HABERLEŞME SİSTEMLERİ II

Bölüm 7

Dr. Cihat ŞEKER

Elektrik-Elektronik Mühendisliği

2021
Dijital Haberleşme Teknikleri

Bölüm İçeriği

1. Dijital Veri İletimi

2. Paralel ve Seri İletim
3. Veri Dönüşümü
4. Darbe Modülasyonu
5. Dijital Sinyal İşleme

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 2

 Veri Dönüşümü

D/A Dönüştürücüler: Ağırlıklı Akım Kaynağı DAC

Ağırlıklı akım kaynağı, yüksek hızlı DAC'ler için popüler bir konfigürasyondur
Akım kaynakları, harici referans gerilimi tarafından belirlenen sabit bir akım sağlamaktadır.
Her akım kaynağı, I, I/2, I/4, I/8 gibi binari ağırlıklı bir değer sağlamaktadır.
Akım kaynakları, dirençlerin, MOSFET'lerin veya bazı durumlarda bipolar transistörlerin kombinasyonlarından
oluşmaktadır.
Anahtarlar genellikle hızlı artış modlu MOSFET'lerdir, ancak bazı modellerde bipolar transistörler kullanılmaktadır.
Paralel binari giriş genellikle bir giriş yazmacında saklanmaktadır. Yazmaç çıkışları, binari değere göre anahtarları
kapatmakta ve açmaktadır.
Akım kaynağı çıkışları, bir yükseltecin toplama bacağına bağlanmaktadır.
Çıkış gerilimi Vo = It X Rf.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 3

 Veri Dönüşümü

D/A Dönüştürücülerin Özellikleri

D/A dönüştürücülerin üç önemli özelliği bulunmaktadır:
Çözünürlük, D/A dönüştürücünün çıkış gerilim aralığı
üzerinde ürettiği en küçük gerilim artışıdır.
Hata, çıkış geriliminin maksimum ya da tam ölçekli
yüzdesi olarak ifade edilmektedir. Bu aynı zamanda
referans gerilim değeri olarak bilinmektedir.
Yatışma süresi, bir D/A dönüştürücünün çıkış
geriliminin, binari girişte oluşan bir değişiklikten sonra
belirli bir gerilim aralığına sabitlenmesi için geçen
süredir.

Şekil 1. Ağırlıklı akım kaynağı DAC.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 4
 Veri Dönüşümü

A/D Dönüştürücüler
A/D dönüşüm, genellikle bir örnekle-tut devresi tarafından gerçekleştirilen örnekleme işlemiyle başlamaktadır.
Örnekle-tut devresi, belirtilen aralıklarla analog gerilimi hassas şekilde ölçmektedir.
Daha sonra A/D dönüştürücü bu anlık gerilim değerlerini binari sayılara çevirmektedir.
A/D Dönüştürücüler: Örnekle-Tut Devreleri
Örnekle-tut devresi izleme-saklama devresi olarak da adlandırılmaktadır. Örnekle modunda analog giriş sinyali
alınmakta ve üzerinde herhangi bir işlem yapılmadan geçirilmektedir.
Tut modunda, yükselteç, örnekleme anındaki gerilim seviyesini tutmaktadır.
Örnekle-tut yükseltecinin çıkışı, genliği örnekleme anındaki değer olan sabit bir DC seviyesidir.
Bir örnekle-tut yükseltecinin en önemli faydası, örnekleme sırasında analog gerilim seviyesini depolamasıdır.
Bazı yüksek frekanslı sinyallerde, örnekleme sırasında analog gerilim seviyesi değişebilmektedir.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 5

 Veri Dönüşümü

Bu istenmeyen bir durumdur. Çünkü A/D dönüştürücünün kafası karışmakta ve diyafram hatası ortaya
çıkmaktadır.
Örnekle-tut yükselteci gerilimi kapasitör üzerinde depolamaktadır. Örnekleme aralığı boyunca gerilim sabiti ile
quantalama doğrudur.

Şekil 2. Bir örnekle-tut yükselteci

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 6
 Veri Dönüşümü
Bir analog gerilimi binari sayıya çevirmenin birçok yolu vardır:
Ardışık Yaklaşımlı Dönüştürücüler:
Bu dönüştürücüler, 8 bitlik ardışık yaklaşımlı kaydedici içermektedir.
Kaydedicideki mantık devresi MSB'den LSB'ye kadar her biti birer birer işlemektedir. Bu işlem en yakın binari
değer kaydediciye depolanana kadar devam etmektedir.
Saat sinyali, bitlerin işlenme hızını belirlemektedir.
Ardışık yaklaşımlı dönüştürücüler hızlı ve tutarlıdır.
Flaş Dönüştürücüler:
Bir flaş dönüştürücü, büyük dirençli bir gerilim bölücü ve birden fazla analog karşılaştırıcı kullanmaktadır.
Gerekli karşılaştırıcı sayısı 2N – 1 eşitliği ile bulunmaktadır; burada N, istenen çıkış bitlerinin sayısıdır.
Flaş dönüştürücüler, karşılaştırıcıların anahtarlayabildiği kadar hızlı bir çıkış üretmektedirler. Sinyaller, mantık
devreleri tarafından binari seviyelere çevrilmektedir.
Flaş dönüştürücüler, en hızlı A/D dönüştürücü türüdür.
Flash A/D dönüştürücüler karmaşık ve pahalıdır, ancak yüksek hızlı dönüştürme işlemleri için en iyi seçimdir.
Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 7
 Veri Dönüşümü

Boru Hatlı Dönüştürücüler:

Ardışık yaklaşımlı dönüştürücülerden daha yüksek hız ve daha yüksek çözünürlük elde etmek için iki veya daha
fazla düşük çözünürlüklü flaş dönüştürücü kullanmaktadır.
ADC’lerin Özellikleri
ADC’lerin temel özellikleri şöyledir:
• Çözünürlük
• Dinamik aralık
• Sinyal gürültü oranı
• Efektif bit sayısı
• Suni serbest dinamik aralık.
Çözünürlük, bit sayısı ile ilişkilidir. Çözünürlük, dönüştürücü tarafından tanınan en küçük giriş gerilimini
belirtmektedir. Referans geriliminin VREF 2N’e bölümüdür, burada N, çıkış bitlerinin sayısıdır.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 8

 Veri Dönüşümü

Dinamik aralık, dönüştürülebilen

giriş gerilim aralığının bir ölçüsüdür.
Sinyal-gürültü (S/N) oranı (SNR),
gerçek (fiili) giriş sinyali geriliminin
sistemdeki toplam gürültüye
oranıdır.
Suni serbest dinamik aralık (SFDR),
RMS sinyal geriliminin en yüksek
"çıkıntı" gerilim değerine oranıdır.
Bu değer desibel cinsinde ifade
edilmektedir.
Çıkıntı, ara modülasyon
distorsiyonundan kaynaklanan Şekil 3. Delta modülatör
(suni) sahte veya istenmeyen bir
sinyaldir.
Gürültü, harmoniklerin veya suni sinyallerin birbirine eklenmesiyle ADC'nin çözünürlüğünü
azaltmaktadır. Bu durum, efektif bit sayısı olarak bilinen bir ölçü ile ifade edilmektedir.
Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 9
 Veri Dönüşümü

Analog sinyal, bir örnekle-tut devresi ile örneklenmektedir.

Karşılaştırıcının bir girişine örnek uygulanmaktadır.
Karşılaştırıcının diğer girişine, D / A dönüştürücünün çıkışı uygulanmaktadır. Bu dönüştürücü bir yukarı-aşağı
sayıcı tarafından sürülmektedir.
Sayıcı, karşılaştırıcının çıkış durumuna bağlı olarak yukarı (artışlar) veya aşağı (azalmalar) saymaktadır.
Karşılaştırıcının çıkışı analog değeri temsil eden seri veri sinyalidir.
Sigma-Delta Dönüştürücü
ADC'nin yaygın kullanılan bir diğer biçimi de sigma-delta (∑∆) dönüştürücüdür.
Delta-sigma veya yük denkliği dönüştürücü olarak da bilinmektedir.
Bu devre aşırı hassasiyet, geniş dinamik aralık ve düşük gürültü sağlamaktadır.
18, 20, 22 ve 24 bitlik çıkış kelime uzunlukları mevcuttur.
Bu dönüştürücüler, CD, DVD ve MP3 çalar gibi dijital ses uygulamalarında kullanılmaktadır.
Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 10
 Veri Dönüşümü

Yüksek hızda örnekleyen dönüştürücü

olarak da bilinmektedir.
Diğer dönüştürücü türleri için gereken
minimum Nyquist hızının birkaç katı saat
hızı veya örnekleme frekansı
kullanmaktadır.
Sigma-delta dönüştürücüde kullanılan
yüksek hızda örnekleme teknikleriyle
gürültü, alçak geçiren bir filtre ile kolayca
filtrelenebilen daha yüksek bir frekansa
çevrilmektedir.
Bu tekniğin bir diğer yararı da örtüşmeyi
ortadan kaldırmasıdır.
Şekil 4. Bir sigma-delta (Σ-Δ) dönüştürücü

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 11

 Darbe Modülasyonu

Darbe modülasyonu, iletilecek bilgiyi temsil etmek için bir binari darbe sinyalini değiştirme işlemidir.
Binari tekniklerle bilgi aktarmanın birincil faydaları
Gürültü toleransı
Bozulmuş sinyali yeniden oluşturma yeteneğidir.

Darbe modülasyonunun dört temel biçimi bulunmaktadır:

1.Darbe genlik modülasyonu (PAM)
2.Darbe genişlik modülasyonu (PWM)
3.Darbe pozisyon modülasyonu (PPM)
4.Darbe kod modülasyonu (PCM).

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 12

 Darbe Modülasyonu
Darbe Modülasyonu Yöntemlerinin Karşılaştırılması
Şekil 5’te, analog bir bilgi işareti ve PAM, PWM ve PPM
modülatörleri tarafından üretilen çeşitli dalga biçimleri
görülmektedir.
Her üç durumda da analog sinyal, A/D dönüşümde olduğu gibi
örneklenmektedir.
PAM sinyali, genlikleri analog sinyale göre değişen bir dizi sabit
genişlikte darbedir.
PWM sinyalinin genliği binaridir (yalnızca iki seviyeye sahiptir).
Darbelerin genişliği veya süresi, analog sinyalin genliğine göre
değişmektedir.
PPM'de, darbeler analog sinyalin genliğine göre konum
değiştirmektedir.
Dört darbe modülasyonu arasında PAM, uygulanması en basit
ve en ucuz olan yöntemdir. Şekil 5. Darbe modülasyonu türleri

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 13

 Darbe Modülasyonu
Darbe Kod Modülasyonu
Elektronik veri iletiminde bilgi işaretlerini
sayısallaştırmak için en yaygın kullanılan teknik,
darbe kod modülasyonudur (PCM).
PCM sinyalleri seri dijital verilerdir.
Bunları oluşturmanın iki yolu vardır:
1.Birincisi ve daha yaygın olanı, analog sinyali
örneklemek ve binari kelime dizisine
dönüştürmektir. Paralel binari kelimeleri seri
forma dönüştürmek ve verileri her seferinde 1
bit olarak iletmek için bir örnekle-tut devresi
ve A/D dönüştürücü kullanılmaktadır.
2.İkincisi delta modülatörü kullanmaktır.
Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021
Darbe Kod Modülasyonu: Geleneksel PCM
Geleneksel PCM'de, analog sinyal örneklenmekte
ve bir A/D dönüştürücü ile paralel binari kelime
dizisine dönüştürülmektedir.
Paralel binari çıkış sözcüğü, bir kayan kaydedici
tarafından seri sinyale dönüştürülmektedir.
Her örnek alımında, A/D dönüştürücü 8 bitlik bir
kelime üretmektedir.
Bu kelime, başka bir örnek alınmadan ve başka bir
binari kelime üretilmeden önce seri olarak
iletilmektedir.
Saat ve giriş sinyalleri, sonuç sürekli binari kelime
dizisi olacak şekilde senkronize edilmektedir.
14
 Darbe Modülasyonu

Darbe Kod Modülasyonu: Sıkıştırma, Genişletme, Kodlayıcı ve Ses Kodlayıcı

Sıkırtışma ve
Genişletme İşlemi:
Ses sinyallerinin
iletiminde bozulma
ve gürültü
sorunlarının
üstesinden gelmek
için kullanılan bir
işlemdir.

Şekil 6. Temel bir PCM sistemi

Sıkıştırma ve genişletme işlemi, quantalama hatası ve gürültü problemlerinin üstesinden gelmek için kullanılan
en yaygın metottur. A/D dönüşüm, D/A dönüşüm gibi tüm işlevler sadece bir adet büyük ölçekli entegre devre
tarafından gerçekleştirilmektedir.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 15

 Dijital Sinyal İşleme

DSP’nin Temeli
Dijital sinyal işleme, dijital
sinyaller üzerinde işlem
yapmak için hızlı bir dijital
bilgisayarın kullanılmasıdır.
DSP için yeterli hıza ve belleğe
sahip herhangi bir dijital
bilgisayar kullanılabilir.
İşlenilecek analog sinyal, bir
A/D dönüştürücüye
uygulanmaktadır. Analog sinyal
burada okuma/yazma rastgele
erişim belleğinde (RAM)
depolanacak binari sayı dizisine
dönüştürülmektedir.
Şekil 7. DSP kavramı
Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 16
 Dijital Sinyal İşleme

Genellikle salt okunur bir bellekte (ROM) saklanan program, veriler üzerinde matematiksel işlemler ve diğer
işlemleri gerçekleştirmektedir.
Çoğu dijital işlem, gerçek zamanlı olarak yürütülen karmaşık matematiksel algoritmalar içermektedir.
İşlem, yine RAM'de depolanan başka bir veri kümesiyle sonuçlanmaktadır.
Bu veriler daha sonra dijital biçimde kullanılabilir veya bir D/A dönüştürücüye uygulanabilir.
DSP İşlemciler
Çoğu bilgisayar ve mikroişlemci, Von Neumann mimarisi olarak bilinen bir yapı kullanmaktadır.
Fizikçi olan John Von Neumann program depolama konseptini ilk ortaya atan kişidir. Bu konsept genellikle tüm
dijital bilgisayarların çalışma prensibini oluşturmaktadır.
Von Neumann mimarisinin temel özelliği hem talimatların hem de verilerin ortak bir bellek alanında
depolanmasıdır.
Bellek ile CPU arasında yalnızca bir yol bulunmaktadır. Bu nedenle bir seferde yalnızca bir veri veya komut
sözcüğüne erişilmektedir.
Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 17
 Dijital Sinyal İşleme

DSP mikroişlemciler de benzer şekilde çalışmaktadır, ancak DSP’lerde Harvard mimarisi adı verilen bir yapı
kullanılmaktadır.
Harvard mimarisine sahip bir mikroişlemcide program belleği ve talimat belleği olmak üzere iki bellek
bulunmaktadır. Genellikle bir ROM ve veri belleği olan bir RAM bulunmaktadır.
Bellekler arasında CPU’ya giden ve CPU’dan gelen iki veri yolu bulunmaktadır.
Hem talimatlara hem de verilere aynı anda erişilebildiğinden, çok yüksek hızda çalışma mümkündür.
DSP Uygulamaları
En yaygın DSP uygulaması filtrelemedir. Bir DSP işlemcisi, bant geçiren, alçak geçiren, yüksek geçiren ve bant
durduran filtre işlemlerini gerçekleştirmek üzere programlanabilmektedir.
Veri sıkıştırma, belirli bir analog sinyali temsil etmek için gereken binari sözcük sayısını azaltma işlemidir.
Spektrum analizi, bir sinyalin frekans içeriğini belirlemek için inceleme sürecidir.
Sinyalin ortalamasını alma, gürültü varlığında iletilen tekrar eden bir analog sinyali örnekleme sürecidir.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 18

 Dijital Sinyal İşleme

Şekil 8. Yinelemeli olmayan bir FIR filtresinin işleme algoritmasını gösteren blok
diyagram

Şekil 9. Hızlı Fourier dönüşümüyle zaman domeninde örnek

seyreltme

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEM, 2021 19