Sowietyzacja Europy Środkowo-Wschodniej

Wprowadzenie
Przeczytaj
Schemat
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Cytat pochodzi z książki Mariusza Urbanka Brzechwa nie dla dzieci. Tekst autorstwa
Jana Brzechwy, Janusza Minkiewicza i Antoniego Marianowicza; histmag.org.
Źródło: Najnowsza historia świata. 1945–1963, t. 1, red. A. Patek, J. Rydel, J.J. Węc, Kraków
2000, s. 69–70.
Źródło: Andrzej Krawczyk, Surowy luty, „Polityka” 09.02.2008 r. dostępny online: polityka.pl.
 Sowietyzacja Europy Środkowo-Wschodniej

Jednym z przejawów sowietyzacji Europy Środkowo-Wschodniej było propagowanie kultu Stalina.

Największy na świecie pomnik „generalissimusa” wybudowano w Pradze w stylu socrealistycznym,
uznanym przez komunistów za jedyną metodę twórczości artystycznej.
Źródło: dostępny w internecie: wyborcza.pl, tylko do użytku edukacyjnego.

Triumfująca na froncie wschodnim Armia Czerwona wkroczyła w 1944 r. do krajów Europy

Środkowo‐Wschodniej. „Wyzwoliciele” wykorzystywali tę okoliczność, aby narzucać krajom
regionu komunistyczne rządy. Brytyjczycy i Amerykanie nie sprzeciwiali się, ponieważ
potrzebowali wsparcia Sowietów, aby pokonać faszystowskie Niemcy. Dlatego zachodni
alianci już podczas konferencji Wielkiej Trójki w Teheranie, na przełomie listopada
i grudnia 1943 r., zgodzili się na poszerzenie sowieckiej strefy wpływów w Europie.
Sowieci, realizując swoje ekspansywne plany, musieli jednak brać pod uwagę nie zawsze
przychylnie do nich nastawioną ludność państw regionu. Stąd taktyka stopniowego,
cierpliwego i rozważnego przejmowania władzy przez komunistów.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Wymienisz kolejne etapy przejmowania władzy przez komunistów w Europie

Środkowo‐Wschodniej.
„Kij i marchewka” – scharakteryzujesz metody, jakimi posługiwali się komuniści,
walcząc o władzę w regionie.
Wyjaśnisz, dlaczego jugosłowiański przywódca komunistyczny Josip Broz‐Tito został
uznany za wroga Stalina.
Młoty, sierpy, czerwone gwiazdy, „kolejka po mięso”… Opiszesz środki
komunistycznej propagandy wizualnej i wyjaśnisz ich znaczenie.
Przeczytaj

Wielka szachownica
Stosunkowo dużym poparciem komunizm
cieszył się w Jugosławii i Albanii. W obydwu
tych państwach miejscowi komuniści, bez
wielkiego udziału Kremla, przechwycili stery
władzy już w 1945 r. Na czele federacji
jugosłowiańskiej stanął charyzmatyczny
przywódca komunistycznej partyzantki Josip
Broz ps. Tito, który przez kilka powojennych
lat cieszył się opinią stalinowskiego pupila.
Jugosławia wsparła Albanię w jej walkach
przeciwko włoskim okupantom. Wkrótce
władzę tam przejął miejscowy komunista,
jeden z najbardziej surowych dyktatorów XX
stulecia – Enver Hoxha (Enver Hodża).
Komuniści mogli także liczyć na sympatię
Spotkanie Winstona Churchilla z przywódcą
wielu Czechów. Podczas wojny
jugosłowiańskiej partyzantki komunistycznej,
czechosłowackie władze emigracyjne Josipem Broz ps. Tito w 1944 r. Zwróć uwagę, że
utrzymywały dobre relacje ze Stalinem. Czesi, brytyjski przywódca stara się zachować dystans
przez wieki poddani władzy i naciskom wobec Broz ps. Tity, który z kolei wygląda na
germanizacyjnym Habsburgów, tradycyjnie niezwykle pewnego siebie.
wykazywali prorosyjskie postawy. Podobne Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

nastroje obserwowano w Bułgarii, kraju

bliskim Rosji pod względem języka oraz kultury. Bułgarzy pamiętali także o tym, że Rosja
w XIX w. aktywnie wspierała ich starania o uzyskanie niezależności od Turcji. Rumunię, kraj
sojuszniczy Hitlera, Sowieci traktowali jako kraj podbity, komuniści mogli pozwolić sobie na
stosunkowo swobodne działania. Natomiast w Polsce i na Węgrzech komuniści ze
względów historycznych nie mogli liczyć na masowe poparcie. Swoje wpływy opierali tam
głównie na sile Armii Czerwonej oraz jednostek NKWD.
Państwa bloku wschodniego w latach 1949-1989. Które z tych państw nie istniały przed II wojną światową?
Źródło: Contentplus sp. z o. o., licencja CC BY-SA 3.0 na podstawie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Szach-mat
W większości krajów regionu istniały jednak realne siły zdecydowane bronić
demokratycznej formy rządów oraz niezależności. Komuniści zdecydowali się zatem
zawłaszczać władzę etapami. W państwach Europy Środkowo‐Wschodniej działali według
podobnego scenariusza nakreślonego na Kremlu. Jeszcze podczas wojny miejscowi
poplecznicy Moskwy zabiegali o tworzenie tzw. frontów antyfaszystowskich, tzn. koalicji
z siłami demokratycznymi. Następnie wymuszali na koalicjantach zgodę na tworzenie
wspólnych rządów. Potem przejmowali w nich kontrolę nad resortami siłowymi: wojskiem
oraz aparatem bezpieczeństwa. Aby przekonać do siebie ludność wyniszczonych przez
wojnę krajów Europy Środkowo‐Wschodniej, komuniści wdrażali popularne reformy, takie
jak nacjonalizacja przemysłu czy rozdawanie ziemi chłopom. Następnym krokiem
w kierunku sowietyzacji regionu było odsuwanie od współpracy przeciwników
politycznych – poprzez zastraszanie, szantaż, a nawet zabójstwa polityczne. Proces
przejęcia władzy kończyły wybory, fałszowane i odbywające się w atmosferze terroru.
Kolejne „cuda nad urną” odbywające się do końca 1947 r. uprawomocniły rządy komunistów
w większości państw Europy Środkowo‐Wschodniej.
Fotografia z pogrzebu Jana Masaryka, ministra spraw zagranicznych Czechosłowacji. Masaryk był jedną
z najważniejszych postaci w czechosłowackim rządzie na uchodźstwie podczas II wojny światowej. Po jej
zakończeniu powrócił do kraju. Jako jedyny przedstawiciel sił demokratycznych w 1945 r. wstąpił do rządu
komunistycznego. Jako minister spraw zagranicznych starał się prowadzić niezależną politykę. Zgodził się
nawet na przyjęcie planu Marshalla, czyli amerykańskiej pomocy ekonomicznej dla krajów europejskich
wyniszczonych przez wojnę. Próby utrzymania względnej niepodległości Czechosłowacji zakończyły się
zupełnym niepowodzeniem. W 1948 r. ten szanowany polityk popełnił samobójstwo – jak głosiła oficjalna
wersja – rzucając się ze sporej wysokości na bruk. Podejrzenia co do sposobu śmierci Masaryka wzbudziło to,
że pozostawił za sobą zamknięte okno… Zwróć uwagę na to, że pogrzeb Masaryka odbył się z pełnymi
honorami: ciało ministra spoczęło na bogato zdobionym katafalku.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Zwieranie szeregów
Karykatura poniżej odzwierciedla zaniepokojenie Zachodu ekspansywną polityką Stalina.
Obawiano się, że pod sowiecką kontrolę mogą się dostać państwa, w których partie
komunistyczne cieszyły się znacznym poparciem społecznym, takie jak Francja czy Włochy.
Aby temu przeciwdziałać, Amerykanie zaproponowali Europie plan Marshalla: dostęp do
funduszy, które rozruszałyby powojenną gospodarkę i wzmocniły zaufanie społeczeństwa
do wolnego rynku, kapitalizmu i demokracji, a osłabiłyby znaczenie radykalnej lewicy.

Zaproszenie skierowano do wszystkich państw europejskich. Polska i Czechosłowacja

początkowo zgłosiły swój akces, ale Stalin nakazał im się wycofać. Radziecką odpowiedzią
na poczynania USA było natomiast zacieśnienie kontroli nad ruchem komunistycznym.
Liderzy poszczególnych partii komunistycznych podczas zjazdu w Szklarskiej Porębie (27
września 1947 r.) zaakceptowali powstanie Kominformu (Biura Informacyjnego Partii
Komunistycznych i Robotniczych).
Europa w 1947 roku. Mężczyzna rozmieszczający flagi na mapie to Józef Stalin. Jak można zinterpretować tę
ilustrację?
Źródło: dostępny w internecie: johndclare.net, tylko do użytku edukacyjnego.

Zasadniczym celem istnienia tej organizacji

stało się dyscyplinowanie przez Moskwę
komunistów w całej Europie, również
Zachodniej. Radzieckiej polityce wobec
krajów satelickich sprzeciwił się
jugosłowiański przywódca, popularny
zarówno w swoim kraju, jak i za granicą, Josip
Broz‐Tito. Stalin był przeciwny polityce Tity
na Bałkanach: skrytykował
jugosłowiańsko‐bułgarską współpracę
Szklarska Poręba pod koniec lat 40. Rozpoznaj
w sprawie federacji tych państw, sprzeciwiał pasmo górskie widoczne w tle.
się sfederowaniu Jugosławii z Albanią oraz Źródło: dostępny w internecie: polityka.pl, tylko do użytku
znoszeniu wewnętrznych ceł granicznych na edukacyjnego.
Bałkanach między krajami rządzonymi przez
komunistów. Z inicjatywy Moskwy 28 czerwca 1948 r. Kominform potępił Josipa Broz‐Titę,
a radzieckie media rozpoczęły przeciwko niemu propagandową nagonkę. Pewny swego
jugosłowiański przywódca nie ugiął się jednak: skutecznie rozprawił się z przeciwnikami
w kraju i faktycznie wyprowadził Jugosławię z bloku komunistycznego. Podpisał także
umowy o współpracy gospodarczej z USA.
Radziecki plakat propagandowy „Niezależna” pozycja Tito…; postać na dole to sam Tito, na górze –
amerykański generał Douglas MacArthur. Napis na kartce generała: Plany wojennych prowokacji na
Bałkanach; napis na armacie: Amerykańska „pomoc".
W jaki sposób a użytek propagandowy ukazywano relacje przywódcy Jugosławii z USA?
Źródło: N. Dolgorukov, dostępny w internecie: SovietPropaganda.org, tylko do użytku edukacyjnego.

Usunięcie Jugosławii poza nawias bloku wschodniego przyspieszyło proces stalinizacji

w poszczególnych krajach Europy Środkowo‐Wschodniej. Moskwa potraktowała sprawę
Jugosławii jako pretekst do pozbycia się niewygodnych, bo nazbyt samodzielnych działaczy
komunistycznych w innych krajach regionu. Oskarżani o „odchylenie prawicowo -
nacjonalistyczne” (w Polsce) lub „titoizm” (na Bałkanach) podlegali prześladowaniom
w swoich krajach, w których władza znalazła się w rękach bezwarunkowych wykonawców
woli Stalina. W Tiranie Koci Xoxe, były minister spraw wewnętrznych i szef służby
bezpieczeństwa został skazany na śmierć za „titoizm”. W Bułgarii Trajczo Kostow, były
wicepremier, został skazany po pokazowym procesie na karę śmierci. W Bukareszcie odbył
się proces „Laszlo Rajka i jego wspólników”, główny oskarżony został skazany na karę
śmierci. W Czechosłowacji skazano na śmierć Rudolfa Slanskiego, sekretarza generalnego
Komunistycznej Partii Czech. Życie w Europie Wschodniej konsekwentnie upodabniało się
do wzorca radzieckiego. Naśladując rozwiązania sowieckie, środkowoeuropejscy komuniści
zwalczali religię, szerzyli kult Stalina, likwidowali własność prywatną, rozbudowywali
przemysł ciężki, posługiwali się zmasowaną propagandą, inwigilacją i indoktrynacją oraz
wprowadzili surowy system prześladowań politycznych. Procesy polityczne były ważnym
elementem systemu stalinowskiego. Były one organizowane w taki sposób, aby zmusić
oskarżonego do przyznania się do winy. Taki akt uważano za wystarczający do skazania
(stąd powszechnie stosowane były tortury dla wymuszenia zeznań). Miało to działać
wychowawczo na społeczeństwo, czyli kreować opinię publiczną. Taki system władzy,
oparty na strachu, utrzymał się w Europie Środkowo‐Wschodniej jeszcze kilka lat po
śmierci Józefa Stalina w 1953 r.

Słownik
federacja

(z łac. fœderatio – przymierze) państwo składające się z części obdarzonych autonomią

imperializm

(z łac. imperare – rządzić) polityka państw o aspiracjach mocarstwowych zmierzająca do

rozszerzenia ich wpływów politycznych, militarnych, gospodarczych i kulturalnych na
obszary do nich nienależące

indoktrynacja

regularne wpajanie człowiekowi określonych idei, doktryn (w szczególności

politycznych oraz społecznych)

inwigilacja

śledzenie kogoś, tajny nadzór, obserwacja

Kominform

(Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych) – organizacja

międzynarodowa zrzeszająca europejskie partie komunistyczne, powstała w 1947 roku.
Pierwszą siedzibą Kominformu był Belgrad, po wykluczeniu z Kominformu
Komunistycznej Partii Jugosławii w czerwcu 1948 roku centrala organizacji została
przeniesiona do Bukaresztu. Formalnie celem Biura była koordynacja działań partii
komunistycznych kierowanych przez ZSRR,. Faktycznie Kominform miał ułatwiać ZSRS
sprawowanie kontroli nad partiami komunistycznymi w innych krajach.

odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne

termin propagandy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, użyty po raz pierwszy w 1948.,

wymierzony początkowo przede wszystkim przeciw ówczesnemu I sekretarzowi PPR
Władysławowi Gomułce. Termin ten miał określać i piętnować brak zaangażowania
w budowę komunizmu w Polsce, „zdradę idei klasy robotniczej” oraz sprzeciw wobec
działalności Kominformu.

Plan Marshalla

(nazwa użyta przy wprowadzaniu w życie, oficjalna nazwa ang. European Recovery
Program, tłum. Program Odbudowy Europy) – plan Stanów Zjednoczonych mający służyć
 odbudowie gospodarek krajów Europy Zachodniej po II wojnie światowej, obejmujący
pomoc w postaci surowców mineralnych, produktów żywnościowych, kredytów i dóbr
inwestycyjnych. Nazwa tej inicjatywy pochodzi od nazwiska sekretarza stanu Stanów
Zjednoczonych gen. George’a Marshalla, który przemawiając 5 czerwca 1947 na
Uniwersytecie Harvarda, przedstawił deklarację pomocy gospodarczej dla krajów Europy,
określając jej charakter i warunki otrzymania. Plan odbudowy został opracowany na
spotkaniu państw europejskich latem 1947.

toizm

termin określający ideologię polityczną nazwaną od jugosłowiańskiego przywódcy Josipa

Broza Tity, przede wszystkim używany dla opisu rozłamu pomiędzy Jugosławią
a Związkiem Radzieckim po zakończeniu II wojny światowej, kiedy to Związek
Komunistów Jugosławii odmówił dalszego podporządkowywania się rozkazom płynącym
z Moskwy.

Słowa kluczowe
plan Marshalla, zimna wojna, komunizm, ZSRS, Bałkany, blok wschodni, sowietyzacja,
stalinizm, Kominform

Bibliografia
P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‐tych, Warszawa 2016.

J. Krasuski, Europa Zachodnia po II wojnie światowej – dzieje polityczne, Poznań 1990.

W. Laqueur, Historia Europy 1945–1992, Londyn 1993.

Najnowsza historia świata. 1945–1963, t. 1, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J. Węca, Kraków 2000.
Schemat

Polecenie 1

Zapoznaj się ze schematem, a następnie wskaż odstępstwa od schematu stopniowego

przejmowania władzy przez komunistów. Jakich krajów one dotyczą? Jakie były możliwe
przyczyny tych odstępstw?

Twoja odpowiedź

Wybrane etapy przejmowania władzy przez komunistów

w Bułgarii, Czechosłowacji, Rumunii i na Węgrzech

OBIEKT MULTIMEDIALNY
KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE

Na ilustracji przywódcy komunistyczni (od góry, od lewej): Bułgarii – Georgi Dimitrow, Czechosłowacji –
Klement Go wald, Rumunii – Gheorghe Gheorghiu-Dej i Węgier – Mátyás Rákosi.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Polecenie 2

Wyjaśnij rolę ZSRS w przejmowaniu władzy przez komunistów w Europie

Środkowo-Wschodniej.

Twoja odpowiedź

Polecenie 3

Oceń metody przejmowania władzy przez komunistów z etycznego punktu widzenia.

Uzasadnij odpowiedź, podając trzy argumenty na poparcie swojej oceny.

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przeciągnij w odpowiednie miejsce na osi czasu podane wydarzenia związane z przejęciem

władzy przez komunistów w Europie Środkowo-Wschodniej.

Połącz wydarzenia z datami

1948,
1945,
1944,
1947,
1946

powstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w Polsce

konferencja Wielkiej Trójki w Jałcie

powstanie terminu „żelazna kurtyna”

powstanie Kominformu

początek konfliktu jugosłowiańsko-radzieckiego

Ćwiczenie 2 輸

Rozstrzygnij, czy pierwsze powojenne wybory na Węgrzech odbyły się zgodnie z maksymą
Józefa Stalina: „Nieważne, kto głosuje, ważne, kto liczy głosy”.

Podział mandatów w Zgromadzeniu Narodowym po wyborach parlamentarnych w 1945 r.

Legenda:
miejsca zielone – Niezależna Par a Drobnych Rolników,
ciemnoczerwone – Węgierska Par a Socjaldemokratyczna,
czerwone – Komunistyczna Par a Węgier,
żółte – Narodowa Par a Chłopska,
niebieskie – Par a Demokratyczno-Obywatelska.
Źródło: FelipeRev, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 3 醙

Wyobraź sobie, że jesteś zachodnim dziennikarzem. Wkrótce po zakończeniu wojny

przyjechałeś do Pragi, aby zrozumieć stosunek Czechów do Związku Radzieckiego
i komunizmu. Przygotuj po dwa pytania, które zadasz Edwardowi Beneszowi, Klementowi
Go waldowi oraz zwykłemu robotnikowi. Wykorzystaj informacje podane we fragmencie
artykułu prasowego autorstwa Andrzeja Krawczyka Surowy luty.

“
Andrzej Krawczyk

Surowy luty

Na przełomie 1947 i 1948 r. […] w sowieckiej strefie imperialnej

znalazły się więc Polska i Czechosłowacja oraz państwa, które w latach
II wojny światowej były sojusznikami III Rzeszy (Węgry, Rumunia,
Bułgaria) i ich status – krajów okupowanych – był powszechnie
akceptowany. Dawało to Moskwie swobodę manewru,
usprawiedliwiało bezpośrednią kontrolę i obecność, a elity
i społeczeństwa paraliżowało strachem. Zachód milcząco zgodził się, by
„Polska została zdradzona” – jak głosił tytuł książki z 1948 r. byłego
ambasadora USA w Warszawie. Zachodnią opinię publiczną
neutralizowało rozgrywanie przez Związek Sowiecki karty
czechosłowackiej. Moskwa robiła wszystko, żeby pokazać, jak dobre ma
stosunki z czechosłowackim rządem emigracyjnym i jego przywódcą
Edwardem Beneszem. (W składzie rządu w Londynie podczas II wojny
byli również przedstawiciele par i komunistycznej, a w ostatnich dniach
wojny rząd demonstracyjnie powrócił do Pragi przez Moskwę).

Benesz dumny był ze swego kunsztu dyplomatycznego, który pozwolił

mu – w przeciwieństwie do polskiego rządu emigracyjnego – powrócić
do ojczyzny i pozostać u władzy mimo obecności Armii Czerwonej.
Zapłacić za to musiał jednak sporą cenę: jeszcze w Moskwie zgodził się
i zobowiązał, że nie dojdzie do odtworzenia w Czechosłowacji
„reakcyjnych, prawicowych” par i politycznych, w tym największej
przedwojennej par i Agrarystów. Komunistom oddano resort spraw
wewnętrznych, wojsko i policję. Ponadto, o czym Benesz mógł nie
wiedzieć, do rozmaitych par i politycznych została oddelegowana duża
grupa utajnionych członków par i komunistycznej.

Sytuacja Czechosłowacji była szczególna. Na tradycyjne sympa e

panslawistyczne i filorosyjskie nakładała się tu silna tradycja ruchu
robotniczego i komunistycznego. Komunistyczna Par a Czechosłowacji
była przed wojną stosunkowo dużą, legalną par ą, działającą
w parlamencie i w samorządach. Wśród inteligencji i artystów widoczna
była fascynacja rewolucją rosyjską. Żywe były dyskusje o czeskiej
drodze do socjalizmu i wzajemne przepływy między socjaldemokratami
a komunistami. W ruchu komunistycznym działali często ludzie znani,
o silnych osobowościach […]. W latach 1928–1929 par a
komunistyczna przeszła wewnętrzne (ale jawne) przeobrażenia, znane
pod nazwą bolszewizacji par i, kiedy za podstawowy dogmat przyjęto
wierność Związkowi Sowieckiemu i WKP(b). Szef komunistów Klement
Go wald mówił w praskim parlamencie 21 września 1929 r.: „Jesteśmy
par ą czechosłowackiego proletariatu, a nasze kierownictwo
rzeczywiście jest w Moskwie. Jeździmy do Moskwy się uczyć. A wiecie
czego? Uczymy się od rosyjskich bolszewików, jak wam skręcić kark.
Wiecie, że rosyjscy bolszewicy są w tym mistrzami. Jeszcze przejdzie
wam śmiech…”.

Sympa a do Rosji i komunizmu wzrosła jeszcze w latach wojny, kiedy

front wschodni przez kilka lat jawił się jako jedyna szansa na zmianę
losu. W maju 1945 r. witano entuzjastycznie armię sowiecką
wkraczającą do ustanowionego przez Hitlera w Czechach Protektoratu.
Tysiące Czechów wstępowały do par i komunistycznej.

Odrodzone po maju 1945 r. czeskie życie publiczne […] wydawało się

normalne. Wielu Czechów odległych od komunizmu sądziło, że
Czechosłowacja wygrała los na loterii, będąc jedynym w Europie
Środkowej krajem, który pozostał demokracją.
 Źródło: Andrzej Krawczyk, Surowy luty, „Polityka” 09.02.2008 r. dostępny online: polityka.pl.

Pytania do Benesza

Pytania do Go walda

Pytania do zwykłego robotnika

Ćwiczenie 4 醙

Przeciągnij do luk w tekście brakujące zdania.

Ściana budynku obwieszcza:

„Władza ludu narodziła się u wylotu karabinu”
Szli długim sznurem żołnierze rozłożyści i groźni, szli, waląc ciężkimi buciorami o kamienny
bruk Gjirokastry, a ruchy mieli sztywne i twarze stężałe. Wydawali się olbrzymi, kiedy pięli się
pod górę, bez śladu zmęczenia, dźwigając karabiny większe niż sylwetki wpatrzonych w nich
dzieci.
Tamtego dnia czteroletni Stefan Arseni kręcił się po starym bazarze, koło sklepu ojca […].
– Ojciec był człowiekiem pragmatycznym – mruga do mnie Stefan – i gdy spotkał na ulicy
niemieckiego oficera, zaprosił go do domu […]. „Nie – powiedział Niemiec – najpierw
ty”. I ojciec bez mrugnięcia wychylił do dna. Stałem w kącie pokoju i nie spuszczałem z niego
wzroku.
Strach przyszedł dopiero, kiedy po bruku zaczęła płynąć krew rozstrzelanych

wrogów ludu: zwolenników demokracji, faszystowskich kolaborantów, podejrzanych

inteligentów i wszystkich, których […] uznano za „elementy nie rokujące lub niepewne”.
Do domu Stefana zapukali jeszcze wtedy, gdy Albania była wielkim polem bitwy.
Położyli papier na stół, obok papieru – karabin.
W czasach spokojnej biedy ojciec wraz z bratem skupowali […] skóry kun i lisów, a potem
sprzedawali je […]. Po rozpoczęciu wojny interes podupadł, później do Gjirokastry zaczęli
schodzić partyzanci z okolicznych wzgórz.
Pokazali ojcu dokument – że rekwirują z magazynu wszystkie skóry. Trzysta sztuk, cała
przyszłość. Ojciec podpisał, patrząc na karabin, ale wkrótce okazało się, że
dokument jest wart tyle, ile kartka papieru, na którym go spisano. Komuniści nie patyczkowali
się z bogatymi rzemieślnikami i handlarzami – ich obskubywali co do grosza […].
Z tego wszystkiego ojciec zaniemógł.
Źródło: Małgorzata Rejmer, Błoto słodsze niż miód. Głosy komunistycznej Albanii , Wołowiec

2018, s. 39–40.
Półtora miesiąca później szli przez Gjirokastrę zwycięscy partyzanci albańscy.

Ojciec częstował ich raki, ale nie chcieli pić.

Kto ośmielał się protestować, przy odrobinie szczęścia trafiał do więzienia, komu szczęścia zab

Ojciec wyciągnął koniak, nalał do dwóch kryształowych kieliszków, spojrzał tamtemu w oczy.

Po wojnie, zapewniali, zwrócą mu pieniądze.

Ćwiczenie 5 醙

Zaznacz na zielono w źródle A fragment, który dotyczy sytuacji opisanej w źródle B.

Uwaga: fragment oznacz, klikając w pojedyncze słowa po kolei.

zielony

Źródło A
Przewrót króla Michała i obalenie I. Antonescu w sierpniu 1944 r. oraz przejście na
stronę aliantów uniemożliwiało Stalinowi natychmiastowe osadzenie komunistów w
Rumunii. Monarcha powołał rząd, w którym nie uzyskali oni przewagi. Wraz z
socjaldemokratami oraz niektórymi działaczami chłopskimi stworzyli jednak Front
Narodowo-Demokratyczny, domagający się zmian społecznych i politycznych. Pod
naciskiem Stalina, który traktował Rumunię jako kraj pokonany, pod koniec lutego
1945 r. król Michał został zmuszony do powołania nowego lewicowego rządu […],
uznanego wkrótce za legalne władze przez mocarstwa zachodnie. Nowy rząd uzyskał
początkowo poparcie społeczne, przeprowadził bowiem reformę rolną […].
Równocześnie komuniści rozpoczęli kampanię oskarżającą wszystkie par e
demokratyczne o kolaborację z III Rzeszą. Nie mogli jednak liczyć na pełne zaufanie
społeczeństwa rumuńskiego, dlatego sfałszowali, odbywające się w atmosferze
terroru, wybory w listopadzie 1946 r. […]. Pod pretekstem rozliczenia przestępców
wojennych, przystąpili także do rozprawy z opozycją […]. Pod koniec 1947 r.
zmuszono do abdykacji króla Michała, ogłaszając Rumunię republiką ludową.
Źródło: Jakub Tyszkiewicz, Edward Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2012, s. 550.

Źródło B

“ Najnowsza historia świata. 1945–1963

Abstrahując od nieco odmiennych doświadczeń jugosłowiańskich

i albańskich, można przyjąć, że Moskwa zdołała osiągnąć swój cel
w czterech zasadniczych etapach […]. Najważniejszy był [etap],
w którym komuniści starali się wyeliminować swych przeciwników
 z życia politycznego, uciekając się najczęściej do intryg, zakulisowych
nacisków, wzniecania niepokojów społecznych.

Źródło: Najnowsza historia świata. 1945–1963, t. 1, red. A. Patek, J. Rydel, J.J. Węc, Kraków 2000, s. 69–70.

Ćwiczenie 6 難

Zapoznaj się z mapą i jej zawartością, a następnie wykonaj polecenia.

Państwa bloku wschodniego i ich godła

6 9
5
1
7 8
4
2
3

Źródło: Contentplus sp. z o. o., licencja CC BY-SA 3.0 na podstawie Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wskaż i zinterpretuj elementy symboliczne wspólne dla przynajmniej trzech krajów bloku
wschodniego.

Wymień państwa bloku komunistycznego, które przyjęły godła najbardziej przypominające

godło radzieckie. Wyjaśnij możliwe przyczyny tego naśladownictwa.
Ćwiczenie 7 難

Wskaż dwa wspólne zarzuty, jakie stawiają Josipowi Broz-Ticie autorzy źródeł A i B.

Źródło A

Radziecki plakat z 1949 r. Postać przedstawiona jako wąż to Josip Broz-Tito. Słowa zapisane na wężach:
terror, zdrada, szpiegostwo, sabotaż. Napis obok kapelusza: „Zjadliwe gniazdo”.
Źródło: tylko do użytku edukacyjnego.

Źródło B

“
„Więc sługusy z Wall Streetu:

Tito, Tito, i ty tu,

Służ i już, gdy każe pan ci,

Tuż tuż biali emigranci,

Esesmani – towar tani

I od Kruppa kupa drani,

 Rodzime łotrzyki

Prosto z „Głosu Ameryki…”

Źródło: Cytat pochodzi z książki Mariusza Urbanka Brzechwa nie dla dzieci. Tekst autorstwa Jana Brzechwy, Janusza
Minkiewicza i Antoniego Marianowicza; histmag.org.

Twoja odpowiedź

Ćwiczenie 8 難

Zapoznaj się z fragmentem reportażu Mariusza Szczygła Go land. Zaznacz kolorem zielonym
akapit, który dotyczy socrealizmu, czerwonym – czystek, niebieskim – propagandy wizualnej,
purpurowym – propagandy antyzachodniej, żółtym – współzawodnictwa pracy.

Skubaczka gęsi Kvítková oskubała w osiem godzin siedemdziesiąt dwie gęsi i przeszła do
historii. Minister informacji Kopecký na konferencji naukowej w Brnie oświadczył, że
najwyższą górą Europy jest Elbrus, a dotychczasowy pogląd, że jest to Mont Blanc, określił
jako "przeżytek reakcyjnego kosmopolityzmu".
[…]
Poeta Sedloň napisał, że słowa „wyżywienie” i „produkcja” są już słowami poetyckimi. Premier
rządu Zápotocký zdiagnozował nowe czasy. "Nie da się żyć po staremu – żyje się lepiej, żyje się
radośniej!” – powiedział.
Za dwa lata najwybitniejsi przywódcy – z inspiracji Stalina - zostaną skazani na powieszenie.
Na hotelu Zlatá Husa przy placu Wacława wisi napis: ZE ZWIĄZKIEM RADZIECKIM PO
WIECZNE CZASY. Codziennie o północy, po zakończeniu programu, Radio Praga nadaje hymn
Związku Radzieckiego.
Tak w Czechosłowacji kończą się lata czterdzieste XX wieku, a zaczynają pięćdziesiąte.

Źródło: Mariusz Szczygieł, Go land, Wołowiec 2016, s. 75–76.

Ćwiczenie 9 難

Oceń skuteczność komunistycznej propagandy w pozyskiwaniu poparcia społecznego dla

nowego systemu, odnosząc się do pomnika Stalina w Pradze i „Polskiej choinki 1949 r.”.

Pomnik w Pradze.
Źródło: dostępny w internecie: wyborcza.pl, tylko do użytku edukacyjnego.

Źródło: dostępny w internecie: dzieje.pl, tylko do użytku edukacyjnego.

Twoja odpowiedź
Dla nauczyciela

Autor: Marcin Sawicki

Przedmiot: historia

Temat: Sowietyzacja Europy Środkowo‐Wschodniej

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum

Podstawa programowa:

zakres podstawowy

LI. Świat po II wojnie światowej. Początek zimnej wojny.

Uczeń:

6) omawia proces sowietyzacji państw Europy Środkowo‐Wschodniej;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie,
kompetencje cyfrowe.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wymienia kolejne etapy przejmowania władzy przez komunistów w Europie

Środkowo‐Wschodniej;
charakteryzuje metody propagandy stosowane przez komunistów wobec oponentów;
tłumaczy przyczyny odmiennej oceny powojennych wydarzeń w Europie
Środkowo‐Wschodniej przez ZSRS oraz kraje zachodnie.

Strategie nauczania:

konstruktywizm,
lekcja odwrócona.

Metody i techniki nauczania:

pogadanka,
praca ze źródłem,
 mapa myśli.

Formy zajęć:

praca w grupach,
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu,

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale,
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć:

Przed lekcją:

Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał „Sowietyzacja Europy Środkowo‐Wschodniej”. Prosi uczestników zajęć
o zapoznanie się z tekstem w sekcji „Przeczytaj” tak, aby podczas lekcji mogli w niej
aktywnie uczestniczyć i wykonywać zadania.

Faza wstępna

1. Nauczyciel wyświetla uczniom na tablicy temat lekcji, nawiązując do zagadnień

opisanych w sekcji „Wprowadzenie”. Omawia cele lekcji, wspólnie z uczniami ustala
kryteria sukcesu.
2. Raport z przygotowań. Nauczyciel za pomocą dostępnego w panelu użytkownika
raportu sprawdza przygotowanie uczniów do lekcji, m.in. kto zapoznał się
z udostępnionym e‐materiałem. Nauczyciel poleca uczniom przygotować w parach
pytania z nim związane. Czego uczniowie chcą się dowiedzieć? Co ich interesuje
w związku z tematem lekcji?

Faza realizacyjna

1. Rekapitulacja w formie pogadanki. Nauczyciel zadaje uczniom pytania, np.: Jakie

decyzje, ważne z punktu widzenia przyszłych losów Europy Środkowo‐Wschodniej,
zapadły podczas konferencji Wielkiej Trójki w Teheranie i Jałcie? Jaki rejon świata
i dlaczego Churchill nazywał „miękkim podbrzuszem Europy”? Dlaczego upadek
koncepcji Churchilla uderzenia w „miękkie podbrzusze” ułatwił ZSRS przejęcie
kontroli nad Europą Środkowo‐Wschodnią? Wskazani uczniowie albo ochotnicy
odpowiadają na pytania, nauczyciel w razie potrzeby koryguje wypowiedzi i udziela
informacji zwrotnej.
2. Praca z tekstem. Jeżeli przygotowanie uczniów do lekcji jest niewystarczające,
nauczyciel prosi o indywidualne zapoznanie się z treścią sekcji „Przeczytaj”. Każdy
 uczestnik zajęć podczas cichego czytania wynotowuje najważniejsze kwestie
poruszone w tekście. Następnie wybrani uczniowie odczytują na głos swoje notatki.
3. Praca z multimedium („Schemat interaktywny”). Uczniowie w zespołach
dwuosobowych zapoznają się z treścią materiału oraz poleceniem 1: „Zapoznaj się
z materiałami, a następnie wskaż odstępstwa od schematu stopniowego przejmowania
władzy przez komunistów. Jakich krajów one dotyczą? Jakie były możliwe przyczyny
tych odstępstw?” i wspólnie wykonują zadanie. Następnie wybrana para przedstawia
swoje odpowiedzi.
4. Uczniowie dzielą się na grupy cztero- lub pięcioosobowe i na podstawie tekstu oraz
multimedium w grupach przygotowują mapę myśli dotyczącą procesu przejmowania
władzy przez komunistów w Europie Środkowo‐Wschodniej. Nauczyciel określa czas
na przygotowanie oraz zwraca uwagę na konieczność wykorzystania elementów
graficznych. Uczniowie powinni uwzględnić czynniki międzynarodowe i militarne,
które ułatwiły komunistom politykę sowietyzacji Europy Środkowo‐Wschodniej.
5. Podsumowanie i ocena pracy uczniów. Nauczyciel systematyzuje informacje
prezentowane przez uczniów.
6. Opowiadanie nauczyciela o rozłamie w bloku komunistycznym w 1948 r.
7. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Nauczyciel, korzystając z tablicy interaktywnej lub
rzutnika, wyświetla treść ćwiczeń 1, 2 i 6 w sekcji „Sprawdź się”. Uczniowie wspólnie
wykonują zadania.

Faza podsumowująca

1. W ramach podsumowania uczniowie wyjaśniają, jakie czynniki: (międzynarodowe,

militarne, polityczne itp.) zadecydowały o sukcesie polityki Stalina wobec krajów
Europy Środkowo‐Wschodniej. Jedna osoba może zapisywać najważniejsze informacje
na tablicy.
2. Nauczyciel omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów. Na
zakończenie nauczyciel dokonuje oceny pracy wylosowanej grupy.

Praca domowa:

1. Wykonaj polecenia 2 i 3 dołączone do schematu interaktywnego.

2. Wykonaj ćwiczenia niezrealizowane na zajęciach.

Materiały pomocnicze:

Johnson P., Historia świata od roku 1917 do lat 90‐tych, Warszawa 2016.

Krasuski J., Europa Zachodnia po II wojnie światowej – dzieje polityczne, Poznań 1990.

Laqueur W., Historia Europy 1945–1992, Londyn 1993.

Najnowsza historia świata. 1945–1963, t. 1, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J. Węca, Kraków 2000.
Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Schemat może zostać wykorzystany jako element fazy podsumowania lekcji. Wówczas
uczniowie nie pracują z multimedium w fazie realizacyjnej, natomiast wykonują polecenia
jako punkt 1 fazy podsumowującej.