ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU

TÜRK DİL KURUMU YAYINLARI : 678

3. ULUSLAR ARASI TÜRK DİL

KURULTAYI
1996

ANKARA, 1999
 '
İSLA:Mi DEVR.EYE AİT UYGUR HARFLİ YENİ BİR ESER:
RIZVAN ŞAH iLE RUH-AFZA HİKAYESi

CEVALKAYA

Uygur alfabesinin, asıl Uygur sahasının dışında, müslüman Türklerce de yaygın

biçimde kullanılmış olduğu biliniyor. Özellikle, Cengiz oğullarının hakimiyetl eri
zamanında bu alfabenin daha. da yaygınlık kazandığı görülmektedir!. İslamı devrede bu
alfabe ile yazılmış irili ufaklı yaklaşık 60 metin bulunmaktadır2. Bu metinler, 'İslamı
devrenin Uygur harfli eserleri' adi altında tasnif edilmektedir.
Bu eserlerden biri de BN'dir. Eserin bilinen yegan� yazması,3 İngiltere'de
Bodleian Library, Huntington, 598'de kayıtlıdır. Her sayfasında 15 satır bulunan 148
yapraklık yazma4, 1435'te Marisur Bahşı tarafından muhtemelen Yezd şehrinde istinsah
edilmiştir5. Yazmanın başı ve sonu tamdır. Ortadan bazı yapraklar düşmüştür. Mevcut
olanların da birbirine karıştığı anlaşılmaktadır.
Yazmayı, bilim dünyasına asıl hüviyetiyle ilk kez tanıtan P. A. JAUBERT6
olmuştur.· Daha sonra, A. L. DAVIDS7 , Ş. VŞMBERY8, W. RADLOFF9, M. R.

1 CAFEROĞLU 1970, 178.

2 Bu devreye ait metinlerin katalogu yapılmıştır: SERTKAYA 1977.
� BALABAN, Cenevre da;ü'l-fünunu kütüphanesindeki bir BN nüshasından söz etmekte,
yayımladığı risaleyi de söz konusu nüshadan kopya ettiğini söylemektedir (BALABAN
1923, 4). Gerçekte ise, BALABAN'ın metni DAVIDS'inkiyle aynıdır (SERTKAYA 1977, 12).
Başka bir ifade ile, BALABAN, yayımladığı metni yazma bir nüshadan değil, DAVIDS'in
matbu nüshasından kopya etmiştir.
4 Yazmanın tavsifi için bk. ETHE 1930, 1181.
5 Yazmanın ketebe kaydı şöyledir (148a/13-15): kutlııg bolsun tırıh sekiz yüz otuz sekizde

tavıışkan yıl zulhıcca aynın· avvalı�da mansur bahşı bi_ tidi "Kutlu olsun. Tarih, sekiz yüz
otuz sekizde, tavşan yılı zilhicce ayının birinde (h. 1 Zilhicce 838/m. 28 Haziran 1435)
Mansur Bahşı yazdı". Yazmanın istinsah edildiği yer belirtilınemiş. Mansur Bahşı,
müstensihi olduğu British Museum Or. 8193'teki mecmuayı 1432'de Yezd'de istinsah
etmiştir. BN'yi de aynı yerde yazmış olmalıdır.
6 JAUBERT 1827.
7 DAVIDS 1832, 171-178.
8
Yl:IMBERY 1870, 174-177.
9 RADLOFF 1891, 247-249.
 654 CEVALKAYA

BALABANıo ve H. K.KADRİ11 yazmadan metinler yayımlamışlardır.

R. R. ARAT, yazmanın ıamamının transkripsiyonunu yapmış, ancak çalışm ası
yazma halinde kalmıştır. 12
I 979-1980 öğretim yılında üç arkadaşımla birlikte İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nde O. F. SERTKAYA'nın yönetiminde
yazmanın tamamının dizinini lisans tezi olarak hazırlamıştık.13
Tez çalışması sırasında yazma dört eşit parçaya bölünmüş, son kısım da bana
düşmüştü. Bütün yazmanın transkripsiyonundan sonra konunun akışına göre yapraklan
doğru sıraya koymuş, daha sonra kendi bölümümüzün çeviri ve fişlemesini
gerçekleştirmiştik. Çeviriyi yaparken, BN metninin bir noktada kesildiğini, müteakip
yaprakta başka bir metnin başladığını fark etmiştim. Başka BN nüshalarıyla
k.µ-şılaştırdığımda, yeni metnin BN'ye ait olmadığı kanaatine varmıştım. Vardığım bu
kanaat, dördümüzün tezinde de yer almıştı.
Bilindiği gibi, aslı Farsça �lan BN, bir çerçeve hikayeye bağlı yan hikayelerin
anlatıldığı on bölümden oluşma.ktadır 14 . Uygur haefli BN nüshasında da aynı bölüm ler
vardır. Aynca sonuç bölümü olarak bir kıssa bulunmaktadır.15 Ancak, kıssanın sonu
düşmüştür. Başka bir deyişle, eserin sonu eksiktir.
BN metninden sonra, Rızvan Şah ve, Ruh-afza adlı kahramanlar üzerine kurulu
başka bir hikaye gelmektedir. Bu hikayeyi, BN içinde bir alt hikaye olarak düşünemeyiz.
Çünkü, hikayenin sonu tamdır ve hikaye bitiminçie hemen ketebe kaydı gelmektedir. 1 6
Bu güne kadar, Uygur harfli BN adıyla tanınan yazma içinde, BN'den başka bir eserin
daha bulunduğunun fark edilememiş olmasının sebebi ise, yazmanın bütünüyl e
incelenmemiş, ilave olarak da yapraklarının karışmış olmasıdır.
Muhtemelen baş kısmı düştüğü için adı belli olmayan bu eseri, rızvan şah bile
ruh-aft.anın hakayatı "Rızvan Şah ile Ruh-afza Hikayesi" biçiminde adlandırıyorum 17 ve

10 BALABAN 1923.
11 KADRİ 1927, VII-VIII.
12 Bu transkripsiyon,. Ankara'da Türk Kültürünü Araştırma Enstit�sü'nün kitaplığındadır.
.ARAT'ın malzemesini tasnif. etmiş olan SERTKA Y A'nm verdiği bi!giy.e göre, ARAT,
yazmayı el yazısıyla transkripsiyonlamış, metnin akışının kesildiği yerleri, yani karışmış
yaprakları, işaret etmiştir .. Ben, ARAT'ın çalışmasını görmedim.
13 KAÇALİN 1980; KARAKOÇ 1980; YAZANLAR 1980; KAYA 1980.
14 BN.çev, XVİI-XVIII.
15 KAÇALİN 1980, 111-IV.
16 Bu ketebe
kaydının yalnızca RŞ için geçerli olduğunu sanıyorum. BN'nin sonu düştüğü
için, bu düşen kısımda BN için de bir' ketebe kaydı bulunmuş olmalıdır. Nitekim, Mansur
Bahşı'nın istinsah ettiği British Museum Or. 8193'teki mecmuada .bulunan her eser için
bir ketebe kaydı bulunmaktadır.
17KAÇALI·N, bu hikayenin Istanbul kitaplıklarında Türkiye Türkçesiyle yazılmış on
nüshasını belirlemiştir (KAÇALİN 1980, XIX).
 İSLAMI DEVREYE AİT UYGUR HARFLİ YENİ BİR ESER 655

bu hikayenin İslami devreye ait Uygur harfli yeni bir eser olduğuna inanıyorum.
Şimdiye kadar BN adıyla tanınmış olan 148 yapraklık bu yazmanın 114 yaprağı
gerçek BN'ye, 34'ü ise RŞ şeklinde adlandırdığım yeni esere aittir. Yeni eserin başında
ve ortadan iki yerinde düşmüş yapraklar olduğu anlaşılmaktadır. Düşen kısımlar, metnin
aşağı yukarı % IO'udur. Elde bulunan kısım ise, 1005 satırdan ibaretttir.
RŞ, çift kahramanlı bir aşk hikayesidir. Erkek kahraman insan, kadın ise cindir.
Hikayenin kaynağı, 1001 gün masalları olmalıdır. Bu masal külliyatı içinde "Hikaye-i
Rızvan Şah" adıyla bir hikaye bulunmaktadır 18 • Ancak, her iki hikayenin yalnızca baş
kısımları benzerlik göstermektedir. Bu sebepten, bizim hikaye doğrudan buradan
yapılmış bir çeviri olamaz. Eğer eser bir çeviri ise, belki Farsça bir nüshadan yapılmıştır.
Yahut da, eser, kaynağı 1001 gün masalları olmakla birlikte, masalın halle arasında
yeniden işlenmiş bir biçiminin yazıya geçirilmişidir.
Eserin müstensihi olan Mansur Bahşı meşhur bir kişidir ve başka eserleri de
istinsah etmiştir. 19 Kendisinin telif eserlerinin de bulunduğu bilinmektedir. 20
RŞ, men surdur. Yazı, imla ve dil · bakımından BN ile aynı özelliklere sahiptir.
Yazı, geç devir işlek :t,Jygur kursiv yazısıdır. Bu yazı stilinin bir özel1iği olarak D, T, S,
z ve Q ünsüz işaretleri birden fazla sesi karşilar. Yazmanın, Arap harfli bir nüshadan
çekildiğini sanıyorum. Müstensih, Arap harfli nüshadaki bazı yazım özelliklerini Uygur
harfli nüshaya taşımış olmalıdır. Arapça -ve Farsça kelimelerin teşhis edilebilmesi için
Arap alfabesinin işaretler_inden de· yararlanıldığı görülmektedir. Uygur alfabesi, Arap
alfabesine göre daha az işarete sahip· olduğu için, Arapça ve Farsça kelimelerin harflerini
karşılamakta yetersiz kalmaktadır. M�stensih, bu eksikliği gidermek için, Uygur
işaretlerinin genellikle altına, bazen de üstüne Arap harfleri koymuş. Bu imla tarzının,
kelimelerin fonetiğini değil, yalnızca meiışeini göstermek için uygulandığını
düşünüyorum.
Metnin dili, Çağataycadır. Klasik Çağatayca'ya ait tipik özelliklerin henüz
yaygınlaşmadığı görülmektedir. Üçüncü şahıs iyelik eki ile hal eki arasında türeyen ini
bakımından istikrar yoktur. Aynı şekilde, birinci hecede /el~ /il bakımından ikili şekil'ler
göze çarpmaktadır.
Eserde toplam 5956 kelime bulunmaktadır. Madde başı sayısı ise, 803'tür. Bu
803 madde başının 466'sı Türkçe, 337'si yabancıdır. Yabancı madde başlarının 193'ü
Arapça, 13l'i Faı:sça, 5'i Moğolca, 2'si Grekçe, 2'si Soğutça, l'i Çince ve I'i
Sanskritçedir. 2 tane özer ismin menşei ise tespit edilememiştir. Madde başı bazında
olmak üzere, Türkçe unsurların oranı % '58.03, yabancı unsurların oranı ise % 41.97' dir.
En çok geçen beş madde başı şunlardır: takı (265), ir- (217), ol (216), kim (208),

18 1001 gün, 69-110.

19 British Museum Or. 8193. İçinde şu eserler bulunmaktadır: a. Siriicü'l-kulüb. b. Mes'ele
Kitabı. c. Riihatu'l-ku_lıib. ç. Horezmi'nin Mulıabbetniimesi. d. Baiı manzum ve mensur
parçalar. Mecmuanın tavsifi ve içeriğinin·dökümü için bk. SERTKAYA 1975.
20 HOFMAN 1969, 118-121; SERTKAYA 1975, 180-181, 184-185.

..
656 CEVALKAYA

bir (133). 355 madde başı ise yalnızca bir kez geçmektedir. En çok geçen yabancı
kaynaklı beş madde başı ise şunlardır: zaman (40), taht (37), daya (35), ya (27), taala
(26).

BİBLİYOGRAFYA

1001 gün Elfu'n-nehar ve Nehar. Çev. Mustafa Hami, Ali Raşid,

Ahmed Şükri, Said Fehmi. [İstanbul], 1290.
BALABAN 1923 M. R. [BALABAN]: Bahtiyar-name. İstanbul, 1339.
BN Bahtiyarname.
BN.çev Lüm'atü's-sirac li hazreti't-tac (Bahtiyar-name). Yay. M.
RÜŞEN. Çev. A. BİLGEN-B. BİLGEN. Ankara,
1994.
CAFEROĞLU 1970 A. CAFEROĞLU: Türk Dili Tarihi. 1, İstanbul, 1970.
DAVIDS 1832 A. L. DAVIDS: A Grammar of the Turkish Language.
Landon, 1832.
ETHE 1930 H. ETHE: Catalogue of the Persian, Turkish, Hindustanf and
Pushtu Manuscripts in the Bodleian Library. 2.
Oxford, 1930.
HOFMAN 1969 H. F. HOFMAN: Turkish Literature. A Bio-bibliographical
Survey. Section III. Part I. c. 4: K-N. Utrecht, 1969.
JAUBERT 1827 P. A. JAUBERT: "Notice et extrait de la version turque du
Bakhtiar-nameh" Journal Asiatique, 10, I 827, I 46-
167.
KAÇALİN 1980 M. KAÇALİN: Bahtiyar-name. İndeks (A-H). İstanbul,
I 980. (İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü Kütüphanesi, T. 2134).
KADRİ 1927 H. K. KADRİ: Türk lügati. . ı. İstanbul, 1927.
KARAKOÇ 1980 K. H. KARAKOÇ: Bahtiyar-name. İndeks (I-K). İstanbul,
1980. (İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü KütüJ:)hanesi, T. 2161).
KAYA 1980 C. KAYA: Bahtiyar-name. İndeks (T-Z). İstanbul, 1980.
(İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü Kütüphanesi, T. 2136).
RADLOFF 1891 W. RADLOFF: Das Kudatku Bilik des Jusuf Chass-Hadschib
aus Biilasagun. 1. St. Petersburg, 1891.
 İSLAMI DEVREYE AİT UYGUR HARFLİ YENİ BİR ESER 657

RŞ Rızvan Şah ile Ruh-afza Hikayesi.

SERTKAYA 1975 O. F. SERTKA YA: Uygur Harfleriyle Yazılmış Bazı

Manzum Parçalar il" Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi,
21, 1975, 175-195+12 lev.
SERTKAYA 1977 O. F. SERTKAYA: İslami Devrenin Uygur Harfli Eserlerine
Toplu Bir Bakış. Bochum, 1977.
Vl;IMBERY 1870 l;I. Vl;IMBERY: Uigurische Sprachmonumente und das
Kudatku Bilik. lnnsbruck, 1870.
YAZANLAR 1980 H. YAZANLAR: Bahtiyar-name. İndeks (L-Ş). İstanbul,
1980. (İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştınnalan
Enstitüsü Kütüphanesi, T. 2135).