Projekt graficzny okładki i stron tytułowych

Lidia Michalak-Mirońska

Wydawca
Dąbrówka Gujska

Redaktor prowadzący
Barbara Surówka

Redakcja językowa
Marta Stęplewska, Janina Ządek

Korekta
Edyta Wygonik-Barzyk, Elwira Wyszyńska

Koordynator Produkcji
Mariola Iwona Keppel

Skład wersji elektronicznej na zlecenie Wydawnictwa Naukowego PWN

Karol Ossowski, Woblink

Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2005

Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2018

ISBN 978-83-01-20201-9

eBook został przygotowany na podstawie wydania papierowego z 2018 r., (wyd.

II)
Warszawa 2018
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
02-460 Warszawa, ul. Gottlieba Daimlera 2
tel. 22 69 54 321, faks 22 69 54 288
infolinia 801 33 33 88
e-mail: pwn@pwn.com.pl
www.pwn.pl
 Spis treści:
Okładka
Karta tytułowa
Karta redakcyjna
I. Teoria kultury języka
1. Język i jego funkcje
2. Język jako wartość
3. Kultura języka
3.1. Kultura języka – rozumienie terminu
3.2. Składniki kultury języka
4. Podstawowe pojęcia teoretyczne kultury języka. Teksty, uzus, norma, system
5. Norma językowa – dyskusyjne zagadnienia z nią związane. Poziomy i typy
normy współczesnej polszczyzny
6. Warianty w normie i ich typy
7. Innowacje językowe a błędy językowe. Kryteria oceny innowacji: zasady
wydzielania, istota poszczególnych kryteriów i ich hierarchizacja
8. Typy błędów językowych
8.1. Błędy wewnętrznojęzykowe – systemowe
8.1.1. Błędy gramatyczne
8.1.2. Błędy leksykalne
8.1.3. Błędy fonetyczne
8.2. Błędy wewnętrznojęzykowe – stylistyczne
8.2.1. Niewłaściwy dobór środków językowych w określonej wypowiedzi,
niedostosowanie ich do charakteru i funkcji tej wypowiedzi
8.2.2. Naruszanie zasad jasności, prostoty i zwięzłości stylu
8.3. Błędy zewnętrznojęzykowe
8.3.1. Błędy ortograficzne
8.3.2. Błędy interpunkcyjne
9. Kodyfikacja normy językowej
10. Podstawy działalności kulturalnojęzykowej. Polityka językowa
11. Upowszechnianie opisu i kodyfikacji współczesnej polszczyzny.
Poradnictwo językowe
11.1. Działania upowszechniające (prewencyjne)
11.1.1. Działalność skierowana do wszystkich „miłośników języka”
11.1.2. Działalność kulturalnojęzykowa prowadzona dla określonych środowisk
11.2. Działalność interwencyjna (poradnictwo)
11.2.1. Poradnictwo językowe o charakterze ogólnym (bez szczegółowego
adresata)
11.2.2. Poradnictwo językowe prowadzone w określonych środowiskach
11.3. Instytucje prowadzące działalność kulturalnojęzykową
12. Warunki właściwego użycia języka. Nowomowa i neonowomowa
12.1. Etyka słowa
12.2. Manipulacja językowa
12.3. Nowomowa i neonowomowa
13. Estetyka słowa. Brutalizacja języka publicznego. Grzeczność językowa
13.1. Estetyka słowa
13.2. Wulgaryzmy w języku
13.3. Grzeczność językowa
13.4. „Poprawność polityczna” w języku
14. Sprawność językowa. Zróżnicowanie współczesnej polszczyzny. Styl
językowy, cechy dobrego stylu. Stylizacja językowa i jej rodzaje
14.1. Pojęcie sprawności językowej
14.2. Zróżnicowanie współczesnej polszczyzny
14.3. Przejawy sprawności językowej
14.4. Styl: definicja, cechy dobrego stylu
14.5. Stylizacja językowa
15. Nowe gatunki językowe w polszczyźnie
15.1. Język reklamy
15.2. Polszczyzna komputerowo-internetowa
16. Świadomość językowa współczesnych Polaków
17. Postawy Polaków wobec języka – od puryzmu do leseferyzmu
17.1. Typy postaw językowych
17.1.1. Puryzm i jego rodzaje
17.1.2. Perfekcjonizm
17.1.3. Logizowanie w języku
17.1.4. Liberalizm językowy
17.1.5. Indyferentyzm językowy
17.1.6. „Postawa naturalna” wobec języka
17.1.7. Postawa racjonalistyczna
17.2. Przewidywanie w języku
18. Polszczyzna początku XXI wieku: charakterystyczne zjawiska, procesy
i tendencje
Aneks
Ustawa o języku polskim
USTAWA z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych
oraz o języku regionalnym (Dz.U. z dnia 31 stycznia 2005 r.)
II. Zagadnienia poprawności leksykalnej – najważniejsze kwestie
1. Leksyka jako podsystem języka
2. Leksyka współczesnej polszczyzny
3. Sposoby wzbogacania leksyki
4. Kwestie normatywne związane z leksyką współczesnej polszczyzny
5. Wyrazy i związki frazeologiczne zbędne
6. Wyrazy i frazeologizmy źle rozumiane
6.1. Niewłaściwe odczytywanie znaczenia wyrazu z jego budowy słowotwórczej
lub przypisywanie podzielności wyrazowi niemotywowanemu
6.2. Niewłaściwe rozumienie wyrazów zapożyczonych wskutek złego
odczytania z kontekstu
6.3. Niewłaściwe rozumienie związków frazeologicznych
7. Wyrazy mylone
7.1. Mylenie znaczeń wyrazów zapożyczonych podobnie brzmiących
7.2. Mylenie znaczeń wyrazów zapożyczonych o podobnej budowie
7.3. Mylenie znaczeń wyrazów z tego samego pola znaczeniowego
7.4. Mylenie znaczeń wyrazów rodzimych z powodu podobieństwa brzmienia
i budowy
8. Rozszerzenie znaczenia jako przyczyna błędów leksykalnych
8.1. Wyrazy modne
8.2. Szablonowe określenia leksykalne
8.3. Neosemantyzacja wyrazów pod wpływem obcym. Internacjonalizmy
semantyczne
9. Wyrazy i związki frazeologiczne o zmienionej formie
9.1. Deformacje formalne wyrazów
9.2. Zmiany w składzie związków frazeologicznych
10. Wyrazy i związki frazeologiczne użyte w złym kontekście
10.1. Łączliwość wyrazów, jej typy i kwestie normatywne z nią związane612
10.2. Związki frazeologiczne w kontekście wypowiedzenia
10.3. Redundantne połączenia wyrazowe
11. Podstawowe współczesne tendencje rozwojowe w obrębie słownictwa
Wykaz skrótów
Bibliografia
Przypisy
I. Teoria kultury języka
Kultura językowa zaczyna się tam, gdzie się zaczyna samoświadomość językowa, gdy ludzie nie tylko
mówią, lecz zastanawiają się także nad tym, jak mówią, gdy zaczynają sprawdzać nieświadome poczucie
językowe. Wtedy dopiero zaczyna się celowe poszukiwanie i wybór, a w związku z tym wyrastają pojęcia
poprawności i czystości językowej, rozwija się poczucie wartości emocjonalnych wysłowienia i poczucie
stylu.
(S. Szober, Przedmowa do Słownika ortoepicznego, 1937)

1. Język i jego funkcje

Język, którym się posługujemy, to system umownych znaków –

w uproszczeniu można przyjąć, że są nimi wyrazy1 – i reguł łączenia tych
znaków w większe całości2. Znając owe znaki i reguły, możemy tworzyć teksty
językowe, opisujące i interpretujące świat, a także oddające nasze myśli
i emocje.
Język jest podstawowym narzędziem ludzkiego myślenia. Myśli – nawet te,
których nie wypowiadamy i nie zapisujemy – istnieją w naszych umysłach
w postaci mniej lub bardziej skończonych zdań i wyrazów. Bardzo rzadko
myślimy nie słowami i zdaniami, lecz np. obrazami (wtedy zazwyczaj mówimy,
że „coś mi się majaczy w głowie”, że „mam o tym jakieś mgliste wyobrażenie”).
Uzewnętrznieniem procesu myślenia jest formułowanie tekstów językowych,
opartych na znajomości systemu językowego. Zarówno owe teksty, jak system
językowy i jego elementy spełniają wiele funkcji w życiu społecznym3.
Podstawowym celem przekazów językowych jest zaspokajanie potrzeb
komunikatywnych pewnej społeczności, polegających na wymianie informacji
o rzeczywistości, a także na gromadzeniu i przechowywaniu tych informacji.
Język jest więc pośrednikiem w kontaktach międzyludzkich – od tych
najbardziej intymnych, poprzez codzienne, prywatne i oficjalne, do najbardziej
wysublimowanych – artystycznych i religijnych. Pełni zatem funkcję
komunikatywną.
Swoistą odwrotnością tej funkcji jest funkcja dystorsyjna (zakłócająca),
polegająca na przekazywaniu informacji niepełnej, manipulowanej lub wręcz
fałszywej, podanej jednak tak, by stwarzała pozory informacji rzetelnej4.
Za pomocą języka wyrażamy ponadto swoje poglądy, sądy o wszystkim,
a także uzewnętrzniamy stany wewnętrzne (emocjonalne) i uczucia5. Mówimy,
że język pełni funkcję ekspresywną.
Język jest również narzędziem oddziaływania na innych, wpływania na ich
zachowanie, przekonywania kogoś do czegoś, przekazywania innym osobom
określonej wizji świata, pełni więc funkcję nakłaniającą (impresywną,
perswazyjną). Za pomocą języka upowszechnia się wartości pozytywne
i kształtuje się postawy oparte na prawdzie i poszanowaniu drugiego człowieka
(choćby przez sposób zwracania się do niego, używanie określeń adekwatnych
do sytuacji itd.). Ale językowe nakłanianie nie zawsze jest uczciwe. Za pomocą
języka można także oszukiwać, świadomie wprowadzać innych w błąd, po to,
żeby osiągnąć swoje cele. Język może więc być też narzędziem nieetycznym,
narzędziem kłamstwa i manipulacji, a nie tylko, niestety, środkiem
przekazywania prawdy.
Pewne teksty, wypowiedziane lub napisane przez odpowiednie osoby,
w stosownej sytuacji, powodują powstanie nowego stanu rzeczywistości
pozajęzykowej. Tak jest w wypadku składania przysięgi, przyrzeczenia czy
prywatnej obietnicy (skoro powiedziałem „Obiecuję!”, to obietnica istnieje
i powinienem ją spełnić), a także w obrzędach religijnych (np. w trakcie chrztu
czy zawierania małżeństwa). Mówimy wówczas o funkcji stanowiącej
(kreatywnej) języka. Za jej swoistą realizację należy też uznać tworzenie
(kreowanie) świata przedstawionego w utworach literackich.
Niekiedy od funkcji stanowiącej trudno odróżnić funkcję magiczną języka.
Polega ona na tym, że nadawca przez wypowiedzenie odpowiednich słów,
zwykle ujętych w utartą formułę, uważa, że stwarza nowy stan rzeczywistości.
Tak jest w wypadku przekleństw w kulturze ludowej, ale także np. przy
formułowaniu haseł propagandowych, w których stan pożądany uważa się za
rzeczywisty.
Część tekstów pełni też funkcję fatyczną, czyli nawiązywania
i podtrzymywania kontaktu. Taki charakter mają np. standardowe formuły
powitań, tzw. rozmowy o pogodzie czy wymiana grzeczności w gronie osób
mało sobie znanych.
Za pomocą języka można też wzruszać, wywoływać odczucia estetyczne.
Tekst można odebrać jako wzruszający, miły, ale również jako wywołujący
uczucia zażenowania czy wstrętu. Tak dzieje się nie tylko wtedy, gdy słuchamy
poezji czy prozy: piękno lub brzydotę można też wydobyć ze słów
przemówienia, kazania, wykładu czy opisu dziennikarskiego, a także ze zwykłej,
codziennej rozmowy. Teksty językowe pełnią więc też funkcję estetyczną.
Szczególną jej odmianą jest funkcja poetycka tekstów, kiedy to podstawowym
celem przekazu jest nakierowanie uwagi na słowo, jego wartość, możliwą grę
znaczeń, mobilizowanie skojarzeń itp.
Jeżeli to zwrócenie uwagi na język ma na celu zabawę słowami, np. przez
tworzenie kalamburów czy inne gry słowne, to mamy do czynienia z funkcją
ludyczną tekstu.
Trzy ostatnie funkcje można określić ogólniej jako funkcje metajęzykowe,
gdyż używamy wówczas języka po to, by zwrócić uwagę właśnie na język. Taką
samą funkcję pełnią także teksty opisujące język (gramatyki, poradniki,
podręczniki)6.
Język jest więc narzędziem pozwalającym zaspokajać różnorakie potrzeby
jego użytkowników, i właśnie to nakazuje dbanie o jego sprawność, o to, by był
jak najlepiej dostosowany do potrzeb tych, którzy się nim posługują.
Na tym nie kończy się jednak rola języka, jego znaczenie w życiu
społecznym.
 Język jest bowiem pośrednikiem między nami a światem zewnętrznym. Za
jego pomocą interpretujemy otaczającą nas rzeczywistość, wyodrębniamy
i nazywamy jej składniki, porządkujemy i oswajamy świat. Jest to funkcja
poznawcza, w języku jest bowiem utrwalona wiedza o świecie, przekazywana
nam przez tych, którzy żyli przed nami, a posługiwali się tym samym co my
językiem. Nie chodzi tu tylko, a nawet nie przede wszystkim, o wiedzę
naukową. W języku zachowały się np. dawne wyobrażenia o tym, że to Ziemia
jest centrum Wszechświata: mówimy do dziś, że Słońce wschodzi i zachodzi, tak
jakby to ono poruszało się wokół Ziemi. Serce określamy potocznie jako
siedlisko uczuć, zwłaszcza miłości („Bo kocha się sercem, a każdy je ma”7),
choć z pewnością nie jest to zgodne z ustaleniami naukowymi psychologii.
W języku odzwierciedla się też na przykład potoczne przekonanie o tym, że
człowiek jest królem stworzenia, a zwierzęta stoją o wiele niżej w hierarchii
ważności: nazwa zwierzęcia lub od niej pochodna odniesiona do człowieka
niemal zawsze go deprecjonuje (por. małpa, osioł, bestia, ptasi móżdżek, robić,
mówić świństwa). W języku w ogóle obserwujemy antropocentryzm: całą
rzeczywistość ujmuje się z punktu widzenia człowieka (por. np. bogatą leksykę
potoczną dotyczącą człowieka i jego zachowania w przeciwieństwie do dość
ubogiego słownictwa dotyczącego przyrody8).
Język jest również zwierciadłem historii narodu, który tego języka używa,
można z niego odczytać system wartości uznawany przez naszych przodków,
poznać ich tradycje, zwyczaje, a także sposoby myślenia; wszystko to bowiem
zakrzepło w strukturze znaczeniowej i słowotwórczej wielu wyrazów,
używanych do dziś. W czasowniku przysięgać pobrzmiewa średniowieczny
rycerski obyczaj dotykania ziemi (przy-sięgać = ‘sięgać do czegoś, dotykać’)
jako świętości, której przyrzeka się wierność. Wyrazy rozpasany i rozwiązły
przechowały w swojej budowie znaczenie dosłowne: ‘taki, który rozpiął,
rozwiązał pas’, zasiadając do uczty lub rozpoczynając hulaszczą zabawę.
Ujemne nacechowanie znaczenia przenośnego tych dawnych imiesłowów
świadczy o tym, że zachowanie następujące po czynności, którą nazywały, nie
było dobrze oceniane przez naszych przodków. O tym, że dwór szlachecki
i rycerstwo były to instytucje, od których oczekiwano m.in. ogłady towarzyskiej,
świadczą do dziś określenia dworskie maniery i rycerskie zachowanie.
Pozytywne konotacje awansu społecznego w czasach feudalnych (jak byśmy to
współcześnie określili) oddaje przymiotnik wspaniały (dosłownie: ‘taki, który
spaniał, stał się panem, tzn. szlachcicem’), dziś używany tylko w dawnym
znaczeniu przenośnym.
Z wyrażeń i zwrotów frazeologicznych, a także z powiedzeń i przysłów
zachowanych w języku, czerpiemy wiedzę o dawnych obyczajach, o pewnych
wydarzeniach z przeszłości narodu, o jego kulturze. Powiedzenie smalić
cholewki (do panny) nawiązuje do zwyczaju przypalania skóry wysokich butów,
po to, by były czarne i wyglądały bardziej elegancko, kiedy się idzie w zaloty.
Określenie Do wójta z tym nie pójdziemy wskazuje na to, że niegdyś ten
urzędnik sprawował też władzę sądowniczą. Znane przysłowie Za króla Sasa
jedz, pij i popuszczaj pasa jest, być może nieco karykaturalnym, obrazem
kultury życia codziennego szlachty czasów saskich. Zwrot być z kimś za pan
brat i przysłowie Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie pokazują, jak nasi
przodkowie pojmowali ideę demokracji szlacheckiej. Do pewnych epizodów
z historii narodu lub dziejów jednostek nawiązują powiedzenia: Za króla
Olbrachta wyginęła szlachta9; Plecie jak Piekarski na mękach10; Wyjść na czymś
jak Zabłocki na mydle11.
Polszczyzna jest zatem skarbnicą wiedzy o przeszłości narodu i tezaurusem
kultury narodowej, a także spoiwem narodu, istotnym składnikiem jego
tożsamości. Od wieków jest traktowana jako wartość na równi z takimi
czynnikami, jak tradycja, historia, kultura. Uświadomienie sobie tego jest
istotnym krokiem do uznania potrzeby kultywowania języka, wzbogacania go
i dbałości o jego rozwój. Istotą wszelkich wartości jest bowiem to, że ci, którzy
je uznają, kultywują je – troszczą się o nie i je chronią.
2. Język jako wartość

W opracowaniach z zakresu teorii wartości wyróżnia się, jak wiadomo12,

wartości immanentne (same w sobie, autoteliczne, ostateczne) i wartości
użytkowe, będące jedynie środkiem do realizacji wartości innych, wyższych.
Wydaje się więc istotne stwierdzenie, do której grupy wartości można zaliczyć
język.
Poznanie faktycznych przyczyn zainteresowania się językiem przez
poszczególne osoby lub grupy społeczne i przypisanie tym zainteresowaniom
odpowiedniego statusu wartości samej w sobie bądź użytkowej jest jednak
niezwykle trudne. W rzeczywistości dysponujemy przecież przede wszystkim
deklaracjami użytkowników języka, dotyczącymi ich stosunku do tego
narzędzia, a więc w większości wypadków możemy mówić tylko o tym, jaki
charakter mają wartości przez nich deklarowane. O tym, czy język jest także
wartością istotnie przez nich uznawan ą, można wnioskować jedynie
z zachowań prezentowanych przez użytkowników języka. Przejawiają się one w
wyrażaniu określonego stanowiska wobec różnych – szczegółowych bądź
ogólnych – kwestii językowych, np. w listach do telewizji, radia, prasy, także –
do fachowej prasy językoznawczej, w coraz częstszych wpisach internetowych –
w komentarzach i na forach, w uczestniczeniu w tzw. akcjach językowych,
organizowanych od czasu do czasu przez środki społecznej informacji
i placówki kultury, a przede wszystkim we własnej praktyce językowej, to
znaczy w codziennej dbałości o formę językową swoich wypowiedzi
mówionych i pisanych. W tym ostatnim wypadku źródłem wiedzy o postawie
wobec języka jest więc dopiero analiza językoznawcza tekstów danej osoby.
Codzienna praktyka językowa może też stanowić pośrednią informację
o tym, czy język jest odczuwany przez jego użytkowników jako wartość
autoteliczna, choć w tym wypadku wysuwanie wniosków zbyt daleko idących
nie jest, jak się wydaje, uprawomocnione: dbałość o formę wypowiedzi może
być przecież motywowana względami prestiżowymi, towarzyskimi itp.
W rezultacie więc, badając stosunek użytkowników do języka, możemy go
traktować w kategoriach wartości deklarowanej, a tylko w niewielkim stopniu
jako wartość istotnie uznawaną13.
W opracowaniach dotyczących teorii wartości podkreśla się ponadto, że to,
czy jakąś wartość traktuje się jako immanentną czy instrumentalną, jest kwestią
względną. Wartości same w sobie to te, które mogą być za takie uznawane, choć
w konkretnych wypadkach mogą one zostać potraktowane jako wartości
użytkowe14. Jest to szczególnie wyraziste w wypadku języka występującego
w dodatku w badaniach (jak mówiliśmy) jako wartość deklarowana.
Jednoznaczne są jedynie te wypowiedzi o języku, których autorzy traktują go
jako wartość typowo instrumentalną. Jeżeli np. młoda dziewczyna uważa, że
mówienie „po miejsku”, wyzbycie się gwary, zwiększa jej szanse na dobre
zamążpójście, a technik pochodzenia robotniczego deklaruje, że stara się unikać
w kontaktach towarzyskich wyrażeń ze swojego środowiska i chce mówić
„czysto po polsku”, bo to zwiększy szanse jego awansu, to mamy z pewnością
do czynienia z traktowaniem języka jako wartości instrumentalnej. O wiele
trudniejsze jest jednak wydanie sądu kwalifikującego w wielu innych
wypadkach.
Jak potraktować bowiem deklarację „Lubię rozmawiać z ludźmi
kulturalnymi, mówiącymi poprawnie” lub: „Lepiej się czuję, słysząc poprawny
język”?15. Czy autorzy takich wypowiedzi traktują język jako wartość
estetyczną, a więc samą w sobie, czy też jako coś, co pozwala im na realizację
innego celu – uzyskania dobrego samopoczucia, komfortu psychicznego, a więc
w gruncie rzeczy język jest dla nich wartością instrumentalną?
Podobnie: czy odwoływanie się do potrzeby poprawności wypowiedzi, gdyż
język niepoprawny dyskredytuje człowieka, wskazuje na braki w jego
wykształceniu, a nawet brak kultury osobistej, to przejaw traktowania języka
jako wartości wyższej – obyczajowej lub moralnej – czy też jest to tylko środek
do osiągnięcia innego celu – utrzymania prestiżu i poczucia „wyższości” grupy,
do której się należy?
Można nawet kwestionować immanentną wartość języka w tych
deklaracjach, w których ktoś odwołuje się do uczuć patriotycznych i przypisuje
językowi wartość spoiwa narodu, źródła wiedzy o jego przeszłości i kulturze itd.
Także i w takim wypadku może przecież chodzić o traktowanie języka jako
jednego ze środków służących budowaniu prestiżu narodowego (a nawet jako
źródła manipulacji nacjonalistycznych), nie zaś o język jako dobro samo
w sobie.
Traktowanie języka jako niekwestionowanej wartości immanentnej jest
charakterystyczne jedynie dla najbardziej świadomych jego użytkowników –
poetów, pisarzy, niektórych publicystów, nauczycieli i – językoznawców16.
Dla świadomego i celowego posługiwania się językiem jest wprawdzie
w zasadzie obojętne to, czy użytkownik lub grupa użytkowników traktuje język
jako wartość samą w sobie, czy też jako wartość użytkową, gdyż w obu
wypadkach prowadzi to do zainteresowania sposobem wyrażania myśli,
jednakże motywacje, które to zainteresowanie warunkują, mogą mieć wpływ na
trwałość i jakość zachowań kulturalnojęzykowych poszczególnych osób i grup
społecznych.
Jest oczywiste, że traktowanie języka jako dobra samego w sobie,
wyrażającego „ducha narodu”, będącego zwierciadłem kultury narodowej
i źródłem wiedzy o historii, istotnym składnikiem tożsamości narodowej
i czynnikiem spajającym społeczeństwo, a także będącego źródłem wiedzy
o człowieku, jego sposobach percepcji i kategoryzacji zjawisk świata
zewnętrznego i wewnętrznego, będzie sprzyjać trwałemu i dogłębnemu
zainteresowaniu kwestiami językowymi i dbałości o kulturę słowa.
Jeśli natomiast sprawność językowa jest tylko sposobem podnoszenia
swojego prestiżu i np. jednym ze środków mających wpływać na awans
społeczny czy towarzyski, to istnieje możliwość, że zmiana preferencji czy
celów życiowych może spowodować odejście od zainteresowania kwestiami
kultury języka.
Uznawanie języka za wartość określonego typu ma także wpływ na wybór
i hierarchię kryteriów oceny elementów językowych oraz na ustalanie zadań
polityki językowej w kręgach osób tworzących tę politykę.
3. Kultura języka

Najogólniej rzecz ujmując, można powiedzieć, że kultura języka jest to

dbałość o język, wynikająca ze świadomości jego znaczenia w życiu
społecznym, przejawiająca się w rozmaitych działaniach, odnoszących się
zarówno do samego języka, jak i do ludzi, którzy się nim posługują. Może
ona wynikać z pobudek rozumowych (zarówno wówczas, gdy język traktuje się
jako wartość immanentną, jak i wówczas, gdy przypisuje się mu wartość
instrumentalną), ale także może mieć podłoże emocjonalne (co jest częstsze przy
uznawaniu języka za wartość samą w sobie). Oba rodzaje pobudek nie muszą się
jednak wykluczać, a często bywa tak, że się uzupełniają.
Takie określenie kultury języka jest jednak jedynie sformułowaniem definicji
przybliżonej. Aby właściwie zinterpretować zawartość treściową tego pojęcia,
należy spróbować zdefiniować je precyzyjniej.

3.1. Kultura języka – rozumienie terminu

Określenia kultura języka jako terminu z zakresu językoznawstwa używa się
współcześnie w kilku znaczeniach17.
Po pierwsze, przez kulturę języka rozumie się umiejętność mówienia
i pisania poprawnego i sprawnego, czyli zgodnego z przyjętymi w danej
społeczności regułami (normami) językowymi i wzorcami stylistycznymi.
Zakłada to także umiejętność używania takich wyrazów, ich form i konstrukcji,
które adekwatnie do tematu i sytuacji, z uwzględnieniem możliwości odbiorcy,
oraz najrzetelniej przekażą myśli i intencje nadawcy wypowiedzi. Chodzi
również o umiejętność oceny estetycznej tekstów językowych. Kultura języka,
rozumiana jako zespół wymienionych tu umiejętności, jest wartościowana
dodatnio. Takie znaczenie ma kultura języka np. w zdaniach: Nauczyciele
powinni dbać o kulturę języka swoich wychowanków; Od dziennikarzy należy
oczekiwać dużej kultury języka. Tak rozumiana kultura języka jest cechą
zarówno jednostek, jak i grup społecznych lub całego społeczeństwa.
Żeby osiągnąć odpowiedni poziom kultury języka w znaczeniu, o którym
była mowa powyżej, należy prowadzić różnorodne działania i zabiegi, takie jak
udzielanie porad, upowszechnianie wiedzy o języku czy opis norm językowych.
Składają się one na działalność kulturalnojęzykową, zwaną też często
skrótowo kulturą języka. Jest to więc drugie rozumienie tego terminu. W tym
znaczeniu użyto określenia kultura języka w sformułowaniu: Do kultury języka
należy także dbałość o estetykę wypowiedzi.
Stosunkowo rzadkie jest rozumienie kultury języka jako synonimu
(pozytywnej) postawy wobec języka osób, które się tym językiem posługują.
Składa się na tę postawę przede wszystkim określony stan świadomości
językowej użytkowników języka, a kształtuje ją zasób wiadomości o języku,
którymi mówiący i piszący rozporządzają, poglądy na ten język, które mają –
zwłaszcza zaś przekonania i oceny emocjonalne związane z językiem i uczucia,
jakie wobec tego języka żywią. W takim, trzecim, rozumieniu użyto tego
terminu w zdaniu: Ona odznacza się wyjątkową kulturą języka.
Terminu kultura języka używa się ponadto jako nazwy tego, co stanowi
teoretyczne zaplecze, czy – ostrożniej – tego, co daje językoznawcze podstawy
normatywnego (preskrypcyjnego) opisu języka i działalności
kulturalnojęzykowej. Jest to więc nazwa tej dyscypliny naukowej albo –
szerzej – typu myślenia humanistycznego, które wykształciły się jako
rezultat zainteresowania językoznawców kwestiami normatywnymi
w języku18. To czwarte rozumienie terminu kultura języka ma więc charakter
metajęzykowy; z niego wynika znaczenie węższe: przedmiot wykładany na
wyższych uczelniach (przede wszystkim na wydziałach polonistycznych),
wchodzący też w skład programu nauczania języka polskiego w szkole średniej.
Najdłuższą tradycję ma używanie terminu kultura języka jako synonimu
określenia działalność kulturalnojęzykowa. Początkowo była to przede
wszystkim działalność polegająca na udzielaniu porad językowych i określaniu
poprawności bądź niepoprawności wyrazów i ich połączeń (można to nazwać
pedagogiką językową), w mniejszym stopniu zajmowano się ustalaniem
i opisem normy językowej. Tak rozumiana kultura języka wywodzi się z drugiej
połowy XIX w., z prac ówczesnych miłośników języka polskiego (np. Fryderyka
Skobla19, Aleksandra Walickiego20, Ludomira Szczerbowicza-Wieczora21, Józefa
Blizińskiego22), niebędących zawodowymi językoznawcami; dopiero na
początku XX w. głos w sprawach poprawności językowej zabrały osoby mające
fachowe przygotowanie lingwistyczne (np. Artur Passendorfer23 czy Antoni
Krasnowolski24).
Kultywowanie polszczyzny w formie dawania porad (a nieraz i udzielania
pouczeń), a także wykrywania i tępienia błędów językowych, było
kontynuowane w okresie dwudziestolecia międzywojennego, wówczas już też
przez profesorów językoznawców (np. Adama Antoniego Kryńskiego25,
Stanisława Szobera26). Działalność ta przetrwała aż do dziś i przez znaczną część
społeczeństwa jest nadal traktowana jako podstawowy obowiązek
językoznawców. Stanowi też ona zasadniczy przedmiot zainteresowania
językiem ojczystym tzw. przeciętnego użytkownika języka, zazwyczaj
nastawionego w kontakcie z językoznawcą na uzyskanie odpowiedzi na pytanie
o poprawność bądź niepoprawność określonego wyrazu, jego pisownię,
odmianę, znaczenia czy połączenia z innymi wyrazami.
Jednakże we współczesnej myśli teoretycznojęzykowej o wiele większą
wagę przywiązuje się do upowszechniania kultury języka rozumianej szerzej,
jako część kultury ogólnej, a więc w pierwszym i trzecim z wymienionych
powyżej znaczeń, przy czym podkreśla się, że istotniejsze od wskazywania
błędów są działania pozytywne27, np. propagowanie właściwych wzorców
polszczyzny28, szerzenie wiedzy o języku, a także prace opisowe, np. badanie
świadomości językowej czy zróżnicowania normy polszczyzny.
Uogólniając, można więc powiedzieć, że obecnie przez kulturę języka
rozumie się świadome i celowe posługiwanie się językiem we wszelkich
sytuacjach komunikatywnych29. Zakłada to spełnienie kilku warunków. Po
pierwsze, należy dysponować minimalną choćby wiedzą o języku – mieć
podstawowe wiadomości z zakresu gramatyki; wiedzieć o istnieniu odmian
językowych i różnorodnych środków stylistycznych (co umożliwia wybór,
a więc świadome kształtowanie wypowiedzi), znać podstawowe fakty z historii
języka oraz orientować się w tendencjach rozwojowych i istocie mechanizmów
zmian językowych (co umożliwia ocenę np. nowych elementów w języku). Po
drugie, należy wykazywać rzetelność w kontaktach językowych, co jest
warunkiem udanych aktów mowy30, a także elementem etyki słowa, coraz
częściej traktowanej dziś jako składnik kultury języka. I wreszcie, po trzecie,
należy być wrażliwym na słowo i traktować język, którym się posługuje, jako
wartość. Ten trzeci warunek świadomego i celowego posługiwania się językiem
należy uznać za najistotniejszy. Jeżeli bowiem ktoś nie widzi w języku,
w sposobie i jakości porozumiewania się, wartości, nie uzna też za potrzebne
zajmowania się nim, a zwłaszcza kultywowania go.

3.2. Składniki kultury języka

Zbierzmy teraz, rozproszone w poprzedzającym tekście, informacje o tym,
co składa się na kulturę języka rozumianą jako zespół umiejętności31.
Składnikiem kultury języka najdawniej w niej obecnym i tym, do którego
często, acz niesłusznie, ją się zawęża, jest poprawność językowa. Jest to
umiejętność polegająca na używaniu każdego elementu języka zgodnie
z przyjętymi normami językowymi32, czyli takie konstruowanie tekstu
mówionego bądź pisanego, by tych norm nie naruszał, to znaczy – był wolny od
błędów i usterek językowych33. Choć nie należy utożsamiać poprawności
językowej z kulturą języka, to jednak trzeba stwierdzić, że poprawność jest
podstawowym warunkiem właściwego używania języka. Teksty, które zawierają
rażące błędy językowe, a więc niepoprawne gramatycznie bądź leksykalnie, nie
mogą być ocenione jako dobre, choćby odznaczały się innymi walorami, takimi
jak obrazowość czy sugestywność. Poprawność językową jakiegoś elementu
(wyrazu, formy wyrazowej, połączeń wyrazów) ocenia się na podstawie kilku
kryteriów, wyróżnianych ze względu na czynniki zewnętrznojęzykowe (np.
powszechność używania, pochodzenie, używanie przez określone środowiska,
zaspokajanie potrzeb ekspresywnych lub estetycznych użytkowników języka)
lub wewnętrznojęzykowe (np. ekonomiczność, wypełnianie luki w systemie
nazewniczym)34.
Poprawność elementów językowych nie jest ich cechą bezwzględną
z powodu istnienia we współczesnej polszczyźnie dwóch poziomów normy.
Owa właściwość współczesnej normy językowej powoduje bowiem, że ta sama
forma, ten sam wyraz czy połączenie wyrazowe mogą być ocenione jako
niepoprawne na poziomie normy wzorcowej, np. Rozumiem tą uwagę; Mamy
w domu cztery zwierzęta; w oparciu o te dane; trudny orzech do zgryzienia;
wysłać SMS-a35, a jako poprawne (w tym wypadku częściej używa się
określenia: dopuszczalne) na poziomie normy potocznej lub środowiskowej36
(tak jak w przykładach przytoczonych powyżej).
W skład umiejętności obejmowanych terminem kultura języka wchodzi
także sprawność językowa nadawcy tekstu. Polega ona na doborze takich
środków językowych, które pozwolą najlepiej dotrzeć do odbiorcy, spowodować
jego właściwą (to znaczy taką, o jaką chodziło autorowi tekstu) reakcję
i wywołać u niego pozytywną ocenę mówiącego (piszącego). Tekst sprawny
językowo to taki, w którym autor przekazuje to, co chce przekazać (informacje,
przeżycia, emocje itp.) w sposób najodpowiedniejszy w danej sytuacji
komunikatywnej. Sprawność językowa to umiejętność wyboru spośród
różnorodnych stylistycznie środków, co zakłada, rzecz prosta, znajomość wielu
odmian i stylów języka37. Sprawdzianem sprawności językowej nadawcy tekstu
jest stopień poprawności stylistycznej tegoż tekstu. W tym wypadku należy
zresztą raczej mówić o trafności bądź nietrafności użycia (a nie o poprawności
bądź niepoprawności) określonych elementów językowych38.
Doświadczenia z XX w. związane z manipulacją językową, stosowaną na
niespotykaną uprzednio skalę39, spowodowały, że w obręb kultury języka
włączono także etykę słowa, a ściślej rzecz ujmując – etykę językowego
porozumiewania się. Jest to cecha kontaktu językowego w każdym konkretnym
akcie mowy. Zakłada ona określoną postawę nadawcy tekstu wobec jego
odbiorcy, a także właściwy stosunek odbiorcy tekstu do jego nadawcy. Podstawą
etyki słowa jest podmiotowe, a nie instrumentalne traktowanie partnera,
słuchacza bądź czytelnika, to znaczy szanowanie go, uwzględnianie jego
przyzwyczajeń i poglądów, nienarzucanie mu swoich poglądów, danie
możliwości wyboru postawy, jak też odbieranie tekstu bez uprzedzenia
i jakichkolwiek założeń wstępnych. Etyka słowa zakłada przekazywanie
komunikatu prawdziwego, w sposób uczciwy, rzetelny i przyjazny dla
odbiorcy40. Jej rola wzrosła w epoce dominacji elektronicznych środków
komunikowania się, sprzyjających nieodpowiedzialnemu posługiwaniu się
słowem, naruszaniu godności adresatów wypowiedzi, manipulacji językowej,
w poczuciu bezkarności powodowanej (rzekomą) anonimowością wypowiedzi
w Internecie.
W zasadzie każdy tekst mówiony i pisany, a nie tylko język utworów
artystycznych, można oceniać pod kątem tego, czy dostarcza dodatnich wrażeń
estetycznych, czyli czy jest „ładny”, „harmonijny”, czy też budzi negatywne
odczucia tego rodzaju (jest „brzydki”), czy wreszcie jest pojmowany jako
neutralny pod tym względem (nijaki: „ani ładny, ani brzydki”). Składnikiem
kultury języka jest więc także estetyka słowa.
Z etyką i estetyką słowa wiąże się również zagadnienie wulgaryzacji języka
z jednej strony, a grzeczności językowej z drugiej41; obydwie te kwestie
wchodzą także w zakres kultury językowego obcowania.
4. Podstawowe pojęcia teoretyczne kultury języka.
Teksty, uzus, norma, system

Tym, z czym stykamy się bezpośrednio, co możemy obserwować

i analizować w sferze języka, są teksty językowe – indywidualne wypowiedzi
mówione lub pisane. Mają one określoną budowę, sygnały początku i końca i są
przekazywane (wygłaszane lub zapisywane) przez określonego nadawcę do
odbiorcy w pewnej sytuacji komunikatywnej42.
Tekst jest całością, która odznacza się wewnętrzną spójnością formalną (np.
gramatyczną) i treściową, czyli jest koherentny, a dzięki temu, że ma sygnały
graniczne, daje się oddzielić od innych tekstów. Tekstem może być zarówno
jedno słowo (np. Aaaa! jako okrzyk wyrażający zdziwienie lub podziw), zdanie
(np. To ja już sobie pójdę...), akapit, jak i cały utwór literacki. Każdy tekst
odznacza się jednostkowością, nietrwałością i indywidualnością. W zasadzie nie
ma dwóch tekstów identycznych, gdyż nawet kwestie roli teatralnej,
wypowiadane wielokrotnie przez aktora w czasie kolejnych przedstawień tej
samej sztuki, różnią się od siebie tempem mówienia, wyrazistością artykulacji,
sposobem wyróżniania elementów tekstu, miejscem zawieszenia głosu (nie
wspominając już o możliwych drobnych zmianach leksykalnych) itd.43
Teksty są nietrwałe: zdecydowana większość wypowiedzi ustnych nie jest
zapisywana i nie może być odtworzona bez minimalnej choćby zmiany. Wiele
tekstów pisanych też trwa nie dłużej niż nośnik, na którym zostały zapisane.
Istnieje, oczywiście, możliwość utrwalenia zarówno tekstu mówionego (to
dopiero od nieco ponad stu lat), jak i pisanego (to od wielu tysięcy lat), jednakże
teksty utrwalone zawsze stanowią jedynie niewielki procent wszystkich
powstających tekstów językowych.
O indywidualizacji tekstów przesądza to, że każdy z nich ma nie tylko cechy
wspólne wszystkim tekstom powstałym w danym czasie w danej społeczności
językowej, lecz także cechy jednostkowe, niepowtarzalne. Cech wspólnych jest
oczywiście więcej, to one umożliwiają wypełnianie przez tekst jego
podstawowych funkcji (głównie komunikatywnej, ale też np. perswazyjnej czy
estetycznej), ale cechy indywidualne są nie mniej ważne. To dzięki nim
rozpoznajemy autora, bądź jako określonego człowieka (np. po
charakterystycznej wymowie głoski r rozpoznaje się teksty wygłaszane przez
znanego dziennikarza), bądź jako przedstawiciela określonej grupy wiekowej,
społecznej, zawodowej czy mieszkańca pewnego terytorium. Na przykład osobę
wymawiającą: gienerał, inteligiencja rozpozna się jako należącą do najstarszego
pokolenia; kogoś, kto używa określenia szneka z glancą – jako mieszkańca
Wielkopolski, a tego, kto używa określeń pikować rewersy ręką, zaprasowywać
przodek sztuki, wyprawiać kieszenie – jako krawca starszego pokolenia. Teksty
językowe zawierają więc nie tylko cechy relewantne (istotne) dla właściwego
odczytania komunikatu, lecz także cechy dodatkowe, niejako nadmiarowe,
niemniej istotne dla ich charakterystyki, a także indywidualizmy językowe
i formy pojawiające się rzadko i sporadycznie.
W tekstach znajduje odbicie uzus językowy, czyli panujący w pewnym
środowisku albo występujący powszechnie w pewnych typach tekstów zwyczaj
używania takich, a nie innych elementów językowych. Są to zarówno te wyrazy,
ich formy i połączenia, które zyskały powszechną aprobatę i są uznawane
ogólnie za poprawne, jak i takie składniki tekstów, które dotąd jej nie zyskały
i rażą niektórych członków danej społeczności, niemniej mają charakter
obiegowy i są tradycyjnie używane.
W odmianie potocznej współczesnej polszczyzny do uzusu należą np. formy
zaczełem, wyłanczać, wymowa [robioł], [czekaliśmy], konstrukcje jak żeśmy
zjedli, brać się za sprzątanie, które wciąż nie zyskują aprobaty w kręgach
normotwórczych (np. wśród tradycyjnej inteligencji). W uzusie stylu
urzędowego mieszczą się takie wyrażenia, jak w nawiązaniu do pisma..., w
odpowiedzi na..., w załączeniu przesyłamy..., pozostające poza normą
polszczyzny ogólnej. W uzusie różnych gwar zawodowych mamy konstrukcje
elektrofiltr, tonokilometr, badania na cukier, a w polszczyźnie środowiskowej
młodzieży np. wyrazy spoko, nara, zajebisty, obczaić, hejt, niezaliczane do
polszczyzny ogólnej44.
Przytoczenie powyżej (dla wyrazistości) jako ilustracji zjawisk należących
do uzusu wyłącznie form nieaprobowanych w języku ogólnym może błędnie
sugerować, że uzus i norma językowa to zjawiska mające niewiele elementów
wspólnych; tymczasem jest przeciwnie: zdecydowana większość wyrazów, form
i połączeń wyrazowych, występująca powszechnie w tekstach współczesnej
polszczyzny (czyli stanowiąca jej uzus), wchodzi także do jej normy językowej.
Tworzy ją bowiem zbiór tych elementów językowych, a więc zasób wyrazów,
ich form i połączeń oraz inwentarz sposobów ich tworzenia, łączenia,
wymawiania i zapisywania, które są w pewnym okresie uznane przez jakąś
społeczność (najczęściej przez całe społeczeństwo, a przede wszystkim przez
jego warstwy wykształcone) za wzorcowe, poprawne albo co najmniej
dopuszczalne. Użycie środków językowych należących do normy nie naraża
autora tekstu na zarzut, że mówi (pisze) źle, błędnie, nie tak, jak to jest przyjęte.
Takie zdefiniowanie normy językowej sytuuje ją jako element wewnętrznej
organizacji języka – jeden z poziomów tej organizacji – a środki normatywne
pozwala określić jako pewną część wszystkich środków systemu językowego.
Przez system językowy będziemy bowiem rozumieć ogół morfemów45
występujących aktualnie w języku i modeli ich łączenia, a także reguł ich
zespalania w jednostki tworzące tekst. Do systemu językowego współczesnej
polszczyzny należą więc m.in. morfemy nasz-, żółt-, balon-, syn-, -ik, -ek, ø46, -y,
-ego, -a, a także reguły:
łączenia morfemów leksykalnych i słowotwórczych, na przykład: (1)
MORFEM LEKSYKALNY RZECZOWNIKOWY R. MĘSKIEGO +
SUFIKS -ek = NAZWA ZDROBNIAŁA, także: (2) MORFEM
LEKSYKALNY RZECZOWNIKOWY R. MĘSKIEGO + SUFIKS -ik =
NAZWA ZDROBNIAŁA;
 łączenia morfemów leksykalnych i fleksyjnych, np.: (3) MORFEM
LEKSYKALNY PRZYMIOTNIKOWY R. MĘSKIEGO LUB NIJAKIEGO
+ KOŃCÓWKA -y = M. LP PRZYMIOTNIKA R. MĘSKIEGO; (4)
MORFEM LEKSYKALNY RZECZOWNIKOWY R. MĘSKIEGO +
KOŃCÓWKA (ø) = M. LP RZECZOWNIKA R. MĘSKIEGO; (5)
MORFEM LEKSYKALNY PRZYMIOTNIKOWY R. MĘSKIEGO LUB
NIJAKIEGO + KOŃCÓWKA -ego = D. LP PRZYMIOTNIKA R.
MĘSKIEGO LUB NIJAKIEGO; (6) MORFEM LEKSYKALNY
RZECZOWNIKOWY R. MĘSKOOSOBOWEGO + KOŃCÓWKA -a = D.
LP RZECZOWNIKA R. MĘSKOOSOBOWEGO;

tworzenia grup syntaktycznych, np. grup nominalnych opartych na związku

zgody: (A) PRZYMIOTNIK R. MĘSKIEGO W M. LP + RZECZOWNIK R.
MĘSKIEGO W M. LP; (B) PRZYMIOTNIK R. MĘSKIEGO W D. LP +
RZECZOWNIK R. MĘSKIEGO W D. LP, lub grupy nominalnej tworzącej
związek rządu: (C) GRUPA NOMINALNA W M. LP + GRUPA
NOMINALNA W D. LP.

Jeżeli więc znamy elementy systemu językowego, możemy z nich tworzyć

wyrazy, formy wyrazowe i połączenia składniowe. Z przytoczonych powyżej
przykładowo morfemów można utworzyć wyrazy i formy wyrazowe synek,
balonik (wyzyskaliśmy reguły (1) i (2)), żółty, nasz (wyzyskaliśmy reguły (3)
i (4)), a także naszego (na mocy reguły (5)) i synka (na mocy reguły (6)). Można
też zestawić wyrazy w grupy żółty balonik (na mocy reguły (A)), naszego synka
(na mocy reguły (B)) oraz: żółty balonik naszego synka (na mocy reguły (C)).
Wszystkie wymienione powyżej, „oferowane” przez system językowy
wyrazy, ich formy i połączenia istnieją w dzisiejszej polszczyźnie i są w niej
aprobowane. Należą więc zarówno do jej uzusu, jak i normy. Jednakże system
zawiera także takie możliwości, które nie są współcześnie wykorzystywane albo
nie zyskują aprobaty użytkowników języka, nie wchodzą do normy. Korzystając
z reguły (1), moglibyśmy np. utworzyć wyraz *balonek, a korzystając z reguły
(2), wyraz *synik. Ten pierwszy, choć może się pojawić w czyjejś wypowiedzi,
jest uważany za niepoprawny, ten drugi w ogóle nie występuje. Na mocy reguły
(A) można stworzyć akceptowalne połączenia żółty synek i nasz balonik, na
mocy reguły (B) także akceptowalne: żółtego synka, naszego balonika, a na
mocy reguły (C) nieco dziwny (akceptowalny tylko pod pewnymi warunkami)
związek żółty synek naszego balonika.
Przytoczone powyżej przykłady ilustrują różnice między systemem
językowym a jego normą.
1. System tworzy pewną potencję języka, zawiera modele, które mogą być
realizowane; w normie realizują się niektóre z tych możliwości. 2. System
obejmuje całość – wszystkie elementy językowe; norma zawiera wybór tych
z nich, które są faktycznie używane i aprobowane społecznie. 3. Z drugiej strony
w normie występują elementy językowe, które nie mają oparcia w modelach
współczesnego systemu dlatego, że modele takie już w systemie nie występują,
albo dlatego, że jeszcze się w nim nie wykształciły.
W systemie istnieją więc, oprócz modeli zrealizowanych w normie, także
takie modele słowotwórcze, fleksyjne czy składniowe, które nie są całkowicie
wyzyskane w normie, oraz takie, które są w niej w postaci form wyjątkowych.
Występują w nim także modele alternatywne (równoległe) tworzenia struktur
językowych o takiej samej funkcji i znaczeniu, z których na poziomie normy
wybiera się zazwyczaj jeden z nich. Ponadto w normie występują formy
wyjątkowe, niemające oparcia w modelach systemowych. Zilustrujmy
przykładami te trzy zjawiska.
• W systemie współczesnej polszczyzny istnieje następujący model
tworzenia rzeczowników odprzymiotnikowych, oznaczających cechę: TEMAT
PRZYMIOTNIKA + FORMANT -ość. Zgodnie z tym modelem powstały
i weszły do normy setki wyrazów, m.in. wysokość, szerokość, szarość, grubość,
potworność, delikatność itd. Ten sam model realizowałyby rzeczowniki
*brzydkość, *fioletowość, *łasość, gdyby faktycznie były powszechnie używane.
Tymczasem są one formacjami potencjalnymi, które mogą się wprawdzie
pojawiać w tekstach polszczyzny i będą dla odbiorcy zrozumiałe (por. Zdziwiła
mnie brzydkość tego domu; Fioletowość nosa świadczyła o zmarznięciu
chłopaka; Jej łasość na cukierki jest nie do opanowania), nie wchodzą jednak
(już albo na razie47) do normy językowej, z różnych zresztą powodów.
Rzeczownik brzydkość „przegrał w konkurencji” z wyrazem brzydota, o tym
samym znaczeniu, utworzonym według innego modelu słowotwórczego (zresztą
dziś już niewykorzystywanego w polszczyźnie do tworzenia nowych słów, czyli
nieproduktywnego). Rzeczowniki fioletowość i łasość określają cechy, które
widocznie dla współczesnych Polaków nie są na tyle istotne, by nadawać im
odrębne nazwy; wystarczą konstrukcje składniowe: to, że jest fioletowy, bycie
fioletowym; to, że jest łasy, bycie łasym.
Model systemowy nie jest więc w tym wypadku wykorzystany we
współczesnej normie.
• Narzędnik liczby mnogiej rzeczowników tworzy się współcześnie według
modelu TEMAT RZECZOWNIKA + KOŃCÓWKA -ami. W ten sposób
powstały tysiące form, m.in. chłopcami, tygrysami, stołami, pocałunkami,
panienkami, szafami, polami, źrebiętami, ramionami. Zgodne z tą systemową
regułą są więc też formy *braciami, *gościami, *koniami, *dzieciarni,
*ludziami, *niciami, pozostające dziś poza normą polszczyzny. Formę
narzędnika lm tych i kilku innych rzeczowników utworzono bowiem według
innego, nieproduktywnego dziś modelu fleksyjnego: TEMAT RZECZOWNIKA
+ KOŃCÓWKA -mi. Zauważmy, że niekiedy w normie występują formy
oboczne, wariantywne (np. dłoniami || dłońmi, gałęziami || gałęźmi, saniami ||
sańmi), realizujące oba możliwe modele systemowe48.
W normie są więc przede wszystkim formy utworzone zgodnie z modelem
produktywnym, pozostają w niej jednak i takie, które reprezentują model dziś
nieproduktywny.
 • Polski system fonologiczny zawiera opozycję dźwięczność :
bezdźwięczność jako istotną (relewantną) cechę, pozwalającą różnicować
wyrazy. W normie współczesnej polszczyzny opozycja ta jest realizowana, ale
nie bezwzględnie: w dźwiękach zapisywanych jako h i ch jest ona dla
zdecydowanej większości Polaków nieistotna. Tak samo wypowie się nazwę
hart, jak i chart. Opozycja systemowa jest więc w tym wypadku
zneutralizowana, nierealizowana w normie.
• Bywa i tak, że w systemie istnieją dwa równoległe wzory tworzenia
określonych struktur (np. składniowych), ale w normie w poszczególnych
wypadkach wyzyskuje się tylko jeden z nich, zaś formy realizujące drugi model
uznaje się za niepoprawne. Na przykład rzeczownik handlarz łączy się z innym
rzeczownikiem w dopełniaczu albo w narzędniku (mamy więc modele handlarz
CZEGO i handlarz CZYM), a wybór jednego z tych modeli zależy współcześnie
tylko od zwyczaju (uzusu), który sankcjonuje (utwierdza) norma. Akceptowalne
są zatem połączenia: handlarz niewolników, koni, biżuterii, obrazów,
narkotyków, ale: handlarz żywym towarem, bydłem, złotem, walutami, bronią,
starzyzną, drewnem, heroiną, morfiną. Wymienne używanie obu modeli
w odniesieniu do jednego rzeczownika podrzędnego, a także zamiana formy
takiego rzeczownika powodują błąd językowy (np. *handlarz niewolnikami,
*handlarz końmi, *handlarz złota, *handlarz starzyzny, *handlarz heroiny).
Wykorzystanie jednego z dwóch modeli systemowych w normie jest więc
w tym wypadku uzależnione od uzusu.
• Podobnie jest z formami nazw żeńskich. W systemie współczesnej
polszczyzny mieści się tworzenie nazw żeńskich (tytułów, zawodów itp.) od
nazw męskich za pomocą odpowiednich formantów. Jednakże w praktyce
językowej nie wykorzystuje się w pełni tej możliwości. Wprawdzie w uzusie
i normie występują takie nazwy jak nauczycielka, lekarka, redaktorka, kelnerka,
ale inne są zwykle ograniczone do polszczyzny środowiskowej (np. psycholożka,
socjolożka, architektka, docentka) lub występują rzadko i są postrzegane jako
nienormatywne (np. ministerka, premierka, pilotka), choć realizują one model
systemowy49. Istnieje bowiem alternatywny model tworzenia tych nazw, bez
zmiany formy, a przez nadanie istniejącym nazwom rodzaju żeńskiego
i pozostawienie ich w formie nieodmienionej w zdaniu: ta psycholog –
Rozmawiał z psycholog; ta minister – Wystąpienie minister; ta architekt –
Projekt znanej architekt. Do niedawna powszechniejszy był ten drugi model
tworzenia nazw żeńskich50, ostatnio zarysowuje się tendencja do wprowadzania
nazw żeńskich tworzonych od męskich także do ogólnej odmiany języka.
• W normie pozostają także, jak pisaliśmy, wyjątki językowe, np. reliktowe
formy liczby podwójnej: rękoma, oczyma, w ręku51, czy dawne formy proste
przymiotników, np. kontent, rad, gotów, zdrów52. Nie mają już one oparcia
w modelach systemu, gdyż modele te wyszły z języka, nieraz przed wiekami.
• Z drugiej strony w normie są już takie nowe wyrazy, jak parafiada,
gimnazjada czy ekonawozy, ekorozwój, ekoturystyka; e-podpis, e-zakupy, e-
usługi, e-podróżnik, którym dotąd nie odpowiadały utrwalone modele
systemowe. Formacje typu parafiada, gimnazjada zostały utworzone na wzór
wyrazów olimpiada, spartakiada czy uniwersjada, które w polszczyźnie były
odrębnymi zapożyczeniami leksykalnymi. Utworzenie na gruncie polskim tych
wyrazów, a także np. liceada, skautiada, telewizjada, familiada itp. pozwala
przypuszczać, że oto powstaje nowy model słowotwórczy: (TEMAT
RZECZOWNIKOWY = FORMANT -ada = ‘nazwa imprezy, turnieju,
polegających na rywalizacji osób o pewnym statusie’), wchodzący do systemu
językowego polszczyzny.
Można przyjąć, że wszedł już do systemu naszego języka model: CZĄSTKA
OBCA O CHARAKTERZE PRZEDROSTKA + TEMAT RZECZOWNIKOWY
POLSKI, wzorowany na modelach innojęzycznych (angielskich, niemieckich
itd.), reprezentowany przez zaaprobowane już w normie językowej takie uzualne
formacje, jak agrowypoczynek, antypodatek, antyprawo, arcypomysł,
automyjnia, ekonawozy, ekorozwój, ekstraślub, europoseł, eurowybory,
kontrgra, kontrprzykład, minichoinka, minizakupy, neozwiązki, pornogwiazda,
postlewica, specustawa, supercena, superzabawa, superoszustwo, telewidownia
itp.53
Z kolei wyrazy złożone z cząstki e- i dołączanego do niej polskiego
rzeczownika (e-podpis, e-podróżnik), dla których wzorem są rzeczowniki
angielskie typu e-mail, e-book, są tworzone w sposób niespotykany w dziejach
polszczyzny i dlatego (mimo produktywności modelu) nie są jeszcze uważane za
składnik współczesnego systemu językowego.
Niepełna znajomość reguł systemu językowego prowadzi do tworzenia
wyrazów i połączeń analogicznych, ale niezgodnych z tym systemem, co zdarza
się np. małym dzieciom. Wiedza o tym, że jest ten miś, upoważniła pewną
dwulatkę do wniosku, że także jest ten gęś, i do sformułowania prośby: Chcę
misia i gęsia. Ta sama, tym razem już trzyletnia, osóbka odtworzyła formę na
niby jako przymiotnik i zaczęła odmieniać ją przez rodzaje: naniby spacer,
naniba zabawa, nanibe dziecko i deklinować: nanibego jedzenia, na nanibym
spacerze, nanibemu pieskowi54 itd.
Zależności, wzajemne związki między systemem a normą są różnorodne.
Danuta Buttler ujmowała to następująco: „Oddziaływanie bowiem systemu
i normy jest obustronne. Z systemu do normy przechodzą zjawiska, które stały
się faktami izolowanymi (tak jak regularne kiedyś rzeczownikowe formy
odmiany przymiotnika, które skostniały w funkcji przysłówków: z pańska, po
polsku). Odwrotnie – jeśli jakieś elementy nowe, niemające systemowego
wzoru, zaczynają się powtarzać w normie, to schemat ich budowy może
przeniknąć do systemu i ustabilizować jeden z jego modeli”55.
Danuta Buttler wymienia trzy funkcje, które pełni norma wobec systemu. Są
to funkcja realizacyjna, funkcja selekcyjna i funkcja rozdzielcza (dystrybucyjna).
Pierwsza z nich, realizacyjna, polega na tym, że w normie decyduje się
o tym, które modele systemu „zostaną wypełnione materiałem słownym, a które
będą «drogami zamkniętymi», niewyzyskiwanymi w praktyce językowej”56.
 Funkcja selekcyjna polega na tym, że „struktury danego języka, utworzone
według jego systemowych wzorów przechodzą jak gdyby przez «filtr» normy,
która część spośród nich eliminuje, inne zaś dopuszcza do obiegu. Zwykle
u podłoża takiego zabiegu stoją względy celowościowe: nie weszły do normy
neologizmy *znanie, *chcenie, *brzydkość, *ciepłość, ponieważ powielałyby
znaczeniowo istniejące już wyrazy: znajomość, chęć, brzydota, ciepło. [...] Poza
obręb normy bywają zatem usuwane elementy zbędne, funkcjonalnie mniej
sprawne lub po prostu przestarzałe”57.
Funkcja rozdzielcza (dystrybucyjna) normy polega na tym, że elementy
językowe, występujące jako realizacja alternatywnych wzorów systemu,
uzyskują na poziomie normy zróżnicowanie znaczeniowe lub stylistyczne.
„Lichość, mierność – to abstrakcyjne nazwy właściwości (‘bycie lichym,
miernym’), lichota, miernota – to ktoś lub coś, co charakteryzuje się tą cechą.
[...] Rzeczownik ciemność bywa używany w znaczeniu konkretnym, fizycznym,
ciemnota – w treści abstrakcyjnej, z pochodzenia przenośnej (ciemnota czasów
saskich); ciepło ma znaczenie ogólne ‘temperatura wyższa od przeciętnej’,
ciepłota – odcień wyspecjalizowany, medyczny ‘temperatura ciała ludzkiego lub
zwierzęcego’. Rozgraniczenie zakresu użycia elementów wspólnofunkcyjnych
zilustrujmy z kolei przykładem dubletów [form] zaimkowych, np. mojej, twojej,
swojej – mej, twej, swej, z których pierwszy [forma długa] jest neutralny, drugi
[forma krótka] należy do stylu książkowego, podniosłego”58.
Jak wynika z powyższych rozważań, aby właściwie posługiwać się
językiem, należy znać nie tylko jego system, lecz także normę. Tego brakuje np.
dziecku, które na podstawie swojej (cząstkowej) znajomości systemu tworzy
struktury poprawne systemowo, niewystępujące jednak w normie (np.
pieczątkować – ‘stemplować’, krótkopis – ‘długopis do jednorazowego użytku’).
Pozostaje do rozważenia stosunek między normą a uzusem i tekstami
językowymi.
Uzus jest pojęciem szerszym niż norma językowa, obejmuje bowiem oprócz
składników normatywnych także elementy językowe rozpowszechnione
w pewnym typie tekstów albo w pewnych środowiskach, ale jednocześnie dość
powszechnie odczuwane jako nieaprobowalne.
Typowym przykładem są formy czasu przeszłego rodzaju męskiego
czasownika iść i pochodnych od niego czasowników przedrostkowych,
wzorowane na formach rodzaju żeńskiego. Nawet duża frekwencja form typu
*szłem, *doszłem, *przyszłeś, *wyszłeś nie powoduje ich aprobaty normatywnej
ze względu na to, że rażą niemal wszystkich wykształconych Polaków59.
Z tego samego powodu, a także ze względu na zacieranie wyrazistości
różnicy między formami męskimi i żeńskimi, pozostają poza normą formy typu
*wzięłem, *zaczęłem60.
Nie zyskują aprobaty normatywnej (przede wszystkim z powodu
niewłaściwej struktury składniowej) konstrukcje z połączeniem żeśmy
w zdaniach typu Jak żeśmy tam przyszli, Jurka już nie było61.
Należy też pamiętać o tym, że coś, co jest rozpowszechnione w danym
momencie w uzusie, może się okazać efemerydą, być rezultatem mody, która
przeminie, a wyraz czy połączenie wyrazowe nie utrwali się w normie
językowej. Na przykład przez pewien czas pozostają w uzusie żartobliwe bądź
ironiczne określenia związane z sytuacją społeczną i polityczną kraju, ale
niewiele z nich pozostaje w normie. Nikt niemal nie pamięta już sarkastycznych
neologizmów okresu polskiego Października, takich jak przesadyzm62,
zmoralista63, szewroletariat64; podobny los spotkał ironiczne lub żartobliwe
neologizmy lat 90. XX w., takie jak falandyzacja prawa65, dekretynizacja66,
udecja67, olszewizm68, ropuch69. Można się spodziewać, że tak samo będzie
z modnymi ironicznymi określeniami osób i zjawisk społecznych i politycznych
z drugiego dziesiątka lat XXI w., takimi jak kaczystan70, pislamizacja (kraju)71,
kurwizja72, michnikowszczyzna73, kodziarze74.
W uzusie pewnych środowisk nierzadkie jest też posługiwanie się
wulgaryzmami, często wyłącznie w charakterze znaków silnej emocji
negatywnej (np. Co ty mi tu, k..., będziesz p...), ale jest rzeczą wątpliwą, by ten
zwyczaj językowy mógł zostać usankcjonowany przez normę.
Zasób elementów należących do uzusu jest podstawą przemian
zachodzących w normie językowej. Jeśli bowiem jakiś wyraz, forma wyrazowa,
znaczenie leksykalne, połączenie składniowe czy frazeologiczne uzyskają
znaczny stopień rozpowszechnienia, a przy tym przestaną razić normotwórczą
część społeczności, to z czasem mogą zostać skodyfikowane w obrębie normy.
Tak stało się np. z określeniem lata dwudzieste, trzydzieste, pięćdziesiąte itd.
(jakiegoś wieku), które co najmniej od początku XX w. występowało
w polszczyźnie, ale było oceniane negatywnie w wydawnictwach
poprawnościowych (np. w „Poradniku Językowym” z 1901 r.). Po II wojnie
światowej weszło ono do normy, choć w słownikach ortoepicznych znajdowała
się przy nim uwaga: „lepiej: trzeci dziesiątek, szósty dziesiątek lat”75,
współcześnie zaś nie budzi żadnych zastrzeżeń normatywnych.
Po II wojnie światowej jako nazwa pewnego typu wypoczynku zaczął być
powszechnie używany rzeczownik wczasy. Początkowo wiele osób, zwłaszcza
z kręgów starej inteligencji, kwestionowało jego poprawność, przypominając, że
istnieje wyraz wywczasy76 i nie ma potrzeby używania nowej nazwy. Z czasem
jednak forma z nowego uzusu (wspierana zresztą przez ówczesne media)
wyparła formę dawną. Obecnie rzeczownik wczasy jest w zasadzie jedynym
określeniem, wywczasy stały się wyrazem przestarzałym.
Powszechny zwyczaj językowy stał się także powodem zaaprobowania
rodzaju męskiego rzeczownika żołądź, uznawanego do niedawna za rzeczownik
wyłącznie rodzaju żeńskiego77. Obecnie w normie występuje oboczność: ta
żołądź || ten żołądź, choć w uzusie występuje niemal wyłącznie forma ten żołądź.
Powszechna wymowa [recykling] rzeczownika zapisywanego recykling
spowodowała wejście jej do normy ogólnej, zamiast propagowanej początkowo
formy [risajkling], nawiązującej do wymowy angielskiej78.
W normie znalazła się też w końcu lat 90. XX w. konstrukcja na adres,
powszechna w stylu urzędowym i oficjalnym, wcześniej uznawana za
niepoprawną.
Teksty językowe obejmują krąg elementów językowych jeszcze szerszy niż
te, które mieszczą się w uzusie. Występują tu bowiem dodatkowo także
indywidualizmy, zamierzone i te, które powstały wskutek nieuwagi czy
niedostatecznego opanowania języka. Niewiele z tych indywidualizmów ma
szanse na wejście do szerszego uzusu czy normy językowej. Niektóre
upowszechniają się w języku rodzinnym79 lub języku małej grupy społecznej.
Inne wchodzą do normy polszczyzny dzięki autorytetowi ich twórców albo
wskutek istotnej potrzeby nazewniczej lub ekspresywnej80. Tak stało się
z wymyślonym przez Melchiora Wańkowicza słowem chciejstwo i z żartobliwą
angelologią K. I. Gałczyńskiego.
Tak więc między systemem, normą, uzusem i tekstem istnieją ścisłe
i różnorakie zależności, a także ciągła wymiana elementów językowych.
Cytowana już badaczka, Danuta Buttler, podsumowuje to zjawisko następująco:
„Można byłoby powiedzieć obrazowo, że kierunek «tekst → uzus → norma →
system» jest drogą awansu środków językowych, przebieg odwrotny: «system
→ norma → uzus → tekst» wiedzie do ich degradacji, tj. utraty sankcji
normatywnej, stopniowego zanikania w uzusie i tekstach. Oba procesy stanowią
wyraziste świadectwo dynamizmu współczesnej normy, wyzbywającej się
z jednej strony środków przestarzałych, z drugiej – sankcjonującej innowacje”81.
5. Norma językowa – dyskusyjne zagadnienia z nią
związane. Poziomy i typy normy współczesnej
polszczyzny

W poprzednim rozdziale sformułowaliśmy dość ogólną definicję normy

językowej (s. 21–22), wystarczającą do tego, by móc ją zestawić z takimi
pojęciami, jak system, uzus i tekst, ale nieoddającą całej złożoności tego pojęcia,
jego ewolucji w teorii kultury języka i jego wewnętrznego zróżnicowania.
Bliższa analiza normy językowej jest niezbędna po to, by określić podstawy
i zakres działalności kulturalnojęzykowej, dla której jest ona centralnym
pojęciem.
Określiliśmy normę językową jako wewnętrzny poziom organizacji języka,
zawierający wybór środków językowych, zaaprobowanych społecznie. Takie
ujęcie jest stosunkowo nowe, początkowo (do połowy XX w.) sytuowano
bowiem normę przeważnie w sferze zjawisk zewnętrznych wobec systemu
językowego. Przyczyniło się do tego także to, że wyraz norma jest w języku
ogólnym synonimem takich rzeczowników, jak zasada, reguła, wzór, kanon,
prawidło, przepis, nakaz82, a w jego definicji słownikowej czytamy, że jest to
„ustalona, ogólnie przyjęta zasada”83. Tak więc pojmowano normę językową
jako pewną zasadę o charakterze imperatywnym – zespół reguł posługiwania się
określonymi środkami językowymi. Tak rozumiana norma miała być
formułowana przez językoznawców jako zbiór nakazów i zakazów oraz zaleceń,
dotyczących używania wyrazów, ich form i połączeń. W tym ujęciu norma jest
to „zjawisko socjologiczno-historyczne, subiektywne i w jakimś stopniu
arbitralne, skoro tworzą ją oceny i dyrektywy, dotyczące właściwego używania
elementów językowych, formułowane przez autorytatywne gremia lub
jednostki”84. Norma rozumiana jako zbiór reguł, które określają sposób użycia
elementów językowych, była odnoszona do jednej tylko odmiany polszczyzny –
języka ogólnego, zwanego też literackim, inteligenckim, językiem warstw
wykształconych itp. Stanisław Szober we wstępie do Słownika ortoepicznego
(1937) pisał, że „w określaniu poprawności językowej oparł się [...] na trzech
sprawdzianach: na języku literackim pisarzów XIX i XX wieku, na zwyczajach
wykształconej mowy potocznej i na krytycznej ocenie językoznawczej”85.
Zastosowanie w językoznawstwie (także normatywnym86) metodologii
strukturalistycznej spowodowało inne ujęcie zjawiska normy językowej. Nowe
stanowisko w tej kwestii w odniesieniu do polszczyzny pierwsza sformułowała
Halina Kurkowska w podręczniku Kultura języka polskiego z 1971 r. W części
teoretycznej tego podręcznika, w której jest zawarta pierwsza polska teoria
kultury języka, autorka definiuje normę jako „zbiór zaaprobowanych przez dane
społeczeństwo jednostek językowych oraz reguł określających zasięg realizacji
związków między tymi jednostkami w tekstach”87. Norma została więc
potraktowana jako „część języka”, pewien wybór elementów systemu, a nie
zbiór zewnętrznych wobec języka reguł czy zasad.
Takie myślenie o normie zmieniło zasadniczo sposób jej traktowania, przede
wszystkim opisu, który musiał zostać pozbawiony elementów zakazowo-
nakazowych i stać się zdawaniem sprawy z aprobowanych społecznie zachowań
językowych użytkowników języka88. Podobne ujęcie normy odnajdujemy
w pracach późniejszych – Danuty Buttler89, Jana Miodka90, a także w haśle
„norma językowa” w Encyklopedii języka polskiego91. Taką koncepcję normy
przyjmujemy również w niniejszej pracy92.
Przyjęcie koncepcji normy jako jednej z wewnętrznych struktur samego
języka doprowadziło do nowych pytań – o stopień uświadamiania sobie normy
przez jej użytkowników oraz o jej wewnętrzne zróżnicowanie.
Dla tych kwestii istotne znaczenie miała teza Danuty Buttler o tym, że
praktyka językowa osób mówiących po polsku wskazuje na konieczność
wyróżniania normy spontanicznej, naturalnej, i normy skodyfikowanej93. Ta
pierwsza jest charakterystyczna dla wszystkich odmian języka, a wyraża się
umiejętnością wyboru takich środków językowych, które są przyjęte w danej
grupie, jako charakterystyczne dla niej i konstytuujące odmianę języka, której ta
grupa używa (np. gwarę ludową, środowiskową itd.). Norma naturalna (realna)
kształtuje się spontanicznie w toku długotrwałego używania określonych
środków językowych, a obejmuje te środki, które wykazały swoją przydatność,
„zdały egzamin sprawności komunikatywnej”94. Powstaje więc ona poprzez
intuicyjne naśladowanie określonych sposobów mówienia. Choć nie jest
formalnie zestawiona (spisana), na ogół jest dość jasno określona w danej grupie
społecznej. Przekroczenie jej naraża na sankcje w formie dezaprobaty (od
wyśmiania, do podejrzliwości i ostracyzmu). Norma realna jest w zasadzie
równa uzusowi w danej grupie, choć uboższa od niego o elementy nowe lub
mało upowszechnione.
Norma skodyfikowana jest kształtowana z udziałem refleksji językowej
i świadomego odwoływania się do tradycji oraz znajomości systemu
językowego. Jest to norma ujęta w opisy, zalecenia i wzory. Występuje tylko
w odmianie ogólnej języka. Staje się przedmiotem nauczania i popularyzacji,
jest nieprzerwanie kultywowana, rozwijana świadomie i celowo. Przestrzega się
jej z wyboru i z potrzeby wewnętrznej lub społecznej.
Dostrzeżenie istnienia normy poza językiem ogólnym i wprowadzenie
pojęcia normy realnej jest istotną nowością w rozważaniach teoretycznych
z zakresu kultury języka. Jest to zresztą naturalna konsekwencja traktowania
normy jako wewnętrznego składnika określonego języka, a nie jako reguł,
formułowanych przez kodyfikatorów. Przyjęcie istnienia normy w każdej
odmianie języka pozwala też na bardziej spójny opis wszelkich odmian przez
odwołanie się do ich wewnętrznej struktury, a nie tylko przez wymienianie i opis
ich elementów składowych (zwykle – słownictwa i frazeologii).
Teorię Danuty Buttler można rozwinąć, uznając, że także w polszczyźnie
ogólnej, jako jednej z odmian współczesnego języka, istnieje norma naturalna,
realna, a nie tylko norma skodyfikowana. Takie uzupełnienie spostrzeżeń
Danuty Buttler jest niezwykle przydatne dla sformułowania koncepcji
wewnętrznego zróżnicowania normy w języku ogólnym.
Potrzebę wyróżniania więcej niż jednego poziomu normy w obrębie
polszczyzny ogólnej pierwsza dostrzegła Halina Kurkowska. W artykule
z 197795 r. postulowała uwzględnienie w opisie języka trzech poziomów normy.
Pisała wówczas o normie potoczno-użytkowej „dla uczestnictwa minimalnego
[w języku]”, normie polszczyzny publicznej, obowiązującej „w uczestnictwie
typu «średniego»” oraz normie wzorcowej – „na najwyższym poziomie
uczestnictwa w języku”. Bardzo charakterystyczne jest w tym podziale przyjęcie
jako kryterium „poziomu uczestnictwa w języku”, a więc faktu
socjolingwistycznego. Badaczce chodziło o to, jak można byłoby zmniejszyć
stres powstający w trakcie zamierzonego uczestnictwa w kulturze osób, które nie
były w stanie sprostać wymaganiom obowiązującej, skodyfikowanej na
wysokim poziomie normy językowej. Halina Kurkowska twierdziła, że pomocne
może być w tej mierze właśnie zróżnicowanie normy językowej, a dostrzeżenie
i usankcjonowanie różnych jej poziomów pozwoli przezwyciężyć przekonanie
wielu osób, że nie przestrzegając normy wzorcowej, prezentują się jako ludzie
niekulturalni.
Propozycja Haliny Kurkowskiej pozostała wprawdzie tylko pewnym
pomysłem teoretycznym, dała jednak asumpt do dalszych rozważań nad
hierarchizacją faktów wewnątrz normy języka ogólnopolskiego. Wynikiem tego
było przedstawienie, a także zastosowanie praktyczne, koncepcji dwóch
poziomów normy językowej w polszczyźnie ogólnej96.
W koncepcji tej wychodzi się z założenia, że takie poziomy normy istnieją
obiektywnie (można je odtworzyć z zachowań językowych Polaków)
i wymagają opisu, a następnie kodyfikacji. Wiele faktów językowych,
klasyfikowanych normatywnie, trzeba opisywać z uwzględnieniem obu
poziomów normy, a to powinno doprowadzić do nowego opisu normatywnego
polszczyzny ogólnej. W tym nowym ujęciu należy zróżnicować ocenę tych
samych zjawisk językowych, w zależności od tego, na poziomie której normy je
oceniamy.
Tak więc używanie określenia mielić kawę, połączenia trzy zwierzęta czy
formy tą (książkę) będzie opisane jako charakterystyczne dla tekstów
ocenianych na niższym poziomie normy i w niej poprawne, ale w tekstach
ocenianych pod kątem normy wysokiej zostanie uznane za niewłaściwe
(niepoprawne). W takich tekstach poprawne będą połączenia mleć kawę, troje
zwierząt, tę (książkę).
Z kolei takie formy, jak (tych) cyklów, krokodylów, (ja) wykonywam,
dziesięcioro przykazań, pojawią się w tekstach starannych i będą składnikami
normy wyższej, nieobecnymi w tekstach ocenianych pod kątem normy poziomu
niższego, gdzie wystąpią tylko warianty (tych) cykli, krokodyli, (ja) wykonuję,
dziesięć przykazań, obecne zresztą także jako oboczne w normie wyższej.
Nie znaczy to jednak, że każda forma językowa, pojawiająca się w uzusie
języka ogólnego, będzie akceptowalna na którymś z poziomów jego normy.
Poniżej obu poziomów normy znajdą się np. innowacje *wykonywuję czy
*dziesięć dzieci, a także, z drugiej strony, np. formy i konstrukcje dawne, np. *te
egzamina czy *była piękną i ponętną.
W pełnym opisie współczesnej polszczyzny kulturalnej należy więc
wyróżnić dwa poziomy normy: normę wzorcową i normę użytkową.
Na normę wzorcową składają się te elementy języka i wypowiedzi, które są
używane świadomie, z poczuciem ich wartości semantycznej i stylistycznej,
a pozostają w zgodzie z tradycją językową, regułami gramatycznymi
i semantycznymi polszczyzny oraz tendencjami rozwojowymi, które można
w niej obserwować. Są to elementy akceptowane przez zdecydowaną większość
wykształconych Polaków, zwłaszcza zaś przez osoby, które polszczyznę ogólną
wyniosły z domu i mają wykształcenie więcej niż średnie, a język traktują jako
wartość autoteliczną. Aprobata jakiegoś elementu języka lub wypowiedzi na tym
poziomie normy opiera się na znajomości historii polszczyzny i jej
współczesnych tendencji rozwojowych oraz na tradycji, przekazywanej przez
pokolenia w środowisku tzw. starej inteligencji. Przy ocenie faktów językowych
uwzględnia się więc w tym wypadku kryterium autorytetu kulturowego97.
Przestrzeganie normy wzorcowej jest pożądane we wszystkich kontaktach
i rodzajach wypowiedzi o charakterze publicznym, zwłaszcza zaś w tych, które
są wzorotwórcze i kulturotwórcze. Dążenie do osiągnięcia poziomu normy
wzorcowej powinno więc cechować polszczyznę płynącą ze sceny, z ambony,
z trybuny sejmowej; norma ta winna być przestrzegana w języku dziennikarzy
i publicystów, polityków, ludzi nauki i innych intelektualistów. Oznacza to, że
ocena języka telewizji, radia, prasy, polszczyzny sejmowej i naukowej powinna
być dokonywana pod kątem realizacji normy wzorcowej. Należy też nauczać jej
w szkołach.
Norma wzorcowa jest normą wysoką, co oznacza, że ci, którzy chcą jej
przestrzegać, muszą umieć rozstrzygnąć (nie tylko intuicyjnie, lecz także
z uzasadnieniem) wiele skomplikowanych problemów ortoepicznych, a także
zastosować się do dość istotnych ograniczeń, np. w zakresie wariantywności
elementów językowych. Norma ta jest względnie jednolita, ponadśrodowiskowa,
ale nieco zróżnicowana regionalnie.
Na poziomie tej normy znajduje się np., w zakresie wymowy, tradycyjny
akcent proparoksytoniczny (na trzeciej sylabie od końca) we wszystkich typach
form uznawanych za wyjątki od akcentu paroksytonicznego (np. polityka, tego
historyka, opera, siedzieliśmy, pisaliście, poszukałby, zarobiłaby, dziewięćset,
żebyście)98. Ten poziom normy reprezentuje także wymowa [stszał], [tszeba],
[romantyzm], [jabłko], [tusz obok || tuż obok99] itd.
W zakresie fleksji do normy wzorcowej należą np. formy bezokoliczników
mleć, pleć, słać, formy czasu przeszłego mełłem, pełłaś, słał itd., formy B. lp
[jem] kotlet, [kroję] ogórek, M. lm postaci || postacie, aniołowie || anieli || anioły,
D. lm uczniów, napojów, kropel || kropli, N. lm gałęźmi, liśćmi; stopniowanie
syntetyczne odporny – odporniejszy, spokojny – spokojniejszy.
W zakresie składni w normie wzorcowej pozostaje m.in. zróżnicowanie
znaczeń konstrukcji dostarczyć coś ‘całość’ – dostarczyć czegoś ‘część, trochę’
(dostarczyć koks – dostarczyć koksu), używanie konstrukcji opierając się na
czymś (w znaczeniu przenośnym: opierając się na danych statystycznych),
łączenie liczebników zbiorowych z nazwami istot niedorosłych i niektórymi
rzeczownikami z grupy pluralia tantum (sześcioro prosiąt, troje piskląt, ośmioro
drzwi, dwoje grabi), używanie form 3. osoby lm z wyrazem państwo (np.
w sformułowaniu rozumieją państwo czy w zwrocie adresatywnym niech
państwo przyjdą itd.).
W zakresie słowotwórstwa dla normy wzorcowej znamienne jest
występowanie np. formacji typu matczyny, obuwniczy czy tworzenie zestawień
typu dzień roboczy, szyba samochodowa.
W zakresie słownictwa charakterystyczne jest tradycyjne rozumienie
wyrazów, np. kasa ‘skrzynka lub szafa do przechowywania pieniędzy’ albo
‘pomieszczenie, w którym sprzedaje się bilety’, wnioskować ‘wyciągać
wnioski’, optyka ‘dziedzina fizyki’, a także posługiwanie się wyrazami
w tradycyjnej postaci morfologicznej, np. wyprzedaż, nadwerężyć.
Cechą normy wzorcowej jest używanie związków frazeologicznych
w tradycyjnej formie, np. odgrywać rolę, spełniać funkcję, twardy orzech do
zgryzienia, przyjść do kogoś w gości, i w tradycyjnym znaczeniu, np. szpakami
karmiony ‘sprytny, przebiegły’, śmiać się w kułak ‘ironicznie, ale potajemnie’,
cienko prząść ‘być słabego zdrowia’ albo ‘być w kłopotach finansowych’.
Norma użytkowa obejmuje zbiór wyrazów, ich form i połączeń, używanych
w kontaktach swobodnych, nieoficjalnych, o różnorodnej tematyce. Chodzi więc
o zespół środków językowych charakterystycznych przede wszystkim dla tych
typów kontaktów, w których język traktuje się jako narzędzie przekazu
informacji, perswazji itd., czyli w których przypisuje się mu wartość użytkową.
Opisując pewne elementy językowe jako pochodzące z poziomu normy
użytkowej, a więc akceptując je na tym poziomie, bierze się pod uwagę stopień
rozpowszechnienia danego środka językowego, jego użyteczność i sprawność
komunikatywną (np. ekonomiczność, prostotę, wyrazistość), w mniejszym zaś
stopniu – zgodność z tradycją czy systemem językowym.
Norma użytkowa zawiera wiele elementów współfunkcyjnych, o różnych
typach wariantywności. Jest zróżnicowana zarówno ze względu na zasięg, jak
i na jakość używanych środków językowych. Z tego powodu można w niej
wyróżnić: normę profesjonalną, normę potoczną regionalną i normę
potoczną ogólną.
Norma profesjonalna obejmuje te elementy języka prymarnie pisanego,
używane w kontaktach sformalizowanych (w tekstach piśmiennictwa
naukowego, technicznego i kancelaryjnego), które są aprobowane w danym
środowisku, ale które pozostają poniżej normy wzorcowej, np. składnia badania
na coś, np. badania na cukier we krwi; w odpowiedzi na..., w nawiązaniu do..., w
oparciu o..., formacje: elektrofiltr, tonokilometr, zachorowalność, roboczodni,
neosemantyzmy: trywialny ‘nieodkrywczy, banalny’ (trywialne postępowanie
badawcze), generacja ‘typ, rodzaj’ (nowa generacja telefonów komórkowych),
formuła ‘typ, zestaw’ (kosmetyki o nowej formule) itd.
Norma potoczna regionalna obejmuje te regionalizmy, które są traktowane
jako pozostające poniżej normy wzorcowej100. W zakresie wymowy będzie to
np. artykulacja [bieżmy], [suhy] czy [świnia], [czwarty], [Litwa]101. W zakresie
fleksji – wołaczowa forma mianownika, charakterystyczna dla polszczyzny
południowej; także np. południowopolskie używanie wyrażenia na pole ‘na
zewnątrz, na dwór’ i formy dokonanej oglądnąć (czyli:Wujciu Wiesiu, wyszedł
na pole, żeby oglądnąć kurczęta). W potocznej normie regionalnej mieszczą się
też regionalizmy słownikowe, np. krakowskie borówka ‘czarna jagoda’, grysik
‘kasza manna’, drzewko ‘choinka’, poznańskie rojber ‘urwis, nicpoń’, tytka
‘papierowa torebka’, białostockie oładki ‘placki ziemniaczane’, pastka ‘pułapka
na myszy’.
Jeśli chodzi o normę potoczną ogólną, to stanowi ona trzon normy
użytkowej; jest charakterystyczna dla tekstów nieoficjalnych, powstających
w aktach komunikacji zachodzących między uczestnikami dobrze się znającymi,
czyli w tej odmianie polszczyzny, którą wielu badaczy nazywa językiem
potocznym.
W zakresie wymowy na poziomie normy użytkowej102 charakterystyczne jest
akcentowanie paroksytoniczne wszystkich wyrazów i ich form (z wyjątkiem
pewnych wyrazów-cytatów i określonego typu skrótowców103), czyli np.
polityka, tego historyka, opera, siedzieliśmy, pisaliście, czekalibyście,
dziewięćset, żebyście). Ten poziom normy reprezentuje także wymowa [sczszał],
[czszeba], [romantysm], [japłko].
W zakresie fleksji na poziomie normy użytkowej są np. formy
bezokoliczników mielić, pielić, ścielić; formy czasu przeszłego mieliłem,
pieliłaś, ścielił itd., B. lp [jem] kotleta, [kroję] ogórka, [kup mi] loda; M. lm
postacie, anioły, D. lm kropli, N. lm liściami, gałęziami; stopniowanie: odporny
– bardziej odporny, spokojny – bardziej spokojny.
Jeśli chodzi o składnię, to w zakresie normy użytkowej mieści się
konstrukcja dostarczać coś (bez zróżnicowania ‘całość – część’), zwrot w
oparciu o coś (w znaczeniu przenośnym: w oparciu o dane statystyczne),
używanie liczebników głównych w połączeniu z nazwami istot niedorosłych
i pewnymi rzeczownikami z grupy pluralia tantum (sześć prosiąt, trzy pisklęta,
osiem drzwi), a określeń ze słowem para z innymi wyrazami tego rodzaju (dwie
pary grabi), używanie form 2. osoby lm z wyrazem państwo (np.
w sformułowaniu rozumiecie państwo czy w zwrocie adresatywnym przyjdźcie
państwo itd.).
W zakresie słowotwórstwa w normie użytkowej typowe jest tworzenie
przymiotników z formantem -owy od niemal wszystkich podstaw
rzeczownikowych (obuwiowy, wiedzowy, pomocowy, ślicznościowy), a także
posługiwanie się formacjami złożonymi typu autoszyba, supersilny,
ekstrazabawa. Liczne są neologizmy utworzone niezgodnie z istniejącymi
dotychczas regułami słowotwórczymi, np. e-zakupy, e-podpis, oraz oparte na
tematach wyrazów zapożyczonych, np. lajkować, hejtować.
Dla normy użytkowej typowa jest też akceptacja licznych neosemantyzmów,
np. sensat ‘człowiek wszędzie węszący sensację’, kasa ‘pieniądze, zwłaszcza
duża ich suma’, wnioskować ‘zgłaszać wniosek’, hybryda ‘typ lakieru do
paznokci’, miejscówka ‘miejsce nadające się do wykonania jakiejś czynności’.
Występują także zapożyczenia, zwykle anglicyzmy, np. lunch, billboard, dealer,
leasing, haker, e-mail; to zjawisko jest typowe zwłaszcza dla normy
profesjonalnej. W normie użytkowej mieszczą się liczne ekspresywizmy (np.
czubek, oszołom, komuch – to zjawisko jest typowe dla normy potocznej);
akceptuje się też używanie wyrazów w nowej postaci morfologicznej
(wysprzedaż, nadwyrężyć, te derby).
Dopuszczalne są nowe postaci frazeologizmów, np. spełniać rolę, trudny
orzech do zgryzienia, a także nowe rozumienie związków frazeologicznych, np.
śmiać się w kułak ‘ironicznie i jawnie, prosto w oczy’, cienko prząść ‘być
w jakichkolwiek kłopotach’.
Nie każdy element języka można opisać na obu poziomach normy. W wielu
wypadkach nie występuje wariantywność104 możliwa do zinterpretowania
normatywnego. Na przykład w celowniku liczby mnogiej wszystkie rzeczowniki
mają jedną końcówkę (-om), odmiana wielu przymiotników nie dopuszcza
różnych form fleksyjnych, semantyka licznych słów nie budzi wątpliwości,
składnia zgody czy rządu jest często niewariantywna.
W innych wypadkach pojawia się tylko opozycja: normatywny (na obu
poziomach) – nienormatywny. Poprawna jest więc np. dopełniaczowa forma
dopełnienia bliższego w zdaniu zaprzeczonym (Nie czytam książki) w opozycji
do niepoprawnej formy biernikowej takiego dopełnienia (*Nie czytam książkę).
Zgodne z normą, na obu jej poziomach, są mianownikowe postaci wyrazów
peruka, łabędź, krokiew, kontrola itd., a niezgodne z nią (niepoprawne):
*perułka, *łabądź, *krokwia, *kontrol. Normatywne są formy dziećmi,
siemienia, kisielu, nienormatywne – *dzieciami, *siemia, *kiślu. Zgodna
z oboma poziomami normy jest wymowa [cukierek], [miasto || mjasto],
[byliśmy], poniżej normy: *[cukerek], *[mniasto], *[byliźmy]. W takich
wypadkach dochodzi do neutralizacji opozycji obu poziomów normy na rzecz
normy inwariantnej, tożsamej z wzorcową105.
Jak więc widać, wydzielenie poziomu normy użytkowej nie oznacza
wcale, że wszelkie elementy występujące w tekstach współczesnej
polszczyzny są aprobowane jako normatywne. Wyróżnianie poziomu normy
użytkowej wręcz zakłada istnienie form poniżej tego poziomu, a więc
elementów nienormatywnych. Niewątpliwie są nimi np. pewne dialektyzmy
fonetyczne, np. *[lyst], *[mogie], *[poczeba], *[miszcz], określone formy
fleksyjne, np. D. lm *myszów, N. lm *przyjacielami, *pieniądzami, *bojała się,
*pęknął, czy konstrukcje składniowe, np. *szukać za czymś, *podobny na kogoś.
Poniżej poziomu normy użytkowej pozostają też jeszcze pewne neosemantyzmy,
np. wpływowy ‘łatwo ulegający wpływom’, obrzydliwy ‘łatwo brzydzący się
czymś’, rozpłaszczyć się ‘zdjąć płaszcz’.
Opis polszczyzny ogólnej w kategoriach dwóch poziomów normy nie
oznacza więc bynajmniej automatycznego włączania wszystkich elementów
pojawiających się w tej odmianie języka do poziomu normy użytkowej.
Nie znaczy to, rzecz prosta, że kwalifikacja normatywna wszystkich
elementów języka ogólnego nie nastręcza kłopotów. Językoznawcy
normatywiści często stają przed problemem właściwej oceny konkretnych
elementów językowych, znajdujących się na granicy poziomów:
„nieakceptowalne – użytkowe” (np. [widzę] tych duchów, koniami, chemikalii,
[wyrwać] zęba) lub, rzadziej, „użytkowe – wzorcowe” (np. tego fizyka).
Niekiedy takie wahania dotyczą akceptowalności form regionalnych,
powszechnych w mowie nawet wykształconych mieszkańców. Tak jest
z południowo- i zachodniopolskimi konstrukcjami: ubrać/rozebrać płaszcz,
sukienkę, buty. Mimo długoletniej negatywnej oceny tych połączeń
w wydawnictwach normatywnych utrzymują się one tak konsekwentnie
w polszczyźnie mieszkańców Śląska, Małopolski i Wielkopolski, że należy się
zastanowić nad tym, czy nie włączyć ich do poziomu normy regionalnej.
Wszystkie takie wahania wynikają z zasadniczej cechy normy językowej,
jaką jest jej zmienność.
Norma jest bowiem ze swej natury dynamiczna, gdyż język ciągle się
zmienia, zarówno w wyniku tendencji wewnętrznych, jak i wskutek ewolucji
przyzwyczajeń językowych jego użytkowników i zmian w rzeczywistości
zewnętrznej. Mówimy więc o ciągłej ewolucji normy, przy czym szybciej
zmienia się norma użytkowa, zwłaszcza potoczna, wolniej – norma wzorcowa.
Ale jednocześnie warunkiem skuteczności języka jest to, by był on względnie
stabilny, gdyż bez tego jego używanie byłoby niemożliwe. Dlatego w normie
zawsze trwa wewnętrzne napięcie między elementami nowymi, dopiero do niej
wchodzącymi, a tymi, które w niej są zadomowione, i tymi, które powoli z niej
ustępują; między tendencjami dominującymi a marginalnymi; między modelami
produktywnymi a nieproduktywnymi. „Stan chwiejnej równowagi normy
oscylującej między zachowaniem tradycji a tendencjami innowacyjnymi
badacze106 nazywają jej elastyczną stabilnością”107.
6. Warianty w normie i ich typy

Równowagę i względną stabilność normy, o których była mowa

w zakończeniu poprzedniego rozdziału, można zachować dlatego, że zmiany
w niej zachodzące, choć stałe, są jednak powolne i nie polegają na tym, że jeden
element językowy jest od razu zastępowany innym; oba elementy
„współistnieją” w normie przez pewien, czasem nawet bardzo długi czas108.
W wyniku tego w normie mamy liczne środki oboczne, równoległe, pełniące
w zasadzie tę samą funkcję, czyli warianty językowe. Jeżeli warianty istnieją
w obrębie jednego poziomu normy, to mówimy o wariantywności
wewnątrzpoziomowej. Występuje ona zwłaszcza w obrębie normy użytkowej,
która – jak pisaliśmy – ewoluuje szybciej, np. łatwiej przyswaja nowe elementy.
Takimi wariantami są np. konstrukcje składniowe kliknąć coś || kliknąć w coś ||
kliknąć na coś (kliknąć ikonkę || w ikonkę || na ikonkę), które pojawiły się
w polszczyźnie wraz z rozwojem techniki komputerowej.
Charakterystyczna jest także międzypoziomowa wariantywność środków
językowych: jeden z wariantów występuje wówczas w normie wzorcowej, drugi
w użytkowej, w której zresztą użycie wariantu z poziomu normy wzorcowej jest
w większości wypadków możliwe109. Przykładem takich wariantów jest
oboczność form B. lp nazw potraw mięsnych: (zjeść, usmażyć) befsztyk ||
befsztyka, filet || fileta, klops || klopsa, kotlet || kotleta, krokiet || krokieta,
pasztecik || pasztecika, pierożek || pierożka, pieróg || pieroga, serdelek || serdelka,
szaszłyk || szaszłyka itd. Formy dopełniaczowe biernika tych rzeczowników są
charakterystyczne tylko dla normy potocznej; formy mianownikowe mogą
wystąpić na obu poziomach normy.
Warianty występują na wszystkich płaszczyznach organizacji języka; mamy
więc warianty fonetyczne ([jabłko] || [japłko], [pozytywiźmie] ||
[pozytywizmie]), fleksyjne (poranku || poranka, prysnął || prysł, bardziej
doświadczony || doświadczeńszy), słowotwórcze (kogucik || kogutek), składniowe
(zakazywać jeść słodycze || zakazywać jedzenia słodyczy, obrać dowódcą || obrać
na dowódcę, równorzędny z czymś || wobec czegoś, grzeczność dla kogoś ||
wobec kogoś || w stosunku do kogoś), leksykalne (szmalec || smalec, sadź || szadź,
kościołek || kościółek), frazeologiczne (chylić przed kimś czoła || czoło, głos
wołającego na puszczy || głos wołający na puszczy, oddzielać ziarno od plew ||
odsiewać ziarno od plew).
Ze względu na stosunek do siebie elementów wariantywnych można
wyróżnić trzy typy wariancji w normie: wariancję alternatywną, recesywną
i ekspansywną.
Wariancja alternatywna obejmuje warianty równoległe (alternatywne),
mające oparcie w dwóch modelach systemu, równouprawnione w normie; wybór
jednego z wariantów zależy od użytkownika języka. Takimi wariantami
alternatywnymi są formy dopełniacza liczby pojedynczej wielu rzeczowników
męskonieżywotnych, np. przystanku || przystanka, poranku || poranka, abażuru ||
abażura, adapteru || adaptera, formy mianownika liczby mnogiej niektórych
rzeczowników rodzaju męskoosobowego, np. filolodzy || filologowie, geolodzy ||
geologowie, psycholodzy || psychologowie. Wariantami alternatywnymi są także
formy czasu przyszłego czasowników niedokonanych, np. będę spał – będę
spać, będzie chodziła – będzie chodzić. W zakresie wymowy warianty
alternatywne tworzą np. pary: [sęs] || [sens], [konsul] || [kąsul], [bud-żet] ||
[budżżet], [chszestny] || [chszesny]. Takimi wariantami mogą być także dwa
równorzędne modele rekcji, np. zastrzeżenia do kogoś || wobec kogoś, przyjazny
komuś || przyjazny dla kogoś, wysłuchać czego || wysłuchać co. Jako warianty
alternatywne można traktować synonimy całkowite (jednoznaczniki), np. szybko
|| prędko. Wariantów alternatywnych nie jest w normie dużo i mają one
tendencję do rozpadu, zwykle przez określone nacechowanie jednego z członów
pary alternatywnej.
O wariancji recesywnej mówimy wówczas, gdy jeden z elementów
obocznych wychodzi już z obiegu, jest przestarzały, a przez to ma ograniczony
zakres użycia, drugi zaś jest neutralny. Wariantami recesywnymi są np. formy
dopełniacza liczby mnogiej wielu rzeczowników rodzajów męskich z końcówką
-ów, w stosunku do neutralnych dziś form z końcówką -y: pisarzów || pisarzy,
graczów || graczy; także: funduszów || funduszy, zniczów || zniczy. W zakresie
wymowy recesywne są warianty [gienerał], [inteligiencja], [tysz] w stosunku do
neutralnych [generał], [inteligencja], [tesz]. Recesywną jest forma w oddziele
(neutralna: w oddziale). Taką samą wartość ma wyrażenie proszek od bólu
głowy, w porównaniu z neutralnym wariantem proszek przeciw bólowi głowy.
Recesywna jest składnia z tzw. dopełniaczem cząstkowym przy wielu
czasownikach, np. dopić czegoś wobec dopić coś (por. dopić herbaty || dopić
herbatę), uchylić czegoś wobec uchylić coś (por. uchylić okna || uchylić okno).
Wyraźnie recesywne jest dziś znaczenie związku frazeologicznego artysta
z bożej łaski ‘artysta utalentowany, z powołaniem’, neutralne stało się nowsze –
‘artysta samorodny, bez odpowiedniego wykształcenia, mierny’. Warianty
recesywne są pozostałościami dawnych modeli systemowych, dziś
ograniczonymi do użyć jednostkowych, a także (zazwyczaj) do języka
najstarszego pokolenia Polaków. Występują zwykle w normie wzorcowej,
w normie użytkowej spotyka się tylko te z nich, które zostały „przeszeregowane
stylistycznie” i zaliczone do elementów potocznych (np. wymowa [tysz],
[bidny], [kobitka]).
Z wariancją ekspansywną (innowacyjną) mamy do czynienia wówczas,
gdy do normy językowej wchodzą z uzusu elementy nowe, innowacje
językowe110. Mogą one być: 1. rezultatem działania tendencji wyrównawczych
w języku (np. forma biernika lp tą, która jest regularna, por. tamtą, ową, nie:
*tamtę, *owę; formy liściami, dłoniami – wyrównane do zdecydowanej
większości form z końcówką -ami; tak samo należy tłumaczyć wyrównania
akcentowe); 2. wynikiem dążności do uproszczenia form (np. formy *tych kocy,
*tych materacy, *tych meczy, są prostsze, bo krótsze od tradycyjnych koców,
materaców, meczów); 3. rezultatem tendencji do wyrazistości form językowych
(np. formy stopniowania opisowego przymiotników nie powodują zmian
w obrębie ich tematów, por. bardziej czysty i czyściejszy, bardziej biały i bielszy)
albo – wreszcie – 4. wynikiem mody językowej i wpływów obcych (np.
dedykowany do czegoś, prezydencja w stosunku do tradycyjnych przeznaczony
do czegoś, przewodnictwo). Warianty innowacyjne występują wyłącznie
w normie użytkowej; jeśli zostają uznane także za składnik normy wzorcowej,
przekształcają się w warianty alternatywne.
Można wskazać zależność między sytuacją rozwojową języka a liczebnością
wariantów określonego typu. Otóż jeżeli w normie pojawia się dużo wariantów
innowacyjnych, jesteśmy świadkami szybkich przeobrażeń w języku, zwykle
powodowanych czynnikami zewnętrznymi111. Duża liczba wariantów
alternatywnych świadczy o trwającej długo stabilizacji języka (zwykle także
sytuacji socjolingwistycznej). Rozrost wariantów recesyjnych jest zazwyczaj
wynikiem stabilizacji po okresie przemian i zapowiedzią mniej intensywnego
rozwoju języka.
Zmienność języka i jego normy powoduje też stałe przemiany w zakresie
wariantów językowych, jako tych elementów, które stanowiąc pewien nadmiar
w języku, są najbardziej podatne na usuwanie z niego. Nie oznacza to,
oczywiście, konieczności eliminacji z normy jednego z wariantów, choć takie
zjawisko też zachodzi.
Jeżeli chodzi o szybkość przemian, to najwyraźniejsza jest ona w zakresie
wariancji recesywnej. Warianty recesywne, i tak już ograniczone do normy
wzorcowej, stopniowo stają się elementami na tyle rzadkimi, że przestają być
traktowane jako składniki normy. Na przykład w drugiej połowie XX w.
wycofała się ostatecznie końcówka -yj z dopełniacza liczby mnogiej pewnych
rzeczowników (tych lekcyj, tych wakacyj, tych relacyj). Zniknęła z normy
składnia współczuć z kimś, odnotowywana jako wariantywna (choć rzadka) do
współczuć komuś jeszcze w Słowniku poprawnej polszczyzny z 1973 r. Na
próżno szukać we współczesnych słownikach języka polskiego112 wyrazu
w formie paciórek, odnotowanego jeszcze w Słowniku języka polskiego pod
redakcją Witolda Doroszewskiego: został wyparty z języka przez wariant
paciorek. Niedługo zapewne wyjdą z użycia formy wykonywam, przekonywam
itd., dziś już wyraźnie ustępujące miejsca późniejszym wariantom wykonuję,
przekonuję.
Niekiedy warianty te pozostają składnikiem związków frazeologicznych
i w ten sposób utrzymują się w normie, ale już nie jako element oboczny, lecz
jako relikt językowy. Tak stało się niegdyś z formami D. lp pałaca, woza, które
pozostały w związkach: Wart Pac pałaca i Przyszła koza do woza. Składnię na
puszczy, dawniej oboczną do w puszczy, odnajdujemy w powiedzeniu głos
wołającego || wołający na puszczy, a składnia w pustyni (por. „Kto zawsze tylko
żył w pustyni” K. Przerwa-Tetmajer) alternatywna do na pustyni, obecna
w polszczyźnie jeszcze na początku XX w., pozostała tylko w tytule powieści
Sienkiewicza W pustyni i w puszczy i dzięki temu, że książka ta jest wciąż
lekturą szkolną, tkwi w świadomości Polaków113.
Nieco dłużej trwa rozwój wariantów innowacyjnych. Ich wynikiem jest
zwykle wejście wariantów innowacyjnych do normy polszczyzny. Jeżeli
zatrzymają się one na poziomie normy użytkowej, pozostają wariantami w jakiś
sposób nacechowanymi i niemożliwymi do wymiennego użycia w każdym typie
tekstów. Taka jest dziś sytuacja form tych uczni, (zjeść) loda, [fizyka], w
pierwszym rzędzie, które – jako ograniczone do polszczyzny potocznej – nie są
w dalszym ciągu wariantami alternatywnymi dla: tych uczniów, (zjeść) lody,
[fizyka], przede wszystkim. Jeżeli jednak warianty innowacyjne zostaną uznane
za składnik także normy wzorcowej, przekształcają się w warianty alternatywne.
Tak stało się z wyrażeniem na adres (wysłać coś), które współcześnie jest
wariantem alternatywnym wyrażenia pod adresem, a jeszcze na początku lat 90.
XX w. było uważane za pozostające poniżej normy.
Zdarza się i tak, że warianty innowacyjne nie tylko zyskują rangę wariantów
alternatywnych, ale stopniowo wypierają z użycia swoje odpowiedniki i stają się
wariantami neutralnymi w wariancji recesywnej. Tak więc innowacyjne niegdyś
formy szepczę, drepczę, chichoczę, łaskoczę, migoczę itp. nie tylko zyskały
status form równoprawnych z uzasadnionymi systemowo i historycznie formami
szepcę, drepcę, chichocę, łaskocę, migocę114, ale współcześnie są częściej
używane i odczuwane jako neutralne, podczas gdy dawne formy regularne stają
się recesywnymi (rzadkimi, przestarzałymi).
Ewolucja w stronę recesywności jednego z członów pary wariantów
alternatywnych to tylko jeden z kierunków rozwoju tego typu wariancji.
Likwidacja jej następuje częściej w wyniku procesów różnicowania
semantycznego, stylistycznego bądź zakresowego wariantów.
Zróżnicowanie semantyczne dokonało się np. w ciągu XX w.
w synonimicznych początkowo parach przymiotników inteligencki –
inteligentny115, owocny – owocowy116, dziecinny – dziecięcy117. Trwa
różnicowanie znaczeń przymiotników wieczorny i wieczorowy, śnieżny
i śniegowy118, rzeczowników pielęgnacja i pielęgnowanie119.
Częste jest także różnicowanie stylistyczne dawnych wariantów
alternatywnych. Formy kobita, gorąc, mazia, tańcować są współcześnie
nacechowane potocznością wobec wariantów kobieta, gorąco, maź, tańczyć,
neutralnych stylistycznie. Formy mianownika liczby mnogiej z końcówką -owie
mają często odcień wyrażania szacunku (profesorowie, bohaterowie) wobec
postaci neutralnych z końcówką -y (profesorzy, bohaterzy). Wyrażenia
przyimkowe na ulicy, na placu (mieszkać) są ogólne, z lekkim odcieniem
potocznym, zaś przy ulicy, przy placu to sformułowania urzędowe.
Rysuje się także podział zakresu używania między wariantami
alternatywnymi – regionalizacja bądź profesjonalizacja jednego z nich. Na
przykład formy oglądnąć, ta cytata są południowopolskie wobec ogólnopolskich
obejrzeć, ten cytat. Nazwy śmigłowiec, okręt podwodny są terminami
wojskowymi, podczas gdy helikopter, łódź podwodna należą do języka ogólnego
itd.
 Ograniczenie istniejącej wariantywności poprzez wyjście z obiegu któregoś
z wariantów albo ich specjalizację znaczeniową, zróżnicowanie stylistyczne
i zakresowe lub ograniczenie łączliwościowe nie powoduje jednak likwidacji
samego zjawiska, gdyż jednocześnie rozwój gramatyczny, leksykalny
i semantyczny języka powoduje powstanie nowych wariantów w kolejnej
normie językowej. Proces ten trwa tak długo, jak długo żyje język.
7. Innowacje językowe a błędy językowe. Kryteria
oceny innowacji: zasady wydzielania, istota
poszczególnych kryteriów i ich hierarchizacja

Innowacja językowa jest to każdy nowy element w tekście, uzusie, normie

lub systemie. Innowacją jest więc zarówno nowy sposób wymawiania określonej
głoski lub połączenia głosek, nowy sposób akcentowania wyrazu, nowa forma
fleksyjna bądź wprowadzenie zasady nieodmienności jakiegoś słowa, nowy
model słowotwórczy, nowy typ połączenia składniowego, jak i nowy wyraz,
znaczenie wyrazu czy też nowy frazeologizm.
Innowacje pojawiają się w konkretnych tekstach; jest to proces stały,
a innowacje tekstowe są bardzo liczne. Powstają albo nieświadomie, wskutek
niedostatecznej znajomości normy językowej, jako wynik nowych skojarzeń
językowych, a nawet przejęzyczeń, albo świadomie – wskutek pojawienia się
określonych potrzeb, np. konieczności nazwania nowego zjawiska, uproszczenia
sposobu formułowania myśli, przez analogię do zjawisk częstych w języku itd.
Nieświadomą innowacją tekstową jest więc np. forma *pantonima (zamiast
pantomima) czy *bagminton (zamiast badminton). Innowacjami świadomymi są
neologizmy alkoholątko120, embargówka121, *tacierzyński (urlop)122.
Większość innowacji tekstowych, zwłaszcza tych nieświadomych, ma
charakter jednostkowy lub bardzo ograniczony i nie upowszechnia się. Niektóre
okazują się jednak przydatne, są powtarzane w tekstach, czyli wchodzą do
uzusu, charakterystycznego dla danego typu tekstów lub do języka określonej
grupy społecznej. Jeżeli ta przydatność zyskuje aprobatę normatywną, to znaczy,
jeśli użytkownicy języka uznają potrzebę akceptacji nowego sposobu mówienia,
innowacja wchodzi do normy językowej (zwykle najpierw do normy użytkowej,
później także do wzorcowej). Utrwalenie się innowacji w normie prowadzi do
jej wejścia do systemu językowego.
Te innowacje, które zostały zaaprobowane w normie i systemie, to zmiany
językowe. Innowacje zaś, które nie uzyskały takiej aprobaty, gdyż nie mają
uzasadnienia funkcjonalnego, są błędami językowymi.
Wszystkie innowacje można podzielić na fonetyczne, gramatyczne
(fleksyjne i składniowe), leksykalne (słowotwórcze, wyrazowe, semantyczne,
frazeologiczne), stylistyczne, a także ortograficzne i interpunkcyjne. Jest to
podział formalny, przydatny przy porządkowaniu opisywanych zmian
językowych. Istotniejszy wydaje się jednak podział innowacji ze względu na
funkcje, które pełnią w normie lub systemie. Zastosowanie tego kryterium
pozwala wyróżnić:
1. Innowacje uzupełniające – elementy językowe, najczęściej wyrazy
i połączenia wyrazowe (np. zestawienia, frazeologizmy), które „wypełniają
lukę” w systemie nazewniczym. Należy tu wymienić:
a) innowacje, które nazywają nowo powstałe lub nowo wyodrębnione
desygnaty, np. billing, bonus, katering, prekariat, słitfocia, telefon komórkowy,
walentynki, wideoklip, zdrapka; czatować, kliknąć, tweetować, zawetować;
promocja ‘lansowanie i reklamowanie towaru’, klinika ‘lecznica, przychodnia
lekarska, stomatologiczna lub weterynaryjna’, ustawy okołokonkordatowe, szara
strefa, choroba szalonych krów, tygrysie rynki, grupa kolesi, moherowe berety,
lud smoleński, wojna hybrydowa;
b) innowacje, które zaspokajają potrzebę wyrażenia stosunku emocjonalnego
mówiących (piszących) do tego, o czym mówią (piszą), np. oszołom, lewak,
obciach, superatrakcyjny, specgrupa, zajebisty, ogarnąć coś, zaorać kogoś,
wow!.
Innowacje uzupełniające mają charakter leksykalny i słowotwórczy; są nimi
neologizmy słowotwórcze, neosemantyzmy, zapożyczenia zewnętrzne
i wewnętrzne123 oraz neologizmy frazeologiczne. Niektóre z nich pozostają na
poziomie normy potocznej lub środowiskowej i zawodowej (np. specgrupa,
zaorać kogoś), inne weszły do języka ogólnego i są akceptowane na obu
poziomach normy (np. walentynki, promocja).
 2. Innowacje regulujące – nowe formy wyrazowe, nowe modele
składniowe i słowotwórcze, będące wynikiem usuwania wyjątków z systemu
językowego, najczęściej z systemu gramatycznego. Takimi innowacjami są np.
formy fleksyjne gałęziami, liściami (już aprobowane na poziomie normy
użytkowej), tą książkę (poprawne w normie użytkowej, w języku mówionym),
*koniami, *przyjacielami (uznawane nadal za błędy fleksyjne) czy *wziąść,
*rozumię (błędne).
Innowacją regulującą w zakresie składni są (nienormatywne) połączenia
*pomimo tego, *pomimo wszystkiego (tradycyjne i normatywne: pomimo to,
pomimo wszystko), w których wyjątkowy współcześnie rząd przyimka pomimo z
biernikiem został zastąpiony przez jego typowy rząd dopełniaczowy (pomimo
tego, pomimo wszystkiego jak: pomimo zakazu, pomimo chęci, pomimo deszczu
itd.).
W zakresie frazeologii innowacje regulujące polegają na usuwaniu
ograniczeń w zakresie form fleksyjnych, słowotwórczych czy składniowych
w komponentach związku, np. *pluć sobie w brody (tradycyjnie: w brodę),
*palić na panewce (tradycyjnie: spalić na panewce), *złapać kogo za rączkę
(tradycyjnie: za rękę), *bić głową w mur (tradycyjnie: o mur), *postawić krzyżyk
na coś (tradycyjnie: na czymś)124.
3. Innowacje rozszerzające – nowe formy fleksyjne, konstrukcje
składniowe, modele słowotwórcze itd., które powstały wskutek dostosowania
reguły obejmującej mniej elementów do reguły dotyczącej większości
elementów określonej kategorii językowej. Przykładem takich innowacji są
połączenia dwie, trzy, cztery dziewczęta, pięć, sześć kurcząt (zamiast
tradycyjnych dwoje, troje, czworo dziewcząt, pięcioro, sześcioro kurcząt), czyli
rozszerzenie łączliwości liczebników głównych kosztem liczebników
zbiorowych. Innowacją rozszerzającą jest także wyrównywanie rządu
dopełnienia bliższego, a ściślej – zastępowanie dopełniaczowej formy tego
dopełnienia formą biernikową, czyli konstrukcje typu: słucham audycję radiową,
broniłem kolegę przed kibolami, używam pastę do zębów (tradycyjnie
i poprawnie: słucham audycji radiowej, broniłem kolegi przed kibolami, używam
pasty do zębów). Taki sam typ innowacji widać w coraz powszechniejszym
stosowaniu biernika zamiast dopełniacza cząstkowego, np. dopić herbatę,
uchylić okno (tradycyjnie: dopić herbaty, uchylić okna). Słowotwórczą
innowacją rozszerzającą jest zniesienie ograniczenia stosowania sufiksu -owy, co
spowodowało powstanie takich formacji, jak modowy, pomocowy, *growy125.
W zakresie frazeologii innowacja rozszerzająca polega na rozszerzeniu
łączliwości leksykalnej związku, np. być z czymś za pan brat (tradycyjnie: być
z kimś za pan brat), coś jest czyimś oczkiem w głowie (tradycyjnie: ktoś jest
czyimś oczkiem w gowie).
4. Innowacje alternatywne – nowe wyrazy, formy i połączenia wyrazowe
pojawiają się obok wyrazów, form i połączeń już istniejących, jako wynik
nasilania się nowych tendencji językowych. Tak więc np. moda na zapożyczenia
angielskie powoduje rozpowszechnianie się wyrazów lider (obok dawnych
przywódca, aktywista), prezydencja (obok tradycyjnego: przewodniczenie),
kondycja w znaczeniu ‘stan’ (obok dawnych stan, położenie, warunki), aplikacja
(obok normatywnego: podanie, prośba). Szerzy się końcówka -y w D. lm
rzeczowników męskich na -sz, -cz, -c, np. funduszy, zniczy, *deszczy, *meczy,
*kocy (trzy ostatnie formy pozostają wciąż poniżej normy), alternatywna wobec
końcówki -ów: funduszów, zniczów, deszczów, meczów, koców. Modelami
alternatywnymi wobec tradycyjnych są także te konstrukcje, w których
rzeczowniki męskonieżywotne przybierają w B. lp formę dopełniaczową
(zamiast mianownikowej): kroję ogórka, zerwała dmuchawca; jem kotleta, kupił
pączka (to w normie potocznej), *urwała guzika, *wbijał gwoździa (poniżej
normy, częste w uzusie).
5. Innowacje nawiązujące (analogiczne) – nowa forma lub nowe znaczenie
elementu językowego powstają wskutek nawiązania do innych elementów,
podobnych kształtem dźwiękowym lub morfologicznym albo pokrewnych
znaczeniowo. Innowacja *protokół z zebrania (jeszcze poniżej normy;
poprawnie: protokół zebrania) nawiązuje do takich, podobnych znaczeniowo
konstrukcji, jak sprawozdanie z zebrania, relacja z zebrania. Innowacyjna forma
*zachrystia (poniżej normy; poprawnie: zakrystia) nawiązuje do wyrazów
Chrystus, chrzest, chrześcijanin itp. Tekstowa forma *demonstrancja powstała
przez skojarzenie fonetyczno-morfologiczne z wyrazem monstrancja.
Skojarzenia brzmieniowe stały się przyczyną popularnej od dawna (choć jeszcze
nienormatywnej) formy karnister (na wzór: tornister; poprawnie: kanister).
Forma *wziąść (poniżej normy) powstała jako analogiczna przez nawiązanie do
form siąść, prząść, trząść. Neologizm wakacjusz126 został utworzony przez
analogię formalną i znaczeniową do takich formacji, jak kuracjusz,
pensjonariusz, a formalnie także: funkcjonariusz, akcjonariusz czy sygnatariusz.
Wymowa [nauka] (dopuszczalna, choć snobistyczna) nawiązuje do wymowy
wyrazów obcych z dyftongiem au (np. aura, audycja, autor, kosmonautyka,
laur), a hiperpoprawny akcent *[prawnicy], *[bijatyka] jest niepoprawnym
przeniesieniem na wyrazy rdzennie polskie akcentu z wyrazów o etymologii
grecko-łacińskiej, zakończonych na -ika, -yka. Nadanie wyrazowi oportunista
znaczenia ‘ten, kto stawia opór, przeciwstawia się’ (poprawnie: ‘ten, kto wybiera
zawsze bezpieczną i przynoszącą doraźne korzyści postawę życiową’) powstało
przez skojarzenie brzmieniowe z wyrazem opór.
Typem innowacji nawiązujących są kontaminacje językowe, czyli
innowacje, będące wynikiem przemieszania części dwóch istniejących dotąd
elementów językowych (a więc nawiązania do każdej z nich).
Historycznojęzykową kontaminacją jest forma pstrokaty, powstała niegdyś
w wyniku skrzyżowania przymiotników pstry i srokaty. Kontaminacją
frazeologiczną jest wyrażenie (jeszcze nienormatywne) *w każdym bądź razie (w
każdym razie i bądź co bądź), a także zwrot *wywrzeć piętno (wywrzeć wpływ
i odcisnąć piętno). Jako kontaminację składniową należy traktować rekcję
oczekiwać na kogoś, na coś (czekać na kogoś, na coś i oczekiwać kogoś, czegoś).
Okazjonalną kontaminację tekstową zawiera (niezamierzenie humorystyczne)
sformułowanie „Czasem trzeba nawet od gardła sobie odjąć” (od ust sobie odjąć
i wydrzeć coś komuś z gardła). Kontaminacje zwykle nie uzyskują aprobaty
normatywnej, jako elementy nieuzasadnione funkcjonalnie.
6. Innowacje skracające – to nowy wyraz, forma lub konstrukcja wyrazowa
pozwalające „zaoszczędzić wysiłek” nadawcy tekstu. Innowacja taka może mieć
charakter skrótu bądź skrótowca, np. cdn, kg, dr, dyr., PKOl, MDK, PiS,
Agrotur. Innym jej wynikiem są uniwerbizmy leksykalne, czyli wyrazy powstałe
z wyrażeń dwu- lub więcejsłownych, np. wahadłowiec od statek wahadłowy,
mieszkaniówka od budownictwo mieszkaniowe, komórka od telefon komórkowy,
czasówka od jazda na czas, domówka od zabawa organizowana w domu,
miejscówka od przydatne miejsce. Innowacje tego typu powstają także wskutek
produktywności pewnych formantów, np. przyrostka -owy: fundusze pomocowe
(= przeznaczone na pomoc). Skrótowość może też być cechą konstrukcji
składniowych, np. Od dawna wiedziała, że ją podziwia (starsze: Od dawna
wiedziała o tym, że ją podziwia). Innowacje skracające występują przede
wszystkim w tekstach, a wiele z nich jest ich stałym składnikiem. Niektóre
innowacje tego typu (np. aprobata nowego typu konstrukcji składniowych czy
nowych formacji słowotwórczych) powodują zmiany w normie językowej.
7. Innowacje precyzujące – to takie różnicowanie wyrazów, ich form
i znaczeń, które pozwala usuwać zbędną synonimię. Taką innowacją jest np.
próba dyferencjacji znaczeń przymiotników współtematycznych wieczorny
i wieczorowy (por. suknia wieczorna ‘noszona wieczorem’ i suknia wieczorowa
‘wkładana na uroczyste okazje’) czy: śnieżny i śniegowy (śnieżny = ‘odnoszący
się do śniegu, także w znaczeniu przenośnym’: śnieżna zima, śnieżna biel;
śniegowy = ‘zrobiony ze śniegu, mający w sobie śnieg’: bałwan śniegowy,
chmura śniegowa, pokrywa śniegowa). Precyzji w języku sprzyja też
rozdzielenie znaczeń form wariantywnych wyrazu w jednym przypadku
gramatycznym, np. uszy (= narząd słuchu) i ucha (= uchwyty torby), akty (np.
części sztuki teatralnej, rodzaj obrazów) i akta (dokumenty), przypadku (= tego,
co się zdarzyło) i przypadka (= kategorii gramatycznej). Innowacją precyzującą
jest także przypisywanie innych znaczeń różnym konstrukcjom składniowym
z tym samym wyrazem nadrzędnym, np. garnek na coś (= przeznaczony na to,
por. garnek na mleko) i garnek od czegoś (= w którym coś było, por. garnek od
mleka), cieszyć się z czegoś (= co było lub jest), cieszyć się na co (= co będzie).
W zamierzeniu nadawcy tekstu precyzji ma także sprzyjać rozbudowywanie
konstrukcji składniowych, np. adekwatny w stosunku do czegoś (tradycyjnie:
adekwatny do czegoś: reakcja adekwatna w stosunku do wydarzenia – reakcja
adekwatna do wydarzenia), poparcie ze strony kogoś (tradycyjnie: czyjeś
poparcie: poparcie ze strony miejscowej ludności – poparcie miejscowej
ludności). Temu samemu celowi ma służyć rozbudowywanie tradycyjnych
związków frazeologicznych, np. być prawdziwym oczkiem w głowie (zamiast:
być oczkiem w głowie), główna kość niezgody (zamiast: kość niezgody), a także
powtarzanie treści w wyrazach powiązanych składniowo: cofnąć się do tyłu,
zejść na dół, całkowicie zlikwidować, młoda dziewczyna, zaspa śnieżna. Wiele
z takich innowacji precyzujących nie uzyskuje jednak aprobaty normatywnej,
gdyż są traktowane jako niepotrzebne rozbudowywanie tekstu (zbędny
analityzm składniowy lub pleonazm127).

Omawianiu typów innowacji językowych, przedstawionemu powyżej,

towarzyszyła z zasady ich ocena normatywna. Ocena przydatności innowacji
jest bowiem jednym z istotniejszych zadań językoznawstwa normatywnego.
Kwestia ta jest częścią ogólniejszego zadania tego typu językoznawstwa,
a mianowicie oceny elementów językowych.
Ocenę elementów językowych sprowadza się zazwyczaj do stwierdzenia
tego, czy są one zgodne z aktualną normą językową, a więc czy są poprawne,
czy też nie. Toteż to zagadnienie zostanie omówione w tym rozdziale
podręcznika.
W dotychczasowych rozważaniach nie zawsze pisano wyraźnie, że ocena
normatywna obejmuje trzy typy zjawisk językowych.
Po pierwsze, ocenia się teksty językowe, ich budowę, użycie w nich
poszczególnych środków gramatycznych, leksykalnych i stylistycznych. Z tego
punktu widzenia można pytać np. o poprawność ortograficzną, o to, czy użyto
właściwych konstrukcji gramatycznych, czy zastosowano w tekście odpowiedni
wyraz, czy użyto dobrego synonimu, czy wybrano element łatwiejszy, lepiej
zrozumiały dla czytelnika lub rozmówcy. Takiej właśnie oceny dokonują
nauczyciele, sprawdzający wypracowania uczniów; tego typu zabiegów
dokonują osoby analizujące poprawność językową tekstów dziennikarskich
i publicystycznych, wypowiedzi polityków czy innych osób publicznych.
Wynikiem tej oceny może być stwierdzenie, że w tekście użyto
niepoprawnej formy fleksyjnej (np. kotowi zamiast kotu), że naruszono związek
rządu (np. przez zastosowanie konstrukcji szukać za ropą naftową), że ktoś
niepoprawnie wymawia głoski nosowe [oni idom tom drogom], ale także to, że
autor wypowiedzi używa świadomie i poprawnie związków frazeologicznych, że
właściwie odmienia wyrazy, buduje poprawnie zdania wielokrotnie złożone,
dobrze używając wskaźników zespolenia, sprawnie posługuje się wyrazami
zapożyczonymi i abstrakcyjnymi itd.
Zupełnie innym zabiegiem jest ocena tekstu dotycząca jego skuteczności,
zgodności odbioru z założeniami nadawcy czy zakresu oddziaływania, a także
jego wartości etycznej, czyli jego ocena pragmatyczna. W tym wypadku należy
brać pod uwagę czynniki inne niż poprawność gramatyczna czy leksykalna,
należy też stosować odmienne kryteria oceny. Będzie o tym mowa w dalszych
rozdziałach podręcznika, m.in. poświęconych etyce słowa.
Po drugie, ocenia się elementy wchodzące w danym momencie poprzez uzus
do normy, czyli innowacje językowe128. W rezultacie można np. stwierdzić, że
neologizm zdrapka jest przydatny funkcjonalnie, że zapożyczenie semantyczne
filozofia ‘idea, myśl, leżąca u podstaw jakiegoś działania, koncepcja, polityka’
jest zbędne, że innowacja frazeologiczna biegać jak kot z wywieszonym
pęcherzem (zamiast: biegać jak kot z pęcherzem) jest rażąca i humorystyczna
(powoduje bowiem udosłownienie związku), że ekspansja form z końcówką -y
w D. lm pewnych rzeczowników rodzajów męskich nie zagraża sprawności
komunikatywnej tekstu itd.
Po trzecie wreszcie, ocenia się środki już istniejące w języku, a więc
należące do systemu, np. warianty, elementy ustępujące, ograniczone
środowiskowo, stylistycznie itd. Orzekamy więc np., jaki sposób wymowy [tszy]
czy [czszy], [kiedy] czy [kedy], [pańenka] czy [pańeŋka] jest zgodny z normą,
w jakim znaczeniu użycie wyrazu alternatywa jest poprawne, a w jakim nie,
jakie formy fleksyjne, np. orłowi czy orłu, poranku czy poranka, preferować, jak
oceniać równoległe formacje słowotwórcze, np. biel i białość itd. Taka ocena
może też prowadzić do wniosku o zanikaniu pewnych form regionalnych,
o wycofywaniu się określonego wariantu z języka, o nacechowaniu
stylistycznym pewnych kategorii słowotwórczych itd.
Ponieważ ocena tekstu, innowacji i środków systemowych jest niezbędnym
składnikiem działalności kulturalnojęzykowej, powinna być oparta na jasnych
i możliwych do weryfikacji kryteriach.
Przez kryterium oceny danej formy językowej należy rozumieć miernik,
którego zastosowanie pozwala stwierdzić, czy forma ta jest poprawna, czy
niepoprawna (błędna).
Nie istnieje jeden, uniwersalny miernik poprawności, zgodności z normami,
tekstów, innowacji czy elementów systemu, czyli nie ma jednego,
uniwersalnego kryterium oceny elementów językowych. W działalności
kulturalnojęzykowej stosuje się więc kilka kryteriów cząstkowych,
pozwalających ocenić elementy językowe z określonego punktu widzenia, pod
jednym wybranym względem. Kryteria te mogą być stosowane łącznie, a w razie
ich konfliktu należy zdecydować, które z nich jest ważniejsze, istotniejsze przy
ocenie konkretnego zjawiska językowego. Może się bowiem zdarzyć tak, że
kryterium bardzo istotne dla oceny innowacji będzie mniej istotne przy
ocenianiu elementów konkretnego tekstu, że zmiana sytuacji socjolingwistycznej
spowoduje wysunięcie się na czoło kryterium dotąd uznanego za mniej ważne
itd.
W ciągu kilkudziesięciu lat działalności kulturalnojęzykowej językoznawcy
normatywiści wypracowali i stosowali w praktyce ponad dwadzieścia takich
kryteriów. Pierwszy ich zestaw dał Witold Doroszewski w 1950 r., w pracy
Kryteria poprawności językowej129. Autor zhierarchizował podane przez siebie
kryteria w ten sposób, że kolejność, w jakiej je omówił, wskazała ich rangę.
Za najważniejsze uznał kryterium historyczne – znajomość historii języka
pozwala wypowiadać się na temat poprawności form językowych i kierunków
ich ewolucji. Niemal tak samo ważne było dla Doroszewskiego kryterium
formalno-logiczne (nazywa je też kryterium korelacji form), które zasadza się
na tym, że różnicy formy elementów językowych powinna odpowiadać różnica
ich treści, a więc nie wolno np. mylić znaczeń wyrazów należny i należyty
i pochodnych od nich form należność i należytość.
Oceniając przydatność kryterium narodowego, Witold Doroszewski
kwestionuje pogląd, że należy zwalczać „wyrazy obce, bo są obce”130. Zaleca
nieużywanie wyrazów zapożyczonych dla ozdoby stylu, dla popisania się ich
znajomością (czyli ze snobizmu) ani też wtedy, gdy nie zna się dobrze ich
znaczenia. Natomiast wyrazy te są – zdaniem uczonego – przydatne wówczas,
gdy wyrażają treść, którą trudno oddać słowami rodzimymi, a także
w terminologii naukowej, kiedy sprzyjają porozumiewaniu się naukowców
różnych narodowości. Uważa, że „kiedy istnieje możliwość wyboru między
wyrazem obcym a swojskim, należy dać pierwszeństwo swojskiemu; zamiast na
przykład koincydencja lepiej powiedzieć zbieżność”131. Ten racjonalny pogląd na
kwestię używania wyrazów zapożyczonych i w związku z tym na miejsce
kryterium narodowego wśród innych kryteriów oceny elementów językowych
właściwie nie został zakwestionowany do dziś.
Wymienione następnie kryterium estetyczne Doroszewski rozumie jako
kryterium oceny tekstów: narusza go niezharmonizowanie treściowe wyrazów
w zdaniu albo posługiwanie się niespójnymi metaforami; estetykę wypowiedzi
zapewnia zaś jasność stylu, oddająca jasność myśli.
Witold Doroszewski nie przywiązuje dużej wagi do innych wymienianych
przez siebie kryteriów: nie sądzi, by dla polszczyzny istotne było kryterium
geograficzne (w której dzielnicy kraju dany element językowy jest używany)
ani literacko-autorskie (uważa, że język pisarzy jest uwarunkowany
historycznie, geograficznie i socjologicznie i nie może być wzorem
normatywnym). Rangi miernika normatywności odmawia wysuwanym niekiedy
kryteriom scenicznemu, szkolnemu i pisowniowemu, słusznie uważając, że są to
tylko „sposoby dostosowywania do potrzeb szkoły, teatru, nauki czy pisowni
pewnych ogólniejszych norm”132.
Inny był punkt wyjścia Haliny Kurkowskiej, która w 1. tomie podręcznika
akademickiego Kultura języka polskiego133 przedstawiła Kryteria oceny
innowacji językowych134.
Już ten – przytoczony powyżej – tytuł rozdziału, poświęconego kwestii
mierników poprawności, wskazuje, że autorkę interesują tylko „nowości
językowe”. Badaczka przyjmuje tu socjolingwistyczny punkt widzenia, dzieląc
kryteria oceny na wewnętrznojęzykowe i zewnętrznojęzykowe, w zależności
od tego, czy przy ich ustalaniu bierze się pod uwagę „fakty samego języka”, czy
też odwołuje się „do faktów dotyczących stosunku między językiem
a użytkownikami języka”135.
Kryteria wewętrznojęzykowe są dwa: wystarczalności i ekonomiczności.
Zastosowanie każdego z nich ma dać odpowiedź na pytanie, czy innowacja
przyczynia się do optymalizacji systemu językowego, czy sprzyja dążeniu
języka do doskonałości, co według autorki jest celem ewolucji systemu
językowego. Kryterium wystarczalności można streścić tak: pożądana, dobra
jest ta innowacja, która „wypełnia lukę” w systemie nazewniczym lub
ekspresywnym języka. Zastosowanie kryterium ekonomiczności daje
odpowiedź na pytanie: czy innowacja sprzyja ekonomizacji systemu lub jego
dążności do precyzji; jeśli tak – jest pożądana, jeśli nie – jest nowością
nieuzasadnioną. Autorka dokumentuje swoje tezy licznymi przykładami, tu też
po raz pierwszy wymienia różne typy funkcjonalne innowacji136.
Kryteria zewnętrznojęzykowe są, według Kurkowskiej, trzy: uzualne,
autorytetu kulturalnego i narodowe. Nowością w stosunku do klasyfikacji
Witolda Doroszewskiego jest uwzględnienie uzusu językowego jako kryterium
oceny innowacji. I chociaż uczona podkreśla, że aby innowacja niepoparta
„pozytywnym sprawdzianem” innych kryteriów została uznana za normatywną,
musi być dostatecznie długo i dostatecznie często używana w różnych
środowiskach i w różnych typach tekstów, to jednak to, że przyznaje uzusowi
status czynnika normotwórczego, jest powrotem do uwzględniania przez
językoznawców normatywistów wagi żywej mowy w ocenie faktów
językowych137. Kryterium autorytetu kulturalnego jest dla Haliny
Kurkowskiej dość istotne: za warstwę normotwórczą w tym zakresie uznaje starą
(wielopokoleniową) inteligencję polską, strażniczkę tradycji językowej,
gwarantującą ciągłość rozwoju polszczyzny. Dość ostrożnie (podobnie jak W.
Doroszewski) odnosi się natomiast autorka do wykorzystywania języka utworów
literackich jako źródła normy językowej: dawniejsze utwory odzwierciedlają
normę niewspółczesną, współczesne często są stylizowane i celowo normę
naruszają. Co do roli kryterium narodowego w ocenie innowacji, to
Kurkowska powtarza w zasadzie stanowisko i argumentację W.
Doroszewskiego.
W ciągu ostatnich trzydziestu lat stosowano jeszcze kilkanaście innych
kryteriów oceny elementów językowych. Dokonano też kilku ich klasyfikacji138.
Najpełniejszy jak dotąd przegląd tych kryteriów dał Bogdan Walczak w r.
1995139. Stwierdził, że w pracach dotyczących kultury języka wyodrębniono
dotąd ponad dwadzieścia kryteriów, z różną częstością i różnym powodzeniem
stosowanych w praktyce. Większość z nich poddał krytyce, uzasadniając,
dlaczego nie można ich uznać za rzetelne mierniki zgodności elementów
językowych z normą.
Jego zdaniem można jednak wyodrębnić sześć takich kryteriów, które mają
najlepsze uzasadnienie teoretyczne, największą moc objaśniającą i są najczęściej
stosowane w praktyce kulturalnojęzykowej. Są to kryteria: wystarczalności,
ekonomiczności i funkcjonalności elementów językowych oraz uzualne,
autorytetu kulturalnego i estetyczne. Uznawszy zasadność wywodów tego
autora, w niniejszym opracowaniu przyjmujemy jego ustalenia, interpretując
jednak owe kryteria w szczegółach nieco inaczej niż on i dodając do nich
rozważania o spornym, a przez niektórych badaczy uznawanym za bardzo ważne
kryterium narodowym.
Kryterium wystarczalności języka jest stosowane przede wszystkim przy
ocenie innowacji językowych. Można je sformułować następująco: poprawne są
takie nowe wyrazy, połączenia wyrazowe itp., które uzupełniają zasób środków
językowych przez wprowadzenie elementów nazywających (nominatywnych)
lub ekspresywnych. Jako poprawne należy więc ocenić wyrazy body, harlekin
(‘typ literatury popularnej’; jeszcze kilkanaście lat temu nie wyodrębniało się na
naszym rynku wydawniczym takiej literatury, przygotowywanej i wydawanej
w określonej formie), pot. wyluzować się (czasownik ten ma inne nacechowanie
emocjonalne niż odprężyć się), neosemantyzmy promocja ‘lansowanie i reklama
nowego towaru, często połączone z obniżką jego ceny’ (przed r. 1989 nie było
takich działań, nie było więc nazwy; obecnie stała się ona potrzebna), nagłośnić
(sprawę, aferę itd.), folklor (np. polityczny, telewizyjny itd.), turystyka
aborcyjna (‘wyjazdy za granicę w celu dokonania aborcji’). Nazywają one
osoby i zjawiska nowe albo postrzegane jako nowe, a dotąd nienazwane. Nowe
potrzeby ekspresywne zaspokajają takie potoczne określenia, jak oszołom,
solidaruch, dresiarz, ściemniać (‘zmyślać, wymyślać coś’), targać po szczękach.
 Natomiast nie widać uzasadnienia dla takich nowych wyrazów, jak *shop,
*tabloid, *akcesja, które dublują nazwy już funkcjonujące w polszczyźnie:
sklep, gazeta brukowa (brukowiec), przystąpienie. „Kryterium to [...] pozwala
odróżnić, mówiąc najprościej, środki językowe ze względów nominatywnych
i ekspresywnych potrzebne od niepotrzebnych. Skoro z punktu widzenia zasad
ruchu drogowego istnieje potrzeba odróżnienia samochodów, autobusów,
traktorów itp. od motocykli, skuterów, rowerów itp. – potrzebne są nazwy
pojazd dwuśladowy (i poręczniejszy uniwerbizm dwuślad) oraz pojazd
jednośladowy (i poręczniejszy uniwerbizm jednoślad). Skoro natomiast istnieje
młotek, niepotrzebny jest zbijak, skoro istnieje kinkiet, niepotrzebny jest zwis [w
tym znaczeniu – przyp. A. M.], skoro istnieje śliniak, niepotrzebne jest
podgardle dziecięce, skoro istnieją slipy, niepotrzebny jest trójkąt itp.”140
Kryterium ekonomiczności środków językowych pozwala oceniać
zarówno elementy tekstu i elementy już istniejące w systemie, jak i innowacje
językowe. Można je sformułować następująco: dobre, właściwe są te środki
językowe (i takie ich użycie w tekstach), które pozwalają na spełnienie założonej
funkcji w sposób wymagający jak najmniejszego wysiłku od nadawcy lub
odbiorcy (albo: i nadawcy, i odbiorcy) tekstu.
Dla tego, kto mówi (pisze), ekonomiczne będzie przede wszystkim
mówienie i pisanie krótsze, kryterium ekonomiczności spełnia więc powszechna
w języku tendencja do skrótu, występująca zarówno w tekstach (np. używanie
skrótów – arcybp, inż. z-ca, ww., itd., sin, zł, i skrótowców – PAN, MEN, WSiP,
k.p.a., Stalbud), jak i w systemie językowym (np. produktywność
przymiotników z formantem -owy, formacji uniwerbalizowanych typu
styropianowiec, wahadłowiec, czasówka ‘indywidualna jazda na czas w wyścigu
kolarskim’, warzywniak, komórka ‘telefon komórkowy’ itd.).
Dla odbiorcy (słuchacza, czytelnika) ekonomiczne będą teksty precyzyjne,
dlatego kryterium ekonomiczności spełniają też te środki językowe, w których
przejawia się tendencja do precyzji semantycznej, np. przez różnicowanie
znaczeniowe konstrukcji składniowych (por. cieszyć się na coś, cieszyć się
z czegoś i cieszyć się czymś; dystans do kogoś i dystans między kimś a kimś),
różnicowanie znaczeń wyrazów (np. śnieżny i śniegowy, pomocny i pomocowy)
i form gramatycznych (np. organy i organa, akta i akty, przewodniki ‘książki’
i przewodnicy ‘ludzie’, kalkulatory ‘urządzenia’ i kalkulatorzy ‘ludzie’).
Ekonomiczne, gdyż wymagające mniejszego obciążenia pamięci
użytkowników, jest także wszystko to, co systemowe w języku. Tak więc
tendencja do usuwania wyjątków spełnia również kryterium ekonomiczności
środków językowych. Za pożądane uznać należy te elementy, które przyczyniają
się do zwiększenia systemowości języka (np. forma biernika lp tą, na wzór
tamtą, ową, wybitą, umytą; formy gałęziami, liściami, dłoniami), za niepożądane
zaś te, które powodują powiększanie liczby wyjątków (np. sańmi, *świńmi).
Kryterium systemowości środków językowych (wymieniane niekiedy jako jedno
z kryteriów poprawności językowej) zawiera się więc w kryterium
ekonomiczności.
Kryterium funkcjonalności (użycia) środków językowych (kryterium
funkcjonalne) należy odnosić przede wszystkim do tekstów językowych,
pośrednio zaś tylko do elementów systemu i do innowacji. Należy bowiem
założyć, że to, co sprawdziło się jako funkcjonalne w danym typie tekstów,
wchodzi zazwyczaj do języka jako, w mniejszym lub większym zakresie,
przydatne. Kryterium to można sformułować następująco: dobre są te środki
językowe, które są zgodne z funkcją pełnioną przez określoną wypowiedź,
niepożądane zaś są te, które utrudniają bądź uniemożliwiają pełnienie tej funkcji.
Określenie studio kosmetyczne jest funkcjonalne, umożliwia bowiem nazwanie
(w miarę) luksusowego gabinetu kosmetycznego tak, by miało to walor
reklamowy, zachęcało klientki. Bardzo podobna nazwa *studio mebli
kuchennych jest niefunkcjonalna, gdyż nie wywołuje jednoznacznych skojarzeń
(biuro projektowe? punkt sprzedaży? salon wystawowy takich mebli?).
Funkcjonalne jest posługiwanie się skrótowcami w tekstach technicznych
i urzędowych; zazwyczaj niefunkcjonalne – używanie ich w utworach
literackich bez zamiarów stylizacyjnych. „Kryterium to relatywizuje zatem
poprawność danej formy językowej do określonego wypadku jej użycia (to samo
może być w jednym tekście uzasadnione i poprawne, a w innym może razić)”141.
Kryterium uzualne (rozpowszechnienia) jest w praktyce jednym z częściej
stosowanych kryteriów oceny innowacji językowych. Można je sformułować
następująco: poprawne jest to, co powszechnie używane – w rozmaitych typach
tekstów, w rozmaitych typach sytuacji komunikatywnych i w różnych
środowiskach (czyli ma dużą ekstensję tekstową i społeczną). Należy jednak
pamiętać o tym, że stwierdzenie tego, czy jakaś forma językowa jest „znacznie”
rozpowszechniona, jest stosunkowo trudne i często opiera się na doświadczeniu
językowym osoby oceniającej, nie zaś na badaniach statystycznych.
Znaczna frekwencja tekstowa, a także duże rozpowszechnienie w tekstach
i ekstensja społeczna innowacji są szczególnie ważne wtedy, gdy określona
innowacja nie ma oparcia w innych kryteriach – jest np. niezgodna z regułami
systemowymi lub tendencjami rozwojowymi języka. Tak więc np. traktowanie
wyrazu żołądź jako rzeczownika rodzaju męskonieżywotnego (ten żołądź, D.
tego żołędzia) jest powszechne w tekstach różnego typu (od potocznych do
artystycznych), obejmuje też różne środowiska; można więc je zaaprobować,
choć tradycyjnie rzeczownikowi temu przypisywano rodzaj żeński (ta żołądź, D.
tej żołędzi). Formy typu *wzięłem, *zaczęłem, a także *[okranżać], *[zakanszać],
dość częste w języku mówionym, nie obejmują jednak tekstów pisanych (nie
mają więc powszechnej ekstensji tekstowej), są także uznawane za rażące
w wielu środowiskach, m.in. wśród tzw. starej inteligencji (nie spełniają zatem
kryterium autorytetu kulturalnego); nie można ich więc jeszcze uznać za
poprawne.
Należy też wziąć pod uwagę to, że używanie jakichś wyrazów czy związków
frazeologicznych w pewnym okresie jest wynikiem mody, a nowy element
językowy może się okazać efemerydą. Zbyt szybkie usankcjonowanie go
w normie na podstawie kryterium uzualnego może więc być przedwczesne.
Przez pewien czas, w połowie lat 90. XX w., używano np. rzeczownika
komórkowiec, powstałego przez uniwerbizację wyrażenia telefon komórkowy.
Jednocześnie utworzono nazwę komórka (od tej samej podstawy derywacyjnej),
która przyjęła się powszechnie (zapewne dlatego, że jest krótsza niż nazwa
komórkowiec) i wyparła z żywej mowy słowo komórkowiec. Odnotowanie go
w słownikach języka polskiego142 okazało się więc chyba niewłaściwe – wyraz
ten nie przyjął się, wyszedł z uzusu.
Kryterium autorytetu kulturalnego można sformułować następująco:
poprawne są te elementy systemu językowego i takie sposoby formułowania
tekstu, które mają oparcie w powszechnym uzusie grupy społecznej albo
określonych osób, które cieszą się autorytetem kulturalnym, w tym językowym,
to znaczy są uznawane za środowiska lub za osoby posługujące się polszczyzną
poprawną, a nawet wzorcową.
Współcześnie w Polsce za taką grupę można uznać inteligencję
wielopokoleniową, zwłaszcza humanistyczną. W tym środowisku przestrzega się
np. na ogół proparoksytonicznego akcentowania wyrazów i form wyrazowych
określonych typów ([fizyka], [wyszliśmy], [osiemset] itp.), używa się
tradycyjnych form morfologicznych i fleksyjnych (ta pomarańcza, ta kontrola,
tych meczów, temu diabłu, tym przyjaciołom), stosuje się tradycyjną rekcję
(przestrzegać przepisów, słuchać audycji) i zwyczajowe formy adresatywne
(proszę pani, czy państwo rozumieją itp.). Uzus tego środowiska (czyli
powoływanie się na kryterium autorytetu kulturalnego) sprawił, że jako formę
dopuszczalną w normie uznano wymowę [nauka]143, niewynikającą z etymologii
tego rzeczownika144.
Nie są dziś natomiast takim autorytetem pisarze, których utwory o tematyce
współczesnej są z zasady pisane językiem stylizowanym, zwłaszcza na
polszczyznę codzienną, potoczną, pospolitą, środowiskową, a nawet wulgarną.
Na polszczyznę publiczną oddziałują dziennikarze, zwłaszcza telewizyjni,
i niektórzy ekspansywni i oryginalni językowo politycy, jednakże ich język nie
może być uznany za wzorzec, a formy przez nich używane, choćby nawet
cieszyły się dużą frekwencją, nie powinny być uznawane za poprawne, jeśli
stoją w sprzeczności z innymi kryteriami poprawności języka.
Kryterium estetyczne odnosi się przede wszystkim do tekstów językowych,
które można oceniać jako wyróżniające się walorami estetycznymi (piękne),
nijakie albo brzydkie. Wprawdzie ustalenie tego, co estetyczne, a co nie, jest
bardzo trudne i zawsze będzie nieco subiektywne, niemniej można zauważyć, że
dodatnie wrażenie estetyczne wywołują zawsze teksty starannie skomponowane,
starannie wyartykułowane (jeśli chodzi o teksty mówione), niezawierające
nadmiaru wyrazów obcych i abstrakcyjnych, niezawiłe składniowo i,
oczywiście, pozbawione określeń brutalnych czy wulgarnych. Ponadto „ocena
estetyczna obejmuje takie czynniki, jak: eufonia, nieszablonowość, element
twórczy, bogactwo środków, bogactwo skojarzeń, obrazowość, harmonia
użytych środków, dostosowanie języka tekstu do typu kontaktu językowego”145.
Kryterium to bywa też stosowane do oceny innowacji językowych: jako
nieudane – właśnie z powodów estetycznych – opisywano pewne formacje
postwerbalne, takie jak wykon, skon, a także skrótowce, np. IEOP (Instytut
Ekonomiki i Organizacji Pracy), PUPiK (Przedsiębiorstwo Upowszechniania
Prasy i Książki)146. Niekiedy jako naruszające kryterium estetyczne traktuje się
pewne zapożyczenia budzące na gruncie polszczyzny niewłaściwe
skojarzenia147.
Należy jednak pamiętać o tym, że „rozpatrując zasadność kryterium
estetycznego, wykraczamy już poza obszar poprawności językowej sensu stricto,
a wkraczamy na dość śliski teren wartościowania wypowiedzi w kategoriach
estetycznych”148.
Kryterium narodowe, wyróżniane dość często w opracowaniach z zakresu
kultury języka, jest niewątpliwie uświadamiane i stosowanie przez Polaków,
którzy w praktyce nieraz oceniają wyraz ze względu na jego pochodzenie
i kwalifikują jako niepoprawne zapożyczenie zewnętrzne. W pracach
językoznawczych wyraża się natomiast przekonanie, że jeśli jakieś słowo lub
pewien frazeologizm traktuje się jako niepoprawne, to przede wszystkim
dlatego, że są one niefunkcjonalne albo wręcz niepotrzebne, a nie dlatego, że są
obce. Tak więc wyrażenie póki co (ros. пока что) ocenia się negatywnie
dlatego, że dubluje powiedzenia: na razie, tymczasem, a rosyjskość tego
określenia jest tu tylko dodatkowym argumentem przeciwko niemu.
Powiedzenie od przypadku do przypadku (niem. von Fall zu Fall) jest uznane za
niepoprawne nie tylko dlatego, że jest tłumaczeniem wyrażenia niemieckiego,
ale przede wszystkim dlatego, że lepiej spełnia jego funkcję wyrażenie od czasu
do czasu albo przysłówek sporadycznie. Jawny rusycyzm rozwarstwienie
(расслоение) jest natomiast oceniany pozytywnie, gdyż jest przydatny,
funkcjonalny, określa zjawisko, które dotąd nie miało nazwy w polszczyźnie,
a które jest istotne dla pewnych dyscyplin naukowych149.
Stosowanie kryterium narodowego bywa często rozumiane jako dawanie
pierwszeństwa wyrazom polskim przed zapożyczonymi (zwłaszcza nowo
zapożyczonymi). Takie stanowisko, niewątpliwie występujące w praktyce
kulturalnojęzykowej, należy raczej ujmować jako wynik zastosowania kryterium
ekonomiczności i kryterium funkcjonalnego: wyrazy rodzime, które są
synonimiczne z obcymi, są zwykle lepiej i łatwiej zapamiętywane, a także
funkcjonalniejsze jako bardziej zrozumiałe.
Należy jednak wziąć pod uwagę inną możliwość rozumienia kryterium
narodowego w ocenie elementów językowych. „Istotą tego kryterium – pisze
Jadwiga Puzynina150 – jest dostrzeganie związku między kulturą danego narodu
i jego językiem. [...] Dbałość o rodzimy kształt słownictwa ogólnego ma swoje
głębokie uzasadnienie, wiążące się z przejrzystością rodzimych struktur
słowotwórczych, słabiej ulegających zatarciu, a nawet jeśli są w pewnej mierze
zatarte – zachowujących więcej skojarzeń, znaczeń naddanych. Życie języka
polega w dużym stopniu na obecności takich znaczeń i skojarzeń,
aktualizujących się w tekstach. Na przykład rodzime nazwy kwiatów bratek,
niezapominajka, ostróżka, mieczyk są o wiele bogatsze skojarzeniowo niż obce
gladiolusy, gerbery czy też floksy. Język zawierający dużo elementów
rodzimych jest bardziej konkretny, obrazowy, bardziej podatny na różnego
rodzaju gry językowe, niesie też w sobie wartość istotną dla większości
użytkowników: klimat bliskości i pewnego związanego z nią ciepła. [...] Jak
w wielu innych, tak i w tym zakresie ważny jest jednak umiar: trzeba doceniać
również obecność obcych struktur wyrazowych, zwłaszcza międzynarodowej
frazeologii, wiążącej dany naród z całą kulturą europejską, trzeba doceniać
zapożyczenia z różnych, nieraz bardzo odległych języków, które poświadczają
historyczne związki różnych kultur i narodów”. Tak rozumiane kryterium
narodowe uzyskuje inny wymiar – wykracza już poza kulturę języka sensu
stricto, stając się wyznacznikiem kultury i świadomości narodowej.
Istotna jest hierarchia stosowania omówionych tu kryteriów
poprawnościowych, konieczna zwłaszcza wówczas, gdy następuje konflikt
w ocenie jakiegoś elementu językowego po zastosowaniu kilku kryteriów
poprawnościowych. Wydaje się, że – najogólniej rzecz ujmując – dla oceny
elementów języka (istniejących i innowacyjnych) kryteria te można uszeregować
tak, jak zostały one przedstawione powyżej: elementy językowe powinny być
bowiem przede wszystkim potrzebne, ekonomiczne i funkcjonalne, a także
dostatecznie rozpowszechnione. Jeśli natomiast chodzi o teksty językowe, to
podstawowe są tu kryteria funkcjonalności i ekonomiczności oraz kryterium
estetyczne.

Nowe spojrzenie na kryteria oceny elementów językowych i reinterpretację

tych kryteriów podjęły młode językoznawczynie z ośrodka warszawskiego na
początku XXI w.151 Wyszły one z założenia, że nie można stosować tych samych
kryteriów i tej samej ich hierarchii do wszystkich zjawisk językowych. Ważnym
wnioskiem ich rozważań jest potwierdzenie tego, że żadne kryterium nie może
być stosowane jako jedyne. „Istotne jest także to, że próba budowy jednej
hierarchii kryteriów przy ocenie faktów językowych (języka i tekstu) nie jest
sensowna. Nie można wskazać ani bezwzględnej kolejności stosowania
kryteriów do wszystkich zjawisk językowych, ani tego, które kryterium
przeważać by zawsze miało nad którym w razie ich konfliktu przy ocenie
normatywnej. Takie zależności można proponować jedynie w odniesieniu do
dość wąsko rozumianych typów tekstów, a także w stosunku do dość
szczegółowo potraktowanych elementów języka z poszczególnych poziomów
(podsystemów)”152. Podjęto też próbę szczegółowej analizy i krytycznej oceny
ośmiu najczęściej stosowanych kryteriów oceny, w której wyniku
charakterystykę w pełni pozytywną uzyskały tylko kryteria systemowe,
ekonomiczności i uzualne, a z pewnymi zastrzeżeniami można też przyjąć
kryteria estetyczne i narodowe153.
Szczegółowa analiza oceny wybranych przykładów podanych we
wspomnianym opracowaniu prowadzi też do wniosku, że poprawność językową
elementów tekstu czy systemu, a także neologizmów, można ujmować jako
stopniowalną. Tak np. tekst dziennikarski z błędami gramatycznymi będzie
bardziej niepoprawny niż tekst tego typu niespójny stylistycznie, zaś najmniej
surowo należy ocenić taki tekst niespełniający kryterium ekonomiczności.
Innowacja fleksyjna – forma celownika Lwu od imienia Lew byłaby w myśl tych
rozważań niecałkowicie poprawna (jest ekonomiczna i występuje w uzusie, ale
powoduje likwidację rozróżnienia lwu – zwierzęciu, Lwowi – człowiekowi), lecz
powinna być akceptowalna jako forma oboczna. Z kolei neologizm
słowotwórczy sobniedź (‘weekend’) jest całkowicie niepoprawny, gdyż narusza
kryterium systemowe (jest utworzony według nieistniejącego modelu),
kryterium ekonomiczne (jest nieprzejrzysty znaczeniowo) i nawet kryterium
estetyczne (nie wywołuje pozytywnych wrażeń estetycznych).
Taki sposób zastosowania kryteriów oceny elementów językowych jest
nowością w polskim językoznawstwie normatywnym, wskazuje na nowe
możliwości interpretacyjne i precyzyjniejsze oceny, nie został jednak jeszcze
w pełni przyjęty w pracach z zakresu kultury języka.
8. Typy błędów językowych

Jeżeli wskutek zastosowania wymienionych powyżej mierników – kryteriów

poprawności językowej – jakiś element tekstu lub języka w tekście o prymarnej
funkcji komunikatywnej zostanie oceniony negatywnie, to prowadzi to do
uznania go za błąd językowy. Mówi się np., że uczeń popełnił błąd językowy,
gdy powiedział na lekcji, że „W czasie powstania kościuszkowskiego
w Warszawie szerzyły się samogwałty”, gdyż pomylił wyraz samogwałt
z wyrazami samosąd i gwałt. Za błąd uznaje się formę *Panie Nowaku!
wykrzykniętą w czasie emocjonalnej dyskusji. Mianem błędu określa się formę
*kotowi zamiast kotu. Uważa się, że błędne są sformułowane: Oczko w głowie
PiS-u zamiast rosnąć, spada; Ten polityczny kameleon już kilka razy spadał na
cztery łapy. Jako błąd można traktować używanie wyrazu *anulacja zamiast
anulowanie. Błędem jest napisanie wyrazu ogórek przez u, a wyrażenia przede
wszystkim jako jednego słowa. Błędem jest niewydzielenie przecinkami zdania
wtrąconego w tok zdania głównego itp.
Można więc stwierdzić, że mianem błędu językowego obejmuje się
zjawiska dość różnorodne, choć odznaczające się jedną wspólną cechą. Są to
mianowicie nieświadome odstępstwa od obowiązującej w danym momencie
normy językowej, czyli takie innowacje, czy szerzej, takie użycia
określonych elementów językowych, które nie znajdują uzasadnienia
funkcjonalnego: nie usprawniają porozumiewania się, nie wyrażają nowych
treści, nie przekazują na nowo, w inny sposób emocji nadawcy itd.
Błąd językowy można też określić jako taki sposób użycia jakiegoś elementu
języka, który razi jego świadomych użytkowników, gdyż pozostaje
w sprzeczności z ich dotychczasowymi przyzwyczajeniami, a nie tłumaczy się
funkcjonalnie. „Wszelki błąd – pisał przed laty we wstępie do Słownika
poprawnej polszczyzny Witold Doroszewski – a więc i błąd językowy, jest
czymś niezamierzonym. Czynnością niezamierzoną jest czynność, której ktoś
nie przewidział w myśli i nie pragnął, to znaczy czynność odbywająca się poza
świadomością i poza aktywnym udziałem woli. Zwalczanie błędów to
przeciwdziałanie irracjonalnym, inercyjnym (bezwładnym) skojarzeniom,
będącym przyczyną wykolejeń we wszystkich dziedzinach języka (jak mówią
Francuzi paresse linguistique – lenistwo językowe)”154.
Przytoczone powyżej przykłady zjawisk uznawanych za błędy językowe
wskazują, że odstępstwa od normy, związane z posługiwaniem się językiem, są
niejednorodne, należy je więc podzielić według kilku kryteriów na grupy
spójniejsze wewnętrznie.
Przede wszystkim trzeba rozróżnić błędy zewnętrznojęzykowe
i wewnętrznojęzykowe. Błędy zewnętrznojęzykowe to błędy zapisu:
ortograficzne i interpunkcyjne. Są one wprawdzie związane ze strukturą
języka (np. zasady używania wielkich i małych liter na początku wyrazu są
motywowane względami znaczeniowymi lub składniowymi, pisownia łączna
bądź z łącznikiem może być uzasadniona budową słowotwórczą wyrazu,
stawianie znaków interpunkcyjnych ma oparcie w składni itd.), nie naruszają
jednak reguł systemowych czy też zasad rozwoju języka. Błędy
wewnętrznojęzykowe, które bezpośrednio te reguły naruszają, można dalej
podzielić na błędy systemowe (językowe) i błędy użycia, czyli stylistyczne.
W obrębie błędów systemowych mieszczą się błędy gramatyczne, leksykalne i
fonetyczne.
Poniżej jest zamieszczona szkicowa charakterystyka każdego z tych typów
błędów i dokładniejsza ich klasyfikacja.

8.1. Błędy wewnętrznojęzykowe – systemowe

8.1.1. Błędy gramatyczne
8.1.1.1. Błędy fleksyjne. Polegają one na:
a. wyborze niewłaściwej postaci wyrazu, np. *widnokręg zam. widnokrąg,
*brzytew zam. brzytwa, *ten kontrol zam. ta kontrola, *wziąść zam. wziąć,
*szklanny zam. szklany, *dokonywujący zam. dokonujący a. dokonywający;

b. wyborze niewłaściwego wzorca odmiany, np. zaorać – *zaoram zam.

zaorzę, *tego zgorzela (zam. tej zgorzeli), *bardziej wysoki zam. wyższy;

c. wyborze niewłaściwej postaci tematu fleksyjnego, np. *przyjacielom zam.

przyjaciołom, *o aniole zam. o aniele, *kopła zam. kopnęła;

d. wyborze niewłaściwej końcówki fleksyjnej, np. *diabłowi zam. diabłu,

*kolesi zam. kolesiów, *znamieniowi zam. znamieniu, *umią zam. umieją,
*bystszy zam. bystrzejszy;

e. nieodmienianiu wyrazu, który ma swój wzorzec deklinacyjny, np. *z

Aleksandrem Fredro zam. z Aleksandrem Fredrą, *ojca Maksymiliana Kolbe
zam. ojca Maksymiliana Kolbego, *Jadę do Manchester, zam. Jadę do
Manchesteru, *mecz z Maroko zam. mecz z Marokiem;

f. odmianie wyrazu, któremu nie można przypisać wzorca odmiany, np. *

(wypić kubek) kakaa zam. (wypić kubek) kakao.

8.1.1.2. Błędy składniowe. Polegają one na wyborze niewłaściwego wzorca

składniowego, czyli na niewłaściwym łączeniu form wyrazowych w jednostki
tekstu. Mogą to być:

a. błędy w zakresie związku zgody, np. *Do pokoju wszedł Adam i Grzegorz,
zam. Do pokoju weszli Adam i Grzegorz; *Pies i Zuzia wbiegły na podwórko
zam. Pies i Zuzia wbiegli na podwórko; *Przyszło czterdzieści trzy osoby
zam. Przyszły czterdzieści trzy osoby; *Rodzeństwo wyprowadzili się do
Łodzi zam. Rodzeństwo wyprowadziło się do Łodzi;

b. błędy w zakresie związku rządu, np. *używać dobrą szminkę zam. używać
dobrej szminki, *rozróżniać prawdę od fałszu, zam. rozróżniać prawdę
 i fałsz, *brać się za malowanie pokoju zam. brać się do malowania pokoju,
*podobna nam zam. podobna do nas, *mniejszy jak ty zam. mniejszy niż ty a.
mniejszy od ciebie;

c. błędy w używaniu przyimków, np. *warunki dla rozwoju eksportu zam.

warunki do rozwoju eksportu a. warunki rozwoju eksportu, *krem dla cery
tłustej zam. krem do cery tłustej, *siedzieć na kasie zam. siedzieć w kasie,
*jechać do Białorusi zam. na Białoruś, *kosmetyki od Yves Rocher zam.
kosmetyki Yves Rocher;
d. błędy w zakresie używania wyrażeń przyimkowych, np. *brak postępu
w temacie kopalń zam. brak postępu w sprawie kopalń, *pytania odnośnie
reformy służby zdrowia zam. pytania dotyczące reformy służby zdrowia a.
odnośnie do reformy służby zdrowia;

e. niepoprawne skróty składniowe, np. *przed i po obiedzie zam. przed

obiadem i po obiedzie, *zabiegi dotyczące zapobiegania, zarządzania
i rozwiązywania konfliktów w Afryce, zam. zabiegi dotyczące zapobiegania
konfliktom w Afryce, zarządzania nimi i ich rozwiązywania.

f. niepoprawne konstrukcje z imiesłowowym równoważnikiem zdania, np.

*Zdając egzamin, został przyjęty na studia zam. Zdawszy egzamin, został
przyjęty na studia a. Po zdaniu egzaminu został przyjęty na studia; *Czytając
takie reportaże, łzy napływają same do oczu zam. Kiedy czyta się takie
reportaże, łzy napływają same do oczu, *Wrzucając dwa złote opłaty za
toaletę, maszyna drukuje nam kupon, który jest do wykorzystania w naszym
sklepie zam. Kiedy wrzucimy dwa złote opłaty za toaletę, maszyna drukuje
nam kupon, który jest do wykorzystania w naszym sklepie;

g. konstrukcje niepoprawne pod względem szyku, np. *Wystąpienie

kulturalnego attaché ambasady Francji zam. Wystąpienie attaché
kulturalnego ambasady Francji; *Wisząca groźba dyskwalifikacji nad
zawodnikami zam. Groźba dyskwalifikacji wisząca nad zawodnikami; *To
 w minionych latach nie zdarzało się zam. To w minionych latach się nie
zdarzało; *aktualnie prowadzona w konsultacjach z reprezentantami
przemysłu drzewnego polityka zam. polityka prowadzona aktualnie
w konsultacjach z reprezentantami przemysłu drzewnego;

h. zbędne zapożyczenia składniowe, np. *Założenia te wydają się być sensowne

zam. Założenia te wydają się sensowne; *Wydarzyło się to nie wczoraj, a
przed tygodniem zam. Wydarzyło się to nie wczoraj, ale przed tygodniem.

8.1.2. Błędy leksykalne

8.1.2.1. Błędy słownikowe (wyrazowe):

a. używanie wyrazów w niewłaściwym znaczeniu, czyli zbędna

neosemantyzacja, np. *rozpłaszczyć się ‘zdjąć płaszcz’ (właściwe znaczenie:
‘stawać się płaskim’), *postument ‘pomnik’ (właściwe znaczenie: ‘cokół,
podstawa pomnika’), *enigmatyczny ‘zdawkowy, lapidarny’ (właściwe
znaczenie: ‘zagadkowy, tajemniczy’), *dedykowany czemuś ‘przeznaczony
do czegoś’ (właściwe znaczenie: ‘ofiarowany, poświęcony, komuś, czemuś);

b. mylenie znaczeń wyrazów podobnych brzmieniowo lub morfologicznie i ich

niepoprawne wymienne używanie, np. klimatyzacja i aklimatyzacja,
ewangelik i ewangelista, adaptować i adoptować, formować i formułować,
monitować i monitorować, maksymalny i maksymalistyczny, efektowny
i efektywny;

c. posługiwanie się pleonazmami, np. *całkowicie zlikwidować, *cofnąć się do

tyłu, *akwen wodny, *kontynuować dalej;

d. naruszanie łączliwości wyrazu, np. *odnieść porażkę (poprawnie: ponieść

porażkę), *wyrządzać straty (poprawnie: powodować straty);
e. nadużywanie wyrazów modnych, takich jak aplikacja, narracja, opcja,
relacje; kreować, posiadać, podejrzewać; ciężki, poważny, strukturalny,
 twardy.

8.1.2.2. Błędy frazeologiczne:

a. zmiana formy frazeologizmów wskutek wymiany, redukcji lub rozszerzenia

składu związku, np. *ciężki orzech do zgryzienia (poprawnie: twardy orzech
do zgryzienia), *dolać oliwy (poprawnie: dolać oliwy do ognia), *zażyć
z lewej mańki (poprawnie: zażyć z mańki), *pójść do przysłowiowej Canossy
(poprawnie: pójść do Canossy);
b. zmiana formy frazeologizmu wskutek zmiany postaci gramatycznej jednego
ze składników, np. *palić na panewce (poprawnie: spalić na panewce),
*szukać przy świecy (poprawnie: szukać ze świecą), *plują sobie w brody
(poprawnie: plują sobie w brodę);

c. zmiana znaczenia frazeologizmu, np. łowić ryby w mętnej wodzie ‘tłumaczyć

się niejasno, nieprzekonująco’ (poprawnie: ‘czerpać zyski z nieuczciwych,
podejrzanych interesów’);

d. użycie frazeologizmu w niewłaściwym kontekście, powodującym odżycie

znaczenia dosłownego, np. Nowoczesna technika startuje. Najwcześniej start
ten nastąpił w lotnictwie, Piłka nożna jest moim oczkiem w głowie.

8.1.2.3. Błędy słowotwórcze:

a. budowanie formacji niezgodnie z polskimi modelami słowotwórczymi, np.

*specgrupa (poprawnie: grupa specjalna), *sport telegram (poprawnie:
telegraficznie o sporcie);
b. zastosowanie niewłaściwego formantu, np. *głupość (poprawnie: głupota),
*babciowy (poprawnie: babciny);

c. wybór niewłaściwej podstawy słowotwórczej, np. *eurosejm (poprawnie:

europarlament; sejm jest nazwą w zasadzie tylko parlamentu polskiego155).
8.1.3. Błędy fonetyczne
(W tym punkcie wyjątkowo stosujemy zapis fonetyczny).
8.1.3.1. Niepoprawna wymowa głosek, np. ą jako om na końcu wyrazu (*
[rob́om] zam. [rob́ą]), ś jako śi (np. *[śiruba] zam. [śruba]), przydechowe
wymawianie głosek k, t (np. *[kholejny], *[themat] wymowa jako półmiękkich
głosek ś, ć, ӡ́, ź, (np. [m’iłos’c’] zam. [ iłość] *[ӡ'is'ai ̯] zam. [ӡíśai ̯];
8.1.3.2. Niepoprawna wymowa grup głoskowych, np. *[ḱelnerka], *[mo e]
(zam. [kelnerka], [moge]), *[pačeć], *[ išč] (zam. patšeć], pot. [pačšeć]; [ istš],
pot. iščš]);
8.1.3.3. „Literowe” odczytywanie wyrazów, np. *[ ętnaśće] (poprawnie:
etnaśće), *[začęła] (poprawnie: [začeła]);
8.1.3.4. Redukcja głosek i grup głoskowych, np. *[tšea] (poprawnie: [tšeba],
pot. [čšeba]), *[požonny], (poprawnie: [požondny]), *[kaĺicja] (poprawnie:
[koaĺicja]), *[suchače] zam. [słuchače], *[zo] zam. [zoo];
8.1.3.5. Niepoprawne akcentowanie wyrazów i form wyrazowych, np. *
[atmosfera], *[ il iśmy], *[rob́iĺibyśmy], *[poĺityka], *[śed uset] (poprawnie:
[atmosfera], [ iĺiśmy], [rob́iĺibyśmy], [pol ityka], [śed uset]).

8.2. Błędy wewnętrznojęzykowe – stylistyczne

8.2.1. Niewłaściwy dobór środków językowych w określonej wypowiedzi,
niedostosowanie ich do charakteru i funkcji tej wypowiedzi
8.2.1.1. Używanie elementów oficjalnych w wypowiedziach potocznych, np.
Dokonałem zakupu maszynki do golenia; Skonsumowałeś na obiad całą
kartoflankę.
8.2.1.2. Używanie elementów potocznych w wypowiedzi o charakterze
publicznym, np. Następnie zaobserwowałem, że człowiek ten wykopyrtnął się po
wzięciu zakrętu; W wyniku obserwacji ustalono, że facet przemieszkiwał
w wymienionym obiekcie.
 8.2.1.3. Mieszanie elementów z kilku różnych stylów w jednej wypowiedzi,
np. „Maszyna jechała zygzakiem, co wzbudziło poważne podejrzenia.
Domniewywano, że albo ma uszkodzone zawieszenie, albo woźnica jest
nawalony. Był. Dał w rurę i próbował uciekać, przy okazji najeżdżając na
funkcjonariuszy. Zdołali uskoczyć. Tak się wkurzyli, że ruszyli do pościgu,
wydobywając pistolety”156.
8.2.1.4. Stylizacja językowa niemająca uzasadnienia w treści i charakterze
stylowym wypowiedzi, np. Onegdaj nasi zawodnicy odbyli tylko jeden trening;
Mamy tu duże utrudnienia, jako że samochody muszą jechać jedną stroną jezdni.

8.2.2. Naruszanie zasad jasności, prostoty i zwięzłości stylu

8.2.2.1. *Aby udział ten był wystarczająco szeroki i przynosił oczekiwane
efekty, konieczne jest stymulowanie samej chęci takiego udziału oraz tworzenie
sprzyjających warunków dla praktycznej realizacji tej potrzeby.
8.2.2.2. *Z drugiej strony koncepcje te stosowane w konsekwentny, ale
rozważny sposób mogą generować bardzo silny i summa summarum pozytywny
dla polskiej gospodarki impuls, kierując w jeszcze większym niż dotychczas
stopniu uwagę przedsiębiorców na problemy modernizacji i innowacyjności,
które są warunkiem uzyskania lub utrzymania konkurencyjności na
wymagającym rynku europejskim i globalnym.

8.3. Błędy zewnętrznojęzykowe

8.3.1. Błędy ortograficzne
8.3.1.1. Używanie niewłaściwych liter i połączeń literowych w zapisie, np.
*ogurek, *rzyczyć, *druch, *skoniczyć (poprawnie: ogórek, życzyć, druh,
skończyć).
8.3.1.2. Niewłaściwa pisownia łączna lub rozdzielna; także niewłaściwe
użycie łącznika, np. *świeżomalowany, *codzień, *po środku, *jasno żółty,
*lekarz-dentysta (poprawnie: świeżo malowany, co dzień, pośrodku, jasnożółty,
lekarz dentysta).
8.3.1.3. Niewłaściwe używanie wielkich i małych liter na początku wyrazów,
np. *maria nowak, *w ostatnią Sobotę, *Sok z Czarnych Porzeczek.

8.3.2. Błędy interpunkcyjne

8.3.2.1. Brak właściwego znaku interpunkcyjnego, zwłaszcza przecinka.
8.3.2.2. Zbędne użycie znaku interpunkcyjnego.
8.3.2.3. Użycie niewłaściwego znaku interpunkcyjnego.

Innym kryterium podziału błędów językowych jest ich ranga, czyli to,
w jakim stopniu naruszają normę językową. Z tego względu wszystkie błędy
językowe można podzielić na rażące, pospolite i usterki językowe.
Błędy rażące naruszają podstawowe zasady poprawnościowe. Ich
popełnienie powoduje zakłócenie podstawowej, komunikatywnej funkcji
przekazu językowego. Tekst, który zawiera takie błędy, jest albo zupełnie
niezrozumiały dla odbiorcy, albo przekazuje mu informacje niezgodnie
z intencją nadawcy; w obu wypadkach prowadzi to do nieporozumień. Błąd
rażący może też narażać osobę, która go popełnia, na negatywną ocenę ze strony
odbiorcy. Tekst pełen błędów rażących może wreszcie utrudniać zrozumienie
treści, np. wskutek zawiłości czy rozwlekłości.
Rażącym błędem są np. sformułowania: Kiedy umierał mój teść, pomogli mu
właśnie ludzie z pobliskiego Caritasu; Nie jestem obrzydliwy, mogę to zjeść;
forma *myszów w D. lm; powiedzenie *ja to wypiła; składnia *dotknąć kobietę
na ulicy (w znaczeniu ‘lekko trącić’; dotknąć kobietę znaczy bowiem ‘urazić ją’:
dla wyrażenia znaczenia styczności fizycznej należy użyć konstrukcji dotknąć
kobiety); wymowa *[kuje] zamiast [kłuje].
Błędy pospolite nie powodują na ogół nieporozumienia na poziomie
semantycznym, jednakże naruszają normę panującą w danym środowisku.
Takim błędem jest np. brak odmiany nazwiska polskiego (*Idę do pana
Kościuszko), formy *wzięłem, *włanczać czy konstrukcja *używać szampon.
Usterki językowe to takie odstępstwa od normy, które naruszają ją tylko
w niewielkim zakresie; usterką będzie np. przestawny szyk zdania, użycie
neologizmu jeszcze niezakorzenionego w języku w tekście o charakterze
oficjalnym, posłużenie się formą przestarzałą w tekście potocznym albo wybór
niewłaściwego kontekstowo wariantu leksykalnego.

Błąd językowy, jak powiedzieliśmy na początku tego rozdziału, jest

nieświadomym odstępstwem od normy. Jeżeli zaś następuje świadome
naruszenie normy językowej w tekście, to zjawisko to nie podlega ocenie
normatywnej sensu stricto. Chodzi tu, rzecz jasna, przede wszystkim o teksty
artystyczne o prymarnej funkcji estetycznej czy ludycznej, a także teksty
niektórych reklam (np. Preparat X zabija owady na śmierć!). W tym wypadku
można co najwyżej oceniać trafność innowacji językowej ze względu na
funkcję, jaką ma pełnić w tekście (a więc dokonać jej oceny pragmatycznej), nie
można natomiast stosować do niej kategorii błędu językowego.
9. Kodyfikacja normy językowej157

Pojęcie kodyfikacji języka wywodzi się z badań uczonych związanych ze

strukturalizmem praskim i znalazło najpełniejszy wyraz w pracach
językoznawców czeskich158. W polskiej literaturze z zakresu kultury języka
pojęcie to upowszechniła i rozwinęła Danuta Buttler159. Uściśliła ona zakres
omawianego terminu, nadając mu formę kodyfikacja normy językowej.
Badaczka zdefiniowała kodyfikację jako „zespół działań zmierzających do
podtrzymania swoistości i integralności języka narodowego, do eliminacji
elementów naruszających jego wewnętrzną harmonię i równowagę oraz
popierania środków szczególnie sprawnych z komunikatywnego punktu
widzenia, odpowiadających jakimś istotnym potrzebom społecznym”160.
Tak więc kodyfikację należy, w przeciwieństwie do normy, uznać za element
zewnętrzny wobec samego języka; jest to ujmowanie zjawisk językowych
w pewne ramy, określone przez kodyfikatora, choć zakreślane na podstawie
analizy zjawisk wewnętrznojęzykowych. Danuta Buttler przyrównywała
obrazowo rolę kodyfikatora do funkcji „reżysera teatralnego lub może miksera
w przekazie telewizyjnym. Z różnych płaszczyzn języka, z jego systemu i uzusu,
ze środków tradycyjnych i z innowacji selekcjonuje on elementy
najprzydatniejsze i najlepiej «skonstruowane», koordynuje ich wzajemne
odniesienia, dba o to, by utworzyły spójną, pozbawioną luk całość”161. Należy
zauważyć, że takie pojmowanie roli kodyfikatora nakłada na niego dużą
odpowiedzialność: to on ma bowiem decydować o tym, jak „wyreżyserować”
język, jak „wymiksować” jego elementy, które z nich uznać za pożądane, które
zaś za zbędne itd. Odpowiedzialność ta miałaby nie tylko wymiar społeczny,
lecz także moralny; kodyfikator mógłby bowiem w określonych warunkach stać
się manipulatorem, narzucającym arbitralnie określone rozwiązania
kodyfikacyjne.
Wydaje się jednak, że rola kodyfikatorów, którymi z zasady są
językoznawcy normatywiści, nie jest aż tak wielka. Kodyfikację można bowiem
rozumieć mniej twórczo, mniej aktywnie. Należy przyjąć, że kodyfikacja jest
niejako „fotografią normy”, wydobytej z tekstów językowych, jest
spisaniem i uporządkowaniem tego, co w języku istnieje i co jest przez
samych jego użytkowników wartościowane. Kodyfikator ma prawo, a często
także obowiązek, porządkować i oceniać elementy uzusu utrwalane w normie,
ale nie powinien robić tego tylko na podstawie swoich wiadomości i preferencji
(a tak zazwyczaj jest – pozostańmy przy metaforze Danuty Buttler – w wypadku
reżysera teatralnego czy miksera telewizyjnego), lecz przede wszystkim na
podstawie analizy tego, co się w języku dzieje. Kodyfikator, nienadużywający
swoich uprawnień, zakwalifikuje np. formę ten żołądź jako należącą do obu
poziomów normy współczesnej polszczyzny, a formy jem kotleta, mielić kawę
jako dopuszczalne w normie użytkowej, choćby sam miał istotne zastrzeżenia
normatywne do nich i sam ich nie używał.
Nie można, oczywiście, sprowadzać roli kodyfikatora do (użyjmy znowu
przenośni) działań fotografa amatora, który fotografuje bez odpowiedniego
kadrowania obiektu, nastawienia ostrości, światła itd. Kodyfikator to fotograf
profesjonalista, który wie, jak ująć obiekt swojej pracy, jakie metody
zastosować, by zdjęcie było wierne i rzetelne, ale także dobrze wykadrowane
i wyraźne.
Kodyfikacja ujmuje zawsze język w określonym momencie jego
rozwoju. Jej wyniki są publikowane w wydawnictwach utrwalających określony
stan normy językowej. Tymczasem norma powoli, lecz nieustannie się zmienia,
ewoluuje: wchłania pewne elementy uzualne, usuwa na margines inne, nobilituje
formy uznane dotąd za wyłącznie środowiskowe czy potoczne, degraduje
stylistycznie formy rzadkie czy przestarzałe itd. Wynikiem tej sprzeczności jest
stały rozstęp między normą a kodyfikacją.
Rozstęp ten nie musi i nie powinien być znaczny, niemniej kodyfikacja
pozostaje zawsze nieco z tyłu za aktualną normą językową. Ażeby dystans
między nimi nie był zbyt duży, należy, po pierwsze, uwzględniać w kodyfikacji
wewnętrzne zróżnicowanie normy (istnienie dwóch jej poziomów), po drugie
zaś – dokonywać kodyfikacji stosunkowo często. Przy intensywnych zmianach
zachodzących w języku, tak jak to się dzieje współcześnie, nowa kodyfikacja
normy powinna się odbywać co 10 –15 lat.
Można byłoby też uwzględnić wariant kodyfikacji częściowej („kroczącej”),
czyli wprowadzanie na bieżąco, co dwa, trzy lata, nowych rozstrzygnięć
kodyfikacyjnych i publikowanie ich w nowych wydaniach słowników
normatywnych. Prowadziłoby to jednak do sporego zamieszania – świadomi
użytkownicy języka musieliby śledzić nieustannie kodyfikację normy i często
zmieniać swoje przyzwyczajenia językowe. Tymczasem stabilizacja
rozstrzygnięć kodyfikacyjnych jest niewątpliwie pożądana, zwłaszcza w świetle
oczekiwań użytkowników języka, niebędących językoznawcami. Lepszy więc
wydaje się wariant „skokowy” kodyfikacji normy, to znaczy całościowy
przegląd i weryfikacja normy oraz nowe jej kodyfikowanie. By jednak uniknąć
zbyt dużych rozbieżności między oboma zjawiskami, kodyfikacja powinna być,
jak wspomniano, stosunkowo częsta.
Kodyfikacja jest czwartym, najpóźniej wyodrębnionym i opisanym,
pojęciem teoretycznym, kluczowym dla teorii kultury języka. Należy się więc
zastanowić, jaki jest jej stosunek do trzech już tu omówionych pojęć,
a mianowicie: do systemu, normy i uzusu. Udaną próbę ustosunkowania do
siebie wszystkich tych pojęć podjęła Danuta Buttler162. Przyjmujemy tu
większość jej ustaleń, dokonując tylko niezbędnych uzupełnień i uaktualnienia
przykładów.
Mówiąc najogólniej, kodyfikacja musi stale zachowywać „jednakową
odległość” zarówno od zjawisk systemu, jak i aktualnego uzusu.
„Kodyfikacja zorientowana wyłącznie na system, a więc na elementy stabilne
i seryjne, oderwałaby się od żywych procesów mówienia, a nie uwzględniając
powstających w jej toku innowacji – szybko doprowadziłaby do skostnienia
języka. I odwrotnie – kierowanie się w rozstrzygnięciach kodyfikacyjnych
wyłącznie zwyczajem społecznym wprowadziłoby w obręb normy wiele zjawisk
nieregularnych [...], rażących pożyczek itp., co mogłoby zagrozić spójności
i wewnętrznemu ładowi systemu”163.
Za najważniejszą funkcję kodyfikacji wobec normy językowej należy uznać
funkcję sankcjonującą (stabilizującą). Zapisy kodyfikacyjne potwierdzają
rozstrzygnięcia zawarte w normie językowej, a tym samym stabilizują normę,
utrwalają ją na pewien czas.
Zazwyczaj kodyfikacja sankcjonuje normę już utrwaloną, jednakże
w pewnych wypadkach rozstrzygnięcia kodyfikacyjne mogą też sugerować
wybór spośród środków istniejących w języku, np. preferować jeden
z wariantów alternatywnych, aprobowanych w normie. Formy C. lp rzeczownika
orzeł to alternatywnie: orłowi albo orłu. W kodyfikacji preferuje się formę temu
orłowi, jako regularniejszą. W słowniku normatywnym przyjmuje to postać
zapisu: „C. orłowi a. orłu”, co oznacza, że formą preferowaną, bo wymienioną
na pierwszym miejscu, jest: orłowi. Może to spowodować utrwalenie się tej
formy i stopniową degradację formy orłu do roli wariantu recesywnego. Tę
funkcję kodyfikacji wobec normy nazwiemy promocyjną164.
W pewnych wypadkach kodyfikacja może także sprzyjać wytworzeniu się
i utrwaleniu normy. Taka, nietypowa dla języka ogólnego, sytuacja wystąpi
wówczas, gdy kodyfikuje się terminologię, dopiero tworzoną na użytek nowej
dziedziny wiedzy lub techniki, a jeszcze nieupowszechnioną, albo gdy
wprowadza się nowe nazwy obiektów geograficznych lub np. astronomicznych
(por. ewentualne nadawanie nazw nowo odkrytym planetom poza Układem
Słonecznym). Mówimy wówczas o normotwórczej, modelującej funkcji
kodyfikacji wobec normy. Należy jednak podkreślić, że takiej funkcji
kodyfikacja nie może pełnić wobec języka ogólnego, nie da się bowiem
narzucać mu żadnych form gramatycznych czy znaczeń, niewystępujących
w uzusie i normie.
 Funkcje pełnione przez kodyfikację wobec normy są funkcjami
bezpośrednimi, gdyż obie te kategorie teoretycznojęzykowe są – jak o tym
pisaliśmy – ze sobą ściśle powiązane. Funkcje kodyfikacji wobec uzusu z jednej,
a systemu z drugiej strony mają charakter pośredni (właśnie poprzez
oddziaływanie na normę).
W stosunku do uzusu kodyfikacja pełni zazwyczaj funkcję hamującą
(opóźniającą, retardacyjną): pewne elementy rozpowszechnione, uzualne, nie
zyskują sankcji kodyfikacyjnej. Na przykład powszechnie stosowana składnia
typu nie X, a Y (*Roślina pochodzi nie z Afryki, a z Azji), często używane
wyrażenie *póki co czy nagminna forma *tych deszczy wciąż pozostają
nieskodyfikowane, a forma biernika tą (książkę) doczekała się aprobaty
kodyfikacyjnej tylko w mówionej odmianie polszczyzny165.
Analogiczną funkcję kodyfikacji wobec systemu językowego można nazwać
jej funkcją ochronną. Chodzi o niedopuszczanie do systemu tych elementów
uzualnych, które są sprzeczne z jego modelami. Tak więc współcześnie nie
kodyfikuje się połączeń typu *sport telegram, *biznes informacje, *Barbie styl,
wzorowanych na obcych modelach składniowych, niecharakterystycznych dla
naszego języka, w którym poprawne są konstrukcje telegraficznie o sporcie,
informacje biznesowe, styl (lalki) Barbie.
Kodyfikacja, stabilizując normę, wpływa też pośrednio także na
stabilizowanie się pewnych modeli systemowych. Tak więc np.
usankcjonowanie końcówki -ów w D. lm takich rzeczowników, jak aktualia,
chemikalia, militaria (tych aktualiów, chemikaliów, militariów, a nie: *aktualii,
*chemikalii, *militarii) wpływa na wzmocnienie modelu systemowego, zgodnie
z którym rzeczowniki pochodzenia obcego tego typu (zakończone na -a
poprzedzone głoską miękką) mają w D. lm taką samą końcówkę, jak – także
zapożyczone – rzeczowniki na -um z poprzedzającą głoską miękką (np.
gimnazjum, studium), które w M. lm również kończą się na -a (gimnazja –
gimnazjów, studia – studiów). Tę funkcję kodyfikacji wobec systemu nazwiemy
wspierającą.
Można wreszcie mówić o tym, że kodyfikacja propaguje pewne rozwiązania,
które nie mają jeszcze dostatecznego oparcia w modelach systemowych.
Skodyfikowanie takich formacji, jak parafiada, familiada, otwiera drogę do
powstania modelu słowotwórczego, zgodnie z którym formant -ada będzie
tworzył nazwy imprez o charakterze kulturalno-rozrywkowym z elementami
konkursu. Zgodne z tym modelem będą więc nowe nazwy: liceada, gimnazjada,
skautiada, telewizjada, pojawiające się zresztą już w uzusie. Tak więc
kodyfikacja może też pełnić wobec systemu funkcję modelującą.
Oczywiście w odniesieniu do konkretnych zjawisk językowych mówimy
zazwyczaj o tym, że ich skodyfikowanie realizuje jedną z wymienionych tu
funkcji. Poruszanie się po szerszym obszarze badawczym pozwala jednak
dostrzec więcej tych funkcji, właściwie je ocenić i zhierarchizować.
Powiemy np., że funkcja ochronna wobec systemu nie może być
dominująca, gdyż prowadziłoby to do znacznego rozstępu między kodyfikacją
a uzusem, do skostnienia reguł, a nawet do wytworzenia grupy „reguł
papierowych”, które nie mają odniesienia do rzeczywistości językowej. Taką
„regułą papierową” było np. skodyfikowanie tylko formy ta żołądź i odmawianie
kodyfikacji powszechnej współcześnie formie ten żołądź, czy też traktowanie
jako niepoprawnych form mielił, pielił, ścielił. Najnowsza kodyfikacja
spowodowała, że te „papierowe reguły” zniknęły.

W dziejach polszczyzny drugiej połowy XX w. i początku wieku XXI

kodyfikacja normy w całości nie następowała często. Przez długi czas
obowiązywała kodyfikacja zawarta w Słowniku poprawnej polszczyzny
Stanisława Szobera, będąca zapisem normy przedwojennej: jego słownik został
wydany po raz pierwszy w 1937 r.166 Została ona nieco zmodyfikowana przez
powojennego (z 1958 r.) redaktora tego słownika – Witolda Doroszewskiego167.
Usunął on tylko najbardziej nieaktualne rozstrzygnięcia Szobera (np. końcówkę
-a w M. lm rzeczowników typu talent, defekt, egzamin), dodał trochę
rozstrzygnięć nowych (na podstawie powojennych źródeł poprawnościowych),
nie zmienił jednak podstawowych założeń słownika (co byłoby zresztą
nieuzasadnione i nieetyczne).
Rozbieżność między praktyką językową i kształtowaną przez nią normą
a obowiązującą kodyfikacją Szoberowską była jednak na tyle duża, że wymagała
opracowania nowego kanonu kodyfikacyjnego. Stał się nim Słownik poprawnej
polszczyzny PWN, opracowany pod red. Witolda Doroszewskiego i Haliny
Kurkowskiej168. Została w nim skodyfikowana norma polszczyzny ogólnej
istniejąca około 1970 r.
Istotne jest to, że w tym słowniku faktycznie kodyfikuje się różne warianty
normy, uwzględnia np. liczne określenia potoczne i środowiskowe.
Wariantywność normy jest także zaznaczana przez stosowanie kwalifikatorów
wskazujących na większą lub mniejszą akceptowalność określonych form
językowych (a więc nie tylko daje się ostrzeżenia za pomocą kwalifikatora nie:,
lecz także informuje się o statusie danej formy, np. za pomocą kwalifikatorów
albo, lepiej, reg.). Istotną nowością jest wprowadzenie haseł problemowych, co
pozwoliło na podanie podstawowych wiadomości teoretycznych z zakresu
kultury języka i językoznawstwa w ogóle. W słowniku tym jest również zawarta
stosunkowo obszerna kodyfikacja zjawisk składniowych. Podaje się także wiele
rozstrzygnięć normatywnych dotyczących nazw własnych (osobowych
i miejscowych).
Słownik poprawnej polszczyzny PWN stał się podstawowym dokumentem
kodyfikacji całości normy języka polskiego na ćwierć wieku. W tym czasie
ukazywały się prace kodyfikujące tylko pewne obszary polszczyzny.
Takim źródłem kodyfikacji, jeśli chodzi o wymowę, stały się Słownik
wymowy polskiej, pod red. Mieczysława Karasia i Marii Madejowej (1977)169,
a także mniejszy, ale bardziej aktualny Podręczny słownik poprawnej wymowy
polskiej Władysława Lubasia i Stanisława Urbańczyka (1993)170.
Nowszym wydawnictwem, jednak tylko zbierającym dotychczasowe
rozstrzygnięcia w zakresie fleksji i niewprowadzającym nowej kodyfikacji tych
zjawisk, jest Mały słownik odmiany wyrazów trudnych, opracowany pod
kierunkiem Henryka Wróbla (1993).
Kodyfikację w zakresie wymowy i odmiany nazwisk obcych, obszerniejszą
i częściowo różniącą się od tej, która jest zawarta w Słowniku poprawnej
polszczyzny, zawiera Słownik wymowy i odmiany nazwisk obcych Izabeli
i Jerzego Bartmińskich (1992).
Zjawiska właściwie zewnętrznojęzykowe, choć niewątpliwie powiązane
z systemem współczesnej polszczyzny, kodyfikują słowniki ortograficzne
i interpunkcyjne. W latach 80. i 90. XX w. ukazało się kilkanaście wydawnictw
tego typu; najobszerniejszy jest Nowy słownik ortograficzny PWN, pod red.
Edwarda Polańskiego (1996). Kodyfikacja w nim zawarta różni się w pewnych
szczegółach od tej, która została zapisana w poprzednich słownikach
ortograficznych, uwzględnia bowiem najnowsze rozstrzygnięcia Komisji
Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa PAN i Rady Języka Polskiego przy
Prezydium PAN, a także pewne ustalenia komitetu redakcyjnego. W 2003 r.
ukazało się rozszerzone wydanie tego słownika, pod tytułem Wielki słownik
ortograficzny PWN; było ono kilkakrotnie wznawiane z uzupełnieniami; ostatnie
jak dotąd wydanie ukazało się w 2018 r.171 W ciągu pierwszych lat XXI w.
ukazało się ponad 50 słowników ortograficznych, różnej wielkości, o różnej
wartości naukowej.
Interpunkcję kodyfikuje Słownik interpunkcyjny języka polskiego Jerzego
Podrackiego, następnie rozszerzony i wydany pod tytułem Nowy słownik
interpunkcyjny (2005). Ten sam badacz wydał w 2010 r. współautorski słownik
interpunkcyjny, zatytułowany Gdzie postawić przecinek172.
Kodyfikacja języka może być implicite zawarta w każdym słowniku
ogólnym języka polskiego. W polskiej tradycji leksykograficznej tak było, gdyż
słowniki ogólne miały z zasady charakter nie wyłącznie rejestrujący, lecz także
normatywny. Nie uwzględniano w nich bowiem tych wyrazów i ich znaczeń,
które redaktor słownika uznał za pozostające poniżej normy, podawano też
formy fleksyjne, a w przykładach również połączenia składniowe, które uznano
za normatywne. Przykładem najnowszych wydawnictw tego typu są Inny
słownik języka polskiego pod red. Mirosława Bańki (2000) oraz Uniwersalny
słownik języka polskiego pod red. Stanisława Dubisza (2003). Również
powstający od 2006 r. internetowy Wielki słownik języka polskiego pod red.
Piotra Żmigrodzkiego zawiera systemowo podawane w poszczególnych hasłach
informacje normatywne.
Na początku lat 90. XX w. podjęto prace nad nowymi wydawnictwami,
kodyfikującymi w całości współczesną normę językową. W ich wyniku ukazał
się (1995) Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny. Nie tylko dla młodzieży173.
Wbrew podtytułowi jest on przeznaczony przede wszystkim dla uczniów szkół
średnich. Zawiera wybór tych wyrazów, których użycie może sprawiać kłopoty,
obejmuje wszystkie poziomy języka, ale tylko w zakresie słownictwa
stosunkowo często używanego, niespecjalistycznego. Istotną nowością tego
słownika jest oparcie się na koncepcji dwóch poziomów normy w polszczyźnie,
co w praktyce doprowadziło do skodyfikowania normy użytkowej, której
elementy są w słowniku określone za pomocą odpowiednich kwalifikatorów
(najczęściej pot., ale także reg. i środ.). Rozstrzygnięcia dawane w tym słowniku
często odbiegają od tych, które występują w Słowniku poprawnej polszczyzny
PWN z r. 1973 i stanowią próbę nowej kodyfikacji normy polszczyzny około
1990 r.
W 1999 r. ukazał się Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red.
naukową Andrzeja Markowskiego, zawierający kodyfikację normy polszczyzny
końca XX w. Liczy on niemal 31 000 haseł, w których umieszczono wyrazy
wymagające interpretacji normatywnej, czyli takie, które mogą sprawiać kłopoty
poprawnościowe różnego rodzaju – gramatyczne, semantyczne, fonetyczne,
stylistyczne, ortograficzne. Obszernie potraktowano w nim zagadnienia
składniowe (podano wiele schematów składniowych).
W słowniku konsekwentnie zastosowano (widoczną już w Praktycznym
słowniku poprawnej polszczyzny z r. 1995) koncepcję dwóch poziomów normy
językowej i wszędzie tam, gdzie było to konieczne i celowe, kodyfikowano
wyrazy, ich formy i połączenia na obu poziomach normy. Realizacja tego
założenia teoretycznego powoduje, że w Nowym słowniku poprawnej
polszczyzny oprócz rozstrzygnięć kategorycznych (np. ostrzeżeń przed formami
błędnymi, sygnalizowanymi słowem nie:) wiele jest rad, zaleceń, wskazywania
na formy lepsze, wariantywne albo takie, które mają zakres użycia ograniczony
do pewnej odmiany środowiskowej, zawodowej czy terytorialnej, a które
z zasady tworzą poziom normy użytkowej. Także w tym słowniku są hasła
problemowe, tu wyodrębnione w oddzielną część, a mające postać obszernych
artykułów hasłowych, w których zostały omówione podstawowe zagadnienia
językoznawstwa normatywnego. W 2004 r. ukazało się nowe wydanie tego
słownika pod zmienionym tytułem Wielki słownik poprawnej polszczyzny,
w którym nie nastąpiła jednak zmiana kodyfikacji, a tylko jej nieznaczne
uściślenie i sformułowanie w odniesieniu do nowych zjawisk językowych, które
pojawiły się po 1995 r.174
W ciągu następnych lat pojawiły się wydawnictwa zawierające kodyfikację
normy opartą na Nowym słowniku poprawnej polszczyzny, z rzadka różniące się
od niego rozwiązaniami szczegółowymi175. Liczne są też słowniki ortograficzne,
kodyfikujące normę w zakresie pisowni i interpunkcji176. Pośrednio kodyfikację
normy zawierają też słowniki specjalistyczne: frazeologiczne177, wyrazów
obcych178, synonimów179 i inne180.
Na koniec warto przytoczyć trafne uwagi Danuty Buttler dotyczące
charakteru działań kodyfikacyjnych ostatnich lat XX w. „Poczynania
kodyfikacyjne naszych czasów – pisze uczona – cechuje większa bezstronność;
opierają się one na gruntownej analizie obiektywnego stanu języka i społecznych
warunków jego funkcjonowania. Autorzy wydawnictw normatywnych
podejmują je rozważnie i ostrożnie, po rozpatrzeniu wszystkich argumentów
«za» i «przeciw», danych historycznych, socjologicznych, statystycznych itp.
Kodyfikację dziewiętnastowieczną nazywa się często preskryptywną, bo była
zbiorem arbitralnych przepisów używania środków językowych – zakazów
i nakazów. Kodyfikacja dwudziestowieczna ma charakter deskryptywny, bo
rozstrzygnięcia normatywne są podawane do wiadomości użytkowników języka
wraz z argumentacją uzasadniającą ich ostateczne sformułowanie, często także
z prognozami, dotyczącymi przypuszczalnych dalszych losów ocenianych form,
wyrazów i konstrukcji”181. Ten sąd można odnieść także do wydawnictw
kodyfikacyjnych powstających w pierwszych dwóch dekadach XXI w.
10. Podstawy działalności kulturalnojęzykowej.
Polityka językowa

Kodyfikacja normy, o czym była mowa w poprzednim rozdziale, jest

współcześnie podstawą racjonalnej i umotywowanej teoretycznie działalności
kulturalnojęzykowej, prowadzonej przez językoznawców normatywistów. Jest to
sytuacja stosunkowo nowa na gruncie polskiej kultury języka. Przez wiele
dziesięcioleci XIX i XX w. działania kulturalnojęzykowe były bowiem
prowadzone bez wyraźnego określenia ich podstaw teoretycznych, przy
(jawnym bądź milczącym) założeniu, że język ojczysty jest wartością, której
należy bronić i która nie tylko spaja, a nawet tworzy naród, lecz także pozwala
określić miejsce w społeczności i kulturę osobistą poszczególnych osób. Była to
– można to tak określić – spontaniczna polityka językowa, prowadzona przez
„miłośników i obrońców polszczyzny” (tak sami siebie nazywali), wspieranych
wiedzą części środowiska językoznawczego182. Taka postawa była
charakterystyczna dla ostatnich dziesięcioleci XIX w., dla okresu
międzywojennego, a także dla pierwszych lat po II wojnie światowej. Jednakże
już na początku okresu powojennego zaczęto prowadzić bardziej świadomą
i ukierunkowaną działalność kulturalnojęzykową, którą można by nazwać
polityką językową. Pojęcie polityki językowej powstało już w okresie
międzywojennym w Stanach Zjednoczonych i ówczesnym Związku Sowieckim.
W Polsce zaczęto używać tego określenia w latach 70. XX w., przypisując mu
jednakże rozmaite treści. Niektórzy językoznawcy definiują politykę językową
bardzo ogólnie, jako „krzewienie zasad kulturalnego i zgodnego z tradycją
narodową obcowania językowego”183 i utożsamiając ją właściwie z kulturą
języka184.
Inni badacze normatywiści rozumieją przez nią działania nakierowane na
system językowy i jego funkcjonowanie, prowadzące do celowych zmian w tym
zakresie185. Skrajną formą takiego rozumienia polityki językowej są
bezpośrednie działania polityczne w obszarze języka, polegające na ingerencji
władzy w kwestie językowe przez wydawanie zakazów i nakazów językowych.
Mogą one dotyczyć leksyki (np. administracyjne usuwanie z języka wyrazów
i określeń obcojęzycznych, tak jak w III Rzeszy), słowotwórstwa (np. tworzenie
neologizmów, zwłaszcza skrótowców, w Rosji Sowieckiej)186, a przede
wszystkim nazw geograficznych (np. przemianowywanie nazw miast, najpierw
w Rosji Sowieckiej, po II wojnie światowej także w państwach wobec niej
satelickich)187.
W tym sposobie rozumienia polityki językowej – jako zespołu działań
zmierzających do oddziaływania na język – mieści się też nazywanie jej
planowaniem językowym, rozumianym albo jako ogół przedsiębranych
środków, które mają prowadzić do właściwego, zdaniem planujących, rozwoju
języka we wszystkich jego podsystemach, albo – mniej interwencyjnie – jako
kodyfikację języka, np. przez wydawanie podręczników i gramatyk.
Część językoznawców rozumie politykę językową jako zespół przedsięwzięć
skierowanych na oddziaływanie na świadomość językową użytkowników i ich
zachowania językowe188. W tym nurcie mieszczą się działania nazwane przez
Zenona Klemensiewicza pedagogiką językową, polegające na upowszechnianiu
wiedzy o języku, zwłaszcza w nauczaniu szkolnym, i propagowaniu form
językowych zgodnych z normą języka literackiego.
Przyjmijmy tutaj rozumienie pojęcia polityki językowej zawierające
elementy większości powyższych stanowisk. Określmy ją więc jako zespół
działań, zaplanowanych i skoordynowanych (zwykle centralnie), których celem
jest oddziaływanie zarówno na język, jego rozwój (w ogólności i w odniesieniu
do zjawisk szczegółowych – poszczególnych wyrazów, ich form i połączeń), jak
i na postawy użytkowników wobec języka189. Jest to więc próba częściowego
kierowania rozwojem języka (przede wszystkim rozwojem jego odmiany
ogólnej, kulturalnej, literackiej) i kształtowania postaw użytkowników,
dokonywana w przekonaniu, że taki zabieg jest możliwy i potrzebny społecznie.
 Jednakże tak zdefiniowana polityka językowa może wywoływać negatywne
reakcje wielu Polaków, gdyż powoduje nieprzyjemne skojarzenia: nasuwa się
bowiem nieodparte wrażenie narzucania społeczeństwu pewnych rozwiązań
i sterowania określonym fragmentem działalności społecznej w sposób
arbitralny. Ewentualne zaakceptowanie samej idei polityki językowej musi więc
zostać poprzedzone wyjaśnieniem tego, co daje podstawy do prowadzenia takiej
działalności. Kwestia ta łączy się ściśle z pytaniem o to, co upoważnia do
kształtowania postaw innych ludzi wobec języka, a także zmian ich
nawyków i postaw językowych, oraz do ingerencji w materię języka. Z tym
wiąże się też rozstrzygnięcie kwestii tego, czy istnieją naukowe podstawy takich
działań, czyli pytanie o teoretyczne podstawy kultury języka.
Jeśli chodzi o kształtowanie nawyków i postaw językowych, to pierwszym
i chyba najważniejszym argumentem za działalnością w tym zakresie są
potrzeby użytkowników języka. Wyrażają się one zainteresowaniem kwestiami
językowymi, poszukiwaniem odpowiedzi na to, czy pewna forma językowa jest
poprawna czy błędna, pytaniami o wybór między różnymi sposobami mówienia
i pisania, zastanawianiem się nad tym, jak powiedzieć poprawnie itd. Potrzeby
takie mają różny zasięg i rozmaity charakter. Osoby reprezentujące różne
postawy językowe (por. szerzej na temat postaw rozdz. 17) pragną więc uzyskać
wiadomości na określony temat związany z polszczyzną, czasem po to, żeby
utwierdzić się w swoich zapatrywaniach na kwestie lingwistyczne, czasem –
żeby uzupełnić swą wiedzę w tym zakresie bądź (to stosunkowo rzadko) żeby
skorygować swoje sądy językowe. Pewne osoby (praktyka wskazuje, że tych jest
większość) chcą uzyskać krótkie, najlepiej proste i jednoznaczne, odpowiedzi na
swoje pytania czy wątpliwości, np. Jak się pisze „na pewno”?, a „chciałoby
się?”; mówimy: wziąłem czy wzięłem; proszę o udzielenie mi urlopu czy proszę
o udzielenie mnie urlopu; proszę pani czy proszę panią; co znaczy słowo
„arbitralny” i czy jest to określenie dodatnie czy ujemne? Inne osoby żądają
potwierdzenia swoich sądów językowych, np. Proszę pouczyć wicepremiera, że
„póki co” to rusycyzm, którego należy unikać; Redaktorzy mówią „chciałbym
zaprosić” zamiast „zapraszam”, to chyba błąd?; Uczono mnie, że „przyszłem”
to rażący błąd, dlaczego toleruje się, kiedy tak mówi prominentny polityk?
Jeszcze inni Polacy pytają o uzasadnienie pewnych form językowych, np.
Dlaczego od nazwy Leszno przymiotnik brzmi „leszczyński”, a nie
„lesznowski”?; Dlaczego piszemy „wzwyż” łącznie, a „w dal” oddzielnie?,
a nawet całych procesów zachodzących w języku, np. Jak się ustosunkować do
tego, że w języku potocznym nie używa się już wcale wołacza od imion? Czy
musimy akceptować spieszczającą wymowę głosek ś, ć, dź przez młode
dziewczęta, np.: miłos’c’, dz’enkuję, c’esze s’e?. Wyraźne jest przy tym
poszukiwanie wzorca językowego i przekonanie o tym, że taki wzorzec istnieje,
a tylko nie jest w całości znany osobie pytającej.
Potrzeby użytkowników dotyczące języka są, rzecz jasna, zmienne i mają
różną intensywność, niemniej nigdy nie jest tak, żeby nie były wyrażane
publicznie. Polacy dają im wyraz, telefonując i pisząc do radia i telewizji, pisząc
i wysyłając listy elektroniczne do Rady Języka Polskiego, zaś w ostatnich latach
przede wszystkim wypowiadając się w Internecie na specjalnych blogach
językowych i poza nimi (np. w komentarzach do informacji) oraz dzwoniąc
i pisząc do telefonicznych i internetowych poradni językowych. Najbardziej
zainteresowani uczestniczą w spotkaniach na tematy językowe i w szkoleniach
językowych, kupują słowniki i poradniki językowe, biorą udział w dyktandach
i konkursach językowych itd. W okresach szybkiego rozwoju języka, rozwoju
spowodowanego zazwyczaj gwałtownymi przeobrażeniami społecznymi
i politycznymi, zainteresowanie kwestiami językowymi rośnie, a potrzeby
użytkowników w tym zakresie się zwiększają. Tak było bezpośrednio po II
wojnie światowej, tak jest także od r. 1990.
Potrzeby Polaków w zakresie kultury języka przejawiają się też
w oczekiwaniu na działalność tego typu, przede wszystkim na działalność
poradniczą i popularyzatorską. To oczekiwanie jest uzasadniane wieloletnią
tradycją takich działań, która spowodowała wykształcenie określonych
przyzwyczajeń; grupa użytkowników polszczyzny, do której to grupy należą
przede wszystkim ci najbardziej świadomi językowo, uważa, że należy
upowszechniać pewien wzorzec języka. Osoby te wychodzą przy tym
z założenia, że określony typ języka i sposób jego używania jest lepszy niż inne,
gdyż albo lepiej zaspokaja potrzeby użytkowników, albo jest zgodniejszy
z „duchem języka”, albo bardziej logiczny itp.190, i wzorzec ten należy
w społeczeństwie upowszechniać. Za osoby, które powinny propagować
określony wzorzec języka, uznaje się przy tym językoznawców normatywistów,
gdyż upoważnia ich do tego przygotowanie zawodowe: znajomość historii
języka, tradycji językowych, tendencji rozwojowych i procesów zachodzących
w polszczyźnie, a także analiza współczesnej polszczyzny.
Większość współczesnych językoznawców normatywistów podkreśla
jednak, że ich działalność w zakresie kształtowania bądź zmiany postaw
językowych użytkowników języka powinna mieć charakter przedstawiania
określonych propozycji, pokazywania możliwości wyboru, nie zaś narzucania
rozwiązań i egzekwowania ich wykonywania. Wpływanie na rozwój języka ma
więc w tym wypadku charakter pośredni: poprzez dobrowolną i świadomą
zmianę postaw językowych użytkowników języka. W szczególności „ingerencja
w język” powinna przejawiać się doradztwem językowym albo podsuwaniem
pewnych kwestii do przemyślenia i rozwiązania (np. jaki powinien być zakres
używania zapożyczeń, czy i kiedy posługiwać się liczebnikami zbiorowymi itp.).
Prowadzenie działalności kulturalnojęzykowej ma obecnie gruntowne
podstawy teoretyczne, które ją uzasadniają.
Teoretyczne podstawy językoznawstwa normatywnego zostały w Polsce
wypracowane dopiero w ostatnim ćwierćwieczu XX w., choć zaczątki takich
podstaw widać było już wcześniej, w pracach Witolda Doroszewskiego i Zenona
Klemensiewicza. Pierwszą polską teorię kultury języka sformułowała, jak
wspomnieliśmy, Halina Kurkowska w pierwszym tomie książki Kultura języka
polskiego191. Była to teoria oparta na założeniach strukturalizmu praskiego,
wzbogaconych o teorię normy E. Coseriu, język został tu więc potraktowany
przede wszystkim jako narzędzie komunikacji między ludźmi i oceniany z tej
perspektywy. Autorka wykazała, że po dokładnym opisie możliwości systemu
i faktycznych zachowań oraz wyborów językowych można zdefiniować normę
językową jako wybór tych elementów systemu, które uzyskały społeczną
aprobatę. To ustalenie – wydzielenie normy jako wewnętrznego poziomu
organizacji języka, a nie arbitralnie narzucanego (np. przez językoznawców)
zbioru reguł – dało możność oparcia działalności kulturalnojęzykowej na czymś
więcej niż intuicja czy też „poczucie językowe” radzącego. Powoduje to
w rezultacie konieczność skodyfikowania istniejącej normy, co staje się ważnym
zadaniem językoznawców normatywistów. Ażeby zrobić to w sposób
odpowiedzialny i obiektywny (to znaczy zdać sprawę z istniejących zależności
wewnątrz systemu językowego i sposobu używania języka przez native-
speakerów w danym czasie), należy nie tylko dokonać opisu systemu, ale także
opisać zasięg społeczny i tekstowy poszczególnych elementów (czyli ich
ekstensję społeczną i tekstową), rozpatrzeć to na tle aktualnych tendencji
rozwojowych języka, jak też przyjąć pewną ogólną koncepcję języka.
Językoznawcy normatywiści korzystają w tym celu z opisu systemu dokonanego
na gruncie lingwistyki deskryptywnej, posługują się wynikami badań
socjolingwistycznych, psycholingwistycznych i statystycznych, a także
własnymi obserwacjami dotyczącymi uzusu społecznego (np. analizą innowacji
językowych, w tym zwłaszcza błędów językowych).
Heterogeniczność źródeł, z których korzysta się przy opisie normy
językowej, skłania niektórych badaczy do podważania odrębności kultury języka
jako dyscypliny naukowej192. Dodatkowym, a może nawet zasadniczym
argumentem na rzecz tej tezy jest to, że w obrębie kultury języka dokonuje się
wartościowania, które jest tu podstawowym celem działalności, a które nie jest
niekiedy oparte na sprecyzowanych i dających się zobiektywizować kryteriach.
Aby zarzut ten oddalić, należy więc oprzeć się na takich kryteriach
wartościowania, które mają podstawy obiektywne. Halina Kurkowska widziała
je w dążności do „języka doskonałego”, czyli takiego, „który zaspokaja
wszystkie potrzeby komunikatywne swoich użytkowników w sposób
wymagający od nich jak najmniejszego wysiłku”193. Tak więc wszystko to, co
zbliża język do takiego stanu, będzie wartościowane dodatnio, wszystko zaś to,
co temu nie sprzyja – będzie oceniane ujemnie. Wartościowanie oparte na takich
podstawach jest więc obiektywne i według Kurkowskiej może stanowić
podstawę teoretyczną kultury języka.
Rozwój teorii językoznawczych pozwolił na zmodyfikowanie tych ustaleń.
Otóż można przyjąć, że język powinien zaspokajać nie tylko wszystkie potrzeby
komunikatywne jego użytkowników, lecz także ich potrzeby poznawcze,
estetyczne, etyczne, kulturotwórcze itd. Wartościowanie w języku może się
więc odnosić również do takich jego aspektów, jak np. etyka słowa. Ten aspekt
używania języka niezwykle silnie podkreśla w swoich pracach Jadwiga
Puzynina194. Wartościowanie dokonywane z tego punktu widzenia będzie,
oczywiście, zawsze odniesione do tego systemu etycznego, który się uznaje.
Mutatis mutandis odnosi się to także do wartościowania w obrębie wartości
estetycznych czy poznawczych. Za taką wizją kultury języka i jej teorii stoi więc
zawsze określona wizja świata, zwłaszcza świata wartości. Obiektywność
oceniania przydatności elementów językowych ze względów etycznych,
estetycznych czy poznawczych jest co najmniej trudniej sprawdzalna niż
obiektywność oceny przydatności komunikacyjno-funkcjonalnej danej formy
językowej i to każe ujmować kulturę języka raczej jako typ myśli
humanistycznej niż jako dyscyplinę ściśle naukową195.
Po przyjęciu powyższych uściśleń można niewątpliwie uznać, że
odwoływanie się do ustaleń teoretycznych, a zwłaszcza do takich pojęć jak
norma, kodyfikacja czy przydatność funkcjonalna elementów językowych,
wspiera działalność kulturalnojęzykową, pozwalając na dość znaczną
obiektywizację (w ramach przyjętych założeń) ustaleń, podawanych np.
w formie porad językowych.
Można więc już odpowiedzieć na pytanie, dotyczące zasadności polityki
językowej, która jest rezultatem normatywnego rozumienia kultury języka.
Konieczność zaspokojenia określonych potrzeb społecznych w tym zakresie
(od najprostszych do dość subtelnych), wsparta wieloletnią tradycją
poradniczą i podstawami teoretycznymi (prowadzącymi do względnej
obiektywizacji przekazywanych rozstrzygnięć i zaleceń), przesądza
o możliwości prowadzenia działań kulturalnojęzykowych.
Można przyjąć, że działania te mieszczą się w pojęciu polityki językowej
w przyjętym tu rozumieniu tego terminu. Niewątpliwie powinny być one
prowadzone systematycznie i być skoordynowane merytorycznie (oparte na
jednolitych podstawach teoretycznych i metodycznych196), powinny też zakładać
możliwość wpływania na postawy językowe użytkowników języka, a przez nie,
pośrednio, na rozwój normy językowej (a nawet systemu języka). Działania te
nie mogą jednak prowadzić do narzucania określonych postaw wobec języka ani
do operowania zakazami bądź nakazami, dotyczącymi używania poszczególnych
form językowych. Inaczej mówiąc: na język można wpływać tylko w takim
stopniu, w jakim życzą sobie tego jego użytkownicy, wyrażający to
pośrednio przez uzus językowy i bezpośrednio przez zainteresowanie
normatywne kwestiami językowymi. Polityka językowa powinna więc polegać
na przedstawianiu pewnych problemów, pokazywaniu możliwości ich
rozwiązania, „podpowiadaniu” – na podstawie różnych kryteriów – wyboru
określonych elementów oraz zachęcaniu do poznawania kwestii językowych.
Praktyka kulturalnojęzykowa ostatnich kilkudziesięciu lat w większości
wypadków była związana z takimi właśnie założeniami. W pewnych okresach
i przy pewnym typie działań konieczna była bardziej zdecydowana postawa
oceniająca, czasem poparta argumentacją opartą na emocjonalnym odbiorze
kwestii językowych; wiązało się to zazwyczaj z koniecznością zaspokajania
potrzeb kulturalnojęzykowych środowisk, które takich rozstrzygnięć wymagały.
Tak więc np. w okresie bezpośrednio po II wojnie światowej pilnym zadaniem
stało się językowe zintegrowanie społeczeństwa, gdyż okres okupacji, bez
funkcjonującego normalnie szkolnictwa i słowa drukowanego, jak również
zasadnicze zmiany w grupie użytkowników języka ogólnego, które nastąpiły po
wojnie (związane z awansem społecznym i kulturowym części ludności
wiejskiej i robotniczej), spowodowały nie tylko obniżenie poziomu wiedzy
o języku, lecz także zachwianie normy ogólnej języka. Nowi użytkownicy
polszczyzny ponadregionalnej i ponadśrodowiskowej mieli najczęściej
świadomość nieopanowania normy polszczyzny ogólnej i byli zainteresowani
autorytatywnymi rozstrzygnięciami normatywnymi, o konsekwencjach
praktycznych, nie zaś wywodami teoretycznymi, opartymi na wiedzy, której nie
mieli197. W praktyce kulturalnojęzykowej prowadziło to czasem do
formułowania sądów o formie nakazów-zakazów, nieraz podbudowanych
argumentacją emocjonalną, co łatwiej przemawiało do tego typu odbiorców niż
uzasadnienia oparte na rozstrzygnięciach naukowych. W gruncie rzeczy jednak
nawet osoby tak formułujące porady językowe nie miały na celu nakazania
określonego zachowania językowego; zresztą egzekwowanie takiego nakazu
byłoby niemożliwe. Chodziło o przekazanie pewnego zasobu wiedzy
praktycznej o języku, dostosowane w formie do możliwości percepcyjnych
odbiorców i do ich oczekiwań. Taki typ działalności kulturalnojęzykowej
z czasem stawał się zresztą coraz rzadszy, współcześnie już w niej z pewnością
nie dominuje198.

Procesy zachodzące w polszczyźnie ostatnich lat, a zwłaszcza poczucie

zagrożenia jej tożsamości wskutek anglicyzacji leksykalnej i semantycznej
naszego języka, połączone z obserwowanym obniżeniem jego poprawności
i sprawności w kontaktach publicznych, spowodowały wystąpienie przez część
środowiska językoznawczego i niektóre środowiska polityczne z propozycją
ustawowej ochrony języka polskiego.
Po kilku latach dyskusji Sejm RP 7 października 1999 r. przyjął Ustawę
o języku polskim199. Przepisy tej Ustawy dotyczą (jak głosi jej art. 1): „1)
ochrony języka polskiego, 2) używania języka polskiego w realizacji zadań
publicznych, 3) używania języka polskiego w obrocie oraz przy wykonywaniu
przepisów z zakresu prawa pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej”.
Ustawa nie dotyczy więc posługiwania się polszczyzną w kontaktach
nieoficjalnych, prywatnych200 i nie jest przejawem rygorystycznej polityki
językowej, stanowiącej naruszenie wolności słowa.
Już w preambule do Ustawy podkreśla się to, że język polski „stanowi
podstawowy element narodowej tożsamości i jest dobrem narodowej kultury”,
a wynaradawianie Polaków przez zaborców i okupantów dokonywało się
właśnie przez zwalczanie tego języka. W tej samej preambule uwypukla się
„konieczność ochrony tożsamości narodowej w procesie globalizacji” i to, że
„zachowanie [polskiej] kultury i jej rozwój jest możliwy tylko poprzez ochronę
języka polskiego”.
Istotne jest to, że ochronę języka polskiego uznaje się w Ustawie „za
obowiązek wszystkich organów i instytucji publicznych Rzeczypospolitej
Polskiej i powinność jej obywateli” (ta konstatacja, zawarta w preambule,
została w nieco innej formie powtórzona w art. 3, p. 2). Ochrona języka
polskiego jest w Ustawie rozumiana szeroko, obejmuje bowiem nie tylko dbanie
„o poprawne używanie języka”, doskonalenie „sprawności językowej jego
użytkowników” i stwarzanie „warunków do właściwego rozwoju języka jako
narzędzia międzyludzkiej komunikacji” czy przeciwdziałanie jego wulgaryzacji,
lecz także szerzenie wiedzy o polszczyźnie i jej roli w kulturze,
upowszechnianie szacunku dla regionalizmów i gwar oraz promowanie języka
polskiego za granicą (art. 3, p. 1).
Cały rozdział 2. Ustawy jest poświęcony ochronie prawnej języka polskiego
w życiu publicznym. Jej przepisy dotyczą „dokonywania wszelkich czynności
urzędowych” przez „podmioty wykonujące zadania publiczne na terytorium
Rzeczpospolitej Polskiej”. Istotne dla wszystkich Polaków jest to, że
„obowiązek używania języka polskiego [...] dotyczy w szczególności
nazewnictwa towarów i usług, ofert, warunków gwarancji, faktur, rachunków
i pokwitowań, jak również ostrzeżeń i informacji dla konsumentów
wymaganych na podstawie innych przepisów, instrukcji obsługi oraz informacji
o właściwościach towarów i usług [...]. Obowiązek używania języka polskiego
w informacjach o właściwościach towarów i usług dotyczy też reklam”,
a „obcojęzyczne opisy towarów i usług oraz obcojęzyczne oferty, ostrzeżenia
i informacje dla konsumentów [...], muszą być jednocześnie sporządzone
w polskiej wersji językowej” (art. 7a), zaś „napisy i informacje w urzędach
i instytucjach użyteczności publicznej, a także przeznaczone do odbioru
publicznego oraz w środkach transportu publicznego sporządza się w języku
polskim” (art. 10). Oczywiście nie jest tak, że wszystkie nazwy obce muszą być
tłumaczone na język polski i że w związku z tym (jak martwił się jeden z posłów
w debacie sejmowej) whisky „Johnny Walker” będzie musiała być w Polsce
sprzedawana jako „Jasio Wędrowniczek”, a perfumy „Old Spice” jako „Stara
przyprawa”. Z przepisów, o których tu mowa, są bowiem wyłączone m.in.
nazwy własne, a także znaki towarowe, nazwy handlowe oraz oznaczenia
pochodzenia towarów i usług (art. 11).
Artykuły 12–14 Ustawy są poświęcone roli, zadaniom i obowiązkom Rady
Języka Polskiego (omówienie tych kwestii i szczegółowsze informacje o Radzie
– zob. tu).
Ustawa o języku polskim jest pierwszym tego typu aktem w prawie polskim.
Są wprawdzie osoby i środowiska, które podważają konieczność ustawowego
dekretowania ochrony języka ojczystego i dbania o jego rozwój, jednakże
w większości środowisk została ona przyjęta przychylnie. Podkreśla się także to,
że podobne ustawy są również w innych państwach europejskich, przy czym
w większości są to akty prawne bardziej restryktywne niż u nas (np. we Francji,
na Słowacji, w Estonii). Osoby sceptyczne wobec Ustawy podkreślają, że jej
przyjęcie i pierwsze lata obowiązywania nie spowodowały widocznej poprawy
stanu polszczyzny. Taki zarzut opiera się jednak na pewnym nieporozumieniu:
przestrzeganie przepisów Ustawy ma przede wszystkim zapobiegać pewnym
procesom i wydarzeniom niekorzystnym dla polszczyzny, i to w jej wersji
publicznej201, a zwłaszcza w dużej części obrotu prawnego, nie może natomiast
nakłonić czy zmusić do „miłości języka”, do poprawnego i sprawnego
posługiwania się polszczyzną, zwłaszcza w kontaktach prywatnych.
Ważnym elementem współczesnej polityki językowej stało się przyjęcie w r.
2005 ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku
regionalnym202. Ustawa ta dotyczy m.in. kwestii związanych z publicznym
używaniem języków osób tworzących w Polsce mniejszości narodowe
i etniczne. Gwarantuje się w niej, że „osoby należące do mniejszości mają prawo
do używania i pisowni swoich imion i nazwisk zgodnie z zasadami pisowni
języka mniejszości, w szczególności do rejestracji w aktach stanu cywilnego
i dokumentach tożsamości” (art. 7, p. 1) oraz że „osoby należące do mniejszości
mają w szczególności prawo do: 1) swobodnego posługiwania się językiem
mniejszości w życiu prywatnym i publicznie; 2) rozpowszechniania i wymiany
informacji w języku mniejszości; 3) zamieszczania w języku mniejszości
informacji o charakterze prywatnym; 4) nauki języka mniejszości lub w języku
mniejszości” (art. 8). Przed organami gminy, obok języka urzędowego, może
być używany, jako język pomocniczy, język mniejszości, jeśli liczba
mieszkańców gminy należących do danej mniejszości jest nie mniejsza niż 20%
ogółu mieszkańców. Ustawa ta porządkuje więc relacje między językiem
polskim a językami mniejszości narodowych i etnicznych żyjących na
terytorium Rzeczypospolitej. Zgodnie z ustawą językiem regionalnym w Polsce
jest język kaszubski, a osoby posługujące się nim mają analogiczne prawa
językowe jak osoby mniejszości narodowych i etnicznych203.
 *

Jakie są priorytety polskiej polityki językowej w pierwszym ćwierćwieczu

XXI w.?
Przede wszystkim trzeba wyróżnić dwa obszary tej polityki: wewnętrzny
i zewnętrzny. W dotychczasowych rozważaniach skupiliśmy się na polskiej
wewnętrznej polityce językowej, trzeba jednak pamiętać o tym, że od początków
XXI w. znaczenia nabrała także polska zewnętrzna polityka językowa, a więc
wszelkie działania związane z promocją polszczyzny za granicą, nauczaniem
języka polskiego jako obcego i dbaniem o pozycję polszczyzny na świecie.
Przedstawmy pokrótce podstawowe zadania i cele współczesnej polskiej
polityki językowej w obu obszarach.
Jeśli chodzi o wewnętrzną politykę językową, to za najważniejsze cele
należy uznać zachowanie obecności polszczyzny we wszystkich dziedzinach
życia społecznego, stworzenie warunków jej wszechstronnego rozwoju
i zapewnienie jej statusu pierwszego języka na terytorium Polski204.
O ile wyłączna obecność polszczyzny w odmianie potocznej i obiegowej jest
niezagrożona, o tyle już zagrożone jest jej występowanie w niektórych
odmianach zawodowych i w języku naukowym. Dominacja angielszczyzny
w tych sferach może prowadzić do wytworzenia się swoistego pidżinu – języka
polangielskiego w polszczyźnie pewnych grup zawodowych (np. informatyków,
PR-owców, twórców reklam), a także do zaniku (a co najmniej braku rozwoju)
polskiej terminologii naukowej (zwłaszcza w naukach ścisłych i przyrodniczych)
oraz technicznej. Należy więc dążyć do możliwie najszerszego korzystania
z bogatych zasobów leksykalno-stylistycznych różnych rejestrów polszczyzny
dla podtrzymania jej obecności w tych obszarach.
Stworzenie warunków do wszechstronnego rozwoju języka powinno
zapobiec dominacji jednego, ujednoliconego wzorca stylistycznego w języku
publicznym, zawierającego liczne elementy polszczyzny agresywnej
i zmanipulowanej205. Ten rozwój będzie wynikiem odpowiedniego, znaczącego
miejsca języka polskiego w nauczaniu szkolnym, nie tylko na lekcjach
przedmiotu tak nazwanego. Przyczyni się także do niego dbałość o zachowanie
i pielęgnowanie polszczyzny regionalnej i (tam gdzie jeszcze występuje)
gwarowej.
Status polszczyzny jako pierwszego języka na terytorium Rzeczypospolitej
zapewniają jej odpowiednie akty prawne, przede wszystkim ustawa o języku
polskim.
Jeśli chodzi o zewnętrzną polską politykę językową, to jej rola wzrosła
znacznie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej (2004). Językiem polskim
mówi co dwunasty mieszkaniec Unii, jest to szósty pod względem liczby
użytkowników i największy słowiański język UE. Rozproszenie Polaków po
wszystkich unijnych państwach członkowskich sprawia, że polszczyzna jest
językiem dość powszechnie słyszanym. Zadaniem polskiej polityki językowej
jest więc dbałość o to, by informacje o polszczyźnie były stałym, dobrze
opracowanym elementem witryn internetowych polskich placówek
zagranicznych, by rozwijać sieć placówek oświatowych w krajach europejskich
i pozaeuropejskich, w których można się uczyć polszczyzny, by jak najczęstsze
były przedsięwzięcia promujące polską kulturę i język206. Należy przy tym
zwracać się nie tylko do licznej Polonii, lecz także do osób niezwiązanych
pochodzeniem z Polską, ale chcących się uczyć naszego języka ze względów
praktycznych (kontakty gospodarcze i kulturalne) czy sentymentalnych.
11. Upowszechnianie opisu i kodyfikacji współczesnej
polszczyzny. Poradnictwo językowe

Działalność kulturalnojęzykowa może mieć charakter prewencyjny –

polegający na upowszechnianiu wiedzy o języku i o jego kulturze, albo
interwencyjny, którego zadaniem jest rozstrzyganie wątpliwości
i sugerowanie rozwiązań w różnych kwestiach językowych. Często zresztą
oba aspekty tej działalności w konkretnych działaniach występują wspólnie.
Należy ponadto wyróżnić taką działalność, która jest skierowana do ogółu,
i taką, która dotyczy poszczególnych grup czy środowisk. Omówmy
systematyczniej wymienione typy działań kulturalnojęzykowych, prowadzone
w ciągu ostatniego półwiecza.

11.1. Działania upowszechniające (prewencyjne)

11.1.1. Działalność skierowana do wszystkich „miłośników języka”
Upowszechnianie wiedzy o języku i jego kulturze dokonuje się współcześnie
przede wszystkim za pomocą wydawnictw książkowych, artykułów prasowych,
a także audycji radiowych i programów telewizyjnych i coraz liczniejszych
blogów tematycznych, prowadzonych zarówno przez językoznawców, jak i inne
osoby zainteresowane kulturą języka. Do odbiorcy szczegółowo nieokreślonego
są kierowane, dziś już dość liczne, poradniki językowe i zbiory felietonów
językowych. Niektóre z tych prac obejmują także zagadnienia
ogólnojęzykoznawcze, wprowadzają czytelnika w obręb zagadnień
lingwistycznych207. Tego typu publikacje rozpoczęła w latach 60. XX w. książka
Anny Wierzbickiej O języku – dla wszystkich208. Podobnie ogólny charakter ma
praca Mariana Jurkowskiego Od wieży Babel do języka kosmitów209, a także
książki Jerzego Podrackiego Świat ludzi, rzeczy, słów210 i Walerego Pisarka
Słowa między ludźmi211. Historii języka, przedstawionej przystępnie, dla
niejęzykoznawców, dotyczą m.in. prace Stanisława Dubisza Między dawnymi
a nowymi laty212 i Stefana Reczka Słowo się rzekło...213. Opis zjawisk
zachodzących we współczesnym języku zawiera książka Andrzeja
Markowskiego Polszczyzna końca XX w.214. Upowszechnianiu teorii kultury
języka służy praca Mariana Bugajskiego Językoznawstwo normatywne215.
Popularyzacji kultury języka dotyczą m.in. prace Witolda Cienkowskiego Język
dla wszystkich216, Barbary Klebanowskiej, Witolda Kochańskiego i Andrzeja
Markowskiego O dobrej i złej polszczyźnie217, Anny Cegieły i Andrzeja
Markowskiego Z polszczyzną za pan brat218 oraz Andrzeja Markowskiego
Polszczyzna znana i nieznana219. Od tamtego czasu ukazało się kilkadziesiąt
pozycji książkowych poświęconych polszczyźnie220.Wszystkie te prace
zawierają, w mniejszym lub większym stopniu, także rozstrzygnięcia
konkretnych wątpliwości językowych, niemniej przeważa w nich zdecydowanie
opis zjawisk lingwistycznych połączony z próbami wyjaśnienia mechanizmów
tych zjawisk.
Podobny charakter miały programy telewizyjne Jana Miodka „Ojczyzna
polszczyzna”, nadawane cyklicznie od r. 1987. Nawet jeżeli autor podawał
w nich rozstrzygnięcia dotyczące konkretnych problemów językowych, to były
one zawsze podbudowane opisem ogólnym omawianych zjawisk. Opisowy,
a nie normatywny charakter miały też w większości audycje radiowe, nadawane
we wszystkich programach radia publicznego221, a także magazyn językowy
„Wieża Babel”, obecny co tydzień w latach 1994–2004 na antenie Polskiego
Radia BIS222.
Oryginalną próbą zwrócenia uwagi na piękno języka w różnorodnych jego
zastosowaniach była impreza zatytułowana „Święto Słowa”, zorganizowana po
raz pierwszy w Świdnicy w r. 1987 i kontynuowana przez kilka następnych lat
w różnych ośrodkach i przez różnych organizatorów. Gromadziła ona na
całodziennych, a nieraz całodobowych biesiadach twórców i interpretatorów
słowa – pisarzy, poetów, teoretyków literatury, twórców ludowych, aktorów,
piosenkarzy, dziennikarzy, działaczy kultury i językoznawców.
Upowszechnianiu wiedzy ortograficznej i praktycznej znajomości pisowni
służy popularny konkurs ortograficzny „Dyktando”, organizowany od r. 1986
w Katowicach223, gromadzący corocznie wielu uczestników. Podobne konkursy
o charakterze regionalnym odbywają się w kilkunastu innych, większych
i mniejszych miastach224. Są też organizowane konkursy wiedzy o języku,
przeznaczone dla mieszkańców danego regionu.
Biblioteki i lokalne ośrodki kultury wielu miast aranżują, cieszące się
sporym powodzeniem, spotkania z popularnymi językoznawcami,
wygłaszającymi odczyty o współczesnej polszczyźnie lub uczestniczącymi
w dyskusjach na jej temat225.
Duży zasięg ma, prowadzona od r. 2012, internetowa kampania „Ojczysty –
dodaj do ulubionych”, której celem jest kształtowanie świadomości językowej
Polaków i propagowanie dbałości o poprawność polszczyzny226. W ramach tej
kampanii dotowane są projekty upowszechniające poprawną polszczyznę,
zgłaszane przez różne instytucje i organizacje, produkowane są spoty
reklamujące język polski, wydawane są książki poświęcone kulturze języka
i współczesnej polszczyźnie.
Językoznawcy normatywiści podzielają zdanie Witolda Doroszewskiego227,
że „w każdej dziedzinie życia należy opierać się na wartościach pozytywnych,
a nie negatywnych, należy więcej dbać o to, by krzewić dobro, niż o to, by tępić
zło. Ten postulat może mieć zastosowanie [...] w zakresie spraw językowych”228.
W związku z tym podejmowane są działania, mające na celu propagowanie osób
posługujących się polszczyzną w sposób zasługujący na wyróżnienie. Taki cel
ma przyznawanie przez Radę Języka Polskiego PAN tytułu „Ambasadora
Polszczyzny”. Tytuły te w kilku kategoriach229 są przyznawane od r. 2008 na
uroczystej gali230. Osoby po mistrzowsku władające polszczyzną mówioną są co
roku wyróżniane tytułem „Mistrza Mowy Polskiej”231. Z kolei nagrodę – medal
„Zasłużony dla Polszczyzny” przyznaje od r. 2012 Prezydent RP osobie, która
ma szczególne zasługi w podnoszeniu świadomości językowej Polaków oraz
w krzewieniu kultury języka polskiego – polszczyzny poprawnej, sprawnej,
etycznej i estetycznej232.
Po okresie mniejszego zainteresowania przedsięwzięciami
kulturalnojęzykowymi przeznaczonymi dla ogółu społeczeństwa od początku
XXI w. zainteresowanie nimi rośnie, jakby wbrew przekonaniu, któremu dała
wyraz Halina Kurkowska w latach 70. XX w., że aby działalność
kulturalnojęzykowa była skuteczna, powinna być kierowana do poszczególnych
typów odbiorców. Równolegle jednak nie zaniedbuje się upowszechniania
kultury języka w określonych środowiskach.

11.1.2. Działalność kulturalnojęzykowa prowadzona dla określonych

środowisk
Prace tego typu są chyba najbardziej charakterystyczne dla współczesnej
kultury języka. Obejmują one różnorodne środowiska, są też prowadzone
kilkoma metodami – przede wszystkim przez publikowanie książek
przeznaczonych dla określonych odbiorców, ale także poprzez prowadzenie
cyklów odczytów, obozy językowe itp.
Dużą wagę przywiązuje się do pracy w środowisku dziennikarskim.
Wychodzi się bowiem z założenia, że to właśnie dziennikarze są tą grupą
zawodową, która w znacznej mierze kształtuje język współczesnych Polaków.
Stąd od wielu dziesiątków lat prowadzi się szkolenia językowe dziennikarzy.
Działalność ta ma zazwyczaj charakter zinstytucjonalizowany, a nawet szkolny.
Na kierunkach dziennikarskich wyższych uczelni są bowiem kursowe zajęcia
z zakresu kultury języka, zwykle zakończone egzaminem. Oprócz tego
stowarzyszenia zawodowe dziennikarzy prowadziły przez wiele lat szkolenia dla
swoich członków, obejmujące także ich dokształcanie językowe. Działalność
tego typu w ostatnich latach osłabła; należy żałować, że nie obejmuje ona niemal
wcale młodych dziennikarzy, zwłaszcza zatrudnionych poza publicznymi
mediami. Dziennikarze mają też do dyspozycji kilka wydawnictw książkowych
przeznaczonych dla ich środowiska. Należy tu wymienić pracę Walerego Pisarka
Nowa retoryka dziennikarska233 i nieco starszy, zbiorowy Wybór tekstów do
nauki o języku polskim234. Współczesnej reklamie jest poświęcona książka
Jerzego Bralczyka Język na sprzedaż235. W głównej mierze do środowiska
dziennikarskiego są adresowane prace analizujące zjawisko nowomowy, np.
książki Michała Głowińskiego236.
Szkoła to równie ważne środowisko, w którym należy krzewić kulturę
języka. Obowiązujące programy nauczania przewidują zagadnienia kultury
języka na lekcjach języka polskiego, a w podręcznikach, zwłaszcza dla uczniów
liceum, sporo miejsca poświęca się tej tematyce. Dla uczniów są też pisane
pewne prace popularyzatorskie, np. Jana Miodka Ojczyzna-polszczyzna dla
uczniów237. Krzewieniu wiedzy o języku służyły także niegdyś, w końcu XX w.,
audycje radiowe dla młodzieży w Polskim Radiu BIS oraz programy telewizyjne
nadawane w godzinach południowych. Współpracę ze szkołami włączyła do
zakresu swojej działalności Komisja Kultury Słowa Towarzystwa Naukowego
Warszawskiego. Swoistą formą upowszechniania wiedzy o języku, zwłaszcza
o języku najbliższego otoczenia i małych ojczyzn, były obozy gwaroznawcze
organizowane przez wiele lat w końcu XX w. na Mazowszu i Podlasiu dla
uczniów szkół średnich przez Barbarę Falińską238. Współcześnie w różnych
miastach są organizowane konkursy ortograficzne i językowe dla uczniów szkół
średnich i podstawowych239, a także konkursy recytatorskie.
Działania upowszechniające zagadnienia językowe w środowisku
nauczycieli to przede wszystkim liczne konferencje poświęcone polszczyźnie,
organizowane przez stowarzyszenia nauczycieli polonistów z różnych ośrodków
czy redakcje czasopism polonistycznych, a także krótkie kursy dokształcające.
Dość częste są spotkania z językoznawcami, koordynowane głównie przez
regionalne ośrodki doskonalenia nauczycieli. Wszystkie te przedsięwzięcia są
skierowane głównie do nauczycieli polonistów. Stosunkowo nieliczne są
działania mające na celu upowszechnianie zagadnień poprawności językowej
w środowisku nauczycieli innych przedmiotów.
Stosunkowo nieliczne są działania upowszechniające zagadnienia językowe
w środowisku nauczycieli. Brak systematycznych szkoleń w tym zakresie (jeśli
nie liczyć wykładania przedmiotu „kultura języka” na studiach dla przyszłych
nauczycieli polonistów), zwłaszcza kursów, które by obejmowały pedagogów
innych niż poloniści.
Naturalnym obszarem upowszechniania wiedzy o języku są studia
polonistyczne, z istniejącym na nich przedmiotem „kultura języka polskiego”
i podręcznikami z tego zakresu. Należy dodać, że przedmiot ten jest też
wykładany, w zależności od zainteresowania władz uczelni, także na innych
kierunkach uniwersyteckich (pedagogika, filologie obce, historia, prawo,
zarządzanie).
Upowszechnianie wiedzy o języku obejmowało także środowisko
wydawców książek. Były to przede wszystkim cykle odczytów dotyczących
struktury języka, a także aktualnych zagadnień językowych. Ta forma
działalności była dość rozpowszechniona w latach 70. i 80. XX w. i objęła
swoim zasięgiem większość dużych wydawnictw państwowych240.
Od pierwszego dziesięciolecia XXI w. zaczęto zwracać uwagę na
polszczyznę środowisk prawniczych, a także na język urzędowy. Odbywały
się konferencje poświęcone tym odmianom polszczyzny, np. organizowane
przez koło naukowe UW „Lingua Iuris”241, poświęcone językowi prawnemu
i prawniczemu, czy „I Kongres Języka Urzędowego”242. Zorganizowano
kampanię „Język urzędowy przyjazny obywatelom”, obejmującą m.in. szkolenia
językowe różnych grup urzędniczych243. Prowadzi działalność ruch „Prosta
polszczyzna”, którego celem jest zwiększenie zrozumiałości języka pism
urzędowych244.
Stosunkowo skromna jest współcześnie działalność kulturalnojęzykowa w
środowisku technicznym. Wprawdzie w latach 70. XX w. pod patronatem
Rady Prasy Technicznej NOT odbywały się konferencje poświęcone „językowi
technicznemu”, wydawano broszury245 i publikowano artykuły z tego zakresu
w miesięczniku „Prasa Techniczna”, ale działalność ta wygasła w połowie lat
80. ubiegłego stulecia. Tymczasem obecnie istnieje pilna potrzeba
współdziałania językoznawców i środowisk technicznych m.in. w związku
z szybkim rozwojem języka informatyki. Kultura posługiwania się słowem,
poprawność sformułowań w tekstach technicznych, głównie informatycznych,
zakres używania anglicyzmów, stopień i sposób ich przyswajania – oto
przykładowe, ważne zagadnienia wymagające kwalifikacji normatywnej.
Niewiele można powiedzieć o działalności kulturalnojęzykowej w dwu
ważnych, normotwórczych środowiskach zawodowych – wśród aktorów i wśród
duchownych. Aktorzy są, oczywiście, szkoleni językowo w czasie swoich
studiów, jednakże potem, w trakcie działalności zawodowej nieczęsto podlegają
działaniom tego typu. Niegdyś, w połowie lat 70. XX w., przy SPATiF-ie istniał
Ośrodek Kultury Mowy, który wydawał biuletyny poświęcone językowi
scenicznemu. Odczyty i analizy prowadzili wówczas w tym ośrodku wybitni
językoznawcy – Bronisław Wieczorkiewicz, Halina Kurkowska, Stanisław
Skorupka. Próba reaktywowania działalności tego ośrodka w połowie lat 80.
przy Zarządzie Głównym ZASP nie powiodła się. Rozpoczęto wprawdzie
opracowywanie raportu o mowie scenicznej, ale poza pracą Marka
Świdzińskiego Dzisiejsza polska mowa sceniczna246 nie opublikowano
większych opracowań na ten temat.
Przyszli księża mają w seminariach duchownych zajęcia z zakresu kultury
słowa, zwłaszcza słowa mówionego i retoryki; zakres tych zajęć i formy ich
prowadzenia są jednak różne, nie ma też odrębnych podręczników kultury słowa
przeznaczonych dla słuchaczy seminariów duchownych.
Rozwój działalności kulturalnojęzykowej o charakterze prewencyjnym
w poszczególnych środowiskach jest współcześnie determinowany przez dwa
czynniki. Pierwszym jest stopień zainteresowania kwestiami językowymi
w określonych środowiskach, odzwierciedlający poziom świadomości językowej
ludzi, którzy to środowisko tworzą. Można np. stwierdzić, że zainteresowanie
takie jest dość duże w środowisku nauczycielskim i wydawniczym, występuje
też w części środowiska dziennikarskiego i technicznego (w związku
z „językiem komputerowców”), minimalne jest natomiast w środowisku nowej
klasy średniej, wśród biznesmenów czy polityków. Drugim czynnikiem
wpływającym na upowszechnianie kultury języka są możliwości finansowe
poszczególnych środowisk. Obserwuje się przy tym charakterystyczną, a bardzo
niekorzystną zależność między czynnikiem pierwszym a drugim: środowiska
zainteresowane upowszechnianiem wiedzy o języku nie mają z zasady pieniędzy
na taką działalność, zaś środowiska, których warunki finansowe pozwalałyby na
to, są zwykle niezainteresowane kulturą języka. Możliwości finansowe
ograniczają więc w znacznym stopniu rozmiary działalności upowszechniającej
wiedzę o języku. Trudno przypuszczać, by w najbliższym czasie sytuacja ta się
zmieniła.

11.2. Działalność interwencyjna (poradnictwo)

11.2.1. Poradnictwo językowe o charakterze ogólnym (bez szczegółowego
adresata)
Podstawową rolę w tym zakresie odgrywają, rzecz prosta, słowniki
poprawnościowe, kodyfikujące w całości lub w części współczesną normę
językową, a przez to zawierające rozstrzygnięcia dużej ilości zagadnień
nurtujących współczesnych Polaków. Wydawnictwa te omówiliśmy w rozdziale
9.
Działalność poradnikowa tego typu, a więc w założeniu przeznaczona dla
różnorodnych odbiorców, to przede wszystkim wydawanie książek
i publikowanie artykułów oraz uczestnictwo w programach radiowych
i telewizyjnych, a także publikowanie porad w blogach i wideoblogach. Jeżeli
chodzi o wydawnictwa książkowe, to należy tu wymienić w pierwszej kolejności
liczne książki Jana Miodka247, częściowo oparte na jego wcześniejszych
felietonach prasowych, w większości zaś na programach telewizyjnych. Ten sam
typ poradnictwa, dającego przede wszystkim rozstrzygnięcia normatywne
poszczególnych kwestii językowych, reprezentują opracowania zbiorowe
Polszczyzna płata nam figle248, Mówimy poprawnie249, a także książki Jerzego
Podrackiego250, Stanisława Bąby i Bogdana Walczaka251, Ewy Kołodziejek252
czy Andrzeja Wróblewskiego-Ibisa253. Większość z tych prac zawiera felietony
językowe, zamieszczane uprzednio na łamach czasopism, często lokalnych (np.
wrocławskich, poznańskich, szczecińskich, kieleckich). Porady językowe
ukazują się okresowo również na łamach prasy codziennej i w magazynach
ilustrowanych254. Poradnictwu językowemu „dla wszystkich” są też poświęcone
cykle audycji radiowych i (rzadziej) telewizyjnych255. W latach 70. i 80. XX w.
były to audycje „W trosce o słowo i treść” oraz „Dziś pytanie, dziś odpowiedź”,
emitowane bezpośrednio ze studia radiowego, w latach 90. – audycje z cyklu
„Echo językowe”256. Krótkie omówienie konkretnych kwestii językowych
zawierają audycje z cyklu „100 sekund polszczyzny” nadawane w „Sygnałach
dnia”. Okazjonalnie (np. w trakcie „Dnia dobrej polszczyzny na antenie
Programu I PR”) językoznawcy dyżurują przy radiowych telefonach i udzielają
bezpośrednich porad językowych. Odpowiedzi na pytania telewidzów, często
Polaków z zagranicy, udzielają też językoznawcy w „Telewizji Polonia”.
W ciągu kilkunastu lat ekspertami byli Józef Bubak, Renata Przybylska,
Władysław Miodunka, obecnie – Jerzy Bralczyk257.
Swoistym typem interwencyjnej działalności kulturalnojęzykowej jest
funkcjonowanie telefonicznych i internetowych poradni językowych. Są one
placówkami instytutów filologicznych uniwersytetów, najstarsze działają od
początku lat 70. XX w. Popularna jest też internetowa poradnia Wydawnictwa
Naukowego PWN. Zbiory porad tych instytucji ukazują się także w formie
wydawnictw książkowych258.

11.2.2. Poradnictwo językowe prowadzone w określonych środowiskach

 Ten typ działalności obejmuje przede wszystkim „akcje językowe”,
polegające najczęściej na ocenie języka poszczególnych wydawnictw,
czasopism, reprezentantów różnych środowisk itp.
Jeżeli chodzi o środowisko dziennikarskie, to typowym przykładem takiej
działalności był, trwający przez wiele lat (w latach 60. i 70. XX w.), „Dzień bez
błędu”, organizowany raz w roku przez „Życie Warszawy”. Podobny, choć
mniej spektakularny charakter miała, dokonywana przez niemal 10 lat, ocena
poprawności językowej czasopism technicznych. Językoznawcy z UW i PAN
przekazali w sumie uwagi dotyczące około 100 czasopism technicznych259.
Swoistym typem działalności interwencyjnej wśród dziennikarzy jest
weryfikowanie umiejętności posługiwania się polszczyzną przez dziennikarzy
radia publicznego, dokonywane przez Komisję Mikrofonową Polskiego Radia.
Dopiero uzyskanie pozytywnej opinii tej komisji, poświadczone wydaniem
Karty Mikrofonowej określonego typu, upoważnia dziennikarza do
występowania przed mikrofonem.
Doraźną pomocą językową służą też pracownikom publicznego radia
i publicznej telewizji wewnętrzne (radiowa i telewizyjna) komórki językowe260.
Dokonuje się również stałej wewnętrznej oceny języka wybranych programów
radiowych i telewizyjnych. Odbywały się także konferencje poświęcone
językowi w radiu261. Wszystkie te typy działalności interwencyjnej obejmują
jednak tylko pewną grupę dziennikarzy – głównie pracowników instytucji
publicznych (dawniej – państwowych). Poza nią pozostaje znaczna grupa
dziennikarzy, zwłaszcza młodych, pracujących w stacjach komercyjnych.
Należałoby się starać o to, by również tę grupę objąć działalnością
kulturalnojęzykową, zarówno prewencyjną, jak i interwencyjną.
Na konferencjach organizowanych w środowisku nauczycielskim dokonuje
się oceny języka uczniów, przede wszystkim pod kątem analizy popełnianych
przez nich błędów, np. w pracach maturalnych.
Ruch „Prosta polszczyzna” zajmuje się analizą i oceną tekstów
urzędowych.

11.3. Instytucje prowadzące działalność

kulturalnojęzykową
Współcześnie istnieje kilka instytucji powołanych do prowadzenia
działalności tego typu. Mają one charakter naukowy lub społeczny.
Najistotniejszą rolę ma tu do odegrania Rada Języka Polskiego przy
Prezydium Polskiej Akademii Nauk, powołana w r. 1996. W r. 1999 uzyskała
ona „umocowanie legislacyjne”, przez wymienienie jej funkcji i kompetencji
w Ustawie o języku polskim262. W Ustawie określa się ją jako „instytucję
opiniodawczo-doradczą w sprawach używania języka polskiego” (art. 12, p. 1).
W skład 39-osobowej Rady wchodzą ludzie nauki (językoznawcy
i przedstawiciele innych dyscyplin: literaturoznawstwa, filozofii, logiki, prawa,
fizyki, informatyki, medycyny), kultury i życia społecznego (pisarze, aktorzy,
dziennikarze, nauczyciele, księża, oficerowie).
Rada, zgodnie ze swoim regulaminem, zakresem działania obejmuje
wszelkie sprawy dotyczące używania i rozwoju języka polskiego. Do zadań
Rady należy m.in. stała dbałość o język polski i jego ochrona jako
ogólnonarodowego dobra kultury i dziedzictwa narodowego oraz
upowszechnianie wiedzy o polszczyźnie w prasie, radiu i telewizji, a także na
konferencjach naukowych i popularnonaukowych. Rada wypowiada się we
wszystkich istotnych kwestiach, dotyczących współczesnej polszczyzny,
współtworzy politykę językową państwa, analizuje i krytycznie ocenia
polszczyznę używaną publicznie. W szczególności Rada wydaje opinie
i formułuje ekspertyzy, dotyczące używania języka polskiego w działalności
publicznej i obrocie prawnym, a zwłaszcza w reklamie, prasie, radiu, telewizji
i administracji. Opiniuje nazwy proponowane dla firm, towarów i usług,
wypowiada się w kwestii form nietypowych imion nadawanych dzieciom. Może
wydawać uchwały ortograficzne i interpunkcyjne, mające moc obowiązującą.
Swoje opinie i ustalenia publikuje w witrynie internetowej. Stale współpracuje
z Ministerstwem Edukacji Narodowej, Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa
Wyższego, Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Głównym
Geodetą Kraju, Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Inspekcją
Handlową. Co dwa lata jest zobowiązana przedkładać Sejmowi i Senatowi RP
pisemne sprawozdanie o stanie polszczyzny.
Ważnym aspektem działalności Rady są dyskusje naukowe, organizowane
na cyklicznych spotkaniach zatytułowanych „Forum kultury słowa”. Biorą
w nich udział nie tylko językoznawcy, lecz także socjologowie, psychologowie,
prasoznawcy i specjaliści z innych nauk humanistycznych. Materiały z forów
i inne prace naukowe są publikowane w książkach wydawanych przez Radę 263.
Organem o charakterze opiniodawczym i doradczym była przez wiele lat
Komisja Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa PAN. Oprócz zagadnień
ogólnych zajmowała się ona też szczegółowymi rozstrzygnięciami
poprawnościowymi, publikowanymi następnie w „Biuletynach KKJ”.
Od 1990 r. działa Komisja Kultury Słowa Towarzystwa Naukowego
Warszawskiego. Stawia ona sobie za cel upowszechnianie kultury języka
rozumianej szeroko, nieograniczającej się do zagadnień poprawności językowej,
lecz obejmującej np. także kwestie etyki słowa.
Organizacjami społecznymi, krzewiącymi kulturę języka, są dwa
towarzystwa: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego (którego organem jest
kwartalnik „Język Polski”) i Towarzystwo Kultury Języka (z miesięcznikiem
„Poradnik Językowy”). Towarzystwa te były bardzo aktywne w latach 60. i 70.
XX w. Organizowano wówczas liczne zebrania z odczytami
popularnonaukowymi i dyskusje na tematy językowe.
Osoby, które posługuj się wzorową polszczyzną, są wyróżniane w takich
przedsięwzięciach jak „Ambasador Polszczyzny”, „Mistrz mowy Polskiej” czy
„Zasłużony dla polszczyzny”.
 *

Działalność kulturalnojęzykowa w ostatnich dziesięcioleciach przeżyła

znamienne przeobrażenia. Pod wpływem nowszych teorii
ogólnojęzykoznawczych, a także zmiany zapatrywań na istotę kultury języka,
odchodzi się od wąskiego rozumienia tego pojęcia. Działalność
kulturalnojęzykowa w coraz większym zakresie obejmuje upowszechnianie
wiedzy o języku, a nie tylko udzielanie porad poprawnościowych264. Coraz
więcej normatywistów zwraca uwagę na takie elementy kultury języka, jak
sprawność językowa, etyka i estetyka słowa. Coraz mniej jest rozstrzygnięć
kategoryczno-nakazowych, a więcej poradnictwa i doradztwa językowego.
Coraz powszechniej widzi się konieczność zróżnicowania poziomów normy
językowej w polszczyźnie.
Od strony teoretycznej ścierają się dwie koncepcje: traktowania kultury
języka w całości jako dyscypliny naukowej (takie stanowisko najkonsekwentniej
reprezentuje Marian Bugajski) oraz ujęcia jej jako typu myślenia
humanistycznego, podbudowanego wprawdzie określoną teorią, ale będącego
w zasadzie działalnością praktyczną, paranaukową (jest to stanowisko Jadwigi
Puzyniny). Większość językoznawców normatywistów nie zajmuje w tym
sporze wyraźnego stanowiska, choć, jak się wydaje, skłonni są oni raczej
podzielać poglądy Jadwigi Puzyniny.
Działalność kulturalnojęzykowa w obecnych formach nie jest oceniana
jednoznacznie. Podkreślając niewątpliwe osiągnięcia w przeszłości, zarzuca się
jednocześnie stosunkowo małą skuteczność działań popularnonaukowych. Coraz
liczniejsze głosy o głębokim kryzysie współczesnej polszczyzny stanowią
pośrednio zarzut, stawiany osobom zajmującym się kulturą języka – oto nie
potrafią one zapobiegać postępującemu „upadkowi języka”. Tego typu zarzuty
oparte są jednak na pewnym nieporozumieniu, na przeświadczeniu, że mała
grupa osób, nawet obdarzonych znacznym prestiżem społecznym, może
skutecznie wpływać na procesy społeczne, tkwiące u podstaw takich, a nie
innych zachowań językowych. Wpływ taki jest, oczywiście, możliwy, ale by
widocznie zwiększyć jego zasięg, należy uformować swego typu „lobby
językowe”, mogące oddziaływać na środowiska wpływowe w Polsce. Powinno
się mieć więc stały, regularny i częsty dostęp do środków społecznego przekazu,
przede wszystkim do telewizji. Popularność programów Jana Miodka wskazuje,
że jest to bardzo skuteczny sposób przekazywania wiadomości o języku
i kształtowania postaw językowych. Gdyby udało się rozbudzić zainteresowanie
kwestiami językowymi środowisk opiniotwórczych, w tym także przedstawicieli
klasy średniej, można byłoby z ich pomocą skuteczniej propagować polszczyznę
(choćby na zasadzie pożytecznego snobizmu) w rozmaitych środowiskach.
12. Warunki właściwego użycia języka. Nowomowa
i neonowomowa

12.1. Etyka słowa

Dla polskiej kultury języka aż do lat 80. XX w. charakterystyczne było
skupienie uwagi na kwestiach poprawności językowej. Współcześnie zwraca się
uwagę na konieczność szerszego traktowania zjawiska, rozpatrywania go
w kontekście antropologicznej wizji człowieka i jego działalności. „Kultura
języka zainteresowana tylko poprawnością językową dowodzi traktowania
języka wyłącznie jako narzędzia działania człowieka, i to rozumianego jako
homo faber, oraz sprowadzania kontaktów językowych do formy i jej relacji
wobec treści. Tymczasem kontakty językowe należy rozpatrywać w wymiarze
duchowym człowieka, z uwzględnieniem jego podstawowych potrzeb i praw”265
– pisze Jadwiga Puzynina, rzeczniczka pełniejszego, wieloaspektowego
traktowania kultury języka. Nie należy więc oceny kulturalnojęzykowej tekstu
ograniczać do stwierdzania jego poprawności i sprawności, gdyż piękne
kłamstwa są społecznie groźniejsze od niesprawnej językowo wypowiedzi
szczerej i prawdziwej.
Doświadczenia używania – i nadużywania – języka w systemie totalitarnym
z jednej strony, a rozwój współczesnej psychologii i antropologii kultury
z drugiej, spowodowały zwrócenie uwagi na etykę słowa, a ściślej – etykę
kontaktu językowego w aktach komunikacyjnych. Etyka słowa jest jednym
z warunków tego, co nazywa się powodzeniem, fortunnością aktu mowy266.
Zasadza się ona na naturalnym oczekiwaniu odbiorcy tekstu, że ten, kto mówi
(pisze), jest prawdomówny, nie oszukuje. Jeżeli nadawca nie spełnia tego
oczekiwania, to zasada współpracy partnerów kontaktu językowego zostaje
naruszona lub złamana, a wypowiedź należy traktować jako nieudaną,
niefortunną. Etyka słowa obejmuje także zasady kontaktu uprzejmego267
głoszące: „Rozmawiaj z partnerem albo mów do niego tak, by czuł się dobrze,
niezależnie od tego, jaka jest treść rozmowy czy komunikatu” oraz: „Formułuj
tekst tak, by odbiorca miał możliwość wyboru postawy i zachowania”.
Tak więc etyka kontaktu językowego zakłada określoną postawę nadawcy
tekstu wobec jego odbiorcy oraz (co nie mniej istotne) właściwy stosunek
odbiorcy tekstu do jego nadawcy. Podstawą etyki słowa jest podmiotowe, a nie
instrumentalne traktowanie się partnerów dialogu, to znaczy wzajemne
szanowanie się, uwzględnianie swoich poglądów, przyzwyczajeń itd. Ponadto
etyka słowa zakłada szczerość intencji nadawcy tekstu i brak podejrzliwości
tego, kto tekst odbiera.
Kontakt językowy spełniający zasady etyki słowa powinien więc być wolny
od takich elementów, jak narzucanie partnerowi poglądów, niedawanie mu
możliwości przedstawienia swojego punktu widzenia, zastraszanie go, a także
zmuszanie do odbioru tekstu komunikatu wbrew jego woli. Naruszeniem zasad
etyki słowa ze strony odbiorcy jest z kolei słuchanie lub czytanie
ukierunkowane: nieżyczliwe i tendencyjne bądź podporządkowane z góry
przyjętym założeniom, a także nieuważne i wybiórcze. Pierwszą zasadą etyki
słowa jest danie możliwości wyboru: między mówieniem (pisaniem)
a milczeniem i między odbiorem a świadomym nieodbieraniem komunikatu
językowego.
Ale naruszania etyki słowa należy się dopatrywać także na poziomie
niezachowywania podstawowych reguł poprawności językowej i stylistycznej
w wypowiedziach publicznych, w niedociągnięciach formy komunikatów
językowych. Trzeba bowiem założyć, że ten, kto „podejmuje się wypowiedzi
publicznej w jakimkolwiek zakresie, powinien poczuwać się do obowiązku, by
pracować nad jakością swoich wypowiedzi, a jeśli są to teksty pisane, poddawać
je korektom z poczuciem odpowiedzialności nie tylko za to co, ale również i jak
mówi i pisze”268. Dbałość o formę językową wypowiedzi jest więc przejawem
szacunku dla partnera dialogu.
 Etykę słowa naruszają również teksty szydercze i ironiczne, które
z założenia nie respektują zasady szanowania partnera, a także teksty wulgarne,
które naruszają normy społecznej wrażliwości na słowo, obowiązujące
w pewnym środowisku269. Te typy tekstów można stosunkowo łatwo rozpoznać,
występują w nich bowiem językowe wykładniki ironii, szyderstwa czy
wulgarności. O wiele trudniej rozpoznawalne są teksty kłamliwe, zawierające
nieprawdę bądź elementy prawdy wymieszane z nieprawdą, nie mają one
bowiem na ogół wykładników na poziomie języka; kłamstwo można rozpoznać
dopiero przez konfrontację tekstu językowego z rzeczywistością pozajęzykową
(wyjątkiem są te teksty, których nieprawdziwość można zauważyć wskutek
użycia określeń sprzecznych semantycznie, np. Mam dwoje dzieci, w tym trzech
synów; Kupiłem ten samochód za darmo).
Najwyraźniejsze naruszenie zasad etyki słowa nastąpiło w tekstach
nowomowy, których założeniem jest nieuczciwa perswazja, modelowanie
postaw przez manipulację językową i stwarzanie pozornej rzeczywistości
poprzez odpowiednio ukształtowany język. Nieuczciwe używanie języka jest
w nowomowie systemowe i obejmuje wszystkie sposoby posługiwania się mową
ludzką, wszystkie rodzaje kontaktu słownego. Dlatego na etykę przekazu
językowego należy być uwrażliwionym we wszelkiego typu kontaktach
o charakterze perswazyjnym i agitacyjnym, np. w wystąpieniach politycznych
i innych publicznych (np. w kazaniach), w artykułach publicystycznych,
w reklamie. Etyki komunikacyjnej należy także przestrzegać w tekstach
o charakterze informacyjnym. Jej naruszeniem w tego typu przekazach będzie
np. zatajanie pewnych informacji lub ich fragmentów, niejednoznaczność
wypowiedzi i brak jej logicznego układu.
Nieco inaczej, jeśli chodzi o przestrzeganie zasad etyki słowa, należy
traktować teksty artystyczne. Obowiązują w nich bowiem swoiste reguły
kreowania świata przedstawionego, a słowa mogą być użyte w funkcji
stylizacyjnej lub metajęzykowej. Przytoczone tu zasady etyki słowa są więc
w tekstach artystycznych „zawieszone” lub częściowo unieważnione, choć
i w tym wypadku należy oczekiwać np. nienaruszania zasady wrażliwości na
słowo (choćby przez nieumieszczanie opisów drastycznych językowo,
wulgarnych).

12.2. Manipulacja językowa

Wyrazistym naruszeniem etyki słowa jest manipulacja językowa, czyli takie
używanie wyrazów, wyrażeń i wypowiedzeń, którego celem jest próba
nieuczciwego wpływania na zachowania, postawy i przekonania innych ludzi.
W szerszym rozumieniu manipulacją językową nazwiemy każde takie
nieuczciwe działanie, do którego wyzyskuje się środki językowe. Manipulacją
będzie więc niemówienie o czymś, o czym powiedzieć się powinno (zatajanie
faktów), wyraźne kłamstwo (mówienie nieprawdy ze świadomością tego, że jest
to nieprawda), posługiwanie się eufemizmami (wydarzenia grudniowe,
przejściowe trudności w zaopatrzeniu w cukier), hiperbolizacja treści (wielkie
osiągnięcie narodu polskiego – o locie Polaka w kosmos), używanie zdań
i wyrażeń o znikomej zawartości treściowej (Jesteśmy odpowiedzialni za
przyszłość naszych dzieci i wnuków; Jutro będziemy żyli tak, jak dziś na to
zapracujemy) lub zdań uogólniających (Wszyscy wiemy, że...; Nikt nie chce żyć
w biedzie).
„W węższym sensie jest to manipulacja, przy której właśnie środki
językowe, a więc określone cechy wyrazów i struktury gramatycznej (nie zaś
same treści przez nie wyrażane) umożliwiają wywieranie na odbiorcę wpływu,
z którego on nie zdaje sobie sprawy”270. Istotne jest bowiem to, że odbiorca
tekstu zmanipulowanego nie jest świadomy tego, że takiemu zabiegowi jest
poddawany, że nie jest świadomy rzeczywistych celów używania określonych
środków językowych. Na manipulacji językowej oparta jest nowomowa;
omawiając to zjawisko, zanalizujemy więc także mechanizmy manipulacyjne.
12.3. Nowomowa i neonowomowa
Termin nowomowa jest tłumaczonym z angielskiego (newspeak)
określeniem zdegenerowanego języka opisanego w powieści George’a Orwella
1984.
W polszczyźnie używa się tego terminu w różnych znaczeniach.
Najogólniejsze z nich nawiązuje do sensu, jaki nadał mu Orwell: jest to język
państwa totalitarnego, kreowany odgórnymi dekretami, oddany w służbę
ideologii tego państwa. Niekiedy rozumie się nowomowę bardziej szczegółowo
– jako język totalitarnej propagandy politycznej. Najczęstsze rozumienie tego
terminu to: język władzy i kontrolowanych przez nią mediów w państwach
o ustroju totalitarnym, służący szeroko pojmowanej propagandzie
i wykorzystywany do manipulowania nastrojami i zachowaniami
społecznymi, mający także na celu uformowanie myślenia całego
społeczeństwa w sposób narzucony przez władzę.
Nowomowę tworzy rządząca siła polityczna (partia bądź inna organizacja
totalitarna) i stosuje w swoich tekstach oficjalnych i propagandowych. Następnie
zjawisko to przenika do języka urzędowego, a po części także do potocznego.
Można powiedzieć, że nowomowa jest wynaturzeniem języka, obserwowanym
w stylu oficjalnym, dziennikarskim, publicystycznym i urzędowym, jest swoistą
naroślą na stylach, które pełnią (przynajmniej częściowo) funkcję perswazyjną.
Nowomowa ma tendencję do przenikania także do innych stylów; jej elementy
można było obserwować w stylu naukowym czy w tekstach należących
nominalnie do stylu artystycznego.
Szerzenie propagandy przez władzę i próby sterowania za pomocą języka
nastrojami, zapatrywaniami i poglądami rządzonych to zjawisko bardzo stare,
które występowało zwłaszcza wówczas, gdy władza miała charakter autorytarny.
Niemniej o zjawisku nowomowy mówi się tylko w odniesieniu do wieku XX.
Dopiero wówczas powstały bowiem warunki ku temu, by ten typ języka mógł
zdominować życie publiczne.
 Ażeby wytworzyła się nowomowa, totalitarna władza musi mieć monopol
informacyjny. Najwyrazistszym znakiem tego monopolu jest państwowa cenzura
prewencyjna. Podlegają jej wszystkie teksty publiczne wygłaszane i pisane,
wskutek czego władza nie dopuszcza do rozpowszechniania wiadomości
i poglądów, które uznaje za niewłaściwe lub groźne dla siebie. W skrajnych
wypadkach cenzura dotyczy także zachowań i postaw pozawerbalnych (np.
ubioru, sposobu bycia), co wzmacnia poczucie wszechmocy władzy.
Ponadto o istnieniu nowomowy można mówić tylko wtedy, gdy istnieją takie
środki upowszechniania informacji, które zapewniają szybkie jej
rozpowszechnienie, powodując niemal jednoczesne dotarcie wiadomości do
wszystkich członków społeczeństwa.
Nowomowa pełni w państwie totalitarnym kilka funkcji.
Za najważniejszą należy uznać jej funkcję perswazyjną: wpojenie
odbiorcom określonych ocen, postaw i przekonań. Przyjęcie przez każdego
członka społeczeństwa poglądów władzy na wszystkie kwestie szczegółowe, ale
także jej światopoglądu, i zgoda na jej system wartości immanentnych (w tym
przede wszystkim moralnych), co prowadzi do „zniewolenia umysłu”, jest
ostatecznym celem nowomowy. Należy więc np. wpoić społeczeństwu
przekonanie, że Polska – tylko socjalistyczna, że: „Realizując ideały i hasła
Rewolucji Październikowej naród polski, Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
czerpią z bogatej skarbnicy doświadczeń pierwszego na świecie socjalistycznego
państwa – Związku Radzieckiego. Polsko-radziecki sojusz, przyjaźń i współpraca
stwarzają gwarancję socjalistycznego rozwoju naszej ojczyzny, jej
bezpieczeństwa i prestiżu na arenie międzynarodowej”271, że w ZSRR mamy
najbardziej demokratyczny system wyborczy na świecie, ale także że: „Ciągle
usprawniane i rozbudowywane przedstawicielskie organy państwowe są formą
faktycznej realizacji zasady ludowładztwa”272. Dotyczy to nie tylko kwestii
politycznych, lecz także np. literatury: „Wielki romantyzm rewolucyjny
Mickiewicza wybuchał protestem przeciwko zaśniedziałemu i samolubnemu
oportunizmowi ówczesnych uprzywilejowanych warstw społecznych [...]. Siły
reakcyjne chciały przywłaszczyć sobie Mickiewicza, usiłowały sfałszować obraz
Jego twórczości, pragnęły zataić jej rewolucyjne podłoże”273.
Istotna jest także funkcja dystorsyjna (zakłócająca), polegająca na
faktycznym dezinformowaniu odbiorców, przy zachowaniu pozorów ich
informowania, przez podawanie informacji dowolnie sterowanej,
przekształcanej, fragmentarycznej lub zgoła fałszywej. Funkcja dystorsyjna jest
więc swoistą funkcją komunikatywną à rebours (dezinformacja zamiast
informacji). Na przykład wiadomość: „27 lipca 1969 roku został zakończony
program badań w przestrzeni okołoksiężycowej oraz program prób z nowymi
systemami automatycznej stacji «Łuna 15». 21 lipca o godz. 18 min. 47
włączono silnik hamujący. Stacja zeszła z orbity i osiągnęła powierzchnię
Księżyca w wyznaczonym rejonie”274 pozornie informuje o planowym,
pomyślnym zakończeniu radzieckiego eksperymentu kosmicznego, faktycznie
zaś kamufluje fakt niepowodzenia miękkiego lądowania automatycznej stacji
kosmicznej na Księżycu, a więc wprowadza świadomą dezinformację.
Szczególnym wypadkiem funkcji dystorsyjnej jest wytwarzanie szumu
informacyjnego, co osiąga się głównie przez powtarzanie wytartych sloganów,
frazesów, nic nieznaczących zbitek słownych itp. W rezultacie powoduje to
niweczenie wrażliwości na słowo, a także nawyku słuchania uważnego,
skupionego, i prowadzi do powstawania grupy bezmyślnych odbiorców „sieczki
informacyjnej”, takiej jak we fragmencie: „Partia przywiązuje wielką wagę do
głosów obywateli [...]. W systemie wciąż rozwijającej się i pogłębiającej
demokracji socjalistycznej prawidłowa analiza wszelkiego rodzaju sygnałów
odzwierciedlających opinię publiczną oraz wyciąganie z nich szerszych,
konkretnych wniosków stanowi m.in. liczący się czynnik dalszego usprawnienia
działalności poszczególnych ogniw administracji, przedsiębiorstw, placówek
i instytucji obsługujących ludność. Materiał do przemyśleń, a niekiedy do daleko
idących uogólnień jest różnorodny i obfity, jego właściwe wykorzystanie może
przynieść i przynosi namacalny pożytek”275. Takie teksty sprzyjają też
kształtowaniu postaw bierności i nieprzeciwstawiania się władzy przez
człowieka osaczonego przez nowomowę276.
Pozbawione realnej treści komunikaty („wata słowna”) pełnią jeszcze jedną
funkcję: służą do manifestowania przez władzę swojej obecności czy raczej
wszechobecności i mają świadczyć o sprawowaniu przez nią pieczy nad
wszystkim i wszystkimi. Ten sam cel mają także liczne komunikaty
z działalności najwyższych przedstawicieli władzy, celebrowane informacje
o odwiedzinach (I sekretarza, przywódcy, prezydenta itd.) w zakładach pracy, na
budowach, w szkołach, wiadomości o akademiach „z okazji” i „ku czci” itd.277
Od tej funkcji już tylko krok do następnej, rytualno-fatycznej funkcji
nowomowy, przejawiającej się w konieczności używania stałych, takich, a nie
innych formuł, mających na celu, poza manifestacją obecności, także
wypełnienie kanału informacyjnego i podtrzymywanie kontaktu z odbiorcami
(np. „Dziś, jak co roku, obchodzimy święto górniczego trudu, tradycyjną
Barbórkę”; „Towarzysze i obywatele, ludu pracujący miast i wsi, wierzący
i niewierzący...”).
Nowomowa może też pełnić funkcję organizowania emocji społecznych,
a nawet narodowych, przez wskazywanie wspólnoty („my”), przeciwstawianej
jakiemuś wspólnemu wrogowi („oni”) i przez pełną inwektyw językową
charakterystykę przeciwnika, co ilustruje np. następujący fragment: „Nie
potrzebujemy [...] cynicznych rad ze strony tych, którzy zawsze kierowali się
i kierują zimnym rachunkiem egoistycznych interesów wielkiego kapitału, nie
umiłowaniem człowieka, nie wskazaniami humanizmu, lecz kodeksem brutalnych
praw wyzysku. Wiemy, kim oni są i o co im chodzi. Wiemy też, że historia, jak to
już było wiele razy, wyrzuci na śmietnik historii ich samych i głoszone przez nich
teorie”278.
Wreszcie dla pewnej grupy osób (np. dziennikarzy, działaczy partyjnych
niższych szczebli) posługiwanie się nowomową ma funkcję kontrolną. Chodzi
o to, żeby przez właściwe, zgodne z kanonem lub aktualnymi wytycznymi
władzy, używanie języka propagandy demonstrować swoją prawowierność,
lojalność wobec tej władzy.
Wszystkie te funkcje nowomowy służą wytwarzaniu nierzeczywistego,
postulowanego świata i językowego obrazu takiego świata. Świata, w którym to,
co powiedziane, staje się realne na mocy magicznej funkcji słowa pochodzącego
od władzy, a to, czego nie powiedziano, nie istnieje.
Najważniejszą cechą nowomowy jest bowiem magiczne pojmowanie
języka – kreowanie rzeczywistości za pomocą słów. Coś jest – i jest właśnie
takie – albo czegoś nie ma, dlatego że tak, a nie inaczej się powiedziało, albo
dlatego, że się to przemilczało. Następuje utożsamienie rzeczy z ich nazwami,
a każdy akt mowy staje się aktem performatywnym – stwarzającym nowe stany
rzeczywistości. Mamy więc do czynienia z logokracją – „rządami słów”279.
Osiąga się to przez używanie zdań twierdzących tam, gdzie mowa
o postulowanych stanach rzeczy. Hasła: Stoimy na straży zdobyczy socjalizmu;
Nasza przyszłość – w naszych rękach są językowo sformułowane tak, jakby
opisywały rzeczywistość, choć w istocie są tylko pewną tezą, zawierającą
pożądany dla nadawcy, ale nieistniejący stan280. Podobną funkcję ma używanie
tzw. wielkich kwalifikatorów (wszyscy, zawsze, wszędzie, nigdy, np. Wszyscy
idziemy do urn wyborczych; Każdemu bliskie są nasze ideały; Ze Związkiem
Radzieckim po wieczne czasy i nigdy inaczej!281), a także posługiwanie się
formami 1. osoby liczby mnogiej czasowników i zaimków, co ma sugerować
jedność nadawcy i odbiorcy, i jest próbą przypisania odbiorcom poglądów
autorów tekstów (np. Byliśmy, jesteśmy, będziemy; Myśmy przyszłością narodu).
Niekiedy postulatywność jest wyrażana wprost, za pomocą wyrazów takich,
jak powinniśmy, trzeba, należy, istnieje pilna potrzeba. W ten sposób kreuje się
w nowomowie nie rzeczywistość zewnętrzną, lecz wspólnotę potrzeb
i przekonań, jaka ma istnieć między autorem tekstu a jego odbiorcami (‘i ja, i ty
jesteśmy przekonani, że tak należy’).
 Chwytem często stosowanym jest posługiwanie się zdaniami
niepoddającymi się negacji, np. dlatego, że nie zawierają jasno wyrażonego
orzekania o faktach (predykacji). „Zdanie-hasło: Młodzież z Partią nie może być
zanegowane np. przez Nieprawda, że młodzież z Partią ani przez Młodzież nie
z partią. W zasadzie, zgodnie ze zwyczajem językowym [...] zdania [typu] Brat
chory, Jan królem itp. dają się dekodować wyłącznie jako: Brat jest chory, Jan
jest królem – ponieważ możliwa jest elipsa wyłącznie najmniej nacechowanych
elementów gramatycznych: wykładników czasu teraźniejszego i trybu
orzekającego. Ale w hasłach działają inne prawa. Ta neutralizacja czasu (bo
może to: Młodzież będzie z Partią, a może: Młodzież była, jest i będzie z Partią)
i trybu czy, ogólniej, modalności (Chcemy, żeby młodzież... albo Trzeba, żeby
młodzież...) jest tu o tyle wygodna, że przez nią negacja staje się w ogóle
niemożliwa”282.
Negację wyzyskuje się w nowomowie także w inny sposób: przez używanie
zdań (najczęściej będących hasłami, sloganami), które ją zawierają, np.: Nie ma
pomyślności obywateli bez pomyślności państwa; Nie ma dla nas sprawy
droższej niż niepodległość socjalistycznej ojczyzny. Zdania takie, oprócz tego, że
także trudno je sensownie zanegować, zawierają dodatkowy element
ekspresywny: są dodatnio nacechowane emocjonalnie, a przez to silniej
oddziałują na odbiorcę.
Podobny wpływ pragnie się uzyskać przez używanie nacechowanych
dodatnio „mocnych” określeń. Mogły nimi być przymiotniki rzeczywisty,
faktyczny, autentyczny, realny (i pochodne od nich przysłówki), np. Klasa
robotnicza jest rzeczywistym gospodarzem naszego kraju; W naszym kraju
istnieje autentyczny demokratyzm i swobody obywatelskie283; Realnym
osiągnięciem naszego kraju jest...; Faktyczny rozwój demokracji
socjalistycznej... Taką samą funkcję pełniło używanie superlatywu (stopnia
najwyższego przymiotników), np.: najgłębsza troska, najżywotniejsze interesy,
najwyższy nakaz patriotyzmu. Często używany był przymiotnik dalszy (dalszy
rozwój, dalsze pogłębienie współpracy, dalsze doskonalenie, dalszy postęp),
który miał sugerować, że w rzeczywistości już dane zjawisko dodatnie
występuje, ale można je jeszcze doskonalić.
Ażeby wykreować rzeczywistość w kształcie pożądanym dla twórców
nowomowy, dokonuje się manipulacji semantycznych i pragmatycznych na
wyrazach i wyrażeniach. Typowym zabiegiem jest więc nie tylko częste
używanie słów nacechowanych wartościująco, lecz także nadawanie
nacechowania aksjologicznego wyrazom, które go dotąd nie miały. Użycie
wyrazów bezpośrednio oceniających jest typową techniką perswazyjną,
stosowaną od dawna w tekstach propagandowych, przy czym wartościowanie
jest przypisane na stałe: określeń negatywnych używa się wyłącznie
w odniesieniu do przeciwników, pozytywnych – wyłącznie w odniesieniu do
„nas”, np.: Prowokacyjne metody służby granicznej RFN; Agresywne intrygi
imperializmu i jego popleczników, ale: Stuosobowa wycieczka robotników z PGR
zapozna się z przodującą agrotechniką radzieckich sowchozów; Dynamiczny
rozwój gospodarczy krajów obozu socjalistycznego. Bardziej wyrafinowaną
techniką jest nadanie nacechowania wyrazom neutralnym. Nacechowanie
dodatnie uzyskiwały np. na początku lat 80. XX w. neutralne w znaczeniu
podstawowym terminy wojskowe przyczółek (przyczółek nowych kontaktów
osobistych), batalia (batalia o lepszą przyszłość), walka (walka o plony).
Rzeczownik propozycje był w polskiej nowomowie zawsze używany
w kontekście dodatnim (radzieckie propozycje rozbrojeniowe), zaś deklaracje –
z zabarwieniem ujemnym (deklaracje amerykańskie). Nacechowanie dodatnie
uzyskiwały czasowniki wiedzieć i stwierdzać, przez to, że były używane
wyłącznie w odniesieniu do decydentów partyjnych i ich sprzymierzeńców,
nacechowanie ujemne otrzymywały słowa utrzymywać, próbować, sądzić,
a nawet chcieć, łączone tylko z przeciwnikami politycznymi i ideowymi.
Innym typem manipulacji znaczeniowej na wyrazach jest w nowomowie
zmiana pewnych składników ich treści, np. w definicję rzeczownika patriotyzm
wpisywano określenie ‘państwo’ zamiast ‘ojczyzna’, uzupełniano rzeczownik
demokracja przydawkami gatunkującymi (demokracja socjalistyczna,
demokracja ludowa), sugerując, że w treści tego wyrazu nie zawiera się pojęcie
ludowładztwa. W pewnym słowniku, wydanym w NRD w latach 70.,
solidarność ograniczano do ludzi „należących do klas uciskanych”284 itd.
Manipulowanie wyrazami polegało także na tym, że słów o treści
szczegółowej używano zamiast ich hiperonimów (wyrazów nadrzędnych
pojęciowo). Tak więc wzorem nowomowy sowieckiej kułakiem nazywano
każdego chłopa, który przeciwstawiał się polityce władz komunistycznych.
W 1968 r. używano w Polsce nazwy syjonista zamiast Żyd. W obu wypadkach
użycie nazw szczegółowych miało sugerować, że wrogiem nie są całe grupy
społeczne czy narodowe, lecz tylko ich część; w rzeczywistości epitet kułaka czy
syjonisty mógł być użyty w stosunku do każdego chłopa czy Żyda (ściślej:
Polaka pochodzenia żydowskiego), jeśli tylko odpowiadało to polityce
propagandowej władz komunistycznych.
Stosowano również zabieg przeciwny: posługiwano się wyrazami
i wyrażeniami o treści ogólnej, które wymagają dookreślenia, gdyż mogą być
różnie rozumiane. Najbardziej znanym określeniem tego typu jest polska racja
stanu; podobne w swej niedookreśloności są sformułowania normy moralne,
obywatelska odpowiedzialność, poczucie rzeczywistości. W ten sposób zawsze
można było oskarżyć przeciwników politycznych o to, że nie mają poczucia
rzeczywistości, a ich działania godzą w polską rację stanu.
Jeśli zachodziła potrzeba, doszukiwano się subtelnych różnic
znaczeniowych między wyrazami synonimicznymi, tak jak w odpowiedzi
rzecznika rządu z połowy lat 80. na pytanie korespondenta prasy zachodniej:
„Financial Times: Jakiemu celowi służą ubiegłotygodniowe aresztowania
warszawskich naukowców? [Odpowiedź] – Tak, to nie są aresztowania wśród
naukowców, chodzi tu o nakaz aresztowania [...] pracowników naukowych
Uniwersytetu Warszawskiego”. W innych wypadkach używano wyrazu raz
w znaczeniu potocznym, raz terminologicznym, utożsamiając owe znaczenia
w jednym zdaniu: „Sprawa niniejsza, wbrew dążeniu oskarżonych i obrony, nie
była, gdyż być nie mogła, procesem politycznym, ponieważ polskie prawo karne
nie zna pojęcia proces polityczny bądź też więzień polityczny”285.
Ważną cechą nowomowy jest istnienie tabu językowego. Pozwala to
również na kreowanie pożądanej rzeczywistości, gdyż „to, o czym nie mówimy,
nie istnieje”. Zakaz używania pewnych słów czy wyrażeń to najbardziej
drastyczny przejaw nowomownego tabu. W odniesieniu do rzeczywistości
socjalistycznej nie wolno było używać np. słów strajk, recesja, kryzys, inflacja,
co miało oznaczać, że takich zjawisk nie ma (skoro nie ma nazwy, nie ma
zjawiska – przejaw utożsamiania rzeczy ze słowami). Inną odmianą tabu było
używanie wyrażeń omownych, eufemistycznych. Mogły one pomijać
drastyczną lub niewygodną dla autorów istotę rzeczy czy zjawiska (wydarzenia
grudniowe = strzelanie do demonstrujących robotników na Wybrzeżu w grudniu
1970 r., miejsce odosobnienia = więzienie lub obóz pracy przymusowej,
regulacja cen = podwyżka cen), mogły też sugerować, że zjawiska negatywne
miały bardzo ograniczony charakter i znikomy wpływ na pozytywną
rzeczywistość (chwilowe przerwy w pracy = strajki, zakłócenia w rytmicznych
dostawach na rynek = drastyczne braki w zaopatrzeniu, wystąpienie małej
garstki stale tych samych wrogów ustroju = protesty społeczne). Można było
także posługiwać się jaskrawymi eufemizmami (np. okres kultu jednostki =
krwawa, nieludzka dyktatura Stalina, braterska pomoc = interwencja armii
sowieckiej i armii satelitów ZSRR oraz okupacja jakiegoś państwa286).
Swoistą odmianą tabuizacji rzeczywistości było przemianowywanie nazw
własnych: miast, ulic, zakładów pracy itd. Na wielką skalę miało to miejsce
w Rosji sowieckiej i następnie w Związku Radzieckim. „Przekształcona
toponomastyka, widomie zmieniająca mapę kraju, musi dawać upojny
przedsmak wszechmocy. Toteż z miejsca bierze się maksymalny rozmach; po
śmierci Lenina ofiarą pada dawna stolica, którą dopiero co zeswojszczono
z Petersburga na Piotrogród. Wyobraźmy sobie, że to Kraków został u nas
Bierutowicami, a będziemy mieli poczucie skali agresji i woluntarystycznego
rozpasania, której na szczęście nie doświadczyliśmy; w Związku natomiast jest
to wystarczająca zapowiedź wszystkiego, co jeszcze nastąpi [...]. Nie oszczędza
się niczego z rosyjskiej tradycji: za Piotrogrodem idzie Samara, Twer, Niżnyj
Nowogrod, powstają całe archipelagi Kalinino–Kirowo–Wołoszyłowgradów, nie
mówiąc już o niezliczonych nazewniczych wariantach nazwiska Stalina (co nie
przeszkodzi w równie arbitralnym skreśleniu tak bardzo obciążonego
historyczną pamięcią Stalingradu, gdy zajdzie polityczna potrzeba). Tak –
najłatwiej – może powstać nowy wymiar geografii zhierarchizowanej,
utrwalonej następnie w tysiącach nazw ulic, placów, szkół, kołchozów,
fabryk”287. W Polsce patronami ulic i placów stawali się działacze
komunistyczni (polscy, sowieccy i międzynarodowi), a także wydarzenia
związane z przewrotami komunistycznymi. Przez kilka lat Katowice były
Stalinogrodem. Groteskowy wymiar nabrało „odejmowanie” z nazw polskich
ulic członu święty: w czasach PRL-u mieliśmy więc w różnych miastach np.
ulice Wincentego, Marcina, Katarzyny, Anny itp.
Inną cechą nowomowy jest używanie zwrotów konwencjonalnych,
stereotypowych, ujmowanie myśli w schematy; miało to ułatwiać
zapamiętywanie przekazu i łatwiejsze przyswajanie zawartych w nim treści, np.
Dalsze zacieśnianie braterskiej współpracy, Kolejne wielkie osiągnięcie narodu
radzieckiego, szerokie poparcie, szerokie konsultacje społeczne, wysoka
aktywność, kierownicza siła narodu, nierozerwalny sojusz, walka klasowa, O
dalszy dynamiczny rozwój...288 Pewne sformułowania musiały się pojawić
w określonych miejscach tekstu, by zaświadczyć obecność władzy i jej stałe
czuwanie.
„Odmianą artystyczną” stereotypowych sformułowań były wytarte metafory
i metonimie, które także wykorzystywano jako pewny środek oddziaływania na
odbiorców (to, co znane, jest lepiej odbierane). Teksty propagandowe zawierały
więc takie sformułowania, jak ojczyzna wodza rewolucji, owoc rolniczego trudu,
zbrojne ramię rewolucji, zbudujemy drugą Polskę, widać światło w tym tunelu,
pistolet strajkowy.
Często stosowano hiperbolę, nazywając np. niemal każde posiedzenie
gremium partyjnego historycznym lub przełomowym, a lot Polaka w kosmos
wielkim osiągnięciem narodu polskiego.
Nowomowa odznacza się ubóstwem leksykalnym, składniowym
i stylistycznym.
W wersji mówionej mógł to być „język krzykliwego agitatora” (określenie
Victora Klemperera)289, pełen frazesów i powtórzeń, wyzyskujący spostrzeżenie,
że kłamstwo wielokroć powtarzane staje się w końcu prawdą (to znaczy
przestaje być postrzegane jako kłamstwo). Mogła to także być „bezapelacyjnie
tępa, jednostajna dobitność stalinowskich fraz, będąca jak nieskończone
postukiwanie młotkiem w koślawy gwóźdź i odbierająca z góry chęć oporu”290.
W wersji pisanej nowomowa odznacza się jednolitością, czy raczej
monotonią stylistyczną, najpełniej prezentowaną w komunikatach z posiedzeń
gremiów władzy i artykułach wstępnych gazet. Składnia jest na ogół prosta,
z przewagą zdań współrzędnie złożonych. Leksyka skupia się na kilku kręgach
tematycznych (postęp, rozwój, technika, walka), z których wyrazy są bardzo
często używane metaforycznie. Wyrazy z takich kręgów tematycznych, jak
moralność, religia, są używane bardzo rzadko i bardzo wybiórczo.
Świat wykreowany przez nowomowę jest światem czarno-białym,
dwuwartościowym i bardzo prostym. Jest on podzielony według schematu
my – oni. My jesteśmy oceniani wyłącznie pozytywnie. Jest nas zdecydowana
większość, nasze racje zwyciężają (zaimki my i nasz są częste i używane
wyłącznie z konotacjami pozytywnymi). Oni są nieliczni, rozproszeni, często
określani enigmatycznie jako określone kręgi, pewne siły, nieliczne grupy lub
pogardliwie jako chuligani polityczni, bandy wyrostków, ekstrema, elementy
przestępcze, te wszystkie kuronie i michniki291. Wobec przeciwników stosuje się
też ostrzejsze epitety: zaplute karły reakcji, agent imperializmu, zdrajca narodu,
terrorysta, rzecznik syjonizmu, nikczemnik, marionetka, człowiek nienormalny,
obałamucony292. Postać przeciwnika jest szczególnie wyrazista, a figura wroga
jest najbardziej typową figurą stylistyczną nowomowy.
Skutki nowomowy wykraczają daleko poza język i poza wyrządzanie szkód
semantyczno-stylistycznych. Ma ona destrukcyjny wpływ na proces
porozumiewania się ludzi. Nie istnieje możliwość konfrontacji różnych
systemów wartości, gdyż osoby o odmiennych poglądach nie są dopuszczane do
głosu. Upowszechnia się myślenie schematyczne, uproszczone,
niezindywidualizowane. Poderwana zostaje wiara w słowo („słowa kłamią”).
Może to prowadzić do odrzucania wszelkich wartości wyrażanych w języku.
Język staje się prymitywny, czasem wulgarny. Mogą zanikać całe strefy
myślenia, bowiem wielu pojęć nie daje się już wyrazić słowami, ponieważ tych
słów się nie zna. Konieczność posługiwania się nowomową w życiu publicznym
wytwarza zjawisko dwumowy: innego mówienia oficjalnego, innego
w kontaktach prywatnych. Dwumowa może zaś prowadzić do dwumyślenia
i wytwarzania podwójnej moralności – innej na użytek publiczny, innej
w stosunkach prywatnych. A ponieważ, jak pisze Victor Klemperer, „mowa to
więcej niż krew”, oddziaływanie nowomowy sięga głęboko w psychikę ludzką
i pozostaje jeszcze długo po zaniku totalitaryzmu.
Antidotum na nowomowę jest język potoczny, żywy, barwny, pełen humoru,
często dosadny i „szargający świętości” nowomowne. Sposobem
przezwyciężania nowomowy jest stałe jej obnażanie, mówienie o niej
i prześmiewczy stosunek do niej293. Taki charakter miały, używane już w drugiej
połowie lat 50. ironiczne nazwy języka propagandy: mowa-trawa czy mowa do
chińskiego ludu przez lufcik. Zasadniczy jednak wpływ na zminimalizowanie jej
oddziaływania ma przełamanie monopolu informacyjnego władzy, istnienie
alternatywnych źródeł informacji publicznej (np. zagranicznych stacji
radiowych, systemu informacji legalnych instytucji o charakterze opozycyjnym
– w Polsce w latach 1945–1989 np. Kościoła katolickiego, wydawnictw
podziemnych tzw. drugiego obiegu), niepodlegających cenzurze prewencyjnej.
Zjawisko nowomowy trudno jest jednak przezwyciężyć do końca, nawet po
ustaniu warunków, które ją wywołały. Sposoby argumentacji, słownictwo,
typowe epitety, dwuwartościowość świata, a także magiczne pojmowanie
języka, pozostały w języku publicznym, a zwłaszcza w dyskursie politycznym
i w publicystyce także po zmianie ustroju w krajach komunistycznych, co każe
niektórym badaczom mówić o zjawisku neonowomowy.
W dyskursie publicznym jest np. w dalszym ciągu wykorzystywane
przeciwstawienie my – oni („My jesteśmy tu, gdzie wtedy, oni tam, gdzie stało
ZOMO”). To prowadzi do nasilenia używania wyrazów nacechowanych
ekspresywnie, co wynika z niepartnerskiego traktowania przeciwnika
w dyskusji, osoby reprezentującej inne poglądy społeczne czy polityczne lub
inne stanowisko światopoglądowe (czyli „onych”). Te negatywne
ekspresywizmy mogą odnosić się do poszczególnych osób („Podczas II wojny
światowej mieliśmy szmalcowników, a dzisiaj mamy Różę von Thun und
Hohenstein i niestety wpisuje się ona w pewną tradycję”; „Redemptorysta
z Torunia to potworny nieuk i ograniczony, tępy człowiek”; „Niestety pan ma
nierówno pod sufitem. Jest pan fanatykiem religijnym”), grup („To jest jakby
w genach niektórych ludzi, tego najgorszego sortu Polaków”; „moherowe
berety”; „sekta smoleńska”), partii („Politycy [...] posunęli się dalej niż posuwają
się niejedni warchołowie w innych parlamentach świata”), organizacji („Dla
wielu Polaków coraz bardziej oczywista staje się wiedza, że V-Kolumna
w Polsce współpracuje otwarcie z przedstawicielami obcych państw”; „Część
uczelnianej antypolskiej naukowej targowicy haniebnie sprzeniewierza się
akademickim i naukowym ideałom”; „To wyraz obłudy, zakłamania
i bezczelności, która blatuje Kościół z pisowską władzą”). Mogą one stawać się
także elementem oceny działań („podczas ostatnich karczemnych awantur, które
zostały zorganizowane przed sejmem”; „my na warcholstwo294 w Sejmie nie
pozwolimy”)295. Można w związku z tym mówić o zjawisku agresji językowej.
Stale obecne jest zjawisko nadawania nowych znaczeń wyrazom z dziedzin
ważnych dla działań publicznych. Puczem nazywa się więc okupowanie przez
posłów opozycji sali sejmowej, podczas gdy słownikowa definicja określa go
jako ‘zamach stanu dokonany przez grupę spiskowców, zwykle wojskowych’296.
Rzeczownik suweren bywa używany jako synonim narodu lub społeczeństwa,
którego to znaczenia nie miał on dotąd w polszczyźnie ogólnej297.
Występuje nadużywanie przymiotników oceniających. O ile określenie
dobra zmiana zawiera właściwie użyty przymiotnik (zmiana może być dobra lub
zła), o tyle mówienie o budowie dobrej demokracji narusza zasadę łączliwości
wyrazów (demokracja, z racji swej definicji, nie może być dobra ani zła)298.
Podobnie jest z określeniami prawdziwy patriota, prawdziwy Polak,
sugerującymi, że może być nieprawdziwy patriotyzm i nieprawdziwy Polak299.
W wypowiedziach polityków mamy niekiedy sformułowania relatywizujące
prawdę, dostosowujące ją do punktu widzenia nadawcy, np. „Pokażmy prawdę
taką, jaka ona była z naszego punktu widzenia jako Polaków”, albo odróżniające
ją od aktualnych zachowań słownych: „Pani redaktor, odróżnijmy prawdę, która
jest fascynująca i obiektywna, od kampanii”.
W odróżnieniu od tekstów komunistycznej nowomowy teksty
współczesnego dyskursu publicznego zawierają sporo rozbudowanych metafor.
Niekiedy są one oparte na starych tropach (np. „Na gruzach Okrągłego Stołu
zbudujemy IV RP”)300, niekiedy zadziwiają oryginalnością (por. „Nauczyłem się
trochę o atomistyce też dzięki maturze. W nauce tej funkcjonuje pojęcie ‘czasu
połowicznego rozpadu’. Życzę panu, panie premierze, gorąco, by dla pana
koalicji czas ten był jak najdłuższy”)301.
Mimo wielu podobieństw języka współczesnych wystąpień publicznych
i publicystyki do peerelowskiej nowomowy istnieje zasadnicza, pozajęzykowa
różnica między nimi. Otóż narracja komunistycznej nowomowy była
wszechogarniająca w sferze publicznej, podczas gdy we współczesnej Polsce
występuje narracja różnych podmiotów, co uniemożliwia opanowanie sfery
wypowiedzi publicznych przez jedną opcję polityczną, ideologiczną czy
społeczną. Dlatego można mówić o elementach (nieraz dość wyrazistych)
nowomowy po roku 2000, nie można jednak utożsamiać współczesnego
dyskursu publicznego z językiem oficjalnym PRL.
13. Estetyka słowa. Brutalizacja języka publicznego.
Grzeczność językowa

13.1. Estetyka słowa

W zasadzie każdy tekst mówiony i pisany można oceniać pod kątem tego,
czy dostarcza dodatnich wrażeń estetycznych (czy jest „ładny”, „harmonijny”),
czy też budzi negatywne odczucia tego rodzaju (jest „brzydki”), czy wreszcie
jest pojmowany jako neutralny pod tym względem (nijaki: „ani ładny, ani
brzydki”). W praktyce jednak większość tekstów nieartystycznych nie podlega
ocenie estetycznej, szuka się w nich bowiem przede wszystkim innych walorów.
Niemniej w tekstach wypowiedzi publicystycznych, niekiedy w tekstach
naukowych, a często także w tekstach języka potocznego można wskazać na
takie elementy, które powodują ich większą akceptację, właśnie ze względu na
walory estetyczne.
Estetyka słowa występuje już na poziomie fonetyczno-artykulacyjnym. Jako
estetyczne („miłe dla ucha”, „przyjemne”) odbiera się te teksty mówione, które
są wyraźnie artykułowane, wymawiane z odpowiednią modulacją głosu,
akcentowane zgodnie z polską normą wzorcową. Jako nieestetyczne
(„brzydkie”, „chropowate”) odczuwa się natomiast teksty niedbale wymawiane,
z pomijanymi („połykanymi”) głoskami, mówione cicho i monotonnie albo –
przeciwnie – wykrzyczane, z jednolitym akcentem paroksytonicznym, także
w wyrazach i formach, które wymagają innego miejsca akcentu. Pozytywnie
ocenia się teksty mówione niezawierające cech gwarowych i środowiskowych
(takich jak np. mieszanie grup ke, ge i kie, gie, wymawianie ly zamiast li),
a także bez artykulacyjnych wpływów obcych (np. wymowy z przydechem
głosek k czy t, wymowy typu *[kompjuter], *[byznesmen], a także bez
manierycznej „pieszczotliwej” wymowy spółgłosek miękkich (*[miłos’c’], *
[dz’enkuje]). Obecność tych cech wpływa na znaczne obniżenie walorów
estetycznych wygłaszanego tekstu. W tekstach pisanych pozytywne odczucia
estetyczne wywołuje klarowna budowa zdań (nie powinny np. być zbyt długie),
posługiwanie się zrozumiałym słownictwem (niezbyt dobrze są oceniane długie
wyrazy pochodzenia obcego), a nawet umiejętny podział tekstu na akapity. Jako
nieestetyczne traktuje się teksty zawierające podstawowe błędy językowe,
a także ubogie leksykalnie (co powoduje powtarzanie się tych samych wyrazów
w krótkim odcinku tekstu), zawikłane bądź nieporadne składniowo. Dodatnie
wrażenie estetyczne sprawia bogactwo słownictwa, używanie synonimów,
wyrazów pokrewnych znaczeniowo itp. Takie same odczucia wywołuje
posługiwanie się słownictwem rodzimym, zwłaszcza wyrazami zdrobniałymi
i pieszczotliwymi, a także słowami o wyraźnej budowie słowotwórczej,
przywołującymi miłe skojarzenia (np. wyraz niezapominajka kojarzy się
z powiedzeniem nie zapomnij o mnie). Pozytywne odczucia są wywoływane
przez obrazowość, bogactwo skojarzeń i harmonię użytych elementów
językowych, a także dostosowanie użytych środków do typu tekstu i rodzaju
kontaktu, w którym tekst ten powstaje. Ujemne reakcje estetyczne wywołują zaś
teksty szablonowe, pełne utartych i wytartych wyrażeń (np. w tym temacie,
pakiet propozycji, jaka jest pańska opcja, optyka widzenia spraw), a także
zawierające określenia modne, nadużywane (np. akcesja, dokładnie tak,
kreatywny, kultowy, dedykowany).
W coraz częstszych dzisiaj tekstach komputerowych i SMS-owych ujemne
wrażenie wywołuje nieużywanie polskich znaków diakrytycznych („maz poszedl
do sadu i wroci pozno”), niestosowanie znaków interpunkcyjnych i nadużywanie
emotikonów.
Estetyka słowa jest szczególnie ważna w tekstach literatury pięknej,
zwłaszcza w poezji. Najczęściej mówi się w takim wypadku o pięknie słowa
poetyckiego, osiąganym za pomocą różnych środków językowych i chwytów
stylistycznych, takich jak organizacja głoskowa tekstu, odpowiednie jego
zrytmizowanie, rodzaje rymów, stosowanie szyku przestawnego, używanie
rozmaitych figur i tropów stylistycznych (np. oksymoronów – zestawień
wyrazów przeciwstawnych znaczeniowo – ogień idzie z wody, żywy trup, Bóg
się rodzi, Ma granice Nieskończony), posługiwanie się metaforami
i metonimiami itd. Tekst literacki jest zwykle oceniany dodatnio estetycznie jako
całość – harmonijna i spójna wewnętrznie, z celowo i świadomie zastosowanymi
środkami językowo-stylistycznymi.
„Estetyka tekstu językowego – pisała Jadwiga Puzynina – jest problemem
kłopotliwym dla kultury języka, która ją usunęła w ostatnich dziesięcioleciach
poza obręb swych rozważań. W ocenach zarówno użytkowników, jak i samych
językoznawców, jest to jednak element bardzo istotny i niesprowadzający się
jedynie do jasności i prostoty, jak to widział np. Witold Doroszewski.
Kłopotliwość ocen estetycznych polega na ich wielkiej rozmaitości, często
sprzecznym odbiorze tych samych wypowiedzi przez różnych użytkowników
języka”302.
Można dodać, że częściej wskazuje się na nieestetyczność tekstu językowego
(naruszanie zasad estetyki słowa) niż na jego estetyczność. Łatwiej wskazać
odstępstwa od tego, co się uznaje za estetyczne, niż określić kanony
estetyczności.

13.2. Wulgaryzmy w języku

Silnie negatywne odczucia estetyczne powoduje u znacznej większości
Polaków publiczne posługiwanie się wulgaryzmami303, często używanymi
w funkcji przerywników w wypowiedzi albo zastępującymi wiele różnych
czasowników, przymiotników i rzeczowników.
Wulgaryzmy są to wyrazy, wyrażenia i zwroty, które w swoim
podstawowym znaczeniu w sposób ordynarny nazywają, objęte tabu
obyczajowym (jako intymne), czynności fizjologiczne, czyli trawienie,
wydalanie i seks, a także związane z nimi części ciała, zachowania i skutki tych
zachowań. W odczuciu społecznym określenia wulgarne niosą zawsze silny
ujemny ładunek emocjonalny: wyrażają pogardę, chęć poniżenia rozmówcy oraz
skrajną trywializację i brutalizację tego, co się nazywa. Użycie słów i wyrażeń
wulgarnych wyraża bardzo negatywny stosunek mówiącego nie tylko do rzeczy
nazwanej tym słowem, lecz także do słuchaczy i do całego otoczenia, a nawet do
całej rzeczywistości.
Wymienia się kilka przyczyn publicznego posługiwania się wulgaryzmami.
Po pierwsze, takie zachowanie językowe jest przejawem agresywnego
stosunku do rzeczywistości, próbą prowokacji służącą wywołaniu awantury.
Po drugie, używanie wulgaryzmów bywa tanim chwytem, służącym
szokowaniu otoczenia wskutek naruszenia powszechnego tabu obyczajowego.
Po trzecie, jest to w miarę bezpieczny sposób wyrażenia swojego sprzeciwu
wobec czegokolwiek.
Najczęściej jednak używanie wyrazów wulgarnych jest prymitywnym
dawaniem upustu silnym emocjom mówiącego, nad którymi nie potrafi on
zapanować.
Ogólnie rzecz ujmując, wulgaryzację wypowiedzi należy traktować jako
prymitywną próbę zapanowania nad światem, w którym ktoś sobie nie radzi,
a którego zrozumienie przerasta możliwości intelektualne osoby tak mówiącej.
Zwykle wiąże się z ogólnym ubóstwem słownictwa, nawet tego podstawowego,
zastępowanego wulgarnymi „wypełniaczami” czy też „uszczelkami” w toku
wypowiedzi. Coraz częściej wyrazy wulgarne stają się właściwie
przerywnikami, pojawiającymi się niezależnie od tematu rozmowy, po to, by
mówiący jakoś wypełnił czas i rozładował złość czy też wyraził rozdrażnienie.
Wyrazy wulgarne istniały zawsze, gdyż zawsze pojawiała się chęć
prowokacji, upodlenia czy też językowego „wyżycia się” wtedy, gdy świat nie
odpowiadał wyobrażeniom osób o prymitywnej kulturze lub niewielkich
możliwościach intelektualnych. Jednakże do niedawna publiczna wulgarność
była cechą wyłącznie subkultur niższych niż kultura masowa. Obecnie
ostentacyjna wulgarność stała się cechą nawet dzieł (literackich, tekstów
muzycznych, filmów), pretendujących do kultury wysokiej i masowo
rozpowszechnianych. Autorzy sugerują, że posłużenie się wulgaryzmami pełni
w ich utworach określoną funkcję: służy oddaniu kolorytu lokalnego,
uwiarygodnia język bohaterów lub narratora, co sprzyja wyrażeniu „prawdy
twórczej” i autorskiej kreacji świata przedstawionego. Należy jednak wziąć pod
uwagę jeszcze inne motywy wulgaryzacji języka utworów artystycznych. Po
pierwsze, może chodzić o świadomą prowokację odbiorcy (jak wiadomo,
prowokacja artystyczna jest jednym z podstawowych chwytów twórczych), po
drugie – o zwiększenie atrakcyjności komercyjnej „dzieła”, w którym narusza
się tabu obyczajowe. Trzeba więc uwzględnić także to, że autorzy epatujący
wulgaryzmami liczą na to, że ich produkt będzie się lepiej sprzedawał
i przyniesie im większe zyski, a także „wywoła szum” wokół samego twórcy, co
też da mu wymierne korzyści.
Rosnąca od ostatniego dziesięciolecia XX w. wulgaryzacja języka mediów304
ma, oprócz wymienionych powyżej, jeszcze jedną przyczynę: jest reakcją na
nowomowę prasy, radia i telewizji w ustroju totalitarnym. Wulgaryzacja języka
mediów jest skrajnym przykładem mody „na luz”, na potoczność, obecnej
w mediach od r. 1990. Określenia wulgarne pojawiają się niemal we wszystkich
typach przekazów medialnych, z wyjątkiem programów informacyjnych
i programów dla dzieci. Najczęściej występują w reportażach i wywiadach,
zwłaszcza typu talk-show, a także w filmach i w programach rozrywkowych.
„Wśród nadawców tekstów zawierających obscena są zarówno dziennikarze (ci
trzeba przyznać dość rzadko sięgają po te najdosadniejsze wulgaryzmy), jak i ich
rozmówcy, bohaterowie reportaży itp. Słowa nieprzyzwoite występują nie tylko,
jak byśmy się tego spodziewali, w tekstach potocznych i pospolitych [...], często
mają neutralne lub lekko tylko nacechowane stylistycznie otoczenie [...].
Wulgaryzmy są wplecione w tekst bez żadnych elementów metatekstowych,
które by wskazywały na ich odmienność stylistyczną. Tylko nieliczni nadawcy
wyrażają swój dystans wobec dosadnej formy za pomocą takich wskaźników,
jak jak to się mówi, za przeproszeniem, brzydko mówiąc, czy też poprzez
wykropkowanie części słowa lub w telewizji i radiu – wypikanie wyrazu.
Zabiegi takie mają neutralizować wulgarność tekstu, lecz tak naprawdę tego nie
czynią – każdy odbiorca bowiem wie, które słowo kryje się za wielokropkiem
czy przeciągłym pii. Choć więc mają sygnalizować, że pewnych słów nie należy
publicznie używać, to tak naprawdę pokazują, że się je jednak stosuje”305.
W odniesieniu do wielu tekstów publicystycznych (zarówno mówionych, jak
i pisanych) można więc mówić o naruszaniu zasady stosowności (decorum),
wyznaczającej normy odpowiedniego zharmonizowania poszczególnych
elementów językowych tekstu.
Wulgaryzacja języka literatury, filmu, mediów przyczynia się do zacierania
różnic między kulturą wysoką, z właściwymi jej środkami wyrazu, a kulturą
niską „na korzyść środków językowych właściwych tej drugiej. Rubaszność,
obsceniczność wypowiedzi dziennikarzy, artystów, polityków oraz innych ludzi,
po których spodziewalibyśmy się uczestnictwa w kulturze wytwornej, elitarnej,
prowadzi do – można rzec – pauperyzacji polszczyzny. Co więcej, do świata
stworzonego przez taki «spauperyzowany» język zaprasza się także tych, którzy
nie zawsze mają ochotę w nim uczestniczyć. Używając obscenów w telewizji
czy w radiu zapomina się [...] o jego chyba najważniejszym składniku –
o odbiorcy”306.
Podkreślmy, że używanie wulgaryzmów nie jest wprawdzie wykroczeniem
przeciwko normom poprawności językowej, czyli nie jest błędem językowym,
niemniej stanowi jaskrawe naruszenie zasad etyki i estetyki słowa. Świadczy też
o braku kultury osobistej, a jako przejaw lekceważenia rozmówców, słuchaczy
czy czytelników jest naruszeniem zasad współżycia społecznego.
Niektóre wulgaryzmy trwają w polszczyźnie od wieków, inne z czasem
straciły lub osłabiły nacechowanie wulgarne. Pojawiają się też nowe określenia
wulgarne. Przykładem pierwszej grupy jest rzeczownik na k, określający
wulgarnie kobietę. Przykładem drugiej grupy może być – z dawniejszych –
rzeczownik kiep, niegdyś wulgarne określenie sromu, a z nowszych – określenie
olać kogoś, jeszcze trzydzieści lat temu uchodzące za wulgarne. Nowym
wulgaryzmem jest pewien anglicyzm na f, dobrze znany młodemu i średniemu
pokoleniu, a mało znany pokoleniu starszemu.

13.3. Grzeczność językowa

Przez grzeczność językową należy rozumieć stosowanie w kontaktach
językowych (przede wszystkim w bezpośredniej rozmowie, ale także w listach,
mejlach, SMS-ach czy pismach oficjalnych) takich określeń i sformułowań,
które świadczą o życzliwości dla rozmówcy lub innego adresata komunikatu,
szacunku dla niego, uwzględnianiu jego przyzwyczajeń językowych
i kulturowych, a nawet jego sposobu percepcji świata.
Grzeczność językowa jako wyrażony werbalnie składnik kultury ogólnej
człowieka jest więc elementem jego kultury językowej, powiązanym ściśle
z estetyką i z etyką słowa.
Istnieją, wypracowane przez pokolenia, reguły grzeczności językowej307.
Istotną regułą polskiej grzeczności językowej jest zasada symetryczności
polegająca na tym, że na zachowanie grzecznościowe należy odpowiedzieć
analogicznym zachowaniem. Grzeczność rozgrywa się więc w dialogu – albo
w sensie dosłownym (przy kontaktach bezpośrednich), albo w sensie
przenośnym (np. na przesłane życzenia należy zareagować podziękowaniem).
Dla tradycyjnej polskiej grzeczności językowej charakterystyczna jest też
reguła „bycia podwładnym”308, przejawiająca się w wywyższaniu partnera
dialogu przez powiększanie jego zasług, np. przy podziękowaniach (Jesteś
wspaniały! Co ja bym bez ciebie zrobiła!)309, bagatelizowaniu jego winy, np.
w reakcjach na przeprosiny (Nie masz za co przepraszać!), umniejszanie
własnych zasług, np. w reakcjach na pochwały (E, muszę się jeszcze sporo
nauczyć!), wyolbrzymianie własnych win, np. przy usprawiedliwianiu się
(Przepraszam, to już ta moja skleroza!). W ostatnim dwudziestoleciu obserwuje
się w młodym pokoleniu przynajmniej częściowe odchodzenie od tych reguł, co
tłumaczy się wpływem obcych, przede wszystkim amerykańskich obyczajów
grzecznościowych, w których często podkreśla się ważność własnej osoby (por.
skalkowany z reklamy i upowszechniający się w języku potocznym zwrot Brawo
ja!).
Zachowania językowo grzeczne są najwyrazistsze w bezpośrednich
kontaktach słownych. Wyrażają się one m.in. w sposobie zwracania się do
innych, w stosowanych formułach powitań i pożegnań, w formułach
przedstawiania się, w pytaniach o coś, w rozpoczynaniu i kończeniu rozmowy.
Językowa grzeczność powinna też być cechą takich gatunków wypowiedzi, jak
gratulacje, życzenia, kondolencje, zaproszenia, prośby, przeprosiny,
usprawiedliwianie się itp., czyli zachowań charakterystycznych zarówno dla
sytuacji rozmowy bezpośredniej, jak i komunikacji pisemnej.
Zasady językowej grzeczności są najwyrazistsze w formach stosowanych
przy zwracaniu się do innych osób. W polszczyźnie uniwersalną formułą
zwracania się do osoby dorosłej, z którą nie jest się „na ty”, jest posługiwanie się
zaimkami grzecznościowymi w formie (równobrzmiącej z rzeczownikami) pan,
pani, państwo, panie, panowie. Z wyrazami tymi należy używać czasowników
w 3. osobie. W liczbie pojedynczej jest to obligatoryjne, np. Jak pan mnie tu
znalazł? Czy pani wychodzi? Użycie w tym wypadku form 2. osoby jest
odczuwane jako wyjątkowo niegrzeczne, a nawet niemożliwe do
zaakceptowania w polszczyźnie ogólnej (*Jak pan mnie tu znalazłeś? *Czy pani
wychodzisz?). W liczbie mnogiej, czyli z wyrazami państwo, panie, panowie,
używanie formy 3. osoby jest grzeczniejsze niż użycie form 2. osoby, np.: Niech
państwo spojrzą na lewo, na zamek; Może panie zapiszą ten przepis; Co panowie
o tym myślą? Formy 2. osoby (Spójrzcie państwo na lewo, na zamek; Zapiszcie
panie ten przepis; Co panowie o tym myślicie?) są odbierane jako mniej
grzeczne310, akceptowalne tylko na poziomie normy użytkowej. Ogólnie przyjętą
formą zwracania się do osób duchownych (niezależnie od tego, czy jest się
osobą wierzącą czy niewierzącą) jest używanie określeń ksiądz, siostra, np.
księże proboszczu (i dalej: czy ksiądz może...) albo: proszę księdza proboszcza;
siostro albo: proszę siostry. Do braci zakonnych należy się zwracać formą
bracie, proszę brata albo (co jest mniej precyzyjne, ale częściej spotykane) tak,
jak do księdza. Takie formy zwracania się powinny być stosowane zarówno do
duchownych katolickich, jak i prawosławnych oraz protestanckich.
W polskiej tradycji językowo-kulturowej ostatnich dwóch wieków nie było
zwracania się per ty do niezaprzyjaźnionych osób dorosłych311. Ostatnio, pod
wpływem języków zachodnioeuropejskich (zwłaszcza zaś angielskiego)
obserwuje się próby wprowadzania takiego zwyczaju, szczególnie w niektórych
programach telewizyjnych. Ma to być wyrazem bezpośredniości kontaktów,
jednakże razi sztucznością i bezkrytycznym naśladowaniem wzorów obcych312.
Używanie imienia w połączeniu z zaimkami pan, pani ma charakter
nieoficjalny, a niekiedy nawet poufały. Imienia można użyć w takim wypadku
albo wtedy, gdy osoba, do której się ktoś zwraca, jest młodsza lub podległa
służbowo, albo wtedy gdy jest się z nią w zażyłych stosunkach towarzyskich.
W pozostałych wypadkach (np. przy zwracaniu się urzędnika do petenta,
przedstawiciela firmy usługowej – np. ubezpieczeniowej – do klienta) jest to
wciąż jeszcze naruszenie zasady stosowności.
W połączeniu z zaimkiem pan (pani) można się posłużyć imieniem w formie
pełnej albo zdrobniałej (pani Jadwigo – pani Jadziu, panie Zdzisławie – panie
Zdzisiu). Formą grzeczniejszą przy zwracaniu się do osób starszych jest użycie
pełnego imienia, czyli pani Jadwigo, panie Zdzisławie, chyba że w ich
środowisku powszechne jest zwracanie się do nich za pomocą form
zdrobniałych. Do osób młodszych lub zaprzyjaźnionych można się zwracać
także imieniem zdrobniałym: pani Jadziu, panie Zdzisiu. Osoby starsze używają
niekiedy w odniesieniu do osób dorosłych, ale dużo od siebie młodszych, formy
adresatywnej w postaci imienia w wołaczu, w połączeniu z następującym po nim
zdaniem z wyrazem pan, pani i czasownikiem w 3. osobie, czyli: Jurku,
podrzuci mi pan tę książkę? Kasiu, czy może pani tu podejść? Są to formy
grzeczne, ale bardzo familiarne, i stosowne przy dużej różnicy wieku między
mówiącym a tym, do kogo się zwraca.
W połączeniu z zaimkami pan, pani używa się także w formach
adresatywnych tytułu zawodowego lub naukowego w formie wołacza (np.: panie
inżynierze, pani doktor, pani magister, panie profesorze, panie ministrze);
orzeczenie przybiera wówczas formę 3. osoby liczby pojedynczej. Dość poufałe
i mniej grzeczne jest zwracanie się do kogoś tak, że formą adresatywną jest tylko
nazwa stopnia naukowego czy tytułu zawodowego, niepoprzedzona słowem pan,
które pojawia się dopiero w dalszej części wypowiedzi (np. Inżynierze, proszę,
żeby pan przyszedł jutro na to spotkanie; Doktorze, czy zbadał pan tych
pacjentów?). Niegrzeczne, a nawet lekko lekceważące, jest zwracanie się do
kogoś z wymienieniem tytułu zawodowego i nazwiska, np. Inżynierze
Malinowski, Doktorze Skrzypek!, zwłaszcza jeśli potem następuje forma trybu
rozkazującego (Inżynierze Kowalski, niech pan do mnie przyjdzie). Niezgodne
z etykietą językową, czyli niegrzeczne, jest natomiast zwracanie się do kogoś
per panie Maliniak, pani Kowalska. Jest to forma lekceważąca, nawet jeśli
używa się po niej czasownika w 3. osobie (Panie Nowak, niech pan zrobi
notatkę z zebrania). Nieco mniej niegrzeczne jest sformułowanie typu Panie
Nowak, czy może pan zrobić notatkę z zebrania?. Poniżej wszelkich norm
grzecznościowych pozostają formy adresatywne typu: Panie Kowalski, zrób pan
notatkę z zebrania!, nieakceptowalne nawet w normie użytkowej.
Do osób zajmujących oficjalnie stanowiska czyjegoś zastępcy (z tytułem
rozpoczynającym się od wice-), a także mających w nazwie tytułu czy stopnia
wojskowego człon pod-, należy się zwracać z pominięciem tych określeń. Do
wicedyrektora powie się więc panie dyrektorze, do wiceministra – panie
ministrze, do podpułkownika – panie pułkowniku itd. Niezgodne z etykietą
językową są bezpośrednie formy adresatywne typu: panie wiceprezesie czy
panie podpułkowniku. Takie formy powinny jednak wystąpić w pismach
adresowanych do tych osób, np.: Pani Anna Kowalska, Wicedyrektor
Departamentu Kadr; Prof. dr hab. Andrzej Kowalski, Prorektor Uniwersytetu
Warszawskiego313.
Standardową formułą grzecznościową pytania kogoś o coś jest:
Przepraszam, czy... (nie wie pan, gdzie jest przystanek autobusowy). Można też
używać zwrotu będącego formalnie w trybie przypuszczającym, np.: Chciałbym
zapytać..., Chciałabym powiedzieć...; Czy mógłbym spytać..., Czy mogłabym się
dowiedzieć... Nie są to formy niepoprawne314, lecz, przeciwnie, wręcz zalecane
jako grzeczne formuły zwracania się do kogoś w jakiejś sprawie.
Uniwersalnym powitaniem jest w polszczyźnie formuła Dzień dobry!,
stosowana o każdej porze dnia. Można ją uzupełnić dodatkowymi określeniami,
np.: Dzień dobry pani; Dzień dobry panu, a także: Dzień dobry, panie inżynierze;
Dzień dobry, pani doktor. Spotykane niekiedy formuły typu: Dzień dobry panu
inżynierowi! są przestarzałe i nie mieszczą się w dzisiejszej etykiecie językowej.
Współczesna polszczyzna odznacza się bogactwem form powitalnych,
nacechowanych stylistycznie i ekspresywnie – od oficjalnych i podniosłych (np.
Witam!), poprzez religijne (np. Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!), do
nieoficjalnych (np. Czołem! Cześć!) i bardzo potocznych (np. Siema!).
Umiejętność wyboru którejś z nich w zależności od sytuacji komunikatywnej
jest świadectwem dobrego opanowania zwyczajów językowych i kultury
osobistej.
Analogiczna sytuacja występuje przy posługiwaniu się formułami pożegnań.
Oprócz neutralnego, nienacechowanego Do widzenia! i rzadszego,
oficjalniejszego, Do zobaczenia! używa się wielu formuł należących do różnych
stylów i rozmaicie nacechowanych emocjonalnie (np. Żegnam panią! Z Bogiem!
Pa! Ciao! Trzymaj się! Buźka! itd.). Ostatnio dołącza się do tego, wzorowaną na
angielskim, formułkę Miłego dnia życzę! (a także: Życzę panu miłego wieczoru!
Życzę państwu miłej nocy! itd.)315.
Neutralną formułą przedstawiania się jest wymienienie swojego nazwiska
lub imienia i nazwiska (nie: nazwiska i imienia) po formie nazywam się, czyli
np.: Nazywam się Kamiński albo Nazywam się Tomasz Kamiński (nie: Nazywam
się Kamiński Tomasz). Etykieta grzecznościowa zaleca poprzedzenie tego
formułą: Pani pozwoli, że się przedstawię. Można też powiedzieć: Jestem
Tomasz Kamiński (raczej nie: Tomasz Kamiński jestem). Niezbyt fortunne są
sformułowania: Mam na nazwisko Kamiński; Moje nazwisko jest Malinowski.
Gdy podaje się tylko imię, należy użyć formuły Jestem Barbara albo (nieco
bardziej oficjalnie): Na imię mi Barbara. Niefortunne jest w takim wypadku
posłużenie się formułą typu: Nazywam się Barbara.
Naruszeniem polskiej etykiety językowej jest przedstawianie się imieniem
zdrobniałym w sytuacjach oficjalnych, a także podpisywanie się taką formą
imienia na oficjalnych dokumentach (np. Kierownik Działu Marketingu Tomek
Kowalski, Copywriter Kasia Malinowska). Maniera taka, występująca
współcześnie coraz częściej, zwłaszcza wśród ludzi młodych, a pozostająca
zapewne nie bez związku z wpływem anglosaskich zwyczajów nominatywnych
i adresatywnych na polszczyznę, jest odbierana przez osoby starszego
i średniego pokolenia jako brak stosowności w zachowaniu językowym
(naruszenie zasady decorum), świadczący o braku wychowania.
Neutralną formułą pytania kogoś o nazwisko jest: Jak się pan (pani)
nazywa?. Nacechowane stylistycznie (nieco oficjalne) są sformułowania: Jak
pańska (pana) godność (jak pani godność)? i Z kim mam przyjemność?. Etykietę
językową naruszają natomiast pytania: Jak pańskie nazwisko? Jak pan ma na
nazwisko? i Z kim mam do czynienia?
Formy adresatywne na kopertach i w nagłówkach listów w ostatnim
półwieczu znacznie się uprościły. Przed imieniem i nazwiskiem na kopercie
pisze się zwykle tylko słowo Pan (Pani), rzadziej: Szanowny Pan (Szanowna
Pani), często w skrócie: Sz. Pan (Sz. Pani). Stosowane niegdyś określenia
Wielce Szanowny Pan (Wielce Szanowna Pani), a zwłaszcza Wielmożny Pan
(Wielmożna Pani), także w skrócie: W. Pan (W. Pani), uchodzą współcześnie za
przestarzałe. Normą jest rozpoczynanie listu (nie tylko prywatnego, także
urzędowego i służbowego) formułą adresatywną: zwykle jest nią określenie typu
Szanowny Panie, uzupełniane – jeśli to możliwe – tytułem zawodowym adresata
(np. Szanowna Pani Inżynier!). Nie należy do polskiego zwyczaju językowego
używanie w takim zwrocie adresatywnym imienia lub nazwiska (nie: *Szanowny
Panie Malinowski, *Szanowna Pani Jolanto!). Używanie innych przymiotników
w nagłówku listu jest ograniczone do korespondencji prywatnej (np. Droga Pani
Marysiu, Miły Panie Jacku itp.). Należy dodać, że po zwrocie adresatywnym
w nagłówku można postawić albo wykrzyknik (wtedy pierwsze zdanie listu
zaczynamy od akapitu od wielkiej litery), albo przecinek (wtedy dalszy ciąg listu
jest kontynuacją zdania, bez akapitu, pisaną po przecinku).
Normą jest także kończenie listu (pisma) oficjalnego formułą
grzecznościową. Może ona przybierać różną postać językową, np.
Z poważaniem, Łączę wyrazy szacunku, Proszę przyjąć wyrazy głębokiego
szacunku itd. W listach nieoficjalnych używa się formuł bardziej różnorodnych
(od neutralnego: Pozdrawiam i serdeczniejszego Ściskam, do bardziej osobistych
i intymnych)316.
W listach internetowych (mejlach) spotyka się często jako formułę powitalną
zwrot Witam!. Jest on stosowny w listach do osób młodszych i niższych
w hierarchii społecznej, nadal jednak odczuwa się (zwłaszcza w pokoleniu ludzi
starszych) jej niestosowność przy zwracaniu się do osoby nieznanej,
o nieznanym wieku i statusie, a także – do osoby starszej o wysokim statusie.
W tym wypadku należy rozpoczynać list elektroniczny albo od formuły
Szanowna Pani! / Szanowny Panie!, albo od Dzień dobry!. Podobnie jest
z formułą kończącą: Pozdrawiam!. Jest stosowna tylko w odniesieniu do osób
młodszych (i oczywiście do osób zaprzyjaźnionych), w innych wypadkach
należy stosować formułę Łączę pozdrowienia.
13.4. „Poprawność polityczna” w języku
Zagadnieniem związanym z grzecznością językową jest problem tzw.
poprawności politycznej w języku, występujący w polszczyźnie mniej więcej od
trzydziestu lat. Sam termin poprawność polityczna jest niezbyt właściwym
tłumaczeniem angielskiego political correctness. Zjawisko, do którego się on
odnosi, nie ma bowiem konotacji ściśle politycznych, lecz społeczne
i obyczajowe. Właściwsze byłoby więc określenie poprawność obyczajowa albo
poprawność grzecznościowa. Ponieważ jednak ten nietrafny termin jest
powszechny w polskich pracach językoznawczych i socjologicznych, będzie on
używany także w naszym podręczniku.
Zjawisko, o którym tu mowa, odnosi się do języka używanego publicznie,
także w dyskursie politycznym, ale też np. w publicystyce. Chodzi o to, by nie
używać słów i określeń, które mogłyby urazić partnera rozmowy czy odbiorcę
komunikatów pisemnych ze względu na jego płeć, rasę, pochodzenie, religię,
poglądy społeczne i polityczne, orientację seksualną itp. Określenia, które mogą
być odbierane jako obraźliwe i niestosowne, należy zastąpić neutralnymi,
niemającymi negatywnych konotacji. Intencją jest więc niewyrządzanie krzywdy
moralnej czy emocjonalnej innym osobom przez użycie niestosownych wyrazów
i zwrotów. Takie zachowanie mieści się całkowicie w tradycyjnej polskiej
etykiecie językowej. Tak więc np. od dawna było uważane za niegrzeczne,
a nawet niestosowne, mówienie ślepy o osobie niewidzącej, a zwłaszcza do niej;
trup w mowie pogrzebowej o zmarłym czy kurdupel do mężczyzny lub
o mężczyźnie niskim.
W ostatnich dziesięcioleciach zakresem poprawności politycznej objęto
także unikanie określeń, które poprzednio w ogóle nie były używane publicznie,
np. dotyczących orientacji seksualnej (pedał, lesba) czy ogólniej – związanych
z seksem (np. kutas, cipa). Wydaje się, że w tym wypadku nie trzeba posługiwać
się modnym terminem na określenie zachowań językowych od dawna
ocenianych jako niestosowne czy wręcz chamskie.
 Problemem jest natomiast to, w jakim zakresie tradycyjne określenia
pewnych grup ludzi mogą być objęte zakazem publicznego używania jako
niepoprawne politycznie, gdyż obrażające tych ludzi. Tak więc np., czy trzeba
mówić osoba z niepełnosprawnością albo osoba sprawna inaczej zamiast osoba
niepełnosprawna? Należy się zgodzić z tym, że określenia pedał, a także
pederasta są nacechowane ujemnie i obraźliwe, ale czy tak samo można oceniać
wyraz homoseksualista i zastępować go słowem gej? Jeszcze trzydzieści lat
temu słowa Cygan i Murzyn były traktowane w podstawowym swoim znaczeniu
jako neutralne (tak jest nawet w definicjach Uniwersalnego słownika języka
polskiego z r. 2003), dzisiaj wiele osób uznaje je za nacechowane ujemnie
i zaleca używanie w dyskursie publicznym ich neutralnych odpowiedników317.
Jeśli chodzi o Cygana to takim zastępnikiem jest nazwa Rom, jeśli chodzi
o nazwę Murzyn, to oprócz ogólnego omownego człowiek ciemnoskóry
proponuje się używanie nazw Afroamerykanin i Afroafrykanin (w zależności od
rejonu pochodzenia). W tekstach dziennikarskich nie spotyka się już
rzeczownika Murzyn, pisze się np. o ciemnoskórych zawodnikach,
o czarnoskórych policjantach itp.318 Należy zaznaczyć, że w zjawisku
poprawności politycznej chodzi o dwie sprawy: intencję nieobrażania innych
ludzi (to ze strony nadawcy komunikatu językowego) i akceptowalny odbiór
określenia przez odbiorcę komunikatu. Nawet jeśli nadawca nie miał intencji
obrażenia odbiorcy, ale ten odebrał komunikat jako obraźliwy, to należy uznać,
że naruszono zasadę poprawności politycznej czy mówiąc tradycyjnie,
stosowności wypowiedzi.
Intencja poprawności politycznej jest niewątpliwie słuszna. Chodzi o to, by
za pomocą języka nie jątrzyć, nie podtrzymywać różnego typu uprzedzeń
i przejawów dyskryminacji pewnych grup ludzi, nie wywyższać się, nie
pokazywać protekcjonalizmu przez stosowanie określonych elementów
językowych. Należy jednak pamiętać o tym, by nie przypisywać takich intencji
wszelkim wypowiedziom zawierającym określenia, które mogą być uznane za
niepoprawne politycznie319.
14. Sprawność językowa. Zróżnicowanie współczesnej
polszczyzny. Styl językowy, cechy dobrego stylu.
Stylizacja językowa i jej rodzaje

14.1. Pojęcie sprawności językowej

Jednym z elementów kultury języka jest sprawność językowa twórcy tekstu.
Polega ona na umiejętności przekazania przez osobę mówiącą (piszącą)
w swoich tekstach tego, co się chce przekazać (informacji, przeżyć, emocji itp.)
w sposób najodpowiedniejszy w danej sytuacji komunikatywnej. Chodzi więc
o dobór takich środków językowych, które pozwolą najlepiej dotrzeć do
odbiorcy, spowodować taką jego reakcję, o jaką chodziło autorowi tekstu,
i wywołać u niego pozytywną ocenę mówiącego (piszącego). Mówić i pisać
sprawnie – to znaczy umieć wybrać z zasobu znanych sobie środków
językowych właśnie te, które będą najodpowiedniejsze ze względu na poruszany
temat, możliwości percepcyjne i nastawienie odbiorcy, sytuację, w której
wypowiedź powstaje, stosunki między nadawcą a odbiorcą itp. Sprawność
językowa obejmuje także umiejętność osiągania celów zakładanych przez autora
wypowiedzi możliwie niewielkim wysiłkiem, to znaczy w wypowiedzi zwięzłej,
ale jednocześnie jasnej i zrozumiałej.
Potocznie przez sprawność językową rozumie się niekiedy umiejętność
łatwego tworzenia wypowiedzi, płynnego mówienia, czyli elokwencję. Za
człowieka językowo sprawnego uznaje się więc tego, kto umie w każdej sytuacji
zabrać głos, mówi swobodnie, a nawet ze swadą i „bez kartki”, bez
denerwujących przerywników typu eee, prawda itp. W takim wypadku
wychwytuje się jednak tylko zewnętrzne objawy sprawności językowej, a nie
dotyka istoty tego zjawiska. Można bowiem mówić płynnie i łatwo konstruować
wypowiedź, ale jednocześnie nie przekazywać istotnych treści, nie zwracać
uwagi na potrzeby i możliwości percepcyjne odbiorców itp.
 Ażeby osiągnąć sprawność językową, należy więc przede wszystkim mieć
świadomość istnienia różnorodnych możliwości językowego przekazywania
tych samych treści. Konieczne jest również posługiwanie się odpowiednim
zasobem leksykalnym i gramatycznym, co umożliwia wybór spośród wielu
wariantów i synonimów językowych tych, które się uzna za najlepsze.
Niezbędna jest ponadto znajomość, choćby pobieżna, zróżnicowania (m.in.
socjalnego, zawodowego, terytorialnego i stylistycznego) współczesnej
polszczyzny.

14.2. Zróżnicowanie współczesnej polszczyzny

W obrębie polskiego języka narodowego należy wydzielić dwa systemy:
polszczyznę ogólną (dawniej zwaną literacką) i polszczyznę gwarową (gwary
ludowe). Jest to podział dokonany ze względu na zasięg użycia każdego z tych
języków i typ jego użytkowników.
Polszczyznę ogólną znają (co najmniej biernie) wszyscy ci, którzy chodzili
do szkoły podstawowej. Jest to też (w jednej ze swoich odmian) pierwszy
język320 wszystkich mieszkańców miast, a także (w innych odmianach) język
urzędów i instytucji państwowych i społecznych, język środków
upowszechniania informacji, Kościoła, język znacznej większości literatury
polskiej. Jest on wewnętrznie bardzo zróżnicowany.
Gwary ludowe to pierwszy język wielu mieszkańców wsi polskiej –
chłopów. Niegdyś była to jedyna znana im odmiana polszczyzny, używana we
wszelkich kontaktach społecznych, dziś jest to przede wszystkim mowa rodzinna
i sąsiedzka. Język mieszkańców wsi jest zróżnicowany terytorialnie. Wyróżnia
się pięć dużych obszarów dialektalnych321 – Małopolskę, Wielkopolskę, Śląsk,
Mazowsze i tereny Ziem Odzyskanych (z tak zwanymi nowymi dialektami
mieszanymi). Każdy z dialektów dzieli się dalej na gwary, obejmujące mniejsze
regiony. Różnice między gwarami ludowymi a językiem ogólnym występują na
wszystkich poziomach języka – są to różnice systemowe. Wyraziste i łatwo
dostrzegane są różnice fonetyczne (np. wymowa gwarowa typu [mńut, mliko,
mom, śfinty, ido, robiom, capka, zaba, odjezdza]). Oprócz nich występują
różnice fleksyjne (np. gwarowe formy zróbta, chłopakewi, myszów), leksykalne
(liczne wyrazy gwarowe nieznane polszczyźnie ogólnej, np. brutka ‘panna
młoda’ z gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich; kiela ‘ile’ z gwary
cieszyńskiej; kcieć ‘kwitnąć’ z gwar mazowieckich) i składniowe.
Nie znaczy to jednak, że gwary są gorszą odmianą polszczyzny. Pogląd taki,
dość niestety rozpowszechniony, nieraz nawet powtarzany w toku nauczania
szkolnego, jest błędny i szkodliwy społecznie. Gwary ludowe to polszczyzna
inna, ale nie gorsza niż język ogólny. Są one oparte na wielowiekowej tradycji,
zachowały wiele cech dawnej polszczyzny, przez co są skarbnicą wiedzy o niej,
a przede wszystkim były, i w wielu wypadkach są nadal, sprawnym środkiem
porozumiewania się wielu Polaków. Gwar ludowych, dziś ograniczonych
w użyciu (nie można się nimi posługiwać we wszystkich sytuacjach), nie należy
dyskredytować i ośmieszać. Taka postawa świadczy bowiem o braku kultury
języka i o niskim poziomie świadomości językowej. Negatywnie oceniane
powinno być tylko mieszanie elementów gwary i języka ogólnego w jednej
wypowiedzi. Wyrazy i formy gwarowe użyte w tekście mówionym (rzadziej
pisanym) polszczyzną ogólną noszą nazwę dialektyzmów. Stosunkowo częste
są nieświadome dialektyzmy fonetyczne, czyli wymawianie głosek i ich
połączeń w sposób charakterystyczny dla jakiejś gwary ludowej. Są one zwykle
oceniane jako znaczne odstępstwo od norm polszczyzny ogólnej. Dotyczy to np.
mazurzenia, czyli wymawiania głosek [c], [dz], [s], [z] w miejscu
ogólnopolskich [cz], [dż], [sz], [ż], np. [cekać], [sary], [zyto], [odjezdza], a także
wymowy typu [mńasto], [lystonosz], [kełbasa], [mogie], [nogamy], [chiba],
charakterystycznej dla gwar mazowieckich, czy [szczelać], [czymać], [pańeήka],
charakterystycznej dla gwar małopolskich, a także [chlip], [mliko], [pon],
spotykanej w wielu gwarach ludowych. Do częściej spotykanych dialektyzmów
fleksyjnych należy zaliczyć używanie w 2. osobie liczby mnogiej czasowników
form typu zróbta, chodźta i odmianę czasownika z użyciem zaimków
osobowych zamiast końcówek osobowych, np. ja widział, ty widział, my
widzieli, wy widzieli. Są one niepoprawne w tekstach innych niż gwarowe.
Należy także wspomnieć o charakterystycznym dla wielu gwar ludowych
mieszaniu rodzaju męskoosobowego i niemęskoosobowego, co daje z jednej
strony formy typu chłopy przyszły, sąsiady orały, a z drugiej psy szczekali,
dziewczyny śpiewali. Jest to także wyraźne naruszenie normy języka ogólnego.
Dialektyzmy leksykalne, czyli wyrazy niewystępujące pierwotnie w języku
ogólnym, są czasami akceptowane i przyjmowane do tej odmiany, zwłaszcza
wówczas, kiedy nazywają charakterystyczne realia wiejskie niemające nazwy
ogólnej, np. żętyca, oscypek, watra, otawa. W innych wypadkach również one są
uznawane za elementy niepoprawne w tekście ogólnym, np. wyrazy dyć, jeno,
pozbadnąć, do cała. Trudniej rozpoznawalne są dialektyzmy semantyczne, czyli
wyrazy użyte w języku ogólnym w znaczeniu charakterystycznym dla gwary
ludowej, np. podlaskie naładować ‘naprawić’ czy mazurskie kalka ‘wapno’.
Użycie ich w języku ogólnym może prowadzić do nieporozumień, np.
naładować samochód zostanie zrozumiane jako ‘nałożyć coś na samochód’,
a w intencji mówiącego chodziło o naprawienie auta.
Gwary ludowe istnieją zasadniczo tylko jako język mówiony. Polszczyzna
ogólna występuje zaś w dwu głównych typach wypowiedzi – jako język
mówiony i jako język pisany322. Język mówiony, pierwotna forma mowy
ludzkiej, jest bardziej spontaniczny, mniej sformalizowany niż język pisany.
Różnice między nimi są szczególnie widoczne w składni wypowiedzi, ale
występują także w zakresie słownictwa i (rzadko) we fleksji.
Składnia języka mówionego jest dość swobodna – dostosowana do sytuacji
mówienia, wspomagana gestami i mimiką. Charakterystyczne są dla niej zdania
formalnie niedokończone i eliptyczne, a także liczne powtórzenia, przeskoki
myślowe itd. Dość długo reguły składniowe polszczyzny ogólnej formułowano
na podstawie wypowiedzi pisanych (zwłaszcza tekstów literatury pięknej), co
prowadziło do przekonania, że składnia polszczyzny mówionej, żeby była
poprawna, musi być na niej wzorowana. Obecnie przyjmuje się, że składnia
mówiona jest po prostu inna niż pisana, ale nie gorsza od niej; jeśli tylko dobrze
służy porozumiewaniu się osób mówiących (czyli – jeśli jest funkcjonalna),
należy ją uznać za poprawną. Nie jest więc słuszne zwracanie uwagi np. na to,
by „zawsze mówić pełnymi zdaniami” lub by „nie rozpoczynać zdania od więc”.
Te reguły dotyczą bowiem przede wszystkim składni języka pisanego, a ponadto
starannej składni języka mówionego. Staranna składnia mówiona jest wskazana
w oficjalnych odmianach języka, takich jak przemówienie, kazanie, wykład,
wystąpienie sejmowe, dyskusja radiowa czy telewizyjna. Tego typu wypowiedzi
są zazwyczaj wcześniej przemyślane, a czasem także przygotowane w formie
konspektu wystąpienia. Dla składni pisanej oprócz większej dyscypliny
i uporządkowania wewnętrznego typowe jest występowanie dużej liczby zdań
złożonych podrzędnie, często złożonych wielokrotnie. Pojawiają się tu także
takie konstrukcje, jak imiesłowowe równoważniki zdań, bardzo rzadkie
w polszczyźnie mówionej (dotyczy to zwłaszcza równoważnika zawierającego
imiesłów uprzedni).
Słownictwo mówione jest również swobodniejsze od pisanego, więcej w nim
środków nacechowanych ekspresywnie, a przede wszystkim znacznie częstsze
są wyrazy charakteryzujące sytuację mówienia i do niej się odnoszące, np.
zaimki tu, teraz, wczoraj, zaraz, wyrazy typu no, ejże, słyszysz, wiesz,
niezrozumiałe albo niejasne poza określonym dialogiem. W słownictwie
pisanym jest więcej wyrazów obcych i erudycyjnych, a także wyrazów
ograniczonych środowiskowo (w tym terminologii). Sprawnością językową
wykazuje się ten, kto widzi różnice między oboma typami polszczyzny
i umiejętnie wyzyskuje środki językowe każdej z nich w zależności od subkodu,
którym się posługuje.
O ile polszczyzna pisana jest w miarę jednolita na obszarze całej Polski,
o tyle polszczyzna mówiona jest nieco zróżnicowana w poszczególnych
regionach kraju. Różnice te nazywa się regionalizmami323. Są to elementy
językowe – cechy wymowy, wyrazy, formy wyrazowe, konstrukcje składniowe
– znane i używane powszechnie przez ogół mieszkańców, także przez osoby
wykształcone, pewnego regionu Polski, a różniące się od form uznanych za
ogólnopolskie. Są one dobrze osadzone w tradycji regionu, używane od wielu
dziesiątków lat, i znacznej większości z nich nie można traktować jako błędów
językowych: wchodzą (jako warianty) w skład ogólnej polszczyzny mówionej.
Od regionalizmów należy odróżnić dialektyzmy, które są wtrętami gwarowymi
(z gwar ludowych) spotykanymi w tekstach mówionych językiem ogólnym.
Współcześnie można wyróżnić regionalizmy co najmniej pięciu części
Polski. Umownie nadaje się im nazwy od wielkich miast, będących głównymi
ośrodkami regionów, ale należy pamiętać o tym, że są one używane przez
mieszkańców wszystkich miast danego regionu, a także przez tych mieszkańców
wsi, którzy posługują się polszczyzną ogólną. Mówi się więc o regionalizmach
warszawskich, poznańskich, krakowskich, białostockich i śląskich324.
Jeśli chodzi o wymowę, to powszechną cechą regionalną południowopolską
i zachodniopolską jest artykulacja połączeń [-nk-] i [-ng-] zawsze
z tylnojęzykowym dźwiękiem [ŋ]: [okieŋko, firaŋka, poraŋka, baŋk, balaŋga].
Na północy Polski (i w wymowie nienacechowanej) głoska ŋ występuje przed k,
g tylko w wyrazach obcych ([baŋk, balaŋga]), choć i w tych wypadkach zdarza
się wymowa z [n] (uznawana za mniej poprawną: [bank, balanga]); w wyrazach
rodzimych słychać w tym regionie zawsze [-nk-]: [okienko, firanka, poranka].
Te warianty wymowy mieszczą się w normie wzorcowej języka ogólnego,
podobnie jak dwojaka – udźwięczniająca lub ubezdźwięczniająca – wymowa
ostatniej głoski wyrazu, po którym następuje słowo zaczynające się samogłoską
lub spółgłoską dźwięczną niemającą odpowiednika bezdźwięcznego.
Wariantami są więc artykulacje: [piesadama] i [piezadama] (pies Adama),
[choćno] i [chodźno] (chodź no). Wymowa udźwięczniająca jest
charakterystyczna dla południa i zachodu Polski, wymowa ubezdźwięczniająca –
dla północy. W normie wzorcowej mieści się też wymawianie bądź
niewymawianie dźwięcznego h, a także przedniojęzykowego ł. Dźwięczne h
i przedniojęzykowe ł są charakterystyczne dla Kresów Wschodnich, ich brak –
dla reszty kraju.
Inne regionalne cechy wymowy mieszczą się na ogół w normie użytkowej,
regionalnej. Należą do nich np. południowopolskie udźwięcznianie
wewnątrzwyrazowe, np. [chodźmy, rubmy], północno-wschodnie
„śledzikowanie” i wymowa miękkiego l, np. [ljas], [ljewy] czy północnopolska
asynchroniczna wymowa spółgłosek zmiękczonych, np. [pjasek], [kjedy].
Dość liczne regionalizmy leksykalne (ankieta do ich badania liczy ok. 700
pytań) nie przeszkadzają jednak na ogół porozumiewaniu się Polaków z różnych
regionów, gdyż nie są nazwami podstawowymi, a ponadto rzadko używa się ich
w kontaktach publicznych ponadregionalnych. Należy też pamiętać o tym, że
wiele regionalizmów leksykalnych (w przeciwieństwie do fonetycznych)
wychodzi z użycia, posługują się nimi tylko najstarsi mieszkańcy regionu.
Najczęściej używane regionalizmy leksykalne to np.: krakowskie na polu ‘na
dworze’, grysik ‘kasza manna’; poznańskie pyry ‘ziemniaki’, chabas ‘mięso’;
białostockie przynuka ‘zachęcanie do posiłku’, kozytać ‘łaskotać’; warszawskie
schaboszczak; śląskie gruba ‘kopalnia’.
Nieczęste są regionalizmy semantyczne, kiedy to wyrazowi znanemu
w polszczyźnie ogólnej nadaje się regionalnie inne (czasem dodatkowe)
znaczenie, np. krakowskie drzewko ‘choinka’, bańka ‘bombka na choinkę’;
poznańskie góra ‘strych’, haczyk ‘pogrzebacz’; białostockie gościniec
‘podarunek’, mączka ‘miałki cukier’; śląskie synek ‘chłopak’.
Niemal wszystkie regionalizmy leksykalne mieszczą się w użytkowej normie
regionalnej; do polszczyzny wzorcowej wchodzą jako warianty tylko nieliczne
z nich (np. borówki i czarne jagody). Pewne regionalizmy tego typu, pomimo
powszechności używania na określonym obszarze, pozostają stale poza normą,
nawet użytkową, np. południowopolskie *ubierać płaszcz, *rozbierać sukienkę
(poprawnie wkładać płaszcz albo ubierać się w płaszcz, zdejmować sukienkę).
Regionalizmy morfologiczne to np. częste w polszczyźnie południowej
formy czasowników w czasie przeszłym z pominiętym elementem -ną- (np.
błysło, prysł, sięgła), zakończone spółgłoską twardą formy 1. osoby lp i 3. osoby
lm (kieleckie kąpę, kłamę), a także różnice w przypisywaniu rodzaju
gramatycznego pewnym rzeczownikom, np. krakowskie ta magiel, ta litra,
białostockie ta kartofla, ten kieszeń, ta piec. Charakterystyczne są także
południowopolskie formy czasowników dokonanych z rdzeniem -gląd-:
przeglądnąć, wyglądnąć, zaglądnąć325. Regionalizmy morfologiczne mieszczą
się na ogół w normie użytkowej regionalnej; poniżej tej normy są formy typu
*kąpę, *kłamę, a także niektóre formy czasownikowe z pominiętym elementem -
ną- (np. *sięgła).
Słowotwórczym regionalizmem warszawskim były nazwy z przyrostkiem -
ak, np. prosiak, kurczak, cielak, dzieciak, pozostające zwykle w opozycji do
ogólnych nazw zakończonych na -ę (prosię, kurczę, cielę), jednakże
współcześnie stały się one formami ogólnopolskimi, z zabarwieniem potocznym,
zaś formy na -ę są używane coraz rzadziej.
Stosunkowo rzadkie są regionalizmy składniowe, a te z nich, które mają
podłoże gwarowe lub obce, są zwykle uznawane za niepoprawne, np.
białostockie podobny na kogoś, u mnie jest pytanie; poznańskie podobny komuś,
szukać za czymś, co ja za to mogę?. W normie użytkowej mieszczą się natomiast
np. białostockie Daj to dla mnie czy krakowskie Chodźże tu wreszcie.
Regionalizmy były dość dobrze rozwinięte w polszczyźnie XIX i pierwszej
połowy XX wieku (wówczas istniały także regionalizmy wileńskie i lwowskie);
można było wtedy mówić nawet o całych odmianach regionalnych polszczyzny
ogólnej. Współcześnie regionalizmy zanikają, do czego przyczyniła się
ujednolicająca funkcja języka radia i telewizji, propagujących jednolitą
polszczyznę o podłożu regionalnym warszawskim. Dopiero ostatnio, wraz
z odżyciem ruchów regionalnych i propagowaniem idei „małych ojczyzn”,
dochodzi do nowego spojrzenia na regionalny, „swojski” sposób mówienia
i następuje dowartościowanie odrębności językowych swojego regionu.
Zachowanie regionalizmów świadczy o bogactwie języka, sprzyja jego
różnorodności i jest odzwierciedleniem historii i kultury danego regionu.
Właściwe posługiwanie się nimi dobrze świadczy o sprawności językowej
mówiącego.
Z podziałem na polszczyznę mówioną i pisaną krzyżuje się inny: na wariant
(język) oficjalny i nieoficjalny. Każdy z tych dwóch wariantów występuje
w kilku odmianach. Teksty odmian oficjalnych powstają w sytuacjach
oficjalnych, których wyznacznikiem jest to, że nadawca i odbiorca tekstu
traktują siebie wzajemnie jako przedstawicieli określonych grup społecznych,
zawodowych, środowiskowych itp., nie zaś jako indywidualne, prywatne osoby.
Przywódca ugrupowania politycznego przemawia w Sejmie nie jako Andrzej
Nowak, lecz jako reprezentant pewnej grupy ludzi; profesor wygłaszająca
wykład uniwersytecki mówi jako naukowiec określonej dyscypliny, a nie –
prywatnie, jako Janina Malinowska. Ksiądz głoszący homilię jest kapłanem,
a nie Janem Kowalskim. Lekarka, wypowiadająca się o stanie zdrowia rannych
w katastrofie, mówi jako specjalista w swoim zawodzie, a nie jako Anna
Kwiatkowska itd. W sytuacjach nieoficjalnych nadawca i odbiorca traktują
natomiast siebie jako osoby prywatne. Zasadnicza różnica językowa między
wariantem oficjalnym a nieoficjalnym języka polega na zakresie używania
wyrazów nacechowanych ekspresywnie. Tego typu słownictwo jest znacznie
rzadsze w tekstach odmian oficjalnych, używa się go natomiast bardzo często
w różnych odmianach polszczyzny nieoficjalnej. W odmianach oficjalnych jest
za to wiele wyrazów i wyrażeń specjalnych, charakterystycznych dla danej
dziedziny wiedzy czy techniki, czyli terminów, a także wyrazów
nacechowanych urzędowością i oficjalnością, np. uiścić, prolongować,
konsumpcja, mieć miejsce.
 Szczególne miejsce wśród odmian wariantu nieoficjalnego zajmuje
polszczyzna potoczna. Jest to pierwszy język Polaków niemówiących gwarami
ludowymi, używany na co dzień we wszelkich sytuacjach nieoficjalnych.
Charakteryzuje się spontanicznością, plastycznością, a przede wszystkim
występowaniem całej warstwy słownictwa i frazeologii nacechowanych
ekspresywnie. Odzwierciedla się w niej zdroworozsądkowy sposób analizowania
i kategoryzacji rzeczywistości, stąd też w centrum polszczyzny potocznej
znajduje się człowiek, jego cechy, zachowanie i stosunki z innymi ludźmi.
Polszczyzna potoczna zawiera więc np. określenia człowieka ze względu na jego
wiek (szczeniak, smarkula, grzyb), wygląd (kurdupel, dryblas, wymoczek,
flejtuch), cechy (cymbał, frajer, spryciula, ochlapus), zachowanie (chamidło,
fajtłapa, wazeliniara). Wiele jest określeń stosunków międzyludzkich (oblewać
coś, certolić się, obskakiwać, mieć z kimś na pieńku, z rączki do rączki,
kuroniówka, być na bezrobociu). Polszczyzna potoczna zawiera wiele
synonimów (por. np. liczne potoczne określenia kobiety), sporo wyrazów
wieloznacznych. Istnieje charakterystyczne dla tej odmiany słowotwórstwo (np.
potoczne są wyrazy tworzone m.in. przyrostkami -as: grubas, urzędas, -och:
tłuścioch, -ol: robol, urzędol, -ówa: balonówa, łapówa, gościówa). Potoczne
frazeologizmy są obrazowe (np. zrobić wielkie oczy, mieć na kogoś haka,
kombinować jak koń pod górę, mieć z tyłu głowy) i odwołują się do codziennych
realiów (praca na czarno, fura, skóra i komóra). Można też mówić o potocznych
elementach fleksyjnych (np. daj tą książkę, zmieliłem kawę) i potocznej składni,
a także o potocznej wymowie (np. [pszeczszkole], [dż-żefko], [źarko] wobec
starannej: [pszetszkole], [d-żefko], [źarnko]). Polszczyzna potoczna ma swoją
normę, zwaną normą potoczną, która choć istniała od dawna, dopiero
w ostatnich latach jest kodyfikowana i uwzględniana przy opisie normy języka
ogólnego.
Inne odmiany mówione wariantu nieoficjalnego języka mają ograniczony
zakres używania i nie obejmują całego systemu językowego. Ich odrębność
w stosunku do polszczyzny oficjalnej czy potocznej zasadza się na różnicach
słownikowych i frazeologicznych. Najbardziej typowy dla dzisiejszej
polszczyzny jest rozwój gwar środowiskowych. Są one tworzone jako mowa
grup poczuwających się do odrębności kulturowo-społecznej. Pełnią w nich
funkcję utożsamiającą (członków grupy) i wyodrębniającą (grupę z reszty
społeczeństwa). Swoista leksyka (słownictwo, zwane niekiedy argotyzmami,
i frazeologia) tych gwar jest z zasady nacechowana ekspresywnie, zwykle dość
wyraźnie i negatywnie, służy bowiem przede wszystkim do tego, by wyrazić
stosunek emocjonalny osoby mówiącej do różnorakich zjawisk rzeczywistości.
Słownictwo środowiskowe występuje w różnych typach gwar, od bardzo
licznych do takich, którymi posługuje się zaledwie kilka tysięcy czy kilkaset
osób. Mieli więc np. swoje określenia gwarowe żołnierze służby zasadniczej
(np. giwera ‘karabin’, kot ‘rekrut, młody żołnierz’, fala m.in. ‘żołnierze z tego
samego poboru’, iść na lewiznę ‘nielegalnie opuścić koszary’, przyciąć kota na
ogona ‘pasować rekruta na dojrzałego żołnierza’), ma młodzież szkolna
i studencka (np. lufa, pała ‘ocena niedostateczna’, panienka ‘negatywnie
o dziewczynie’, laska ‘dziewczyna atrakcyjna fizycznie’, nawijać ‘mówić dużo,
długo’, cienki jesteś ‘źle z tobą’, odstawiać dupogodziny ‘uczyć się’, zakręcony
‘zachowujący się dziwnie, zwariowany’), mają kierowcy (np. dentysta ‘kierowca
nieumiejętnie zmieniający biegi’, wiatrak ‘policjant na skrzyżowaniu’, kogut
‘sygnalizator na dachu samochodu’, gaz do dechy), ale także np. aktorzy (np.
gierka ‘sztampowy chwyt aktorski’, ogoniasta ‘statystka’, marmurki
‘publiczność niereagująca na grę’, próbować ‘ćwiczyć rolę’, stawiać sytuacje
‘opracowywać sytuacje sceniczne’, rozłożyć rolę ‘zagrać źle’), brydżyści (np.
blotka ‘słaba karta’, puszczać ‘nie przebijać wyższą kartą’, figur na figur),
wędkarze (np. moczyć robaka ‘wędkować’, kolega po kiju ‘drugi wędkarz’).
Długą tradycję, sięgającą XIX w., ma socjolekt alpinistów (por. np. stare:
alpensztok ‘laska, poprzedniczka czekana’, nowsze: resznur ‘linka pomocnicza’,
i najnowsze: łoić ‘wspinać się’, przebulderować ‘przejść odcinek drogi
wspinaczkowej bez użycia liny’), zaledwie dwudziestoletnią – socjolekt
paralotniarzy (por. np. brykać ‘latać na paralotni’, kicha ‘brak warunków do
latania paralotnią’, glajt ‘paralotnia’, glebnąć ‘wylądować wbrew własnej woli’,
stabil ‘stabilizator’). Odrębną kategorię stanowi słownictwo gwar tajnych,
przede wszystkim gwary środowisk przestępczych i gwary więziennej, których
głównym celem jest utajnianie przekazu. Zawiera ono ponadto wiele wyrazów
i zwrotów wulgarnych i obscenicznych.
Cechą charakterystyczną gwar środowiskowych jest duża synonimiczność
określeń, spowodowana zwykle koniecznością odświeżania nacechowania
ekspresywnego wypowiedzi. Słownictwo środowiskowe charakteryzuje się
szybką zmiennością oraz tym, że określenia przechodzą z jednej gwary
środowiskowej do innej. Atrakcyjne są pod tym względem zwłaszcza gwary
tajne, które użyczają swego słownictwa np. gwarze młodzieżowej i polszczyźnie
potocznej.
Posługiwanie się gwarą środowiskową powinno być ograniczone do sytuacji
komunikatywnych wewnątrz danego środowiska. Używanie jej poza
środowiskiem jest niewskazane, świadczy o ograniczeniu zasobu słownikowego
osoby tak postępującej, a ponadto naraża tę osobę na negatywną ocenę ludzi
spoza danej grupy. Gwary środowiskowe nie mają bowiem na ogół wysokiego
prestiżu społecznego. Naganne jest zwłaszcza publiczne posługiwanie się
gwarami środowisk uznawanych za przestępcze lub aspołeczne (wiąże się to
głównie z wulgarnym charakterem tej leksyki i wizją świata, którą to słownictwo
wyraża). Słownictwo środowiskowe bywa wyzyskiwane w literaturze pięknej
i publicystyce jako środek stylizacyjny.
Do mówionych odmian wariantu nieoficjalnego polszczyzny zalicza się
także gwary zawodowe, występujące w grupach powiązanych wykonywaniem
wspólnego zawodu. Dawniej były to przede wszystkim gwary rzemieślników
i robotników (np. gwara szewców, krawców, robotników przemysłu
metalowego, stoczniowców), dziś są to głównie gwary osób wykonujących
zawody techniczne (np. związanych z programowaniem czy obsługą
komputerów) i usługi (tzw. akwizytorów, twórców reklam itp.). Odrębność tych
gwar od języka ogólnego ogranicza się także (jak w gwarach środowiskowych)
do słownictwa i frazeologii. Słownictwo gwar zawodowych (profesjonalizmy)
służy w miarę precyzyjnemu i zrozumiałemu dla osób porozumiewających się
przekazaniu treści fachowych; przede wszystkim nazywa przedmioty, czynności,
zachowania itd., nienazwane w innych odmianach polszczyzny, a ważne ze
względu na wykonywaną pracę. Jest ono ograniczone zakresowo do tej sfery,
która dotyczy danego zawodu, rzadko też bywa ekspresywne.
Określenia zawodowe stanowią w zasadzie nieoficjalny odpowiednik
terminologii z danej dziedziny. Wiele z nich to dawne zapożyczenia, głównie
niemieckie, np. anker, drosselklapa, szlauch (nazwy używane m.in. przez
hydraulików), flek, futrować, ambus, pucmaszyna (profesjonalizmy szewców).
Sporo profesjonalizmów to neosemantyzmy w stosunku do języka ogólnego, np.
serek ‘przyrząd do prasowania rękawów’, gitara ‘deska do prasowania’326, stefka
‘stewardesa’327, tyłeczek (‘pięta buta’), a także neologizmy, np. łaciarka
(‘maszyna do łatania’), blankówka (‘skóra blankowa’), gładzik (‘typ pilnika’)328.
Używanie profesjonalizmów jest całkowicie zrozumiałe w kontaktach
wewnątrz danej grupy zawodowej, nie powinny się one jednak pojawiać
w sytuacjach oficjalnych, a także w rozmowach z osobami „spoza branży”, ze
względu na możliwość nieporozumień. Użycie ich w takich wypadkach jest
traktowane jako usterka stylistyczna. Profesjonalizmy bywają też wyzyskiwane
w tekstach literackich jako element stylizacji środowiskowej.
Na pograniczu języka oficjalnego i nieoficjalnego sytuuje się odmiana
dialogowa polszczyzny. Jest to staranna wersja polszczyzny mówionej,
używana w takich sytuacjach, jak rozmowa w miejscach publicznych osób słabo
się znających (np. na spotkaniu towarzyskim, na wycieczce), a także język
rozmów nauczycieli z uczniami i, szerzej, przełożonych z podwładnymi. Do tej
odmiany należą także teksty rozmów radiowych i telewizyjnych. Polszczyzna
dialogowa powinna charakteryzować się starannym doborem słownictwa,
unikaniem określeń bardzo ekspresywnych i drastycznych, swobodnym
posługiwaniem się wyrazami zapożyczonymi, dość staranną budową zdań,
wyrażającą się dbałością o przejrzystość składniową wypowiedzi, poprawną
artykulacją. W tej wersji języka (którą można nazwać standardową staranną)
obowiązuje wzorcowa norma językowa. Jest to język możliwy do użycia
w niemal każdej sytuacji, choć przez to trochę ograniczony, jeśli chodzi
o ekspresywność i zasięg tematyczny.
O wiele bardziej sprecyzowany krąg użytkowników ma odmiana
monologowa (mówiona). Jest to język przemówień i innych wystąpień
publicznych, a więc odmiana funkcjonalna używana w mowach politycznych,
w kazaniach, na wykładach. Z zasady występują w niej językowe środki
perswazji, pozwalające odwołać się do rozumu, woli bądź emocji słuchaczy.
Często pojawiają się sygnały nawiązywania kontaktu ze słuchaczami w formie
bezpośrednich zwrotów do nich (np. Szanowni Państwo! Zabierając głos przed
takim forum...; Chciałabym zwrócić uwagę Wysokiego Sądu, że...; Drodzy
Bracia i Siostry!). Słownictwo jest dobierane starannie, z uwzględnieniem
wyrazów obcych i erudycyjnych, ekspresywizmy używane celowo (w pewnych
typach wystąpień, np. na wykładach – bardzo rzadko). W zależności od tematyki
tekstu używa się także terminów z odpowiedniej dziedziny, np. ekonomicznych
(transza, wzrost PKB, stopy procentowe), prawnych (np. jest obowiązany, termin
zawity, osoba uposażona), religijnych (Objawienie, Baranek Boży,
przepowiadanie Słowa Bożego). Składnia jest staranna i dość skomplikowana.
Charakterystyczne dla polszczyzny monologowej jest łączenie środków
słownych z pozasłownymi: intonacją, zawieszeniem głosu, pauzą,
i pozajęzykowymi (gesty, mimika). W tej odmianie języka źle odebrane może
być zarówno nasycanie jej zwrotami i wyrażeniami szablonowymi, utartymi, jak
i zbytnie upotocznianie tekstu.
Pisane odmiany języka oficjalnego bywają nazywane stylami
funkcjonalnymi. Ponieważ jednak termin styl rozumiemy tu inaczej, szerzej,
będziemy używać nazwy pisemne odmiany funkcjonalne polszczyzny
oficjalnej. Mają one ograniczony krąg twórców (nadawców), a często także
ograniczony zasięg odbiorców.
Te dwie cechy są najwyrazistsze w tekstach naukowych. Celem tekstów tej
odmiany funkcjonalnej jest przekazywanie uogólnionych informacji (prawd)
o pewnym wycinku rzeczywistości. Teksty te, skierowane do wąskiej grupy
specjalistów, są nasycone terminami z określonej dyscypliny wiedzy. Przez
termin należy rozumieć wyraz albo kilkuwyrazowe połączenie o charakterze
nominalnym, mające znaczenie specjalnie zdefiniowane na użytek danej
dyscypliny nauki lub techniki i służące do opisywania jej realiów (składników
i zachodzących między nimi relacji). Oprócz terminologii dla tekstów
naukowych charakterystyczne jest występowanie wyrazów erudycyjnych,
zwykle abstrakcyjnych i zapożyczonych, o znaczeniu ogólnym (np. struktura,
funkcja, proces, system, element, reasumować), a także wyrazów i wyrażeń
modalnych, służących ocenie przez autora stopnia prawdziwości stwierdzeń,
zawartych w tekście (np. prawdopodobnie, zapewne, należy przypuszczać,
zasadniczo, w znacznej mierze, jak się wydaje). Za pomocą dość
skomplikowanej składni (zwanej interpretacyjną) w tekstach naukowych tworzy
się swoisty, zhierarchizowany obraz pewnego fragmentu rzeczywistości,
poddanego badaniom i analizom. Cel wypowiedzi i typ odbiorców wypowiedzi
naukowych powodują, że wypowiedzi te nie muszą być zrozumiałe dla tzw.
przeciętnego człowieka; mają natomiast być logiczne, a ich autorzy powinni
posługiwać się wewnętrznie spójnym systemem pojęć i terminów. Jako odmianę
stylu naukowego (można by ją nazwać „praktycznonaukową”) należy traktować
teksty z różnych dziedzin techniki, tworzące tzw. styl techniczny.
Mały krąg nadawców, ale szeroki zasięg oddziaływania, mają teksty
urzędowo-kancelaryjne. Mają one regulować stosunki między ludźmi,
traktowanymi jako jednostki odpowiednich zbiorów: obywateli, klientów,
interesantów, a instytucjami, które służą tym ludziom. Niektóre teksty urzędowe
pełnią przede wszystkim funkcję nakłaniającą (zawierają polecenia, nakazy bądź
zakazy), inne mają cel informacyjny. Stąd też w pewnych tekstach urzędowych
występuje sporo wyrazów i ich form o charakterze perswazyjnym bądź
nakazowym, np. zaleca się, należy, wzywa się, a także sformułowań
bezosobowych i wypowiedzeń w stronie biernej, które mają być wyrazem
obiektywizacji przekazywanych informacji i poleceń (np. Uprasza się
o terminowe dokonywanie wpłat; Kontrola zostanie przeprowadzona w piątek
w godzinach popołudniowych). Treść tekstów urzędowych bywa ujmowana
w punkty, co ma sprzyjać przejrzystości przekazu. Ich składnia jest dość
skomplikowana, choć przeważają zdania pojedyncze rozwinięte.
Odindywidualizowanie tekstów urzędowych, będące ich cechą konstytutywną,
wyraża się przede wszystkim używaniem stałych formuł językowych, będących
schematami składniowymi na pograniczu frazeologizacji (np. W odpowiedzi na
pismo z dnia...; W nawiązaniu do sprawy....; Niniejszym zawiadamiamy, że...).
Odmianą stylu urzędowego jest styl korespondencji wewnętrznej między
instytucjami i organizacjami. Typowe jest w nim odwoływanie się
i nawiązywanie do innych pism i nasycanie tekstu określeniami fachowymi,
odpowiednimi do działalności danej instytucji.
Skomplikowanie językowe wielu tekstów urzędowych, ich mała
zrozumiałość dla wielu odbiorców spowodowały, że w ostatnich latach podjęto
próby tworzenia łatwych językowo tekstów urzędowych, poprzedzone analizą
istniejących tekstów pod kątem ich zrozumiałości. Powstał ruch społeczny
„Prosta polszczyzna”329, a także projekt „Jasnopis”, służący mierzeniu
zrozumiałości tekstów użytkowych330.
Posługiwanie się kancelaryzmami (słownictwem urzędowym i swoistymi
konstrukcjami składniowymi) poza tą odmianą języka jest uznawane za przejaw
niedostatecznego opanowania polszczyzny ogólnej w jej wersjach
swobodniejszych, mniej sformalizowanych, a także za niepotrzebną ucieczkę od
polszczyzny potocznej w obawie przed ośmieszeniem się. To właśnie
kancelaryzmy „zdradzają” osoby ich używające jako te, które nie umieją
posługiwać się swobodnie polszczyzną nieoficjalną.
Odmiana dziennikarska to język używany w informacjach i artykułach
prasowych oraz informacyjnych programach radiowych i telewizyjnych. Teksty
te mają przekazywać wiadomości, zazwyczaj aktualne, z różnych dziedzin.
Typowe jest dla nich posługiwanie się słownictwem wspólnym różnym
odmianom polszczyzny, wzbogaconym z jednej strony określeniami fachowymi,
z drugiej zaś potocznymi. W komunikatach prasowych pewną część tekstu
zajmują wyrazy niezależne od jego autora (takie jak daty, nazwy miejscowe
i osobowe). W tekstach tych przeważają rzeczowniki, dużo jest wśród nich
wyrazów abstrakcyjnych (zwłaszcza wyrazów pochodnych z formantami -acja, -
nie, -cie). Charakterystyczne jest posługiwanie się skrótowcami od nazw
wielowyrazowych (np. PSL, OPZZ, USA, MENiS) oraz nowym typem
złożeniowców z pierwszymi cząstkami obcymi (np. euromajówka, europoseł,
ekożywność, specgrupa, teletydzień). Składnia jest różnorodna, choć przeważają
rozbudowane zdania pojedyncze z orzeczeniem w 3. osobie liczby pojedynczej,
w czasie przeszłym. W zasadzie teksty tej odmiany nie powinny zawierać
wyrazów i wyrażeń oceniających ani perswazyjnych, w praktyce dziennikarskiej
są one jednak trudne do uniknięcia. Charakterystyczne dla tekstów
dziennikarskich jest również posługiwanie się określeniami szablonowymi,
a także upowszechnianie modnych nowych zapożyczeń (por. narracja, selfie,
fake news).
W przeciwieństwie do z założenia obiektywnych i informacyjnych tekstów
dziennikarskich teksty publicystyczne odznaczają się tym, że przekazują
subiektywne poglądy autora tekstu (np. w komentarzu czy felietonie) i zawierają
wyrażenia jawnie impresywne (perswazyjne). W związku z tym pojawia się
w nich więcej wyrazów nacechowanych emocjonalnie i pochodzących z różnych
innych odmian językowych. Pewne gatunki (reportaż, felieton) zbliżają się do
tekstów literatury pięknej, z jej bogactwem językowym i stylistycznym331.
 *

Wymienione dotąd typy, warianty i odmiany języka tworzą tę jego część,

którą można nazwać polszczyzną użytkową. W opozycji do niej pozostają
teksty literatury pięknej (teksty artystyczne), charakteryzujące się tym, że
wykorzystuje się w nich wszelkie dostępne środki językowe i stylistyczne. Na
literaturę piękną składają się obecnie niemal wyłącznie teksty pisane językiem
ogólnopolskim w różnych jego odmianach. Rzadkie są teksty artystyczne pisane
gwarami ludowymi, zaś bardzo rzadkie mówione teksty literatury (improwizacja
literacka). Można jedynie dodać, że kanony literackie wykorzystywane
współcześnie nie pozwalają uznawać języka dzieł literatury za wzorzec
językowy polszczyzny, co było regułą jeszcze w połowie XX w.
W opozycji do obu wymienionych powyżej typów funkcjonalnych pozostają
teksty zawierające przekazy o charakterze religijnym. Można je nazwać
tekstami sacrum w przeciwieństwie do tekstów użytkowych i artystycznych (w
większości wypadków), czyli tekstów profanum. Teksty sacrum są wydzielane
na podstawie odrębnej funkcji, jaką pełnią w życiu społeczeństwa: służą
wyrażaniu treści skupionych wokół komunikacji istoty ludzkiej ze światem
nadprzyrodzonym, co oznacza, że zasadniczą cechą tekstów religijnych jest ich
związek z Istotą Nadprzyrodzoną (Bogiem), która w przekonaniu osób
tworzących te teksty jest obecna w akcie komunikacyjnym, zarówno jako ich
nadawca (rzeczywisty autor, twórca, dawca objawienia)332, jak i odbiorca
(bezpośredni bądź pośredni). Teksty religijne obejmują różne gatunki
wypowiedzi: 1. dzieła objawione (pisma święte, w Polsce przede wszystkim
Biblia); 2. modlitwy; 3. utwory literackie; 4. pieśni religijne; 5. kazania, homilie;
6. listy pasterskie; 7. teksty katechez oraz rozmów kapłanów z wiernymi
i wewnątrz wspólnot religijnych. Ponieważ przedmiotem tekstów sacrum jest
świat nadprzyrodzony i związane z nim przeżycia ludzi, ujęcie językowe tych
tekstów jest odmienne od sposobu, w jaki mówi się o sprawach świeckich.
Można się nawet zastanawiać nad tym, czy doznania religijne są możliwe do
oddania (wyrażenia) za pomocą języka naturalnego, gdyż ujęcie ich w słowa
może powodować zasadniczą deformację przeżycia. Powszechnie przyjmuje się,
że o wielu kwestiach wiary można mówić tylko za pomocą metafor, symboli
i przypowieści, stąd ich częste występowanie w tekstach sacrum. W tekstach
tego typu ważne jest także posługiwanie się środkami nacechowanymi
ekspresywnie, istotne jest używanie podniosłego słownictwa i frazeologii,
posługiwanie się wyrazami archaicznymi oraz nacechowaną podniosłością lub
archaicznością składnią. Ma to sprzyjać utrzymaniu patosu, dostojeństwa
i niezwykłości tekstu, w którym przekazuje się treści niezwykłe i najistotniejsze.
Od kilkudziesięciu lat zauważa się jednak, że występowanie w tekstach sacrum
elementów językowych odległych od codziennego języka współczesnego
człowieka może powodować niezrozumienie zawartego w nich sensu
i prowadzić do czysto formalnego odbioru, np. odtwarzania modlitw bez
zrozumienia333. W dyskusjach naukowych proponuje się więc czasem
wprowadzenie elementów języka współczesnego, nawet potocznego, do
pewnych typów tekstów religijnych. O ile takie zabiegi w odniesieniu do
tekstów katechezy, kazania czy listu pasterskiego są na ogół przyjmowane
pozytywnie, o tyle bardzo dyskusyjne jest uwspółcześnianie języka Biblii
i modlitw, które zawierają wiele elementów zrytualizowanych. Przeciwnicy tego
zabiegu wskazują na możliwą desakralizację tych tekstów w wyniku ich
uwspółcześnienia, zwolennicy mówią zaś o tym, że będzie to sprzyjało
przybliżeniu problematyki wiary do mentalności współczesnego człowieka.
Zwracają też uwagę na fakt, że modlitwy i tłumaczenia Pisma Świętego
w momencie ich powstawania (przed kilkuset laty) były pisane ówczesnym
językiem współczesnym, uroczystym, ale zrozumiałym dla czytelników
i słuchaczy z tamtych lat.

14.3. Przejawy sprawności językowej

Ten pobieżny334 przegląd różnych typów, wariantów i odmian polszczyzny
został dokonany po to, by uzmysłowić, jak różnorodna wiedza jest potrzebna do
osiągnięcia sprawności językowej. Jednakże same wiadomości do tego nie
wystarczą. By sprawnie posługiwać się polszczyzną, należy się bowiem także
odznaczać umiejętnością korzystania z tych wiadomości, czyli swoistą
inteligencją komunikacyjno-językową.
Wzgląd na sytuację komunikacyjną i temat wypowiedzi powinien więc np.
spowodować nieużywanie słownictwa erudycyjnego i książkowego w prywatnej
rozmowie na tematy codzienne. Temat śmierci, poważnej choroby czy innego
tragicznego wydarzenia nakazuje wykluczenie z tekstu (mówionego czy
pisanego) słownictwa żartobliwego czy ironicznego, a w pewnych środowiskach
także potocznego. Tematyka sportowa powinna powodować używanie języka
powszechnie zrozumiałego i raczej potocznego (z uwzględnieniem
profesjonalizmów i terminologii odpowiedniej dyscypliny sportowej), unikanie
zaś np. słownictwa przestarzałego albo książkowego (dlatego może razić
sformułowanie: Nie jest dobrze, jako że nasz zawodnik ciągle leży na murawie
boiska). Tematyka naukowa wypowiedzi w dzisiejszej konwencji stylistycznej
(dawniej bywało inaczej) powoduje ograniczenie do minimum słownictwa
nacechowanego ekspresywnie, naturalne zaś w tym wypadku będzie
posługiwanie się terminologią naukową i wyrazami erudycyjnymi. Liczenie się
przez mówiącego (piszącego) z możliwościami percepcyjnymi jego odbiorcy
ujawnia się zazwyczaj w nieużywaniu słownictwa wymagającego wyższego
wykształcenia lub przygotowania zawodowego (czyli wyrazów erudycyjnych,
książkowych i terminów), jeżeli nie ma się pewności, że adresat wypowiedzi
takie wyrazy zrozumie, a więc np. w odmianie dialogowej polszczyzny
nieoficjalnej. Wzięcie pod uwagę nastawienia odbiorcy każe w rozmowie
oficjalnej preferować słowa nienacechowane ekspresywnie, unikać wyrazów
i wyrażeń pospolitych i rubasznych, nie mówiąc już o wulgarnych. Słownictwo
tego typu (z wyjątkiem wulgaryzmów) będzie natomiast dopuszczalne
w swobodnej rozmowie bliskich znajomych, prowadzonej w polszczyźnie
potocznej. W tym wypadku niewłaściwe byłoby np. używanie wyrazów
oficjalnych czy urzędowych.
Od trzydziestu lat obserwuje się wyraźne upotocznianie języka wypowiedzi
publicznych; jest to charakterystyczne zwłaszcza dla tekstów dziennikarskich
i wystąpień niektórych polityków. Taki sposób pisania i mówienia, będący
reakcją na nowomowę wypowiedzi oficjalnych przed 1989 r., był początkowo
przychylnie przyjmowany przez czytelników i słuchaczy, jednakże ostatnio daje
się obserwować nadużywanie tej stylistyki: teksty epatują potocznością,
rubasznością, a czasem nawet wulgarnością, co prowadzi do naruszania norm
stylistycznych. Jest to niewątpliwie dowód niskiej świadomości językowej
autorów takich wypowiedzi, którzy tworzą teksty monotonne stylistycznie –
nacechowane potocznością i pospolitością – i utożsamiają to ze swobodą
narracyjną i rzekomą oryginalnością. W takim wypadku nie można więc mówić
o sprawności językowej autorów.
Sprawność językowa autora wypowiedzi jest warunkiem pozytywnej oceny
stylu tekstu. Sprawność ta zasadza się na właściwym doborze w danym typie
tekstu różnorodnych środków językowych.

14.4. Styl: definicja, cechy dobrego stylu

Pojęcie stylu występuje w kilku dyscyplinach naukowych i w wielu
dziedzinach życia społecznego (por. np. style architektoniczne, style w sposobie
ubierania się, a także takie określenia, jak styl życia czy styl pracy). Istnieje też
wiele definicji tego pojęcia, formułowanych z różnych punktów widzenia i ze
względu na różne cele335. Najogólniej można powiedzieć, że styl jest to
określony układ elementów pewnej całości, wybrany świadomie dla uzyskania
takich, a nie innych rezultatów. W wypadku tekstów językowych stylem można
nazwać sposób ukształtowania języka wypowiedzi, zasadzający się na
wyborze z bogactwa systemu językowego określonych środków (wyrazów,
ich form, konstrukcji wyrazowych, układu wyrazów itd.), ich interpretacji,
a następnie ułożeniu z nich takiej całości, która ma najlepiej służyć celowi,
jaki zakładał jej nadawca.
W takim rozumieniu styl przysługuje każdej świadomej wypowiedzi
językowej, każdemu tekstowi językowemu. W dawniejszych opracowaniach
pojęcie stylu ograniczano do wypowiedzi o charakterze artystycznym, co nie
wydaje się właściwe. Istotne jest natomiast to, że styl artystyczny zasadniczo
różni się od stylów innego typu tym, iż nadawca tekstów artystycznych
świadomie konstruuje wypowiedź tak, by odbiorca zwrócił uwagę także na
formę wypowiedzi, na sposób jej językowego ukształtowania, czego w zasadzie
nie ma w stylach nieartystycznych.
Podstawowym podziałem w obrębie stylów jest więc wyróżnienie stylów
artystycznych i nieartystycznych. W obrębie tych pierwszych należy wyróżnić
style indywidualne (np. styl konkretnego dzieła literackiego, styl autora),
w których cechą dominującą jest wyrazistość i odrębność językowa, oraz style
typowe (np. styl gatunku literackiego, prądu literackiego, epoki), w których
autor podporządkowuje się kanonom, charakterystycznym dla pewnej
jednorodnej grupy wypowiedzi. W obrębie stylów nieartystycznych przeważają
style typowe, realizowane w odmianach funkcjonalnych języka, choć i w tym
wypadku można znaleźć przykłady wyrazistych stylów indywidualnych (np.
określonych polityków, dziennikarzy itp.).
Ocenianiu w kategoriach kultury języka (ocenie normatywnej) mogą
podlegać tylko style nieartystyczne, przede wszystkim zaś wypowiedzi
formułowane w odmianach funkcjonalnych, omówionych pobieżnie powyżej.
Style artystyczne ocenia się zaś ze względu na inne kryteria, wypracowane
przez teorię literatury. Stylistyczną wartość wypowiedzi nieartystycznej należy
opierać na stwierdzeniu tego, w jakim stopniu celowy jest wybrany do niej
materiał językowy i w jaki sposób jest wykorzystany (ukształtowany) w tekście.
Ma to niewątpliwy związek ze sprawnością językową autora tekstu, która
warunkuje trafność poszczególnych wyborów językowych. Z kolei takie
właściwe funkcjonalnie wybory prowadzą do powstawania tekstów, które
określa się jako „odznaczające się dobrym stylem”.
Ogólne cechy takiego dobrego stylu to: jasność, prostota, zwięzłość
i jednolitość. Mogą być one weryfikowane tylko w tekstach odmian
funkcjonalnych (zarówno pisanych, jak i mówionych), nie mogą zaś odnosić się
w pełni do tekstów artystycznych, a także pewnych tekstów specjalnych (takich
jak np. oświadczenia dyplomatyczne).
Przez jasność stylu należy rozumieć takie ukształtowanie treści wypowiedzi,
które zapewnia zrozumiałość tekstu dla zakładanego odbiorcy. Przy wyborze
środków językowych nadawca musi się więc liczyć z możliwościami
percepcyjnymi adresata wypowiedzi, z jego znajomością słownictwa
określonego typu (np. słownictwa erudycyjnego, zwłaszcza abstrakcyjnego,
terminologii, słownictwa przestarzałego, środowiskowego itp.), z umiejętnością
odczytywania tekstów mniej lub bardziej skomplikowanych składniowo, a także
z ogólnymi wiadomościami o świecie, którymi może dysponować odbiorca.
Mówi się o względnej jasności każdego tekstu, co oznacza, że ten sam tekst
może być jasny, w pełni zrozumiały dla pewnego kręgu odbiorców (np. dla osób
z tego samej grupy zawodowej, dla członków tej samej wspólnoty
światopoglądowej, dla ludzi o podobnym wykształceniu co nadawca itp.),
a niezrozumiały dla innych. Najbardziej wyraziście widać to na przykładzie
tekstów specjalistycznych, np. naukowych, których autorzy posługują się
terminologią fachową i w swoisty sposób kształtują składniowo wypowiedź.
Istnieje jednak także pojęcie bezwzględnej jasności tekstu. Wynika ona
z przestrzegania pewnych ogólnych zasad konstrukcji wypowiedzi. Powinno się
więc zachowywać logiczny porządek w budowie zdań i większych całości,
głównie przez zachowanie zgodności toku wypowiadania się z tokiem
rozumowania. Nie należy rozwijać jednocześnie dwóch wątków (dwóch myśli),
lecz przedstawiać je po kolei. Należy formułować zdania w szyku neutralnym, to
znaczy takim, który nie zwraca uwagi odbiorcy (przy zmianach w obrębie tzw.
szyku naturalnego styl traci na jasności), nie stosować często zdań wielokrotnie
złożonych podrzędnie, zdań wtrąconych, nawiasowych itd. Jasność,
przejrzystość wypowiedzi jest też zakłócana przez błędy językowe, zwłaszcza
zasadnicze, rażące (drobne błędy, usterki językowe często pozostają
niezauważone i nie wpływają na zrozumiałość tekstu). Na ogół jest też tak, że
bardziej zrozumiałe są teksty ujęte w atrakcyjną formę, nieszablonowe,
zindywidualizowane językowo. Można wreszcie powiedzieć, że u podstaw
jasności danego tekstu tkwi czynnik pozajęzykowy – stopień uświadomienia
sobie przez nadawcę tego, co chce powiedzieć.
Prostota stylu zakłada dobór elementów leksykalnych najbardziej
naturalnych w danym typie wypowiedzi, a więc np. nieużywanie wyrazów
o charakterze oficjalnym w sytuacji prywatnej, nienadużywanie wyrazów
erudycyjnych (zwłaszcza zaś zapożyczonych i abstrakcyjnych), a także
stosowanie możliwie prostej składni. Prostocie stylu nie sprzyja posługiwanie się
jakimikolwiek środkami językowymi wyłącznie dla podniesienia walorów
zewnętrznych tekstu („dla ozdoby”), np. używanie zbyt wielu przenośni,
nadawanie wyrazom nowych znaczeń dla potrzeb konkretnego tekstu, częste
posługiwanie się kalamburami i innymi grami słownymi. Pretensjonalność stylu
(będąca przeciwieństwem jego prostoty) przejawia się używaniem
zbanalizowanych metafor (np. ojczyzna wikingów, firanki rzęs, filozofia grubej
kreski), modnych powiedzeń (np. ten typ tak ma, brawo ty, brawo ja, z górnej
półki), a także słownictwa pseudonaukowego (np. struktura prac nad
wdrożeniem reformy, opcja polityczna, obligatoryjne wydatki budżetowe),
pseudowytwornego (np. urokliwy, ubogacić), wreszcie stosowaniem
manierycznie przestawnego szyku. Prostotę stylu należy więc rozumieć jako
przeciwieństwo jego zawiłości, ozdobności i pretensjonalności wypowiedzi.
Zwięzłość stylu polega na unikaniu elementów językowych niepotrzebnych
w danej wypowiedzi, niepełniących w niej żadnej jasnej funkcji. Należy więc
unikać analitycznych struktur językowych (np.dokonać uruchomienia systemu
alarmowego, prowadzić monitorowanie nastrojów społecznych, ulegać
systematycznemu pogorszeniu, podejmować energiczne kroki zmierzające
w kierunku...), wyrazów pustych znaczeniowo (np.fakt rekonstrukcji gabinetu
premiera X, na terenie naszego przedsiębiorstwa, w ramach obchodów „Dni
Europy”), a także konstrukcji pleonastycznych (np. przebudowa i rekonstrukcja
gospodarki, kontynuować dalej). Przeciwieństwem zwięzłości stylu jest jego
rozwlekłość.
Jednolitość stylu wypowiedzi polega na tym, że wszystkie jej składniki
(wyrazy, związki frazeologiczne, dłuższe sformułowania) pochodzą z tej samej
odmiany gatunkowej wypowiedzi. Naruszeniem jednolitości stylu jest
umieszczanie obok siebie w jednym tekście wyrazów z różnych odmian
polszczyzny, np. potocznych i książkowych (np. Jankowi nauka zawsze szła
opornie. Skończył już 15 wiosen i nadal kiblował w siódmej klasie
podstawówki336), oficjalnych i potocznych (np. Wicepremier [...] twierdzi, że jeśli
epidemia zwolnień chorobowych będzie postępowała w takim tempie, to wypłaty
rozwalą budżet ZUS i państwa337) czy neutralnych i zawodowych (np. Zdarza
się, iż nawet jedząc niewiele, odczuwamy bóle poniżej łuków żebrowych
i w centrum brzucha338). Błędem tego samego typu jest także używanie do opisu
dawnych realiów słownictwa współczesnego, np. Jednym z liderów stronnictwa
reformatorskiego w Sejmie Wielkim był Hugo Kołłątaj.
Nie jest jednak tak, że każdy tekst musi charakteryzować się wszystkimi
wymienionymi powyżej cechami, aby być pozytywnie oceniony stylistycznie.
Zwięzłość nie jest np. wskazana w tekście wykładu czy kazania, w których
pewne treści, najważniejsze w przekonaniu mówiącego, należy powtarzać, by
zostały dobrze zapamiętane. Powszechna zrozumiałość nie jest zasadniczą cechą
tekstów naukowych czy technicznych, w których ważniejsza jest precyzja
wypowiedzi, uzyskiwana m.in. przez używanie terminologii, z zasady
niezrozumiałej dla niespecjalisty. Ograniczony zasięg mają też wymienione tu
kryteria dobrego stylu w odniesieniu do tekstów publicystycznych, takich jak
felieton czy reportaż, uznawanych za teksty z pogranicza literatury pięknej.
Naruszenie normy stylistycznej (przejawiającej się m.in. w cechach dobrego
stylu) w konkretnym tekście prowadzi do popełnienia błędu stylistycznego.
Błąd taki świadczy o niepełnej sprawności językowej autora wypowiedzi,
zwłaszcza zaś o nieopanowaniu przez niego wzorców stylistycznych danego
typu wypowiedzi w określonej sytuacji komunikatywnej.
Opisem teorii stylu, analizą i klasyfikacją stylistyczną wypowiedzi, a także
normatywnym aspektem używania różnych gatunków językowych, zajmuje się
stylistyka, nauka stojąca na pograniczu językoznawstwa i literaturoznawstwa.

14.5. Stylizacja językowa

Teksty literatury pięknej, a także niektóre teksty paraliterackie (np. reportaż)
mogą być pisane tak, że wyzyskuje się w nich środki językowe
charakterystyczne dla różnych odmian polszczyzny użytkowej. Takie świadome
kształtowanie tekstu jakiejś wypowiedzi zgodnie z normami stylistycznymi
charakterystycznymi dla innego typu wypowiedzi, czyli nadawanie pewnej
wypowiedzi cech właściwych określonemu stylowi, innemu niż ten, z którego
ona pochodzi, nazywa się stylizacją językową339. Stylizacja może obejmować
cały tekst (stylizacja całościowa), może też dotyczyć tylko pewnych jego
fragmentów, zwykle partii dialogowych (stylizacja fragmentaryczna). Stylizacja
może mieć dwa zasadnicze cele artystyczne: wzmocnienie komunikatywności
i wiarygodności tekstu (stylizacja informacyjna) bądź wywołanie wrażenia jego
nienaturalności, manieryczności (stylizacja manierystyczna). Najczęściej
spotykane rodzaje stylizacji to: archaizacja, dialektyzacja i kolokwializacja.
Archaizacja polega na wpleceniu w tekst utworu elementów
charakterystycznych dla języka minionych epok (dawnych wyrazów, ich form
i konstrukcji składniowych – jest to archaizacja fragmentaryczna) lub
ukształtowaniu całego języka na wzór polszczyzny którejś z dawnych epok
(archaizacja całościowa; wypadek dość rzadki, gdyż tekst całkowicie
archaizowany byłby mało czytelny, zwłaszcza gdyby dotyczył epok odległych).
Archaizowany jest np. język Trylogii Sienkiewicza, powieści historycznych
Kraszewskiego, język niektórych seriali telewizyjnych i filmów historycznych.
Archaizując, należy uważać, by nie popełnić anachronizmów językowych, to
znaczy, żeby nie przypisać jakiejś epoce wyrazów, ich form i konstrukcji, które
wówczas jeszcze lub już nie występowały.
Dialektyzacja (stylizacja gwarowa) polega na wprowadzeniu do tekstu
elementów którejś z gwar ludowych (dialektyzacja fragmentaryczna) lub na
całkowitym kształtowaniu języka utworu na wzór języka gwarowego
(dialektyzacja całościowa). Dialektyzacja występuje w wielu utworach
literackich opisujących środowisko wiejskie, począwszy od drugiej połowy XIX
w. Dialektyzując tekst na konkretną gwarę, należy uważać, by nie przypisywać
jej cech, które tam nie występują (np. tekst stylizowany na gwarę z Wielkopolski
nie powinien być mazurzony). Możliwe jest także konstruowanie wypowiedzi
z cechami gwarowymi przynależnymi do różnych gwar, a nawet nienależącymi
do żadnej konkretnej gwary, po to, by stworzyć wrażenie „języka chłopskiego”
(por. np. powieść Konopielka Edwarda Redlińskiego). Łatwo jest także
o pomyłki w dialektyzowaniu, zwłaszcza fonetycznym: we współczesnych
tekstach satyrycznych, a także w niektórych filmach, np. nagminnie mówi się
(rzekomo „z chłopska”) psyset, tsymać, zeka, podczas gdy w gwarach ludowych
głoski sz i ż pochodzące z dawnego ŕ, a zapisywane do dziś przez rz, nigdy nie
podlegają mazurzeniu (chłopi mówią więc pszyset, tszymać, żeka).
Kolokwializacja jest kształtowaniem języka wypowiedzi na styl potoczny.
Również ona może być fragmentaryczna albo całościowa. Odmianą
kolokwializacji są: argotyzacja, czyli stylizacja na środowiskowe odmiany
języka, oraz profesjonalizacja, czyli stylizacja na język określonej grupy
zawodowej. Kolokwializacja i argotyzacja są współcześnie modnymi sposobami
stylizacji językowej, zwłaszcza w prozatorskich utworach literackich. Nasycenie
literatury współczesnej tego typu elementami stylizowanymi spowodowało
powstanie poglądu, że przestała ona pełnić funkcję normotwórczą
w polszczyźnie ogólnej.
Stylizacja może też polegać na wzorowaniu języka utworu literackiego na
języku innego, znanego dzieła, a celem jest wierne naśladownictwo stylu tego
dzieła. Mamy wówczas do czynienia ze stylizacją literacką zwaną pastiszem.
W pastiszu celowo wyostrza się nieco (ale nie nadmiernie) cechy stylistyczne
naśladowanego utworu, tak że dzieło naśladowcze jest łatwo rozpoznawane jako
swoista replika dzieła oryginalnego. Pastiszu dokonuje się na ogół w celach
żartobliwych, jest to rodzaj zabawy literackiej.
Inny, mniej szlachetny cel ma natomiast parodia określonego utworu
literackiego. Jest to przesadne, wyjaskrawione naśladowanie języka i stylu
pewnego utworu lub pewnego autora w celu ich ośmieszenia. Przesadę taką
uzyskuje się albo przez nienaturalne nagromadzenie środków językowych,
charakterystycznych dla stylu danego utworu lub autora, albo przez
wprowadzenie tych środków w takie konteksty, w których one nie występują
w dziele oryginalnym. Parodia jest najbardziej wyrazistą formą stylizacji
językowej.
15. Nowe gatunki językowe w polszczyźnie

Po r. 1989 polszczyzna wzbogaciła się o nowe gatunki: język reklamy

i język różnych typów tekstów internetowych. Oddziałują one w sposób istotny
na język potoczny, a także na inne odmiany użytkowe naszego języka.

15.1. Język reklamy

Reklama stała się ważnym elementem życia społecznego, a także kultury
masowej w Polsce dopiero po r. 1989340. Początkom reklamy w polskiej
rzeczywistości towarzyszyły obawy dotyczące tego, jak będzie ona odbierana.
W rzeczywistości PRL-u reklama nie była konieczna, gdyż towary atrakcyjne
były deficytowe, rzadko spotykało się też towary jednego rodzaju konkurujące
ze sobą. W związku z tym reklamę handlową odbierało się podobnie jak
propagandę polityczną, czyli z przekonaniem, że to, co się propaguje i lansuje,
nie jest wiele warte, a zachęcanie do nabycia określonego towaru czy usługi jest
manipulacją. Obawiano się więc, że podobnie będzie odbierana reklama
w nowych warunkach gospodarczych i ustrojowych. Te obawy okazały się
niesłuszne, choć są osoby, a nawet całe środowiska, które do dziś odnoszą się
nieufnie do zjawiska reklamy.
Rzeczownik reklama ma w polszczyźnie w zasadzie dwa znaczenia341. Po
pierwsze jest to „działanie polegające na zachęcaniu potencjalnych klientów do
zakupu określonych towarów lub usług” (USJP). W tym znaczeniu użyto słowa
reklama w zdaniu „Reklama tego samochodu była prowadzona zarówno
w telewizji, jak i na banerach”. Jest ono w tym wypadku synonimem
rzeczownika reklamowanie. Po drugie zaś, reklama to materialny wynik
reklamowania, a więc „napis, rysunek, plakat, film itp. służący temu celowi”
(USJP). To znaczenie słowa reklama mamy np. w zdaniach: „Telewizje
prywatne utrzymują się z emisji reklam” (USJP); „Obejrzałam różne reklamy
tego kosmetyku, ale żadna nie wydała mi się dobra”. Tak rozumiana reklama to
tyle, co komunikat reklamowy. Może ona przyjąć formę ulotki, ogłoszenia
gazetowego, kilkudziesięciosekundowego filmu (spotu reklamowego), plakatu,
wielkiego billboardu, banneru, nagrania radiowego w postaci krótkiej piosenki,
minidialogu lub monologu itd. W większości wypadków reklama nie ogranicza
się do komunikatu językowego: tekstowi zwykle towarzyszy obraz, dźwięk,
czasem zapach (np. w reklamach perfum, zamieszczanych w niektórych
czasopismach ilustrowanych). Bywa, że te środki pozajęzykowe są istotniejsze
i właśnie na nie ma zwrócić uwagę potencjalny klient. Nie spotyka się jednakże
reklamy bez tekstu językowego; musi nim być co najmniej nazwa towaru, usługi
lub producenta.
Mówi się o trzech funkcjach komunikatu reklamowego: informacyjnej,
perswazyjnej i fatycznej. W odczuciu odbiorców podstawowa jest w tym
wypadku funkcja perswazyjna: zachęcenie tego, kto czyta lub ogląda reklamę,
do kupienia towaru albo skorzystania z oferowanej usługi. Ta funkcja
perswazyjna, choć nie zawsze występuje w formie bezpośredniego słownego
wezwania do zakupu (bardzo rzadkie są reklamy z frazami typu: Kup podpaski
firmy X; Skorzystaj z usług naszej myjni bezdotykowej!), jest jawna, nie jest
kamuflowana. To różni reklamę od propagandy politycznej zwanej nowomową.
Nakłanianie zazwyczaj ma w reklamie charakter pośredni – zwykle przedstawia
się walory towaru lub usługi (często na tle innych towarów lub usług tego
samego rodzaju), podkreśla ich wyjątkowość, skuteczność, wymienia
najważniejsze cechy itp., np.: Preparat głęboko oczyszcza i przywraca
równowagę cery. Esencja z kwiatu X tworzy barierę ochronną na skórze. Takie
promowanie towaru opiera się więc w reklamie na wymienieniu jego
właściwości (oczyszcza, przywraca równowagę, tworzy barierę ochronną); to
świadczy o drugiej funkcji reklamy – informacyjnej. Zleceniodawcy i twórcy
reklam uważają, że jest to funkcja podstawowa, gdyż – ich zdaniem – nie można
zachęcać do kupna czegoś lub skorzystania z jakiejś usługi bez informacji
o nich, zawartej w przekazie reklamowym. Trzecią funkcją reklam jest
podtrzymywanie kontaktu między jej nadawcą a odbiorcą, co ma sprzyjać
utrwalaniu się w pamięci odbiorcy informacji o towarze lub producencie.
Reklamy przedstawiają potencjalnemu klientowi świat atrakcyjny, pogodny,
w którym wszystkie trudności czy kłopoty mogą być łatwo przezwyciężone, jeśli
tylko zastosuje się do rad i skorzysta z produktu oferowanego w danej reklamie.
Odbiorca jest traktowany jako osoba bliska, ktoś jednostkowy i wyjątkowy.
Dlatego w reklamach stosuje się w zwrotach do odbiorcy formę drugiej osoby
liczby pojedynczej i używa się zaimka ty: Jesteś klientem profesjonalnym? XYZ
usprawni twój biznes!; Twój język zakocha się w zębach! Pojawia się także
inkluzywne (włączające) my: Kochamy Cię, Barbie!.
Zachęcie do skorzystania z oferty reklamowej służy użycie także innych
środków językowych. Stosuje się np. przymiotniki i przysłówki w stopniu
wyższym i najwyższym: Więcej znaczy od innych odplamiaczy!; Najczęściej
kupowany środek przeciwbólowy; Najbardziej znany producent...; Największa
firma tej branży itd. Promowanie swojego towaru nie może być jednak
dokonywane kosztem deprecjonowania wartości konkretnych wyrobów
konkurencyjnych, dlatego też w reklamach często pojawiają się w porównaniach
określenia ogólne i nieprecyzyjne: ...niż inny..., ...niż zwykły...
Przedmioty w reklamach są często personifikowane, przypisuje się im cechy
ludzkie (co niekiedy sprawia wrażenie humorystyczne): Chusteczki, które
rozumieją potrzeby Twojej skóry; Podpaski mówią językiem Twojego ciała.
Używa się też innych typów metafor, stosuje się np. hiperbolę (Wypowiadam
wojnę łamliwym włosom i suchym końcówkom!), a także porównania (Moja
historia jest niezwykła jak mój biustonosz).
Zabiegiem często stosowanym jest posługiwanie się znanymi
powiedzeniami, cytatami lub związkami frazeologicznymi. Jeżeli są one
przytoczone dosłownie, to umieszcza się je w nowym kontekście słownym lub
pozasłownym i nabierają wtedy zupełnie innego sensu (por. Sienkiewiczowskie
pytanie Ojciec, prać? odniesione do proszku do prania czy Z Kasią ci się upiecze
– w kontekście pieczenia ciasta z użyciem margaryny Kasia), mogą także
zawierać związki i powiedzenia przekształcone, dostosowane do reklamowanego
produktu (Nestle łagodzi obyczaje).
W reklamie używa się przede wszystkim polszczyzny codziennej, zwłaszcza
wtedy, gdy reklamuje się produkty codziennego użytku i gdy robi się to
w tekstach dialogowych. Na ogół unika się jednak wyrażeń z gwar
środowiskowych, nie ma też wyrazów wulgarnych342. W reklamach określonego
typu (np. środków służących do pielęgnacji czy lekarstw) używa się często
określeń, zwykle terminów ze stylu naukowego, co ma służyć uwiarygodnieniu
treści reklamy. Dlatego pojawiają się w niej trudne wyrazy i wyrażenia (np.
liposomy, nutri-ceramidy, system TAED, czynnik pH), poparte autorytatywnymi
określeniami, typu: Badania wykazały/udowodniły; Wartość potwierdzona
klinicznie; Większość lekarzy na świecie używa; Wiem, co mówię, bo sam jestem
dentystą. Wiarygodność przekazywanych treści mają też potwierdzić
przytaczane dane procentowe, czasem zadziwiająco dokładne (Nowy tusz
wydłuża rzęsy o 30% i podkręca je o 30 stopni; 97% Polek stwierdziło, że ich
skóra przestała być ściągnięta; Bardziej lśniący kolor o 84%). Jednocześnie
jednak nie stosuje się prawie wcale sformułowań językowych, które
informowałyby jednoznacznie o pewności rezultatu. Powie się więc raczej:
Pomaga skutecznie zwalczać silny ból niż Skutecznie zwalcza silny ból; raczej:
Usuwa objawy niedrożności nosa niż Usuwa niedrożność nosa; I ty możesz
zostać milionerem, a nie: I ty zostaniesz milionerem.
W licznych reklamach pojawia się humor oparty na grze słownej343.
Stosowanie tego środka może być jednak ryzykowne, gdyż to, co dla jednej
osoby jest zaskakujące i śmieszne, inną może irytować jako głupie lub
niesmaczne. Ryzykowny jest pod tym względem zwłaszcza humor oparty na
skojarzeniach seksualnych, np. Jednak rozmiar ma znaczenie (tak się
reklamował pewien typ wersalki); Uruchom POP-a i namów dziewczyny na
numery; Dlaczego te kurczaki są inne? Bo są popieprzone [pauza] czarnym
pieprzem.
Najistotniejszym elementem reklamy jest zawarty w niej slogan. Jest to
krótki (zwykle do sześciu wyrazów) komunikat, wyodrębniony z tekstu całej
reklamy lub stanowiący w ogóle jedyny jej tekst, najczęściej podkreślony
obrazem, dźwiękiem lub specjalną intonacją, stanowiący zamkniętą całość,
zawierającą to, co w danej reklamie ma być najważniejsze. Ma on spowodować
takie reakcje odbiorcy, jakich oczekuje nadawca reklamy, dlatego
skonstruowanie dobrego sloganu stanowi warunek fortunności całego przekazu
reklamowego. Slogan może się pojawiać w różnych miejscach reklamy,
zazwyczaj występuje w jej części podsumowującej. Sloganami są np. teksty:
Teraz Polska; Odkryjmy lepszy świat; Jakość, której trudno się oprzeć; Zawsze
Cola Cola; To nie wizja, to vizir. Slogany mogą być sparafrazowanymi cytatami,
np. Nie ma jak u Malmy; Chrupmy swoje (piosenki Wojciecha Młynarskiego:
„Nie ma jak u mamy” i „Róbmy swoje”), przekształconymi frazeologizmami
i przysłowiami, np. Strepsils – najlepsza pomoc w gardłowej sprawie; Komu
w drogę temu Alpinus.
Formułując slogany, trzeba uważać, by nie stworzyć tekstu, który może być
odebrany nie tak, jak sobie wyobrażał reklamodawca. Slogan Fortuna owocem
się toczy jest niezbyt – nomen omen – fortunny, gdyż powiedzenie, będące jego
podstawą: fortuna kołem się toczy, wskazuje na zmienność i niepewność losu, co
można przenieść na reklamowaną firmę. Należy też zwracać uwagę na to, by
metafora zawarta w sloganie nie wywoływała niewłaściwych skojarzeń. Tego
warunku nie spełniają slogany: Proctosanol i hemoroidy masz z głowy i Smak
fińskiego masła zawsze w zasięgu noża344.
Teoretyk reklamy i językoznawca Jerzy Bralczyk345 wymienia cechy,
którymi powinien się odznaczać komunikat reklamowy. Główną jest to, by był
prawdziwy (tego chce odbiorca) lub przynajmniej trudny do podważenia (tego
chce nadawca), czyli nie: jawnie fałszywy346. Inne cechy udanej reklamy,
a zwłaszcza sloganu to: atrakcyjność, sugestywność, zrozumiałość, możliwość
zapamiętywania go przez odbiorcę, zwięzłość, oryginalność. „Ostatnie cztery
cechy wydają się możliwe do stwierdzenia metodą porównań. Tekst jest bardziej
lub mniej zrozumiały i na ogół wiemy dlaczego. Także o tym, że łatwiej lub
trudniej go zapamiętać, decydują zauważalne i opisywalne cechy. Zwięzłość jest
bodaj najłatwiej rozpoznać, a o oryginalności stanowi niepowtarzalność
zastosowanych środków językowych. Gorzej ze stwierdzeniem atrakcyjności
i sugestywności: te cechy [...] bardziej zależą od zindywidualizowanego odbioru
tekstu niż od postrzegalnych zjawisk językowych”, stwierdza Bralczyk347.
Wiele osób dostrzega w języku reklamy odstępstwa od wzorcowej normy
językowej. Zazwyczaj są to błędy językowe, czyli odstępstwa nieświadome, np.
stosowanie form biernika zamiast dopełniacza po czasowniku używać (I zawsze
Atlas używałem), użycie sformułowania mleko z polskiej krowy (poprawnie:
mleko od krowy; z krowy mogą być np. befsztyki) czy niewłaściwy szyk
wyrazów w sloganie Monte firmy Zott, produkt dla dzieci z mleka i czekolady
(dzieci z mleka i czekolady?). Czasem próbuje się świadomie wykorzystać
odstępstwa od normy, by przyciągnąć uwagę odbiorcy (np. Dosiego roku, życzy
Dosia; poprawnie: do siego roku; Środek X, zabija owady – na śmierć), nie jest
to jednak dobrze odbierane.
Język reklamy oddziałuje na język potoczny, zwłaszcza na język dzieci
i młodzieży. Dobry slogan zapada w pamięć i zaczyna żyć własnym życiem,
poza reklamą (np. Z pewną taką nieśmiałością; Prawie robi wielką różnicę;
Brawo ty). Jest też parafrazowany lub uzupełniany, np. To nie wizja, to
klasówka.
Nieliczenie się z reklamą we współczesnej rzeczywistości ekonomicznej
i kulturowej nie jest możliwe. Zjawisko to należy więc poznać i opisać,
wskazując jego zarówno dobre, jak i złe strony. Należy wiedzieć, jak odbierać
teksty reklamowe, by dać się wciągnąć w swoistą grę, jaką one proponują, ale jej
nie ulec. Zacytujmy raz jeszcze Jerzego Bralczyka: „Główna treść zresztą
komunikatu reklamowego jest dla wszystkich oczywista: to apel do odbiorców
o kupno produktu. Reszta to forma. Manipulacja ta ma jednak jeszcze inny
wymiar: odbiorca wie, że jest przekonywany, lecz nie musi wiedzieć, co go
w reklamie ma przekonać. Zatem w języku reklamy wykorzystywane bywa
szokowanie sformułowaniami i schlebianie gustom, językowa agresywność obok
wyszukania i elegancji, wyrafinowana składnia i celowe odstępstwa od normy
językowej, banał i paradoks, swojskość i obcość [...]. Za manipulacyjne sensu
stricto uznać należy operowanie trudno odczytywalnymi jako znakowe
czynnikami prozodycznymi: barwą głosu, intonacją, sposobem artykulacji.
«Smakowite» przedłużanie głosek, wyrazistość fonetyczna nazwy, stosowanie
w sloganie pobudzających stóp rytmicznych (jak np. trochej czy anapest) – mają
cechy perswazji podprogowej”348. Z drugiej strony trudno nie przyznać racji
zleceniodawcom i twórcom reklam, kiedy twierdzą, że te umożliwiają wybór
towaru, że nie tylko namawiają, zachęcają, ale także informują.
Poznanie cech i mechanizmów reklamy pozwala świadomie ją odbierać
i traktować tak, jak na to zasługuje: ani jako przewrotną manipulację, ani jako
bezstronny tekst opisujący towar, lecz jako środek pozyskania klienta, będący
ważną częścią procesu wytwarzania i sprzedaży towaru. A jeśli czasami jest to
w dodatku małe dzieło sztuki użytkowej, możemy z niego czerpać także
wrażenia estetyczne i ludyczne.
Dodajmy jeszcze, że mechanizmy, środki i chwyty językowe stosowane
w reklamie komercyjnej są wykorzystywane w innym typie przekazu – reklamie
społecznej. Nazwą tą obejmuje się takie działania i ich rezultaty – zwykle
plakaty lub billboardy – które mają na celu wywołanie zachowań i kształtowanie
postaw pożądanych społecznie. Plakaty zawierające reklamę społeczną nawołują
np. do zaprzestania przemocy w rodzinie (Bo zupa była za słona...; Powstrzymać
przemoc domową), do dbania o zdrowie (Dbaj o serce), ostrzegają przed
skutkami nierozważnej jazdy samochodem (Piłeś – nie jedź!; Wypiłem,
pojechałem i zabiłem), propagują pożyteczne akcje (Cała Polska czyta dzieciom)
i pomoc najuboższym (Aby nakarmić jedno dziecko, wystarczy 2 zł). Przekaz
słowny jest w reklamie społecznej zwykle uzupełniony elementami graficznymi:
rysunkiem, fotografią itp.
Odmianą reklamy społecznej jest reklama religijna, nazywana
„ewangelizacją pierwszego kontaktu”. Wykorzystuje ona środki wizualne
i słowne charakterystyczne dla reklamy komercyjnej po to, by propagować
wartości moralne i zachowania zgodne z nauką Kościoła (w Polsce w praktyce –
Kościoła katolickiego) i oddziaływać głównie na młodzież. Przykładami takich
reklam mogą być slogany: Jezus Panem!; Zostań przyjacielem Jezusa; Bóg mnie
kocha 24 godziny; Ciężko Ci? Wyspowiadaj się przed Wielkanocą!, umieszczane
nie tylko na banerach czy plakatach, lecz także na elementach odzieży (głównie
na T-shirtach).
Reklama społeczna burzy stereotypy myślenia i zachowania, próbuje
wpłynąć na nasze postawy, odwołując się do uczuć wyższych. Ma mniejszy
zasięg niż reklama komercyjna, nie przynosi też żadnych korzyści materialnych
jej twórcom. Jest jednak niezwykle ważnym elementem współczesnego życia
społecznego, pokazującym, że skomplikowana machina perswazji, stworzona
dla celów komercyjnych, może się stać narzędziem propagowania i czynienia
dobra.

15.2. Polszczyzna komputerowo-internetowa

Masowe korzystanie z Internetu, który od dwóch dekad stał się nowym
„medium komunikacyjnym”, spowodowało, że powstała nowa odmiana
polszczyzny – język komputerowo-internetowy. Za pomocą komputera
podłączonego do sieci można zarówno odbierać komunikaty (teksty) językowe,
jak i być czynnym uczestnikiem dwustronnych bądź wielostronnych aktów
komunikacji. To powoduje, że w Internecie występują zarówno stare rodzaje
i gatunki wypowiedzi, jak i nowe, dotąd nieznane. Dlatego należy mówić
o polszczyźnie w Internecie, a nie o „polszczyźnie Internetu”349.
Pewną część Internetu zajmują portale i strony będące internetową wersją
tradycyjnych gatunków wypowiedzi oficjalnych: informacji prasowej,
publicystyki, polszczyzny naukowej czy urzędowej. Ich język nie odbiega
w sposób zasadniczy od języka ich wersji pozainternetowych, choć ze względu
na miejsce publikacji jest wzbogacony o pewne terminy, takie jak np. witryna,
portal, on-line, link, poczta elektroniczna.
Od wersji pozainternetowej nie odbiega też polszczyzna utworów literackich
i quasi-literackich, masowo publikowanych w Internecie.
I wreszcie w zasadzie nie tworzą nowej odmiany polszczyzny prywatne listy
elektroniczne, czyli e-maile (mejle). Ich język to przystosowana do wymagań
korespondencji internetowej polszczyzna korespondencji prywatnej z całą jej
różnorodnością – od oficjalności do potoczności, od nienacechowania
ekspresywnego do wyrazistych emocjonalizmów, od staranności do
niemaskowanego niechlujstwa graficznego i językowego. Są one co najwyżej
wzbogacone pewnymi swoistymi dla Internetu elementami graficznymi (w tym
emotikonami) i skrótowcami.
Istotną nowością jest natomiast język, jakim posługują się uczestnicy
rozmów, dyskusji, prowadzonych za pomocą Internetu w czasie rzeczywistym,
czyli język czatów, a także polszczyzna komentarzy internetowych, forów
tematycznych i blogów. Uczestnicy czatów chcą przekazać swoje wiadomości
szybko i skrótowo, żeby natychmiast zareagować na to, co zobaczyli przed
chwilą na swoim monitorze. Środkiem do tego służącym jest język, czasem
wzbogacony o inne, graficzne czy dźwiękowe elementy czatu. Powstaje od razu
pytanie, czy język rozmów internetowych jest językiem mówionym, czy
pisanym. Formalnie należy on do tej drugiej kategorii: jest zapisywany na
monitorach komputerów i z nich odczytywany. Jednakże przyjrzenie się składni
i słownictwu czatów prowadzi do innych wniosków: jest to język zbliżony do
polszczyzny mówionej, choć z nią nietożsamy. W związku z tym mówi się
o powstaniu nowej odmiany polszczyzny: języka zapisanego, łączącego w sobie
cechy polszczyzny mówionej i pisanej. Jest to polszczyzna dialogowa, w której
dominuje spontaniczność wypowiedzi. Przeważają nierozbudowane zdania
pojedyncze, bardzo wiele jest wypowiedzeń będących równoważnikami zdań,
czasem zrozumiałych bez kontekstu, a czasem tylko w związku
z wypowiedziami poprzednimi. Pojawiają się wykrzyknienia nacechowane
emocjonalnie. To zbliża język czatów do polszczyzny mówionej. Naturalną
segmentację tekstu czatu stanowi podział na kwestie, które następują po sobie.
Ze względu na miejsce występowania nie mogą się one pojawiać równocześnie,
„zachodzić na siebie”, jak to się często zdarza w dialogu mówionym,
w rozmowie. To upodabnia składniowo język czatów do polszczyzny pisanej.
Zasadą jest nieprzejmowanie się interpunkcją i nieprzestrzeganie wielu jej reguł.
Tradycyjne znaki interpunkcyjne są stosowane przede wszystkim po to, by
wyrazić swoje emocje, często więc używa się wykrzykników i znaków
zapytania. Jeszcze bardziej charakterystyczne jest dla języka czatów
nieprzestrzeganie reguł ortograficznych polszczyzny. Wynika to zarówno
z szybkiego tempa prowadzenia rozmowy, jak i z niedostatecznej znajomości
reguł ortograficznych wśród dyskutantów.
W języku rozmów internetowych przeważa słownictwo potoczne, zwykle
mocno nacechowane emocjonalnie. Dużo jest także wyrazów środowiskowych
i zawodowych, związanych z komputerami i Internetem. W tekstach czatów,
a także (chyba nawet częściej) w tekstach komentarzy internetowych nierzadkie
jest słownictwo pospolite, a nawet wulgarne. We wpisach-komentarzach
powinno być ono usuwane przez moderatora danego portalu.
Charakterystyczne dla czatów są neosemantyzmy, np. strona (internetowa),
portal, otworzyć stronę, odpalić komputer. Sporo jest zapożyczeń z języka
angielskiego, np. spam, host, nick, fanpage, like, czasem są one używane jako
swoiste cytaty, także w postaci całych wyrażeń, takich jak np. see you (na
zakończenie rozmowy). Niektóre anglicyzmy są spolszczane ortograficznie, np.
lajk, hejt, tworzy się od nich wyrazy pochodne (hejter, hejtować, lajkować).
Charakterystyczne jest używanie skrótów i skrótowców. Skróty są najczęściej
tworzone od wyrazów polskich, np. nara, cze, pzdr, sb (sobie), cb (ciebie).
Skrótowce (akronimy) są zwykle zapożyczone z języka angielskiego, np. ASAP
(as soon as possible), BTW (by the way), IDK (I don’t know), lol (laughing out
loud), choć coraz częstsze są skrótowce polskie: NTG (nie ta grupa), z tb (z
tobą), cr (co robisz), nwm (nie wiem)350.
W swoisty sposób mogą być wykorzystywane w zapisie internetowym
wielkie i małe litery. W konwencji czatów używanie wielkich liter oznacza
krzyk, w związku z tym etykieta internetowa (netykieta) zaleca umiarkowane ich
stosowanie.
W czatach i listach internetowych351 spotyka się nieużywanie polskich
znaków graficznych. U początków Internetu było to spowodowane
niedoskonałością klawiatur komputerowych, dziś jest męczącą manierą, mogącą
nawet prowadzić do nieporozumień (co innego: Idę do sądu, co innego: Ide do
sadu). Obecnie jest to spowodowane także tym, że Internetu używa się często za
pośrednictwem telefonów komórkowych, których klawiatury muszą być siłą
rzeczy pomniejszone, przez co wybieranie polskich znaków jest niewygodne
i czasochłonne.
Istotną rolę w rozmowach internetowych odgrywają znaki nieliterowe.
Są one dwojakiego rodzaju. Pierwsze to emotikony352, zapisane za pomocą
kombinacji znaków dostępnych na klawiaturze komputera. Takich znaków jest
kilkadziesiąt, a najpopularniejsze z nich to: :-) ‘uśmiech’, :-( ‘smutek’, :’-(
‘płacz’, ;-) ‘perskie oko, żart’, :-* ‘pocałunek’. Niektóre z tych znaków mogą
tworzyć dość skomplikowane, sekwencje, np.: -,-`-{@ oznacza różę, 8:)3)= ma
symbolizować szczęśliwą dziewczynę, a @^-^@ – rumieniec. Drugie to obrazki,
które można wybierać z tego, co oferują autorzy danej witryny internetowej. Te
obrazki są zazwyczaj kolorowe i w uproszczony sposób przedstawiają pojęcia
lub symbole, a także stany emocjonalne oraz ekspresję. Emotikony i obrazki
mogą być wplatane w tekst zdania, tworząc całości alfabetyczno-graficzne.
Niekiedy internauci posługują się polszczyzną dla celów ludycznych.
Takiemu celowi służy np. zapisywanie wyrazów polskich z angielska, por. yoosh
(już), łączenie liter z cyframi, por. 3M się (trzymaj się) czy przeplatanie
w tekście DuŻyCh i MaŁycH LIteR.
Język wpisów – komentarzy internetowych w zasadzie nie różni się od
opisanego tu języka czatów. Można tylko zauważyć, że zwykle jest to
polszczyzna potoczna, nacechowana emocjonalnie, niestroniąca od określeń
obraźliwych i wulgarnych.
Swoistym gatunkiem internetowym jest blog353, rodzaj dziennika sieciowego,
udostępniany publicznie na stronie internetowej. Blogi (istniejące w Polsce od
początków XXI w.) są rodzajem piśmiennictwa autobiograficznego, zwykle
nieprofesjonalnego. Ich tematyka i sposób jej ujęcia są różnorodne: od
intymnych wpisów do oficjalnych tekstów o charakterze publicystycznym
i tematyce politycznej. Następstwem tego jest bardzo różnorodne uformowanie
językowe blogów. Część z nich zawiera język zapisany, opisany powyżej, część
jest pisana polszczyzną ogólną, mniej lub bardziej staranną.
Bardzo różnorodna jest też polszczyzna forów internetowych. Forowicze
komunikujący się na jednym forum należą zazwyczaj do osób o takich samych
zainteresowaniach, podobnym wykształceniu czy wieku. W tym rodzaju
kontaktu internetowego daje się zaobserwować większą staranność wypowiedzi,
zarówno jeśli chodzi o składnię, jak i słownictwo. Mniej jest wyrazów
nacechowanych ekspresywnie, nie ma wulgaryzmów. Są przestrzegane reguły
ortograficzne i interpunkcyjne, choć stosuje się także emotikony i niejęzykowe
środki przekazywania informacji (głównie zdjęcia i filmy). Język używany na
większości forów tematycznych (np. młodych matek, miłośników kotów itp.)
pokazuje, że nowy środek komunikacji, jakim jest Internet, nie musi powodować
obniżenia standardów językowych i niestosowania się do norm polszczyzny
ogólnej.
 Internet jako zbiór tekstów charakteryzuje się hipertekstowością. Należy
przez to rozumieć to, że występuje w nim ciąg niezhierarchizowanych zapisów,
niemających oznaczonego początku ani końca; wyznacza je bowiem sam
internauta, decydujący o tym, od czego zaczyna korzystanie z Internetu
i w którym miejscu i momencie je kończy. Cechą hipertekstowości jest też to, że
tekst składa się nie tylko z elementów językowych, lecz także z dźwięków,
obrazów statycznych i ruchomych.
Swoistym rezultatem rozpowszechnienia się Internetu jest przejęcie do
polszczyzny zupełnie nowego, całkowicie dla niej nietypowego sposobu
tworzenia wyrazów, czyli modelu słowotwórczego. Chodzi tu o wyrazy
rozpoczynające się od cząstki e-, będącej skrajnym skrótem wyrazu electronic
(w wersji polskiej: elektroniczny). Wzorem był w tym wypadku wyraz e-mail,
następnie do polszczyzny weszły inne wyrazy tego typu, np. e-business, e-
commerce, wreszcie zaczęto tworzyć także neologizmy, por. określenia: e-
handel, e-szkoła, e-kształcenie, e-edukacja, e-słuchacz, e-student, e-wakacje, e-
zakupy, e-Mikołaj, e-podpis. Liczba ich rośnie z każdym rokiem.
Odrębnym zagadnieniem jest wchodzenie do polszczyzny określeń
związanych z techniką komputerową. Są to przede wszystkim swoiste terminy,
a także określenia profesjonalne. Słownictwo komputerowe dotyczy np. obsługi
komputera (np. plik, katalog, klikać, zalogować się), a także wiedzy nieco
ogólniejszej (np. aplikacja, program, interfejs). Przeważają rzeczowniki,
czasowników jest mniej i często mają charakter żargonowy (np. deletować się).
Jeżeli chodzi o pochodzenie słownictwa komputerowego, to największą grupę
w nim stanowią zapożyczenia z języka angielskiego. Czasem są to cytaty (np.
on-line, off-line), jednakże w większości wypadków zapożyczenia te
przystosowuje się do polszczyzny tak, by można je było odmieniać i zapisywać
po polsku. Tak stało się np. z wyrazami inerfejs, mejl, czat, które początkowo
były używane w formach: interface, e-mail, chat. Sporo jest kalk, np.
przeglądarka (ang. browser), ulubione (ang. favourites). Wiele z nich to kalki
znaczeniowe, np. aplikacja, mysz, port, nawigować, portal, serwis, sieć,
użytkownik, wirus. Niekiedy tworzy się polskie wyrazy (internauta, czatować)
lub nadaje wyrazom rodzimym nowe znaczenia (małpa czy witryna).
Na zakończenie należy wspomnieć o jeszcze jednym nowym gatunku
wypowiedzi związanym z nową techniką przekazu. Są to krótkie wiadomości
przekazywane za pomocą telefonów komórkowych, czyli SMS-y354.
Ograniczona długość takich wiadomości powoduje, że mają one charakter
informacji telegraficznych, często w formie równoważników zdań. Stosunkowo
często, pisząc je, pomija się polskie znaki diakrytyczne, co uchybia kulturze
języka. Interpunkcja jest w nich rzadko stosowana, gdyż powoduje to
spowolnienie nadawania komunikatu esemesowego. Stosuje się zwykle tylko
znaki wyrażające emocje nadawcy. Istnieje także możliwość uzupełniania SMS-
u emotikonami.
Należy przypuszczać, że teksty językowe przekazywane za pomocą mediów
elektronicznych będą stanowić coraz większą część tekstów współczesnej
polszczyzny. Istotną kwestią jest więc zajęcie stanowiska wobec polszczyzny
w Internecie. Językoznawcy dokonali już wstępnego opisu tych nowych
gatunków, gorzej natomiast wygląda ich opis preskryptywny. Należy bowiem
znaleźć dla nich właściwy punkt odniesienia, będący podstawą oceny. Jeśli
założyć, że jest to język środowiskowy, albo nawet polszczyzna prywatna, to
trzeba się zastanowić, czy w ogóle uprawomocniona jest w tym wypadku ocena
normatywna, bowiem, jak wiadomo, elementy gwar środowiskowych nie
podlegają takiej ocenie, lecz tylko temu, czy spełniają kryterium celowościowe.
Z drugiej strony pisany środek przekazu, zapewniający względną trwałość tych
tekstów oraz duży i stale rosnący krąg ich twórców i czytelników (zwykle
wymieniających się tymi rolami), każe się zastanowić nad językową formą tego
przekazu. W dodatku twórcy internetowi naruszają (nieświadomie, ale także
świadomie) wszelkie możliwe reguły polszczyzny standardowej, od ortografii
i interpunkcji (niemal nieistniejącej), poprzez składnię, słowotwórstwo, a nawet
fleksję, do leksyki i semantyki. Istnieje, dość chyba zrozumiała, potrzeba, by
oceniać te innowacje.
Zastosowanie do nich kryteriów oceny, wypracowanych na gruncie
językoznawstwa normatywnego w odniesieniu do polszczyzny ogólnej, daje
zaskakujące rezultaty. W języku czatów dominuje kryterium ekonomiczności,
wszystkie inne właściwie się nie liczą (nawet kryterium uzualne nie jest ważne,
skoro uzus jest tak bardzo różny, że trudno go znormalizować). W odniesieniu
do blogów właściwie nie ma zastosowania żadne z tradycyjnych kryteriów
oceny, dominuje w nich bowiem funkcja ekspresywna, a trafność doboru
środków językowych jest oceniana właśnie ze względu na sprzyjanie tej funkcji
bądź utrudnianie jej zastosowania (należy więc oceniać fortunność/niefortunność
używanych środków, a nie ich poprawność/niepoprawność).
Językoznawca normatywista staje się więc właściwie bezradny wobec języka
nowych gatunków internetowych: ich odrębność od dotychczasowej
polszczyzny publicznej jest niezwykle duża, rzec by można – porażająca,
i prowokuje do wydawania ostrych sądów normatywnych, brakuje jednakże
postaw do formułowania takich sądów, a stosowanie dotychczasowych
kryteriów naraża wręcz na śmieszność, tak bardzo są one nieadekwatne do
badanej materii. Jednocześnie to, że czaty i blogi tworzy coraz więcej osób,
a jeszcze więcej czyta te teksty, przy czym są to w większości osoby młode,
kształtujące dopiero swój język, nie pozwala chyba na zaniechanie działań
kulturalnojęzykowych w tym zakresie.
16. Świadomość językowa współczesnych Polaków

Świadomość językowa to ogół sądów o języku i poglądów na język, które

są charakterystyczne dla jakiejś osoby albo panują w pewnym środowisku lub
grupie społecznej. Te sądy i poglądy mogą mieć charakter intuicyjny i nie
tworzyć spójnego systemu, ale mogą też być umotywowane i podbudowane
wiedzą o języku. W każdym jednak wypadku muszą one być względnie trwałe
i powinny się uzewnętrzniać, a nawet wpływać na zachowanie językowe osoby
czy grupy ludzi. Względna trwałość różni świadome sądy o języku od doraźnych
wypowiedzi o poszczególnych zjawiskach językowych, które to wypowiedzi
mogą być mało przemyślane i opierać się na wrażeniach, niepopartych refleksją
językową. Konieczność uzewnętrzniania pozwala na odróżnienie sądów
i poglądów (czyli postaw) od wewnętrznych przekonań, choć niewątpliwie także
te ostatnie mogą mieć wpływ na zachowania językowe poszczególnych osób355.
Podstawą świadomości językowej współczesnych Polaków jest ich wiedza
intuicyjna, która pozwala na porozumiewanie się w rozmaitych sytuacjach
życiowych, a także na podstawowe refleksje, dotyczące wyboru różnych form
językowych i ocenę tych form. Refleksja taka odnosi się zazwyczaj także do
własnego sposobu mówienia i pisania, oceny swojego języka, a także oceny
języka innych ludzi, grup społecznych czy całej zbiorowości. Refleksje
językowe oparte na znajomości procesów zachodzących w języku, czyli
wynikające z wiedzy naukowej, są współcześnie o wiele rzadsze.
Świadomość językowa ujawnia się na rozmaitych poziomach w reakcji
rodzimych użytkowników języka (native speakerów) na zjawiska językowe.
Przejawem najniższego poziomu takiej świadomości jest np. wyśmiewanie
kogoś, kto w odczuciu oceniającego mówi źle (zwykle chodzi o osobę, która
mówi w sposób dla oceniającego trudny do zrozumienia – ze względu na
używane słownictwo i konstrukcje składniowe), przedrzeźnianie go, a także
stosowanie wobec niego innych form ostracyzmu. Objawem wyższego poziomu
świadomości językowej jest wygłaszanie sądów językowych, związanych
z koniecznością wyboru między różnymi elementami językowymi i ocena tych
elementów (np. „U nas tak się nie mówi”, „To nie jest dobrze powiedziane po
polsku”, „Tu jest błąd językowy”, „Tak jest lepiej powiedziane, a tak gorzej”).
Jeszcze wyższy poziom świadomości językowej uwidacznia się w sądach
o języku uzasadnianych merytorycznie (lingwistycznie), np. „Wyraz składnik
jest lepszy niż element, bo polski, a przez to bardziej zrozumiały”, „Rzeczownik
morze piszemy przez rz, bo rz wymienia się na r w przymiotniku morski”, „Nie
mówi się myszów, tylko myszy, bo rzeczowniki rodzaju żeńskiego nie mają
w języku ogólnopolskim końcówki -ów w dopełniaczu liczby mnogiej”.
Badania świadomości językowej współczesnych Polaków są dopiero
w stadium początkowym, a wiedza na ten temat jest fragmentaryczna356.
Wiadomo jednak, że dla dużej grupy Polaków język jest wartością, którą należy
kultywować, i że umiejętność poprawnego („ładnego”) mówienia jest
w pewnych wypadkach podstawą oceny człowieka. W niektórych środowiskach
(głównie: starej inteligencji357) język jest traktowany jako wartość sama w sobie
(immanentna, autoteliczna), w innych – jako wartość użytkowa (instrumentalna),
co jednak w każdym wypadku prowadzi do zainteresowania nim i, przynajmniej
deklarowanej, troski o jego poprawność i sprawność.
Ważną kwestią z zakresu świadomości językowej jest ocena współczesnej
polszczyzny przez jej użytkowników. Jak wynika z obserwacji i badań
cząstkowych, Polacy na ogół krytycznie oceniają polszczyznę, zarówno
publiczną, jak i prywatną. Wymienia się zazwyczaj takie wady, jak ubóstwo
językowe większości mówiących, wulgaryzacja języka, uleganie silnym
wpływom angielszczyzny, niezrozumiałość języka, którym posługują się
osobistości publiczne (politycy, dziennikarze). Osoby starszego pokolenia
uważają często, że polszczyzna się degeneruje, a młodzież mówi gorzej, niż
mówiono dawniej („przed wojną”). Jednocześnie jednak badania wykazują, że
wiele osób dość pozytywnie ocenia własną polszczyznę i deklaruje stałą dbałość
o nią. Badania sprzed r. 1980 wskazywały, że pod tym względem istnieją
wyraźne różnice środowiskowe: robotnicy mieli o wiele gorsze zdanie
o własnym języku niż inteligencja; w środowisku robotniczym panowało też
przekonanie o niepoprawności polszczyzny, którą mówią chłopi (brak więc było
świadomości odrębności gwar ludowych i obowiązujących w nich norm).
Inną kwestią związaną ze świadomością językową jest to, jakie cechy języka
są postrzegane jako pożądane. Na ogół wymienia się tu „staranną wymowę” (w
gruncie rzeczy chodzi o brak nacechowania gwarowego), przestrzeganie reguł
gramatycznych i unikanie wulgaryzmów, a także bogactwo i różnorodność
słownictwa. Osoby mniej wykształcone za najważniejszą cechę dobrej
polszczyzny uznają jej prostotę (nieposługiwanie się wyrazami obcymi
i trudnymi).
Istotnym składnikiem świadomości językowej określonej zbiorowości jest
wzorzec językowy, uznawany przez jej członków. Jak się jednak okazuje,
kwestia ta jest dość skomplikowana, gdyż wyniki badań wskazują na istnienie
innego wzorca deklarowanego niż realnego. Wzorcem deklarowanym jest język
klasycznej literatury pięknej (zwłaszcza Stefana Żeromskiego (sic!) i Marii
Dąbrowskiej) i żyjących niedawno „wybitnych osobistości” (np. Karola
Wojtyły, Jana Nowaka-Jeziorańskiego, nieco wcześniej Szymona
Kobylińskiego, Wiktora Zina, Jerzego Waldorffa, okresowo: popularnych
aktorów). Wzorcem realnym, źródłem na którym się opiera, jest język telewizji
i w mniejszym stopniu radia, przede wszystkim język zatrudnionych tam,
a popularnych w danym momencie dziennikarzy.
Można wreszcie spytać, kto według współczesnych Polaków powinien być
odpowiedzialny za edukację językową, przede wszystkim młodego
i najmłodszego pokolenia. Pod tym względem panuje dość duża jednomyślność.
Instytucją odpowiedzialną, zdaniem Polaków, za kształcenie językowe powinna
być szkoła. W następnej kolejności wymienia się rodzinę, dalej – środowisko,
w którym ktoś się wychowuje. Niemal nie dostrzega się roli samokształcenia
w tym zakresie, korzystania ze słowników i wydawnictw poprawnościowych,
językowych programów radiowych czy telewizyjnych czy wreszcie – porad
językoznawców. Świadomość istnienia takich możliwości edukacji językowej
jest minimalna, a nie należy do rzadkości utożsamianie językoznawcy
z poliglotą.
17. Postawy Polaków wobec języka – od puryzmu do
leseferyzmu358

Najistotniejszym, bo ujawnianym, składnikiem świadomości językowej są

postawy użytkowników wobec języka, którym się posługują. Należy przez nie
rozumieć względnie trwałe stanowiska zajmowane w sprawach językowych,
zawierające zbiory sądów i poglądy, uzasadniane w kategoriach racjonalnych
lub emocjonalnych.

17.1. Typy postaw językowych

Współcześnie w społeczeństwie polskim można wyróżnić kilka typów
postaw wobec języka. Są to: puryzm językowy, konserwatyzm, perfekcjonizm,
logizowanie w języku, liberalizm językowy, indyferentyzm, abnegacja i postawa
naturalna wobec kwestii językowych. Pojawiają się one zarówno w postaciach
„czystych”, jak również (częściej) jako połączenie elementów z różnych typów
postaw. Mają też różny zasięg i rozmaity zakres oddziaływania.

17.1.1. Puryzm i jego rodzaje

Postawą wobec języka najczęściej opisywaną jest puryzm językowy359.
Termin ten, wbrew jednemu z podstawowych warunków terminologiczności
nazwy, ma ujemne zabarwienie emocjonalne. Ponieważ jednak jest on
powszechnie i dość jednoznacznie stosowany w literaturze lingwistycznej,
będzie używany także w tym opracowaniu. Przez puryzm językowy rozumie się
na ogół przesadną troskę o język, wynikającą z przesłanek emocjonalnych, a nie
racjonalnych. Jest to dbałość o „czystość języka” (łac. purus – ‘czysty’), dążenie
do usuwania z niego (lub – w wersji mniej skrajnej – niedopuszczania do niego)
takich elementów, zwykle leksykalnych, które uznaje się za niepożądane. Ludzie
zajmujący tę postawę wobec kwestii językowych, zwani purystami językowymi,
zazwyczaj manifestują swoje poglądy przez wyszukiwanie błędów językowych
w tekstach rozmaitych typów i ogłaszanie list takich błędów. U podstaw tej
postawy tkwi głębokie przekonanie o tym, że język jest wartością, o którą trzeba
dbać. Dlatego należy go bronić przed niewłaściwym kierunkiem rozwoju (w
wersji samych purystów: przed wypaczeniami, upadkiem). Najczęściej, jak
można sądzić, język stanowi dla purystów wartość immanentną, choć „obrona
czystości” czy też „odchwaszczanie języka” może się także odbywać w imię
wartości utylitarnych (np. poprawy sprawności komunikatywnej tekstów).
Zwolennicy tej postawy są przeświadczeni o tym, że działania jednostek,
poszczególnych ludzi, mogą wpływać na kształt języka, na jego rozwój.
Należy podkreślić to, że postawa, zwana purystyczną, jest niemal zawsze
bardzo autentyczna, a często ma także oparcie w aktualnym stanie języka
narodowego i w procesach, które w nim zachodzą. Powinno się niewątpliwie
pamiętać o tym, że postawę purystyczną kształtują niemal wyłącznie czynniki
emocjonalne (niekiedy tak skrajne, że prowadzą do ostracyzmu wobec osób,
które według purystów zachwaszczają język), trzeba mieć jednak na uwadze
także to, że w określonych sytuacjach społeczno-politycznych (np.
w przytaczanej zwykle przy omawianiu tego zjawiska sytuacji niewoli
narodowej) włączenie czynnika emocjonalnego do oceny kwestii językowych
nie może być naganne.
Tym, co wiele osób zraża do postawy purystycznej, jest niewątpliwie
radykalizm tego stanowiska i skłonność do zdecydowanych działań. Ale i w tym
zakresie można mówić o pewnym zróżnicowaniu, o tym, że istnieje skrajna
i umiarkowana wersja puryzmu. W tej skrajnej zakłada się nie tylko
niedopuszczanie do języka wszelkich elementów, które uznaje się za
niepożądane, lecz także usuwanie składników od dawna w nim istniejących, na
ogół przyjętych przez większość społeczeństwa. W wersji umiarkowanej mówi
się o przeciwdziałaniu niepożądanym nowościom i usuwaniu tylko tych
elementów, które są w języku stosunkowo niedługo i nie zyskały jeszcze
powszechnej aprobaty.
Ze względu na typ zjawisk językowych, które stanowią przedmiot
zainteresowania purystów, wyróżnia się następujące rodzaje puryzmu:
nacjonalistyczny, tradycjonalistyczny, elitarny i egocentryczny.
Puryzm nacjonalistyczny360 to najbardziej znana i najbardziej
rozpowszechniona odmiana tej postawy. W myśl jej założeń czystość języka
utożsamia się z rodzimością jego elementów, w gruncie rzeczy zaś –
z rodzimością słownictwa. Współcześnie obserwuje się postawy purystyczne
tego typu motywowane dwojako. Najstarsze pokolenie Polaków jest wyczulone
na wyrazy obce pochodzenia niemieckiego i rosyjskiego. Rażą np. słowa
szlaban, kibic, fajny czy sformułowania ciut-ciut, póki co. Jako argumenty
przeciwko germanizmom i rusycyzmom przytacza się, oczywiście, ich obce
pochodzenie, ale także to, że można je bez szkody zastąpić wyrazami rodzimymi
(co nie zawsze jest argumentem trafnym: np. szlaban i kibic nie mają
dokładnych odpowiedników rodzimych). Często przytacza się też argument
chronologiczny – dawniej wyrazów tych w języku nie było, bądź: „już przed
wojną” były zwalczane i potępiane (w tym wypadku mamy do czynienia także
z elementami puryzmu tradycjonalistycznego, o czym niżej). W ciągu ostatnich
kilkunastu lat obserwuje się stałe zmniejszanie się liczebności postaw tego typu,
przynajmniej wśród korespondentów radiowych i telewizyjnych.
O wiele częstsze (i nasilające się!) jest zjawisko umiarkowanego puryzmu
w odniesieniu do najnowszych zapożyczeń w polszczyźnie, czyli postawy
skierowane przeciwko anglicyzmom. Jak wiadomo, po 1990 r. rozpoczęło się
bardzo intensywne oddziaływanie języka angielskiego, zwłaszcza w wersji
amerykańskiej, na polszczyznę. Wiele osób to razi (choć są i całe środowiska
bezkrytycznie i masowo przyswajające anglicyzmy), czemu dają wyraz w listach
do radia. Jeden z korespondentów Programu I PR pisze np.: „Razi mnie
zaśmiecanie języka angielszczyzną. To takie żałosne te rankingi, baskety itp., to
poniżanie się małych ludzików, aby wykazać się, jacy to z nich światowcy.
Kiedyś krytykowano makaronizmy, rusycyzmy, germanizmy, a nikt nie
podejmuje walki z anglicyzmami. Przed wojną był program odśmiecania języka,
np. hebel nazwano strugiem, śrubstag imadłem itp.”361. Jest to typowy przykład
współczesnej postawy umiarkowanie purystycznej, mającej oparcie
w aktualnych zjawiskach językowych. Charakterystyczne dla tej postawy jest
postulowanie usunięcia z polszczyzny nowych anglicyzmów, przy czym używa
się w stosunku do tej działalności takich (purystycznych) określeń, jak
„odchwaszczanie”, „odśmiecanie”, „oczyszczanie”, „pranie” języka. W listach
do Rady Języka Polskiego i do Polskiego Radia czytamy ostre sformułowania
i nieraz daleko idące postulaty, będące przejawem skrajnej postawy
purystycznej: „Szanowni Państwo, piszę w sprawie czystości naszego języka
polskiego. Otóż uważam, że jest on potwornie zaśmiecany obcymi wyrazami,
zwłaszcza z angielskiego, ale z innych też [...]. Należy przeczesać każdy wyraz
ze słownika języka polskiego i zmienić nazwy. To się da zrobić, trzeba tylko
chcieć. Na przykład parasol to obcy wyraz, a może by go nazwać deszczochron,
o wiele ładniej, komputer to wideosumator, można nazwać też wideolicznik362,
łatwiej się mówi”363. „Już durni dziennikarze (i nie tylko) nie mówią
«koszykówka», «piłka nożna», «wiadomości», «projektant», «stylista» – tylko
«basket, futbol, njuwsy, dezajner». W TVP raz słyszałem wyrażenie: «A teraz
z griin ruumu wyjdzie moderny performer». Nawet bardziej inteligentni
redaktorzy pompatycznie wyrażają się «przejdźmy do main stream-u»”364.
Przejawy postawy tego typu są widoczne nie tylko w działaniach
jednostkowych. Na przykład w październiku 1996 r. w „Gazecie Wyborczej”
i III Programie PR prowadzono kampanię pt. „Język do prania”, w toku której
zaproponowano znalezienie polskich odpowiedników dla dwunastu nazw
angielskich: sex shop, talk-show, pager, fast food, grill, jogging, notebook,
snowboard, fitness, public relations, billboard, body365. Czytelnicy i słuchacze
nadesłali kilka tysięcy propozycji, które jednak, poza wadami
strukturalnojęzykowymi366 i semantycznymi (np. niejednoznacznością367)
cechowały się w znacznej większości nacechowaniem emocjonalnym (były to
wyrazy potoczne, zdrobnienia, wyrazy żartobliwe, familiarne bądź nacechowane
pejoratywnie368). Co ciekawe, wiele z tych propozycji zawierało wyrazy
o rdzeniach obcych.
Postawy purystyczne w odniesieniu do elementów obcych w języku
przejawiają się niemal wyłącznie w zwalczaniu nowych zapożyczeń
leksykalnych, zwłaszcza tych, których obcość jest wyrazista graficznie,
fonetycznie czy morfologicznie (por. np. leasing, objector, callanetics). Poza
zasięgiem zainteresowania pozostają przeważnie zapożyczenia frazeologiczne
(rzadko zdarzają się protesty przeciw konstrukcji typu dwa w jednym) czy
składniowe (np. Sindy – która jest wszystkim, czego pragniesz), a już zupełnie
nie rażą purystów niejawne anglicyzmy – zapożyczenia semantyczne (por. np.
kondycja w znaczeniu ‘stan, położenie’, dieta w znaczeniu ‘sposób odżywiania’,
dokładnie w znaczeniu ‘tak, właśnie, aha’). Potwierdza to dawną tezę, że
zwolennicy postawy purystycznej widzą przede wszystkim zewnętrzne przejawy
zapożyczania i je zwalczają, a nie rozumieją istoty tego procesu.
Nasilenie się tendencji purystycznych o zabarwieniu narodowym jest, jak się
wydaje, uzasadnione najnowszymi zjawiskami językowymi, zachodzącymi
w polszczyźnie od ostatniego dziesięciolecia XX w.
Szybkie tempo rozwoju języka, gwałtowne zmiany w rzeczywistości
pozajęzykowej i językowej przyczyniają się także do odradzania się puryzmu
tradycjonalistycznego. Postawa ta polega na uznawaniu języka pewnej epoki za
wzorowy i, silnemu bądź umiarkowanemu, przeciwstawianiu się neologizmom
leksykalnym lub, rzadziej, gramatycznym. W warunkach polskich,
współcześnie, za język, do którego należy się odwoływać, uznaje się niemal
wyłącznie polszczyznę okresu międzywojennego. Jest ona postrzegana jako
język elegancki, pozbawiony wulgaryzmów, powszechnie używany przez
ówczesne warstwy wykształcone, które przestrzegały norm dobrej polszczyzny.
Opinia taka jest wyrażana w sądach typu: „Przed wojną uczono mnie, że nie
należy mówić wykorzystywać doświadczenie, a teraz powszechnie słyszy się ten
błąd w ustach polityków i ludzi wykształconych” albo: „Jeśli ktoś w mojej
klasie, a chodziłem przed wojną do dobrej szkoły, powiedział poszłem,
nauczyciel replikował: poszłem, bo jestem osłem, a dzisiaj mówi tak prezydent
Rzeczypospolitej!”. Czasami za wzorowy uznaje się także język pierwszych lat
powojennych, przekazywany w szkole przez starych, przedwojennych
nauczycieli, a więc w gruncie rzeczy odwołuje się znowu do języka sprzed II
wojny światowej. Jest rzeczą naturalną, że propagatorami takiej postawy są
ludzie starsi, przedstawiciele inteligencji, a przynajmniej mieszkańcy
ówczesnych miast.
Takie sądy warto skonfrontować z tym, co o języku polskim po I wojnie
światowej sądzili ówcześni zwolennicy troski o polszczyznę. Stanisław Szober
pisał np.: „Warstwami tymi [które przechowywały od wieków zwyczaje języka
kulturalnego] było szlacheckie ziemiaństwo i miejska inteligencja. Dopływ do
tych warstw żywiołów ludowych był do niedawna, zwłaszcza w byłym zaborze
rosyjskim, bardzo słaby, ale po odzyskaniu niepodległości dawne stosunki
uległy radykalnej zmianie. Popularyzacja średniego i wyższego wykształcenia
ułatwiła szerokim masom ludowym dostęp do zawodów inteligenckich. Napływ
jest tak wielki i gwałtowny, że dawne warstwy inteligencji, które w ciągu wielu
pokoleń przechowywały tradycję języka kulturalnego, dziś nie mogą tych
nowych żywiołów w siebie wchłonąć i na swoją modłę przerobić. To nie mogło
pozostać bez wpływu na język. Na usypany od wieków ląd stały polskiego
języka literackiego uderzyła gwałtowną siłą nowa fala, która tu i ówdzie zalewa
wytwory dawnej tradycji i wyrzuca na powierzchnię nowe obyczaje. Powstaje
żywiołowa walka między starym a rodzącym się światem. Żaden z nich jeszcze
nie zwyciężył, pojednanie nie nastąpiło, panuje niepewność i zamieszanie, język
przechodzi kryzys”369. „Doba obecna wysuwa nowe, nie mniej doniosłe zadanie.
Naród polski przeżywa obecnie głębokie przeobrażenia. [wskutek zaborów]
Wytworzyły się więc pewne dzielnicowe różnice językowe, zwłaszcza
w zakresie języka urzędowego. Taki stan rzeczy obraża dotkliwie właściwie
pojmowaną kulturę językową i wysuwa potrzebę zaradzenia groźnemu złu.
Praca nad ujednostajnieniem i rozpowszechnieniem ogólnopolskiej normy
językowej ma do czynienia także z wpływami dialektów ludowych [...].
Nurtujące w nim jak i gdzie indziej tendencje przekształcające były miarkowane
żywą tradycją językową, panującą w tych warstwach społecznych, które
przechowywały od wieków zwyczaje języka kulturalnego. Warstwami tymi było
szlacheckie ziemiaństwo i miejska inteligencja. Dzisiaj inteligencja polska coraz
bardziej zasila się ludźmi pochodzącymi z warstwy ludowej. Przynoszą oni
z sobą nabyte w dzieciństwie przyzwyczajenia językowe. Pod ich wpływem
język polski wykształcony ulega gwałtownemu napływowi dialektycznych
zwyczajów językowych”370. Jak więc widać, ideałem poprawnego języka była
w latach 30. XX w. polszczyzna też „przedwojenna”, ale – sprzed I wojny
światowej, a polszczyznę okresu międzywojennego uznano za podlegającą zbyt
gwałtownym zmianom i przeżywającą kryzys. Ale także przed I wojną
światową, w końcu XIX w., widziano symptomy „psucia się” języka, zwłaszcza
publicznego. Charakterystyczny jest pod tym względem już sam tytuł broszury,
wydanej w r. 1881 przez Ludomira Szczerbowicza-Wieczora: O skażeniu
obecnem języka w prasie. Według jego poglądów „przy niezwykłym, może
nawet nieco chorobliwym, nad miarę i potrzebę rozroście prasy periodycznej”
naturalne jest to, że „utrwala i szerzy [ta prasa] skażenie języka pomiędzy mniej
jeszcze od siebie przestrzegającym czystości mowy i zawsze jeszcze do słowa
drukowanego wiele wagi przywiązującym ogółem”371. Podobnie oceniał
polszczyznę prasy kilka lat wcześniej Aleksander Walicki: „Ono to bowiem
[dziennikarstwo], krzewiąc najpotworniejsze w mowie dziwolągi, jest głównym
źródłem powszechnego zgorszenia [...] kilkadziesiąt pism codziennie te same
błędy bezustannie wam powtarza”372. Tak więc według sądów purystów
tradycjonalistycznych, dobry był zawsze język epoki poprzedniej,
a współcześnie następuje jego „psucie”, „skażenie” i „upadek”.
 Osoby, które prezentują puryzm tradycjonalistyczny, protestują przede
wszystkim przeciwko wchodzeniu do normy językowej wyrazów i form
wyrazowych uznawanych niegdyś za błędy. Tak więc współcześnie sporo
sprzeciwów powoduje używanie neosemantyzmu pasjonat ‘człowiek ogarnięty
twórczą pasją’, forma tą w bierniku liczby pojedynczej zaimka ta, nadawanie
liczby mnogiej rzeczownikowi derby (te derby zamiast to derby), formy mielić,
pielić, ścielić i mieliłem, pieliłem, ścieliłem. Wiele protestów budzi naruszanie
tradycyjnego sposobu akcentowania pewnych wyrazów obcych i określonych
form fleksyjnych wyrazów rodzimych („Człowiek wykształcony nie może
mówić matematyka, opera, chodziliśmy, siedemset. Gdyby ktoś tak powiedział
przed wojną, byłby uznany za nieuka, człowieka niekulturalnego!”). Niektórych
razi nawet rzeczownik wczasy, „wymyślony przez komunistów po wojnie, bo
przed wojną mieliśmy tylko wywczasy”. Rażą też wyrazy obce, rusycyzmy
i germanizmy, co pozwala widzieć bliskość (a właściwie przenikanie się) postaw
puryzmu narodowego i tradycjonalnego. Stosunkowo mało zastrzeżeń budzą
natomiast właściwe neologizmy słowotwórcze. W zasadzie słychać tylko
narzekania na zbyt liczne nowe skrótowce, które często nie pozwalają zrozumieć
czytanego tekstu.
Puryzm tradycjonalistyczny jest w zasadzie odmianą postawy, którą można
by nazwać konserwatyzmem językowym. Jest to mianowicie taki typ
konserwatyzmu językowego, który ma podstawy emocjonalne. Istnieje,
oczywiście, także postawa konserwatywna w ocenie faktów językowych
motywowana racjonalnie. Zgodnie z nią nie potrzeba np. wprowadzać wielu
nowych wyrazów, gdyż słowa już istniejące wystarczają (np. niepotrzebne jest
określenie puzzle, wystarczy układanka, zbędny jest magazyn ilustrowany,
wystarczy czasopismo ilustrowane), a tradycyjne formy odmiany są lepsze, gdyż
umotywowane historią języka, niż innowacje w tym zakresie (należy więc uznać
za poprawne tylko formy mleć, pleć, słać i odpowiednio: mełłem, pełłem, słałem,
mełliśmy, pełliście itd., a potępić neologizmy fleksyjne mielić, pielić, ścielić
i mieliłem, ścieliłem itd.). Podobnie przytoczony wyżej przykład
nieakceptowania wyrównań do akcentu paroksytonicznego w pewnych formach
językowych może być uzasadniany z pozycji konserwatyzmu racjonalnego –
historyczną budową (jeśli chodzi o formy wyrazów polskich) i wielowiekową
tradycją, a także urozmaiceniem linii melodycznej zdania.
Również i ta postawa nie jest charakterystyczna tylko dla początków XXI w.
Wspomniany już Ludomir Szczerbowicz-Wieczór pisał (w r. 1881!): „Że
wszelkie nowatorstwo i bogacenie języka przez pojedyncze osoby odrzucamy,
nie potrzebuje to nawet dowodzenia ani usprawiedliwienia. Dla ustrzeżenia się
od nowatorskich zachcianek wypada nawet do pewnej bezwzględności posunąć
zasadę «nikt z piszących nie ma prawa wnosić nic nowego do języka», gdyż
język nasz, posiadający tak bogatą i wszechstronną literaturę, a i w mowie
ludowej tak zasobny, obrazowy, dokładny i wyrazisty, nie potrzebuje już
bogacenia, a najmniej drogą sztuczną. Dość będzie, jeżeli tylko będziemy
używali bogactw, wiekami nagromadzonych, a jeżeli pomimo wszelkich
obostrzeń i ostrożności, które wykazaliśmy, istotnie pojawi się w języku coś
nowego lub jakaś zmiana, niewątpliwie powszechna i utrwalona – będzie to już
objawem ogólnych potrzeb języka, ogólnego jego rozwoju, niezależnie od
zachcianek indywiduów, które swojem działaniem dowolnem ani sprowadzić,
ani zatamować tego rozwoju nie potrafią”373.
Postawą przeciwną konserwatyzmowi jest swoisty kreacjonizm językowy,
przejawiający się tworzeniem nowych wyrazów, których – zdaniem ich twórców
– brakuje w polszczyźnie. Korespondenci piszący do Rady Języka Polskiego
proponują np.: „W związku z brakiem w języku polskim wyrazu oznaczającego
śmierć z pragnienia lub uśmiercenie kogoś przez niepodawanie płynów, mój syn,
Kuba stworzył taki wyraz. Analogicznie do «zagłodzenia» proponuje on
używanie słowa «zaspragnienie». Prosimy Szanowną Radę o oficjalne
zatwierdzenie słowa «zaspragnienie» i wdrożenie do powszechnego użycia
w mowie pisanej i potocznej”374. „Czy jeśli złożyłbym petycję, z wystarczającą
ilością podpisów, o rozważenie umieszczenia słowa «planszówka» w naszym
słowniku, to zostałaby ona rozpatrzona?”375. Taka postawa znajduje
odzwierciedlenie także w tworzeniu polskich neologizmów mających zastąpić
wyrazy zapożyczone (por. trwającą ponad sześćdziesiąt lat, stale powracającą
kwestię zastąpienia wyrazu weekend wyrazem polskim)376.
Stosunkowo rzadsza jest współcześnie ta odmiana puryzmu, którą nazywa
się puryzmem elitarnym. Bywa ona zresztą łączona z puryzmem
tradycjonalistycznym. Przekonanie bowiem, że tylko język określonej grupy czy
warstwy społecznej może być wzorcem, jest zazwyczaj charakterystyczne dla
grupy osób wywodzących się z warstw dawniej normotwórczych, w polskich
warunkach – dla inteligencji wielopokoleniowej. „Obrona języka” polega w tym
wypadku na niedopuszczaniu do jego odmiany ogólnej, zwłaszcza zaś jej
warstwy starannej (zwanej dawniej „językiem literackim”), wyrazów i form
wyrazowych charakterystycznych dla innych odmian języka. Będzie to więc,
oczywiście, obrona tradycyjnych norm akcentowych, a także – na zasadzie
analogii – akcentowanie: *muzeum, *liceum, *biblioteka, nauka, a nawet
*wizyta czy *kamera. Będzie to także niechęć do nacechowanych ekspresywnie
młodzieżowych określeń typu cool, ściema, wporzo, ekstra czy używania
określeń potocznych w sytuacjach publicznych. Postawa ta może też być
przyczyną nieakceptowania środowiskowych (np. zawodowych lub oficjalno-
urzędowych) formacji postwerbalnych typu wykon, osiąg, wymyk, wymóg
i kompozycji typu chłoporobotnik, zlewozmywak, meblościanka, osobogodzina.
Swoistą postawą jest puryzm egocentryczny377. Opiera się on na
przekonaniu o tym, że się całkowicie opanowało istniejącą normę językową albo
że „mojemu sposobowi mówienia i pisania nie można nic zarzucić, bo z domu,
ze szkoły i ze swojego środowiska wyniosłem właściwy wzorzec językowy”.
Konsekwencją takiej postawy jest przekonanie o tym, że formy językowe,
których ja nie akceptuję, pozostają poniżej normy współczesnej polszczyzny, są
błędne, te zaś, które występują w moim idiolekcie, są poprawne, godne
akceptacji i propagowania. Ten typ puryzmu pozostaje w ścisłym związku
z puryzmem elitarnym (można powiedzieć, iż jest to skrajna postać tamtego
rodzaju puryzmu), a także, czasami, z puryzmem tradycjonalistycznym.

17.1.2. Perfekcjonizm
Perfekcjonizm jest postawą wobec języka opartą na przesłankach
racjonalnych. Wyraża się on w dążeniu do tego, by elementy językowe były
używane precyzyjnie i jednoznacznie, a także do tego, by środki językowe były
w jak największym stopniu systemowe, a co za tym idzie, żeby ograniczyć
liczbę wyjątków, zmniejszyć wariantywność i wszelką nieregularność w obrębie
systemu językowego. U podstaw tej postawy leży przekonanie, iż istnieje
pewien ideał języka, do którego należy dążyć, i że tym ideałem jest język
uporządkowany, jednoznaczny, precyzyjny i ekonomiczny, a także
odzwierciedlający w swojej warstwie leksykalno-semantycznej naukowy obraz
świata. Osoby prezentujące taką postawę wobec języka skłonne są traktować go
przede wszystkim (a w wersji skrajnej: wyłącznie) jako narzędzie służące
komunikacji międzyludzkiej oraz wyrażaniu (werbalizacji) myśli i ekspresji
nadawcy komunikatu378.
W poglądach perfekcjonistów językowych szczególne miejsce zajmują
kwestie leksykalno-semantyczne i ściśle gramatyczne. Jeśli chodzi o pierwszą
grupę zagadnień, to osoby zajmujące taką postawę wobec języka uważają, że
należy używać tylko tych słów, których znaczenie dobrze się rozumie, unikać
zaś wyrazów, co do których znaczenia nie ma się jasności. W innym bowiem
wypadku powstają teksty zawierające takie połączenia, jak wybór opcji
politycznej czy dwie alternatywy albo moje dziecko jest takie wpływowe,
w których wyrazów opcja, alternatywa, wpływowy użyto niezgodnie z ich
słownikowymi znaczeniami, co może prowadzić do nieporozumień (dziecko
wpływowe znaczy ‘mające wpływ na coś: ważne, ustosunkowane we władzach,
takie, z którym władze się liczą’, zaś w intencji nadawcy tego tekstu określenie
to miało znaczyć ‘łatwo ulegające wpływom’) albo do powstania tekstów
nielogicznych lub bełkotliwych (dwie alternatywy to ‘cztery możliwości’, a nie
dwie, o co zapewne chodziło autorowi tego tekstu, zaś wybór opcji to pleonazm,
gdyż opcja to m.in. ‘ta z możliwości, którą się wybrało’). Należy także
precyzować znaczenie wyrazów, jeśli zachodzi obawa, że odbiorca komunikatu
może zrozumieć słowo inaczej, niżby sobie tego życzył nadawca. Na przykład
rzeczownik sensat bywa powszechnie rozumiany jako ‘człowiek doszukujący się
wszędzie sensacji, goniący za nią’, podczas gdy słownikowe znaczenie tego
wyrazu to: ‘człowiek przesadnie poważny, silący się na uczoność’; gdyby chcieć
użyć wyrazu w jego tradycyjnym znaczeniu, trzeba by to zasygnalizować
partnerowi rozmowy, by właściwie odebrał komunikat. Należy się więc
wystrzegać dwuznaczności semantycznej, która może prowadzić do
nieporozumień.
Innym postulatem „perfekcjonistów” jest używanie wyrazów zgodnie
z terminologią danej dziedziny nauki lub techniki. Tak więc właściwym
określeniem pewnego krzewu jest nazwa lilak, a nie bez, pewnego drzewa:
kasztanowiec, nie: kasztan (kasztan to nazwa owocu kasztanowca). Powinno się
używać nazw włącznik i wyłącznik, a nie kontakt; silnik, a nie: motor. Należy
rozróżniać znaczeniowo wyrazy śruba i wkręt, gdyż odpowiadają im inne
desygnaty. Podobnie: trzeba mówić dokąd?, gdy chodzi o kierunek (np. Dokąd
idziesz?), a gdzie?, gdy chodzi o miejsce (Gdzie jesteś?). Niewłaściwe są
określenia: Zachorowałam na salmonellę; Chory ma temperaturę; poprawnie
powinno się powiedzieć: Zachorowałam na salmonellozę; Chory ma gorączkę
(albo: wysoką, podwyższoną temperaturę). W rezultacie więc „perfekcjoniści”
dążą (świadomie albo nieświadomie) do ujednolicenia odmian polszczyzny, do
sprowadzenia jej do języka standardowego z elementami terminologicznymi.
Jeśli chodzi o kwestie gramatyczne, to postawa perfekcjonistyczna przejawia
się w dążności do usuwania wyjątków, a także w popieraniu form systemowych.
Lepiej więc mówić w radiu, w studiu, na molu niż w radio, w studio, na
molo, gdyż wymienione rzeczowniki można przyporządkować określonemu
wzorcowi deklinacyjnemu. Należy popierać końcówkę -ami w narzędniku liczby
mnogiej tych rzeczowników, w których odmianie istnieje wahanie -ami || -mi
(raczej liściami niż liśćmi, może nawet: kościami, koniami?). Forma tą jest
niewątpliwie lepsza niż tę w bierniku zaimka ta, gdyż dołącza się do szeregu
form innych zaimków z taką właśnie końcówką biernikową (tamtą, ową). Do
przejawów perfekcjonizmu językowego należą też wypowiadane często sądy, że
„Zdania nie należy zaczynać od więc ani od bo” albo „Należy zawsze mówić
pełnymi zdaniami”379.
Postawa perfekcjonistyczna nakazuje też popierać wszelkie przejawy
tendencji do wyrazistości i precyzji w języku. Dlatego np. należy się opowiadać
za upowszechnieniem końcówki -ów w dopełniaczu rzeczowników męskich
miękkotematowych (uczniów, pokojów, funduszów, meczów, materaców),
a także – za rozróżnieniem znaczeniowym form tego samego przypadka
o różnych końcówkach (np. romanse ‘przeżycia miłosne’, romansy ‘typ utworu
literackiego’). Jeżeli natomiast takiej wariantywności fleksyjnej nie można
przypisać funkcji semantycznej, to należy popierać jedną z form
współfunkcyjnych: tę, która jest zgodniejsza z systemem albo z tendencjami
rozwojowymi języka. Godne poparcia są więc np. formy dyliżansy, grunty
wobec mniej systemowych: dyliżanse, grunta.
Nie należy zmieniać formy związków frazeologicznych przez dodawanie,
odejmowanie lub zamianę ich członów; związki frazeologiczne są bowiem
tradycyjnymi jednostkami językowymi o ustalonej postaci i tylko wyjątkowo
dobre uzasadnienie może powodować zmianę ich formy. Należy więc mówić
twardy, a nie: ciężki orzech do zgryzienia.
Postawa perfekcjonistyczna łączy więc w sobie elementy zachowawcze (np.
konserwatyzm co do znaczeń wyrazów i formy frazeologizmów) z popieraniem
zmian, czasem nawet dość radykalnych w języku. Odległe od niej jest pojęcie
kreatywności w języku. Wydaje się również, że wariantywność, różnorodność,
rozmaitość stylistyczna wypowiedzi to także cechy, które zdaniem osób
prezentujących postawę perfekcjonistyczną nie są koniecznym czy
podstawowym składnikiem języka.
Postawa perfekcjonistyczna w języku, choć oparta na przesłankach
racjonalnych, nie musi być pozbawiona pierwiastków emocjonalnych.
„Perfekcjoniści”, uzasadniając swoje sądy o języku, popierają je czasem
wywodami nacechowanymi ekspresywnie, co świadczy o tym, iż mogą też
widzieć w języku wartość autoteliczną. Jedna z korespondentek radiowych tak
pisze o używaniu nazw plastik, masy plastyczne: „Ostatnio jestem coraz bardziej
zdenerwowana z powodu nieścisłości językowej, która utrwala w narodzie brak
wiedzy, którą każdy powinien posiąść na ten temat. Nie mogę również
zrozumieć, dlaczego fachowcy od tematu nie podnoszą alarmu i nie proszą
językoznawców o pomoc. [W pewnym dobrym, starym podręczniku] rozdział
o tworzywach sztucznych z miejsca rozpoczynał się zastrzeżeniem, że te
tworzywa, o złożonej budowie chemicznej nie mogą być błędnie nazywane
masami plastycznymi [...]. Chcę teraz zapytać, jakiego trzeba wstrząsu, jak
szeroko zakrojonej kampanii uświadamiającej, by wykazać, że ta ogromna grupa
materiałów syntetycznych, różnych żywic epoksydowych, silikonowych,
aminoplastów, polichlorków, polistyrenów itd., itd. mających swoje nazwy
handlowe, np. PCW, PCF itp., jest błędnie określana nazwą materiału
wybuchowego «plastikiem». [...] Zagrożenia [języka] powstają też z braku
wiedzy merytorycznej na określony temat. Stosowanie słowa «plastik» na
określenie tworzyw sztucznych jest zbrodnią i nie może stać się normą
językową, by utrwalać błędne pojęcia. Tak niestety dzieje się na co dzień”380.
Sposób argumentacji zawarty w tym liście jest bardzo typowy dla postawy
perfekcjonistycznej w jej wersji skrajnej.

17.1.3. Logizowanie w języku

Postawą bliską perfekcjonizmowi jest logizowanie w języku. Tak jak
perfekcjonizm opiera się ono na przesłankach rozumowych. W tym wypadku nie
chodzi jednak o odtwarzanie naukowego obrazu świata i o niesprzeczność
elementów języka z terminologią naukową bądź techniczną (jak w wypadku
perfekcjonizmu), lecz o zgodność wyrażeń językowych „z logiką”. Chodzi przy
tym najczęściej nie o logikę formalną, naukową, lecz o tzw. logikę potoczną,
czyli o logiczność wynikającą z obserwacji rzeczywistości, która to logiczność
powinna być odzwierciedlona w wypowiedziach językowych. Zwolennicy tej
postawy popierają więc różnicowanie znaczeń wyrazów początkowo całkowicie
synonimicznych, gdyż logiczne jest, aby dwóm formom językowym
odpowiadały dwie różne treści: należy zatem dążyć np. do konsekwentnego
rozdzielania semantycznego przymiotników wieczorny i wieczorowy, dziecinny
i dziecięcy, polny i polowy, a także znaczeń form fleksyjnych, np. akty i akta,
profesorowie (na wyższej uczelni) i profesorzy (w szkole średniej) itd. „Zgodne
z logiką” jest systemowe ujmowanie zjawisk językowych, tak więc „logicyści”,
podobnie jak „perfekcjoniści”, będą dążyli do usuwania z języka form, np.
fleksyjnych, które nie znajdują oparcia w systemie. Popierać będą np. formę w
ręce, a uznawać za błędną, nielogiczną, formę w ręku, „bo przecież mówimy ta
ręka, a nie ten rąk”381.
Logizowanie w języku polega też na stosowaniu kryteriów semantycznych
do kategorii gramatycznych. Tak więc zgodnie z logiką potoczną nie należy
stopniować takich przymiotników, jak łysy, pełny, pusty (gdyż oznaczają one
cechy graniczne; nic nie może być bardziej puste czy bardziej pełne) albo biały,
czarny (biały to taki, który odbija wszystkie promienie świetlne, czarny, który
wszystkie pochłania), a także takich, jak sprawiedliwy (nie można być bardziej
lub mniej sprawiedliwym, można być tylko albo sprawiedliwym, albo
niesprawiedliwym). Błędne jest także mówienie będę śpiewał, będzie spała, „bo
wtedy łączy się czas przyszły i czas przeszły w jednej formie, co jest
nielogiczne: jak śpiewał, to nie będzie, bo to już było”382.
Stosowanie kryteriów logiki potocznej jest bardzo wyraziste przy ocenie
pleonazmów i tautologii. Niepoprawne, bo nielogiczne, gdyż redundantne, są
określenia (częste w języku potocznym) takie, jak mały domek, młoda
dziewczyna, wypieki na twarzy, szczekanie psa, podła kanalia, zaspa śnieżna,
uproszczony stereotyp, emigracja na obczyznę, pozytywna rekomendacja, dwie
połowy, czy też znane powszechnie: cofnąć się do tyłu, wrócić z powrotem,
kontynuować dalej itp. Możliwe są też zastrzeżenia do sformułowań zbyt
oszczędnych, np. Dzisiaj jest pogoda. Takie powiedzenie jest, zdaniem
„logicystów” niepełne i mylące, gdyż „jakaś pogoda jest zawsze” i należy
powiedzieć: Dzisiaj jest ładna pogoda383.
Sądy logizujące dotyczą także formacji słowotwórczych. Kwestionuje się np.
„z powodu nielogiczności” formację odchudzać się, sugerując, że logiczniejszy
byłby czasownik odtłuszczać się, gdyż w zabiegu tym chodzi o pozbycie się
tłuszczu, a nie chudości (por. „Dlaczego mówimy, że się odchudzamy, skoro
chcemy się od-grubić? A zatem od-tłuścić, jak mleko”)384. Pewien korespondent
radiowy pyta „Czy wyraz nocnik to poprawne określenie? Przecież to naczynie
używane jest przez maluchów raczej w dzień, a przynajmniej najczęściej.
A może dziennik. A może inne określenie?”. Jak widać, logizowanie łączy się
w tym wypadku z zawężonym rozumieniem treści wyrazu i nieznajomością jego
historii385. Czasem logizowanie opiera się na niewłaściwej interpretacji
słowotwórczej wyrazu. Autor wypowiedzi: „Dlaczego mówimy, że żołnierz
odznaczył się w boju? Czyżby zdjął on z munduru wszelkie znaczki i zwiał,
gdzie pieprz rośnie” błędnie wywodzi czasownik odznaczyć się od rzeczownika
znaczek386 i rozumie go jako ‘zdjąć znaczki’.
Szczególnie częsta jest logizująca interpretacja związków frazeologicznych.
Podważa się więc np. poprawność określeń od stóp do głów, leżeć w głowach
łóżka, gdyż, „jak wiadomo, każdy ma tylko jedną głowę”. Modyfikuje się także
przysłowia, zawierające elementy „nielogiczne” (najczęściej są to archaizmy
językowe). W ten sposób powstała nowa, nienormatywna, wersja przysłowia
Mądrej głowie dość dwie słowie, a mianowicie: *Mądrej głowie dość po słowie,
czyli „mądremu dość powiedzieć po jednym słowie, by zrozumiał, o co
chodzi”387.
 W swojej skrajnej postaci sądy logizujące charakteryzują się uogólnianiem
wniosków z niewłaściwie poprowadzonych analogii językowych, dotyczących
np. form fleksyjnych. Nieznajomość różnic koniugacyjnych prowadzić może do
udowadniania poprawności formy oni rozumią, „bo przecież: kłamiesz – kłamią,
więc i rozumiesz – rozumią”. Rzecz prosta, tego typu postawę wobec kwestii
językowych mogą zajmować tylko osoby niemające podstawowej wiedzy
z zakresu nauki o języku.

Postawy wobec języka scharakteryzowane powyżej mają kilka cech

wspólnych. Przede wszystkim są one przejawem głębokiego zaangażowania
(emocjonalnego czy też racjonalnego) osób, które je prezentują, w kwestie
językowe, a ściślej w zagadnienia normatywnojęzykowe. Osoby te traktują
niewątpliwie język jako wartość, z zasady (o ile można sądzić z deklaracji
i działalności388) jako wartość wyższą, immanentną. Po drugie – zaangażowanie
w sprawy językowe jest pojmowane jako „walka o język” w takim kształcie, jaki
nosiciele poszczególnych postaw uznają za optymalny (a więc „czysty”,
„doskonały”, „logiczny” itp.). Po trzecie – wspólne jest także przekonanie o tym,
że można wpływać na zjawiska i procesy językowe, a nawet na rozwój języka
jako całości, czyli że można, a w większości głoszonych poglądów – że trzeba,
że powinno się, prowadzić określoną politykę językową. Wpływanie na zjawiska
językowe powinno mieć, zdaniem głosicieli tych poglądów, charakter
instytucjonalny. Postuluje to autor takiego np. listu: „Zwracam się z prośbą
o państwowe ustanowienie zakazu używania amerykanizmów słownych
w mediach oraz urzędach oraz ośrodkach kultury i sztuki, sanatoriach itp.
Walczyliśmy z rusyfikacją i germanizacją, a amerykanizacja nie jest ani
mniejsza, ani lepsza”389. W skrajnej wersji proponuje się nawet działania karno-
administracyjne („mandaty za błędy językowe”)390. Wspólna jest także wiara
w to, że na rozwój języka mogą wpływać nawet poszczególne osoby, np.
obdarzone dużym autorytetem (pisarze, dziennikarze, językoznawcy) lub
instytucje (np. Rada Języka Polskiego).

17.1.4. Liberalizm językowy

Większością tych cech nie odznaczają się pozostałe postawy możliwe do
zaobserwowania wśród współczesnych Polaków. Liberalizm językowy widać
przede wszystkim w stosunku do innowacji językowych. Postawę tę można
scharakteryzować jako bardzo tolerancyjną w odniesieniu do wszelkich zmian
językowych: zapożyczeń obcych i wewnętrznych, wyrazów pochodzących ze
środowiskowych odmian języka itd. Liberalizm językowy przejawia się też
akceptacją form obocznych i wariantywnych w języku, nawet jeśli zwiększają
one liczbę wyjątków. Tak więc, zgodnie z tą postawą, należy uznać za
dopuszczalne (a w wersji radykalniejszej: za równoprawne) formy podkoszulek
i podkoszulka, studzienka i studzieńka, Stasio i Stasiu, na dworze i na polu,
a także wykonuję i wykonywam, kaszleć, kaszlać i kasłać, tych pomarańcz i tych
pomarańczy, pisać pod adresem i pisać na adres, ten żołądź i ta żołądź, weź tę
czapkę i weź tą czapkę itd. W zakresie form gramatycznych liberalizm językowy
przejawia się tolerancją nie tylko wobec form regionalnych (na polu, oglądnąć,
świętojanki) czy wariantywnych w normie ogólnej (poranku || poranka, tych
szabli || tych szabel), ale także wobec form rzadszych (np. przestarzałych:
wykonywam) i wyraźnie innowacyjnych w normie ogólnej, choć
rozpowszechnionych w uzusie (np. urzędowych: w odpowiedzi na pismo, czy
potocznych: wysłać SMS-a). W zakresie leksyki liberalizm językowy
charakteryzuje się otwartością na zapożyczenia, neosemantyzmy i neologizmy.
W wersji umiarkowanej dołącza się do tego zastrzeżenie, by nowe jednostki
leksykalne czy semantyczne były umotywowane funkcjonalnie. Tak więc należy
przyjąć anglicyzmy leksykalne, np.: biznesmen, didżej, baby-sitter, które
nazywają zawody nieznane dotąd u nas, a nawet takie wyrazy, jak briefing czy
test, które wnoszą nowe elementy znaczeniowe w stosunku do nazw konferencja
prasowa i badanie, sprawdzian. Należy też akceptować neosemantyzmy
promocja ‘propagowanie, lansowanie jakiegoś towaru’, nominacja do czegoś
‘wyznaczenie do jakiejś nagrody’, które także nazywają nowe zjawiska w naszej
rzeczywistości. Trzeba być tolerancyjnym wobec ekspresywizmów potocznych,
takich jak oszołom, komuch, zakręcony, a także wobec formacji nowych,
zbudowanych według nietradycyjnych, ale produktywnych dziś modeli
słowotwórczych (np. deskorolka, nartorolka, łyżworolka; eurowybory,
eurogłosowanie, europoseł, euromajówka; specgrupa, speckomisja; e-zakupy, e-
podpis, e-edukacja).
Umiarkowany liberalizm językowy można określić jako tolerancyjny
stosunek do różnych zjawisk języka. Jak wiadomo, tolerancja zakłada
wyrozumiałość wobec pewnych postaw i zachowań, nie zakłada natomiast
jednakowej ich oceny. W odniesieniu do języka będzie to opowiedzenie się za
pewną hierarchizacją środków językowych, subtelne preferowanie jednych
elementów kosztem innych, co prowadzi do uznania zróżnicowania
stylistycznego i odmianowego polszczyzny. Zgodnie więc z tym poglądem
w normie współistnieją wprawdzie np. formy mianownika Stasio i Stasiu, ta
druga jednak jest ograniczona terytorialnie i stylistycznie: jest całkowicie
akceptowalna tylko w języku potocznym mieszkańców Polski południowej.
Tolerancyjny stosunek do zjawisk językowych sprzyja niewątpliwie
utrzymywaniu się, a nawet rozrostowi form wariantywnych, wskutek niechęci
do usuwania z normy językowej np. form przestarzałych, rzadkich czy –
z drugiej strony – innowacyjnych. Postawa ta ogranicza politykę językową,
wyznaczając jej dość skromną funkcję w całokształcie zjawisk językowych –
regulatora właściwego stylistycznie i funkcjonalnie użycia wyrazów, ich form
i połączeń.
Liberalizm językowy w formie skrajnej nosi nazwę leseferyzmu. Zgodnie
z etymologią tego terminu (fr. laisser faire ‘pozwolić robić, nie sprzeciwiać się’)
postawa ta odznacza się akceptowaniem zdecydowanej większości zjawisk,
które w języku występują, a zwłaszcza tych, które mają w nim dużą frekwencję,
czyli oparcie w uzusie. Leseferyści nie różnicują i nie wartościują zjawisk
językowych. Za równoważne uznają formy tradycyjne i innowacje, formy
ogólne, potoczne i środowiskowe, jeśli tylko są one dostatecznie często
używane. U podstaw tej postawy leży przekonanie, że język jest mechanizmem
samoregulującym się, a formy, które są w użyciu, widocznie najlepiej
odpowiadają potrzebom użytkowników i że nie należy przeszkadzać
w spontanicznym rozwoju systemu językowego. Zwolennicy tej postawy
uważają za nieskuteczne, a więc i niepotrzebne, wszelkie ingerencje
(indywidualne czy instytucjonalne) w kwestie językowe; w skrajnych
wypadkach głoszą zakaz takich ingerencji. Tradycje takiej postawy sięgają, jak
wiadomo, końca XIX w. i przeważającej wówczas wśród młodogramatyków
postawy „badacza-botanika” opisującego rośliny, lecz nie plewiącego chwastów,
jak to ma miejsce w wypadku postawy „praktyka-ogrodnika”. Leseferyzm
neguje możliwość prowadzenia jakiejkolwiek polityki językowej, czasem uznaje
ją wręcz za zjawisko szkodliwe391.
Liberalizm językowy, a zwłaszcza leseferyzm, wiążą się, jak się wydaje,
z traktowaniem języka raczej jako wartości użytkowej niż immanentnej; zgodnie
z tymi postawami traktuje się bowiem język przede wszystkim jako narzędzie
służące porozumiewaniu się w grupie społecznej.

17.1.5. Indyferentyzm językowy

Od leseferyzmu należy odróżnić postawę, zewnętrznie podobną, w istocie
opierającą się jednak na zupełnie innych przesłankach, a mianowicie
indyferentyzm językowy. Jest to bowiem obojętność wobec kwestii
językowych, wynikająca z nietraktowania języka jako wartości. Jeżeli postawa
taka jest świadoma i motywowana, można mówić o abnegacji językowej,
o zamierzonym kwestionowaniu języka jako jakiejkolwiek wartości,
a w skrajnych wypadkach postępowaniu takim, by celowo naruszać
obowiązujące normy (zauważmy, że takie postępowanie jest możliwe tylko
wówczas, gdy jednocześnie ma się świadomość istnienia norm: trzeba bowiem
wiedzieć, co się przekracza). Częściej jednak, jak się wydaje, mamy do
czynienia z indyferentyzmem językowym mniej motywowanym, zazwyczaj
graniczącym po prostu z brakiem zainteresowania kwestiami językowymi, jako
czymś marginalnym, co zdaniem osób będących zwolennikami takiej postawy
nie ma istotnego znaczenia w życiu codziennym ani wpływu na to życie.

17.1.6. „Postawa naturalna” wobec języka

Brak większego zainteresowania kwestiami językowymi może mieć także
inną przyczynę. Otóż język, którym się posługujemy, można traktować jako
„dobro naturalne”: używa się go tak, a nie inaczej, dlatego, że taki jest przyjęty
zwyczaj w danym środowisku. Przestrzega się wówczas tzw. normy
naturalnej392, nieskodyfikowanej, ale mocno uświadamianej, przekazywanej
zwyczajowo w określonej grupie. W takiej sytuacji nie ma w zasadzie miejsca
na indywidualną postawę wobec języka inną niż postawa całej grupy. Opisana
sytuacja dotyczy, jak można przypuszczać, użytkowników gwar ludowych oraz
gwar środowiskowych i zawodowych (tych ostatnich może w mniejszym
zakresie, gdyż muszą oni opanować swoistą terminologię, jaką są
profesjonalizmy, a to wymaga refleksji językowej). Taki stosunek do języka
można nazwać postawą naturalną albo spontaniczną. Nie można jej
utożsamiać z indyferentyzmem, gdyż trudno byłoby odpowiedzialnie stwierdzić,
że kryje się za nią brak zainteresowania językiem i nietraktowanie go jako
wartości. Przeciwnie: należy sądzić, że język jest wówczas traktowany jako
integralna wartość zachowania społecznego, ale wartość tak naturalna, że
niepodlegająca dyskusji.

17.1.7. Postawa racjonalistyczna

Wśród wymienionych i omówionych postaw wobec języka brakuje tej, którą
nazywa się czasem racjonalnym stosunkiem do języka czy też postawą
racjonalistyczną393. Jest to oparta na rozumowej analizie, wzbogacona
intuicyjną bądź naukową znajomością procesów językowych, umiarkowana
i mało emocjonalna postawa wobec języka traktowanego jako wartość
immanentna. W polskiej rzeczywistości początków XXI w. jest ona w większym
stopniu postawą postulowaną niż rzeczywiście występującą. Za nosicieli takiej
postawy można uznać nieliczną grupę najbardziej świadomych nosicieli języka,
w tym uczonych humanistów, niektórych pisarzy, publicystów i wielu
językoznawców. Należy oczywiście dążyć do tego, by postawa taka zyskiwała
coraz więcej zwolenników, trzeba jednak brać także pod uwagę to, że aktualny
poziom świadomości językowej Polaków nie sprzyja szerzeniu się jej
w społeczeństwie.

17.2. Przewidywanie w języku

Jednym ze składników większości postaw językowych, nieomówionym
dotychczas, jest przewidywanie rozwoju form językowych i języka jako
całości. W zależności od zajmowanej postawy i, szerzej, od świadomości
językowej człowieka, przewidywanie to może opierać się na znajomości praw
rządzących rozwojem języka, na rozeznaniu płynącym z obserwacji używania
języka albo może być związane tylko z postawą życzącą, z pragnieniem, by tak,
a nie inaczej ukształtować rozwój polszczyzny lub jej poszczególnych form.
Przewidywanie może dotyczyć całości języka lub szczegółów językowych.
Tak więc np. przewidywanie tego, że zanikną formy narzędnika liczby mnogiej
gałęźmi, liśćmi, a upowszechnią się formy gałęziami, liściami, jest prognozą
szczegółową, opartą na wiedzy językowej394. Prognozą ogólną opartą na
podobnych przesłankach jest np. przewidywanie tego, że w zakresie rekcji
dopełnienie bliższe dopełniaczowe zostanie wyparte przez dopełnienie bliższe
biernikowe, choć nie nastąpi to zbyt szybko. Rozeznanie, płynące z obserwacji
faktów językowych, np. z częstości użycia, jest podstawą prognozy, że
upowszechni się nowe znaczenie wyrazu nostalgia ‘tęsknota za czymś, co
minęło, a co jest oceniane pozytywnie’ oraz że wejdą do normy formacje typu
nartorolka, autonaprawa, europoseł. Na podobnych podstawach oparte jest
przypuszczenie, że duża liczba nowych anglicyzmów spowoduje zasadnicze
przeobrażenia w systemie leksykalnym polszczyzny, która przekształci się
w twór podobny do pidżinu o nazwie „język polgielski”. Ta ostatnia prognoza
jest jednak bliska przewidywaniom opartym głównie na życzeniach, czy raczej
na obawach, osób przewidujących. Mamy także czasem do czynienia z próbami
narzucania językowi pewnych form „przyszłościowych”, godnych
upowszechnienia. Taki charakter miały np. próby zastąpienia szlafroka –
podomką i wprowadzenia do polszczyzny wyrazów orbitować (o kosmonaucie:
‘poruszać się w otwartym kosmosie poza statkiem kosmicznym’) czy
publikatory. Postawa życząca leży też u źródeł sądów o tym, że można będzie
powstrzymać wycofywanie się formy tę z biernika oraz że przymiotnik
unikatowy wyprze i całkowicie zastąpi wyraz unikalny.
Prognozowaniem w języku nie zajmują się na ogół osoby wyznające poglądy
liberalne ani, oczywiście, indyferentne językowo. Pojawia się ono stosunkowo
często jako składnik postaw purystycznych, racjonalnych i logizujących. Jeśli
chodzi o te pierwsze, to „futurologia językowa” przyjmuje zwykle formę
ostrzeżeń, w pozostałych jest częściej składnikiem pozytywnym, odnoszącym
się do pożądanych stanów przyszłych. Tak więc puryści ostrzegają, że
polszczyźnie grozi „zangliczenie”, ale także, że postępująca wulgaryzacja języka
spowoduje zanik polszczyzny kulturalnej, jeśli nie zostaną przedsięwzięte
odpowiednie kroki zapobiegawcze. „Perfekcjoniści” wyrażają pogląd, że będzie
następowało stopniowe porządkowanie i ujednolicanie końcówek fleksyjnych
w deklinacji rzeczownikowej (np. końcówka -ów będzie przeważała nad -i || -y
w dopełniaczu rzeczowników męskich miękkotematowych), że nastąpi
całkowity rozdział znaczeń formacji przymiotnikowych współpodstawowych
(np. dziecinny – dziecięcy, wieczorny – wieczorowy), że wykrystalizuje się
różnica semantyczna między formami romansy i romanse, a jeśli to nie nastąpi,
to jedna z nich zaniknie itd. „Logicyści” prognozują oprócz tego
wyeliminowanie z języka połączeń pleonastycznych i wyraźnie nielogicznych
(typu większa połowa).
Należy zaznaczyć, że językoznawcy normatywiści rzadko wypowiadają się
w kwestii rozwoju języka, a zwłaszcza na temat losów poszczególnych form
językowych. Można bowiem wprawdzie przytoczyć wiele przewidywań w tym
zakresie, które się sprawdziły (Witold Doroszewski zauważył np. już w końcu
lat 40. XX w. wymowę ą wygłosowego jako [oł], Danuta Buttler prognozowała
rozwój gwar środowiskowych, Halina Kurkowska wskazywała na szerzenie się
takich neosemantyzmów, jak praktycznie, artykułować, manifestacja, edycja,
ewenement395), można jednakże z równym powodzeniem posługiwać się
przykładami prognoz chybionych, chociaż opartych na rzetelnych podstawach
naukowych. Na przykład wbrew zaleceniom Witolda Doroszewskiego, który
udowadniał systemową niepoprawność formacji kukurydziany i propagował
formy kukurydzany albo kukurydzowy396, upowszechniła się właśnie forma
kukurydziany. Także zalecenia tegoż uczonego, że forma dokumentarny, jako
bliższa oryginałowi francuskiemu – documentaire – powinna być używana
raczej niż dokumentalny397, nie spowodowały upowszechnienia się formy
dokumentarny.
Językoznawcy skłonni są raczej mówić o pewnych tendencjach
rozwojowych, obejmujących całe klasy zjawisk, kategorie językowe lub nawet
całe podsystemy języka, nie podejmują się natomiast zazwyczaj prognozowania
losów poszczególnych form gramatycznych, wyrazów lub grup wyrazowych.
Przedstawione powyżej postawy językowe są charakterystyczne zarówno dla
poszczególnych osób, jak i dla grup użytkowników języka polskiego.
Przedwczesne byłoby jednak przypisywanie określonych postaw pewnym
środowiskom czy warstwom społecznym. Uogólnień takich nie można dokonać,
gdyż – jak dotąd – nie przeprowadzono zakrojonych na odpowiednio szeroką
skalę badań postaw językowych w poszczególnych środowiskach. Można więc
jedynie wysnuwać pewne przypuszczenia na podstawie badań cząstkowych
i doświadczeń z działalności kulturalnojęzykowej w określonych środowiskach
społecznych, grupach zawodowych czy terytorialnych (np. puryzm
tradycjonalistyczny czy elitarny występuje, jak się wydaje, najczęściej w grupie
inteligencji wielopokoleniowej, tendencje perfekcjonistyczne pojawiają się
stosunkowo często w środowiskach technicznych, liberalizm czy indyferentyzm
językowy jest charakterystyczny dla dużych grup młodzieży itd.).
Precyzyjniejszej geografii społecznej opisywanych zjawisk nie można jednak
obecnie nawet naszkicować.
18. Polszczyzna początku XXI wieku:
charakterystyczne zjawiska, procesy i tendencje

Od ostatniego dziesięciolecia XX w. datuje się szybki rozwój polszczyzny,

zwłaszcza w zakresie słownictwa: powstają liczne nowe wyrazy, częste
i różnorodne są zapożyczenia, następują gwałtowne zmiany znaczeniowe słów.
Przyczyn tego należy upatrywać przede wszystkim w rzeczywistości
pozajęzykowej. Jak wiadomo, od r. 1989 następują duże, głębokie i szybkie
zmiany społeczne, polityczne i gospodarcze, a także obyczajowe, które
powodują konieczność nazwania nowych zjawisk, takich jak np. leasing, billing,
klonowanie, dekomunizacja (w potocznej odmianie języka: odkomuszenie),
walentynki, Halloween, lustracja, konsensus, porozumienia okrągłego stołu,
nowa nomenklatura, turystyka aborcyjna, szara strefa itp. Na rynku pojawiły się
nieznane wcześniej towary i przedmioty, np. chipsy, muesli, kebaby, pampersy,
płyty CD, płyty DVD, telefony komórkowe (potocznie: komórki), smartfony,
laptopy, pendrive’y. Upowszechniły się takie zawody, jak akwizytor, developer,
broker, copywriter, spin doctor; dostrzeżono konieczność nazwania pewnych
osób ze względu na określone cechy (np. oszołom, czerwone pająki, etosowcy,
koledzy ze styropianu, resortowe dzieci), w wielu sytuacjach trzeba pisać CV
i listy motywacyjne itd.
Rozwój kontaktów z zagranicą, przepływ informacji i ludzi, masowe
stosowanie nowych technologii, a także zafascynowanie wielu środowisk
Zachodem, zwłaszcza Stanami Zjednoczonymi, zapoczątkowały przenoszenie do
Polski zachowań, obyczajów zawodowych oraz zwyczajów zachodnich, co
znalazło odzwierciedlenie w języku, zwłaszcza w jego warstwie leksykalnej,
choć nie tylko w niej. Masowe tłumaczenie tekstów anglosaskich
i niemieckojęzycznych, zarówno fachowych, jak i obyczajowych (np. w tak
zwanej prasie kobiecej), literatury popularnej, a także lawinowy rozwój reklamy,
spowodowały przenikanie do polszczyzny oprócz słownictwa także
okcydentalizmów398 składniowych i semantycznych.
Przyczyną zmian w języku, zwłaszcza w jego odmianach publicznych, było
także zniesienie cenzury prewencyjnej i znaczne rozluźnienie norm
obyczajowych, dotyczących poczucia stosowności czy też niestosowności
określonych określeń językowych. Spowodowało to nie tylko, tak początkowo
pożądane, upotocznienie wypowiedzi publicznych (np. przemówień, tekstów
gazetowych, języka radia i telewizji), lecz także zachwianie stylistycznej
jednorodności i spójności tekstów. Obserwuje się również gwałtowne obniżenie
„progu przyzwoitości” w języku używanym publicznie i nasycanie go
elementami ekspresywnymi, obraźliwymi, a nawet wulgarnymi.
Szybkie zmiany we współczesnej polszczyźnie są możliwe dzięki rozwojowi
środków społecznej informacji, już powszechnie zwanych mediami399. Język
i sposób mówienia młodych, zafascynowanych wzorami zachodnimi,
dziennikarzy komercyjnych stacji radiowych i telewizyjnych, którzy nieraz nie
zwracają uwagi na kulturę wypowiedzi w języku ojczystym (a często nie mają
fachowego przygotowania językowego), oddziałuje na całe środowiska,
zwłaszcza na młodzież.
Wpływ na polszczyznę ogólną, zwłaszcza na jej odmianę potoczną, ma też
język reklamy publikowanej w mediach.
Istotne zmiany przyniósł nieznany dotąd sposób komunikowania się –
porozumiewanie się za pośrednictwem Internetu, którego użytkownicy mogą
być czynnymi uczestnikami dwustronnych bądź wielostronnych aktów
komunikacji (czatów, wywiadów, korespondencji), a także twórcami tekstów
autorskich (blogów, komentarzy), czyli polszczyzna zapisana, odbiegająca
znacznie od dotychczasowego kanonu polszczyzny publicznej.
Rozpoczyna się kształtowanie nowego wzorca językowego, odległego od
kanonów kulturalnej polszczyzny drugiej połowy XX w., co dla wielu osób
starszych jest równoznaczne z pojawieniem się istotnego zagrożenia dla
polszczyzny.
 Jak wspomnieliśmy, nowe zjawiska najwyraźniej widać w słownictwie.
Tym, co spostrzega każdy Polak, jest masowe zapożyczanie do polszczyzny
wyrazów z języka angielskiego, głównie z jego wersji amerykańskiej.
Anglicyzmy leksykalne występują powszechnie w zawodowych odmianach
języka (np. w języku elektroników, ale też w języku lekarzy czy ekonomistów),
a także w polszczyźnie ogólnej, do której nieraz przenikają właśnie z języków
zawodowych (por. określenia marketing, monitoring, publicity, kompatybilny,
klikać). Liczbę najnowszych zapożyczeń anglosaskich w języku ogólnym można
szacować na ponad tysiąc. Wydawać by się mogło, że to niewiele, należy jednak
zwrócić uwagę na fakt, że są to wyrazy często używane w prasie, radiu
i telewizji, spotykane na szyldach i w ogłoszeniach i w związku z tym
upowszechniające się szybko w polszczyźnie (np. aborcja, asertywny, body,
chips, cornflakes, fake news, fitness club, hamburger, hard rock, internauta,
legginsy, mainstream, monitoring, poster, puzzle, ranking, shop, selfie, sponsor,
terminal, topless, windsurfing itp.). Niemal wszystkie są przyswajane do
polskiego systemu fleksyjnego i odmieniane tak jak analogicznie zakończone
wyrazy rodzime (np. stosowanie monitoringu, trzecie miejsce w rankingu
wydawców, sponsorzy przedsięwzięcia); w nazwach formalnie dwuwyrazowych
z zasady odmienia się tylko drugi człon (iść do fitness clubu, mistrzowie hard
rocka). Niektóre zapożyczenia są spolszczane fonetycznie (por. wymowa [puzle
|| pucle], [biznes]), inne wymawiane w sposób zbliżony do angielskiego
oryginału (por. [czips], [łindserfink]). Dowodem całkowitego przyswojenia tych
najnowszych zapożyczeń jest tworzenie od nich wyrazów pochodnych. Tak więc
np. rzeczownik lobby stał się podstawą wyrazów lobbowy, lobbystyczny,
lobbować, lobbowanie, lobbysta; od wyrazu leasing utworzono w polszczyźnie
słowa leasingować, wyleasingować, leasingowy, leasingodawca, leasingobiorca.
Sponsor stał się wyrazem podstawowym dla: sponsorować, sponsorowanie,
sponsorski. Od czasownika klonować utworzono słowa sklonować, klonowanie,
klon.
 Zapożyczenia leksykalne z innych języków są współcześnie o wiele rzadsze.
Można tu wymienić francuskie z pochodzenia słowa balejaż, wizażysta, transza,
włoskie lasagne, paparazzi, niemieckie gastarbeiter, müsli, szrot, szwedzkie
napa.
Charakterystycznym zjawiskiem jest nasilenie się zapożyczeń
semantycznych, to znaczy przejmowanie do naszego języka niepolskich (przede
wszystkim angielskich) znaczeń wyrazów znanych w naszym języku, zwykle
dawnych pożyczek łacińskich. Tak więc np. rzeczownik kondycja, który
w polszczyźnie drugiej połowy XX w. znaczył ‘stan fizyczny organizmu’, od
końca XX w. nabrał dodatkowo znaczenia ‘stan, położenie, warunki’ (por.
kondycja polskiej gospodarki, kondycja polskiej inteligencji), niewątpliwie pod
wpływem znaczeń angielskiego wyrazu condition. Semantycznymi
anglicyzmami są też wyrazy generacja w znaczeniu ‘typ, rodzaj’ (proszek do
prania nowej generacji), lekki ‘słaby’ (lekkie papierosy), relacja ‘układ,
stosunek’ (relacje między naszymi państwami), molestować (seksualnie)
‘nagabywać, napastować, zaczepiać’, kreator ‘twórca, wykonawca’ (kreator
drinków w barze hotelu „Bristol”), elektorat ‘ogół wyborców, wyborcy’
(elektorat prawicy). W pewnych wypadkach wzorem dla nowego znaczenia
wyrazu w polszczyźnie mogło być zarówno angielskie, jak i francuskie
znaczenie określonego wyrazu, np. nostalgia ‘tęsknota za czymś, co minęło, a co
jest oceniane pozytywnie’400 (nostalgia za komunizmem), artykułować401
‘wyrażać coś, uzewnętrzniać’ (artykułować swoje poglądy). Rzadziej nowego
znaczenia, wywodzącego się z języka angielskiego, nabiera wyraz polski, tak jak
to jest w wypadku rozpowszechnionej partykuły potwierdzającej dokładnie!,
używanej nagminnie w znaczeniu ‘tak, właśnie tak, właśnie’ pod wpływem
angielskiego exactly.
Niektóre wyrazy, nabrawszy nowego znaczenia, zmieniły też składnię.
Nominacja jako synonim ‘wytypowania do jakiej nagrody, do jakiegoś tytułu’
ma składnię nominacja do czegoś (nominacja do Wiktorów, do tytułu „Kobieta
Roku”; tradycyjnie: nominacja na coś), promocja w znaczeniu ‘lansowanie
towaru, często połączone z obniżką ceny’ łączy się z rzeczownikiem
w dopełniaczu (promocja nowego serka homogenizowanego; tradycyjnie:
promocja na coś).
We współczesnej polszczyźnie tworzy się także bardzo dużo nowych
wyrazów, a cechą charakterystyczną jest to, że wiele z nich to tzw. hybrydy
językowe, czyli słowa składające się z cząstek polskich i obcych. Seryjnie
tworzy się obecnie słowa zawierające cząstkę obcą na początku (rodzaj prefiksu)
i cząstkę polską o charakterze tematu słowotwórczego, np. autonaprawa,
automyjnia, agrożywność, ekorozwój, ekożywność, euromajówka, eurowybory,
europoseł, minichoinka, minisklep, postsolidarnościowy, postkomuna,
specustawa, supercena, superdziewczyna, superzabawa, superdoznanie.
Większość tych neologizmów jest tworzona przez analogię do złożeń obcych,
które zresztą także są przyswajane przez polszczyznę (por. np. agroturystyka,
europarlament, ekopolityka).
W polszczyźnie urzędowej i publicystycznej do tworzenia neologizmów
używa się zarówno przyrostków i przedrostków obcych (fiatyzacja przemysłu
samochodowego, ósma parafiada), jak i polskich (umaszynowić zakład,
odpartyjnić telewizję, uprywatnić wiarę, słuchalność audycji radiowych,
zawetować ustawę). Jest to proces bardzo żywy. Charakterystyczne dla
polszczyzny oficjalnej jest tworzenie przymiotników złożonych z cząstkami
nisko-, wysoko-, około-, np. niskobudżetowy, niskorentowny,
niskocholesterolowy; wysokosłodzony, wysokoaktywny; okołobudżetowy,
okołokonkordatowy, okołoaborcyjny, a także rzeczowników z pierwszym
członem samo-: samofinansowanie, samooczyszczenie, samoizolacja,
samodecydowanie.
W polszczyźnie potocznej słowotwórstwo jest także często spotykanym
sposobem wzbogacania leksyki. Stosuje się tu rozmaite zabiegi słowotwórcze,
zwykle inne niż wymienione powyżej. Tworzenie słowa za pomocą tzw. zera
słowotwórczego widać w wyrazie oszołom; przekształcenia tematów wyrazów są
podstawowym zabiegiem derywacyjnym w słowach komuch, solidaruch, także:
bangster. Wyzyskuje się też tradycyjne formanty: stolikowiec, szczękowiec,
odkomuszyć, udecja.
Procesem narastającym lawinowo jest tworzenie nowych nazw firm. Jest to
zjawisko żywiołowe, a autorzy tych nowych nazw z zasady stosują
nietradycyjne sposoby ich tworzenia. Powstają więc skrótowce typu Drokop,
Domorama, Domi-Tour, Dom-Med, DomLux, Dorexim, Dorjan, Drewmix,
Drukserwis, których znaczenia często trudno się domyślić, a które często
naruszają zasady ortograficzne i słowotwórcze obowiązujące dotąd
w polszczyźnie. Polszczyzna wzbogaca się też stale o nowe skrótowce, będące
najczęściej nazwami nowo tworzonych partii politycznych lub organizacji
społecznych czy zawodowych (por. np. PiS, PO, KOD, WOŚP).
Stałym procesem jest także nadawanie wyrazom rodzimym nowych znaczeń.
Tak stało się np. ze słowami nagłośnić, wyciszyć (sprawę), wnioskować o coś.
Tworzy się także dużo nowych związków frazeologicznych, i to zarówno
w polszczyźnie oficjalnej, jak i potocznej. Niektóre z tych frazeologizmów to
upowszechnione powiedzenia znanych polityków, pochodzące jeszcze z lat 80.
XX w., np. widać światełko w tym tunelu; rząd się sam wyżywi; nie chcę, ale
muszę; jestem za, a nawet przeciw; w tym temacie; puścić w samych
skarpetkach; targać po szczękach. Inne nawiązują do znanych wydarzeń
politycznych i społecznych przełomu XX i XXI w. (np. porozumienia okrągłego
stołu, filozofia grubej kreski, afera alkoholowa, rzeczpospolita kolesiów,
turystyka aborcyjna) i pierwszych dekad XXI w. (np. moherowe berety, lud
smoleński, gorszy sort, dobra zmiana). Jeszcze inne opisują nowe zjawiska
ekonomiczne: tygrysie rynki, szara strefa, zielona wyspa).
Ciekawe zjawiska zachodzą także w polskiej gramatyce, choć są one mniej
dostrzegane przez przeciętnego Polaka. Najbardziej charakterystyczne są zmiany
w zakresie składni. Polegają one na przykład na rozszerzeniu zakresu używania
przyimka dla (*krem dla cery tłustej), wycofywania się z tradycyjnych
konstrukcji zaimka swój (*Kup twój bank! zamiast: Kup swój bank!) i przede
wszystkim – na upowszechnianiu się w języku informacji i publicystyki
nietradycyjnego łączenia wyrazów w szyku odwróconym, w którym pierwszy
wyraz pełni funkcję członu określającego: *biznes informacje, *sport telegram,
*Jarocin PRL festiwal (tradycyjnie: informacje o biznesie, informacje
biznesowe; telegraficznie o sporcie, sport w telegraficznym skrócie, Festiwal
PRL-u w Jarocinie). Wszystkie te innowacje składniowe, zasadniczo naruszające
dotychczasowe normy polszczyzny, mają źródło w odpowiednich konstrukcjach
angielskich, są ich odwzorowaniem. Podobne jest pochodzenie nowych
w polszczyźnie sformułowań o charakterze frazeologicznym, typu: *Decyzja jest
twoja (tradycyjnie: Decyzja należy do ciebie; Ty podejmujesz decyzję; ang. It’s
your decision); *W czym mogę panu pomóc? (tradycyjnie: Czym mogę panu
służyć?; ang. Can I help you?); Życzę miłego dnia! (ang. Have a nice day!).
Zmiany we fleksji nie są tak znaczne. Pogłębiają się procesy obserwowane
od wielu dziesięcioleci, a mianowicie: tendencja do nieodmienności nazw
własnych, zwłaszcza nazwisk i obcych nazw geograficznych (*wystąpienie
profesora Tarło, *olimpiada w Pjongczang); zastępowanie końcówki -ów przez -
i || -y w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników męskich (napoi, rodzai,
*meczy, *materacy, *widelcy); rozszerzanie zakresu użycia formy
dopełniaczowej w bierniku rzeczowników męskich nieżywotnych (zjeść
hamburgera, kotleta, *wybić sobie zęba, *zapiąć guzika); zanik form wołacza.
Wszystkie te procesy, mające źródło w polszczyźnie potocznej, stopniowo
przenikają do języka starannego, choć większość z nich pozostaje jeszcze
poniżej jego normy.
Należy też wspomnieć o tym, że w ostatnich latach obserwujemy zmiany
fonetyczne w języku ogólnym. Pojawiają się w nim głoski półmiękkie,
zwłaszcza miękkie cz, takie jak w wyrazie [czips], i t´ [tina]. To samo dotyczy
spółgłosek ś, ź, ć, które upowszechniają się w wymowie dziewcząt (np.
[miłos’c’], [dz’enkuję], [z’ima]). W mowie części młodzieży pojawiają się
spółgłoski przydechowe, zwłaszcza kh: [kholejny], [kholega], upowszechnia się
twarde mazowieckie l [lystonosz, lyposomy] (wspierane podobną wymową
angielską). W polszczyźnie potocznej dominuje akcentowanie wszystkich form
wyrazowych (także typu matematyka, chcieliście, pisalibyśmy, osiemset) na
sylabie przedostatniej.
Należy też zwrócić uwagę na „rozluźnienie stylistyczne” języka
publicznego, które wiąże się z masowym przenikaniem do niego elementów
potocznych, pospolitych, a nawet wulgarnych. Jest to w jakimś stopniu odbiciem
ogólnej brutalizacji i wulgaryzacji języka pewnej części społeczeństwa;
nobilituje taki język współczesny film i brukowa literatura, dostarczające
skutecznego wzorca polszczyzny ordynarnej. Wiele osób widzi w tym istotne
zagrożenie dla rozwoju polszczyzny. Celem działań wszystkich osób, dla
których polszczyzna jest wartością, powinno być to, by wzorzec polszczyzny
ordynarnej nie zdominował świadomości współczesnych Polaków.
Aneks

Ustawa o języku polskim*

z dnia 7 października 1999 r., ze zmianami: z dnia 11 kwietnia 2003 r. i 2
kwietnia 2004 r.

Parlament Rzeczypospolitej Polskiej:

zważywszy, że język polski stanowi podstawowy element narodowej

tożsamości i jest dobrem narodowej kultury,

zważywszy na doświadczenie historii, kiedy walka zaborców i okupantów

z językiem polskim była narzędziem wynaradawiania,

uznając konieczność ochrony tożsamości narodowej w procesie globalizacji,

uznając, że polska kultura stanowi wkład w budowę wspólnej, różnorodnej

kulturowo Europy, a zachowanie tej kultury i jej rozwój jest możliwy tylko
poprzez ochronę języka polskiego,

uznając tę ochronę za obowiązek wszystkich organów i instytucji

publicznych Rzeczypospolitej Polskiej i powinność jej obywateli

uchwala niniejszą ustawę.

Rozdział 1

Przepisy ogólne

Art. 1.
Przepisy ustawy dotyczą:

1. ochrony języka polskiego,

2. używania języka polskiego w realizacji zadań publicznych,

3. używania języka polskiego w obrocie oraz przy wykonywaniu przepisów

z zakresu prawa pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Art. 2.
Ustawa nie narusza:

1. przepisów ustaw o stosunku państwa do kościołów i innych związków

wyznaniowych, w szczególności dotyczących uprawiania kultu i praktyk
religijnych,

2. praw mniejszości narodowych i grup etnicznych.

Art. 3.

1. Ochrona języka polskiego polega w szczególności na:

1. dbaniu o poprawne używanie języka i doskonaleniu sprawności

językowej jego użytkowników oraz na stwarzaniu warunków do
właściwego rozwoju języka jako narzędzia międzyludzkiej komunikacji,
2. przeciwdziałaniu jego wulgaryzacji,

3. szerzeniu wiedzy o nim i jego roli w kulturze,

4. upowszechnianiu szacunku dla regionalizmów i gwar, a także

przeciwdziałaniu ich zanikowi,

5. promocji języka polskiego w świecie,

6. wspieraniu nauczania języka polskiego w kraju i za granicą.

2. Do ochrony języka polskiego są obowiązane wszystkie organy władzy

publicznej oraz instytucje i organizacje uczestniczące w życiu publicznym.
Art. 4.
Język polski jest językiem urzędowym:

1. konstytucyjnych organów państwa,

2. organów jednostek samorządu terytorialnego i podległych im instytucji
w zakresie, w jakim wykonują zadania publiczne,
3. terenowych organów administracji publicznej,

4. instytucji powołanych do realizacji określonych zadań publicznych,

5. organów, instytucji i urzędów podległych organom wymienionym w pkt 1
i pkt 3, powołanych w celu realizacji zadań tych organów, a także organów
państwowych osób prawnych w zakresie, w jakim wykonują zadania
publiczne,

6. organów samorządu innego niż samorząd terytorialny oraz organów

organizacji społecznych, zawodowych, spółdzielczych i innych podmiotów
wykonujących zadania publiczne.

Rozdział 2
Ochrona prawna języka polskiego w życiu publicznym

Art. 5.

1. Podmioty wykonujące zadania publiczne na terytorium Rzeczypospolitej

Polskiej dokonują wszelkich czynności urzędowych oraz składają
oświadczenia woli w języku polskim, chyba że przepisy szczególne stanowią
inaczej.

2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do oświadczeń woli, podań i innych

pism składanych organom, o których mowa w art. 4.

Art. 6.
Umowy międzynarodowe zawierane przez Rzeczpospolitą Polską powinny mieć
polską wersję językową, stanowiącą podstawę wykładni, chyba że przepisy
szczególne stanowią inaczej.

Art. 7.

1. Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w obrocie z udziałem konsumentów

oraz przy wykonywaniu przepisów z zakresu prawa pracy używa się języka
polskiego, jeżeli:

1. konsument lub osoba świadcząca pracę ma miejsce zamieszkania na

terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w chwili zawarcia umowy oraz

2. umowa ma być wykonana lub wykonywana na terytorium

Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w obrocie bez udziału

konsumentów używa się języka polskiego, jeżeli obrót ten jest wykonywany
przez podmioty, o których mowa w art. 4.

3. Przepisy ustawy stosuje się do dokumentów i informacji, których obowiązek

sporządzenia lub podania wynika z odrębnych przepisów.

Art. 7a.

1. Obowiązek używania języka polskiego w zakresie, o którym mowa w art. 7,

dotyczy w szczególności nazewnictwa towarów i usług, ofert, warunków
gwarancji, faktur, rachunków i pokwitowań, jak również ostrzeżeń
i informacji dla konsumentów wymaganych na podstawie innych przepisów,
instrukcji obsługi oraz informacji o właściwościach towarów i usług,
z zastrzeżeniem ust. 3. Obowiązek używania języka polskiego
w informacjach o właściwościach towarów i usług dotyczy też reklam.

2. Obcojęzyczne opisy towarów i usług oraz obcojęzyczne oferty, ostrzeżenia

 i informacje dla konsumentów wymagane na podstawie innych przepisów
w zakresie, o którym mowa w art. 7, muszą być jednocześnie sporządzone
w polskiej wersji językowej, z zastrzeżeniem ust. 3.

3. Nie wymagają opisu w języku polskim ostrzeżenia i informacje dla

konsumentów wymagane na podstawie innych przepisów, instrukcje obsługi
oraz informacje o właściwościach towarów, jeżeli są wyrażone
w powszechnie zrozumiałej formie graficznej; jeżeli formie graficznej
towarzyszy opis, to opis ten powinien być sporządzony w języku polskim.

Art. 7b.
Kontrolę używania języka polskiego w zakresie, o którym mowa w art. 7 i 7a,
sprawuje, odpowiednio do zakresu swoich zadań, Prezes Urzędu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów, Inspekcja Handlowa oraz powiatowy (miejski)
rzecznik konsumentów, jak również Państwowa Inspekcja Pracy.

Art. 8.

1. Dokumenty w zakresie, o którym mowa w art. 7, w tym w szczególności

umowy z udziałem konsumentów i umowy z zakresu prawa pracy, sporządza
się w języku polskim, z zastrzeżeniem ust. 3.

2. Dokumenty, o których mowa w ust. 1, mogą być jednocześnie sporządzone

w wersji lub wersjach obcojęzycznych. Jeżeli strony nie postanowiły inaczej,
podstawą wykładni takich dokumentów jest ich wersja w języku polskim.
3. Umowa o pracę lub inny dokument wynikający z zakresu prawa pracy,
a także umowa, której stroną jest konsument, mogą być sporządzone
w języku obcym na wniosek osoby świadczącej pracę lub konsumenta,
będącego obywatelem innego niż Rzeczpospolita Polska państwa
członkowskiego Unii Europejskiej, pouczonych uprzednio o prawie do
sporządzenia umowy w języku polskim. Umowa o pracę lub inny dokument
 wynikający z zakresu prawa pracy mogą być sporządzone w języku obcym
na wniosek osoby świadczącej pracę, nie będącej obywatelem polskim, także
w wypadku gdy pracodawca ma obywatelstwo państwa członkowskiego Unii
Europejskiej lub ma siedzibę w tym państwie.

4. Do umów z udziałem konsumentów zawartych w następstwie ich

sporządzenia z naruszeniem ust. 1 stosuje się odpowiednio art. 74 § 1 zdanie
pierwsze oraz art. 74 § 2 Kodeksu cywilnego.

5. Umowa o świadczenie usług drogą elektroniczną, określonych w ustawie

z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz.U. Nr
144, poz. 1204), sporządzona w języku obcym, zawarta z usługodawcą,
który nie jest osobą fizyczną mającą miejsce zamieszkania na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej lub osobą prawną bądź jednostką organizacyjną
nie posiadającą osobowości prawnej, prowadzącą działalność gospodarczą
na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, może stanowić
uprawdopodobnienie faktu dokonania czynności prawnej, o którym mowa
w art. 74 § 2 Kodeksu cywilnego.

Art. 9.
Język polski jest językiem nauczania oraz językiem egzaminów i prac
dyplomowych w szkołach publicznych i niepublicznych wszystkich typów,
w państwowych i niepaństwowych szkołach wyższych oraz w placówkach
oświatowych i innych instytucjach edukacyjnych, chyba że przepisy szczególne
stanowią inaczej.

Art. 10.

1. Napisy i informacje w urzędach i instytucjach użyteczności publicznej,

a także przeznaczone do odbioru publicznego oraz w środkach transportu
publicznego sporządza się w języku polskim.
2. Nazwom i tekstom w języku polskim mogą towarzyszyć wersje
w przekładzie na język obcy w wypadkach i granicach określonych
w rozporządzeniu ministra właściwego do spraw administracji publicznej.

Art. 11.
Przepisy art. 5–10 nie dotyczą:

1. nazw własnych,

2. obcojęzycznych dzienników, czasopism, książek oraz programów

komputerowych, z wyjątkiem ich opisów i instrukcji,

3. działalności dydaktycznej i naukowej szkół wyższych, szkół i klas z obcym

językiem wykładowym lub dwujęzycznych, nauczycielskich kolegiów
języków obcych, a także nauczania innych przedmiotów, jeżeli jest to
zgodne z przepisami szczególnymi,

4. twórczości naukowej i artystycznej,

5. zwyczajowo stosowanej terminologii naukowej i technicznej,

6. znaków towarowych, nazw handlowych oraz oznaczeń pochodzenia

towarów i usług,

7. norm wprowadzanych w języku oryginału zgodnie z przepisami

o normalizacji.

Rozdział 2a
Urzędowe poświadczanie znajomości języka polskiego

Art. 11a.
Cudzoziemiec lub obywatel polski na stałe zamieszkały za granicą otrzymuje
urzędowe poświadczenie znajomości języka polskiego po zdaniu egzaminu
przed państwową komisją egzaminacyjną.
Art. 11b.

1. Państwową Komisję Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako

Obcego, zwaną dalej „Komisją”, jej przewodniczącego i członków, powołuje
i odwołuje minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego i minister
właściwy do spraw oświaty i wychowania, w porozumieniu z ministrem
właściwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, spośród
specjalistów w zakresie nauczania języka polskiego, w tym jako języka
obcego.
2. Komisja liczy dziesięciu członków.

3. Do zadań Komisji należy w szczególności:

1. sprawowanie nadzoru nad przeprowadzaniem egzaminów, o których

mowa w art. 11a,

2. przyjmowanie wniosków dotyczących potrzeb w zakresie

przeprowadzania egzaminów,
3. przygotowywanie rocznego harmonogramu egzaminów,

4. powoływanie składów państwowych komisji egzaminacyjnych,

5. zlecanie przygotowania zadań egzaminacyjnych, analiz i opracowań na

potrzeby przeprowadzanych egzaminów,
6. organizacja i prowadzenie szkoleń dla egzaminatorów i osób
przygotowujących zadania egzaminacyjne,

7. promocja systemu poświadczania znajomości języka polskiego przez

cudzoziemców w kraju i za granicą,

8. wydawanie poświadczeń znajomości języka polskiego,

9. współpraca z krajowymi i zagranicznymi instytucjami prowadzącymi
testowanie znajomości języków obcych, w tym języka polskiego przez
 cudzoziemców, oraz z instytucjami przygotowującymi zdających do
egzaminów poświadczających znajomość języka.

Art. 11c.

1. Państwowe komisje egzaminacyjne są powoływane na podstawie analizy

potrzeb w zakresie poświadczania znajomości języka polskiego.

2. Do zadań państwowych komisji egzaminacyjnych należy:

1. przeprowadzanie egzaminów pisemnych i ustnych dla różnych

poziomów zaawansowania znajomości języka polskiego i wystawianie
ocen,

2. sporządzanie dokumentacji z przebiegu egzaminów i przekazywanie jej

Komisji.

Art. 11d.

1. Środki finansowe niezbędne do funkcjonowania Komisji i państwowych

komisji egzaminacyjnych są zapewniane w części budżetu państwa, której
dysponentem jest minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego.

2. Minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego w porozumieniu

z ministrem właściwym do spraw oświaty i wychowania określi w drodze
rozporządzenia:

1. szczegółowe zadania i regulamin działania Komisji, organizację

państwowych komisji egzaminacyjnych, sposób obsługi administracyjnej
i finansowej Komisji i państwowych komisji egzaminacyjnych,
wysokość wynagrodzenia oraz warunki zwrotu członkom Komisji
i państwowych komisji egzaminacyjnych kosztów podróży i pobytu,
a także wysokość wynagrodzenia innych osób wykonujących zadania na
zlecenie Komisji, uwzględniając w szczególności, że wynagrodzenie
 członków Komisji, z wyjątkiem jej przewodniczącego, przysługuje za
udział w posiedzeniach Komisji i że jego wysokość będzie ustalana
w relacji do minimalnej stawki wynagrodzenia zasadniczego asystenta,
określonej w przepisach o wynagradzaniu nauczycieli akademickich
zatrudnionych w uczelniach państwowych,

2. szczegółowe warunki i tryb przeprowadzania egzaminów oraz

wydawania poświadczeń znajomości języka polskiego, wzór
poświadczenia, warunki odpłatności za przeprowadzanie egzaminów
i wydawanie poświadczeń, wymagania, jakim powinni odpowiadać
egzaminatorzy państwowych komisji egzaminacyjnych, a także
standardy wymagań dla poszczególnych poziomów zaawansowania
znajomości języka polskiego, z uwzględnieniem nadania poświadczeniu
nazwy „Certyfikat znajomości języka polskiego” oraz możliwości
zwolnień z obowiązku zdawania egzaminu.

3. Obsługę administracyjną i finansową Komisji i państwowych komisji

egzaminacyjnych wykonuje Biuro Uznawalności Wykształcenia i Wymiany
Międzynarodowej, utworzone na podstawie odrębnych przepisów.
4. Opłaty pobierane za przeprowadzenie egzaminu i wydanie poświadczenia
znajomości języka polskiego stanowią dochód budżetu państwa i są
gromadzone na rachunku dochodów budżetowych Biura Uznawalności
Wykształcenia i Wymiany Międzynarodowej.

[...]

Rozdział 3
Rada Języka Polskiego i jej kompetencje

Art. 12.
1. Instytucją opiniodawczo-doradczą w sprawach używania języka polskiego
jest Rada Języka Polskiego, zwana dalej Radą, działająca jako komitet
problemowy w rozumieniu art. 34 ustawy z dnia 25 kwietnia 1997 r.
o Polskiej Akademii Nauk (Dz.U. Nr 75, poz. 469 i Nr 141, poz. 943 oraz
z 1999 r. Nr 49, poz. 484).

2. Nie rzadziej niż co dwa lata Rada przedstawia Sejmowi i Senatowi

sprawozdanie o stanie ochrony języka polskiego w rozumieniu art. 3.

Art. 13.

1. Rada, na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony

dziedzictwa narodowego, ministra właściwego do spraw oświaty
i wychowania, ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego, Prezesa
Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Głównego Inspektora
Inspekcji Handlowej, Prezesa Polskiej Akademii Nauk lub z własnej
inicjatywy, wyraża, w drodze uchwały, opinie o używaniu języka polskiego
w działalności publicznej oraz w obrocie na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej z udziałem konsumentów i przy wykonywaniu na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej przepisów z zakresu prawa pracy oraz ustala
zasady ortografii i interpunkcji języka polskiego.
2. Towarzystwa naukowe, stowarzyszenia twórców i szkoły wyższe mogą
zwracać się do Rady w sprawach używania języka polskiego.

Art. 14.

1. Każdy organ, o którym mowa w art. 4, może zasięgnąć opinii Rady

w wypadku wystąpienia w toku czynności urzędowych istotnych
wątpliwości dotyczących użycia języka polskiego.
2. Producent, importer oraz dystrybutor towaru lub usługi, dla których w języku
polskim brak jest odpowiedniej nazwy, może wystąpić z wnioskiem do Rady
 o udzielenie opinii co do odpowiedniej formy językowej dla oznaczenia tego
towaru lub usługi.

Rozdział 4
Przepisy karne

Art. 15.

1. Kto na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, wbrew przepisom art. 7a,

w obrocie z udziałem konsumentów stosuje wyłącznie obcojęzyczne
nazewnictwo towarów lub usług albo sporządza wyłącznie w języku obcym
oferty, ostrzeżenia i informacje dla konsumentów wymagane na podstawie
innych przepisów, instrukcje obsługi, informacje o właściwościach towarów
lub usług, warunki gwarancji, faktury, rachunki lub pokwitowania, podlega
karze grzywny.

2. Tej samej karze podlega, kto na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,

wbrew przepisom art. 7 i art. 8, w obrocie lub przy wykonywaniu przepisów
z zakresu prawa pracy sporządza umowę lub inny dokument wyłącznie
w języku obcym.

[...]

USTAWA z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach

narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym
(Dz.U. z dnia 31 stycznia 2005 r.)
[fragmenty]

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Art. 1. Ustawa reguluje sprawy związane z zachowaniem i rozwojem

tożsamości kulturowej mniejszości narodowych i etnicznych oraz zachowaniem
i rozwojem języka regionalnego, a także sposób realizacji zasady równego
traktowania osób bez względu na pochodzenie etniczne oraz określa zadania
i kompetencje organów administracji rządowej i jednostek samorządu
terytorialnego w zakresie tych spraw.

Art. 2.

1. Mniejszością narodową, w rozumieniu ustawy, jest grupa obywateli

polskich, która spełnia łącznie następujące warunki:

1. jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej

Polskiej;

2. w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem,

kulturą lub tradycją;

3. dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;

4. ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest

ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę;
5. jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej od co najmniej 100 lat;
6. utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.

2. Za mniejszości narodowe uznaje się następujące mniejszości:

1. białoruską;
2. czeską;
3. litewską;

4. niemiecką;
 5. ormiańską;

6. rosyjską;

7. słowacką;
8. ukraińską;

9. żydowską.

3. Mniejszością etniczną, w rozumieniu ustawy, jest grupa obywateli polskich,

która spełnia łącznie następujące warunki:

1. jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej

Polskiej;

2. w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem,

kulturą lub tradycją;

3. dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;

4. ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest

ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę;

5. jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej

Polskiej od co najmniej 100 lat;

6. nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.

4. Za mniejszości etniczne uznaje się następujące mniejszości:

1. karaimską;
2. łemkowską;

3. romską;
4. tatarską.
Art. 3. Ilekroć w ustawie jest mowa o:

1. mniejszościach – rozumie się przez to mniejszości narodowe i etniczne,

o których mowa w art. 2;
2. języku mniejszości – rozumie się przez to własny język mniejszości
narodowej lub etnicznej, o których mowa w art. 2.

Art. 4.

1. Każda osoba należąca do mniejszości ma prawo do swobodnej decyzji

o traktowaniu jej jako osoby należącej bądź też nienależącej do mniejszości,
a wybór taki lub korzystanie ze związanych z tym wyborem praw nie
pociąga za sobą jakichkolwiek niekorzystnych skutków.

2. Nikt nie może być obowiązany, inaczej niż na podstawie ustawy, do

ujawnienia informacji o własnej przynależności do mniejszości lub
ujawnienia swojego pochodzenia, języka mniejszości lub religii.

3. Nikt nie może być obowiązany do udowodnienia własnej przynależności do

danej mniejszości.
4. Osoby należące do mniejszości mogą korzystać z praw i wolności
wynikających z zasad zawartych w niniejszej ustawie indywidualnie, jak też
wspólnie z innymi członkami swojej mniejszości.

Art. 5.

1. Zabrania się stosowania środków mających na celu asymilację osób

należących do mniejszości, jeżeli środki te są stosowane wbrew ich woli.
2. Zabrania się stosowania środków mających na celu zmianę proporcji
narodowościowych lub etnicznych na obszarach zamieszkałych przez
mniejszości.
Art. 6.

1. Zabrania się dyskryminacji wynikającej z przynależności do mniejszości.

2. Organy władzy publicznej są obowiązane podejmować odpowiednie środki
w celu:

1. popierania pełnej i rzeczywistej równości w sferze życia ekonomicznego,

społecznego, politycznego i kulturalnego pomiędzy osobami należącymi
do mniejszości a osobami należącymi do większości;
2. ochrony osób, które są obiektem dyskryminacji, wrogości lub przemocy,
będących skutkiem ich przynależności do mniejszości;

3. umacniania dialogu międzykulturowego.

Rozdział 2. Używanie języka mniejszości

Art. 7.

1. Osoby należące do mniejszości mają prawo do używania i pisowni swoich

imion i nazwisk zgodnie z zasadami pisowni języka mniejszości,
w szczególności do rejestracji w aktach stanu cywilnego i dokumentach
tożsamości.
2. Imiona i nazwiska osób należących do mniejszości zapisane w alfabecie
innym niż alfabet łaciński podlegają transliteracji.

3. Minister właściwy do spraw administracji publicznej w porozumieniu

z ministrem właściwym do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości
narodowych i etnicznych określi, w drodze rozporządzenia, sposób
transliteracji, o której mowa w ust. 2, uwzględniając zasady pisowni języka
mniejszości. akty wykonawcze.

Art. 8. Osoby należące do mniejszości mają w szczególności prawo do:

1. swobodnego posługiwania się językiem mniejszości w życiu prywatnym
i publicznie;
2. rozpowszechniania i wymiany informacji w języku mniejszości;

3. zamieszczania w języku mniejszości informacji o charakterze prywatnym;

4. nauki języka mniejszości lub w języku mniejszości.

Art. 9.

1. Przed organami gminy, obok języka urzędowego, może być używany, jako
język pomocniczy, język mniejszości.
2. Język pomocniczy może być używany jedynie w gminach, w których liczba
mieszkańców gminy należących do mniejszości, której język ma być
używany jako język pomocniczy, jest nie mniejsza niż 20% ogólnej liczby
mieszkańców gminy i które zostały wpisane do Urzędowego Rejestru Gmin,
w których używany jest język pomocniczy, zwanego dalej „Urzędowym
Rejestrem”.

3. Możliwość używania języka pomocniczego oznacza, że osoby należące do

mniejszości, z zastrzeżeniem ust. 5, mają prawo do:

1. zwracania się do organów gminy w języku pomocniczym w formie

pisemnej lub ustnej;

2. uzyskiwania, na wyraźny wniosek, odpowiedzi także w języku

pomocniczym w formie pisemnej lub ustnej.

4. Dopuszcza się wniesienie podania w języku pomocniczym. Wniesienie

podania w języku pomocniczym nie stanowi braku powodującego
pozostawienie podania bez rozpoznania.

5. Procedura odwoławcza odbywa się wyłącznie w języku urzędowym.

6. Nikt nie może uchylić się od wykonania zgodnego z prawem polecenia lub
orzeczenia wydanego w języku urzędowym, jeżeli okoliczności wymagają
niezwłocznego jego wykonania, aby mogło osiągnąć swój cel.

7. Wątpliwości rozstrzygane są na podstawie dokumentu sporządzonego

w języku urzędowym.

[…]

Art. 11. […]

1. Znajomość języka pomocniczego potwierdza dyplom, zaświadczenie lub

certyfikat.

2. Minister właściwy do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości

narodowych i etnicznych określi, w porozumieniu z ministrem właściwym
do spraw oświaty i wychowania, w drodze rozporządzenia, wykaz
dyplomów, zaświadczeń lub certyfikatów, o których mowa w ust. 2,
uwzględniając wszystkie języki mniejszości.

Art. 12.

1. Dodatkowe tradycyjne nazwy w języku mniejszości mogą być używane

obok:

1. urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych,

2. nazw ulic – ustalonych w języku polskim na podstawie odrębnych

przepisów.
[…]

2. Dodatkowe nazwy, o których mowa w ust. 1, nie mogą nawiązywać do nazw

z okresu 1933–1945, nadanych przez władze Trzeciej Rzeszy Niemieckiej
lub Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
3. Dodatkowe nazwy, o których mowa w ust. 1, mogą być wprowadzone na
terenie całej gminy lub w poszczególnych miejscowościach.
4. Dodatkowe nazwy, o których mowa w ust. 1, umieszczane są po nazwie
w języku polskim i nie mogą być stosowane samodzielnie.
5. Ustalenie dodatkowej nazwy w języku mniejszości następuje zgodnie
z zasadami pisowni tego języka.

[…]

Język regionalny

Art. 19.

1. Za język regionalny w rozumieniu ustawy, zgodnie z Europejską Kartą

Języków Regionalnych lub Mniejszościowych, uważa się język, który:

1. jest tradycyjnie używany na terytorium danego państwa przez jego

obywateli, którzy stanowią grupę liczebnie mniejszą od reszty ludności
tego państwa;
2. różni się od oficjalnego języka tego państwa; nie obejmuje to ani
dialektów oficjalnego języka państwa, ani języków migrantów.

2. Językiem regionalnym w rozumieniu ustawy jest język kaszubski. Przepisy

art. 7–15 stosuje się odpowiednio, z tym że przez liczbę mieszkańców
gminy, o której mowa w art. 14, należy rozumieć liczbę osób posługujących
się językiem regionalnym, urzędowo ustaloną jako wynik ostatniego spisu
powszechnego. […]
II. Zagadnienia poprawności
leksykalnej – najważniejsze kwestie

1. Leksyka jako podsystem języka

Powszechnie przyjmuje się, że na system językowy składają się dwa

podsystemy: gramatyczny i leksykalny. Podsystem leksykalny tworzą jednostki
leksykalne, powiązane różnorakimi zależnościami o charakterze semantycznym
i formalnym402. Wyróżnia się dwa zasadnicze typy jednostek leksykalnych:
wyrazy i związki frazeologiczne. Łączy je to, że funkcjonują w systemie
właśnie jako jednostki, to znaczy elementy, których znaczenie należy traktować
jako całość, choćby w ich obrębie można było wyróżnić mniejsze cząstki
znaczące. Różnica między wyrazem a związkiem frazeologicznym jest różnicą
kształtu formalnego: frazeologizm składa się z kilku (co najmniej dwóch)
elementów, które mogą występować także jako samodzielne wyrazy.
W wyrazach podzielnych słowotwórczo (derywatach i kompozytach) występują
wprawdzie składowe cząstki znaczące, ale co najmniej jedna z nich nie pojawia
się jako element samodzielny w tekstach polskich. Zilustrujmy to przykładami.
Frazeologizm niebieski ptak składa się z dwóch wyrazów, które pojawiają się
w tekstach w połączeniach z innymi słowami (np. niebieski motyl, duży ptak).
Jednakże połączenie niebieski ptak, rozumiane jako frazeologizm, jest
semantyczną całością, znaczącą: ‘człowiek żyjący cudzym kosztem, próżniak,
nierób’. Wyraz pisarz zawiera wprawdzie dwie cząstki znaczące (morfemy): pis-
i -arz, jednakże w takiej formie nie występują one jako samodzielne składniki
polskiego systemu językowego. Pewna część wyrazów zawiera tylko jeden
element odnoszący się do rzeczywistości (morfem leksykalny) – są to wyrazy
niepodzielne słowotwórczo, należące do najstarszej warstwy słownictwa albo
zapożyczone (np. krew, kamień, autor, komputer).
Formułując zasady posługiwania się elementami leksykalnymi, będziemy
brać pod uwagę zarówno wyrazy, jak i związki frazeologiczne, gdyż zasady te
odnoszą się w znacznej mierze do obu tych typów jednostek leksykalnych; tam,
gdzie pojawiają się różnice, będziemy oddzielnie omawiali każdy z typów tych
jednostek (dotyczy to np. kwestii związanych z formalnymi innowacjami
frazeologicznymi).
Opis normatywny podsystemu leksykalnego języka jest zadaniem dość
skomplikowanym, gdyż stosunkowo rzadko można formułować zasady, które
odnosiłyby się do dużej grupy wyrazów czy frazeologizmów, częściej należy
podawać zasady odnoszące się do małej grupy jednostek leksykalnych.
W związku z tym także wskazówki normatywne, dotyczące używania wyrazów
i frazeologizmów, muszą być dość szczegółowe, a czasem trzeba zabierać głos
w kwestiach dotyczących znaczenia, formy i łączliwości pojedynczych wyrazów
lub związków frazeologicznych. Jednocześnie to właśnie elementy leksykalne
najczęściej wymagają opisu normatywnego, gdyż – mówiąc w pewnym
uproszczeniu – słowa zmieniają się szybciej niż gramatyka. Pewne elementy
wycofują się z języka, pojawiają się liczne nowe wyrazy i frazeologizmy,
zmienia się ich nacechowanie ekspresywne i przynależność stylistyczna, a także
zasady stosowności ich używania w tekstach określonego typu.
Opis normatywny składników systemu leksykalnego może przyjąć dwojaką
formę. Po pierwsze, może to być zbiór monografii leksykalno-semantycznych,
rodzaj słownika, zawierającego informacje o znaczeniu, formie i łączliwości
poszczególnych wyrazów i związków frazeologicznych. Taki leksykon, czy
właściwie thesaurus403 zawierałby wskazówki normatywne w każdym haśle
i stanowiłby wyczerpujący opis wyrazów i frazeologizmów określonego etapu
rozwoju języka404. Można przypuszczać, że byłoby to dzieło wielotomowe,
kilkakrotnie większe od istniejących słowników języka polskiego. Po drugie,
można spróbować zestawić kwestie normatywne związane ze słownictwem, jego
użyciem w tekście i innowacjami leksykalnymi, i podać stosunkowo ogólne
wskazówki normatywne z tego zakresu. W podręczniku zastosujemy tę drugą
metodę, dokładniejsze opisy normatywne poszczególnych wyrazów lub
frazeologizmów podając tylko w formie przykładów, ilustrujących zjawiska
ogólniejsze.
2. Leksyka współczesnej polszczyzny

Słownictwo współczesnego języka polskiego jest bardzo zróżnicowane.

Każda odmiana języka i każdy styl mają słownictwo swoiste, charakterystyczne
tylko dla nich. Jest ono w słownikach oznaczane odpowiednimi kwalifikatorami.
Istnieje także grupa wyrazów, które nie mają żadnego nacechowania, są możliwe
do zastosowania w każdej odmianie i w każdym typie tekstu. Jest to słownictwo
wspólne różnym odmianom języka. W polszczyźnie liczy ono około 7000
jednostek i jest używane przez niemal wszystkich Polaków. Nie znaczy to, że
dorosły Polak posługuje się tylko tyloma wyrazami. Oprócz nich każdy zna
bowiem wiele wyrazów potocznych, nacechowanych ekspresywnie, a większość
osób posługuje się też wyrazami nacechowanymi stylistycznie (np.
książkowymi, erudycyjnymi), a także słowami pochodzącymi z odmian
zawodowych i środowiskowych. Można przyjąć, że Polak o wykształceniu
podstawowym posługuje się 10 000, a osoba o wykształceniu wyższym –
kilkunastoma tysiącami słów. Jest to jego słownictwo czynne. Ponadto w skład
zasobu leksykalnego każdego człowieka wchodzą słowa przez niego rozumiane,
ale w zasadzie nieużywane. Wiele osób rozumie np. takie wyrazy i połączenia,
jak infekcja, inicjować, paralelny, prezes rady ministrów, ale nie posługuje się
nimi: mówiąc, używa słów zakażenie, zapoczątkowywać, równoległy, premier.
Inne wyrazy są rozumiane, ale w ogóle nieużywane (np. dykteryjka, exposé,
kenkarta), gdyż nie ma takiej potrzeby. Tego typu wyrazów, nazywanych
słownictwem biernym, jest też kilka tysięcy w słownictwie każdej osoby.
Słownik indywidualny Polaka o przeciętnym wykształceniu liczy więc w sumie
kilkanaście tysięcy jednostek, a osoby z wykształceniem wyższym znają mniej
więcej 20–25 tysięcy słów.
Zasób leksykalny współczesnej polszczyzny jest jednak o wiele większy:
słowniki podręczne liczą około 30 tysięcy haseł, a średnie 60–80 tysięcy.
Największy dwudziestowieczny słownik polszczyzny, 11-tomowy, Słownik
języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, zawiera około 125 tysięcy haseł.
Różnica między liczebnością słownictwa indywidualnego a zawartością
słowników języka polskiego wynika stąd, że zasoby słownictwa poszczególnych
osób nie pokrywają się, każdy posługuje się nieco innym zestawem słów. Nie
można jednak powiedzieć, że współczesna polszczyzna liczy około 120 tysięcy
wyrazów, gdyż do tego należy jeszcze doliczyć terminologię wielu dziedzin
nauki i techniki oraz profesjonalizmy i wyrazy ograniczone środowiskowo.
Mówi się o kilkudziesięciu tysiącach takich wyrazów, nieodnotowywanych
w słownikach ogólnych polszczyzny.
Trzeba wziąć pod uwagę także to, że pewne wyrazy wychodzą z użycia,
znają je tylko osoby z najstarszego pokolenia, np. meszty, trybuszon, klawy,
imaginować sobie. Z drugiej strony w tekstach współczesnych pojawia się wiele
nowych wyrazów i znaczeń wyrazowych, czasem okazjonalnych, np. e-szkoła
‘szkoła, w której nauczanie odbywa się za pomocą mediów elektronicznych’,
czasownik ‘pracownik zatrudniany na krótki, zwykle ściśle określony czas’,
embargówka ‘towar objęty embargiem przez jakieś państwo’, które być może
wejdą do normy językowej i systemu leksykalnego polszczyzny, ale na razie nie
ma potrzeby odnotowywać ich w słownikach, gdyż nie zadomowiły się jeszcze
w języku. Nie wiadomo też, czy liczyć do zasobu leksykalnego tzw. efemerydy
(np. bikiniarz405, szczękowiec406, kuroniówka407, pager408, falandyzacja prawa409),
czyli wyrazy i połączenia wyrazowe, które były używane (a nawet modne) przez
kilka lub kilkanaście lat, a potem wyszły z użycia, głównie z powodu zmian
w rzeczywistości. Ponadto możliwości słowotwórcze polszczyzny każą się
liczyć z wieloma potencjalizmami, wyrazami, które można utworzyć w sposób
regularny, np. zdrobnieniami (kontrakcik od kontrakt, beżowiuchny od beżowy),
nazwami żeńskimi (np. tropicielka, zuszka, zuchenka, zuchna, skoczka, gościni),
wyrazami zaprzeczonymi (np. nieniski, niemahometanin, niewalka),
rzeczownikami odczasownikowymi (pokonwersowanie, zgłośnienie)
i odprzymiotnikowymi (krętość, koalicyjność), zwykle nieodnotowywanymi
w słownikach jako odrębne hasła.
Odpowiedź na pytanie o liczbę jednostek leksykalnych w polszczyźnie
komplikuje się także wskutek tego, że większość wyrazów ma więcej niż jedno
znaczenie, a według niektórych koncepcji jednostką systemu leksykalnego nie
jest wyraz, lecz wyraz w jednym znaczeniu. Tak więc np. w systemie
polszczyzny mielibyśmy dwie odrębne jednostki: ręka 1 ‘chwytna część
kończyny górnej’ i ręka 2 ‘cała kończyna górna od barków po palce’, a nie jeden
wyraz ręka. Gdyby przyjąć takie rozwiązanie, dla opisu semantycznego (także
normatywnego) bardzo przydatne, trzeba by liczbę jednostek leksykalnych
w polszczyźnie pomnożyć co najmniej przez trzy.
Leksyka nie jest nieuporządkowanym zbiorem słów, występujących
w języku, choć takie wrażenie może powstawać wskutek tego, że w słownikach
wyrazy umieszcza się zazwyczaj w przypadkowej, jeśli chodzi o znaczenie,
kolejności alfabetycznej. Wyrazy dają się jednak uporządkować według
określonych zasad semantycznych bądź formalnych. Pewna część słownictwa
wchodzi w relacje znaczeniowe, czyli związki semantyczne powtarzalne
w całej serii wyrazów. Takimi relacjami są: synonimia (np. szybko – prędko,
krztusiec – koklusz), polisemia (wieloznaczność, por. wymienione wyżej ręka 1
i ręka 2), antonimia (np. ładny – brzydki, zasypiać – budzić się), konwersja (np.
kupić – sprzedać, lekarz – pacjent), a także np. nadrzędność – podrzędność
(hiperonimia i hiponimia, np. owoc i jabłko), całość – część (partytywność, np.
las i drzewo). Relacjami formalnymi między jednostkami leksykalnymi są
homonimia (całkowita zbieżność formy dwóch elementów przy braku
wspólnych składników semantycznych, np. I rząd ‘szereg’ i II rząd ‘rada
ministrów’) i paronimia (bardzo duże podobieństwo formalne przy braku
wspólnych składników semantycznych, np. adaptować – adoptować, para –
pora).
Innym sposobem porządkowania leksyki jest grupowanie wyrazów w pola
leksykalno-semantyczne, czyli zbiory elementów mających wspólne składniki
znaczeniowe i tworzących pewną mniej lub bardziej zamkniętą całość (np.
nazwy barw, nazwy rozmaitych relacji przestrzennych i czasowych, ale także
nazwy związane z jedzeniem, ubraniem, nazwy określające zachowanie
człowieka, nazwy zwierząt, przyrody nieożywionej itd.). Dotychczasowe
badania pozwalają na wydzielenie w polszczyźnie od dwudziestu kilku do 50
wielkich pól semantycznych, które można następnie dzielić na mniejsze grupy
wyrazów powiązanych znaczeniowo410.
Drugim, obok słownictwa, składnikiem systemu leksykalnego polszczyzny
jest jej frazeologia, czyli zbiór jednostek (związków) frazeologicznych.
Przez związek frazeologiczny rozumie się zazwyczaj taką jednostkę
leksykalną, którą charakteryzuje: 1. nieciągłość składu, 2. globalność znaczenia,
3. stałość formy i 4. utrwalenie w systemie językowym411. Nieciągłość składu
polega na tym, że – formalnie rzecz ujmując – frazeologizm składa się z kilku
(przynajmniej dwóch pełnoznacznych) elementów, z których co najmniej jeden
występuje poza tym jako samodzielna jednostka leksykalna (wyraz). Globalność
znaczenia przejawia się w tym, że znaczenie całości związku frazeologicznego
nie jest sumą znaczeń jego składników. Stałość formy, czyli niezmienność
kształtu, jest dla pewnej części związków (zwanych niewymiennoczłonowymi,
jednokształtnymi lub stałymi) cechą obligatoryjną, a jakiekolwiek naruszenie
formy powoduje defrazeologizację związku, traktowaną jako błąd językowy.
W drugiej grupie związków (zwanych wymiennoczłonowymi, wielokształtnymi,
łączliwymi) możliwość dokonywania zmian jest niewielka i w zasadzie z góry
określona, ogranicza się do wymiany form gramatycznych lub leksykalnych –
w tym wypadku głównie na formy synonimiczne lub pochodzące z tego samego
pola znaczeniowego. Utrwalenie w systemie języka powoduje, że frazeologizm
jest odtwarzany w tekstach na tej samej zasadzie co prosta jednostka leksykalna
(wyraz), czyli z zasobu słownikowego osoby, która się nim posługuje.
Związkami frazeologicznymi są więc np. jednostki: robić dobrą minę do złej
gry ‘udawać zadowolenie mimo niesprzyjającego rozwoju sytuacji’, nie wylewać
za kołnierz ‘chętnie pić alkohol’, gra na zwłokę ‘celowe przewlekanie jakiejś
sprawy, opóźnianie decyzji’, do wesela się zagoi ‘szybko minie (o małej ranie,
drobnym skaleczeniu albo niewielkim cierpieniu)’, palec Boży ‘znak, przejaw
działania sił nadprzyrodzonych’, zbić z pantałyku ‘pozbawić kogoś pewności
siebie, zdezorientować’, cichy wspólnik ‘nielegalny wspólnik’, a także: ciepła
wdowa || wdówka ‘wdowa z dużym majątkiem’, sprowadzać || sprowadzić
(kogoś) na manowce ‘powodować czyjś upadek moralny’, gra niewarta || warta
świeczki ‘sprawa nieważna || ważna, niezasługująca || zasługująca na to, by się
nią zajmować’, strach || tchórz kogoś obleciał || oblatuje ‘ktoś się przestraszył,
zląkł czegoś’, druga || odwrotna strona medalu ‘inna (zwykle ujemna) cecha,
właściwość jakiejś sprawy, jakiegoś zjawiska’, w stroju Adama || Adamowym (o
mężczyźnie) ‘nago’.
Pierwsza grupa wymienionych powyżej związków to frazeologizmy
jednokształtne: nie można np. pominąć przeczenia w zwrocie nie wylewać za
kołnierz, nie można też w tym związku użyć formy dokonanej czasownika (*nie
wylać za kołnierz). W drugiej grupie występują elementy wariantywne:
gramatyczne (np. aspekt czasownika: sprowadzać || sprowadzić na manowce),
słowotwórcze (ciepła wdowa || wdówka, w stroju Adama || Adamowym) lub
leksykalne (strach || tchórz kogoś obleciał || oblatuje, druga || odwrotna strona
medalu). W większości przytoczonych przykładów tworzywem frazeologizmów
są wyrazy występujące współcześnie w polszczyźnie, ale w zwrocie zbić
z pantałyku mamy niewystępujący poza tym frazeologizmem rzeczownik
pantałyk (o niejasnym znaczeniu), a w związku sprowadzać || sprowadzić
(kogoś) na manowce pojawia się rzadki w polszczyźnie ogólnej rzeczownik
manowce. W większości przykładów żaden ze składników frazeologizmu nie
wnosi do znaczenia związku swego znaczenia podstawowego; jedynie
w połączeniach cichy wspólnik i ciepła wdowa || wdówka rzeczowniki wspólnik,
wdowa || wdówka mają takie samo znaczenie jak poza tymi frazeologizmami.
Ze względów formalnych wyróżnia się tradycyjnie412 wyrażenia, zwroty
i frazy. W wyrażeniu ośrodkiem jest zwykle rzeczownik, czasem przymiotnik,
nie ma za to w jego składzie czasownika. Z przytoczonych przykładów
wyrażeniami są: gra na zwłokę, palec Boży, cichy wspólnik, gra niewarta ||
warta świeczki, ciepła wdowa || wdówka, druga || odwrotna strona medalu,
w stroju Adama || Adamowym. Zwrot to taki frazeologizm, którego podstawowy
człon ma charakter werbalny. Zwrotami są więc: robić dobrą minę do złej gry,
nie wylewać za kołnierz, zbić z pantałyku, sprowadzać || sprowadzić (kogoś) na
manowce, strach || tchórz kogoś obleciał || oblatuje. Fraza jest frazeologizmem
o postaci zdania, np. do wesela się zagoi. Frazami są także przysłowia
i powiedzenia, które można traktować jako rozbudowane związki
frazeologiczne.
Liczbę frazeologizmów współczesnej polszczyzny także jest trudno określić.
W słownikach odnotowuje się kilka tysięcy jednostek frazeologicznych (w
Słowniku współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja413, jest ich około
5000), ale nie wyczerpuje to bogactwa frazeologii potocznej i nie obejmuje
wielu wariantów frazeologicznych. Podobnie jak wśród wyrazów, także
w podsystemie frazeologicznym następują liczne zmiany: przybywa wiele
nowych związków, opartych na obserwacji współczesnego życia (np. republika
kolesiów, turystyka aborcyjna, gorszy sort, moherowe berety, mieć coś za
uszami, ten typ tak ma), wiele wariantów i innowacji wchodzi do normy,
powiększając zasób frazeologii, (np. być z czymś za pan brat obok dawnego: być
z kimś za pan brat), pewne związki frazeologiczne wychodzą z języka (np.
szpakami karmiony, miedziane czoło). Frazeologia polska początku XXI w.
z pewnością nie jest ani lamusem językowym, w którym są przechowywane
formy i znaczenia przestarzałe i dawne, ani marginesem języka. Należy ją
traktować – tak jak słownictwo – jako jeden z dwóch równorzędnych
podsystemów leksykalnych.
3. Sposoby wzbogacania leksyki

Liczba jednostek leksykalnych nieustannie się zmienia. Z systemu odchodzą

wyrazy nieużywane wskutek zaniku ich desygnatów (np. binda414) lub wyparte
przez inne słowa (np. butersznyt i sandwicz zostały zastąpione przez kanapkę),
a także frazeologizmy, np. odwołujące się do nieaktualnych zwyczajów czy
nieznanych desygnatów (np. Jednemu łaski, drugiemu laski ‘kije, razy’, kupić
krzesło ‘kupić bilet na parterze teatru, kina itp.’). Jednocześnie do języka
wchodzą wyrazy i frazeologizmy, które wypełniają lukę nazewniczą lub
ekspresywną, tworząc najnowszą warstwę słownictwa.
Istnieją cztery sposoby wzbogacania zasobu leksykalnego danego języka:

tworzenie nowych wyrazów z morfemów już w języku istniejących

(tworzenie neologizmów, neologizacja),

tworzenie nowych związków frazeologicznych,

nadawanie nowych znaczeń (neosemantyzacja) wyrazom i związkom

frazeologicznym,

zapożyczanie do języka nowych elementów leksykalnych.

Tworzenie nowych wyrazów jako zagadnienie normatywne jest

zanalizowane w innym tomie tego podręcznika415, tu przedstawimy pokrótce
istotę i wymienimy typy pozostałych sposobów wzbogacania leksyki.
W polszczyźnie ogólnej równie częste jest zapożyczanie nowych elementów,
jak i neosemantyzacja w obrębie elementów już istniejących.
Najczęściej przez zapożyczanie rozumie się przejmowanie jednostki
leksykalnej z jednego języka narodowego do innego, a samą taką jednostkę
nazywa się zapożyczeniem bądź wyrazem obcym416. Należy jednak dodać, że
proces zapożyczania może zachodzić także wewnątrz jednego systemu
językowego: polega on wówczas na przejmowaniu wyrazu (albo jego znaczenia)
bądź frazeologizmu z odmiany specjalnej lub ograniczonej środowiskowo,
zawodowo, terytorialnie itp. do języka ogólnego (np. do języka ogólnego
zapożyczono niegdyś wyraz świetlica z gwar ludowych, wyraz chałtura –
z gwary teatralnej, a frazeologizm reakcja łańcuchowa z terminologii fizyki),
a także – na przejmowaniu elementu leksykalnego z jednej odmiany do drugiej
(np. szmal, cynk z gwary złodziejskiej do gwary młodzieżowej, spoko, ziomal
z gwary młodzieżowej do polszczyzny potocznej). Należy więc mówić
o zapożyczeniach zewnętrznych i zapożyczeniach wewnętrznych. W dalszym
ciągu skupimy się na tym pierwszym typie zapożyczeń.
Zapożyczenia można klasyfikować ze względu na rozmaite kryteria. Istotne
jest, co zostaje zapożyczone z języka obcego. Jeżeli przedmiotem zapożyczenia
jest zarówno treść (znaczenie), jak i forma wyrazu, to mamy do czynienia
z zapożyczeniem leksykalnym. Takimi zapożyczeniami są np. wyrazy balejaż,
cellulitis, gastarbeiter, komputer, tablet, kebab, spaghetti, topless. Wymienione
powyżej przykłady to zapożyczenia leksykalne właściwe, przejęte z języka
żywego, używanego współcześnie. Oprócz nich istnieją zapożyczenia
leksykalne sztuczne, to znaczy wyrazy (zwykle złożenia) utworzone
z morfemów języków martwych – greki i łaciny – lub (rzadziej) z języka
martwego i języka żywego, powstałe w dobie nowożytnej, głównie w XIX i XX
w., w jednym z języków zachodnich (francuskim, angielskim, niemieckim)
i zapożyczone następnie do różnych innych języków, w tym także do
polszczyzny. Takimi zapożyczeniami sztucznymi są np. rzeczowniki telewizja
(gr. tele + łac. visio), wideofon (łac. video + gr. phone), logopedia (gr. logos +
gr. paideia), autokar (gr. auto + ang. car). Zapożyczenie sztuczne składające się
z cząstek dwóch różnych języków nosi nazwę hybrydy językowej417. Wiele
zapożyczeń sztucznych należy do grupy internacjonalizmów, czyli wyrazów
o takim samym znaczeniu i podobnym brzmieniu, występujących w wielu
językach, należących do co najmniej trzech różnych rodzin językowych418.
Jeżeli elementem zapożyczonym jest tylko nowe znaczenie wyrazu,
przypisane do formy już istniejącej w języku, to mamy do czynienia
z zapożyczeniem znaczeniowym (semantycznym). Przykładami takich
zapożyczeń są np. nowe znaczenia słów abstrakt = ‘streszczenie’ (dawniejsze
znaczenie to: ‘coś abstrakcyjnego, wytwór abstrahowania’), artykułować =
‘uzewnętrzniać’ (dawniej: ‘wymawiać głoski, wyrazy’), dedykowany =
‘przeznaczony’ (dawniej: ‘ofiarowany, poświęcony komuś’), generować =
‘stwarzać, wytwarzać’ (dawniej: termin z fizyki, dotyczący wytwarzania pewnej
postaci energii lub jej przenoszenia), kondycja = ‘stan, położenie’ (dawniej: ‘stan
fizyczny’), klinika = ‘prywatna lecznica’ (dawniej: ‘szpital akademii
medycznej’), kultowy = ‘będący przedmiotem kultu’ (dawniej: ‘związany
z kultem religijnym, obrzędowy’), nostalgia = ‘tęsknota za czymś, co minęło,
a co jest oceniane pozytywnie’ (dawniej: ‘tęsknota emigranta za utraconą
ojczyzną’), prezydent = ‘prezes, przewodniczący’ (dawniej: ‘głowa państwa lub
burmistrz dużego miasta’). Zapożyczeniami semantycznymi przypisanymi do
formy wyrazu polskiego są np. wyrazy: orędzie w znaczeniu ‘sprawozdanie
dotyczące ważnej kwestii’ (dawniej: ‘uroczyste oświadczenie osoby wysoko
postawionej, skierowane do ogółu w sprawach wielkiej wagi’), dokładnie!
w znaczeniu ‘właśnie, tak’ (dawniej: ‘ściśle, precyzyjnie, skrupulatnie’) czy
wyzwanie w znaczeniu: ‘sytuacja zmuszająca do podjęcia się trudnego zadania’
(dawniej: ‘wypowiedź lub pismo, którymi wyzywa się do walki,
współzawodnictwa itp.’)419. Zapożyczenia semantyczne występują częściej
w obrębie wyrazów niegdyś zapożyczonych niż w wyrazach rodzimych.
Elementem zapożyczonym może być także struktura wyrazu, jego forma,
podczas gdy substancja pozostaje polska. Mamy wówczas do czynienia
z zapożyczeniami strukturalnymi. W obrębie leksyki420 polegają one na
kalkowaniu (kopiowaniu) obcej struktury słowotwórczej wyrazu lub dosłownym
tłumaczeniu związku frazeologicznego. Mamy wówczas do czynienia z kalkami
leksykalnymi lub frazeologicznymi, np. czasopismo (por. niem. Zeitschrift),
krajobraz (por. niem. Landschaft), światłoczuły (por. niem. lichtempfindlich),
rozwarstwienie (por. ros. расслоение), brakoróbstwo (por. ros. бракодельство),
nastolatek (por. ang. teenager), mąż stanu (por. fr. homme d’Etat), racja stanu
(por. fr. raison d’Etat), najwyższy czas (por. niem. höchste Zeit), w pierwszym
rzędzie421 (por. niem. in erster Reihe, in erster Linie), jak by nie było422 (por. ros.
как бы ни было), dwa w jednym (por. ang. two in one), Miłego dnia życzę! (por.
ang. Have a nice day!), W czym mogę [Pani (Panu)] pomóc? (por. ang. Can
I help you?).
Przedstawiony powyżej podział zapożyczeń był oparty na kryterium
przedmiotu zapożyczenia. Równie często stosowane jest kryterium stopnia
przyswojenia zapożyczenia. Pod tym względem wyróżnia się zapożyczenia
nieprzyswojone, zapożyczenia częściowo przyswojone i zapożyczenia
całkowicie przyswojone. Zapożyczenia nieprzyswojone to najczęściej cytaty
językowe, czyli wyrazy i wyrażenia przeniesione do języka-biorcy w formie
i znaczeniu takim, jakie mają w języku-dawcy. Elementy takie mają więc obcą
postać graficzną, wymowę (łącznie z akcentem) i formę morfologiczną, nie
podlegają fleksji i nie tworzą wyrazów pochodnych. Takimi cytatami są np. we
współczesnej polszczyźnie starsze: a conto (z wł.), cappuccino (z wł.), adieu (z
fr.), attaché (z fr.), carte blanche (z fr.), fair play (z ang.), whisky (z ang.),
schadenfreude (z niem.), zwischenruf (z niem.) i nowsze: talk-show, wow!,
yuppie, walkie-talkie, deadline (wszystkie z ang.), macho (z hiszp.). Częściowe
przyswojenie zapożyczenia może polegać na jego adaptacji fonetycznej do
polszczyzny (np. AIDS wym. [ajts a. ajds]) lub spolszczeniu pisowni (np.
konfetti), przy braku adaptacji fleksyjnej (wyrazy pozostają nieodmienne).
Niecałkowite, choć znaczne przyswojenie obserwujemy w wyrazach
adaptowanych fonetycznie i graficznie, a także odmiennych, które nie tworzą
jednak derywatów na gruncie polszczyzny (np. thriller, walkman, snack-bar),
lub takich, które tworzą derywaty, ale pozostają nieodmienne (np. kakao). Brak
przyswojenia może wreszcie polegać na zachowaniu w zapożyczeniu elementów
obcej wymowy (np. gastarbeiter, tipsy). Zapożyczenia całkowicie przyswojone
(adaptowane graficznie, fonetycznie, morfologicznie i aktywne słowotwórczo)
są nieraz trudne do identyfikacji jako wyrazy niegdyś przyjęte do polszczyzny;
dotyczy to zwłaszcza zapożyczeń dawnych, występujących w polszczyźnie od
stuleci, np. rynek, cegła (z niem.), korona, berło, atrament (z łac.) czy bilet,
dama (z fr.).
Częstym sposobem uzupełniania zasobu leksykalnego języka jest tworzenie
neologizmów znaczeniowych (neosemantyzacja), czyli nadawanie nowych
znaczeń wyrazom rodzimym. Jest to jeden z podstawowych procesów rozwoju
języka, obserwowany w całej jego historii. Większość neosemantyzmów
powstaje w wyniku procesów regularnych, takich jak metaforyzacja
i metonimizacja, a także inne typy przeniesienia znaczenia (np. nazwa instytucji
→ nazwa osób w niej pracujących → nazwa posiedzenia członków tej
instytucji).
W wyniku metaforyzacji powstały niegdyś takie znaczenia jak: grzyb ‘stary,
niedołężny mężczyzna’, gnieździć się ‘mieszkać lub przebywać z innymi
osobami w ciasnym, niewygodnym pomieszczeniu’, zgrzebny ‘prosty,
niewymyślny, mało elegancki; także: szary, mało atrakcyjny’423. Metonimia leży
u podstaw nowych, potocznych znaczeń wyrazów kasa ‘pieniądze’ (miejsce – to,
co się w nim znajduje), browar ‘piwo’ (fabryka – to, co się tam produkuje).
Uogólnienie znaczenia jest podstawą neosemantyzmu bank ‘instytucja, która
gromadzi coś, co jest uważane za cenne, wartościowe’, por. wyrażenia: bank
krwi, bank danych, bank spermy (znaczenie pierwotne: ‘instytucja zajmująca się
przechowywaniem pieniędzy, udzielaniem kredytów i różnymi innymi
operacjami finansowymi’). Przeniesienie typu ‘organ, instytucja’ – ‘posiedzenie
tej instytucji’ jest widoczne w określeniach na radzie ministrów, na senacie (=
na posiedzeniu rady ministrów, na posiedzeniu senatu). W tym wypadku mamy
do czynienia raczej z użyciem wyrazu w nowym znaczeniu w tekście niż
z zakorzenieniem tego znaczenia w języku.
Sporo neosemantyzmów powstaje jako wynik działania tendencji do skrótu,
co jest widoczne np. w przykładach uniwerbizacji: chodnik ‘muzyka popularna
z nieskomplikowaną melodią i prostym tekstem, mówiącym zwykle o miłości’
(muzyka chodnikowa424 → chodnik), kabel ‘telewizja kablowa’ (telewizja
kablowa → kabel), komórka ‘rodzaj telefonu osobistego’ (telefon komórkowy →
komórka). W wielu wypadkach neosemantyzacja jest wynikiem zapożyczeń
znaczeniowych.
Nowe frazeologizmy są atrakcyjnym sposobem uzupełniania zasobu
leksykalnego: występują przede wszystkim w polszczyźnie potocznej, języku
mediów i polityki albo – jako quasi-terminy – w języku urzędowym
i zawodowym425. Takimi neofrazeologizmami są np. okrągły stół, gruba kreska,
republika kolesiów, kolega ze styropianu, wojna na górze, pułapka kredytowa,
muzyka chodnikowa, turystyka aborcyjna, bar tlenowy, coś z górnej półki, mieć
coś z tyłu głowy, mieć coś za uszami426.
Niektóre neofrazeologizmy mają autorów możliwych do zidentyfikowania
lub takich, którym przypisuje się stworzenie nowych powiedzeń; zwykle są to
popularni politycy (np. Nie chcę, ale muszę; Jestem za, a nawet przeciw – Lech
Wałęsa; pistolet strajkowy – Wojciech Jaruzelski, gruba kreska – przypisywane
Tadeuszowi Mazowieckiemu427).
Istnieje też proces zmiany znaczeń związków frazeologicznych, w którego
wyniku powiększa się nie zasób związków, lecz liczba ich znaczeń. Tak więc
np. w ciągu ostatniego półwiecza związek: (artysta, polityk, biznesmen itd.) z
bożej łaski uzyskał nowe znaczenie ‘(artysta, polityk, biznesmen itd.) lichy,
marny, byle jaki, nieudany, nieutalentowany, niemający odpowiednich
kwalifikacji’, a tradycyjne znaczenie: ‘(artysta, polityk, biznesmen itd.)
utalentowany, mający wrodzone zdolności, mający powołanie, wybitny’ zeszło
na dalszy plan428.
4. Kwestie normatywne związane z leksyką
współczesnej polszczyzny

Poprawne posługiwanie się zasobem leksykalnym wymaga opanowania

kilku umiejętności. Należy przede wszystkim dobrze poznać znaczenia
wyrazów, których się używa, zwłaszcza wyrazów rzadkich lub
skomplikowanych znaczeniowo (często są to wyrazy zapożyczone
i abstrakcyjne), w przeciwnym bowiem wypadku, w wyniku popełnienia błędu
semantycznego może dojść do niezrozumienia (np. jeśli ktoś posługuje się
wyrazem incognito, nie powinien użyć go w konstrukcji *zachować swoje
incognito w tajemnicy). To samo dotyczy wyrazów rodzimych, niewłaściwie
interpretowanych wskutek mylnego odczytania znaczenia z budowy
słowotwórczej, np. obrzydliwy ‘łatwo brzydzący się czymś’, sadź ‘to, co się
osadza’. Po wtóre, trzeba znać wartość stylistyczną wyrazu, po to, by użyć go
we właściwym kontekście. W języku potocznym nie użyje się raczej oficjalnego
czasownika konsumować, ani książkowego spożywać, gdy mowa o jedzeniu
czegoś. O swojej żonie nie powinno się mówić nieżartobliwie małżonka czy
połowica. Po trzecie, trzeba pamiętać o tym, by wyrazu nie umieszczać w takim
kontekście, w którym będzie się nasuwać jako pierwsze nie to znaczenie, o które
mówiącemu (piszącemu) chodziło. Autorce zdania Mój syn doskonale znosi
jajka chodziło o rozumienie czasownika znosić jako ‘tolerować, nie reagować
negatywnie’, tymczasem zestalone połączenie znosić jajka narzuca rozumienie:
‘składać, wydalać je z siebie’. Powiedzenie: Mam nadzieję, że pomoc dla
powodzian będzie teraz napływać szeroką falą w konkretnej sytuacji mogło
wywołać całkowicie niestosowne, dosłowne skojarzenia.
Sprawne posługiwanie się wyrazami i związkami frazeologicznymi polega
ponadto na wyzyskiwaniu w tekstach synonimów, wymiennym używaniu
wyrazów ogólnych i szczegółowych (np. w sytuacji codziennej nie użyjemy
rzeczownika owoc; powiemy: Kupiłem trochę jabłek, gruszek, śliwek, a nie:
Kupiłem trochę owocu), stosownym do typu tekstu używaniu wyrazów trudnych
(np. uczniom szkoły podstawowej nie powinno się mówić o zajęciach
obligatoryjnych i fakultatywnych, lecz o obowiązkowych i nieobowiązkowych)
i nacechowanych w określony sposób (np. w mowie żałobnej nie użyje się raczej
oficjalnego słowa nieboszczyk, nie mówiąc już o potocznym trup, powie się
tylko: zmarły).
Jak widać, ocena normatywna elementów leksykalnych dotyczy albo
zasadności wprowadzania ich do systemu językowego (ocena innowacji
leksykalnych), albo – w większości wypadków – poprawności ich użycia
w tekście, w mniejszym zaś stopniu – wyrazów i frazeologizmów już
występujących w systemie.
Do pierwszej grupy zagadnień normatywnych należy więc stwierdzenie tego,
czy innowacja leksykalna – nowe zapożyczenie, neologizm lub nowy
frazeologizm – jest potrzebna, czy nie jest zbędna429.
O wiele bardziej rozbudowana jest sfera zagadnień dotyczących oceny
poprawności używania elementów językowych. Wyrazy i związki
frazeologiczne mogą być niewłaściwie używane z powodu złego –
nieprecyzyjnego lub rozszerzonego – rozumienia ich znaczenia. Są to błędy
o podłożu semantycznym, powstałe na skutek złego odczytania znaczenia
z budowy słowa, a także wskutek braku skojarzeń formalno-semantycznych,
związanych z określonym wyrazem (to dotyczy słów o obcej strukturze). Do tej
grupy zagadnień należy także zaliczyć mylenie wyrazów wskutek podobieństwa
budowy, podobieństwa brzmienia lub przynależności do tego samego pola
znaczeniowego. Wyrazy i frazeologizmy mogą też być źle używane wskutek
rozszerzenia ich znaczenia, co jest wynikiem ulegania modzie leksykalnej lub
stosowania szablonu leksykalnego albo zbędnej neosemantyzacji leksemów
(zwykle pod wpływem obcym).
Ocenie poprawnościowej podlegają również wyrazy i związki frazeologiczne
o zmienionej formie: słowa zdeformowane wskutek podobieństwa do innych
wyrazów, frazeologizmy, w których nastąpiły zmiany w obrębie form
gramatycznych, wymiana składnika leksykalnego, uszczuplenie lub
rozbudowanie o składnik, a także kontaminacje frazeologiczne.
Jeszcze jednym zagadnieniem z zakresu leksykologii normatywnej jest ocena
wyrazów i związków frazeologicznych używanych w zmienionym kontekście,
zwykle dlatego, że nastąpiło naruszenie ich tradycyjnej łączności systemowej
bądź normatywnej, a także ocena normatywna związków redundantnych
semantycznie, czyli pleonazmów i tautologii.
W dalszej części podręcznika omówimy kolejno wymienione powyżej
kwestie, skupiając się na typach problemów, które będziemy ilustrować
odpowiednimi przykładami.
5. Wyrazy i związki frazeologiczne zbędne

Kwestia zbędności bądź potrzeby występowania w języku jakiegoś elementu

leksykalnego sprowadza się do udowodnienia zasadności wprowadzania do
normy i systemu języka leksykalnych innowacji uzupełniających, czyli nowych
wyrazów, związków frazeologicznych oraz nowych znaczeń wyrazów
i frazeologizmów. Można więc mówić o zbędnych zapożyczeniach wyrazowych,
frazeologicznych i semantycznych, a także o zbędnych neologizmach.
Jednakże ocena tego, czy jakiś element wprowadzany do języka jest zbędny,
czy też nie, jest niezmiernie trudna. Jak wiadomo, innowacje uzupełniające są
wprowadzane z potrzeby nominatywnej albo ekspresywnej. W wielu wypadkach
trudno w momencie pojawienia się innowacji ocenić, czy potrzeba taka
rzeczywiście istnieje, czy też innowacja jest wynikiem braku wiedzy lub
sprawności językowej użytkowników. W latach 90. XX w. pojawił się np.
w polszczyźnie rzeczownik healer (wym. [hiler]), będący cytatem z języka
angielskiego. Jego polskim odpowiednikiem, używanym do tej pory, był wyraz
uzdrowiciel. Wydaje się więc, że jest to zapożyczenie zbędne. Jednakże
przyjrzenie się tekstom, w których używa się nazwy healer, wskazuje, że określa
się tak nie każdego uzdrowiciela, lecz tylko takiego, który leczy za pomocą
bioenergoterapii. Być może więc wystarczy używać, istniejącego nieco dłużej
w polszczyźnie określenia: bioenergoterapeuta (albo bioterapeuta)? Istotnie ta
nazwa jest nieco bardziej przejrzysta (jako pochodna od wyrazu
bioenergoterapia), jednakże, jak można sądzić, nie jest całkowicie synonimiczna
w stosunku do healera, gdyż ma nacechowanie zbliżone do oficjalnego czy
książkowego430. Ponadto dwusylabowy wyraz healer jest „poręczniejszy”
w użyciu, zwłaszcza w polszczyźnie codziennej, niż jego wielosylabowe431
synonimy. Wydaje się natomiast, że nadużyciem byłoby nazywanie healerem
każdego, kto leczy za pomocą metod medycyny niekonwencjonalnej (czy też
naturalnej) lub powoduje cofnięcie się choroby innymi sposobami, czyli błędem
byłoby całkowite zastąpienie tym słowem nazwy uzdrowiciel. Można więc
powiedzieć, że wyraz healer nie jest zbędny, lecz że bywa niepoprawnie
używany.
Potrzebą ekspresywną należy tłumaczyć pojawienie się w polszczyźnie
(zrazu potocznej, a potem nawet – publicznej) modnego na początku lat 90. XX
w. rzeczownika oszołom. Najnowsze słowniki432 odnotowują dwa jego
znaczenia: 1. ‘człowiek fanatycznie owładnięty jakąś ideą (zwykle polityczną)
i natarczywie narzucający ją innym’ oraz 2. ‘człowiek zachowujący się
nienormalnie, wariat’. Można uznać, że wyraz ten powtarza więc treści
wyrazów: 1. fanatyk i 2. potocznie: wariat. Jednakże leksem oszołom odznacza
się dodatkowo nowym nacechowaniem ekspresywnym: jest lekceważący albo
nawet pogardliwy i ironiczny. Nie można go zatem uznać za wyraz zbędny.
Podobnie jest z nowym frazeologizmem praca na czarno || pracować na
czarno || zatrudniać kogoś na czarno (prawdopodobnie wzorowanym na
określeniu niemieckim433. W zasadzie powtarza on treść określeń praca
nielegalna, praca pokątna, pot. lewizna, praca na lewo. Jednakże jego wartość
stylistyczna jest inna niż dwóch pierwszych określeń (ono jest potoczne – one
oficjalne, a wyrażenie praca pokątna nawet nieco przestarzałe), a także nieco
inna jest jego zawartość treściowa w stosunku do określenia lewizna (które
odnosi się do pracy doraźnej, jednorazowej, praca na czarno może zaś być
długotrwała) czy praca na lewo (które sygnalizuje „większą nielegalność” takiej
pracy).
Nie można też uznać za niepotrzebne takich zapożyczeń, które nazywają
zjawiska, procesy, zawody itp. wcześniej w Polsce niewystępujące. Czasownik
monitorować znaczy ‘prowadzić ciągłą, systematyczną obserwację, nadzór,
kontrolę jakichś procesów, zjawisk, obiektów, czuwać nad czymś, stale
obserwując’. Taki zabieg nie był wcześniej powszechnie stosowany, a nie jest on
jednak tożsamy ani z kontrolowaniem, ani ze śledzeniem, ani z obserwacją, gdyż
łączy elementy tych trzech czynności434. Najbliższy znaczeniowo jest w tym
wypadku wyraz nadzór, który jednak współcześnie bardziej kojarzy się
z pilnowaniem kogoś lub czegoś i sprawowaniem nad nimi kontroli niż
z obserwacją i śledzeniem pewnych procesów.
Rzeczownik designer (wym. [dizajner]), zapożyczony najpierw do odmiany
środowiskowej, a później do polszczyzny ogólnej, jest nazwą zawodu wcześniej
rzadkiego w Polsce (‘projektant w zakresie wzornictwa przemysłowego,
projektant wzorów i form towarów’), ale upowszechnionego w dobie gospodarki
rynkowej i wszechwładzy reklamy. Trudno go nazwać wyrazem zbędnym,
a zastąpienie jednowyrazowym określeniem polskim nie jest chyba możliwe.
Przydatność bądź zbędność wyrazów zapożyczonych widać najwyraźniej po
latach. Wiele pożyczek leksykalnych przyjęło się np. w polszczyźnie XX w.,
choć językoznawcy normatywiści z początku ubiegłego wieku, Antoni
Krasnowolski i Adam Antoni Kryński, wysuwali przeciw nim wiele
zastrzeżeń435.
Takich niepotrzebnych, według tych uczonych, zapożyczeń leksykalnych
Krasnowolski wymienia ponad 220, zaś Kryński nieco ponad 100. Obaj autorzy
podają też polskie odpowiedniki tych słów, ich zdaniem stosowniejsze. Z tych
obcych z pochodzenia wyrazów, które chciano wówczas zastąpić słowami
polskimi, do dziś jest w użyciu 85%(!) i współcześnie nie budzą one
zasadniczych zastrzeżeń normatywnych.
Dokładniejsze przyjrzenie się leksemom zapożyczonym i proponowanym
przez obu autorów ich polskim odpowiednikom pozwala stwierdzić, że w ciągu
XX w. nastąpiło różnorodne zróżnicowanie wyrazów w tych parach436, co
uzasadnia pozostanie wyrazów zapożyczonych w polszczyźnie. W grupie ponad
320 par wyrazowych można zaobserwować wszystkie zjawiska,
charakterystyczne dla rozwoju leksykalnego i semantycznego hipotetycznych
(zakładanych przez Krasnowolskiego i Kryńskiego) synonimów.
Mniej więcej w jednej trzeciej par nastąpiło zróżnicowanie semantyczne:
tylko część znaczenia wyrazu zapożyczonego pokrywa się dziś ze znaczeniem
wyrazu rodzimego. Tak jest np. w parach abstynencja – wstrzemięźliwość,
powściągliwość, usuwanie się437; faworyt – ulubieniec; kampania – wyprawa
wojenna; korupcja – zepsucie; rywal – współzawodnik; safes – skrytka;
tendencja – dążność; transakcja – umowa; warta – straż. Jak widać,
współcześnie niekiedy szerszy zakresowo, a zarazem ogólniejszy znaczeniowo
jest wyraz obcy (rywal w stosunku do współzawodnik, kampania w stosunku do
wyprawa wojenna), niekiedy zaś – polski (zepsucie w stosunku do korupcja,
skrytka w stosunku do safes). Niemal w połowie z tych par wykształciła się
znaczna rozbieżność znaczeniowa między zapożyczeniem a jego polskim
„odpowiednikiem”. Nie sposób byłoby już dziś proponować np. zastąpienia
słowa ekipa określeniami drużyna konna czy kompania jezdna. Przymiotnik
plastyczny nie oznacza wypukły, jak by tego chciał Krasnowolski438. Rozeszły się
semantycznie przymiotniki notoryczny i znany, wierutny; rzeczowniki: atrakcja
i ciążenie, przyciąganie, ponęta; audycja i słuchanie; resort i zakres władzy;
rewelacja i odkrycie, wyjawienie, ujawnienie, wyznanie; sanatorium
i uzdrowisko; sympatia i współczucie439, a zwłaszcza ubikacja i pomieszczenie,
pokój.
W co piątej parze nastąpiło wyraźne zróżnicowanie stylistyczne, przy czym
niemal zawsze wyraz obcy odznacza się przynależnością do stylu wyższego niż
wyraz polski. Zazwyczaj zapożyczenie jest nacechowane książkowością,
erudycyjnością lub oficjalnością, a jego polski odpowiednik należy do
słownictwa wspólnego. Takie zróżnicowanie stylistyczne widać np. w parach
degrengolada – upadek; dementować – zaprzeczać; inklinacja – skłonność;
konkluzja – wniosek; partycypować – uczestniczyć; renowacja – odnowienie;
sukcesor – spadkobierca; leader – przywódca440. Z rzadka zdarza się, że
kwestionowany na początku wieku wyraz zapożyczony nabrał nacechowania
potocznego, a jego polski odpowiednik pozostał neutralny, tak jak to się dzieje
w parach cug – przeciąg, przewiew; feler – błąd, wada.
W 10% par można obserwować zróżnicowanie zakresowe między
zapożyczeniem a jego rodzimym odpowiednikiem, przy czym niemal bez
wyjątku wyraz obcy jest nacechowany przynależnością do zawodowych
(rzadziej: do środowiskowych) odmian języka. Widać to w parach: absolucja –
rozgrzeszenie; aksjomat – pewnik; demarkacja – rozgraniczenie; fuzja –
połączenie, zlanie się; kondensowany – zagęszczony; period – okres;
translokacja – przemieszczenie; weryfikacja – sprawdzanie; także
(środowiskowo) produkcje – przedstawienia, występy, popisy, utwory.
W analizowanym materiale mamy także do czynienia ze zjawiskiem
zróżnicowania frekwencyjnego w obrębie par leksemów. Obejmuje co siódmą
parę, przy czym mniej więcej jednakowo częste jest to, że dziś rzadszy jest
wyraz polski niż obcy, jak i zjawisko odwrotne. Pierwszy wypadek, czyli
dzisiejszą rzadkość wyrazu polskiego w określonym znaczeniu, ilustrują np.
rzeczowniki w parach audiencja – posłuchanie; eksport – wywóz; emigrant –
wychodźca; metro – kolej podziemna; renegat – zaprzaniec. Czasem wyraz
polski w ogóle wyszedł z użycia lub się nie przyjął, np. bukiet – równianka;
impuls – pochop; postulat – wymagalnik czy metro – podziemka441. Wypadek
drugi – współczesna rzadkość wyrazu obcego, zachodzi m.in. w parach:
abominacja – obrzydzenie, wstręt; ekskursja – wycieczka; ekspens – wydatek;
kares – pieszczota.
W stosunkowo niewielu wypadkach można by mówić o synonimiczności
wyrazu zapożyczonego i polskiego. Synonimami są zapewne wyrazy kompletny
– zupełny; kontur – zarys; moment – chwila; ortografia – pisownia; rezultat –
wynik. Pewną różnicę w określaniu intensywności procesu widać
w bliskoznacznych parach entuzjazm – zapał i precyzja – dokładność. Jednakże
nawet w tych wypadkach wyrazy zapożyczone nie wyszły z użycia, pozostały
w polszczyźnie jako przydatne synonimy.
Wyrazy obce, które (zgodnie z postulatami Krasnowolskiego i Kryńskiego)
wyszły z użycia, stanowią zaledwie 15% kwestionowanych zapożyczeń. Były to
nazwy różnorodne tematycznie, dotyczyły zarówno obiektów i czynności
konkretnych (np. banhof ‘dworzec kolejowy’, bryftrieger ‘listonosz’, cyrkularz
‘okólnik’, radirka ‘gumka’, radirować ‘wycierać gumką’, delożować ‘przenosić,
usuwać, przeprowadzać mieszkańców’, anserunek ‘pobór do wojska’), jak
i abstrakcyjnych (np. agnoskować ‘uznać, przyznać, rozpoznać’, prejudykować
‘przesądzać’) bądź uogólnionych (np. egzageracja ‘przesada’, instradować
‘wskazywać drogę’, lustr ‘blask’, perpetuować ‘utrwalać, uwieczniać’, prywacja
‘odmawianie sobie czego, umartwianie ciała’). Trudno wskazać jedną przyczynę
ich zaniku w polszczyźnie. Obcość banhofu czy brieftriegera raziła już w XIX
w.442; pierwszy miał dobry odpowiednik polski, drugi został skalkowany
i przyswojony w postaci „powierzchniowo” polskiej, jako listonosz. Wyraz
radirka (niem. Radiergummi) pochodził od nazwy, która przestała być
używana443. Anserunek zastąpiono świadomie poborem przy spolszczaniu
terminologii wojskowej. Słownictwo abstrakcyjne o proweniencji łacińskiej
bądź francuskiej mogło wyjść z użycia wskutek zmniejszenia się liczby osób
znających owe języki, a także zaniku ich znaczenia jako międzynarodowych
języków nauki czy dyplomacji. W nielicznych więc tylko wypadkach można
mówić o tym, że do usunięcia wyrazu obcego z polszczyzny przyczyniła się
świadoma działalność normatywna.
Interesujące jest to, że niemal wszystkie zapożyczenia leksykalne,
kwestionowane na początku XX w., to wyrazy o rdzeniach łacińskich, które do
polszczyzny trafiły bądź bezpośrednio z tego języka (np. rezerwat, sanacja,
adherent, ekspens) bądź za pośrednictwem niemieckiego (np. gratulować,
inwigilować, anihilować, cyrkularz, fingować, absencja, anulować). Pewna
grupa tych zapożyczeń to galicyzmy (np. rewelacja, dewastować, metro,
degrengolada), ale i one zwykle mają podłoże łacińskie. Nieliczne są
zapożyczenia angielskie (leader, safes).
Analiza zapożyczeń leksykalnych, kwestionowanych na początku XX w. ze
względów, jak byśmy to dziś powiedzieli, funkcjonalnych, wykazuje, że ich
zdecydowana większość (85%) pozostała w polszczyźnie, gdyż okazała się
właśnie funkcjonalnie przydatna: część wzbogaciła nasz język semantycznie,
wiele znalazło miejsce w odmianach stylistycznych i profesjonalnych języka.
Tych, które wyszły z użycia, nie jest wcale więcej niż ubytków leksykalnych
rodzimych, i to zapewne nie obcość wpłynęła na ich zanik.
Te dane nakazują dużą ostrożność przy ocenie przydatności bądź zbędności
zapożyczeń leksykalnych także w polszczyźnie współczesnej. Tylko z rzadka
można stwierdzić, że – najprawdopodobniej – wyraz jest zbędny. Tak jest np.
z rzeczownikiem autentykacja, pojawiającym się w tekstach o charakterze
technicznym. Nie znaczy on nic więcej niż ‘uwierzytelnienie’ lub ‘potwierdzenie
autentyczności, potwierdzenie oryginalności’ i, jak na razie, nie widać potrzeby,
by go wprowadzać do polszczyzny444. Podobnie zbędny wydaje się
w polszczyźnie ogólnej wyraz implementacja445 w znaczeniu ‘wdrożenie’,
używany przez urzędników instytucji centralnych, zwłaszcza po przystąpieniu
Polski do UE, np. w połączeniach: implementacja przepisów unijnych,
implementacja prawa UE. Jako zbędny należy też ocenić rzeczownik
prezydencja446 (por. Nastąpi to w czasie prezydencji Danii w Unii Europejskiej,
prezydencja w Radzie UE, prezydencja holenderska), używany zamiast określeń
przewodniczenie, przewodnictwo.
Nieco inaczej wygląda sprawa zapożyczeń frazeologicznych. Otóż tylko
jedna trzecia zapożyczeń frazeologicznych kwestionowanych na początku XX
w. zadomowiła się w polszczyźnie; niemal 40% tego typu związków jest do dziś
używanych w naszym języku, ale uchodzą dalej za nienormatywne, a 30%
w ogóle się nie przyjęło. Łącznie więc niemal 70% tego typu pożyczek nie
zostało zaaprobowanych.
Te zapożyczone frazeologizmy, które – wbrew stanowisku ówczesnych
normatywistów – weszły do polszczyzny, to przede wszystkim germanizmy;
nieliczne są w tej grupie rusycyzmy i galicyzmy. Należą one do dwóch odmian
języka: oficjalnej i potocznej. Z pierwszej grupy można wymienić niemieckie:
coś leży u podstawy czegoś (niem. etw. liegt (einer Sache) zugrunde); dać wyraz
nadziei, oburzeniu (niem. der Hoffnung, Empörung Ausdruck geben);
francuskie: mieć miejsce (fr. avoir lieu), mąż stanu (fr. homme d’Etat), racja
stanu (fr. raison d’Etat). Do drugiej grupy – potocyzmów – należą germanizmy:
nic sobie z tego nie robię (niem. ich mache mir nichts daraus); postawić sprawę
na głowie (niem. eine Angelegenheit, Sache auf den Kopf stellen); to mi leży na
sercu (niem. das liegt mir am Herzen); trzymać kogoś za słowo (niem. jemanden
beim Wort nehmen447); najwyższy czas (niem. höchste Zeit); krótko mówiąc
(niem. kurz gesagt); rusycyzmy: zostaw mnie w spokoju (ros. оставь меня в
покое, por. też niem. Lass mich damit in Ruhe), z tym, że (ros. с тем, что).
Wśród uzualnych, ale nienormatywnych zapożyczeń frazeologicznych
występują niemal w tej samej liczbie pożyczki niemieckie co rosyjskie, przy
czym te pierwsze to dziś w polszczyźnie także regionalizmy ograniczone
terytorialnie, takie jak: *ja za to nie mogę (niem. ich kann nichts dafür); *to nie
idzie (niem. das geht nicht) (zrobić, zrozumieć); *jak stary jesteś? (niem. wie alt
bist du?). Oprócz nich występują też kalkowane z niemieckiego związki
sfrazeologizowane o charakterze ogólnopolskim: nie być w stanie (niem. nicht
imstande sein); *mieć zrozumienie dla czegoś (niem. Verständnis für jemanden
haben); *od wypadku do wypadku (niem. von Fall zu Fall); *w pierwszym
rzędzie (niem. in erster Reihe, in erster Linie); *stoi napisane (niem. das steht
geschrieben); *jak ci idzie (niem. wie geht es dir). Jak widać, wiele z tych
zwrotów i wyrażeń to związki występujące w polszczyźnie urzędowej
i oficjalnej. Charakter potoczny ma natomiast sporo frazeologicznych
rusycyzmów, używanych, lecz nienormatywnych, np. *co by się nie stało (ros.
что бы ни случилось); *gdzie nie (spojrzeć) (ros. куда бы ни (смотреть));
*jaki by nie był (ros. какой бы то ни был), choć i wśród nich zdarzają się
określenia bardziej oficjalne: *tym niemniej (ros. тем не менее); *przedstawiać
sobą (ros. предствлятъ собой); *odnośnie czego (ros. относительно чего-л.).
Związki, które się nie przyjęły, czasem zawierały nietypową dla polszczyzny
składnię, np. na każdy wypadek (niem. in jedem Fall, für alle Fälle); na każdy
sposób (niem. in jeder Weise); nie jestem z niego (z tego) mądry (niem. ich
werde aus ihm || daraus nicht schlau); być obowiązanym komuś, czymś
‘zawdzięczać coś komuś’ (niem. jemandem verbunden sein für etwas448).
W innych wypadkach trudno wskazać przyczyny ich odrzucenia; być może
czasem wchodzi w grę nietypowe obrazowanie, np.: to leży na dłoni (niem. das
liegt auf der Hand) ‘to jest rzecz jasna, oczywista’; w krótkiej drodze
‘niezwłocznie, zaraz’ (niem. auf dem kurzem Wege449), lub użycie
niezrozumiałych słów, np. sprawa przyjdzie na tapet, sprawa wytoczona na
tapet (niem. die Angelegenheit kommt aufs Tapet)450.
Zapożyczenia frazeologiczne w mniejszym stopniu niż leksykalne
wypełniają lukę nazewniczą czy ekspresywną, często są wynikiem
niewłaściwego tłumaczenia tekstów obcych. Jednakże także część z nich, jak
pokazuje historia języka, przyjmuje się w polszczyźnie. Taką szansę mają
zapewne współczesne pożyczki szara strefa (ang. grey area451); tygrysie rynki
(ang. tiger markets); katastrofa humanitarna (ang. humanitarian catastrophe),
które, jak się wydaje, są funkcjonalne i nazywają w sposób skrótowy zjawiska,
które przedtem nie miały nazwy. Okazjonalizmem, który prawdopodobnie nie
wejdzie do polskiego podsystemu frazeologicznego, jest natomiast zapewne
zapożyczone wyrażenie przyjacielski ogień (ang. friendly fire) ‘ogień otworzony
przypadkowo do żołnierzy własnych wojsk’452.
Odrębnym typem zapożyczeń frazeologicznych są związki przejęte do
polszczyzny, nieraz w odległej przeszłości, z takich źródeł, jak Biblia, mitologia,
historia powszechna, literatura powszechna. Frazeologizmy te są obecne w wielu
językach europejskiego kręgu kulturowego, stanowią ich wspólne dobro,
świadczą o wspólnocie historycznokulturalnej narodów Europy, zachodniej Azji,
północnej Afryki i Ameryki Północnej. Te frazeologizmy z pewnością nie są
elementami zbędnymi w podsystemie leksykalnym języka. Są obudowane
licznymi konotacjami kulturowymi, mają długą historię i do niedawna były
powszechnie zrozumiałe w kulturalnych kręgach społeczeństwa. Przemiany
kulturowe ostatniego półwiecza (najpierw sowietyzacja, a potem amerykanizacja
kultury masowej) spowodowały, że wiele frazeologizmów tego typu wychodzi
z leksyki czynnej współczesnych Polaków. Niekiedy zaś są one używane, ale
bez świadomości ich pochodzenia.
Do bardziej znanych frazeologizmów biblijnych należą w polszczyźnie:
kraina mlekiem i miodem płynąca; być kozłem ofiarnym; kamień węgielny;
ciemności egipskie; złoty cielec; dziesięcioro przykazań453; kolos na glinianych
nogach; ani na jotę; oddać cesarzowi, co cesarskie; słowo stało się ciałem; kto
sieje wiatr, zbiera burzę; nie wie lewica, co czyni prawica; alfa i omega; chodzić
od Annasza do Kajfasza; zaczynać od Adama i Ewy; anioł stróż; arka
przymierza; syn marnotrawny; duch (wprawdzie) ochoczy, ale ciało mdłe; kielich
goryczy; płacz i zgrzytanie zębów; niewierny Tomasz; zamienić się w słup soli;
sodoma i gomora; zbłąkana owieczka itd.454
Z mitologii greckiej i rzymskiej pochodzą m.in. frazeologizmy: Syzyfowe
prace; pięta Achillesa (Achillesowa); męki Tantala; złote jabłka; puszka
Pandory; złote runo; koń trojański; znaleźć się między Scyllą a Charybdą;
olimpijski spokój.
Do wydarzeń historii powszechnej nawiązują powiedzenia: przekroczyć
Rubikon; Kości zostały rzucone; Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem; I ty,
Brutusie, przeciwko mnie?; A jednak się kręci!; Więcej światła!; O święta
naiwności!.
Mniej lub bardziej dokładnymi cytatami z literatury, funkcjonującymi jako
związki frazeologiczne, są np.: biały kruk; być albo nie być; królestwo za konia;
walczyć z wiatrakami; zielone jest drzewo życia; trwaj, chwilo!.
Związki frazeologiczne takiego pochodzenia bywają używane zgodnie
z pierwotnym znaczeniem i z pierwotnym nacechowaniem (np. kraina mlekiem
i miodem płynąca; kielich goryczy; arka przymierza; kości zostały rzucone;
zielone jest drzewo życia) albo też nabrały nacechowania żartobliwego i są
używane w znaczeniu zmienionym (np. zbłąkana owieczka; być albo nie być;
niewierny Tomasz, trąba jerychońska). Czasami współcześnie rozumie się
frazeologizm biblijny niezgodnie z intencją zawartą w Biblii. Powiedzenie Nie
wie lewica, co czyni prawica jest dziś interpretowane jako potępienie takiego
stanu rzeczy, kiedy jakieś działania, które powinny być spójne, są
nieskoordynowane i powodują bałagan. W Nowym Testamencie zaś jest to
zalecenie, by nie chwalić się dawaniem jałmużny, dobrymi uczynkami („Gdy
tedy dajesz jałmużnę, nie trąb przed sobą, jako czynią obłudnicy [...]. Ale gdy ty
dajesz jałmużnę, niechaj nie wie lewica twoja, co prawica czyni, aby jałmużna
twoja była w ukryciu”)455.
6. Wyrazy i frazeologizmy źle rozumiane

Złe rozumienie jednostki leksykalnej (przypisanie jej niewłaściwego

znaczenia) może mieć różne przyczyny. Po pierwsze, może być spowodowane
złą interpretacją słowotwórczą wyrazu lub uznawaniem za pochodny wyrazu
niepodzielnego znaczeniowo. Po drugie, niewłaściwe znaczenie może zostać
zasugerowane przez niejednoznaczny kontekst, co w połączeniu z obcością
leksemu, który nie budzi żadnych skojarzeń semantycznych ani formalnych,
prowadzi do złego odczytania jego sensu. Jeżeli zaś chodzi o związki
frazeologiczne, to przyczyną złego odczytania ich znaczenia jest przede
wszystkim zatarcie się obrazu, który legł niegdyś u podstaw sfrazeologizowania
się połączenia wyrazowego, zanik konotacji semantycznych, związanych
z jednym ze składników związku, albo wyjście z użycia lub zmiana znaczenia
któregoś z elementów frazeologizmu. Opiszmy to szczegółowiej.

6.1. Niewłaściwe odczytywanie znaczenia wyrazu

z jego budowy słowotwórczej lub przypisywanie
podzielności wyrazowi niemotywowanemu
Wyrazy formalnie zbudowane tak samo mogą realizować różne modele
słowotwórczo-semantyczne. Wspomnieliśmy już wcześniej o jednym z takich
przypadków – o niepoprawnej interpretacji czasownika odchudzać się jako
‘tracić chudość, pozbywać się chudości’ (przypisuje się mu strukturę ‘pozbywać
się tego, na co wskazuje temat słowotwórczy’, por. odszczurzać, odkurzać),
podczas gdy w rzeczywistości znaczy on ‘(robić tak), żeby stawać się chudym
lub chudszym’ (realizuje model: ‘robić tak, żeby stawać się takim, jak wskazuje
temat słowotwórczy’, por. odmładzać się). Niewłaściwa interpretacja
słowotwórcza jest także przyczyną przypisywania przymiotnikowi wpływowy
znaczenia ‘łatwo ulegający wpływom’ (Moja żona jest bardzo wpływowa i daje
się namówić każdemu akwizytorowi do kupna różnych zbędnych rzeczy)456,
a przymiotnikowi obrzydliwy – znaczenia ‘łatwo się czymś brzydzący, wrażliwy
na brudy, zapachy itd.’ (Nie jestem obrzydliwa, mogę oglądać pająki i robaki)457.
Te niewłaściwe znaczenia wymienionych przymiotników występują przede
wszystkim w języku potocznym.
Nietradycyjne rozumienie przymiotnika spolegliwy jest natomiast
charakterystyczne głównie dla języka publicystyki i nowej literatury; przypisuje
się mu bowiem sens ‘uległy, taki, który się łatwo podporządkowuje komuś’458,
podczas gdy jego tradycyjne znaczenie (w polszczyźnie ogólnej upowszechnione
przez filozofa Tadeusza Kotarbińskiego) to: ‘taki, na którym można polegać, na
którego można liczyć, godny zaufania’ („Godny szacunku jest opiekun
spolegliwy [...]. Spolegliwy – to tyle, co taki, na którego można liczyć”459).
Niewłaściwe rozumienie znaczenia wyrazu może być też spowodowane inną
niż tradycyjna parafrazą słowa. Od kilkunastu lat czasownik wnioskować bywa
używany w znaczeniu ‘zgłaszać wniosek’ (Poseł wnioskował o powołanie
komisji śledczej), podczas gdy tradycyjne znaczenie tego wyrazu to ‘wyciągać (z
czegoś) wniosek’ (np. Z zachowania mężczyzny wnioskowali, że był pod
wpływem alkoholu)460.
Nowa interpretacja formacji o zapożyczonym temacie słowotwórczym może
być wynikiem derywowania tej formacji od innego niż dotąd znaczenia leksemu,
będącego jej podstawą słowotwórczą. Rzeczownik pasjonat wywodzono od
rzeczownika pasja w znaczeniu ‘silny gniew, furia’ i definiowano jako
‘człowiek skłonny do wpadania w silny gniew, łatwo wybuchający gniewem,
porywczy’ („Musiała się np. troszczyć Marysieńka, aby się ten zagrożony
apopleksją pasjonat nie irytował”461). Mniej więcej od lat 60. XX w. zaczęto
używać tego wyrazu w znaczeniu ‘człowiek opanowany jakąś ideą, mający
wielkie zamiłowanie do czegoś, entuzjasta’, a więc zaczęto go derywować od
innego znaczenia rzeczownika pasja ‘wielkie zamiłowanie do czegoś’ (por.
Trafił na trenera, pasjonata chodu. Został znakomitym sportowcem; A z tego, co
wiem, to jesteś pasjonatem gór; Po polsku informacje można znaleźć na
prywatnych stronach pasjonatów, którzy chętnie dzielą się zdobytą przez siebie
wiedzą462). Podobny proces zaszedł w wyrazie animator, który w najczęstszym
współczesnym znaczeniu ‘inspirator, ten, kto pobudza do jakichś działań
społecznie pożytecznych, inicjuje je, zachęca do nich’ (por. Skończyła studium
dla animatorów kultury; Wielkie spektakle sztuki potrzebują jednak wielkich
animatorów zjawisk artystycznych463) jest derywowany od animować
w znaczeniu ‘pobudzać do czegoś, zachęcać, uaktywniać, ożywiać’, podczas gdy
jeszcze w latach 70. XX w. istniały tylko znaczenia „techniczne”: ‘osoba
zajmująca się animacją w filmie rysunkowym’ i ‘aktor poruszający lalkami
w teatrze lalkowym’, derywowane od innych, właśnie technicznych, znaczeń
czasownika animować.
Nowa interpretacja może dotyczyć także znaczenia takich wyrazów
zapożyczonych, w których dopatruje się podzielności słowotwórczej tam, gdzie
jej na gruncie polskim nie ma. Tak więc np. rzeczownik oportunista bywa dość
często niepoprawnie interpretowany jako ‘człowiek, który stawia opór,
przeciwstawia się komuś lub czemuś’, a więc widzi się w nim temat
słowotwórczy opór- || opor- – i formant analogiczny do tego, który jest
w wyrazach typu anarchista. Faktycznie zaś wyraz jest zapożyczeniem,
wywodzącym się od łacińskiego przymiotnika opportunus ‘korzystny, łagodny,
sprzyjający’, a znaczy ‘człowiek bez stałych zasad, przystosowujący się do
okoliczności dla osiągnięcia osobistych korzyści’464 (por. Zdradziła go żona.
Przyjaciel, równie tchórzliwy oportunista, zawsze skłonny do nikczemnych
ustępstw, doradza ostrożność465). W rzeczowniku resentyment wydziela się
przedrostek re- (jak w wyrazach typu renegocjacje, reasekuracja, retransmisja),
co powoduje niewłaściwe rozumienie go jako ‘nawrót uczucia, odrodzenie się
sympatii’ (re-sentymenty), podczas gdy jego właściwe znaczenie to ‘niechęć,
uraza przechowywana w pamięci po doznaniu od kogoś jakichś krzywd’466
(Odżywają zadawnione resentymenty, znów obcych traktuje się jak wrogów)467.
Przymiotnik arbitralny, znaczący ‘niedopuszczający sprzeciwu’, a także
‘narzucający komuś swoje zdanie, nieznoszący sprzeciwu, apodyktyczny’468 (np.
Rozumowanie autora jest jednak dość arbitralne: co więcej, nie liczy się
z faktami469) bywa niesłusznie wywodzony od rzeczownika arbiter ‘znawca
i autorytet w jakiejś dziedzinie’, a także ‘sędzia sportowy’. Stąd bierze się nowe,
pozostające poza normą polszczyzny ogólnej znaczenie tego przymiotnika:
‘sprawiedliwy’ (np. Bardzo liczę na państwa arbitralną decyzję, której się
podporządkuję). W rzeczywistości jest to zaś pożyczka wywodząca się od
łacińskiego przymiotnika arbitrarius ‘dowolny’470. Wyraz bryza, określający
rodzaj nadmorskiego wiatru471, rozumie się czasem opacznie – jako nazwę
niewielkiej fali morskiej, co jest spowodowane skojarzeniem dźwiękowym
z czasownikiem bryzgać (por. Mnóstwo atrakcji czeka na Ciebie – spadający
ptak, Latający Holender, wspaniała wycieczka w bryzie wody, wodna zjeżdżalnia
ze skocznią (IG); biegłem po morskiej bryzie szczęśliwy chwilą co miała trwać
wieki (IG). Tymczasem bryza jest zapożyczeniem z języka francuskiego (brise
‘orzeźwiający wiaterek, wietrzyk’) i z bryzganiem nie ma nic wspólnego472.
Niekiedy niesłuszne etymologicznie powiązanie wyrazu zapożyczonego
z rzekomą podstawą słowotwórczą może się stać uzasadnieniem nowego
znaczenia takiego słowa. Rzeczownik sensat został w całości zapożyczony
z łaciny (sensatus ‘obdarzony mądrością, rozumny’) i znaczył: ‘mężczyzna
przesadnie poważny, silący się na uczoność’. Wtórne, spowodowane
podobieństwem brzmienia, powiązanie go z rzeczownikiem sensacja jako
podstawą słowotwórczą, spowodowało zmianę znaczenia na: ‘człowiek
dopatrujący się we wszystkim sensacji’473.
Dodajmy, że czasami takie nowe odczytywanie wartości wyrazu z jego
budowy słowotwórczej może mieć charakter żartu językowego, np.: Proszę nas
oświecić (= proszę zapalić światło) czy Muszę się rozpłaszczyć (= zdjąć płaszcz).
Niekiedy jednak takie, w zamierzeniu humorystyczne, zabiegi mogą zostać
odczytane jako wypowiedzi serio, co sprzyja powstawaniu nietradycyjnych
znaczeń wyrazów (choćby cytowane rozpłaszczyć się w wypowiedzeniu Proszę
się rozpłaszczyć bywa używane jako prośba o zdjęcie okrycia wierzchniego).

6.2. Niewłaściwe rozumienie wyrazów zapożyczonych

wskutek złego odczytania z kontekstu
Przypisywanie wyrazom niewłaściwego znaczenia może być także
spowodowane tym, że kontekst, w którym zostały one użyte, sugeruje
niejednoznaczne odczytanie, a sam kształt wyrazu nie budzi żadnych skojarzeń
semantycznych. Dotyczy to niektórych wyrazów zapożyczonych. Tak więc np.
przymiotnik enigmatyczny, używany zwykle w połączeniach: enigmatyczne
oświadczenie, enigmatyczna wypowiedź, enigmatyczne słowa, enigmatyczna
wzmianka, enigmatyczny zapis, może być wskutek tego rozumiany jako
‘zdawkowy, lakoniczny, lapidarny’, czego dowodem są sformułowania:
Enigmatyczny opis towarów na tych świadectwach nie pozwala na ich
zidentyfikowanie i Sąd zarzutowi apelacji prokuratora poświęcił dwa
enigmatyczne zdania, odwołujące się do, uznanej za trafną, argumentacji sądu
I instancji (IG). Tymczasem (zgodnie z grecką etymologią)474 przymiotnik ten
znaczy ‘zagadkowy, tajemniczy’, a także ‘niejasny, trudny do zrozumienia’.
Rzeczownikowi enuncjacje, który znaczy ‘wypowiedź oficjalna,
oświadczenie oficjalne, obwieszczenie czegoś’, przypisuje się niesłusznie
negatywne zabarwienie ekspresywne i znaczenie ‘mówienie nie na temat,
mówienie nieprawdy, czcza gadanina’, a także ‘wynurzenia’, zapewne pod
wpływem częstego używania połączeń publiczne enuncjacje różnych polityków,
enuncjacje prasowe, enuncjacje polityczne, enuncjacje administracji
amerykańskiej, w których narzucają się negatywne konotacje pragmatyczne,
związane z prawdomównością i sensownością wypowiedzi dziennikarzy
i polityków, por. Kiedyś, dawno już temu, zaprotestowałem na tychże łamach
przeciw publikowaniu ewidentnych kłamstw i oszczerstw przez jednego takiego
nieboraka. Na późniejsze enuncjacje w podobnym stylu tegoż pana już nie
reagowałem (IG) oraz: Te wirtualne pojedynki zawierają różnawe enuncjacje,
a czasami wręcz pomówienia (IG); Jak zaznaczają niemieccy psychologowie,
badanie przekreśla złośliwe i wcale nierzadkie enuncjacje jakoby prywatne
strony internetowe najczęściej miały być przejawem dziecinnego narcyzmu (IG).
Niejako odwrotny proces – melioracji stylistycznej i znaczeniowej – zaszedł
w rozumieniu rzeczownika dywagacje i czasownika dywagować, które bywają
używane w neutralnym znaczeniu ‘uwagi, spostrzeżenia, rozważania’
i ‘rozważać, roztrząsać coś’, por. Dywagacje te będą próbą zwrócenia uwagi na
fakt, że funkcjonujące we współczesnym świecie wolnej konkurencji idei
sprzeczne na pozór porządki myślowe przecinają się często niespodziewanie
(IG); bardzo zgrabny artykuł, logiczne dywagacje (IG), podczas gdy ich sens jest
inny. Dywagacje to ‘rozwlekłe niespójne, bezładne mówienie lub pisanie,
nietrzymanie się tematu w rozmowie’, a zarówno ten rzeczownik, jak związany
z nim czasownik są nacechowane ujemnie. Wytworzeniu nowego znaczenia
sprzyja być może podobieństwo formalne do wyrazu dygresje.

6.3. Niewłaściwe rozumienie związków

frazeologicznych
Jak wspomnieliśmy, niewłaściwe rozumienie związku frazeologicznego
bywa spowodowane zatarciem obrazu leżącego u jego podstaw. Zwrot gonić
w piętkę nawiązuje do zachowania psa myśliwskiego, który podąża za śladami,
ale w odwrotnym kierunku („w piętkę” zamiast „w palce”), co oznacza, że
stracił już sprawność jako tropiciel. Znaczenie związku frazeologicznego
wywodzi się bezpośrednio z tej obserwacji: ‘tracić sprawność umysłową,
zaczynać się zachowywać nielogicznie, postępować w sposób
niekonsekwentny’, co ilustruje następujący cytat: „Wiesz Wojtuś, ten Mrożek to
już w piętkę goni. Takie sztuki to ja pisywałem w gimnazjum na długiej przerwie,
jeśli nie miałem matematyki do przepisania”475. Opisana tu sytuacja myśliwska
nie jest już dziś powszechnie znana, co powoduje zanik motywacji,
a w konsekwencji też uogólnienie i zmianę znaczenia frazeologizmu gonić
w piętkę na: ‘zapominać, tracić pamięć’ albo ‘powtarzać się’, a nawet na: ‘nie
dawać sobie rady’ (por. Szkoda słów, to fakt – ale gość goni w piętkę – już sam
siebie powiela; Hollywood goni w piętkę. Wychodząc z kina, człowiek ma coraz
częściej wrażenie, że przez pomyłkę obejrzał ten sam film, co poprzednio;
Podczas gdy większość słupskich firm goni w piętkę, ledwo wiążąc koniec
z końcem, oni wprost przeciwnie; Dlaczego „firma” Mława, która goni w piętkę,
nie redukuje personelu?, IG).
Zanik konotacji związanych z którymś ze składników frazeologizmu, co
wpłynęło na zmianę znaczenia związku frazeologicznego, można zilustrować
związkiem szpakami karmiony. Wyrażenie to oznaczało ‘sprytny, przebiegły,
mądry, doświadczony życiowo’ (por. „Już od dawna czułem, że to frant
szpakami karmiony i miałem do niego słabość”476) i nawiązywało do cech
przypisywanych niegdyś temu ptakowi477. Współcześnie konotacji takich już nie
ma, a opisywany związek frazeologiczny bywa rozumiany jako ‘wybredny,
mający wyszukany lub dziwaczny gust’ (gdyż jedzenie szpaków jest w naszej
kulturze czymś niezwykłym).
We frazeologizmie potępić w czambuł zachował się rzeczownik czambuł,
dziś już nieużywany, a oznaczający niegdyś ‘zbrojny oddział tatarski’.
Znaczenie tego zwrotu miało związek z owym rzeczownikiem: ‘potępić
wszystkich, wszystko bez wyjątku’ (= cały czambuł, np. Jednak nikt nie atakuje
i nie potępia w czambuł wszystkich lekarzy, prawda, IG). Wyjście z użycia
elementu motywującego owo znaczenie spowodowało zmianę sensu związku
frazeologicznego na ‘mocno zganić, potępić całkowicie kogoś (jednego)’, np.
Jeżeli się kogoś potępia w czambuł, to trzeba wiedzieć, jaka jest alternatywa i co
z niej wynika; Trzeba jednak podkreślić, że nie był to bieg, który należy potępić
w czambuł (IG).
 Nieznajomość znaczenia rzeczownika łut (‘jednostka wagi równa mniej
więcej 12,8 g’) powoduje niewłaściwe rozumienie wyrażenia łut szczęścia jako
‘wiele szczęścia, dużo szczęścia’. Tymczasem znaczy ono ‘odrobina szczęścia,
niezbędna do powodzenia jakiegoś przedsięwzięcia’, np. „Zamiast liczyć na łut
szczęścia i trzymać kciuki, lepiej mieć pewność”478. W niektórych użyciach
trudno jest rozstrzygnąć, w którym znaczeniu – starym czy nowym – użyto
omawianego frazeologizmu, np. Trzeba mieć jeszcze siłę przetrwania i łut
szczęścia479 (w kontekście siły przetrwania połączenie łut szczęścia może
oznaczać zarówno ‘dużo’, jak i ‘odrobinę’ szczęścia)480.
Zmiana znaczenia wyrazu wchodzącego w skład frazeologizmu
spowodowała zmianę rozumienia całego związku w połączeniu intymny
przyjaciel || intymna przyjaciółka. Dawniej, jeszcze w latach 80. XX w.,
przymiotnik intymny znaczył tylko ‘przeznaczony dla najbliższych, ściśle
osobisty, poufały, sekretny, zażyły’481, a frazeologizm, o którym mowa, miał
znaczenie ‘serdeczny, najbliższy przyjaciel || serdeczna, najbliższa przyjaciółka’
(por. Nawet najbardziej intymni przyjaciele Chopina nie byli w stanie dotrzeć do
jego jaźni, w której tkwiło tajemnicze źródło jego życia wewnętrznego, IG).
W ostatnim dziesięcioleciu XX w. przymiotnik intymny nabrał pod wpływem
języka angielskiego drugiego znaczenia: ‘dotyczący erotyki, związany z erotyką,
miłosny’482, a w związku z tym także frazeologizm intymny przyjaciel || intymna
przyjaciółka nabrał znaczenia ‘kochanek || kochanka’ (por. Kiedyś jeden z moich
żonatych znajomych zaproponował mi, abym była jego, jak to ładnie określił,
intymną przyjaciółką, nie mogłam w to uwierzyć, IG).

Ocena normatywna zjawisk, opisywanych w tym rozdziale, powinna być

różna. Niewątpliwie znacznym naruszeniem normy leksykalnej jest
przypisywanie nowych znaczeń wyrazom wskutek błędnej interpretacji ich
budowy słowotwórczej (np. obrzydliwy, oportunista). Podobnie należy oceniać
przeinaczanie znaczeń wyrazów obcych wskutek złego odczytania ich sensu
z kontekstu (np. enigmatyczny, dywagacje). Nieco łagodniej należy ocenić nowe
znaczenia wyrazów powstałe przez odwołanie do innych niż dotychczas znaczeń
ich podstaw słowotwórczych (pasjonat, animator, wnioskować), a także
modyfikacje znaczenia związków frazeologicznych: niektóre z tych
neologizmów semantycznych wejdą zapewne niedługo do normy użytkowej
polszczyzny.
7. Wyrazy mylone

Jak już pisaliśmy, wyrazy zapożyczone są najczęściej odbierane jako

niepodzielne znaki, z których formy trudno odczytać znaczenie; tego znaczenia
trzeba się po prostu nauczyć i je zapamiętać. Jest się przy tym narażonym na
mylenie znaczeń wyrazów podobnie brzmiących, podobnie zbudowanych (a
więc wykazujących podobieństwa formalne) lub pochodzących z tego samego
obszaru (pola) znaczeniowego.

7.1. Mylenie znaczeń wyrazów zapożyczonych

podobnie brzmiących
Kwestia ta dotyczy jednostek leksykalnych odległych znaczeniowo, czasem
o różnym pochodzeniu, ale mających zbliżoną postać dźwiękową lub graficzną.
Skrajnym wypadkiem są takie pary, jak chorał i churał. Pierwszy
z rzeczowników oznacza ‘uroczysty śpiew liturgiczny’, a także ‘utwór
muzyczny w formie podniosłej pieśni kościelnej, przeznaczony do takiego
śpiewu’ (np. chorał gregoriański), drugi – ‘organ władzy państwowej
w Mongolii’. Pomyłki mogą dotyczyć zarówno używania wyrazu churał zamiast
chorał (głównie wskutek przypadkowego podobieństwa dźwiękowego
z rzeczownikiem chór), jak i nazywania parlamentu mongolskiego chorałem
(wyraz ten jest częstszy w tekstach polskich niż churał). Jak widać, mamy tu do
czynienia ze zjawiskiem bliskim homonimii (można je nazwać quasi-
homonimią)483.
Podobnie duża różnica semantyczna zachodzi między rzeczownikami cezura
i cenzura. Wprawdzie oba mają rodowód łaciński, jednakże (mimo
zewnętrznego podobieństwa) pochodzą od innych podstaw słowotwórczych484
i odnoszą się do różnych zjawisk. Cezura to wyraz książkowy lub
specjalistyczny o kilku znaczeniach, m.in.: ‘moment przełomowy w czyimś
życiu, w dziejach ludzkości, narodu, w historii nauki lub sztuki’ (np. Jak
panowie uważają, czy stan wojenny był istotną cezurą w powojennych dziejach
Polski?, IG), a także termin teoretycznoliteracki: ‘przedział międzywyrazowy
wewnątrz stopy rytmicznej’ i muzyczny: ‘nieznaczna przerwa między frazami
melodii’. Cenzura zaś to m.in. ‘urzędowa kontrola dzieł artystycznych
i dziennikarskich’, a także ‘świadectwo szkolne’ (określenie nieco przestarzałe).
Mylenie jest tu zazwyczaj jednostronne: zamiast wyrazu cezura używa się słowa
cenzura (jest ono częstsze w tekstach i mniej specjalistyczne).
Bardzo duże podobieństwo formalne jest także przyczyną mylenia
czasowników adaptować i adoptować. Pierwszy z nich ma ogólne znaczenie
‘przystosowywać coś do czegoś’ (i kilka znaczeń szczegółowych z tego się
wywodzących), drugi jest terminem prawnym, oznaczającym ‘uznać czyjeś
dziecko za swoje, przysposobić je’. Pomyłki są tu obustronne: słyszy się
zarówno o tym, że ktoś *adoptował powieść na scenę, jak i o tym, że *jest to
jego adaptowana córka485. Możliwość pomyłki wynika nie tylko z bardzo
dużego podobieństwa formalnego obu czasowników (pochodzące od nich
rzeczowniki adaptacja i adopcja nie są już tak zbieżne formalnie), lecz także
z tego, że w ich znaczeniach są pewne elementy wspólne (por. bliskość
komponentów ‘przystosować’ i ‘przysposobić’).
Mała różnica formy jest przyczyną mylenia znaczeń i zamiennego używania
przymiotników efektowny i efektywny. Pierwszy z nich jest wyrazem tylko lekko
książkowym, o znaczeniu ‘wywołujący duże wrażenie, zwracający na siebie
uwagę pięknem, niezwykłością, oryginalnością’. Drugi z tych przymiotników
jest wyrazem używanym zwykle w terminologii (np. dotyczącej pracy
i gospodarki) i ma dwa znaczenia 1. ‘rzeczywisty, prawdziwy’ (np. efektywny
czas pracy) i 2. ‘skuteczny, taki, który przynosi zamierzone rezultaty’ (efektywny
wysiłek, efektywna gospodarka). Przyczyną mylenia znaczeń może być to, że
oba przymiotniki łączą się znaczeniowo (i etymologicznie) z rzeczownikiem
efekt (‘wywołujący efekt’: ‘dający efekt’).
7.2. Mylenie znaczeń wyrazów zapożyczonych
o podobnej budowie
Ten ostatni przykład jest już na pograniczu następnego typu pomyłek
leksykalnych: mylenia znaczeń wyrazów o podobnej budowie, mających
elementy wywodzące się ze wspólnego rdzenia.
Podobieństwo budowy jest przyczyną mylenia znaczeń wyrazów formować i
formułować. Oba mają związek etymologiczny z łacińskim wyrazem forma486.
Formować to tyle, co ‘nadawać określoną formę, kształt, kształtować coś’ (np.
formować ozdoby na torcie, też przenośnie: formować umysły uczniów albo:
‘powoływać coś do życia, organizować’ (np. formować nowy rząd). Formułować
zaś to: ‘nadawać jakiejś myśli, jakiemuś programowi itp. zwięzłą postać
słowną’. Istnienie wspólnego komponentu (form-) jest więc przyczyną mylenia
obu czasowników w tekstach, zwłaszcza mówionych (por. *Sformułować nową
komisję sejmową i *sformować program stronnictwa).
Wspólny element mają też rzeczowniki w parach ewangelik i ewangelista,
metodyk i metodysta. Dwa pierwsze mają związek etymologiczny z Ewangelią,
dwa następne – z przymiotnikiem metodyczny. Związki te, choć są różnego typu
i często pośrednie487, powodują możliwość mylenia obu wyrazów. Bardzo
odległe związki znaczeniowe łączą rzeczowniki parlamentariusz
i parlamentarzysta488, mylone czasem ze względu na tożsamość pierwszego
elementu489. Możemy więc np. przeczytać: Nasi parlamentariusze po prostu nie
dopracowali ustawy, nie dookreślając, co i jak ma być chronione; Może jednak
da się coś zrobić, będąc parlamentariuszem w UE?; Służyły temu spotkania
robocze z przedstawicielami ministerstwa rolnictwa, finansów oraz
parlamentariuszami (IG)490.
Należy zaznaczyć, że wyrazy mylone omówionej powyżej grupy należą we
współczesnej polszczyźnie do różnych pól semantycznych, a pomyłki w ich
użyciu zdarzają się z powodu podobieństwa formalnego.
7.3. Mylenie znaczeń wyrazów z tego samego pola
znaczeniowego
Zdarza się jednak i tak, że wyrazy mylone oprócz podobieństwa formalnego
zachowały lub wytworzyły elementy podobieństwa znaczeniowego
i współcześnie należą do jednego pola znaczeniowego. Bardzo bliskie formalnie
rzeczowniki status i statut różnią się wprawdzie znacznie pod względem
znaczenia (status – ‘stan prawny jakiejś osoby, instytucji, organizacji, jakiegoś
terytorium’; statut – ‘zbiór przepisów, określających cele i zadania jakiejś
organizacji, opisujących też jej strukturę i sposoby działania’), jednakże odnoszą
się do tej samej sfery zjawisk: pola semantycznego ‘organizacja życia
społecznego’. To sprzyja ich myleniu, zwłaszcza w języku mówionym.
Podobnie w jednym polu znaczeniowym mieszczą się wyrazy: technika 1.
‘sposób wykonywania jakiejś pracy, metoda pracy’, 2. ‘dział cywilizacji,
obejmujący środki materialne i sposoby ich wykorzystania w działalności
gospodarczej’ i technologia 1. ‘naukowo opracowana metoda przeprowadzania
procesu produkcyjnego lub przetwórczego’; 2. ‘dziedzina techniki, zajmująca się
opracowywaniem nowych metod produkcji wyrobów lub ich przetwarzania’.
Można więc mówić o różnych technikach pokonywania nawisów skalnych,
o technikach malarskich doby romantyzmu, technice telewizyjnej itd., a także
o technologii przetwórstwa mleka, technologiach komputerowych czy wdrażaniu
nowych technologii w przemyśle drzewnym. Jak widać, oba wyrazy należą do
tego samego pola znaczeniowego i bywają mylone, np.: Sprawą o podstawowym
znaczeniu jest znajomość technologii pracy umysłowej i wczesnego
rozpoznawania swoich predyspozycji i uzdolnień.

7.4. Mylenie znaczeń wyrazów rodzimych z powodu

podobieństwa brzmienia i budowy
Mylenie znaczeń wyrazów rodzimych z powodu podobieństwa brzmienia lub
budowy zdarza się stosunkowo rzadko. Takie wyrazy mylone mają zazwyczaj
także wspólne elementy znaczeniowe albo należą do jednej kategorii
gramatycznej. Możliwe jest także mylenie znaczeń wyrazów
współpodstawowych.
Pierwszy z tych procesów ilustruje para przysłówków onegdaj i ongiś. Oba
należą do słownictwa przestarzałego, dziś książkowego, i oba są określeniami
pewnego momentu w przeszłości. Współcześnie przypisuje się wyrazowi
onegdaj znaczenie ‘kiedyś, w przeszłości, dawniej’, które przysługuje
przysłówkowi ongiś (por. Wzięciem cieszyły się także gliniane dzwonki,
o archaicznych kształtach, używane ongiś do praktyk magicznych, w tym
odpędzeniu złego; Gdy w roku 1702 Szwedzi spalili zamek królewski, ongiś
pierwszą siedzibę monarszą, podniosło się istne larum w całej
Rzeczypospolitej491). Wyraz onegdaj tradycyjnie zaś znaczył ‘w dniu o dwie
doby poprzedzającym dzień dzisiejszy, przedwczoraj’ („Zaraza szerzy się
z piorunującą szybkością: onegdaj umarło 30 osób, wczoraj 50, a dziś podobno
jeszcze więcej”492). Współczesne, nowe znaczenie tego wyrazu pojawia się
w wielu tekstach pisanych (por. Zarzucano, że ci, którzy onegdaj budowali
system komunistyczny, mający unicestwić religię, teraz stanowią filary debaty
o chrześcijańskich korzeniach; Pytanie to kieruję do drogiej mi onegdaj
Solidarności), odnotowują je już także najnowsze słowniki493, ilustrując
odpowiednimi cytatami494.
Mylenie znaczeń wyrazów rodzimych, należących do tej samej kategorii
gramatycznej, jest widoczne na przykładzie wyrazów bynajmniej i przynajmniej.
Oba są partykułami, wyrażającymi stosunek mówiącego do treści wypowiedzi.
Bynajmniej znaczy ‘wcale (nie), zupełnie (nie), ani trochę’, przynajmniej zaś to
tyle, co ‘co najmniej, chociaż’. Poprawne użycie bynajmniej ilustrują zdania:
Bynajmniej nie krył się ze swoimi planami; Jest to cel odległy, ale bynajmniej nie
nierealny; Czy temu zaprzeczasz? – Bynajmniej. Użycie niewłaściwe, zamiast
partykuły przynajmniej, jest widoczne w zdaniach: Nie chcę nikogo z Mikstatu
urazić, ale to prawda, bynajmniej moim zdaniem; Wtedy bynajmniej zgodzono
się ze stanowiskiem Tokio, że problem istnieje – co ZSRR przyznał tylko raz,
w roku 1956. Używaniu bynajmniej zamiast przynajmniej sprzyja podobieństwo
formalne (brzmieniowe) obu wyrazów.
Mylenie znaczeń wyrazów współpodstawowych ilustruje np. użycie
przymiotnika ostatni zamiast ostateczny, jak w zdaniach: Na miejsce
ostatecznego spoczynku odprowadzały go tłumy uczniów; Tu ostateczny
spoczynek znalazło wielu, na których grobach powtarzają się napisy: „Mąż
zacny, Polak prawy, żołnierz znamienity” (IG). Modyfikacja zestalonego
połączenia, polegająca na wymianie składnika, została spowodowana
podobieństwem formalnym wyrazów współpodstawowych, a także tym, że
przymiotnik ostateczny wiąże się semantycznie ze śmiercią i kwestiami
egzystencjalnymi495.
8. Rozszerzenie znaczenia jako przyczyna błędów
leksykalnych

Nabieranie nowych znaczeń wskutek rozszerzania znaczenia jest jednym

z podstawowych procesów rozwoju semantycznego wyrazów. W większości
wypadków prowadzi to do wzbogacania słownictwa i pozwala na ukazanie
podobieństw nowych i starych zjawisk, procesów czy rzeczy. Neosemantyzacja
może mieć charakter metaforyczny lub metonimiczny. Nazwanie salonem
zakładu usługowego (np. fryzjera, kosmetyczki, punktu sprzedaży samochodów)
nawiązuje do takich cech, kojarzonych z tradycyjnym znaczeniem wyrazu salon,
jak ekskluzywność, elegancja, wytworność, przestronność (pierwotne znaczenie
rzeczownika salon to: ‘obszerny, reprezentacyjny pokój, przeznaczony głównie
do przyjmowania gości; bawialnia’496); jest to więc swoista metafora.
Młodzieżowe znaczenie wyrazu kapela ‘grupa, zespół grający muzykę, którą
młodzież uznaje za swoją (głównie rockową)’ jest metonimicznym
rozszerzeniem dawnego sensu tego rzeczownika: ‘zespół muzykantów, orkiestra,
zwłaszcza ludowa’497.
Kwestie poprawnościowe związane z rozszerzaniem znaczenia powstają
wówczas, gdy nowe znaczenie ma słabą motywację funkcjonalną: powstaje
w wyniku mody wyrazowej lub nieumotywowanego zapożyczania znaczeń
z języków obcych.

8.1. Wyrazy modne

Określenie wyrazy modne zostało bodaj po raz pierwszy użyte w poradniku
Adama Antoniego Kryńskiego Jak nie należy mówić i pisać po polsku (cz. II,
Warszawa 1931, s. 74–93). Jako termin z zakresu leksykologii, upowszechniła je
Danuta Buttler w artykule z 1962 r.498, potem było ono stosowane w większości
prac, które dotyczyły różnych zjawisk związanych z częstym występowaniem
w tekstach określonych wyrazów lub połączeń wyrazowych.
Termin wyrazy modne można rozumieć co najmniej dwojako.
1. Wcześniejsze, wywodzące się właśnie z prac Danuty Buttler, rozumienie
określa wyrazy modne jako te elementy leksykalne, które w jednym ze swoich
znaczeń są w pewnym okresie używane w tekstach o wiele częściej, niżby to
wynikało z potrzeb komunikacyjnych. Jest to spowodowane przez „pewnego
rodzaju automatyzm mówiących, dawanie przez nich pierwszeństwa elementom
szczególnie często słyszanym. Zjawisko mechanicznego kopiowania użyć
wyrazów o dużej frekwencji, ekspansywnych nosi nazwę mody językowej”499.
Tak więc osoba mówiąca czy pisząca, chociaż teoretycznie ma do wyboru jedno
z kilku określeń, posługuje się stale tym samym wyrazem czy wyrażeniem, gdyż
właśnie ono „narzuca się samo”, „jest w pogotowiu myślowym”. Mówiącemu
wydaje się, że tak będzie najlepiej, gdyż tak „mówią wszyscy”, a zwłaszcza
osoby ważne, cieszące się autorytetem, a przynajmniej takie, które często
wypowiadają się publicznie, a więc dziennikarze, politycy, aktorzy i prezenterzy
telewizyjni. W gruncie rzeczy nie mamy w tym wypadku do czynienia
z wyborem czegokolwiek, lecz z niemal automatycznym posługiwaniem się
danym elementem językowym.
Tak więc jako modny, w opisanym wyżej rozumieniu, należy traktować
czasownik artykułować w znaczeniu ‘wyrażać publicznie jakieś poglądy, opinie,
żądania’, np. Nauczyciele od roku artykułują swoje postulaty; wysuwać program
artykułujący dążenia ogólnospołeczne; [w muzyce hiphopowej] Chłopaki
artykułują swoje zrodzone „na blokach” lęki i pragnienia500. Tę samą treść
można by wyrazić, używając innych czasowników: nauczyciele zgłaszają,
przedstawiają swoje postulaty; program wyrażający dążenia; chłopaki wyrażają,
wykrzykują swoje lęki i pragnienia. Czasownik artykułować rozszerza więc
znaczenie, a przez to staje się semantycznie nieostry; jest słowem-panelem,
którym można wypełniać bardzo różne struktury. Dochodzi do tego, że używa
się go w sformułowaniach, których zrozumienie nastręcza trudności, a które
porażają swoją pseudoerudycyjnością, np. Wiara artykułuje się w przestrzeni
kultury501.
Na przykładzie przytoczonego wyrazu modnego można pokazać etapy mody
językowej. Z początku pewne słowo w określonym znaczeniu czy
sformułowaniu wydaje się atrakcyjne przez swoją nowość (artykułować
w nowym znaczeniu jest zapożyczeniem semantycznym z języka angielskiego,
używanym początkowo przez inteligencję twórczą502), jest więc często używane;
to powoduje, że wypiera z tekstów swoje synonimy, a samo traci wyrazistość
znaczeniową, aż wreszcie staje się wyrazem o treści bardzo ogólnej, a nawet –
pustym znaczeniowo.
Przyczyny tak rozumianej mody językowej są dwie: zewnętrznojęzykowa to
chęć mówiącego (piszącego), by wyrażać się w sposób, który uważa on za
przyjęty w środowisku dla niego wzorotwórczym, a więc, by do pewnego
stopnia utożsamiać się z tym środowiskiem. Przyczyna wewnątrzjęzykowa to
dążenie do ekonomizacji wysiłku: nie trzeba wyszukiwać w pamięci
odpowiedniego słowa, wystarczy posłużyć się tym określeniem, które – jako
częste – jest pamiętane.
Wyrazy modne tego typu pochodzą zazwyczaj z polszczyzny oficjalnej,
często z odmiany naukowej bądź z języka polityków. Są to z zasady wyrazy
obce, abstrakcyjne, współcześnie: zapożyczenia leksykalne i – coraz częściej –
znaczeniowe z języka angielskiego. Ale niektóre wyrazy modne to słowa
polszczyzny ogólnej, mające już pierwotnie znaczenie dość ogólne, które
w wyniku mody jeszcze się rozszerza. Wszystkie są upowszechniane przez
telewizję, prasę i radio.
Do pierwszej grupy należą np. modne rzeczowniki dialog, edycja, ekipa,
emisja, lider, opcja, ranking, relacje, test, przymiotniki: agresywny, dynamiczny,
ekologiczny, kreatywny, strukturalny, czasowniki: demonstrować, serwować,
wyartykułować.
Do drugiej grupy należy zaliczyć modne wyrazy: ciężki, głęboki, kolejny,
konkretny, niski, pełny, podejrzewać, podejście, posiadać, poważny, szeroki,
twardy, wąski, wiodący, wysoki, zaistnieć.
Wyjaśnijmy na kilku przykładach, na czym polega rozszerzenie znaczenia
wymienionych tu słów.
Rzeczownik dialog znaczył przede wszystkim ‘rozmowa dwóch osób’. Pod
wpływem języka polityków dialogiem zaczęto nazywać „różne działania (np.
dyskusje, negocjacje), mające na celu osiągnięcie porozumienia, podejmowane
przez osoby pełniące ważne funkcje społeczne”503. Wyraz ten stał się więc
synonimem rozmów, dyskusji, negocjacji, rokowań, a nawet porozumiewania
się, i powoli zastępuje te rzeczowniki o bardziej sprecyzowanej treści. Czytamy
więc: Ustawa daje nadzieje na sprawniejszy dialog społeczny, którego dziś, jego
zdaniem, praktycznie nie ma; Stanowczo popiera dialog między religiami, w tym
oczywiście dialog chrześcijan z religiami Wschodu504; Dialog z młodzieżą trudną
to jedyny sposób nawiązania z nią kontaktu emocjonalnego; Materiały związane
z dialogiem i współpracą między grupą „Zagranica” a władzą publiczną.
W rezultacie znaczenie komunikatu, zawierającego słowo dialog, się rozmywa;
a przecież rozmowy czy dyskusje to coś trochę innego niż rokowania, te z kolei
nie są zupełnie tożsame z negocjacjami (które zazwyczaj są długie i trudne),
a jeszcze inne treści niesie rzeczownik porozumiewanie się.
Przymiotnik agresywny ma kilka znaczeń, m.in. ‘zachowujący się
napastliwie, zaczepnie’ (Chłopak był agresywny, szukał zaczepki), ‘świadczący
o takiej cesze’ (agresywny ton wypowiedzi), ‘zaborczy’ (agresywna polityka)
i ‘ostry, jaskrawy’ (agresywna czerwień). We wszystkich tradycyjnych
znaczeniach wyraz ten miał negatywne zabarwienie ekspresywne; mówiąc
skrótowo – agresywny to znaczy ‘zły, oceniany przez nas ujemnie’. W modnych
użyciach, widocznych choćby w takich połączeniach, jak agresywny pracownik
działu promocji; energiczny i agresywny styl gry; samochód o agresywnej linii,
zmieniło się nie tylko znaczenie (agresywny znaczy tu tyle, co ‘rzutki, gorliwy,
pełen entuzjazmu’, też: ‘wyrazisty, mocno zaznaczony’), ale przede wszystkim
zabarwienie: agresywny to dziś ‘pożądany, taki, jaki powinien być, bardzo
pozytywny’.
Przymiotnik szeroki w swoim pierwotnym znaczeniu odnosił się tylko do
rzeczy mających wymiary, czyli konkretnych. Już od dawna505 nabrał on znaczeń
wtórnych, zwykle motywowanych przenośnie. Ten rozwój znaczeniowy trwa,
a poszerzanie znaczenia polega głównie na likwidowaniu ograniczeń
w łączliwości przymiotnika. Często używane są więc takie określenia, jak
szerokie zastosowanie, szerokie potrzeby, szerokie możliwości, szeroki oddźwięk
(w społeczeństwie), szeroki udział, szerokie przedsięwzięcia, szerokie
zainteresowania, szeroki wachlarz (zagadnień), szeroki asortyment (towarów),
szeroka klasa zjawisk, szeroka skala, szeroki zakres (badań, zastosowania),
szeroki rozgłos, szeroka problematyka, szeroka współpraca, szeroki odbiorca,
szeroka baza społeczna, szeroka publiczność, szerokie masy, szerokie grupy
ludzi. Przymiotnik szeroki może się więc dziś łączyć zarówno z rzeczownikami
abstrakcyjnymi, jak i konkretnymi, z nazwami zjawisk, procesów, rzeczy i ludzi.
Wypiera wskutek tego z tekstów takie wyrazy, jak: powszechny, rozległy,
masowy, liczny, bogaty, różnorodny, duży, wielki, wszechstronny, różny,
rozmaity. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że połączenia zawierające ten
przymiotnik są funkcjonalne, bo zrozumiałe; przy bliższym oglądzie okazuje się
jednak, że są one przede wszystkim ogólnikowe, a czasem nieprecyzyjne bądź
dwuznaczne. Czy więc np. szerokie potrzeby to potrzeby powszechne,
różnorodne czy duże? Czy szeroka publiczność to publiczność liczna,
różnorodna czy masowa? Są oczywiście konteksty, w których należy użyć
przymiotnika szeroki, gdyż chodzi właśnie o to, by aktualizowało się w nich
kilka jego znaczeń jednocześnie, jednakże taki wyrafinowany zamysł
z pewnością nie jest zamiarem zdecydowanej większości autorów połączeń
z przymiotnikiem szeroki.
Czasownik podejrzewać oprócz podstawowego w XX w.506 znaczenia
‘posądzać kogoś o coś, domyślać się czyjejś winy’ (Wcześniej nawet nie
podejrzewałam, że to oni dokonali napadu507) ma wtórne znaczenie
‘przypuszczać coś, sądzić, domyślać się czegoś’, które w tekstach508 jest dziś
częste i nosi znamiona modnego. Jest to widoczne np. w połączeniach: Syn
generała Komara podejrzewa działanie innego mechanizmu; Żaden z nich nawet
nie podejrzewa, jak brzmi prawidłowa odpowiedź; Nie wie, co się dzieje z jego
współtowarzyszami (choć może podejrzewać najgorsze); Można podejrzewać, że
to nie tylko kwestia porządkowa, ale i zasadnicza509; Podejrzewam, że jestem od
tygodnia w ciężkiej depresji (IG). Zmiana polega w tym wypadku na odjęciu ze
znaczenia opisywanego czasownika elementu ‘o coś złego, niezgodnego
z prawem’, co spowodowało rozszerzenie znaczenia, a jednocześnie wypieranie
z tekstów czasowników sądzić, przypuszczać, domyślać się, myśleć, że,
mniemać. Niekiedy użycie modnego czasownika podejrzewać może także
powodować dwuznaczność wypowiedzi, np.: Podejrzewała, że ją zdradzał.
Jak można wywnioskować z omówionych przykładów, cechą
charakterystyczną omówionego typu wyrazów modnych jest to, że modne jest
tylko jedno ich znaczenie, wtórne, szersze niż znaczenie pierwotne. Ściślej rzecz
ujmując, należy więc mówić o modnych znaczeniach pewnych leksemów, a nie
o wyrazach modnych. Drugą cechą tego typu mody językowej jest – co już
podkreślaliśmy – niemal mechaniczne, nieświadome używanie tych modnych
elementów, które zapewne z tego powodu bywają też nazywane natrętami
językowymi.
Poniżej przytaczamy tabelę, zawierającą takie najczęstsze wyrazy
nadużywane w określonym znaczeniu510.

Wyraz W znaczeniu Modnie Lepiej

nadużywany

adekwatny ‘odpowiedni, stosowny, właściwy’ Poziom języka w tym brukowcu Poziom języka w tym brukowcu
jest adekwatny do poziomu jest odpowiedni do poziomu
całego tygodnika. całego tygodnika.

administracja ‘rząd’ Administracja amerykańska Rząd amerykański podkreśla

podkreśla znaczenie tej ustawy. znaczenie tej ustawy.

akcentować ‘podkreślać coś, zwracać na coś Nie akcentowała tego, że jest Nie podkreślała tego, że jest
 uwagę w czasie mówienia;
uwypuklać’
akcja ‘zorganizowane działanie,
przedsięwzięcie, które ma coś na
celu, przez które chce się coś
osiągnąć’
aktualny ‘obecny, dzisiejszy, teraźniejszy’
artykułować ‘wyrażać publicznie jakieś
poglądy, opinie’
asortyment ‘zestaw, wybór towarów, które
można kupić w jednym sklepie
albo które produkuje jeden zakład’;
także: ‘zestaw usług, które
proponuje jakaś placówka’
aspekt ‘określony sposób patrzenia na
jakąś sprawę, sposób ujęcia
jakiegoś zagadnienia, punkt
widzenia, z którego się coś
rozpatruje’
batalia ‘walka o coś, staranie się o coś,
wysiłki zmierzające do czegoś’
baza 1. ‘podstawa czegoś’
2. ‘coś, co występuje w określonej
ilości’
ciężko ‘trudno’
demonstracja ‘pokazywanie czegoś, objaśnianie
działania czegoś’
szlachcianką, ale kiedy
nakrywała do stołu, widać
było, że dba o każdy szczegół.
Mówca akcentował te
fragmenty, w których była
mowa o likwidacji ubóstwa.
Do końca maja potrwa akcja
szczepień promocyjnych
przeciwko ospie wietrznej.
Akcja antynikotynowa
Takie wybory często są
głosowaniem przeciw
aktualnemu rządowi.
Aktualne marzenia
nastolatków
Aktualny samorząd gminny
Nasi reprezentanci mają
artykułować interesy swego
elektoratu.
Środowiska te od dawna
artykułują swoje postulaty.
Nowy właściciel prowadził tu
handel bardzo różnorodnym
asortymentem.
Kwestię wcześniejszej
emerytury należy rozpatrywać
w kilku
aspektach.
Batalia o uchwalenie budżetu
Początek emocji związanych
z finałową batalią o nagrody
w konkursie astronomicznym
1. Bazą rozwoju tego regionu
jest nowoczesny przemysł.
2. Baza sanatoryjna regionu
Ciężko się domyślić, co chciał
powiedzieć.
Pogadanka z demonstracją
przykładów
Demonstracja instalacji
procesora i radiatora
szlachcianką, ale kiedy
nakrywała do stołu, widać było,
że dba o każdy szczegół.
Mówca uwypuklał te fragmenty,
w których była mowa
o likwidacji ubóstwa.
Do końca maja potrwają
szczepienia promocyjne
przeciwko ospie wietrznej.
Działania
antynikotynowe
Takie wybory często są
głosowaniem przeciw
urzędującemu rządowi.
Dzisiejsze, współczesne
marzenia nastolatków
Obecny samorząd gminny
Nasi reprezentanci mają wyrażać
interesy swego elektoratu.
Środowiska te od dawna
przedstawiają, zgłaszają swoje
postulaty.
Nowy właściciel prowadził tu
handel bardzo różnorodnymi
towarami.
Kwestię wcześniejszej emerytury
należy ujmować od różnych
stron albo: rozpatrywać
z różnych punktów widzenia.
Walka o uchwalenie budżetu
Początek emocji związanych
z finałową walką o nagrody
w konkursie astronomicznym
1. Podstawą rozwoju tego
regionu jest nowoczesny
przemysł.
2. Ogół sanatoriów regionu
Trudno się domyślić, co chciał
powiedzieć.
Pogadanka z przykładami
Pokaz instalacji procesora
i radiatora
demonstrować ‘pokazywać coś, objaśniać Demonstrowała, że
działanie czegoś’; ‘okazywać coś’ najpierw prasuje się
kołnierzyk, potem karczek,
rękawy, tył i na końcu to, co
najważniejsze, czyli oba
przody.
Obrażała się, a potem
tygodniami demonstrowała
urażoną dumę.
dialog ‘rozmowy, dyskusje’; także: Dialog z ludźmi zagubionymi
‘rokowania’ Ciągle poszukuję odpowiedzi
na to pytanie, prowadząc
otwarty dialog z moimi
uczniami.
dokładnie, ‘właśnie, właśnie tak’ Chyba dobrze wybrałam?
dokładnie tak Dokładnie.
Zgadzasz się z tym?
Dokładnie tak.
dynamiczny wszystkie znaczenia Dynamiczny rozwój spółki PKS Szybki || gwałtowny ||
Dynamiczny kierownik zakładu intensywny rozwój spółki PKS
Dynamiczny spadek sprzedaży Rzutki || energiczny
kierownik zakładu
dynamika znaczenia Dynamika przyrostu
przenośne naturalnego
W sytuacji dużej dynamiki
wydarzeń międzynarodowych
edycja ‘kolejna, jedna z wielu, realizacja Patronat honorowy nad edycją
programu, imprezy sportowej lub miejską konkursu objął
artystycznej itp., powtarzającej się burmistrz.
regularnie’ Regulamin trzeciej edycji
konkursu Miss Mazowsze
Kolejna edycja targów książki
edukacyjnej
egzekutor w sporcie: ‘wykonawca jakiegoś Niezawodnym egzekutorem
polecenia sędziego’ rzutu karnego miał być Łukasz
Matras.
egzekwować w sporcie: ‘wykonywać jakieś Rzut wolny z około
polecenie sędziego’ 20 metrów egzekwował
Gielarek.
egzemplifikować ‘dawać przykłady, objaśniać, Ta teza jest potrzebna,
dokumentować’ by egzemplifikować
inną tezę.
egzystencja ‘czyjeś życie, Pensja nauczyciela nie może
Pokazywała, że najpierw prasuje
się kołnierzyk, potem karczek,
rękawy, tył i na końcu to, co
najważniejsze, czyli oba przody.
Obrażała się, a potem
tygodniami okazywała urażoną
dumę.
Rozmowy z ludźmi zagubionymi
Ciągle poszukuję odpowiedzi na
to pytanie, prowadząc otwarte
dyskusje z moimi uczniami.
Chyba dobrze wybrałam?
Tak, z pewnością.
Zgadzasz się z tym?
Tak.
Gwałtowny spadek sprzedaży
Tempo przyrostu naturalnego
W sytuacji szybkiego rozwoju
wydarzeń międzynarodowych
Patronat honorowy nad miejskim
wariantem konkursu objął
burmistrz.
Regulamin trzeciego konkursu
Miss Mazowsze
Kolejne targi książki edukacyjnej
Niezawodnym wykonawcą rzutu
karnego miał być Łukasz Matras.
Rzut wolny z około
20 metrów wykonywał Gielarek.
Ta teza jest potrzebna,
by popierać przykładami inną
tezę.
Pensja nauczyciela nie może być
 bytowanie, być podstawą egzystencji jego
istnienie’ i jego rodziny.
Chłopi – jako powieść
mitologizująca chłopską
egzystencję.
Są na drodze wiary
w egzystencję Boga dowody...
ekipa ‘zespół ludzi wykonujący jakieś Skład polskiej ekipy naukowej
zadanie’; także: ‘drużyna’ Ekipa rządząca
Zmiany w ekipie polskich
skoczków
ekologiczny ‘naturalny, nieskażony środkami Małe zainteresowanie
chemicznymi; produkowany bez żywnością ekologiczną w
zanieczyszczania środowiska’; Wielkiej Brytanii
‘zdrowy’ Ekologiczny tryb życia
eksponować ‘podkreślać, Tak więc może marketing
uwypuklać’ polityczny powinien
eksponować lepsze cechy
polityka.
Eksponowała szczególnie
zjawiska, które Żeromski
uważał za istotne dla
przyszłości Polski.
ekspozycja ‘wystawianie, odpowiednie Ekspozycja prac znanego
ułożenie’; także: ‘wystawa’ portrecisty
Odpowiednia ekspozycja
towaru na półkach
elektorat ‘wyborcy’; także: ‘wyborcy Rynek przejrzysty – ze
głosujący na określoną partię, świadomym, dobrze
osobę’ zorientowanym
elektoratem.
Stracił przeszło połowę swego
elektoratu z roku 1997.
eliminacja ‘usunięcie czegoś, Eliminacja skutków działania
zlikwidowanie żywiołu musiała zawierać
czegoś’ element ryzyka.
Kolejne zadanie to eliminacja
braków technicznych.
eliminować ‘usuwać coś, likwidować coś’ Codzienne patrzenie na
płomień świecy pomaga
eliminować wady wzroku.
Pozwala to eliminować błędy
w dopasowaniu różnych
elementów oraz przyspiesza
montaż.
podstawą utrzymania jego i jego
rodziny.
Chłopi – jako powieść
mitologizująca życie chłopów.
Są na drodze wiary w istnienie
Boga dowody...
Skład zespołu polskich
naukowców
Grupa rządząca; rządzący
politycy
Zmiany w drużynie polskich
skoczków
Małe zainteresowanie zdrową
żywnością w Wielkiej Brytanii
Zdrowy tryb życia
Tak więc może marketing
polityczny powinien uwypuklać
lepsze cechy polityka.
Podkreślała szczególnie
zjawiska, które Żeromski uważał
za istotne dla przyszłości Polski.
Wystawa prac znanego
portrecisty
Odpowiednie rozmieszczenie
towaru na półkach
Rynek przejrzysty – ze
świadomymi, dobrze
zorientowanymi wyborcami.
Stracił przeszło połowę swych
wyborców z roku 1997.
Usuwanie skutków działania
żywiołu musiało zawierać
element ryzyka.
Kolejne zadanie to usunięcie
braków technicznych.
Codzienne patrzenie na płomień
świecy pomaga likwidować wady
wzroku.
Pozwala to usuwać błędy
w dopasowaniu różnych
elementów oraz przyspiesza
montaż.
emisja ‘nadawanie programu radiowego Emisja serialu planowana jest
lub telewizyjnego’ przez TVP 1 na luty.
Przykładem tej działalności
może być emisja cyklu audycji
dotyczących Katynia.
eskalacja ‘nasilanie się, potęgowanie się Generał mówi, że w wyniku
jakiegoś zjawiska, procesu’ eskalacji żądań „Solidarności”
Polsce groziła wojna domowa
i obca interwencja.
Eskalacja zagrożenia
fakt to Należy podkreślić fakt, że...
generacja ‘towary wytworzone na Nowa generacja tuszu do rzęs
określonym stopniu rozwoju myśli Proszek do prania nowej
technicznej’ generacji
generalnie ‘ogólnie, w zasadzie, zasadniczo’ Generalnie nie mamy
zastrzeżeń do waszego
projektu.
Generalnie masz rację,
zgadzam się co do tego, że
Państwo nie powinno bawić się
w Janosika.
głęboki ‘ważny, istotny, Głębokie przemiany na wsi
podstawowy, muszą nastąpić niezależnie od
gruntowny’ tego, czy Polska dostanie
większe dotacje Unii
Europejskiej.
Głęboki spadek polskiego
eksportu do Rosji w lutym br.
jakby [należy pominąć ten wyraz] Napisałem jakby piosenkę
i wygrała konkurs.
kolejny ‘następny, jeszcze jeden’ Kolejne wydanie
konkursu
recytatorskiego
Kolejny program z cyklu
„Sensacje XX w.”
kompleksowy ‘całościowy, Rozpoczęta została również
wszechstronny, kompleksowa przebudowa
zasadniczy, ulicy.
gruntowny’ Laboratorium, w którym
prowadzone jest kompleksowe
badanie produkowanych
towarów.
Nadawanie || wyświetlanie
serialu planowane jest przez
TVP 1 na luty.
Przykładem tej działalności może
być nadanie cyklu audycji
dotyczących Katynia.
Generał mówi, że w wyniku
nasilania się żądań
„Solidarności” Polsce groziła
wojna domowa i obca
interwencja.
Wzrost zagrożenia
Należy podkreślić to, że...
Nowy typ, gatunek, rodzaj tuszu
do rzęs
Nowy, doskonalszy typ proszku
do prania
W zasadzie nie mamy zastrzeżeń
do waszego projektu.
Zasadniczo masz rację, zgadzam
się co do tego, że Państwo nie
powinno bawić się w Janosika.
Gruntowne przemiany na wsi
muszą nastąpić niezależnie od
tego, czy Polska dostanie większe
dotacje Unii Europejskiej.
Wielki spadek polskiego
eksportu do Rosji w lutym br.
Napisałem piosenkę i wygrała
konkurs.
Następny konkurs recytatorski
Następny program z cyklu
„Sensacje XX w.”
Rozpoczęta została również
gruntowna przebudowa ulicy.
Laboratorium, w którym
prowadzone jest wszechstronne
badanie produkowanych
towarów.
komponent ‘składnik’ W balsamie są dwa
podstawowe komponenty.
koncentracja ‘gromadzenie czegoś w jednym Nadmierna koncentracja
miejscu, skupianie czegoś’ odpadów powoduje
zanieczyszczenie gleby, wody
i powietrza.
konkretny ‘rzeczywisty, taki, który istnieje, Konkretne osiągnięcia
realny’ Konkretne zagrożenia
konstruktywny ‘dający pożyteczne rezultaty, Uczeń potrafi w konstruktywny Uczeń potrafi budująco ||
pozwalający coś tworzyć’ sposób rozwiązywać konflikty. twórczo rozwiązywać konflikty.
kreatywny ‘twórczy, Umysł kreatywny
pomysłowy’ Kreatywna zabawa
Poszukujemy kreatywnych
pracowników.
lider 1. ‘przywódca, czołowy działacz, 1. Dokładnie to zarzucałem
aktywista’ liderom PO.
2. ‘czołowy producent, dystrybutor 2. Kodak i Sony liderami
jakiegoś towaru’ sprzedaży aparatów w Stanach
Zjednoczonych.
negatywny ‘zły, ujemny, źle o czymś Negatywne doświadczenia
świadczący’ Umocniła się negatywna ocena
stanu gospodarki.
niski ‘mało intensywny, mały, słaby’ Tak niskie wyniki w tych
testach muszę skomentować.
Niskie poparcie społeczne
okropnie ‘bardzo, nadzwyczaj, niezmiernie’ Okropnie się ucieszył tą
wiadomością.
pełny ‘obejmujący całość, całkowity, Ponoszą państwo pełną
kompletny, zupełny’ odpowiedzialność za zaistniałą
sytuację.
Pełne zaspokajanie potrzeb
Odpowiedzialność za pełne
wykonanie obowiązku
recyklingu
podejrzewać ‘przypuszczać, sądzić, że...’ Tak też podejrzewałem, że
jesteś osobą palącą.
Czy Ty podejrzewałaś, że
kiedykolwiek mogłabyś pobić
rekord świata?
podejście ‘sposób ujmowania czegoś, sposób Indywidualne podejście do
W balsamie są dwa podstawowe
składniki.
Nadmierne gromadzenie
odpadów powoduje
zanieczyszczenie gleby, wody
i powietrza.
Rzeczywiste, faktyczne
osiągnięcia
Realne zagrożenia
Umysł twórczy
Twórcza zabawa
Poszukujemy twórczych
pracowników albo: Poszukujemy
ambitnych i pomysłowych
pracowników.
1. Dokładnie to zarzucałem
przywódcom PO.
2. Kodak i Sony firmami
najlepiej sprzedającymi aparaty
w Stanach Zjednoczonych.
Złe doświadczenia
Umocniła się ujemna ocena
stanu gospodarki.
Tak słabe wyniki w tych testach
muszę skomentować.
Słabe albo: niewielkie poparcie
społeczne
Bardzo się ucieszył tą
wiadomością.
Ponoszą państwo całkowitą
odpowiedzialność za zaistniałą
sytuację.
Zaspokajanie wszystkich potrzeb
Odpowiedziałność za całkowite
wykonanie obowiązku recyklingu
Tak też sądziłem, że jesteś osobą
palącą.
Czy Ty przypuszczałaś, że
kiedykolwiek mogłabyś pobić
rekord świata?
Indywidualne traktowanie
 traktowania czegoś’ każdego dziecka
Jeżeli masz takie podejście do
życia, ludzi..., to nie dziw się,
że takie rzeczy Cię spotykają.
posiadać ‘mieć, odznaczać się, Od młodości posiadał
charakteryzować się’ predyspozycje do pełnienia
odpowiedzialnych funkcji
w Zakonie.
Czy pani posiada dzieci?
Armata posiada zwartą
budowę.
poważny ‘istotny, zasadniczy, ważny’ Poważna różnica stanowisk
Poważny wzrost kosztów
utrzymania
Poważne osiągnięcia naukowe
Jazda na nartach to poważny
wysiłek.
pozytywny ‘korzystny, dobry, przychylny’ Pozytywne zmiany
w zachowaniu męża
Twoje pozytywne strony
praktycznie ‘właściwie, w zasadzie’ Praktycznie nie mam już nic do
dodania w tej sprawie.
Kiedyś praktycznie nie było
widocznych reklam, teraz widzę
ich coraz więcej.
prezentować ‘pokazywać, Jako pierwsi w Polsce
demonstrować’, prezentujemy raport z jazd tym
‘przedstawiać’ modelem. Prezentujemy
wybrane oferty pochodzące
z sieci ośrodków Info Centre.
Prezentujemy kilka
dokumentów oraz zdjęć
z przeszłości.
problem ‘kłopot’; także: Mam problemy
‘zagadnienie, z wysłaniem e-maila do
kwestia’ Niemiec.
Powinniśmy rozpatrzyć kilka
problemów.
realizować ‘wykonywać, Prezesi sądów apelacyjnych
urzeczywistniać, i okręgowych realizowali
robić’ zadania związane ze
sprawowaniem nadzoru nad
działalnością administracyjną.
Konsekwentnie, pracowicie
realizowała swoje zamierzenia
pisarskie.
każdego dziecka
Jeżeli masz taki stosunek do
życia, ludzi..., to nie dziw się, że
takie rzeczy Cię spotykają.
Od młodości miał predyspozycje
do pełnienia odpowiedzialnych
funkcji w Zakonie.
Czy pani ma dzieci?
Armata odznacza się ||
charakteryzuje się zwartą
budową.
Istotna różnica stanowisk
Znaczny wzrost kosztów
utrzymania
Istotne osiągnięcia naukowe
Jazda na nartach to duży
wysiłek.
Korzystne zmiany w zachowaniu
męża
Twoje dodatnie strony
W zasadzie nie mam już nic do
dodania w tej sprawie.
Kiedyś właściwie nie było
widocznych reklam, teraz widzę
ich coraz więcej.
Jako pierwsi w Polsce
przedstawiamy raport z jazd tym
modelem. Przedstawiamy
wybrane oferty pochodzące
z sieci ośrodków Info Centre.
Pokazujemy kilka dokumentów
oraz zdjęć z przeszłości.
Mam kłopoty
z wysłaniem e-maila do Niemiec.
Powinniśmy rozpatrzyć kilka
kwestii.
Prezesi sądów apelacyjnych
i okręgowych wykonywali
zadania związane ze
sprawowaniem nadzoru nad
działalnością administracyjną.
Konsekwentnie, pracowicie
urzeczywistniała swoje
zamierzenia pisarskie.
relacje ‘stosunki, układy, powiązania’ Relacje z rodzeństwem
w okresie dzieciństwa z reguły
bywają konfliktowe.
Dlatego też powstały
szczególne relacje między
narodem a Kościołem.
Relacje między sztuką
a reklamą
repertuar w znaczeniu przenośnym Wirus zawiera w swym kodzie
bogaty repertuar działań
destrukcyjnych.
To tyle z dość jednak ubogiego
repertuaru sposobów na
karmienie Ani.
rewelacyjny ‘bardzo dobry, wspaniały’ Rewelacyjne przedstawienie
Rewelacyjna partnerka
specyficzny ‘charakterystyczny dla kogoś lub Specyficzny humor angielski
czegoś, swoisty’ Bliski kontakt z naturą
i otwartość gospodarzy tworzą
specyficzny klimat, dający
gwarancję pełnego relaksu
w doskonałych warunkach.
strasznie ‘bardzo, nadzwyczaj, niezmiernie’ Świat jest strasznie
skomplikowany.
Widziałem obrazy poklatkowe
(tracery) i byłem strasznie
zmęczony.
Strasznie Ci współczuję!
sygnalizować ‘zwracać uwagę na coś, Szef Orkiestry kilkakrotnie
informować o czymś’ sygnalizował, że góra
problemów związanych
z organizacją kolejnej edycji
festiwalu rośnie.
Premier José Zapatero
wyraźnie sygnalizował, że nie
pójdzie w ślady swego
poprzednika.
szalenie ‘bardzo, ogromnie, niezmiernie’ Ona się szalenie zmieniła na
korzyść!
Szalenie przepraszam za to
spóźnienie.
szanować ‘respektować coś, przestrzegać Będziemy szanować zawarte
czegoś’ porozumienia.
Proszę szanować reguły
demokratycznej dyskusji!
szeroki ‘powszechny, masowy, znaczny, Był wysokim urzędnikiem
Stosunki z rodzeństwem
w okresie dzieciństwa z reguły
bywają konfliktowe.
Dlatego też powstały szczególne
stosunki między narodem
a Kościołem.
Powiązania między sztuką
a reklamą
Wirus zawiera w swym kodzie
zestaw wielu różnorodnych
działań destrukcyjnych.
To tyle z niewielu jednak
sposobów na karmienie Ani.
Znakomite przedstawienie
Wspaniała partnerka
Swoisty humor angielski
Bliski kontakt z naturą
i otwartość gospodarzy tworzą
charakterystyczny klimat, dający
gwarancję pełnego relaksu
w doskonałych warunkach.
Świat jest niezmiernie
skomplikowany.
Widziałem obrazy poklatkowe
(tracery) i byłem bardzo
zmęczony.
Głęboko Ci współczuję!
Szef Orkiestry kilkakrotnie
zwracał uwagę, że góra
problemów związanych
z organizacją kolejnej edycji
festiwalu rośnie.
Premier José Zapatero wyraźnie
dawał do zrozumienia, że nie
pójdzie w ślady swego
poprzednika.
Ona się ogromnie
zmieniła na korzyść!
Bardzo przepraszam za to
spóźnienie.
Będziemy respektować zawarte
porozumienia.
Proszę przestrzegać reguł
demokratycznej dyskusji!
Był wysokim urzędnikiem
 różnorodny, rozległy’ państwowym, miał szerokie
zainteresowania – filozofia,
polityka, ekonomia.
Potrafię to potem przekazać
innym w taki sposób, żeby
szeroki odbiorca znalazł
przyjemność w korzystaniu
z mojej wiedzy.
Asnyk – szeroka
charakterystyka epoki
temat, w tym ‘o tym, z tym, w tym’ Co możemy zrobić w tym
temacie temacie?
Nic nie wiem w tym temacie.
test ‘próba, sprawdzian, egzamin’ Historyczny i polityczny test
palestyńskiej tożsamości
Test zdolności przywódczych
transformacja ‘każda zmiana, każde Czy transformacja
przekształcenie czegoś’ gospodarki się skończyła?
Transformacja systemu
podatkowego w Polsce
w latach 90.
twardy ‘pewny, niepodważalny’ Prokuratura ma twarde
dowody w tej sprawie.
Należy uwzględnić twarde
fakty, a nie opierać się na
domysłach.
wąski ‘ograniczony, mały, skąpy, Dostęp do infrastruktury
szczupły’ systemu ma jedynie wąskie
grono specjalistów
nadzorujących jego pracę.
Ma dość wąskie
zainteresowania, na ogół
związane z władzą, bogactwem,
intrygami i mężczyznami.
Zresztą jej felietony to zaledwie
wąska część tego bełkotu.
wiodący ‘zasadniczy, przewodni, główny’ Jaki jest wiodący typ twojej
inteligencji?
Temat wiodący: wikingowie czy
Normanowie
Wiodąca funkcja terenu:
zabudowa mieszkaniowo-
usługowa
państwowym, miał różnorodne
zainteresowania – filozofia,
polityka, ekonomia.
Potrafię to potem przekazać
innym w taki sposób, żeby
masowy odbiorca znalazł
przyjemność w korzystaniu
z mojej wiedzy.
Asnyk – rozległa (a.
wyczerpująca) charakterystyka
epoki
Co możemy z tym zrobić?
Nic o tym nie wiem.
Historyczny i polityczny
sprawdzian palestyńskiej
tożsamości
Egzamin zdolności
przywódczych
Czy przekształcanie
gospodarki się skończyło?
Przemiany systemu podatkowego
w Polsce w latach 90.
Prokuratura ma niepodważalne
dowody w tej sprawie.
Należy uwzględnić pewne fakty,
a nie opierać się na domysłach.
Dostęp do infrastruktury systemu
ma jedynie małe grono
specjalistów nadzorujących jego
pracę.
Ma dość ograniczone
zainteresowania, na ogół
związane z władzą, bogactwem,
intrygami i mężczyznami.
Zresztą jej felietony to zaledwie
drobna część tego bełkotu.
Jaki jest podstawowy ||
zasadniczy typ twojej
inteligencji?
Temat przewodni || podstawowy:
wikingowie czy Normanowie
Podstawowa || główna
funkcja terenu: zabudowa
mieszkaniowo-usługowa
wykonywać ‘robić’ [także inne czasowniki Ranę, którą miała na głowie,
wskazujące na konkretną wykonała uderzeniem w płytę
czynność] chodnikową.
W tej kadencji w dzielnicy
wykonano przedszkole i park
z alejkami.
wysoki ‘duży, znaczny, szybki, wybitny’ Wysoki wzrost eksportu
produktów mleczarskich do
Unii Europejskiej
Za wysokie osiągnięcia
w nauce był sześciokrotnie
wyróżniany pochwałami
dziekańskimi.
Polska gospodarka utrzymuje
wysokie tempo rozwoju.
Wysoka jakość usług
edukacyjnych
zabezpieczyć ‘zapewnić, Zabezpiecza darmowe
zagwarantować’ rozmowy.
Z drugiej zaś strony należy
zabezpieczać środki na
realizację zaplanowanych
w budżecie zadań.
zademonstrować 1. ‘pokazać coś’ 1. W tym miejscu chcemy
2. ‘przejawić jakieś cechy’ zademonstrować kilka naszych
prac z różnych dziedzin
fotografii.
2. Rafał zademonstrował
wysoką formę i niezłe
wyszkolenie; w każdej partii
miał sporą przewagę.
zaistnieć ‘zdarzyć się, powstać’ Po wyzwoleniu Bułgarii
zaistniały warunki do
szybkiego rozwoju przemysłu
winiarskiego.
W tym roku zaistniała
możliwość uzyskania płatnych
praktyk.
zdecydowanie, ‘na pewno, z pewnością’, Czy pani potwierdza to, co
zdecydowanie ‘oczywiście’ wczoraj zeznała?
tak Zdecydowanie.
Mam wyjechać?
Zdecydowanie!
Ocena opisowa?
Zdecydowanie tak!
zdecydowany ‘znaczny, niewątpliwy, widoczny, Druga połowa spotkania to
wyraźny’ zdecydowana przewaga
Ranę, którą miała na głowie,
zrobiła sobie uderzeniem w płytę
chodnikową.
W tej kadencji w dzielnicy
wybudowano przedszkole
i założono park z alejkami.
Duży || znaczny wzrost eksportu
produktów mleczarskich do Unii
Europejskiej
Za znaczne || wybitne
osiągnięcia w nauce był
sześciokrotnie wyróżniany
pochwałami dziekańskimi.
Polska gospodarka utrzymuje
szybkie tempo rozwoju.
Bardzo dobra jakość usług
edukacyjnych
Zapewnia || gwarantuje
darmowe rozmowy.
Z drugiej zaś strony należy
zagwarantować środki na
realizację zaplanowanych
w budżecie zadań.
1. W tym miejscu chcemy
pokazać kilka naszych prac
z różnych dziedzin fotografii.
2. Rafał pokazał, że jest w dobrej
formie i ma niezłe wyszkolenie;
w każdej partii miał sporą
przewagę.
Po wyzwoleniu Bułgarii powstały
warunki do szybkiego rozwoju
przemysłu winiarskiego.
W tym roku pojawiła się
możliwość uzyskania płatnych
praktyk.
Czy pani potwierdza to, co
wczoraj zeznała? – Tak,
oczywiście.
Mam wyjechać? – Koniecznie!
Ocena opisowa? – Z pewnością!
|| Oczywiście!
Druga połowa spotkania to
wyraźna || znaczna przewaga
 gospodarzy i kolejne bramki.
Programy w zdecydowanej
większości zawierają jedynie
częściową diagnozę sytuacji
osób niepełnosprawnych.
gospodarzy i kolejne bramki.
Programy w znacznej większości
zawierają jedynie częściową
diagnozę sytuacji osób
niepełnosprawnych.

2. Drugie rozumienie terminu wyrazy modne zasadza się na obserwacji, że

pewne słowa są używane częściej, niżby to wynikało z potrzeb semantycznych,
ale jest to robione świadomie. Autor chce użyć właśnie tego, a nie innego słowa,
gdyż jego zdaniem ono najlepiej oddaje sens tego, co się chce powiedzieć.
Wyrazy modne tego rodzaju występują zarówno w wypowiedziach polityków
czy dziennikarzy, jak i w języku potocznym, zwłaszcza w mowie młodzieży.
W większości wypadków modne jest słowo będące nowym zapożyczeniem lub
neologizmem, rzadziej jest to nowe znaczenie słowa (zwykle będące
zapożyczeniem semantycznym). Zilustrujmy to trzema przykładami.
W końcu lat 80. XX w. zaczęto używać w języku polityki i publicystyki
określenia consensus (później zapisywanego też jako konsensus). Oznacza ono
porozumienie w istotnych kwestiach społecznych, które osiąga się przez
dyskusje, ucieranie, stopniowe zbliżanie stanowisk i ustępstwa rokujących stron,
przez uzgadnianie wszystkich kwestii, a nie za pomocą głosowania
i przyjmowania stanowiska większości. Bodaj po raz pierwszy posłużono się
tym określeniem w czasie obrad Okrągłego Stołu na wiosnę 1989 r., potem
używano go coraz częściej. Niewątpliwie jest to wyraz modny, ale używany
świadomie, wtedy gdy chce się podkreślić swoją znajomość quasi-terminologii
używanej w kręgach władzy. Widać to w takich np. użyciach: [...] skoro dialog
zakłada przynajmniej consensus co do akceptowanych środków dowodowych,
a tego konsensusu właśnie brak; [...] o jakiego rodzaju działanie pani chodzi,
proszę bardzo, spróbujemy do jakiegoś konsensusu dojść; Stworzenie nowej etyki
powszechnego consensusu co do dobra indywidualnego i powszechnego; Polski
system emerytalny został zaakceptowany jako polityczny consensus; Będę działał
z naszymi sojusznikami, aby osiągnąć konsensus w sprawie zaproszenia nowych
członków do NATO [...]; prowadzenie polityki opartej na konsensusie obu
partii511. W większości cytowanych tu wypowiedzi można zastąpić modny
consensus określeniami porozumienie, ugoda, uzgodnienie stanowisk,
osiągnięcie zgody, zwłaszcza gdy mowa o kwestiach nieco mniej istotnych lub
dotyczących mniejszych grup ludzi. Jak więc widać, używanie tego rzeczownika
powoduje takie same skutki, jak używanie wyrazów modnych pierwszego
rodzaju: ubożenie słownictwa wypowiedzi i wychodzenie z użycia kilku
synonimów, czasem precyzyjniejszych, a zawsze niewątpliwie bardziej
zrozumiałych niż zapożyczony consensus512. Tak samo jak w wypadku
wyrazów-natrętów posługiwanie się wyrazami modnymi tego typu, jak
consensus, może prowadzić do powstawania wypowiedzi niezrozumiałych,
takich, w których trudno dopatrzyć się sensu użycia tego wyrazu, np.: Naród, ale
również państwo i demokracja szalenie potrzebują consensusu pewnego systemu
pojęć, wspólnego języka artykułowania, odniesień513.
Przymiotnik kultowy jest często używany w tekstach publicystycznych
z zakresu kultury i znaczy ‘bardzo ważny dla pewnego pokolenia lub grupy ludzi
o podobnych zapatrywaniach na zjawiska kultury, wyrażający ich
doświadczenia, postawy i ideologię i dlatego stanowiący wzór i obiekt kultu’.
Odnosi się go do książek, płyt, filmów, a także postaci (zwykle już nieżyjących),
np.: Tędy biegnie w ostatniej scenie kultowego polskiego filmu z lat 60. – „Uciec
jak najbliżej” – główny bohater; A życie nas oszukuje, jak głosi kultowy film
„Matrix”; Teatr Atelier stał się w Sopocie miejscem kultowym; „Przedwiośnie”
nie może być książką kultową, bo jest zbyt mocno osadzone w realiach
historycznych; To fragmenty utworu Paktofoniki, kultowej kapeli hiphopowej;
W oczach wielu pozostał kimś kontrowersyjnym; dziś jest postacią niemal
kultową, zwłaszcza dla młodego pokolenia; [...] no i taka postać, wręcz kultowa,
w Tatrach514. Wyraz kultowy mógłby być, przynajmniej w niektórych z tych
wypowiedzeń, zastąpiony określeniami legendarny, ważny, istotny, przełomowy,
otoczony kultem. Tak jak w wyrazach modnych pierwszego rodzaju, także
w świadomie używanych wyrazach modnych następuje stałe rozszerzanie
znaczenia. Czytamy więc: [...] stąd kultowy model Alfy Romeo ochrzczono
właśnie tak; Prowokuje do zastanowienia i dyskusji w licznych kultowych
knajpkach dzielnicy Mitte; W tych dniach bar „U Bociana” w Wiśle stał się
miejscem kultowym dla wielbicieli talentu Małysza515, co oznacza, że mianem
kultowych są już określane nie wytwory kultury, lecz cywilizacji i po prostu
różne popularne obiekty. Dochodzi także do przypisywania „kultowości”
obiektom, o których się jednocześnie mówi, że brakuje im jednej z zasadniczych
cech „bycia kultowym” – powszechności odbioru: [...] dziś jednak utwór
Henryka Kluby i Wiesława Dymnego pozostaje filmem kultowym, choć mało
komu znanym (!)516.
Określeniem modnym jest niewątpliwie super, występujące zarówno jako
samodzielny wyraz o funkcji przymiotnika lub przysłówka, jak i jako cząstka
prefiksoidalna w licznych złożeniach rzeczownikowych i przymiotnikowych.
Element super jest używany świadomie, z poczuciem jego wartości
ekspresywnej i ogólnikowości znaczenia (= ‘bardzo pozytywny/pozytywnie’).
W konkretnych wypadkach można by go zastąpić np. przymiotnikami
nadzwyczajny, znakomity, bardzo udany, najlepszy, najpiękniejszy itd.
Rozszerzenie znaczenia w wypadku tego wyrazu spowodowało skrajną
ogólnikowość jego sensu: jest to słowo-wytrych możliwe do zastosowania
w każdej sytuacji, gdy chce się wyrazić swój bardzo pozytywny stosunek do
kogoś, czegoś czy jakiegoś działania.
Poniższa tabela zawiera częstsze wyrazy modne, które, jak się wydaje,
należą do grupy słów używanych świadomie517.

Wyraz modny Znaczenie Przykład Lepiej

animator ‘człowiek, który jest To działacze i animatorzy ruchu To działacze i inspiratorzy ruchu
aktywny, pobudza do ludowego w Jeżowem, którzy ludowego w Jeżowem, którzy w okresie
działania swoje w okresie międzywojennym międzywojennym przyczyniali się także do
środowisko w jakiejś przyczyniali się także do rozwoju oświaty i poziomu umysłowego
dziedzinie życia rozwoju oświaty i poziomu mieszkańców wsi.
społecznego lub umysłowego mieszkańców wsi.
kulturalnego’

arbiter ‘sędzia sportowy’ Wczoraj we Włoszczowie na Wczoraj we Włoszczowie na boisku nerwy

 boisku nerwy wyraźnie puściły
arbitrowi, który za byle jaki faul
karał piłkarzy kolorowymi
kartkami.
budowanie, ‘organizowanie czegoś, Budowanie nowego ładu w post
budowa tworzenie, komunistycznej Europie
urzeczywistnianie Budowa lokalnych struktur
jakiejś idei’ partyjnych
consensus ‘porozumienie, Rada Gminy Kraszewice
osiągnięte przez uchwaliła swój tegoroczny
ucieranie stanowisk budżet. Sesja była burzliwa, ale
i wzajemne ustępstwa, radni osiągnęli consensus.
a nie przez głosowanie Udało się wypracować szeroki
i przyjęcie stanowiska consensus w wielu kluczowych
większości’ obszarach.
destrukcja ‘rozpad, niszczenie, Prymat wartości intelektualnych
zniszczenie’ prowadził do destrukcji
wartości moralnych.
Przeklinaniem i destrukcją nie
zmienią świata.
destynacja ‘miejsce docelowe Rejon ten to jedna z najlepszych
podróży; cel podróży’ destynacji w Afryce.
kultowy ‘taki, który stał się Film kultowy
obiektem kultu, wzorem Kultowy zespół rockowy
dla pewnej grupy osób,
pewnego pokolenia’
mieć wiedzę ‘wiedzieć’ Jaką ma pan wiedzę w temacie
Amber Gold?
narracja [różne wyrazy konkretne Dziwna jest narracja, że
w zależności od oddawanie zagrabionego to
kontekstu] przestępstwo.
Po wyborach partia szybko
porzuciła narrację „dobrej
zmiany”.
obraz ‘film’ „Co kryje prawda” to
najnowszy obraz znanego
reżysera Roberta Zemeckisa.
opcja ‘ta z możliwości danych Drugi pan poseł z opcji
do wyboru, którą się reformatorskiej odparł, że ta
przedkłada nad inne; to, wypowiedź dowodzi
co się wybiera; to, za konieczności natychmiastowej
czym się opowiada’ zmiany.
Opcja w sprawie prywatyzacji
TP SA, którą konsorcjum
uzgodniło ze skarbem państwa.
wyraźnie puściły sędziemu, który za byle
jaki faul karał piłkarzy kolorowymi
kartkami.
Tworzenie nowego ładu w post
komunistycznej Europie Organizowanie
lokalnych struktur partyjnych
Rada Gminy Kraszewice uchwaliła swój
tegoroczny budżet. Sesja była burzliwa,
ale radni osiągnęli porozumienie,
uzgodnili stanowisko. Udało się
wypracować porozumienie, uzyskać zgodę
w wielu kluczowych obszarach.
Prymat wartości intelektualnych prowadził
do rozpadu wartości moralnych.
Przeklinaniem i niszczeniem nie zmienią
świata.
Rejon ten to jeden z najlepszych w Afryce
celów podróży.
Film istotny, ważny Legendarny zespół
rockowy
Co pan wie o Amber Gold?
Dziwne jest stanowisko, że oddawanie
zagrabionego to przestępstwo.
Po wyborach partia szybko porzuciła
mówienie o „dobrej zmianie”.
„Co kryje prawda” to najnowszy film
znanego reżysera Roberta Zemeckisa.
Drugi pan poseł z frakcji reformatorskiej
odparł, że ta wypowiedź dowodzi
konieczności natychmiastowej zmiany.
Stanowisko w sprawie prywatyzacji TP
SA, które konsorcjum uzgodniło ze
skarbem państwa.
optyka ‘sposób widzenia jakiejś Weir zaś okazał się nad wyraz
sprawy, sposób pojętnym uczniem i dla
patrzenia na jakąś zachowania czystości tajemnicy
kwestię’ przyjął żeńską optykę.
W latach realnego socjalizmu
cała kultura była w optyce
„czarno-białej”.
pakiet ‘grupa, zestaw czegoś, Pakiet ustaw
zwłaszcza zestaw spraw, Każda instrukcja zawiera pakiet
które należy rozpatrzyć’ zagadnień, które student
powinien obowiązkowo
opanować.
platforma ‘podstawa, płaszczyzna, Motywem przewodnim jest
zespół poglądów i idei’ literatura jako platforma
porozumienia europejskich
homines urbani.
Centrum [...] jest unikalną
platformą współpracy
naukowców, przemysłu
i organizacji rządowych.
projekt ‘przedsięwzięcie, Uczestniczymy w projekcie
zadanie, opracowanie’ współ- finansowanym przez UE.
restrukturyzacja ‘zasadnicza przebudowa Restrukturyzacja
czegoś, zmiana układów rządu
wewnętrznych’ Środki finansowe na
restrukturyzację zatrudnienia
powinno zapewnić
przedsiębiorstwo górnicze.
super ‘przymiotnik To było spotkanie
określający cokolwiek, super!
co się nadzwyczajnie Zabawa była super.
podoba’ Film – super!
suweren ‘naród, społeczeństwo’ Jednoznaczna wola suwerena –
Polacy chcą natychmiastowej
reformy sądów.
Kto sprawuje władzę suwerena
w RP?
transza ‘jedna z części pewnej Kolejna transza środków na
całości; partia czegoś, usuwanie skutków powodzi
zwykle towarów’
wyzwanie ‘pilny i ważny problem Wyzwania, jakie stawia przed
do rozwiązania, dyrektorem szkoły reforma
przeciwność, z którą oświaty.
należy się zmierzyć’ Przecież są też kobiety, które nie
czują się na siłach sprostać
wyzwaniu macierzyństwa.
Weir zaś okazał się nad wyraz pojętnym
uczniem i dla zachowania czystości
tajemnicy przyjął żeński punkt widzenia.
W latach realnego socjalizmu cała kultura
była w tonacji „czarno-białej”.
Zbiór ustaw
Każda instrukcja zawiera zestaw
zagadnień, które student powinien
obowiązkowo opanować.
Motywem przewodnim jest literatura jako
płaszczyzna porozumienia europejskich
homines urbani.
Centrum [...] jest unikalnym miejscem ||
instytucją współpracy naukowców,
przemysłu i organizacji rządowych.
Uczestniczymy w przedsięwzięciu współ-
finansowanym przez UE.
Zasadnicze zmiany
w rządzie
Środki finansowe na gruntowne zmiany w
zatrudnieniu powinno zapewnić
przedsiębiorstwo górnicze.
To było nadzwyczajne spotkanie!
Zabawa była bardzo
udana.
Film – znakomity!
Jednoznaczna wola społeczeństwa –
Polacy chcą natychmiastowej reformy
sądów.
Kto sprawuje władzę narodu w RP?
Kolejna partia [część] środków na
usuwanie skutków powodzi
Zadania, jakie stawia przed dyrektorem
szkoły reforma oświaty.
Przecież są też kobiety, które nie czują się
na siłach sprostać problemom
macierzyństwa.
 zaorać (kogoś) ‘zdecydowanie pokonać Profesor z UJ zaorał rzekomych Profesor z UJ zniszczył w polemice
(kogoś) w polemice ekspertów. rzekomych ekspertów.
słownej, zniszczyć
w dyskusji’

Modne mogą być nie tylko wyrazy, lecz także związki frazeologiczne.
W tym wypadku, jak należy sądzić, częste używanie określonego frazeologizmu
jest zawsze świadome. Mogą to być wyrażenia i zwroty grzecznościowe lub
służące nawiązaniu kontaktu. Takim modnym zwrotem grzecznościowym jest
powiedzenie Życzę (ci, panu, pani, państwu) miłego dnia!, używane od połowy
lat 90. XX w. jako formuła pożegnania. Jest to tłumaczenie odpowiedniego
zwrotu angielskiego (Have a nice day!), który na gruncie polskim przyjął się
szybko i doczekał się wariantów, uzależnionych od pory wypowiadania tych
słów, a także wariantów synonimicznych. Te pierwsze – to sformułowania Życzę
(ci, panu, pani, państwu) miłego popołudnia i Życzę (ci, panu, pani, państwu)
miłego wieczoru oraz mniej fortunne Życzę (ci, panu, pani, państwu) miłej
nocy518. Te drugie – to zamiana przymiotnika miły na jego synonimy: przyjemny,
pogodny itp. Moda na używanie tej formuły grzecznościowej, w intencjach
godna poparcia (uprzejmość jest przecież zaletą), może jednak stać się
przyczyną naruszenia zasady stosowności: nie w każdej sytuacji takie życzenia
są bowiem odpowiednie. Osoby starsze może razić, gdy tak zwracają się do nich
nieznajomi młodzi ludzie, podobnie jako niestosowne można odebrać takie
pozdrowienie od akwizytorów. W obu wypadkach adresaci mogą odebrać takie
słowa jako przejaw zachowania świadczącego o zbytnim spoufalaniu się osoby
nieznanej.
Drugim modnym frazeologizmem jest, nagminnie spotykane w sklepach
i placówkach świadczących usługi, pytanie: W czym mogę (pani, panu) pomóc?
(kalka angielskiego: Can I help you?), które wyparło używane dawniej w takich
sytuacjach formuły: Słucham (panią, pana)? Czym mogę (pani, panu) służyć?
Częste jest też powiedzenie: Jeszcze raz? używane jako prośba
o powtórzenie niedosłyszanej wypowiedzi rozmówcy519. Powiedzenie to należy
ocenić jako niezbyt grzeczne i niestosowne poza rozmowami między osobami
dobrze się znającymi.
Przy rozpoczynaniu rozmów telefonicznych używa się często określenia z tej
strony (np. Dzień dobry, Jan Kowalski z tej strony), niezbyt logicznego, gdyż dla
odbiorcy tego komunikatu jego nadawca nie jest „z tej strony”, lecz „z tamtej”.
Inne frazeologizmy modne w pierwszych dwóch dekadach XXI w. to: coś
z górnej półki (‘wysokiej klasy, najlepszej jakości, markowe’)520, mieć coś z tyłu
głowy (‘stale o czymś pamiętać, zwykle o czymś nieprzyjemnym, o jakiejś
niezałatwionej sprawie itp.’)521, mieć coś za uszami (‘być winnym w jakiejś
sprawie, nie mieć czystego sumienia’)522.
Charakter frazeologizmów mają modne powiedzenia, będące fragmentami
(zwykle tzw. sloganami) reklam, zwłaszcza reklam telewizyjnych. Te
powiedzenia są zazwyczaj modne stosunkowo krótko, wtedy gdy pamięta się
jeszcze daną reklamę, potem przestają być zrozumiałe. Na początku lat 90.
modnym frazeologizmem tego typu były wyrażenie z pewną taką nieśmiałością
i fraza Ociec, prać?, później formuła to nie wizja, to..., uzupełniana w zależności
od sytuacji nazwą konkretnego przedmiotu lub osoby. Modnym sposobem
wyrażania powątpiewania w prawdziwość czyichś słów był też wtedy
reklamowy tekst „A świstak siedzi i zawija je w sreberka” lub „A łyżka na to:
niemożliwe”.
W drugiej dekadzie XXI w. modne stało się pochodzące z reklam
powiedzenie Brawo ty/ja/my!, mające być pochwałą postępowania tej osoby /
tych osób, do których w ten sposób się zwraca. Podobne jest pochodzenie
modnej frazy Ten typ/on/ona tak ma, wypierającej tradycyjne stwierdzenie Ten
typ/on/ona taki/taka jest. Oba te nowe frazeologizmy przenikają do języka
potocznego.

Nadużywanie (świadome lub nieświadome) określonych wyrazów

i związków frazeologicznych, moda na nie, jest zjawiskiem charakterystycznym
dla pewnego okresu: po kilku czy kilkunastu latach moda na pewne słowo
zazwyczaj mija, choć nie znaczy to, że wyrazy modne w ogóle zanikają: stare
słowa modne są zastępowane przez nowe, tak jak było z szeregiem potocznych
przymiotników ekspresywnych, o bardzo ogólnikowym znaczeniu ‘oceniany
bardzo pozytywnie’: morowy, klawy, wdechowy, fajny, git, super, ekstra, cool,
mega, zajebisty.
Nie można twierdzić, że posługiwanie się wyrazami modnymi jest
równoznaczne z popełnianiem błędów językowych. Należy je traktować jako
zachwianie sprawności językowej, brak umiejętności krytycznego posługiwania
się słownictwem współczesnej polszczyzny. Z drugiej strony zjawiska mody
językowej nie powinno się lekceważyć. Nieprecyzyjność znaczeniowa wyrazów
modnych prowadzi bowiem do braku precyzji w przekazywanych treściach: giną
w nich subtelności semantyczne, zacierają się różnice między wyrazami bliskimi
znaczeniowo, ale nie jednoznacznymi, wypowiedzi stają się banalne i sprawiają
wrażenie kliszy językowej.
„Bezkrytyczne uleganie modzie językowej – pisze Hanna Jadacka523 –
przynosi więc szkody zarówno językowi, jak i jego użytkownikom. Językowi,
gdyż sztucznie pozbawiony różnorodnych, pełnowartościowych składników
leksykalnych zaczyna robić wrażenie prymitywnego, niezdolnego do oddania
całego bogactwa myśli, podatnego zatem na zaśmiecanie zbędnymi
zapożyczeniami. Użytkownikom, ponieważ inercyjne przywoływanie
«atrakcyjnych» wyrazów przesuwa wiele dawno przyswojonych leksemów ze
strefy słownictwa czynnego do biernego i w konsekwencji znacznie ogranicza
zasób słowny, a więc i ogólną sprawność językową”.
Nieco inaczej, jako sposób zachowania językowego, traktuje modę
wyrazową Kazimierz Ożóg524. Podkreśla on, że zjawisko to jest
charakterystyczne dla określonej grupy społecznej, że ta grupa sankcjonuje
określony sposób mówienia, a nawet wywiera presję, by jej członkowie używali
określonych wyrazów i wyrażeń. Używanie wyrazów modnych sprzyja
identyfikacji z grupą, wzmacnia w niej prestiż osoby tak mówiącej, a także więź
grupową, a jednocześnie sprzyja wyodrębnianiu się członków grupy,
odróżnianiu się od osób spoza grupy. W dodatku używanie modnych wyrazów
upowszechnia wartości grupowe – tworzą się symbole, znaki cenne dla grupy.
Jednakże, zdaniem autora, zjawisko mody językowej nie jest korzystne, gdyż „w
związku z rozszerzaniem znaczenia modne elementy nominacyjne fałszują
rzeczywistość. Stają się bowiem etykietkami, pewnikami, o których się nie
dyskutuje, lecz podaje jedynie do wierzenia, manipulując przy tym wyraźnie
z jednej strony znaczeniem, z drugiej zaś odbiorcą”. Podobne zjawisko
zaobserwował już Witold Doroszewski, który na początku lat 60. ubiegłego
wieku pisał: „Do bardzo ważnych objawów postępu w życiu należy wyzwalanie
się umysłów ludzkich spod magii słów. Są słowa hipnotyzujące,
ubezwładniające, zawdzięczające swe sugestywne działanie nie zawartej w nich
treści myślowej, tylko momentom zupełnie ubocznym, jakimś nieobliczalnym
współczynnikom nastrojowym. Często są to słowa mało zrozumiałe, a zawsze
szkodzące prostocie wysłowienia”525.
Jak więc widać, zjawisko, które przejawia się na płaszczyźnie leksykalnej,
ma swoje głębsze uzasadnienie psychologiczne i socjologiczne, a także
konsekwencje etyczne, wykraczające poza kwestie ściśle językowe.

8.2. Szablonowe określenia leksykalne

Posługiwanie się szablonowymi wyrażeniami i określeniami mającymi
charakter peryfraz (omówień), choć zbliżone do mody językowej, różni się
jednak od niej co najmniej pod dwoma względami. Po pierwsze, szablonowe
określenia leksykalne są używane w języku stosunkowo długo bez zmian
formalnych i semantycznych. Po drugie, zasięg ich używania jest ograniczony
do pewnych odmian stylistycznych polszczyzny oficjalnej, przede wszystkim –
do języka polityków i stylu publicystycznego. Rzadko pojawiają się natomiast
w polszczyźnie nieoficjalnej.
We współczesnej polszczyźnie można wyróżnić dwa typy szablonowych
określeń leksykalnych: szablonowe połączenia zleksykalizowane i szablonowe
peryfrazy. Oprócz tego istnieją szablonowe połączenia składniowe, takie jak
utarte formuły, stosowane w pismach urzędowych (np. w nawiązaniu do...;
w odpowiedzi na...), a także szablonowe wyrażenia przyimkowe (np. na drodze,
na odcinku, na przestrzeni, na rzecz, na szczeblu, na terenie, w celu, w drodze,
w dziedzinie, w kierunku, w ramach, w temacie, w warunkach, ze strony), będą
one jednak przedmiotem rozważań (jako zagadnienia składniowe) w innym
tomie podręcznika.
Szablonowe określenia zleksykalizowane, podobnie jak wyrazy modne,
odznaczają się dużą, a ściślej – nadmierną, frekwencją tekstową. Wynika ona
z tych samych przyczyn, które są powodem kariery słów modnych:
z początkowej atrakcyjności tych sformułowań, wzmocnionej najczęściej tym,
że są one używane (a czasem nawet tworzone) przez osoby popularne lub
cieszące się pewnym autorytetem społecznym (polityków, dziennikarzy,
naukowców). Takie określenia zwykle ujmują pewne treści (w miarę)
błyskotliwie, lecz dość powierzchownie, a częste powtarzanie powoduje
w dodatku ich banalizację, graniczącą z pustosłowiem. Szablonowe określenia
leksykalne są bliskie frazeologizmom, w większości wypadków brakuje im
jednak wyraźnego znaczenia naddanego, a także trwałego zespolenia
składników, co jest (jak wiadomo) podstawą związku frazeologicznego.
Współcześnie takie szablonowe określenia to np.: brać sprawy w swoje ręce,
krok w dobrym kierunku, wojna na górze, grupa trzymająca władzę,
podejmować wyzwania, stoi przed nami wyzwanie, sprostać wyzwaniu, dobra
zmiana, wstawać z kolan.
W okresie „realnego socjalizmu” szablonowe określenia leksykalne były
ważnym elementem nowomowy. Większość z tych określeń tak mocno wiąże
się ze stylistyką i propagandą komunistyczną, że została zarzucona
i współcześnie rzadko pojawia się w środkach upowszechniania informacji.
Warto jednakże je przytoczyć, by się zorientować, czy któreś z nich po okresie
swoistej kwarantanny nie powróci do języka polityki i publicystyki. Do
najczęściej używanych należały wówczas wyrażenia i zwroty: akcja żniwna,
aktywnie uczestniczyć, dalsza poprawa, dalszy dynamiczny rozwój, front robót,
jedynie słuszny, kampania buraczana, konkretne osiągnięcia, liczące się
osiągnięcia, manewr gospodarczy, nierozerwalna więź, owocna współpraca,
pełna odpowiedzialność, pełne poparcie, pełne wykorzystanie, pogłębiać więź,
poważne zadanie, poważny dorobek, przejściowe trudności, rozwiązywać
problem, szereg osiągnięć, szerokie konsultacje, szerokie poparcie, walka
o jakość, wnieść poważny wkład, wysoka jakość, wzajemna współpraca,
zacieśniać stosunki.
Jak widać, w wielu określeniach szablonowych, zarówno dawnych, jak
i współczesnych, występują wyrazy modne, co świadczy o bliskości obu
zjawisk.
Istotną cechą większości tych szablonowych połączeń jest duża
przewidywalność ich następnego członu. Słysząc początek takiej szablonowej
konstrukcji, możemy łatwo przewidzieć ich dalszy ciąg. Dzięki temu określenia
te są proste w odbiorze, łatwo przyswajalne, choć jednocześnie, jak pisaliśmy,
bardzo ogólnikowe lub nawet puste znaczeniowo.
Charakterystyczną cechą konstrukcji peryfrastycznych jest ich banalizacja,
widoczna zarówno w treści, jak i w formie. Przez peryfrazę (omówienie) należy
rozumieć526 wielowyrazowe określenie miejsca, rzeczy, osoby, pojęcia,
wydarzenia itp., używane dla złagodzenia treści wypowiedzi albo po to, by tę
wypowiedź ozdobić. Mamy więc peryfrazy łagodzące (eufemizacyjne)
i peryfrazy ozdobne (ornamentacyjne). Dobrym przykładem peryfrazy
pierwszego typu, bardzo zresztą rozpowszechnionej, jest wyrażenie agencja
towarzyska, używane w ogłoszeniach prasowych zamiast starszej peryfrazy dom
publiczny czy dosadnej nazwy burdel. Wyraźną peryfrazą ornamentacyjną jest
wyrażenie Wenecja Północy, używane w odniesieniu do kilku miast, m.in.
Amsterdamu, Sztokholmu i Petersburga. Niektóre peryfrazy mają cechy obu
tych kategorii, to znaczy łagodzą i ozdabiają jednocześnie, np. weteran pracy (=
emeryt).
Peryfrazy mogą być tworzone niejako seryjnie, przez wykorzystanie stałych
schematów, w których wyzyskuje się konotacje pragmatyczne i stereotypy,
związane z pewnymi nazwami. I tak np. konotacja mniejszej wartości stała się
podstawą stereotypowych peryfraz z członem ...dla ubogich, określających
ironicznie człowieka, rzecz lub miejsce, np. Dostojewski dla ubogich (określenie
pewnego pisarza), Sophia Loren dla ubogich (o pewnej aktorce), San Remo dla
ubogich (festiwal piosenki w pewnym polskim mieście). Dostrzeżenie
podobieństwa do kogoś lub czegoś jest podstawą peryfraz z przymiotnikiem
drugi: druga Edith Piaf, drugi Pele, drugi Lewandowski, drugi Szurkowski,
druga Japonia, drugie Chicago. Należy pamiętać o tym, by w takich peryfrazach
w podstawie odwołania pojawiały się nazwiska i nazwy geograficzne znane
i budzące jednoznaczne konotacje. Nazwanie kogoś drugim Pelem będzie
zrozumiałe tak długo, jak długo będzie żyć legenda tego piłkarza, mówienie
o przekształceniu Polski w drugą Japonię będzie właściwie odebrane pod
warunkiem, że będzie wiadomo, jakie stereotypowe cechy przypisuje się temu
państwu, jego gospodarce, ludziom itd.
W innym typie „peryfraz seryjnych” pojawiają się nie nazwy własne, lecz
określenia rzeczownikowe o jednoznacznych konotacjach. Konotacja wielkości
i splendoru legła u podstaw peryfraz z nazwami król, królowa, odnoszonych do
ludzi, których uważa się za wybitnych, a nawet najlepszych w swojej dziedzinie,
a także szczególnie rzucających się w oczy zwierząt, ważnych miejsc itd., np.
król jazzu (Louis Armstrong), król rock and rolla (Elvis Presley), król walca
(Jan Strauss syn), król tenorów, król futbolu; król zwierząt (lew), król ptaków
(orzeł); królowa ludzkich serc (lady Diana Spencer), królowa polskich uzdrowisk
(Krynica), królowa sportu (lekkoatletyka) itd. W niektórych wypadkach
odnośność tych peryfraz jest okazjonalna (dlatego nie zawsze podawaliśmy ją
w przykładach), np. królem tenorów nazywano w różnych okresach Enrica
Carusa, Beniamina Giglego, Luciana Pavarottiego, Placida Dominga.
Są wreszcie i takie „peryfrazy seryjne”, w których po nazwie, będącej
podstawą omówienia, mogą się pojawiać zarówno nazwy własne, jak i pospolite;
tak jest np. z peryfrazami z wyrazem ojczyzna, które nazywają jakiś kraj ze
względu na pochodzących z niego sławnych ludzi lub typowe rzeczy albo
zjawiska: ojczyzna Szopena, ojczyzna Goethego, ojczyzna Jana Husa, ale też:
ojczyzna futbolu, ojczyzna kangurów, ojczyzna tokaju. Także w tym wypadku
należy uważać, by sformułowanie umożliwiało jednoznaczne odniesienie:
peryfraza ojczyzna wina jest niedobra, gdyż trudno ją rozszyfrować (Grecja?
Mezopotamia? Egipt?), z kolei sformułowanie ojczyzna Sibeliusa może się słabo
kojarzyć z Finlandią, gdyż nazwisko tego wybitnego kompozytora fińskiego nie
jest, niestety, powszechnie znane.
Banalne określenia peryfrastyczne są często stosowane zwłaszcza zamiast
nazw powszechnie używanych, stanowiących tematy wypowiedzi
publicystycznych (jako ozdobniki) lub często eufemizowanych. Z tego
pierwszego powodu czytamy np. o drugiej płci, słabej płci, płci pięknej, płci
nadobnej, białej płci, lepszej połowie ludzkości, ładniejszej połowie ludzkości,
piękniejszej połowie ludzkości, rodzie niewieścim, żebrze Adama, córkach Ewy,
towarzyszce życia mężczyzny, z tego drugiego – o miejscu, gdzie król piechotą
chodzi, ustronnym miejscu, pewnym miejscu, dwóch zerach, świątyni dumania,
przybytku dumania527.
Peryfrazy są używane zamiast nazw właściwych, zazwyczaj
jednowyrazowych, istniejących w języku, ale mających taką wartość
stylistyczną, która wydaje się niewłaściwa w określonej sytuacji
komunikatywnej. Jeżeli peryfraza jest istotnie uzasadniona względami
stylistycznymi, zwłaszcza zasadą decorum, to jej użycie nie jest nadużyciem, nie
nosi znamion naruszenia normy leksykalnej. Jeśli natomiast takiego
uzasadnienia nie ma lub jest ono słabe, można mówić o usterce leksykalno-
stylistycznej.
Użycie peryfrazy uzasadnia się nieraz chęcią uniknięcia powtórzeń
w tekście. Zamiast więc pisać kilka razy Anglicy, pisze się synowie Albionu,
zamiast Węgrzy – bratankowie znad Dunaju, zamiast kłamać – mówić nieprawdę
albo: rozmijać się z prawdą, zamiast zostać ujawnionym – ujrzeć światło
dzienne, zamiast Opole – stolica polskiej piosenki, zamiast prostytutka – kobieta
lekkich obyczajów, zamiast policjant – stróż prawa itd. Jednakże posługiwanie
się utartymi, czy może raczej wytartymi, szablonowymi peryfrazami zamiast
ożywiać tekst w większości wypadków go banalizuje.
W tekstach pojawiają się także peryfrazy indywidualne, jednostkowe. Są one
zazwyczaj zrozumiałe w tym jednym, konkretnym tekście albo na tle aktualnej
sytuacji politycznej czy społecznej. Zasadność ich użycia należy oceniać
indywidualnie, przez stwierdzenie stopnia zharmonizowania stylistycznego
i semantycznego z resztą wypowiedzi.

8.3. Neosemantyzacja wyrazów pod wpływem obcym.

Internacjonalizmy semantyczne
Wspomniane już tu kilkakrotnie zjawisko nabierania przez leksemy nowych
znaczeń, w tym – rozszerzania znaczenia, może następować nie tylko jako
wynik wewnętrznego rozwoju semantycznego słów, spowodowanego
potrzebami nominatywnymi lub ekspresywnymi. Bywa i tak, że nowe znaczenia
wyrazów pojawiają się w polszczyźnie pod wpływem języków obcych,
mających w danym czasie charakter języków międzynarodowych, dominujących
kulturowo i cywilizacyjnie. To bardzo charakterystyczne dla dzisiejszej
polszczyzny zjawisko zapożyczeń semantycznych wymaga dokładniejszego
opisu i oceny normatywnej.
 Wpływom semantycznym języków obcych na polszczyznę poświęcono jak
dotąd niewiele uwagi. Najobszerniejszą opublikowaną pracą z tego zakresu jest
dawny, pochodzący z r. 1976 artykuł Haliny Kurkowskiej Zapożyczenia
semantyczne we współczesnej polszczyźnie528. Autorka pokazała mechanizmy
i typy zmian semantycznych, które zachodziły wówczas w naszym języku pod
wpływem angielskiego, rosyjskiego i francuskiego. Ten wnikliwy artykuł jest
wciąż aktualny, a do ustaleń w nim poczynionych będziemy się odwoływać
w dalszej części tego rozdziału. W stosunku do procesów opisywanych przez
Kurkowską, które zachodziły w polszczyźnie w latach 70. XX w., w ostatnim
dwudziestoleciu nastąpiły charakterystyczne zmiany. W zasadzie tylko jeden
język – angielski (przede wszystkim w wersji amerykańskiej) – jest źródłem
nowych znaczeń, choć wiele zapożyczeń semantycznych rosyjskich
i francuskich, przyjętych w tamtym czasie, występuje do dziś w polszczyźnie. Po
drugie – nastąpiło znaczne upowszechnienie wielu angielskich
neosemantyzmów, wyjście ich poza polszczyznę środowiskową. Tak więc np.
przymiotnik trywialny w znaczeniu ‘banalny, nieodkrywczy’ (pod wpływem
ang. trivial) był wówczas, zgodnie z świadectwem H. Kurkowskiej, używany
jedynie w środowisku naukowym (głównie wśród logików i matematyków)
i z rzadka w literaturze pięknej, dziś zaś jest stosowany powszechnie, a nawet
odnotowany w tym znaczeniu w najnowszych słownikach języka polskiego529
z odpowiednimi przykładami (SWJP: trywialne stwierdzenie, trywialne
zakończenie powieści; ISJP: Stwierdzenie to wydaje się w pierwszej chwili
trywialne, Obsługa programu jest trywialna; USJP: trywialna teza, trywialne
wyrażenie matematyczne). Anglosemantyzm artykułować ‘formułować,
werbalizować, wyrażać myśli’, określony wówczas przez Kurkowską jako
„sporadyczny” i „wąsko środowiskowy” (ze środowiska psychologów), został
dziś usankcjonowany przez najnowsze słowniki polszczyzny ogólnej530.
Można stwierdzić, że w stosunku do lat 70. XX w. proces
„anglosemantyzacji” leksemów polskich znacznie się rozszerzył, a wiele
nowych, zapożyczonych znaczeń wyrazów weszło do normy polszczyzny
ogólnej, zwykle do normy użytkowej. W ciągu ostatnich kilkunastu lat przybyło
polszczyźnie co najmniej kilkaset nowych znaczeń wyrazowych, skalkowanych
z sensów słów angielskich i, jak można sądzić, proces ten stale się nasila.
Zjawisko to należy tłumaczyć zarówno coraz powszechniejszą znajomością
angielszczyzny, zwłaszcza w młodym pokoleniu Polaków, jak i brakiem
„zewnętrznych objawów” zapożyczenia, co powoduje, że te neosemantyzmy nie
są zwykle rozpoznawane jako elementy obce.
Ustalenie dokładnej liczby nowych anglosemantyzmów jest dość trudne.
Badacze tego zjawiska stają bowiem za każdym razem przed problemem –
dokładnie opisanym w artykule Haliny Kurkowskiej – czy mamy do czynienia
z przeniesieniem znaczenia angielskiego na grunt polski, czy też z równoległym
rozwojem znaczeń wyrazów w obu tych językach albo z zapożyczeniem wyrazu
homonimicznego. To, czy dany element jest zapożyczeniem semantycznym,
można stwierdzić, posługując się kryteriami podanymi wówczas przez
Kurkowską. Są to: równoległość zmian semantycznych w kilku językach, duża
rozbieżność między znaczeniem dawnym a nowym, niemożność odtworzenia
mechanizmu zmiany znaczeniowej, odnoszenie się neosemantyzmu do obcych
realiów społecznych, politycznych czy technicznych oraz występowanie
w użyciach związanych leksykalnie lub frazeologicznie.
Współcześnie kryteria te mogą być, jak się wydaje, sprowadzone do jednego,
ogólniejszego: jeżeli dane znaczenie leksemu istniało już dawniej w języku
angielskim (co jest odnotowywane w odpowiednich słownikach),
a w polszczyźnie pojawia się później (nie ma go w słownikach wydanych do r.
1990), można z dużą dozą prawdopodobieństwa przyjąć, że jest to
anglosemantyzm. Tak jest np. z powszechnie dziś używanym neosemantyzmem
promocja: 1. ‘dążenie do spopularyzowania jakichś idei, pomysłów, działań
i ułatwianie ich rozwoju’ (promocja przedsiębiorczości), 2. ‘przedstawienie
klientom nowego towaru, połączone z informacją o nim i jego reklamą’
(promocja książki) i 3. ‘sprzedawanie towarów albo oferowanie usług po cenach
specjalnie obniżonych po to, by zachęcić i zdobyć klientów’ (promocja nowego
proszku do prania). Tych znaczeń nie miał rzeczownik promocja w polszczyźnie
przed r. 1990, są one natomiast obecne w słownikach języka angielskiego,
z odnotowaniem tego, że występowały w angielszczyźnie nawet przed w. XX531.
To samo można powiedzieć m.in. o rzeczowniku nominacja (np. nominacja
filmu do „Oscara”, nominacja wydawcy do nagrody PTWK)532, o przymiotniku
agresywny ‘bardzo intensywny, pełen entuzjazmu, gorliwy’ (np. agresywny
pracownik marketingu, Peugeot 306 – teraz bardziej agresywny)533 czy
czasowniku molestować ‘próbować, często z użyciem siły lub nacisku
psychicznego, wykorzystać seksualnie, zwłaszcza dziewczęta i kobiety;
napastować seksualnie’534 (Chłopak molestował seksualnie małoletnią
dziewczynę; Fałszywy profesor mógł molestować studentki od 30 lat)535.
Jeżeli między tradycyjnym a nowym, zapożyczonym sensem leksemu
zachodzi zbyt duża rozbieżność znaczeniowa, może to prowadzić do uznania, że
mamy do czynienia nie z neosemantyzmem, lecz z leksemem homonimicznym
w stosunku do dawnego. Używany od trzydziestu kilku lat w polszczyźnie
rzeczownik karawan ‘przyczepa samochodowa przystosowana do mieszkania
w niej w czasie podróży’ albo ‘samochód z nadwoziem, będący połączeniem
kabiny i domku kempingowego’ (ang. caravan) trudno potraktować inaczej niż
jako homonim wyrazu karawan ‘pojazd, zwykle ozdobiony, używany do
przewożenia trumny ze zwłokami’. Wspólny element znaczeniowy ‘pojazd’ jest
zbyt wątły, by pozwalał uznać obie jednostki za znaczenia wyrazu
wieloznacznego. Podobnie za homonim należy uznać modny wyraz elektorat
używany w znaczeniu ‘ogół wyborców; wyborcy głosujący na kogoś’ (ang.
electorate). Tradycyjne znaczenia: ‘godność, funkcja elektora’ i ‘kraj rządzony
przez elektora’ nie mają z nim bowiem nic wspólnego, a ponadto są mało znane,
używane tylko w specjalistycznych tekstach historycznych.
Współczesne anglosemantyzmy należy – zgodnie z propozycją H.
Kurkowskiej – podzielić na dwie grupy: takie, których nowe znaczenie jest
dodawane do wyrazu o rdzeniu obcym, z reguły łacińskim, ale obecnym
w polszczyźnie od bardzo dawna, i takie, w których nowy sens uzyskuje wyraz
rdzennie polski. W pełni potwierdza się przy tym obserwacja Kurkowskiej, że
pierwsza grupa tworzy ogromną większość wśród anglosemantyzmów. Należą
do niej np. tak znane neosemantyzmy jak:
alternatywa ‘jedna z możliwości, wybór’ (ang. alternative), np. Polska ma
przed sobą dwie alternatywy: być skansenem Europy bądź jej normalnym
składnikiem; Ta właśnie postawa musi być zaatakowana w procesie tworzenia
alternatyw, ponieważ pozbawia sztukę źródeł rozwoju, bez których musi ona
więdnąć536; tradycyjne znaczenie: ‘jedna z dwóch wykluczających się
możliwości wyboru’;
aplikacja ‘podanie, prośba o coś, zwłaszcza o pracę’ (ang. application), np.
Wystarczy tylko podpisać ten wniosek, tę aplikację, że chcemy korzystać ze
zniżki; Zapoznaj się z działalnością firmy i złóż aplikację na wybrane
stanowisko; tradycyjne znaczenia: 1. ‘ozdobny wzór wycięty z tkaniny lub skóry
i naszyty na inną tkaninę’, 2. ‘praktyka osób mających ukończone studia
prawnicze, [...] aplikantura’537; w tym wypadku – ze względu na rozbieżność
znaczeń można mówić o homonimii;
(wy)artykułować ‘(s)formułować, wyrażać (wyrazić), (z)werbalizować
myśli’ (ang. articulate), np. [...] podjęte w trakcie wybuchu robotniczego, który
wysunie program artykułujący dążenia ogólnospołeczne, a w szczególności
robotnicze; tradycyjne znaczenie: ‘wypowiadać głoski, wyrazy’;
charyzmatyczny ‘nacechowany charyzmą, darem oddziaływania na ludzi
i zjednywania ich, umiejący przekonywać i porywać tłumy’ (ang. charismatic),
np. Pozostaje wiarygodny dla lewicowego elektoratu dzięki swemu
charyzmatycznemu wizerunkowi przywódcy zatroskanego o los „zwykłych
ludzi”; Udało się im ująć jedną z najbardziej charyzmatycznych postaci
opozycji, bohatera wojny afgańsko-radzieckiej Abdula Haqa; tradycyjne
znaczenie: ‘obdarzony charyzmą religijną; szczególnym darem bożym’;
dedykowany ‘przeznaczony do czegoś lub dla kogoś’ (ang. dedicated), np.
pieniądze dedykowane na budowę szpitala, olej dedykowany do silnika XY,
słuchawki dedykowane iPodom, strefa dedykowana kibicom; tradycyjne
znaczenie: ‘utwór ofiarowany, poświęcony komuś, np. wiersz, powieść, film’;
dieta ‘sposób odżywiania się, jadłospis’ (ang. diet), np. Wzrost produkcji
mięsa drobiowego oraz owoców i warzyw wynika ze zmiany diety polskiego
społeczeństwa; Trzeba pamiętać, że dieta dziecka powinna być bogata w białko;
tradycyjne znaczenie: ‘sposób żywienia zalecany przez lekarza w określonych
chorobach’;
dramatyczny ‘nagły, uderzający, wywierający wrażenie’ (ang. dramatic), np.
U jednej z uczestniczek już po tygodniu zażywania leku nastąpiła dramatyczna
poprawa. To oznacza dramatyczne polepszenie odpowiedzi immunologicznej
u ludzi; tradycyjne znaczenie: ‘wstrząsający, tragiczny, pełen napięcia, grozy’;
edycja ‘wydanie programu radiowego, telewizyjnego, konkursu itp.’ (ang.
edition), np. II edycja Konkursu dla Widzów TVP na ulubioną reklamę Vena 99;
W tym roku kolejna edycja tej niezwykłej imprezy kulturalnej trwa do 26 lipca;
tradycyjne znaczenie: ‘ogłoszenie dzieła drukiem’;
filozofia ‘zasada leżąca u podstaw czegoś, sposób robienia czegoś, metoda,
koncepcja’ (ang. philosophy), np. filozofia rządzenia, filozofia władzy;
tradycyjne znaczenie: ‘gałąź wiedzy’;
generacja ‘grupa towarów wytworzona na tym samym, określonym stopniu
rozwoju myśli technicznej’ (ang. generation), np. nowa generacja proszków do
prania; tradycyjne znaczenie: ‘pokolenie (ludzi lub zwierząt)’;
generować ‘wytwarzać, produkować, stwarzać’ (ang. generate), np. Rozwój
cywilizacji generował powstawanie nowych miejsc pracy; tradycyjne znaczenie:
fiz. ‘wytwarzać, zwykle pewną postać energii’;
globalny ‘ogólnoświatowy, obejmujący całą kulę ziemską’ (ang. global), np.
Ale ta wojna była globalna i totalna: ogarnęła 61 państw, bezpośrednio dotknęła
1,7 miliarda ludzi; Do końca tego wieku globalne ocieplenie może spowodować
poważne niekorzystne skutki społeczne i ekologiczne; tradycyjne znaczenie:
‘ogólny, całościowy’;
ikona ‘symbol czegoś’ (ang. icon), np. Wielkie ikony stylu czyli kobiety,
które nas inspirują; Pałac Kultury stał się już ikoną Warszawy; tradycyjne
znaczenia: 1. ‘obraz o tematyce religijnej malowany na drewnie’, 2. inform.
‘obrazek symbolizujący pewien program lub operację’;
inteligentny o urządzeniach i produktach: ‘zaawansowany technologicznie,
quasi-rozumny’ (ang. intelligent), np.: inteligentny dom, inteligentny samochód,
inteligentny krem, który przez 24 godziny na dobę wsłuchuje się w potrzeby
skóry; inteligentny proszek do prania; tradycyjne znaczenie: o człowieku
(rzadziej o zwierzęciu): ‘rozumny, zdolny, bystry, pojętny; świadczący o takich
cechach’;
klinika ‘lecznica, prywatna poradnia, przychodnia’ (ang. clinic), np.
Holenderska pływająca klinika aborcyjna „Aurora” przypłynęła w piątek do
portu w Dublinie; Jest też udziałowcem i jednym z dyrektorów prywatnej kliniki;
tradycyjne znaczenie: ‘szpital akademii medycznej’;
kondycja ‘stan, położenie’ (ang. condition), np. kondycja polskiej
gospodarki, polskich banków, polskiej inteligencji; Kondycja większości
towarzystw powierniczych jest odzwierciedleniem sytuacji na giełdzie;
tradycyjne znaczenie: ‘stan sprawności fizycznej’;
kreować, kreatywny, kreator ‘tworzyć, urzeczywistniać; twórczy; twórca,
wykonawca’ (ang. create, creative, creator), np. kreować nową sylwetkę kobiety;
pracownik kreatywny; kreator drinków w hotelu „Bristol”; tradycyjne
znaczenie: ‘tworzyć rzeczy wielkie, godne uwagi, zwłaszcza artystyczne’;
‘wybitnie twórczy’; ‘twórca rzeczy wybitnych, dawniej: Bóg’;
kultowy 1. ‘symbolizujący doświadczenia, aspiracje, wartości i postawy
jakiejś grupy, społeczności, jakiegoś pokolenia’, 2. ‘otoczony kultem, popularny
w jakiejś grupie społecznej’ (ang. cult), np. „Rejs” stał się od razu filmem
kultowym; Kultowy zespół rockowy „Kombi”; Kultowa kawiarnia „Czytelnika”;
tradycyjne znaczenie: ‘związany z kultem religijnym, z praktykami i obrzędami
religijnymi’;
lider 1. ‘czołowy działacz polityczny’, np. liderzy partii brytyjskich
konserwatystów, 2. ‘coś, co przoduje w jakiejś dziedzinie, w jakiejś klasyfikacji’
(ang. leader), np. „Colgate” – światowy lider w dziedzinie higieny jamy ustnej;
tradycyjne znaczenie: ‘przodownik w wyścigu sportowym, rzadko: przywódca
partii politycznej’538;
manipulacja ‘nieuczciwe sterowanie poglądami albo działaniami
nieświadomych tego ludzi, po to, by osiągnąć swoje, często naganne moralnie
cele’ (ang. manipulation), np. Telewizyjne podglądactwo to manipulacja ludzką
potrzebą wiedzy o tym, jak żyją i jak działają; Wiąże to zjawisko z brakiem
zaufania, okazywanego wyborcom oraz propagandowymi manipulacjami
podczas poprzednich czterech referendów na tematy europejskie; tradycyjne
znaczenie: ‘ręczne wykonywanie jakichś prac’;
nostalgia ‘tęsknota’ (ang. nostalgia), np. Żyje się trudniej, stąd protesty,
nostalgia za bezpieczeństwem socjalnym w epoce komunizmu; Teraz czytam
w „Timesie” artykuł atakujący nostalgię za latami 60.; tradycyjne znaczenie:
‘tęsknota (zwłaszcza emigranta) za ojczyzną’;
opcja 1. ‘jedna z możliwości, także: preferencja’, np. Lecz była też druga
opcja: nie rozwódka, lecz panna. I to było jeszcze bardziej ekscytujące; Sądzę
zarazem, że osobistą opcją autora byłoby ireniczne, erazmiańskie
chrześcijaństwo; 2. ‘orientacja polityczna’ (ang. option), np. Ocena skali tego
kryzysu może być różna ze względu na opcję polityczną reprezentowaną przez
oceniających; Odwoływani członkowie zarządu nie są związani z żadną opcją
polityczną, to fachowcy z banku centralnego; tradycyjnie termin prawny, morski
i ekonomiczny;
pakiet ‘grupa, zestaw spraw, kwestii powiązanych ze sobą i przedstawionych
do wspólnego rozpatrzenia’ (ang. package), np. pakiet ustaw
okołokonkordatowych; tradycyjne znaczenie: ‘paczka, plik rzeczy
zapakowanych lub zwiniętych razem’;
partner ‘współpracownik, ktoś, kto współdziała z kimś innym’, także:
‘osoba z którą się współżyje seksualnie’ (ang. partner), np. Firma ta jest naszym
partnerem na rynku europejskim; stały partner seksualny; tradycyjne znaczenie:
‘współuczestnik gry, zabawy, rozmowy’;
parytet ‘równoważność, równowaga, zwłaszcza militarna’ (ang. parity), np.
parytet militarny w Europie; tradycyjne znaczenie: termin ekonomiczny
‘stosunek wymienny dwóch lub więcej walut’;
prezydent ‘prezes, przewodniczący’ (ang. president), np. prezydent spółki
akcyjnej; prezydent Międzynarodowej Federacji Piłkarskiej FIFA; prezydent
zebrania; tradycyjne znaczenie: ‘głowa państwa lub miasta’;
sentymentalny ‘uczuciowy, wywołujący wspomnienia’ (ang. sentimental),
np. Jego wizyta ma prywatny i sentymentalny charakter; tradycyjne znaczenie:
‘przesadnie uczuciowy, ckliwy, czułostkowy’;
test ‘każdy sprawdzian, badanie, analiza’ (ang. test), np. To, co zrobi, będzie
testem na jego wiarygodność; tradycyjne znaczenie: ‘określony formalnie
sprawdzian wiedzy, inteligencji itp.’
Nowe znaczenia, inspirowane znaczeniami angielskimi, pozostają
w różnorodnym stosunku do znaczeń tradycyjnych: od rozszerzenia łączliwości
(np. preferować, edycja), aż do dość zasadniczych przeobrażeń semantycznych
(np. filozofia, ikona, artykułować, dramatyczny, kultowy). Najbardziej typowe
jest – i tu znowu znajduje potwierdzenie obserwacja Haliny Kurkowskiej –
rozszerzenie (generalizacja) znaczenia wyrazu pod wpływem angielskim, np.
w anglosemantyzmach charyzmatyczny, dieta, edycja, inteligentny, kondycja,
kreować, nostalgia, partner, parytet, prezydent, test. Jak wiadomo, generalizacja
jest typowym procesem rozwoju semantycznego wyrazów, nie dziwi więc tak
łatwe wzbogacanie znaczeń o ten typ przekształceń semantycznych.
Jednakże nie wszystkie wymienione powyżej anglosemantyzmy uzyskały już
aprobatę normatywną. W opracowaniach poprawnościowych podkreśla się to, że
niektóre z nich zostały przejęte nie ze względu na przydatność funkcjonalną
(potrzebę), lecz z powodu snobizmu albo niewłaściwego tłumaczenia tekstów
angielskich. Negatywną ocenę normatywną mają (z wymienionych powyżej)
zapożyczone neosemantyzmy: alternatywa, dieta, filozofia, kondycja, lider 2,
a zwłaszcza prezydent i sentymentalny. Pozostałe traktuje się w kategorii
wyrazów modnych i w związku z tym nadużywanych, zwłaszcza w tekstach
publicystycznych.
W analizie współczesnych neosemantyzmów zapożyczonych
z angielszczyzny należy też odnotować inne zjawisko, o którym pisała Halina
Kurkowska. Otóż niektóre anglosemantyzmy o podłożu łacińskim nawiązują (w
sposób prawdopodobnie niezamierzony) do dawnych znaczeń, obecnych
w polszczyźnie XVIII i XIX w.
Tak np. egzekucja rzutu karnego (zapewne kalka semantyczna angielskiego
execution) nawiązuje znaczeniowo do obecnego w dawnej polszczyźnie
znaczenia ogólniejszego ‘wykonanie’ (por. egzekucja praw, uchwał, utworu
muzycznego), wypartego potem przez szczegółowe: ‘wykonanie kary śmierci,
rzad.: wykonanie wyroku sądu w zakresie ściągania podatków, alimentów itp.’.
Podobnie wymieniany często jako nowy anglicyzm semantyczny czasownik
korespondować (ang. to correspond) w znaczeniu ‘odpowiadać, być
odpowiednim, stosownym do czegoś’ (np. Realia sztuki bezpośrednio
korespondują z niedawnymi faktami historycznymi) był, jak się okazuje,
używany w takim znaczeniu w w. XVIII i XIX (słowniki notują cytaty
z Krasickiego i Kraszewskiego).
Korupcja pod wpływem angielskiego corruption znaczy dziś także
‘zepsucie, zwłaszcza zepsucie moralne’ i wydawałoby się, że jest to nowe
rozszerzenie znaczenia w stosunku do tradycyjnego ‘przekupstwo urzędników
państwowych’. Tymczasem w słowniku warszawskim znaczenie to jest
odnotowane, przed owym szczegółowym ‘przekupstwem’, notuje je także
słownik Doroszewskiego.
Nowo zapożyczona, bardzo modna relacja w znaczeniu ‘związek między
kimś a kimś, stosunki łączące kogoś’, np. Ten komediodramat ma opowiadać
o trudnych relacjach między rodzicami a dziećmi; zaufanie w relacjach między
Polską a Rosją (ang. relation), dziś równorzędna już z relacją –
‘sprawozdaniem’, ma dawną historię, poświadczoną cytatami w SJPDor. i SW
(np. Relacje, jakie wszyscy mieliśmy z panem wojewodą, czyniły mi nadzieje,
że...539).
Przykłady te nie przeczą faktowi nowego zapożyczenia angielskich znaczeń
tych wyrazów, pokazują jednak, że specjalizacja znaczeniowa, która się
dokonała w odpowiednich wyrazach polskich, jest dość nowa,
dwudziestowieczna. Z wymienionych „wtórnych neosemantyzmów” najwięcej
zastrzeżeń budzi rzeczownik relacja, używany w liczbie mnogiej (relacje), jako
wyraz zastępujący określenia precyzyjniejsze: stosunki, powiązania, układy,
więzy, zależności, związki, tak jak w poniższych przykładach: Bardziej
ustabilizowane są relacje między rozrodczością i śmiertelnością, lepiej:
zależność między rozrodczością a śmiertelnością; Rozwiązywały one optymalne
relacje pomiędzy jednostką a społecznością, dawały harmonijny kontrapunkt
architektury z przyrodą, lepiej: związki między jednostką a społecznością a.
stosunki między jednostką a społecznością; W efekcie każdy błąd, a nawet każde
posunięcie dotykające relacji państwo – Kościół wywoływało podejrzliwość
i lawinę oskarżeń, lepiej: dotykające stosunków państwo – Kościół a. stosunków
między państwem a Kościołem; Zamiast informacji o relacjach płciowych
mogłem się tylko dowiedzieć o stosunkach produkcji, poprawnie: informacji
o stosunkach płciowych.
Interesująca jest historia modnego w końcu XX w. rzeczownika konsensus.
Oba znaczenia współczesne: 1. ‘porozumienie w jakiejś sprawie osiągane przez
ucieranie stanowisk i wzajemne ustępstwa, a nie przez głosowanie’ (np. Proszę
zauważyć, że większość decyzji jest podejmowana na zasadzie konsensusu) i 2.
‘zgodne stanowisko w pewnej kwestii’ (np. W Polsce istnieje konsensus i wola
polityczna. Jednym głosem mówimy, czego chcemy od Unii Europejskiej) są
kalką znaczenia angielskiego słowa consensus540, ale w pewnym stopniu
nawiązują do obecnego w polszczyźnie XIX-wiecznej, a zapożyczonego jeszcze
wcześniej (jest w słowniku Lindego), rzeczownika konsens ‘zgoda, zezwolenie
na co, szczególnie urzędowe, np. na sprzedaż gruntu, koncesja na prowadzenie
przedsiębiorstwa itp.’541 Różnica znaczeniowa i odległość czasowa każą jednak
potraktować nowy konsensus jako współczesne angielskie zapożyczenie
leksykalne, a nie semantyczne. Zapożyczenie to przyjęło się w polszczyźnie, jest
uzasadnione potrzebą nominatywną – koniecznością nazwania zjawiska
przedtem nieobecnego w naszej rzeczywistości542.
Odwołanie się do historii języka pokazuje też inne interesujące zjawisko.
Otóż znaczenia wyrazów zapożyczone niegdyś – w XIX w. – z francuskiego,
a potem zapomniane w polszczyźnie, odżywają współcześnie pod wpływem
języka angielskiego. Taki proces zaszedł np. w semantyce leksemów adresować,
definiować, preferować. Chodzi tu o następujące ich znaczenia:
adresować ‘kierować do kogoś, zwracać się do kogoś z propozycją’ (fr.
adresser, ang. address), np. Czy robiąc „Quo vadis” zastanawiał się pan, do
kogo go adresuje?; Reprezentuje pracowników najemnych i do nich adresuje
przejrzystą ofertę wyborczą; tradycyjne znaczenie: ‘pisać adres’;
definiować ‘określać, precyzować, ustalać, wyznaczać’ (fr. definir, ang.
define), np. Mogą stanowić próby określania wpływu środowiska na aktywność
kulturalną definiowanego w kategoriach infrastruktury kulturowej; Wiedza
o sztuce stawiania pytań i trafnego definiowania problemów przydaje się
szczególnie w badaniach naukowych; tradycyjne znaczenie: ‘formułować
znaczenie jakiegoś wyrazu, dawać objaśnienie jego sensu’;
preferować ‘woleć coś, wybierać coś (w odniesieniu do kwestii i wyborów
drobnych, codziennych)’ (fr. préférer, ang. prefer), np. Pytaliśmy w piśmie, jaką
preferują formę faktury za gaz i energię; Tak. Ale nie preferujesz makijażu na co
dzień. – Nie, bo mnie to nie bawi; tradycyjne znaczenie: ‘dawać czemuś
pierwszeństwo (w odniesieniu do kwestii zasadniczych)’.
Wszystkie te znaczenia odnotowują słowniki języka polskiego jako
przestarzałe bądź dawne i podają ich francuskie pochodzenie. Dziś wróciły one
do polszczyzny jako niewątpliwe anglicyzmy semantyczne. Są modne,
nadużywane i jeszcze nieakceptowane w normie polszczyzny ogólnej, a możliwe
do przyjęcia jedynie w polszczyźnie środowiskowej.
Wymienione dotąd anglosemantyzmy o podłożu łacińskim są używane
w polszczyźnie ogólnej, zwłaszcza w odmianach pisanych. Oprócz tego istnieje
sporo anglosemantyzmów tego typu o użyciu współcześnie ograniczonym do
określonych środowisk.
Szczególnie dużo jest ich w terminologii i słownictwie „komputerowym”.
Nazwy aplikacja, edycja, format, katalog, menu i wiele innych to niewątpliwe
anglicyzmy semantyczne. Do środowiska naukowego ogranicza się z kolei
anglosemantyzm abstrakt ‘wyciąg z wykładu lub pracy naukowej, streszczenie,
podsumowanie, konspekt’ (por. Czasopisma referujące literaturę naukową,
a więc wszelkiego typu abstrakty i przeglądy dokumentacyjne).
W języku urzędowym często stosowane są anglosemantyzmy pochodzące
z dokumentów Unii Europejskiej543, takie jak: implementacja, implementować,
zaimplementować544, np. Cały bieżący rok stał pod znakiem implementacji prawa
unijnego; Do 1 stycznia wszystkie kraje członkowskie mają zaimplementować
w krajowym prawie założenia dyrektywy; prezydencja545 ‘przewodniczenie,
przewodnictwo’, np. Prezydencja Finlandii w UE546; akcesja547 ‘przystąpienie’,
np. Akcesja Polski do Unii Europejskiej548; kwota549 ‘kontyngent’, np.
Likwidacja systemu kwot mlecznych jest dla Unii [...] wyzwaniem.
Bogato reprezentowane są anglosemantyzmy w dziedzinie kosmetyki, np.
film ‘cienka warstwa kosmetyku, błonka, która może pozostawać na cerze’ (np.
Preparat doskonale się wchłania, nie pozostawiając tłustego filmu), formuła
‘skład, budowa, struktura’ (np. Krem dzięki wyjątkowemu składowi
i nietłuszczącej formule jest idealnie wchłaniany przez skórę), kompleks ‘zestaw
środków tworzący określoną całość’ (np. „Soraya”, kompleks regeneracyjny),
linia (kosmetyków) ‘zestaw środków kosmetycznych podobnych pod jakimś
względem, tworzący harmonijną całość’ (np. „Palmolive Optima” to linia trzech
nowoczesnych szamponów pielęgnacyjnych), protektor ‘środek chroniący przed
oparzeniem skóry w czasie opalania się” (np. krem z protektorem).
Innego typu ograniczenia są nałożone na takie anglosemantyzmy, jak
konwencja czy konferencja. Występują one tylko w zestalonych połączeniach:
konwencja wyborcza (partii), wschodnia || zachodnia konferencja koszykówki
(amerykańskiej). W pierwszym z nich realizuje się stosunkowo nowe
w polszczyźnie znaczenie konwencja ‘zjazd przedwyborczy albo programowy
(jakiejś organizacji)’. Początkowo określenia tego używano w polszczyźnie
tylko w odniesieniu do realiów zachodnich (głównie amerykańskich), mniej
więcej od r. 1990 stosuje się je także do realiów polskich (np. konwencja
przedwyborcza Prawa i Sprawiedliwości). Amerykanizmem znaczeniowym jest
sportowe określenie wschodnia || zachodnia konferencja koszykówki NBA.
Określenie konferencja znaczy tu tyle, co ‘grupa’. Realia wskazują, że jest to
termin anglojęzyczny, notuje go już słownik Webstera z r. 1966550.
W pewnych wypadkach trudno orzec, czy mamy do czynienia
z zapożyczeniem semantycznym, czy też raczej z równoległym rozwojem
znaczeniowym wyrazu w polszczyźnie i angielszczyźnie. Tak jest np.
z rzeczownikami anatomia, architekt, architektura. Chodzi o użycie
wymienionych wyrazów w takich, początkowo przenośnych, połączeniach, jak
anatomia sukcesu, kryzysu (w których anatomia to ‘analiza, przebieg,
struktura’), architekt porozumienia z Daton (‘twórca’) i architektura
bezpieczeństwa europejskiego (‘budowanie, tworzenie’). Nawiązanie do znaczeń
podstawowych jest tu wyraźne i umotywowane semantycznie i mimo
występowania analogicznych nowych znaczeń i połączeń w języku angielskim
nie musi się tu dopatrywać bezpośredniego wpływu angielszczyzny. Należy
natomiast przypuszczać, że występowanie takich konstrukcji równoległych
w obu językach (a zapewne nie tylko w nich) sprzyja dużej frekwencji tekstowej
tych połączeń.
Mniej liczne są takie anglosemantyzmy, które wplotły się w wyrazy
rdzennie polskie. Są to anglicyzmy głęboko ukryte, niemniej rzeczywiste.
Występują w wyrazach i wyrażeniach o bardzo dużej frekwencji tekstowej.
Chodzi tu o nowe znaczenia słów obraz, wyzwanie, znaczący, wykrzyknika
dokładnie (tak)! i pewnych terminów komputerowych, takich jak mysz, widok,
okno.
Obraz w znaczeniu ‘film’ (Reżyser nakręcił obraz bardzo atrakcyjny dla
widza – horror psychologiczny) jest kalką ang. picture, mającą już
kilkudziesięcioletnią historię w polszczyźnie. Pozostałe anglicyzmy
semantyczne są młodsze.
Około trzydziestu lat liczy nowe znaczenie wyrazu wyzwanie551. Rzeczownik
ten znaczył dawniej ‘to, że się kogoś pozywa, wyzywa do współzawodnictwa,
do walki, na pojedynek itp.’ (por. „Brygada ciesielska [...] rzuciła wyzwanie
cieślom z sąsiedniego bloku. Rozgorzało współzawodnictwo między obu
brygadami”552), dziś jest używane niemal wyłącznie w znaczeniu ‘pilny i ważny
problem do rozwiązania, przeciwność, z którą należy się zmierzyć’, np. Czas
historycznej szansy dla kraju i – tym bardziej – czas wielkiego wyzwania dla
Kościoła domagał się konkretnego zaangażowania [...]; W okresie transformacji
państwo stanęło wobec nowego wyzwania socjalnego i finansowego, związanego
z pojawieniem się bezrobocia; Są to poradniki dla osób podejmujących
wyzwania współczesnego świata; Dlatego my, uczniowie Chrystusa traktujemy
AIDS jako wyzwanie wymagające od nas naśladowania Jego postawy [...];
Podstawowym wyzwaniem paru ostatnich lat jest dla Kościoła spotkanie
z kulturą; [...] dla Anny Dymnej ten nowy gatunek stał się wyzwaniem,
a zawodowa kariera nabrała przyspieszenia. Jest to kalka semantyczna
angielskiego challenge, obecna zresztą, jak się wydaje, także w innych językach
europejskich553. To nowe znaczenie rzeczownika wyzwanie należy traktować
w kategorii mody leksykalnej, ze wszelkimi konsekwencjami takiej oceny; nie
można natomiast traktować go jako błędu semantycznego, gdyż określenie jest
niewątpliwie potrzebne w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej. Należy,
rzecz prosta, uważać, by nie stosować tego rzeczownika wtedy, gdy chodzi
o kwestie mniejszej rangi, np. błędem będzie użycie tego wyrazu w zdaniu:
Największym wyzwaniem dla każdego krawca jest uszycie fraka dla dyrygenta554.
Anglosemantyzmem tego typu jest także wykrzyknik dokładnie! albo
dokładnie tak!, obecny w polszczyźnie od początku lat 90. XX w. i współcześnie
bardzo często używany jako znak potwierdzenia, akceptacji słów rozmówcy,
a więc w znaczeniu ‘tak, właśnie, aha, oczywiście, racja’, czyli takim, jakie ma
angielskie exactly (yes) (por. Przemieściliście się po prostu. Dokładnie. Ale nie
żałujemy tego wyboru; A co to jest? Taka dziureczka minimalna. No. Dokładnie.
Ee tam. Malusieńka; ... – Od wątroby? – ...przejadłeś się... – ... Tak? –
Dokładnie. – Aha, aż tak działa szybko? – No, promieniuje...). Posługiwanie się
tym anglosemantyzmem było najpierw (w początkach lat 90.) charakterystyczne
dla języka młodzieży, po dziesięciu latach stało się elementem wypowiedzi
wielu osób, niezależnie od ich wieku. Wyparło potwierdzenia używane
poprzednio: właśnie; tak; oczywiście; pewnie, że tak. Modę na tę partykułę
podtrzymuje także to, że analogiczne zapożyczenie semantyczne występuje
w języku niemieckim (genau!) i na terenach Polski zachodniej jest nawet
uważane za kalkę z tego właśnie języka. Mimo znacznego rozpowszechnienia
tego neosemantyzmu należy uznać, że posługiwanie się nim nie świadczy dobrze
o kulturze języka osoby tak mówiącej, gdyż jest wynikiem bezkrytycznego
naśladownictwa modnego sposobu mówienia.
W języku mediów pojawiają się także związki frazeologiczne kalkowane
współcześnie z angielskiego. Takimi zapożyczeniami są np. określenia dać
zielone światło (to give green light), szara strefa (ang. grey area), z nieco
zmienionym, uściślonym znaczeniem w stosunku do pierwowzoru, miękkie i
twarde narkotyki (soft, hard drugs), lekki papieros (light cigarette) czy
katastrofa humanitarna, kryzys humanitarny (humanitarian catastrophe,
humanitarian crisis). Częstsze są jednak zapożyczone nominalne wyrażenia
terminologiczne lub terminopodobne, np. kwaśny deszcz (acid rain), brudna
bomba (dirty bomb), efekt szklarniowy (greenhouse effect), czarna skrzynka
(black box), globalna wioska (global village), gorąca linia (hotline), błękitne
hełmy (blue berets), efekt domina (domino effect)555. Określenia te weszły do
normy polszczyzny użytkowej, są przydatne, niekiedy nawet niezbędne,
zwłaszcza w wypowiedziach dziennikarskich i publicystycznych, a ze względu
na częściowo rodzimy charakter materiału leksykalnego nie są odczuwane jako
elementy obce.
Można powiedzieć, że zapożyczenia semantyczne są swoistym sposobem
internacjonalizacji warstwy leksykalnej języka, a konkretnie stanowią
internacjonalizację sensów wyrazów: takim samym albo zbliżonym formom
leksemów zaczynają odpowiadać zawsze takie same znaczenia556, będące
internacjonalizmami semantycznymi. Przez internacjonalizm semantyczny
(intersemantyzm) należy rozumieć takie znaczenie leksemu wieloznacznego,
które występuje w różnych językach co najmniej dwóch rodzin językowych,
przy czym inne znaczenia tego leksemu występujące w różnych językach nie
pokrywają się (nie można więc mówić o internacjonalizmie na poziomie całego
wyrazu, czyli leksykalnym). Przykładem takiego dawnego intersemantyzmu jest
jedno ze znaczeń polskiego wyrazu prezydent. Rzeczownik ten znaczył
w polszczyźnie drugiej połowy XX w. 1. ‘głowa państwa’, 2. ‘burmistrz
większego miasta’. Znaczenie 1. powtarza się w innych językach –
w znaczeniach wyrazów president (ang.), president (fr.), Präsident (niem.),
presidente (wł.), prezident (czes.) itd. Znaczenie 2. już nie jest tak powtarzane,
za to w wielu językach występują znaczenia: 3a. ‘przewodniczący, prezes jakiejś
organizacji, związku’ i 3b. ‘przewodniczący zebrania, zgromadzenia’, których to
znaczeń nie było do lat 80. w polszczyźnie. Ponadto np. w języku niemieckim
wyraz ten ma znaczenie 4. ‘osoba stojąca na czele uniwersytetu’.
Internacjonalizmem było więc tylko znaczenie prezydent 1 = ‘głowa państwa’,
a nie cały wyraz. To właśnie jest internacjonalizm semantyczny.
Wynikiem zapożyczania nowych znaczeń o charakterze internacjonalnym
przez jednostki leksykalne danego języka może być powstanie nowego
internacjonalizmu leksykalnego albo nowego intersemantyzmu w leksemie
wieloznacznym.
Zilustrujmy to przykładami z języka polskiego (z innymi językami w tle).
Omówiony już modny czasownik artykułować do lat 70. XX w. miał
w polszczyźnie znaczenie ‘wymawiać głoski za pomocą określonych ruchów
narządów mowy’. Jest to zapożyczenie z języka francuskiego (articuler), obecne
w wielu językach, zresztą nie zawsze jako pożyczka francuska557, por. czes.
artikulovat, niem. artikulieren, ang. articulate. Od lat 70. zaczęło się w naszym
języku upowszechniać znaczenie ‘wyrażać jakieś treści, formułować,
werbalizować myśli, poglądy’, najpewniej pod wpływem głównego dziś
znaczenia wyrazu angielskiego to articulate558. Podobny proces zaszedł w języku
niemieckim559, to samo zjawisko obserwujemy w języku czeskim560. Można więc
powiedzieć, że nowy intersemantyzm artykułować || artikulieren || artikulovat
itd. ‘wyrażać poglądy’, powstały pod wpływem angielskim w języku polskim,
niemieckim, czeskim (a zapewne także w innych), spowodował, iż wyraz
artykułować || artikulieren || artikulovat itd. ma obecnie dwa znaczenia
internacjonalne (1. ‘wymawiać głoski, wyrazy’, 2. ‘wyrażać poglądy’), stał się
więc pełnym internacjonalizmem leksykalnym.
Wspomniany na tu rzeczownik nostalgia miał w polszczyźnie znaczenie
‘tęsknota (zwłaszcza emigranta) za ojczyzną’ (por. „Ogarnęła mnie
niespodziewanie taka nostalgia ziemi rodzinnej, taka ciekawość rzeczy i spraw
polskich, że całkowicie mnie wykoleiła”, SJPDor.). W języku angielskim wyraz
ten oprócz tego miał od dawna także znaczenie szersze: ‘żal lub pełna smutku
tęsknota za (dobrą) przeszłością’. To znaczenie zostało odnotowane już w r.
1920561. Znaczenie rozszerzone było od dawna obecne w języku włoskim562,
występowało także w języku niemieckim. Od lat 80. XX w. również
w polszczyźnie zaczęto używać słowa nostalgia w znaczeniu szerszym.
W dzisiejszych tekstach to właśnie znaczenie dominuje: Zarówno polskiej, jak
i japońskiej jesieni towarzyszy pewna nostalgia, a świadomość przemijania
wydaje się dziwnie wyraźna właśnie o tej porze roku; Nastrój tamtych spektakli,
emocje krytyków i emocje nasze – widzów, z nostalgią wspominających wielki
teatr Swinarskiego [...]; Odczuwał dotkliwą nostalgię za bezpiecznymi czasami
przedwojennymi; Daje się jeszcze zaobserwować nostalgię za dawnym,
przestarzałym modelem stosunków społeczno-gospodarczych; Chodzi
o romantyczną nostalgię za dawnymi (dobrymi) czasami, por. też częste:
nostalgia za komunizmem. Należy więc uznać, że współcześnie rzeczownik
nostalgia stał się internacjonalizmem leksykalnym, być może nawet o tylko
jednym znaczeniu, gdyż znaczenie ‘tęsknota za ojczyzną’ mieści się
w znaczeniu ogólniejszym ‘tęsknota za tym, co było dobre i minęło’.
Przymiotnik sentymentalny miał w tradycyjnej polszczyźnie dwa znaczenia:
1. ‘ckliwy, czułostkowy, przesadnie uczuciowy’ (Pomyślałam, że jestem
nieznośnie sentymentalna i zawróciłam do domu, żeby nikomu nie przeszkadzać;
Na rauszu siadała do pianina i śpiewała sentymentalne piosenki; Jestem
Polakiem. To też sentymentalny naród, ale ja zostałem skutecznie wyleczony); 2.
‘związany z sentymentalizmem – nurtem artystycznym’ (Msza polska „Boże
Stwórco” wprowadzając nastrój sentymentalnej pieśni miłosnej, dumki czy
romansu [...])563. Angielski przymiotnik sentimental miał (i ma), oprócz tego,
jeszcze inne znaczenie: ‘uczuciowy, motywowany emocjonalnie, odwołujący się
do miłych wspomnień’564. To znaczenie ma również włoskie słowo
sentimentale565. Mieliśmy więc do czynienia z internacjonalizmem
semantycznym w obrębie polisemicznego przymiotnika, a jednocześnie w kilku
językach występowały znaczenia inne. W ostatnich latach w polszczyźnie
nastąpiło zapożyczenie semantyczne i sentymentalny nabrał trzeciego znaczenia,
tożsamego z angielskim: Jego wizyta ma prywatny i sentymentalny charakter;
Nawet najwięksi eksperci wypowiadają się na temat życia rodzinnego
i sentymentalnego „drogiego przywódcy” niezwykle ostrożnie; Koncert miał
więc charakter sentymentalny [...]; Mój mąż przyjechał tu ze względów
sentymentalnych, bo jego dziadkowie mieszkali nieopodal, przy ul. Dietla;
Uładzić i zagłaskać przeszłość, zamykając ją równocześnie w kasetce
z sentymentalnymi pamiątkami. Można więc powiedzieć, że współcześnie
przymiotnik ten jest w polszczyźnie internacjonalizmem semantycznym w dwu
z trzech znaczeń566.
Dotąd była mowa o internacjonalnych zapożyczeniach semantycznych
w obrębie leksemu. Należy się zastanowić nad tym, czy takie zjawisko istnieje
także w obrębie grup wielowyrazowych, frazeologicznych oraz
specjalistycznych terminów złożonych. Czy może się więc zdarzyć, iż do
istniejącego „międzynarodowego” związku frazeologicznego dopożycza się
nowe znaczenie? Jest to – jak się wydaje – wypadek niezbyt częsty, co się wiąże
niewątpliwie z tym, że zjawisko polisemii we frazeologii w ogóle występuje
o wiele rzadziej niż w leksyce jednowyrazowej. Za jeden z nielicznych
wypadków intersemantyzmów frazeologicznych można uznać np. określenie
informatyczne koń trojański, ang. Trojan horse, niem. trojanisches Pferd,
nazywające rodzaj wirusa komputerowego. Innym przykładem jest wyrażenie
miękkie lądowanie, ang. soft landing, niem. weiche Landung, czes. měkké
přistání. Na istniejące już znaczenie terminologiczne ‘bezpieczne dla pasażerów
lądowanie samolotu’ nakłada się znaczenie frazeologiczne ‘wyjście bez szwanku
z jakiejś trudnej sytuacji’. I wreszcie dwuczłonowy termin geograficzny trójkąt
bermudzki w znaczeniu ‘obszar w rejonie środkowego Atlantyku między
Bermudami, Florydą i Portoryko, w którym z niewyjaśnionych powodów
zginęło wiele statków i samolotów’, ang. Bermuda triangle, niem. Bermuda-
Dreieck, ros. Bermudskij treugolnik, uzyskał znaczenie drugie, frazeologiczne
o kilku odcieniach semantycznych, wywodzących się od znaczenia czegoś
groźnego, niezrozumiałego i od kształtu trójkąta, przy czym w końcu nawet
ginie pojęcie „trójkątności” (por. USJP ‘miejsce, gdzie ktoś/coś ginie,
przepada’)567.
Należy się zastanowić, kiedy zapożyczenie semantyczne ma największe
szanse, by się stać internacjonalizmem semantycznym akceptowanym w danym
języku, w naszym wypadku – w polszczyźnie.
Po pierwsze, następuje to wówczas, gdy nowe znaczenie wyraźnie nawiązuje
do istniejących już znaczeń internacjonalnych, stanowiąc np. ich generalizację.
Tak dzieje się w wypadku nowo zapożyczonego znaczenia polskiego
rzeczownika nostalgia, omówionego powyżej, a także czasownika definiować,
który oprócz szczegółowego, dawnego sensu ‘określać znaczenie wyrazu lub
pojęcia’ ma dziś nowe, internacjonalne znaczenie ‘określać coś, ustalać,
wyznaczać’ (np. Jeśli będą uwzględniane rosyjskie interesy narodowe. Pytanie,
jak Rosja definiować będzie owe interesy?; Projektu, w którym człowiek nie był
definiowany przez to, co w nim niskie, instynktowne i zwierzęce, ale [...];
Historia życia organizmu jest definiowana jako czasowy wzorzec wzrostu
i reprodukcji), powstałe pod wpływem ang. define albo fr. definir568. To nowe
znaczenie jest właśnie uogólnieniem dawnego.
Związek dawnego znaczenia internacjonalnego z nowym może też polegać
na tym, że następuje rozszerzenie łączliwości wyrazu przy niewielkiej zmianie
znaczeniowej. Rzeczownik edycja był początkowo odnoszony tylko do
ogłaszania drukiem jakiegoś dzieła (por. „Książka doczekała się drugiej, nader
starannej edycji” – SJPDor.), dzisiaj, pod wpływem angloamerykańskiego
edition, jest określeniem odnoszonym do wydarzeń (np. To była czwarta edycja
wystawy młodych, trzykrotnie większa od zeszłorocznego przeglądu; Do udziału
w piątej edycji konkursu „Małe ojczyzny” zgłoszono 157 projektów; Była to już
jego druga czerwona kartka w tej edycji Ligi Mistrzów, więc UEFA postanowiła
wymierzyć surową karę). Edycja to w tym znaczeniu ‘jednostka powtarzającej
się imprezy’, czyli kolejne jej „wydanie”, ale nie ma to już charakteru ściśle
materialnego569.
Rozszerzenie łączliwości nastąpiło też w nowych w polszczyźnie
znaczeniach rzeczowników festiwal i gala, widocznych w określeniach: II
Festiwal Nauki; Ogólnopolski i Międzynarodowy Festiwal Reklamy; Na Wolinie
odbył się VI Festiwal Wikingów; W Trójmieście podczas I Festiwalu Dobrego
Humoru [...]; Gala piosenki biesiadnej; Gala boksu zawodowego. Również takie
rozszerzenie łączliwości jest stosunkowo niedawne w angielszczyźnie. Także
w takim wypadku nowe intersemantyzmy są stosunkowo łatwo akceptowane
w języku, choć nie należy się godzić z nieograniczonym rozszerzaniem
łączliwości, gdyż w wyniku tego procesu powstają połączenia rażące
semantycznie, estetycznie (gala boksu zawodowego570), a nawet humorystyczne
(festiwal pierogów, festiwal mięs, festiwal krewetek)571.
Równie łatwo internacjonalizują się nowe znaczenia oparte na metaforze.
Przymiotnik inteligentny jest w reklamach powszechnie odnoszony do wyrobów
przemysłowych, do artefaktów, a określenia, takie jak: inteligentny samochód,
inteligentny proszek do prania, inteligentny lek przeciwbólowy (por. też:
Pierwsza inteligentna podkoszulka Sensateksu o nazwie Smartshirt; Instalacje
inteligentnego domu służą nie tylko wygodzie mieszkańców), są bez wątpienia
połączeniami metaforycznymi, antropomorfizującymi. Nastąpiło w nich
znamienne przesunięcie semantyczne: cechy przypisywane istotom żywym
(przede wszystkim człowiekowi) zostały przeniesione na produkty, wytwory
myśli technicznej – początkowo w języku angielskim, później także
w polszczyźnie, co pozwala w wypadku tych metafor mówić
o anglosemantyzacji572. Metafory tego typu powinny być jednak tworzone
z umiarem, gdyż w wielu wypadkach zestawienia w nich zawarte powodują
dysonans semantyczny, pragmatyczny lub estetyczny, tak jak połączenia
inteligentne nawozy sztuczne czy inteligentny krem, „który przez okrągły rok
wsłuchuje się w potrzeby skóry”573. Przyjęły się natomiast takie
intersemantyzmy, oparte na metaforze, jak (urządzenie) przyjazne dla otoczenia
i aktywny (telefon).
Jeżeli jednak antropomorfizacji towarzyszy duża zmiana nacechowania
ekspresywnego, to nowy intersemantyzm nie jest już tak łatwo „wchłaniany”
i odbierany jako dopuszczalny. Wspomniany już wcześniej przymiotnik
agresywny miał w polszczyźnie, podobnie jak jego odpowiednik formalno-
semantyczny w wielu innych językach, nacechowanie zdecydowanie ujemne
(por. agresywne zachowanie, agresywna postawa, agresywna polityka);
współcześnie, pod wpływem angielskim, jest on używany z nacechowaniem
pozytywnym: ‘gorliwy, bardzo intensywny, pełen entuzjazmu’, np.: Agresywny
pracownik marketingu; Dzięki agresywnej interwencji lekarza stan pacjenta
dramatycznie się poprawił (sic!); Absolwenci są coraz bardziej ambitni
i agresywni. Agresywni w sensie coraz bardziej aktywnego poszukiwania pracy,
a nawet: ‘rzucający się w oczy, o dobrych parametrach technicznych’: Auto
zwraca uwagę agresywną, wydłużoną jak cygaro linią karoserii i dużym jak
paszcza rekina wlotem powietrza do chłodnicy; Agresywną stylistyką małe
sportowe samochody audi nawiązują do wyglądu. To budzi jednak zastrzeżenia,
a akceptacja tego nowego znaczenia jest ograniczona do języka branżowego.
Współczesne anglicyzmy semantyczne, często będące intersemantyzmami,
stanowią ekspansywną warstwę słownictwa, która może się powiększać ze
wzrostem znajomości języka angielskiego przy jednoczesnej słabej świadomej
znajomości polszczyzny i zasad przekładu z języków obcych. Upowszechnianie
się w języku tych elementów jest niewątpliwie przejawem tendencji do
internacjonalizacji leksyki, co niesie pewne korzyści zewnętrznojęzykowe,
a często jest uzasadnione także względami wewnątrzjęzykowymi. Ale
jednocześnie przynosi też skutki ujemne: nadmierne niekiedy rozszerzanie
znaczeń wyrazów, co powoduje ich rozmycie semantyczne, oraz wypychanie na
margines, a czasem też zanik dawnych znaczeń wyrazów.
9. Wyrazy i związki frazeologiczne o zmienionej
formie

Bogactwo leksykalne języka i to, że w zasobie czynnym i biernym każdego

Polaka znajduje się co najmniej kilkanaście, a często dwadzieścia kilka tysięcy
jednostek leksykalnych (wyrazów i frazeologizmów), powoduje, iż pewne z tych
jednostek są odtwarzane w formie niezgodnej z przyjętą normą. W większym
stopniu dotyczy to frazeologizmów, choć i postaci wyrazów bywają
zniekształcane. Przyczyny tego są rozmaite, ale można je sprowadzić do dwóch
grup. Po pierwsze, forma wyrazu bywa zmieniana z powodów, które można by
nazwać „technicznymi”: chodzi o upraszczanie słów trudnych w wymowie,
a przy tym niemotywowanych słowotwórczo. Po drugie, forma frazeologizmu
bywa zmieniana z powodów skojarzeniowych i semantycznych: wskutek
podobieństwa do innych frazeologizmów, ze względu na tendencję do
wyrównań i uproszczeń, motywowanych semantycznie lub pragmatycznie,
wskutek działania tendencji do wyrazistości semantycznej itd. Zmiana formy
wyrazu lub związku wyrazowego może pociągać za sobą zmianę ich znaczenia
albo spowodować „odsemantycznienie”, czyli utratę znaczenia przez dany
element. W większości wypadków zmiany formy jednostek leksykalnych są
traktowane jako nieuzasadnione odstępstwo od normy leksykalnej, a więc jako
błędy. Dotyczy to zwłaszcza zmian form wyrazów; w wypadku frazeologizmów
niektóre zmiany prowadzą do powstawania nowych związków albo wariantów
frazeologicznych.

9.1. Deformacje formalne wyrazów

Jak wspomnieliśmy, niektóre z takich deformacji są spowodowane
względami fonetycznymi. Zdarza się np. odtwarzanie wyrazu regularny jako
leguralny, kołdra jako kordła itp. Tego typu zmiany są też motywowane
wymową gwarową, por. mazowieckie miemać, miejszy. Takie deformacje
formalne są bardzo różnorodne, a często indywidualne (por. np. postać perułka
zamiast peruka). W wielu jednakże wypadkach zmiany, motywowane z pozoru
tylko uproszczeniami fonetycznymi, mogą być wspierane skojarzeniami
brzmieniowymi, a czasem także semantycznymi, z innymi wyrazami.
Wspomniana wyżej perułka powstała być może przez skojarzenie z wyrazem
perełka; w znanej etymologii ludowej zniekształconą formę nazwy cmentarz –
smętarz wywodzi się od przymiotnika smętny, semantycznie kojarzącego się
z tym miejscem.
Historia polszczyzny pozwala też na stwierdzenie, że niekiedy takie formy
zniekształcone, zmienione (zwykle pod wpływem gwarowym) zostały w końcu
zaaprobowane przez normę i są dziś jedynymi formami polszczyzny ogólnej.
Oprócz ogólnie znanego rzeczownika niedźwiedź (którego historycznie
uzasadniona forma to miedźwiedź574) można tu przytoczyć wyraz racuszki, który
brzmiał początkowo hreczuszki575, a także czasownik nadwerężyć, którego
obecna postać jest zniekształconą formą pierwotnego nadweredzić,
zapożyczonego z języka ruskiego (ukraińskiego)576. Ten ostatni wyraz jest
zresztą przykładem na to, że także współcześnie zmiany formy słowa częste
w uzusie mogą zostać zaaprobowane przez normę: występuje on bowiem
w obocznej postaci nadwyrężyć, od kilkunastu lat uznawanej za poprawną.
Zmiany formy wyrazów, zwłaszcza zapożyczonych, są zwykle wynikiem
skojarzeń z wyrazami podobnymi formalnie lub zbliżonymi znaczeniowo.
Forma *aeropag (zamiast areopag) powstała zapewne przez nawiązanie do
wyrazów rozpoczynających się od cząstki aero- (aerodynamika, aeroplan,
aeronauta itd.), częstszej w wyrazach zapożyczonych niż areo577. Postać
*schizofremia, spotykana zamiast poprawnej schizofrenia, nawiązuje do takich
nazw chorób, jak leukemia, anemia, uremia, i do takich wyrazów, jak epidemia,
chemia; w tym wypadku można więc mówić o nawiązaniach formalno-
semantycznych.
 Deformacje leksykalne tego typu mogą doprowadzić do formalnego
utożsamienia pewnego wyrazu z innym. Nazwa petent ‘interesant’
w wypowiedzi pewnego urzędnika przybrała formę patent („Już nieraz
mówiłem, że jak patent przyjdzie, to trzeba najpierw załatwić patenta, a dopiero
pić hierbate”578), równobrzmiącą z rzeczownikiem patent ‘akt prawny,
przyznający komuś własność określonego wynalazku’. W wypowiedzi
„Mieszkam na perypetiach miasta” zniekształcone słowo peryferie zostało
utożsamione z wyrazem perypetie. Oba te humorystyczne wypadki naruszenia
tożsamości formalnej wyrazu pokazują zarazem, że tego typu odstępstwa od
normy mają często charakter jednostkowy, a sposób zniekształcenia wyrazu
trudno przewidzieć.
Od zjawiska opisanego powyżej należy odróżnić utrwaloną wariantywność
form, występującą w wielu leksemach polskich. Może to być wariantywność
fonetyczna, morfologiczna lub słowotwórcza. Jest zawsze uzasadniona
historycznie (rozwojem form wyrazowych) lub społecznie (ma oparcie w uzusie
pewnego regionu lub określonej grupy społecznej albo wiekowej) i mieści się
albo na obu poziomach normy polszczyzny ogólnej, albo na poziomie normy
użytkowej. Wariantami fonetycznymi leksemów są np. formy kościółek
i kościołek, obwarzanek i obarzanek579. Warianty morfologiczne stanowią np.
formy odnajdować i odnajdywać, klusek i kluska, rodzynek i rodzynka.
Wariantami słowotwórczymi są np. ściągaczka i ściągawka580.
Różnica między formami wariantywnymi a formami zmienianymi, ale
nieaprobowanymi przez normę, polega więc przede wszystkim na tym, że
warianty są elementami utrwalonymi i mającymi dobrą motywację systemową,
historyczną lub społeczną, zaś formy zdeformowane takiej motywacji nie mają,
a ponadto w większości wypadków są używane jednostkowo lub sporadycznie.

9.2. Zmiany w składzie związków frazeologicznych

 Kwestia wariantów formalnych jest szczególnie istotna w wypadku
związków frazeologicznych, gdyż te jednostki leksykalne, jako składające się
z kilku elementów, są narażone na stosunkowo częste zmiany w trakcie ich
odtwarzania w tekstach językowych. Co więcej: w niektórych wypadkach
warianty formalne frazeologizmów są aprobowane przez normę, w innych zaś
odstępstwo od postaci kanonicznej jest uznawane za innowację funkcjonalnie
nieuzasadnioną, czyli błąd frazeologiczny.
Innowacja frazeologiczna to każda zmiana postaci (formy), znaczenia lub
usytuowania kontekstowego frazeologizmu w stosunku do tego, co jest
utrwalone w świadomości społecznej, a odnotowywane w słownikach. W tym
rozdziale będą nas interesować innowacje formalne, czyli zmiany postaci
frazeologizmów581. Obejmują one zmiany w zakresie form gramatycznych,
wymianę składnika leksykalnego, uszczuplenie związku o jakiś składnik,
rozbudowanie go o pewien dodatkowy element, a także łączenie elementów dwu
(rzadko trzech) frazeologizmów (czyli ich kontaminacja), którego wynikiem jest
powstanie nowego związku. Podział ten w zasadzie pokrywa się z klasyfikacją
innowacji frazeologicznych, dokonaną przez Stanisława Bąbę582, będziemy się
więc do niej odwoływać w dalszym ciągu rozdziału.
• Zmiany w zakresie form gramatycznych w związku frazeologicznym
„Zmiany gramatyczne [w związku frazeologicznym] polegają na zniesieniu
ograniczeń fleksyjnych danego komponentu, jak też uchyleniu jego ograniczeń
słowotwórczych oraz przekształceniu schematu składniowego całego
połączenia”583. Chodzi więc o użycie pewnego komponentu związku w liczbie,
rodzaju, aspekcie, formie słowotwórczej lub schemacie składniowym innym, niż
to jest w postaci kanonicznej. Stanisław Bąba zalicza te zmiany do innowacji
regulujących. Oto przykłady takich innowacji:
a) zmiana liczby gramatycznej komponentu:
*coś jest wyssane z palców (To były brednie, bajeczki wyssane z palców
przez zwolenników spiskowych teorii, IG); tradycyjnie: coś jest wyssane z palca;
 *coś przechodzi z ręki do ręki (Nikt poza bezpośrednio zainteresowanymi nie
ma pojęcia, ile pieniędzy przechodzi z ręki do ręki, IG); tradycyjnie: coś
przechodzi z rąk do rąk;
*od stóp do głowy (Wspaniale wyglądasz! – zmierzyłem ją wzrokiem od stóp
do głowy i naprawdę byłem zachwycony, IG); tradycyjnie: od stóp do głów;
*chwytać kogoś za słowo (A ponieważ chwytał mnie za słowo, przestałem
dyskutować); tradycyjnie: chwytać kogoś za słowa;
*coś legło u podstawy czegoś (Panie ministrze, co legło u podstawy
zarzutów, jakie wysunął pan pod adresem urzędującego premiera?, IG);
tradycyjnie: coś legło u podstaw czegoś.
Możliwe są więc zarówno modyfikacje polegające na zamianie liczby
pojedynczej na mnogą, jak i odwrotnie. Przyczyną tych innowacji jest
najczęściej dążenie do „ulogicznienia” wypowiedzi pozornie nielogicznej (por.
*od stóp do głowy) lub zbliżenia jej do realiów życia codziennego (por. *coś
legło u podstawy czegoś; *coś przechodzi z ręki do ręki). Czasem może chodzić
o uintensywnienie obrazu (*coś jest wyssane z palców) lub jego
uabstrakcyjnienie (*chwytać kogo za słowo). Niektóre innowacje tego typu
powstają z chęci wprowadzenia zgody realnoznaczeniowej w zdaniach,
w których pojawia się utarty związek wyrazowy, np. A tak w ogóle, czy liderzy
mają głowy na karkach?584 (tradycyjnie: mieć głowę na karku). Wszystkie
wymienione tu modyfikacje należy jednak potraktować jako nieuzasadnione
i niefunkcjonalne odstępstwa od normy.
b) zmiana strony czasownika:
*coś spaliło się na panewce (Chyba z rok temu oglądałam ten film na płytce,
nawet miałam pójść do kina, niestety mój plan spalił się na panewce, IG);
tradycyjnie: coś spaliło na panewce;
*znać kogo jak łyse konie585 (Jeżeli mam już jakąś ochotę, to tylko ochotę
korespondowania z rówieśnymi, których znam jak łyse konie); tradycyjnie: znać
się jak łyse konie.
 Jak widać, możliwe jest użycie formy strony zwrotnej zamiast czynnej, jak
i zastosowanie formy strony czynnej zamiast zwrotnej. Przyczyną jest zbyt
dosłowne rozumienie związku (proch pali się na panewce, ale przenośnie sprawa
spaliła na panewce, nie spaliła się) lub próba logizowania (jeśli dwie osoby
znają się jak łyse konie, to można też znać inne osoby jak łyse konie).
c) zmiana aspektu czasownika:
*schować się za plecami (Koalicja i wspierająca je Rosja nadal oczywiście
próbują schować się za plecami finansowanego przez nie Sojuszu Północnego,
AB); tradycyjnie: chować się za plecami;
*odwracać się do kogoś plecami (Ta arogancka Unia nie może już dłużej
odwracać się do nas plecami); tradycyjnie: odwrócić się do kogoś plecami.
Tego typu modyfikacje są zwykle dość subtelnym naruszeniem normy
i w większości wypadków uchodzą uwagi czytelników. Można je także
traktować jako element przystosowania formy związku do kontekstu całej
wypowiedzi. Należy jednak uważać na to, by zmiana aspektu nie spowodowała
zmiany znaczenia frazeologizmu. Zwrot wyciągać nogi – właśnie
z czasownikiem niedokonanym – znaczy ‘spieszyć się, iść bardzo szybko’,
analogiczny zwrot z czasownikiem dokonanym: wyciągnąć nogi jest potocznym
odpowiednikiem czasownika umrzeć.
d) zmiana czasu czasownika:
*coś spali na panewce (Tym samym jeden z celów wprowadzenia systemu,
czyli usprawnienie pracy wydziałów komunikacji, spali na panewce, IG);
tradycyjnie: coś spaliło na panewce.
Pewne zwroty zawierają czasownik tylko w jednym określonym czasie
gramatycznym i odnoszą się do czynności w określonym momencie czasowym.
Wiąże się to z obrazem będącym podstawą frazeologizmu: nie sposób np.
przewidzieć, że coś spali na panewce; o tym, że proces ten zaszedł, można
powiedzieć dopiero post factum586. Dlatego we frazeologizmie występuje forma
czasu przeszłego czasownika. Tego typu modyfikacje są w większości
wypadków nieuzasadnione funkcjonalnie.
e) zmiana postaci słowotwórczej składnika:
*koziołek ofiarny (Jeśli dzięki temu jest Panu lżej, to przynajmniej częściowo
jestem usatysfakcjonowany – cieszę się tak samo jak każdy koziołek ofiarny, IG);
tradycyjnie: kozioł ofiarny;
*dwie lewe rączki (Nieporadni albo zbyt leniwi, by cokolwiek zrobić samemu
– i chcą pokazać całemu światu, że w pracach domowych to oni mają dwie lewe
rączki, IG); tradycyjnie: dwie lewe ręce;
*kobieta lżejszych obyczajów (Dzięki położeniu geograficznemu lokowano tu
wiele wojskowych obiektów, które ściągnęły znaczną ilość kobiet lżejszych
obyczajów, IG); tradycyjnie: kobieta lekkich obyczajów.
Zmiany tego typu mogą być spowodowane chęcią nacechowania
wypowiedzi (w cytowanym przykładzie wyrażenie dwie lewe rączki jest
ironiczne) lub – przeciwnie – osłabienia takiego nacechowania (kobieta lżejszych
obyczajów to jakby mniej niż kobieta lekkich obyczajów). W większości
wypadków modyfikacje tego typu wywołują efekt humorystyczny.
f) zmiana w schemacie składniowym wewnątrz związku:
Zmiany tego typu mogą być bardzo różnorodne. Jedną z częstszych jest
zastąpienie dopełniacza, występującego w związku w funkcji dopełnienia
bliższego – biernikiem, np.:
*chcieć komuś niebo przychylić (Chciałabym Ci niebo przychylić z białymi
strzępami obłoków, IG); tradycyjnie: chcieć komuś nieba przychylić;
*nadstawiać ucho (Warto więc nadstawić ucho tam, gdzie mówią o idei „e-
Europa 2005”, IG); tradycyjnie: nadstawiać ucha;
*przytrzeć komuś rogi; tradycyjnie: przytrzeć komuś rogów.
Zamiany takie są zrozumiałe, gdyż tendencja wypierania dopełniacza przez
biernik w tej funkcji składniowej jest jedną z dominujących tendencji w zakresie
współczesnego związku rządu, jednakże jak dotąd nie zyskała ona aprobaty
normatywnej.
 Występują też inne zmiany w zakresie formy dopełnienia, okolicznika
i przydawki dopełnieniowej, np.:
*pisać coś z wielkiej, z dużej, z małej litery (Ja zawsze w wyszukiwarkę
wpisuję z małej, zresztą nie muszę wiedzieć, że jakiś wyraz się pisze z wielkiej
litery, IG); tradycyjnie: pisać coś wielką, dużą, małą literą;
*coś goni za czymś (sensacja goni za sensacją); tradycyjnie: coś goni coś;
*coś legło pod gruzami (Czasem wystarczy „trzepot skrzydła motyla”
w nieodpowiedniej chwili, by nasze życie legło pod gruzami, z których nie
moglibyśmy się wygrzebać, IG); tradycyjnie; coś legło w gruzach;
*dawać wyraz czegoś (Nie po raz pierwszy dał wyraz oburzenia zarzutami,
jakoby zespół skomercjalizował się, IG); tradycyjnie: dawać wyraz czemuś;
* (komuś) dwoi się, troi przed oczami; tradycyjnie: (komuś) dwoi się, troi w
oczach.
Zmiany te mogą być spowodowane wpływem składni języków obcych
(писать что-нибудь с большой, с маленькой буквы), wynikiem kontaminacji
składniowej (dwoi się w oczach X ma mroczki przed oczami; znaleźć się pod
gruzami X lec w gruzach) lub rezultatem innych skojarzeń syntaktycznych.
Innowacje regulujące mogą też polegać na zmianie przyimka występującego
we frazeologizmie:
Wszak musieli brać udział w głębokim zakłamaniu, tyle razy uginać karku
wobec rozmaitych nacisków (tradycyjnie: uginać karku przed czymś); Był
niezwykle naturalny i szczery. Jeżeli miał coś komuś za złe, mówił to w oczy,
nigdy poza plecami (tradycyjnie: za czyimiś plecami).
Każdy z tych dwóch przykładów trzeba ocenić inaczej: w pierwszym modny
przyimek wtórny wobec nie ma uzasadnienia funkcjonalnego i niepotrzebnie
wypiera konstrukcję z przyimkiem przed. W drugim wypadku rozszerzony
przyimek poza tworzy wariant odnotowany niegdyś w Słowniku frazeologicznym
języka polskiego Stanisława Skorupki, w nowszych słownikach nieobecny, ale
niestanowiący wyraźnego naruszenia normy.
 Przekształcenie składniowe związku może też polegać na zmianie formy
osobowej czasownika na imiesłów:
Panowie z Petrolu, mając na karku komornika, zgłosili się do mnie
z propozycją; cena obu stacji była atrakcyjna. Modyfikacje tego typu należy
traktować jako formalno-syntaktyczne dopasowanie związku frazeologicznego
do kontekstu i nie widzieć w nich przekroczenia normy.
• Wymiana składnika leksykalnego w związku frazeologicznym
Ten typ zmian w składzie frazeologizmu Stanisław Bąba nazywa
innowacjami wymieniającymi. Powstają one w wyniku wymiany pewnego
komponentu na inny. Przyczyny takiej zamiany mogą być różne. Nowy składnik
może wydawać się lepszy, atrakcyjniejszy (bo np. jest wyrazem modnym) od
występującego w danym frazeologizmie. Zazwyczaj jednak wymiany takie
wynikają z niedokładnej znajomości struktury frazeologizmu i jego
dopuszczalnych wariantów. Wymiana jednego leksemu na inny jest zwykle
oparta na rzeczywistym lub pozornym podobieństwie semantycznym obu
komponentów, ich synonimiczności lub styczności znaczeniowej.
Wymiany składników zdarzają się zarówno w związkach wielokształtnych,
jak i jednokształtnych. O ile w tych pierwszych mogą być oceniane różnie, o tyle
w tych drugich są zawsze odstępstwem od normy, stanowią błąd językowy.
Wymiana składnika w związkach wymiennoczłonowych może w różnym
stopniu wykraczać poza istniejące warianty. Niekiedy zmiana minimalnie
modyfikuje frazeologizm i jest słabo dostrzegalna dla mniej uważnego odbiorcy,
np.:
Największą satysfakcję daje nam to [...] gdy nagle poczujemy, jak muzyka
łączy się ze słowami, a nam idą ciarki po plecach – mówi Jacek Cygan.
[...] stwierdził, że opowiadano mu takie historie o wrogiej atmosferze
w miejscu pracy, że ciarki biegały mu po plecach.
Tłum wył z zachwytu, śpiewał chóralnie z wokalistą Eddie Vedderem aż
ciarki szły po plecach.
 Zmodyfikowany tu związek frazeologiczny ma kanoniczne warianty: ciarki
przeszły, przechodzą, chodzą, chodziły komuś po plecach, po skórze, po
grzbiecie. Połączenia ciarki idą, szły, biegały zawierają czasowniki bardzo
bliskie semantycznie tym, które występują w dopuszczalnych wariantach i są
możliwe do akceptacji.
Podobnie jest w następujących modyfikacjach związku chować się za
czyimiś plecami, za czyjeś plecy, kryć się za czyimiś plecami;
Przewodniczący CDU, Wolfgang Schäuble, nie może się już ukrywać za
plecami swojego długoletniego poprzednika, Helmuta Kohla.
Ponadto ta specyficzna sytuacja stwarza świadkowi pseudoincognito
możliwość swoistego ukrycia się za plecami wymiaru sprawiedliwości.
Tego typu zmiany należy brać pod uwagę jako te, które mogą się przyczynić
do powstania nowych wariantów związku, powiększenia jego szeregu
wariancyjnego. Odmianki frazeologiczne mają swe źródła właśnie w takich
innowacjach, które wprowadzając wymienny komponent do związku, nie
zakłócają jego znaczenia, nie burzą obrazu, tkwiącego u jego podstaw, a co
najwyżej modyfikują go stylistycznie.
W innych wypadkach zmiana komponentu frazeologizmu jest widoczna, ale
jego nowy składnik jest pokrewny semantycznie z wymienionym, co w jakimś
sensie motywuje zamianę:
W każdym razie ci dwaj skoczkowie dźwigają dzisiaj na plecach powodzenie
dwóch przedstawień w Villach i pewnie następnych (Engelberg i Predazzo),
z nimi rozmawiają niemieckie i austriackie stacje telewizyjne, wokół tych dwóch
ludzi wszystko się kręci.
To są dwa urzędy, które dźwigały na swoich barkach dwie największe
reformy – powiedziała dyrektor gabinetu politycznego ministra zdrowia.
Kanoniczna postać zmienionego w powyższych przykładach związku to:
dźwigać, nieść coś na ramionach.
Podane poniżej przykłady ilustrują podobny typ zamiany leksykalnej, tyle że
dokonanej w związkach dotąd jednokształtnych, co jest naruszeniem stabilności
frazeologizmu:
Wystarczyło ściskać ręce, uśmiechać się i dać poklepywać po plecach, by
zostać przyjętym do tego gigantycznego klubu fanów; [...] w tym, co wypisują
autorzy poklepywani protekcjonalnie po plecach przez jurorów nagrody
literackiej Nike587 (związek wyjściowy: poklepywać kogoś po ramieniu).
W decydującym momencie obydwaj skierowali swe rowery do środka
i zderzyli się tułowiami niczym piłkarze walczący bark w bark (związek
wyjściowy: ramię w ramię).
Trzeba było mieć łeb na karku i dużo szczęścia, chęć do ostrej pracy
i uczenia się (związek wyjściowy: mieć głowę na karku).
Gdyby uznać takie wymiany za dopuszczalne (np. ostatnią potraktować jako
wariant stylistyczny związku tradycyjnego), należałoby się pogodzić z faktem
przejścia wielu frazeologizmów jednokształtnych do kategorii związków
wymiennoczłonowych. Warto zwrócić uwagę na to, że wymieniające się
komponenty nazywające elementy rzeczywistości (tu: części ciała) pozostają
w relacji styczności. Wydaje się, że dla użytkowników języka niewielką różnicą
jest to, czy się powie, że ktoś dźwiga, niesie coś na ramionach czy na plecach,
czy wreszcie na barkach. Takie zmiany dosyć szybko stabilizują się w uzusie,
i to właśnie one z czasem trafiają do zasobu frazeologicznego języka.
Niektóre zmiany, występujące w uzusie, budzą jednak wątpliwości.
Modyfikują wprawdzie nieco sens frazeologizmu, ale nie mają dostatecznego
uzasadnienia i np. zamazują wyrazistość obrazu, tkwiącego u podstaw związku:
Tymczasem João Havelange, gdy nowe miejsca w powiększonych finałach
mistrzostw świata zostały przydzielone, włożył nóż w plecy niedawnym
partnerom długich rokowań.
Wręcz niemoralne są rozważania [...], aby w przypadku uderzenia przez
Niemcy na Francję uderzyć na Rzeszę, czyli jak rozumiem, wsadzić Niemcom
nóż w plecy.
 Kanoniczna postać związku to: wbić || wbijać komuś nóż w plecy, a zamiana
czasownika wbić || wbijać na włożyć czy wsadzić powoduje, że zamazuje się
wyrazisty, ekspresywny obraz, co rozmywa sens frazeologizmu.
Podobnie jest w zdaniach:
Tymczasem to głównie wieś umożliwiła przeprowadzenie zmiany ustroju,
stając się buforem tej zmiany i przejmując na swoje barki ciężar wybijania się
gospodarki państwa na ekonomiczną racjonalność.
Na tym etapie wojewoda toruński nie jest stroną w konflikcie [...]. Nie widzi
też możliwości przyjmowania na barki prywatnej placówki służby zdrowia.
Frazeologizm brać, wziąć coś na swoje, swe barki znaczy ‘podjąć się czegoś,
zobowiązać się coś wykonać, czuwać nad czymś, wziąć odpowiedzialność za
coś’. Czasowniki przejmować i przyjąć mają nieco inne znaczenie niż brać,
wziąć – sugerują tylko „odbiorczość” i pewną bierność podmiotu, a nie jego
aktywność; w rezultacie sens frazeologizmu zostaje wypaczony.
Ocena normatywna takich wymian leksykalnych jest dość trudna, gdyż
dopiero ich głębsza analiza unaocznia, że trudno znaleźć dla nich uzasadnienie,
choć na pierwszy rzut oka nie budzą sprzeciwu odbiorcy.
Zdarzają się, oczywiście, modyfikacje wymieniające, które od razu
kwalifikuje się jako niewłaściwe, jak np. modyfikacja zwrotu dostać wiatr
w plecy we fragmentach:
To był gem, po którym poczuła ona chyba wiatr w plecy i uwierzyła w swoją
szansę.
Popsuł wszystkim humor Thomas Greilinger, który otworzył trzecią tercję
golem na 2:4. Niemcy poczuli wiatr w plecy i zaatakowali.
Szczególnie jaskrawym przykładem naruszenia normy jest innowacja
widoczna we fragmencie:
[...] od tak długiego już czasu nie możemy się wydobyć z kłopotów, w które
sami wpędziliśmy się przez stulecia, że metaforycznie wbijamy sobie nóż w plecy,
nie ufając sobie i pilnując tylko swoich interesów.
 Zwrot wbić, wbijać komuś nóż w plecy zawiera spójną metaforę o znaczeniu
‘zdradzić kogoś, w podstępny, haniebny sposób przyczynić się do czyjejś
klęski’. Wbijać sobie nóż w plecy całkowicie zmienia sens frazeologizmu,
a przede wszystkim jest bardzo nieudaną przenośnią, niemającą oparcia
w rzeczywistości.
Jeszcze innym przykładem nieuzasadnionego przetworzenia frazeologizmów
są innowacje w następujących fragmentach:
Analogie historyczne są często fałszywe, ale warto pamiętać, że po okresie
wielkiej smuty Rosja od XVIII w. odgrywała rolę światowego imperium, co
odczuliśmy – jako jej sąsiedzi – na własnych karkach.
Obraźliwy jest sam pomysł robienia wystawy „Naziści” za pieniądze, które
w formie podatków płacą ci, którzy na własnych plecach odczuli, kto to są
naziści.
Związek, który jest podstawą powyższych przekształceń, to: odczuć coś na
własnej skórze.
A oto przykłady, jak można niefortunnie przekształcić zwrot kłaść, położyć
kogoś na (obie) łopatki;
Wisła miała przeciwnika na łopatkach, jeszcze zanim mecz się rozpoczął, ale
z dobijaniem go nie chciała przesadzać.
W trzeciej tercji mieli słaniającego się przeciwnika na łopatkach i dobili go
kolejnymi golami.
Teraz wiadomo, dlaczego w konkurencjach wokalnych pobił Siarę na łopatki
komisarz Ryba.
Przytoczone powyżej przykłady miały charakter mniej lub bardziej doraźny
– pochodziły z materiałów prasowych588, oprócz tego istnieją we współczesnej
polszczyźnie innowacje wymieniające bardzo częste w uzusie, choć stale
pozostające poza normą polszczyzny. Najbardziej charakterystyczne z nich to:
*czerpać całą garścią (Bo przecież nikt nie zaprzeczy, że z kultury ludowej
twórcy naszej narodowej kultury czerpali całą garścią, IG); tradycyjnie: czerpać
pełną garścią a. pełnymi garściami;
*spełniać rolę (Biostar Flotor to połączenie wydajnego, zasilanego pompką
odpieniacza białek z rotacyjną gąbką, która spełnia rolę filtra biologicznego,
IG); tradycyjnie: odgrywać rolę;
*odgrywać znaczenie (Przemysł wydobywczy stanowi niewielki dział
gospodarki, ale odgrywa znaczenie w eksporcie greckim, IG); tradycyjnie: mieć
znaczenie;
*jak spaść z konia, to z wysokiego (Powiedziałam Markowi, że co najwyżej
mogę zapoznać jakiegoś uroczego lekarza, bo jak spaść z konia to z wysokiego,
IG); tradycyjnie: jak spaść z konia, to z dobrego;
*pierwsza jaskółka nie czyni wiosny (I choć pierwsza jaskółka nie czyni
wiosny – to dobry prognostyk na przyszłość, IG); tradycyjnie: jedna jaskółka nie
czyni wiosny;
*być komuś kamieniem u nogi (Bowiem zniknął nasz narodowy hamulcowy;
to był kamień u nogi gospodarki i rozwoju, IG); tradycyjnie: być komuś
kamieniem u szyi;
*kropla dziegciu w beczce miodu (Nie sądzę, aby było tak źle, ale kropla
dziegciu psuje beczkę, IG); tradycyjnie: łyżka dziegciu w beczce miodu;
*mądrej głowie dość po słowie (Wierzę, że „mądrej głowie dość po słowie”
i że masz wyczucie smaku, aby nie być tandetnym i pretensjonalnym
wazeliniarzem, IG); tradycyjnie: mądrej głowie dość dwie słowie;
*nie zasypywać gruszek w popiele (Tymczasem żeńska część wsi Przylesie
postanowiła nie zasypywać gruszek w popiele i przystąpiła do zorganizowania
andrzejkowej zabawy, IG); tradycyjnie: nie zasypiać gruszek w popiele;
*goła prawda (Obnażona goła prawda jest przerażająca: „obrońcy ludu,
obrońcy klasy robotniczej” – okazali się zwyczajnymi: malwersantami,
złodziejami, IG); tradycyjnie: naga prawda;
*czyjaś noga gdzieś nie powstanie, nie postoi; tradycyjnie: czyjaś noga
gdzieś nie postanie;
 *noga się komuś podwinęła (Obrobił kilka instytucji i kilkunastu grubszych
frajerów, jednak w końcu noga mu się podwinęła, IG); tradycyjnie: noga się
komuś powinęła;
*oddać komuś ostatnią przysługę; tradycyjnie: oddać komuś ostatnią
posługę;
*dziewiąty cud świata (Dziecko to dziecko. I tyle. Dla rodziców dziewiąty
cud świata, dla mnie – po prostu dziecko, IG); tradycyjnie: ósmy cud świata;
*płakać żywnymi łzami (Bo przecież nie ma takich facetów, którzy [...] płaczą
żywnymi łzami na melodramacie, IG); tradycyjnie: płakać rzewnymi łzami;
*poddawać coś w wątpliwość (Poddawał w wątpliwość wiarygodność
danych zmysłowych i za jedyny pewny fakt przyjął fakt myślenia, IG);
tradycyjnie: podawać coś w wątpliwość;
*przywiązywać do czegoś uwagę, znaczenie (Zaczynamy przywiązywać
uwagę do stosowanej diety, IG; Oświadczył bowiem, że przywiązuje znaczenie
do tego, aby rozszerzenie nie przejawiało się w restrykcjach, IG); tradycyjnie:
przywiązywać do czegoś wagę;
*kłaść, podkładać komuś kłody pod nogi (A miasto powinno im pomagać,
a nie kłaść kłody pod nogi, IG; Dziewczyny robią jej na złość, próbują
podkładać kłody pod nogi, IG); tradycyjnie: rzucać komuś kłody pod nogi;
*siedzieć murem (Mam 75 lat, ale będę tu siedział murem, choćby do 5 rano,
IG); tradycyjnie: siedzieć kamieniem;
*osiąść na laurach (Jednak cały ten sukces nie sprawił, że zespół osiadł na
laurach, wręcz przeciwnie, IG); tradycyjnie: spocząć na laurach;
*cienka aluzja (To może nieco cienka aluzja do tytułu powieści Kurta
Vonneguta, IG); tradycyjnie: subtelna aluzja;
*ciężki orzech do zgryzienia (Nadeszło wiele znakomitych prac i jury miało
ciężki orzech do zgryzienia, IG); tradycyjnie: twardy, trudny orzech do
zgryzienia;
*coś czuć w powietrzu (Czuję, że ten rok niesie coś ze sobą. [...]. Coś czuć
w powietrzu złego, IG); tradycyjnie: coś wisi w powietrzu;
*zawieszenie ognia (Wysłałem gońca, aby zaproponować zawieszenie ognia
generałowi Jagerskiemu, IG); tradycyjnie: zawieszenie broni;
*wywrzeć na czymś piętno (Tak ogromne zajścia musiały wywrzeć piętno na
kulturze hiszpańskiej, IG); tradycyjnie: wycisnąć, odcisnąć na czymś piętno;
*przejąć sprawy w swoje ręce (Jednak w 1888 roku, po swoim koronowaniu
[...] postanowił przejąć sprawy w swoje ręce, IG); tradycyjnie: wziąć sprawy
w swoje ręce;
*zaciągnąć języka (Żołnierze wysyłani na drogę sprowadzali od czasu do
czasu pojedynczych chłopów, aby zaciągnąć języka o Szwedach, IG);
tradycyjnie: zasięgnąć języka;
*stoczyć się na manowce; tradycyjnie: zejść na manowce.
Przyczyny takich nieuzasadnionych modyfikacji są bardzo różnorodne.
Może nią być podobieństwo brzmieniowe wymienianego wyrazu (nieraz jest to
słowo rzadkie) do wyrazu innego, bardziej znanego, częściej używanego, np.
poddawać zam. podawać coś w wątpliwość; płakać żywnymi zam. rzewnymi
łzami; noga się komuś podwinęła zam. powinęła; zaciągnąć języka zam.
zasięgnąć języka.
Czasem wymienia się składnik całkowicie niezrozumiały (archaizm
językowy) tak, by „ulogicznić” związek. Znanymi modyfikacjami o takiej
motywacji są zamiany: mądrej głowie dość dwie słowie → dość po słowie i nie
zasypiać gruszek w popiele → nie zasypywać gruszek w popiele. Zamiana może
też być uzasadniona podobieństwem słowotwórczym wyrazów, np. wziąć –
przejąć sprawy w swoje ręce. Niekiedy przyczyną modyfikacji jest kalkowanie
frazeologizmu obcego, np. subtelna aluzja na: cienka aluzja, pod wpływem ros.
тонкий намёк; odgrywać rolę na spełniać rolę (ros. исполнять роль).
Najczęstsza jest jednak wymiana wyrazu na synonim lub słowo styczne
znaczeniowo z elementem wymienianym, np. zejść na manowce → *stoczyć się
na manowce; siedzieć kamieniem → *siedzieć murem; czerpać pełną garścią →
*czerpać całą garścią; naga prawda → *goła prawda; jedna jaskółka nie czyni
wiosny → *pierwsza jaskółka nie czyni wiosny; jak spaść z konia, to z dobrego
→ *jak spaść z konia, to z wysokiego; zawieszenie broni → *zawieszenie
ognia589 itp.
• Uszczuplenie związku frazeologicznego o jakiś składnik
W klasyfikacji S. Bąby tego typu zmiany są nazywane innowacjami
skracającymi. Odjęcie ze związku jakiegoś składnika może być spowodowane
zarówno dążeniem do ekonomizacji wypowiedzi (takie zredukowane
frazeologizmy są oszczędne w słowach, ale zawierają bogatą treść), jak
i nieświadomością granic frazeologizmu, a co za tym idzie – nieznajomością
jego właściwej formy. Skrócone związki frazeologiczne są zwykle zrozumiałe
tylko w określonym kontekście, lecz niekiedy zaczynają funkcjonować jako
odpowiedniki pełnych frazeologizmów i jako takie wchodzą do normy.
Innowacje skracające polegają najczęściej na pominięciu w zwrocie
elementu czasownikowego, przez co zwrot zostaje przekształcony w wyrażenie.
Tak więc np. zwrot wbić, wbijać komuś nóż w plecy ‘zdradzić kogoś,
w podstępny, haniebny sposób przyczynić się do czyjejś klęski’ pojawia się
nieraz w uzusie w formie nóż w plecy, w zasadzie w niezmienionym znaczeniu
‘zdrada, podstępny, haniebny sposób przyczynienia się do czyjejś klęski’:
„3-proc. VAT to nóż w plecy polskich rolników” – skomentował wyniki
głosowania p. Serafin, przywódca chłopski.
Postępowanie przewodniczącego mojego Klubu Parlamentarnego BBWR to
dla mnie nóż w plecy – z goryczą mówił wówczas o Makowskim senator
Franciszek Bachleda-Księdzularz.
W podobny sposób powstaje wiele derywowanych od zwrotów wyrażeń,
mających dużą szansę na to, by stać się samodzielnymi frazeologizmami, np.:
—głowa na karku (podstawa derywacyjna: mieć głowę na karku);
Jednak człowiek z głową na karku i pijący umiarkowanie ma rzadką
możliwość dopchać się do szefa i bliżej się mu przedstawić bez konieczności
przekraczania barier w postaci sekretarki i poczekalni przed jego gabinetem.
W tym zawodzie, oprócz wykształcenia, liczy się głowa na karku
i doświadczenie życiowe.
—giętki kark (podstawa derywacyjna: mieć giętki kark);
Wybrany wówczas na prezydenta [...] umiarkowany polityk Mircea Snegur
po dziś dzień sprawuje tę funkcję. Zawdzięcza to swemu giętkiemu karkowi, ale
też i pewnej dozie zdrowego rozsądku.
Czy ktoś pana proteguje? – docieka chirurg przed przystąpieniem do
operowania leżącego już na stole pacjenta. Oprócz właściwych znajomości liczy
się też giętki kark.
Uszczuplenie kanonicznej postaci frazeologizmu może też dotyczyć jego
komponentów nominalnych, np.:
Wyrównał Urugwajczyk Walter Pandiani, na 2:1 strzelił Marokańczyk
Noureddine Naybet. Trener Alex Ferguson wpuścił na boisko w ostatniej
minucie Ole Gunnara Solskjaera i Andy’ego Cole’a, jednak Manchester już leżał
na łopatkach.
„Mamy teraz 15-miliardowy deficyt handlowy z Meksykiem, 300 tysięcy
miejsc pracy uciekło na południe, a zimowe uprawy pomidorów na Florydzie
leżą na łopatkach” – mówił Buchanan, zwolennik protekcjonizmu handlowego
[...].
Pełny związek to: leżeć na obu łopatkach ‘być w bardzo złym stanie,
szwankować’.
Wymienione powyżej przykłady to, jak wspominaliśmy, innowacje, które
mają szansę wejścia do zasobu frazeologicznego polszczyzny. W wielu jednak
wypadkach uszczuplenie związku frazeologicznego powoduje powstanie
jednostki zrozumiałej tylko w danym kontekście. Liczne przykłady tego typu
przytacza S. Bąba590, wybierzmy niektóre z nich:
[Dostojny pan] udawał się z wizytą zagraniczną lub wyjeżdżał na prowincję
kłaść kamień, otwierać drogę czy poznawać troski ludu, pocieszać i zachęcać
(pełna postać związku: kamień węgielny).
Pokój Mechrzyńskiego jest zbyt barokowy, przeładowany tym, co było
ostatnim krzykiem, a teraz jest pamiątką (pełna postać związku: ostatni krzyk
mody).
Mimo to nikt się nie krył po kątach, sami szukaliśmy okazji, żeby zalać
Szwabom sadła (pełna postać związku: zalać || zalewać komuś sadła za skórę).
Irańczycy [...] szybko więc znajdują język z wygnańcami (pełna postać
związku: znaleźć z kim wspólny język).
Uszczuplenie związku o jeden z jego składników powoduje w tych
wypadkach dekompozycję związku aż do redukcji do jednego wyrazu (kamień),
a w rezultacie odżycie znaczenia dosłownego (kłaść kamień, znajdować język)
lub utratę sensu (ostatni krzyk, który teraz jest pamiątką)591.
• Rozbudowanie związku o dodatkowy element leksykalny
Wynikiem tego typu zabiegu jest powstanie innowacji rozwijających.
Wprowadzanie dodatkowych elementów do stałego związku ma często na celu
uaktualnienie jego treści, dostosowanie jej do tego jednego, konkretnego
wypowiedzenia albo uwypuklenie któregoś ze składników związku. To ostatnie
opiera się często na przekonaniu nadawcy o niewystarczającej wyrazistości
frazeologizmu, wprowadza więc dodatkowe elementy, które w jego przekonaniu
kierują uwagę odbiorcy na właściwy sens połączenia. W skrajnych wypadkach
dodaje się do związku takie określenia metajęzykowe (przysłowiowy, tak zwany,
jak to się mówi), które w sposób jawny mają informować odbiorcę, że użyte
połączenie nie jest zwykłym związkiem składniowym, lecz właśnie
frazeologizmem, którego sensu nie należy odczytywać dosłownie.
Rozbudowanie związku frazeologicznego może także wynikać z chęci jego
uatrakcyjnienia, odświeżenia.
Dostosowanie związku do kontekstu wypowiedzi przez uzupełnienie go
dodatkowym składnikiem widać w następujących przykładach:
Miał bardzo silne plecy, zasiadał w Komitecie Wojewódzkim PZPR, ale
palcem nie kiwnął, żeby tę hutę zacząć modernizować.
Wprowadzenie dodatkowych elementów (bardzo silne) intensyfikuje sens
frazeologizmu, ale też nieco go zmienia. Mieć plecy to ‘mieć poparcie kogoś
wpływowego’, mieć bardzo silne plecy może znaczyć ‘mieć poparcie kogoś
bardzo wpływowego’ albo ‘mieć duże, mocne poparcie kogoś wpływowego’.
Chęć intensyfikacji znaczenia stała się także przyczyną uzualnych
modyfikacji widocznych w następujących związkach:
*biegać jak kot z wywieszonym pęcherzem
*między Bogiem a prawdą
*coś jest fair play
*stanąć na własnych nogach
*szargać czyjeś dobre imię, czyjąś dobrą opinię
*szargać wszystkie świętości
*(coś jest) wyssane z brudnego palca
Jednakże żadna z powyższych modyfikacji nie uzyskała dotąd aprobaty
normatywnej. W niektórych z nich ujawnia się nieznajomość znaczenia
wyrazów wchodzących w skład związków, i to zarówno obcych (fair : fair play),
jak polskich (szargać znaczy ‘deprecjonować, bezcześcić coś, powodować utratę
wartości czegoś’, czyli szargać można tylko dobre imię, dobrą opinię i nie
trzeba tego podkreślać użyciem tego przymiotnika we frazeologizmie; stanąć
można tylko na własnych nogach itp.). W innych dodanie przymiotnika
powoduje humorystyczne udosłownienie (defrazeologizację) związku (kot
z wywieszonym pęcherzem, wyssane z brudnego palca).
Wyraźne nawiązanie do kontekstu, chęć zespolenia frazeologizmu z całą
wypowiedzią, stało się przyczyną wplatania dodatkowych określeń
atrybutywnych (przymiotnikowych lub imiesłowowych) w następujących
tekstach:
Jednak nie podołali ciężarowi i cały spadł na wątłe barki resortu spraw
zagranicznych.
 Cóż, politycy gotowi są wziąć na swe wątłe barki ten przygniatający ciężar
odpowiedzialności.
Rząd ochotniczo zgadza się brać na swoje utrudzone barki odpowiedzialność
za ceny, kiedy inflacja jest poniżej założeń.
Ciężar odpowiedzialności za powodzenie i prawdopodobieństwo tych
sekwencji z powodzeniem wzięła na swe kobiece barki Demi Moore.
Jak to będzie, gdy lewica weźmie na swe, jakże strudzone barki, ciężar
władzy?
Nie sposób nie zauważyć ironicznej intencji zawartej w każdym
z powyższych fragmentów, a tę zamierzoną ironię uzyskuje się właśnie przez
rozbudowanie związku frazeologicznego – zabieg w tym wypadku, jak się
wydaje, świadomy592.
Warto zauważyć, że struktura niektórych związków jest bardzo podatna na
wprowadzanie dodatkowego elementu. Na przykład związek czuć na plecach
czyjś oddech jest w tekstach prasowych nagminnie uzupełniany przymiotnikiem
gorący, wzmacniającym jego ekspresywność:
Formalne obowiązywanie tego przepisu również w ostatnich latach nie
oznacza jednak, iż dziennikarze w Polsce pracowali przez ten czas, czując na
plecach jego gorący oddech.
Np. na 11 kwietnia do Warszawy związkowcy są gotowi zorganizować
przyjazd kilkuset autobusów wypełnionych członkami „Solidarności”. – Rząd
musi czuć gorący oddech na plecach – powiedział Krzaklewski.
Nie ma mowy o zajmowaniu pozycji recenzenta, gdy się ma gorący oddech
wyborcy na swoich plecach.
Należałoby więc może uznać, że przymiotnik gorący jest członem
fakultatywnym tego frazeologizmu, ograniczonym na razie do stylu
publicystycznego.
Oceniając tego typu innowacje, należy zachować szczególną ostrożność.
Jeśli z uzusu wynika, że istnieje potrzeba uzupełniania związku, to można
zaakceptować człony fakultatywne. Trzeba jednak pamiętać o konieczności
zachowania tożsamości znaczenia i funkcji związków wymiennoczłonowych
i dostatecznej motywacji innowacji rozwijającej. Takiego wystarczającego
uzasadnienia nie widać np. we fragmencie:
Oczywiście największe straty mamy na Białorusi, ale podzielam opinię, że
mimo iż Białoruś odwraca się do nas wrogimi plecami, to nie możemy
zrezygnować z niej jako z naszego przyszłego partnera. Frazeologizm odwrócić
się, odwracać się plecami do kogoś ‘przestać, przestawać okazywać komuś,
czemuś zainteresowanie, zacząć kogoś, coś lekceważyć’ uzupełniono tu
o przymiotnik wrogi, aktualizujący ten zwrot w kontekście zdania. Jednak
połączenie wrogie plecy budzi zastrzeżenia semantyczne, a zmodyfikowany
związek należy uznać za błąd frazeologiczny.
Szczególnie natrętne w wypowiedziach dziennikarskich i publicystycznych
jest uzupełnianie frazeologizmów elementami metajęzykowymi, które mają
zwracać uwagę odbiorcy na frazeologiczny charakter określeń używanych przez
nadawcę. Mówiący (piszący) wydaje się wątpić w możliwości rozpoznania przez
odbiorcę fragmentów tekstu jako frazeologizmu albo chce podkreślić, że on sam
jest świadomy takiego charakteru użytego połączenia. Używa w tym celu
określeń przysłowiowy, tak zwany, jak to się mówi, wplatanych w ciąg
elementów związku frazeologicznego albo stawianych przed nim, np.593:
Przysłowiową kropkę nad „i”postawił prof. Feliks Kopera.
Przypomina to przysłowiowe dzielenie skóry na niedźwiedziu.
Ale był ciągle za słaby, aby już wtedy wyciągać przysłowiowe kasztany
z ognia, potrzebował realnego oparcia [...].
Mówi pani poważnie? – uchwyciłem się tego jak przysłowiowej brzytwy594.
Jeszcze potrzebny jest przysłowiowy łut szczęścia, którego tak bardzo
brakowało mi w ubiegłym roku.
„Der Stürmer” miał niejasne źródła finansowania, ale okazał się
przysłowiowym strzałem w dziesiątkę. W roku 1938 jego nakład wynosił 500 tys.
egzemplarzy.
[...] więc często biorą po prostu przysłowiowego kota w worku595.
[...] porzuciłem wszystkie śledztwa, jakie prowadziłem – wyjaśnił mi
Imposimato bez przysłowiowego owijania w bawełnę.
Prawa do akcji Interii zniżkowały o 11,7 proc. Poza tym przysłowiowej oliwy
do ognia dolały Elektrim i TP SA.
To, że małżeństwo SLD z PSL nie rozpadło się jak przysłowiowy dymek z kart
papierosa [sic!], zawdzięczać chyba trzeba wiedzy, doświadczeniu596.
Musi to być akcja zbiorowa i dobrze przemyślana. Inaczej nadal będziemy
przysłowiowym „chłopcem do bicia”.
Przysłowiowym gwoździem do trumny był w listopadzie upadek Lęborskiego
Przedsiębiorstwa Budownictwa Specjalistycznego597.
A jest to dopiero początek przysłowiowego rzucania kłód pod nogi598.
[...] o słynnym okienku do podawania potraw i o tak zwanej ciemnej kuchni?
Najsłabsze stosunkowo osiągnięcia notuje się na froncie tak zwanej sztucznej
inteligencji599.
Komiks w Polsce nazywany był „diabelskim medium”, a tak zwani poważni
twórcy wyrażali się o jego rysownikach z lekceważeniem.
Tak zwana karta stałego klienta uprawnia do określonych świadczeń ze
strony sprzedawcy.
Aby uniknąć wysokiego opodatkowania, ogranicza się tak zwaną szarą
strefę.
Historia długu odnotowała w szczególności kłopoty Księstwa Warszawskiego
z tak zwanymi sumami bajońskimi.
Leżenie tak zwanym plackiem przed telewizorem600.
A wie, co z tego, tylko po prostu, jak to się mówi, Greka udaje.
[...] strzelec jedynej bramki, jak to się mówi, na wagę awansu do finałów
argentyńskich.
 No, jeżeli ktoś chce, jak chce, to jak to się mówi: Wiara czyni cuda, tak samo
i tutaj.
We wszystkich powyższych przykładach użycie wtrętów metajęzykowych
nie ma uzasadnienia funkcjonalnego, a w niektórych wypadkach powoduje
powstanie tekstów humorystycznych.
• Kontaminacje frazeologiczne
Kontaminacje frazeologiczne polegają na łączeniu w jednym związku
elementów pochodzących z dwóch (rzadko z trzech) różnych, poprawnych
frazeologizmów, w wyniku czego powstaje nowy związek frazeologiczny,
zazwyczaj traktowany jako niepoprawny, nieraz nawet rażący. Takim
kontaminacjom podlegają zwykle frazeologizmy bliskie znaczeniowo lub
zawierające wspólne (albo bardzo podobne) leksemy w swoim składzie.
Niektóre kontaminacje mają charakter jednostkowy lub sporadyczny, inne są
stosunkowo częste i wchodzą do uzusu w pewnych typach tekstów.
Kontaminacje jednostkowe można czasem tłumaczyć wpływem kontekstu,
w których się pojawiają, częściej jednak powstają one przez inercyjne łączenie
ze sobą fragmentów różnych, ale podobnych formalnie i znaczeniowo struktur,
np.:
Nauka, pływanie, opieka nad kolegami – czy nie za dużo obowiązków wziął
sobie na barki 21-letni Polak w Ameryce?
Skontaminowano tu zwroty brać, wziąć coś na swoje, swe barki i brać,
wziąć sobie coś na głowę.
Podobnie jest w zdaniu:
Izraelski minister transportu Efraim Sneh nazwał z kolei słowa Strawa
„ciosem noża zadanym w plecy Izraela”.
Skrzyżowane zwroty: zadać komuś cios w plecy i wbić komuś nóż w plecy
mają nie tylko podobną budowę, lecz także bardzo podobne znaczenie. W takim
przypadku innowacje kontaminujące są częste.
Ilustrują to także poniższe przykłady. W trzech pierwszych skrzyżowano
zwroty łapać wiatr w żagle i dostać wiatr w plecy, w czwartym: mieć kogoś na
karku i czuć czyjś oddech na karku, a w ostatnim: odejmować sobie od ust
i wydrzeć coś komuś z gardła:
Mało tego – grała w tej tercji lepiej od Devils i wyglądało na to, że łapie
wiatr w plecy, że w trzeciej tercji dołoży Diabłom następne gole.
Grająca przez 20 minut bez jednej choćby zmiany Mazowszanka [...] złapała
wiatr w plecy i zupełnie wybiła z konceptu coraz bardziej bezradnego
przeciwnika.
W obu tych meczach, wysoko przegrywanych, wpadali w dołek
i nieoczekiwanie łapali wiatr w plecy, załamywali się i podnosili.
Jeśli nadal będziemy czuć ich na karku, przestaniemy siedzieć cicho i jedynie
stawać przed prokuratorem i w sądzie.
Bo dla dziecka poświęcić się po prostu trzeba, czasem trzeba nawet od
gardła sobie odjąć, żeby dziecku dać.
Nie wiadomo, czy istotniejsze jest w takich wypadkach podobieństwo
budowy kontaminowanych związków, czy podobieństwo ich znaczenia.
Bezsporne jest natomiast to, że właśnie związki tego typu ulegają skrzyżowaniu
najczęściej.
Kontaminacje, u których podstaw leżą frazeologizmy pozornie niepodobne,
ale pozostające dla nadawcy w jakiejś (czasem trudnej do wykrycia) zależności,
także się zdarzają, choć jest ich znacznie mniej. Takie skrzyżowanie
odnajdujemy np. w zdaniu:
Rząd chwali się wprowadzeniem czterech nieudanych reform, których skutki
ciążą niestety na barkach społeczeństwa, a nie rządu.
Przemieszano tu elementy dwóch frazeologizmów: coś ciąży na kimś
‘doskwiera komuś, jest przykrym obowiązkiem’ i coś spadło na czyjeś barki
‘coś nieoczekiwanie stało się dla kogoś odpowiedzialnym zadaniem do
wykonania’, o niewątpliwie zbliżonej semantyce, a zwłaszcza ujemnym
nacechowaniu emocjonalnym.
 Kontaminacjami, o dość już długiej historii, niewątpliwie częstych w uzusie,
choć ciągle jeszcze nieaprobowanych normatywnie, są związki (na pograniczu
frazeologii i łączliwości wyrazów):
*przywiązywać do czegoś znaczenie (przywiązywać wagę X mieć znaczenie)
*przywiązywać do czegoś uwagę (przywiązywać do czegoś wagę X zwracać
na coś uwagę)
*odnieść porażkę (ponieść porażkę X odnieść zwycięstwo)
*zapoczątkować kroki (zapoczątkować działania X podjąć kroki)
*zawieszenie ognia (zawieszenie broni X wstrzymanie ognia)
*w każdym bądź razie (w każdym razie X bądź co bądź).
• Złożone przekształcenia frazeologizmów
Z niektórych cytowanych powyżej przykładów wynikało, że czasami
innowacje frazeologiczne mają charakter złożony, a nowy związek powstaje
w wyniku kilku przekształceń jednocześnie. I tak związek coś jest wyssane
z brudnych paluszków zawiera zarówno innowację rozszerzającą (dodany
przymiotnik brudny), jak i regulującą (wyssane z paluszków zam. z palca).
W zdaniu: Mimo to nowym samorządom życzymy powodzenia, tyle że na nową
drogę wejdą one z obowiązkami, deficytem, długami, inwestycjami centralnymi
na własnym barku i mizerną kasą występuje innowacja skracająca (coś spoczywa
na czyichś barkach → obowiązki na własnym barku; pominięty człon
czasownikowy) i innowacja regulująca (na barku zam. na barkach). Niekiedy
innowacje sięgają jeszcze dalej. W sformułowaniu: Może eksperci funduszu
chcieliby czegoś takiego doświadczyć na własnych plecach? można się
dopatrzyć struktury i ogólnego sensu związku odczuć coś na własnej skórze,
jednakże związek innowacyjny jest już bardzo odległy od pierwowzoru.
Podobnie radykalne przekształcenie widać w zdaniu: Byłoby tragedią, gdyby
nasi negocjatorzy zasiadali przy brukselskich stołach z kompletem noży
w plecach, wbitych przez polityków realizujących partykularne interesy,
w którym związek innowacyjny bardzo odbiega od frazeologizmu wbić, wbijać
komuś nóż w plecy.
Tego typu złożone przekształcenia frazeologizmów, nieudane
i niefunkcjonalne, są błędami językowymi, często zawierają też niezamierzony
humor.
• Zamierzone modyfikacje związków frazeologicznych
Przy niektórych przykładach formalnych przekształceń frazeologicznych
można się było zastanawiać nad tym, czy nie są one zmianami zamierzonymi,
celowymi, a nie nieświadomymi odstępstwami od form kanonicznych.
Z obserwacji i badań językoznawców601 wynika bowiem, że świadome
przekształcanie, celowe modyfikowanie związków frazeologicznych jest
częstym zabiegiem, wykorzystywanym w felietonach, a także w tytułach
prasowych. Użycie związków celowo zmodyfikowanych odświeża i wzbogaca
język felietonu czy artykułu, pozwala autorowi na zabawę słowami (a przez to
popisanie się swoją sprawnością językową i intelektualną), a odbiorcę zmusza –
poprzez zaskoczenie nową formą frazeologizmów – do zwrócenia uwagi na
tekst, co np. w wypadku tytułu prasowego pełni funkcję pozyskiwania odbiorcy.
Świadome modyfikacje frazeologizmów odznaczają się kilkoma cechami, po
których można je odróżnić od zmian niezamierzonych, przypadkowych. Po
pierwsze, są one indywidualne, w zasadzie niepowtarzalne, podczas gdy zmiany
niezamierzone mogą być seryjne (por. powyżej). Ta jednostkowość modyfikacji
wiąże się ściśle z faktem semantycznego dopasowania przekształconego
związku do kontekstu, w którym występuje, w wypadku tytułu – do treści
artykułu602. Zmodyfikowany frazeologizm Szelki opadają jest tytułem artykułu
o nieopłacalności działalności na giełdzie papierów wartościowych (szelki to
atrybut maklera giełdowego) i wyraźnie nawiązuje do znaczenia bezradności,
zawartego w wyrażeniu ręce opadają. Tytuł Wciskanie hitu zapowiada artykuł
o sile reklamy, która jest w stanie wypromować tandetną literaturę,
bezwartościowe poradniki (czyli potocznie mówiąc: wciska kit) itd., tak że
zaczyna się je traktować jak rzeczy wartościowe i że stają się one bestsellerami.
Modyfikacja frazeologizmu wyrzucić w błoto na wyrzucone w śnieg jest tytułem
artykułu o zmarnowanych pieniądzach, zapłaconych przez miasto pewnej firmie
za odśnieżanie przystanków autobusowych, która to usługa kosztowała znacznie
więcej, niż była warta. Zagadkowy tytuł Jak szakal z żyrafą (budzący jednak
żywe skojarzenia ze zwrotem żyć jak pies z kotem603) wyjaśnia się po
przeczytaniu tekstu, w którym mowa o dwóch kontrastywnych typach
komunikowania się ludzi, które to typy zostały przez pewnego amerykańskiego
terapeutę nazwane językiem żyrafy (= łagodnym, wypływającym z serca604)
i językiem szakala (= atakującym, szarpiącym, nieprzyjaznym, jak zachowanie
przypisywane temu zwierzęciu).
Świadome modyfikacje frazeologizmów są ściśle związane nie tylko
z kontekstem, w którym się pojawiają, lecz także z konsytuacją. Widać to
wyraźnie w celowych modyfikacjach związków, występujących w felietonach
prasowych z początku lat 80. XX w.605 Przekształcenia widoczne we
fragmentach: A tu masz ci babo serwolatkę. Mało dają, a tych ekspedientek tyle
i Natomiast można by dzisiaj zabrać trochę papieru kryminałom, które nie idą,
i przeznaczyć ten papier na wznowienie książki Jastrzębskiego [propagującej
wegetarianizm], która pójdzie jak... mięso są w pełni zrozumiałe tylko wówczas,
jeśli się wie, że w tamtych latach mięso i wędliny były towarem
reglamentowanym (sprzedawanym „na kartki”) i pożądanym nie tylko przez
klientów, lecz także przez osoby je sprzedające606.
W przytoczonych świadomych modyfikacjach zmiana dotyczyła formy,
znaczenie zaś nowych związków pozostawało bliskie znaczeniu frazeologizmów
wyjściowych, choć czasem było nieco modyfikowane (np. żyć jak pies z kotem =
‘kłócić się bez przerwy, nienawidzić się wzajemnie’, a jak szakal z żyrafą = ‘bez
możliwości porozumienia się wskutek odmiennych sposobów wyrażania swych
potrzeb i uczuć’). W wielu świadomych modyfikacjach frazeologizmów
dochodzi jednak także do gry znaczeń – kojarzonego ze związkiem tradycyjnym
i tego, który wypływa z jego modyfikacji. Tytuł Podłożyli ludziom świnie
zawiera tylko nieznaczną modyfikację formalną (zmiana lp świnię na lm świnie),
ale wprowadza treść bardzo odległą od sensu frazeologizmu; artykuł mówi
o tym, że naukowcy metodą inżynierii genetycznej wyprodukowali gatunek
świń, które będą prawdopodobnie mogły być dawcami dla ludzi narządów do
transplantacji. Niekiedy ta gra znaczeń jest wyzyskiwana jako podstawa
kalamburu, tak jak we fragmencie: Po dwuletnim remoncie otwarto piwiarnię
„Żywiecka” – gdzie żywcem zdzierają skórę z klienta, dając mu w zamian nic
albo niewiele607.
Wreszcie związki frazeologiczne modyfikowane świadomie zawierają
zazwyczaj zmianę wyrazistą, taką, że odbiorca może się łatwo domyślić, że
zmieniona forma czemuś służy, tak jak w kontaminacji nóż na wąskim gardle
(mieć nóż na gardle X wąskie gardło), odnoszącą się do napiętego terminu
poszerzania ulicy, która jest wąskim gardłem komunikacyjnym. Podobnie
rozpoznawalne jako zamierzone są przekształcenia antonimiczne, np. Niepieskie
życie, Równo pod sufitem, Bez dziury w całym608.
Ponadto we wszystkich celowo zmodyfikowanych związkach wyrazowych
występuje (jak świadczą przytoczone wyżej przykłady) zabawa słowem, często
gra sensów dosłownego i frazeologicznego, zawsze zaś – zamierzony humor609.
Tego typu innowacji610 nie ocenia się, oczywiście, pod kątem naruszania
przez nie normy frazeologicznej. Można co najwyżej mówić o trafności bądź
nietrafności modyfikacji, udaniu się jej bądź nieudaniu611.
10. Wyrazy i związki frazeologiczne użyte w złym
kontekście

10.1. Łączliwość wyrazów, jej typy i kwestie

normatywne z nią związane612
Łączliwość jest tą właściwością wyrazów i innych elementów języka, która
pozwala im występować w związkach z innymi elementami i tworzyć większe
sensowne całostki językowe. W językoznawstwie najczęściej mówi się
o łączliwości wyrazów, choć – z oczywistych względów – można też mówić
o łączliwości innych elementów języka, np. jednostek nieciągłych –
frazeologizmów613. To zatem, że w języku polskim poprawne są połączenia
bocian chodzi, kot miauczy, wiadomość o bankructwie banku spadła na nas jak
grom z jasnego nieba, obserwowałem psy, ale już nie: *kaczy ogon brzęczy, *kot
jest politurowany, *patrzyłem na wiewiórce, *ten pan w pince-nez trąci myszką,
wynika z zasad łączliwości wyrazów. Reguły polskiego systemu językowego
pozwalają bowiem na łączenie czasownika chodzić (w znaczeniu ‘przenosić się
z miejsca na miejsce, stawiając kroki’) z rzeczownikami nazywającymi istoty
żywe; czasownik miauczeć w swoim podstawowym znaczeniu łączy się
z rzeczownikami nazywającymi koty; dopełnieniem bliższym czasownika
obserwować może być rzeczownik w bierniku; frazeologizm jak grom z jasnego
nieba odnosi się do wyrazów nazywających jakieś nieszczęśliwe wydarzenie.
Związki oznaczone gwiazdką (*) są natomiast niepoprawne dlatego, że powstały
przez naruszenie zasad łączenia pojedynczych elementów języka w większe
całości. Czasownik brzęczeć możemy bowiem w neutralnych kontekstach
odnieść jedynie do wyrazów oznaczających metalowe przedmioty lub owady;
politurować można tylko przedmioty wykonane z drewna; dopełnieniem
czasownika patrzeć może być poprzedzony odpowiednim przyimkiem
rzeczownik w bierniku, narzędniku albo w miejscowniku, ale nie w celowniku;
za pomocą frazeologizmu trącić myszką możemy określać przede wszystkim
słowa, teksty literackie, piosenki, ale nie ludzi.
Łączliwość jest zjawiskiem z planu syntagmatycznego języka. Oznacza to,
że można o niej mówić właśnie przy omawianiu zagadnień dotyczących
tworzenia kolokacji614 i ciągów zdaniowych czy używania frazeologizmów. Plan
paradygmatyczny języka natomiast jest istotny wtedy, gdy mowa o zaburzeniach
łączliwości. Często bowiem polegają one na wymianie elementu, tworzącego
poprawną kolokację, na jakiś inny z określonego pola semantycznego, np. na
wzór połączeń wyrządzać krzywdę, szkody, przykrość utworzono połączenie
*wyrządzać straty, we współczesnej polszczyźnie uznawane za niepoprawne
(poprawna kolokacja to powodować straty).
Łączliwość wyrazów można omawiać na dwóch płaszczyznach.
• Po pierwsze, ze względu na usytuowanie w systemie językowym.
Wyróżnia się wówczas łączliwość gramatyczną i leksykalno-semantyczną
wyrazów. Pierwsza określa reguły łączenia się wyrazów ze względu na ich
właściwości składniowe, np. rząd (rekcję) czasowników i rzeczowników,
wymagania co do rodzaju gramatycznego wyrazów wchodzących w związki
z wyrazem-centrum itp. Druga natomiast wskazuje na możliwości i ograniczenia
łączenia się wyrazu-centrum z innymi wyrazami, narzucane przez jego cechy
znaczeniowe. Z podanych zatem wcześniej przykładów (bocian chodzi, kot
miauczy, wiadomość o bankructwie banku spadła na nas jak grom z jasnego
nieba, obserwowałem psy) trzy pierwsze przytoczyliśmy ze względu na ich
łączliwość semantyczną, a ostatni – ze względu na jego łączliwość składniową.
• Po drugie, ze względu na stopień regularności i przewidywalności połączeń
wyrazowych. Z tego względu wyróżnia się łączliwość systemową
(kategorialną) i normatywną. Jeśli jakiś wyraz łączy się z innymi systemowo,
to znaczy, że łączy się według określonej reguły. Żeby określić zakres
łączliwości, nie trzeba wymieniać (wyliczać) wszystkich elementów, które
wchodzą w grę – wystarczy podać, z jaką kategorią wyrazów łączy się
interesujący nas leksem, tak jak podaliśmy powyżej, że czasownik chodzić
w podstawowym znaczeniu łączy się z nazwami istot żywych615.
Zakres łączliwości normatywnej wyrazu można natomiast określić nie przez
podanie odpowiedniej reguły, algorytmu semantycznego, lecz przez
wymienienie (wyliczenie) elementów tworzących poprawne połączenia
z wyrazem-centrum. Zwyczaj językowy nie pozwala bowiem na to, by w pełni
mogły być wykorzystane warunki, jakie stwarza jego łączliwości semantyka
leksemu. Innymi słowy, względy pozajęzykowe decydują o tym, że określony
wyraz wchodzi w połączenia tylko z wybranymi elementami tej klasy wyrazów,
z której wszystkimi jednostkami mógłby się łączyć ze względów
semantycznych. Na przykład czasownik wyrządzać mógłby wchodzić w związek
z rzeczownikiem strata, tak jak łączy się z jego synonimami krzywda, szkoda,
przykrość, a tymczasem współcześnie taka kolokacja nie jest poprawna.
Łączliwość wyrazów określa się zawsze według obydwu podziałów. Mówi
się więc o łączliwości leksykalnej systemowej, leksykalnej normatywnej,
składniowej systemowej i składniowej normatywnej616. Konieczna jest tu
jednak uwaga, że nie zawsze da się ściśle wyznaczyć granice łączliwości
normatywnej i systemowej. Często można je tylko określać w mniejszym lub
większym przybliżeniu.
Przyjrzyjmy się najpierw krótko dwóm ostatnim typom łączliwości.
Znajomość wymagań składniowych czasowników kierować, zarządzać,
dysponować, rozporządzać pozwala przewidzieć, że i inne czasowniki o ogólnej
treści ‘rządzić’ będą określane przez rzeczowniki w narzędniku (np.
zawiadywać, administrować, dowodzić, komenderować kimś, czymś, tak jak
kierować, zarządzać, dysponować kimś, czymś). Nie można już jednak mieć
takiej pewności co do połączeń składniowych czasowników o ogólnej treści
‘patrzeć’. O ile bowiem leksemy patrzeć, podziwiać, spoglądać łączą się
z rzeczownikami w bierniku (patrzeć, spoglądać na kogoś, na coś; podziwiać
kogoś, coś), o tyle synonimiczny wobec nich czasownik przyglądać się wymaga
określenia w celowniku (przyglądać się komuś, czemuś).
Pierwszy opis odnosi się do łączliwości systemowej grupy czasowników,
drugi – do łączliwości normatywnej. Nic bowiem nie stoi na przeszkodzie, by
czasownik przyglądać się łączył się z rzeczownikami w bierniku, tak jak inne
wyrazy o podobnej semantyce; o tym, że łączy się z dopełnieniami w celowniku,
zdecydowały prawdopodobnie względy pozajęzykowe617.
Podobnie jest z łączliwością składniową synonimów używać i stosować.
Mimo bliskości znaczenia mają one różne schematy składniowe: używać
tradycyjnie łączy się z rzeczownikami w dopełniaczu (używać czegoś; używać
szamponu firmy X), stosować – z rzeczownikami w bierniku (stosować coś:
stosować szampon firmy X).
Ostatnio można jednak zaobserwować – zwłaszcza w polszczyźnie
mówionej, nieoficjalnej – konstrukcje: przyglądać się na coś, używać coś.
Świadczą one o silnym dążeniu do usuwania wyjątków w systemie językowym –
użytkownicy języka, posługujący się tymi konstrukcjami, zrezygnowali
z połączeń usankcjonowanych tradycją na rzecz połączeń bardziej
kategorialnych, bardziej przewidywalnych systemowo618.
Przykład ten jest dobrą ilustracją zjawiska bardzo charakterystycznego także
dla łączliwości leksykalnej wielu wyrazów: jej zmiany w toku dziejów języka.
Może ona przekształcać się zarówno z systemowej w normatywną (ten kierunek
zmian, jak się wydaje, jest zawsze wcześniejszy), jak i z normatywnej
w systemową.
Zmiany pierwszego typu w obrębie łączliwości leksykalnej są spowodowane
trzema czynnikami: 1. modyfikacją struktury znaczeniowej (np. zawężeniem
znaczenia) wyrazu, co doprowadza do zawężenia jego łączliwości; 2.
przesunięciami sensu i łączliwości w grupie synonimów, np. przesunięciem
dominanty znaczeniowej wyrazu, co prowadzi do metaforyzacji jego znaczenia;
3. kostnieniem znaczeń i połączeń wyrazowych, co prowadzi do tworzenia się
frazeologizmów i stałych, sfrazeologizowanych konstrukcji, np. bez liku, do
rozpuku.
Pierwszy mechanizm można prześledzić na przykładzie zmian łączliwości
czasownika wyrządzać || wyrządzić. Ma on dziś znaczenie ‘zrobić komuś coś
złego, spowodować straty’. Jest to znaczenie zawężone w stosunku do dawnego
‘wyświadczać, czynić’619, a co za tym idzie, zawężona jest także łączliwość
czasownika. Inna jest bowiem grupa rzeczowników, z którymi dziś może się
łączyć wyrządzać || wyrządzić: tworzą ją nazwy nieprzyjemnych doznań działań
skierowanych na człowieka: krzywda, przykrość, zło. Trzeba dodać, że
współczesna łączliwość czasownika wyrządzać || wyrządzić nie wyczerpuje
jednak nawet tej kategorii; niepoprawne jest np. połączenie *wyrządzać ||
wyrządzić zdradę, akceptowane jeszcze przed stu kilkudziesięciu laty620.
Z kolei przymiotnik rzęsisty ma dziś znaczenie ‘występujący w dużej ilości,
w silnym natężeniu; obfity, intensywny’ (USJP). Jego łączliwość jednak nie jest
tak szeroka, na jaką wskazuje przytoczona definicja. Poprawne są wyrażenia
rzęsisty deszcz, rzęsiste brawa, oklaski, rzęsiste światła, iskry oraz akceptowane
jedynie w cytacie łzy rzęsiste621, jednak już kolokacje *rzęsiste strugi, *rzęsisty
płacz, *rzęsisty hałas, *rzęsista mgła są dewiacyjne, choć przecież rzeczowniki
struga, płacz, hałas, mgła należą do kategorii wyrazów, które można
charakteryzować ze względu na ich obfitość, intensywność, tak jak deszcz,
oklaski, światła, iskry.
Jeszcze bardziej ograniczyła się łączliwość przymiotnika sążnisty. Do dziś
jest on w słownikach definiowany jako ‘długi, potężnych rozmiarów’, ale łączy
się jedynie z kilkoma rzeczownikami – oznaczającymi pewne teksty pisemne:
sążnisty list, artykuł, sążniste sprawozdanie. Nie spotyka się natomiast połączeń
*sążnisty wiersz, *sążniste zdanie, *sążniste opowiadanie, mimo że wyrazy
wiersz, zdanie, opowiadanie też nazywają „wytwory pisemne” człowieka, czyli
należą do tej samej kategorii semantycznej, co rzeczowniki list, artykuł,
sprawozdanie. Trzeba dodać, że to głównie względy pozajęzykowe zdecydowały
o tym, że przymiotnik sążnisty łączy się dziś z wybranymi rzeczownikami jednej
tylko kategorii. Pierwotnie miał on łączliwość bardzo szeroką: poprawne były
np. wyrażenia sążnisty szczupak, sążniste ramiona, sążniste słowa, sążnisty nos,
sążnisty rapier622. W ciągu ostatnich dwustu lat utrwaliło się przenośne
znaczenie omawianego przymiotnika, a oprócz tego (i prawdopodobnie też:
w związku z tym) bardzo zawęziła się jego łączliwość.
Drugi mechanizm zmiany łączliwości systemowej w normatywną,
polegający na przesunięciach znaczenia i łączliwości w grupie synonimów,
warto prześledzić na losach połączeń bliskoznacznych czasowników:
sprawować, piastować, zajmować, pełnić, odgrywać z bliskoznacznymi (w
określonym znaczeniu) rzeczownikami godność, stanowisko, urząd,
dostojeństwo, funkcja, rola. Współcześnie w normie wzorcowej polszczyzny
rozgranicza się zwłaszcza zakres łączliwości kolokacji pełnić funkcję i odgrywać
rolę (nie: *pełnić rolę i *odgrywać funkcję), choć przecież użyte tu czasowniki
są synonimiczne względem siebie i w takiej samej relacji pozostają połączone
z nimi rzeczowniki. Podobnie, choć mniej wyraziście, różnicuje się zakres
łączliwości pozostałych wyrazów z tego pola: można dziś wzorcowo utworzyć
konstrukcje: zajmować, piastować stanowisko, ale połączenia *pełnić,
sprawować stanowisko są niepoprawne; można pełnić, sprawować, piastować
funkcję, ale nie można *zajmować funkcji; godności i dostojeństwa można zaś
współcześnie tylko piastować; jedynie poprawne dziś połączenia to sprawować
i piastować urząd, nie można natomiast tego rzeczownika łączyć z innymi
czasownikami z omawianej grupy synonimicznej.
Te rozgraniczenia zaczęły się tworzyć wtedy, gdy do grupy synonimów
godność, stanowisko, urząd, dostojeństwo, funkcja, mogących się dość
swobodnie łączyć z bliskoznacznymi czasownikami sprawować, piastować,
zajmować, pełnić, wszedł rzeczownik rola w metaforycznym znaczeniu ‘udział,
znaczenie kogoś albo czegoś w czymś; zadanie do spełnienia’. Jego nowość
podkreślało to, że od samego początku łączył się poprawnie tylko z jednym
czasownikiem: odgrywać. Stałość i wynikająca z niej siła tej kolokacji
spowodowały, że zaczęto specjalizować tradycyjne, swobodne połączenia
pozostałych synonimów. Najwyraźniej rozdzieliły się zakresy łączliwości
rzeczowników rola i funkcja, najbliższych sobie semantycznie; wyraźnie także
ograniczyła się łączliwość czasownika pełnić; wzorcowo łączy się on dziś tylko
z wyrazem funkcja z omawianej grupy synonimów, choć jeszcze sto lat temu
poprawne były połączenia pełnić urząd, pełnić dostojeństwa, pełnić władzę,
pełnić godność623. Utrwalenie zatem rzeczownika rola w jego metaforycznym
znaczeniu ‘funkcja, zadanie, znaczenie’ spowodowało zawężenie i specyfikację
łączliwości wyrazów z jednego pola znaczeniowego624.
Trzeci mechanizm zmiany łączliwości systemowej w normatywną polega na
skostnieniu i utrwaleniu w systemie językowym pewnych połączeń
wyrazowych. Wyrażenie do rozpuku ma dziś znaczenie ‘bardzo intensywnie,
bardzo mocno’ i łączy się tylko z czasownikiem śmiać się. Tymczasem
genetycznie jest to połączona z przyimkiem forma dopełniacza rzeczownika
rozpuk, który miał słownikowe znaczenie ‘pęknięcie’, zwrot zatem śmiać się do
rozpuku obrazowo nazywał intensywność śmiechu. Możliwe (i poprawne) było
także połączenie krzyczeć do rozpuku, ponieważ dzięki istnieniu rzeczownika
rozpuk czytelna była motywacja metaforycznych zwrotów z elementem do
rozpuku. Łączliwość systemowa zatem tego wyrażenia zawęziła się wskutek
jego skostnienia, a tym samym utrwalenia w systemie językowym jednego tylko
połączenia z serii możliwych, co z kolei zostało spowodowane zanikiem
rzeczownika rozpuk, którego znaczenie pozwalało tworzyć seryjne zwroty
metaforyczne.
Podobne są losy wyrażenia bez liku, znaczącego dziś ‘bardzo dużo, wiele’.
Nie jest odczuwana już jego pochodność semantyczna od dawnego rzeczownika
lik, znaczącego m.in. ‘duża liczba, ilość’. Co ciekawe, w języku utrwaliło się
jedynie wyrażenie bez liku, a nie zachowało się inne – także dawniej częste –
wyrażenie przyimkowe z formą przypadka zależnego rzeczownika lik: pod
likiem. Znaczyło ono ‘w odpowiedniej ilości, w miarę’.
 O ile zmianę łączliwości wyrazów systemowej w normatywną można
doskonale prześledzić w długiej perspektywie czasowej, o tyle proces odwrotny
– nabieranie przez łączliwość wyrazów znamion systemowości – najlepiej daje
się obserwować na przykładach ze współczesnej polszczyzny.
Zjawisko to – dążenie użytkowników języka do kategoryzacji połączeń
wyrazowych – jest wynikiem działania silnej tendencji do usuwania wyjątków.
Pod jej wpływem w języku zachodzą przemiany, przede wszystkim zaś: 1.
uzupełniają się ciągi synonimiczne oraz pola semantyczne; 2. rozchodzą się
znaczenia wyrazów bliskoznacznych, co sprzyja powstawaniu regularnych,
systemowych (bo popartych semantyką, a nie zwyczajem językowym) połączeń
wyrazowych; 3. ujednolicają się schematy składniowe bliskoznacznych
wyrazów (była o tym już mowa przy omawianiu łączliwości czasowników
używać i stosować oraz patrzeć i przyglądać się).
Dążność użytkowników polszczyzny do uregulowania systemu językowego,
ujednolicenia i uproszczenia jego zasad jest bardzo silna, o czym mogą
świadczyć przykładowe zdania ze współczesnej prasy:
Nasza koleżanka [...], która pisze dla państwa reportaże do „Weekendu”,
wyszła za mąż, wprawiając w depresję licznych wielbicieli (także czytelników
„Super Expressu”)625.
Czasownik wprawiać ma ogólne znaczenie ‘wprowadzać kogoś w jakiś
nastrój, stan’, jednak nie łączy się ze wszystkimi rzeczownikami, które nazywają
właśnie nastrój czy stan. Typowe dziś połączenia to wprawiać w zakłopotanie,
w zdumienie, wprawiać w dobry nastrój, w dobry humor (warto zauważyć, że
wykorzystywane są tu nazwy zarówno stanów pozytywnych, jak
i negatywnych). Czasownik ten zatem ma łączliwość normatywną, ponieważ nie
wykorzystuje się wszystkich możliwości tworzenia poprawnych kolokacji.
Niegdysiejsza łączliwość czasownika wprawiać musiała być szersza – świadczą
o tym notowane przez SJPDor. połączenia wprawiać w smutek, wprawiać się
w posłuszeństwo626.
 Nowy zwrot zatem *wprawiać w depresję jest innowacją, polegającą na
uzupełnianiu ciągu synonimów wypełniających schemat łączliwościowy
czasownika wprawiać, a świadczącą o dążeniu do przywrócenia systemowości
jego łączliwości.
Łączliwość normatywna została także rozszerzona w zdaniu:
W wieku 72 lat zmarł na atak serca Mark McCormack – założyciel, prezes
i dyrektor znanej na całym świecie firmy menedżerskiej, reprezentującej interesy
zawodników najbardziej lukratywnych sportów.
Tradycyjnie przymiotnik lukratywny łączy się z kilkoma zaledwie
rzeczownikami: zajęcie, transakcja i (choć to już rzadziej) posada. Ograniczenia
tego nie wprowadza jednak jego słownikowe znaczenie: ‘korzystny,
dochodowy’, lecz – jak się wydaje – jedynie zwyczaj językowy. Jest przecież
wiele rzeczowników, które można by opisać w powyższych kategoriach (czyli
jako ‘korzystne, dochodowe’), a które nie łączą się we współczesnej
polszczyźnie z przymiotnikiem lukratywny. Powstanie cytowanej innowacji
można zatem uznać za wynik dążenia do usystemowienia łączliwości tego
przymiotnika, do spowodowania, że poprawność jego kolokacji będzie
uwarunkowana jedynie względami semantycznymi, a nie zwyczajowymi.
Należy także zauważyć, że w cytowanym zdaniu wyraz sport jest metonimiczny
względem zwrotu uprawiać sport. Zaszedł tu więc jeszcze jeden proces
językowy: wykorzystano metonimię: ‘rzeczownik oznaczający aktywność’
zamiast ‘połączenie odpowiedniego czasownika z rzeczownikiem oznaczającym
aktywność’. To, że do kompletowania listy wyrazów łączących się
z przymiotnikiem lukratywny użyto rzeczownika metonimicznego, tym bardziej
może świadczyć o utrwaleniu w świadomości użytkowników polszczyzny
kategorialności łączliwości omawianego wyrazu. Niepewność bowiem co do tej
cechy łączliwości wykluczyłaby dalsze zmiany – a do takich przecież doszło
w cytowanym zdaniu.
Drugi mechanizm zmiany łączliwości normatywnej w systemową – pod
wpływem rozchodzenia się znaczeń wyrazów bliskoznacznych – może być
zilustrowany procesem kształtowania się łączliwości synonimicznych
czasowników odnieść i ponieść.
Jeszcze przed stu laty zakresy łączliwości czasowników ponieść i odnieść
zachodziły na siebie. Zwłaszcza ten drugi czasownik mógł się łączyć nie tylko
z rzeczownikami nazywającymi zjawiska pozytywne, jak jest to współcześnie,
lecz także z nazwami zjawisk negatywnych dla człowieka. Poprawne były więc
zarówno kolokacje627 odnieść zwycięstwo, odnieść triumf, sukces; odnieść
obrażenia, uszkodzenia, odnieść rany, odnieść szwank628, jak i połączenia
ponieść odpowiedzialność, ponieść powinność, ponieść trud, ponieść szwank.
Znaczenia czasowników odnieść i ponieść rozeszły się jednak, co
spowodowało rozdzielenie zakresów ich łączliwości. Współcześnie
w polszczyźnie wzorcowej odnieść łączy się – z jednym wyjątkiem – z nazwami
zwycięstwa, sukcesu (odnieść triumf, zwycięstwo, pożytek, korzyść, a także
odnieść obrażenia), a nazwy niepowodzeń i nieprzyjemnych dla człowieka
stanów, sytuacji łączą się głównie z czasownikiem ponieść (ponieść ryzyko,
ponieść konsekwencje, ponieść klęskę).
Co ciekawe, wydaje się, że po repartycji znaczeń omówionych czasowników
różnicuje się semantyka synonimów ponieść i doznać. Można zaryzykować tezę,
że drugi czasownik łączy się z nazwami fizycznych uszczerbków (doznać ran,
obrażeń, uszkodzeń ciała), a pierwszy – z pozostałymi rzeczownikami
oznaczającymi niepowodzenia, stany niepożądane, zjawiska i rzeczy
wywołujące takie stany itp. Oprócz tradycyjnych związków ponieść
odpowiedzialność, trud spotyka się także innowacyjne ponieść opłaty, ponieść
nakład pieniężny629, wciąż jeszcze nieaprobowane w normie polszczyzny ogólnej
(można je tolerować w polszczyźnie zawodowej).
Przedstawione powyżej zmiany niewątpliwie świadczą o wzroście tendencji
do tworzenia w języku połączeń kategorialnych. Zaskakujące wydawać się więc
mogą słyszane w potocznym języku mówionym i odnotowywane w prasie
zwroty utworzone z pogwałceniem zasad systemowych:
W kolejnych pięciu meczach odnieśliśmy bezdyskusyjne porażki.
[Mamy] Mistrza, który przez kilkanaście lat ani raz nie odniósł porażki,
a któremu już tylko jednego zwycięstwa brakuje do rekordu Rocky’ego
Marciano, niepokonanego w 49 pojedynkach.
Na uwagę zasługują zatem nie tylko zmiany łączliwości wyrazów
z systemowej na normatywną i z normatywnej na systemową. Duża i ciekawa
grupa procesów językowych dotyczy zaburzeń łączliwości systemowej, które
prowadzą przede wszystkim do powstania błędów językowych630.
Zakłócenia łączliwości systemowej najczęściej są powodowane
nieznajomością wymagań syntagmatycznych wyrazów. Autor zdania:
Przeszedłem dokładne badania, bo nijak nie mogłem wydostać się z choroby
rozszerzył łączliwość czasownika wydostać się, który tradycyjnie wchodzi
w związki z nazwami obiektów fizycznych, np. wydostać się z dołu, z bagna,
z pułapki, lub z tymi nazwami użytymi przenośnie, np. wydostać się z bagna
złudnych uciech. Prawdopodobnie niepoprawne połączenie powstało wskutek
pomieszania zakresu łączliwości bliskoznacznych czasowników wydostać się
i wyjść – akceptowane bowiem we współczesnej polszczyźnie połączenie to
wyjść z choroby, nie *wydostać się z choroby.
Ciekawe jest także zdanie:
Niestety, Polański nie przyjechał. Nagrodami został obarczony jeden
z producentów „Pianisty”, Gene Gutowski.
Książkowy czasownik obarczyć odnosi się bowiem – niezwykle systemowo
– do abstraktów oznaczających obowiązki, zobowiązania itd., których
wypełnianie jest kłopotliwe dla tego, kto jest nimi obarczony, albo do
rzeczowników konkretnych, użytych w opisie nałożenia na kogoś fizycznego
ciężaru (np. obarczyć kogoś workiem z piaskiem).
Być może połączenie obarczyć kogoś nagrodami miało być celowym,
prowokacyjnym (służącym wprowadzeniu ironii) naruszeniem obu możliwych
schematów łączliwości jednocześnie. Pierwszy byłby naruszony dlatego, że
rzeczownik nagroda nie jest w tym zdaniu abstraktem; drugi – przez to, że
rzeczownik ten ma pozytywne konotacje; konieczność niesienia przez kogoś –
choćby najcięższej – nagrody w neutralnych kontekstach zawsze jednak będzie
wynikiem przyznania jej komuś, a nie obarczenia nią kogoś. Trudno jednak
oprzeć się wrażeniu, że autor cytowanego wyżej zdania popełnił niezręczność
językową, gdyż nie znał ograniczeń łączliwości czasownika obarczać, a nie –
grał znaczeniami słów.
Ciekawie została naruszona łączliwość w poniższym zdaniu:
Z jednej strony studenci mają trudności z dokonywaniem wyboru, z drugiej
strony otwieramy im szeroką skalę możliwości.
Skontaminowały się tu dwie synonimiczne kolokacje: otwierać drzwi
w metaforycznym znaczeniu ‘ułatwiać coś, pomagać’ oraz dawać możliwości.
Połączenie powstałe wskutek tego, zawierające ponadto modne wyrażenie:
szeroka skala trzeba uznać za nieudane. Innowacja ta nie służy celom
estetycznym, nie wzbogaca też systemu językowego.
Nieco inny rodzaj zaburzenia łączliwości wystąpił w następującym zdaniu:
Jeszcze do niedawna prawie wszyscy z nas nie mieli nic albo bardzo
niewiele, gdyż – jak większość doskonale jeszcze pamięta – czasy socjalizmu
cechowało powszechne ubóstwo. Dzieliliśmy tę biedę solidarnie, wspomagając
się nawzajem tak, jak tylko było to możliwe w ówczesnych realiach.
We współczesnej polszczyźnie mamy połączenie dzielić z kimś los || dzielić
czyjś los. Innowacja dzielić z kimś biedę nie powstała, wbrew pozorom, przez
zastąpienie jednego z członów związku jego synonimem. Rzeczownik bieda nie
jest także hiponimem wyrazu los. W świadomości autora blisko powiązane są
desygnaty tych rzeczowników (można mieć taki los, że się cierpi biedę). One
jednak same, choć należą do jednego pola semantycznego, nie pozostają
w bezpośredniej relacji. Los bowiem to ‘bieg wydarzeń, bieg życia; dola’,
a bieda to ‘brak pieniędzy, niedostatek, ubóstwo’. Można zatem cierpieć biedę i
dzielić czyjś los, a dzielić biedę jest innowacją, której celowość i trafność należy
dopiero ocenić (może bowiem budzić zastrzeżenia jako wynik wyraźnego
naruszenia dotychczasowej łączliwości obu wyrazów, choć z drugiej strony jest
dość obrazowa)631.
Dość często spotyka się także takie naruszenie łączliwości, które polega na
przenoszeniu właściwości semantycznych wyrazów oznaczających przyczyny
jakiegoś zjawiska na słowa oznaczające jego skutki, np.:
Wiadomość o umieszczeniu w zakładzie karnym kolejnego z braci Sz.
błyskawicznie rozniosła się po całym Ł. Niektórzy odetchnęli z ulgą, a w innych
odezwały się długo tajone krzywdy.
W rzeczywistości w ludziach obudziły się zapewne pretensje (a może nawet
chęć zemsty), wywołane doznanymi krzywdami. W połączeniu odezwały się [...]
krzywdy został więc użyty rzeczownik nazywający element rzeczywistości
wcześniejszy niż ten, którego nazwa powinna być użyta, aby wyrażenie było
poprawne.
Liczną i bardzo zróżnicowaną wewnętrznie grupę stanowią takie połączenia,
w których na skutek różnorakich przesunięć metonimicznych doszło do
zaburzenia łączliwości systemowej. Zilustrujmy to dwoma przykładami.
W zdaniu: Na złodzieja nie ma pewnego zabezpieczenia autorowi zapewne
chodziło o zabezpieczenia przeciw włamaniom, kradzieżom itp., czyli o sposoby
ochrony przed działalnością złodziei i przed jej skutkami. Zamiast jednak
stworzyć związek wyrazowy, który wiernie zdawałby sprawę z rzeczywistości,
autor użył wyrazu metonimicznego wobec niego, przez co osiągnął pewien skrót
myślowy, w zasadzie zrozumiały i możliwy do przyjęcia.
Skrót myślowy, powodujący jednak powstanie połączenia językowo nie
najlepszego, wystąpił także w zdaniu:
Władze Augustowa brały przykład z decyzji, które podjęte zostały w innych
miastach Polski.
I tu, podobnie jak w poprzednim przykładzie, wystąpiła metonimia.
Włodarze Augustowa bowiem brali przykład nie z podjętych decyzji, lecz
z osób, które te decyzje podejmowały.
Zaburzenia łączliwości semantycznej wyrazów są niezwykle częste
w języku. Nie można ich jednak zawsze klasyfikować jako błędów językowych.
Nierzadko bowiem naruszenie tradycyjnej łączliwości jest przejawem
kreatywności językowej. Wiele zabaw słownych opiera się przecież na
naruszeniu łączliwości wyrazów; zjawisko to jest też fundamentalną zasadą
tworzenia tekstów poetyckich, zwłaszcza poezji lingwistycznej. Także język,
którym posługujemy się w codziennych kontaktach, nie jest wolny od związków
powstałych wskutek naruszenia łączliwości. Występują w nim bowiem tzw.
metafory in absentia – takie przeniesienia nazwy, że temat pomocniczy metafory
(wyraz, do którego desygnatu porównuje się obiekt nazywany przez temat
główny metafory) jest wprowadzany przez łączliwość leksykalną jakiegoś
wyrazu użytego w zdaniu, np.
Po wizycie w tym miejscu będziecie mogli wyżymać ubrania z nikotyny.
Treść: ‘nikotyny jest tam tak dużo, że ubrania nią nasiąkną w takim stopniu,
że można je będzie wyżymać, czyli nikotyna nabiera własności wody’
uzyskujemy dzięki połączeniu wyżymać ubrania z nikotyny.
Częste są również takie połączenia metaforyczne, w których zaburzenie
łączliwości polega na połączeniu nazw przedmiotów z określeniami czynności,
właściwości charakteryzujących istoty żywe, np.
Meble z dawnych epok w eklektycznym pomieszczeniu mruczą sennie po
kątach. Poduszki przysypiają pod ciepłym światłem lampek i świec.
No dobrze, kursor niecierpliwie podreptuje w miejscu.
Przedstawiony tu opis typów łączliwości wyrazów i kwestii normatywnych
z nią związanych w pełni uzasadnia sąd Danuty Buttler, wyrażony przez nią
przed ponad trzydziestu laty: „Jedną z najważniejszych, a zarazem
najtrudniejszych do opanowania umiejętności językowych stanowi należyte
zespalanie wyrazów w większe konstrukcje słowne” i „Warto też znać
podstawowe mechanizmy zakłóceń łączliwości leksykalnej wyrazów
i najbardziej typowe ich przykłady”632.

10.2. Związki frazeologiczne w kontekście

wypowiedzenia
Łączliwość jest właściwością nie tylko wyrazów, charakteryzuje ona także
związki frazeologiczne, traktowane jako jednostki leksykalne. Chodzi w tym
wypadku o zasady łączenia frazeologizmu z innymi elementami zdania, a nie
o zależności, które zachodzą między członami związku (to ostatnie zagadnienie
omówiliśmy wcześniej). Nie jest bowiem tak, że w kontekście frazeologizmów
mogą się pojawiać dowolne wyrazy. Każdy frazeologizm ma ściśle określony,
utrwalony zakres łączliwości zewnętrznej. Jego naruszenie jest nazywane
innowacją rozszerzającą, powoduje bowiem rozszerzenie łączliwości, które
albo wchodzi do normy frazeologicznej, albo – częściej – powoduje powstanie
błędu językowego.
Związki frazeologiczne, będące zwrotami, mogą wymagać połączenia
z jednym, dwoma, a nawet trzema innymi elementami zdania, czyli mówiąc
obrazowo „otwierać przy sobie puste miejsca”, konieczne do wypełnienia
wyrazami o określonych właściwościach. Na przykład związek szukać guza (pot.
‘świadomie i lekkomyślnie narażać się na przykrości, nieprzyjemności,
niebezpieczeństwo, na pobicie’) otwiera jedno puste miejsce, które powinno być
wypełnione nazwą osoby: ktoś + szuka guza, np. To był gość, który [...] szukał
guza633. Zwrot zadawać kłam wymaga dwóch uzupełnień: ktoś a. coś + zadaje
kłam + czemuś, np. [...] we Włoszech pisarze tacy jak Tornasi di Lampedusa
i Umberto Eco zadali kłam krakaniom o „nieuchronnej śmierci gatunku”;
Ostateczny kłam idei sprawiedliwego zdobtywcy zadała wojna wietnamska634.
Zwrot suszyć głowę ‘naprzykrzać się, natrętnie mówić wciąż to samo lub
upominać się o co’ łączy się z trzema elementami: ktoś + suszy głowę + komuś +
o coś a. czymś: Narzeka na nie [na nastroje konsumpcyjne] Walerczak, któremu
dzieci suszą głowę o magnetowid 635. Także frazeologizmy odznaczają się
zewnętrzną łączliwością systemową lub normatywną. Z badań Stanisława
Bąby636 wynika, że przeważająca większość zwrotów frazeologicznych ma
łączliwość systemową, „a jedynie nieliczne spośród nich – łączliwość
normatywną, która pod naporem uzusu przekształca się w systemową. Pod tym
względem norma jest niemal statyczna”637. Oznacza to, że dla większości
frazeologizmów można wskazać klasy semantyczne wyrazów, z którymi mogą
się one łączyć (tak jak w przykładach podanych wyżej). Może to być np. klasa
‘rzeczowniki osobowe’ (choćby przy frazeologizmach grać pierwsze skrzypce,
walczyć z wiatrakami, robić z gęby cholewę), ‘rzeczowniki abstrakcyjne’ (np.
przy zwrotach mieć ręce i nogi, wziąć w łeb), ‘rzeczowniki nieżywotne,
konkretne, zwłaszcza nazwy pomieszczeń i obiektów’ (np. z frazeologizmami
pękać w szwach, świecić pustkami)638. Łączliwość tę naruszają takie np.
sformułowania: Futro w tym sezonie zdecydowanie gra pierwsze skrzypce, IG;
Wszędzie króluje melodia, zmienna motoryka także tu wespół z wszechobecną
melodyką gra pierwsze skrzypce, IG; Scenariusz ma ręce i nogi, jest w miarę
oryginalny, IG; Niewykorzystana linia kolejowa do wewnątrzmiejskiej
komunikacji kolejowej, gdy komunikacja autobusowa pęka w szwach, IG;
Pomijając takie samograje, jak elektronika i medycyna, znów pęka w szwach
psychologia, IG. Takie zmiany łączliwości zewnętrznej powodują zazwyczaj
niezamierzoną defrazeologizację związków, udosłownienie ich znaczenia, często
wywołują też efekty humorystyczne.
Do frazeologizmów, których łączliwość zewnętrzna jest normatywna, zalicza
się m.in. związki spełznąć na niczym ‘nie dać żadnych wyników, nie dojść do
skutków’ i wisieć na włosku ‘być zagrożonym’639. Pierwszy z nich łączy się
z takimi rzeczownikami, jak plany, projekty, układy, dążności, zabiegi, wysiłki,
ale także narady, małżeństwo, okazja oraz nadzieje i inne – S. Bąba wymienia 25
takich wyrazów. „Jak widać, konkluduje badacz, są wśród nich synonimy
rzeczowników plany i starania, ale jest też jeszcze sporo takich, które należą do
zupełnie innych kategorii semantycznych”640, ale – dodajmy – nie obejmują
całych tych klas, lecz jedynie ich poszczególne elementy. Drugi
z przykładowych frazeologizmów o łączliwości normatywnej (wisieć na włosku
= ‘być zagrożonym’) łączy się tylko z nielicznymi rzeczownikami
abstrakcyjnymi: życie, los, byt, kariera, zobowiązanie, porozumienie, ugoda,
sojusz, zwycięstwo, które nie należą do jednej klasy semantycznej.
Naruszanie łączliwości zewnętrznej frazeologizmów jest zazwyczaj
widoczne i (w większości wypadków) rażące właśnie dlatego, że w innowacjach
wykracza się poza wyrazy danej klasy, łączy się zaś frazeologizmy
z jednostkami zupełnie innej klasy semantycznej, nieraz antonimicznej
względem tej pierwszej (np. z rzeczownikami konkretnymi zamiast
z abstrakcyjnymi, z nieosobowymi zamiast z osobowymi). Klasyczne już są
opisy przykładów naruszenia normy w tym zakresie, zawarte w pracach Witolda
Doroszewskiego: Bomba poszła w górę i od tej chwili wszystko jest w rękach
konia i Stanisława Skorupki: Ziemniaki wyszły z fali mrozów obronną ręką.
W pierwszym z nich związek (coś) jest w czyichś rękach ‘(coś) całkowicie od
kogoś zależy’ połączono z rzeczownikiem nieosobowym, podczas gdy norma
przewiduje tu nazwy osobowe (wszystko jest w rękach prezesa) albo,
metonimicznie, nazwy gremiów osobowych (wszystko jest w rękach zarządu).
W drugim zwrot wyjść z czegoś obronną ręką ‘mimo niebezpieczeństwa,
trudności nie doznać szwanku, uniknąć szkody, pokonać wszelkie przeciwności’
połączono niefortunnie nie tylko z określeniem fala mrozów (zazwyczaj daje się
tu określenia ogólniejsze, np. z opałów, z opresji, z walk, ze zmagań, z ciężkich
okoliczności itp.), lecz przede wszystkim z podmiotem będącym nazwą
konkretnej rzeczy (ziemniaki), podczas gdy w normie jest w tym miejscu wyraz
nazywający osoby lub zespoły osób.
Tego typu naruszenia normy frazeologicznej są dzisiaj równie częste jak
dawniej, występują np. w tekstach prasowych, często dając niezamierzony efekt
humorystyczny, jak w poniższych zdaniach641:
W tej dolegliwości palce maczają pewne bakterie.
Gdy składnica miała nóż na gardle, dynamicznie rozwijały się prywatne
hurtownie księgarskie.
Nasz futbol cienko przędzie, więc ewentualny występ Polaka w finale Ligi
Mistrzów byłby jakąś pociechą.
Nie przejmuj się problemami Byka. On zawsze spadnie na cztery łapy.
Jedna z kul utkwiła ochroniarzowi w kamizelce kuloodpornej. Trzech
pracowników agencji ochroniarskiej nie straciło głowy. Też zaczęli strzelać.
„Skóra jest kamieniem węgielnym zdrowia i życia”, ponieważ przez skórę są
wydalane produkty przemiany materii, a od jej stanu zależy skuteczność
samoobrony organizmu.
W trzech pierwszych przykładach norma frazeologiczna wymaga podmiotu
osobowego (ktoś macza w czymś palce, ktoś ma nóż na gardle, ktoś cienko
przędzie). W czwartym wprawdzie nazwa Byk oznacza osoby (urodzone pod
znakiem Byka), jednak w zestawieniu z frazeologizmem spaść na cztery łapy
odżywa znaczenie dosłowne, niezbyt zresztą fortunne, gdyż o byku powie się, że
ma nogi, a nie łapy. Podobnie w zdaniu piątym w kontekście wymiany strzałów
narzuca się dosłowne znaczenie połączenia stracić głowę.
Swoistą sprzeczność poznawczą zawiera ostatni przykład: skóra, coś
stosunkowo miękkiego i cienkiego, jest tu skojarzona z kamieniem (czymś
twardym i grubym); nie dość tego: związek kamień węgielny czegoś (jakichś
wartości, teorii, poglądów, jakiejś historii, legendy itp.) określa coś (jakiś
dokument, jakieś wydarzenie, także jakąś myśl), co się uważa za podstawę tego
czegoś, za czynnik, który najbardziej się przyczynił do jego powstania albo
rozwoju. „Ani skóra, ani zdrowie i życie nie spełniają zatem wymagań
semantycznych stawianych przez wyrażenie kamień węgielny wyrazom, które
wchodzą z nim w połączenie”642.
Naruszenie łączliwości zewnętrznej i swoisty skrót semantyczny mogą
prowadzić nie tylko do powstania frazeologizmu wywołującego efekt
humorystyczny, ale też nie całkiem zrozumiałego, np.:
Oczko w głowie PiS-u zamiast rosnąć, spada. „To wielka porażka
Morawieckiego”.
Nieco zmodyfikowany frazeologizm być (czyimś) oczkiem w głowie ‘być
przez kogoś faworyzowanym, być czyimś ulubieńcem, przedmiotem czyjejś
troski, czyichś zabiegów i starań’643, został tu prawdopodobnie odniesiony do
jakiegoś wskaźnika ekonomicznego. O ile jednak można powiedzieć, że
wskaźnik rośnie lub spada, o tyle wymiana tego słowa na przytoczony
frazeologizm wywołuje efekt komiczny (spadające oczko w głowie) i powoduje
niezrozumiałość wypowiedzenia.
Należy też zwrócić uwagę na to, by w jednym wypowiedzeniu nie gromadzić
zbyt wielu frazeologizmów, czyli – jak to ujmuje Stanisław Bąba –
umiarkowanie nasycać wypowiedzenie związkami frazeologicznymi,
a zwłaszcza nie umieszczać ich kilku obok siebie. Frazeologizm rzadko bowiem
otwiera miejsce dla innego frazeologizmu, a połączenie tekstowe dwóch lub
więcej związków może spowodować defrazeologizację, czyli odżycie znaczenia
dosłownego przynajmniej jednego z nich. Tak stało się w wypowiedzeniu: Efekt
tego dla energetycznej spółki jest taki, że nowo nabyty rzecznik zawsze robi
bokami i goni w piętkę z wywieszonym jęzorem, myląc ciąg w kominie
z radiowym cugiem na mikrofon, kocioł opalany węglem z kotłem w gorzelni,
a energetyczne megawaty z megakontraktem na transfer najlepszej zawodniczki,
IG.
„Tekstowo-uzualne innowacje, naruszające łączliwość danych
frazeologizmów, napotykają zdecydowany opór ze strony kodyfikacji” i „pod
tym względem norma jest niemal statyczna” – konkluduje Stanisław Bąba.

10.3. Redundantne połączenia wyrazowe

 Szczególnym typem łączliwości wyrazów jest występowanie w tekście
połączeń, w których występuje bardzo duża lub nawet całkowita powtarzalność
semantyczna składników. Zjawisko to nosi nazwę redundancji językowej644,
same zaś takie związki to połączenia redundantne albo pleonazmy i tautologie645.
Typowymi określeniami, przytaczanymi jako przykłady pleonazmów
i wartościowanymi negatywnie (uznawanymi za błędy leksykalne), są
połączenia nominalne: akwen wodny, okres czasu, pełny komplet, potencjalne
możliwości, wzajemna współpraca, werbalne: cofnąć się do tyłu, wrócić
z powrotem, poprawić się na lepsze czy równorzędne: tylko i wyłącznie, geneza
i pochodzenie. Niektóre z tych związków są ustabilizowane w uzusie,
w pewnych zaś wypadkach nie traktuje się ich w ogóle jako połączeń
niepotrzebnie nadmiarowych. Kwestia powtarzalności elementów treści
w tekstowych połączeniach leksykalnych wymaga więc dokładniejszego opisu.
Wiadomo, że powtarzanie treści w wypowiedzi jest w zasadzie nieuniknione.
Jurij Apresjan w Semantyce leksykalnej646 pisze, że zjawiska redundancji
i łączliwości semantycznej bardzo często w języku się krzyżują647, gdyż niektóre
wyrażenia i zwroty zawierające powtórzoną treść stabilizują się w języku.
W wielu wypadkach trudno jest ustalić, czy ustabilizowały się one na tyle, że
można mówić o rozszerzeniu ich łączliwości albo o frazeologizacji związku (tak
jak stało się np. w połączeniach tylko i wyłącznie, w pierwszym odruchu,
naoczny świadek). Są także jednostki leksykalne, które mają bardzo ograniczoną
łączliwość i nie wiadomo, czy inne wyrazy, z którymi wchodzą w związki,
jeszcze realizują ich schematy łączliwościowe, czy już powtarzają ich treść (np.
wypieki na twarzy, zaspa śnieżna, pies szczeka). Zjawisko powtarzalności,
a nawet maksymalnej możliwej powtarzalności sensów składników
wypowiedzenia jest zdaniem Apresjana podstawową zasadą semantycznej
interpretacji tekstów. Umożliwia ono optymalne zrozumienia jego treści648,
a wymieniona zasada leży u podstaw wyboru jednego z możliwych znaczeń
wyrazów wieloznacznych, wchodzących w związki z innymi elementami tekstu.
Zilustrujmy tę regułę interpretacją zdania: W lesie liściastym rosną tylko niektóre
grzyby, np. kozaki649. „Nie da się zakwestionować faktu, że każdy z leksemów
LAS, LIŚCIASTY, ROSNĄĆ, GRZYB, KOZAK ma po kilka znaczeń650,
jednakże aby możliwie najlepiej zinterpretować treść tego zdania, należy
utworzyć kombinację znaczeń następujących: LAS ‘skupisko drzew’,
LIŚCIASTY ‘mający liście (a nie igły) – o drzewach i krzewach’, ROSNĄĆ
‘znajdować się i żyć w jakimś środowisku (głównie o roślinach)’, GRZYB
‘organizm żywy, mający postać kapelusza i nóżki, rosnący w lesie’, KOZAK
‘grzyb jadalny’. Zupełnie nieprzydatne natomiast dla zrozumienia treści zdania
okaże się np. połączenie następujących sensów leksemów: LAS ‘wielka liczba
długich (wysokich), sterczących przedmiotów (las rąk, las dzid)’, LIŚCIASTY
‘mający liście lub postać liści (warzywa liściaste, herbaty liściaste)’, ROSNĄĆ
‘zwiększać swoją liczebność, wartość, intensywność (temperatura rośnie, ceny
biletów rosną itp.)’, GRZYB ‘stara i zniedołężniała osoba’, KOZAK ‘rodzaj
wysokiego buta, zwłaszcza na zimę’. Łatwo więc zauważyć, że wyrazy
wchodzące w syntagmatyczne związki muszą mieć wspólne elementy
znaczeniowe, by mogły być zrozumiałe: w przytoczonym zdaniu powtarzają się
semy leksemów LAS i LIŚCIASTY oraz ROSNĄĆ, GRZYB i KOZAK”651.
W wypadku redundancji leksykalnej zjawisko powtarzalności sensów
wyrazów w wypowiedzeniu, jak widać niezbędne dla właściwej interpretacji
danego tekstu, przyjmuje postać skrajną: oto jeden z leksemów ma treść
zawierającą się całkowicie w znaczeniu drugiego leksemu; pewna część
znaczenia takiego połączenia wyrazów powtarza się więc, występuje dwa razy.
Jednakże „jawność” opisywanego zjawiska jest różna i w związku z tym
różna bywa ocena poprawności związków redundantnych. Niektóre z nich są
dostrzegane i ujemnie oceniane przez wielu użytkowników języka. Potocznie
nazywa się je „masłem maślanym”, a ich używanie uchodzi za przejaw małej
sprawności językowej mówiących. Dotyczy to np. takich połączeń, w których
powtarzają się elementy morfologiczne, np. polepszyć na lepsze, scalić w całość,
przyjmowanie pracowników do pracy, my produkujemy również dobre produkty,
oddalał się gdzieś daleko stąd, czego się zwykle zwykło życzyć, wykończymy dom
do końca. Jako niepoprawne, a nawet rażące, odbierane są także wyrażenia
zawierające powtórzenia morfemów fleksyjnych (np. jednocześnie występujące:
wykładnik stopnia wyższego w stopniowaniu syntetycznym przymiotników:
morfem -sz- albo -ejsz- oraz wykładnik stopnia wyższego w stopniowaniu
analitycznym przymiotników: wyraz bardziej): *bardziej zrozumialszy,
*bardziej nowocześniejszy, *bardziej dojrzalszy. Jako nadmiarowe
i niepoprawne są oceniane także połączenia dwóch jednostek rodzimych, nawet
o dużej frekwencji, np. *cofnąć się do tyłu, *wrócić z powrotem.
Jeżeli natomiast jeden z wyrazów w połączeniu jest elementem
zapożyczonym, a zwłaszcza słowem abstrakcyjnym, nadmiarowość jest mniej
widoczna, bardziej ukryta. Wiąże się to zarówno z nieprzejrzystością
słowotwórczą zapożyczenia (niemożliwością odczytania znaczenia z budowy
leksemu), jak i z możliwą nieznajomością (albo niedokładną znajomością) jego
znaczenia. Takie ukryte redundancje są widoczne w zdaniach:
Pomoc ta polega na diagnozowaniu środowiska ucznia, badaniu jego
potencjalnych możliwości oraz indywidualnych potrzeb.
Jest tylko możliwość wywołania niebezpieczeństwa pożaru, która jest
możliwością potencjalną, jeszcze oddaloną [...].
Powiadomiono prezydenta Roosevelta o potencjalnych możliwościach broni
jądrowej652.
Natomiast koło, które rozwinęło aktywnie działalność, z konieczności musi
szukać oparcia w innej organizacji.
[...] współpracując z pokoleniem średnim i starszym – wciągnąć się do
aktywnej działalności i wnosić swój własny wkład w dalszy rozwój
Stowarzyszenia.
[...] rozbicie sojuszu ZSRR ze Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią.
Prowadząc aktywną działalność w tym kierunku na arenie międzynarodowej
i w kraju [...].
[...] należy czekać z aktywną działalnością zbrojną do chwili wyraźnej
przewagi aliantów zachodnich w wojnie.
Edward Wolanin wygrał bowiem potem kilka innych konkursów, dziś
prowadzi aktywną działalność koncertową, występując m.in. wspólnie
z wiolonczelistą Tomaszem Strahlem.
Kto zaśmieca język i rozmowę wyświechtanymi frazesami, koślawą składnią
i wyuczonymi na pamięć wyrażeniami.
Technikum kończy z odznaczeniem w 1955 r. i postanawia dalej
kontynuować swoje marzenia o lataniu. Zostaje powołany do lotnictwa
wojskowego.
Ale tak jak dalej kontynuując temat nerwu kulszowego jest tak, że [...].
Połączenia *aktywna działalność, a zwłaszcza *potencjalne możliwości są
bardzo częste i nieodczuwane przez wielu Polaków jako redundantne. Ostrzejsza
jest ocena połączenia *kontynuować dalej, odczuwanego jednak jako
nadmiarowe.
W tekstach, zwłaszcza dziennikarskich, pojawiają się także inne –
zawierające wyrazy zapożyczone – „niejawne” związki nadmiarowe,
o charakterze indywidualnym, np. ewolucja zmiany znaczenia, kontrastywne
przeciwstawienie, ogólnie generalizując, znaczenie semantyczne, główną
domeną było..., tajne konszachty, dobra komitywa, swoisty fenomen, złudne
miraże, drobne niuanse, dosłowny cytat, z przychylną sympatią, przychylna
aprobata, zupełnie zlikwidować, w końcowym efekcie, identycznie taki sam.
Przyczyną ich powstawania jest przede wszystkim brak refleksji semantycznej,
spowodowany niedostateczną znajomością znaczenia wyrazów zapożyczonych.
Duża grupa połączeń, które zawierają elementy semantycznie redundantne, nie
jest w ogóle odczuwana przez Polaków ani opisywana w pracach normatywnych
jako nadmiarowa czy niepoprawna. Wynika to stąd, że tworząc wypowiedź,
nadawca bierze pod uwagę różne czynniki, nie tylko semantyczne. Jednym
z nich jest dążność do wyrazistości wypowiedzi, wzmocnienia w niej pewnych
elementów. Z tego właśnie powodu nie zauważa się nadmiarowości
w połączeniach deminutywów z przymiotnikiem mały, np. mały domek, mała
ławeczka, małe ziarenko653, zawierających leksykalne potwierdzenie cechy
wyrażonej sufiksem. Chęć uwypuklenia określonych elementów semantycznych
w wypowiedzi (spowodowana zwykle emfazą) jest też przyczyną używania
takich połączeń, jak: młoda dziewczyna, piąć się w górę, wesoła komedia, szybko
pędzić, wybitna indywidualność (indywidualność zakłada wybitność), główny
prowodyr, dobrze wychowana dama654 itd. Innym czynnikiem, powodującym
używanie określeń formalnie nadmiarowych, jest dążenie do pełności
gramatycznej (składniowej) wypowiedzi. W pewnych wypadkach użycie
elementu pleonastycznego jest wręcz konieczne ze względów
formalnoskładniowych, np.: We wsi szczekały psy (niedopuszczalne jest zdanie:
*We wsi szczekały). W innych połączeniach użycie przydawki czy dopełnienia
nie jest wprawdzie formalnie obligatoryjne, jednakże ich brak powoduje
odczucie niepełności wypowiedzenia. Stąd biorą się połączenia zaspy śnieżne
(Na drogach występują kilkumetrowe zaspy śnieżne, a na odcinkach
przebiegających w lasach i obniżeniach terenowych – oblodzenie); wypieki na
twarzy (Nie bawiła się prawie nigdy, na dźwięk głosu matki biegła z wypiekami
na twarzy i zalęknionym wzrokiem); kopnąć nogą (Kopnął nogą skrzynię
i zerwał obie róże. – Kay, co ty robisz?) i inne podobne połączenia,
niewartościowane ujemnie i nietraktowane jako błędy.
Połączenia formalnie nadmiarowe stają się niekiedy wyrażeniami i zwrotami
frazeologicznymi lub sfrazeologizowanymi i jako takie przestają być traktowane
jako pleonastyczne. Taki proces zaszedł m.in. w związkach: nie widzieć na oczy,
zagrać koncert (tradycyjnie koncert można dać albo można zagrać dla
publiczności), naoczny świadek, zabiegi z góry skazane na niepowodzenie,
zestaw haseł założony z góry655, aż na głos nie chcę tego wypowiadać, to ma
w sobie jakiś głębszy podtekst (podtekst to ‘głębokie, ukryte znaczenie’), kroczyć
naprzód, w pierwszym odruchu, sięgnąć pamięcią wstecz.
Należy zaznaczyć, że możliwa jest sytuacja, iż połączenie redundantne
rozbudowane o jeszcze jeden element albo takie, w którym określenie ogólne
zostaje zastąpione szczegółowym, traci cechy nadmiarowości. Kopnąć nogą (z
podmiotem osobowym) jest semantycznie nadmiarowe, kopnąć lewą nogą już
nadmiarowe nie jest. Por. podobnie: ciężko harować i bardzo ciężko harować.
Wypieki na twarzy to pleonazm, wypieki na policzkach – nie. Eksport towarów
za granicę jest połączeniem opisywanym jako pleonastyczne, ale wyrażenie
eksport towarów do Włoch już pleonastyczne nie jest. Pleonastyczność lub jej
brak może też zależeć od aktualnego rozczłonkowania zdania. Wypowiedzenie
Pada na dworze (w którym forma pada jest datum, a na dworze – novum)
należy traktować jako pleonastyczne, zaś wypowiedzenie Na dworze pada (w
którym na dworze jest datum, a pada novum) pleonastyczne nie jest.
Formalny podział redundantnych połączeń leksykalnych pozwala wyróżnić
dwie podstawowe grupy: pleonazmy i tautologie.
Pleonazmy656 to takie związki redundantne, których człony pozostają
względem siebie w stosunku nadrzędno-podrzędnym, a człon podrzędny
powtarza elementy treści członu nadrzędnego. Pleonazmy tworzą: wyraz
nadrzędny i przydawka (potencjalne możliwości, akwen wodny, krótka
wzmianka, dziwny paradoks, swoisty fenomen, malutkie wysepki, złudne miraże,
termin czasowy, chwila czasu, kwota pieniędzy, szesnasta po południu, (ona ma)
swoje preferencje, w pierwszym odruchu, miły komplement, tanie efekciarstwo,
wyraz nadrzędny i okolicznik (cofnąć się do tyłu, wracać z powrotem,
kontynuować dalej, pada na dworze, stoczyć się w dół, wyważyć drzwi siłą, kuć
na pamięć, zamarł w bezruchu, konsultować się wzajemnie, nie widzieć na oczy,
decydować się świadomie na, bardzo nagminne, ogólnie generalizując) lub
wyraz nadrzędny i dopełnienie (zestawić ze sobą, kopnąć nogą, wykluwać się
z jaj, współgrać ze sobą, poddać coś pod osąd, przyspieszyć tempo).
Tautologie657 tworzą związki wyrazowe, których składniki pozostają
w stosunku współrzędnym, np. źródło i geneza hymnu, ale jednak wydaje mi się,
i jeszcze w dodatku, to nie było takie aż najwyższych lotów, więc w takim razie,
przyjęcie i akceptacja wniosku, nieinformowanie wcale; w ogóle nie stało się
nic, w ogóle nie ma tego wcale, i niechcący znowu mu wyszedł mimochodem
wierszyk, ale tak duże różnice między nimi dowodzą jednak, że, tych form używa
się nawet między uczniami nawzajem.
Poza tym podziałem pozostają związki powstałe w wyniku kontaminacji,
traktowane zawsze jako błędy językowe, np.: jesteśmy zbyt bardzo podejrzliwi
(zam. jesteśmy zbyt podejrzliwi albo jesteśmy za bardzo podejrzliwi), pogorszyła
się wada wzroku (zam. zwiększyła się wada wzroku albo pogorszył się wzrok),
pogorszył nieszczęście (zam. zwiększył nieszczęście albo pogorszyło się),
koncesja na prawo posiadania (zam. koncesja na coś albo prawo posiadania
czegoś), na wskutek (zam. na skutek albo wskutek), był uznawany jako (zam. był
uznawany za albo był jako), przyspieszyć tempo (zam. zwiększyć tempo albo
przyspieszyć).
Opis różnorakich połączeń leksykalnych, mających znamiona związków
redundantnych pozwala stwierdzić, że tylko niektóre z nich są odczuwane jako
niepoprawne i opisywane jako błędy językowe. Dotyczy to przede wszystkim
połączeń jawnie powtarzających treść np. wskutek zestawienia wyrazów o tym
samym rdzeniu (polepszyć na lepsze, powiększyć wielkość, wrócić z powrotem)
albo określeń będących od dawna w uzusie, choć nieaprobowanych przez normę
(cofnąć się do tyłu, kontynuować dalej, potencjalne możliwości). Wiele połączeń
de facto redundantnych, zakorzenionych w uzusie, nie jest kwestionowanych
normatywnie (zaspa śnieżna, wydma piaskowa, wypieki na twarzy, mały domek,
młoda dziewczyna, krótka chwilka), a liczne przypadki jednostkowych,
indywidualnych połączeń redundantnych uchodzą uwagi odbiorców (np.
Współpracowali ze sobą; Zgłosił własną autopoprawkę; Przebił na wylot; Ucho
mnie pobolewa czasami; Treści te wykluczają się wzajemnie; Te słowa mile
łechtały jego próżność). Wynika to z faktu, że nadawca jest przyzwyczajony do
tego, by przekazywać w komunikacie więcej informacji, niż jest to niezbędne,
albo z tego, że jakąś część tej informacji chce podkreślić, sprawić, by na pewno
dotarła ona do odbiorcy, albo wreszcie z ogólnego przeświadczenia, że właściwy
odbiór komunikatu jest możliwy tylko wówczas, gdy jest ona nieco nadmiarowa
(bo część jej zostaje zawsze pominięta w odbiorze). Charakterystyka
normatywna takich połączeń powinna być więc ostrożna; negatywnie należy
oceniać tylko te wypadki, w których ujawnia się nieporadność językowa
mówiącego lub piszącego, polegająca np. na nieznajomości znaczeń wyrazów.
11. Podstawowe współczesne tendencje rozwojowe
w obrębie słownictwa

Pierwsze dziesięciolecia XXI w. charakteryzują cztery zasadnicze tendencje

w zakresie rozwoju polskiego systemu leksykalnego. Są to: internacjonalizacja
słownictwa, jego rozrost (zwłaszcza określonych dziedzin leksyki
specjalistycznej), nobilitacja pewnych warstw słownictwa (w tym potocznego
i środowiskowego) oraz przemieszanie leksykalno-stylistyczne tekstów (przede
wszystkim wskutek zmian w zakresie kategorii stosowności).
Internacjonalizacja leksyki jest językowym przejawem dążności do
globalizacji życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego.
Umiędzynarodowienie procesów ekonomicznych i technologicznych, dominacja
ponadpaństwowych struktur politycznych, a także silny wpływ amerykańskiej
kultury popularnej na kultury innych narodów spowodowały, że
w euroatlantyckiej strefie cywilizacyjnej używa się coraz większej liczby
określeń wspólnych, głównie adaptowanych zapożyczeń anglosaskich, nieco
rzadziej – kalk językowych. Są to z jednej strony terminy z określonych
dziedzin, wyrażenia sterminologizowane oraz quasi-terminy, a z drugiej –
określenia potoczne i środowiskowe. Od kilkunastu lat ten proces można
obserwować także w leksyce polskiej. Najnowsze internacjonalizmy występują
w wielu odmianach i stylach polszczyzny. Wejście do zachodnioeuropejskiej
strefy politycznej przyniosło upowszechnienie się takich wyrazów, jak
pluralizm, consensus, elektorat, prezydencja, autorytarny. Globalizacja
ekonomiczna spowodowała, że upowszechniają się w języku ogólnym terminy
gospodarcze i bankowe (leksykalne, np. transza, barter, holding, broker, dealer,
audyt, i kalkowane z angielskiego, np. szara strefa, tygrysie rynki). Po wejściu
Polski do Unii Europejskiej następuje szybka inernacjonalizacja słownictwa
urzędniczego (por. np. implementacja dyrektyw, alokacja środków, prezydencja
w Unii). Wiele internacjonalizmów leksykalnych i kalk językowych jest
w słownictwie komputerowym i internetowym (np. infostrada, mikroprocesor,
modem, notebook, kursor, serwer, czat, emotikon; mysz, ulubione). W języku
opisującym realia życia codziennego przyjęły się liczne amerykanizmy (choćby
hamburger, chipsy, hot dog; aerobik, fitness), dominują też one w słownictwie
z zakresu kultury popularnej (show, reality show, talk-show, remake, sitcom,
casting, hip hop, heavy metal, kultowy).
Zjawiskiem nowym, jeśli chodzi o zasięg i intensywność, jest
internacjonalizacja znaczeń wyrazów i frazeologizmów. Zachodzi ona zarówno
w określeniach specjalistycznych (np. beneficjent funduszy unijnych, aplikacja
‘podanie, także: wniosek o coś’, protektor ‘środek chroniący skórę, włosy itp.’,
film ‘cienka warstwa kosmetyku, pozostająca na skórze’, koń trojański ‘rodzaj
wirusa komputerowego’), jak i upowszechnionych w języku ogólnym, zwłaszcza
języku mediów (np. kondycja ‘stan’, relacje ‘stosunki, zależności’, prezydent
‘prezes, przewodniczący’, molestować ‘napastować, nagabywać seksualnie’,
miękkie lądowanie ‘wyjście bez szwanku z trudnej sytuacji’, mieć coś z tyłu
głowy ‘stale o czymś pamiętać, zwykle o czymś nieprzyjemnym, o jakiejś
niezałatwionej sprawie itp.’).
Internacjonalizacji słownictwa sprzyja to, że wyrazy przejmowane –
najczęściej z angielskiego – mają w dużej większości źródłosłów łaciński
i w podobnej formie (choć czasem ze zmienionym znaczeniem) występują
w wielu językach europejskich, nie tylko romańskich.
Postępująca internacjonalizacja leksyki stwarza problemy normatywne.
Należy się bowiem zastanowić nad tym, które z nowych wyrazów, a zwłaszcza
z nowych znaczeń wyrazów, są potrzebne i sprawne funkcjonalnie, a w związku
z tym powinny wejść do normy współczesnej polszczyzny, które zaś są
przejawem mody językowej lub wynikiem nieudolnego tłumaczenia tekstów
obcych i powinny zostać ocenione negatywnie. Próbę rozstrzygnięcia tej kwestii
w odniesieniu do poszczególnych wyrazów i ich grup daliśmy w poprzednich
rozdziałach tego podręcznika.
 Z internacjonalizacją wiąże się znaczny przyrost leksyki, choć, oczywiście,
nie wszystkie nowe wyrazy, nowe znaczenia wyrazów czy nowe frazeologizmy
są internacjonalizmami. Przyrost leksyki następuje zarówno drogą zapożyczeń
(leksykalnych, strukturalnych i semantycznych), jak i przez wykorzystanie
licznych (rodzimych i ostatnio także zapożyczonych) technik derywacyjnych,
powodujących powstanie neologizmów słowotwórczych (por. np. oszołom,
solidaruch, odkomuszenie, okołoaborcyjny, debeściak, europoseł, embargówka,
wakacjusz, plażing, parawaning, domówka, e-podpis, e-zakupy). Najwięcej jest
nowych elementów językowych o znaczeniu wyspecjalizowanym,
pochodzących z odmian zawodowych i środowiskowych polszczyzny, ale często
przenikających do języka standardowego (zwykle poprzez polszczyznę
potoczną). Szybko przyrasta słownictwo związane z elektroniką, zwłaszcza
z posługiwaniem się komputerami i nowymi mediami – przede wszystkim
Internetem, lecz także np. telefonami komórkowymi. Tak jak poprzednio (od co
najmniej pół wieku) zasadniczy wpływ na upowszechnianie się nowych
elementów językowych (w tym przede wszystkim leksykalnych) mają środki
upowszechniania informacji, czyli mass media albo media. Programy
informacyjne i publicystyczne wprowadzają do języka ogólnego słownictwo
związane z polityką i ekonomią (np. koabitacja, punkty procentowe). Nowa
leksyka związana z handlem i usługami upowszechnia się dzięki reklamie, która
dodatkowo wprowadza wiele nowych odcieni znaczeniowych wyrazów, zwykle
opartych na metaforze (por. inteligentny samochód, materiał budowlany
przyjazny otoczeniu, ekskluzywny wywiad telewizyjny) oraz nowych związków
wyrazowych np. prawie robi różnicę, brawo ty. Programy muzyczne zawierają
słownictwo z tego zakresu, a ponadto często rozpowszechniają leksykę
substandardową różnych środowisk młodzieżowych.
To zjawisko łączy się ściśle z następnym procesem zachodzącym we
współczesnej leksyce: nobilitacją słownictwa potocznego, a nawet pospolitego.
Od początków lat 90. XX w. słownictwo tego typu weszło do polszczyzny
publicznej, co było reakcją na nowomowę komunistycznych środków przekazu.
Słownictwo potoczne i środowiskowe, jako nacechowane ekspresywnie,
odświeżało leksykę mediów, pozwalało pełniej wyrazić uczucia i stany
emocjonalne nadawcy, zwiększało zakres środków leksykalnych w języku
publicznym. Jednocześnie spowodowało pauperyzację, a stopniowo także
wulgaryzację tego języka, gdyż zaobserwowana skuteczność pragmatyczna tych
środków językowych spowodowała ich nadużywanie i wypieranie z polszczyzny
publicznej elementów nienacechowanych ekspresywnie, a także wyrazów
książkowych. Słownictwo potoczne i młodzieżowe traci stopniowo swoje
nacechowanie, znikają też ograniczenia w zakresie stosowania, czego
przykładem może być używanie go w wystąpieniach sejmowych (słynne „Rząd
rżnie głupa”658) czy reklamach („Czekolada full wypas”). Stanisław Gajda wiąże
to z procesem, który nazywa marketyzacją języka, czyli wpływem
mechanizmów rynkowych na życie kulturalne659. „Następuje odchodzenie od
elitarnej kultury wysokiej do popularnej kultury masowej i lokalnej [...]. Mamy
więc przejawy językowo-kulturowej macdonaldyzacji, prymitywizacji
i wulgaryzacji, narastania wtórnego analfabetyzmu, powiększania się liczby
użytkowników władających kodem ograniczonym”660.
W drugiej dekadzie XXI w. do tych procesów należy dodać zjawisko
brutalizacji wypowiedzi publicznych wskutek używania w nich wyrazów silnie
nacechowanych ekspresywnie, niemal wyłącznie negatywnie, celowo
obrażających przeciwników ideowych i politycznych661.
Ta obserwacja odnosi się także do czwartego procesu, występującego we
współczesnej leksyce: przemieszania leksykalno-stylistycznego tekstów,
spowodowanego zmianami w zakresie kategorii stosowności. Nobilitacja
potoczności i „luzu słownikowego”, aż do progu leksyki wulgarnej,
spowodowała bowiem to, że w jednym, krótkim tekście używa się elementów
leksykalnych z różnych poziomów stylistycznych, bez świadomości
niestosowności takiego zabiegu. W rezultacie powstają teksty stylistycznie
niespójne, w których elementy potoczne łączą się semantycznie i składniowo
z książkowymi i terminologicznymi bez intencji stylizacyjnej czy
parodystycznej autora tekstu, np.: Na podstawie zeznań emigrantek z Pitcairn,
mieszkających dziś w Nowej Zelandii lub innych krajach Wspólnoty Brytyjskiej,
wytoczono siódemce Chłopców sprawę – wysłano na wyspę zespół sędziowski
i pod koniec ubiegłego roku zapadły wyroki skazujące kilku z nich na kary
więzienia. W starej Anglii Chłopcy poszliby do pudła pewnie na 10–15 lat. Sąd
zasiadający w Adamstown doszukał się najwyraźniej jakichś łagodzących
okoliczności, gdyż najsurowszym wyrokiem była kara 6-letniej odsiadki.
Ponieważ nawet wolne życie na Pitcairn obraca się na obszarze niespełna pięciu
kilometrów kwadratowych, samo pojęcie kary więzienia ma tu inny, niż
przywykliśmy, wydźwięk. Skazańcy będą zapewne, z konieczności, żyć większość
czasu poza swymi celami, bo permanentne uwięzienie połowy dorosłych
mężczyzn miałoby katastrofalne dla Pitcairn skutki gospodarcze. O ile w ogóle
pójdą siedzieć, gdyż obrona odwołała się od wyroku. Argument adwokatów jest
niezwykle interesujący i stać by się mógł tematem intelektualnej debaty
o implikacjach daleko wykraczających poza granice wyspy Pitcairn662.
Tę tendencję językowo-stylistyczną wiąże S. Gajda z demokratyzacją języka,
która obejmuje m.in. „spadek «mocy» języka literackiego [...] i jego
kodyfikacji” oraz „rozpad obowiązujących do niedawna norm językowych,
wytwarzanie się nowych i ich fragmentaryzację (zmieniają się oceny
stosowności użycia środków i odmian oraz formy i sposoby kontroli
społecznej)”, a także „nasilanie się współdziałania między różnymi odmianami
(«hybrydalność stylu»)”663.
Ważnym zadaniem kulturalnojęzykowym jest stała obserwacja tego procesu,
opis jego przejawów, a następnie ocena normatywna. Chodzi o to, czy mamy tu
do czynienia z wytwarzaniem się nowego wzorca leksykalno-stylistycznego
polszczyzny ogólnej, czy też obserwowane zjawisko jest tylko wynikiem
zachwiania się dawnych norm w tym zakresie, a funkcjonalna sprawność tego
typu zabiegów nie jest udowodniona.
Współczesna leksyka wymaga od badacza, a także każdego świadomego
użytkownika polszczyzny, przede wszystkim obserwacji i analizy, oceny zaś –
choć często narzucające się i prowokujące do sądów o upadku współczesnej
polszczyzny – powinny być wyważone i brać pod uwagę wszystkie wymienione
tu czynniki i tendencje.
Wykaz skrótów

„Biuletyn PTJ” – „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”

CCELD – Collins Cobuild English Language Dictionary, London–Glasgow
1990
EJP – Encyklopedia języka polskiego, pod red. S. Urbańczyka, M. Kucały,
Wrocław 1999
IG – Internet, wyszukiwarka Google
ISJP – Inny słownik języka polskiego PWN, pod red. M. Bańki, Warszawa 2000
Korpus PWN – elektroniczny zbiór tekstów PWN
lm – liczba mnoga
lp (LP) – liczba pojedyncza
NSPP – Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red. nauk. A.
Markowskiego, Warszawa 1999
OED – The Oxford English Dictionary, London 1989
Por. Jęz. – „Poradnik Językowy’’, miesięcznik
PHum. – „Przegląd Humanistyczny”, kwartalnik
SFWP – S. Bąba, J. Liberek, Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny,
Warszawa 2001
SJPDor. – Słownik języka polskiego, red. nacz. W. Doroszewski, Warszawa
1958–1969
SJPSz. – Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1978–
1981
SPP – Słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red. W. Doroszewskiego i H.
Kurkowskiej, Warszawa 1973
SW – Słownik języka polskiego, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W.
Niedźwiedzkiego, Warszawa 1900–1927
SWil – Słownik języka polskiego, Wilno 1861–1862
SWJP – Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa
1996
USJP – Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, Warszawa
2003
WSPP – Wielki słownik poprawnej polszczyzny, pod. red. A. Markowskiego,
Warszawa 2004
WSWO – Wielki słownik wyrazów obcych PWN, pod red. M. Bańki, Warszawa
2003
Bibliografia*

Anusiewicz J., Skawiński J., Słownik polszczyzny potocznej, Warszawa–

Wrocław 1996.
Apresjan J., Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, Wrocław–
Warszawa 2000.
Bańko M., Słownik peryfraz, czyli wyrażeń omownych, Warszawa 2002.
Bańko M., Krajewska M., Słownik wyrazów kłopotliwych, Warszawa 1994.
Bariery i pomosty w komunikacji językowej Polaków, pod red. J. Bartmińskiego
i U. Majer-Baranowskiej, Lublin 2005.
Bartmiński J., Folklor – język – poetyka, Wrocław 1990.
Bąba S., Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, Poznań 1989.
Bąba S., Pleonazmy, „Tydzień” 1978, nr 40.
Bąba S., Liberek J., Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny, Warszawa
2001.
Bąba S., Walczak B., Na końcu języka. Poradnik leksykalno-gramatyczny,
Poznań 1992.
Bernacka A., Wariantywność związków frazeologicznych na przykładzie grupy
frazeologizmów z leksemami „bark”, „bary”, „kark”, „łopatka”, „plecy”,
„ramię” (praca magisterska, mps), Warszawa 2003.
Bliziński J., Barbaryzmy i dziwolągi językowe, Kraków 1888.
Bralczyk J., Język na sprzedaż, Warszawa 1997.
Bralczyk J., O językowych zwyczajach polskiej reklamy, [w:] Polszczyzna 2000.
Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, pod red. W. Pisarka, Kraków
1999.
Bralczyk J., O języku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych,
Warszawa 2001.
Bralczyk J., Markowski A., Miodek J., Trzy po 33, Warszawa 2016.
Bugajski M., Językoznawstwo normatywne, Warszawa 1993.
Bugajski M., Podstawowe zagadnienia lingwistyki normatywnej, Wrocław 1989.
Buttler D., Kodyfikacja normy, „Prasa Techniczna” 1985, nr 4.
Buttler D., Teoria kultury języka i jej podstawowe pojęcia, „Prasa Techniczna”
1985, nr 2.
Buttler D., Typy łączliwości leksykalnej wyrazów, [w:] Dydaktyka nauki
o języku. Wybór prac, red. J. Podracki, Warszawa 1987.
Buttler D., Współczesna sytuacja językowa w Polsce, „Prasa Techniczna” 1987,
nr 1.
Buttler D., Wyrazy modne, „Przegląd Humanistyczny” 1962, z. 4.
Buttler D., Zróżnicowanie współczesnej normy językowej, „Prasa Techniczna”
1985, nr 3.
Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H., Kultura języka polskiego. Zagadnienia
poprawności gramatycznej, Warszawa 1971; t. II, Zagadnienia poprawności
leksykalnej, Warszawa 1982.
Cegieła A., Markowski A., Z polszczyzną za pan brat, Warszawa 1982.
Cienkowski W., Język dla wszystkich, t. I, Warszawa 1978; t. II, Warszawa
1980.
Collins Cobuild English Language Dictionary, London–Glasgow 1990.
Daneš F., Postawy i kryteria wartościowania w procesie kodyfikacji, „Przegląd
Humanistyczny” 1981, z. 10/12.
Dąbkowski G., Marcjanik M., Popularny słownik synonimów i antonimów,
Warszawa 2002.
Dąbrówka A., Geller E., Turczyn R., Słownik synonimów, Warszawa 1995.
Dizionario Garzanti della lingua italiana, 1968.
Doroszewski W., Kryteria poprawności językowej, Warszawa 1950.
Doroszewski W., O kulturę słowa, t. I, Warszawa 1962; t. II, Warszawa 1968; t.
 III, Warszawa 1979.
Drawicz A., Spór o Rosję, Warszawa 1992.
Dubisz S., Archaizacja w XX-wiecznej polskiej powieści historycznej
o średniowieczu, Warszawa 1991.
Dubisz S., Między dawnymi a nowymi laty. Eseje o języku, Warszawa 1988.
Dubisz S., Rozwój współczesnej polszczyzny, „Przegląd Humanistyczny” 1995,
z. 5.
Dubisz S., Stylizacja gwarowa w polskiej prozie trzydziestolecia powojennego,
Warszawa 1986.
Dużyńska-Markowska M., Szkolny słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa
2002.
Encyklopedia języka polskiego, pod red. S. Urbańczyka i M. Kucały, wyd. 3,
Wrocław 1999.
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, pod red. K. Polańskiego, Wrocław
1995.
Ewangelie i dzieje apostolskie, Poznań–Warszawa–Lublin 1965.
Falińska B., O języku inteligencji mazowieckiej pochodzenia chłopskiego, [w:]
Współczesna polszczyzna, pod red. H. Kurkowskiej, Warszawa 1981.
Faust M., Anglicyzmy semantyczne – wyrazy modne, [w:] Język. Teoria –
Dydaktyka. Materiały V konferencji Młodych Językoznawców-Dydaktyków,
red. J. Tokarski, Kielce 1982, s. 157–170.
Formy i normy, czyli poprawna polszczyzna w praktyce, pod red. K. Mosiołek-
Kłosińskiej, wyd. 2, popr. i uzup., Warszawa 2004.
Gajda S., Współczesna polska rzeczywistość językowa i jej badanie, [w:] Mowa
rozświetlona myślą, pod red. J. Miodka, Wrocław 1999.
Głowiński M., Marcowe gadanie, Warszawa 1991.
Głowiński M., Nowomowa po polsku, Warszawa 1990.
Głowiński M., Peereliada. Komentarze do słów. 1976–1981, Warszawa 1993.
Głowiński M., Pismak 1863 i inne szkice o różnych brzydkich rzeczach,
Warszawa 1995.
Głowiński M., Mowa w stanie oblężenia. 1982–1985, Warszawa 1996.
Godyń J., „Od Adama i Ewy zaczynać”. Mały słownik biblizmów języka
polskiego, Kraków 1995.
Hącia A., Co robi język za zębami, Warszawa 2017.
Hącia A., Typy łączliwości wyrazów i kwestie normatywne z nią związane (mps),
Warszawa 2003.
Hącia A., Typy redundantnych połączeń wyrazowych w języku polskim,
„Poradnik Językowy” 2002, z. 5.
Hącia A., Typy redundantnych połączeń wyrazowych w języku polskim i próba
ich oceny normatywnej (praca magisterska, mps), Warszawa 2002.
Inny słownik języka polskiego PWN, pod red. M., Bańki, t. I–II, Warszawa 2000.
Jadacka H., Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia,
Warszawa 2006.
Jadacka H., Termin techniczny – pojęcie, budowa, poprawność, Warszawa 1976.
Język czasopism technicznych. Materiały pokonferencyjne, Warszawa 1978.
Język polski. Poradnik Profesora Andrzeja Markowskiego, Warszawa 2003.
Język w mediach masowych, pod red. J. Bralczyka i K. Mosiołek-Kłosińskiej,
Warszawa 2000.
Językowy przekaz medialny, pod red. T. Beredy i M. Dolackiej-Gasparskiej,
Warszawa 2014.
Jurkowski M., Od wieży Babel do języka kosmitów. O językach sztucznych,
uniwersalnych i międzynarodowych, Białystok 1986.
Karpowicz T., Kultura języka polskiego. Wymowa, ortografia, intepunkcja,
Warszawa 2009.
Klebanowska B., Kochański W., Markowski A., O dobrej i złej polszczyźnie,
Warszawa 1985.
Klemperer V., LTI. Notatnik filologa, tłum. J. Zychowicz, Kraków 1983.
Kołodziejek E., Językowa corrida. Jak mówić i pisać poprawnie? Poradnik dla
całej rodziny, Szczecin 1995.
Kołodziejek E., Językowa corrida 2, Szczecin 1999.
Kołodziejek E., Licz się ze słowami... Językowa corrida 3, Szczecin 2003.
Kołodziejek E., Poprawna polszczyzna w praktyce, Szczecin 1998.
Krasnowolski A., Najpospolitsze błędy językowe, zdarzające się w mowie
i piśmie polskim, Warszawa 1902.
Kryński A. A., Jak nie należy mówić i pisać po polsku, cz. 1, Warszawa 1921;
cz. 2, Warszawa 1931.
Kultura języka polskiego. Podręcznik dla słuchaczy uczelni wojskowych, pod
red. M. Szymczaka, Warszawa 1978.
Kultura zachowań językowych Polaków, pod red. M. Krauz i K. Ożoga, Rzeszów
2013.
Kurkowska H., Język współczesnej polskiej eseistyki humanistycznej, „Biuletyn
PTJ” XXXV, 1977.
Kurkowska H., Polityka językowa a zróżnicowanie społeczne współczesnej
polszczyzny, [w:] Socjolingwistyka 1. Polityka językowa, pod red. W.
Lubasia, Katowice 1977.
Kurkowska H., Zapożyczenia semantyczne we współczesnej polszczyźnie, [w:] Z
problemów współczesnych języków i literatur słowiańskich, Warszawa 1976.
Kurkowska H., Polityka językowa a zróżnicowanie społeczne współczesnej
polszczyzny, „Socjolingwistyka” 1977, nr 1.
Longman Dictionary of Contemporary English, London 1987.
Lubaś W., Społeczne uwarunkowania współczesnej polszczyzny, Kraków 1977.
Maciszewska I., Świadome innowacje frazeologiczne w nagłówkach prasowych
(praca magisterska, mps), Warszawa 2002.
Maćkiewicz J., Wyrazy międzynarodowe a kształtowanie się europejskiej ligi
 słownikowej, [w:] Język a kultura, t. VII, pod red. J. Maćkiewicz i J.
Siatkowskiego, Wrocław 1992.
Majkowska G., Klasyfikacja semantyczna zamierzonych modyfikacji związków
frazeologicznych, [w:] Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej V,
pod red. M. Basaja i D. Rytel, Wrocław 1988, s. 143–163.
Majkowska G., Mechanizmy modyfikacji stałych związków frazeologicznych (na
materiale felietonów prasowych), [w:] Język. Teoria – Dydaktyka, Kielce
1984.
Marcjanik M., Polska grzeczność językowa, Kielce 2000.
Marcjanik M., Słownik językowego savoir-vivre’u, Warszawa 2014.
Markowski A., Jak dobrze mówić i pisać po polsku, Warszawa 2000.
Markowski A., Językoznawca radzi, Warszawa 1980.
Markowski A., Leksyka wspólna różnym odmianom polszczyzny, Wrocław 1992.
Markowski A., Polszczyzna końca XX wieku, Warszawa 1992.
Markowski A., Polszczyzna znana i nieznana, wyd. 2, rozsz., Gdańsk 1999.
Markowski A., Poprawność językowa czasopism technicznych. Wyniki badań.
Wnioski, Warszawa 1978.
Markowski A., Popularny słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 2002.
Markowski A., Praktyczny poradnik językowy, Warszawa 2004.
Markowski A., Problem kodyfikacji i normalizacji języka, [w:] Polska polityka
językowa na przełomie tysiącleci, pod red. J. Mazura, Lublin 1999.
Markowski A., Przemiany w strukturze normy współczesnej polszczyzny ogólnej,
„Przegląd Humanistyczny” 1995, z. 5.
Markowski A., Wykłady z leksykologii, Warszawa 2012.
Markowski A., Pawelec R., Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych,
Warszawa 2001.
Markowski A., Satkiewicz H., Kultura języka w powojennej Polsce, [w:]
O zagrożeniu i bogactwie polszczyzny, pod red. J. Miodka, Wrocław 1996.
Mayenowa M. R., Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, wyd. 2, Wrocław
1979.
Mielczarek A., Z zagadnień słownictwa wojskowego. Rozważania
terminologiczne, Warszawa 1976.
Miodek J., Kultura języka w teorii i praktyce, Wrocław 1983.
Miodek J., O języku do kamery, Wrocław 1992.
Miodek J., O normie językowej, [w:] Współczesny język polski, pod red. J.
Bartmińskiego, Lublin 2001.
Miodek J., Odpowiednie dać rzeczy słowo, Wrocław 1987.
Miodek J., Ojczyzna polszczyzna dla uczniów, Wrocław 1990.
Miodek J., Przez lata ze „Słowem Polskim”, Wrocław 1991.
Miodek J., Rzecz o języku, Wrocław 1983.
Miodek J., Słownik „Ojczyzny polszczyzny”, Wrocław 2002.
Miodunka W., Teoria pól językowych. Społeczne i indywidualne ich
uwarunkowania, Wrocław 1980.
Mosiołek-Kłosińska K., O zakłóceniach łączliwości systemowej wyrazów.
Zakłócenie łączliwości a błąd semantyczny, „Poradnik Językowy” 1997, z. 3.
Mosiołek-Kłosińska K., Wulgaryzacja języka w mediach, [w:] Język w mediach
masowych, pod red. J. Bralczyka i K. Mosiołek-Kłosińskiej, Warszawa 2000.
Mosiołek-Kłosińska K., Zakłócenie łączliwości normatywnej wyrazów jako
przejaw działania tendencji do usuwania wyjątków, „Poradnik Językowy”
1997, z. 6.
Mosiołek-Kłosińska K., Ciesielska A., W kilku słowach. Słownik frazeologiczny
języka polskiego, Warszawa 2001.
Mowa rozświetlona myślą, pod red. J. Miodka, Wrocław 1999.
Mówi się, czyli o wymowie i wymowności Polaków, pod red. E. Kołodziejek i A.
Choduń, Szczecin 2016.
Mówi się. Porady językowe profesora Bralczyka, Warszawa 2001.
Mówimy poprawnie. Wybór artykułów z dziedziny kultury języka, pod red. M.
Jaworskiego, Kielce 1979.
Müldner-Nieckowski P., Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego,
Warszawa 2003.
Nieckula F., Od gramatyki normatywnej do glottopolityki, „Socjolingwistyka” t.
I, 1977, nr 1.
Nova slova v ćeśtine. Slovnik neologizmu, pod red. O. Martincovej, Praha 1998;
t. II, Praha 2004.
Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1995–1996.
Nowe spojrzenie na kryteria poprawności językowej, pod red. nauk. A.
Markowskiego, Warszawa 2012.
Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. nauk. A. Markowski,
Warszawa 1999.
Ożóg K., Polszczyzna przełomu XX i XXI wieku, Rzeszów 2001.
Passendorfer A., Słowniczek błędów językowych i najważniejszych prawideł
gramatycznych, Warszawa 1905.
Pawelec R., Wieża Babel. Słownik wyrazów obcych nie tylko dla gimnazjalisty,
Warszawa 1999.
Pisarek W., Istota i sens polskiej polityki językowej, [w:] Polska polityka
językowa na przełomie tysiącleci, pod red. J. Mazura, Lublin 1999.
Pisarek W., Nowa retoryka dziennikarska, Kraków 2002.
Pisarek W., Polityka językowa Rzeczypospolitej Polskiej, państwa
członkowskiego Unii Europejskiej, www.rjp.pan.pl.
Pisarek W., Słowa między ludźmi, wyd. 2, zmien., Warszawa 2004.
Podracki J., Czy to naprawdę po polsku? Poradnik językowy, Warszawa 1993.
Podracki J., Pułapki językowe w szkole i nie tylko..., Warszawa 2001.
Podracki J., Świat ludzi, rzeczy, słów. Pogadanki o języku i kulturze, Warszawa
1994.
Podracki J., Gałązka A., Gdzie postawić przecinek. Poradnik ze słownikiem,
Warszawa 2010 (najnowsze wyd.: Warszawa 2017).
Polański E., Żmigrodzki P., Leksykon ortograficzny, Warszawa 2001.
Polska polityka językowa na przełomie tysiącleci, pod red. J. Mazura, Lublin
1999.
Polska polityka językowa w Unii Europejskiej, pod red. J. Warchali i D.
Krzyżyk, Katowice 2008.
Polskie języki, pod red. M. Milewskiej-Stawiany i E. Rogowskiej-Cybulskiej,
Gdańsk 2010.
Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, pod red. W.
Pisarka, Kraków 1999.
Polszczyzna płata nam figle. Poradnik językowy dla każdego, pod red. J.
Podrackiego, Warszawa 1991.
Polszczyzna publiczna początku XXI wieku, pod red. E. Wolańskiej, Warszawa
2007.
Praktyczny słownik ortograficzny współczesnego języka polskiego, pod red. T.
Karpowicza, Warszawa 1998.
Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny. Nie tylko dla młodzieży, pod red. A.
Markowskiego, Warszawa 1995.
Przewodnik po stylistyce polskiej, pod red. S. Gajdy, Opole 1995.
Puzynina J., Język wartości, Warszawa 1992.
Puzynina J., Kultura języka, [w:] Współczesny język polski, pod red. J.
Bartmińskiego, Lublin 2001.
Puzynina J., O pojęciu kultury języka, „Poradnik Językowy” 1990, z. 3.
Puzynina J., O warunkach udanej komunikacji językowej, [w:] J. Puzynina,
Słowo – wartość – kultura, Lublin 1997.
Puzynina J., Problemy aksjologiczne w językoznawstwie, „Poradnik Językowy”
1984, z. 9–10.
Puzynina J., Słowo – wartość – kultura, Lublin 1997.
Reczek S., Słowo się rzekło..., Rzeszów 1988.
Rudnicka E., O kryteriach oceny poprawności językowej i ich roli w warsztacie
współczesnego językoznawcy normatywisty, „Przegląd Humanistyczny”
2007, nr 3.
Rudnicka E., Potrzeby oceny normatywnej współczesnego języka polskiego, [w:]
Język polski jako narzędzie komunikacji we współczesnym świecie, pod red.
J. Mazura i M. Rzeszutko-Iwan, Lublin 2007.
Satkiewicz H., O zasadach aktualnej polityki językowej, „Poradnik Językowy”
1990, z. 3.
Skobel F., O skażeniu języka polskiego w dziennikach i innych pismach,
osobliwie w Galicji, Kraków 1870.
Słownik języka polskiego, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W.
Niedźwiedzkiego, Warszawa 1900–1927.
Słownik języka polskiego, red. nacz. W. Doroszewski, t. I–XI, Warszawa 1958–
1969.
Słownik języka polskiego PWN, t. I–III, pod red. M. Szymczaka, Warszawa
1978–1981.
Słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red. W. Doroszewskiego i H.
Kurkowskiej, Warszawa 1973.
Słownik synonimów polskich, pod red. Z. Kurzowej, Warszawa 1998.
Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa 1996.
Szczerbowicz-Wieczór L., O skażeniu obecnem języka polskiego w prasie, Płock
1881.
Szober S., Na straży języka. Szkice z zakresu poprawności i kultury języka
polskiego, Warszawa 1937.
Szober S., Słownik ortoepiczny – Jak mówić i pisać po polsku, Warszawa 1937.
Szober S., Słownik poprawnej polszczyzny, wyd. 3, uzup., Warszawa 1958.
Świdziński M., Dzisiejsza polska mowa sceniczna, Warszawa 1988.
The Oxford English Dictionary, London 1989.
Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, t. I–V, Warszawa
2003.
Urbańczyk S., Hierarchia kryteńów poprawności językowej we współczesnym
języku polskim, [w:] Wariancja normy we współczesnych słowiańskich
językach literackich, Wrocław 1977.
Ustawa o języku polskim z dnia 7 października 1999 r.
Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz
o języku regionalnym (Dz.U. z dnia 31 stycznia 2005 r.).
Walczak B., Przegląd kryteriów poprawności językowej, „Poradnik Językowy”
1995, z. 9–10.
Walicki A., Błędy nasze w mowie i piśmie, ku szkodzie języka polskiego
popełniane oraz prowincjonalizmy, Warszawa 1876.
Waszakowa K., Przejawy internacjonalizacji w słowotwórstwie współczesnej
polszczyzny, Warszawa 2005.
Wielki słownik ortograficzno-fleksyjny, pod red. J. Podrackiego, Warszawa 2001.
Wielki słownik ortograficzny języka polskiego, pod red. A. Markowskiego,
Warszawa 1999.
Wielki słownik ortograficzny PWN, red. nauk. E. Polański, Warszawa 2003.
Wielki słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, pod red.
nauk. E. Polańskiego, wyd. 4 popr. i uzup., Warszawa 2016.
Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. nauk. A. Markowski,
Warszawa 2004.
Wierzbicka A., O języku – dla wszystkich, Warszawa 1965.
Wierzbicki P., Struktura kłamstwa, Londyn 1987.
Wolańska E., Szybko – Mobilnie – Skrótowo, czyli właściwości komunikacyjne,
tekstowe i stylistyczne krótkiej wiadomości tekstowej, Warszawa 2006.
Wróblewski-Ibis A., Byczki w temacie, Warszawa 1998.
Wróblewski-Ibis A., Byki i byczki, Warszawa 1995.
Współczesna polszczyzna, pod red. H. Kurkowskiej, Warszawa 1981.
Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2001.
Wszystko zależy od przyimka. Jerzy Sosnowski w rozmowie z Jerzym
Bralczykiem, Andrzejem Markowskim i Janem Miodkiem, Warszawa 2014.
www.poradniajęzykowa.pl, pod red. K. Wyrwas, Katowice 2007.
Wybór tekstów do nauki o języku polskim, oprac.: W. Gruszczyński, G.
Majkowska, H. Satkiewicz, Warszawa 1988.
Z zagadnień poprawności językowej i terminologicznej prasy technicznej,
Warszawa 1976.
Zdunkiewicz-Jedynak D., Akty mowy, [w:] Współczesny język polski, pod red. J.
Bartmińskiego, Lublin 2001.
Zdunkiewicz-Jedynak D., Wykłady ze stylistyki, Warszawa 2008.
Zgółkowie H. i T., Językowy savoir-vivre: praktyczny poradnik posługiwania się
polszczyzną w sytuacjach oficjalnych i towarzyskich, Warszawa 2004.
Zmiany w publicznych zwyczajach językowych, pod red. J. Bralczyka i K.
Mosiołek-Kłosińskiej, Warszawa 2001.

* Obejmuje tylko prace wykorzystane lub wspomniane w podręczniku.

Przypisy
1 Ujmując rzecz precyzyjniej: najmniejszymi cząstkami znaczącymi w języku są morfemy. Wyróżnia
się morfemy leksykalne, morfemy słowotwórcze i morfemy fleksyjne. Wyrazy składają się z morfemów
leksykalnych bądź z morfemów leksykalnych i fleksyjnych (wyrazy proste), bądź ze wszystkich trzech
typów morfemów (wyrazy złożone). Wyrazy ujmowane jako składniki systemu językowego (a nie jako
elementy konkretnego tekstu) to leksemy.
2 Reguły tworzenia form wyrazowych z morfemów leksykalnych i fleksyjnych to reguły fleksyjne;
reguły łączenia form wyrazowych w jednostki tekstu to reguły składniowe; reguły tworzenia leksemów
złożonych z morfemów leksykalnych i słowotwórczych to reguły słowotwórcze.
3 Rezygnujemy w tym miejscu z przypisywania jednych funkcji tekstom językowym, a innych
systemowi, wychodzimy bowiem z założenia, że funkcji tych nie sposób przypisać osobno jednej lub
drugiej płaszczyźnie zjawiska, zwanego langage; właściwie wypełniane są one bowiem dopiero przy
zespoleniu systemu i generowanych z niego tekstów.
4 Szerzej o tym w rozdziale o nowomowie (s. 94).
5 Co prawda wiele osób sądzi, że uczuć nie można precyzyjnie wyrazić słowami. Uczucie to to, co się
czuje, nie jest więc inaczej wyrażalne: jedno przytulenie, jeden pocałunek wyrażą więcej niż solenne
zapewnienia o miłości. A jednak często chce się, żeby ten ktoś właśnie powiedział, że mnie kocha. Niech to
wyrazi słowami, niech o tym mówi..., czyli – niech użyje języka do wyrażenia swoich uczuć, bo skoro coś
się powiedziało, to tak właśnie jest... Por. początek Rozmowy lirycznej K.I. Gałczyńskiego: „– Powiedz mi,
jak mnie kochasz? – Powiem. – Więc?”; por. też fragment wiersza M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej
Miłość. „[...] Przecież mnie kochasz nad życie? Sam mówiłeś przeszłego roku...”.
6 Oczywiście nie jest to ich jedyna funkcja; podstawowa pozostaje funkcja przekazywania informacji
i – szerzej – funkcja poznawcza.
7 Z przedwojennej piosenki filmowej autorstwa Emanuela Szlechtera z filmu Każdemu wolno kochać
(1933).
8 Bardzo charakterystyczny jest pod tym względem układ haseł i ich liczebność w Słowniku polszczyzny
potocznej J. Anusiewicza i J. Skawińskiego (Warszawa–Wrocław 1996). Hasła dotyczące człowieka
(zgrupowane w działach: „Człowiek”, „Człowiek i inni ludzie”, „Człowiek i sytuacje”, „Człowiek
i wartości”) zajmują w nim 260 stron (ponad 89%), pozostałe hasła („Otoczenie fizyczne człowieka”
i „Czas, przestrzeń i miara”) liczą 31 stron (nieco ponad 10%).
9 Jest to wyrażona przysłowiem ocena wyprawy króla Jana Olbrachta przeciw hospodarowi
mołdawskiemu Stefanowi i strat w bitwie pod Koźminem na Bukowinie (1497).
10 Szlachcic Michał Piekarski, który próbował dokonać zamachu na króla Zygmunta III Wazę, został
skazany na okrutną śmierć, męczony i rozszarpany przez konie.
11 Historię o jakimś szlachcicu Zabłockim, który stracił majątek, spławiając mydło tratwami, można
znaleźć w różnych wersjach np. w Słowniku języka polskiego S. B. Lindego (w haśle mydło) czy
w Encyklopedii staropolskiej T. Glogera. Jest to raczej ilustracja stereotypu szlachcica, który chce się
zajmować handlem (a nie umie tego robić), niż historia autentyczna.
12 Por. np. J. Puzynina, Język wartości, Warszawa 1992, zwłaszcza rozdz. III.
13 Szerzej na ten temat zob. ibidem, s. 29 i n.
14 Ibidem, s. 39.
15 Nieco więcej uwag na ten temat znajduje się w książce A. Markowskiego, Polszczyzna końca XX
wieku, Warszawa 1992, s. 201–202.
16 Por. np. sądy W. Doroszewskiego: „Kultura języka a kultura umysłowa to właściwie synonimy” (O
kulturę słowa, t. II, Warszawa 1968, s. 5) czy J. Puzyniny: „Język można uważać za autoteliczną wartość
kultury porównywalną ze sztuką czy też nauką” (Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego,
Lublin 2001, s. 50).
17 Pierwsza kwestię znaczeń określenia kultura języka poruszyła H. Kurkowska w t. I podręcznika
Kultura języka polskiego (Warszawa 1971). Przypisała ona temu terminowi trzy znaczenia: „1) ‘działalność
zmierzająca do udoskonalenia języka i rozwinięcia umiejętności posługiwania się nim w sposób poprawny
i sprawny’ [...], 2) ‘stopień umiejętności poprawnego i sprawnego używania języka” (s. 58–59); uważała
także, że jest to termin określający „dział językoznawstwa stosowanego” (s. 61). Takie same trzy znaczenia
tego terminu wymienia M. Bugajski w książce Językoznawstwo normatywne (Warszawa 1993, s. 14–15),
jednak za pierwsze uznaje on znaczenie „stopień opanowania języka przez użytkowników”, czyli „poziom
znajomości środków językowych i umiejętności świadomego korzystania z nich”, za drugie zaś
„działalność praktyczną mającą na celu pielęgnację języka”. J. Puzynina w artykule Kultura języka w tomie
Współczesny język polski, wyróżnia tylko dwa znaczenia omawianego tu wyrażenia: 1. „określenie
związanej z językiem części ogólnej kultury społeczeństwa lub jednostki” (znaczenie podmiotowe) i 2.
„nazwa dziedziny myśli humanistycznej i działalności poświęconej kształtowaniu kultury języka
w znaczeniu pierwszym” (znaczenie normatywne) (s. 49). W tym ujęciu znaczenia 1. i 3. wyróżnione przez
H. Kurkowską mieszczą się, jak się wydaje, w znaczeniu normatywnym, zaś znaczenie 2. z tamtego
podziału – w znaczeniu podmiotowym. Również dwa znaczenia – identyczne zakresowo i treściowo ze
znaczeniami 1. i 2. Kurkowskiej – wyróżniają W. Pisarek w haśle „Kultura języka” w Encyklopedii języka
polskiego (Wrocław 1991, s. 175) oraz Z. Saloni w bardzo krótkim haśle w Encyklopedii językoznawstwa
ogólnego (Wrocław 1995, s. 292). Hasło „Kultura języka” w Nowej encyklopedii powszechnej PWN, t. III
(Warszawa 1995, s. 618) jest oparte na tekście autora niniejszego opracowania, zawiera więc w zasadzie
rozróżnienia i znaczenia omawianego terminu takie jak w niniejszym podręczniku.
18 Takie stanowisko reprezentuje m.in. J. Puzynina. Poglądy na istotę kultury języka, zasięg i cechy
istotne pojęć, odpowiadających temu terminowi, przedstawiła w artykule O pojęciu kultury języka, Por. Jęz.
1990, z. 3, s. 153–162. Por. też rozważania tejże autorki na temat naukowości językoznawstwa
normatywnego oraz ocen i preskrypcji w kulturze języka, zawarte w artykule Problemy aksjologiczne
w językoznawstwie, Por. Jęz. 1984, z. 9–10, s. 539–556.
19 Por. F. Skobel, O skażeniu języka polskiego w dziennikach i innych pismach, osobliwie w Galicji,
Kraków 1870.
 20 Por. A. Walicki, Błędy nasze w mowie i piśmie, ku szkodzie języka polskiego popełniane oraz
prowincjonalizmy, Warszawa 1876.
21 Por. L. Szczerbowicz-Wieczór, O skażeniu obecnem języka polskiego w prasie, Płock 1881.
22 Por. J. Bliziński, Barbaryzmy i dziwolągi językowe, Kraków 1888.
23 Por. A. Passendorfer, Słowniczek błędów językowych i najważniejszych prawideł gramatycznych,
Warszawa 1905.
24 Por. A. Krasnowolski, Najpospolitsze błędy językowe, zdarzające się w mowie i piśmie polskim,
Warszawa 1902.
25 Por. A. A. Kryński, Jak nie należy mówić i pisać po polsku, cz. 1, Warszawa 1921, cz. 2, Warszawa
1931.
26 Por. S. Szober, Na straży języka. Szkice z zakresu poprawności i kultury języka połskiego, Warszawa
1937; Słownik ortoepiczny – Jak mówić i pisać po polsku, Warszawa 1937.
27 Takie rozumienie kultury języka wywodzi się z prac W. Doroszewskiego i Z. Klemensiewicza. Por.
np. uwagi prof. Doroszewskiego: „tak samo, jak nie można by było wychowywać dzieci, kładąc główny
nacisk na to, by budzić w nich odrazę do występku, a nie na to, żeby kształtowały się w nich nawyki
moralnego, uspołecznionego postępowania, nie można by było wywrzeć istotnego wpływu na rozwój
języka przez samo wytykanie błędów” (O kulturę słowa, Warszawa 1962, s. 11). „Tępienie błędów to
wymiatanie śmieci. Ta funkcja jest bardzo pożyteczna, ale tylko jako towarzysząca budowaniu domu. Praca
nad kulturą języka to znacznie więcej niż wymiatanie śmieci” (O kulturę słowa, t. III, Warszawa 1979, s. 9).
28 Ten cel ma np. wybór osób wzorowo posługujących się polszczyzną, wyróżnianych
w przedsięwzięciach takich jak „Ambasador Polszczyzny” czy „Mistrz Mowy Polskiej”.
29 Czyli łączy się w tej skrótowej i uogólnionej definicji pierwsze i trzecie z wymienionych poprzednio
znaczeń terminu kultura języka.
30 Zagadnienie to jest omówione szerzej na s. 92–93. Por. też artykuł D. Zdunkiewicz-Jedynak Akty
mowy, [w:] Współczesny język polski, s. 269–280.
31 A także, oczywiście, w znaczeniu czwartym, metajęzykowym.
32 Analizę pojęcia normy językowej przeprowadzamy w rozdziale 5; tu przyjmijmy na razie intuicyjne
rozumienie tego pojęcia.
33 Nie znaczy to jednak, że taki tekst spełnia już wszystkie warunki stawiane tekstowi dobremu,
właściwemu w danej sytuacji; tekst dobry powinien być bowiem poza tym sprawnie napisany, odznaczać
się walorami estetycznymi i nie naruszać zasad etyki słowa; por. dalsze wywody w tym rozdziale.
34 Por. obszerne omówienie tych zagadnień w rozdziale o kryteriach oceny elementów językowych.
35 W normie wzorcowej poprawne są formy: tę uwagę, czworo zwierząt, opierając się na tych danych,
twardy orzech do zgryzienia, wysłać SMS.
36 Por. analizę tego zjawiska tu.
37 Dokładne omówienie tego składnika kultury języka zawiera rozdział o stylistycznym wykorzystaniu
środków językowych.
 38 Sprawności językowej, rozumianej tak jak to przedstawiono powyżej, nie należy mylić z elokwencją,
czyli umiejętnością pięknego, potoczystego wysławiania się.
39 Por. rozdział 12.3.
40 Więcej na ten temat por. tu.
41 Omawiamy to obszernie w rozdz. 13.3.
42 Jest to klasyczna definicja tekstu, odnosząca się do epoki przedinternetowej. Powstanie i rozwój
Internetu spowodowały dość istotne zmiany w określeniu tego, czym jest tekst. Powstało np. pojęcie
hipertekstu, w innym świetle stawiającego kwestię początku i końca tekstu, zmieniły się role nadawcy
i odbiorcy itp. Szerzej o tym w rozdziale o języku w Internecie, rozdział 15.2.
43 Kolejne odtworzenia określonego tekstu z taśmy magnetofonowej (lub innego środka utrwalającego)
nie tworzą, oczywiście, nowego tekstu.
44 Omówienie odmian polszczyzny zob. tu.
45 Morfem to najmniejsza cząstka systemu językowego, mająca nie tylko określoną formę, lecz także
niosąca pewną treść. Morfemy dzieli się na leksykalne, np. traw-, lew-, koch-, chodź-, biał-, mai-, siedem-,
twój-, za, od, nawet, słowotwórcze, np. -ik, -owiec, do-, -o-, -awy, i gramatyczne (fleksyjne), np. -a, -ej, -
emu, -ami, -ich, -am, -isz, -by. Połączenie morfemu leksykalnego i gramatycznego daje formę wyrazową
(wyraz tekstowy), np. trawą, lwami, kochasz, białemu; połączenie morfemu leksykalnego i słowotwórczego
daje nową jednostkę językową, nowy leksem, np. słonik, naukowiec, kochanek, białawy, pochodzić.
46 ø to tak zwany morfem zerowy, tworzący np. formy mianownika większości rzeczowników
rodzajów męskich.
47 Rzeczownik brzydkość był w normie polszczyzny co najmniej do końca XIX w., jak o tym świadczą
cytaty ze słownika Lindego („Zawsze się brzydził mówić z białogłowami, i tak od nich uciekał, jakby miał
jakąś widzieć je brzydzoną brzydkość”) i słownika Doroszewskiego („Na widok kalekich ciał,
spoczwarzonych postaci na sztychu, wzdrygał się, czując instynktownie ich brzydkość, oswoić się z nimi nie
mógł” – cytat z Kraszewskiego).
48 O typach wariantów w normie piszemy szerzej w rozdziale 6.
49 Należy przy tym pamiętać, że od rzeczownikowych nazw zawodów i tytułów męskich tworzy się
systemowo formy żeńskie za pomocą przyrostków -ini lub -ka, ale nie elementem -a. Tak więc systemowo
niepoprawne są pojawiające się w uzusie formy *premiera, *ministra. Od kilku nazw męskich trudno jest,
ze względów morfologicznych, utworzyć nazwy żeńskie, por. *wójcia czy *szpieżka || szpiegini (?).
50 W tekstach oficjalnych występuje też tendencja do używania nazw równobrzmiących z męskimi
nawet wtedy, gdy istnieją tradycyjne nazwy żeńskie, por. Anna jest nauczycielem biologii. To znana
redaktor.
51 Ta forma jest dziś zresztą używana, niezgodnie z dawnym modelem, jako forma lp: W jednym ręku
trzymała siatkę z zakupami, na drugim niosła synka. Dawniej: Trzymała dziecko na obu ręku (taki sens miał
napis, spotykany jeszcze w latach 50. XX w. w środkach komunikacji miejskiej: Miejsce dla matki
z dzieckiem na ręku = na obu rękach).
52 Przymiotników o takiej postaci w mianowniku lp rodzaju męskiego jest kilkanaście. Cztery z nich:
kontent, powinien, rad, wart mają tylko taką formę, inne: ciekaw, godzien, gotów, łaskaw, pełen, pewien,
wesół, winien, zdrów występują w tej formie tylko jako orzecznik, w funkcji przydawki mają formę pełną:
ciekawy, godny, gotowy itd.
53 Niektóre przykłady pochodzą z monografii K. Waszakowej Przejawy internacjonalizacji
w słowotwórstwie współczesnej polszczyzny, Warszawa 2005.
54 Wzorem mógł być jakikolwiek przymiotnik, kończący się na -y.
55 D. Buttler, Teoria kultury języka i jej podstawowe pojęcia, „Prasa Techniczna” 1985, nr 2, s. 12–15.
Wiele ustaleń, zawartych w owym artykule, zostało wykorzystanych w tej części rozdziału.
56 Ibidem, s. 14.
57 Ibidem.
58 Ibidem.
59 Por. też rozdział o kryteriach oceny elementów językowych.
60 Różnica między formami męskimi a żeńskimi w czasie przeszłym tych czasowników jest
sygnalizowana przez dwa elementy: opozycję -em : -am w zakończeniu oraz opozycję o : e (w zapisie: ą : ę)
w temacie: wziąłem : wzięłam, zacząłem : zaczęłam; w formach *wziełem, *zaczęłem jedna z tych opozycji
została usunięta, co nie jest korzystne dla procesu komunikacji, gdyż zaciera się wyrazistość opozycji.
61 Chodzi o to, że zdania tego typu nie da się przekształcić tak, by motywował się w nim element że;
por. jak żeśmy tam przyszłi ≠ *jak że tam przyszliśmy. Poprawne jest natomiast słówko żeśmy w zdaniach
typu: Wiem, żeśmy zabłądzili = Wiem, że zabłądziliśmy.
62 Przesada (ideologiczna), przeradzająca się w sadyzm.
63 Moralista będący zmorą (środowiska, zebrania), ktoś, kto zatruwa wszystkim życie przesadnym
moralizowaniem.
64 Rzekomy proletariat jeżdżący chevroletami (chevrolet był symbolem luksusowego samochodu
w latach 50.), czyli działacze aparatu partyjnego.
65 Korzystna dla interpretującego interpretacja prawa na granicy jego przekraczania (od nazwiska
profesora Lecha Falandysza, doradcy prezydenta Lecha Wałęsy).
66 Neologizm wymyślony przez publicystę Aleksandra Małachowskiego, na wzór modnego wówczas
terminu dekomunizacja.
67 Od skrótowca UD (Unia Demokratyczna; nazwa ówczesnej partii politycznej), nawiązanie do
potocznej nazwy ubecja – komunistyczny Urząd Bezpieczeństwa.
68 Od nazwiska polityka Jana Olszewskiego, przez skojarzenie z wyrazem bolszewizm.
69 Od skrótowca ROP (Ruch Odbudowy Polski), partii założonej przez Jana Olszewskiego, przez
skojarzenie z wyrazem ropucha.
70 ‘Polska, którą rządzi Jarosław Kaczyński’.
71 ‘kierunek zmian w ustroju Polski pod rządami partii Prawo i Sprawiedliwość’.
72 ‘telewizja publiczna, w czasach gdy jej szefem był Jacek Kurski’.
 73 ‘ideologia Adama Michnika i jej realizacja w „Gazecie Wyborczej”’.
74 ‘członkowie Komitetu Obrony Demokracji, ruchu opozycyjnego wobec rządów PiS-u’.
75 Tak jeszcze w Słowniku poprawnej polszczyzny PWN, pod red. W. Doroszewskiego i H.
Kurkowskiej, Warszawa 1973, s. 291.
76 Por. cytat z SJPDor: „Wojna zastała go na wywczasach letnich w Zakopanem”. Formę wczasy
określano nieraz jako „komunistyczny wymysł”.
77 Por. SPP, s. 1045: „żołądź (nie: żołędź, nie: ten żołądź) ż V”.
78 Zresztą początkowo niektórzy językoznawcy kwestionowali potrzebę wprowadzenia tego
zapożyczenia do polszczyzny, wskazując, że wystarczające jest określenie przerób odpadów.
79 Na przykład w pewnej rodzinie jest używany wyraz zapachniczka, będący nazwą nasyconej
perfumami zakładki w pismach ilustrowanych dla kobiet, a także neosemantyzm pocieszka ‘coś (drobny
przedmiot, łakocie itp.) dawane dziecku po to, by się pocieszyło po jakimś smutnym incydencie’.
80 Por. rozdział o typach innowacji językowych.
81 D. Buttler, Teoria kultury języka i jej podstawowe pojęcia, s. 15.
82 Por. np. Słownik synonimów A. Dąbrówki, E. Geller i R. Turczyna, Warszawa 1995, s. 300.
83 Słownik języka polskiego PWN, pod red. M. Szymczaka, t. II, Warszawa 1979, s. 389.
84 D. Buttler, Zróżnicowanie współczesnej normy językowej, „Prasa Techniczna” 1985, nr 3, s. 20.
85 S. Szober, Słownik ortoepiczny, Warszawa 1937, s. XI.
86 W tym zakresie największe osiągnięcia miało Praskie Koło Lingwistyczne i jego kontynuatorzy, np.
Alois Jedlička i František Daneš. Wywarli też oni wpływ na poglądy polskich językoznawców, m.in.
Haliny Kurkowskiej, na istotę normy językowej.
87 D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności
gramatycznej, Warszawa 1971, s. 18. Autorka zaznacza, że wzoruje tę definicję na poglądach zawartych
w pracach strukturalisty pochodzenia rumuńskiego Eugeniusza Coseriu, zwłaszcza w książce Sistema,
norma y habla, Montevideo 1952.
88 Nieco później wyróżniono – za uczonymi czeskimi – pojęcie kodyfikacji normy i opisano jej
stosunek do normy; zagadnienie to jest omówione obszernie w rozdziale 9.
89 „Zbiór środków językowych nie tylko powszechnie używanych, ale zaaprobowanych przez pewną
zbiorowość, uznanych za wzorcowe”, w artykule Teoria kultury języka i jej podstawowe pojęcia; także:
„Zbiór środków słownych i gramatycznych o największym stopniu stabilizacji i najszerszym zasięgu
w tekstach, uznawany za wzorzec przez społeczność mówiącą danym językiem”, w artykule Zróżnicowanie
współczesnej normy językowej.
90 Definicja dana przez niego w artykule O normie językowej, [w:] Współczesny język polski, pod red. J.
Bartmińskiego, Lublin 2001, s. 74, jest dwudzielna. W pierwszej części autor określa normę jako zbiór
„historycznie zrealizowanych możliwości systemu, przyjętych i obowiązujących w danym społeczeństwie”,
w drugiej – powtarza przytoczoną tu definicję Haliny Kurkowskiej.
91 „Norma językowa to zbiór tych wszystkich środków danego języka (tzn. głosek, morfemów,
wyrazów, sposobów ich wymawiania i łączenia w większe całości itp.), które dzięki aprobacie społecznej
muszą być właśnie tak używane przez wszystkie osoby mówiące tym językiem, gdyż w przeciwnym
wypadku odbiorca odczuwa, że nie mówi się tak, «jak się powinno mówić»” (EJP, s. 253). Autorem hasła
jest Walery Pisarek.
92 Obszerne omówienie różnych koncepcji normy językowej znajduje się w książkach J. Miodka
Kultura języka w teorii i praktyce, Wrocław 1983 oraz M. Bugajskiego Językoznawstwo normatywne,
Warszawa 1993.
93 Przedstawiona po raz pierwszy w artykule Zróżnicowanie współczesnej normy językowej.
94 Ibidem.
95 H. Kurkowska, Polityka językowa a zróżnicowanie społeczne współczesnej polszczyzny, [w:]
Socjolingwistyka 1. Polityka językowa, pod red. W. Lubasia, Katowice 1977, s. 17–25.
96 Por. A. Markowski, Przemiany w strukturze normy współczesnej polszczyzny ogólnej, PHum. 1995,
z. 5, s. 89–99. Por. także: Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny. Nie tylko dla młodzieży, pod red. A.
Markowskiego, Warszawa 1995 (zwłaszcza Uwagi wstępne, s. 12–16), oraz Nowy słownik poprawnej
polszczyzny PWN, red. nauk. A. Markowski, Warszawa 1999, Słowo wstępne, s. X, a zwłaszcza hasło
problemowe „Norma językowa”, s. 1701–1704.
97 Por. tu.
98 A w formach 1. i 2. osoby lm trybu przypuszczającego – na czwartej sylabie od końca: zrobilibyśmy,
czekalibyście.
99 Są to równoprawne warianty: pierwszy z nich charakterystyczny dla polszczyzny północno-
wschodniej, drugi dla południowej i zachodniej.
100 Pewna część regionalizmów mieści się bowiem (jako formy wariantywne) w normie wzorcowej,
np. udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa [rug ulicy] czy wymowa ŋ w wyrazach polskich przed
głoskami tylnojęzykowymi: [sukieŋka], [okieŋko].
101 Wymowa ogólnopolska to: [bieszmy], [suchy], [śfinia], [czfarty], [Litfa].
102 W zasadzie we wszystkich jej trzech odmianach, dlatego dalej piszemy ogólnie o normie
użytkowej, choć w większości wypadków przykłady pochodzą z polszczyzny potocznej ogólnej.
103 Np. fair play [ferplej], jury [żiri], purée [pire, pjure], PSL [peesel]; ale już dopuszczalne: PKO
[pekao].
104 Więcej o wariantach w normie i ich typach zob. tu.
105 Rozpowszechnienie elementów początkowo nienormatywnych może prowadzić do ich
przechodzenia na poziom normy użytkowej; tak dzieje się np. z konstrukcją składniową typu przed i po
wojnie, która jest na pograniczu błędu składniowego i normy profesjonalnej (w normie wzorcowej
pozostaje połączenie: przed wojną i po jej zakończeniu). Podobnie czasownik wnioskować w nowym
znaczeniu ‘zgłaszać wniosek’ czy rzeczownik dieta ‘sposób odżywiania się’, nieakceptowane w normie
wzorcowej, stają się elementami normy profesjonalnej (odpowiednio: języka polityków i języka
publicystyki).
 106 Terminu tego używali głównie badacze czescy z Praskiego Koła Lingwistycznego i ich
kontynuatorzy.
107 D. Buttler, Zróżnicowanie współczesnej normy językowej, s. 21.
108 „Rekordzistą” pod tym względem jest w polszczyźnie oboczne występowanie dwóch form czasu
przyszłego złożonego – jednej z bezokolicznikiem, drugiej – z dawnym imiesłowem na -ł, czyli oboczność
typu: będę pisać – będę pisał/pisała, która istnieje w języku od XV w. i dotąd żaden z wariantów nie
zdominował drugiego.
109 Niekiedy takie użycie ma jednak znamiona naruszenia normy stylistycznej, np. jeśli w wypowiedzi
potocznej użyłoby się określenia sześcioro prosiąt lub formy te postaci, charakterystycznych dla normy
wzorcowej, powstałby tekst niespójny stylistycznie.
110 O istocie i typach innowacji zob. tu.
111 W takiej sytuacji jest polszczyzna od 1990 r.
112 Np. w Słowniku języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, Słowniku współczesnego języka
polskiego, pod red. B. Dunaja, Innym słowniku języka polskiego, pod red. M. Bańki, Nowym słowniku
poprawnej polszczyzny, pod red. A. Markowskiego.
113 Wariantywność składni obu tych rzeczowników była zapewne podtrzymywana przez ich
dawniejszą bliskość znaczeniową: oba były nazwami miejsca pustego, bezludnego, dopiero później
uszczegółowiono ich sensy; dokonała się repartycja znaczeń, a za nią poszło zróżnicowanie składni.
114 Formy te są wynikiem regularnej wymiany t : c w temacie czasownika (szeptać – szepcę, dreptać –
drepcę itd.).
115 Por. „Działalność Komisji ogarniała i najniższe pokłady społeczne, zgodnie z ujawnioną przez kłasy
inteligentne świadomością potrzeby moralnego budzenia ładu” – cytat z XIX w., przytaczany w SJPDor., t.
III, s. 234.
116 Por. cytaty z SJPDor.: „Sady owocne” (Bronisława Ostrowska); ,,Jesień obfita w uroczystości,
w zjazdy, sejmy wszelkiego rodzaju i dla muzyki była owocową – bo żaden z tych świątecznych dni nie
obszedł się bez jej współudziału” („Kłosy” 1868).
117 Pogłosem dawnej wariantywności są używane jeszcze przez osoby najstarszego pokolenia
określenia: pokój dziecinny, wózek dziecinny.
118 Szerzej o tych parach zob. tu.
119 Pielęgnowanie || pielęgnacja chorego, ale raczej: pielęgnowanie niż pielęgnacja tradycji.
120 ‘Dziecko alkoholików’.
121 ‘Towar (w konkretnym wypadku: jabłko) objęty embargiem’.
122 ‘Urlop wychowawczy przyznawany ojcu dziecka’.
123 Zapożyczenia zewnętrzne to pożyczki elementów językowych z języków obcych, zapożyczenia
wewnętrzne – z jednej odmiany języka do innej.
124 Przykłady pochodzą z pracy S. Bąby, Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, Poznań
1989; są to innowacje raczej tekstowe niż uzualne i większość z nich należy ocenić negatywnie; do normy
mogą wejść tylko przytoczone tu innowacje w zakresie schematu składniowego związku frazeologicznego.
125 Por. Nowo otwarty salon growy.
126 Wyraz ten jest notowany od lat 90. XX w., niemal wyłącznie w prasie, por. „Zapraszamy
wakacjuszy i mieszkańców w środę, 19 lipca, o godz. 18.00, tam gdzie zawsze, czyli do Urzędu Miejskiego,
ul. Kościuszki”, „Polityka” 2006, nr 28; wydaje się, że pierwsze notowania odnoszą się do Polaków
nielegalnie pracujących w USA, por. „Szacuje się, że w stanie Illinois jest 48 tysięcy «wakacjuszy», jak
Polonia amerykańska nazywa nielegalnych przybyszów z Polski”, „Gazeta Wyborcza” 1.07.1995.
127 To ostatnie zjawisko omawiamy w rozdz. 10.3.
128 Por. tu.
129 W. Doroszewski, Kryteria poprawności językowej, Warszawa 1950.
130 Takie sformułowanie znajdujemy we wstępie W. Doroszewskiego do Słownika poprawnej
polszczyzny PWN z r. 1973.
131 Ibidem, s. IX.
132 Ibidem.
133 D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności
gramatycznej, Warszawa 1971.
134 Ibidem, s. 22–45.
135 Ibidem, s. 22.
136 Tę klasyfikację przejęliśmy w zasadzie za H. Kurkowską i omówiliśmy szczegółowo tu.
137 W pracach niektórych językoznawców międzywojennych kryterium uzualne wprawdzie
ograniczone do uzusu inteligencji, było uwzględnione, a nawet preferowane. Por. A. Markowski, Norma
językowa w polskich pracach językoznawczych w pierwszej połowie XX wieku, Por. Jęz. 2018, z. 10.
138 Por. najważniejsze z nich: S. Urbańczyk, Hierarchia kryteriów poprawności językowej we
współczesnym języku polskim, [w:] Wariancja normy we współczesnych słowiańskich językach literackich,
Wrocław 1977, s. 75–82; W. P. [Walery Pisarek], Kryteria poprawności środków językowych, [w:]
Encyklopedia języka polskiego, wyd. 3, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999, s. 198–199 (wyd. 1, 1978); J.
Miodek, Kultura języka w teorii i praktyce, s. 52; M. Bugajski, Podstawowe zagadnienia lingwistyki
normatywnej, Wrocław 1989, s. 184–198; J. Puzynina, Kultura języka, [w:] Współczesny język polski, pod
red. J. Bartmińskiego, Lublin 2001, s. 55–59 (wyd. 1, 1993); A. M. [Andrzej Markowski], Kryteria
poprawności językowej, [w:] Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, s. 1667–1669.
139 B. Walczak, Przegląd kryteriów poprawności językowej, Por. Jęz. 1995, z. 9–10, s. 1–16.
140 Ibidem, s. 6.
141 Ibidem, s. 7.
142 Np. w Słowniku współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja, t. I, Warszawa 1998, s. 396 (z
cytatem z prasy: „Szybki podpis i już muszę wracać, bo dzwoni komórkowiec”); także w Uniwersalnym
słowniku języka polskiego, pod red. S. Dubisza, t. II, Warszawa 2003, s. 388 (bez cytatu, z odesłaniem do
hasła telefon).
 143 Taka wymowa jest dopuszczalna tylko wówczas, gdy używa się słowa nauka w znaczeniach ‘ogół
usystematyzowanej wiedzy’ i ‘dyscyplina badawcza’; niepoprawne jest takie akcentowanie wtedy, gdy
nauka oznacza ‘uczenie się, kształcenie’.
144 Jest to derywat polski, powstały od czasownika nauczać, a zbitka samogłosek au powstała tu na
granicy przedrostka i rdzenia; nie jest to natomiast dyftong, taki jak w wyrazach zapożyczonych, np. aura,
kosmonautyka, laur.
145 J. Puzynina, O pojęciu kultury języka, s. 159.
146 Oba przykłady z Kultury języka polskiego, D. Buttler, H. Kurkowskiej i H. Satkiewicz, t. I, s. 97.
147 Klasycznym przykładem tego typu są żarówki z napisem OSRAM; przed II wojną światową pewien
znany językoznawca normatywista ostro protestował przeciw nazwie ekipa, zapewne wskutek jej
możliwego kojarzenia z ówczesnych gwarowo-środowiskowym wyrazem kipa ‘wydzielina z nosa, smarki’.
148 B. Walczak, Przegląd kryteriów..., s. 15.
149 Nawiasem mówiąc, niewiele osób widzi obcość w zapożyczeniach strukturalnych (takich jak
właśnie rozwarstwienie) czy semantycznych (takich jak dieta ‘sposób odżywiania się’). Zastrzeżenia lub
protesty budzą przede wszystkim zapożyczenia leksykalne, zwłaszcza te, w których występują nietypowe
połączenia ortograficzne, głoskowe lub obce cząstki morfologiczne.
150 J. Puzynina, Kultura języka, s. 56.
151 Chodzi tu przede wszystkim o artykuły E. Rudnickiej O kryteriach oceny poprawności językowej
i ich roli w warsztacie współczesnego językoznawcy normatywisty, PHum. 2007, nr 3, s. 111–120, oraz
Potrzeby oceny normatywnej współczesnego języka polskiego, [w:] Język polski jako narzędzie komunikacji
we współczesnym świecie, pod red. J. Mazura i M. Rzeszutko-Iwan, Lublin 2007, s. 57–67. Podsumowanie
tego kierunku rozważań zawiera opracowanie zbiorowe Nowe spojrzenie na kryteria poprawności
językowej, pod red. nauk. A. Markowskiego, Warszawa 2012.
152 Nowe spojrzenie..., s. 109.
153 Por. ibidem.
154 W. Doroszewski, wstęp do Słownika poprawnej polszczyzny PWN, s. XII.
155 Nazwy tej używa się także w odniesieniu do parlamentu Litwy. W języku litewskim wyraz sejmas
jest niewątpliwie pożyczką z polskiego.
156 „Kulisy” nr 52 (2401)/2003, s. 11. W tym krótkim fragmencie pojawiają się sformułowania
oficjalno-urzędowe (domniemywano; najeżdżając na funkcjonariuszy), książkowe (zdołali uskoczyć; ruszyli
do pościgu, wydobywając pistolety), techniczne (ma uszkodzone zawieszenie), neutralne (maszyna jechała
zygzakiem; próbował uciekać) i potoczne, na granicy wulgarności (woźnica jest nawalony; dał w rurę; tak
się wkurzyli).
157 Pierwsza część tego rozdziału jest oparta na drugiej części mojego artykułu Problem kodyfikacji
i normalizacji języka, [w:] Polska polityka językowa na przełomie tysiącleci, pod red. J. Mazura, Lublin
1999.
158 Por. np. F. Daneš, Postawy i kryteria wartościowania w procesie kodyfikacji, PHum. 1981, z.
10/12.
159 Przede wszystkim w artykule Kodyfikacja normy, „Prasa Techniczna” 1985, z. 4, s. 13–16.
160 Ibidem, s. 14.
161 Ibidem.
162 W artykule Kodyfikacja normy, s. 13–16.
163 Ibidem, s. 14.
164 D. Buttler nazywa ją funkcją modelującą, wydaje się jednak, że termin ten sugeruje nieco inną
treść: kształtowanie czegoś nowego, nie zaś propagowanie, promowanie jednej z istniejących już form.
165 „Rekordzistą” pod tym względem jest chyba krótka forma celownika zaimka sobie, czyli: se, która
pojawia się w tekstach już od XVIII w., a wciąż jeszcze nie została skodyfikowana, jest traktowana jako
błąd językowy.
166 S. Szober, Słownik ortoepiczny...
167 Por. idem, Słownik poprawnej polszczyzny, wyd. 3, uzup., Warszawa 1958.
168 Pierwsze wydanie ukazało się w r. 1973. Potem słownik był wielokrotnie wznawiany, jednakże
następne wydania zawierały tylko drobne poprawki korektorskie, tak że do r. 1996, kiedy ukazało się jego
ostatnie wydanie, pozostał on faktycznie dziełem niezmienionym.
169 Pewnym utrudnieniem w korzystaniu z tego słownika jest zastosowanie w nim międzynarodowej
transkrypcji fonetycznej, nie do odczytania dla niejęzykoznawcy.
170 Z tego roku pochodzi wyd. 2, rozszerzone.
171 Wielki słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, pod red. nauk. prof. E.
Polańskiego, wyd. 4, dodruk poprawiony, Warszawa 2016. (Na okładce jest dodatkowa informacja:
Wydanie zaktualizowane).
172 J. Podracki, A. Gałązka, Gdzie postawić przecinek. Poradnik ze słownikiem, Warszawa 2010
(najnowsze wyd.: Warszawa 2017).
173 Redaktorem naukowym jest A. Markowski, autorami haseł 12-osobowy zespół pracowników
naukowych IJP UW i IJP PAN.
174 W r. 2016 zespół pod kierownictwem Doroty Zdunkiewicz-Jedynak przystąpił do opracowywania
założeń nowego internetowego słownika poprawnej polszczyzny. Prace nad tym słownikiem potrwają kilka
lat; będzie on kodyfikował normę językową polszczyzny ok. roku 2020.
175 Chodzi tu przede wszystkim o Popularny słownik poprawnej polszczyzny A. Markowskiego z r.
2001, Szkolny słownik poprawnej polszczyzny M. Dużyńskiej-Markowskiej z r. 2002 i obszerny poradnik
Język polski. Poradnik Profesora Andrzeja Markowskiego z r. 2003, zawierający wiele rozstrzygnięć
kwestii szczegółowych, niewystępujących w innych źródłach normatywnych.
176 Najważniejsze i najobszerniejsze z nich to Praktyczny słownik ortograficzny współczesnego języka
polskiego, pod red. T. Karpowicza, Warszawa 1998; Wielki słownik ortograficzny języka polskiego, pod red.
A. Markowskiego, Warszawa 1999; Wielki słownik ortograficzno-fleksyjny, pod red. J. Podrackiego,
Warszawa 2001; Leksykon ortograficzny E. Polańskiego i P. Żmigrodzkiego, Warszawa 2001; Wielki
słownik ortograficzny PWN, pod red. E. Polańskiego, Warszawa 2003.
177 Np. Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny S. Bąby i J. Liberka, Warszawa 2001; W kilku
słowach. Słownik frazeologiczny języka polskiego K. Mosiołek-Kłosińskiej i A. Ciesielskiej, Warszawa
2001; Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego P. Müldnera-Nieckowskiego, Warszawa 2003.
178 Np. Wieża Babel. Słownik wyrazów obcych nie tylko dla gimnazjalisty R. Pawelca, Warszawa 1999;
Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych A. Markowskiego i R. Pawelca, Warszawa 2001.
179 Np. Słownik synonimów A. Dąbrówki, E. Geller, R. Turczyna; Słownik synonimów polskich, pod
red. Z. Kurzowej, Warszawa 1998; Popularny słownik synonimów i antonimów G. Dąbkowskiego i M.
Marcjanik, Warszawa 2002.
180 Np. najnowszy słownik ogólny języka polskiego – Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red.
nauk. S. Dubisza, w którym są zawarte liczne wskazówki dotyczące wymowy i fleksji wyrazów.
181 D. Buttler, Kodyfikacja normy, s. 16.
182 Por. nieco więcej na ten temat w rozdziale 3.1.
183 Np. F. Nieckula, Od gramatyki normatywnej do glottopolityki, „Socjolingwistyka” 1977, nr 1, s. 73.
184 Por. M. Bugajski, Językoznawstwo normatywne..., s. 30.
185 Por. np. W. Lubaś, Społeczne uwarunkowania współczesnej polszczyzny, Kraków 1977; H.
Satkiewicz, O zasadach aktualnej polityki językowej, Por. Jęz. 1990, z. 3, s. 163–166.
186 Pisze o tym obszernie Andrzej Drawicz w rozdziale Język zwycięzców w książce Spór o Rosję:
„Obok zmian w nazewnictwie sposobem doraźnej interwencji w żywioł języka jest nasycanie go
neologizmami, a zwłaszcza formami skrótowymi [...]. Nie wystarczają już «narobrazy», «sownarkomy»,
«gławpolitproswiety» i «gubprowmagi» [...], weszły w modę nowe imiona dziecięce [...] skrótowce, dając
chłopców Władlenów (Władimir Lenin), Marlenów (Marks-Lenin) i Kimów (Komunisticzeskij
Internacjonał Mołodioży – Komunistyczna Międzynarodówka Młodzieży), dziewczęta Miudy
(Mieżdunarodnyj Junoszeskij Dień – Międzynarodowy Dzień Młodzieży), Ninele (Lenin wspak!)
i oczywiście Staliny” (A. Drawicz, Spór o Rosję, Warszawa 1992, s. 117, 119).
187 Por. zmianę nazwy Katowice na Stalinogród w Polsce w r. 1953 czy też Zlin na Gottwaldov
w Czechosłowacji w r. 1949. Por. również zabiegi dekomunizacyjne dotyczące nazw ulic, dokonywane
w byłych państwach bloku sowieckiego po r. 1989, w Polsce aż do r. 2018.
188 Por. „Zespół dyrektyw służących kształtowaniu stosunku społeczeństwa do języka” (H.
Kurkowska, Polityka językowa..., s. 71) i: „Przez politykę językową rozumie się ogół świadomych działań
mających na celu kształtowanie pożądanych indywidualnych i zespołowych zachowań językowych” (W.
Pisarek, Polityka językowa Rzeczypospolitej Polskiej, państwa członkowskiego Unii Europejskiej,
www.rjp.pan.pl [dostęp: 5.03.2018]).
189 Por. definicję polityki językowej, autorstwa Z. Saloniego, w Encyklopedii językoznawstwa
ogólnego, pod red. K. Polańskiego: „Zespół środków przedsiębranych w celu wywołania zaplanowanych
zachowań społecznych w dziedzinie języka” (s. 408). Por. też hasło „Polityka językowa”, autorstwa W.
Pisarka, w Encyklopedii języka polskiego, pod red. S. Urbańczyka, M. Kucały, s. 288. Nowsze poglądy na
założenia, istotę i cele współczesnej polskiej polityki językowej zawierają artykuły pomieszczone w tomie
Polska polityka językowa na przełomie tysiącleci.
190 Motywacja zależy od zajmowanej postawy językowej – typy tych postaw są omówione w rozdz.
17).
191 Warszawa 1971, rozdz. Teoretyczne zagadnienia kultury języka, s. 11–79.
192 Takie stanowisko zajmuje np. J. Puzynina w artykułach Problemy aksjologiczne w językoznawstwie
i O pojęciu kultury języka.
193 Kultura języka polskiego, t. I, s. 22.
194 Np. w artykule Kultura języka, [w:] Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin
2001, s. 49–60.
195 J. Puzynina, O pojęciu kultury języka, s. 161.
196 Co zresztą nie oznacza, że rozstrzygnięcia proponowane w ramach tej działalności muszą być
jednakowe; chodzi tylko o przyjęcie określonej wizji języka i jego roli w społeczeństwie.
197 Więcej na ten temat por. A. Markowski, H. Satkiewicz, Kultura języka w powojennej Polsce, [w:]
O zagrożeniu i bogactwie polszczyzny, Wrocław 1996, s. 11–25.
198 Jest on o wiele bardziej charakterystyczny dla działań niezawodowych „miłośników języka
polskiego” (dziennikarzy, nauczycieli itp.) niż dla prac językoznawców.
199 Tekst tej Ustawy z dwiema poprawkami z r. 2003 i 2004 jest zamieszczony w Aneksie do
podręcznika.
200 Dlatego na pytanie skierowane do Rady Języka Polskiego PAN o ocenę językową wypowiedzi
polityków na nagraniach dokonanych z podsłuchu przewodniczący Rady odpowiedział, że nie mogą być
one przedmiotem oceny, gdyż nie były to wypowiedzi publiczne (ze swej istoty podsłuchiwanie wyklucza
publiczność zanotowanej w ten sposób wypowiedzi).
201 Stopień przestrzegania Ustawy o języku polskim sprawdzała NIK w r. 2003. Kontrola wypadła na
ocenę dostateczną dla większości kontrolowanych urzędów i instytucji państwowych.
202 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku
regionalnym.
203 Od kilkunastu lat grupa mieszkańców Śląska stara się o to, by za język regionalny uznać także
śląszczyznę. Sprawa ta jest bardziej skomplikowana niż w wypadku kaszubszczyzny, gdyż, po pierwsze,
gwary śląskie są niewątpliwie, historycznie rzecz ujmując, gwarami języka polskiego, po drugie, są
zróżnicowane i obejmują trzy kompleksy dialektalne (górnośląski, opolski i cieszyński), a po trzecie – nie
wszyscy mieszkańcy Śląska opowiadają się za uznaniem śląszczyzny za język regionalny.
204 Por. W. Pisarek, Istota i sens polskiej polityki językowej, [w:] Polska polityka językowa na
przełomie tysiącleci, pod red. J. Mazura, Lublin 1999, s. 13–23.
205 Por. więcej na ten temat w rozdziale 12.2 (s. 94).
206 Realizując ten postulat, Rada Języka Polskiego wydała we wszystkich językach oficjalnych UE
broszurkę, zawierającą podstawowe wiadomości o polszczyźnie, jej historii i współczesności. Otrzymali ją
tłumacze UE, ambasady państw unijnych, jest ona rozdawana cudzoziemcom uczącym się języka
polskiego.
207 Dalej mowa będzie o pracach nowszych, powstałych po epoce Witolda Doroszewskiego i Zenona
Klemensiewicza.
208 Wyd. 1, Warszawa 1965.
209 M. Jurkowski, Od wieży Babel do języka kosmitów. O językach sztucznych, uniwersalnych
i międzynarodowych, Białystok 1986.
210 J. Podracki, Świat ludzi, rzeczy, słów. Pogadanki o języku i kulturze, Warszawa 1994.
211 Warszawa 1985; wyd. 2, zmien., Warszawa 2004.
212 S. Dubisz, Między dawnymi a nowymi laty. Eseje o języku, Warszawa 1988.
213 S. Reczek, Słowo się rzekło..., Rzeszów 1988.
214 Warszawa 1992.
215 M. Bugajski, Językoznawstwo normatywne.
216 W. Cienkowski, Język dla wszystkich, t. I, Warszawa 1978; t. II, Warszawa 1980.
217 Wyd. 3, Warszawa 1989.
218 Wyd. 2, Warszawa 1986.
219 Wyd. 2, rozszerzone, Gdańsk 1999.
220 Wybór tytułów z tego zakresu zawiera Bibliografia zamieszczona w tym podręczniku.
221 Na przykład w cyklu „Czy mówisz po polsku” nadawanym kilka razy w tygodniu od r. 1983 do
2002 w III Programie Polskiego Radia, magazynie „Wieża Babel”, obecnym co tydzień w latach 1994–
2004 na antenie Polskiego Radia BIS, migawkach „100 sekund polszczyzny” nadawanych co sobota od
1992 r. w I Programie PR i „Poradniku językowym” emitowany dwa razy w miesiącu w tymże programie.
222 Była to audycja Małgorzaty Tułowieckiej. Z językoznawców stałymi rozmówcami byli: Marian
Jurkowski, Grażyna Majkowska i Andrzej Markowski.
223 Pomysłodawczynią tych konkursów była Krystyna Bochenek, dziennikarka Polskiego Radia
Katowice, potem wicemarszałek Senatu RP, przewodniczącym jury – prof. Walery Pisarek.
224 Np. w Radomiu, Ostrowie Wielkopolskim, Pile, Skarżysku-Kamiennej, Biaobrzegach, a także
w różnych dzielnicach Warszawy.
225 W spotkaniach tych biorą udział np. Jerzy Bralczyk, Ewa Kołodziejek, Danuta Krzyżyk, Andrzej
Markowski, Jan Miodek, Helena Synowiec.
226 Organizatorami kampanii są Narodowe Centrum Kultury i Rada Języka Polskiego przy Prezydium
PAN.
227 Przez krótki czas (w latach 1987–1989) przyznawano Nagrody im. Witolda Doroszewskiego. Ich
laureatami byli zarówno naukowcy, jak i dziennikarze oraz działacze kulturalni i oświatowi z całej Polski,
a także instytucje kulturalne.
228 W. Doroszewski, O kulturę słowa, t. I, s. 7.
229 Wielki Ambasador Polszczyzny, Ambasador Polszczyzny w Mowie, Ambasador Polszczyzny
w Piśmie, Młody Ambasador Polszczyzny, Ambasador Polszczyzny Regionalnej, Ambasador Polszczyzny
poza Granicami Kraju.
230 Tytuł „Wielkiego Ambasadora Polszczyzny” otrzymali dotąd: Tadeusz Konwicki, Krystyna
Bochenek (pośmiertnie), Tadeusz Różewicz, Wiesław Myśliwski i Jacek Bocheński.
231 Jest to program społeczny zainicjowany w r. 2000 przez magazyn konsumenta „Solidna Firma”.
Tytuł otrzymali m.in. Stefania Grodzieńska, Gustaw Holoubek, Jeremi Przybora, Bohdan Tomaszewski,
Tadeusz Sznuk, Krzysztof Zanussi, Jan Nowak-Jeziorański, Anna Dymna, Wojciech Mann, Wojciech
Młynarski, Magda Umer, Bogusław Kaczyński, Maciej Stuhr, Barbara Kraftówna, Anna Seniuk.
232 Medal otrzymywali dotąd przeważnie językoznawcy, m.in. Walery Pisarek, Jadwiga Puzynina, Jan
Miodek.
233 Kraków 2002.
234 Wybór tekstów do nauki o języku polskim, oprac. W. Gruszczyński, G. Majkowska, H. Satkiewicz,
Warszawa 1988.
235 Warszawa 1997; wyd. 2, Warszawa 2005.
236 M. Głowiński, Nowomowa po polsku, Warszawa 1990; idem, Marcowe gadanie, Warszawa 1991;
idem, Pismak 1863 i inne szkice o różnych brzydkich rzeczach, Warszawa 1995; idem, Peereliada.
Komentarze do słów. 1976–1981, Warszawa 1993; idem, Mowa w stanie oblężenia. 1982–1985, Warszawa
1996.
237 Wrocław 1990.
238 Wszystkie te działania należy jednak ocenić jako niewystarczające. Działalność kulturalnojęzykowa
w środowisku szkolnym powinna być intensywniejsza i lepiej zorganizowana.
239 Np. od wielu lat w Ostrowie Wielkopolskim, Pile, Stalowej Woli, Bolesławcu czy Białobrzegach.
240 Odczytom patronowało wówczas Polskie Towarzystwo Wydawców Książek.
241 Jest to międzywydziałowe koło studentów Wydziału Prawa i Administracji i Wydziału Polonistyki
UW, działające od r. 2006.
242 W Senacie RP w październiku 2012 r. Współorganizatorami kongresu byli: Senat RP, Rzecznik
Praw Obywatelskich, Wojewoda Mazowiecki, Szef Służby Cywilnej, Rada Języka Polskiego, Narodowe
Centrum Kultury i Fundacja Języka Polskiego.
243 Od pracowników Sejmu i Senatu RP oraz innych instytucji centralnych, poprzez pracowników
banków, do urzędników samorządowych.
244 Badania prowadzi Pracownia Prostej Polszczyzny Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu
Wrocławskiego od r. 2010. Według tych badaczy prosta polszczyzna „to standard językowy zalecany
wszystkim autorom i instytucjom piszącym teksty adresowane do masowego odbiorcy” (Prosta
polszczyzna. Standard Uniwersytetu Wrocławskiego, http://ppp.uni.wroc.pl/prosta-polszczyzna.html
[dostęp: 15.03.2018]).
245 Np. H. Jadacka, Termin techniczny – pojęcie, budowa, poprawność, Warszawa 1976; Z zagadnień
poprawności językowej i terminologicznej prasy technicznej, Warszawa 1976; Język czasopism
technicznych. Materiały pokonferencyjne, Warszawa 1978.
246 Warszawa 1988.
247 Np. Rzecz o języku, Wrocław 1983; Odpowiednie dać rzeczy słowo, Wrocław 1987; Przez lata ze
„Słowem Polskim”, Wrocław 1991; O języku do kamery, Wrocław 1992; Słownik „Ojczyzny polszczyzny”,
Wrocław 2002.
248 Polszczyzna płata nam figle. Poradnik językowy dla każdego, pod red. J. Podrackiego, Warszawa
1991.
249 Mówimy poprawnie. Wybór artykułów z dziedziny kultury języka, pod red. M. Jaworskiego, Kielce
1979.
250 J. Podracki, Czy to naprawdę po polsku? Poradnik językowy, Warszawa 1993; Pułapki językowe
w szkole i nie tylko..., Warszawa 2001.
251 S. Bąba, B. Walczak, Na końcu języka. Poradnik leksykalno-gramatyczny, Poznań 1992.
252 E. Kołodziejek, Językowa corrida. Jak mówić i pisać poprawnie? Poradnik dla całej rodziny,
Szczecin 1995; Językowa corrida 2, Szczecin 1999; Poprawna polszczyzna w praktyce, Szczecin 1998; Licz
się ze słowami... Językowa corrida 3, Szczecin 2003.
253 A. Wróblewski-Ibis, Byki i byczki, Warszawa 1995; Byczki w temacie, Warszawa 1998.
254 Na przykład takie felietony językowe ukazywały się okresowo w „Życiu Warszawy”,
w miesięczniku „Poradnik Domowy”, sporadycznie w piśmie „Twój Styl” itd.
255 W latach 70. i 80. XX w. były to audycje „W trosce o słowo i treść” oraz „Dziś pytanie, dziś
odpowiedź”, emitowane bezpośrednio ze studia radiowego, w latach 90. ubiegłego stulecia – audycje
z cyklu „Echo językowe”. Krótkie omówienie konkretnych kwestii językowych zawierają audycje z cyklu
„100 sekund polszczyzny”. Odpowiedzi na pytania telewidzów udzielali też językoznawcy w Telewizji
Polonia. W ciągu kilkunastu lat ekspertami byli m.in. Józef Bubak, Renata Przybylska, Władysław
Miodunka, Jerzy Bralczyk.
256 Duże zasługi w popularyzacji polszczyzny na antenie radiowej mają red. Małgorzata Tułowiecka,
a także red. red. Wiesława Zychowicz i Wanda Sudnik.
257 Porady dawane w programie „Mówi się” zostały zebrane i wydane w książce Mówi się. Porady
językowe profesora Bralczyka, Warszawa 2001.
258 Por. np. www.poradniajęzykowa.pl, pod red. K. Wyrwas, Katowice 2007.
259 Podsumowaniem tych analiz była broszurka A. Markowskiego Poprawność językowa czasopism
technicznych. Wyniki badań. Wnioski, Warszawa 1978.
260 W r. 2002 komórka językowa w Telewizji Polskiej została zlikwidowana.
261 Materiały jednej z takich konferencji zostały opublikowane w książce Językowy przekaz medialny
pod red. T. Beredy i M. Dolackiej-Gasparskiej, Warszawa 2014.
262 Rady Języka Polskiego dotyczy rozdz. 3. Ustawy (art. 12–14).
263 Są to m.in.: Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, pod red. W. Pisarka,
Kraków 1999; Język w mediach masowych, pod red. J. Bralczyka i K. Mosiołek-Kłosińskiej, Warszawa
2000; Zmiany w publicznych zwyczajach językowych, pod red. J. Bralczyka i K. Mosiołek-Kłosińskiej,
Warszawa 2001; Bariery i pomosty w komunikacji językowej Polaków, pod red. J. Bartmińskiego i U.
Majer-Baranowskiej, Lublin 2005; Polszczyzna publiczna początku XXI wieku, pod red. E. Wolańskiej,
Warszawa 2007; Polska polityka językowa w Unii Europejskiej, pod red. J. Warchali i D. Krzyżyk,
Katowice 2008; Polskie języki, pod red. M. Milewskiej-Stawiany i E. Rogowskiej-Cybulskiej, Gdańsk
2010; Kultura zachowań językowych Polaków, pod red. M. Krauz i K. Ożoga, Rzeszów 2013; Mówi się,
czyli o wymowie i wymowności Polaków, pod red. E. Kołodziejek i A. Choduń, Szczecin 2016.
264 Por. np. zbiór felietonów: J. Bralczyk, A. Markowski, J. Miodek, Trzy po 33, Warszawa 2016.
265 J. Puzynina, Kultura języka, s. 52.
266 Pojęcie to pochodzi z prac J. Austina i H. P. Grice’a.
267 Sformułowane przez badaczkę amerykańską R. Lakoff, w artykule The Logic of Politeness or,
Minding Your p’s and q’s, [w:] Papers from the Ninth Regional Meeting of the Chicago Linguistic Society,
Chicago 1973.
268 J. Puzynina, O warunkach udanej komunikacji językowej, [w:] Słowo – wartość – kultura, Lublin
1997, s. 123–124.
269 Por. uwagę na ten temat J. Puzyniny: „Etyka mowy nie ogranicza się do bezpośrednich,
konkretnych aktów komunikacji. Te bezpośrednie akty składają się na ogólny obyczaj językowy,
stanowiący ważną cząstkę kultury danego społeczeństwa. Z tego punktu widzenia niepokojąca jest
wulgaryzacja współczesnych zachowań językowych, nawet jeśli nie wiążą się one ze znieważaniem
kogokolwiek” (ibidem, s. 125).
270 J. Puzynina, Słowo „manipulacja” w języku polskim, [w:] Język wartości, s. 218–219.
271 „Trybuna Ludu” 7.11.1977.
272 Cytat z artykułu Formy rozwoju demokracji socjalistycznej z pisma „Płomienie” 1979, nr 2,
przytoczony za artykułem J. Puzyniny, O manipulacji językowej (na materiale z lat 1980–1981), [w:] Słowo
– wartość – kultura, s. 193.
273 Z przemówienia „Prezydenta RP, Ob. Bolesława Bieruta przy odsłonięciu pomnika Mickiewicza
w Warszawie dn. 28 stycznia 1950 roku”, [w:] A. Mickiewicz, Wybór pism, Warszawa 1951.
274 Cytat z „Trybuny Ludu” z dnia 22 lipca 1969 r., przytoczony za książką P. Wierzbickiego,
Struktura kłamstwa, Londyn 1987, s. 69–70.
275 „Trybuna Ludu” 30.06.1977.
276 Por. uwagi na ten temat w cytowanym już artykule J. Puzyniny, O manipulacji językowej (na
materiale z lat 1980–1981), s. 193.
277 Por.: „Pod znakiem niewzruszonej jedności narodu, skupionego pod przewodem swojej partii –
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, wokół jej programu, obchodziło społeczeństwo naszego kraju
międzynarodowe święto ludzi pracy – 1 maja” („Trybuna Ludu” 2.05.1977).
278 „Trybuna Ludu” 17.03.1977.
279 Wiele miejsca poświęca temu zjawisku A. Drawicz w szkicu Język zwycięzców. O sowieckiej
nowomowie w książce Spór o Rosję, Warszawa 1992, s. 113–127.
280 Por. też: „Polska stała się dziś silnym i nowoczesnym państwem, w którym coraz lepiej i zasobniej
żyje się jego obywatelom” („Trybuna Ludu” 2.05.1977). Kłamliwość tego twierdzenia była oczywista już
w chwili jego publikacji – od sierpnia 1976 r. obowiązywała reglamentowana sprzedaż cukru („kartki na
cukier”), która od 1981 r. objęła wiele artykułów spożywczych (mięso, masło, kaszę, ryż, mąkę, olej,
słodycze, alkohol, a także benzynę, mydło, proszki do prania).
281 Jest to hasło z nowomowy czeskiej (w oryginale: Se Sovětským svazem na věčné časy i nikdy
jinak!).
282 J. Bralczyk, O języku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych, Warszawa 2001, s. 98.
283 Przykłady z cytowanej pracy J. Bralczyka.
284 Przykład z artykułu J. Puzyniny, O manipulacji językowej, s. 183.
285 Autor tej kuriozalnej wypowiedzi używa tu dwukrotnie wyrażenia proces polityczny, które może
być rozumiane bądź w sensie obiegowym: ‘proces wytoczony komuś nie za czyny kryminalne, lecz za
działalność o charakterze politycznym’, bądź w znaczeniu terminologicznym: ‘określona kategoria procesu
sądowego; termin używany w naukach prawnych i kodeksach karnych niektórych państw’. Nigdzie jednak
nie zaznacza dwoistości sensu tego wyrażenia. To tak, jakby powiedzieć: „J.U., wbrew temu, co usiłuje
twierdzić, nie jest mężczyzną, gdyż polski kodeks karny nie zna pojęcia mężczyzny”.
286 W propagandzie hitlerowskiej takimi eufemizmami były np.: obóz pracy = obóz koncentracyjny;
ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej = holokaust.
287 A. Drawicz, Spór o Rosję, s. 115–116.
288 W tym sformułowaniu występuje tzw. biernik postulatywny (termin wprowadzony przez M.
Głowińskiego); jest on w takich konstrukcjach, jak: o poprawę stosunków..., o wdrożenie zasad, o dalszą
integrację wysiłków itp. Charakterystyczne, że są to konstrukcje z pominiętym członem nadrzędnym,
którego formy możemy się tylko domyślać, np. apelujemy, staramy się, walczymy, wnosimy itp.
289 Por. V. Klemperer, LTI. Notatnik filologa, tłum. J. Zychowicz, Kraków 1983.
290 A. Drawicz, Spór o Rosję, s. 120.
291 Deprecjonujące używanie nazwisk przeciwników politycznych w liczbie mnogiej i zapisywanie ich
małą literą jest jednym z typowych zabiegów propagandy komunistycznej.
292 P. Wierzbicki w książce Struktura kłamstwa przytacza fragmenty opracowań z lat 40., w których
wrogowi – niczym w bajkach dla dzieci – przypisuje się także brzydotę fizyczną: „Był to mały człowiek
o szarej i złej twarzy [...]. Jest coś odpychającego w wyglądzie tego kryjącego w sobie swoją wstrętną
tajemnicę człowieka [...]. Teraz już wiadomo, jakie były jego myśli. Nie były one piękne. I ta właśnie
brzydota moralna biła z jego twarzy zarówno podczas procesu jak i na zdjęciach” (s. 49).
293 Na przykład Gierkowskie hasło „Zbudujemy drugą Polskę” spotkało się z potoczną ripostą: „A co
zrobimy z tą pierwszą?”.
294 Określenia warcholstwo i warchoły były często używane w prasie partyjnej w marcu 1968 r.
w odniesieniu do protestujących studentów.
 295 Występowanie wielu określeń deprecjonujących i silnie nacechowanych negatywnie skłania
niektórych publicystów i polityków do nazwania tego typu narracji językiem nienawiści.
296 USJP.
297 W takim znaczeniu bywa on używany w pracach politologicznych. Pochodzi z rozprawy Teologia
polityczna Carla Schmitta z roku 1922. Jak piszą Jolanta Antas i Michał Kozień w artykule publikowanym
w „Dialogu” 2 czerwca 2018 r., Schmitt określał tak „tych przedstawicieli narodu, którzy w skrajnych
warunkach wojny, rewolucji i stanu wyjątkowego czy chaosu świata, w którym żyjemy, łamią prawo, aby
przywrócić w nim określony ład”.
298 W marcu 1968 r. studenci protestowali przeciwko sformułowaniu demokracja socjalistyczna,
mówiąc, że „demokracja jest bezprzymiotnikowa”.
299 Niezależnie od definicji tych pojęć patriotą się albo jest, albo nie, tak samo jest z nominacją Polak.
300 Metafora ta jest niezbyt udana, gdyż stół, jak każdy mebel drewniany, nie może rozpaść się
w gruzy.
301 Metafora nietrafna: czas połowicznego rozpadu dotyczy substancji radioaktywnych,
niebezpiecznych dla zdrowia; życzenie jest więc niezamierzenie kontrżyczeniem. Cytaty w tym fragmencie
podręcznika celowo nie są lokalizowane. Sapienti sat.
302 J. Puzynina, O pojęciu kultury języka, s. 159.
303 W badaniu CBOS przeprowadzonym na zlecenie Rady Języka Polskiego w r. 2004 na pytanie: „Co
Pana(ią) najbardziej razi we współczesnej polszczyźnie używanej publicznie?” aż 86,3% z 1133
ankietowanych odpowiedziało, że wulgaryzmy.
304 Por. artykuł K. Mosiołek-Kłosińskiej Wulgaryzacja języka w mediach, [w:] Język w mediach
masowych..., s. 112–119.
305 Ibidem, s. 114–115.
306 Ibidem, s. 117–118.
307 Omawia je szczegółowo M. Marcjanik w kilku artykułach, a także we wstępie do Słownika
językowego savoir-vivre’u, Warszawa 2014. Ustalenia tej autorki przyjmujemy i wymieniamy je w naszym
podręczniku.
308 Określenie M. Marcjanik, ibidem, s. 6.
309 Przykłady M. Marcjanik.
310 Wielu osobom starszego pokolenia ten sposób zwracania się do innych kojarzy się z mówieniem
per wy przez działaczy komunistycznych.
311 Chodzi tu o zwracanie się do osób o takim samym statusie społecznym; do służących zwracano się
albo przez 3. osobę (Niech Marysia pozmywa naczynia) albo, rzadziej, per ty.
312 W dodatku w językach takich, jak angielski, nastąpiła formalna neutralizacja form adresatywnych
pan i ty, więc nie każdemu angielskiemu you odpowiada polskie ty; czasem (co wynika z kontekstu
i konsytuacji) jest to odpowiednik polskiej formy adresatywnej pan, pani.
313 Nazwy stanowisk i godności można ze względów grzecznościowych zapisać w tym wypadku
wielką literą.
314 Niektóre osoby sądzą, że jest to także funkcjonalnie tryb przypuszczający i wyrażają zdziwienie
jego użyciem, por. pytania typu: „Dlaczego «chciałbym powiedzieć», jak masz coś do powiedzenia, to
mów!”.
315 Jest to formuła sympatyczna, choć wielu osobom kojarzy się z wyuczoną grzecznością osób
zatrudnionych w sektorze usług, np. akwizytorów czy agentów ubezpieczeniowych.
316 Współczesnej polskiej grzeczności językowej są poświęcone m.in. prace: H. i T. Zgółków,
Językowy savoir-vivre: praktyczny poradnik posługiwania się polszczyzną w sytuacjach oficjalnych
i towarzyskich, Warszawa 2004; M. Marcjanik, Polska grzeczność językowa, Kielce 2002, a także rozdz.
Jak mówić w różnych sytuacjach w poradniku A. Markowskiego Jak dobrze mówić i pisać po polsku,
Warszawa 2000.
317 Jako uzasadnienie takiego, ujemnego, nacechowania podaje się wtórne znaczenia obu nazw: cygan
‘krętacz, kłamca, oszust’ (i czasownik pochodny cyganić ‘oszukiwać), murzyn ‘osoba wyzyskiwana i źle
traktowana’.
318 Oczywiście nazwy tradycyjne pozostaną w cytatach, np. „Graj, piękny Cyganie!”; „Murzyn zrobił
swoje, Murzyn może odejść”.
319 Należy sądzić, że tak jest z nazwą Murzyn, której negatywne nacechowanie zaczęto przypisywać
być może pod wpływem tego, że odczuwana jako obraźliwa w kulturze amerykańskiej nazwa Negro,
została przetłumaczona właśnie jako Murzyn.
320 Pierwszy język znaczy tu tyle, co ‘taki, którego uczy się od początku życia, w domu, od rodziców’.
321 Do końca ubiegłego wieku kaszubszczyznę uznawano za dialekt polski; w Ustawie
o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym z r. 2005 została ona określona jako
język regionalny, a więc nie dialekt języka polskiego.
322 Od początków XXI w. doszła do tego trzecia odmiana, używana w Internecie – język zapisany,
por. omówienie tego zagadnienia dalej, w rozdziale 15.2.
323 W dawniejszych opracowaniach językoznawczych stosowano określenie prowincjonalizmy,
synonimiczne z terminem regionalizmy. Dziś terminu tego się nie używa ze względu na ujemne skojarzenia
wywoływane przez ten rzeczownik (por. „zapadła prowincja”, „prowincjonalny”).
324 W tym ostatnim wypadku mamy właściwie do czynienia z regionalną odmianą języka, używaną
powszechnie na całym obszarze Górnego Śląska, o licznych cechach różnych od języka ogólnego, czyli
typem bliskim w swej strukturalnej odrębności gwarom ludowym. Od kilkunastu lat część mieszkańców
Górnego Śląska stara się o uznanie śląszczyzny za język regionalny.
325 Te formy spotyka się także w polszczyźnie pisanej.
326 Profesjonalizmy krawców.
327 Profesjonalizm pracowników lotnictwa cywilnego.
328 Profesjonalizmy szewców.
329 Na Uniwersytecie Wrocławskim istnieje Pracownia Prostego Języka kierowana przez Tomasza
Piekota.
330 W SWPS w Warszawie, pod kierunkiem Włodzimierza Gruszczyńskiego.
331 Z tego przeglądu rysuje się następujący podział współczesnej polszczyzny użytkowej: I. Systemy
językowe: 1. Polszczyzna ogólna; 2. Gwary ludowe. II. Typy języka: 1. Polszczyzna mówiona; 2.
Polszczyzna pisana. III. Warianty języka: 1. Oficjalny z odmianami: 1.1. monologową, 1.2. naukową, 1.3.
urzędowo-kancelaryjną, 1.4. dziennikarską, 1.5. publicystyczną; 2. Nieoficjalny z odmianami: 2.1.
polszczyzną potoczną, 2.2. gwarami środowiskowymi, 2.3. gwarami zawodowymi, 2.4. odmianą dialogową
(na pograniczu wariantu oficjalnego i nieoficjalnego). Regionalizmy mieszczą się w polszczyźnie potocznej
i odmianie dialogowej języka. Należy się zastanowić, gdzie w tym podziale umieścić poszczególne gatunki
polszczyzny internetowej (zob. rozdział 15.2).
332 Kapłana lub inną osobę wypowiadającą czy zapisującą takie teksty nazywa się nadawcą
zapośredniczonym.
333 Wiele osób nie rozumie np. tego, że w modlitwie Zdrowaś Mario słowo żywot w wyrażeniu owoc
żywota Twojego znaczy ‘brzuch’ (por. łac. fructus ventris tui; venter, ventris – ‘brzuch’).
334 Ramy podręcznika do kultury języka ojczystego wykluczają szczegółowszy opis poszczególnych
odmian polszczyzny. Nieco więcej informacji na ten temat można znaleźć w mojej książce Polszczyzna
końca XX wieku, s. 9–170. Tam też znajduje się wybrana bibliografia starszych prac na ten temat. Nowsza
bibliografia jest dostępna m.in. w Przewodniku po stylistyce polskiej, pod red. S. Gajdy, Opole 1995, i we
Współczesnym języku polskim, pod red. J. Bartmińskiego
335 Wymienienie typów definicji stylu i ciekawa koncepcja stylu jako znaku (derywacyjna koncepcja
stylu) znajduje się w pracy J. Bartmińskiego Folklor – język – poetyka, Wrocław 1990, w cz. II Problemy
stylu, s. 79–123. Por. też M. R. Mayenowa, Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, wyd. 2, Wrocław
1979, rozdz. VI Styl, stylizacja, stylistyka, s. 314–368.
336 Przykład ze zbioru ćwiczeń Formy i normy, czyli poprawna polszczyzna w praktyce, pod red. K.
Mosiołek-Kłosińskiej, wyd. 2, popr. i uzup., Warszawa 2004, s. 120.
337 Ibidem, s. 119.
338 Ibidem, s. 120.
339 Szerzej o stylizacji (definicje, typy, wyznaczniki) por. prace S. Dubisza: Stylizacja gwarowa
w polskiej prozie trzydziestolecia powojennego, Warszawa 1986 (zwłaszcza cz. I, s. 8–44); Archaizacja
w XX-wiecznej polskiej powieści historycznej o średniowieczu, Warszawa 1991.
340 W państwach o ustroju kapitalistycznym stało się to kilkadziesiąt lat wcześniej.
341 Pomijamy tu znaczenie „efekt czyjejś celowej działalności dotyczący własnego wizerunku
w środowiskach opiniotwórczych; opinia” (USJP), jako niezwiązane bezpośrednio z opisywanymi
zjawiskami.
342 Próby wprowadzenia wulgaryzmów (Żołnierze, najważniejsza jest, k..., zaprawa!) nie spotkały się
z dobrym odbiorem, zostały też zakwestionowane przez Radę Języka Polskiego.
343 Por. reklamę z czasów, gdy nie wolno było reklamować piwa: Mariola o kocim spojrzeniu.
 344 Hemoroidy raczej nie kojarzą się z głową, a w zasięgu noża zwykle jest człowiek, którego chce się
zaatakować.
345 J. Bralczyk, Język na sprzedaż, Warszawa 1995.
346 W artykule O językowych zwyczajach polskiej reklamy Bralczyk pisze: „Istotną regułą tej gry ze
strony nadawcy jest uniemożliwić zarzut fałszu. Stąd rozpowszechnione presupozycje, które trudniej
podważyć (dlaczego mężczyźni na całym świecie używają X); implikatury, z których można się wycofać
(żadna inna pasta nie usuwa kamienia lepiej) [...], częste jawnie umowne kwalifikatory (każdy mężczyzna
wie), liczne wyrazy modalne (teraz nie musisz się już martwić) [...]” (idem, O językowych zwyczajach
polskiej reklamy, [w:] Polszczyzna 2000, pod red. W. Pisarka, Kraków 1999, s. 223).
347 Ibidem, s. 45.
348 Ibidem, s. 222.
349 Analogicznie do uściślenia, którego dokonał przez laty Walery Pisarek, mówiąc o istnieniu języka
w prasie, a nie „języka prasy”.
350 Lista skrótów i skrótowców jest zmienna, część z nich wychodzi z użycia, pojawiają się nowe;
niektóre mają charakter regionalny.
351 A także w SMS-ach.
352 Kilkanaście lat temu były one nazywane śmieszkami albo twarzyczkami, gdyż początkowo
symbolizowały wyraz twarzy, towarzyszący poszczególnym stanom emocjonalnym. Dziś te określenia
wyszły z użytku.
353 Nazwa ta jest skrótem od angielskiego określenia weblog ‘sieciowy rejestrator, dziennik’.
354 Por. E. Wolańska, Szybko – Mobilnie – Skrótowo, czyli właściwości komunikacyjne, tekstowe
i stylistyczne krótkiej wiadomości tekstowej, Warszawa 2006.
355 Np. ktoś ma negatywny sąd o akceptacji normatywnej wyrażenia na adres; sądu tego nie ujawnia,
nie przekonuje innych o tym, że jest to wyrażenie błędne, ale jednak sam go nie używa, posługując się
tradycyjnym połączeniem pod adresem.
356 Początki takich badań sięgają drugiej połowy lat 70. XX w.; por. kilka artykułów temu
poświęconych w zbiorze Współczesna polszczyzna, pod red. H. Kurkowskiej, Warszawa 1980. Por. też
bibliografię na ten temat w książce A. Markowskiego Polszczyzna końca XX wieku, a także w kilku pracach
powstałych w ostatniej dekadzie XX w., np. S. Cygana, Świadomość językowa środowisk wyzbywających
się gwary (na przykładzie mieszkańców kieleckiej wsi Lasocin) (mps 1999) i jedną z nowszych prac: H.
Zgółkowa, B. Sobczak, A. Kula, Sytuacje komunikatywne a współczesna świadomość językowa Polaków
(mps 2004).
357 Przez to określenie rozumie się zazwyczaj osoby, których rodzice i dziadkowie należeli do warstwy
wykształconej, a i oni sami legitymują się wykształceniem co najmniej średnim.
358 Rozdział ten jest zmodernizowaną i rozszerzoną wersją artykułu Postawy użytkowników wobec
języka, zamieszczonego w zbiorze Mowa rozświetlona myślą, pod red. J. Miodka, Wrocław 1999, s. 15–32.
359 Począwszy od prac W. Doroszewskiego i akademickiego podręcznika D. Buttler, H. Kurkowskiej,
H. Satkiewicz Kultura języka polskiego, s. 70–74, wszyscy autorzy obszerniejszych prac z zakresu kultury
języka omawiają tę postawę.
360 Ten termin jest wyjątkowo nacechowany emocjonalnie, bowiem także przymiotnik
nacjonalistyczny niesie ujemne nacechowanie ekspresywne. Być może należałoby mówić: puryzm
narodowy, ale ten termin nie ma tradycji, podczas gdy poprzedni jest używany w kilku pracach (oprócz
wspomnianej Kultury języka polskiego np. także w książce S. Dubisza Między dawnymi a nowymi laty, s.
64).
361 List z Lublina z marca 1996 r., z archiwum autora podręcznika.
362 Jak widać, proponowane przez korespondenta wyrazy nie są całkowicie polskie.
363 List z Radomia do RJP ze stycznia 2008 r. w archiwum RJP.
364 List z Torunia do Polskiego Radia z grudnia 2010 r., z archiwum autora podręcznika, pisownia
oryginalna.
365 Jak widać, słowa i wyrażenia zostały wybrane dość przypadkowo, znalazły się także wśród nich
wyrazy już od dawna funkcjonujące w polszczyźnie i w niej zaakceptowane (np. grill).
366 Niemożliwe słowotwórczo do zaakceptowania były np. propozycje migdanie (fast food) czy
babistonosz (body).
367 Por. np. neosemantyzmy słowotok (talk-show), duperele (sex shop) albo neologizmy cieleśniak
(body), sylwetnik (fitness), miłośniak (sex shop).
368 Na przykład: znajdek, zawołajek (pager), chucik, erocjonalia (sex shop), rozruszek, truchtajka
(jogging), pitraszek, pieczyk (grill), planszeta, reklamiak (billboard).
369 S. Szober, Na straży języka, s. 65.
370 Idem, Słownik ortoepiczny, s. X.
371 L. Szczerbowicz-Wieczór, O skażeniu obecnem języka w prasie, s. 48–49.
372 A. Walicki, Błędy nasze w mowie i piśmie..., s. IX–X.
373 L. Szczerbowicz-Wieczór, O skażeniu obecnemu języka w prasie, s. 41–42.
374 List do RJP z sierpnia 2014 r., w archiwum RJP.
375 List do RJP z roku 2016 r., w archiwum RJP. Zwraca uwagę przekonanie korespondentów, że
wzbogacanie języka o nowe słowa może się dokonywać drogą administracyjną, przez decyzję Rady Języka
Polskiego.
376 Niekiedy propozycje utworzenia nowych słów mają charakter humorystyczny. Jeden
z korespondentów proponuje: „Rozważam nadanie dziecku imienia fantazyjnego, dotychczas
nieistniejącego, lecz brzmieniowo zbliżonego do imion obecnie używanych w Polsce lub na świecie.
Imiona będące przedmiotem listu to imiona męskie: Bąfacy, Heheszko, Dżdżysław lub Dżdżon” (list do
RJP z 2016 r., w archiwum RJP).
377 Terminem tym posługuje się S. Dubisz w książce Między dawnymi a nowymi laty, s. 67.
378 Taką postawę zajmują w zasadzie tylko użytkownicy języka mający co najmniej podstawowe
wiadomości teoretyczne z zakresu lingwistyki, a także te osoby, dla których ideałem jest świat
uporządkowany i jednoznaczny. Wiele elementów perfekcjonizmu językowego można odnaleźć np.
w poglądach na język przedstawicieli środowisk naukowo-technicznych.
379 Niekiedy dążenie do perfekcji w języku opiera się na niedostatecznej znajomości reguł językowych,
por. np. sąd wyrażony na jednym z portali internetowych: „Jedno piwo, dwa piwa, pięć piw. Dwa rodzaje
liczby mnogiej. Trzy książki, siedemnaście książek. Bo jedna liczba mnoga to dla Polaków za mało”. Autor
tego wpisu myli pojęcie liczby gramatycznej z zasadą wchodzenia liczebników w związek zgody bądź
w związek rządu w zależności od wartości liczbowej przez nie wyrażanej.
380 List z Warszawy, z 18.10.1995 r., w moim archiwum (A. M.).
381 Forma w ręku jest reliktem dawnej odmiany rzeczownika ręka w liczbie podwójnej: w obu ręku; nie
ona sama powinna być oceniana jako nielogiczna, lecz co najwyżej jej użycie jako formy miejscownika
liczby pojedynczej.
382 Logizowanie przesłania w tym wypadku brak wiedzy o pochodzeniu czasu przeszłego złożonego
(np. śpiewał z dawnego śpiewał jest) oraz nieznajomość normy i wielowiekowej tradycji w zakresie
używania różnych form tego czasu.
383 Przy takim rozumowaniu nie bierze się pod uwagę wieloznaczności leksemów: rzeczownik pogoda
ma co najmniej dwa znaczenia: 1. ‘warunki atmosferyczne, panujące w danym momencie na pewnym
obszarze’ i 2. ‘dobre warunki atmosferyczne, sprzyjające człowiekowi, panujące na danym obszarze’.
384 Z listu do jednego z portali internetowych. Faktycznie zaś czasownik odchudzać się realizuje model
słowotwórczy ‘stawać się jakimś’: odchudzać się = ‘(robić tak, żeby) stawać się chudym lub chudszym, niż
się było’, podobnie jak np. odmładzać się = ‘(robić tak, żeby) stawać się młodym lub młodszym’. Nie jest
poprawne tłumaczenie znaczenia tego czasownika za pomocą modelu ‘pozbywać się czegoś’, tak jak
w wyrazach odkurzać czy odszczurzać. Podstawą czasowników realizujących pierwszy model (odchudzać
się, odmładzać się) jest przymiotnik (chudy, młody), podstawą czasowników drugiego typu – rzeczownik
(kurz, szczur).
385 Jak wiadomo, nocnik bywa używany także przez osoby dorosłe: przez nie – przede wszystkim
w nocy; stąd nazwa, powstała zapewne w wyniku uniwerbizacji wyrażenia naczynie nocne.
386 Zależność między tymi wyrazami jest pośrednia. Znaczek to zdrobnienie od znak. Znak jest
derywowany od czasownika znaczyć. Od tego samego czasownika jest utworzony czasownik odznaczyć
i dalej – odznaczyć się.
387 Dwie słowie to forma mianownika liczby podwójnej. Forma liczby mnogiej – słowa – była
używana z liczebnikami od trzy w górę: trzy słowa, cztery słowa itd.
388 Przez działalność należy rozumieć tu wysyłanie listów, telefonowanie i interwencje skierowane do
instytucji publicznych, głównie do telewizji, radia, prasy.
389 List do RJP z 2016 r., w archiwum RJP.
390 Por. fragment listu z Radomia ze stycznia 2008 r. do RJP: „W ogóle w mediach powinno się karać
pozbawieniem premii ze zwolnieniem włącznie za używanie nadmiernej ilości wyrazów obcych”.
391 Współcześnie postawę tolerancji wobec zjawisk językowych obserwować można przede wszystkim
wśród przedstawicieli inteligencji humanistycznej. Postawa leseferyzmu, choć wywodząca się z podobnych
przesłanek, jest charakterystyczna raczej dla innych środowisk: części inteligencji technicznej i młodzieży.
W jakim stopniu takie rozdzielenie postaw wiąże się z samoświadomością językową i stopniem opanowania
norm polszczyzny ogólnej – trudno powiedzieć. Wyciąganie wniosku, że to słabsze opanowanie
polszczyzny kulturalnej, a w związku z tym naturalna skłonność do akceptacji języka własnego środowiska
jest przyczyną leseferyzmu językowego pewnych środowisk, zaś „dobre osadzenie” w polszczyźnie
kulturalnej sprzyja tolerancji językowej w innych środowiskach, byłoby chyba przedwczesne i oparte na
zbyt nikłych przesłankach.
392 Termin użyty po raz pierwszy przez D. Buttler w artykule Zróżnicowanie współczesnej normy
językowej, s. 20.
393 Wymienia ją m.in. S. Dubisz, Między dawnymi a nowymi laty, s. 68–69.
394 Wiedzą, że końcówka -ami przeważa w N lm, a -mi występuje w odmianie niewielu rzeczowników.
395 H. Kurkowska, Język współczesnej polskiej eseistyki humanistycznej, „Biuletyn PTJ” XXXV, 1977,
s. 103–111.
396 W. Doroszewski, O kulturę słowa, t. II, s. 378–380.
397 Idem, O kulturę słowa, t. I, s. 496 i t. II, s. 359–360.
398 Termin zaproponowany przez H. Kurkowską jako określenie zapożyczeń z któregokolwiek
z języków zachodnich, zwłaszcza w odniesieniu do tych elementów językowych, których pochodzenie
trudno jest jednoznacznie ustalić, jak choćby w wypadku neosemantyzmu prezydent ‘prezes,
przewodniczący’ (ang. president, fr. président, niem. Präsident).
399 Początkowo używano anglosaskiego określenia mass media, skróconego następnie do: media.
400 Tradycyjnie w polszczyźnie nostalgia to ‘tęsknota emigranta za ojczyzną’.
401 Tradycyjnie: ‘wymawiać głoski i wyrazy’.
* W Aneksie pominięto rozdział 2a dotyczący urzędowego poświadczania znajomości języka polskiego
jako obcego oraz rozdział 5 zawierający zmiany w przepisach obowiązujących i przepisy końcowe.
402 Wyrazy nazywają elementy rzeczywistości, ich cechy i relacje, jakie między nimi zachodzą, stany
wewnętrzne, psychiczne człowieka, a także wyrażają uczucia, emocje i inne stany ekspresywne, racjonalne
i wolicjonarne. Mówi się więc o dwóch funkcjach jednostek leksykalnych – nominatywnej (nazywającej)
i ekspresywnej (wyrażającej). Pewna grupa wyrazów nie odnosi się do rzeczywistości pozajęzykowej, lecz
służy do wiązania innych wyrazów w jednostki tekstu; taką funkcję (zwaną tekstową) pełnią przede
wszystkim spójniki, a częściowo także przyimki i niektóre partykuły.
403 Mianem thesaurusa określa się rodzaj słownika, zawierającego możliwie wszystkie informacje
o wyrazach hasłowych, a więc także całą ich historię, semantykę i pragmatykę; byłby to słownik
historyczno-pragmatyczno-semantyczny z elementami gramatycznymi.
404 W pewnym stopniu zadania te spełniają słowniki poprawnej polszczyzny. Zawierają one jednak nie
wszystkie wyrazy danego języka, lecz jedynie te, które budzą największe wątpliwości normatywne
użytkowników języka; ponadto hasła w istniejących słownikach poprawnościowych mają opis semantyczny
i pragmatyczny zredukowany do niezbędnego minimum, uwagę skupia się w nich na wskazówkach
normatywnych. Hasła w takich słownikach zawierają też informacje o wymowie, odmianie i składni, a więc
informacje gramatyczne. Próbą monografii leksykalnych wybranych słów, sprawiających kłopoty
współczesnym Polakom, jest Słownik wyrazów kłopotliwych M. Bańki i M. Krajewskiej, wyd. 1, Warszawa
1994.
405 ‘w latach pięćdziesiątych XX w. młody człowiek odrzucający oficjalnie propagowane normy
społeczne i obyczajowe, ubierający się jaskrawo i kolorowo, ekstrawagancko, wzorujący się na stylu
młodzieży amerykańskiej’ (USJP, t. I, s. 260); por. też definicję tego wyrazu we współczesnym temu
zjawisku słowniku Doroszewskiego: ‘osobnik popisujący się jaskrawym ubiorem (zwłaszcza egzotycznym
krawatem), bardzo wąskimi spodniami, pozujący na „złotego młodzieńca” w stylu amerykańskim’
(SJPDor., t. I, s. 520); zwróćmy uwagę na elementy wartościujące, zawarte w tej definicji: osobnik,
popisywać się, pozować na, „złoty młodzieniec”; pamiętajmy też, że w latach 50. wartościujące ujemnie
było też określenie „w stylu amerykańskim”.
406 ‘handlowiec z początku lat 90. XX w., sprzedający towar z kramu zwanego szczękami’.
407 W latach 90. XX w.: a) ‘zasiłek dla bezrobotnych’; b) ‘bezpłatny posiłek dla biednych, zwykle
zupa’ (USJP).
408 ‘kieszonkowe urządzenie, za pośrednictwem którego można odbierać krótkie komunikaty’ (USJP, t.
III, s. 325).
409 ‘interpretowanie faktów prawnych, decyzji organów władzy na ich korzyść przez uciekanie się do
wybiegów i kruczków prawnych’ (USJP, t. I, s. 874).
410 Por. na ten temat: W. Miodunka, Teoria pól językowych. Społeczne i indywidualne ich
uwarunkowania, Wrocław 1980; A. Markowski, Leksyka wspólna różnym odmianom polszczyzny, Wrocław
1992, cz. V, s. 79–94.
411 Cechy te przyjmujemy za ustaleniami zawartymi w pracach A. M. Lewickiego.
412 Podział ten pochodzi z prac S. Skorupki, por. np. Wstęp do jego Słownika frazeologicznego języka
polskiego, Warszawa 1967–1968, s. 6–7.
413 Wyd. 1, Warszawa 1996.
414 ‘opaska, którą podwiązuje się wąsy, aby się dobrze ułożyły’ (SJPDor., t. I, s. 524).
415 Zob. H. Jadacka, Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa 2006.
416 Ten drugi termin wydaje się mniej szczęśliwy, gdyż sugeruje, że pewien element nie jest
składnikiem systemu języka polskiego („obcy, a więc niepolski”). Tymczasem rozróżnienie, o które tu
chodzi, ma na celu zaznaczenie pochodzenia wyrazu, który jest (lub może być – w wypadku najnowszych
zapożyczeń) składnikiem polszczyzny.
417 Hybrydą językową nazywa się także każdy wyraz złożony (compositum), zawierający element
polski i genetycznie obcy, np. autopoprawka, biustonosz, ciucholand, superzabawa.
418 Oczywiście internacjonalizmami są nie tylko (a nawet nie przede wszystkim) zapożyczenia
sztuczne. Większość internacjonalizmów to wyrazy przejęte z jednego języka do innych, np. pol. wino,
czes. víno, ang. wine, fr. vin, niem. Wein, wł. vino z łac. vinum; pol. analiza, czes. analýza, ang. analisis, fr.
analyse, niem. Analyse, wł. analisi z gr. análysis. Internacjonalizmami są także morfemy słowotwórcze, np.
pol. -izm, czes. -ismus, ang. -ism, fr. -isme, niem. -ism, wł. -ismo. Istnieją też internacjonalizmy
semantyczne, frazeologiczne i strukturalne. Klasyfikację internacjonalizmów zawiera artykuł J.
Maćkiewicz, Wyrazy międzynarodowe a kształtowanie się europejskiej ligi słownikowej, [w:] Język
a kultura, t. VII, pod red. J. Mackiewicz i J. Siatkowskiego, Wrocław 1992, s. 145–153.
419 Oto przykłady wyrażeń i wypowiedzeń z tymi nowymi zapożyczeniami semantycznymi: Do tekstu
referatu należy dołączyć abstrakt w jednym z języków kongresowych; Przywódcy chorwaccy jasno
wyartykułowali swoje stanowisko w tej sprawie; Darowizna ta jest dedykowana na budowę hospicjum; Jest
więc pan kawalerem? – Dokładnie!; Spowoduje to generowanie nowych miejsc pracy – oświadczył
minister; Jaka jest kondycja polskiej gospodarki?; Otworzyliśmy prywatną klinikę stomatologiczną; Wystąpi
kultowy zespół lat 80., grupa De Mono; Nostalgia za PRL-em; Prezydent międzynarodowej federacji
piłkarskiej; Orędzie o stanie gospodarki; Jestem przekonany, że wasz kraj sprosta wyzwaniu, jakim jest
przystąpienie do Unii Europejskiej.
420 Zapożyczenia strukturalne występują także wśród konstrukcji składniowych, np. otwarty na coś (fr.
ouvert sur...), wydaje się być (ang. it seems to be), szukać za czymś (niem. nach etwas suchen), wziąć się za
coś (ros. взяться за что-нибудь).
421 Związek ten pozostaje wciąż jeszcze na granicy normy, do niedawna był uznawany za
niepoprawny.
422 Związek poniżej normy współczesnej polszczyzny; poprawnie: jakkolwiek by było.
423 Podstawowe znaczenia tych słów to: grzyb ‘organizm żywy, rosnący podobnie jak rośliny na ziemi,
najczęściej w kształcie kapelusza osadzonego na nóżce’ (ISJP); gnieździć się (o ptakach) ‘mieć swoje
gniazdo, żyć w gnieździe’ (wg ISJP); zgrzebny ‘utkany z grubej przędzy lnianej lub konopnej; także:
zrobiony, uszyty z tak tkanego płótna’ (USJP).
424 To wyrażenie jest z kolei neologizmem frazeologicznym.
425 I, oczywiście, w języku utworów literackich.
426 Znaczenia tych związków to: okrągły stół ‘negocjacje zwalczających się dotąd stron politycznych
(rzadziej innych), obradujących na zasadach równości’, gruba kreska ‘odżegnanie się od przeszłości bez
rozliczania jej’, republika kolesiów’ ‘ustrój oparty na wzajemnych powiązaniach towarzyskich i grupowych
osób sprawujących władzę, a nie na ich kompetencjach’, kolega ze styropianu ‘polityk, działacz społeczny
wywodzący się z grupy najstarszych działaczy „Solidarności” (z okresu strajków w r. 1980, kiedy to
strajkujący w Stoczni Gdańskiej spali na płytach styropianu)’, wojna na górze ‘rywalizacje, niesnaski,
walka o wpływy wśród elity władzy’, pułapka kredytowa ‘wzięcie kredytu na takich warunkach, które
uniemożliwią jego spłacenie’, muzyka chodnikowa ‘muzyka popularna z nieskomplikowaną melodią
i prostym tekstem, mówiącym zwykle o miłości; płyty z jej nagraniami są zwykle sprzedawane ze stoisk lub
płacht rozłożonych wprost na chodniku’, turystyka aborcyjna ‘kilkudniowe wyjazdy za granicę, głównie do
państw ościennych, w celu dokonania aborcji’, bar tlenowy ‘miejsce, w którym można wdychać tlen lub
powietrze wzbogacone tlenem’, z górnej półki ‘wysokiej klasy, najlepszej jakości, markowy’, mieć coś
z tyłu głowy ‘stale o czymś pamiętać, zwykle o czymś nieprzyjemnym, o jakiejś niezałatwionej sprawie
itp.’, mieć coś za uszami ‘być winnym w jakiejś sprawie, nie mieć czystego sumienia’.
427 Jest to parafraza stwierdzenia Tadeusza Mazowieckiego z jego exposé sejmowego, z 12 września
1989 r., z przeinaczoną intencją. Ówczesny premier powiedział bowiem: „Rząd, który utworzę, nie ponosi
odpowiedzialności za hipotekę, którą dziedziczy. Ma ona jednak wpływ na okoliczności, w których
przychodzi nam działać. Przeszłość odkreślamy grubą linią. Odpowiadać będziemy jedynie za to, co
uczyniliśmy, by wydobyć Polskę z obecnego stanu załamania”. Gruba linia oznaczała więc, według
koncepcji Mazowieckiego, odcięcie się od odpowiedzialności za wszystko to, co stało się w tzw. Polsce
Ludowej. Kilka lat później słowa te, nie wiadomo: nieświadomie czy świadomie, zostały zmienione na
powiedzenie gruba kreska, i przypisano im sens ‘pobłażliwość i bezkarność dla byłych działaczy
politycznych PRL i podległych im służb bezpieczeństwa’. W świadomości społecznej utrwala się to
przeinaczone znaczenie wyrażenia, przede wszystkim wskutek używania go w takim sensie przez polityków
i dziennikarzy, niepamiętających właściwej formy i sensu oświadczenia Tadeusza Mazowieckiego lub
celowo je zmieniających.
428 Nie notuje tego znaczenia Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja ani Inny
słownik języka polskiego, pod red. M. Bańki; występuje ono w Uniwersalnym słowniku języka polskiego,
pod red. S. Dubisza, a także w Słowniku frazeologicznym współczesnej polszczyzny S. Bąby i J. Liberka, tu
nawet jako znaczenie pierwsze.
429 Zgodnie z przedstawionym uprzednio założeniem w zasadzie nie będziemy tu jednak analizować
zagadnień słowotwórczych, np. związanych z neologizmami (potrzebą ich tworzenia, poprawnością
struktury itp.).
430 Pewnym paradoksem jest to, że zjawisko określane czasem jako medycyna nieoficjalna czy
niekonwencjonalna ma nazwę nacechowaną oficjalnością i naukowością.
431 Przy dwusylabowej wymowie cząstki -bio- wyraz bioenergoterapeuta ma 9 sylab, a bioterapeuta –
6.
432 Por. Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, pod red. S. Dubisza, t. III, s. 296.
433 Por. niem. Schwarzarbeit.
434 Inną kwestią jest to, czy rzeczownik odpowiadający czasownikowi monitorować powinien być
zapożyczeniem: monitoring, czy też formą derywowaną: monitorowanie. Słowotwórczo właściwsze jest
derywowanie; w praktyce przyjął się termin zapożyczony, być może dlatego, że derywat monitorowanie
sugeruje samą czynność, proces, natomiast słowo monitoring nazywa także zorganizowany system takiego
nadzorowania.
435 Materiał, na którym się opieram, został zaczerpnięty z popularnych poradników: A.
Krasnowolskiego Najpospolitsze błędy językowe zdarzające się w mowie i piśmie polskiem i A. A.
Kryńskiego Jak nie należy mówić i pisać po polsku, cz. I–II. Skonfrontowano go z hasłami słownika
warszawskiego i rozstrzygnięciami Słownika ortoepicznego S. Szobera z r. 1937.
436 Niewykluczone zresztą, że pewne zróżnicowanie znaczeniowe bądź stylistyczne występowało
przynajmniej w niektórych z omawianych par już wówczas. Krasnowolski proponuje np. zastąpić
rzeczownik ekstaza polskim odpowiednikiem zachwyt. W słowniku warszawskim ekstaza jest natomiast
definiowana jako: ‘1. w mistyce: uniesienie, zachwyt duszy a. ducha, zachwycenie; stan gdy dusza
pozbywa s. cielesności i zbliża s. a. zlewa s. z Bogiem [...]. 2. w psychologii: stan jednowyobrażenności a.
monoideizmu; stan, gdy wytwory w jednym kierunku podnieconej wyobraźni bywają brane za
rzeczywistość’ (t. I, s. 683). Podobnie w Słowniku ilustrowanym języka polskiego M. Arcta (wyd. 1,
Warszawa 1916) czytamy: ‘ekstaza, gr., wyższy stopień zachwytu, uniesienie marzycielskie, zachwycenie,
zapał, entuzjazm, natchnienie’ (s. 69, wyd. 2, jednotomowe). Z tych definicji wynika, że oba słowa i na
początku w. XX nie były synonimami. W takich wypadkach, jak opisany wyżej, w ciągu w. XX
zróżnicowanie semantyczne bądź stylistyczne utrwaliło się, a czasem zapewne pogłębiło.
437 Wszystkie odpowiedniki polskie kwestionowanych słów zapożyczonych, podawane w tym
fragmencie, są propozycjami-cytatami z wymienionych wyżej poradników.
438 Nb. słownik warszawski podaje znaczenia i użycia tego przymiotnika bliskie dzisiejszym.
439 Propozycja A. Krasnowolskiego, by zastąpić sympatię – współczuciem, nie odpowiada zresztą już
ówczesnemu stanowi rzeczy, w którym znaczenie wyrazu sympatia było bogatsze niż znaczenie wyrazu
współczucie, gdyż oprócz ‘współczucia, zgodności uczuć’ rzeczownik sympatia znaczył, tak jak dzisiaj,
‘pociąg, skłonność do kogo, przyjaźń, afekt’ (obie definicje ze słownika warszawskiego, t. VI, s. 538).
440 Jest rzeczą ciekawą, że wyraz leader, który właśnie w znaczeniu ‘przywódca’ jest bardzo często
używany współcześnie i po r. 1989 stał się wyrazem modnym, został odnotowany w polszczyźnie już na
początku lat 20. XX w. A. A. Kryński pisze o nim z dezaprobatą w cytowanym poradniku z r. 1921:
„Pomiędzy innemi przybłędami cudzoziemskiemi w polszczyźnie dziennikarstwo nasze daje przytułek
wyrazowi angielskiemu leader, znaczącemu: wódz, dowódca, przewodnik (wym. lider). Chyba tylko chęć,
albo raczej naiwna chętka obudzenia w kim podziwu wyrazem angielskim pobudzić może piszącego do
oszpecania wyrażeń polskich takim wtrętem, który dla ogółu czytelników jest niezrozumiały i postacią swą
przedstawia szereg martwych liter, jakąś łamigłówkę nie do rozwiązania bez pomocy obcego słownika [...].
Zaznaczyć jeszcze trzeba [że] dzienniki niejednokrotnie wyraz ten podają błędnie w postaci «laeder»” (s.
234). Autor przytacza też przykłady użycia tego nowego zapożyczenia, brzmiące bardzo współcześnie dla
czytelników gazet z początków XXI w.: „Czartoryscy August i Adam, ich zięć i szwagier marszałek
Lubomirski, dyplomatyczny laeder (=leader) stronnictwa”; „Między innymi i laeder postępowców
Świętochowski przemawiał w kwestii chełmskiej”, „Woli mieć popleczników własnych, słuchających karnie
rozkazów laedera”. Historia ta dowodzi, iż należy być ostrożnym przy datowaniu zapożyczeń i ich znaczeń.
Jeszcze wyrazistszym tego przykładem jest potępienie już w r. 1888 w broszurce Józefa Blizińskiego
Barbaryzmy i dziwolągi językowe wyrażenia high life jako zbędnego anglicyzmu, który to „barbaryzm”
autor proponuje zastąpić określeniami wielki świat, wyższe towarzystwo, arystokracja. Bliziński pisze
z irytacją: „Zwolennicy podobnych upiększeń nie chcą w żaden sposób uwierzyć, że nazywa się to
szpeceniem języka” (J. Bliziński, Barbaryzmy i dziwolągi językowe, s. 38).
441 Wyrazy równianka, pochop i wymagalnik są notowane w słowniku warszawskim, podziemka to
prawdopodobnie neologizm proponowany przez Kryńskiego (por. jednak potoczną rosyjską nazwę
подземка ‘kolej podziemna, metro’).
442 Por. np. komentarz A. Walickiego w poradniku Błędy nasze w mowie i piśmie...: „W Królestwie
równie też szpetnie dworzec nazywają «banhofem» (Bahnhof), hołdując w tem naciskowi Niemców
i Żydów” (s. 18). Podobnie pisał J. Bliziński w broszurce Barbaryzmy i dziwolągi językowe: „Wyraz czysto
niemiecki «Bahn-hof», zawadzający bez żadnej potrzeby ściśle jednoznacznemu polskiemu dworcowi
kolejowemu, a choćby nawet stacji, która od dawna pozyskała obywatelstwo w naszym języku” (s. 12).
443 Por. definicję w słowniku warszawskim: ‘tafelka gumy do wycierania ołówka, atramentu,
z napisem Radie. Por. też informację Friedrich Kluge, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache,
wyd. 19, Berlin 1963 [Duden, Großes Fremdwörterbuch, Mannheim 1994]. Oba źródła podają: radieren
lat. rädere ‘schaben’. Informacje dotyczące leksyki niemieckiej, a zwłaszcza niemieckich wzorów
zapożyczeń semantycznych i frazeologicznych, zawdzięczam prof. Erice Worbs z Uniwersytetu Jana
Gutenberga w Moguncji, za co składam Jej serdeczne podziękowania.
444 Jest to spolszczenie angielskiego słowa authentication.
445 Jest to spolszczenie angielskiego słowa implementation.
446 Jest to spolszczenie angielskiego słowa presidency.
447 Dosłownie: brać za słowo.
448 Np.: Jestem ci obowiązany swoim powodzeniem.
449 Np.: Wpadł w ręce Serbów, został postawiony przed sąd wojenny i w krótkiej drodze zastrzelony.
450 target to ‘stół (przykryty zielonym suknem), przy którym toczą się jakieś obrady’ (SJPDor.)
451 W języku angielskim frazeologizm ten ma zresztą nieco inne znaczenie: ‘niezbadany teren, obszar
nieokreślony, pomiędzy czymś a czymś’; przeniesieniu do polszczyzny towarzyszyła więc modyfikacja
semantyczna.
452 Określenie używane w czasie wojny w Iraku w r. 2003.
453 W znaczeniu ‘zbiór najważniejszych podstawowych zasad, zwłaszcza moralnych’.
454 Słownik J. Godynia „Od Adama i Ewy zaczynać”. Mały słownik biblizmów języka polskiego,
Kraków 1995, wymienia 330 znanych biblizmów frazeologicznych.
455 Mt. 6, 2–4, cytat za: Ewangelie i dzieje apostolskie, Poznań–Warszawa–Lublin 1965.
456 Właściwe znaczenie to: o człowieku: ‘mający duże wpływy, ważny’.
457 Właściwe znaczenie to: ‘taki, który budzi czyjeś obrzydzenie, odrażający, zwłaszcza moralnie’.
458 Por. cytaty z Korpusu PWN: Nam się raczej zarzuca, że jesteśmy zbyt spolegliwi wobec Kościoła.
Jesteście za dobrzy dla Kościoła? i Grzesiek proponuje jeszcze jedną zabawę, będzie dużo spolegliwych
kobiet, zachęca. Kudłaty dzwoni do kobiet nocami [...]. Por. także cytaty znalezione w Internecie za pomocą
wyszukiwarki Google (dalej w tekście podręcznika i w przypisach sygnowane (IG): Był też wilk (owczarek
alzacki) o wyjątkowej inteligencji. Był tak spolegliwy, że nawet weterynarz powiedział: „Ten to kariery nie
zrobi”; Lew musi się wyszumieć i poczuć, że jest kimś ważnym. Wtedy staje się spolegliwy i wszystko daje
się z nim załatwić. Najnowsze słowniki, m.in. ISJP i USJP, odnotowują już oba znaczenia tego wyrazu;
słowniki te mają charakter rejestrujący, a nie normatywny. Przed nowym znaczeniem tego przymiotnika
ostrzega natomiast NSPP.
459 Cytat za SJPDor., t. VIII, s. 583.
460 To nowe znaczenie odnotowują USJP i ISJP, pierwszy z kwalifikatorem urz., drugi jako oficjalne.
Ostrzegają przed nim NSPP i WSPP.
461 Cytat za SJPDor., t. VI, s. 163.
462 Cytaty z Korpusu PWN.
 463 Cytaty z Korpusu PWN.
464 USJP, t. III, s. 244.
465 Cytat z Korpusu PWN.
466 USJP, t. IV, s. 74.
467 Wyraz ten jest zapożyczony z francuskiego, w którym rzeczownik ressentiment znaczy ‘uraza,
odczucie’, a pochodzi od czasownika ressentir ‘odczuć, doznać’.
468 USJP, t. I, s. 114.
469 Cytat z Korpusu PWN.
470 Pojawienie się i utrwalenie w polszczyźnie formy arbitralny zamiast spodziewanej arbitrarny (por.
fr. arbitraire, ang. arbitrary, niem. arbitrar, czes. arbitrarni) nastąpiło przez skojarzenie z łacińskim
przymiotnikiem arbitralis ‘rozjemczy’.
471 „Bryzy to wiatry o okresie dobowym, charakterystyczne dla wybrzeży mórz i wielkich jezior,
wywołane są różnym nagrzewaniem się powierzchni lądowych i wodnych w ciągu dnia i nocy. Bryza
morska (dzienna) wieje znad chłodniejszego morza na bardziej nagrzany ląd, a bryza lądowa (nocna) na
odwrót” (IG).
472 Do tego skojarzenia nawiązuje najwyraźniej autor zdania, w którym modyfikacja znaczenia
rzeczownika bryza jest jeszcze większa: Przed nami wodospady kondora. Woda spada tutaj z olbrzymiej
wysokości kilkoma kaskadami. Codziennie rano kondory przylatują w to miejsce, aby schłodzić się w jego
bryzie (IG).
473 To znaczenie odnotowują już, bez żadnego komentarza poprawnościowego, najnowsze słowniki,
m.in. NSPP, ISJP, WSWO, USJP.
474 Gr. aínigma (αίνιγμα) ‘zagadka’.
475 Cytat za: S. Bąba, J. Liberek, Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny, s. 205.
476 Cytat za SJPDor., t. VIII, s. 1151.
477 Por. fragment hasła szpak ze słownika Lindego: „ptak [...] pstrokaty, wielkości drozda, w swoim
rodzaju rozumny; wymawia słowa, śpiewa nóty”.
478 Cytat z Korpusu PWN.
479 Cytat z Korpusu PWN.
480 Zdarza się też całkowite niezrozumienie tego związku, jak np. w wypowiedzi: „To musiałby być
wielki łut szczęścia i cud, żeby «Wisła» nie wykorzystała tej przewagi” („Wiadomości sportowe”, TP, pr. I,
26.05.2003). Łut szczęścia ma tu najwyraźniej znaczenie ‘pech’.
481 SJPSz., t. I, s. 755.
482 USJP, t. II, s. 133.
483 Mylone wyrazy mają też różne pochodzenie: chorał z łac. chorus ‘chór’, churał z mongolskiego
‘rada’.
484 Cezura od caedere ‘ciąć, bić, porąbać’; cenzura od censere ‘oceniać, szacować, osądzać’.
 485 Por. też: „Chodzi o fakt, że wiele osób, chcących adaptować dziecko nie może tego uczynić z braku
zgody rodziców biologicznych; Jeśli bogaty człowiek adaptował dziecko, to oddawał je w ręce
wychowawcy, aż osiągnęło wiek ośmiu lat”; „Zakład PTTK w S. po przejęciu zawłaszczonych
nieruchomości adoptował znajdujący się na działce 236 budynek mieszkalny na budynek administracyjny”
(IG).
486 Formować pochodzi od łac. formare, a to od forma ‘kształt’; formułować, poprzez niem. i fr., od
łac. formula ‘zdrobnienie od forma’.
487 Ewangelik – powołuje się (m.in.) na Ewangelię jako źródło wiary; ewangelista to autor Ewangelii.
Metodysta w swojej doktrynie religijnej zwraca m.in. uwagę na metodyczną pobożność (przez co rozumie
się konieczność osobistego przeżycia łaski Bożej jako warunku rozgrzeszenia); metodyk to specjalista
w zakresie metodyki, czyli zasad metodycznego postępowania, wykonywania jakiejś pracy itd. Etymologia
prowadzi więc do łacińskiego methodus ‘sposób’ i dalej do gr. méthodos ‘droga dojścia, sposób poznania’.
488 U podstaw obu leży francuski rzeczownik parlement.
489 Chodzi o człon parlament-, który w wyrazie parlamentarzysta jest tematem słowotwórczym
(synchronicznie rzecz ujmując), zaś w wyrazie parlamentariusz na gruncie polskim jest wydzielony
w sposób niepoprawny, gdyż wyraz jest w całości zapożyczony – fr. parlementaire.
490 We wszystkich tych zdaniach chodzi, oczywiście, o parlamentarzystów, czyli członków
parlamentu, a nie o osoby wysyłane do przeciwnika z propozycją zaprzestania walk lub innymi
informacjami (takie jest bowiem znaczenie rzeczownika parlamentariusz).
491 Cytaty z Korpusu PWN.
492 Cytat z SJPDor., t. V, s. 998.
493 Np. ISJP i USJP.
494 Onegdaj wietrzyli tam interes i Szwajcarzy, i Francuzi; ...to onegdaj piękna kobieta (ISJP, t. I, s.
1164).
495 Opisywanego procesu nie należy mylić ze zjawiskiem niejako odwrotnym: wymiennym używaniem
wyrazów współpodstawowych, które dopiero różnicują znaczenie, niegdyś synonimiczne. Wahania typu:
pokój, wózek dziecinny || pokój, wózek dziecięcy; prace polne || prace polowe ilustrują właśnie to zjawisko
i nie mogą być traktowane jako wynik mylenia znaczeń wyrazów współpodstawowych.
496 USJP, t. IV, s. 270.
497 Por. SJPDor., t. III, s. 528.
498 D. Buttler, Wyrazy modne, PHum. 1962, z. 4, s. 99–112.
499 Eadem, Wyrazy modne, [w:] Eadem, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka polskiego, t. II,
Zagadnienia poprawności leksykalnej (Słownictwo rodzime), Warszawa 1982, s. 122.
500 Cytaty z Korpusu PWN.
501 Cytat z Korpusu PWN.
502 Por. znaczenia angielskiego wyrazu to articulate. Do polszczyzny nowe znaczenie zaczęło
przenikać w latach 70. XX w. (pisała o tym H. Kurkowska m.in. w artykule Język współczesnej polskiej
eseistyki humanistycznej, s. 103–111) za pośrednictwem języka zawodowego socjologów i psychologów;
następnie rozprzestrzeniło się na język całej inteligencji humanistycznej, by wreszcie stać się wyrazem
modnym w języku polityków i publicystów.
503 USJP, t. I, s. 609.
504 Cytaty z Korpusu PWN.
505 Por. cytaty w słowniku Lindego, a pochodzące z XVI w.: „Szeroka mowa etc. dokładna,
wyszczególniająca, rozwlekła [...]; Szerokiemi słowy matkę cieszył [...]; O czym, chceszli szerzej wiedzieć,
czytaj Dyodora”.
506 Wcześniej głównym znaczeniem było ‘podglądać, podpatrywać kogoś’, a jeszcze wcześniej
(zgodnie z budową słowotwórczą): ‘podzierać, z dołu na co patrzeć; przypatrywać się czemuś wyższemu,
podglądać’ (definicja w SWil).
507 Cytat z Korpusu PWN.
508 Świadczą o tym choćby proporcje obu znaczeń w Korpusie PWN; zdecydowanie częściej
występują cytaty z tym znaczeniem wtórnym.
509 Wszystkie cytaty z Korpusu PWN.
510 Układ haseł jest wzorowany na układzie zastosowanym w analogicznej tabeli w książce Język
polski. Poradnik Profesora Andrzeja Markowskiego; cytaty zdaniowe i dłuższe wyrażenia pochodzą
z Internetu (znalezione za pomocą wyszukiwarki Google).
511 Wszystkie cytaty z Korpusu PWN.
512 Jest to współcześnie zapożyczenie z języka angielskiego.
513 Cytat z Korpusu PWN.
514 Wszystkie cytaty z Korpusu PWN.
515 Ibidem.
516 Ibidem.
517 Układ haseł jest wzorowany na układzie zastosowanym w analogicznej tabeli w książce Język
polski. Poradnik Profesora Andrzeja Markowskiego; cytaty zdaniowe i dłuższe wyrażenia pochodzą
z Internetu (znalezione za pomocą wyszukiwarki Google).
518 Może bowiem powstać wrażenie wtrącania się osoby wypowiadającej tę formułkę w życie intymne
adresata wypowiedzi.
519 Grzeczne jest w tej sytuacji powiedzenie: Czy możesz/może pani/pan powtórzyć?
520 Początkowo określenie to odnosiło się do towarów, następnie rozszerzyło zakres użycia. Można np.
powiedzieć szkoła z górnej półki, obrońca [piłkarski] z górnej półki, a nawet – ze zmianą znaczenia wyrok
z górnej półki ‘najwyższy’.
521 Prawdopodobnie jest to kalka angielskiego: to have sth in the back of one’s mind.
522 Przykłady użyć tych frazeologizmów z IG: Jak zamienić tanie wino w trunek z górnej półki?;
Gdzieś z tyłu głowy tkwiło mi przeświadczenie, że może będę musiał zrobić coś, czego bym nie chciał;
Mówił, że nie może być tak, że nie ma nic na tego polityka, bo on na pewno ma coś za uszami.
523 Hasło problemowe: „Moda w języku (nadużywanie elementów językowych)” w Nowym słowniku
poprawnej polszczyzny PWN, pod red. A. Markowskiego, s. 1683–1684.
524 K. Ożóg, Polszczyzna przełomu XX i XXI w., Rzeszów 2001, Rozdział IV. Leksykalne mody
współczesnej polszczyzny, s. 85–102.
525 W. Doroszewski, O kulturę słowa. Poradnik językowy, Warszawa 1962, s. 150.
526 Przyjmujemy tu w zasadzie ustalenia M. Bańki, zawarte w Przedmowie do Słownika peryfraz, czyli
wyrażeń omownych, Warszawa 2002.
527 W Słowniku peryfraz M. Bańki najwięcej określeń peryfrastycznych o charakterze eufemizmu
(ponad 40) ma nazwa prostytutka i zdecydowana większość z nich jest zbanalizowana, por. córa Koryntu;
dama || dziewczyna || kobieta lekkich obyczajów || lekkiego prowadzenia się || złego prowadzenia się;
dziewczyna na telefon || spod latarni; kobieta łatwa || publiczna || upadła || z półświatka itd. Niektóre
peryfrazy są przestarzałe, np. dama kameliowa, kobieta podejrzanej konduity, zbłąkane dziewczę. Zdarza się
też, w zamierzeniu humorystyczna, wtórna eufemizacja eufemizmu, np. dziewczyna niezbyt ciężkiego
prowadzenia się, kobieta bynajmniej nie trudna, kobieta nieprywatna.
528 Z problemów współczesnych języków i literatur słowiańskich, Warszawa 1976, s. 99–109. Przedruk
[w:] H. Kurkowska, Polszczyzna ludzi myślących, Warszawa 1991, s. 233–247. O zjawisku tym pisała też,
przytaczając liczne przykłady, M. Faust w artykule Anglicyzmy semantyczne – wyrazy modne, [w:] Język.
Teoria – Dydaktyka. Materiały V konferencji Młodych Językoznawców-Dydaktyków, Kielce 1982, s. 157–
170.
529 Por. SWJP, s. 1153; ISJP, t. II, s. 856; USJP, t. IV, s. 885.
530 Oprócz cytowanego słownika pod red. B. Dunaja (s. 25) jest on w najnowszych wydaniach
trzytomowego Słownika języka polskiego PWN, pod red. M. Szymczaka, np. w wyd. z r. 1995, t. I, s. 79,
a także w USJP (t. I, s. 128) i w ISJP (t. I, s. 44) – tu nawet jako znaczenie 1.
531 W słowniku The Oxford English Dictionary, London 1989, znajdują się cytaty z użyciem wyrazu
promotion w znaczeniu 1: z r. 1845: Institutions for the promotion of learning, a nawet z r. 1483: Tothe
quyete state of the Chyrche and to the promocion of fayth; w znaczeniu 2 i 3: z r. 1958: sales promotion,
i 1962: Price-reductions were easily preferred to all other types of promotion.
532 W OED cytat z r. 1861: On Tuesday the nomination of a member for South Lancashire took place
at Newton. The show of hands was declared to be in favour of the Conservative candidate.
533 W OED cytat z r. 1930: Aggressive clothing salesman with ambition, to manage a large [...] store.
534 Definicja w Langman Dictionary of Contemporary English, z r. 1987: (sometimes emph) to ammoy
or attack (esp. a woman or a child) sexually. Takie znaczenie pojawia się w polskich słownikach dopiero
w r. 2000, w ISJP; nie ma go jeszcze w SWJP Dunaja z r. 1996. W tym nowym znaczeniu używano
początkowo czasownika molestować i rzeczownika molestowanie w połączeniu z przysłówkiem seksualnie.
Współcześnie często używa się tych wyrazów bez tego przysłówka.
535 Dawniejsze znaczenia tych wyrazów, odnotowane jeszcze jako jedyne w Słowniku języka polskiego
pod red. M. Szymczaka w wydaniu z r. 1995 to: promocja 1. ‘prawo ucznia do przejścia do następnej klasy
[...], 2. przyznanie tytułu naukowego (najczęściej doktora) lub wojskowego [...]; nominacja 1.
‘mianowanie, powołanie na stanowisko’, 2. jęz. ‘nadanie, nadawanie nazwy przedmiotom, zjawiskom itp.’;
agresywny 1. ‘stosujący metody agresji, dokonujący zbrojnej napaści’, 2. ‘zachowujący się wrogo,
napastliwie, zaczepnie, świadczący o takiej postawie, przejawiający się w ten sposób’, 3. ‘mający
właściwości niszczącego działania’; molestować ‘natrętnie o coś prosić, nudzić ciągłymi prośbami,
naprzykrzać się’.
536 Ten i wszystkie następne zdaniowe cytaty w tym rozdziale pochodzą z Korpusu PWN, chyba że
zaznaczono inaczej.
537 Inne nowe znaczenie tego wyrazu: 3. ‘program użytkowy, w przeciwieństwie np. do systemu
operacyjnego [...]’, jest ograniczone środowiskowo.
538 Ten neosemantyzm, wyjątkowo, nie jest oparty na wyrazie pochodzenia łacińskiego.
539 Słownik języka polskiego, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, t. V, s. 509.
540 Por. There was some consensus of opinion, I don’t know if there is a medical consensus about
jogging, Collins Cobuild English Language Dictionary, London – Glasgow 1990, s. 298.
541 SJPDor., t. III, s. 933.
542 Zastrzeżenia może budzić jednak jego pseudołacińska forma morfologiczna. Gdyby świadomie
nawiązać do dawnej pożyczki łacińskiej, trzeba byłoby przyjąć formę konsens. Gdyby traktować go jako
cytat łaciński, należałoby utrzymywać wyłącznie pisownię consensus. Pisownia przez k, odnotowywana
w słownikach ortograficznych jako lepsza niż pisownia przez c, świadczy o tym, że wyraz traktuje się jako
adaptowany graficznie do polszczyzny, ale przejęty z angielskiego.
543 Nazywane nieoficjalnie „brukselizmami”.
544 Ang. implementation, to implement.
545 Ang. presidency.
546 W tekstach unijnych spotyka się też inne znaczenie: ‘państwo przewodniczące UE w danym
półroczu’, np. Prezydencja wydała oświadczenie. To znaczenie, jako specjalistyczne, wydaje się przydatne.
547 Ang. accession.
548 Wydaje się, że wytwarza się nowe, zawężone, znaczenie tego wyrazu: ‘przystąpienie do UE’, por.:
Ważne, aby akcesja stała się dla naszego kraju wykorzystaną szansą; Ceny rolne w ostatnich latach przed
akcesją dosyć gwałtownie rosły.
549 Ang. quota.
550 „a league or association of athletic teams esp. representing educational institutions”.
551 Pisała o tym słowie H. Kurkowska w artykule Język współczesnej polskiej eseistyki humanistycznej,
s. 103–111.
552 SJPDor., t. X, s. 341.
553 Podobny sens ma włoski rzeczownik sfida (a także czasownik sfidare), francuski défi: „[...] «c’est
là que je nage» – m’indique-t-il, comme par défi à son infirmité” (De Gaulle, Mémoires de guerre, 1956)
czy czeskie vyzvání.
 554 „Kulisy” 1992, nr 255.
555 Te frazeologizmy i wyrażenia terminologiczne występują także w innych językach europejskich;
jak wolno przypuszczać, także zostały zapożyczone do nich z angielszczyzny, por. niem. grünes Licht
geben, czes. dát zelenou; niem. saurer Regen, czes. kyselé dešťe; niem. schmutzige Bombe; niem.
Treibhauseffekt, czes. skleníkový efekt; niem. globales Dorf; niem. heißer Draht; niem. Blauhelmf(e); niem.
Dominoeffekt. Są to więc współczesne internacjonalizmy frazeologiczne.
556 O tej kategorii internacjonalizmów w języku wspomina J. Maćkiewicz w artykule Wyrazy
międzynarodowe a kształtowanie się europejskiej ligi słownikowej, s. 145–155, nazywając je
„międzynarodowymi analogami semantycznymi”.
557 Rdzeń jest łaciński: articulare, w znaczeniu ‘wyraźnie wymawiać’, a to z ogólniejszego
‘rozczłonkowywać’.
558 W tym znaczeniu odnotowane według OED już w r. 1839: to interpret and articulate the dumb
deep want of the people.
559 Duden Wörterbuch der deutschen Sprache, 2000, podaje połączenia seinen Willen artikulieren,
seinen Sorgen und Nöte artikulieren.
560 W opracowaniu Nová slova v češtině. Slovník neologizmů, pod red. O. Martincovej, Praha 1998,
mamy przykłady artikulovat názory, artikulovat problémy itp. oraz uwagę ve vyjadřování politiků a v
publicistice (s. 32).
561 Nostalgia of the heathen past, według OED; w r. 1957 zostało w innym cytacie określone jako
modne w tym znaczeniu, a w CCELD z r. 1987 jest nawet jako jedyne (‘a slightly sad and very affectionate
feeling you have for the past, especially for a particularly happy time’).
562 Jest np. w Dizionario Garzanti della lingua italiana z r. 1968, w którym nie rozgranicza się obu
sensów: ‘desiderio vivissimo della patria, di persone e di cose lontane’.
563 Takie samo znaczenie, jak pierwsze polskie, ma czeski przymiotnik sentimentální i niemiecki
sentimental.
564 Por. definicję w CCELD: „sentimental is used to relate to something that affects or concerns
a person’s emotions”.
565 „Che concerne i sentimenti: vita sentimentale” (Dizionario Garzanti della lingua italiana, s. 759).
566 Znaczenie ‘związany z sentymentalizmem’ nie jest odnotowywane w słownikach angielskich, nie
występuje też w języku niemieckim.
567 Por.: Niektórzy powiadają, że powstał swoisty trójkąt bermudzki, w którym giną szanse naszych
reform; Mieszkaliśmy w najgorszej dzielnicy miasta: Orunia, w dodatku w zakazanym miejscu zwanym
trójkątem bermudzkim, gdzie milicja wjeżdżała tylko w konwojach (IG); Pierwsi zaprosili go na spotkanie
mieszkańcy „trójkąta bermudzkiego” w Śródmieściu – kamienic przy Lwowskiej, Noakowskiego (IG).
568 Podobny proces zaszedł w języku niemieckim, por. niem. Die Farbe des Kleides ist schwer zu
definieren.
569 Podobne rozszerzenie łączliwości nastąpiło we francuskim wyrazie édition (por. Bonsoir, bienvenue
dans la deuxième édition de ce journal).
570 Gala kojarzy się z elegancją, wytwornością, estetyką strojów itd., boks zawodowy – z brutalnością,
silnymi ciosami, potem, krwią.
571 W zamierzeniu humorystyczny jest natomiast pomysł zawarty w określeniu: Grupa zapaleńców
chciała zwrócić uwagę na Kołobrzeg, organizując tam Festiwal Zupy Pomidorowej z Maciejem Kuroniem
w jury.
572 To samo zaszło w języku czeskim, słownik Nová slova v češtině notuje połączenia inteligentní
pero, inteligentní pilulka.
573 W tym określeniu błędem jest także sfrazeologizowane połączenie okrągły rok, poprawnie: cały
rok.
574 Forma dzisiejsza powstała wskutek mazowieckiej wymowy miękkiego m jako grupy mń:
mniedźwiedź i po uproszczeniu nagłosu: niedźwiedź.
575 Forma dzisiejsza powstała przez uproszczenie nagłosu, następnie mazowieckie przejście ra- w re
oraz mazurzenie głoski cz; czyli: hreczuszki → reczuszki → raczuszki → racuszki (i dalej: racuchy, jako
rzekoma forma niezdrobniała).
576 Ten czasownik jest związany z rzeczownikiem wered ‘wrzód’ i znaczył początkowo ‘nadpsuć’.
577 Znaczącej: ‘związany z Aresem’, por. areografia, areopag.
578 Cytat za artykułem B. Falińskiej O języku inteligencji mazowieckiej pochodzenia chłopskiego, [w:]
Współczesna polszczyzna, pod red. H. Kurkowskiej, Warszawa 1981, s. 275–295.
579 Wariant obarzanek jest rzadszy.
580 Wariant ściągaczka jest już dziś przestarzały.
581 O zmianach znaczenia związków frazeologicznych była mowa na s. 204–205; o zmianach
kontekstów, w których są używane, będzie mowa na s. 281–284.
582 Por. S. Bąba, Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny. Zainteresowanych
szczegółowymi kwestiami związanymi z poprawnością frazeologiczną odsyłamy do tej niezmiernie
rzetelnej i bogatej materiałowo pozycji.
583 Ibidem, s. 48.
584 Przykłady zdaniowe w tym rozdziale (jeśli nie zaznaczono inaczej) oraz niektóre ustalenia
dotyczące modyfikacji pochodzą z pracy magisterskiej A. Bernackiej Wariantywność związków
frazeologicznych na przykładzie grupy frazeologizmów z leksemami „bark”, „bary”, „kark”, „łopatka”,
„plecy”, „ramię”, Warszawa 2003 (mps). Autorce dziękuję za umożliwienie mi skorzystania z jej ustaleń
i materiału językowego.
585 Przykład z cytowanej pracy S. Bąby, Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, s. 61.
586 Chodzi tu o sytuację związaną z korzystaniem z dawnej broni palnej. „Panewka to część zamka
w dawnych karabinach. Wystrzał z nich następował dzięki temu, że proch zapalał się na panewce, a ogień
przez mały otwór dochodził do naboju. Często jednak działo się tak, że proch na panewce spłonął, ale
wystrzał nie nastąpił – mówiono wówczas, że «spaliło na panewce»” (K. Mosiołek-Kłosińska, A.
Ciesielska, W kilku słowach. Słownik frazeologiczny języka polskiego, s. 223).
587 Tu dodatkowo nastąpiło rozszerzenie składu związku frazeologicznego.
588 Konkretnie: z archiwum dziennika „Rzeczpospolita”, tygodnika „Wprost” i pisma „Wiedza
i Życie”.
589 Tu możliwa też kontaminacja: zawieszenie broni X wstrzymanie ognia = zawieszenie ognia.
590 S. Bąba, Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, s. 50.
591 Informację o tym, że autor użył związku frazeologicznego uszczuplonego o jakiś element,
wprowadza się też przez użycie cudzysłowu, por. np. Analitycy podkreślali przy tym, że dla obecnej sytuacji
na rynku metali prawdziwym „nożem w plecy” były informacje z Japonii. Cudzysłów służy też niekiedy do
sygnalizowania tego, że występujące w tekście połączenie wyrazowe jest związkiem frazeologicznym, por.
Nie chciałem być „piątym kołem u wozu”. Bywa wreszcie i tak, że w cudzysłów ujmuje się tylko pewną
część używanego frazeologizmu, np. Pytanie żadnego z zawodników nie zapędziło „w kozi róg”. Tego typu
zabiegi ocenia się negatywnie.
592 O wyzyskaniu w prasie świadomych modyfikacji związku frazeologicznego piszemy dalej, por. tu.
593 Wszystkie cytaty umieszczone poniżej pochodzą z Korpusu PWN, chyba że zaznaczono inaczej.
594 Tu też dwie inne modyfikacje uchwycić się zam. chwytać się i uszczuplenie związku o element
tonący, kanoniczna postać tego przysłowia to: tonący brzytwy się chwyta.
595 Tu też inna modyfikacja: brać (zamiast: kupować) kota w worku.
596 W tym wypadku nastąpiło przemieszanie (kontaminacja) i przekształcenie brzmieniowe kilku
różnych frazeologizmów, co spowodowało powstanie tekstu monstrualnego. Pochodzi on
z „Rzeczpospolitej” 11.03.2001 r. Nawet jeśli jest to modyfikacja zamierzona, to jest chybiona, gdyż
nieplastyczna i pokraczna.
597 Cytat z innego źródła (z gazety „Głos Pomorza”).
598 Cytat z innego źródła (z periodyku „Tygodnik Siedlecki”).
599 Jak widać, określenie tak zwany występuje częściej przy wyrażeniach zbliżonych do terminologii
niż przy klasycznych związkach frazeologicznych, podczas gdy przysłowiowy z zasady rozbija właśnie
typowe frazeologizmy.
600 Cytat z innego źródła (pisma „Victor”).
601 Por. np. artykuły G. Majkowskiej: Klasyfikacja semantyczna zamierzonych modyfikacji związków
frazeologicznych, [w:] Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej V, pod red. M. Basaja i D. Rytel,
Wrocław 1988, s. 143–163, i Mechanizmy modyfikacji stałych związków frazeologicznych (na materiale
felietonów prasowych), [w:] Język. Teoria – Dydaktyka, Kielce 1984, s. 119–129.
602 W tej części rozdziału przytaczam przede wszystkim przykłady i ustalenia zawarte w pracy
magisterskiej I. Maciszewskiej, Świadome innowacje frazeologiczne w nagłówkach prasowych, Warszawa
2002 (mps). Autorce dziękuję za umożliwienie mi skorzystania z jej ustaleń i materiału językowego.
603 Ta modyfikacja mogłaby odwoływać się także do słynnego sfrazeologizowanego powiedzenia
Lecha Wałęsy jak Polak z Polakiem, jednakże zasadnicza różnica sensów obu związków wyklucza taką
interpretację.
604 Żyrafa ma – dosłownie – duże serce (13 kg), co tu wykorzystano w metaforze mieć duże serce.
605 Przykłady pochodzą z artykułu G. Majkowskiej Mechanizmy modyfikacji stałych związków
frazeologicznych, s. 119–130.
606 Do właściwego rozumienia drugiego przykładu konieczna jest ponadto wiedza o tym, że wówczas
papier na druk książek był także reglamentowany i przydzielany wydawnictwom centralnie przez instytucje
państwowe.
607 Przykład z cytowanego wyżej artykułu G. Majkowskiej.
608 Artykuł pt. Niepieskie życie opisuje realia życia psów rasowych i psów mających zamożnych
właścicieli; Równo pod sufitem to tytuł artykułu o remontach mieszkań. Artykuł o tytule Bez dziury w całym
informuje o zakończeniu remontu wiaduktu.
609 Por. także tytuły: Gdzie jest piec pogrzebany – o kradzieży pieca z budowanego domu; Co się
uradziło – o wynikach narady kilku partii; Biorą ich na język – o uruchomieniu przez amerykańską sieć
telewizyjną arabskojęzycznej wersji wiadomości przed wojną w Iraku w r. 2003.
610 Świadome modyfikacje frazeologiczne realizują wszystkie typy wymienionych powyżej innowacji
formalnych.
611 Taką niezbyt udaną modyfikację znajdujemy w sformułowaniu: „Z innej, niepolskiej beczki: Zarząd
Rezerwy Federalnej (FED) obniżył stopy procentowe”. Potoczny frazeologizm z innej beczki ‘o czymś
innym’ nie powinien być rozbudowywany przymiotnikiem, gdyż powoduje to dekompozycję związku
i doszukiwanie się w nim jakiegoś ukrytego znaczenia (dlaczego z niepolskiej? A czy jest związek
wyrazowy polska beczka?).
612 Rozdział napisany na podstawie opracowania dr A. Hąci Typy łączliwości wyrazów i kwestie
normatywne z nią związane, Warszawa 2003 (mps). Autorce składam serdeczne podziękowania.
613 Związki frazeologiczne mają łączliwość wewnętrzną i zewnętrzną. Łączliwość wewnętrzna określa
wzajemne związki wyrazów tworzących frazeologizm, łączliwość zewnętrzna zaś odnosi się do
umiejscowienia frazeologizmu jako jednostki języka w kontekście. Wymiana jakiegoś elementu związku
frazeologicznego na inny, czyli zaburzenie jego łączliwości wewnętrznej, powoduje powstanie jednego
z rodzajów innowacji wymieniającej, co omawiamy obszernie na s. 257–262, natomiast zaburzenie
łączliwości zewnętrznej frazeologizmu, czyli ulokowanie go w innym kontekście, niż nakazuje zwyczaj
językowy albo reguły semantyczne, prowadzi do powstania innowacji rozszerzającej. Na ten temat por. S.
Bąba, Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny.
614 Przez kolokację rozumie się połączenie wyrazów, powstałe na zasadzie zgodności semantycznej
i formalnej, niebędące jednak stałym związkiem wyrazowym (frazeologizmem).
615 Zdarza się także, że wyraz mający systemową łączliwość leksykalną łączy się z jednoelementową
klasą wyrazów, np. fedrować węgiel. Ograniczona łączliwość czasownika fedrować wynika tylko z jego
znaczenia, nie jest ograniczona względami pozajęzykowymi, jest więc systemowa. Takich połączeń jest
więcej: lasować wapno, zaspy śnieżne, głuszec czyhita, broczyć krwią, wykluwać się z jaj. W niektórych
z nich można jednak bez szkody dla zrozumienia treści opuścić jeden człon (np. zaspy, wykluwać się,
fedrować), w innych jednak – nie. Niepoprawne są bowiem pozostawione same w wypowiedzeniu wyrazy:
*lasować, *broczyć, *czyhita (por. *Od rana lasowali, *Broczył obficie, trzeba go było natychmiast
operować). Można się więc zastanawiać, czy niektóre z tego typu połączeń – z bardzo ograniczoną
łączliwością systemową – nie są jednocześnie połączeniami pleonastycznymi, a nawet więcej: czy
pleonastyczność związków nie zależy bardziej od ich łączliwości niż od ich semantyki.
616 Te typy łączliwości scharakteryzowała D. Buttler w artykule Typy łączliwości leksykalnej wyrazów,
[w:] Dydaktyka nauki o języku. Wybór prac, red. J. Podracki, Warszawa 1987, oraz w podręczniku Kultura
języka polskiego, t. II, Zagadnienia poprawności leksykalnej, s. 182–210.
617 Być może wpływ na to ma także formalnie zwrotna postać czasownika przyglądać się.
618 Szerzej na ten temat por. K. Mosiołek-Kłosińska, Zakłócenie łączliwości normatywnej wyrazów
jako przejaw działania tendencji do usuwania wyjątków, Por. Jęz. 1997, z. 6.
619 Por. cytaty z SJPDor.: „Żegnam panią hrabinę i dziękuję za zaszczyt, jaki mi pani raczyła
wyrządzić” (B. Prus, Lalka); „Cześć należytą przełożonym wyrządzać trzeba” (I. Krasicki, Pan Podstoli).
620 Por. cytat z SJPDor. „Czy mi się godzi, sromocąc dom przyszłego teścia, taką zdradę wyrządzać
starszemu bratu?” (H. Rzewuski, Listopad).
621 Chodzi oczywiście o słynny fragment jednego z liryków lozańskich Adama Mickiewicza: „Polały
się łzy me czyste, rzęsiste, na me dzieciństwo sielskie, anielskie”.
622 Połączenia wybrane ze słowników: Lindego, warszawskiego, Doroszewskiego. Przymiotnik
sążnisty jest utworzony od rzeczownika sążeń, nazwy dawnej miary długości (też głębokości), równej
w Polsce ok. 190 cm.
623 Połączenia wybrane ze słownika warszawskiego, hasła: pełnić, piastować, sprawować.
624 Nie sposób nie wspomnieć o tym, że ostatnio obserwuje się odwrotny proces w omówionej grupie
synonimów: miesza się zakres łączliwości wyrazów, a zwłaszcza kontaminują się zwroty pełnić funkcję
i odgrywać rolę. Powstałe połączenie pełnić rolę jest już akceptowane na poziomie normy użytkowej.
625 Przykłady przytaczane w tej części artykułu pochodzą z prac rocznych, przygotowywanych przez
studentów Wydziału Polonistyki UW na zajęcia z kultury języka polskiego, a zostały zaczerpnięte z gazet
warszawskich. Ze względu na nienormatywny charakter cytowanych przykładów nie podajemy tu ich
lokalizacji.
626 Musiała to być łączliwość systemowa lub bliska systemowej – rzeczowniki smutek, posłuszeństwo
mają bowiem także ogólne znaczenie ‘nastrój, stan’. O trudnościach w odróżnianiu łączliwości systemowej
od normatywnej pisze K. Mosiołek-Kłosińska w artykule Zakłócenie łączliwości normatywnej wyrazów
jako przejaw działania tendencji do usuwania wyjątków.
627 Za SJPDor.
628 SJPDor. notuje z kwalifikatorem przestarz. połączenie odnieść karę, egzotyczne dla współczesnej
polszczyzny.
629 Na osobne omówienie zasługuje kwestia poprawności analitycznych połączeń typu doznać kontuzji
(= być kontuzjowanym).
 630 Szczegółowe opracowanie na ten temat sporządziła K. Mosiołek-Kłosińska, O zakłóceniach
łączliwości systemowej wyrazów. Zakłócenie łączliwości a błąd semantyczny, Por. Jęz. 1997, z. 3.
631 Należy zaznaczyć, że we współczesnych tekstach politycznych i publicystycznych występuje też
nowy frazeologizm dzielić || podzielić biedę o znaczeniu ‘rozdysponowywać || rozdysponować małe środki
finansowe, niepokrywające potrzeb, dzielić coś, czego jest za mało’, np. A może warto zadać pytanie, nie
jak dzielić biedę, a jak jej przeciwdziałać???; Oczywiście nie chodzi o to, by w Polsce równo dzielić biedę,
a zmniejszanie się zawiści biednych wobec bogatych ogłaszać sprawiedliwością; No bo niby jak podzielić
biedę? Nawet profesorskie głowy nie dokonają czegoś, co graniczy z cudem. Ten frazeologizm ma charakter
uzualny, jest częsty w wymienionych typach tekstów.
632 D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka polskiego, t. II, Zagadnienia poprawności
leksykalnej, s. 182 i 186.
633 Cytat za SFWP, s. 224.
634 Ibidem, s. 280.
635 Ibidem, s. 801.
636 Por. S. Bąba, Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, s. 33–46.
637 Ibidem, s. 45.
638 Wszystkie przykłady modeli łączliwości zewnętrznej frazeologizmów z pracy S. Bąby, Innowacje
frazeologiczne współczesnej polszczyzny.
639 Zwrot ten ma jeszcze jedno znaczenie: ‘móc się wydarzyć, zdarzyć w każdej chwili’ (por. Wojna
z Irakiem wisi na włosku), tu przez nas nierozpatrywane.
640 S. Bąba, Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, s. 36.
641 Wszystkie cytowane przykłady pochodzą z książki Formy i normy, czyli poprawna polszczyzna
w praktyce, s. 92–95.
642 Ibidem, s. 221.
643 Definicja z UJSP.
644 „Zjawisko powtarzania się analogicznej treści w obrębie jednego zdania lub grupy syntaktycznej
bywa [...] określane terminem «redundancja», zapożyczonym z teorii informacji” (D. Buttler, H.
Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka polskiego, t. II, Zagadnienia poprawności leksykalnej, s. 69);
„Nadmiar informacji w komunikacie sformułowanym w danym kodzie” (Encyklopedia językoznawstwa
ogólnego, s. 443); „nadwyżka informacji w stosunku do informacji koniecznej do zrozumienia danego
tekstu” (Encyklopedia języka polskiego, s. 317–318).
645 Różnice między tymi typami związków nadmiarowych są objaśnione dalej, zob. tu.
646 J. Apresjan, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, Wrocław–Warszawa 2000.
647 Ibidem, s. 107. Odmienne zdanie na ten temat ma S. Bąba, który twierdzi, że treść wyrazu
„wyklucza zestawienie go z takimi wyrazami, które ją dublują” (por. S. Bąba, Pleonazmy, „Tydzień” 1978,
nr 40, s. 20).
648 Por. J. Apresjan, Semantyka leksykalna, s. 29–30.
 649 Ten przykład i jego interpretacja, a także liczne przykłady, klasyfikacje i opisy związków
redundantnych pochodzą z artykułu dr A. Hąci Typy redundantnych połączeń wyrazowych w języku
polskim, Por. Jęz. 2002, z. 5, s. 3–15. Autorce dziękuję za zgodę na wykorzystanie także innych jej ustaleń,
zawartych w pracy magisterskiej Typy redundantnych połączeń wyrazowych w języku polskim i próba ich
oceny normatywnej, Warszawa 2002.
650 Znaczenia leksemów grzyb, kozak, las, liściasty, rosnąć określono na podstawie odpowiednich
haseł z Innego słownika języka polskiego, pod red. M. Bańki, Warszawa 2000, t. I, s. 491, 694, 748, 770; t.
II, s. 495.
651 A. Hącia, Typy łączliwości wyrazów i kwestie normatywne z nią związane, s. 5–6.
652 Potencjalny to ‘mogący wystąpić, ujawnić się w określonych warunkach, przez odpowiednie
działanie; także: taki, w którym coś tkwi i może wystąpić w określonych warunkach, przypuszczalny,
ewentualny, możliwy’ (USJP, t. III, s. 756).
653 Na nadmiarowość takich połączeń wskazuje próba łączenia deminutywów z antonimicznym
przymiotnikiem duży, powodująca powstanie wyrażeń nieakceptowalnych, por. *duży domek, *duża
ławeczka, *duże ziarenko.
654 Dama 1. ‘kobieta wytworna, wyróżniająca się elegancją i znajomością konwenansów towarzyskich’
(USJP, t. I, s. 555), a więc z pewnością także dobrze wychowana.
655 Połączenia tego typu, zawierające element z góry, stanowią bardzo liczną i produktywną grupę.
656 Z gr. pleonasmós ‘nadmiar’.
657 Z gr. tauto-lógos ‘to samo słowo’.
658 Zwrot użyty w polemice sejmowej przez Janusza Korwina-Mikkego na początku lat 90. XX w.
i później często powtarzany jako cytat.
659 S. Gajda, Współczesna polska rzeczywistość językowa i jej badanie, [w:] Mowa rozświetlona myślą,
pod red. J. Miodka, Wrocław 1999, s. 8–14.
660 Ibidem, s. 13.
661 Zjawisko to stało się przedmiotem troski Rady Języka Polskiego, której prezydium wydało
w połowie roku 2017 następujące oświadczenie:
„Od kilku miesięcy obserwujemy postępującą brutalizację języka wystąpień publicznych i coraz częstszą
manipulację językową w publicznej narracji. Brutalizacja polega na używaniu słów z dolnego rejestru
języka pospolitego, na pograniczu wulgarności. Przykładów nie ma powodu przytaczać, gdyż sprzyjałoby
to upowszechnianiu tego typu słownictwa. Określenia takie pojawiają się w wystąpieniach publicznych
posłów, wysokich urzędników państwowych, przywódców partii politycznych, dziennikarzy i publicystów.
Budzi to zasadniczy sprzeciw członków Prezydium Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN, instytucji
odpowiedzialnej za stan współczesnej polszczyzny publicznej.
Równie wielki sprzeciw wywołują nadużycia językowe, polegające m.in. na arbitralnej zmianie znaczeń
słów, nadawaniu nacechowania ekspresywnego wyrazom dotąd nienacechowanym, w tym terminom
specjalistycznym, które powinny opisywać rzeczywistość w obiektywny sposób, a także posługiwanie się
wartościującymi etykietami i stereotypami w odniesieniu do przeciwników politycznych. Prowadzi to do
naruszenia podstawowych zasad etyki słowa, a także powoduje rozprzestrzenianie się języka publicznego
niepozwalającego na dialog społeczny i porozumienie, a – wręcz przeciwnie – jątrzącego i zaostrzającego
spory. Wszelkie nieporozumienia zaczynają się od słów, bowiem już od dawna wiadomo, że to słowa
kształtują rzeczywistość, przedstawiając ją w określony sposób.
Dlatego Prezydium Rady Języka Polskiego stanowczo apeluje do polityków i dziennikarzy o zaprzestanie
używania wyrazów brutalnych, deprecjonujących osoby i instytucje, określeń nacechowanych dużym
ładunkiem ekspresji oraz niemanipulowanie znaczeniami wyrazów.
Jesteśmy przekonani, że wszelkie sądy i oceny, nie mówiąc już o relacjonowaniu faktów, można wyrazić
językiem etycznym i estetycznym, polszczyzną kulturalną i pozbawioną elementów brutalnych [...]”
(Oświadczenie Prezydium Rady Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk,
http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1743:oswiadczenie-prezydium-
rady-jezyka-polskiego-przy-prezydium-polskiej-akademii-nauk&catid=45&Itemid=55 [dostęp:
15.03.2018]).
662 „Polityka” nr 4/2005.
663 S. Gajda, Współczesna polska rzeczywistość językowa i jej badanie, s. 12–13. Demokratyzację
języka nieco inaczej, szerzej, rozumie S. Dubisz w artykule Rozwój współczesnej polszczyzny, PHum. 1995,
z. 5, s. 69–88. W artykule tym autor wymienia 10 procesów, charakterystycznych według niego dla
polszczyzny lat 1945–1995. Są to: „1. Bardzo duży wzrost zasobu leksykalnego [...], 2. Internacjonalizacja
słownictwa [...], 3. Zwiększenie się liczby wyrazów wyspecjalizowanych znaczeniowo [...], 4.
Wprowadzenie słownictwa pierwotnie środowiskowego do słownictwa polszczyzny ogólnej [...], 5.
Znaczny wzrost terminologii w słownictwie polszczyzny ogólnej [...], 6. Liczne frazeologiczne
neosemantyzmy, upowszechniające się w polszczyźnie ogólnej z gwarowych i środowiskowych odmian
języka [...], 7. Znaczny wzrost ekspresywizmów o genezie gwarowo-środowiskowej w słownictwie
polszczyzny ogólnej [...], 8. Stałe wymiany słownictwa [...], 9. Wybór i stabilizacja elementów
leksykalnych najbardziej ekonomicznych i najsprawniejszych informacyjnie [....], 10. Wykształcenie trzech
podstawowych warstw słownictwa współczesnej polszczyzny: słownictwa oficjalnego,
wspólnoodmianowego, potocznego [...]”. Jak widać, pewne z tych procesów są kontynuowane w ostatnim
dziesięcioleciu, inne trzeba uznać za zakończone (por. pkt 10) albo za takie, które wchodzą w skład
procesów ogólniejszych (por. pkt 3, 4, 5, 7, które dają się ująć w obręb tendencji do zwiększania liczby
wyrazów oraz tendencji do nobilitacji słownictwa potocznego). Autor wymienia też pięć tendencji
rozwojowych polszczyzny, obejmujących także leksykę: ekonomizację, unifikację, kompletację, repartycję
i nobilitację; za najistotniejszą w leksyce uważa unifikację.