis, siue, ut nunc uocant, ad Hercynium effossus

Eislebae, Mannes feldi, Hostedae. is niger bituminosus, aerosus, pri¬

mum ex puteis extractus in aream effunditur, atque ita ex ista coacerua¬

tione oritur tumulus. deinde inferior tumuli pars circundatur sarmen

tis, in quae similiter inijciuntur id genus lapides. tum sarmentis admo

to igni accensis, ignem etiam concipiunt lapides super ea coniecti. hi pro

ximis quibusque impertiunt ignem: atque omnino omnes qui iam ardent,

eis proxime adiunctis. ut autem facile ignem concipere signum sit bitumi¬

ni commune cum sulfure: tamen paruae puri et nigri bituminis uenae in

terdum eiusmodi lapides distinguunt: & cum ardent, talem odorem emittunt,

qualem carbones bituminosi cum flagrant, emittere solent. praeterea si

quando in ardentes mediocris pluuia decidit, magis ardent, & citius

mollescunt. quinetiam ubi uentus fumum qui sursum fertur, in proximam

aquam

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. X 371

aquam stantem deiecerit, mox in ea innatare aliquid instar liquidi bitu

minis licet cernere, quod uel nigrum est, uel fuscum, uel purpureum. quae

omnia satis declarant eos lapides esse bituminosos. atque id genus lapi
dum, ad Hercynium nemus inuentum, crustae interdum scintillis pyritae
aurei coloris adhaerentib. & discurrentibus exprimunt uarias animan¬

tium species, ut in genere piscium passeres marinos, lucios, percas: in

auium gallos gallinaceos. nonnunquam salamandras. imò pontificis Ro.

barbati, & triplicem coronam in capite habentis, effigies reperta est quam

multi uiderunt. praeterea beatae uirginis puerum in manib. gestantis. re

periuntur etiam in Chattis interdum species piscium in istius generis cru

stis. nuper etiam Annebergi, cum ageretur Thomas hirni cuniculus, ef¬

fossa est cadmia bituminosa, quae in prunas coniecta ardet, ac olet al¬

lium syluestre, & tandem in cinerem abit. parum uero argenti in se continet.

at tertiae formae est pyrites aluminosus, qualis sub ultimis carbonib.

bituminosis reperit in Misenae monte carbonum, qui à Zuicca ad ter

tium distat lapidem. is etiam aerosus est. quartę uero formae est pyrites

admodum pallidus, aut niger, aut cinereus. is enim quasi parens est atra

menti sutorij & ei cognatorum. ex pallido certe & his quae ipsis adhae

rent, Goselariae primo fit atramentum sutorium. dein ex eo excoquitur

aliquid plumbi & argenti: quanquam parum. niger uero est in Misena ad

Zuenicium in ericeto & Breitebronni, tametsi hoc in loco rarus: atque

isti propriam tantum pyritae metallicam materiam in se continent. quod ge

nus pyritae non admodum duri sunt, sed plerumque friabiles. imò sua spon
te interdum dilabuntur, efflorescitque melanteria: maxime si in loco humi¬

do fuerint collocati. ac uero etiam cadmia atramentosa reperitur. quae

item si in loco humido posita fuerit, melanteriam nigram ex sese emit¬

tit, ex qua quaedam candida ueluti salsugo efflorescit. at ex cadmia par

tim constare Assium lapidem hinc intelligimus, quod carnem consumat, qua

de causa sarcophagus nominatur. etenim corpora defunctorum, inquit

Plinius, condita in eo absumi constat intra quadragesimum diem, exce
ptis dentib. ea uero cadmia iccirco uidetur esse atramentosa, quòd ex
ipsa candidum quiddam salsugini simile efflorescat. dicitur autem Assius

lapis ab Asso, ut Galenus autor est, ubi nascitur. quod oppidum Pli

nius Troadi, Alexander Cornelius Mysiae ascripsit, nec uero ibi tan

tum nascitur, sed eius generis, ut iterum tradit Plinius, et in Lycia saxa

sunt, & in Oriente, quae uiuentib. adalligata erodunt corpora. idem

etiam dicitur Asius, quod in Asia reperiatur: at uerius uocabulo iam olim

per librarios corrupto, qui unam Assij literam uel inscitia, nel negligentia

omiserunt. eundem enim lapidem uocari sarcophagum, Assium, Asiu par

tim ex medicorum scriptis perspicuum est, partim ex loco in quo nascitur,

& eius uiribus. quocirca Plinius non recte Asium separatim, tanquam à
I 2 sarcopha¬

Digitized by Google
3 DE NATVRA

sarcophago diuersum, persequitur: ut aliàs uberius explicabo. huic la¬

pidi candidus pumicis, aut tosi color esse solet, & uenae in profundo
luteae. quia uero laxus etiam, leuis est: quia mollis, friabilis. at in superfi
cie lapidis insidet quiddam simile farinę tenuissimae, quae parietibu, mo
larum inhaeret. id Assij lapidis florem appellant. est uero partim albus,

partim similis pumici in luteum uergenti. quoniam autem admotus linguae

eam mordet leniter, & gustatum salsedine commouet, ipsum Dioscori¬
des salsuginem uocat, Galenus conijcit oriri ex rore marino: qui primum
in lapide insideat, deinde à sole exiccetur: ut hoc modo & lapidis &
maris naturae particeps sit. lapis ille siccat, digerit, humentes carnes li

quefacit: sed magis ad haec omnia efficax est flos eius. qui tamen cum

talis sit, uchementer non mordet, quod tenuium sit partium. ex ipso lapide

quondam fiebant carniuorae arcae, in quas mortuorum corpora conde¬

bantur, ut cito consumerentur. ex eodem fiebant uasa, in quae podagri¬

ci pedes utiliter imponebant. simili modo natura ex lapide, metallo, sa

le conglutinat mistum quintae formae: ex lapide, metallo, nitro, sextae.

pari modo mista ex alijs succis concretis. quae corpora ex temperatione

trium fossilium conglutinata ubi reperiantur, ut nunc indicare non possum,
ita inueniri non dubito. Hactenus de mistorum generib. & formis, iam

ad composita abeo. est autem compositum gleba constans aut ex duob. sim¬
plicibus coagmentatis, uel trib. uel quatuor. aut ex duob. mistis, uel
tribus, uel quatuor, uel quinque, uel sex. aut ex uno simplici & uno mi
sto, uel duob. pluribusue: aut ex duobus simplicib. et uno misto, uel
duobus pluribusue: aut ex tribus simplicib. & uno misto, uel duob.

pluribusue: aut ex quatuor simplicib. & uno misto, uel duobus plu

ribusue. tot in glebis existunt uarietates. quas operaeprecium est consi¬

derare. aliter enim multarum rerum uis & natura explicari non potest. igi
tur si duo componuntur simplicia, aut cum terra coniungitur succus con

cretus, uel lapis, uel metallum: aut cum succo concreto connectitur uel ter

ra, uel lapis, uel metallum. aut cum lapide compulatur uel terra, uel succus

concretus, uel metallum. aut cum metallo iungitur uel terra, uel succus con

cretus, uel lapis. sed primo dicam de terris ad quas adiuncti sunt succi

concreti. itaque si sal cum terra conglutinatus fuerit, salsa nominatur: si ni¬
trum, nitrosa: si alumen, aluminosa: si atramentum sutorium, atramen

to plena: si sulfur, sulfurosa: si bitumen, bituminosa: si denique acris suc¬

cus, chrysocolla, aerugo, caeruleum, auripigmentum, sandaraca, his ipsis

dicetur infecta. Melia uero aluminosae species est, coloris cinerei,

aspera, quae digitis confricata, similiter ac pumex confricatus, stridet. at

bituminosae, ampelitis cinerea, subcandida, rutila. succi autem concreti,

quos continet terra, cum in grumos concreuerunt, aut palàm ante ocu

los omnium sunt, aut terra fracta, cadunt sub aspectum: cum eos adhuc

liquidos

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. X.

liquidos terra combibit, ut ferè sint aequabiliter in omni eius corpore

fusi, colorib. nobiles, etiam oculorum sensu percipimus, reliquos gusta¬

tu tantum. quaeque autem terra succo concreto infecta reperitur in locis, ex

quibus uel effodiuntur succi, uel effluunt aquae succis infectae. salsa in

super in Germania pleni sunt montes iuxta Seburgum, & lacum salsum,
quà septentriones uersus itur. quibus in montib. cum coelum fuerit sere

num, quaedam salis particulae enitent. quin totus ille tractus medius in¬

ter Seburgum et Salsamundam salsus est. nec minus interiectus inter Sal¬

samundam & Halam. at Aegyptium lutum quod discutit tumores, est ni¬

trosum. sed halinitrum in Germaniae, ut dixi, campis non longe à Stas¬

phurdo ex terra efflorescit. aluminosae uero terrę ex quib. conficitur

alumen, effodiuntur in Saxonia prope Lunebergu, nobile oppidum, &
ad Albim Brambecci: in Voitelandia iuxta Salfeldam: in eadem ad Blaam
oppidum: in Misena ad Radebergum: in Boemia Schachicij. quin terra,
quae est, ut Plinius scribit, in Taurorum peninsula in ciuitate Parasi

mo, quia ea sanantur omnia uulnera, aluminosa uidetur esse. sed in Sa

xonia Goselariae reperitur rubrica atramenti sutorij succo infecta, simili

ter ochra. sulfurosa autem reperitur in Campania in Vulcani foro: in sub¬

iectis Ariciae aruis, quae, si carbo deciderit, ardet: in Narniensi, sed ibi¬

dem & aluminosa, quae imbrib. siccior fit, ut Plinius loquitur. alumi

nosa enim, ut in quibusdam Hildesheimij locis conspicere licet, non faci

le diluitur imbrib. bituminosa autem est sub Hala Hermundurorum, ma¬

xime in fossa meridiem uersus: in Elbogano prope Satelum pagum. at ter¬

rae acri succo, chrysocolla, aerugine, cęraleo infectae inueniuntur in me

tallis aurarijs, argentarijs, aerarijs. sed auripigmento & sandaraca, in

proprijs uenis. omnes autem hae terrae compositae non modo ipsius terrae natu¬
ra participes sunt, sed etiam succi concreti, qui ad eum additus est. omnib.

uero succis concretis uim natura dedit igneam. itaque cum terra pura exic¬

cet & refrigeret, salsa exiccat quidem, sed praeterea modice & astringit

& abstergit: nitrosa ualidius abstergit: aluminosa ualidius astringit:

atramentosa non modo multum astringit, sed etiam mordet: sulfurosę et bi

tuminosae discutiendi ui praeditae sunt: in quib. inest acris succus, qui ca

ret nomine, chrysocolla, aerugo, caeruleum, auripigmentum, sandaraca

mordent: atque ita uariant terrae propter succos concretos eis adiunctos. ma¬

ior uero in ipsis etiam terris existit uarietas, quod plures earum sint species,

quam suc corum concretorum. igitur quot terrarum sunt species, totidem diuersae

sunt compositiones. nam siue ochra fuerit, cui adiunctus est unus aliquis
ex succis concretis, siue rubrica, siue alia terrae species uariabit compo si

tionem. sed terrarum species quia 11. lib. satis explicaui, nunc nihil necesse
habeo repetere. praeterea una eademque terra plurib. interdum succis con

cretis inficitur. quo sanè modo puluis Puteolanus, qui si moles con¬
I 3 struuntur

Digitized by Google
374 DE NATVRA
struuntur in mari, fit lapis inex pugnabilis, ut Plinius scribit, undis,

constat ex alumine, bitumine, sulfure. is nascitur in Puteolanis collib.

in regionib. Baianis, in agris, ut Vitruuius, municipiorum, quae sunt

circa Vesuuium montem. Eadem est terrae natura, inquit Plinius, in Cyzi

cena regione: sed ibi non puluis, uerum ipsa terra qualibet magnitudine
excisa & demersa in mare lapidea extrahitur. hoc idem circa Cassandriam

produnt fieri. ab Oropo quidem quicquid terrae attingitur mari, mutatur

in saxa. atque hae ipsae terrae uim obtinent, quae eas mutat in lapides, cum
illam uim aquae, ut in alio loco dixi, soleant habere. sed id genus terrę ne

cesse est ut sint aluminosae, uel atramento sutorio infectae, & praeterea

bituminosae. iam adterras abeo, quę lapides complectuntur, aut ad quas

adhęrent. uerbi gratia. Samia terra interdum in se continet Samium lapidem:

creta silicis glaream complectitur. sępissime uero terrarum glebis lapilli ad

haerescunt. ut autem magnae tarrarum moles complexu suo continent modo

integra saxa, marmora, lapides, modo eorum fragmenta, ita in earum gle¬

bas non raro saxorum, marmorum, lapidum, glareae conclusae & comprehen

sae sunt. similiter sabulum et arena: imò etiam in eis insunt gemmae & calcu

li. qua de causa sicut scriptores loca, nos terras quasdam dicimus esse sa

xosas, alias marmorosas, lapidosas alias: partim glareosas: sabulosas

quasdam, alias arenosas, aliquas plenas gemmarum, quasdam calculosas.

quoniam uero sunt permultae species lapidum, gemmarum, marmorum, sa¬

xorum, atque ita etiam glarearum, sabuli, arenae, id genus compositiones ua

rictatem habent maximam. si enim haematites inerit in gleba terrae alia

erit compositio, quam si uel aetites inerit, uel alia species lapidis, alia si sma

ragdus, alia si crystallus, alia denique si qua alia gemmae species. atque ita

marmorum & saxorum formae uariant compositionem, nec minus species

glarearum, sabuli, arenae. rursus quot terrarum species sunt, quae in se con
tinent lapides, gemmas, & caetera, tot, ut dixi, diuersae sunt compositio¬

nes. sed de his quoque satis. sequuntur terrae quae metallorum particulas

in se continent, aut ad quas metallorum particulae adhaerescunt: eas iccir

co metallicas appellamus. terra autem primo uariat metallo. aut enim id¬

ipsum est aurum, propter quod graece nominatur γν χρυσίτις, latine ter

ra auraria dici potest: aut argentum, quae gręce ἀ ργυρίτις, latine argen

taria. aut aes, quae graecè χαλκίτς, latine aeraria. aut plumbum nigrum,

quae μολιβδίτις graece, plumbaria latine. aut ferrum, quae graece σιδη¬

ριτις, latine ferraria. sed argentaria duplex est, plumbaria triplex. nam
illa complectitur uel argentum uiuum: haec plumbum uel candidum, uel ci¬

nereum, uel nigrum. deinde multiplices terrarum species permultas hic

efficiunt uarietates, quas omnes metallici & cognoscunt, & suis no¬

minibus appellant. hactenus de terris quae in se continet succos concre¬

tos, uel lapides, uel metalla: atque etiam de his ad quas iam dicta adhaere¬

scunt

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. X 375
scunt: nunc de succis concretis dicam. itaque si his ipsis abundauerit com¬

positio, quaecumque terrae species adhaeserit uel ad salem, uel ad nitrum,

uel ad alumen, uel ad atramentum sutorium, uel ad sulfur, uel ad bitumen,

uel ad acrem succum qui caret nomine, uel ad auripigmentum, uel ad san

daracam, uel ad chrysocollam, uel ad aeruginem, uel ad caeruleum, mutabit

compositionem. similiter quaecumque species lapidis, gemmae, saxi, marmo

ris, ac potius glareae, sabuli, arenae. atque uero etiam quaecumque metalli spe

cies, quanquam perraro aliud fossile praeter terram, glaream, sabulum, arenam,

ad eos adhaerere solet. At si composita gleba abundauerit lapide, quae

cumque terrae species adhaeserit ad aliquam lapidis formam mutabit composi

tionem. similiter quaecunque succi concreti species: quo modo fit lapis
salsus, nitrosus, aluminosus, atramentosus, sulfurosus, bituminosus,
refertus acri succo, uel auripigmento, uel sandaraca, uel chrysocolla,

uel aerugine, uel caeruleo. pari modo quodcumque metallum ad quenque la

pidem adhaeserit. qua ratione fit lapis aurarius, qui χρυσίτης appella¬
tur à Graecis: aut argentarius, qui ἀ ργυρίτης: aut aerarius, qui

rus: aut plumbarius, qui μολιβδίτης: aut ferrarius, qui σ δηρίτης. atque hic

etiam plumbarius triplex est, duplex argentarius, cum apud Graecos μολι

βδιτης tantummodo significet lapidem ad quem adhaeret plumbum nigrum,

iτus ad quem argentum. quinetiam ad lapidem non modo adhaerescunt

caetera fossilia, sed ipse intra se in quadam quasi aluo continet uel terram,

ut saxum Kempniciense margam, gaeodes lapis terram candidam: uel succum

liquidum, ut enhydros liquorem: uel alium lapidem, ut aetites callimum. tales

autem lapides pleruque sunt globosi et rotundi, perraro alterius figurę. sed
etiam in ipsis differentia est. nam alij intra se continent lapidem solutum à reli¬

quo eorum corpore, ut aetites callimum, qui concussus sonitum reddit. alijs
intus ad conuexum adhaeret lapis, sicut aetitae qui sonum non fundit. uel

etiam unus lapis plures lapides complexu suo coercet et continet, ut Mot

scheani illi rotundi gemmas: quae diuersae, sed molles, ad eorum conuexum

adhaerescunt. conchites etiam Megarensis conchas concludit & comprehen¬

dit. Si uero composita gleba abunda uerit metallo, quaecumque uel terrae,

uel succi concreti, uel lapidis species adhaeserit ad quodcunque metallum ua

riabit compositionem. atque hactenus de glebis compositis, quae ex duob.

modo fossilib. & quidem simplicib. constant. nunc de his dicam, quae ex

duob. constant. mistis. igitur aut cum primo genere connectitur uel secundum,

uel tertium, uel quartum, uel quintum, uel sextum. aut cum secundo coniungitur
uel primum, uel tertium, uel quartum, uel quintum, uel sextum: aut cum tertio

copulantur reliqua, similiter aut cum quarto, aut cum quinto, aut cum se

xto. atque hic rursus gleba composita quocunque mistorum genere abun¬
dauerit, quot eius sunt species, totidem diuersę sunt compositiones. uer
bi causa, si abundauerit primo genere, siue lapis fuerit sulfui osus, siue

I 4 bitumi¬

Digitized by Google
376 DE NATVRA
bituminosus, siue alterius speciei, cui adiungitur una aliqua ex formis se

cundi generis, aut tertij, aut quarti, aut quinti, aut sexti, uariabit compo
sitionem. igitur si gleba composita abundauerit primo genere, & eius

micas secundi generis species amplectuntur, magnam habet uarietatem. quod

sub secundo genere subijciantur hae formae, mistum aurarium, argenta
rium, aerarium, plumbarium, ferrarium, atque argentarium rursus in duas di
stribuatur species, plumbarium in tres. & quòd praeterea quaeque spe

cies tanquam genus, plures complectitur formas. sicut argentarium argen¬

tum rude plumbei coloris, rubrum, album, nigrum, cinereum, pumiceum, ie

coris colore, luteum. itaque ad lapidem sulfurosum adhaerescit argentum ru

de, uel plumbei coloris, uel rubrum, uel aliud. similiter si particulae for¬
marum tertij generis, aut quarti, aut quinti adhaerescunt ad glebas pri

mi generis magna fit differentia. quorum generum species non minus

multae sunt numero, aut etiam plures quam primi generis, & ijsdem nomi
nibus appellantur, his paucis exceptis, plumbagine, pyrite, cadmia, sti
bi, quae sub quinto genere sunt. postremo, si particulae formarum sexti

generis adiunctę fuerint ad glebas primi generis, iterum uariabit com

positio. exempli causa, si cum lapide atramentoso, pyrites atramentosus

fuerit coniunctus. pari modo in glebis magnae erut dissimilitudines,

si abundauerint secundo mistorum genere, uel tertio, uel quarto, uel

quinto, uel sexto, & ad eas particulae formarum aliorum generum fuerint

appositae. atque ita se habent glebae, quae ex duob. constant. iam de his

dicam quae ex simplici & misto sunt compositae. primo terrae gleba com

plectitur particulam alicuius formae primi generis, uel ea ad ipsam ad¬

haeret. itaque siue lapis fuerit sulfurosus, siue bituminosus, siue alius,

mutabit compositionem. aut terrae gleba particulam secundi generis com

prehendit, aut ea cum ipsa connectitur. atque ut omittam tertium mistorum ge

nus, relinquam quartum, quintum praeteream, et quòd similiter metalla in

se contineant, et quòd eorum formae ijsdem uocabulis, quib. secundi ge

neris species nominentur, de secundo dicam ex quo plus metalli confi

citur quam ex reliquis. nec tria illa genera iccirco omitto, quòd non utilia

sint, nam etiam ex eis conflantur metalla: sed quia & ego rem cum breuita

te quoad possum, consequor: et qui non omnino rudes harum rerum sunt,
caetera per se ipsi, nullo explicante, intelligunt. igitur terra complectitur

aut mistum aurarium, aut argentarium, aut aerarium, aut plumbarium, aut fer¬

rarium. ac iterum argentarium est duplex, triplex plumbarium. Graeci has

terras quae mista complexu suo continent, ijsdem uocabulis, quib. iam

dictas terras metallicas uidentur nominasse. atque hic rursus agam quam

breuissime potero, omittamque reliquorum species, & de argentarij formis

tantum dicam. itaque terra complectitur argentum rude uel plumbei coloris,

uel rubrum, uel album, uel nigrum, uel cinereum, uel iecoris colore, uel pur¬

pureum

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. X 377

pureum, uel luteum: atque ut paucas adijciam formas quarti generis, uel
plumbaginem, uel pyritem, uel cadmiam. quin etiam in id genus mistis sunt
dissimilitudines. eorum enim particulae insunt in terris aut auellanarum

magnitudine, aut fabae, aut pisi, aut erui, aut denique tam paruę ut nullae

appareant antequam, terris in alueo lotis, & aquis rursus effusis ipsae sub

sidant. metallici pręterea terrarum species in quib. mista insunt, colorib.

distinguunt. aut denique terrae gleba complectitur particulam alicuius spe

ciei sexti generis, uel ea ad terrae glebam adhęret. siue autem fuerit pyrites
sulfurosus uel atramentosus, siue cadmia atramentosa, siue alia species,

mutabitur compositio. deinde succi alicuius concreti uel lapidis uel me

talli gleba aut complectitur particulam alicuius formę primi mistorum ge

neris, uel secundi, uel tertij, uel quarti, uel quinti, uel sexti. aut ea ipsa
misti particula ad succi concreti uel lapidis, uel metalli glebam adhaeret.
contrà in glebis in quib: plus inest misti alicuius fossilis, quam simplicis,

totidem sunt dissimilitudines. etenim ad glebam alicuius formae uel pri¬

mi generis mistorum, uel secundi, uel tertij, uel quarti, uel quinti, uel sex
ti adhaeret particula aut terrae, aut succi concreti, aut lapidis, aut metal

li. hactenus de glebis in quib. insunt duae res fossiles, uel simplices,

uel mistae, uel una simplex, altera mista. iam ad eas abeo, quae ex trib.

fossilibu. constant. ea igitur sunt uel tria simplicia, uel tria mista, uel duo

simplicia, & unum mistum, uel duo mista et unum simplex. si fuerint tria

simplicia gleba aut abundat terra, & ad eam adhaeret succus concre¬

tus & lapis: uel succus concretus & metallum, uel lapis & metallum. aut

abundat succo concreto, & ad eum adhaeret uel terra et lapis, uel terra
& metallum, uel lapis & metallum. aut abundat lapide, & ad eum adhae¬

ret uel terra & succus concretus, uel terra & metallum: uel succus concre¬

tus & metallum. aut abundat metallo, & ad id adhaeret uel terra & suc

cus concretus, uel terra & lapis, uel succus concretus & lapis. atque isto
modo sunt XII. compositionum genera, species uero innumerae. nam

unaquaeque terrae forma toties mutabit formam compositionis, quoties

ad eam adhaeserit alia praeter eam quae primo adhaeserit species uel suc
ci concreti, uel lapidis, uel metalli. atque ita etiam unaquaeque forma uel suc

ci concreti, uel lapidis, uel metalli toties mutabit compositionis formam,

quoties alia, praeter eam quae tum primo adhaeserit, reliquorum trium ge¬

nerum species ad ipsam accesserit. Si uero tria mista fuerint gleba aut

abundat fossili primi generis, & adhaerescit fossile secundi & tertij ge
neris: uel secundi & quarti: uel secundi & quinti: uel secundi & sexti: uel

tertij & quarti: uel tertij & quinti: uel tertij & sexti: uel quarti & quin

ti: uel quarti & sexti: uel quinti & sexti. quo modo fient X. compositio

num genera. aut gleba abudat fossili secudi generis, & ad id adhaere¬
scit uel fossile primi & tertij generis: uel primi & quarti: uel primi &
quinti

Digitized by Google
378 DE NATVRA

quinti: uel primi et sexti: uel tertij & quarti: uel tertij & quinti: uel ter
tij & sexti: uel quarti & quinti: uel quarti & sexti: uel denique quinti et

sexti. atque illo modo rursus oriuntur X. compositionum genera. aut gleba

abundat fossili uel tertij generis, uel quarti, uel quinti, uel sexti, & ad

unumquodque ex istis reliquorum quinque generum duo fossilia adhaerent,

eo modo quem nunc explicaui. quo pacto fiunt XL. compositionum gene

ra. ea ad proxime dicta XX. addita, erunt numero LX. species uero rur
sus permultae. etenim unaquaeque uel primi generis, uel secundi, uel ter

tij, uel quarti, uel quinti, uel sexti forma toties mutabit formam composi

tionis, quoties ad eam accesserit alia praeter eam quae primo adhaeserit

reliquorum quinque generum species. iam uero si duo fuerint simplicia, et

unum mistum, multo plura fiunt compositionum genera. etenim aut gleba

abundat terra, & ad eam accedit uel succus concretus & mistum: quia ue¬
ro sex sunt mistorum genera, sex semper fiunt compositionum uarietates: uel

lapis & mistum, uel metallum & mistum. aut abundat succo concreto, & ad

eum accedit uel terra & mistum: uel lapis et mistum, uel metallum & mistum.

aut abundat lapide, & ad eum accedit uel terra & mistum: uel succus con

cretus & mistum: uel metallum & mistum: aut abundat metallo, & ad id ac

cedit uel terra & mistum: uel succus concretus & mistum: uel lapis & mi¬
stum. aut abundat misto primi generis, et ad id accedit uel terra & suc

cus concretus: uel terra & lapis: uel terra & metallum: uel succus concre

tus & lapis: uel succus concretus & metallum: uel lapis & metallum. aut

abundat misto uel secundi generis, uel tertij, uel quarti, uel quinti, uel
sexti, & ad quodque duo simplicia, eo quo iam diximus modo, acce¬

dunt. cum autem permulta haec sint genera, innumeras eorum species esse
facile quisque intelligit. facit etiam non exiguam uarietatem, quod à primo siue

simplex, siue mistum fuerit, nunc simplici, nunc misto abundat gleba. iam

uero abeo ad glebas, quae ex quatuor fossilib. constant. ea igitur sunt

uel quatuor simplicia, uel quatuor mista, uel duo simplicia, et duo mi
sta, uel tria simplicia & unum mistum, uel tria mista & unum simplex. Si
quatuor fuerint simplicia, gleba aut abundat terra, & ad eam adhaerent

succus concretus, lapis, metallum: uel abundat succo concreto, uel lapide,

uel metallo, & adhaerent extra ipsum reliqua. quo modo fiunt quatuor

genera: quae etiam ipsa amplectuntur suas species. si quatuor mista, aut

gleba abundat primo mistorum genere, & ad id adhaerent, uel secundum,

tertium, & quartum: uel secundum & tertium & quintum: uel secundum & ter
tium & sextum: uel secundum & quartum et quintum: uel secundum & quartum
& sextum: uel secundum & quintum & sextum: uel tertium & quartum & quintum:
uel tertium & quartum & sextum: uel tertium & quintum & sextum: uel quartum
et quintum & sextum. quomodo rursus X. fiunt genera. aut abundat uel
secudo mistorum genere, uel tertio, uel quarto, uel quinto, uel sexto, et

ad id

Digitized by Google
 FOSSILIVM LIB. X 379

ad id adhaerent extra ipsum reliqua eodem modo, quo iam explicatum.

oriunturque L. genera, quae X. illis coniuncta, omnia sunt numero LX. quib. et
suae subijciuntur species. Si duo fuerint simplicia, & duo mista, aut gle

ba abundat terra, & praeterea habet succu concretum, & mistum primi &

secundi generis, uel primi & tertij, uel primi & quarti, uel primi & quin

ti, uel primi & sexti: uel secundi & tertij, uel secundi & quarti, uel secun

di & quinti, uel secundi & sexti: uel tertij et quarti, uel tertij & quinti,

uel tertij & sexti. quo modo XII. glebae efficiuntur uarietates. aut abun

dat terra, & praeterea habet lapidem, & duo mista, totidem diuersis mo¬

dis. aut abundat terra, & insuper habet metallum, & duo mista. eruntque
istis tribus modis uarietates numero XXXVI. aut abundat uel succo

concreto, uel lapide, uel metallo, & praeterea habet unum aliquod ex tri
bus reliquis simplicib. extra ipsum, & duo mista. quib. modis fiunt

compositiones numero C. & VIII. quae iunctae cum priorib. sunt omnes

numero C. & XLIIII. quib. quia subijciuntur suae quasi quaedam species,

infinitae quodammodo fiunt. aut contrà abundat misto primi generis, &

insuper habet mistum, uel secundi, uel tertij, uel quarti, uel quinti, uel sexti
generis, & terram, & succum concretum, uel terram & lapidem, uel terram & me
tallum, uel succum concretum & lapidem, uel succum concretum & metallum, uel

lapidem & metallum. quomodo secundum accessionem cuiusque generis ad

id quo abundat gleba, & istam simplicium uarietatem, semper fiunt sex
compositiones, quae quinquies multiplicatae sunt numero XXX. quia

uero genera mistorum sunt sex, erunt generales compositionum uarietates

c. & LXXX. quib. rursus singulares quasi quaedam subijciuntur species.

si tria fuerint simplicia, & unu mistum, aut gleba abundat terra, & insuper
habet uel succum concretum & lapidem & mistum uel primi generis uel se¬

cundi, uel tertij, uel quarti, uel quinti, uel sexti, quomodo sex nascuntur
compositionum uarietates: uel habet succum concretu & metallum, & mistum

nunc illius, nunc alterius generis, quomodo rursus sex fiunt compositio¬
nes inter se diuersae. uel habet insuper lapidem & metallum, & aliquod mi
sti genus, quomodo rursus sex. aut gleba abundat uel succo concreto,

uel lapide, uel metallo, & in super habet duo ex reliquis trib. simplici

bus, & unum misti genus. quib. tribus modis fiunt LIIII. generales con¬
positiones, quae iunctae cum proximis X & VIII, sunt numero LXXII.
quibus rursus singulares quasi quaedam species supponuntur. contrà, si
tria fuerint mista, & unum simplex, aut gleba abundat misto primi ge¬

neris, & insuper habet uel mistum secundi & tertij generis, ac aut terram,

aut succum concretum, aut lapidem, aut metallum: uel secudi & quarti, & unum
ex simplicib. uel secundi & quinti, uel secundi & sexti, uel tertij & quar
ti, uel tertij & quinti, uel tertij & sexti, uel quarti & quinti, uel quarti
& sexti, uel quinti & sexti. quib. modis fiunt diuersae compositiones ge

nerales

Digitized byGoogle
 I

380 LIBER DECIMVS

nerales XL. aut gleba abundat uel misto secundi generis, uel tertij, uel

quarti, uel quinti, uel sexti, & praeterea habet duo ex reliquis sex mi¬
stis, & unum simplex. quib. modis fiunt uarietates generales cc. ad
quas si additae fuerint proximae XL. omnes numero erunt CC & XL.

quibus rursus singulares subijciuntur compositiones, quasi quaedam spe

cies. ac iterum quia aliud atque aliud ex reliquis trib. secudum locum à pri¬

mo quo abundat gleba, tenet: aliud atque aliud tertium multum glebae, ua
riant compositione. iam uero abeo ad glebas, quae ex quinque fossilibus
constant. ea igitur sunt uel quinque mista, uel quatuor simplicia, et unum
mistum, uel quatuor mista & unu simplex, uel tria simplicia, & duo mi
sta, uel duo simplicia & tria mista. quib. quinque modis ratione expli¬

cata rursus multae fiunt generales compositiones, quib. singulares sup

ponuntur. ac iterum quia aliud atque aliud ex reliquis quatuor secundum
locum tenet, aliud tertium, aliud quartum, glebae multum uariant compositio¬

ne. iam denique glebae aliquae ex sex genere differentibus fossilib. con¬

stant. ea igitur sunt uel sex mista, uel quatuor simplicia & duo mista, uel
quatuor mista, & duo simplicia, uel tria simplicia, & tria mista. quib.

sex modis ratione iam explicata, rursus non paucae fiunt generales con
positiones, quibus etiam singulares sunt subiectae. & non minor in his
quam in alijs differentia existit, cui ex reliquis quinque secundum locum à
primo dederit natura, cui tertium, cui quartu, cui quintum denique.
ex his autem quisque intelligit quod admodum multae sunt compositio¬

nes generales, sed speciales multò plures, immo penè infinitae. simili

modo glebae componuntur ex fossilib. septem, uel octo, uel nouem, uel

denique decem. iam cum quatuor sint fossilium simplicium genera, sex mi¬
storum, sequitur ut tot modis genere quodammodo, multo pluribus

specie differant. quanquam autem aliquae harum compositionum inueniantur

in paucis glebis, nec in promptu sint omnib. metallicis, aut fortassis

aliquae omnino non possint inueniri: tamen homini rerum naturae stu

dioso conuenit, metallico necesse est, non eas modo compositionum dif¬
ferentias, quę crebro occurrunt, sed etiam eas quae raro, contemplari:

philosopho quidem ut earum naturas cognoscat: metallico, ut ex eis re¬

cte discretis aliquem utilitatis capiat fructum. postremo in una eademque

gleba reperiuntur duae diuersae terrarum species: uerbi gratia, rubrica et

ochra: duae lapidum ut silex & amethystus: duae succi concreti, ut atra¬

mentum sutorium, & alumen: duae metallorum, ut argentum rude purum, et aes

rude purum: duae mistorum, ut pyrites & galena. reperiuntur etiam tres,

quatuor pluresue eiusdem generis. ex qua uarietate multae fiunt com

positarum glebarum differentiae. de quibus articulatim non dicam, &

quia nimis longum sit ea speciatim persequi, & quia homines naui &
industrij per se ipsi hoc facere possunt.

Digitized byGoogle
 Quid Medici poflfentmanibus ?quas iungere plagas
Vlccribus fordes, figna moucrc loco ?
Extitithic folus quipondcra, viiccraTerr*
JRnnatus, nobis bellamctallafbdit.

Downloaded from http://pubs.geoscienceworld.org/gsa/books/book/704/chapter-pdf/962038/spe63-fm.pdf

by guest
 Made in United States of America

PRINTEDBT GEORGEBANTAPUBLISHINGCOMPANY
MENA8HA, WIS.

P U B L IS H E D B T T H E G E O L O G IC A L S O C IE T Y O F A M E R IC A
Address all communications to The Geological Society of America
419 West 117 Street, New York 27, N. Y.

Downloaded from http://pubs.geoscienceworld.org/gsa/books/book/704/chapter-pdf/962038/spe63-fm.pdf

by guest
 The Special Papers
of
The Geological Society of America
are made possible
through the bequest of
Richard Alexander Fullerton Penrose, Jr.

Downloaded from http://pubs.geoscienceworld.org/gsa/books/book/704/chapter-pdf/962038/spe63-fm.pdf

by guest
 “ The philosopher takes pleasure in the contemplation
of the nature of these compounds while the miner takes
pleasure in the profit and use he obtains from the metals
he extracts from them.”— A g r i c o l a

Downloaded from http://pubs.geoscienceworld.org/gsa/books/book/704/chapter-pdf/962038/spe63-fm.pdf

by guest