Warsztaty

prawnicze
PRAWO RZYMSl(IE
tablice chronologiczne
łacińskie maksymy prawnicze, rozbudowane
o odniesienia do współczesności
kazusy z komentarzami

Wojciech Dajczalc
Tomasz Giaro
Franciszelc Longchamps de Berier

Bibliote ka WP iA

11II~iillii111·1i1iiii11
1091054577

OD.NOWA
Projekt układu typograficznego:
Para studio
www.parastudio.pl

Projekt okładki:
Parastudio
www.parastudio.pl

Redakcja:
Agnieszka Duda

Skład i łamanie:
MIG
Piotr Hrehorowicz
Małgorzata Punzet
Inter Line SC

© Copyright by Wydawnictwo Od.Nowa Spółka jawna 2072

ISBN 978-83-631.j25-01.j-3

Wydawnictwo Od.Nowa Spółka jawna

Krakowskie Centrum Biurowe. Etiuda
ul. Pilotów 2
e-mail: biuro@od.nowa-sj.pl
internet: www.od.nowa-sj.pl

Druk i oprawa: Dimograf/Bielsko-Biała

Druk ukończono w kwietniu 2012
SPIS TREŚCI
Wstęp 5

Wykaz skrótów 7

Rozdzi ał 1. Historia i t radycja prawa rzymskiego 9

l.l. Tablice synoptyczne (Tomasz Giaro) 9
l.2. Łacińskie maksymy prawnicze (Wojciech Dajczak) 15

Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych 37

2.7. Kształtowanie praw prywatnych - czynności prawne (Tomasz Giaro) 37
2.1.l. Czynności abstrakcyjne 37
2.1 .2. Motyw a warunek i polecenie 39
2.l.3. Wykładnia czynności prawnych 40
2.1.4. Wady czynności prawnych 43
2.7.5. Konwalidacja i konwersja 47
2.1 .6. Zastępstwo przy czynnościach prawnych 50
2.2. Ochrona praw prywatnych (Franciszek Longchamps de Berier) 55
2.2.l. Ochrona praw prywatnych - schemat 55
2.2.2. Trzy formy procesu rzymskiego 55
2.2.3. Rodzaje powództw procesu legisakcyjnego 56
2.2A Proces formularny: typy skarg i przykłady formuł 57
2.2.4.l. Formuły w kwestiach prejudycjalnych 57
2.2.4.2. Skargi cywilne 58
2.2.4.3. Skargi pretorskie 63

Rozdział 3. Osoby i rodzina 67

3.l. Prawo osobowe (Tomasz Giaro) 67
3.1.l. Zdolność prawna osób fizycznych 67
3.1.2. Zdolność do czynności prawnych 72
3.l.3. Czyn n ość prawna kulejąca 73
3.1.4. Zdolność do nabycia posiadania 74
3.l.5. Osoby prawne korporacyjne 75
3.l.6. Osoby prawne fundacyjne 76
3.2. Rodzina (Franciszek Longchomps de Berier) 77
3.2.l. Władza ojcowska 77
3.2.2. Małżeństwo 79
3.2.2.l. Posag 79
3.2.2.2. Skutki majątkowe małżeństwa 81
3.2.3. Piecza prawna: opieka i kuratela 84
3.2.3.l. Opieka a kuratela 84
3.2.3.2. Typy kurateli 84

Rozdział ił. Spadki (Franciszek Longchamps de Berier) 85

4.l. Główne zasady prawa spadkowego 85
4.2. Treść testamentu 85
4.2.l. Ustanowienie dziedzica 85
4.2.2. Substytucja pospolita 90
4.2.3. Substytucja pupilarna 94
4.2.4. Wydziedziczenie 98
4.2.5. Legaty 100
4.2.6. Fideikomis 108
4.2.7. Kodycyle 110
4.2.8. Klauzula kodycylarna lll
4.2.9. Wyzwolenia 112
4.2.10. Przykłady rozrządzeń 114
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe (Tomasz Giaro) 115
5.l. Posiadanie 115
5.l.l. Nabycie i utrata posiadania 115
5.l.2. Ochrona posiadania 123
5.2. Własność 126
5.2.l. Pochodne nabycie własności 126
5.2.2. Zasiedzenie 131
5.2.3. Pierwotne nabycie wła sności 136
5.2.1-t Ochrona własno ści 139
5.3. Prawa na rzeczy cudzej 146
5.3.l. Służebności gruntowe 146
5.3.2. Służebności osobiste 153
5.3.3. Emfiteuza i superficies 157
5.3.4. Zastaw 159

Rozdział 6. Zobowiązania (Wojciech Dajczak) 165

6.l. Pojęcie zobowiązania 165
6.2. Źródła, historyczny rozwój i systematyka zobowiązań 166
6.2.l. Źródła zobowiązań 166
6.2.2. Zobowiązania ex contractu 167
6.2.3. Nominalizm kontraktowy 168
6.3. Konkurencja skarg in personam 170
6.4. Poszerzanie zakresu ochrony prawnej (actio utiłis) 172
6.5. Ekonomiczna racjonalność jako czynnik rozwoju prawa zobowiązań 174
6.5.l. Ułatwianie obrotu dobrami majątkowymi 174
6.5.l.l. Umorzenie zobowiązania i przekaz 174
6.5.l.2. Przelew wie rzytelności 175
6.5.l.3. ,,Realny" cha rakter kontraktu pożyczki 177
6.5.l.4. Ogólne wa runki umów 178
6.5.l.5. Świadczenie na rzecz osoby trzeciej 179
6.5.l.6. Sprzedaż rzeczy nieistniejącej w chwili zawarcia kontraktu 180
6.5.2. Poszukiwanie rozsądnego ekonomicznie rozkładu ryzyka kontrahentów 181
6.5.2.l. W poszukiwaniu równowagi pomiędzy ryzykami i korzyściami stron kontraktu 181
6.5.2.2. Określenie stref ryzyka stron kontraktu 183
6.6. Zasada sp ra wie dli wości jako czynnik rozwoju prawa zobowiązań 186
6.6.l. Wina jako przesłanka odpowiedzialności odszkodowawczej 186
6.6.l.l. Budowanie wzorców staranności kontrahenta 186
6.6.l.2. Precyzowanie pojęcia wi ny akwiliańskiej 188
6.6.2. Zasady ustalania odszkodowania 191
6.6.3. Rozszerzanie odpowiedzialności poza granice winy 193
6.6.4. Likwidacja przypadków bezpodstawnego wzbogacenia 196
6.6.5. Słuszność a zakres swobody interpretacji 199
Wstęp

Oddawane do rąk czytelnika „Warsztaty prawnicze - prawo rzymskie" zaplanowaliśmy nie tylko jako pomoc
w wykładzie, prowadzonym na podstawie wydanego przez PWN podręcznika „Prawo rzymskie. U podstaw
prawa prywatnego". Nie chcieliśmy, aby służył wyłącznie jako zeszyt ćwiczeń w dydaktyce, prowadzonej na
pierwszych latach wydziałów prawa i administracji. Opracowaliśmy go jako autonomiczny przewodnik dla
zainteresowanych proponowaną w nim tematyką. Wobec licznych, docierających do nas opinii mamy uza-
sadnioną nadzieję, że sięgną po „Warsztaty prawnicze" aplikanci i praktycy, wspominający z przyjemnością
i z uznaniem prawo rzymskie ze swych studenckich lat. Ufamy, że propozycja zawarta w książce będzie uznana
za przystępną przez nie-prawników, którzy chcieliby poznać jedną z trzech podstaw europejskiej cywilizacji.
Na wydziałach prawa i administracji „Warsztaty prawnicze" przydadzą się w prowadzeniu zajęć z dwóch
przedmiotów objętych programami studiów prawniczych: prawo rzymskie i łacińska terminologia prawnicza.
W dydaktyce prawa rzymskiego ma pomóc w animacji ćwiczeń z tego przedmiotu jako dyskursu o społecznej
funkcji prawa prywatnego, o leżących u jego podstaw wartościach, o sensie i granicach kontynuacji prawa.
Prawo rzymskie stanowi jeden z najbogatszych w dziejach ludzkości obszarów doświadczenia, pozwalają­
cych na tego rodzaju dyskusję, a przedstawione w „Warsztatach prawniczych" kazusy nie zostały wymyślone
współcześnie i na potrzeby nauczania na I roku prawa. Pochodzą z wystarczająco i dla nas bogatej skarbni-
cy, jaką stanowią rzymskie źródła prawnicze, a zwłaszcza „Digesta" justyniańskie. Prócz typowo szkolnych
przykładów, używanych przez jurystów głównie jako ilustracja i komentarz, daje się znaleźć wiele bardzo
złożonych kontrowersji. Szeroka dyskusja rzymskiej jurysprudencji nad nimi nie pozwala oczekiwać, że ist-
nieje tam tylko jedno właściwe rozwiązanie, które można by następnie egzekwować od studentów. ,,Warsz-
tatów prawniczych" nie zbudowaliśmy wszelako jako zbioru tekstów, które miałyby dać pełny obraz prawa
antycznego Rzymu. Ze wskazanego doświadczenia wybraliśmy przypadki, które - naszym zdaniem - ułatwią
studentom zrozumienie podstawowych pojęć prawa prywatnego i kwestii kluczowych w ramach wskazanego
dyskursu. Tak zorientowany wybór kazusów opiera się na czytelnych osiach.
Dostępne czytelnikom w wielu zbiorach przedstawienie łacińskich maksym prawniczych rozbudowaliśmy
o odniesienia do współczesności. Staraliśmy się też zaznaczyć, że są stosunkowo często wykorzystywane
w argumentacji prawniczej, a właściwe im treści niejednokrotnie znajdują kontynuację w kodyfikacjach cy-
wilnych. Wskazane ujęcie prezentacji łacińskich maksym wydają się czynić „Warsztaty prawnicze" szczegól-
nie użytecznym w dydaktyce z zakresu przedmiotu łacińska terminologia prawnicza, którego podstawowym
celem jest przedstawienie jej obecności i użyteczności w dzisiejszym języku prawniczym.
Prawo spadkowe z kolei pokazujemy z perspektywy wykładni ostatniej woli zmarłego wobec zmiany oko-
liczności, do jakich doszło już po śmierci testatora: przewidywanych przez niego i nieprzewidywanych.
Natomiast w kazusach ze zobowiązań powinno być widać nawet kilka osi. Po pierwsze, rozwój zakresu
ochrony prawnej w rzymskich zobowiązaniach mimo dogmatycznych ograniczeń, jakie wynikają z nomi-
nalizmu kontraktowego i deliktowego oraz łączenia uprawnień z przyznaniem odpowiedniej skargi. Po
drugie, przekonanie, że zasada sprawiedliwości wymiennej, formułowana też w słowach suum cuique
tribuere, jest fundamentem i jednym z podstawowych drogowskazów rozwoju prawa prywatnego w naszej
tradycji prawnej. Prawo zobowiązań, ale też prawo rzeczowe daje plastyczne przykłady takiej ewolucji.
Po trzecie pogląd, że prawo prywatne - a w szczególności prawo obligacyjne - ma za cel pomagać w po-
rządkowaniu i rozwiązywaniu spraw życia codziennego. Dlatego dogmatyczny kształt zobowiązań łączy
się z poszukiwaniem efektywnych ekonomicznie, użytecznych w praktyce rozwiązań. Po czwarte myśl,
że jednym z odwiecznych problemów prawa prywatnego, znajdującym szereg czytelnych przykładów na
obszarze zobowiązań jest poszukiwanie równowagi między zasadą sprawiedliwości a ekonomiczną racjo-
nalnością oraz przewidywalnością prawa.

Autonomiczna jurysprudencja znana jest tylko prawu rzymskiemu, w którym wykładnia stanowiła kolek-
tywne dzieło rozciągniętej w czasie wspólnoty prawników. Toteż jednym z głównych celów naszej książki
jest pokazanie pracy prawnika. W Rzymie polegała ona na wykładni istniejącej wykładni, poddawanej stałej
aktualizacji przez nowe generacje prawników. Ich dzieła stawały się źródłem prawa, jednak o charakterze
raczej perswazyjnym niż imperatywnym. Metody pracy jurysprudencji udaje się poznać tylko na przykładzie
konkretnych rozwiązań, a więc wspominanych wyżej kazusów. Dlatego właśnie ich omówienie oraz wska-
zanie antycznych, a przede wszystkim współczesnych odniesień, stanowi podstawę konstrukcyjną nowych
„Warsztatów prawniczych". Mamy nadzieję, że czytelnik łatwo dostrzeże, dlaczego jurysprudencja stała się
zbiorowym ustawodawcą, który wszelako zamiast rozkazywać - dyskutował. Ponieważ zaś traktujemy prawo
rzymskie przede wszystkim jako dorobek myśli prawniczej, szczegółowe rozważenie przynajmniej wybranych
kontrowersji i prześledzenie niektórych debat jurysprudencji pozwoli - jak sądzimy - pokazać, o jakie war-
tości w prawie może chodzić i jak prawo służy ich realizacji.

s
Chcemy, aby wykorzystanie „Warsztatów prawniczych" w ramach ćwiczeń z prawa rzymskiego pomagało
w formowaniu takiego myślenia o prawie prywatnym, jakie zdaje się nieodzowne współcześnie, to znaczy
w czasach gwałtownych przemian kulturowych, technologicznych i społecznych, którym towarzyszą prace,
zmierzające do zbudowania ponadnarodowych zasad i zbiorów prawa prywatnego. Przyjęciu takiej perspek-
tywy spojrzenia na prawo rzymskie ma właśnie pomóc powiązanie problemów podjętych niegdyś w prawie
rzymskim z ich rozwiązaniami w wybranych kodyfikacjach cywilnych; gdy zaś to możliwe źródłowo - również
w Common Frame of Reference, czyli najnowszym projekcie harmonizacji prawa prywatnego w Europie.
Dla ułatwienia lektury wszędzie zamieszczono parafrazy tekstów oryginalnych kazusów, dyskutowanych
przez rzymskich jurystów. Istota tych parafraz polega na oddaniu sensu rzymskiego tekstu w formie języ­
kowej najbliższej współczesnemu językowi prawniczemu. W tym zakresie zawarte w „Warsztatach prawni-
czych" parafrazy łacińskich tekstów wspomagają dostępne tłumaczenia rzymskich źródeł prawnych na język
polski. Oczywiście, szersze sięgnięcie do dorobku w zakresie tłumaczenia rzymskich tekstów prawnych może
wzbogacić pracę z niniejszym zbiorem. Jego układ jest następujący. Główne źródło przytaczamy w środkowej
kolumnie. Po lewej stronie określamy problem prawny, a poniżej wskazujemy inne starożytne źródła, nazy-
wane pokrewnymi. W prawej kolumnie jest miejsce na komentarz, po którym mogą nastąpić odniesienia do
współczesnych regulacji kodeksowych.
Bardzo dziękujemy za uwagi i komentarze, które pomogły nam przygotować „Warsztaty prawnicze - prawo
rzymskie". Pochodziły głównie od doktorantów i studentów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwer-
sytetu Jagiellońskiego oraz Uniwersytetu Warszawskiego. Za szczególnie wnikliwą lekturę wdzięczni jeste-
śmy doktor Paulinie Święcickiej.
Wojciech Dajczak
Tomasz Giaro
Franciszek Longchamps de Berier
Wykaz skrótów

a B -Allgemeines Biirgerliches Gesetzbuch (austriacki kodeks cywilny z 1811 r.)

f.• ,@1 -Azo Porcius, Brocardia, Neapolis 1568 (reprint: Torino 1967)
j:@:j - Biirgerliches Gesetzbuch (niemiecki kodeks cywilny z 1896 r.)
Bartolus, Commentaria - Bartolus de Saxoferrato, Commentaria cum additionibus Thomae Diplovatatii
aliorumque excellentissimorum doctorum, t. I-VI, Venetiis 1516-1529
Blackstone, Commentane , - W. Blackstone, Commentaries on the Laws of England, t. li, wyd. 15, ed.
E. Christian, London 1809
Brunnemann, consilium - J. Brunnemann, Consilia sive responsa academica in quibus materiae gravissimae in
principes pariter ac privatos in foris illustribus ventilatae, Francofortum Oder 1678
[I - Codex lustinianus
li- [ode civil (francuski kodeks cywilny z 1804 r.)
Iii- Code civil belge- Belgisch Burgerlijk Wetboek(belgijski kodeks cywilny z 1804 r.)
B- Código civil espaiiol (hiszpański kodeks cywilny z 1889 r.)
liJ- Codice civile (włoski kodeks cywilny z 1942 r.)
m- francuski kodeks postępowania cywilnego
N•ffltl- Cicero, Pro L. Balbo oratio
,. Cicero, Pro A. Caecina oratio
jii,§•MA- Cicero, Oe oratore

-~-
WWW -Cicero, De legibus
- Cicero, De officiis
- Cicero, Topica
UQ'9P - Cicero, in Verrem actio
[iii- Corpus lnscriptionum Latinarum
-
tllł Mosaicarum et Romanarum legum Collatio
I - lustiniani Digesta
• - Draft Common Frame of Reference
Iii- Dzieje Apostolskie
- Europejska Konwencja Praw Człowieka z 4.11.1950 r.
fil - Otto Lenel, Das [dictum Perpetuum. Ein Versuch zu seiner Wiederherstellung, wyd. 3, Leipzig 1927
(liczby oznaczają numery stron)
liiJ - European Patent Office (Europejski Urząd Patentowy)
li.I - Europejski Trybunał Praw Człowieka
Iii - Europejski Trybunał Sprawiedliwości
Everardi, Loci argumentorum legoles - N. Everardi, Loci argumentorum legales, Lugduni 1552
li'J- Fragmenta quae dicuntur Vaticana
[I - Gai lnstitutiones
ml- Gai lnstitutionum Epitome
1;j,j4j,,ii,N- Horatius, Carmina
li- lustiniani lnstitutiones
ID- (polski) kodeks cywilny z 1964 r.
133- (polski) kodeks karny z 1997 r.
i3m- Karta Narodów Zjednoczonych
13ił - (polski) kodeks postępowania cywilnego z 1964 r.
1Bi3- (polski) kodeks postępowania karnego z 1997 r.
• . - Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r.
B- (polski) kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r.

7
 - księga

• - Naczelny Sąd Administracyjny

[il- Obligationenrecht (szwajcarski kodeks zobowiązań z 1911 r.)
lilł!I - Publius Ovidius Naso, Ars amatoria
łiil - Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10.12.19~8 r.
, •• przed Chrystusem
l!lil- po Chrystusie
,, - pozycja
• - Pauli sententiae receptae
• • - Rzeczpospolita Polska
• - św. Pawła list do Rzymian

- Sąd Apelacyjny

• · · - Seneca, De beneficiis
·, · - Seneca, Epistulae
- Seneca, Medea

: - Strafgestezbuch (niemiecki kodeks karny)

rm:i] - Strafprozessordnung(niemiecki kodeks postępowania karnego)
Im - sygnatura
im- Trybunał Konstytucyjny
l!I- Ulpiani Epitome - Tituli ex corpore Ulpiani
- Liber Sextus Decretalium
- Decretales Gregorii IX Papae
mm- Zivilgesetzbuch (szwajcarski kodeks cywilny z 1907 r.)
&i] Zivilprozessordnung(niemiecki kodeks postępowania cywilnego z 1877 r.)
-

8
ROZDZIAŁ,.
Historia i tradycja prawa rzymskiego

1.1. Tablice synoptyczne

Wczesne państwo patrycjuszowskie (753-367 przed Chr.)

EE
data historia państwo prawo prawoznawstwo
ok.1000 najstarsza osada siedmiowzgórza (septimontium)
753 legendarna data założenia miasta Rzymu
753-510 rzekomy okres królewski tzw. leges regiae
ok. 600 panowanie Etrusków założenie miasta Rzymu
509 legendarny pierwszy traktat z Kartaginą
ok. 500 wygnanie Etrusków ustanowienie republiki
451-1-149 decemwirat ustawa XII tablic anonimowa jurysprudencja
kapłańska (pontyfikalna)
493 Związek Latyński

449 powołanie tribuni plebis leges Valeriae Horatiae

445 conubium między stanami lex Canuleia
396 Zdobycie przez Rzymian i zniszczenie Wejów
387 Najazd Galów i spalenie Rzymu
367 kompromis patrycjatu ustrój konsularny legendarne leges Liciniae
z plebsem i magistratura Sextiae

Późna republika (367-27 przed Chr.)

EE
data historia państwo prawo prawoznawstwo
I
358 odnowa Związku Latyńskiego

348 pierwszy historyczny traktat z Kartaginą

anonimowa jurysprudencja kapłańska (pontyfikalna)
338 podbój całego Latium
327-290 wojny samnickie
326 złagodzenie niewoli za długi lex Poetelia Papiria I
ok. 312 reforma comitia centuriata (konstytucja serwiańska)
304 ius Flavianum I Gneusz Flawiusz
290-280 płyty brązu (oes signatum) środkiem płatniczym
287 zrównanie plebiscytów i ustaw lex Hortensia I
286 lex Aquilia o bezprawnej szkodzie
269 as miedziany
264-241 I wojna punicka
254 pierwszy plebejski pontifex maximus Tyberiusz Korunkaniusz publicznie udziela responsów
242 powołanie urzędu praetor peregrinus I
241 Sycylia pierwszą prowincją

237 Sardynia i Korsyka prowincjami

220 reforma comitia centuriata

Rozdział l. Historia i tradycja prawa rzymskiego warsztaty prawnicze 9

-~ - ---- -
 data historia państwo prawo prawoznawstwo
I
218-201 li wojna punicka

218 zakaz handlu dla senatorów

215-205 I wojna macedońska

201.j lex Cincia o darowiznach

198 ius Aelianum Sekstus Eliusz cons.
197 wy brzeże hiszpańskie dwiema prowincjami

196 li wojna macedońska: ,,oswobodzenie" Grecji

ok.187 srebrny denar i sesterc

l69-ll.j9 proces formularny dla obywateli lex Aebutia
153 umiera Marek Porcjusz Kato Licinianus, twórca reguła Cataniana
ll.j9-ll.j6 Ili wojna punicka
ll.j8 Macedonia prowincją

ll.j6 Africa prowincją

11.jO ustalenie cursus honorum lex Villia annalis
133 cała Hiszpania prowincją

133 Tyberiusz Grakchus trybunem ludowym leges Semproniae agrariae Publiusz Mucjusz Scewola
cons.
123 Gajusz Grakchus trybunem ludowym leges Semproniae: agraria, frumentaria, iudiciaria; lex Acilia
repetundarum
121 Galia Narbońska prowincją

107-100 Gajusz Mariusz konsulem, zmiana wojska na zawodowe

95 Kw. Mucjusz Scewola pontifex cons.

93 causa Curiana
91-89 woj na sprzymierzeńcza obywatelstwo dla całej Italii

82-79 dyktatura Korneliusza Sulli leges Corneliae; quaestiones perpetuae

81 Galia Cysalpejska prowincją

71.j-63 Ili wojna z Mitrydatesem

72 Bitynia prowincją

67 nadzwyczajne pełnomocnictwa Pompejusza Wielekiego lex Cornelia de iurisdictione

66 I Gaiusz Akwiliusz Gallus, twórca actio doli i stipulatio Aquiliana, pretorem

63 Syria prowincją

60 I triumwirat: Cezar, Pompejusz, Krassus

52 Pompejusz jedynym konsulem
51 Serwiusz Sulpicjusz Rufus cons.
l.j8-l.jl.j dyktatura Cezara Aulus Ofiliusz
l.j5 lex lulia municipalis
I
l.j3-32 li triumwirat: Antoniusz, Oktawian i Lepidus

39 Publiusz Alfenus Warus cons.

36 wycofanie się Lepidusa

31 zwycięstwo Oktawiana

30 Egipt prowincją

10 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

EE] Pryncypat (27 przed-28Li po Chr.)

data historia państwo prawo prawoznawstwo

27 przed- Oktawian August powstanie szkól prawa: Labeon (zm. w r. ll po Chr.) i Kapitan
11.J po Chr. (zm. por. 22)

13.01.27 „przywrócenie republiki", imperium wojskowe dla

Augusta

23 tribunicio potestas oraz imperium proconsulare maius

19 imperium consulare
l8 lex lulia de maritandis ordinibus i de adulteriis coercendis
17 leges luliae iudiciariae
2 przed (hr. lex Fufia Caninia
4 po Chr. lex Aelia Sentia
6 Judea i Mezja prowincjami

9 lex Popia Poppaea

10 SC Silanianum
14-68 dynastia julijsko-klaudyska

14-37 Tyberiusz Sabinus vs Nerwa Starszy

37-41 Kaligula Kasjusz vs Prokulus

41-54 Klaudiusz

43-44 Brytania i Judea prowincjami SC Velleianum

54-68 Neron SC Trebellianum
68-69 rok czterech cesarzy
69-96 dynastia Flawiuszów lex Salpensana, Malacitana, lmitana
69-79 Wespazjan lex de imperia Vespasiani
79-81 Tytus SC Pegasianum
81-96 Domicjan SC Macedonianum
90 obie Germanie prowincjami

96-169 cesarze adopcyjni

96-98 Nerwa

96 ostatnia ustawa ludowa: lex agraria

98-117 Trajan
po 106 umiera Jawolenus

100 Dacja prowincją

117-138 Hadrian SC Tertullianum

129 SC luventianum Publiusz Juwencjusz Celsus

ok. 130 redakcja edyktu wieczystego Salwiusz Julian

138-192 dynastia Antoninów
138-161 Antoninus Pius
161-169 Marek Aureliusz i Lucjusz Werus (divi fratres)
ok.166 Instytucje Gaiusa
169-180 Marek Aureliusz
178 SC Orfitianum
180-192 Ko modus

Rozdział l. Historia i tradycja prawa rzymskiego warsztaty prawnicze 11

 istońa
I państwo prawo I prawoznawstwo

- - ;
rok pięciu cesarzy
- --- I
dynastia Sewerów
?_-:'l Septymiusz Sewer Papinian (zm. 212)

I 211-217 Karakalla
212 wszyscy mieszkańcy Imperium obywatelami (constitutio
Ulpian (zm. 223)
Antoniniana)
218-22 Heliogabal
222-235 Aleksander Sewer Paulus; Marcjan; Modestyn (do 21.ił.i)
235-281.i cesarze wojskowi
238-21.ił.i Gordian Ili
260-268 Gallienus szkoła prawa w Bejrucie (znana już przed 235 r.)

268-325 cesarze illyryjscy

270-275 Aurelian I reforma monetarna

Późne cesarstwo {dominat 28~-565)

data historia państwo prawo prawoznawstwo

281.i-305 Dioklecjan: reforma wojska i podatków
293 wprowadzenie tetrarchii
ok. 292 Codex Gregorionus
po 291.i Codex Hermogenianus Hermogenian
301 edykt o cenach
306-337 Konstantyn Wielki Arkadiusz Charyzjusz

313 edykt mediolański: tolerancja chrześcijaństwa

320-372 Frogmenta Voticano

325-337 Konstantyn jedynowładcą
326 Konstantynopol stolicą
337-361 Konstancjusz
361-363 Julian Apostata
375 początek wędrówki ludów
379-395 Teodozjusz Wielki
391 chrześcijaństwo religią państwową

395 podział cesarstwa

Wschód Zachód
395-Li08 Arkadiusz
395-Li23 Honoriusz
łJ08-łJ50 Teodozjusz li
łJ25-łJ55 Walentynian Ili

łJ25 szkoła prawa w Konstantynopolu

łJ26 ustawa o cytowaniu

łJ38 Kodeks Teodozjański

łJ 75-łJ76 Romulus Augustulus, koniec Cesarstwa Zachodu

Li76-553 Zachód pod władzą Germanów

Prawo rzymskie
 data historia państwo prawo prawoznawstwo

450-1.67 Marcjan
457-474 Leon I
474-491 Zenon
491-518 Anastazjusz I

ok. 500 Lex Romana Burgundionum, Edictum Theoderici

506 Lex Romana Visigothorum

518-527 Justyn I
527-565 Justynian Wielki
528-532, Trybonian kwestor Sacri Palatii (min. sprawiedliwości)
535-542
528-529 Codex vetus
531 50 Oecisiones

530-533 Digesta
Teofil, Kratinus
533 lnstitutiones (Konstantynopol),
drugi Codex Doroteusz, Anatol (Bejrut)
534
od 535
553 podbój państwa Ostrogotów w Italii przez Bizancjum
Novellae
I
554 sanctio pragmatica pro petitione Vigilii (prawa Justyniana w Italii)
568-774 państwo longobardzkie w Italii płn. i śrdk.
EE
Średniowiecze bizantyńskie (565-1Li53)

data historia państwo prawo I prawoznawstwo

I
po 600 parafraza Digestów Anonymusa

627 upadek państwa Sassanidów

610-641 Herakliusz I
717-741 Leon 111 lzauryjczyk
718 zwycięstwo nad Arabami

740 Ekloge
867-886 Bazyli I Macedończyk Eisagoge; Prochiron
886-912 Leon VI Mądry

przed 900 Basi lica

1054 Wielka schizma wschodnia

1345 Heksabiblos I Armenopoulos

1449-1453 Konstantyn XI Paleolog

1453 podbój Bizancjum przez Turków
EE
Zachodnia tradycja prawna

data historia państwo prawo prawoznawstwo

ok.1050 Italia płn. odkrycie Digestów

1080-1119 Italia płn. Uniwersytet w Bolonii

pot XI-pot mos italicus I glosatorzy (lrneriusz,

XIII w. Akursjusz)

ok. 1140 kanonistyka Oecretum Gratiani Hostiensis, Johannes Andreae

Rozdział l. Historia i tradycja prawa rzymskiego warsztaty prawnicze 13

 data historia państwo prawo prawoznawstwo

pal.XIII w. mos italicus li konsyliatorzy (Bartolo, Baldo)

- ok. 1500
koniec recepcja teoretyczna Zachód kontynentu ius commune
XIII-XV w.
1495 recepcja praktyczna Niemcy Kameralny Sąd Rzeszy (RKG) doktryna „prawa pospolitego "
XV-XVI w. mos gallicus Francja Alciatus, Cujas, Doneau, Faber

humanizm Niemcy Zasius, Apel, Haloander

humanizm Niderlandy Wesenbeck, Noodt, Schulting

Roman-Dutch Law Niderlandy Vinnius, Huber, Voet, Bijnkershoek

XVllw. prawo Rozumu Holandia Grocjusz

XVII-XVIII w. prawo Rozumu Niemcy Pufendorf, Thomasisus, Wolff

XVII-XVIII w. prawo Rozumu Francja Domat, Pothier
XVII-XVIII w. usus modemus Niemcy Stryk
1756 Bawaria CMBC Kreittmayr

1794 Prusy ALR Suarez

1804 Francja Code civil Portalis

1811 Austria ABGB Zeiller

1814 Niemcy Savigny, O powołaniu naszych czasów

1840-1896 Niemcy Pa ndektystyka

1881 Szwajcaria OR
-Munzinger

1900 Niemcy BGB Windscheid

1912 Szwajcaria ZGB Huber

Następstwo scholarchów rzymskich szkól prawa

Serwiusz Sulpicjusz Rufus z uczniami? Kwint us Mucjusz Scewola pontifex?

Marek Antistiusz Labeon (Labeo) Atejusz Kapitan (Capita)

Nerwa Starszy (Nerva pater) Massuriusz Sabinus

Prokulus (Proculus) Kasjusz (Gaius Cassius Longinus)

Pegasus Celiusz (Caelius) Sabinus

Celsus Starszy (pater) Jawolenus (lavolenus Priscus)

Celsus Młodszy (filius)/ Neracjusz (Neratius) Valens / Tuscianus / Salwiusz Julian (/ulianus)

warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

 1.2. l::.acińskie maksymy prawnicze
Przykłady maksym
i źródeł pokrewnych
1.
- accessorium sequitur naturam principalis
(Gothofredus, Lectura super Digesta veteri,
ad D. 5,2,8,5) - rzecz przyłączona podąża zgod-
nie z naturą za rzeczą główną
- principali accesorium tollitur (VI 5,13,1-12)
- rzecz główna likwiduje samodzielność rzeczy
przyłączonej
- accessorium non ducit, sed sequitur principale
(Blackstone, Commentaries, 11, 11) - rzecz przy-
łączona nie pociąga za sobą rzeczy głównej, ale
podąża za nią
2.
- Forum est ubi domicilium est (Brunnemann,
consilium 159) - właściwy sąd jest tam, gdzie
jest miejsce zamieszkania
3.
- Odmiennie: In ambiguitas orationibus maxi-
me sententia spectanda est eius qui eas protu-
lisset (D. 50,17,96)- w przypadku dwuznacznego
sformułowania uwzględnia się w pierwszej kolej-
ności myśl tego, który w ten sposób się wyraził
4.
- Novissima voluntas servatur - uwzględnia się
tą wolę, która jest ostatnia
- voluntas est ambulatoria, et non consummatur
usque ad mortem testatoris - wola jest zmienna
,Jł i nie wyczerpuje się aż do śmierci testatora
1
ETS- Europejski Trybunał Sprawiedliwości
Maksyma główna
A
Accessio cedit principali (O. 34,2, 19, 13) C;i
- rzecz przyłączona dzieli los rzeczy głównej
Actor sequitur forum rei (C. 3, 19,3)°
- powód idzie za sądem pozwanego
Ambiguitas contra stipulatorerrf'
(O. 34,5,26)- sformułowanie dwuznaczne
rozumieć należy przeciw wierzycielowi
Ambulatoria enim est voluntas 0
defuncti usque ad vitae supremum
exitum (O. 34,4,4) - zmienną jest wola
zmarłego, aż do samego kresu życia
zgodnie z art. 220 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską
Rozdział 1. Historia i tradycja prawa rzymskiego
Komentarz
Art. 193 § 2 KC: Gdy jedna z rzeczy połączonych
ma wartość znacznie większą aniżeli pozostałe,
rzeczy mniejszej wartości stają się jej częściami
składowymi.
Podobnie: art. 546 CC; § 947 ust. 2 BGB.
Art. 27 § 1 KPC: Powództwo wytacza się przed
sąd pierwszej instancji, w której okręgu pozwa-
ny ma miejsce zamieszkania.
Podobnie: art. 42 CCP; § l3 ZPO;
W orzeczeniu ETS 1 z 19.02.2002 r. (sygn.
C-256/00) Trybunał dokonując interpretacji
Konwencji z 27.09.1968 r. o jurysdykcji i wyko-
nywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i han-
dlowych stwierdził w szczególności, że „jest
ogólną zasadą jurysdykcji to co wyraża mak-
syma actor sequitur forum rei, ponieważ ona,
co do zasady, ułatwia obronę pozwanemu".
Art. 385 § 2 KC: Wzorzec umowy powinien
być sformułowany jednoznacznie i w sposób
zrozumiały. Postanowienia niejednoznaczne
tłumaczy się na korzyść konsumenta.
Podobnie: art. 1602 ust. 2 CC;§ 305c ust. 2 BGB.
Art. 943 KC: Spadkodawca może w każdej chwi-
li odwołać zarówno cały testament jak i jego
poszczególne postanowienia.
Podobnie: art. 1035 CC; § 2253 8GB.
zapewnia poszanowanie prawa w wykładni i stosowaniu tego Traktatu.
warsztaty prawnicze 15
5.
- Sen. Med. 199-200 Qui stotuit oliquid porte
inoudito altera, oequum licet stotuerit, houd
oequus fuit. Kto wydaje wyrok bez wysłuchania
drugiej strony, jest niesprawiedliwy, chociażby
nawet wydal wyrok słuszny
- D. LJB,17,lpr. ( Marcjanus w księdze 2
O postępowaniu w sprawach publicznych).
W reskrypcie boski Sewer i Antonin Wielki od-
powiedzieli, aby nie karać nieobecnego. I takie
prawo stosujemy, aby nieobecnych nie skazy-
wać, ponieważ wzgląd na sprawiedliwość nie
pozwala skazać kogokolwiek bez wysłuchania
sprawy (neque enim inoudito causo quemquom
domnori oequitotis ratio}
6.
- Ius interpretori circa vertitotem (Azo, Brocor-
dico, 19, 59} - interpretacja powinna uwzględ­
niać to, jaka jest prawda
7.
- G.LJ,107. Jeżeli zostanie przeprowadzone
postępowanie z opartej na ustawie skargi
względem osoby przy użyciu takiej formuły,
która zawiera twierdzenie oparte na prawie
obywatelskim, to nie można potem wszcząć po-
stępowania w tej samej sprawie i dlatego zarzut
jest zbyteczny (postea ipso iure de eodem re ogi
non potest, et ob id exceptio supervocuo est)
- zob.: ne bis in idem contestetur - nie można
dwa razy rozpoczynać procesu o to sam
- nemo debet bis vexori (forma maksymy uży­
wana w języku common low) - nikt nie powi-
nien być dwa razy tak samo dręczony
- sem el obsolutus semper obsolutus - kto raz zo-
stał uniewinniony, jest uniewinniony na zawsze
2 Stosownie do art. 222 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską zadaniem rzecznika generalnego jest publiczne przedstawianie, w sposób zupełnie bezstronny i niezależny,
uzasadnionych wniosków w sprawach przedłożonych Trybunałowi Sprawiedli wości, w celu jego wsparcia w wykonywaniu określonej Traktatem misji.
16 warsztaty prawnicze
f.-..... Audiatur et altera pars (ad Sen. Med. 199C Art.10 PQPCz z 10.12.19LJ8 r.: Każdy człowiek ma
1---o - 200; Dz. 25, 17; D. '-18, 17,1pr.)- niech będzie na warunkach całkowitej równości prawo, aby przy
. rozstrzyganiu o jego prawach i zobowiązaniach
wysłuchana 1 druga strona lub o zasadności wysuwanego przeciw niemu
oskarżenia o popełnienie przestępstwa, być wysłu­
chanym sprawiedliwie i publicznie przez niezależ­
ny i bezstronny sąd;
Podobnie: art. 6 EKPCz z LJ.11.1950 r.; art.
103 Ustawy zasadniczej Niemiec; art. 153 § 1,
art. 2LJLJ § 2, art. 26LJ § 2, art. LJ08,
art. 517c § KPK; art. 1LJ9 § 2, art. 210 § 1 i 2,
art. 22LJ § 1 KPC;
W opinii rzecznika generalnego 2 z 15.05.2007 r.
(sygn. C-LJ39/05 i C-LJ5LJ/05) pokreślono, że „za-
sada kontradyktoryjności, wyrażana często po
łacinie jako audiatur et altera pars, ma podsta-
wowe znaczenie w postępowaniach, w których
strony są w sporze i powinny mieć możliwość
odniesienia się do stanowiska przeciwnika
przed wydaniem orzeczenia".
B
Benignius Leges interpretandae sun W opinii rzecznika generalnego z 2LJ.OLJ.2008 r.
qua voluntas earum conservetur (sygn. C-265/07) wyjaśniono, że zasada efek-
tywnej implementacji dyrektyw wymaga „podą­
(D. 1,3, 18)- ustawy należy interpretować żania za voluntos legis";
tak, by zrealizować ich zamiar
f......_ Bis de eadem re agi non potest 0 Oceniając poprawność stosowania europej-
·1---o (ad G. '-1, 107) - nie można procesować się skiego prawa ws pólnotowego ETS zwraca
w szczególności uwagę na to, czy nie doszło do
dwa razy o ta samo naruszenia zasady ne bis in idem (np.: wyrok
z 30.09.2009 r., sygn. T-161/05);
W postanowieniu SN z 8.03.2007 r. (sygn. Ili
CSK 3LJ7/06) wskazano „zasadę bis de eodem re
ogi non potest jako jedną z podstaw racjonalno-
ści sprawowania wymiaru sprawiedliwości i bez-
pieczeństwa prawnego, choć przy stosowaniu
nadzwyczajnych środków zaskarżenia możliwe są
wyjątki od niej".
Prawo rzymskie
8.
- Res perit domino (C. łJ,2łJ,9)- ryzyko utraty
rzeczy ponosi właściciel
9.
- D.35,1,72,6 (Papinian w księdze
18 Zagadnień). Jest prawdą, że błędne wskaza-
me przyczyny legatu me szkodzi, gdyz przyczyna
dokonania legatu nie jest w nim zawarta. Gdy
jednak zostałoby wykazane, że bez błędnie
wskazanej przyczyny nie byłoby legatu, to ma
miejsce zarzut z tytułu podstępu
- ubi cessat ratio legis, cessat ipso lex - tam
gdzie ustaje przyczyna, dla której wydano usta-
wę, traci moc sama ustawa
10.
- Zob.: optima Legum interpres consuetudo
(D.l,3,37)
- D.l,3,37 (Kalistratus w pierwszej księdze
Pytań prawnych). Gdy powstaje wątpliwość co
do wykładni, należy po pierwsze rozważyć, ja-
kiego prawa używała społeczność dotąd w tego
rodzaju przypadkach. Najlepszym bowiem inter-
pretatorem ustawy jest zwyaaj
11.
- Controctus ex conventione legem accipere
dinoscuntur (VI 5,12,85)- kontrakt tym się od-
w następstwie porozumienia uzyskuje
różnia, że
moc ustawy
3 Europejski U ,tą d Patentowy jest organem wykonawczym Europejskiej Organizacji Patentowej. Należy do niego ocena wniosków o patenty europejskie i ich przyznawanie.
C
Q
~ Casum sentit dominus (ad. C. 4,24,9)- Tak co do zasady art. 5łJ8 § l KC: Z chwilą
wydania rzeczy sprzedanej przechodzą na kupu-
skutki przypadku ponosi właściciel
jącego korzyści i ciężary związane z rzeczą oraz
niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub
uszkodzenia rzeczy.
Podobnie: § l3ll ABGB;
W opinii rzecznika generalnego z 21.l0.1999 r.
(sygn. C-3łJ8/98) wskazano, że wszystkie syste-
my prawne przyjmują za punkt wyjścia zasadę
casum sentit dominus, to jest obciążen i a ryzy-
kiem utraty lub uszkodzenia rzeczy tej osoby,
która daną rzecz utrzymuje. Przypisanie odpo-
wiedzialności za takie zdarzenie innej osobie
wymaga bowiem wystąpienia przewidzianych
prawem przesłanek odpowiedzialności .
~ Cessante ratione Legis, cessat Lex ipso Worzeczeniu z 2łJ.06.l987 r. Izba Odwoławcza
o.
L--c (ad 35, 1,72,6) _ gdy ustaje przyczyna,
dl k , . d •
a toreJ wy ano ustawę, traC1 moc sama
ustawa
lI Europejskiego Urzędu Patentowego3 (EPO 10,
s. 185 i n.) oparła się na regule cessante ratione
legis cessat ipso lex przyjmując, że jeśli nie jest
możliwa ochrona pewności patentu, to wów-
czas można dopuścić dłuższy termin przywróce-
l
nia do stanu poprzedniego;
Maksyma używana w języku common law
(Artur J S Hall & Co v Simons [2002] AC 615 HL).
~ Consuetudo est optima Legum interpres" Zwyczaj uznaje się dziś za jedno z kryteriów
L--o (ad O. 1,3,37)- zwyczaj jest najlepszym usuwania wątpliwości co do treści czynności
prawnej; art. 56 KC: Czynność prawna wywołuje
interpretatorem ustawy nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również
te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia
społecznego i z ustalonych zwyczajów.
Podobnie: art. ll35 CC; § 157 8GB.
Contractus ab initio voLuntatis est,C Art. 353 § l KC: Zobowiązanie polega na tym,
ex post facto necessitatis (ad C. 4, 10,5) że wierzyciel może żądać od dłużnika świadcze­
nia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić.
- zawarcie umowy jest dobrowolne, ale Podobnie: art. llOl CC; § 2łJl ust. l 8GB.
następstwa są przymusowe
Rozdział l. Historia i tradycja prawa rzymskiego warsztaty prawnicze 17
-- - ---------- --
12.
- Zob.
13.
-C. 8,38,12 (Justynian do Menny prefekta pre- "-., Dies interpellat pro homin
torianów). Z uwagi na wielką niejasność dawnych ~ (ad C. 8 3712) _ termin wzywa zamiast
ustaw, które wielokrotnie dawały sposobność do
przeciągania procesów postanawiamy, że gdy ktoś
złożył przyrzeczenie, iż on w określonym terminie
coś uczyni albo da, albo zgodnie z życzeniem sty-
pulującego dodał, że jeśli on nie spełni świadae-
nia w określonym terminie, to przysługuje okre-
ślona kara pieniężna, nie może w obronie przed
karą pieniężną powoływać się na to, iż nie został
wezwany do zapłaty. Kara pieniężna jest należna
także gdy nie było wezwania do zapłaty, z uwagi
na treść stypulacji, w której została przyrzeczona.
Sam dłużnik powinien to zachowywać w pamięci
i nie wymagać, aby inny mu przypominał
- dies pro domino interpellat (X 3,18,t.1) -
termin wzywa zamiast właściciela
15.
- Dolo facit, qui petit quod restituere oportet
eundem (VI 5,12,59)- działa podstępnie ten,
kto żąda tego, co sam musi zwrócić
- dolo agit, qui petit, quod statim redditurus
est - występuje ze skargą podstępnie ten, kto
żąda tego, co zaraz będzie zwracał
18 warsztaty prawnicze
D
Da mihi factum, dabo tibi ius (X 2, 1,6f
- podaj mi fakty, a ja dam ci prawo
Damnum sine iniuria esse potest G
- możliwe jest wyrządzenie szkody bez
popełnienia czynu bezprawnego
ł . ' ' . . min nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świad­
cz ow1eka (w1erzyc1ela)
Dolo facit, qui petit, quod redditurus 0
est (D. 50, 17, 173,3)- działa podstępnie ten,
kto żqda tego, co będzie musiał zwrócić
Prawo rzymskie
Maksyma sformułowana w średniowiecznym
prawie kanonicznym, uwzględnia uznawane już
w prawie rzymskim rozróżnienie quaestiones
facti i quaestiones iuris i związane z tym rozwi-
janie możliwości poszukiwania przez sędziego
właściwego prawa;
SN w wyroku z 15.04.2003 r. (sygn. V CKN
115/0l) wyjaś nił, że sąd może przyjąć inną od
wskazanej przez strony podstawę prawną roz-
strzygnięcia, ,,gdyż w sposób niekwestionowany
działa w procesie cywilnym zasada da mihi
factum, dobo tibi ius".
Maksyma używana w języku common ła w
(Mayor of Bradford v Pickles [1895] AC 587 HL)
dla wskazania, że poszkodowany nie może sku-
tecznie domagać się odszkodowania od sprawcy
szkody, jeśli ten nie działał bezprawnie.
Art. 476 KC: Dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy
nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli ter-
czenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzy-
ciela. Nie dotyczy to wypadku, gdy opóźnienie
w spełnieniu świadczenia jest następstwem
okoliczności , za które dłużnik odpowiedzialno-
ści nie ponosi.
Podobnie: § 286 ust. 2 BGB.
Wwyroku z 24.04.2004 r. (sygn. C-199/0l
i C-200/0l) ETS wskazał jako jedną z podstaw
kwestionowania orzeczenia naruszenie zasady
dolo agit, qui petit, quodstatim redditurus est;
SN w orzeczeniu z 16.02.1934 r. powołał zasadę
dolo enim petit, qui petit, quo statim redditurus
est, wyjaśniając, że powód nie może skutecznie
żądać sprostowania treści księgi wieczystej, jeśli na
mocy ważnej umowy byłby zobowiązany do zwrot-
nego przeniesienia własności na pozwanego.
16.

- Dolus semper proestatur - działanie w złym
zamiarze zawsze zobowiązuje do świadczenia
Dolus omni modo puniatur (O. 1./1./,4,11,
- działanie w złym zamiarze zawsze musi być
ukarane
1P Art. l.J73 § 2 KC: Nieważne jest zastrzeżenie,
iż dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę ,
którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie.
Podobnie: § 276 ust. 3 BGB.

17.

- D.1.J0,9,12,l (Ulpian w księdze 6
O cudzołóstwie). Stąd jest zakazane, by kobieta,
która się rozwodzi wyzwoliła lub zbyła jakie-
gokolwiek ze swych niewolników. Gdyż słowa
ustawy tak to okre ś lają, że kobieta nie może
wyzwolić lub zbyć niewolnika, który był do jej
usług, czy to w polu, czy też na prowincji. To
jest wprawdzie bardzo twarde, lecz tak napi-
sano w ustawie (quod quidem perquam durum
est, sed ita lex scripta est)
- durum est, sed ita lex scripta est - jest to
twarde, ale tak została napisana ustawa
f......._ Dura Lex, sed Lex O Wopinii rzecznika generalnego z 12.03.2002 r.
~ (ad o. f./0,912, )) _ twarde prawo, lecz prawo {sygn. C-379/00) pytanie o obowiązywanie
' reguły duro lex, sed lex stało się punktem wyj ścia
rozważań nad dopuszczalnością złagod zenia od-
powiedzialności za naruszenie przepisów celnych
będącej następstwem błędu;
Wyrok NSA z 27.09.2005 r. {sygn. li GSK ll.J8/05)
ilustruje praktykę wykorzystywania omawianej
reguły dla wyrażenia zasadności zastosowania
surowej sankcji, jednoznacznie wynikającej z ob-
wiązującego prawa. W powołanym wyroku było
nią cofnięcie zezwolenia na sprzedaż napojów
alkoholowych nawet w przypadku jednorazowe-
go naruszenia zasad ich sprzedaży.

18. E

-Actori incumbit onus prabanidi - ciężar dowo-
du obciąża powoda
- probatio incumbit ei, qui dicit {Everardi, Loci
argumentorum lega/es, 6,1)- ciężar dowodu
spoczywa na tym kto twierdzi
- ei qui affirmat, non ei qui negat, incumbit
probatio (forma maksymy używana w common
law) - ciężar dowodu spoczywa na tym kto
twierdzi, a nie na tym kto przeczy
Ei incumbit probatio, qui dicit, no
qui negat (O. 22,3,2) - ciężar dowodu
spoczywa na tym kto twierdzi, a nie na tym
kto zaprzecza
Art. 6 KC: Ciężar udowodnienia faktu spo-
czywa na osobie, która z faktu tego wywodzi
skutki prawne.
Podobnie: art. 74 § l i 175 KPK;
Rzecznik generalny w opinii z l.OI.J.2008 r.
{sygn. C-468/06 i C-478/06) rozważając
prawne aspekty prowadzenia postępowania
przypomniał, że .,każdy z uczestników debaty
przedstawia dowody stosowne do pozycji jakiej
broni, zgodnie ze starym łacińskim przysłowiem
ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat".

- reus in exceptione actor est {D. 44,l,l)-

pozwany w zakresie podniesionego zarzutu
procesowego jest powodem. Oznacza to, że na
pozwanym ciąży obowiązek udowodnienia pod-
niesionego przez niego zarzutu procesowego

19.

- Emptor rei locatae potest expellere canducto-
rem ante tempus, nisi aliud canvenit inter eum
et venditorem - kupujący może pozbawić na-
jemcę rzeczy oddanej w najem przed upływem
terminu najmu, gdy nic innego nie uzgodniono
między nim, a sprzedawcą
Emptio tollit Locatum (O. 19,2,25, 1)° W złagodzonej formie: art. 678 § l KC: W razie
- kupno uchyla najem zbycia rzeczy najętej w czasie trwania najmu
nabywca wstępuje w stosunek najmu na miej-
sce zbywcy; może jednak wypowiedzieć najem
z zachowaniem ustawowych terminów wypo-
wiedzenia;

Zgodnie z maksymą : art. 1743 CC; art. 261

ust. 2 OR.
Odmiennie: § 566 BGB.

Rozdział l. Historia i tradycja prawa rzymskiego warsztaty prawnicze 19

,, - -- - ---
- - -
- _- __ -____ ~
- -------------
20.
- Zob.: non omne quod licet honestum est
21.
- In molis promissis fidem non expedit observo-
ri (VI 5,13,69)- nie oczekuje się, że niegodziwe
przyrzeczenia będą dochowane
- ex iniurio non oritur ius - z bezprawia nie
powstaje prawo
- ex turpi causa non oritur actio (forma
maksymy używana w common ław}
- z niegodziwej przyczyny nie powstaje skarga
21a.
22.
- Praesentia corporis tollit errorem nominis
- materialna obecność, powoduje, że błąd
w oznaczeniu jest nieistotny
23.
- Fur semper in mora face re videtur
(D. 13,l,8,l)- złodziej jest zawsze uważany
za będącego w zwłoce
- C. 8,37(38},8 (Dioklecjan do do Posidona}. Przy- "-.. Genus perire non potest
rzeczenie świadczenia nieśmiertelnego niewolnika
jest przyrzeczeniem niemożliwego. Gdy jednak sty-
pulowano niewolnika po jego śmierci, to słusznie
można domagać się wykonania zobowiązania
20 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
--•
Executio iuris non habet iniuria
(O. ł/7, 10, 13, 1) - wykonywanie prawa nie jest
bezprawiem
Ex maleficio non oritur contractusa
(O. 18, 1,35,2; O. ł/6, 1,70,5)- z bezprawne-
go działania nie powstaje zobowiązanie
umowne
C)
Expressio unius est exclusio alterius
- włączenie jednego jest wykluczeniem
czegoś innego
F
Falsa demonstratio non noce
(O. 35, 1, 17pr.)- fałszywe oznaczenie (przed-
miotu czynności) nie szkodzi
Fur semper in mora facere videtur()
(O. 13, 1,20) - złodziej jest zawsze w zwłoce
o Podobnie: art. 1096 CCE.
~ (ad. C. 8,37 (38),8) _ gatunek nie może
,,
przepasc
Współcześnie w sposób ogólny zakreśla się
granice dozwolonego wykonywania uprawnień:
art. 5 KC: Nie można czynić ze swego prawa
użytku, który by był sprzeczny ze społeczno­
gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub
zasadami współżycia społecznego . Takie działanie
lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane
za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Podobnie: art. ll31.J zd. 3 CC; § 21.J2 BGB;
art. 2 ZGB.
Art. 58 § l KC: Czynność prawna sprzeczna
z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy
jest nieważna, chyba że właściwy przepis prze-
widuje inny skutek, w szczególności ten, iż na
miejsce nieważnych postanowień czynności
prawnej wc hodzą odpowiednie przepisy ustawy.
Podobnie: art. 1108 CC; § 131.J i 138 BGB.
Maksyma wyrażająca jedną z zasad interpretacji
ustaw (statutów} w prawie angielskim.
Np. uznanie dnia za ustawowo wolny od pracy, wy-
klucza traktowanie go jako dnia powszedniego.
Rzecznik generalny w opinii z dnia ł.J.06.2009 r.
(sygn. C-536/07} przypomniał omawianą
maksymę przy okazji wyjaś nień, iż I treść umo-
wy decyduje o jej prawnej kwalifikacji.
W uzasadnieniu wyroku z 5.05.2009 r.
(sygn. P 61.J/07} TK powtórzył pogląd, że„ w eu-
ropejskiej kulturze prawnej ugruntowana jest
zasada falsa demonstratio non nocet, w myśl
której decydujące znaczenie ma istota sprawy,
a nie jej oznaczenie".
Podobnie: § 81.J8 BGB i w interpretacji art. ł.J8l
§ l KC który stanowi: Jeżeli dłużnik opóźnia się
ze spełnieniem świadczenia pieniężnego , wie-
rzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia,
chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby
opóźnienie było następstwem okoliczności, za
które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
- genera non perunt- rzeczy gatunkowe nie
przepadają
- genus numquam perit- gatunek nigdy nie
przepada
25.
- Bonorum igitur possessionem ita recte
definiemus ius persequendi retinendique patri-
monii sive rei, quoe cuiusque cum moritur fuit
(D. 37,1,3,2)-jako dobra spadkowe słusznie
definiujemy uprawnienie do dochodzenia i za-
trzymania majątku lub rzeczy, które były tego,
kto umarł
26.
- Homo homini persona (Sen. epist. 15,95,33)
- człowiek jest dla drugiego człowieka osobą
ludzką
- iura humana universalia sunt- prawa ludzkie
są powszechne
27.
- Nec stultis solere succurri, sed errantibus
(D. 22,6,9,5 in fine)- nie ma zwyczaju przychodzić
z pomocą nierozsądnym, ale będącym w błędzie
-ignorantia focti, non iuris excusat (VI 5,13,13)-
usprawiedliwia nieznajomość faktu, ale nie prawa
- ignorantia iuris non excusat (forma maksymy
używana w common law)- nieznajomość prawa
nie usprawiedliwia
28.
- lmpossibilitas superveniens non vitiat obliga-
tionem aut contractu - niemożliwość następcza
nie szkodzi zobowiązaniu albo kontraktowi
29.
- Zob.: consuetudo est optima legum interpres
H
Hereditas nihil aliud est, quam successio0
in universum ius, quod defunctus habueńt
(D. 50, 16,24; D. 50, 17,62) - spadkobranie to
nic innego, jak sukcesja w całość prawa, jakie
miatzmarty
Hominum causa omne ius constitutum ,c
sit (D. 1,5,2) - wszelkie prawo ustanawia się
ze względu na człowieka
Ignorantia iuris nocet, ignorantia fact
non nocet (D. 22,6,9pr.) - nieznajomość
prawa szkodzi, nieznajomość faktu nie
szkodzi
lmpossibilium nulla obLigatio est
(D. 50, 17, 185)- zobowiązanie do (świadcze­
nia) niemożliwego jest nieważne
In contractibus tacite insunt, quae sunt)(
moris et consuetudinis (D. 21, 1,31,20)
- uznaje się za włączone w sposób milczący
do umowy, to co jest obyczajem i zwyczajem
Art. 922 § 1 KC: Prawa i obowiązki majątkowe
zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci
na jedną lub kilka osób stosownie do przepi-
sów księgi niniejszej;
Podobnie: art. 721 CC; § 1922 BGB.
W preambule EKPCz sporządzonej w Rzymie
l.j_ll.1950 r. wskazano w szczególności, że funda-
mentem sprawiedliwości i pokoju na świecie jest
z jednej strony „rzeczywiście demokratyczny ustrój
polityczny", a z drugiej „jednolite pojmowanie
i wspólne poszanowanie praw człowieka".
W wyroku z 23.05.1997 r. NSA powtórzył myśl,
że „zasada informowania strony przez organ
administracji państwowej ogranicza zasadę
ignorantia iuris nocet w postępowaniu admini-
stracyjnym".
Art. 387 § 1 KC: Umowa o świadczenie niemoż­
liwe jest nieważna.
Podobnie: § 878 ABGB; art. 20 OR;
Jako regułę racjonalności wykorzystał maksymę
TK w postanowieniu z 13.05.2008 r. stwier-
dzając, że „prawo nie może, zgodnie z zasadą
impossibilium nulla obligatio, nakładać na
obywateli obowiązków niemożliwych do speł­
nienia i jednocześnie obwarowanych sankcjami
dotyczącymi podstawowych praw i wo lności
konstytucyjnych jednostki".
Art. 56 KC: Czynność prawna wywołuje nie tyl-
ko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które
wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecz­
nego i z ustalonych zwyczajów.
Podobnie: art. ll35 CC; § 157 BGB.
 _ _ ----- - - - --
30.
- Plus actum quam scriptum valet (C. 4,22,4) -
to co zostało zrobione ma więks ze znaczenie od
tego co zostało napisane
- in contractibus rei veritas patius quam
scriptura praspici debet (C. 4,22,1)-w kontrak-
tach należy bardziej brać pod uwagę prawdziwy
stan rzeczy, niż to, co zostało napisane
31.
- In dubio pro reo (ad O. 42,l,38pr.; D. 44,7,47;
D. 48,19,5pr.; O. 50,17,125)- w sytuacji dwu-
znacznej (należy przyjąć pogląd) bardziej ko-
rzystny dla pozwanego
32.
- Zob.: melior est condicio possidentis
33.
- Zob.: Do mihi factum, doba tibi ius
22 warsztaty prawnicze
In conventionibus contrahentium
voluntatem potius quam verba
spectari placuit (O. 50, 16,219)-
w umowach bardziej uwzględnia się zamiar
stron, niż dosłowne brzmienie
In dubiis benigniora (O. 50, 17,56P
- w sytuacjach dwuznacznych (należy przy-
jąć pogląd) bardziej korzystny (dla stron)
o
In pari delicto, potior est condicio
possidentis - w przypadku równej winy, ko-
rzystniejsze jest położenie tego, kto posiada
lura novit curia - sąd zna prowcP
Prawo rzymskie
Art. 65 § 2 KC: W umowach należy raczej badać,
jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli
opierać się na jej dosłownym brzmieniu.
Podobnie: art. 1156 CC; § 133 BGB.
Art. 42 ust. 3 Konstytucji RP: Każdego uważa
się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie
stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.
Podobnie: art. 5 § 2 KPK. Co do zasady rozstrzy-
gania wą tpli wości np.: art. 948 § 2 KC: Jeżeli te-
stament może być tłumaczony rozmaicie, należy
przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać
rozporządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im
rozsądną treść. Podobnie: § 2084 BGB;
W wyroku ETS z 27.09.2006 r. (sygn. T-43/02)
Trybunał przywołał maksymę in dubio pro reo,
deklarując, że wątpliwości powinny być tłuma­
czone w sposób pozwalający uznać popra w ność
działania, którego dot yczą;
Przykładem stosunkowo częstego wykorzystywania
maksymy w postępowaniu karnym jest pogląd
wyrażony przez SA w Łodzi w wyroku z 3.10.2006 r.
(sygn. li Aka 95/06), zgodnie z którym „zasada
in dubio pro reo (wyrażona w art. 5 § 2 KPK) nie
oznacza obowiązku wyboru przez sąd wersji najko-
rzystniejszej dla oskarżonego( ...), ale zakaz czynie-
nia niekorzystnych dlań domniemań".
Maksyma używana w języku common law
dla wyrażen ia myśli, że prawo powinno bardziej
skupiać uwagę na zwalczaniu niedozwolonych
transakcji niż na ocenie samego władania
(Taylor v Chester (1889] LR 4 QB 309).
Maksyma sformułowana w śred niowieczu, której
rzymski fundament upatruje się w tym, że nie-
znający prawa sędzia zwracał się do jurystów lub
cesarza, aby rozstrzygnąć sprawę;
Art. 4 CC stanowi, że: Sędzia który uchyla się
od wydania orzeczenia pod pretekstem tego,
że ustawa milczy, jest niejasna lub niewystar-
czająca, może być ukarany jako winny odmowy
wymierzenia sprawiedliwości;
W argumentacji sądów polskich powtarza
się m yśl, że „powód zgodnie z zasadą iura
novit curia nie jest zobowiązany do wskazania
podstawy prawnej roszczenia" (np. wyrok SN
z 12.12.2008 r., sygn. li CSK 367/08).
- Zob.: iustitia est constans et perpetua valun- luńs praecepta sunt haec: honest
tas ius suum cuique tribuendi
vivere, alterum non laedere, suum cu-
ique tribuere (O. 1, 1, 10, 1) - nakazy prawa
są następujące: żyć uczciwie, drugiemu nie
szkodzić, oddać każdemu to, co mu się należy
35.
- Vigilantibus, non darmientibus iura subve- Ius civile vigilantibus scriptum est O
niunt (C. 7,40,2) - prawo pomaga starannym,
(O. '-12,8,2'-1)- prawo cywilne stworzone jest
a nie opieszałym
dla osób starannych
36.
- Ius et fraus nunquam cohabitant - prawo Ius est ars boni et aequi (O. 1, 1, /pr.f?
i podstęp nigdy nie mogą wspól:żyć ze sobą
- prawo jest sztuką tego, co dobre i spra-
wiedliwe
37.
- Privatorum conventio iuri publico non deragat Ius publicum privatorum pactis muton
(D. 50,17,45,1)- porozumienie między osobami
non potest (O. 2, 1'-1,38)- prawo publiczne
prywatnymi nie uchyla prawa publicznego
nie może być zmienione poprzez umowy
osób prywatnych
38.
Ius singulare est, quod contra tenore
rationis propter aliquam utilitatem auc-
tońtate constituentium introductum est
(O. 1,3, 16)- prawem szczególnym (przywilejem)
jest to, co zostało wprowadzone wbrew ogólnej
zasadzie z powodu jakiejś użyteczności, z mocy
autorytetu tego, kto może stanowić prawo
4 Europejski organ sądownictwa międzynarodowego działajacy w oparciu o Europejską Konwencję Praw Człowieka,
dodatkowycll,.do niej.
Rozdział 1. Historia i tradycja prawa rzymskiego
ETS rozważając w wyroku z 14.12.2006 r. prze-
słanki odpowiedzialności deliktowej Europejskiej
Wspólnoty Energii Atomowej (sygn. T-250/02)
stwierdził w szczególności, że „zasada neminem
laedere, która jest wspólna dla praw krajów
członkowskich, powinna być zastosowana w tym
przypadku, ponieważ (...) doszło do naruszenia
ogólnych zasad staranności i powinności";
W postępowaniu przed ETPC4 (wyrok
z 14.12.2006 r., sygn. appl. 1398/03) rząd Serbii
i Czarnogóry podniósł w szczególności, że „za-
sada nakazująca naprawienie szkody była pod-
stawową ideą od czasu zasady prawa rzymskiego
neminem laedere i została uznana za zasadę
podstawową w umowach pomiędzy cywilizowa-
nymi narodami".
TK oceniając zgodność pomiędzy możliwością
nabycia własności przez samoistnego posiada-
cza, a konstytucyjną zasadą ochrony własności
stwierdził w wyroku z 22.02.2000 r. (sygn.
SK 13/99), że „zasada wywodząca się z prawa
rzymskiego - ius civile vigilantibus scriptum est,
co w swobodnym tłumaczeniu oznacza, iż prawo
cywilne zapewnia ochronę tym, którzy korzystają
z przysługującego im prawa, jest powszechnie
aprobowana w demokratycznych państwach
prawa( ...), a najbardziej wyrazistym przejawem
aktualności tej zasady jest możliwość nabycia
własności nieruchomości przez samoistnego po-
siadacza w drodze zasiedzenia".
Jedyna rzymska próba zdefiniowania prawa.
Akcentuje właściwe Rzymianom przekonanie,
że w dyskursie prawnym należy poszukiwać
rozwiązania „prawdziwego", to jest zgodnego
z pierwotnymi względem prawa wartościami.
Wwyroku z 1.07.2009 r. (sygn. T-24/07) ETS uza-
sadniając, że czynności prywatnoprawne nie mogą
modyfikować sankcji publicznoprawnych wskazał, iż
,,pochodząca z prawa rzymskiego i stosowana w po-
rządkach prawnych krajów członkowskich zasada ius
publicum privatorum pactis mutari non potest, two-
rzy wspólną tradycję prawną krajów członkowskich
i musi być respektowana przez Komisję".
SA w Poznaniu w wyroku z 8.03.1924 r. (sygn.
OSP 1924, poz. 237) uznał, że skoro przepisy
ustawowe nie definiują pojęcia przywileju, to
„należy odwołać się do prawa rzymskiego które
pozostaje wzorcem dla rozumienia pojęć praw-
nych". Przywołując w ten sposób omawianą
maksymę sąd uznał, że przyznany przez prawo
przywilej w zakresie szczególnego trybu zabez-
pieczenia wierzytelności ma rację bytu tylko
jeśli jest użyteczny.
orzekający w sprawach zapisanych w tej Konwencji i protokołach
warsztaty prawnicze 23
39.
- lustitia cernitur in suum cuique tribuendo -
sprawiedliwość jest urzeczywistniona, gdy każdy
otrzymuje to, co mu się należy
D. 6,2,8 (Gaius w księdze 7 Komentarza do -"-----<o Lege non distinguente nec nostrum est ()
edyktu pretora cudzoziemców). O cenie wprost
nie powiedziano nic. Stąd można wnioskować,
że pretor nie uważał, aby trzeba było spraw-
dzać, czy cena została zapłacona
Lil.
D.1,4,4 (Modestyn w księdze 2 (O podstawach ~(---;o Lex posterior derogat priori (od O. 1,L/,4)
oddalenia skargi). Konstytucje późniejsze wy-
przedzają wcześniejsze
- pasteriores leges ad priores pertinent, nisi
contrariae sint (D. 1,3,28) - późniejsze ustawy
oddziaływują na wcześniejsze, gdy są z nimi
sprzeczne
- leges posteriores priores contrarias arogant
- ustawy późniejsze uchylają sprzeczne z nimi
ustawy wcześniejsze
Li2.
- C. 1,14,7 (Teodozjusz i Walentynian do Cyrusa ~<- - o Lex retro non agit (od C. 1, 14,7; C.6,5, 12)
prefekta pretorianów i desygnowanego konsu-
la). Nie ulega wątpliwości, że ustawy i konsty-
tucje zawierają tylko normy odnoszące się do
przyszłych działań . Nie mogą być stosowane do
zdarzeń z przeszłości, gdy wyraźnie nie postano-
wiono czegoś w odniesieniu do przeszłości albo
do spraw, które jeszcze są w toku
- constitutio respicit futura et non praeterita
(X 1,2,2) - stanowienie prawa odnosi się do
tego, co przyszłe, a nie do tego, co przeszłe
- lex prospicit, non respicit - ustawa patrzy
w przyszłość, a nie wstecz
warsztaty prawnicze
lustitia est constans et perpetua
voluntas ius suum cuique tribuendi
(O. 1, 1, JOpr.) - sprawiedliwość jest niezmien-
ną i trwałą wolą przyznawania tego, co się
komu należy
distinguere (ad O. 6,2,8)
- nie należy wprowadzać rozróżnień tam,
gdzie nie czyni tego ustawa
Q W opinii z 9.09.2004 r. (sygn. C-104/03)
_ ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą
_ ustawa nie działo wstecz
Prawo rzymskie
W nauce zwraca się uwagę na podobieństwo
między nauką Arystotelesa o sprawiedliwości
rozdzielczej i wyrównawczej, a używaną przez
rzymskich jurystów formułą suum quique.
Maksyma często powoływana w argumentacji
sądów polskich jako jedna z zasad wykładni
językowej (np. uchwała SN z 7.06.2006 r.,
sygn. Ili CZP 30/06).
rzecznik generalny uznał, że „pierwszeństwo
dla stosowania nowych instrumentów proce-
duralnych opiera się na zasadzie lex posterior
deragat priori";
Maksyma powoływana stosunkowo często
w argumentacji sądów polskich jako wyrażająca
jedną z podstawowych reguł interpretacyjnych
(np.: wyrok NSA z 4.12.2003 r., sygn. Ili SA
1597/02).
Art. 42 ust. l Konstytucji RP: Odpowiedzialności
karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu
zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obo-
wiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta
nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który
w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo
w myśl prawa międzynarodowego.
Podobnie co do zasady: art. 2 CC; art. 3 KC;
art. l § l KK;
Reguła łacińska wyrażająca w tym sformuło­
waniu zakaz retroaktywności prawa została
wprowadzona do języka prawniczego prawdo-
podobnie przez polskiego prawnika z przełomu
XIX i XX wieku Stanisława Wróblewskiego
(zob.: Zarys wykładu prawa rzymskiego,
Kraków 1916, s. 221-222);
Maksyma często wykorzystywana w argumenta-
cji TK i sądów powszechnych w Polsce. Przykła­
dowo, w wyroku z 3.10.2001 r. (sygn. K 27/01)
TK określił zasadę lex retro non agit, jako „istot-
ny element kultury prawnej współczesnych
państw cywilizowanych, a także zasadniczy
składnik porządku konstytucyjnego współcze­
snych ustrojów konstytucyjnych".

- Odmiennie: mała fides superveniens non
nocet (C. 7,31,l,3)- późniejsza zła wiara nie
szkodzi
- Sic utere tuo ut olienum non loedas - tak
używaj tego, co jest twoje, aby nie szkodzić
drugiemu (forma maksymy używana w com-
mon law)
odmiennie:
- nullus videtur dolo focere, qui sua iure utitur
(D. 50,17,55) - nie uważa się za działającego
podstępnie tego, kto wykonuje swoje prawo
- neminem laedit, qui sua iure utitur - nikomu
nie szkodzi ten, kto wykonuje swoje prawo
- sua iure uti nemo prohibetur- nikt nie zabra-
nia korzystać ze swego prawa
- Mołitio et dolus nemini debent patrocinoń
(X 2, 11-ł,2) - szykany i podstęp nie powinny
nikomu dawać ochrony
Li6.
- Poter semper incertus - ojciec jest zawsze
niepewny
Li7.
- Beati possidentes - szczęśliwy jest ten, kto
posiada
- probatio onus petitoris, cammodum posses-
soris - ciężąr dowodu spoczywa na żądającym,
a korzyść ma posiadacz
M
Mola fides superveniens noce
(X 2,26,20)- późniejsza zła wiara szkodzi
Male nostro iure uti non debemu
(G. 1,53)- nie powinniśmy źle korzystać
z naszego prawa
Malitiis non est indulgendum (D. 6, 1,38?
- nie należy tolerować szykan
Mater semper certa est, pater vero is O
est, quem nuptiae demonstrant (D. 2,4,5)
- matka jest zawsze pewna, ojcem zaś jest
ten, na kogo wskazuje małżeństwo
Melior est condicio possidentis()
(D. 20, 1, JO)- lepsza jest pozycja tego, który
posiada
Rozdział l. Historia i tradycja prawa rzymskiego
Innowacja wprowadzona w średniowiecznym
prawie kanonicznym;
Podobnie w przypadku nabywania ruchomości
na drodze zasiedzenia: art. 171.J KC: Posiadacz
rzeczy ruchomej nie będący jej właścicielem
nabywa własność, jeżeli posiada rzecz nieprze-
rwanie od lat trzech jako posiadacz samoistny,
chyba że posiada w zlej wierze.
Podobnie: art. 2279 CC; § 937 ust. 2 BGB.
Art. 5 KC: Nie można czynić ze swego prawa
użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-go­
spodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z za-
sadami współżycia społecznego . Takie działanie
lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane
za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Podobnie: art. 11.J ust. 2 Ustawy zasadniczej Nie-
miec; art. 2 ZGB.
Art. 5 KC: Nie można czynić ze swego prawa
użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-go­
spodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z za-
sadami współżycia społecznego. Takie działanie
lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane
za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Podobnie: § 226 BGB; art. 2 ZGB.
Art. 62 § l KRO: Jeżeli dziecko urodziło się
w czasie trwania małżeństwa albo przed
upływem trzystu dni od jego ustania lub unie-
ważnienia, domniemywa się, że pochodzi od
męża matki. Domniemania tego nie stosuje się,
jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu
dni od orzeczenia separacji.
Podobnie: art. 312 CC; § 1591 i 1592 BGB.
Art. 31.Jl KC: Domniemywa się, że posiadanie
jest zgodne ze stanem prawnym. Domniemanie
to dotyczy również posiadania przez poprzed-
niego posiadacza.
Podobnie: art. 2230 CC; § 858 BGB.
warsztaty prawnicze 25
- De minimis non curat lex - ustawa nie trosz-
czy się o drobnostki
Li9.
- O. l,5,7 (Paulus w Pojedynczej księdze +-(---o
o udziałach majątkowych, które będą obciążały
dzieci zasądzonego). Dziecko w brzuchu matki
jest chronione tak, jakby już było na świecie, gdy
chodzi o jego korzyści (qui in utero est, perinde
ac si in rebus humanis esset custoditur, quotiens
de commodis ipsius partus quaeritur), choćby
z jego urodzenia nikt inny nie miał korzyści
- conceptus pro iam na to habetur - dziecko
poczęte uważa się za urodzone
50.
Zob.: bis de eadem re agi non potest
51.
- O. 10,3,18 (Jawolenus w 2 księdze listów). ~(----,o
Sędzia prowadzący postępowanie o dział spad-
ku nie może ustanowić służebności polegającej
na tym, że grunt spadkowy będzie służebnym
względem gruntu nie należącego do spadku.
Władza sędziego nie może bowiem wykraczać
ponad to, o co wszczęto postępowanie
- sententia debet esse conformis libello -
wyrok musi odpowiadać skardze
26 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Minima non curat praetor (O. 4, 1,4?
- urząd jurysdykcyjny nie troszczy się
o drobnostki
N
Nasciturus pro iam nato habetur quo-
tiens de commodis eius agitur (od. 0.1,5,7)
- dziecko poczęte uważa się za już narodzo-
ne, ilekroć chodzi o jego korzyść
Ne bis in idem contestetur - ten sarrf2
proces nie będzie rozpoczynany dwukrotnie
Ne eat iudex ultra petita
partium (ad O. 10,3, 18)
- niech sędzia nie wykracza ponad żądania
stron
Podobnie art. VI. - 6:102 DCFR Oe minimis rule;
Zasada stosowana w europejskim prawie ochro-
ny konkurencji;
Wwyroku z 23.05.2002 r. (sygn. IV CKN
1076/00) SN wytyczając zakres ochrony prawnej
dóbr osobistych stwierdził, że „nie można nad-
używać instrumentów prawnych właściwych tej
ochronie dla przypadków drobnych, incydental-
nych, dotyczących wyłącznie subiektywnych prze-
żyć samego powoda, (..) bo prowadziłoby to do
deprecjonowania przedmiotu ochrony naruszając
samą zasadę minima non curat pretor".
Art. 927 § 2 KC: Jednakże dziecko w chwili
otwarcia spadku już poczęte może być spadko-
biercą, jeżeli urodzi się żywe.
Podobnie:§ 22 ABGB; art. 31 zd. 2 ZGB; art. l,
%2 zd. 2. CCI; § 1912 i 1923 BGB.
Maksyma sformułowana w średniowiecznej
nauce prawa kanonicznego;
W orzecznictwie ETS omawiana maksyma jest
stosunkowo często wykorzystywana do wyra-
żenia zasady zakazu wielokrotnego nakładania
sankcji na ten sam podmiot za to samo bez-
prawne zachowanie (np.: wyrok z 27.09.2006 r.,
sygn. T-59/02);
TK wielokrotnie podkreślał, że „zasada ne bis
in idem jako fundamentalna zasada prawa
karnego, jest jednym z elementów zasady de-
mokratycznego państwa prawnego" (np.: wyrok
z 15.0łJ.2008 r., sygn. P 26/06).
Art. 321 KPC: Sąd nie może wyrokować co do
przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani
zasądzać ponad żądanie.
Podobnie: art. 5 CCP; § 308 ust. l ZPO.
52.
- C. 2,1.J,30 (Dioklecjan i Antoniusz). Wszczęcie
----o Nemo audiatur propriam
na nowo postępowania zakońuonego przez
ugodę byłoby bardziej podstępem z twojej stro-
ny niż ze strony tego przeciwko komu kierujesz
swoje pismo. Szkodliwym jest wznowić postępo­
wa nie, gdyż to także tobie uwłacza
- turpitudinem suam allegans non est audien-
dus - nikt, kto powołuje się na swój występek,
nie jest wysłuchiwany
53.
- C. 3,5,1 (Walens, Gracjan i Walentynian do
Grakchusa prefekta miasta}. Postanawiamy
poprzez tę ogólną ustawę, że nikt nie powinien
być sędzią dla siebie albo sobie ustalać prawa.
Byłoby bowie m niegodziwym, gdyby komuś
przyznano uprawnienie do wydania wyroku we
własnej sprawie
- nemo iudex in sua causo - nikt nie jest sędzią
w swojej sprawie
- nemo simul actor et iudex - nikt nie jest jed-
nocześnie powodem i sędzią
- Zob. : nemo sibi ipse causom possessionis
mutare potest
- non plus habere potest, quam habet, qui pi-
gnus dedit - nie można dostać [w zastaw], więcej
niż ma dający
55.
-1. 2,11.J.7 Rozpatrzmy, jakie jest prawo, jeśli jakaś~(----o
uęść pozostaje nie objęta rozporządzeniem,
a jednak nikt nie został ustanowiony spadkobiercą
bez wymieniania części, na przykład jeśli trzech
zostało ustanowionych spadkobiercami w czwar-
tych uęściach. Jest rzeczą jasną, że pozostała
aęść przyrasta z mocy samego prawa propor-
cjonalnie do poszczególnych części spadkowych
aego skutek jest taki, jakby zostali ustanowieni
spadkobiercami w trzech uęściach. Odwrotnie,
jeśli w częściach jest więcej niż os, z mocy samego
prawa poszuególnym spadkobiercom zmniejsza
się przypadające im części, w ten sposób, że jeśli,
powiedzmy, zostało ustanowionych czterech spad-
kobierców w trzech częściach, uego skutek jest
taki, jak gdyby każdy z nich został ustanowiony
w uwartej części
turpitudinem alLegans (ad C. 2/-1,30;
C. 7,8,5; )- powołujący się na własny występekv
nie będzie wysłuchany
- - - o Nemo est iudex in propria
causa ( ad C. 3,5, 1)
- nikt nie jest sędzią we własnej sprawie
Nemo plus iuris ad alium transferre
potest, quam ipse haberet (O. 50, 17,54)
- nikt nie może przenieść na drugiego więcej
praw, niż sam posiada
Nemo pro parte testatus, pro parte
intestatus dece de re potest (ad. /. 2, )4,7)
- nikt nie może umrzeć pozostawiając
dziedzica do części spadku, część zaś
stamentowo
Rozdział l. Historia i tradycja prawa rzymskiego
x Wwyroku ETS z 11.03.1999 r. (sygn. T-151/91.J} oma-
wiana maksyma została przywołana jako wyraz za-
sady zbliżonej do anglosaskiej doktryny estoppel;
Maksyma stosunkowo uęsto wykorzystywana
w argumentacji sądów polskich. W wyroku
z ll.01.J.2001.J r. (sygn. SK 57/01.J TK stwierdził,
że „wywodząca się jeszcze z prawa rzymskiego
jedna z klasycznych zasad moralnych i praw-
nych: nemo turpitudinem suam ollegons audia-
tur, zachowuje aktualność także współcześnie".
Art. 48 § l pkt. 1 KPC: Sędzia jest wyłączony
z mocy samej ustawy w sprawach, w których jest
stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim
V stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa
na jego prawa lub obowiązki.
Podobnie:§ I.Jl nr. l ZPO; § 22 nr. l StPO;
art. I.JO§ l pkt. 1 KPK;
W opinii z 11.09.2008 r. rzecznik general-
ny stwie rdził (sygn. C-308/07), że zasada
bezstronności w postępowaniu „jest uznana
w porządkach prawnych krajów członkowskich
a pierwotnie wyraża ją maksyma prawa rzym-
skiego nemo debet esse iudex in proprio causa";
Maksyma występuje często w argumentacji
sądów polskich. Przykładowo, w postanowieniu
z 15.06.2007 r. (sygn. IV KO 35/07} SN przypo-
mniał, że „respektowanie zasady nemo iudex in
re sua leży, co oczywiste, w dobrze rozumianym
interesie wymiaru sprawiedliwości".
lJ Maksyma często przywoływana w argumentacji
sądów polskich. Charakterystyuna jest wypowiedz
w uchwale SN z 23.03.1992 r. (sygn. Ili CZP 18/92)
w której wskazano, iż „w polskim ustawodawstwie
cywilnym obowiązuje (...)w formie niepisanej
ogólna zasada, że nikt nie może przenieść na
inną osobę więcej praw aniżeli jemu przysługuje,
w myśl rzymskiej paremii nemo plus iuris in ollium
transferre potest, quam ipse habet".
~ Odmiennie: art. 926 § 3 KC: Z zastrzeżeniem
wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedzi-
czenie ustawowe co do części spadku na stępuje
wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej
bezte- części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kil-
ku osób, które powołał do całości spadku, nie
chce lub nie może być spadkobiercą.
Tak też: art. 913 CC;§ 2088 ust. l 8GB.
warsztaty prawnicze 27
/

- ius nostrum non patitur eundem in paganis

et testato, et intestata decessisse; earumque
rerum naturaliter inter se pugna est, testatus et
intestatus (D.50,17,7) - prawo nasze nie pozwa-
la, aby osoby nie będące żołnierzami rozporzą­
dziły w części swoim majątkiem w testamencie,
a w części był on dziedziczony beztestamento-
wo. Jest bowiem naturalna sprzeczność między
testamentowym i beztestamentowym powoła­
niem do dziedziczenia

56.

- Possessionis suae causa nemo mutare potest Nemo sibi ipse causom possessioni Podobnie: art. 2240 CC; § 319 ABGB;
- swojej podstawy posiadania nikt nie może mutare potest (O. l./1, 2,3, 19)- nikt nie art. ll4l CCI;
zmienić
może sobie zmienić podstawy posiadania

Maksyma przywoływana w argumentacji

sądów polskich przy okazji deklarowania, iż
„na gruncie prawa polskiego nie obowiązuje
w sposób bezwzględny zakaz przekształcania
charakteru władztwa nad rzeczą w wyni-
ku zmiany woli posiadacza" (np. post. SN
z 7.07.1999 r., sygn. I CKN 504/99).

57.

- Zob.: omnis definitio in iure civiłi periculosa
est: parum est enim, ut non subverti posset
- non est reguła, quin fallit - nie ma niezawod-
nej reguły
Non ex reguła ius sumatur, sed ex iureCl
quod est reguła fiat (O. 50, 17, 1) - nie
z reguły powstaje prawo, lecz regułę tworzy
się na podstawie prawa
Maksyma wy rażająca właściwą prawnikom rzym-
skim obawę przed posługiwaniem się uogól-
nieniami i definicjami w dyskursie prawniczym.
W tym ujęciu wyjątek nie potwierdza reguły,
lecz ją obala.

58.

- Non videtur vim facere, qui utitur iure sua Non omne, quod Licet, honestum est '(J Maksyma stanowiąca jeden z wyrazów realizmu
(D.50,17,155,l)- nie jest uważany za stosujące­ (O. 50, 17, 11./l./pr.) - nie wszystko, co dozwolo- prawników rzymskich, którzy dostrzegali, iż
go przemoc ten, kto wykonuje swoje prawo pełne urzeczywistnienie postulatów moralnych
ne, jest uczciwe poprzez prawo nie jest możliwe.

- qui sua iure utitur neminem laedit - kto wy-

konuje swoje prawo, nikomu nie szkodzi

59.

- D.50,l6,l3l,l (Ulpian w księdze 3 Komentarza

do ustawy Julio i Pappia). Jest wielka różnica
---0
między grzywną (multa), a karą (poena). Kara
(poena) jest określeniem ogólnym, karą za
wszystkie przestępstwa. Grzywna (multa) jest
szczególnym rodzajem kary za takie występki, do
których karania wykorzystuje się dziś pieniądze.
Kara (poena) obejmuje nie tylko sankcje pienięż­
Nulla poena sine Lege (ad O. 50,16,131,1;
O. 50, 16,21./1./)- nie ma kary bez ustawy
\j Art. ll ust. 2 PDPCz z 10.12.1948 r.: Nikt nie
może być skazany za przestępstwo z powodu
działania lub zaniechania nie stanowiącego
w chwili jego dokonania przestępstwa według
prawa krajowego lub międzynarodowego. Nie
wolno także wymierzać kary wyższej niż ta,
która była przewidziana w chwili popełnienia
przestępstwa.

ne, ale także skierowane przeciwko życiu i czci. Podobnie: art. 7 EKPCz z 4.ll.1950 r.; art. 103
Dalej, grzywna (multa) jest wymierzana według ust. 2 Ustawy zasadniczej Niemiec; art. 42
oceny tego, kto ją nakłada, kara (poena) jest sto- ust. l Konstytucji RP.
sowana tylko wtedy, gdy została wyraźnie przewi-
dziana za określone przestępstwo w ustawie albo
innych przepisach prawnych (...)

28 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

- nullus iudex causom audire praesumat, quae
in legi bus non continetur - żaden sędzia nie
śmie rozpoznać sprawy, która nie jest przewi-
dziana w ustawach
- lex moneat, priusquam feriat - ustawa obo-
wiązuje, jeśli wcześniej została ogłoszona
60.
- Nemini res sua servit - nikt nie może mieć
służebności na własnej rzeczy
61.
- Non enim coitus matrimonium facit, sed
maritlis afectio (D. 23, l,32,13) - bowiem nie
współżycie czyni małżeństwo, ale zamiar pozo-
stawania w małżeństwie
62.
- Zob.: non ex reguła ius sumatur, sed ex iure
quod est reguła fiat
63.
- Zob.: consuetudo est optima legum interpres
- D. 2,14,7,7 (Ulpian w 4 księdze Komentarza
do edyktu). Powiada pretor: będę chronił za-
warte umowy, które nie są podstępne, nie są
sprzeczne z ustawami, uchwałami senatu, de-
kretami i edyktami cesarskimi, i nie powodują
obejścia żadnego z tych praw
- pax servetur, pacta custodiantur - przestrze-
ganie umów służy pokojowi
- odmiennie: ex nudo pacta non oritur actio
- z gołej umowy nie powstaje skarga; rzymska
maksyma używana w common law w powiąza­
niu z consideration jako przesłanką ważności
zobowiązania umownego
- -
...
Nulli res sua servit (O. 8,2,26)- nie moż-Q
na mieć służebności na własnej rzeczy
Nuptias non concubUus, sed consensusX
fadt (O. 50, 17,30)- małżeństwo powstaje
przez porozumienie, a nie faktyczne pożycie
o
Omnis definitio in iure dvW periculosa0
est: parum est enim, ut non subverti
posset (O. 50, 17,202)- wszelka definicja
jest w prawie cywilnym niebezpieczna, gdyż
rzadko kiedy nie można jej podważyć
Optima Legum interpres consuetud~ '
(O. 1,3,37) - zwyczaj jest najlepszą wykłaoniq
ustawy
Pacta sunt servanda (ad D. 2, 14,7,7)
- umów należy dotrzymywać
Rozdział l. Historia i tradycja prawa rzymskiego
Omawiana maksyma jest stosunkowo często
wykorzystywana jako określenie jednej z zasad
europejskiego prawa wspólnotowego (np.: wy-
rok ETS z 1.07.2009, sygn. T-24/07);
Maksyma często powoływana w argumentacji pol-
skich sądów. TK wskazał wielokrotnie, że jednym
z elementów zasady demokratycznego państwa
jest zasada nullum crimen et nulla poena sine lege
(np.: orzeczenie z 6.09.1995, sygn. U-4/95).
Art. 247 KC: Ograniczone prawo rzeczowe wyga-
sa, jeżeli przejdzie na właściciela rzeczy obcią­
żonej albo jeżeli ten, komu prawo takie przysłu­
guje, nabędzie własność rzeczy obciążonej.
Podobnie: art. 617 i 705 CC;§ 889 i 1063
ust. l BGB.
Maksyma wyraża cechę rzymskiej koncepcji
małżeństwa jako związku opartego na prywat-
nym, nieformalnym porozumieniu o pozosta-
waniu w małżeństwie.
Maksyma wyrażająca właściwą prawnikom rzym-
skim obawę przed posługiwaniem się uogólnie-
niami i definicjami w dyskursie prawniczym.
Współcześnie zwyczaj uznaje się za jedno
z kryteriów interpretacji czynności prawnych.
Art. 56 KC: Czynność prawna wywołuje nie tyl-
ko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które
wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecz­
nego i z ustalonych zwyczajów.
Podobnie: art. 1159 i 1160 CC.
'V Maksyma formułowana w średniowiecznym pra-
wie kanonicznym (X l,35,l) w oparciu o twórczą
wykładnię prawa rzymskiego (ad. D.2,14,7,7);
Reguła często wykorzystywana w argumentacji
ETS dla wyrażenia zasady nakazującej wykona-
nie zawartych umów (np. wyrok z 27.10.2007 r.,
sygn. C-112/05);
Maksyma jest szeroko obecna także w argu-
mentacji sądów polskich. Jak uznał TK „jest ona
niewątpliwie podstawową zasadą naszego pra-
wa charakteryzującą państwo prawne, ale nie
ma waloru absolutnego" (wyrok z 17.12.1997 r.,
sygn. K22/96).
warsztaty prawnicze 29
- - - - --
65.

- Qui prior est tempore potior est iure - kto
jest pierwszy co do czasu, ten jest lepszy co do
prawa
Prior tempore, potior iure (C.B, 17,3)C?
- pierwszy w czasie, lepszy w prawie
Maksyma stosunkowo często wykorzystywana
w argumentacji sądów polskich. W postanowie-
niu z Lt0LJ.2003 r. {sygn. Ili CKN 1302/00) SN
wykorzystał ją jako regułę rozstrzygania kolizji,
gdy brak innych kryteriów co do pierwszeństwa
uprawnienia.

66.

- Zob.: ius publicum privatorum pactis mutari Publicum ius est, quod ad statum re·
non potest Romanae spectat; pńvatum, quod ad
singulorum utilitatem: sunt enim qu-
aedam publice utilia, quaedam privatim
(O. 1, 1,1,2)- prawem publicznym jest to, które
dotyczy spraw państwa rzymskiego, prywat-
nym zaś to, która ma na względzie korzyść
jednostek: są bowiem pewne rzeczy użyteczne
dla ogółu, inne zaś dla osób prywatnych
W opublikowanej w roku 2006 przez Komisję
Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego przy Ministrze
Sprawiedliwości tzw. Zielonej księdze. Opymal-
nej wizji Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej
Polskiej maksyma ta została przywołana w po-
wiązaniu ze stwierdzeniem, że „kształtująca się
w Rzeczypospolitej Polskiej doktryna prawa
cywilnego powraca do zarzuconego w okresie
'demokracji ludowej' pojęcia prawa prywatne-
go" {s. l3 - llJ).

67. Q

-D. 50,17,llJ2 {Palus w 56 księdze Komentarza
~t
do edyktu). Kto milczy, ten z pewnością nie po-
twierdza. Ale jest też prawdą, że on nie przeczy
{Qui tacet non utique fatetur; sed tamen verum
est, eum non negare)
---o Qui tacet, consentire videtur [ubi
o SN rozważając w wyroku z 15.11.1930 r. {sygn.
loqui potuit et debuit] (ad O. 50, 17,142; li Pr 173/30) problem tzw. ,,zgody milczącej"
stwierdził, że zasada dawnego prawa kanonicz-
VI 5, 13,43)- milczenie oznacza zgodę nego qui tacet consentire videtur jest, w swej
[gdy ktoś mógł i powinien był mówić] czystej postaci powszechnie porzucona. Milcze-
nie też samo przez się nie jest wyrazem zgody,
może być jednak, stosownie do okoliczności,
poczytane za objaw zgody milczącej";

Milczenie traktuje się jako zgodę w określonych

ustawowo przypadkach, np.: art. 68 2 KC: Jeżeli
przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą po-
zostaje w stałych stosunkach gospodarczych,
ofertę zawarcia umowy w ramach swej działal­
ności, brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje
się za przyjęcie oferty.
Podobnie: § 516 ust. 2 8GB.

68.

-Ab initio nullum semper nullum - to, co jest Quod ab inWo vitiosum est, non Q W wyroku ETPC z 27.06.2000 r. {sygn. appl.
od początku nieważne, pozostaje nieważnym
potest tractu temporis convalescere nr 328LJ2/96) przywołano omawianą maksymę
na zawsze w powiązaniu z myślą, że upływ czasu nie powi-
(O. 50, 17,29)- co od początku jest wadliwe, nien uzasadniać korzyści z działania, które było
nie może być uzdrowione przez upływ czasu bezprawne;

NSA w postanowieniu z 16.11.2007 r. {sygn.

I FSK 792/07) stwierdził, że „sanowanie nie-
konstytucyjnej regulacji w akcie wykonawczym
{.. .) stałoby w sprzeczności z zasadą quod ab
initio est vitiosum, non potest tractu temporis
convalescere".

69.

- Quod universitatis est, non est singulorum Quod universitati debetur, singulis no Maksyma wyrażająca jedną z fundamentalnych
- to co jest wspólnoty, nie jest jej członka debetur (D. 3,4,7,1)- co należy się wspólno- cech osobowości prawnej.

cie, nie należy się jej członkom

30 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

70.
- Rex facit legem - król stanowi prawo
71.
- Ratihabitio convalescit - zatwierdzenie przy-
wraca moc
- ratihabitio retratrahitur, et mandata compar-
tur (VI 5,12,10)- zatwierdzenie działa z mocą
wsteczną i równa się zleceniu
72.
- Sen., benef. IV,3'-ł,1-ł: ... rzeczywiście mądry
nigdy nie zmienia raz powziętej decyzji, o ile
wszystkie okoliczności pozostają nadal te same,
jak w chwili, kiedy podejmował decyzję
73.
- D.'-ł9,l,lpr. (Ulpian w l księdze O apelacjach). #--(---o Reformatio in pei us iudici appeLLato o
Każdem u wiadomo jak częste i konieczne jest
korzystanie z apelacji. Niesprawiedliwość
i niewiedza sędziego może jednak spowodować,
że wydany wyrok zostanie zmieniony na gorszy.
Bowiem nie orzeka lepiej ten, kto wydal wyrok
najnowszy
-Alteri stipulari nemo potest (D. '-ł5,l,38,l7)­
nie można złożyć przyrzeczenia stypulacyjnego
w interesie osoby innej niż wierzyciel
Quod principi pLacuit, Legis habet vigo
rem (O. J,4, Jpr.}- co podoba się cesarzowi,
zyskuje moc prawa
R
RatihabWo mandata comparatur a.,
(O. 46,3, 12,4) - zatwierdzenie równa się
zleceniu
Rebus sic stantibus [omnis contractus G
inteLLegitur} (Batrolus, Commentoria I, 13)
- każda umowa obowiązuje na warunkach
z momentu jej zawarcia
non Licet (ad O. 49, J, Jpr.)
- sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać
(wyroku) na niekorzyść (odwołującego się)
Res inter aLios acta nocere non debet
- czynność dokonana między określonymi
osobami nie powinna szkodzić innym
Rozdział l. Historia i tradycja prawa rzymskiego
Zasada wskazująca na źródło prawa w monar-
chii absolutnej, a także w reżimach totalitar-
nych i autorytarnych.
Art. 756 KC: Potwierdzenie osoby, której sprawa
była prowadzona, nadaje prowadzeniu sprawy
skutki zlecenia.
Podobnie: art. 1338 CC;§ 68'-ł 8GB.
Art. 3571 KC: Jeżeli z powodu nadzwyczajnej
zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby
połączone z nadmiernymi trudnościami albo gro-
ziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony
nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może
po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasa-
dami współżycia społecznego, oznaczyć sposób
wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia
lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. (...).
Podobnie: § 313 8GB (w brzmieniu nadanym
w 2001 r.);
W praktyce ETS omawiana maksyma jest
przywoływana jako wyraz jednej z zasad inter-
pretacji umów międzynarodowych (np.: opi-
nia rzecznika generalnego z 10.09.2009 r.,
sygn. C-118/07).
Art. 38'-ł KPC: Sąd nie może uchylić lub zmie-
nić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej
apelację, chyba że strona przeciwna również
wniosła apelację.
Podobnie: § 559 ust. l ZPO § 331 i 358 ust. 2
StPO; art.; art. '-ł3'-ł § l KPK, art. 139 KPA;
Maksyma stosunkowo często wyko rzystywana
w argumentacji sądów polskich. Przykładowo
w wyroku z 28.0'-ł.2009 r. (sygn. P 22/07)
TK stwierdził, że „zakaz reformatianis in peius
jest jedną z gwarancji procesowych stanowią­
cych praktyczną realizację konstytucyjnego
prawa do obrony".
1--- Maksyma stosowana w języku common law
dla wyrażenia myśli, że poprzedzone przyrzecze-
niem zeznanie świadka złożone w konkretnym
procesie nie może być wykorzystane w innej
sprawie pomiędzy innymi stronami (Dimond
v Lovell [2000] 2 WLR 1121).
warsztaty prawnicze 31
75.
- Salus publico suprema lex - dobro publiczne
niech będzie najwyższym prawem
- utilitas publico privatae praeferri debet - ko-
rzyść publiczna powinna mieć pierwszeństwo
przez indywidualnymi
76.
- Benignius leges interpretandae sunt, qua vo-
luntas earum canservetur (D. l,3,18)- ustawy
są wtedy interpretowane właściwiej, gdy zacho-
wuje się ich ducha
77.
- O. 28,5,89 (Gaius w Pojedyńczej księdze przy- ·---o Semel heres, semper heres (od O. 28,5,89)
padków). W przypadku obciążonego długami
spadkodawcy może w określonych przypadkach
się zdarzyć, iż niewolnik uzyska wolność i stanie
się spadkobiercą, a ponadto jeszcze ktoś inny
może zostać ustanowiony spadkobiercą. Na
przykład, gdy ustanowienie niewolnika spad-
kobiercą, połączono z daniem mu wolności
i jeszcze dodano: ,.gdy Stichus będzie moim
spadkobiercą wówczas także Titus powinien być
moim spadkobiercą". Ponieważ Titus może być
tutaj spadkobiercą testamentowym kończącym
ustanowienie Stichusa, on nie będzie spadko-
biercą. Gdy niewolnik został raz spadkobiercą, to
uprawnienie nie może być skutecznie przyznane
komuś innemu. Bowiem kto raz został spadko-
biercą jest ostatnim ustanowionym dziedzicem
- qui semel est heres non desinit esse heres
- kto raz jest spadkobiercą, nie przestaje być
spadkobiercą
78.
- Nulla servitus in faciendo, sed in patiendo vel
in non faciendo cansistit- żadna służebność
nie polega na działaniu, ale na znoszeniu lub
na niedziałaniu
79.
80.
- In dubio interpretatio pro reguła contro limi-
tationem facienda - w razie wątpliwości inter-
pretuje się zgodnie z regułą i nie dopuszcza się
do jej ograniczenia
32 warsztaty prawnicze
s
Salus populi suprema lex esto (Cie., leg.O
1,8) - dobro ludu niechaj będzie najwyższym
prawem
Scire leges non hoc est verba earum ()
tenere, sed vim ac potestatem (O. 1,3, 17)
- znać prawa nie znaczy trzymać się słów
ustaw, lecz ich treści i mocy działania
o Art. 962 KC: Zastrzeżenie warunku lub termi-
- kto raz został spadkobiercą, jest nim na
zawsze
Servitus in faciendo consistere nequitO
(D. 8, 1, 15, 1)- służebność nie może polegać
no działaniu
Servitutibus civiliter utendum est C'
(D. 8, 1,9)- służebności należy wykonywać
oględnie
Singularia non sunt extendendaO
(D. 40,5,23,3; O. 41,2,44, 1)- nie należy
rozszerzać wyjątków
Prawo rzymskie
Art. l Konstytucji RP stanowi, że Rzeczpospo-
lita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich
obywateli.
Sąd Apelacyjny Anglii i Walii powołał rozważaną
maksymę (wyrok z 23.07.l997r., Fitzpatrick
v Serling Housing Association [1997] EUCA C.V.
2169) jako jeden z argumentów na rzecz „dyna-
micznej wykładni" przepisów ustawowych, która
zdaniem sędziego powinna uwzględniać właści­
wą dla danego społeczeństwa tendencję zmiany
wyobrażeń stosunków rodzinnych.
nu, uczynione przy powołaniu spadkobiercy
testamentowego, uważane jest za nie istnieją­
ce. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z oko-
liczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia
spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie
spadkobiercy jest nieważne. (... ).
Podobnie: art. 896 CC;
Złagodzenie
zasady dopuszczono
w§ 2100 - 2llJ6 8GB.
Art. 289 § l KC: W braku odmiennej umowy
obowiązek utrzymywania urządzeń potrzebnych
do wykonywania służebności gruntowej obciąża
właściciela nieruchomości władnącej.
Podobnie: art. 698 CC; § 1018 i 1090 8GB.
Art. 288 KC: Służebność gruntowa powinna być
wykonywana w taki sposób, żeby jak najmniej
utrudniała korzystanie z nieruchomości obciążonej .
Podobnie: art. 702 CC; § 1020 8GB.
W opinii rzecznika generalnego z 29.11.2007 r.
(sygn. C-llJ/07) wykorzystano omawianą
maksymę w ramach wyjaśnienia, że „w prawie
wspólnotowym wyjątki należy interpretować
w sposób ścisły".
- quod contra rationem iuris receptum est, non
est ducendum ad consequentias (D. 50,17,141)
- to, co zostało przyjęte wbrew zasadzie prawa,
nie powinno być urzeczywistniane do chwili
wys tąpienia wszystkich konsekwencji

81.

-Apices iuris non sunt iura (D. 17,1,29,4)- roz-
wiązania skrajne według prawa nie są prawami
Summum ius, summa iniuria 0 Rzecznik generalny wykorzystał omawianą
maksymę w opinii z 23.09.2009 r. (sygn.
(Cie., off. 1,33)- najwyższe prawo najwyż­ C-388/07) w ramach argumentacji, że „ogólne
szym bezprawiem dążenie do pewności prawnej i „rządów prawa"
przy zbyt małym uwzględnianiu specyfiki kon-
kretnej sytuacji może prowadzić do nie dającej
się zaakceptować niesprawiedliwości";

Maksyma stosunkowo często wykorzystywana

w argumentacji sądów polskich. Przykładowo,
SN w wyroku z 4.01.2007 r. (sygn. V CSK
377/06) powołał omawianą regułę prezentując
pogląd, że rygorystyczne przestrzeganie zasady,
iż sąd cywilny orzeka na podstawie wskaza-
nych przez strony dowodów i niedopuszczenie
możliwości wyjątków od prekluzji dowodowej
,,stanowiłoby pogwałcenie elementarnych za-
sad, (...) i mogłoby sprawić, że najwyższe prawo
byłoby najwyższą krzywdą".

82.

- Zob.: accessio cedit principali
- ius sali sequitur aedificium - budynek podąża
za prawem do gruntu
- quicquid plantatur salo, salo cedit (forma
maksymy używana w common law) - cokolwiek
zostało posadowione na gruncie, staje się jego
częścią składową
Superficies salo cedit (G. 2,73)- to, co~
znajduje się na powierzchni gruntu, staje się
jego częścią skfadowq
Art. 47 § l KC: Część składowa rzeczy nie może
być odrębnym przedmiotem własności i innych
praw rzeczowych; art. 48 KC: Z zastrzeżeniem
wyjątków w ustawie przewidzianych, do części
składowych gruntu należą w szczególności bu-
dynki i inne urządzenia trwale z gruntem zwią­
zane, jak również drzewa i inne rośliny od chwili
zasadzenia lub zasiania; art. 191 KC: Własność
nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą,
która została połączona z nieruchomością w taki
sposób, że stała się jej częścią składową.
Podobnie: 552 CC; § 94 ust.li 946 BGB;

Maksyma często wykorzystywana w argumenta-

cji sądów polskich. Przykładowo, SN w uchwale
z 21.04.2005 r. (sygn. Ili CZP 9/05) stwierdził,
że typowe zależności prawne między nieru-
chomością gruntową a posadowionym na niej .
budynkiem wy raża art. 47 § l KC, pot wierdzając
zasadę superficies solo cedit".

83. T

- C. 11,20,9,l (Konstantyn do Juliana namiestni- +-(--~o Testis unus testis nullus (ad. C. 4,20,9,1)
ka). Postanowiliśmy, że żaden sędzia w jakiejkol-
wiek sprawie nie dopuści łatwo zeznania pojedyn-
czego świadka . Ateraz otwarcie zarządzamy, że ze-
znanie jednego świadka nie będzie wysłuchane,
choćby cieszył się zaszczytem członka kurii
- ubi numerus testium non adicitur, etiam duo
sufficient - tam gdzie liczba świadków nie jest
wskazana, wystarczy dwóch
Zasada zachowała ograniczone znaczenie w pro-
_ jeden świadek, żaden świadek cesie kanonicznym (Kan. 1573 KPKan). W pra-
wie prywatnym liczba świadków ma znaczenie
przy czynnościach prawnych, których forma wy-
maga obecności świadków, takich jak zawarcie
małżeństwa lub sporządzenie testamentu, zob.:
art. 971 CC; § 2249 BGB; art. 951 i 952 § l KC.

- unius testimonium non suffcit ad condemna-

tionem (X 2,20,10)-jeden świadek nie wystar-
cza dla oskarżenia

Rozdział 1. Historia i tradycja prawa rzymskiego warsztaty prawnicze 33

- quod contro ratio nem iuris receptum est, non
est ducendum od consequentios (D. 50,17,141)
- to, co zostało przyjęte wbrew zasadzie prawa,
nie powinno być urzeczywistniane do chwili
wy stąpienia wszystkich konsekwencji

81.

-Apices iuris non sunt iura (D. 17,1,29,4) - roz-
wi ązania skrajne według prawa nie są prawami
Summum ius, summa iniuria o. Rzecznik generalny wykorzystał omawianą
maksymę w opinii z 23 .09.2009 r. (sygn.
(Cie., off. 1,33)- najwyższe prawo najwyż­ C-388/07) w ramach argumentacji, że „ogólne
szym bezprawiem dążenie do pew ności prawnej i „rządów prawa"
przy zbyt małym uwzględnianiu specyfiki kon-
kretnej sytuacji może prowadzić do nie dającej
się zaakceptować niesprawiedliwości" ;

Maksyma stosunkowo często wykorzystywana

w argumentacji sądów polskich. Przykładowo,
SN w wyroku z 4.01 .2007 r. (sygn. VCSK
377/06) powołał omawianą regułę prezentując
pogląd, że rygorystyczne przestrzeganie zasady,
iż sąd cywilny orzeka na podstawie wskaza-
nych przez strony dowodów i niedopuszczenie
możliwości wyjątków od prekluzji dowodowej
,,stanowiłoby pogwałcenie elementarnych za-
sad, (... )i mogłoby sprawić, że najwyższe prawo
byłoby najwyższą krzywdą" .

82.

- Zob.: occessio cedit principoli
- ius soli sequitur aedificium - budynek podąża
za prawem do gruntu
- quicquid plantatur solo, solo cedit (forma
maksymy używana w common law) - cokolwiek
zostało posadowione na gruncie, staje się jego
aęścią składową
Superficies solo cedit (G. 2,73)- to, co<J
znajduje się na powierzchni gruntu, staje się
jego częścią składową
Art. 47 § l KC: Część składowa rzeczy nie może
być odrębnym przedmiotem własności i innych
praw rzeczowych; art. 48 KC: Z zastrzeżeniem
wyjątków w ustawie przewidzianych, do części
składowych gruntu należą w szczególności bu-
dynki i inne urządzenia trwale z gruntem zwią­
zane, jak również drzewa i inne rośliny od chwili
zasadzenia lub zasiania; art. 191 KC: Własność
nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą,
która została połączona z nieruchomością w taki
sposób, że stała się jej częścią składową.
Podobnie: 552 CC; § 94 ust.li 946 BGB;

Maksyma często wykorzystywana w argumenta-

cji sądów polskich. Przykładowo, SN w uchwale
z 21 .04.2005 r. (sygn. Ili CZP 9/05) stwierdził,
że typowe zależności prawne między nieru-
chomością gruntową a posadowionym na niej .
budynkiem wyraża art. 47 § l KC, potwierdzając
zasadę superficies solo cedit".

83.
-C. 4,20,9,l (Konstantyn do Juliana namiestni- T(---o Testis unus testis nullus (ad. C. l/,20,9, 1)
ka). Postanowiliśmy, że żaden sędzia wjakiej kol-
wiek sprawie nie dopuści łatwo zeznania pojedyn-
aego świadka . A teraz otwarcie zarządzamy, że ze-
znanie jednego świadka nie będzie wysłuchane,
choćby cieszył się zaszczytem członka kurii
- ubi numerus testium non adicitur, etiam duo
sufficient- tam gdzie liczba świadków nie jest
ws kazana, wystaray dwóch
T
.,}
Zasada zachowała ograniczone znaczenie w pro-
_ jeden świadek, żaden świadek cesie kanonicznym (Kan. 1573 KPKan). W pra-
wie prywatnym liczba świ adków ma znaczenie
przy czynnościach prawnych, których forma wy-
maga obecności świadków, takich jak zawarcie
małżeństwa lub sporządzenie testamentu, zob.:
art. 971 CC; § 2249 BGB; art. 951 i 952 § l KC.

- unius testimonium non suffcit ad condemna-

tionem (X 2,20,10)-jeden świadek nie wystar-
cza dla oskarżenia

Rozdział 1. Historia i tradycja prawa rzymskiego warsztaty prawnicze 33

84.
- Universitas personarum, quae quidem nonni-
si ex tribus saltem personis constitui potest, est
collegia/is, si eius actionem determinant mem-
bra - zespół osób, który może być ustanowiony
co najmniej z trzech osób, jest kolegialny, jeśli
jego działanie określają członkowie
85.
- Tu tor in rem suam autor esse non pot est
(I. l,21,3) - opiekun działający w swojej sprawie
nie może działać jednocześnie w imieniu pod-
opiecznego
86.
- O. 6,2,8 (Gaius w 7 księdze Komentarza do '""'---<o Ubi Lex non distinguit, nec nos
edyktu pretora cudzoziemców). Wyraźnie o za-
płacie ceny nie powiedziano nic. Z tego można
wnioskować, że pretor nie uważał' aby trzeba
było weryfikować, czy cena została zapłacona
- zob.: lege non distinguente nec nostrum est
distinguere
87.
- Ubi ius incertum, ibi ius nullum - tam, gdzie
prawo jest nieokreślone, tam go nie ma
88.
- Ubi civitas ibi ius - gdzie społeczeństwo zor-
ganizowane w państwo, tam prawo
- ius ert in natura; natura hominis sociatis
est - prawo tkwi w naturze; natura człowieka
zakłada życie w społeczności
warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Tres faciunt collegium (D. 50, 16,BSJ°
- trzech tworzy stowarzyszenie
Tutor rem pupilli emere non potest<:l.
(D.18, 1,34,7)- opiekun nie może kupować
rzeczy podopiecznego
u
a Rzecznik generalny w opinii z 21.05.2002 r.
distinguere debemus (ad O. 6,2,8)
- tam gdzie ustawa nie rozróżnia, nie powin-
niśmy rozróżniać
C?
Ubi ius ibi remedium
- tam gdzie jest uprawnienie, jest środek
dla jego urzeczywistnienia
Ubi societas, ibi ius (Cie., off. 1,20-22)°
- gdzie społeczność, tam prawo
SN w uch wale z 31.l0.1983 r. (sygn. Ili PZP
36/83) wyraził pogląd, że jeśli przepis ustawy
mówiąc o członkach organu (w rozstrzyganym
przypadku rady pracowniczej) posługuje się
liczbą mnogą, to „mając na wzglę dzie po-
wszechnie uznaną zasadę tres faciunt collegium
(... ) dojść należy w konsekwencji do wniosku,
że statut (... ) nie może skutecznie ustalić niż­
szej od 3 liczby członków rady pracowniczej".
Podobnie co do zasady: art. 108 KC: Pełnomoc­
nik nie może być drugą stroną czynności praw-
nej, której dokonywa w imieniu mocodawcy,
chyba że, co innego wynika z treści pełnomoc­
nictwa albo że ze względu na treść czynności
prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia
interesów mocodawcy. (... );art. 159 § l pkt. 2
KRO: Opiekun nie może reprezentować osób
pozostających pod jego opieką przy czynno-
ściach prawnych między jedną z tych osób
a opiekunem albo jego małżonkiem, zstępnymi,
wstępnymi lub rodzeństwem, chyba że czynność
prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na
rzecz osoby pozostającej pod opieką.
Tak też: art. Li50 zd. 3 CC;§ 181 i 1795 BGB.
(sygn. C-395/00) stwierdził, że „antyczne
rzymskie przysłowie ubi lex non distinquit nec
nos distiguere debemus zachowuje jak zawsze
znaczenie";
TK w wyroku z 21.i.06.2002 r. zakwestionował
zasadność rozróżnienia wąskiego i szerokiego
rozumienia materii ustawowej także z uwagi na
sprzeczność z zasadą lege non distinguente nec
nostrum est distinguere.
Maksyma używana w common law
dla wyrażenia myśli, że tam, gdzie doszło do
naruszenia uprawnienia, porządek prawny daje
możliwość obrony przed tym lub dochodzenia
odszkodowania (Ashby v White [1703] li.i
StTr 695, 92 ER 726) .
Maksyma wy raża myśl, że prawo jest nieodłącz­
nym elementem istnienia wspólnoty ludzi.
89.

- Utile non debet per inutile vitiari - to, co
jest właściwe, nie powinno być obciążone wadą
tego, co niewłaściwe
Utile per inutiLe non vitiatur (O. 32,9pr.) r Częściowa nieważność czynności prawnej nie
powoduje nieważnosci całej czynności;
- to, co jest właściwe nie jest obciążone
wodą tego, co niewłaściwe

Podobnie: art. 58 § 3 KC: Jeżeli nieważnością

jest dotknięta tylko część czynności prawnej,
czynność pozostaje w mocy co do pozostałych
części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez
postanowień dotkniętych nieważnością czyn-
ność nie zostałaby dokonana.
Tak też: § 878 ABGB; art. 20 ust. 2 OR.

Odmiennie: § 139 BGB.

90. V

- Odmiennie: vox populi vox dei -
głosem Boga
głos ludu Vanae voces populi non sunt audienda W orzeczeniu Izby Lordów z 2.07.l9l.J7 r. (The
(ad C. 9,47,12)- nie należy dawać posłuchu National Anti-vivisection Society v The Com-
misioners of lnland Revenue), w rozważaniach
czczym głosom ludu poświeconych temu, kiedy rozporządzenie ma
charakter charytatywny, Lord Simons stwie rdził
w szczególności, że „nie może o tym decydować
vox populi, bo mogłoby to prowadzić do korzy-
ści nieoznaczonych sekt i dziwnych osób".

91.

- Nemo contra factum suum venire potest-
nikt nie może występować w sprzeczności z wła­
snymi czynami
Venire contra factum proprium nemini O
Licet (O. 43, 16, 1,27) - nie wolno występo­
wać przeciw temu, co wynika z własnych
czynów
Maksyma stosunkowo często powoływana
w praktyce ETS. Przykładowo, w wyroku
z 20.03.2001 r. (sygn. T-18/99) Trybunał
stwierdził, że „wyrażona za pomocą maksymy
nemini licet venire contra factum proprium
zasada wynika z zasady dobrej wiary i tworzy
zasadę prawa wspólnotowego przy pomocy
której legalność stosowanych przez Wspólnotę
środków może być oceniania przez wspólnotowe
sądownictwo".

92.

- Arma in armatos sumere iura sinunt (Ov., ars
3,1192) - prawa pozwalają na użycie broni prze-
ciwko uzbrojonym
- vim vi defendere omnes leges omniaque iura
permitunt (D. 9,2,16,11) - wszystkie ustawy
i prawa pozwalają, aby bronić się silą wobec
przemocy
Vim vi repellere Licet (O. 43, 16, 1,27)0
- siłę wolno odeprzeć siłą
Podobnie co do zasady: art. 51 KNZ: Żadne
postanowienie niniejszej Karty nie narusza
naturalnego prawa każdego członka Organizacji
Narodów Zjednoczonych, przeciwko któremu
dokonano zbrojnej napaści, do indywidualnej
lub zbiorowej samoobrony(... ).
Tak też: art.§ 227 ust. 1 i 859 BGB; § 32 StGB;
l.J23 KC; art. 25 § 1 KK.

93.

Vis maior cui humana infirmitas resi
stere non potest (O. 44,7,1,4)- siła wyższa,
której ludzka słabość nie jest w stanie się
oprzeć
W argumentacji sądów polskich stosun-
kowo często używa się łacińskie określenie
siły wyższej. Przykładowo, SN w uchwale
z 2l.J.ll.2000 r. (sygn. Ili CZP 37/00) wyjaśnił,
że „pojęciu siła wyższa (vis maior) nadawane
są różne znaczenia, to jednak powszechnie jest
przyjęte tzw. obiektywne pojęcie siły wyższej.
W tym ujęciu przez silę wyższą rozumie się
zdarzenia o charakterze katastrofalnych działań
przyrody albo nadzwyczajnych i zewnętrznych
wydarzeń, którym zapobiec nie można ... ".

Rozdział l. Historia i tradycja prawa rzymskiego warsztaty prawnicze 35


- D. LJ7,l0,l,5 (Ulpian w 56 księdze Komentarza
e-,
do edyktu). Naruszenie dóbr osobistych naszych
dzieci tak dalece dotyka naszej czci, że gdy ktoś
syna za jego przyzwoleniem sprzedał, to jego
ojcu przysługuje we własnym imieniu skarga
z tytułu naruszenia dóbr osobistych (iniuria).
Wimieniu syna ona nie przysługuje, bowiem
nie można wyrządzić krzywdy za zgodną osoby
której ona dotyczy
- scienti et consentienti non fit iniuria neque
dolus (VI 5,13,27)- nie wyrządza się komuś
krzywdy ani podstępu za jego wiedzą i przyzwo-
leniem
95.
- Si res vendita non tradatur, in id quod inte-
rest ogitur, hoc est quod rem habere interest
emptoris: hoc autem interdum pretium egredi-
tur, si pluris interest, quam res va/et vel empta
est (D. 19,l,lpr.) - gdy sprzedana rzecz nie zo-
stała wydana, to można skarżyć o kwotę odpo-
wiadającą interesowi kupującego, aby mieć tę
rzecz. Interes przekracza jednak dotychczasową
cenę rzeczy, gdy jest wyższy niż kwota odpowia-
dająca wartości rzeczy lub cenie, za jaką została
ona kupiona.
36 warsztaty prawnkze Prawo rzymskie
o
- - o Volenti non fit iniuria (ad D. 47,10,1,5)
_ chcącemu nie dzieje się krzywda
Voluptatis vel affectionis aestimatio O
non habebitur (D. 7,7,6,2) - przyjemność
lub uczucie nie są szacowane w pieniądzu
,.
Maksyma stosunkowo często wykorzystywana
w argumentacji sądów polskich. O dostrzega-
niu jej praktycznego znaczenia świadczy wyja-
śnienie SN w wyroku z LJ.08.2006 r. (sygn. Ili
CSK 138/05) zgodnie z którym „zasada volenti
non fit iniuria nie może być postrzegana jako
dogmat; takiemu postrzeganiu prawa przeczy
wielokrotnie powoływania przez ustawodawcę
w kodeksie cywilnym klauzula zasad współżycia
społecznego, która służy uelastycznieniu prawa
wtedy, gdy ono tego wymaga ze względu na
zbytnią ogólność czy trudny do zaakceptowania
rygoryzm " ;
Maksyma używana w common law dla wyraże­
nia myśli, że pełna i dobrowolna zgoda na okre-
ślone ryzyko wyłącza możliwość dochodzenia
odszkodowania za szkod!? wynikłą z objętego
ryzykiem zdarzenia (Simms v Leigh Football
Club Ltd [1969] 2 All ER 923). Taka możliwość
obrony przed roszczeniami odszkodowawczymi
jest ograniczana przez ustawy np. w zakresie
transportu prywatnego.
Współcześnie dopuszcza się odstępstwa od tej
zasady: art. LJLJ5 § l KC: W wypadkach prze-
widzianych w artykule poprzedzającym sąd
może przyznać poszkodowanemu odpowiednią
sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego
za doznaną krzywdę; art LJLJ8 KC: W razie na-
ruszenia dobra osobistego sąd może przyznać
temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone,
odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia
pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żą­
danie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na
wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie
od innych środków potrzebnych do usunięcia
skutków naruszenia.
Podepnie: art. 1382 CC; § 253 8GB.
ROZDZIAŁ 2.
Kształtowanie i ochrona praw prywatnych
2.1. Kształtowanie praw prywatnych -
2.1.1. Czynności abstrakcyjne
Problem prawny
Czynności prawne „za pomocą spiżu i wagi"
(per oes et librom) jako czynności abstrakcyjne
- mancypacja i zwolnienie z długu „za pomocą
spiżu i wagi" (solutio per oes et librom)
Teksty pokrewne
G. 1,122: Spiżu i wagi używa się dlatego, że
niegdyś (olim) używano tylko pieniędzy spiżo­
wych ... A wartość ich polegała nie na liczbie,
lecz na wadze ... Więc ten, to dawał komuś
pieniąflze, nie odliczał ich, Lecz odważał.
Stąd też niewolników, którym dozwolono na
zarząd sprawami pieniężnymi, nazywano „odwa-
żającymi" (dispensatores).
UE. 19,3-6: Mancypacja jest sposobem prze-
właszczenia (alienatio) właściwym dla res manci-
pi. Odbywa się ona przez użycie określonych słów
{certo verba), wagowego i 5 obecnych świadków.
§ LJ. Mancypacja może być stosowana między
Rzymia nami, Latynami kolonijnymi i Latynami
juniańskimi oraz tymi cudzoziemcami (pere-
grini), którym przyznano prawo uczestniczenia
w obrocie handlowym {commercium).
§ 5. Commercium jest to prawo wzajemnego
kupowania i sprzedawania.
§ 6. Rzeczy ruchome mogą być mancypowane
tylko w ich obecności i nie może ich być więcej
niż da się uchwycić ręką. Natomiast rzeczy nie-
ruchome mogą być mancypowane w większej
liczbie naraz (plures simut) i również wtedy, gdy
znajdują się w różnych miejscach (diversis locis).
czynności prawne
Parafraza tekstu
G. 1,119: Mancypacja jest pozorną sprzedażą
(imaginaria venditio), co stanowi prawo
właściwe obywatelom rzymskim. Odbywa się
ona tak: przybrawszy co najmniej 5 świadków
dojrzałrch obywateli, a ponadto
jeszcze jednego tegoż stanu, trzymającego
spiżową wagę, zwanego wagowym,
trzymając przedmiot nabywca mówił:,, Twier-
dzę, że ten niewolnik jest mój według prawa
Kwirytów i niech mi on będzie kupiony za
pomocą tego spiżu i wagi". Następnie ude-
rzywszy spiżem o wagę, daje go zbywcy jakby
zamiast ceny (quasi pretii loco).
G. 3,173-174: Jest też i inna odmiana
pozornego spełnienia długu (imaginaria
solutio): za pomocą spiżu i wagi.
Rodzaj ten przyjęto (receptum est) z określo­
nych przyczyn, np. gdy coś należy się z tytułu
czynności, zdziałanej za pomocą spiżu i wagi,
albo z tytułu wyroku.
§ 174. Przybiera się co najmniej 5 świad-
ków i wagowego. Następnie uwalniany od
zobowiązania winien powiedzieć: ,,Ponieważ
zostałem zasądzony (lub: skazany) na twą
korzyść na tyle i tyle tysięcy sesterców,
z tego tytułu wywiązuję się i uwalniam
od ciebie tym spiżem i wagą spiżową. Ten
funt odważam ci pierwszy i ostatni zgodnie
z ustawą ludową". Następnie uderza wagę
spiżowym asem i daje go temu, od kogo się
uwalnia, jakby dla zapłaty (velut solvendi
causa).
Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych
Komentarz
~
Pierwotna mancypacja (G. 1,119) była rzeczywi-
stą sprzedażą gotówkową, czyli wym ianą towa-
ru za odważane w ramach opisanej ceremonii
kawałki miedzi. Mimo rozpowszechnienia się
na początku Ili w. przed Chr. pieniądza ,,liczone-
go" (numeroto pecunia) mancypacja pozostała
w użyciu jako sprzedaż pozorna (imoginorio
venditio). W rzeczywistości była ona publiczną
czynnością stwierdzającą przejście na nabywcę
praw władczych nad rzeczami i osobami. Owo
przejście było oderwane od swej przyczyny
prawnej (causa), jak sprzedaż, darowizna, usta-
nowienie posagu itp. Według dzisiejszej termi-
nologii mancypacja, podobnie jak „odstąpienie
praw przed pretorem" w drodze pozornego
procesu windykacyjnego (in iure cessio), była
więc czynnością prawną abstrakcyjną.
o--- Charakter abstrakcyjny miało też {G. 3,173), na-
leżące również do czynności pozornych, libralne
spełnienie długu (solutio per oes et librom).
Również ono następowało za pomocą jednej
monety (numma uno), zwłaszcza wtedy, gdy
niezaspokojony wierzyciel decydował się tym
niemniej na zwolnienie dłużnika z długu.
Dalszy rozwój
Podobnie jak inne czynności libralne, również
moncipotio i so/utio per oes et librom wyszły
z użycia z końcem okresu klasycznego. Justy-
nian wykreślił z tekstów klasycznych wszelkie
wzmianki o nich.
warsztaty prawnicze 37
 Problem prawny
Czynności słowne jako czynności abstrakcyjne
- stypulacja (stipułatio) i zwolnienie z długu
(acceptilatio)
Teksty pokrewne
O zarzucie podstępu (exceptio doli) G. 4,119:
Wszystkie zarzuty zmierzają w kierunku prze-
ciwnym do żądań powoda. Jeśli bowiem pozwa-
ny twierdzi, że powód czyni coś podstępnie, np.
domagając się zwrotu pieniędzy, których nie
wypłacił, zarzut (exceptio doli) jest formuło­
wany tak: ,,Jeśli w tej sprawie nic nie zrobiono
lub nie dzieje się przez podstęp Aulusa Age-
riusza" ...
4-. 1.,2.· ...
O. 44,4,2,3 (Ulpian w ks. 76 „Komentarza do
edyktu"): Kto odebrał przyrzeczenie stypulacyj-
ne bez podstawy (sine causa), a potem skarży
z tej stypulacji, spotka się z zarzutem podstępu
(exceptio doli). O ile bowiem w chwili stypulacji
jeszcze nie zachował się podstępnie, należy
powiedzieć, że czyni to przy stwierdzeniu sporu
(litis contestatio), nalegając na skargę z tej
stypulacji. Podobnie gdy przy stypulacji miał
słuszną przyczynę (iusta causa), a teraz już jej
nie ma. Stąd gdy odebrał przyrzeczenie z zamia-
rem udzielenia pożyczki, a jednak nie udzielił,
albo gdy była inna przyczyna stypulacji, która
jednak albo się nie zrealizowała, albo ustała,
spotka się on z zarzutem.
Teksty zarzucie niewypłaconych pieniędzy
[t;
D. l7,l,29pr. (Ulpian w ks. 7 „Dysputacji");
D. 44,1-l,4,16 (Ulpian w ks. 76 „Komentarza
do edyktu").
38 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
G. 4,116: Często się zdarza, że ktoś według
prawa obywatelskiego (ius civile) jest
odpowiedzialny, lecz zasądzenie go byfoby
niesłuszne (iniquum). Jeśli np. mając wypła­
cić ci pieniądze tytułem pożyczki (credendi
causa) odbiorę od ciebie zawczasu formalne
przyrzeczenie świadczenia pieniężnego, a na-
stępnie pieniędzy nie wypłacę, jest mimo to
pewne (certum est), że mogę się ich od ciebie
domagać. Powinieneś bowiem mi je dać jako
zobowiązany z formalnego przyrzeczenia (ex
stipulatu). Lecz ponieważ jest niesłuszne za-
sądzić cię z tego tytułu, przyjmuje się (placet),
że będziesz chroniony zarzutem podstępu
(exceptio doli).
G. 3,169: Zobowiązanie umarza się też przez
oświadczenie o odbiorze przyjętego świadcze­
nia (acceptilatio), które jest jak gdyby pozor-
nym uiszczeniem {imaginaria solutio). Bo jeśli
chcesz mi odpuścić (remittere) to, co jestem ci
winien na podstawie zobowiązania słownego
(verborum obligatio), pozwalasz mi wypo-
wiedzieć te sfowa: ,,Czy to, co ci przyrzekłem,
masz u siebie jako przyjęte (acceptum)?", na
co odpowiadasz: ,,Mam".
O. 46,f./,23 (Labeon w ks. 5 „Pithana" stresz-
czonych przez Paulusa): Gdy umorzyłem twe
zobowiązanie przez acceptilatio, nie oznacza
to, że sam zostałem zwolniony wobec ciebie.
PAULUS: A jednak wtedy, gdy porozumiano się
co do najmu czy sprzedaży, lecz kontraktu
jeszcze nie wykonano, obie strony uwalniają
się od zobowiązania przez acceptilatio, nawet
gdyby podjęła ją tylko jedna strona.
Prawo rzymskie
Komentarz
Abstrakcyjność stypulacji oznacza niezależność
jej skuteczności od przyczyny (causa) złożenia
przyrzeczenia. W tekście pierwszym (G. 4,116)
przyczyną złożenia przyrzeczenia przez dłużnika
jest konieczność zwrotu pożyczki (podobnie
Ulpian D. 46,2,6,l - Pomponiusz D. 46,2,7).
Jednak po odebraniu abstrakcyjnego przyrze-
czenia zwrotu wierzyciel nie wypłacił pieniędzy,
a mimo to - ze względu na abstrakcyjność
zobowiązania dłużnika - zachował swą skargę
z tytułu stypulacji. Zarzut podstępu, a później
pojawiający się w konstytucjach cesarskich
z przełomu li i Ili w. po Chr. (Karakalla C. 4,30,3)
konkretniejszy
niędzy" exce tio n~n numerat;e ecuniae
przełamują w pewnym zakresie zasadę abstrak-
cyjności stypulacji.
Jak wynika z tekstu drugiego (G. 3,169) accepti-
latio jest czynnością umarzającą zobowiązanie
odwrotną (actus contrarius) do stypulacji.
Ponieważ także acceptilatio jest czynnością
abstrakcyjną, może ona służyć równie dobrze do
skwitowania spełnionego świadczenia, jak i do
zwolnienia z długu pod tytułem darmym.
Dalszy rozwój
Stypulacja znana była nadal w średniowieczu,
dopóki na zasadzie pacta sunt servanda nie
zwyciężyła ostatecznie zasada swobody umów.
Stypulacja została wtedy wyparta przez umowę
nieformalną (pactum).
j
2.1.2. Motyw a warunek i polecenie
Problem prawny
Motyw (causa) a warunek (condicio) i polecenie
(modus)
Teksty pokrewne
w 10 ks. ,,Responsów"):
Umierając, Mewia wyzwoliła swych niewolni-
ków Saccusa, Eutychię i Irenę warunkowo (sub
candicione) tymi słowy: ,,Mój niewolnik Saccus
i moje niewolnice Eutychia i Irena niech będą
wolni pod tym warunkiem (sub hac condicione),
by (ut) co drugi miesiąc zapalali lampę i wyko-
nywali obrzędy (sollemnia mortis) na mym gro-
bie". Pytam (quaero), czy niewolnicy ci mogą
być wolni, skoro nie są stale przy nagrobku.
Modestyn udzielił opinii prawnej (respondit),
że ani kontekst słowny całego pisma (scriptura),
ani zamiar (mens) testatorki nie czynił wyzwo-
lenia zależnym od warunku (sub condicione
suspensa), gdyż chciała ona, by odwiedzali oni
jej nagrobek już jako osoby wolne; natomiast
sędzia winien zmusić ich do posłuchu jej rozka-
zowi (iussio).
C. 4,6,6 (cesarz Diokleqan): Ponieważ ojciec
wasz dał niewolnicę temu, na kogo się skarży­
cie, jest istotną różnicą, czy dał ją z zamiarem
obdarowania go (donandi animo), czy w celu
wyzwolenia (ob manumittendam) córki, którą
uważał za niewolnicę. Albowiem dokonana
darowizna (perfecta donatio) nie może być
odwołana, natomiast w razie niezrealizowania
celu przeniesienia własności (causo dondi) przy-
sługuje skarga o zwrot (repetitio).
Parafraza tekstu
O. 39,5,2,7 (Julian w ks. 60 „Digestów"):
Podarowałem Tycjuszowi JO pod tym warun-
kiem (eo condicione), że kupi sobie za nie
Stychusa. Czy mam skargę dla ich odzyska-
nia, jeśli Stychus zmarł, zanim został kupio-
ny? Odpowiedziałem (respondi), że jest to
kwestia raczej faktu niż prawa (facti magis
quam iuris). Jeśli bowiem dałem Tycjuszowi
JO na kupno Stychusa, a inaczej nie dałbym,
po śmierci Stychusa żądam tej sumy z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia. Lecz jeśli dał­
bym Tycjuszowi 10 również z innej przyczyny,
a ponieważ właśnie chciał kupić Stychusa,
powiedziałem , że daję mu na to, należy
przyjąć, że zamiar kupna Stychusa był raczej
motywem dokonania (causa) darowizny niż
jej warunkiem (condicio). W tym przypadku
pieniądze winny zatem pozostać u Tycjusza
nawet w razie śmierci Stychusa.
O. 35, 1,80 (Cerwidiusz Scewola
w 8 ks. ,,Zagadnień"): ... nie uznamy bowiem
za równych tego, komu dano przysporzenie,
,,jeśli zbuduje (si fecerit) nagrobek" i tego,
komu dano, ,,żeby zbudował (ut faciat)
nagrobek".
Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych
Komentarz
Motyw lub pobudka podjęcia czynności prawnej,
np. kupno towaru ze względu na jego taniość,
jest dla prawnej skuteczności czynności bez zna-
czenia. Dopiero wyraźne sformułowanie warunku
(condicio) lub polecenia (modus), czyni motyw
prawnie doniosłą częścią czynności. Jednak
z uwagi na dopuszczalność warunków milczących,
dorozumianych itp. rozróżnienie motywu od wa-
runku czy polecenia jest w konkretnych przypad-
kach niełatwe. Przypadek roztrząsany przez
Juliana (D. 39,5,2,7) da się zapewne ująć wła­
śnie jako polecenie.
Cerwidiusz Scewola (D. 35,1,80), który praw-
dopodobnie był uczniem Juliana, rozróżnia wy-
rażenia „dane, jeśli" (datum, si) i „dane, żeby"
(datum, ut). Warunek oddzielają pojęciowo
od polecenia również późniejszy prawnik
I oraz reskrypty cesarzy
---.;;;,;.f"""'---"~
Karakalli (C. 6,45,l), Gordiana (C. 6,45,2,l)
Dioklecjana (C. 4,6,6)
Dalszy rozwój
Rozróżnienie terminologiczne między causo
i motywem wprowadził konsyliator Baldus de
Ubaldis (1327-1400) w Komentarzu do Kodeksu
(C. l,3,51 pod nr 5): proprie non est causa, sed
est quoddam motivum. Przez motyw rozumie
się głębszą przyczynę (causa remota) działania,
nie wchodzącą do treści czynności prawnej.
warsztaty prawnicze 39

2.1.3. Wykładnia czynności
Problem prawny
Warunek prawny (condicio iuris) i warunek mil-
czący (condicio tocita)
Źródła pokrewne
{lrf::l!Ili[l;.fl1 w ks. 10 „Zagadnień"):
Stypulacyjna obietnica posagu (dotis promis-
sio) nie jest bezskuteczna (minus vale bit) tylko
dlatego, że samo małżeństwo było nieważne
z powodu początkowej niewiedzy piastuna
władzy. Jeśli następnie wyraził on swą zgodę,
obietnica posagu będzie skuteczna, bowiem
zawiera ona zawsze milczący warunek (tacito
condicio) przyszłego małżeństwa.
D. 50,17,77 (Papinian w ks. 28 .Zagadnień"):
Czynności ustawowe (actus łegitimi), które nie
dopuszczają terminu i warunku ... podlegają
przez ich dodanie całkowitemu zniweczeniu
(in totum vitiantur). Czasami jednak czynności
te przyjmują milcząco (tacite recipiunt) to, co
dodane wyraźnie (aperte) spowodowałoby ich
wadliwość. Gdy dokonuje się bowiem accepti-
latio na korzyść dłużnika, który przyrzekł pod
warunkiem, uznaje się (intellegitur), że przynosi
ona jakiś skutek tylko wtedy, gdy warunek
zobowiązania już się spełnił. Gdyby sformuło­
wano to jednak wyraźnie, acceptilatio stałaby
się nieważna.
I. 2,7,3: Jest też inny rodzaj darowizn między ży­
jącymi, który dawnym prawnikom był zupełnie
nieznany, później zaś wprowadzony został przez
boskich cesarzy. Nazywał się darowizną przed-
małżeńską (donatio ante nuptias), a zawierał
w sobie milczący warunek (tacito condicio),
że będzie ona ważna tylko wtedy, gdy nastąpi
po niej małżeństwo ...
40 warsztaty prawnicze
prawnych
Parafraza tekstu
D. 21, 1,43, 10 (Paulus w ks. 1„Komentarza do
edyktu edylów"): Niekiedy sprzedaż bezwa-
runkowa (pura) pozostaje w zawieszeniu
(in suspenso) z powodu warunku prawnego
l
l Warunki prawne (condiciones iuris) polegają na
(condicio iuris). Ma to miejsce wtedy, gdy np.
zakupił coś niewolnik, będący własnością jed-
nej osoby, a podlegający prawu użytkowania
przez drugą. Dopóki jest niepewne (incertum),
z czyjego majątku zapłaci on cenę, kwestia
nabywcy pozostaje w zawieszeniu, i dlatego
żadnemu z nich nie przysługuje na razie skar-
ga o zwrot wadliwego towaru (redhibitoria).
D. 35, 1,21 (Julian w ks. 31 „Digestów"): Róż­
nica między warunkiem faktycznym (candi-
. cio facti), i prawnym (condicio iuris) jest
doniosła. Albowiem warunki typu „jeśli z Azji
przybędzie statek" lub „jeśli Tycjusz zostanie
konsulem", nawet wtedy, gdy są spełnione,
przeszkadzają dziedzicowi w nabyciu spadku,
dopóki on o ich spełnieniu się nie wie. Nato-
miast od warunków natury prawnej nie wy-
magamy nic więcej niż to, żeby były spełnio­
ne. Kto np. uważa się za podległego władzy
(filius familias), podczas gdy w rzeczywostości
jest samodzielny (pater familias), będzie mógł
nabyć spadek. Stąd też może nabyć spadek
dziedzic ustanowiony częściowo, który nie wie,
czy testament został otwarty.
Prawo rzymskie
-
Komentarz
wprowadzeniu stanu zawieszenia przez sam po-
rządek prawny. Rozstrzygnięcie, czy obciążony
prawem użytkowania niewolnik nabywał prawa
dla swego właściciela, czy dla użytkownika
(Paulus D. 2l,l,l-l3,l0), zależało od tego, z czy-
ich pieniędzy zapłacił on cenę kupna. Warunek
prawny jest zatem warunkiem równie „niewła­
ściwym", jak warunki przeszłe i teraźniejsze. Na-
tomiast warunki milczące (condiciones tacitae)
wchodzą w zastosowanie w sposób podobnie
automatyczny, jednak stanowią część czynności
prawnej. Obietnica posagu np. zawiera zawsze
milczący warunek przyszłego małżeństwa
I • • . Część ta jest produk-
tem jurysprudencyjnej wykładni uzupełniającej
umowę stron na podstawie ich typowego za-
chowania konkludentnego.
Dalszy rozwój
Współczesne prawo cywilne, np. kodek-
sy austriacki (§ 863 ust. 1 ABGB) i polski
(art. 60 KC), zna dorozumiane lub konkludent-
ne oświadczenia woli jako równorzędną postać
czynności prawnych. Uzyskują one status mil-
czącego warunku, gdy zadomowią się w obrocie
do tego stopnia, że wchodzą w zastosowanie
automatycznie. Przyjete w systemie common
law od XVI! w. pojęcie implied condition (czy
szerzej: terms) jest uznawane właśnie za pro-
dukt recepcji kontynentalnej condicio tacito.
Głównie na wzorcach angielskich opiera się
z kolei ustawodawstwo harmonizujące i mode-
lowe w zakresie przepisów o dorozumianych po-
stanowieniach umownych, takich jak art. 6:102
PECL, art. 5.2 Zasad Unidroit i art. 9 CISG.
Problem prawny
Wykładnia według woli darczyńcy - darowizna
na wypadek śmierci
Źródła pokrewne
D. 39,6,19 (Julian w ks. 80 „Digestów"): Gdy
synowi rodziny (filius familias) podarowano
rzecz na wypadek śmierci i darczyńca wyzdro-
wiał, ma on skargę de peculia przeciw ojcu.
Natomiast gdy ojciec rodziny (pater familias)
po otrzymaniu darowizny poddał się adopcji,
darczyńca ma skargę o wydobycie samej rzeczy.
Jest to sytuacja odmienna od tej, w której
obdarowany mortis causa puścił rzecz w obieg,
wtedy bowiem darczyńca nie dochodzi rzeczy,
lecz wytacza na jej wartość (pretium) skargę
z bezpodstawnego wzbogacenia.
D. 21.J,l,ll,3-S {Ulpian w ks. 32 „Komentarza
do Sabinusa"): Marcellus powiada, że zdaniem
Sabinianów, gdy mąż daruje coś mortis causa
żonie, podległej władzy ojcowskiej, z chwilą
jego śmierci podarunek staje się jej własnością,
Jeśli wyszła spod władzy ojcowskiej za życia
męża. Aprobuje to w ks. 17 swych „Digestów"
również Julian.
§ I.J. Stąd też jeżeli żona mężowi podległemu
władzy ojcowskiej wyda cokolwiek mortis causa,
a on przed jej śmiercią stanie się samodzielny
(sui iuris), niewątpliwie (sine dubio) podarek
stanie się jego własnością .
§ S. I odwrotnie, gdy żona daruje coś mortis
causa mężowi niepodległemu władzy (pater
Familias), który w chwili jej śmierci podle-
ga władzy, korzyść majątkową nabywa jego
zwierzchnik.
Parafraza tekstu
O. 39,6,23 (Afrykanus
w ks. 2 „Zagadnień';: Darowiznę na wypadek
śmierci (mortis causa) uczyniono na rzecz syna
rodziny (filius familias), który zmarł za życia
darczyńcy. Skoro jednak nadal żyje jego ojciec
(pater familias), powstało pytanie (quoesitum
est) o rozstrzygnięcie prawne (quid iuris). Julian
odpowiedział (respondit), że darczyńcy przysłu­
guje po śmierci syna przeciw ojcu skarga z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia (candictio), jeśli
zamiarem darczyńcy było dać samemu synowi.
W przeciwnym razie, mianowicie jeśli ojciec po-
służył się synem jako narzędziem nabycia (quasi
ministeria eius usus), decyduje chwila śmierci
ojca. To samo dotyczy darowizny na wypadek
śmierci uczynionej na rzecz niewolnika.
O. 39,6,L/L/ (Paulus
_J
w ks. 1„Monualia"): Odnośnie do darowizny
na wypadek śmierci, dokonanej na rzecz nie-
wolnika, zobaczmy (videamus), czyja śmierć
ma decydować o dopuszczalności skargi
darczyńcy z tytułu bezpodstawnego wzbo-
gacenia (condictio): właściciela czy samego
niewolnika? Raczej (magis) śmierć bezpośred­
nio obdarowanego ...
Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych
Komentarz
Darowizna na wypadek śmierci jest ważna pod
warunkiem, że obdarowany przeżyje darczyńcę.
Podobnie jak w rozporządzeniach testamen-
tarnych beneficjentem takiej darowizny jest
w zasadzie sama osoba podległa władzy: syn
rodziny lub niewolnik. Pozycja obdarowanego
jest zatem osobista. Nabywa on dla piastuna
władzy, gdy w chwili śmierci darczyńcy jeszcze
jej podlega, natomiast gdy jest już osobą samo-
dzielną prawnie (sui iuris), nabywa dla siebie
samego. Jednak jego śmierć za życia darczyńcy
oznacza odpadnięcie wymogu ważności daro-
wizny mortis causa. Z drugiej strony, ponieważ
w owej chwili nadal podlega on władzy ojca,
który pozostaje przy życiu, w tekście
Afrykanusa (D. 39,6,23) Julian rozważa, czy we-
dług woli darczyńcy warunek przeżycia dotyczył
syna, czy ojca. Podobnie jak uczyni to później
Paulus (D. 39,6,1.JI.J), Julian uznaje zasadniczo
za miarodajny moment śmierci syna.
Dalszy rozwój
Darowizny na wypadek śmierci znane są ko-
deksom pruskiemu (I. ll § ll31.J-ll39 ALR), au-
striackiemu (§ 956 ABGB), hiszpańskiemu {art.
620 CCE), niemieckiemu (§ 2301 8GB) i szwaj-
carskiemu (art. 21.JS ust. 2 OR). Ich reżim praw-
ny poddany jest często regulacji właściwej dla
zapisów testamentarnych. Niemniej obecnie
obowiązujące polskie prawo cywilne, podobnie
jak francuski (ode civil i włoski kodeks cywilny
z l91.J2 r., nie przewiduje darowizny na wypadek
śmierci. Instytucja ta będzie jednak zapewne
wprowadzona przy okazji spodziewanej rekody-
fikacji polskiego prawa cywilnego.
warsztaty prawnicze 41
Problem prawny
Zarzut podstępu (exceptio doli) na straży woli
zmarłego
Źródła pokrewne
• w ks. 23 „Komentarza do
Sabinusa"}: Gdy umierający zwrócił dłużnikowi
jego rewers, sądzę (puto}, że przysługuje mu
zarzut, bo taki zwrot ma znaczenie fideikomisu
(quasi pro fideicommisso ... valituro).
§ 2. Julian opisał też w ks. łJ0 swych „Dige-
stów", że umierający dal rewers Sejusza Ty-
cjuszowi, by ten albo zwrócił go Sejuszowi po
śmierci chorego, albo - w razie jego wyzdrowie-
nia - jemu samemu. Gdy następnie po śmierci
darczyńcy Tycjusz wydal rewers Sejuszowi, któ-
remu dziedzic z kolei wytoczył skargę o zwrot
długu, Sejusz będzie dysponował zarzutem
podstępu (exceptio doli).
D. łJłJ,łJ, 17, l (Cerwidiusz Scewola w ks. 27
„Digestów"}: Dziadek zapisał 100 każdemu
z wnuków, zrodzonych ze swej córki, a na-
stępnie dodał: .,Wybaczcie, zostawiłbym wam
więcej, gdyby wasz ojciec Fronton, któremu
pożyczyłem 15 i nie zdołałem ich odeń odzy-
skać, nie potraktował mnie tak źle. W dodatku
potem wrogowie zabrali mi prawie cały mają­
tek". Spytano, czy żądając 15 od wnuków jako
dziedziców ojca, dziedzic dziadka działa wbrew
woli zmarłego (contro volunatem defuncti).
Odpowiedział (respondit), że przysługuje im
zarzut podstępu (exceptio doli).
Por. niżej str. 83.
42 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
D. 39,6,28 (Marcellus
wjedynej ks. ,, Responsów"): Swemu wu-
jowi, który byfjego dfużnikiem, darowaf
na wypadek śmierci (mortis causa) w tych
sfowach wszystko, co ów byf winien: ,,Niech
wszelkie rachunki (tabulae) i rewersy dfużne
r
(chirographa), gdziekolwiek by byfy i ile by
ich byfo, będą nieważne (inanes), a wuj nie
powinien już niczego oddawać (solvere).
Pytam (quaero), czy przeciw spadkobiercom,
jeśliby zażądali pieniędzy od wuja, może on
wytoczyć zarzut podstępu (exceptio doli)?
Marcellus odpowiedziaf (respondit), że może.
Bez wątpienia bowiem spadkobierca pozywa
go wbrew woli zmarfego (contra volunatem
defuncti).
D. 39,6, 18,2 (Julian
w ks. 66 „Digestów"): Chcąc darować swym
dfużnikom ich rewersy, Tycja dafa je Agerii
z prośbą, by w razie śmierci Tycji wydafa je
dfużnikom, a w razie wyzdrowienia - oddafa.
Dziedziczką Tycji zostafa Mewia, zaś Ageria
zgodnie z prośbą oddafa rewersy dfużnikom.
Jeśli Mewia żąda spfaty dfugów z mocy rewer-
sów lub wydania samych rewersów, czy skarga
jej może być zahamowana zarzutem?
Odpowiedziafem (respondi), że przysfuguje
albo zarzut dodatkowego porozumienia
(exceptio pacti conventi), albo podstępu
(exceptio doli).
Prawo rzymskie
Komentarz
Z tekstu Marcellusa (D. 39,6,28) nie wynika,
w jaki sposób bratanek zrealizował swój zamiar.
Jeśli przesłał on wujowi swe oświadczenie przed
śmiercią, jest to - podobnie jak w tekście
Juliana (D. 39,6,18,2) - darowizna mortis
causa. Jeśli natomiast wierzyciel zwraca
dłużnikowi rewersy dopiero na łożu śmierci,
uznaje się to za fideikomis zwolnienia z długu,
jak w tekście • . W innych
wreszcie tekstach, jak u ·
!IIJ't.łijjn fideikomis zwolnienia z długu
musi być dopiero wyinterpretowany z całości
testamentu. Również i tu stosuje się zarzut pod-
stępu (exeptio doli), oparty na woli zmarłego.
Dalszy rozwój
W prawie pospolitym rozróżniano zarzut pod-
stępu przeszłego (exceptio doli proeteriti} lub
specjalnego (specialis}, piętnujący zachowanie
powoda, prowadzące do czynności prawnej,
z której wywodzi on swe roszczenie, i zarzut
podstępu teraźniejszego (exceptio doli praesen-
tis} lub ogólnego (generołis), podważający jako
nadużycie prawa samo wytoczenie formalnie
przysługującej mu skargi. Pojęcie podstępu
ogólnego pojawia się po raz pierwszy u boloń­
skich glosatorów (gł. do D. łJłJ,łJ,łJ,33}, by- po
zmiennych kolejach losu - wejść do § 2łJ2
niemieckiego kodeksu cywilnego (BGB). Przepis
ten wymaga od dłużnika spełnienia świadczenia
zgodnie z dobrą wiarą (Treu und Glauben).
2.1.q. Wady czynności prawnych
Problem prawny
Błąd (error) przy sprzedaży
Źródła pokrewne
D. 18,1,11 (Ulpian w ks. 28 „Komentarza do Sa-
binusa"): W przeciwnym razie cóż powiemy, gdy
kupujący był ślepy lub pomylił materie z braku
wprawy w ich rozróżnianiu? Powiemy, że strony
zgodziły się co do przedmiotu? A jakże mógł się
zgodzić ten, kto go nie widział?
§ 1. Więc gdy sądziłem, że kupuję dziewicę, któ-
ra w rzeczywistości była już kobietą, sprzedaż
będzie mimo to ważna , bo nie zaszła pomyłka
co do płci. Gdy natomiast sprzedałem kobietę,
a ty sądziłeś, że kupujesz chłopca, sprzedaż jest
nieważna z uwagi na błąd co do płci .
D. 18,1,11.J {tamże): Cóż mamy jednak powie-
dzieć, gdy obie strony błądziły co do surowca
i jego jakości (in materia et qualitate). Na
przykład gdy sądziłem, że sprzedaję złoto, a ty
sądziłeś, że je kupujesz, podczas gdy była to
miedź? Jak wtedy, gdy wspóldziedzice za odpo-
wiednio wysoką cenę sprzedali jednemu z nich
bransoletę, która uchodziła za złotą, lecz była
po większej części z brązu . Jest pewne (constat),
że zawarto sprzedaż, bo przedmiot był jednak
po trosze ze złota. Gdy jest on tylko złocony,
mimo że uważam go za złoty, sprzedaż jest waż­
na (valet). Natomiast gdy miedź sprzedano jako
złoto, jest nieważna.
Parafraza tekstu
O. 18, 1,9 (U/pian w ks. 28 „Komentarza do
Sabinusa"): Jest oczywiste (pałam est), że do
sprzedaży trzeba zgody stron (consensus).
W przeciwnym razie, niezależnie od tego, czy
jest niezgoda co do sprzedaży jako typu kontrak-
tu, czy do ceny, czy czegokolwiek innego, sprze-
daż nie dochodzi do skutku (imperfecta est).
Więc gdy sądzę, że kupuję grunt komeliański,
a ty - że sprzedajesz mi semproniański, sprzedaż
jest nieważna (nulla), bo nie zgodziliśmy się co
do przedmiotu (corpus). Podobnie gdy sądzę,
że kupuję Stychusa, a ty- że sprzedajesz mi
nieobecnego Pamfilusa.
§ 1. Oczywiście gdy błąd ogranicza się do nazwy
(error nominis), podczas gdy jest zgoda co do
przedmiotu, sprzedaż jest ważna.
§ 2. Stąd pytanie, jeśli błąd dotyczy nie przed-
miotu, lecz jego substancji (substantia), np. gdy
sprzedajesz ocet jako wino, miedź jako złoto lub
ołów jako srebro, czy jest to skuteanie zawarta
sprzedaż? W ks. 6 swych „Digestów" Marcellus
potwierdza, bo porozumiano się co do przedmio-
tu, jeśli nawet pomylono surowiec (materia). Co
do wina zgadzam się, bo jest to prawie ten sam
materiat nawet po jego skwaśnieniu. Inaczej gdy
był to od początku ocet, jak w przypadku polewki
zwanej „embamma", bo wtedy sprzedano coś
innego niż uzgodniony towar (aliud pro alia).
W pozostałych przypadkach sądzę (puto) więc,
że nie może być sprzedaży, gdy błąd dotyczył
surowca.
Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych
Komenta rz
Tekst D. 18,1,9 jest to zaczerpnięty ZJUS -
niańskiego tytułu o sprzedaży (D. 18,11
znany „Traktat o błędzie" Ulpiana. Wyróżnia
on błąd co do przedmiotu (corpus),
surowca (materia) i - przy niewolnikach -
co do płci (sexus). Wszystkie trzy przypadki
sprowadzają się do SJ)rzedaży czegoś „jako cze-
goś innego" (aliud pro alia). Jako brak
porozumienia między stronami (consensus)
błąd powodował w prawie rzymskim automa-
tycznie nieważność umowy.
Dalszy rozwój
Prawo powszechne (ius commune) recypowało
z Rzymu przede wszystkim zasadę nieuwzględ­
niania błędu co do motywów. Rzymską zasadę
automatycznej nieważności umowy przejęły
przy tym niemieckojęzyczne kodeksy prawa
natury: pruski ALR (1.1.J § 75) i austriacki ABGB
w pierwotnym brzmieniu (§ 871). Większość
kodeksów europejskich, zwłaszcza francuski
(art. 1117 CC), niemiecki(§ 119, ll.J2 8GB), wło­
ski (art. ll.J39 CCI) i polski (art. 81.J, 88 KC), wy-
maga jednak w celu uchylenia się od skutków
błędu dokonania odrębnego aktu zaczepienia
czynności prawnej. W ślad za tradycyjnie pod
tym względem restryktywnym prawem angiel-
skim najnowsze europejskie projekty modelowe
PECL (art. l.J:103) i DCFR (art.11-7:201) minima-
lizują rolę błędu.
warsztaty prawnicze 43
Problem prawny
Symulacja sprzedaży dla ukrycia zakazanej da-
rowizny między małżonkami
Źródła pokrewne
O. 21.j,l,32,26 (Ulpian w ks. 33 „Komentarza do
Sabinusa"): Oczywiście gdy dokonano sprzedaży
w celu obdarowania lub następnie darowano
cenę, dopuścimy ważność darowizny według
uchwały senatu (oratio Severi).
O. 21.j,l,31,3 (Pomponiusz w ks. 11.j „Komentarza
do Sabinusa"): Jeśli dwóch niewolników war-
tych każdy po 5 zostało przez męża sprzedanych
żonie lub odwrotnie w sumie za 5, wówczas
lepszym poglądem jest ten (mełius dicetur),
że małżonkowie stają się współwłaścicielami
niewolników proporcjonalnie do zapłaconej
ceny. Istotne jest bowiem nie to, ile ci niewol-
nicy byli warci, lecz to, o ile obniżono ich cenę
w celu darowizny (donationis causa).
Nie ma bowiem wątpliwości (sine dubio),
że małżonkowie mogą kupować od siebie na-
wzajem za cenę niższą od rzeczywistej wartości
towaru, jeśli tylko nie czynią tego w zamiarze
dokonania darowizny (animus donandi).
O. 23,3,l2pr. (Ulp1an w ks. 31.j „Komentarza do
Sabinusa"): Gdy po zawarciu małżeństwa do-
konuje się aprobaty oszacowania rzeczy w celu
darowizny (donationis causa), oszacowanie jest
nieważne (nulla), bowiem w celu darowizny
(donationis causa) nie wolno również dokony-
wać sprzedaży. Operacja taka między mężem,
a żoną nie da zatem żadnego wyniku: rzecz
pozostanie w posagu.
warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraz.a tekstu
---
0. 18, 1,38 (Ulpian w ks. 7 „Dysputacji"}:
Sprzedaż w celu obdarowania (donationis
causa) jest ważna (valet). Wtedy bowiem
określamy ją jako nieważną, gdy całej (uni-
versa) sprzedaży dokonano w celu obdaro-
wania. Gdy natomiast dokonano jej za niższą
cenę celem darowizny, niewątpliwie jest ona
ważna. Obowiązuje to powszechnie, jednak
między mężem, a żoną sprzedaż za niższą cenę
w celu obdarowania jest nieważna.
_j
O. 21./, 1,5,5 (Ulpian w ks. 32 „Komentarza
do Sabinusa"): Julian powiada, że kontrakt
sprzedaży między małżonkami jest niesku-
teczny, jeśli sprzedano poniżej wartości.
Natomiast Neracjusz, którego zdania
nie odrzuca (non improbat) Pomponiusz,
uznaje sprzedaż zawartą między mężem
i żoną w celu dokonania darowizny (dona-
tionis causa) za nieważną tylko wtedy, gdy
mąż zupełnie nie miał zamiaru sprzedaży
/ (animus vendendi), lecz pod tym pozorem
ukrył darowiznę (ut donaret). Albowiem gdy
- zamierzał sprzedać, a jedynie obniżył cenę,
sprzedaż będzie ważna, natomiast obniżka
będzie o tyle nieważna, o ile wzbogaca żonę
(quatenus facto est locupletior). Tak więc
gdy towar wart 15 sprzedany został za 5,
a obecnie wart jest 10, żona winna zwrócić 5,
o które się wzbogaciła .
Komentarz
Wspomniana przez Ulpiana (D. 18,1,38)
sprzedaż w celu obdarowania określona zosta-
ła przez Tycjusza Arystona, ucznia Kasjusza
działającego jeszcze za czasów Trajana , jako
,,czynność (odpłatna) mieszana z darowi-
zną", czyli negotium mixtum cum donatione
(O. 39,5,l8pr.). Aby zdecydować o ważności
sprzedaży, będącej częściowo darowizną,
I
( oszacowanie posagu (Ulp1an O. 23,3,l2pr.).
Sprzedaż za niższą cenę może być również sy-
mulowana dla ukrycia rozporządzeń na szkodę
wierzycieli (Paulus 0. l.j2,8,7).
Dalszy rozwój
Zakaz darowizn między małżonkami obowią­
zywał nadal w ius commune, jednak nie został
przejęty przez kodyfikacje. Francuski Code civil
uznał te darowizny tylko za odwołalne (art.
1096 CC), natomiast kodeks austriacki wyraźnie
je dozwolił(§ l21.j6 ABGB). Ostatnim akcentem
zakazu darowizn między małżonkami zdawał się
być wyrok niemieckiego Sądu Rzeszy (Reichs-
gericht) z 19.11.1895. Zakaz ten jest bowiem
pominięty przez kodeksy niemiecki, szwajcarski
i grecki, jednak został on nieoczekiwanie podję­
ty przez art. 782 włoskiego kodeksu cywilnego
z l91.j2 r. W 1973 r. przepis ten został przez wło­
ski Sąd Konstytucyjny (wyr. nr 91 z 27.06.1973)
uchylony jako sprzeczny z konstytucją. Czynno-
ści „mieszane" znane były w ius commune jako
czynności formalnie odpłatne, przynoszące nie-
mniej jednej stronie korzyści nieproporcjonalne
do korzyści drugiej.
Problem prawny
Symulacja rozwodu dla ukrycia darowizny mię­
dzy małżonkami
Źródła pokrewne
Spośród źródeł zwanych pozaprawnymi por.
wzmianki filozofa Seneki o tym, że Mecenas
cierpiał od Terencji „codzienne rozwody" (dial.
l,3,10: cottidiana repudia), i że „ożenił się tysiąc
razy, choć miał tylko jedną żonę" (epist. llł.J,6:
uxorem milliens duxit, cum unom habuerit).
w ks. 3 „Komentarza do
lex /ulio et Popia"): Większość prawników uważa
(plerique apinantur), że gdy kobieta wraca do
swego męża, małżeństwo pozostaje to samo
(matrimonium idem esse). Zgadzam się z nimi
{adsentior), jeśli małżonkowie pogodzili się
przed upływem dłuższego okresu (non multo
tempore) i w międzyczasie ani on, ani ona nie
zawarli innego związku, ,.
D. 2ł.J,2,3 (Paulus w ks. 35 „Komentarza do
edyktu"): Rozwód musi być poważny (verum),
a więc przeprowadzony w zamiarze spowodo-
wania trwałego rozstania (discessio). Cokolwiek
na tomiast czyni się lub mówi w gorączce
gniewu {całor iracundiae), zyska zatem prawne
znaczenie (ratum est) dopiero poprzez stałość
(perseverantia), która dowodzi powagi zamiaru
(iudicium animi). Żony, która w gniewie od-
rzuciła męża, lecz krótko potem wróciła (brevi
reversa), nie u waża się więc (videtur) wcale za
rozwiedzioną.
Parafraza tekstu
D. 21.J, J,61.J (Jawolenus ,..- -,
w ks. 6 „ Dzieł pośmiertnych" La beana}: Po
rozwodzie (divortium) mąż darował kobiecie
pewne rzeczy, żeby skłonić ją do powrotu.
Ona wróciła, po czym rozwiodła się ponow-
nie (divortium fecerat).
LABEON: W sprawie między Terencją a Me-
cenasem Trebacjusz udzielił opinii prawnej
(respondit), że jeśli rozwód był prawdziwy
(verum divortium), darowizna jest ważna
(rata), lecz jeśli dokonano go dla pozoru
(simulatum), darowizna ważna nie jest.
)AWOLENUS: Lecz trafną jest raczej opinia
Prokulusa i Cecyliusza (verum est, quod
putant), że rozwód jest wtedy prawdziwy
(verum) i dokonana z jego powodu darowi-
zna ważna (valere donationem), gdy miało
miejsce kolejne małżeństwo (aliae nuptiae)
lub gdy kobieta pozostała niezamężna przez
tak długi okres (tam longa tempore), że nie
będzie już wątpliwości, iż następnie zawarty
związek jest innym małżeństwem (alterum
matrimonium). W przeciwnym razie darowi-
zna będzie nieskuteczna.
Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych
Komentarz
Zakaz darowizn między małżonkar1i obo ·:iązuje
tylko w małżeństwie bez władzy męża nad
żoną (sine manu), które w wyższych sferach
społecznych stanowi na przełom ie republiki
i pryncypatu regułę. Punkt problematyczny
z perspektywy prawnej wynika z nieostro ści
pojęcia rozwodu.
W parafrazie tekstu
Jawolenusa (D. 2ł.J,l,6ł.J) zaznaczono miejsce,
w którym zabiera głos Labeon, referujący respon-
sum rzeczywiście udzielone przez swego nauczy-
ciela Trebacjusza Testę w pochodzącej z czasów
Augusta słynnej sprawie obyczajowej, powstałej
w otoczeniu cesarza. Sam Jawolenus, co zazna-
czono w parafrazie, zabiera głos dopiero poczyna-
jąc od słów „Lecz trafną jest". Imię Cecyliusz sta-
nowi prawdopodobnie pomyłkę kopisty w miejsce
imienia Celiusz. Caelius Sabinus był bowiem
następcą Kasjusza i bezpośrednim poprzednikiem
Jawolenusa na stanowisku scholarchy szkoły Sa-
binianów. Jako symptom ułatwiający prawnikom
ustalenie identyczności małżeństwa
Marce us (D. 23,2,33) podaje
,okoliczność, że mąż nie zwrócił w międzyczasie
posagu. O jego milczącym odnowieniu w razie
·ponownego małżeństwa tych samych osób
rozstrzygają cesarz Septymiusz Sewer (Ulpian
p, 23,3,ł.JO) i prawni~ Modestyn (D. 23,3,13)
oraz - nawet wtedy, gdy żona przed powrotem
do męża poślubiła ińnego- już dużo wcześniej­
szy Jawolenus (D. 23,3,6ł.J i D. 2ł.J,3,66,5).
warsztaty prawnicze
r
Problem prawny
Podstęp (dolus) motywujący (causom dans)
i podstęp co do okoliczności ubocznych (inci-
dens)
Źródła pokrewne
D. 19,l,ll,5 (Ulpian w ks. 32 „Komentarza
do edyktu"): Nabywca sądził, że kupuje dziewicę
(virgo), która w rzeczywistości była kobietą
(mulier), a wiedzący o tym sprzedawca pozosta-
wił go w błędzie. W takim przypadku nabywcy
nie przysługuje co prawda możliwość zwrotu
towaru (redhibitio), przysługuje mu jednak
z tytułu kupna (ex empto) skarga o jego roz-
wiązanie (ad resolvendam emptionem), z mocy
której za zwrotem ceny kobieta zostanie oddana
sprzedawcy.
D. I.J,I.J,9,6 (Ulpian w ks. ll „Komentarza do
edyktu"): Przeciw wyzwoleniom (adversus liber-
tatem) udzielana zazwyczaj niepełnoletniemu
(minor) pomoc pretorska jest niedopuszczalna
(impossibile est).
D.1.J,I.J,1.J8,l (Paulus w ks. l „Sentencji"): Nie-
pełnoletni (minor) sprzedał niewolnicę, która
została wyzwolona przez nabywcę. Sprzedawca
nie może być przywrócony do stanu poprzed-
niego z powodu niepełnoletności, lecz ma
przeciw kupującemu skargę odszkodowawczą
w zakresie swego interesu umownego (quanti
sua interest).
46 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 4,3,7pr. (U/pian
w ks. 11 „Komentarza do edyktu"}: Klauzulę
edyktalną, dotyczącą przyznawania skargi
z tytułu podstępu (actio doli), ,,jeśli brak innej
skargi" (si alia actio non sit), Pomponiusz
ujmuje elegancko (eleganter) w tym duchu,
że osobie zainteresowanej rzecz nie może
być w żaden inny sposób zagwarantowana
(salva esse). Z tym poglądem nie wydaje
się być sprzecznym osąd Juliana z 4 ks. jego
,,Digestów", że gdy niepełnoletni (minor),
zwiedziony radą niewolnika (consilia servi
circumscriptus), sprzedał go wraz z peculium,
a nabywca go wyzwolił, są dwie możliwości.
Albo przeciw wyzwolonemu trzeba przyznać
skargę z tytułu podstępu (de dolo), bowiem
zaki:adamy, że nabywca (emptor) nie dzia-
łał podstępnie, więc nie odpowiada wobec
sprzedawcy z tytui:u sprzedaży (ex vendito),
albo sprzedaż będzie nieważna (nulla),
jeśli niewolnik podszedł niepełnoletniego
wi:aśnie w tym punkcie, by ten go sprzedai:.
Sama okoliczność, że chodzi o niepełnoletnie-
. go (minor) nie uzasadnia jednak przywrócenia
sprzedawcy do stanu poprzedniego (in inte-
grum restitutio), bowiem przeciw wyzwolone-
mu (adversus manumissum) przywrócenie do
stanu poprzedniego nie może mieć miejsca.
Prawo rzymskie
Komentarz
~
Sprzedaż będzie nieważna jedynie wtedy, jeśli
jej przyczyną sprawczą była namowa ze strony
niewolnika. Natomiast jeśli niepełnoletni sam
miał zamiar sprzedać, a niewolnik namówił go
tylko do dokonania sprzedaży wraz z peculium,
skarga z tytułu podstępu ograniczy się do war-
tości peculium.
Podobne rozróżnienie stosuje Ulpian
(D. 21.J,l,5,5); por. wyżej str. l.JI.J.
Dalszy rozwój
Na podstawie tekstu Ulpiana (D. I.J,3,7pr.)
prawo powszechne (ius commune) rozróżniało
od czasów glosy podstęp prowadzący do zawar-
cia kontraktu (dolus causom dans) i podstęp
dotyczący tylko jego warunków, zwłaszcza war-
tości świadczenia wzajemnego (dolus incidens).
W odniesieniu do kontraktów dobrej wiary na
podstawie tego pierwszego można było żądać
unieważnienia umowy, podczas gdy drugi
uprawniał jedynie do odszkodowania. Nato-
miast przy kontraktach ścisłego prawa przysłu­
giwały jedynie środki pretorskie: zarzut (excep-
tio) i skarga z tytułu podstępu (actio doli).
W XIX w. pandektystyka niemiecka zniwelo-
wała w dużym stopniu konsekwencje tego
rozróżnienia. Rozróżnienie między dolus
causom dans i dolus incidens, znane starszym
kodeksom germańskim (1.1.J § 87-88 pruskiego
ALR; § 872, 871.J austriackiego ABGB), przejęte
zostało jednak przez kodyfikacje cywilne kręgu
romańskiego (art. 1116 Code civil; art. 1269-70
hiszpańskiego CCE; art. ll39-I.JO włoskiego CCI).
Natomiast w Niemczech, Szwajcarii i w Polsce
rozróżnienie to jest tylko stosowane w judyka-
turze; w europejskich regulacjach modelowych
nie odgrywa już ono żadnej roli.
 . -
2.1.5. Konwalidacja i konwersja
Problem prawny
Konwalidacja sprzedaży dokonanej przez nie-
właściciela. Ochrona własności (odesłanie)
Źródła pokrewne
D. 21,3,2 (Pomponiusz w ks. 2 „Komentarza do
Plaucjusza"): Kupiłeś od Tycjusza grunt, który
był własnością Semproniusza, i po zapłaceniu
ceny grunt ten został ci wydany. Następnie
Tycjusz stał się dziedzicem Semproniusza,
po czym tenże grunt sprzedał i wydał Mewiu-
szowi. W tej sytuacji Julian uważa za słuszniej­
sze (aequius), by pretor chronił ciebie. Albo-
wiem gdyby nawet sam Tycjusz żądał od ciebie
wydania gruntu, oddaliłbyś go za pomocą za-
rzutu, a gdyby to Tycjusz posiadał, wytoczyłbyś
przeciw niemu actio Publiciana.
D. 6,1,72 (Ulpian w ks. 16 „Komentarza
do edyktu"): Kupiłeś od Tycjusza grunt, który
był własnością Semproniusza, i po zapłaceniu
ceny został ci on wydany. Następnie Tycjusz
stał się dziedzicem Semproniusza,
po czym tenże grunt sprzedał i wydał Mewiu-
szowi. Julian uważa za słuszniejsze (aequius), by
lepszą pozycję przyznać tobie. Albowiem gdyby
nawet sam sprzedawca żądał tej rzeczy od ciebie,
oddaliłbyś go za pomocą zarzutu. Lecz jeśli on
posiada, a ty skarżysz, przeciw zarzutowi własno­
ści (exceptio dominii) zastosujesz replikację.
w ks. 3 „Zagadnień"): Zasta-
wiłeś cudzą rzecz (res aliena), a następnie zo-
stałeś jej właścicielem. Wierzyciel otrzyma więc
zastawniczą skargę analogiczną (utilis actio
pigneraticia). Nie można natomiast powiedzieć
tego samego, gdy zostanę dziedzicem Tycjusza,
który rzecz zastawił bez mej woli ...
Parafraza tekstu
O. 44,4,4,32 (Ulpian w ks. 66 „Komentarza do
edyktu';: Kupiłeś od Tycjusza grunt, który był
własnością Semproniusza, i po zapłaceniu
ceny grunt ten został ci wydany. Następnie
Tycjusz stał się dziedzicem Semproniusza,
po czym tenże grunt sprzedał i wydał
Mewiuszowi. W tej sytuacji Julian uważa
za słuszniejsze (aequius), by pretor chronił
ciebie. Albowiem nawet wtedy, gdyby gruntu
domagał się od ciebie sam Tycjusz, odparłbyś
go za pomocą albo zarzutu procesowego
opartego na fakcie (exceptio in factum) albo
zarzutu podstępu (exceptio doli). NatomiaS t
gdyby to on był posiadaczem, a ty pozwałbyś
go za pomocą actio Publiciana, przeciw jego
zarzu t owi· ze
· grun t me · t t wą w'asnos'ci·ą
· Jes t
' . . ,
(si non suus esset), mozesz replikowac, z czego ~
wynika, że sprzedał on ponownie grunt, które-
go już nie miał w swym majątku (in bonis).
O. 21,3, 1pr. -1 (U/pian w ks. 76 „Komentarza
do edyktu"): Zdaniem Marcellusa
gdy sprzedasz cudzy grunt, a po tym jak stał
się on twą własnością, domagasz się wydania
go, twa windykacja zostanie słusznie (recte)
odparta za pomocą zarzutu rzeczy sprzedanej
i wydanej (exceptio rei venditae et traditae).
§ 1. To samo należy powiedzieć, gdy właściciel
gruntu zostanie dziedzicem sprzedawcy.
Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych
·J
Komentarz
W razie nabycia rzeczy spornej przez obie strony
od tego samego niewłaściciela prawnicy chronili
zawsze tego, komu rzecz wydano wcześniej. Poza
Ulpianem (D. 44,4/-1,32) taką decyzję Juliana
przekazują Pomponiusz (D. 21,3,2) i jeszcze
dwukrotnie tenże Ulpian (D. 6,1,72; D. 6,2,9,4).
Podobnie rozstrzyga Neracjusz (D. 19,1,31,2).
Mimo, że z uwagi na zasadę nemo plus iuris
zbycie rzeczy przez niewłaściciela nie przenosi
w Rzymie własności, decyzja Juliana zdradza
pewne podobieństwo do konstrukcji nabycia
pochodnego, gdyż zakłada, że niewłaściciel, który
rzecz już raz - nieskutecznie - zbył, nie może
dokonać następnej alienacji. Sytuacja kompli-
kuje się w przypadku omawianym przez Ulpiana
(D. 44 ,4,4,32), jak i w tekstach pokrewnych Pom-
poniusza (D. 21,3,2) i tegoż Ulpiana (D. 6,1,72):
w czasie między obiema umowami ~przedaży
zbywca staje się dziedzicem właśc1C1ela,
J l. k ·
a więc i właścicielem gruntu. u 1an tra tu1e
go, jak właściciela kwirytarnego, który zbył res
mancipi nieformalnie, w związku z czym nie ma
jej już w swym majątk_u (in banis). W wyniku
dziedziczenia sprzedaz dokonana przez me-
właściciela podlega zatem w sferze prawa pre-
torskiego uzdrowieniu (konwalidacji). Nawet
gdyby Tycjusz następnie mancypował grunt
na rzecz Mewiusza , własność pretorska osoby
„ty" wyparłaby własność kwirytarną, nabytą
formalnie przez Mewiusza Podobnie zdaje się
rozstrzygać Marcellus (D. 21,3,lpr.) . Według
. t identyczny skutek uzdra-
wiający wywiera późniejsze nabycie własności
w przypadku zastawienia rzeczy cudzej.
Dalszy rozwój
Konwalidację zbliżoną do zaproponowanej przez
Marcellusa (D. 21,3,lpr.) zna prawo austriackie
(§ 366 ABGB), niemieckie(§ 185 zd. 2 BGB)
i greckie (art. 239 GKC).
warsztaty prawnicze
Problem prawny
Konwersja czynności nieważnej - przemiana
acceptilatio w pactum de non petendo
Źródła pokrewne
D. 18,5,Spr. (Julian w ks. 15 „Digestów"):
Gdy kupujący na korzyść sprzedawcy
lub sprzedawca na korzyść kupującego dokonał
akceptu (acceptiłatia), przejawia się w tym
, , , : ·: , Zwolnienie formalne (accep-
tilatio) ma się raczej dołączyć do nieformalnej
umowy, by zamiar stron został wyrażony tym
wyraźniej. Acceptilatio działa zatem w tym
przypadku nie mocą swej własnej natury, lecz
mocą zawartego w niej porozumienia niefor-
malnego (potestas conventionis).
D. 2,11.J,l,3 (Ulpian w ks. l.J „Komentarza do
edyktu"): ... Pojęcie porozumienia (conventio)
jest tak ogólne, że pozwala Pediuszowi na
eleganckie sformułowanie, iż nie ma kontraktu
(contractus), ani zobowiązania (obligatio), które
nie zawierałaby w sobie porozumienia (conven-
tio), czy dochodzi ono do skutku przez wydanie
rzeczy (re), czy też przez formuły słowne (ver-
bis). Albowiem i stypulacja, która dochodzi do
skutku za pośrednictwem słów, jest nieważna,
jeśli brakuje porozumienia.
48 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 46,4,Bpr. (Ulpian w ks. 48 „Komentarza do
Sabinusa"): Zapytano (quaeritur), czy niesku-
teczne formalne zwolnienie z długu (inutilis
acceptilatio) zawiera w sobie skutecznq umo-
wę nieformalną (utile pactum). Ijeśli nie było
zamiaru przeciwnego, zawiera ona pactum.
Oczywiście ktoś może powiedzieć, że nie było
na ten temat zgody stron. Lecz dlaczego mia-
łoby nie być? Wyobraźmy sobie (fingamus), że
ktoś dokonuje akceptylacji, będąc doskonale
przekonanym o jej zupełnej bezskuteczności.
Któż będzie sądził (quis dubitat), że pactum
nie wchodzi w zakres tej akceptylacji, ponie-
waż zabrakło zgody na jego zawarcie?
O. 2, 14,27,9 (Paulus w ks. 3 „Komentarza do
edyktu"): Jeśli akceptylacja była bezskutecz-
na (inutilis), przyjmuje się mocą milczącej
umowy (tacito pactio), że uzgodniono między
stronami (id actum videtur), iż nie należy
wytaczać skargi.
O. 46,4, 19 pr. (Ulpian w 2 ks. ,,Reguł"}:
Dokonano formalnej acceptilatio na korzyść
dłużnika zobowiązanego nie z mocy kontraktu
werbalnego, zawieranego za pomocą słów
(verbis), lecz realnego - przez wydanie rzeczy
(re). Co prawda nie będzie on zwolniony,
lecz może się bronić zarzutem podstępu (ex-
ceptio doli) lub zarzutem nieformalnej umowy
dodatkowej (exceptia pacti conventi).
Prawo rzymskie
Komentarz
Obok konwersji nieważnego testamentu cywil-
nego w testament wojskowy (Ulpian D. 29,l,3)
do tradycyjnie przytaczanych rzymskich przy-
padków konwersji należy przemiana formalne-
go zwolnienia z długu przez akt odwrotny do
stypulacji, zwany acceptilatio, w nieformalne
porozumienie o niewytaczaniu skargi (pactum
de non petenda). Acceptilatio, która należała
do actus legitimi nie dopuszczających warunku,
była nieważna w razie dokonania jej warunkowo,
a jako akt odwrotny do stypulacji była nie-
ważna , jeśli umarzała zobowiązania, pows tałe
w drodze kontraktów realnych, jak w przykła­
dzie Ulpiana (D. I.J6,I.J,l9pr. non verbis, sed re).
Od kiedy Pediusz uznał jednak, że rów nież
stypulacja opiera się na konsensie stron
(D. 2,11.j,l,3), ideę tę rozciągni to też na
acce tilatio, co widać w tekście Juliana
(DJ }8,5,Spr.). Nawet occeptilatio dokonana
przez jedną tylko ze stron powoduje dwustron-
ny skutek , rozwiązujący umowę.
Dalszy rozwój
Przepisy o konwersji zawierają kodeksy cywilne
niemiecki (§ li.JO BGB) oraz, za jego wzorem,
włoski (art. ll.J21.J CCI) i grecki (art. 182 GKC),
podczas gdy jedynie śladową regulację - ko-
deksy francuski (art. ll35, l3l8 CC) i szwaj-
carski (art. 20 zd. 2 OR). Natomiast kodeksy
austriacki i polski milczą o konwersji, uznając
ją tym samym w sposób dorozumiany za czysto
doktrynalny zabieg interpretacyjny.
Problem prawny
Konwersja nieważnego małżeństwa (nuptiae)
w zaręczyny (sponsalia)
Źródła pokrewne
D. 21.j,l,65 (Labeon w ks. 6 „Dzieł pośmiertnych"
streszczonych przez Jawolenusa): Uważam
(existimo) za ważną darowiznę dokonaną przez
mężczyznę na rzecz dziewczyny, którą poślubił
on w wieku jej niezdolności do małżeństwa.
w ks. 2 „Kartek"): W księ­
dze „O posagach" Serwiusz Sulpicjusz pisze,
że gdy zawarto małżeństwo między osobami,
z których jedna nie osiągnęła prawnie wymaga-
nego wieku (iusta aetas), można żądać zwrotu
tego, co dano tytułem posagu (dotis nomine).
Wypowiedź tę należy rozumieć tak (sic inteł­
łegendum), że zwrot jest należny, jeśli przed
osiągnięciem wymaganego wieku nastąpił roz-
wód. Jeśli natomiast osoby te pozostają w tym
samym stosunku podobnym do małżeństwa
(in eodem habitu matrimonii), zwrotu żądać
nie można, podobnie jak nie można żądać
zwrotu tego, co narzeczona dała narzeczonemu
tytułem posagu, jak długo istnieje między nimi
narzeczeństwo (adfinitas) ...
D. 23,l,9 (Ulpian w ks. 35 "Komentarza do
edyktu"): U Juliana roztrząsa się zagadnienie
(quaesitum est), czy dochodzi przynajmniej
do zaręczyn, jeśli zawarto małżeństwo przed
ukończeniem przez dziewczynę 12 lat. Co do
mnie, zawsze popierałem (semper probavi)
pogląd Labeona, który sądził, że jeśli uprzednio
zawarto zaręczyny, trwają one nadal, mimo
że dziewczyna rozpoczęła życie w domu męża
jako poślubiona (loco nuptae). Jeśli natomiast
zaręczyn nie było, przez sam fakt (hoc ipso)
wprowadzenia jej do domu męża (in domum de-
ducta) nie uznaje się (non videri) ich zawarcia.
Ten pogląd popiera też Papinian.
Parafraza tekstu
O. 24, 1,32,27 (Ulpian w ks. 33 "Komentarza
do Sabinusa"): Gdy ktoś miał narzeczoną
(sponsa), którą mimo niedopuszczalności
małżeństwa wziął potem za żonę, zobaczmy
(videamus), czy dokonane następnie darowi-
zny są ważne jako darowizny między narze-
czonymi (donationes in sponsalibus factae).
Julian roztrząsa to zagadnienie na przykładzie
dziewczyny w wieku poniżej 12 lat, którą jako
niedojrzałą wprowadzono do domu jakby
męża (quasi maritus). Zdaniem Juliana jest
ona narzeczoną, mimo że nie jest żoną (uxor).
Lecz trafniejszy (verius) jest pogląd, wyrażony
przez Labeona, a zaaprobowany (probatum
est) przez nas i przez Papiniana w ks. 10
„Zagadnień". Zgodnie z nim jeśli uprzednio
zawarto zaręczyny, trwają one nadal, mimo
że mężczyzna już uznaje kobietę za żonę;
jeśli natomiast zaręczyn nie zawarto, nie ma
ich właśnie dlatego, że nigdy ich nie była.
Natomiast małżeństwa nie ma, bo być go
nie mogło. A zatem jeśli uprzednio zaistniały
zaręczyny, darowizna jest ważna (valet),
jeśli natomiast nie zaistniały, jest nieważna
(nuUa), bowiem mężczyzna dokonał jej nie
jako na rzecz osoby obcej (extranea), lecz
jako na rzecz żony (uxor). Z tego względu nie
stosuje się również oratio (Severi).
Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych
Komentarz
W razie poślubienia dziewczyny ,•,
niedojrzałym z pewnym prawdopoco:i e~-
stwem już I • a nas-.,:::- e
z pewnością Julian (D. 21.j, l,32,27), przyjmo„3 ·
konwersję nieudanego małżeństwa w zaręcz,,~ .
Neracjusz przypisywał nieważnemu małżen<; .....
w każdym razie skutki prawne podobne do na-
rzeczeństwa. Z drugiej strony Papinian i Ulpian
podążali w ślad za Labeonem (D. 23,l,9),
który konwersję taką odrzucał. Jego zdanie m
w celu przyjęcia skuteczności zaręczyn
musiały być one uprzednio ważnie zawarte.
Wspomniana przez Ulpiana (D. 21.j,l,32,27)
ogólnikowo w ostatnim zdaniu oratio to oratio
Severi, która w r. 206 nieodwołanym daro-
wiznom nadała skuteczność z chwilą śmierci
darczyńcy.
Dalszy rozwój
O rozwoju legislacyjnym instytucji konwersji
zob. str_ l.jg_ Na płaszczyźnie doktrynalnej nadal
trwa spór, rozpoczęty już przez XIX- wieczną
pandektystyke: czy konwersja stanowi jeden
z przypadków wykładni, czy osobną instytucję
prawokształtującą. Ten pierwszy pogląd prze-
waża w doktrynie polskiej (Radwański), podczas
gdy pogląd ostatni, przeważający w doktrynie
niemieckiej (Larenz), kwalifikuje konwersję nie
jako operację wykładni (przeinterpretowanie),
lecz jako realne przekształcenie czynności praw-
nej. Następny, mniejszościowy pogląd doktryny
niemieckiej uznaje konwersję za przypadek
nieważności częściowej (Flume).
warsztaty prawnicze
2.1.6. Zastępstwo przy czynnościach
Problem prawny
Skargi o charakterze dodatkowym (adiecticiae
qualitatis)
Źródła pokrewne
G. 4,70-71: Jeśli czynności dokonano z polece-
nia (iussum) ojca albo właściciela, pretor prze-
widział przeciw nim powództwo na całość (in
solidum), i słusznie (recte), bo w tym wypadku
kontrahent osoby podwładnej polega bardziej
na rzetelności (fides) ojca lub właściciela niż
syna lub niewolnika.
§ 71. Z tego samego powodu pretor przygoto-
wał dwa inne powództwa przeciw armatorowi
(exercitoria) i przeciw przedsiębiorcy (instita-
ria). To pierwsze stosuje się, gdy ojciec albo
właściciel ustanowił syna lub niewolnika
kapitanem statku (magister), z którym zawarto
jakąś czynność w zakresie ustanowienia. Ponie-
waż bowiem wydaje się, że również ta czynność
zawierana jest z woli (voluntate) ojca lub
właściciela, uznano za jak najbardziej słuszne
(aequissimum esse visum est) udzielić skargi na
całość (in solidum). I choćby nawet ustanowio-
no kapitanem osobę obcą (extroneus), również
wtedy udziela się przeciw armatorowi actio
exercitaria...
SO warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
prawnych
Parafraza tekstu
O. 14, 1,5,1(Paulus w ks. 29 „Komentarza
da edyktu'): Jeśli mój niewolnik gospodaruje
statkiem jako armator (navem exercebit) i za-
wrę umowę z jego kapitanem (magister), nic
nie stoi na przeszkodzie, bym wytoczył przeciw
kapitanowi skargę, która przysługuje mi na
podstawie prawa obywatelskiego (ius civile)
lub pretorskiego (ius honorarium). Również
nikomu innemu edykt ten nie przeszkadza prze-
cież w wytoczeniu skargi przeciw kapitanowi.
Z mocy tego edyktu nie przenosi się bo-
wiem (non transfertur) skargi z kapitana na
armatora, lecz przy zachowaniu skargi przeciw
kapitanowi dodaje się {adicitur) nową skargę
przeciw armatorowi.
O. 14, 1, 1,23-24 (U/pian w ks. 28 „Komentarza
do edyktu"): Mimo że pretor obiecuje skargę
tylko w razie zawarcia umowy z kapitanem,
jednakże - jak napisał też Julian - nawet
gdyby zawarto umowę z podległym władzy
armatorem, ojciec lub właściciel odpowiada
bez ograniczeń (in solidum).
§ 24. Skarga jest udzielana przeciw armatoro-
wi na podstawie osobistej odpowiedzialności
kapitana {ex persona magistri in exercitorem
dabitur). Stąd jeśli wytoczono ją przeciw jed-
nemu z nich, nie można już skarżyć drugiego ...
O. 15, 1,44 (U/pian w ks. 63 „Komentarza
do edyktu"): Kto zawarł umowę z synem
rodziny, ma dwóch dłużników: syna na całość
długu (in solidum), a ojca - z ograniczeniem
do wysokości peculium.
Komentarz
1 ~=-:~-=-;..,.::..a:. , pretor postawił
do dyspozycji kontrahenta osoby podwładnej
specjalne skargi. Ich określenie jako skarg „o cha-
rakterze dodatkowym" (adiecticioe quolitotis)
ukuła glosa bolońska w oparciu o wypowiedź Pau-
lusa, że skargi nie przenosi się na armatora, lecz
dodaje się do zwykłej skargi przeciw kapitanowi
(D. 14,1,5,1: non tronsferturactio, sed adicitur).
ldentyana jest treść wypowiedzi Ulpiana
(D. 15,1,44) o skardze de peculia.
Dalszy rozwój
Uznanie instytucji zastępstwa bezpośrednie-
go nastąpiło na płaszczyźnie doktrynalnej
dopiero w prawie Rozumu XVII-XVIII w., a na
płaszczyźnie ustawodawczej - w kodeksach
prawa natury z przełomu XVIII i XIX w. Rzymskie
skargi dodatkowe przysługujące wierzycielom
osoby podległej władzy bezpośrednio przeciw
jej piastunowi były w pewnym zakresie funkcjo-
nalnym surogatem zastępstwa bezpośredniego .
Były one jednak strukturalnie odmienne od
skarg z tytułu zastępstwa bezpośredniego.
W formułach procesowych skarg dodatkowych
dokonywano przestawienia podmiotów, wymie-
niając w żądaniu (intentio) osobę podwładną,
która faktycznie dokonała czynności prawnej,
a w zasądzeniu (condemnatia) - piastuna
władzy. Natomiast skarg z tytułu zastępstwa
bezpośredniego udziela się tylko i wyłącznie
przeciw samemu zastąpionemu.
H] Skargi o charakterze dodatkowym (zastępstwo bierne)

armator lub
przedsiębiorca

kapitan lub l-
>, institor

kontrahent kapitana
(institora)

W celu zrównoważenia skarg „dodatkowych" przeciw przedsiębiorcom, które w międzyczasie stały się
skargami standardowymi, doradca cesarzy Antoninusa Piusa (l38-l6l)i Marka Aureliusza (161-180), Ulpiusz
Marcellus, przyznał bezpośrednio samemu przedsiębiorcy skargi przeciw kontrahentom jego pracownika
(D. 1~ 3,l). Obok dotychczasowego zastępstwa „biernego" powstało w ten sposób zastępstwo, określane
1

w ius commune jako czynne. Dawało ono bowiem armatorowi skargę z czynności prawnych, dokonanych
przez osoby niepodlegające jego władzy. O tym unormowaniu informuje również Gai us (D. l~,3,2).

H] Zastępstwo „czynne" (skarga armatora)

Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych warsztaty prawnicze 51

Problem prawny
Skarga dodatkowa przeciw armatorowi (actio
exercitoria)
Źródła pokrewne
D. l~,l,l,7-9 (Ulpian w ks. 28 „Komentarza do
edyktu"): Nie z każdej przyczyny pretor daje skargę
przeciw armatorowi, lecz tylko z tego tytułu, z któ-
rego kapitan został ustanowiony (praepositus). Na
przykład jeśli wynajęto go do przewiezienia towa-
ru (onus vehendum), albo kupił rzeczy pożyteczne
w podróży morskiej lub w celu naprawy statku
zawarł umowę albo poczynił wydatki lub jeśli jego
załoga skarży o zapłatę.
że należy udzielić skargi, jeśli zaciągnął
pożyczkę dla załatwienia sprawy, dla której go
ustanowiono. Uważam tę opinię za słuszną (quam
sententiam puto veram). Cóż bowiem, jeśli za-
ciągnął pożyczkę w celu wyposażenia statku lub
utrzymania marynarzy?
§ 9. Stąd Ofiliusz pyta , czy udziela się skargi
przeciw armatorowi, jeśli kapitan zużył na wła­
sne potrzeby pożyczkę, którą zaciągnął na na-
prawę statku? I powiada Ofiliusz, że jeśli przyjął
pieniądze z zastrzeżeniem (lex) przeznaczenia
ich na statek, wnet jednak zmienił zamiar, od-
powiada za to armator, który jest sam sobie wi-
nien, że umocował taką osobę. Jeśli natomiast
kapitan miał od początku zamiar oszukania
wierzycieli i nie zaznaczył, że przyjmuje pienią­
dze na naprawę, należy rozstrzygnąć odwrotnie.
Tę dystynkcję popiera również Pediusz.
52 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. JL/, 1,7pr. (Afrykanus
w ks. 8 „Zagadnień'} Lucjusz Tycjusz usta-
nowił Stychusa kapitanem statku (magister
navis). Ten zaciągnął pożyczkę, zapewniając,
że zaciąga ją na naprawę statku. Zapytano
(quaesitum est), czy Tycjusz odpowiada na
podstawie skargi armatorskiej (actio exerci-
toria) tylko wtedy, gdy wierzyciel udowodni,
że pożyczkę rzeczywiście zużyto na naprawę.
Julian odpowiedział (respondit), że wierzy-
ciel może skutecznie skarżyć, jeśli w chwili
udzielania pożyczki statek wymagał naprawy.
Albowiem z jednej strony nie można wymagać
od wierzyciela, by przejmował nadzór nad
naprawą i prowadził w ten sposób bez zlecenia
sprawy Tycjusza (ut negotium domini gerat),
co miałoby miejsce, gdyby musiał udowodnić,
że pieniądze naprawdę zużyto na naprawę.
Jednak z drugiej strony można odeń wymagać,
by wiedział, że pożycza na cel wchodzący w za-
kres ustanowienia (praepositio) kapitana. To
z kolei może dojść do skutku tylko wtedy, gdy
wie on, że pieniądze są konieczne do naprawy.
Z tego powodu, nawet gdyby statek wymagał
naprawy, a pożyczono by znacznie więcej niż
było w tym celu konieczne, pretor nie udzieli
pożyczkodawcy skargi no całość (in solidum).
Komentarz
Autorzy tekstów roztrząsają możliwość rozsze-
rzającej interpretacji edyktu na temat actio
exercitoria w przypadku zaciągnięcia przez kapi-
tana statku pożyczki na jego naprawę .
Ulpian (D. ll-l,l,l,9) przytacza pogląd prawnika
późnorepublikańskiego Aulusa Ofiliusza
remu wystarcza oświadczenie kapitana, iż zużyje
pieniądze na ten cel. Zdaniem Ofiliusza, które
popiera Sekstus Pediusz (przełom Ii li w. po Chr.),
pożyczkodawcy nie należy mianowicie obciążać ry-
zykiem zdefraudowania pieniędzy przez kapitana.
Zdaje się, że działającemu w 2 pol. Iw. po Chr.
I : przypisać można pogląd
przeciwny, że pożyczka musi być rzeczywiście zuży­
ta na naprawę. Natomiast cytowany przez
Afrykanusa (D. l~,l,7pr.) Julian zajmuje stano-
wisko pośrednie. Z jednej strony nie zadowala
się on samym oświadczeniem kapitana, lecz
wymaga obiektywnego związku między pożyczką,
a potrzebą naprawy. Jednak z drugiej strony po-
życzkodawca nie musi jej nadzorować i zmieniać
się w ten sposób w osobę załatwiającą bez zle-
cenia sprawy armatora. Niemniej w razie udzie-
lenia pożyczki znacznie przewyższającej sumę
konieczną do naprawy zdaniem Juliana pretor
nie powinien przyznać mu skargi o zwrot całości.
Dalszy rozwój
Skarga przeciw armatorowi znana była w prawie
powszechnym (ius commune}, które przyznawa-
ło kapitanowi nie tylko kompetencje nawigacyj-
ne, lecz również uprawnienia do prowadzenia
spraw i przedstawicielstwa w odniesieniu do
armatorów.
Problem prawny
Zastępstwo bezpośrednie przy czynnościach
prawnych (actio utilis ad exemplum institoriae)
Źródła pokrewne
D. 3,5,30pr. (Papinian w księdze 3 „Respon-
sów"): Ktoś zlecił (mandavit) zaciągnięcie
pożyczki wyzwoleńcowi lub przyjacielowi.
W oparciu o list zleceniodawcy wierzyciel za-
warł kontrakt pożyczki, a poręczyciel poręczył.
Mimo, że pieniądze nie wpłynęły do majątku
zleceniodawcy, przyzna się jednak przeciw
niemu wierzycielowi lub poręczycielowi skargę
z tytułu prowadzenia cudzych spraw bez zlece-
nia (actio negotiorum gestorum) wzorowaną na
przykładzie skargi przeciw przedsiębiorcy (ad
exemplum institoriae actionis).
D. 17,1,10,5 (Ulpian w ks. 31 „Komentarza do
edyktu"): Papinian referuje w tejże ks. 3 „Re-
sponsów" przypadek zasądzonego poręczyciela,
który poręczył dlatego, że dysponent majątku
zlecił (mandaverat) jego zarządcy (procurator)
przyjęcie zaciągniętej pożyczki . Poręczycielowi
należy udzielić skargi analogicznej wzorowanej
na skardze przeciw przedsiębiorcy , •
, , , bo i w tym przypadku
dysponent majątku
• dla przyjęcia pożyczki.
Parafraza tekstu
O. 14,3, 19pr. (Papinian w księdze 3 „Res pan-
sów"): Przeciw temu, kto w celu odbioru poży­
czonych mu pieniędzy ustanowił (praeposuit)
zarządcę (procurator), udziela się „skargę ana-
11
I
logiczną wzorowaną na skardze przeciw przed-
siębiorcy" (actio uti lis ad exemplum instito-
riae actionis). Skarga ta przysługuje również
wtedy (aeque faciendum), gdy zarządca, który
sam przyrzekł wierzycielowi stypulacyjnie
zwrot pieniędzy, jest wypłacalny.
O. 19, 1, 13,25 (U lpi an w ks. 32 „Komentarza do
edyktu"): Jeśli zarządca majątku (procurator)
sprzedał rzecz i udzielił kupującemu zabez-
pieczenia stypulacyjnego, powstaje pytanie
(quaeritur), czy skarga z tytułu sprzedaży lub
kupna przysługuje właścicielowi majątku lub
przeciw niemu. Papinian w ks. 3 „Responsów"
sądzi, że jeśli właściciel zlecił (mandavit) o------"'
sprzedaż rzeczy, można przeciw niemu
wytoczyć „skargę analogiczną wzorowaną na
skardze przeciw przedsiębiorcy" (actio uti lis
ad exemplum institoriae actionis). A zatem
również i w odwrotnym przypadku należy po-
wiedzieć, że właścicielowi przysługuje skarga
analogiczna z tytułu kupna.
Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywa tnych
Komentarz
7 Skarga dodatkowa, zwana actio ins, ~= '.l;;
przysługiwała bezpo średnio przeciv. p
handlowego lub rzemieślniczego. Własnie Ził­
C\ _: _
wi, który ustanowił kierownika (instiror za tac_
kresie tego ustanowienia (praepositio) dopusz-
czano skargę dodatkową przeciw samemu pri,,n-
l cypałowi. Jest zasługą Papiniana rozszerzenie
regulacji przewidzianej dla kierownika zakładu
zarobkowego na zarządcę (pracurator),
ustanowionego (praepositus) choćby tylko
dla załatwienia jednej sprawy. Ma to miejsce
w przypadku ustanowienia go dla odbioru
udzielonej pryncypałowi pożyczki
(Papinian D. ll-1,3,l9pr.). W celu ochrony
zaufania osoby, która zawiera umowę z pro-
kuratorem, Papinian udziela jednak skargi
rów nież wtedy, gdy mimo braku ustanowienia
kontrahent wie, że prokurator otrzymał od pryn-
cypała odpowiednie zlecenie, co w tekstach D.
3,5,30pr., D. 17,1,10,5 i D. 19,1,13,25 wyraża słowo
..,?I mandavit(-erat). W przypadku poręczyciela, który
poręczył w zaufaniu do znanego mu zlecenia
I I •. I
. , · . (quasi praeposuisse), na-
wiązujące do edyktalnej przesłanki actio institoria.
Dalszy rozwój
W prawie powszechnym (ius commune) actio
institoria stanowiła podstawę tzw. zastępstwa
biernego (pasywnego), polegającego na odpo-
wiedzialności pryncypała za działania zastępcy.
Zastępstwo czynne i bierne potraktowane zostały
jako jednolita instytucja dopiero przez Christiana
Wolffa (l679-l75łJ). Cywilistyka współczesna
rozróżnia przedstawicielstwo czynne i bierne w in-
nym sensie, a mianowicie zależnie od tego, czy
chodzi o składanie, czy tylko o odbiór oświadczeń
woli w imieniu reprezentowanego.
warsztaty prawnicze 53
 EE Przedstawicielstwo prokuratora (actio utilis ad exemplum institoriae)

procurator

kontrahent
prokuratora

Ostatnim krokiem na drodze do zastępstwa bezpośredniego było zniesienie osobistej odpowiedzialności

prokuratora, sygnalizowanej w poprzednich schematach jako „skarga zwykła". W ślad za statutem miejskim
Florencji z 7393 r. prawnicy późnośredniowieczni, jak zwłaszcza Paulus de Castro (7360-11.JI.Jl), twierdzili,
że „nowożytni zarządcy nie odpowiadają z zawieranych przez siebie umów" (factares modemi nan tenentur
ex contractibus quos gerunt). Prawnicy ci chętnie powoływali rozstrzygnięcie Cerwidiusza Scewoli,
który w konkretnej sprawie zwolnił rzymskiego kierownika zakładu zarobkowego (institora) od własnej
odpowiedzialności kontraktowej. Rozszerzali oni tę szczególną regulację na każdy przypadek zawarcia przez
pracownika umowy w imieniu przedsiębiorcy.
D. ll.J,3,20 (Scewola w ks. 5 „Digestów"): Do Lucjusza Tycjusza należał kantor wymiany, którego kierownikiem
ustanowił on swego wyzwoleńca. Ten oświadczył Gaiuszowi Sejuszowi pisemnie, co następuje: ,,Oktawiusz
Terminalis pozdrawia ... Masz w kantorze mego patrona tysiąc denarów... ". Po tym jak Lucjusz Tycjusz zmarł
bezdziedzicznie, a jego dobra sprzedano na licytacji, pytano (quaesitum est), czy Terminalis może być pozwany
na podstawie swego listu. Odpowiedział (respondit), że zobowiązanie takie nie zachodzi ani z mocy prawa
(ius), ani słuszności (aequitas), ponieważ złożył on to oświadczenie jedynie jako kierownik zakładu (institor),
aby wyrazić zobowiązanie, istniejące po stronie kantoru wymiany.

Brak własnej odpowiedzialności zleceniobiorcy

prokurator
0
(zleceniobiorca)
\, osc\ - - - - - - ~
. · e(:,1..\0'-"
kontrahent ,, oo?o'łl'
\)~o"
prokuratora

54 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

2.2. Ochrona praw prywatnych

2.2.1. Ochrona praw prywatnych - schemat

ochrona praw prywatnych

poza procesowa -< ~n'----_) procesowa

pomoc własna ugoda proces republikański JL proces cesarski

ofensywna kompromis proces legisakcyjny

defensywna ochrona pretorska proces formularny

sądownictwo biskupie proces kognicyjny

2.2.2. Trzy formy procesu rzymskiego

proces kognicyjny
-------'-

proces formularny
-------------'-----~-------

proces legisakcyjny
----------''-----'--'.a......a.-----------

169 1~9 17 O

Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych warsztaty prawnkze 55

 Proces republikański - ordo iudiciorum privatorum występuje w dwóch formach. Historycznie pierwszą,
pochodzącą z epoki archaicznej prawa rzymskiego, jest , nazywany tak od wnoszonych
w nim skarg - legis actiones. W daną między 169 a ll.j9 r. przed Chr. lex Aebutia zostaje obok legisakcyjnego
wprowadzony • • · • , nazywany tak od układanych wobec pretora formulae.
W 17 r. przed Chr. dwie leges luliae iudiciariae znoszą proces legisakcyjny, pozostawiając go tylko
w postępowaniu przed sądem centumwiralnym, a także w przypadku procesowania się z powodu zagrażającej
szkody (damnum infectum).
Już około15 r. przed Chr. pojawia się pierwsze postępowanie poza porządkiem procesu formularnego -
postępowanie o fideikomisy. Oparty na władzy cesarskiej nowy rodzaj procesu to cognitio extra ardinem.
Obok procesu republikańskiego istnieje więc proces cesarski, zwany stąd iiocesemi kogńicyj nym'
W 31.j2 r. po Chr. konstytucja Konstancjusza li i Konstansa formalnie znosi proces formularny, choć już
za czasów Dioklecjana i Konstantyna nim się nie posługiwano. Inny więc jest proces cesarski w czasach
współistnienia z procesem republikańskim, a silą rzeczy nieco inny, gdy jest jedyną formą procesu. Niektórzy
wręcz wyróżniają jako historycznie trzeci jego rodzaj proces justyniański ze względu na liczne zmiany
w procedurze, dokonane w kompilacji justyniańskiej, przygotowanej w latach 528-531.j po Chr.

2.2.3. Rodzaje powództw procesu Legisakcyjnego

Legis actiones

____o_go_'l_ne_ _ __,I ._·- - - - - ~ ~---------------+ ___s_z_cz_e_go_'l_n_e_ __.

,------------------------------------------------------,
L I
I

legis actio sacramento legis actio per iudicis

I
I

'
arbitrive postulationem

in rem
legis actio
per condictionem
in personam
legis actio per
manus iniectionem

---------------ł
skargi służące procesowi ~----------.1
rozpoznawczemu I
I legis actio per pignoris
capionem

skargi służące
· - ~ postępowaniu ~ -
..
: egzekucyjnemu '
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ .1

56 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

2.2.Lł. Proces formularny: typy skarg i przykłady formuł

W przytaczanych formulae - na wzór szkolnych przykładów Gaiusa z jego „Instytucji" - powód nazywany jest
EE Aulus Ageriusz-w skrócie A'A', pozwany zaś Numeriusz Negidiusz-w skrócie N'N' (G. l.j,31.j;36;1.jQ;l.j7;736;737;
por. Paulus w Call. 2,6,5 oraz Florentyn w D. l.j6,l.j,l8,l, a także I. 3,29,2). Nomen Ageriusz nawiązuje do
czasownika ago - prowadzić spór sądowy, oskarżać, występować jako powód; nomen Negidiusz zaś używany
jest na określenie tego, który neguje żądania powoda. Sędzią wyznaczany jest w przykładach Lucju sz
Oktawiusz, skoro zachowała się u Cycerona w jednej z mów przeciw Werresowi oryginalna nominatio Lucjusza
Oktawiusza Balbusa - Cie., Verr. 2,2,31. Dario Mantovani (Le formule del processo privato, wyd. 2, Padova
1999), którego ustalenia -obok klasycznego dzieła Otto Lenela (Dos Edictum perpetuum. Ein Versuch zu seiner
Wiederherste llung, wyd. 3, Leipzig 1927) - wykorzystano w przytoczonych niżej przykładach, w nominatio
umieszcza wybitnego jurystę Gajusza Akwiliusza Gallusa, który powołując się na wykonywanie obowiązków
sędziowskic h , odmówił podjęcia starań o urząd konsula.

Adresowane przez pretora do prywatnego sędziego formuły składają się z tak zwanych części zwyczajnych:
nominatio, demonstratio, intentio, condemnatio, adiudicatio, oraz z klauzul dodatkowych: praescriptio
pro actore, exceptio, replicatio, czy clausula arbitraria vel restitutoria.
Przedstawiono poniżej 30 formuł procesowych przede wszystkim po to, aby zaznajomić z ich budową, a tą
drogą z naturą rzymskiego procesu, zwanego dziś formularnym. Toteż część formuły procesowej, występującą
po raz pierwszy, wy różniono wytłuszczeniem. Dla ułatwienia w korzystaniu z przykładów nadano wszystkim
numery kolejne.

2.2.Lł.l. Formuły w kwestiach prejudycjalnych

EE Te najkrótsze z formuł procesowych zawierają tylko wskazanie sędziego prywatnego oraz postawione mu
pytanie. Służą przecięciu wątpliwości - wyjaśnieniu zazwyczaj na wstępie tego, co zdecyduje o istnieniu
sporu i pozwoli przejść do rozpatrywania istoty kontrowersji między stronami.

[I] nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
intentio czy Numeriusz Negidiusz jest wyzwo leńcem Aulusa an N'N' libertus AiN sit.
Ageriusza?

nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,

intentio czy Aulus Ageriusz jest wolnourodzony? an A'A' ingenuus sit.

[TI nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
intentio czy Aulus Ageriusz jest w takiej sytuacji, że powinien an A'A' in eo causa sit, ut
być uznany za dziecko Numeriusza Negidiusza? a N°N° agnosci debeat.

nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esta,

intentio czy Lucjusz Tycjusz jest pod władzą Aulusa an L. Titius in potestate AiAi ex
Age riusza na podstawie prawa Kwirytów? iure Quiritium sit.

Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych warsztaty prawnicze 57

2.2.4.2. Skargi cywilne

EE Przegląd skarg cywilnych zaproponowano poniżej według kryterium podziału rzymskich skarg procesu
formularnego na actiones in personam oraz actiones in rem. Pierwsze zmierzały do wykazania, że na
podstawie zaciągniętego zobowiązania druga strona winna przenieść własność, wykonać usługę czy- ogólniej
rzecz ujmując - świadczyć. Wyrażające to słowa: dare, facere, praestare, pojawiały się w treści formuły
procesowej. Skargi in personam można było wnosić jedynie między stronami zobowiązania, czyli inter partes.
Natomiast actiones in rem były skuteczne wobec każdego, czyli erga omnes, gdyż broniły praw władczych osoby
uprawnionej „rzeczowo". W przeciwieństwie do actiones in personam, zmierzających do uzyskania osobistego
świadczenia od pozwanego, którego w związku z tym obciążał przymus wdania się w spór, w skargach in rem
istniała pod tym względem swoboda.

a actiones in personam

actio rei uxoriae

[TI nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esta,
intentia jeśli się okaże, żeNumeriusz Negidiusz powinien si paret NmNmA0 'A°' datem par-
zwrócić Auli Agerii posag lub jego część, co z tego temve eius reddere oportere, /

lepsze i słuszniejsze będzie, '

quod eius melius aequius erit,
Cywilne skargi in
personam, w odróżnieniu od ld·Jłll[§,,iłl·iłffl z tego, Lucjuszu Oktawiuszu, sędzio, zasądź eius L. Octavius iudex NmNm
skarg pretorskich, wytaczano Numeriusza Negidiusza na korzyść Auli Agerii; A0 'A0 ' @,f,j@j,j,jm si non paret
na podstawie oportere - jeśli się nie okaże - uwolnij.
absolvito.
,,należeć się".
--
act10 mandati (directa)

[]J nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
demonstratio ponieważ Aulus Ageriusz zlecił Numeriuszowi quod A'A' N°N° mandavit, ut
Negidiuszowi , aby[ .. .]. o co toczy się spór, [...], qua de re agitur,
Klauzula ta, pojawiająca

-
się w formulach procesowych intentio cokolwiek z tego tytułu Numeriusz Negidiusz quidquid ob eam rem NmNm
niektórych skarg stała się Aulusowi Ageriuszowi powinien dać lub uczynić A A dare facere apartet lłlllml
0 0

powodem ich podziału na zgodnie D!l•IHVaEIII,f--,

zawierające ją actiones bonae
fidei, czyli skargi dobrej wiary, condemnatio na tyle, Lucjuszu Oktawiuszu, sędzio, zasądź eius L. Octavius iudex NmNm
oraz actiones stricti iuris, czyli Numeriusza Negidiusza na korzyść Aulusa Ageriusza; A°A condemnato, si non paret
0

skargi ścisłego prawa.

<>- jeśli się nie okaże - uwolnij. absolvito.

actio mandat1 (contrario)

[I] nami natia Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,

demonstratio ponieważ Numeriusz Negidiusz zlecił Aulusowi quod N'N' A0 A0 mandavit, ut

Formuła iudicium contra-
Ageriuszowi , aby[ ... ], o co toczy się spór, [... ], qua de re agitur,
rium powstaje przez zamianę
intentia cokolwiek z tego tytułu jeden drugiemu powinien quidquid ab eam rem alterum
podmiotów w demanstratio.
<>- dać lub uczynić zgodnie z dobrą wiarą, 1' alteri dare facere opartet ex
fide bana,
condemnatio na tyle, sędzio Lucjuszu Oktawiuszu, zasądź jednego eius L. Octavius iudex alterum
na korzyść drugiego; jeśli się nie okaże - uwolnij. alteri condemnato, si non paret
Rozwiązania
alternatywne. absalvito.
Widać je również
odpowiednio
w condemnatio obu formul.
<>-

Swoboda sędziów co do
wysokości zasądzenia zostaje
ograniczona przez pretora
wprowadzeniem do treści
formuły kwoty maksymalnej.
Mogą oni wtedy np. dopuścić
powoda do oszacowania
wa rtości przedmiotu sporu.
actio tutelae (d1recta)
Rozpoznanie niektórych
spraw pretor powierzał sę­
dziom, występującym w kilku
(od 3 do 11), nazywanym
recuperatores.
actio familiae erciscundae
actio communi div1dundo
[ill
actio depositi (directa)
nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esta,
demonstratia ponieważ Aulus Ageriusz zdeponował quod A'A' apud NmNm mensom argen-
u Numeriusza Negidiusza srebrny stół, team depasuit, qua de re agitur,
o który toczy się spór,
intentia cokolwiek z tego tytułu Numeriusz Negidiusz quidquid ab eam rem NmNmA°A dare 0
powinien dać lub uczynić Aulusowi facere oportet ex fide bona,
Ageriuszowi zgodnie z dobrą wiarą,
condemnotio na tyle, sędzio, zasądź Numeriusza Negidiusza eius iudex NmNmA°A condemnato, si
0
na korzyść Aulusa Ageriusza; jeśli się nie okaże non paret absolvito.
- uwolnij.
nominatio Między tym powodem, tego synem, i tym Inter illum actorem illius filium et illum
diiiłiriffl\•mffl pozwanym niech będą sędziami [... ] reum dumtaxat denarium MMD
z upoważnieniem do dwóch recuperatores [. .. ] sunto,
i pół tysiąca denarów
demonstratio ponieważ ten nad tamtym jako pupilem quod ille illius pupilli tutelom gessit,
sprawował opiekę, o co toczy się spór, qua de re agitur,
intentio cokolwiek z tego powodu ten tamtemu dać lub quidquid ob eam rem illum illi dare
uczynić powinien na podstawie dobrej wiary, facere oportet ex fide bona,
condemnatio niech sędziowie zasądzą tego na korzyść eius recuperatores illum illi FlflmMMi
GM•riffl\iM«M tamtego na nie więcej niż dwa i pół tysiąca @miii@f1i/i,i1J condemnato, si non
G/4,&iMlij: 1eśli się nie okaże - niech uwolnią. paret absolvunto.
nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
demonstratio ponieważ dziedzice Gajusza Semproniusza quod G. Sempronii heredes de familia
wystąpi li ,
aby dać im sędziego w celu erciscunda deque eo, quod in eo heredi-
podziału majątku oraz w kwestii tego, czym tate ab eorum quo, postea quam heres
zarządzili lub zdarzyło się w tym spadku przez factus sit, gestum admissumve sit,
nich, po tym jak stali się dziedzicami, iudicem sibi dari postulaverunt,
1mmr:1mr1 ile należy przysądzić, sędzio, Tycjuszowi quantum M@•/ oportet, iudex
przysądź; Titio [...] rmnmllJIJl
intentio cokolwiek z tego powodu jeden drugiemu quidquid ob eam rem alterum alteri
powinien świadczyć, praestare oportet,
con dem natio zasądź, sędzio, jednego na rzecz drugiego; eius iudex alterum alteri condemnato,
jeśli się nie okaże - uwolnij. si non paret absolvito.
no mi natio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
demonstratio ponieważ Lucjusz Tycjusz i Gajusz Sejusz quod L. Titius C. Seius de communi
zwrócili się,
aby dać im sędziego dla podziału dividundo et si quid in communi
współwłasności i jeśliby została wyrządzona damni datum factumve sit sive quid
jakaś szkoda we współwłasności lub nastąpiły eo nomine aut absit eorum cui aut ad
jakieś straty, czy coś przeszło na rzecz eorum quem pervenerit iudicem sibi
któregoś z nich z tego tytułu, dari postulaverunt,
adiudicatio ile należy przysądzić, Lucjuszu Oktawiuszu, quantum [. .. ] adiudicari oportet,
sędzio, przysądź; L. Octavius iudex adiudicato,
Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych warsztaty prawnicze 59
Actio stricti iuris
oczywiście nie zawiera
klauzuli ex fide bona, ale
na żądanie strony może
być zamieszczona klauzula,
która daje sędziemu większe
możliwości oceny, niż wynika
to z intentio skargi ścisłego
prawa. Por. formułę 28.
Dzięki umieszczeniu praes-
criptio w formule skargi powód
może domagać się zaległych
czynszów dzierżawnych, nie
tracąc na skutek konsumpcji
uprawnienia procesowego
możliwości dochodzenia w przy-
szłości tego, co na podstawie
umowy dzierżawy dopiero
stanie się wymagalne.
Sama nazwa actio sygna-
lizuje, że jest to skarga stricti
iuris. Wszystkie condictiones są
skargami ścisłego prawa. 0 -
Triticum to nazwa rodza-
jowa pszenicy - widać, że
ten ważny przedmiot umów
przeniknął nawet do nazwy
skargi.
Condemnotio pecuniaria:
w procesie formularnym, tak
samo jak w legisakcyjnym,
zasądzenie mogło opiewać za-
wsze tylko na sumę pieniężną.
Wintentio i w condemnotio
pojawia się konkretna suma.
Przedmiotem badania ze strony
sędziego będzie więc, nie czy
powód jest wierzycielem pozwa-
nego, lecz czy pozwany winny
jest właśnie tę kwotę. Itylko
na tę kwotę wolno sędziemu
zasądzić pozwanego.
Exceptiones, czyli zarzuty
procesowe dzieli się na pe-
remptoryjne (niweczące) i dy-
latoryjne (odraczające). Jeżeli
poctum było bezterminowe,
zarzut z niego wynikający jest
peremptoryjny, jak w przykła­
dzie. Gdyby natomiast zawarto
je na określony czas, zarzut
byłby dylatoryjny.
intentio cokolwiek z tego powodu jeden drugiemu quidquid ob eam rem alterum alteri
powinien świadczyć, praestare oportet,
condemnatio tego, Lucjuszu Oktawiuszu, sędzio, jednego eius L. Octavius iudex alterum alteri
na rzecz drugiego zasądź; jeśli się nie okaże - condemnato, si non paret absolvito.
uwolnij.
"
actio locati
[ill
2. nom inatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
praescriptio niech spór toczy się o to, co stało się eo res agatur, cuius rei dies fuit,
pro actore wymagalne; ~
demonstratio ponieważAulus Ageriusz wydzierżawił grunt quod A'A' N°N° fundum quo de agitur
Numeriuszowi Negidiuszowi, o co toczy się spór, locavit, qua de re agitur,
intentio cokolwiek z tego tytułu Numeriusz Negidiusz quidquid ob eam rem NmNmA°A°
powinien dać lub uczynić Aulusowi Ageriuszowi dare facere oportet ex fide bona,
zgodnie z dobrą wiarą,
o-
condemnatio na tyle, Lucjuszu Oktawiuszu, sędzio, zasądź eius L. Octavius iudex NmNmA°A 0
Numeriusza Negidiusza na korzyść Aulusa condemnato, si non paret absolvito.
Ageriusza; jeśli się nie okaże - uwolnij.
➔ condictio certae rei (condictio triticarici) ~
[ill
3. nami natio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
intentio jeśli się okaże, że
Numeriusz Negidiusz powinien dać si paret NmNmA°A° tritici Africi
Aulusowi Ageriuszowi 100 modiusów najlepszej optimi modios centum dare oparte-
pszenicy afrykańskiej, o co toczy się spór, re, qua de re agitur,
o- exceptio i o ile w tej rzeczy nic przez Aulusa Ageriusza si in eo re nihil @,j,,f,jO, (
(DJ mmll!l-1111 nie zostało zrobione, ani się nie dzieje, A;A; factum sit neque fiat,
condemnatio ile ta rzecz jest warta, tyle pieniędzy, Lucjuszu quanti eo res est tantam pecuniam ◄ .,___
L. Octavius iudex NmNmA°A° con-
Oktawiuszu, sędzio, zasądź od Numeriusza
Negidiusza na korzyść Aulusa Ageriusza; jeśli się demnato, si non paret absolvito.
nie okaże - uwolnij.
~
cond1ct10 certae (creditae) pecuniae
nom inatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
intentio jeśli się okaże, żeNumeriusz Negidiusz powinien si paret NmNmA°A sestertium X milia
0
certa dać Aulusowi Ageriuszowi 10 tysięcy sesterców dare oportere, qua de re agitur,
o co toczy się spór,
exceptio o ile między Aulusem Ageriuszem
IM,NMMrl a Numeriuszem Negidiuszem nie doszło do ne eo pecunia peteretur
ilM• porozumienia, że nie będzie się tych pieniędzy
GGIMFf4.
condemnatio Lucjuszu Oktawiuszu, sędzio, zasądź L. Octavius iudex NmNmA°A 0
certa Numeriusza Negidiusza na korzyść Aulusa sestertium X milia condemnato,
Ageriusza na ; jeśli się si non paret absolvito.
nie okaże - uwolnij.

[fil
Strony mogą oczywiście
zgłaszać do treści formuły
procesowej kolejne zarzuty:
duplicotio, triplicotio ...
Wobec możliwości zasą-
dzenia pozwanego jedynie na
pieniądze- condemnotio pecu-
niaria, klauzula restytutoryjna
dawała sędziemu upoważnienie
do działania, którego celem
było zapowiedzenie wyniku
sędziowskich ustaleń i w konse-
kwencji zachęcenie pozwanego,
aby sam wydał powodowi
sporną rzecz. W przytoaonym
przykładzie, jak i w formule ac-
tio quod metus causa oraz actio
doli (przykład 27 i 28) widać, że
klauzula pojawia się nie tylko
w skargach in rem.
0--
16.
..... ~ clausula
Wistocie moment litis
contestatio, a więc zakończenia
pierwszej fazy procesu - in
iure, decydował o wartości
przedmiotu sporu.
0--
[ill
7.
Wintentio formuły skargi
in rem figuruje tylko powód.
Po pierwsze bowiem jego
uprawnienia rzeczowe skutecz-
ne są wobec każdego - erga
omnes. Po drugie w octiones in
rem nie następuje konsumpcja
uprawnienia procesowego
i konsumpcja roszczenia. To
przy skargach in personam
„nie można procesować się
dwa razy o to samo" (G. Ltl07),
dlatego tam - jak było widać
we wcześniejszych przykładach
formuł procesowych - w inten-
tio figuruje i powód, i pozwany.
o-
1
actio incerti ex stipulatu
nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią ; L. Octa vius iudex esto,
demonstratio ponieważ Aulus Ageriusz zawarł z Numeriuszem quod A'A' de N°N° incertum s p --
Negidiuszem stypulację o nieokreślonym tus est cuius rei dies fuit,
(przedmiocie) i świadczenie stało się wymagalne,
intentio cokolwiek z tego tytułu Numeriusz Negidiusz quidquid ob eam rem NmNmA°A0
powinien Aulusowi Ageriuszowi dać lub uczynić dare facere oportet ex fide bona,
zgodnie z dobrą wiarą,
exceptio o ile między Aulusem Ageriuszem si inter AmAmet NmNmnon convenit
(pacti de non a Numeriuszem Negidiuszem nie doszło do ne peteretur,
petenda) porozumienia, że nie będzie się dochodzić,
replicatio albo jeśli nie zawarto później porozumienia, aby aut si non postea convenit, ut A°A°
Aulusowi Ageriuszowi wolno było żądać tych eam pecuniam petere liceret,
pieniędzy,
con dem natio Lucjuszu Oktawiuszu, sędzio, zasądź od eius L. Octavius iudex NmNmA°A 0
IM,IM/Mit•i«M Numeriusza Negidiusza na rzecz Aulusa dumtaxat sestertium X milia
Age riusza nie więcej niż 10 tysięcy sesterców condemnato, si non paret absolvito.
jeśli się nie okaże - uwolnij.
c,ctio ad exhibendum
nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
intentio jeśli okaże się, że
Numeriusz Negidiusz powinien si paret NmNmA°A hominem quo
0
okazać Aulusowi Ageriuszowi niewolnika, de agitur exhibere oportere quem
o którego toczy się spór, posiadanego lub N'N' possidet dolove mało fecit quo
podstępnie utraconego przez Numeriusza minus possideret,
Negidiusza,
mm1M.1:1 Emi-
i jeśli rzecz ta nie zostanie okazand 116fłj,fo111j
Lucjusza Oktawiusza,
neque eo res FON L. Octavii
iudicis exhibebitur,
condemnatio ile rzecz ta będzie warta , tyle pieniędzy, quanti eo res erit , tantam pecu-
Lucjuszu Oktawiuszu, sędzio, zasądź od niam L. Octavius iudex NmNmA°A 0
Numeriusza Negidiusza na korzyść Aulusa condemnato, si non paret absolvito.
Ageriusza; jeśli się nie okaże - uwolnij.
Cywilne skargi in rem,
' ,
w odróżnieniu od skarg
pretorskich, wytaczano na
rei vindicotio podstawie prawa Kwirytów.
)
nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
,
intentio jeśli okaże się, że
rzecz, o którą toczy się spór, si paret rem qua de agitur ex iure
należy do Aulusa Ageriusza według prawa Quiritium A;A;esse "
Kwirytów,
1'
clausula i jeśli rzecz ta nie zostanie Aulusowi Ageriuszowi neque eo res arbitrio L. Octavii
arbitraria vel fł.§..j.,1,0 na żądanie Lucjusza Oktawiusza, iudicis A°A tfflijmjmj
0
nnm1,11i,a sędziego,
con dem natio ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy, Lucjuszu quanti ea res erit, tantam pecuniam
Oktawiuszu, sędzio, zasądź od Numeriusza L. Octavius iudex NmNmA°A 0 con-
Negidiusza na korzyść Aulusa Ageriusza; jeśli się demnato, si non paret absolvito.
nie okaże - uwolnij,
Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych warsztaty prawnicze 61

[ill
9.
Wskardze negatoryjnej
powód pojawia się w intentio
formuły procesowej. Skargi
in rem charakteryzuje swo-
boda -inaczej niż actiones
in personam -wdania się
w spór: ,.wbrew woli do obrony
rzeczy nikogo się nie zmusza"
{D. SO,l7,l56pr.). Jednak actio
negotoria zostaje wytoczona
wtedy, gdy ktoś utl7'{muje, że
ma prawo - w przedstawionym
przykładzie ususfructus - do
kol7'{stania z cudzego gruntu.
Trzeba więc upoważnić w for-
mule sędziego prywatnego do
zbadania prawdziwości tego
twierdzenia.
~ nom inatio
~ nominatio
hereditat1s petitio
nom inatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
intentio jeśli się okaże, że spadek po Publiuszu Mewi uszu si paret hereditatem P. Maevii
jest według prawa Kwirytów Aulusa Ageriusza, ex iure Quiritium AiAi esse,
clausula i jeśli na podstawie twojego rozstrzygnięcia 0
si arbitratu tuo res A°A non restitu-
arbitraria vel Aulusowi Ageriuszowi rzecz nie zostanie etur,
restitutoria zwrócona,
con dem natio ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy zasądź quanti ea res erit, tantam pecuniam
od Numeriusza Negidiusza na korzyść Aulusa NmNmA°A condemnato, si non paret
0
Ageriusza; jeśli się nie okaże - uwolnij. absolvito.
ususfructus, czyli użytko­
oct10 negatona (ususfructus) wanie
C)
nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
~
intentia jeśli okaże się, że Numeri usz Negidiusz nie si paret N°N° ius non esse eo fundo
ma prawa użytkowania gruntu, o który toczy quo de agitur uti frui invito A°A 0
,
się spór, i pobierania zeń owoców - wbrew woli
Aulusa Ageriusza,
t
clausula i jeśli rzecz ta nie zostanie Aulusowi neque ea res arbitrio iudicis A°A 0
arbitraria vel Ageriuszowi zwrócona na żądanie sędziego, restituetur,
restitutoria
condemnatio ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy, quanti ea res erit, tantam pecuniam
sędzio, zasądźod Numeriusza Negidiusza iudex NmNmA°A° condemnato, si non
na korzyść Aulusa Ageriusza; jeśli się nie paret absolvito.
okaże - uwolnij.
0--
v1nd1cat10 serv1tut1s (act10 confessono) dla słuzebnosc1 gruntmvych 1ter octus v,a
Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
jeśli okaże się, że si paret A°A ius esse per fundum
0
intentio Aulus Ageriusz ma prawo
przechodu lub przejazdu przez grunt ten, illum ire agere,
condemnatia ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy, sędzio quanti ea res erit, tantam pecuniam
Lucjuszu Oktawiuszu, zasądź od Numeriusza L. Octavius iudex NmNmA°A con- 0
Negidiusza na korzyść Aulusa Ageriusza; jeśli się demnato, si non paret absolvito.
nie okaże - uwolnij.
vindicatio servitutis (actio confessona) dla servitus altius non tollend1
Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
intentio jeśli okaże się, że Numeriusz Negidiusz nie ma si paret N°N° ius non esse aedes suas
prawa budowania ponad określoną wysokość altius tollere invito A°A 0
,
wbrew woli Aulusa Ageriusza,
condemnatio ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy, quanti eo res erit, tantam pecuniam
Lucjuszu Oktawiuszu, sędzio, zasądź od L. Octavius iudex NmNmA°A con- 0
Numeriusza Negidiusza na korzyść Aulusa demnato, si non paret absolvito.
Ageriusza; jeśli się nie okaże - uwolnij.
2.2.4.3. Skargi pretorskie
Im
2.
Pretor udziela fideikomi -
sariuszowi uniwersalnemu
wzorowanego na hereditatis
petitio (przykład 18) środka
procesowego, którego celem
jest odebranie całego spadku.
Tworząc na podstawie istnie-
jącej skargi nową, zaznacza
nawet w treści, że wydaje ją nie
na podstawie prawa cywilnego
- ex iure Quiritium, lecz na
podstawie senatus consultum
Trebellianum z 55 roku po (hr.,
które przenosiło powództwa
spadkowe ze spadkobiercy
właśnie na fideikomisariusza
uniwersalnego.
0--
El
[ill
3.
Fikcja upływu czasu potrzeb-
nego do nabycia własności
przez zasiedzenie.
Skargi pretorskie bylyw Rzymie instrumentami rozwoju prawa pretorskiego. Podlegały oczywi ś ci e wskaza nemu
wcześniej podziałowi na actiones in personam oraz actiones in rem. Natomiast poniżej przedstawiono je ta k,
aby łatwiej było prześledzić pięć sposobów konstruowania przez pretora formul nowych skarg. Zapropon owana
klasyfikacja jest umowna, gdyż za actiones utiles można uznawać również skargi, których formula zawiera
fikcję lub przestawienie podmiotów.
fttiihhiiM
hered1tatis petitio fideicommissaria
nom inatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
intentio jeśli się okaże, że
Aulusowi Ageriuszowi si paret A°A° ex senatusconsulto
spadek po Publiuszu Mewiuszu Trebelliano hereditatem P. Maevii
został wydany na podstawie senatus restitutam esse,
consultum Trebellianum,
clausula i jeśli rzecz ta nie zostanie Aulusowi Ageriuszowi neque ea res orbitrio L. Octavii
arbitraria vel zwrócona na żądanie sędziego Lucjusza 0
iudicis A°A restituetur,
restitutoria Oktawiusza,
condemnotio ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy zasądź, quanti ea res erit, tantam pecuniam
Lucjuszu Oktawiuszu, sędzio, od Numeriusza L. Octavius iudex NmNmA°A con-
0
Negidiusza na korzyść Aulusa Ageriusza; jeśli się demnato, si non paret absolvito.
nie okaże - uwolnij.
formulae ficticiae
actio Publiciona
no mi natio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
intentio jeśliAulus Ageriusz niewolnika, si quem hominem bona fide A'A'
którego kupił w dobrej wierze i który został mu emit et is ei tradffus est, anno
wydany, posiadałby przez rok tak, że niewolnik, possedisset , tum si eum hominem
o którego toczy się spór, stałby się jego quo de agitur eius ex iure Quiritium
własnością według prawa Kwirytów, esse pareret,
clausula i jeśli niewolnik ten na żądanie sędziego si eo res arbitrio iudicis A°A non
0
arbitraria vel Aulusowi Ageriuszowi nie zostanie zwrócony, restituetur,
restitutoria
condemnatio ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy, sędzio, quanti eo res erit, tantam pecuniam
zasądź od Numeriusza Negidiusza na korzyść iudex NmNmA°A condemnato, si non
0
Aulusa Ageriusza; jeśli się nie okaże - uwolnij . paret absolvito.
Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych warsztaty prawnicze 63

Li.
Fikcja obywatelstwa.
Skarga penalna, czyli
karna, służyła stworzeniu
dolegliwości, polegającej
na
zapłaciedwukrotnej wartości
tytułem kary prywatnej.
BI
5.
Wintentio obok powoda
figuruje tylko osoba, której
w praepositio pozwany po-
wierzy! obowiązki kierowania
sklepem. Związek jednak
między nią, a pozwanym
wyjaśnia demonstratio.
W konsekwencji przestawienie
w intentio i condemnotio pod-
miotów pozwala pociągnąć do
odpowiedzialności tego, kto
ustanowił kierownikiem osobę
alieni iuris czy niewolnika.
o--
El
lill
Formulae skarg in factum
conceptae zbudowane są
w całkowitym oderwaniu od
prawa cywilnego. Widać to
dobrze porównując przed-
stawianą formulę procesową
z przykładem 8.
warsztaty prawnicze
actio furt, (nec monifesti) przeciw peregrynowi
nami natio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią;
intentio jeśli okaże się, że
na szkodę Aulusa Ageriusza przez
Diona, syna Hermeusa, lub za radą lub pomocą
Diona, syna Hermeusa, została popełniona kradzież
złotego pucharu, z którego to powodu,
gdyby był obywatelem rzymskim, byłby
obowiązany jako złodziej zawrzeć układ
w sprawie odszkodowania,
con dem natio ile ta rzecz była warta w momencie
kradzieży, tyle pieniędzy
w podwójnej wysokości, sędzio, zasądź
od Diona, syna Hermeusa, na korzyść Aulusa
Ageriusza; jeśli się nie okaże - uwolnij.
formuły z przestawionymi podmiotami
actio empti instltoria
nami natio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią;
demonstratio ponieważ Aulus Ageriusz od Lucjusza
Tycjusza, gdy przez Numeriusza Negidiusza
■mfiil•Mi\i@ł.j.j,pj sklep, kupił dziesięć funtó w
oliwy, o co toczy się spór,
intentio cokolwiek z tego tytułu
Lucjusz Tycjusz powinien Aulusowi Ageriuszowi
dać lub uczynić zgodnie z dobrą wiarą,
condemnatio na tyle, Lucjuszu Oktawiuszu, sędzio, zasądź
Numeriusza Negidiusza na korzyść Aulusa
Ageriusza; jeśli się nie okaże - uwolnij.
actiones in factum conceptae
actio depositi
nom inatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią;
intentio jeśli okaże się, że
Aulus Ageriusz zdeponował
u Numeriusza Negidiusza srebrny stół i ten na
skutek nieuczciwości Numeriusza Negidiusza nie
został zwrócony Aulusowi Ageriuszowi,
condemnatio ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy, sędzio,
zasądź od Numeriusza Negidiusza na korzyść
Aulusa Ageriusza; jeśli się nie okaże - uwolnij.
Prawo rzymskie
L. Octavius iudex esto,
si poret A°A 0 o Dione Hermoei filio
opeve consilia Dionis Hermaei filii
furtum factum esse paterae aurae,
quam ob rem eum si civis Romanus
esset, pro fure damnum decidere
oporteret,
quanti eo res fuit cum furtum factum
est, tantae pecuniae duplom iudex
Dionem Hermaei filium A°A con-
0
demnato, si non paret absolvito.
L. Octavius iudex esto,
quod A'A' de L. Titio, cum is a N°N°
tabemae instructae p,Q,@,j,Hj@
łlll eius rei nomine decem ponda
olei emit, qua de re agitur,
quidquid ob eam rem L. Titium A°A 0
dare facere oportet ex fide bona,
eius L. Octavius iudex NmNmA°A 0
condemnato, si non paret absolvito.
L. Octavius iudex esto,
si paret AmAmapud NmNmmensom
argenteam deposuisse eamque dolo
molo N;N; A°A redditam non esse,
0
quanti eo res erit tantam pecuniam
iudex NmNmA°A condemnato, si
0
non paret absolvito.

[m
7.
Figurujące w intentio ogra-
niczenie roczne czyniło z actio
quod metus causa jako skargi
karnej - skargę czasową. Roczny
termin od faktu wymuszenia
dotyczył bowiem możliwości
domagania się poczwórnej
wartości doznanej szkody. Po
upływie roku skarga opiewała
na pojedynczą wartość szkody. 0--
Ta skarga penalna służy
stworzeniu dolegliwości,
polegającej na zapłacie aż
czterokrotnej wartości.
[ill
8.
Skarga z tytułu podstępu
była skargą czasową: przysłu­
giwała w ciągu roku od chwili,
w której jej wytoczenie stało
się możliwe. Opiewała ona od
początku na pojedynczą war-
tość szkody, za to zasądzenie
na jej podstawie pociągało za
sobą ujmę na czci obywatel-
skiej (infamia). Ta skarga karna
była subsydiarna, to znaczy, że
można było o nią występować
do pretora w braku innego
środka prawnego
Skarga odszkodowawcza,
czyli reipersekutoryjna, nie
służy ukaraniu, lecz pokryciu
powstałej szkody, naprawieniu
uszczerbku. 0--
actio quod metus causa
nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex es ro,
I
intentio jeśli okaże się, że bezprawną groźbą Aulus si paret metus causa A"'A- fundu
Ageriusz grunt, o który toczy się spór, quo de agitur N°N° mancipia ded-sse
Numeriuszowi Negidiuszowi wydał w mancypacji neque plus quam annus est, cum
i nie upłynęło więcej niż rok, odkąd powstało experiundi potestas fuit,
prawo dochodzenia,
clausula i jeśli rzecz ta na żądanie sędziego Lucjusza neque ea res arbitrio L. Octavii
arbitraria vel Oktawiusza nie zostanie zwrócona, iudicis restituetur,
restitutoria
condemnatio ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy quanti ea res erit, tantae pecuniae
w poczwórnej wysokości, Lucjuszu Oktawiuszu, quodruplum L. Octavius iudex
sędzio, zasądź od Numeriusza Negidiusza na NmNmA°A condemnato, si non paret
0
korzyść Aulusa Ageriusza; jeśli się nie okaże - absolvito.
0-- uwolnij.
actio doli
nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
si paret dolo mało N;N factum esse,
intentio jeśli okaże się, że podstępem Numeriusza
Negidiusza stało się, iż Aulus Ageriusz ut A'A' N°N° fundum quo de ogitur
w mancypacji wydał grunt, o który toczy się spór, mancipio daret, mllll'!Hm
i nie upłynęło więcej niż rok, odkąd powstało bi•/•/iii•/M•/.f4i4 cum experiundi
prawo dochodzenia, potestas fuit,
clausula i jeśli rzecz ta na żądanie sędziego neque ea res arbitrio L. Octavii
arbitraria vel Lucjusza Oktawiusza nie zostanie zwrócona, iudicis restituetur,
restitutoria
con dem natio ile rzecz tabędzie warta, tyle quanti eo res erit, tantam pecuniam
pieniędzy, Lucjuszu Oktawiuszu, sędzio, L. Octavius iudex NmNmA°A°
o-
zasądź od Numeriusza Negidiusza condemnato, si non paret absolvito.
na korzyść Aulusa Ageriusza; jeśli się
nie okaże - uwolnij.
vindicatio pignoris (actio pigneraticia in rem, hypothecana, quasi Serviana)
nominatio Lucjusz Oktawiusz niech będzie sędzią; L. Octavius iudex esto,
intentio jeśli okaże się, że między Aulusem Ageriuszem si paret inter AmAmet L. Titium
a Lucjuszem Tycjuszem uzgodniono, że convenisse, ut eo res qua de agitur
ta rzecz, o którą toczy się spór, miała być A°A° pignori esset propter pecuniam
z powodu sumy dłużnej zastawiona Aulusowi debitom, eamque rem tunc, cum
Ageriuszowi i w chwili uzgodnienia rzecz ta conveniebat, in bonis Lucii Titii
była w majątku Lucjusza Tycjusza, a suma ta fuisse eamque pecuniam neque
nie została zapłacona a ni nie dano z jej tytułu solutom neque eo nomine
zabezpieczenia, przy czym przyczyna braku satisfactum esse neque per AmAm
zapłaty nie leżała po stronie Aulusa Ageriusza, stare quo minus solvatur,
clausula i jeśli rzecz ta nie zostanie zwrócona na żądanie nisi res arbitrio iudicis restituetur,
arbitraria vel sędziego,
restitutoria
condemnatio ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy, sędzio, quanti eo res erit, tontam pecuniam
zasądź od Numeriusza Negidiusza na korzyść iudex NmNmA°A° condemnato, si non
Aulusa Ageriusza; jeśli się nie okaże - uwolnij. paret absalvito.
Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych warsztaty prawnicze 65
 li actio fo bonum et aequum concepta

oct10 imuriorum (oestimotono)

30. nominotio Lucjusz Oktawiusz, [... ] Gajusz Akwiliusz niech L. Octovius [. .. ] C. Aquilius recupera-
będą sędziami; tores sunto,
W tej formule wyjątkowo
nie ma intentio, gdyż na
~

...!DIIMIHIII ponieważ Aulus Ageriusz dostał pię ścią quod A°A pugno molo percussa est
0

podstawie edyktu jej rolę od Numeriusza Negidiusza lub podstępem o N°N° dolove molo N;N; factum est
spełnia demonstratio. Numeriusza Negidiusza stało się, że został ut percuteretur,
o-
uderzony,
condemnatio ile z tego powodu wyda się dobre i słuszne quantum ob eom rem bonum et
cum taxatione sędziom, aby zasądzić Numeriusza Negidiusza oequum recuperatoribus videbitur
na korzyść Aulusa Ageriusza, tyle pieniędzy, NmNmA°A condemnori, tantam pe-
0

ale nie więcej niż 10 tysięcy sesterców, niech cuniam dutaxat sestertium X milia
sędziowie zasądzą od Numeriusza Negidiusza na recuperatores NmNmA°A condem-
0

korzyść Aulusa Ageriusza; jeśli się nie okaże - nonto, si non poret obsolvunto.
niech u wolnią.

EH Wykaz skarg, których formuły przedstawiono:

actio ad exhibendum 16
actio communi dividundo ll
actio depositi (civilis) 8
actio depositi (praetoria) 26
actio doli 28
actio empti institorio 25
actio familiae erciscundae 10
actio furti (nec monifesti) przeciw peregrynowi 24
actio incerti ex stipulotu 15
actio iniuriarum (aestimatoria) 30
actio locoti 12
actio mandati (contrario) 7
actio mondoti (directo) 6
actio negatoria (ususfructus) 19
actio Publiciano 23
actio quod metus causa 27
actio rei uxoriae 5
actio tutelae (directa) 9
condictio certae (creditae) pecuniae 14
condictio certae rei (condictio triticorio) 73
hereditotis petitio 18
hereditotis petitio fideicommissario 22
rei vindicotio 17
vindicotio pignoris (actio pigneraticio in rem, hypothecorio, quasi Serviana) 29
vindicatio servitutis (actio confessoria) dla służebności gruntowych inter actus via 20
vindicotio servitutis (actio confessoria) dla servitus altius non toUendi 21

66 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

ROZDZIAŁ 3.
Osoby i rodzina
3.1. Prawo osobowe
3.1.1. Zdolność prawna osób fizycznych
Problem prawny
Początek zdolności prawnej - wolnourodzeni
i niewolnicy
Źródła pokrewne
I. l,4pr. (ten anonimowy tekst odpowiada tek-
stowi Marcjana, zamieszczonemu w justyniań­
skich Digestach, tyle że ostatnie zdanie brzmi:
„I M<1rc.ellus uzn;iję (prpbat), że .dziecko rodzi się
wolne, bo wystarczy mu, że przynajmniej przez
jakiś czas podczas ciąży miało wolną matkę,
i jest to prawdą (quad et verum est)".
PS. 2,24,2-3: Gdy poczęła wolna, a urodziła
wtrącona w niewolę, rodzi wolnego,
' .
wymaga tego bowiem . . , . ,
§ 3. Gdy poczęła jako niewolnica, w międzyczasie
została wyzwolona, a potem znów wtrącona
w niewolę urodziła, rodzi wolnego. Chwile po-
średnie (media tempora) mogą bowiem wolności
pomóc (prodesse), ale nie zaszkodzić (nocere).
G. l,89: Co powszechnie przyjęto (placuit), że
niewolnica, która pocznie z obywatela rzymskie-
go, a urodzi wolna, rodzi dziecko wolne, polega
na naturalnym rozsądku (natura/is ratio). Dzieci
poczęte w nieprawnym związku (ił/egitime),
biorą bowiem swój stan z chwili urodzenia. Jeśli
więc rodzą się z matki wolnej, stają się wolne,
i nie ma znaczenia, z kogo matka ich poczęła,
gdy była niewolnicą. Natomiast poczęci w praw-
nym związku (legitime) biorą swój stan z chwili
poczęcia.
Parafraza tekst u
O. 1,5,Spr. § 2-3 (Marcjan w ks. 1„Instytu-
cji"): Położenie prawne (condicio) niewolni-
ków jest zawsze to samo. Natomiast spośród
wolnych jedni są wolnourodzonymi, a inni
wyzwoleńcami.
§ 2. Wolnourodzeni (ingenui) są zrodzeni
z wolnej matki. Wystarczy przy tym, że była
ona wolna w chwili urodzin, mimo że poczęła
jako niewolnica. I odwrotnie, jeśli poczęła
jako wolna, a urodziła jako niewolnica,
powszechnie uznano (placuit), że dziecko rodzi
się wolne, niezależnie od tego, czy poczęła
je w małżeństwie uznanym przez prawo
obywatelskie (iustae nuptiae), czy poza nim,
bo nieszczęście (calamitas) matki nie powinno
szkodzić dziecku w jej łonie.
§ 3. Stąd roztrząsano (quaesitum est), czy cię­
żarna niewolnica, którą wyzwolono, a następnie
wtrącono w niewolę lub pozbawiono obywatel-
stwa, rodzi dziecko wolne czy niewolne.
I uznano jednak za poprawniejsze (rectius
probatum), że dziecko rodzi się wolne, bowiem
wystarczy mu, że przynajmniej jakiś czas
podczas ciąży matki miało wolną matkę.
O. J,5,22 (Modestyn w 12 ks. ,,Responsów"):
Herenniusz Modestyn udzielił następującej
porady prawnej (respondit). Niewolnica
urodziła w chwili, w której zgodnie z zastrze-
żeniem, dokonanym przez właściciela przy
jej darowaniu (lex donationis), powinna być
już wyzwolona. Rodzi ona wolnourodzonego
(ingenuus), ponieważ według konstytucji
Marka Aureliusza z upływem terminu stała
się już wolna.
Rozdział
Komentarz
pomagała Rzymianom w rozstrzyga-
niu - tak na poziomie prawotwórstwa, jak i wy-
kładni prawa - wątpliwości w odniesieniu do
status. W hierarchii wartości prawa prywatnego
Gaius stawia wolność na szczeblu najwyższym
(D. 50,17,122: omnibus rebus fovorabilior).
Dalszy rozwój
W wyniku rozwoju kolonatu i upadku rodziny
agnacyjnej późne cesarstwo rzymskie utworzyło
hierarchie w dużym stopniu niezależne od nie-
wolnictwa, a uprzywilejowujące szlachtę sena-
torską, duchownych chrześcijańskich itp. Stały
się one zalążkiem społeczeństwa stanowego epo-
ki feudalnej. Jej sztywne podziały społeczne wy-
rugował dopiero „jednolity podmiot prawa" jako
ostateczny wynik ruchu from status to contract
(Maine), któremu na kontynencie odpowiadały
konstytucje i kodyfikacje burżuazyjne. W Euro-
pie Zachodniej niewolnictwo kwitło do XII w.,
a ostatecznie obumarło dopiero w XVI-XVI! w.,
najwcześniej w Holandii i we Francji. Niewol-
nictwo zajęło tam poczesne miejsce w dziełach
o uchylonych instytucjach prawa rzymskiego.
Następnie wyeksportowano je z Europy do jej ko-
lonii, gdzie zakazano go dopiero w XIX stuleciu.
Od tej pory równa zdolność prawna wszystkich
ludzi (np. art. ll ust. l szwajcarskiego ZGB) stała
się podstawowym dogmatem współczesnego
prawa cywilnego. Dyskryminację dzieci nieślub­
nych i kobiet uznawano jednak w niektórych
krajach europejskich za rzecz zupełnie naturalną
jeszcze długo po li wojnie św.
3. Osoby i rodzina warsztaty prawnicze 67
Problem prawny
Zdolność prawna dzieci poczętych
Źródła pokrewne
D. 1,5,7 (Paulus w pojedynczej ks. ,,O udziałach
dzieci skazanych"): Dziecko w łonie matki (in
utero) jest chronione (custoditur) tak, jakby
znajdowało się już na świecie (perinde ac si in
rebus humanis esset), jeśli chodzi a korzyści
(commada) samego płodu (partus). Natomiast
innym nie przynosi ana przed urodzeniem żad­
nego pożytku.
D. 50,16,231 (Paulus w pojedynczej ks. ,,Komen-
tarza do SC Tertullianum"): Rozpowszechnione
powiedzenie (quad dicimus), że tego, którego
narodziny są spodziewane, uznaje się za żywego
(pro superstite), jest o tyle trafne (verum), o ile
chodzi o jego własne prawo (ius); innym bo-
wiem przynosi on pożytek dopiero po urodzeniu
(natus).
• . w ks. 11.j „Komentarza da
Sabinusa"): Podobnie z mocy ustawy XII Tablic
dopuszcza się do spadkobrania beztestamen-
towego dziecko w łonie matki, jeśli zostało
wydane na świat. Stąd zwykło ono zatrzymywać
następujących po sobie agnatów, w stosunku
do których jest preferowane, jeśli przyjdzie na
świat. Dlatego też dzieli ono spadek z osobami
równego stopnia, jak np. brat i nienarodzony
brat lub jeden syn stryja urodzony i jeden nie-
urodzony.
68 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
D. 1,5,26 (Julian w ks. 69 „Digestów"):
Wcałym bez mała prawie cywilnym (in tato
paene iure civili) dzieci w łonie matki (in
utero) uznaje się (intelleguntur) za istnie-
jące w porządku przyrody (rerum natura).
Albowiem wydaje im się spadki ustawowe
(legitimae hereditates) i jeśli kobieta ciężarna
popadła w niewolę wojenną, jej urodzonemu
tam dziecku przysługuje prawo powrotu
(postliminium); podobnie podąża ono za
stanem (condicio) ojca lub matki. Poza tym
jeśli ciężarna niewolnica zostanie skradziona,
chociaż urodzi ona u nabywcy w dobrej wierze
(bonae fidei emptor), jej dziecko jako rzecz
skradziona (tamquam furtivum) nie podlega
nabyciu przez zasiedzenie. Temu wszystkiemu
odpowiada również (his consequens est), że
dopóki może urodzić się syn patrona, wyzwo-
leniec pozostaje w tym samym położeniu
prawnym (eo iure), w którym są osoby mające
patrona.
D. 38, 16,6 (Julian w ks. 59 „Digestó w"):
Ustawa XI/ Tablic powołuje do spadku tego,
kto w chwili śmierci spadkodawcy był już
w porządku przyrody (in rerum natura),
D. 38, 16,7 (Ce/sus w ks. 28 „Digestów"): lub
kto był poczęty (conceptus) za życia spadko-
dawcy, gdyż poczętego uznajemy (existimatur)
za w pewnym sensie (quodammodo) istnieją­
cego (in rerum natura}.
Komentarz
Dziecku poczętemu przysługuje zdolność praw-
na odnośnie do przypadających mu korzyści
pod warunkiem jego urodzenia. Jest to typowy
warunek prawny (condicio iuris). Na podstawie
fikcji wcześniejszego urodzenia uwzględniano
przy dziedziczeniu tzw. pogrobowca (postumus):
dziecko poczęte za życia, lecz urodzone dopiero
po śmierci ojca •. I ,
Julian i Celsus D. 38,16,6-7). Tytułem zabezpie-
czenia pretor wprowadzał je w posiadanie spad-
ku (missio in possessionem), które wykonywał
ustanowiony dlań curator ventris (D. 37,9,1,17).
Dalszy rozwój
Sformułowanie nasciturus pro iam noto jest
produktem prawa powszechnego (ius commu-
ne). Ogólne unormowania tego typu zawierają
kodeks cywilny austriacki (§ 22 ABGB), hisz-
pański (art. 29 CCE), szwajcarski (art. 31 zd. 2,
l.j80 zd. l ZGB), włoski (art. l, l.j62 zd. l CCI)
i grecki (art. 36 GKC). Natomiast kodeksy
francuski (art. 725, 906 CC), niemiecki (§ 1912,
1923 8GB) i polski (art. 927 § 2, 991.j § 2 KC)
przyznają dziecku poczętemu tylko uprawnienia
spadkowe i niekiedy odszkodowawcze (§ 81.jl.j
zd. 2 8GB; art. l.jl.j6 1 KC). W kodeksie francuskim
zdolność prawna dziecka poczętego rozciąga się
ponadto na darowizny inter vivos (art. 906 CC).
Jednak również we Francji, Niemczech i Polsce
dzięki doktrynie i orzecznictwu zdolność praw-
na nasciturusa ma du żo szerszy zakres. W orze-
czeniu z 28.05.1997 Polski Trybunał Konstytu-
cyjny uznał życie i zdrowie dziecka poczętego za
wartości podlegające ochronie konstytucyjnej
(orzecz. TK. sygn. K 26/96).
Problem prawny
Dopuszczalność sprawowania urzędu przez
niewolnika
Źródła pokrewne
D. ł.J2,l,57 (Ulpian w ks. 2 „Dysputacji"): Ktoś
pytał (consulebat) o ważność wyroku, wydanego
przez osobę małoletnią jako sędziego (iudex).
Jest nad wyraz słuszne (aequissimum), by go
uznać, chyba że małoletni miał poniżej 18 lat.
Oczywiście jeśli małoletni sprawował urząd
(magistratus), jego wymiar sprawiedliwości
(iurisdictio) należy respektować. A jeśli został
ustanowiony sędzią na podstawie zgody świa­
domych jego wieku stron, powie się nadzwyczaj
poprawnie (rectissime), że wyrok jest ważny.
Stąd jeśli małoletni pretor lub konsul spra-
wował jurysdykcję lub wydał wyrok, będzie on
ważny (valebit). Prynceps bowiem, przyznając
mu urząd, wyposażył go w odpowiednie kom-
petencje.
C. 7,1.JS,2 (cesarz Karakalla bez daty, ale 211-
217): Jeśli wyznaczony przez urzędników sędzia
polubowny {arbiter) był w chwili wydawania
wyroku zbiegłym niewolnikiem korzystającym
z przywileju wolności, mimo że następnie wtrą­
cono go w niewolę, wyrokowi jego przysługuje
powaga rzeczy osądzonej.
J
D. ł.JO,l,lł.J,l (Paulus w ks. 16 „Komentarza do
Plaucjusza"): Gdy cesarz wyzwala niewolnika,
nie nakłada kija (vindicta), lecz z jego woli
wyzwalany staje się wolny na mocy ustawy Au-
gusta {ex lege Augusti).
Parafraza tekstu
O. J,14,3 (Ulpian w ks. 38 "Komentarza
do Sabinuso"): Jako zbiegły niewolnik Barbo-
rius Philippus ubiegał się w Rzymie o preturę
i został wybrany. Lecz jego stan niewolniczy
nie przeszkodził mu, jak powiada Pomponiusz,
w piastowaniu pretury, gdyż jest pewne, że
urząd ten sprawował (praetura eum functum).
A jednak zbadajmy bliżej tę sytuację (video-
mus). Cóż powiemy, gdy niewolnik, którego
status pozostał nierozpoznany, piastował god-
ność pretora (dignitos proetoria)? Czy wydane
przezeń edykty lub konkretne rozstrzygnięcia
(dekrety) należy uznać za pozbawione mocy
prawnej (nullius momenti)? Czy też należy je
uznać za ważne z uwagi na interes (utilitas)
osób, które wjego urzędzie dokonały działań
no podstawie procesu legisakcyjnego (lege
egerunt) lub innych aktów o znaczeniu praw-
nym (quo alia iure)? Ja uważam za słuszne
(verum puto), by nie podważać żadnego z tych
działań, gdyż jest to rozwiązanie życzliwsze
(humanius). Zresztą lud rzymski (populus
Romanus) mógł przyznać niewolnikowi taką
władzę, przy czym, gdyby znał jego status,
uczyniłby go wolnym (liberum effecisset).
Tym bardziej prawo to (ius) przysługuje
cesarzowi.
Rozdział
Komentarz
Przedstawiony w parafrazie 'a -;: jes~ ""s·orya-
ny, gdyż w zawie rusze woin domo e; o . 39 r.
przed Chr. niewolnika o imie111u Ba,ba -s ::lhi-
lippus rzeczywiście wybra no pre orem. U pia,
uzasadnia ważność jego c zynnośo urzędo c
interesem (utiłitas) publiczn ości, która przed
rzekomym pretorem dokonała aktów prav,-
nych, oraz pomocniczo argumentem, ze jest o
rozwiązanie życzliwsze (humaniu s), zapewne
dlatego, że unika grożących w przeciwnym ra zie
kaskadowych komplikacji.
Dalszy rozwój
Poczynając od glosy bolońskiej tekst
Ulpiana (D. l,11.J,3) intrygował tak legistów,
jak kanonistów. Już Akursjusz (gł. reprobari
do D. l,11.J,3) uznał go za przykład zastosowania
zasady, że powszechny błąd staje się prawem
(gł. usum imperatorum do D. 33,10,3,5: com-
munis error facit ius). Od wprowadzenia przez
Sobór Trydencki w 1563 r. formy zawarcia mał­
żeństwa, wymagającej pad rygorem nieważno­
ści obecności proboszcza albo innego przezeń
delegowanego kapłana, mnożą się przypadki
rzekomych proboszczów. Na tle małżeństwa
cywilnego, obowiązującego we Francji od 1792,
a w Niemczech od 1875 r., pojawiają się rzekami
urzędnicy stanu cywilnego. Stąd niemiecki
kodeks cywilny 8GB pierwotnie zawierał§ l3l9,
uznający za urzędnika stanu cywilnego również
tego, kto nim nie jest, lecz publicznie wykonuje
ten urząd, chyba że strony znały jego brak
kompetencji urzędowej. Uchylony w Niemczech
w 1938 r., przepis ten przejęty został przez
art. 113 kodeksu włoskiego z l91.J2 r. Postać
urzędnika faktycznego (de facto officer) znana
jest też w prawie anglo-amerykańskim.
3. Osoby i rodzina warsztaty prawnicze 69
Problem prawny Parafraza tekstu Komentarz
O. 49, 15,5,3 (Pomponiusz w ks. 37
Obywatelstwo Rzymu a obywatelstwa obce, Obywatelstwo rzymskie jest jeszcze u schyłku
postliminium „Komentarza do Kwintusa Mucjusza"): Jeśli republiki niepołączalne z jakimkolwiek uznanym
zwolniony przez nas jeniec dotrze do swoich, przez Rzym obywatelstwem obcym (Cie., Balb. 28).
ma on prawo powrotu (postliminium) tylko Obywatelstwa te uważano więc za równorzędne.
Źródła pokrewne wtedy, gdy woli przyłączyć się do nich, Natomiast od początku pryncypatu obywatel-
stwo rzymskie staje się obywatelstwem teryto-
niż pozostać z nami. I dlatego na temat rialnego Imperium, nadrzędnym w stosunku do
O Marku Atyliuszu Regulusie, ~(--------'o Atyliusza Regulusa, którego Kartagińczycy obywatelstwa greckich miast-państw (poleis),
wodzu pokonanym w Afryce podczas I wojny
punickiej, zmarłym tamże ok. r. 250 przed (hr., wysłali do Rzymu, udzielono opinii prawnej rozsianych na Wschodzie. Ta struktura dwupo-
ziomowa dopuszcza obywatelstwo podwójne.
Cie., off. 3,99-llO (99-100: Potem jak Regulus (responsum est), że nie jest on uprawniony
Obywatelstwo uprawnia w starożytności do
... wpadł w Afryce w zasadzkę i został wzięty do do postliminium, gdyż przysiągł wrócić do korzystaniem z odpowiedniego „prawa obywa-
niewoli ... wrogowie wysłali go do senatu pod
przysięgą, że wróci do Kartaginy, jeśli szlachetni Kartaginy i nie miał zamiaru pozostać telskiego": w przypadku Rzymian z ius civile.
Dla rzymskiego systemu źródeł prawa istotne
jeńcy punijscy nie zostaną zwolnieni ... Regulus w Rzymie. Podobnie co do tłumacza
jest ponadto, że ustawę (lex) uznaje się za nie-
przybył do senatu, przedstawił, co było mu złe- Menandra, wyzwolonego u nas
zbędną tylko wtedy, gdy zmienia ona obowiązu­
cone i odmówił zabrania głosu, gdyż związany
i odesłanego do swoich, uznano za nie- jące prawo zwyczajowe.
był przysięgą złożoną wrogom, skąd nie uważał
się za senatora. Co więcej ... skrytykował zwrot potrzebną ustawę (lex), zapewniającą mu
jeńców jako szkodliwy, byli to bowiem ludzie zachowanie obywatelstwa rzymskiego.
młodzi i dobrzy dowódcy, podczas gdy on sam Jeśli bowiem miał on zamiar (animus) zostać
Dalszy rozwój
był słabym starcem. Ponieważ rada jego prze-
ważyła, jeńców nie wydano, on zaś wrócił do u swoich, tracił nosze obywatelstwo, jeśli Pełna wolność była w Rzymie wyłączną prero-
Kartaginy); Hor., carm. 3,5. natomiast zamierzał wrócić, zachowywał je, gatywą obywatela, na co wskazuje cycerońska
i dlatego ustawa była zbyteczna. identyfikacja libertas, id est civitas (Cie.,
Balb. 2~). Pojęcie obywatela (civis), decydujące
O tłumaczu Gnejuszu Publicjuszu Menandrze o przynależności do archaicznej gminy Kwirytów
O. 49, 15,4 (Modestyn w ks. 3 „Reguł"}: Dawno
ze schyłku li w. przed Chr. zob. (civitas), zachowano w prawie rzymskim aż do
Cie., Balb. 28 (Nasz obywatel nie może mieć zdecydowano (placuit), że osoby schwytane epoki Justyniana. Następnie pojęcia te podjęto
według ius civile dwóch obywatelstw; stąd nie przez wrogów lub im przez nas wydane mogą w średniowieczu głównie w odniesieniu do
może należeć do naszej civitas ten, kto poddał wrócić na teren naszego państwa z mocy miast, a na przynależność państwową rozcią­
się innej ... I nie bez przyczyny uchwalono gnęła je dopiero rewolucja francuska. Pod jej
postliminium. Jednak między Brutusem a Sce-
ustawę o wyzwoleńcu Gnejuszu Publicjuszu I:::. wpływem nastąpił na kontynencie europejskim
Menandrze, którego nasi przodkowie chcieli wolą powstał spór o obywatelstwo tego, kto w XIX w. rozwój konstytucjonalizmu, gwarantu-
mieć ze sobą podczas poselstwa do Grecji jako został wydany wrogom i wrócił na terytorium jącego równe dla wszystkich prawa człowieka.
tłumacza; uchwalono więc, że po podróży do Równość pozycji prawnej obywateli, uznana ide-
rzymskie, nie będąc przez nas przyjęty. W kon-
Grecji i ponownym powrocie do Rzymu Publi- ologicznie nawet w zhierarchizowanym ustroju
sekwencji zdecydowano, że nie odzyskuje on późnego cesarstwa, leży więc u podstaw rozwoju
cjusz nadal zachowa obywatelstwo rzymskie);
Cic.,de arat. 1,182 (Gdy członek stowarzyszone- obywatelstwa. politycznego od rzymskiej civitas do porewolu-
go ludu, który był u nas niewolnikiem, uwolnił cyjnego społeczeństwa bezstanowego.
się i wrócił do swoich, przodkowie nasi dysku-
towali, czy z mocy postliminium tracił nasze
obywatelstwo); Cic.,top. 37.

70 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

Problem prawny
Koniec zdolności prawnej- domniemanie
śmierci we wspólnym niebezpieczeństwie
(commorientes)
Źródła pokrewne
D. 31.j,5,22 (Jawolenus w ks. 5 „Komentarza
do Kasjusza"): Matka zginęła w burzy morskiej
wraz z dojrzałym synem. Gdy nie można ustalić,
które z nich zginęło wcześniej, życzliwiej (hu-
monius) jest przyjąć, że syn żył dłużej.
D. 31.j,5,23 (Gaius w ks. 5 „Komentarza do lex
lulia et Popia"): Gdy w burzy morskiej zginęła
matka wraz z niedojrzałym synem, przyjmuje
się (intełłegitur), że najpierw zmarł syn.
• (Ulpian w ks. 2 „Fideikomisów"):
Tego, kto miał syna, którego utracił, uznamy
(videbitur) za zmarłego „bezdzietnie" (sine łibe­
ris). Lecz jeśli w burzy morskiej, ruinie budynku
lu b napadzie syn zginął wraz z ojcem, zobaczmy
(videamus), czy warunek bezdzietności upadł.
Uważam raczej (magis arbitror), że nie, bo w tym
wypadku nie jest prawdą, że ojciec przeżył syna.
Albo więc syn przeżył ojca i zniweczył warunek
fideikomisu, albo nie przeżył i warunek się speł­
nił. Gdy zatem nie wiadomo, kto zmarł przedtem,
a kto potem, należy raczej powiedzieć (mogis
dicendum), że warunek fideikomisu się spełnił.
D. 31.j,5,9pr.-3 (Tryfoninus w ks. 21 „Dysputacji").
Parafraza tekstu
O. 23,l-i,26pr. (Papinian w ks. 4 „Responsów"):
Teść ustalił z zięciem, że gdy córka w chwili
śmierci będzie miała rocznego syna, który
ją przeżyje, cały posag przypadnie mężowi.
Gdy natomiast syn umrze za życia matki,
a ta z kolei - podczas małźeństwa, mąż
zatrzyma tylko część posagu.
Matka zmarła w burzy morskiej wraz z rocz-
nym synem. Ponieważ uznano za prawdopo-
dobne (verisimile), że dziecko zmarło przed
matką, rozstrzygnięto (placuit), że mąż ma
zachować tylko część posagu.
O. 34,5, 16pr. (Marcjan w ks. 3 „Regut'):
... Matka, która kazała mężowi przyrzec sobie
zwrot posagu, jeśli córka umrze w mołźeń­
stwie, zginęła razem z córką. Czy skarga ze
stypulacji przysługuje dziedzicowi matki?
Reskrypt boskiego Piusa rozstrzygnął nega-
tywnie, bo matka nie przeżyła córki.
O. 34,5,9,4 (Tryfoninus w ks. 21 „Dysputacji"):
Jeśli Lucjusz Tycjusz zginął wspólnie z doj-
rzałym synem, którego ustanowił w testa-
mencie jedynym dziedzicem, przyjmuje się
(intellegitur), że syn przeżył ojca i dziedziczył
z testamentu; spadek ten przechodzi na jego
dziedziców, chyba, że dowiedzie się czegoś
przeciwnego. Jeśli zaś wraz z ojcem zginie syn
niedojrzały, uważa się (creditur), że ojciec go
przeżył, chyba że i tu przeprowadzi się dowód
przeciwieńst wo.
Rozdział
Komentarz
Geneza przytoczonych tu domniemań jest jury-
sprudencyjna. Nie mają one charakteru ogólne-
go, lecz normują specjalne probler,y dogmatycz-
ne, takie jak obowiązek zwrotu posagu
(Papinian D. 23,l.j,26pr.; Marcjan D. 34,5, l6pr.),
lub dziedziczenie ustawowe czy testamentowe
(Tryfoninus D. 31.j,5,9,1.j) , a w tym ostatnim
zakresie zwłaszcza rozmaite podstawienia, czyli
substytucje I • . Z reguły przyjmowa-
no przy tym, że w przeciwień stwie do niedojrza-
łych dzieci dojrzale przeżyły rodziców.
Jak wynika zwłaszcza z tekstu Tryfoninusa
(D. 31.j,5,9,1.j), domniemania te były oczywiście
wzruszalne.
Dalszy rozwój
W prawie pospolitym (ius commune) domnie-
mania te uogólniono, np. z dzieci na wszystkich
descendentów, bądź z rodziców na ascenden-
tów. Niektóre z nich zostały przejęte przez
kodyfikacje prawa natury: francuską (art. 720-
722 CC) i austriacką(§ 25 ABGB). Aktualnie
przeważa dla osób, które zginęły we wspólnym
niebezpieczeństwie, domniemanie wzruszalne
śmierci jednoczesnej. Zawierają je: kodeks
szwajcarski (art. 32 zd . 2 ZGB), włoski (art. l.j
CCI) i polski (art. 32 KC) oraz austriacka ustawa
o stwierdzeniu śmierci (§ 11 Todeserkliirungsge-
setz) z r. 1950 i niemiecka ustawa o zaginięciu
(§ 11 Verschollenheitsgesetz) z 1951 r.
Zmarli nie dziedziczą zatem po sobie nawzajem,
lecz po każdym z nich dziedziczą jego właśni
dziedzice.
3. Osoby i rodzina warsztaty prawnicze 71
3.1.2. Zdolność do czynności
Problem prawny
Porównanie pozycji niedojrzałego i kobiety
Źródła pokrewne
, W pewnych wypadkach niedojrzały
potrzebuje przyzwolenia opiekuna, w innych nie
potrzebuje. I tak gdy ktoś mu przyrzeka coś dać,
przyzwolenie nie jest potrzebne, gdy natomiast
pupil sam coś przyrzeka, jest potrzebne. Ponieważ
uznano (placuit), że niedojrzali mogą polepszać
swoją sytuację (meliarem condicionem facere)
również bez przyzwolenia opiekuna, natomiast
pogarszać (deteriorem facere
- tylko z przyzwoleniem. Stąd jeżeli przy zobo-
wiązaniach wzajemnych ze sprzedaży, najmu,
zlecenia i przechowania brak przyzwolenia opie-
kuna, kontrahent pupila zaciąga zobowiązania,
natomiast sam pupil nie zaciąga.
Ili Jednak oświadczenie nabycia spadku (he-
reditos), postawienie wniosku o jego posiadanie
(bonorum possessio) i przyjęcie go z mocy fide-
ikomisu (ex fideicommisso) jest im dozwolone
tylko za przyzwoleniem opiekuna, nawet jeśli
spadek ten byłby korzystny (lucrosa) i niezwią­
zany z żadnym uszczerbkiem (damnum).
72 warsztaty prawnicze
prawnych
Parafraza tekstu Komentarz
G. 2,80-85: Bez przyzwolenia (auctoritas)
Tekst Gaiusa (G. 2,80-85), porównujący pozy-
opiekuna ani kobieta, ani niedojrzały nie cję niedojrzałego i kobiety, referuje stan prawa
może zbywać res mancipi; natomiast res nec klasycznego. Natomiast prawo poklasyczne
mancipi kobieta zbywać może, a pupil nie. nie zna już ograniczeń zdolności do czynności
prawnych z uwagi na płeć. Stąd tytuł Instytucji
§ 81. Stąd gdy kobieta wypłaci komuś
Just niana o „przyzwoleniu opiekunów"
pożyczkę bez zgody opiekuna, ponieważ czyni Oe auctoritate tutorum) wspomi-
pieniądze jego własnością, bo są one res nec na tylko opiekę nad niedojrzałymi. Niemniej
mancipi, zawiera ważne zobowiązanie. justyniańskie przedstawienie mechanizmu
ograniczonej zdolności do czynności prawnych
§ 82. A gdy to samo uczyni niedojrzały, ponie-
odzwierciedla pojęcia klasyczne. Stosuje ono
waż bez przyzwolenia opiekuna nie przenosi bowiem w ślad za Gaiusem pojęcia ,,lepszej"
własności pieniędzy, nie zawiera też ważnego zo- (mełior) i „gorszej" sytuacji (deterior condicio),
według której oceniano skutki czynności,
bowiązania. Dlatego może on dochodzić zwrotu
dokonanej bez zgody opiekuna. Na podstawie
pieniędzy jakoswoich, gdziekolwiek są ...
tego kryterium dzielono formalnie czynności
§ 83. I odwrotnie, wszystkie rzeczy, tak lub ich części na przysparzające i obciążające.
mancipi, jak nec mancipi mogą być świadczo­ Decydowała okoliczność, czy niedojrzały naby-
wał w ich wyniku prawa, np. przez darowiznę,
ne i kobietom, i niedojrzałym, bo i jednym,
czy też tracił je przez alienacje i wyzwolenia,
i drugim nawet bez przyzwolenia opiekuna obciążał lub zobowiązywał się, np. przez za-
wolno polepszać swą sytuację (meliorem o- ciągnięcie pożyczki. Dlatego przyjęcie spadku
wymagało zawsze zgody opiekuna, nawet jeśli
condicionem facere).
było w danym wypadku jednoznacznie korzyst-
§ 84. Więc gdy dłużnik wypłaci niedojrzałemu
ne majątkowo (jjfJjjjj Nawet w takim przy-
pieniądze, przysparza mu ich własność, sam padku spadkobierca nabywał bowiem również
jednak nie zwalnia się z długu, bo bez zgody obowiązki.
opiekuna niedojrzały nie może rozwiązać
zobowiązania, gdyż nie może również żadnej
rzeczy zbyć (alienatio). Jednak gdyby wzboga-
cony tymi pieniędzmi znowu ich żądał, będzie
oddalony przez zarzut podstępu (exceptio
doli).
§ 85. Kobiecie natomiast dług może być
prawidłowo uiszczany nawet bez przyzwolenia
opiekuna, bo płacący zwalnia się z zobowią­
zania, a kobiety mogą zbywać res nec mancipi
bez przyzwolenia opiekuna. A jeśli kobieta
nie przyjęła pieniędzy, lecz tylko mówiła, że
je otrzymała i bez przyzwolenia opiekuna
chciała zwolnić dłużnika przez acceptilatio,
nie może tego uczynić.
Prawo rzymskie
3.1.3. Czynność prawna kulejąca
Problem prawny
Czynność kulejąca (negotium cloudicans)
Źródła pokrewne
O. 19,1,13,29 (Ulpian w ks. 32 „Komentarza do
edyktu"): Przy kupnie od podopiecznego bez
zgody opiekuna kontrakt jest ważny wyłącznie
(b.l.il'i1t,~~-I. Kupujący jest bo-
wiem zobowiązany wobec pupila, jego samego
jednak wobec siebie nie zobowiązuje.
O. 26,8,5,1 (Ulpian w ks. LJO „Komentarza do
Sabinusa"): Bez zgody opiekuna podopieczny
nie zobowiązuje się jako sprzedawca; lecz nie
zobowiązuje się również jako kupujący, chyba że
na tyle, o ile się wzbogacił (locupletior foctus).
tiiWIWWi•• w ks. 13 „Komentarza do
edyktu"): Od czasu reskryptu boskiego Piusa
podopieczny, który prowadzi cudze sprawy bez
zlecenia, może być pozwany na tyle, o ile się
wzbogacił (quod (actus est łocupłetior). Jeśli
natomiast sam skarży, musi liczyć się z potrące­
niem sum, które jest dłużny.
O. 26,8,5pr. (Ulp1an w ks. LJO „Komentarza
do Sabinusa"): ... Podopieczny zaciąga wobec
opiekuna zobowiązanie naturalne (noturaliter
obligabitur), boski Pius zdecydował bowiem
w swym reskrypcie, że przeciw podopiecznemu
przysługuje skarga na tyle, o ile podopieczny
się wzbogacił, i to nie tylko opiekunowi, lecz
komukolwiek.
Podobnie Hiffltfl (Ulpian w ks.] ,,Komen-
tarza do Sabinusa").
Parafraza tekstu
O. 2, 11./,28pr. (Gaius w ks. 1„Komentarza do
edyktu prowincjonalnego''}: Pakta przeciwne
regułom prawa cywilnego nie będą uznane,
np. gdy bez zgody (auctoritas) opiekuna
podopieczny zgodził się nie pozywać dłużnika
albo w ogóle, albo przez pięć lat. Albowiem
bez zgody opiekuna nie można do rąk pupila
również spel:nić świadczenia. Gdy natomiast
umówił się on, że nie będzie pozywany
o własny dług, paktum jest ważne, bowiem
polepszać swą sytuację (meliorem condi-
cionem facere) wolno mu również bez zgody
opiekuna.
O. 18,5,7,1 (Paulus w ks. 5 „Kwestii spornych"):
Gdy podopieczny kupił coś najpierw bez
zgody opiekuna, a potem za zgodą, mimo że
sprzedawca był już w stosunku doń zobowią­
zany, jednak ponieważ podopieczny nie był,
ponowna sprzedaż radzi wzajemne zobowią­
zanie. Gdy jednak pierwsza sprzedaż odbyła
się za zgodą opiekuna, a druga bez niej, nie
powoduje ona żadnych skutków. Można też
zbadać zawarte bez zgody opiekuna poro-
zumienie o odstąpieniu od sprzedaży. Czy
jego skutek jest taki, jakby kupił od początku
bez zgody opiekuna, tzn. że sam nie będzie
związany, ale jego skardze przeciwstawi się
prawo retencji? Lecz nie bez racji mówi się, że
jest niezgodne z dobrą wiarą uznanie paktum
tak szkodliwego (captiosum) dla kontrahenta,
zwłaszcza jeśli ten zawarł je pod wpływem
usprawiedliwionego błędu.
Rozdział 3. Osoby
Komentarz
Jedynym skutecznym środkiem, którym dyspono-
wał kontrahent niedojrzałego, działającego bez
zgody opiekuna, był wspomniany przez Gaiusa
(G. 2,8LJ) zarzut podstępu (exceptio doli). Był
to jednak środek defensywny, stosowalny tylko
wtedy, gdy niedojrzały skarżył z kontraktu wza-
jemnego, sam odmawiając wykonania własnego
świadczenia. Dopiero cesarz Antonin us Pius (138-
161) rozszerzył tę ochronę, przyznając kontrahen-
towi, który spełnił swe świadczenie, samodzielną
skargę o wydanie przez niedojrzałego jeszcze
istniejącego bezpodstawnego wzbogacenia
(Ulp1an O. 3.5,3,LJ; O. 26,8,lpr.; O. 26,8,5pr.-1)
Dalszy rozwój
Najpóźniej od czasu Glosso ordinaria, sporzą­
dzonej przez Akursjusza w połowie XIII w., utarło
się dla tego typu ·, , ,
określenie „czynność kulejąca"
(negotium claudicans). Jednak już począwszy
od XVI w. prawo powszechne (ius commune)
zaprzestało rozszczepiania czynności osób
poddanych pieczy na część przysparzającą
i obciążającą. Zapoczątkowaną wtedy tradycję
kontynuują dzisiejsze kodeksy cywilne, zwłasz­
cza austriacki ABGB (§ 865), niemiecki BGB
(§ 107), szwajcarski ZGB (art. 19) i polski KC
(art. 18). Przypisują one umowie zawartej bez
zgody przedstawiciela ustawowego do chwili jej
potwierdzenia jednolicie skuteczność zawieszo-
ną. Nadal stosowane w cywilistyce tradycyjne
pojęcie negotium claudicans ma więc dziś sens
odmienny od rzymskiego.
i rodzina warsztaty prawnicze 73
3.1.4. Zdolność do nabycia posiadania
Problem prawny
Zdolność do nabycia i utraty posiadania,
a zdolność do czynności prawnych
Źródła pokrewne
D. l.jl,2,3,6 (Paulus w ks. 51.j „Komentarza do
edyktu"): Również przy utracie posiadania na-
leży baczyć na wolę (affectio) posiadacza. Więc
jeśli jesteś na gruncie, a jednak nie chcesz go
posiadać, natychmiast tracisz posiadanie. Moż­
na zatem utracić posiadanie solo animo, mimo
że nabyć go w ten sposób nie można.
I , . w ks. 30 „Komentarza
do Sabinusa"): Jest pewne (constat), że pod-
opieczny może utracić posiadanie bez zgody
opiekuna. Co prawda nie może uczynić tego
mocą samej woli (animo), lecz może corpore.
Może on bowiem utracić to, co jest natury
faktycznej (quid est facti). Co innego, gdy
chciałby się on pozbyć posiadania anima,
tego bowiem mu nie wolno.
I • w ks. 3 „Instytucji"): O ile
chodzi o akty nabycia (adquirere), podopieczny
nie potrzebuje przyzwolenia opiekuna; gdy
natomiast chodzi o akty zbycia (alienare), nie
może on alienować żadnej rzeczy bez obecności
i zgody opiekuna (praesente tutore auctore).
Dotyczy to również tego posiadania rzeczy,
które ma charakter naturalny (natura lis), jak
sądzili Sabinianie. Sąd ten jest trafny (senten-
tia vera).
warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
D. f./1,2,32,2 (Paulus w ks. 15 „Komentarza
do Sabinusa"): Dziecko (infans) może
prawnie (recte) posiadać, jeśli
zaczęło posiadanie za zgodą opiekuna,
która uzupełnia decyzję (iudicium)
dziecka. Rozwiązanie to przyjęto (receptum
est) dla jego praktycznego pożytku
(utilitas), bo w przeciwnym razie samo
dziecko nie mogłoby nabyć posiadania.
Natomiast niedojrzały może je nabyć
również bez zgody opiekuna ...
D. f./1,2, 1,3 (Paulus w ks. Sł/ ,,Komentarza do
edyktu"): Szaleniec i niedojrzały nie mogą
zacząć posiadać bez zgody (auctoritas)
opiekuna, bo nie mają woli (affectio)
posiadania. Jest tak nawet wtedy,
gdy obejmują rzecz fizycznie, tak jak
śpiący, któremu włożono coś do ręki.
Jednak niedojrzały może rozpocząć posiada-
nie za zgodą opiekuna. Zdaniem Ofiliusza
i młodszego Nerwy może on nawet rozpocząć
posiadanie bez tej zgody, bo jest to kwestia
faktyczna, a nie prawna (res facti, non iuris).
Sąd ten można przyjąć (recipi patest), jeśli
niedojrzały jest już w wieku zdolnym do posłu­
giwania się własnym rozsądkiem (intellectus).
C. 7,32,3 (cesarz Decjusz w 250 r.}: Posiadanie
rzeczy podarowanych przez kogokolwiek dziec-
ku nabywa ono corpore. Mimo rozbieżnych
poglądów prawników wydaje się bowiem roz-
sądniejszym (consultius), by dziecko nabywa-
ło posiadanie przez tradycję, nawet jeśli jego
zamiar posiadania (animus) nie przejawia się
w całej pełni. Wodmiennym razie (alioquin),
jak twierdzi w swym responsie najrozsąd­
niejszy mąż Papinian, dziecko nie mogłoby
nabywać posiadania nawet przez opiekuna.
Komentarz
Podobnie jak posiadanie nie jest stanem
prawnym, lecz faktycznym, również jego naby-
cie nie jest czynnością prawną, lecz faktyczną.
Prowadzi ona jednak do nabycia własności
i innych praw rzeczowych. Stąd prawnicy
rzymscy przyznają zdolność podjęcia aktów
woli posiadania
(iudicium, affectio) tylko osobom dysponują­
cym rozeznaniem. Zdolność nabycia
posiadania odpowiada zatem w praktyce
zdolności do czynności prawnych.
Rozważania o niedojrzałych dotyczą jedynie
osób wolnych od władzy (sui iuris), gdyż ałieni
iuris nabywają tak prawa, jak i posiadanie tyl-
ko dla piastuna władzy. Sporna między
• . . I ID9PJ.Ui~;jfiljiID"i I
pozostała w prawie późnoklasycznym utrata
posiadania, która powoduje pogorszenie się
sytuacji prawnej podmiotu.
Dalszy rozwój
Francuski Code civil nie normuje nabycia posia-
dania, natomiast pierwsze kodeksy germańskie
czynią to zgodnie z prawem powszechnym (ius
commune). Według pruskiego ALR (1.7 § /.j/.j-1.jS)
i austriackiego ABGB (§ 310) dzieci mogą naby-
wać posiadanie tylko przez bezpośrednie działa­
nie ich przedstawiciela ustawowego, natomiast
niedojrzali nabywają je sami, polepsza to
bowiem ich sytuację prawną. Nowsze kodeksy,
zwłaszcza niemiecki (8GB) i szwajcarski (ZGB),
podobnie jak włoski (CCI) i polski (KC), nie re-
gulują nabycia posiadania przez osoby o niepeł­
nej zdolności do czynności prawnych. Powoduje
to spory doktrynalne na temat dopuszczalności
stosowania analogii, wyprowadzanej z ich zdol-
ności do czynności prawnych.
3.1.5. Osoby prawne korporacyjne
Problem prawny
Zrzeszenia osób (korporacje)
Źródła pokrewne
w ks. l „Digestów"):
Neracjusz sądzi, że członków zrzeszenia ma być
przynajmniej trzech, i tego raczej należy się
trzymać (magis sequendum est).
l•ł1•QMW w ks. 8 „O urzędzie prokon-
sula"): Nader częsta decydowano reskryptem
(saepissime rescriptum est), że niewolnika obywa-
teli gminy miejskiej wolno torturować w dotyczą­
cych ich sprawach głównych (in caput), bo niewol-
nik nie jest ich, lecz całej gminy (res publico).
To samo dotyczy niewolnika innych zrzeszeń
(corpora). Nie uważa się go bowiem (videtur) za
własność wielości wspótwłaściC1eli (servus plu-
rium), lecz za własność zrzeszenia (corpus).
D. 3LJ,5,20 (Paulus w ks. 12 „Komentarza do
Plaucjusza"): Ponieważ za czasów Marka Aure-
liusza senat dopuścił zapisy testamentowe na
rzecz stowarzyszeń (collegia), jest niewątpliwie
należne ta, co zapisano stowarzyszeniu dozwo-
lonemu. Natomiast zapis na rzecz stowarzysze-
nia niedozwolonego będzie nieważny, chyba że
dotyczy poszczególnych członków organizacji.
Ci bowiem są dopuszczeni do zapisu nie jako
stowarzyszenie, lecz jako określone osoby (certi
homines).
Parafraza tekstu
O. 3,ł/,7pr.-2 (U/pian w ks. 10 „Komenta-
rza do edyktu"): Jak pretor przyznał skargę
w imieniu obywateli municypium (municipum
nomine), tak też uznał za nad wyraz słuszne
(iustissime putavit) przyznać skargę przeciw
nim. Lecz uważam (puto), że trzeba dać skargę
przeciw municypium również jego wysłan­
nikowi (legatus), który poczynił wydatki na
sprawy publiczne.
§ 1. Co należy się zrzeszeniu (universitas), nie
należy się jego członkom (singuli), a tego, co jest
dłużne zrzeszenie, nie są dłużni jego ałonkowie.
§ 2. W odniesieniu do członków rady miejskiej
(decuriones) lub innych zrzeszeń (universitates)
nie ma żadnej różnicy (nihil refert), czy wszyscy
pozostają ci sami, czy tylko część, czy też zmie-
niają się wszyscy (omnes immutati sint).
Gdy liczba członków zrzeszenia zmalała
do jednego, większość prawników dopuszcza
(magis admittitur) udzielanie skarg
jemu i przeciw niemu. Albowiem w nim
skoncentrowało się prawo wszystkich (ius
omnium), a pojęcie tego zrzeszenia (nomen
universitatis) istnieje nadal.
O. 3,ł/,2 (U/pian w ks. 8 „Komentarza do edyk-
tu"): Gdy obywatele municypium lub członko­
wie jakiegoś zrzeszenia ustanawiają zastępcę
procesowego (actor) do wytoczenia skargi,
nie można powiedzieć (non erit dicendum),
że jest on ustanowiony przez większą liczbę
osób (a pluribus). Występuje on bowiem na
rzecz gminy (res publico) bądź zrzeszenia
(universitas), a nie na rzecz poszczególnych
osób (singuli).
Rozdział
Komentarz
Członków korporacji musiało być w chwili
jej założenia co najmniej trzech
-_ _.::;;,_óli tres faciunt collegium), lecz do jej
przetrwania wystarczał zdaniem Ulpiana nawet
jeden (D. 3,LJ,7,2). Członkowie korporacji nie
mieli udziałów w jej majątku, który oddziela-
no od ich majątków prywatnych, zarówno na
płaszczyźnie prawa zobowiązań (D. 3,LJ,7,l), jak
i na płaszczyźnie włas nościowej :
Dalszy rozwój
Prawnicza konstrukcja zrzeszeń powstała dopie-
ro w średniowiecznej kanonistyce, która w ślad
za jedną z konstytucji Aleksandra Sewera
(C. ll,30,3) oparła ją na analogii do instytucji
opieki: w universitas upatrywano podopieczne-
go (pupillus) , a w jej zarządcy (syndicus) - opie-
kuna (tutor). Z uwagi na brak wolności zrzeszeń
w śred niowieczu konstrukcja ta nie obejmowała
jednak zrzeszeń prywatnych, lecz wyłącznie kor-
poracje natury półpublicznej, takie jak miasta
i gmi ny, cechy rzemieślnicze i gildie kupieckie
oraz stowarzyszenia uniwersyteckie i religijne.
Korporacje prywatne potraktowane były pobież­
nie również w kodeksach prawa natury: pruskim
ALR i austriackim ABGB. Ich teorię stworzyła
dopiero niemiecka pandektystyka.
3. Osoby i rodzina
3.1.6. Osoby prawne fundacyjne
Problem prawny
Masy majątkowe (fundacje}
Źródła pokrewne
D. 33,1,20,l (Cerwidiusz Scewola w ks. 18
„Digestów"}: Attia pozostawiła fideikomis tymi
słowy: ,,Ktokolwiek będzie mym dziedzicem, po-
wierzam jego uczciwości, by po mej śmierci dal
z zysków, pochodzących z mego poddasza i spi-
chrza, kapłanowi, strażnikowi i wyzwoleńcom
służącym w owej świątyni 10 denarów w dniu
święta, które tam ustanowiłam".
Pytam (quaero}, czy pieniądze należą się tylko
tym, którzy w chwili zapisu żyli i byli na służbie,
czy również tym, którzy wstąpili w ich miejsce.
Odpowiedział (respondit}, że w przedstawieniu
faktów podano funkcje służbowe określonych
osób (naminati}, jednak zapis ustanowiono na
rzecz świątyni.
Ponadto pytam, czy 10 denarów będzie należ­
nych tylko jednego roku, czy będzie to świad­
czenie wieczyste (in perpetuum).
Odpowiedział, że wieczyste.
D. 30,117 (Marcjan w ks. 13 „Instytucji"}: Gdy
w testamencie pozostawiono cokolwiek gmi-
nom miejskim (civitates}, wszystko jest ważne
(va/et}, czy zostawiono to na rozdawnictwo, czy
na budowle publiczne, czy na żywienie, czy na
kształcen i e chłopców, czy na cokolwiek innego.
76 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 33, 1, 18pr. (Cerwidiusz Scewola w ks. 14
,, Digestów"): W testamentarnie potwierdzo-
nym kodycylu zapisał swym wyzwoleńcom
grunt i zakazał go zbywać, by przypadł dzie-
ciom lub wnukom wyzwoleńców. Potem dodał:
„chcę, by od chwili mej śmierci świadczyli oni
dziedzicowi z dochodów gruntu corocznie 10,
póki nie minie 35 lat". Gdy dziedzic ustano-
wiony zmarł przed ukończeniem 35 lat życia,
zapytano (quaesitum est), czy odnośnie do
pozostałego do okresu fideikomis należy się
dziedzicowi dziedzica. Odpowiedział (respon-
dit), że się należy, chyba że wyzwoleńcy wykażą,
iż testator miał na myśli 35 rok życia dziedzica.
O. 33,2, 16 (Modestyn w ks. 9 „Responsów"):
Municypium przysporzono zapis, by w celu
zachowania pamięci zmarłego z dorocznych do-
chodów wystawiało widowisko (spectaculum),
które jednak było tam zakazane.
Pytam (quaero), co o tym sądzisz.
Odpowiedział (respondit), że ponieważ testator
chciał wystawiania widowiska, choćby nawet
zakazanego w tym mieście, niesprawiedliwe
(iniquum) byłoby, gdyby suma przeznaczona
na ten cel przypadło w zysku dziedzicom. Więc
przy udziale dziedziców i zarządu miasta trzeba
rozważyć, na jaki cel przeznaczyć fideikomis, by
pamięć zmarłego czczono w inny, dopuszczalny
sposób.
Prawo rzymskie
Komentarz
Fundacje starożytne były zawsze
fundacjami niesamodzielnymi. Polegały
więc na przysporzeniu pewnego majątku
w formie darowizny lub, częściej, zapisu
testamentowego osobie prywatnej
(Cerwidiusz Scewola D. 33,l,l8pr.;
D. 33,1,20,l} lub korporacji, np. gminie
(D. 30,117; D. 33,2,16). Osobę tę
obciążano zarazem poleceniem (modus}
użycia tego majątku na określony cel. Do
jego realizacji dąży późnoklasyczna inter-
pretacja tych przysporzeń przez Cerwidiu-
sza Scewolę, Marcjana i Modestyna. W V w.
po Chr. rozpowszechniły się nieco bardziej
zinstytucjonalizowane chrześcijańskie
fundacje dobroczynne, określane przez fo-
styniana z uwagi na ich „pobożny cel" jako
piae (C. 1,219; C. 1,3,45,la} lub piissimae
(C. 8,53,34,la} causae.
Dalszy rozwój
Tak w prawie pospolitym (ius commune}, jak
w kodeksach prawa natury nadal przeważały
niesamodzielne fundacje fiducjarne, prowa-
dzone z reguły przez organizacje kościelne.
Pod ukute w prawie Rozumu pojęcie osoby
moralnej (personne morale) podpadały jesz-
cze pod koniec XVIII w. tylko stowarzyszenia.
Założenie to przyjęły: pruski ALR (11.6 § 25;
11.7 § 19; 11.8 § 108) i austriacki ABGB
(§ 26). Code civił nie zawiera żadnych
unormowań osoby moralnej. Teorię fundacji
samodzielnych rozwinęła dopiero pandek-
tystyka, ucieleśniona następnie w kodeksie
8GB (§ 80-88}, wywierając wpływ również
na kodeksy cywilne hiszpański z 1889 r.
(art. 35 CCE) i szwajcarski (art. 80-86 ZGB).
3.2. Rodzina
3.2.l. Władza ojcowska
nad
Problem prawny
Rodzina agnacyjna a rodzina kognicyjna
Źródła pokrewne
D. 1,6,łJ (Ulpian w ks. l „Instytucji"). Jedni zaś
wśród obywateli rzymskich są ojcami rodzin,
inni synami w rodzinach; jedne matkami rodzin,
inne córkami w rodzinach. Ojcami rodzin są
ci, którzy nie podlegają niczyjej władzy: już
to dojrzali, już to niedojrzali; podobnie matki
rodzin. Synowie rodzin i córki to ci, co znajdują
się pod czyjąś władzą. e bowiem, kto urodził
ze me z moJeJ zony, P.OZoslaje pod moją
zą {m potestate); tai<oż ten, kto urodził się
mojemu synowi i jego żonie, czyli wnuk mój
i wnuczka, również pozostaje pod moją władzą;
prawnuk i prawnuczka, i kolejno pozostali.
D. 38,10,10,2 (Paulus w „Pojedynczej księdze
o stopniach pokrewieństwa, powinowatych
i ich nazwach"). Kognatami są i ci, których
ustawa XII tablic nazywa agnatami, ale ci są
spokrewnieni przez ojca z tej samej rodziny;
ci zaś co spokrewnieni są przez kobiety,
nazywają się kognatami.
pierwotna manus
całą familia pecuniaque
nad dziećmi
patria potestas
nad żoną
manus
nad niewolnikami oraz przedmiotami
dominica potestas
Parafraza tekst u
D. 38, 10, 10,f./ (Paulus w „Pojedynczej księdze
o stopniach pokrewieństwa, powinowatych
i ich nazwach"). Między krewnymi agnacyjny-
mi i kognacyjnymi jest taka różnica, jak mię­
dzy rodzajem (genus), a gatunkiem (species).
r Kto bowiem jest krewnym agnacyjnym,
jest i kognacyjnym, a krewny kognacyjny nie
musi być koniecznie krewnym agnacyjnym.
Jedno zatem nazwane jest z prawa cywilnego,
drugie z prawa naturalnego.
Rozdział
własności
Komentarz
Pisząc już z perspektywy swoich czasów,
Paulus stara się obrazowo wskazać zakres
znaczeniowy określeń agnat i kognat.
Ich wzajemną relację porównuje do rodzaju
i gatunku, czy oznaczenia gatunkowego i ozna-
czenia indywidualnego. Omawiane rozróżnienie
l
było bardzo ważne zwłaszcza dla zrozumienia
przemian rzymskiego prawa rodzinnego,
które doprowadziły do tego, że z Ili wieku
po Chr. jurysta mógł już napisać, iż
agnacja to właściwie species w ramach genus,
jaki stanowi kognacja.
Agnacja jednak oznaczała pierwotnie
wi z rodzinne a właściwie
~ b, pozosta-
jących pod władzą tego samego pater familias.
Wszyscy podlegli władzy tego samego ojca
stanowili rodzinę agnacyjną w sensie ścisłym,
natomiast osoby, które kiedyś były pod władzą
tego samego zwierzchnika albo weszłyby pod
nią, gdyby urodziły się wcześniej, to agnaci
w sensie szerokim. Miało to oczywiście zna-
czenie w prawie spadkowym, gdzie dopiero
w regulacjach edyktu pretorskiego zaczęto
uwzględniać również więź kognacyjną. Histo-
rycznie bardzo późna u rzymskich jurystów
perspektywa prawa naturalnego, pozwalała
im widzieć więź rodzinną jako pokrewieństwo,
a więc pochodzenie od wspólnego przodka.
3. Osoby i rodzina warsztaty prawnicze 77
 Hl Wejście pod władzę ojcowską
__ _
ado~ci·a
adrogotio
adoptio
Problem prawny
Wykonywania władzy ojcowskiej - interwencje
cesarskie
Źródła pokrewne
G. 1,55. Chyba nie ma żadnych innych ludzi,
którzy taką nad swoimi synami mieliby władzę,
jaką my mamy.
D. 37,12,5 (Papinian w ks. 11 „Zagadnień''). Boski
Trajan nakazał emancypować syna, którego ojciec
traktował źle -wbrew obowiązkowi troski (pietas).
Później po śmierci syna, ojciec ubiegał się
o posiadanie dóbr spadkowych (bonorum pos-
sessio) jako ten, który wyzwolił spod swej wła­
dzy (manumissor). Za radą jednak Neracjusza
Priskusa i Arystona odmówiono mu ze względu
na konieczność wypełniania obowiązku trosz-
czenia się (pietas).
PS. 5,6,15. Boski Pius zakazał rozdzielania
zgodnego małżeństwa przez ojca; takoż wyzwo-
leńca od patrona, od rodziców syna i córkę, chy-
ba że zachodziłoby pytanie, gdzie korzystniej
byłoby przebywać.
78 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
patria potestas
___Jl~<_------1Jll,.__---4) ,_ _
_ _
zrodzenie w iustum
matrimonium
Parafraza tekstu
D. l/8,9,5 (Marcjan w ks. Jl/ ,,Instytucji"}.
Boski Hadrian miał nakazać deportację
na wyspę tego, kto podczas polowania
zamordował swego syna, który
cudzołożył z macochą, ponieważ zabił go,
zachowując się raczej jak rozbójnik, niż korzy-
stając z praw przysługujących ojcu:
władza ojcowska bowiem nakłada obowiązek
troski (pietas), a nie polega na surowości
(atrocitas).
legitimatio_ _ _ _ _ J
per subsequens matrimonium
per rescriptum principis
per oblationem curiae
Komentarz
Mimo zdecydowanej reakcji na postępowanie
ojca, cesarz najwyraźniej nie kwestionował
zasadności samego zabicia syna za naruszenie
i zhańbienie ojcowskiego łoża. Świadczy o tym
uzasadnienie nakazu deportacji mordercy
na wyspę. Z tego mogłoby wynikać, że ojciec
wymierzył stosowną karę: najwyraźniej zabijał
nie jako zdradzony mąż,lecz jako ojciec cu-
dzołożnika. Uczynił to wszelako w niewłaściwy
sposób. Wybrał wyjątkowo perfidną metodę
ukarania. Nadto wymierzenie kary na polo-
waniu sugeruje próbę ukrycia przez ojca i cu-
dzołóstwa, i sankcji za nie. Wzmianka na czym
polega władza ojcowska - trzeba dodać,
że mowa o epoce prawa klasycznego:
pietas to w pierwszym rzędzie obowiązek
troszczenia się, ale też przywiązanie i miłość,
świadczy o sprzeciwie nie wobec samego
ukarania syna śmiercią za cudzołóstwo, lecz
wobec nadużywania tego uprawnienia w sensie
formalnym. Jest to sprzeciw wobec procedury
wdrożonej dla wymierzenia kary.
Nawet w epoce królewskiej skorzystanie z ius
vitae ac necis i ukaranie syna śmiercią należy
postrzegać jako sposób wy mierzania sprawie-
dliwości, nie zaś jako prawo dowolnego pozba-
wienia życia swoich dzieci.
3.2.2. Małżeństwo

H:] Przesłanki, których łączne spełnienie decydowało o istnieniu iustum mat mon11..,m

przesłanki
iustum matrimonium

_ f_aktyczne------11 _ J ~ -----------' prawne

__ __o_b_ie_k_ty_w_n_a_--11i _n_a_
;...__s_u_b_ie_k_t_yw ___J

odpowiedni wiek J L affectio

maritalis
conubium

3.2.2.1. Posag

Problem prawny Parafraza tekstu Komentarz

D. 12,4,6 (Ulpian w ks. 3 „Dysputacji").

Ustanowienie posagu ze względu na małżeń­
stwo. Pochodzenie dóbr posagowych
Źródła pokrewne
UE. 6,1. Posag ustanawiany jest albo przez datio,
albo dictio, albo promissio.
2. Jednostronnego przyrzeczenia posagu (dotis
dictio) może dokonać kobieta, która ma wyjść
za mąż, i dłużnik kobiety, jeśli dostanie od niej
polecenie; takoż wstępny kobiety płci męskiej
przez pleć męską pokrewieństwem złączony, jak
ojciec i dziadek ojczysty. Każdy może ustanowić
posag przez bezpośrednie przysporzenie (datio)
lub w stypulacji (promissio).
3. Posag nazywa się profecticia - to jest taki,
któ ry ojciec daje kobiecie, albo adventicia -
to jest przez kogokolwiek innego dany.
4. W razie śmierci kobiety podczas trwania mał­
żeństwa posag pochodzący od ojca, do ojca wra-
ca, zostawiając przy mężu jedną piątą na każde
z dzieci bez względu na ich liczbę. Jeśli ojciec nie
żyje, u męża pozostaje.
Jeśli ktoś spoza rodziny !dał I p---===::;,
posag w imieniu kobiety
i umówił się (pactus esset), że w jakikolwiek
sposób małżeństwo się skończy, posag
zostanie mu zwrócony, a do małżeństwa
nie doszło, zapytano czy
przysługuje kobiecie, czy dawcy posagu -
skoro umowa dotyczyło jedynie kwestii,
które miały wyniknąć już po rozpoczęciu
małżeństwa. Jest prawdopodobne, że w tym
przypadku dba on o własne interesy.
chyba, że kobieta wykaże w sposób absolut-
nie przekonujący, iż darowując troszczył się
on bardziej o nią niż o siebie.
Wskazanie w zreferowanym przez jurystę
stanie faktycznym, iż posag ustanowił
nie ojciec, lecz extraneus, oraz, że uczynił to
„w imieniu kobiety", obrazuje, że spore
znaaenie musiało mieć to, kto ustanawiał po-
sag. Używano tu nawet innych określeń:
dos profecticia to posag ustanowiony przez
pater familias żony, a w późniejszym czasie
także innego wstępnego w linii męskiej;
dos adventicio zaś pochodziła od jakiejkolwiek
innej osoby, a nawet od samej żony, jeśli
ta nie miała nad sobą zwierzchnika agnacyj-
nego. Jedna z podstawowych różnic między
oboma typami posagu sprowadzała się do tego,
że w razie śmierci żony ojciec, który ustanowił
posag mógł domagać się zwrotu, natomiast
das adventicia pozostawała przy mężu.
W kazusie z ks. 3 „Dysputacji" Ulpiana chodzi
o dos adventicia.

Rozdział 3. Osoby i rodzina warsztaty prawniae 79

 Lecz, jak mówi Marcellus, nawet ojcu,
S. Dos adventieio natomiast zawsze u męża zostaje, Do ustanowienia posagu dochodziło zazwyczaj
który daje w imieniu córki posag i zawiera

----
podobne umowy, przysługuje condictio,
chyba że ewidentnie ceł (owych umów)
był inny.
kontraktami werbalnymi: albo jednostronnym
_. przyrzeczeniem - dotis dictio, albo stypulacją,
czyli dotis promissio. Trzecim sposobem -
wykorzystanym przez ustanawiającego posag
w dyskutowanym przypadku - było po prostu
bezpośrednie przysporzenie - dotis datio.
Ponieważ posag jest przysporzeniem mająt­
kowym na rzecz męża ze względu na ważne
małżeństwo, a w tym ostatnim ze sposobów
przedmiot posagu trafiał do rąk mężczyzny
zanim małżeństwo się rozpoczęło, powstawało
pytanie, co jeśliby do małżeństwo w ogóle
nie doszło? Extroneus zawarł nieformalną
umowę - poctum, które pozwoliło mu zastrzec
zwrot posagu do swych rąk w razie zakończenia
małżeństwa w jakikolwiek sposób, a więc przez
śmierć albo rozwód. W przypadku dos odventi-
cio - a tylko taką mógł on ustanowić - nie miał­
by inaczej szansy odzyskania przedmiotu posagu.
Taki posag, ustanowiony z zastrzeżeniem zwro-
tu miał nawet własną nazwę: dos recepticio.
Dyskusja o tym, komu przysporzenie powinien
niedoszły mąż zwrócić świadczy dobitnie, że
datio posagu była kauzalna -jak każde
ustanowienie posagu dokonywano jej
ze względu na spodziewane małżeństwo.

, Pytanie o to, komu należy zwrócić

niedoszły posag- a konkretnie ze względu
na procesowy charakter prawa rzymskiego:
kto ma czynną legitymację do wystąpienia
z condictio - wskazuje zaś na cele ustanawia-
nia dos. Przechodzi ona na własność męża,
aby pożytki pomagały mu ponosić w całości
majątkowe ciężary związane z małżeństwem
i założeniem rodziny. Po drugie posag zabez-
piecza trwałość związku, gdyż skłania do zasta-
nowienia przed podjęciem decyzji o rozwodzie,
czy warto stawiać się w sytuacji, która wymaga
zwrotu posagu. Po trzecie majątek posagowy,
zwrócony kobiecie, służy jej materialnemu
zabezpieczeniu po rozwodzie lub we wdo-
wieństwie. W dyskutowanym przypadku w grę
wchodził tylko ostatni z celów. Najwyraźniej
jednak nie był on celem ustanawiającego
posag, skoro zastrzegał zwrot majątku do
swoich rąk. Zawarte poctum wyraźnie służy tu
interpretacji: stwierdzeniu celu dotio i intere-
su dającego posag. Zwłaszcza, że takie samo
poctum przy dos profecticio daje legitymację
czynną ojcu.

80 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

 EE Schemat sposobów ustanowienia posagu

ustanowienie posagu

J J
przez kontrakty bezpośrednie dokumenty nieformalne
werbalne przysporzenie prawa posagowe umowy

jednostronne stypulacja, gdzie mąż występuje

r r 1
przyrzeczenie jako stipulator, zaś ustanawiający dotis datio instrumenta pacta dotalia
ustanawiającego posag posag to promissor dotalia

r r
dotis dictio dotis promissio
·---------------------------------·
'
~~~~-~~:-~~~-~~~~~~~--;-------------------- --------------------- '.
------------------------------ [__
'
___ ---- -- -------- ---- ------------- ------: · w prawie poklasycznym

3.2.2.2. Skutki majątkowe małżeństwa

Problem prawny Parafraza tekstu Komentarz

O. 24, 1, 19pr. (Ulpian w ks. 32 „Komentarza do

Oddzielne majątki małżonków. Praktyczne kon- W przedstawionym przez Ulpiana stanie fak-
dzieł Sobinusa"). Jeśli żona daruje niewolnika
sekwencje zakazu darowizn między małżonkami tycznym żona nie weszła pod manus męża, stąd
swojemu synowi, który jest pod władzą jej oboje małżonkowie utrzymali własne, oddzielne
męża, a niewolnik ów nabędzie niewolnicę - majątki. Zresztą w czasach tego jurysty już ra-
Źródła pokrewne czy stanie się ona własnością kobiety? czej do conventio in manum nie dochodziło.

D. 2łl,l.l (Ulpian w ks. 32 „Komentarza do dzieł

Sabinusa"). Zwyczajowo u nas przyjęto, że nie są
ważn e darowizny między mężem i żoną. Przyjęto
zaś to, aby z wzajemnej miłości nie byli nawza-
jem ograbieni darowiznami bez opamiętania,
Nie ma różnicy, mówi Julian, za czyje pienią­
dze kupiona została ta niewolnica, ponieważ
przywilej nabycia z własnych środków ma
tylko posiadacz w dobrej wierze, jakim nie jest
1 Kontrowersję wzbudziła kwestia,
dla kogo nabywa niewolnik kobiety, którego
podarowała synowi. Ponieważ ten ostatni
pozostawał pod patria potestos swego ojca
oto nieumiarkowaną wobec siebie swobodą: mąż, który wie, że posiada cudze.
i zarazem aktualnego męża matki, darowizna
D. 2łl,l,2 (Paulus w ks. 7 „Komentarza do dzieł była nieważna: podarowanego niewolnika naby-
Sabinusa") aby nie ustał ich zapał lepszego wy- wałby dla ojca, a przecież zakaz darowizn, między
chowywania dzieci. Sekstus Cecyliusz i tę przy-
małżonkami, który ukształtował się w prawie
czynę dodawał, że zwykle bywa, iż małżeństwa
zostają rozwiązane, jeśli nie czyni darowizny
zwyczajowym najpóźniej za Augusta, miał rygor
ten, kto może, a dalej z tej przyczyny wynikało­ nieważności. Niewolnik był więc matki
by, że małżeństwa są towarem na sprzedaż. i trudno konstruować posiadanie go w dobrej
wierze przez ojca, a tylko przez posiadacza
w dobrej wierze może coś zostać nabyte nie
D. 2łl,l,3pr. (Ulpian w ks. 32 „Komentarza do
z własnej rzeczy. Syn musi tedy być ostrożny,
dzieł Sabinusa"). Takie uzasadnienie zostało
gdyż niewolnik matki nabywa dla niej, a nie do
wybrane także w wystąpieniu (oratio) naszego
majątku, który syn odziedziczy po ojcu.
cesarza Antonina Augusta, ponieważ tak po-
wiedział: ,.Darowizn między mężem i żoną za-
kazali nasi przodkowie, ceniący uczciwą miłość
samych serc, a także biorący pod uwagę opinię
o połączonych, aby nie byli postrzegani jako ci,
których zgoda została pozyskana pieniędzmi
lub aby lepsza ze stron nie popadła w ubóstwo,
gorsza nie stała się bogatsza".

Rozdział 3. Osoby i rodzina warsztaty prawnicze 81

 H] Sposoby wejścia pod manus męża albo jego zwierzchnika agnacyjnego

conventio in manum

confarreatio

[coemptio l
1· usus 1

Problem prawny Parafraza tekstu Komentarz

D. 24, 1,38pr. (Alf en us w ks. 3 „Digestów

Skutki zakazu darowizn między małżonkami W lapidarnie opisanym kazusie nie
wybranych przez Paulusa"). Wspólny podano nawet, w jakich częściach niewolnik
niewolnik męża i jego brata stanowił współwłasność dwóch braci.
Źródła pokrewne darował żonie brata - - - - - - - - ....,__ ~ · mo, że wspólny niewolnik podarował
wego chłopca (puer). "'::i żonie jednego z nich
~rmłffllffl:.,h Żon;i nie była pod manus męża,
D. 2'-1,1,3,1 (Ulpian w ks. 32 „Komentarza do Odpowiedział, że darowizna nie została
dziel Sabinusa"). Zobaczmy, między kim są
więc mia ~ majątek. Zakaz darowizn
dokonana na rzecz kobiety w tej części, między małżonkami powodował jednak - ca
zakazane darowizny. I bez wątpienia, jeśli mał­
w jakiej niewolnik-darczyńca był TfŻD: zauważył Alfenus Wa rus, że darowizna doko-
żeństwo istnieje według naszych zwyczajów
nana przez niewolnika nie jest ważna
i ustaw, darowizna nie będzie ważna. Lecz jeśli
' w części odnoszącej się do udziału męża
pojawi się jakaś przeszkoda (impedimentum),
w tymże niewolniku-darczyńcy. To bowiem,
aby w ogóle nie było małżeństwa, darowizna
co do niego „należało", w tym jego
będzie ważna. Tak tedy jeśli senatorska córka
młodziutki niewolnik, a właściwie
wychodzi wbrew senatus cansultum za wyzwo-
co mu właściciele powierzali,
leńca lub jeśli kobieta z prowincji - wbrew
stanowiło ich współwłasność.
konstytucjom cesarskim (mandata)- wychodzi
za tego, kto rządzi prowincją lub odbywa tam
służbę, darowizna będzie ważna, gdyż nie ma
małżeństwa. Lecz nie godzi się, żeby te daro-
wizny były ważne, jak aby lepsza była sytuacja
tych, co źle postąpili. Toteż boski Sewer w przy-
padku wyzwolenicy senatora Poncjusza Pauli-
nusa przeciwnie postanowił, ponieważ kobieta
nie okazywała affectio właściwej dla żony, lecz
raczej dla konkubiny.

82 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

Problem prawny
Skutki zakazu darowizn między małżonkami
Źródła pokrewne
l;r
D. 24,1,15,l (Ulpian w ks. 32 „Komentarza
do dziel Sabinusa"). Jeśli mąż podarował żonie
pieniądze, a ona z podarowanych pieniędzy
uzyskała odsetki, zostanie wzbogacona.
Tak też pisze co do męża Julian w ks. 18 . Di-
gestów" .
Problem prawny
Skutki zakazu darowizn między małżonkami
Źródła pokrewne
D. 24,1,59 (Paulus w ks. 2 „Opinii prawnych").
Jeśli ktoś uczyniłna rzecz żony darowiznę pod
tym warunkiem, że co podarował niech otrzyma
na posag, gdy on umrze, darowizna nabierze
mocy prawnej (convalescit).
D. 44,4,17,l (Scewola w ks. 27 „Digestów"). Dzia-
dek wnukom, jakich miał dzięki córce, zapisał
w legacie po sto i dodał takie słowa: ,.przebaczcie,
bo zostawiłbym wam więcej, gdyby mnie wasz oj-
ciec Franta źle nie potraktował, jak pożyczył ode
mnie 15, których nie moglem od niego odzyskać,
a wrogowie pozbawili mnie prawie całego mająt­
ku". Powstało pytanie, czy gdyby dziedzic dziadka
żądał 15 od tych wnuków jako dziedziców swego
ojca, byłby uważany za działającego wbrew woli
zmarłego i powinien zostać zablokowany zarzu-
tem podstępu (exceptio doli mali)?
Odpowiedział, że zarzut będzie przysługiwał.
D. l2,1,l8pr. (Ulpian w ks. 7 „Dysputacji").
Jeżeli daję ci pieniądze jako darowiznę, ty zaś
jako pożyczkę przyjmujesz, Julian pisze, że nie
ma darowizny. Należy się zastanowić czy jest
pożyczka. Sądzę, że nie ma pożyczki, co wię cej
monety nie stają się własnością odbiorcy, gdyż
w innym przekonaniu przyjął. Przeto, jeśli je zu-
żyje, będzie przeciw niemu przysługi wać candic-
tio. Jednak będzie mógł skorzystać z zarzutu
podstępu (exceptio doli), ponieważ według woli
dawcy pieniądze zostały spożytkowa ne .
Parafraza tekstu
D. 24, 1, 16 (Tryfonin w ks. 10 „Dysputacji").
Co więc, jeśli z sumy stu, które mąż
darował żonie, pięćdziesiąt zostało
stracone u dłużnika, natomiast żona
ma pozostałe pięćdziesiąt, które
podwoiła pobierając odsetki?
Odpowiedź: z tytułu darowizny mąż nie
może odzyskać więcej niż pięćdziesiąt.
Parafraza tekstu
D. 32,33,2 (Scewola w ks. 15 „Digestów").
W imieniu żony (pro uxore) Sejusz zwrócił
wierzycielowi sto aureusów i wykupił klej-
noty dane w zostaw. Następnie sporządza­
jąc testament, zapisał żonie
wszystko ta, co jej wypłacił lub to, co zapła­
cił na pokrycie jej stypulacyjnych długów,
a także dodatkowe dwadzieścia aureusów
rocznie.
Pytanie: czy spadkobiercy męża mogą doma-
gać się owych stu aureusów od żony lub od
jej spadkobierców?
Odpowiedział, że jeśli traktował spłatę wie-
rzycielowi jako darowiznę, 6ego) spadkobier-
cy będą zobowiązani z tytułu fideikomisu,
jeśli domagają się zwrotu; a nawet gdyby
żądali go, zostaną zablokowani zarzutem.
Tak należy domniemywać, chyba że spadko-
bierca udowodni co innego.
Rozdział 3.
Komentarz
Darowizna na rzecz żony jest me 'lazna s;:ac
I mąż nie bezzasadnie stara się odzyskać ::,r::e ;_
zaną jej sumę. Wynosiła ona sto, jedna połowe
utraciła osoba określona przez Tryfonina Ja o
I
dłużnik męża . Kobiecie więc w istocie pr::y;ia
pięćdziesiąt i w praktyce taką kwotą obracała:
na tyle sprawnie, że uzyskała znaaące odse•ki.
l
Pożytki jednak, jakie suma jej przyniosła, na lezą
do niej i z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia
wolno się od niej domagać w condictio (ab
iniustam causom) tylko tego, co rzeczywiście
otrzymała w nieważnej darowiźnie .
W niezależności pożytków od sumy otrzymanej
w małżeństwie można widzieć pewną analogię
z pożytkami , jakie przynosi mężowi posag.
Staje się co prawda jego właścicielem, ale ma
obowiązek zwrotu - z tym, że jedynie samego
posagu. Pożytki zatrzymuje, bo służą ulżeniu
mężowi w ponoszeniu ciężarów małżeństwa.
Komentarz
Najwyraźniej uznano, że brzmienie rozrządze­
nia testamentowego nie obejmowało owych
stu, jakie za żonę spadkodawca zwrócił wierzycie-
lowi. Jeśli jednak mąż aynnością mortis causa
rozrządzał na rzecz żony wszystkim, co jej lub na
jej rzecz przekazywał za swego życia, najwyraźniej
traktował spłatę wierzycielowi jako darowiznę.
Splata ta nie mogla być waż ną darowizną za
życia ze względu na zakaz darowizn między mał­
żonkami. Co innego jednak, gdy przychodzi
do interpretacji po śmierci darayńcy.
W świetle treści testamentu nieważną darowiznę
należy interpretować jako fideikomis na rzea
żony, obciążający oaywiście spadkobierców. Da-
rowizna poczyniona jednak była inter vivos i for-
malnie była nieważna, stąd teoretycznie spadko-
biercy mogą się domagać jej zwrotu. Wszelako
działając wbrew woli testatora - chyba, że są
-(
w stanie udowodnić, iż testator akurat tych wy-
płaconych wierzycielowi kobiety stu absolutnie
nie przewidywał w rozrządzeniu mortis causa -
zostaną zablokowani exceptio doli, zastosowaną
tu w typowych okolicznościach.
Osoby i rodzina warsztaty prawnicze 83
3.2.3. Piecza prawna: opieka i kuratela

3.2.3.1. Opieka a kuratela

tutela cura
z zasady trwała zazwyczaj tylko czasowa

służy całościowej i trwałej ochronie osobistych chroni raczej prawa i interesy majątkowe
i majątkowych interesów poddanej opiece osoby sui iuris

pojawia się w sytuacjach normalnych, ustanawiana ustanawia się ją w okolicznościach wyjątkowych lub
z uwagi na płeć lub wiek przejściowych

odpowiedzialność opiekuna: odpowiedzialność kuratora:

• accusatio suspecti tutoris • actio negotiorum gestorum
• actio rationibus distrahendis
• actio tutelae

3.2.3.2. Typy kurateli

kuratela

trwała o znacznym zakresie z ograniczonym zakresem pieczy

cura pradigi dla marnotrawcy cura minorum nad dojrzałymi, którzy

npdst. interdictio bonorum, dokonanej nie ukończyli jeszcze 25 raku życia
przez urzędnika

1 cura absentis dla pieczy

nad dobrami nieobecnego
cura exempla furiosi to piecza prawna
nad marnotrawcami zreformowana przez
Antoninusa Piusa na wzór cura furiosi cura majątku osoby wziętej do niewoli,
której rychłego powrotu się spodziewano

cura furiosi nad chorym umysłowo, cura dla spadku po osobie, która nie
który jednak, w przeciwieństwie do miała dziedziców testamentowych
demens, miał przebłyski świadomości ani beztestamentowych

cura bonorum w trakcie venditio bonorum

cura ventris dla dziecka poczętego
- egzekucji majątkowej uniwersalnej

cura debilium dla niewidomych, cura impuberis dla pomocy tutorowi

niesłyszących lub niepełnosprawnych przy opiece nad niedojrzałymi
fizycznie

cura mulierum dla pomocy tutorowi

przy opiece nad kobietami

warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

ROZDZIAŁ~­
Spadki

Lł.l. Główne zasady prawa spadkowego

i
n
t
e

p
r
e
t
a
C

szacunek y
dla woli i
n
zmarłego
I e

konstrukcyjne
zasady
prawa
spadkowego „nikt nie może umrzeć „swoboda „kto raz został „dziecko poczęte
pozostawiając dziedzica w dysponowaniu spadkobiercą, uważa sięza już
do części spadku, część majątkiem jest nim narodzone, ilekroć
chodzi o jego korzyść"
li
zaś beztestamentowo" na wypadek śmierci" na zawsze

Li.2. Treść testamentu

Li.2.1. Ustanowienie dziedzica

Problem prawny Parafraza tekstu Komentarz

O. 28,5, )Spr. (Ulpian w ks. 7 „Komentarza

Ustanowienie spadkobiercy wymaga
nie tylko zachowania wymaganej prawem
i wew nętrznej ,
ale też zrozumiałego wyrażenia woli
spadkodawcy - na przykład co do stosunku,
w jakim spadek ma przypaść kilku
współspadkobiercom
do dzieł Sabinusa"). Julian przytoczył
w ks. 30 Digestów przypadek, w którym tak
ustanowiono dziedziców:,, Tycjusz w połowie
niech będzie dziedzicem, Sejusz w połowie
niech będzie dziedzicem; w części, wktórej usta-
nowiłem Sejusza. Clffi,4łł4M em roniusz
niech będzie dziedzicem".
Dla wywołania skutków na wypadek śmierci trzeba
objawić swoje zamiary (animus testandi) nie tylko
na serio, a wola musi być rzeczywista, kompletna
oraz definitywna, lecz i wyraźna, a więc nie wy-
magająca poprawek. Zawsze natomiast wymaga
wykładni, bo bez procesu interpretacji nie można
zrozumieć żadnej wypowiedzi czy tekstu.

Rozdział LJ. Spadki warsztaty prawnicze 85

Źródła pokrewne
G. 2,117. Ustanowienie zaś formalne jest
takie: ,,Tycjusz niech będzie dziedzicem";
lecz i takie wydaje się być już przyjmowane:
,,nakazuje, aby Tycjusz był dziedzicem".
Natomiast nie jest przyjmowane: ,,chcę, aby
Tycjusz był dziedzicem". Przez wielu też odrzu-
cane są: ,,Tycjusza dziedzicem ustanawiam"
lub „czynię dziedzicem".
G. 2,229. Zapisy umieszczone przed ustanowie-
niem dziedzica są nieważne naturalnie dlatego,
że testamenty moc zyskują dzięki ustanowieniu
dziedzica i z tego powodu ustanowienie dzie-
dzica uważa się za początek i podstawę całego
testamentu.
G. 2,230. Z tych samych względów również
wolność nie mogła być dana przed ustanowie-
niem dziedzica.
I. 2,20,3/j_ [...] Ponieważ jednak uznaliśmy za
niesłuszne trzymać się porządku pisma (co wy-
dało się godne nagany i w samej starożytności),
gardzić zaś wolą testatora, naszą konstytucją
tę wadę naprawiliśmy, aby wolno było i przed
ustanowieniem dziedzica, i między ustanowie-
niami dziedziców zostawić legat, a tym bardziej
wolność, której dawaniu szczególnie się sprzyja.
D. 28,5,13,3 (Ulpian w ks. 7 „Komentarza do
dzieł Sabinusa"). Jeśli ustanowił dziedzicami:
jednego w jednej czwartej (ex quadrante), dru-
giego w połowie (ex semisse), pozostała jedna
czwarta przyrasta im proporcjonalnie.
D. 28,5,13,5 (Ulpian w ks. 7 „Komentarza do
dzieł Sabinusa"). Jeśli testator ustanowił
dwóch dziedzicami całości (ex asse), innych
w dwunastu uncjach, w księdze łj „Dzieł
pośmiertnych Labeona" postawiono pytanie
czy dokonuje się równego podziału. I uważa
Labeon, której to opinii, jak sądzę, trzeba przy-
taknąć, że ci będą w połowie (ex semisse) i tam-
ci, których ustanowiono w dwunastu uncjach,
w połowie (ex semisse).
D. 28,5,13,6 (Ulpian w ks. 7 „Komentarza do
dzieł Sabinusa"). Jeśli jednak dwóch ustanowił
dziedzicami całości (ex asse), trzeciego zaś
w połowie i jednej szóstej, w tejże księdze Labe-
on powiada, że as należy dzielić na dwadzieścia
uncji: osiem dla ustanowionego w połowie
i jednej szóstej, dwanaście dla tych dwóch.
86 warsztaty prawnicze
Można się zastanawiać czy testator chciał
trzem zostawić po równej części spadku, czy
jedną połowę Sejuszowi i Semproniuszowi.
Poprawnym jest, że ustanowił ich łącznie
(coniunctim), a więc Tycjusz połowę, ci dwaj
zaś niech wezmą po jednej czwartej.
h... wę, pozostali zaś.edn lczwartf Nie!asność
· ~ tę spowodowam½ddi,ii,j.j,@j.)Mjp1t§
Prawo rzymskie
Zarówno w ustnym, Jak i pisemnym testamencie
spadkodawca może ustanowić swym dziedzicem
więcej niż jedną osobę. Tak ustanowionych
współdziedziców nie musi powołać do spadku
w równych częściach. Wtedy jednak powinno być
jasne, jaka jest jego wola, gdy chodzi o wysokość
ich udziałów. Są one abstrakcyjnie określone
ułamkiem, gdyż współdziedzice to uniwersalni
sukcesorzy zmarłego - każdy z nich wchodzi w całą
jego sytuacje prawną, tyle że razem z innymi.
W przykładzie - przytaczanym pewnie już nie
jeden raz w ciągu trzech, czy czterech prawniczych
pokoleń, jakie dzieliły Ulpiana od Juliana - nie
poddawano w wątpliwość ważności ustanowienia
dziedziców. Nawet forma wewnętrzna była
prawidłowa: spadkodawca użył właściwych
stan owczych słów. Nie groziła więc nieważnością
testamentu niejasność: trzej dziedzice mają równe
udziały spadkowe, czy też dziedziczą jeden poło-
spadkodawcy. Inaczej niż przy interpretacji umów,
którą ułatwiają zgodne przekonania stron, przy
wykładni testamentu nie sposób skorzystać z po-
mocy tego, który go sporządził. Trzeba poprzestać
na brzmieniu słów i odczytywać wolę spadkodaw-
cy z pozostawionej wypowiedzi. Jurysprudencja
wyróżniła w całym sformułowaniu zmarłego dwie
wypowiedzi. W pierwszej na równi pojawiają się
tylko Tycjusz i Sejusz. Najwyraźniej więc chodziło
spadkodawcy o zapewnienie im równych udzia-
łów. Druga wypowiedź dotyczy części Sejusza, co
oznacza, że ½ spadku, w jakiej został ustanowiony
Tycjusz, pozostaje nietknięta. Natomiast w poło­
wie Sejusza zostaje ustanowiony dziedzicem trzeci
współspadkobierca - Semproniusz. Ponieważ
i tym razem spadkodawca nie określa udziałów,
trudno nie przyjąć, że zostali ustanowieni w rów-
nych częściach. Nie zawsze więc, gdy spadkodawca
nie określi wyraźnie udziałów współspadkobierców
w częściach ułamkowych, wszyscy otrzymują części
równe.
Prawo nowożytne:
§ 555 ABGB: .,Jeżeli ustanowiono większą ilość
dziedziców nie przepisując podziału, wówczas
dzielą się oni w równych częściach".
Art. 960 KC: .,Jeżeli spadkodawca powołał do
spadku lub do oznaczonej części spadku kilku
spadkobierców, nie określając ich udziałów spad-
kowych, dziedziczą oni w częściach równych".
Rozwiązanie to przyjmuje co do zasady§ 2091
8GB, ale w§ 2066 8GB pojawia się w szcze-
gólności ciekawa zasada wykładni . Przepis
ten postanawia bowiem, że jeśli spadkodawca
obdarzył swoich ustawowych spadkobierców
bez bliższego oznaczenia, obdarzeni są według
stosunku swoich ustawowych części spadko-
wych ci, którzy w czasie otwarcia spadku byliby
jego ustawowymi spadkobiercami (por. także
§ 2067-2069).
Problem prawny
Dopuszczalność, istnienie i treść warunku,
pod jakim ustanowiono spadkobiercę
Źródła pokrewne
D. 28.7.7 (Pomponiusz w ks. S „Komentarza
do dzieł Sabinusa"}. Gdyby ktoś
ustanowił dziedziców i1ił4i.lje@§,ii ~
że wzajemnie złożą zabezpieczenia stypulacyjne,
i że zrealizują legaty zostawione w testamencie,
przyjęto zwalniać z warunku, gdyż jego cel był-
by przeciwny ustawom (fraus legum), które za-
kazują pewnym osobom nabywać legaty. Gdyby
zaś do stypulacji doszło, przyrzekający będzie
przed skargą chroniony zarzutem.
D. 28,7,lOpr. (Ulpian w ks. 8 „Dysputacji"}.
Takie ustanowienie dziedzica, jak: ,.jeśli wskażę
Sejusza jako dziedzica w kodycylach, niech bę­
dzie dziedzicem", nie jest nieważne w przypad-
ku każdego ustanowionego dziedzicem z wyjąt­
kiem syna, ponieważ jest to ifułiii•@i§,ijj
nfiiiiłjjllei4!4„4 1 nie jest spadek uważany za
otrzymany w kodycylach, co jest zakazane, lecz
jest to warunkowe ustanowienie dokonane
w testamencie. Stąd, nawet jeśli następująco
napisał: ,.niech moim dziedzicem będzie osoba,
której imię wskażę w kodycylach" z tych samych
względów należy uznać, że ustanowienie będzie
ważne, gdyż żadne regulacje prawne temu nie
przeszkadzają.
D. 28,7,10,l (Ulpian w ks. 8 „Dysputacji"}.
Jeśli ustanawianego dziedzica tak
określilibyśmy: .,Ten niech będzie dziedzicem,
kogo w kodycylach nazwałem dziedzicem",
ważne jest ustanowienie dziedzicem także syna
pozostającego pod władzą ojcowską, ponieważ
nie stanowi warunku to, co zależy od przeszłości
lub teraźniejszości, jak na przykład: ,.jeśli żyje
król Partów", ,.jeśli statek stoi w porcie" .
D. 28,7,16 (Marcjan w ks. LJ „Instytucji"}.
„ Jeśli Tycjusz stanie się dziedzicem, niech
dziedzicem będzie Sejusz; jeśli Sejusz stanie się
dziedzicem, niech dziedzicem będzie Titius".
Julian pisze, że ustanowienie jest nieważne,
skoro warunek nie może się spełnić.
Parafraza tekstu
O. 28,5,3,2 (U/pian w ks. 3 „Komentarza da
dzieł Sabinusa"). Skoro ktoś tak napisał:
r
„jeśli Tycjusz będzie dziedzicem, Sejusz niech
będzie dziedzicem; Tycjusz niech będzie dziedzi-
cem", to aby Sejusz został dziedzicem, jako
I swoisty warunek traktuje się przyjęcie
spodku przez Tycjusza. Prawdziwym (sane) się
to wydało Julianowi i Tertulianowi.
Rozdział
Komentarz
Przy ład Je o
założycie
Ulpianem
skich jurys o
pra widłowe
Tycjusza. Pow
został ustanow1on e: :ei s::.
Jeśli tak, to oczywiście .- ro. n c~ : - ~ ~-e
częściach, a wi ęc po ½. Innego a 3 p _
ustanowieniu Sejusza nie wskazat spac oca ca.
Uzależnił natomiast ustanowienie SeJ sza oo
czy Tycjusz będzie dziedzicem. Stanowi ·os
warunek, gdyż powołanie do spadku Se1usz.a
ltwlilltllt1
Warto jednakże zauważyć przede wszystkim, ze
w prawie rzymskim dopuszcza się ustanowie-
nie dziedzica pod warunkiem zawieszają cym.
Prawo nowożytne:
Art. 962 KC uważa za nie istniejące zastrze-
żenie warunku lub terminu, uczynione przy
powołaniu spadkobiercy testamentowego.
Natomiast gdyby z treści testamentu lub
z okoliczności wynikało, że bez takiego zastrze-
żenia spadkobierca nie zostałby powołany,
powołanie spadkobiercy jest nieważne . Wyłącza
się stosowanie tych przepisów, jeśliby przed
otwarciem spadku nastąpiło ziszczenie się lub
nieziszczenie się warunku, albo nadejście ter-
minu. Niemożność w prawie polskim powołania
spadkobiercy pod warunkiem, doktryna słusznie
traktuje jako słabo uzasadnione i niepraktycz-
ne, a przede wszystkim za istotne ograniczenie
swobody testowania .
Natomiast prawo austriackie(§ 69S-70LJ
ABGB) i niemieckie(§ 158 ust. l, 207LJ-2076
BGB) dopuszcza przy rozrządzeniach na wypa-
dek śmierci warunki zawieszające i rozwiązu­
jące, terminy początkowe i końcowe (por. też
dopuszczający rozrządzenia pod warunkiem
art. LJ82 ZGB}; takoż art. 633 i 637 CC!.
W art. 638 CCI, który wyraźnie idzie tu za
§ 2075 BGB, - przy braku odmiennej woli
testatora - uznaje się dyspozycję za rozwiązu­
jącą, jeśli testator rozrządza pod warunkiem,
że spadkobierca lub legatariusz nie uczyni lub
nie da jakiejś rzeczy przez czas nieokreślony.
W przypadku warunków rozwiązujących władze
sądowe mogą nałożyć na spadkobiercę lub le-
gatariusza obowiązek złożenia zabezpieczeń na
rzecz osób, którym spadek lub legat przypadłby
w razie spełnienia się warunku - art. 639 CC!.
LJ. Spadki warsztaty prawnicze 87
Problem prawny
Nadużywanie uprawnień przez dziedziców dzia-
łających wbrew woli zmarłego
Źródła pokrewne
D. 50,17,19,1 (Ulpian w ks. 21.j „Komentarza do
dzieł Sabinusa"). Nie zwykł zarzut podstępu
szkodzićtym, którym wola testatora się nie
przeciwstawia.
D, l.jl.j,l.j,l.j,10 (Ulpian w ks. 76 „Komentarza do
edyktu"). Ponadto wiadomo, że jeśli ktoś wbrew
woli dochodzi czegoś z testamentu, zwykło się go
oddalać zarzutem podstępu (exceptfo doli mali).
I tak dziedzic, który nie ma zgody testatora,
zostanie odepchnięty zarzutem podstępu.
1U11
liczni
1Ji:i.1lfitlfit11•
uważają, że
zapis jest nieważny
nie tylko
w prawie cywilnym, lecz nie może zostać utrzy-
many również na podstawie senatus consultum
[Neronianum ]. Dlatego przyjęto, że jeśli ktoś
zapisze swoją rzecz w legacie damnacyjnym,
a później ją zbędzie - też liczni uważają, że
chociaż z mocy prawa legat się należy, jednakże
skarżący zapisobierca może być oddalony
zarzutem podstępu (exceptio doli mali),
jak gdyby dochodził wbrew woli zmarłego.
88 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 37,7,8 (Papinian ks. 11 „Odpowiedzi"). Obok
posagu ojciec dał dobra córce, którą pozo-
stawił pod swą patria potestas, i ustanowił
współdziedziczką z jej braćmi pod warunkiem,
że w rozliczeniu uwzględni posag i inne dobra,
wydane jej w związku z mal:żeństwem.
Gdy córka powstrzymała się od przyjęcia
spadku, bracia wystąpili z rei vindicatio o do-
bra, które nie należały do osa u. Uznano za
właściwe przyznać tu exceptio doli, ponieważ
ojciec chciał, aby córka miała i te dobra.
l
Prawo rzymskie
Komentarz
W przedstawionym przez Papiniana przykładzie
ojciec pozostawił córkę pod patria potestas
również po zamążpójściu. Przedmioty darowizn
nadal więc były w majątku rodzica, który to
majątek po jego śmierci przechodził na dziedzi-
ców testamentowych. Jednym z nich ustanowił
córkę, ale pod warunkiem dokonania collatio -
zaliczenia na poczet schedy spadkowej i posagu
(collatio dotis), i darowizn (cołlatio donationis).
Problem powstał, gdy powstrzymała się ona
od przyjęcia spadku. Najwyraźniej collatio
nie była dla niej korzystna: nawet jeśli posag
i darowizny nie przewyższały wartością udziału,
do którego była powołana, różnica mogła być
na tyle nieistotna, że córka nie chciała np. ry-
zykować odpowiedzialności za długi spadkowe.
Czy jednak odrzucenie spadku nie skutkowało
utratą darowizn poczynionych na jej rzecz przez
ojca jeszcze za życia, a w konsekwencji utratą
zabezpieczenia materialnego, planowanego dla
niej przez pater familias także przy sporządza­
niu testamentu? Trudno się dziwić, że dziedzice
skierowali przeciw siostrze rei vindicatio o wy-
danie darowizn - jurysta zresztą nie kwestio-
nuje prawowitości ich żądania. Milcząco też
odrzuca poszukiwanie formalnego mechanizmu
rozwiązania kontrowersji: brakuje zbyt wielu
przesłanek, aby w akcie ostatniej woli dopa-
trzyć się legatu na rzecz córki czy tym bardziej
darowizny na wypadek śmierci (donatio mortis
causa). Wyraźnie jednak Papinian wskazuje, że
powództwo spadkobierców
powinno być sparaliżowane zarzutem podstępu.
Z testamentu, ale i z wcześniejszego
zachowania spadkodawcy wynika, że chciał,
aby córka albo stała się współdziedzicem,
albo zatrzymała posag wraz z darowiznami.
Dziedzice dochodzą więc zwrotu wbrew woli
zmarłego. Trudno orzec czy nałożony przez ojca
warunek należy interpretować jako dyspozycję
konstytuującą czy deklarującą pozostawienie
przedmiotu darowizn w rękach córki.
Jeanai< formalnie zasaana windykacja darowiz
stanowi nadużycie ze st ony dziedziców, dlatego
spotyka się z except ·o doli. A Rrzecież szacunek d
woli zmarłego to podstawowa zasada interpreta
cyjna rzymskiego prawa spadkowego.
Prawo nowożytne:
W prawie francuskim koncepcję nadużycia pra-
wa wypracowała doktryna w połowie XIX wieku.
W 8GB po wielu dyskusjach umieszczono
§ 226: ,,Wykonywanie prawa jest niedopusz-
czalne, gdy może mieć na celu jedynie wyrzą­
dzenie szkody drugiemu", który - jak pokazała
praktyka - zbyt wąsko ujmował kwestię. Stąd
dla likwidacji przejawów nadużycia prawa
zaczęto posługiwać się§ 21.j2 8GB: ,,Dłużnik
zobowiązany jest wykonać świadczenie tak, jak
wymagają uczciwość i dobra wiara z uwzględ­
nieniem obyczajów obrotu".
 czeniem tego prawa Lt..
społecznego. Ta kie dz,
uprawnionego nie jest
nie prawa i nie korzyst
w przypadku legatu ob
zapis w prawie polskim
dawał w art. 97

. albo jeżeli spadkodawca był w chw,.:

swej śmierci zobowiązany do zbycia tej rzecz, •
(por. takoż art. 1038 CC, §662 ABGB, §2169
8GB, art. LJ8LJ ust. 3 ZGB) .

ft] Schemat treści testamentu cywilnego i pretorskiego

ustanowienie dziedzica

wydziedziczenia

imienne
I pogrobowca
I ogólne

substytucje fideikomisy uniwersalne

pospolita
I pupilarna I q.ia51 ,>upi.arna
legaty fideikomisy syngularne

I
windykacyjny dam nacyj ny lsinendi modo per praeceptionem

ustanowienie opiekunów

polecenia
~

wyzwolenia testamentowe fideikom;sy wolności

I klauzula kodyrylarna

ft] Kolorową czcionką zaznaczono postanowienia testamentu powstałe w czasach cesarstwa: fideikomisy
w Iwieku po Chr., klauzulę kodycylarną możliwą dopiero po udzieleniu przez cesarza Antonina Piusa ochrony
fideikomisom nakładanym na dziedziców beztestamentowych oraz substytucję quasi-pupilarną, stosowaną
już w prawie klasycznym, ale ostatecznie ukształtowaną dopiero przez cesarza Justyniana.

Rozdział LJ. Spadki warsztaty prawnicze 89

4.2.2. Substytucja pospolita

Problem prawny Parafraza tekstu Komentarz

O. 36, 1,80(78),l./ (Scewolo w ks. 21 „Digestów'}

Rozbudowa podstawienia pospolitego przez spad-
kodawcę - wskazanie kręgu osób, które mogłyby
po nim dziedziczyć; podstawienie wzajemne
Źródła pokrewne
GE. łJpr. Substytucją
jest to, co zwykło się zda-
rzać po ustanowieniu dziedzica przez testatora,
czyli wskazanie drugiego dziedzica. I dwa są jej
rodzaje: jedna nazywana jest pospolitą, druga
zaś pupilarną.
GE. łJ, 1. Pospolitą nazywa się następującą: .,niech
ten będzie dziedzicem," - czy to dziecko, czy
osoba postronna - ,,a jeżeli odmówisz przyjęcia
spadku po mnie, tamtego podstawiam, któremu
to spadek po mnie powinien przypaść".
GE. łJ,2. Substytucję pupilarną można sporzą­
dzić tylko względem niedojrzałych dzieci, gdyż
może być następująca: ,,to dziecko moje, jeśli
umrze przed dojściem do pełnoletniości (puber-
tas), tamtego mu podstawiam". I substytucja
pupilarna powinna być niejawna, aby nie mogła
dojść do wiadomości substytuta, żeby ten nie
podejmował jakichś zamachów na życie pupila.
Toteż winna być sporządzana na ostatniej
stronie testamentu, aby ta część, którą zosta-
wiono w podstawieniu pupilarnym, pozostała
opieczętowana, dopóki pupil nie osiągnie lat
dojrzałości , a wcześniejsza część testamentu,
w której ustanowiono dziedzica, została ogło­
szona. To również może się zdarzyć ze względu
na pogrobowców.
GE. łJ,3. Natomiast jeśli postronny dziedzic
zostanie ustanowiony, nie możemy jednakowoż
podstawić, aby - jeśli stanie się dziedzicem, ale
umarłby przed upływem pewnego czasu - kto
inny był jego dziedzicem. Może jednak
Ojciec ustanowił dziedzicami syna i córkę.
Podstawił ich sobie nawzajem, a jeśliby
żadne z dwojga nie było dziedzicem,
podstawił im licznych substytutów, których
nawzajem podstawił w słowach:
,,podstawionych dziedziców nawzajem podsta-
wiam": _Uczciwości tych dzieci powierzył (fidei
commmt), aby- kto drugie przeżyje i umrze
bezdzietnie przed 30 rokiem życia - wyda
spadek podstawionym dziedzicom. Syn przeżył
swą siostrę i zmarł bezdzietnie przed 30
rokiem życia. Jeszcze przed synem zmarł jeden
z substytutów, dlatego powstaje pytanie,
czy przypadająca na niego część należy się
w równych częściach innym substytutom,
którzy pozostali przy życiu, czy w udziałach
spadkowych, do jakich zostali podstawieni?
Odpowiedział, że
Substytucja, przedstawiona w Digestach Scewoli,
okazała się dość rozbudowana. Sucho brzmi wy-
jaśnienie, że podstawienie pospolite polega na
ustanowieniu dziedzica na wypadek, gdyby wcze-
śniej powołany nie został spadkobiercą. Wzajem-
ne podstawienie daje wyrazisty przykład tego,
jak bardzo spadkodawcy zależało, aby zapewnić
sobie dziedzica testamentowego. Zapobiegliwy
°7 ojciec najpierw wzajemnie podstawił ws półdzie­
dziców -własne dzieci. Gdyby jednak majątek
nie pozostał w rękach syna lub córki, testator
przewidział dalszych substytutów. Dla bezpie-
czeństwa - ich także wzajemnie podstawiał.
W tekście Scewoli znalazło się nawet
przykładowe sformułowanie takiej wzajemnej
substytucji - wi dać, że nie wy magała wielu słów.
Czy potem nie rodziła problemów interpreta-
cyjnych? Spadkodawcę interesowa ło wskazanie
kręgu osób, które mogłyby po nim dziedziczyć .
Dzięki Ade1komisowi uniwersalne u
z typowym warunkiem bezdzietnej śmierci
przed 30 rokiem życia, zwiększył rolę dalszych
substytutów. Syn i córka dziedziczyli po sobie
nawzajem, ale w razie bezdzietnej ś mierci ostat-
niego z rodzeństwa - kiedy zupełnie obcy mogli-
by przejąć majątek, otrzymany w spadku po ojcu,
Adeikomis przekazywał go osobom przez ojca
wskazanym w substytucji. Ito podstawienia,
dokonane przez spadkodawcę, decydują
o przyroście udziałów, jakich można się domaga ć
na podstawie Adeikomisu uniwersalnego. Do
stosunkowego powiększenia udziałów dochodzi
w proporcji wyznaczonej pierwotnymi udziałami .
Podstawową troską spadkodawcy Jest zapew-
nienie dziedzica. Służą temu w dzied21czeniu
testamentowym substytucje. Wskazanie go, to
także podstawowa wartośc prawa spadkowego,
które świadome jest również dążeń spadkodaw-
ców do Jak najdalej idącego decydowania o lo-
sach pozostawianego przez nich majątku.

PS. łJ,1,13. do wydania spadku sobie

nawzajem, w razie gdyby umarli bezdzietnie:
kiedy jedno umrze bezdzietnie, spadek przypa-
da temu, który przeżył. I nie mogą w tej sprawie
umówić się sprzecznie z wo lą testatora.

90 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie


D. 36,1,80(78),5 (Scewola w ks. 21
„Digestów"). Mewia ustanowiła dziedzicem
w 1/i2 (quincunx) syna, córkę Tycję w 'li2 (qua-
drans), syna Septycjusza w "li2 (triens), na które-
go też nałożyła fideikomis w słowach:
,.żądam od ciebie, synu Septycjuszu, abyś -
jeśli umrzesz bezdzietnie przed 20 rokiem życia
l
- przekazał twemu rodzeństwu wszystko, co ci
przypadło ze spadku po mnie". Gdy Septycjusz
umarł bezdzietnie zanim ukończył 20 lat,
powstało pytanie czy ten fideikomis obojgu
należy się proporcjonalnie do udziałów
spadkowych, czy też równo. Odpowiedział, że
proporCJonalme do udziałów spadkowych.
O. 36, 1,80(78),4 (Scewola w ks. 21„0igestów").
Ojciec ustanowił dziedzicami syna i córkę.
Podstawił ich sobie nawzajem, a jeśliby
żadne z dwojga nie było dziedzicem,
podstawił im licznych substytutów, których
nawzajem podstawił w słowach:
..,
„pods~awion~ch ~ziedziców nawzaj~m pod~ta_-
wiam . Ucmwom tych dzieci powierzył (fidei
commisit), aby - kto drugie przeżyje i umrze
bezdzietnie przed 30 rokiem życia - wyda
spadek podstawionym dziedzicom. Syn przeżył
swą siostrę i zmarł bezdzietnie przed 30
rokiem życia. Jeszcze przed synem zmarł jeden
z substytutów, dlatego powstaje pytanie,
czy przypadająca na niego część należy się
w równych częściach innym substytutom,
którzy pozostali przy życiu, czy w udziałach
spadkowych, do jakich zostali podstawieni?
Rozdział
Prawo nowożytne:
Słynny art. 896 CC głosi: .Subs UCJe są
zakazane. Każda dyspozycja, przez orą obda-
rowany, ustanowiony dziedZJc lub lega anus:
będzie obowiązany zachować i przeka:ac osobie
trzeciej, będą nieważne, nawet względem ob-
darowanego, ustanowionego dziedzicem lub
legatariusza". Rozszerzająco przyjęto zasadę
semel heres semper heres i uniemoż liwiono
substytucję pupilarną i fideikomisa rną, ale me
pospolitą. W kodeksie Napoleona substytucji
pospolitej nie uważa się za podstawienie, skoro
art. 898 CC czyni charakterystyczny wyjątek:
„Dyspozycja, przez którą osoba trzecia byłaby
wezwana do wzięcia darowizny, spadku lub
zapisu, na wypadek, gdyby go nie wziął obdaro-
wany, ustanowiony dziedzic lub legatariusz, nie
jest uważana za podstawienie i będzie ważna".
Nie ma już tak dziwnych zabiegów w prawie au-
striackim - § 604 ABGB: ,.Każdy spadkodawca
może na wypadek, gdyby dziedzic ustanowiony
nie doszedł do spadku, powołać pierwszego
dziedzica podstawionego; a w przypadku,
gdyby i ten ostatni nie doszedł, drugiego,
na podobny wypadek trzeciego lub i więcej.
Rozrządzenie takie nazywa się podstawieniem
pospolitym. Dziedzicem staje się ten, kto jest
w szeregu pierwszy powołany" . Takoż§ 2096
8GB: .,Spadkodawca może na wypadek, gdyby
spadkobierca odpadł przed otwarciem lub
po otwarciu spadku, ustanowić kogo innego
spadkobiercą (spadkobierca podstawiony)";
art. 487 ZGB: .,Rozrządzający może wskazać jed-
ną lub więcej osób, którym ma przypaść spadek
lub zapis w przypadku wcześniejszej śmierci lub
odrzucenia przez dziedzica lub legatariusza";
czy art. 963 KC: ,,Można powołać spadkobiercę
testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba
powołana jako spadkobierca ustawowy lub
testamentowy nie chciała lub nie mogła być
spadkobiercą (podstawienie)".
Osobno mówi się o wzajemnym podstawieniu
w § 607 ABGB: ,,Jeżeli sami tylko współdziedzi­
ce są sobie wzajemnie podstawieni, przyjmuje
się, że spadkodawca chciał także na podstawie-
nie rozciągnąć części wymierzone w ustano-
wieniu. Jeżeli jednak oprócz współdziedziców
podstawiony jest także ktoś inny, wówczas
opróżniona część spadku przypada wszystkim
w równych częściach"; oraz w§ 2098 8GB:
„Jeżeli spadkobiercami podstawionymi są
ustanowieni spadkobiercy wzajemnie dla siebie
albo dla jednego z nich spadkobiercy pozostali,
należy w razie wątpliwości przyjąć, że są oni
ustanowieni spadkobiercami podstawionymi
według stosunku swych części spadkowych.
Jeżeli spadkobiercy są dla siebie nawzajem
ustanowieni spadkobiercami podstawionymi,
wówczas spadkobiercy ustanowieni do wspólnej
części spadkowej mają w razie wątpliwości, jako
spadkobiercy podstawieni, pierwszeństwo przed
pozostałymi co do tej części spadkowej".
4. Spadki warsztaty prawnicze 91
Problem prawny
Udziały w ustanowieniu substytutów; przyrost.
Interpretacja obiektywna służy korekcie posta-
nowień testatora, gdy trzeba usunąć niedokład­
ności w dyspozycjach testatora o charakterze
faktycznym lub prawnym
Źródła pokrewne
D. 28,5,13,Lł (Ulpian w ks. 7 „Komentarza do dzieł
Sabinusa").
jak na przykład gdy
mnie ustanowił dziedzicem w dwunastu uncjach,
a ciebie w sześciu, ja mam dwie trzecie (bes), ty
jedną trzecią (triens).
D. 28,5,13,7 (Ulpian w ks. 7 „Komentarza do
dzieł Sabinusa"). U tegoż wspomniano: ,,Tycjusz
w trzeciej części", po czym, gdy wyczerpano as,
,,tenże w szóstej części"; Trebacjusz powiedział,
że spadek należy podzielić na czternaście uncji.
92 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 37, 11,Bpr. (Julian w ks. 24 „Digestów").
Jeśli tak napisano: ,,Semproniusz niech
będzie dziedzicem w połowie; Tyqusz,
jeśli statek przypłynie z Azji,
wjednej trzeciej niech będzie dziedzicem;
w jednej szóstej niech będzie dziedzicem",
Tycjusz nie został ustanowiony w dwóch czę­
ściach, lecz sam został podstawiony do swej
części. Wydaje się więc, że nie ustanowiono
go w większej części niż jedna trzecia. Gdy jed-
nak wolna pozostaje jedna szósta, otrzymuje
bonorum possessio nie tylko w jednej trzeciej,
lecz przyrasta mu także część z jednej szóstej.
Prawo rzymskie
Komentarz
Si novis ex Asia venerit, to typowy przykład
zawieszającego warunku co do faktu, a nie co
do prawa - wielokrotnie przez jurystów przytaczany.
Wstanie faktycznym, o którym mowa w Digestach
Juliana widać, że ta sama osoba może być
podstawiona w różnej kolejności, a nawet
sama sobie. I choć spadkodawca nie planował, aby
przypadło jej więcej niż jedna trzecia spadku, jeśli wa-
runek się spełni; wszelako nie jest pewne, że więcej nie
otrzyma. Porządek prawny zakłada bowiem jedność
powołania do dziedziczenia. Toteż nawet starający się
na podstawie testamentu o wprowadzenie przez pre-
tora w dobra spadkowe (bonorum possessio secundum
tabu/as), choćby myślał, że przyjmuje tylko wyrażoną
ułamkiem jego część, zgadza się w istocie być następcą
co do całości praw. Przyrost następuje bowiem z mocv
prawa. Gdyby się bowiem okazało, że pozostała ¼
jest bezdziedziczna (½ to udział Semproniusza, ½ to
udział Tycjusza), przyrośnie proporcjonalnie 3:2 dwóm
dziedzicom (ostatecznie: Semproniusz będzie dziedzi-
czył½ spadku, Tycjusz zaś ½). Gdyby statek z Azji nie
przypłynął, pozostałą½ dziedziczyliby w stosunku 3:1
(ostatecznie:¾ Semproniusz, ¼ Tycjusz).
W p1 awie rzymskim przvrost wynika z koncepg, suk-
cesji uniwersalnej- zawsze chodzi o to, aby znalezt
powołanych do całego spadku. Do stosunkowego
powiększenia udzialow pozostałych spadkobiercow
dochodzi w proporcji wyznaczonej Kh p1erwotnyrr
udz1alam1. Nabycie przez przyrost jest retroaktywn<>
to znaczy, ze od momentu powołania uważa się kogo~
za d21edzica tej części, jaką ostatecznie - to znaczy po
doliczeniu tego, co przyrosło - nabył
Prawo nowożytne:
W § 2090 8GB kwestię zdecydował się uregulować
ustawodawca następująco: ,,Jeżeli każdy z ustano-
wionych spadkobierców ustanowion ·est do cz ści
ułamkowe· s adku a te
Art. 965 KC mówi o przyroście, gdy spadkodawca
powołał kilku spadkobierców, a jeden z nich nie chce
lub nie może być dziedzicem. Przeznaczony dla niego
udział proporcjonalnie przypada pozostałym. Takie
rozwiązanie prawne nie odbiega od przyjmowanych
w prawie austriackim(§ 560-562 ABGB) i niemieckim
(§ 2091.J-2095 8GB). W prawie rzymskim przyrost
pojawia się w znacznie większej ilości przypadków, co
jest konsekwencją zasady nemo pro porte testotus,
pro parte intestotus decedere potest. Nie przyjmują jej
współczesne porządki prawne, czego przykład daje art.
926 § 3 KC, który z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie
przewidzianych postanawia, że „dziedziczenie usta-
wowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spad-
kodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo
gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości
spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą". Toteż
potrzebne są przepisy szczegółowe, służące w istocie
wykładni testamentu, jak§ 556 zd. l ABGB, które
głosi „Jeżeli ustanowiono większą ilość dziedziców i to
wszystkich w oznaczonych częściach, części te jednak
nie wyczerpują całości, wówczas pozostałe części przy-
padają dziedzicom ustawowym", czy też § 2088 8GB:
,,Jeże li spadkodawca ustanowił tylko jednego spadko-
biercę, a ustanowienie ograniczył do części ułamkowej
spadku, wówczas co do reszty spadku ma zastosowanie
dziedziczenie ustawowe (por. § 551.J ABGB).
 To samo obowiązuje, jeśli spadkoda •1ca ustanowił
kilku spadkobierców, ograniczaJi!C każdego z nich
do części ułamkowej spad u, a e c:zęsci tam .owe
nie wyczerpują całości ; ery art. ą81 ust. 2 ZGB,
gdzie stwierdza się po prostu, ze . część. órą
zmarły nie rozrządził, przypada Jego dziedz com
ustawowym".

Decydujące znaczenie ma wszelako wola spad-

kodawcy, co widać w§ 556 zd. 2 ABGB oraz
w § 2089 8GB, który głosi: ,,Jeżeli ustanowieni
spadkobiercy mają być wyłącznymi spadkobier-
cami, następuje stosunkowe podwyższenie ich
części w razie, gdy każdy z nich ustanowiony
jest do części ułamkowej spadku, a te czę ś ci
ułamkowe nie wyczerpują całości".

EE Wspóldziedzice:
Testator nie musiał ustanawiać spadkobierców w równych częściach.
Mógł ich udziały wskazać ułamkiem:
ex parte dimidia - w jednej drugiej,
ex parte tertio -w jednej trzeciej,
ex parte quarto - w jednej czwartej,
ex parte sexta - w jednej szóstej,
ex parte decima - w jednej dziesiątej,
ex parte duodecima - w jednej dwunastej.
Dzielono bowiem spade jako as na dwanaście części, każda
EE to uncia. Części te zyskały własne nazwy:
z których
1/12 to uncia,
2
/12 to sextans,
3/12 to quadrans,
4
/12 to triens,
5
/12 to quincunx,
6
/12 to semis as, stąd po prostu semis,
1/12 to septunx,
8
/12 to bis triens, stąd po prostu bes,
9
/12 to de asse quadrans, stąd po prostu dodrans,
10
/12 to dempto sextante, stąd po prostu dextans,
11
/12 to dempta uncia, stąd po prostu deunx.
EE Toteż np.
l) semis, triens i sextans (6/12, "/12, 2/12) 2) septunx i quincunx (7/12, 5/12)

1.j) dodrans i quadrans (9/12 i 3/iz) 5) dextans i sextans (1°/12 i 2/iz)

Rozdział 4. Spadki warsztaty prawnicze 93

4.2.3. Substytucja pupilarna
Problem prawny
Substytucja pupilarna.
Wola hipotetyczna spadkodawcy, którą trzeba
odczytać w oparciu o testament.
Favor testomenti
Źródła pokrewne
Z O. 31.J,5,16(17) oraz 18(19)pr. wynika, że jeśli
osoby umierają w tym samym czasie, a nie ma
jasności, kto zmarł pierwszy, nie dowodzi się
równoczesności ich śmierci, lecz ją zakłada.
Wyjątek pojawia się w O. 31.J,5,22(23), gdzie
na statku zginęła matka z dojrzałym (puber)
synem. Jawolenus uważał, że właściwszym (hu-
manius) jest uznać, iż syn zmarł ostatni, gdyż
żyłby dłużej. Jeśli jednak syn był niedojrzały
(impuber) w O. 31.J,5,23(21.J) Gaius syna uważa
za zmarłego jako pierwszego.
O. 37,11,8,l (Julian w ks. 21.J „Digestów"). Ten,
kto został podstawiony niedojrzałemu nastę­
pująco: ,,jeśli mój syn umrze zanim będzie mógł
zgodnie z prawem samodzielnie dysponować
majątkiem (in suam tutelom veniat), wtedy Ty-
cjusz niech będzie moim dziedzicem", windyku-
je spadek tak, jak gdyby słowo „moim" nie było
dodane, i będzie mógł też otrzymać bonorum
possessio.
O. 50,17,12 (Paulus w ks. 3 „Komentarza
do dziel Sabinusa"). W testamentach jak
naJp~łmeJ wykładamy wolę tęst1torów.
Ó. 50,17,56 (Gaius ~ k·s. 3 o legatach „Komen-
tarz~
-
do edyktu miejskiego~
~
)- Wrazie
• =
,wątplirio-
• Ą
j<\t
ści na leży wvbierać życz_pws~~ int~rpretaćj~i!i ,: .~
94 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 3L/,5,9{10)pr. (Tryfoninus w ks. 21 „Dyspu-
tacji''). Spadkodawca miał dwóch niedojrza-
łych (impuberes) synów i temu, który umrze
ostatni supremus , podstawił Tycjusza.
Obaj niedojrzali zginęli na statku razem, stąd
powstaje pytanie, czy dziedziczy substytut
i którego z nich spadek mu przypada? Po-
wiedziałem, że - jeśli zmarli jeden po drugim
- dziedzicem pierwszego będzie beztestamen-
towo drugi, a tego ostatniego substytut, który
w spadku po nim będzie miał również spadek
pa tym, ca zmarł wcześniej. W przypadku rów-
noczesnej śmierci, o który chodzi: skoro żaden
z braci nie przeżył drugiego, czy wolno uznać,
że abaj zmarli jako ostatni, czy też żaden -
ponieważ stwierdzenie, iż ktaś umarł ostatni,
zakłada, że ktoś umarł pierwszy? Powinno
raczej zastać przyjęte pierwsze rozwiązanie,
aby był dziedzicem obydwu, albowiem
kto ma jedynaka a ustanawia substytuta:
,,synowi, ca umarł • • nie wydaje się,
aby podstawiał nieskutecznie (inutiliter).
Przecież za najbliższego agnata uważa się
i tego, kto jest sam, nikogo nie wyprzedzając.
W sprawie więc, w której powstało pytanie,
gdzie żaden drugiego nie przeżył, obu się
uważa za ostatnich i pierwszych.
i w słowie , .
Prawo rzymskie
Komentarz
Substytucja pupilarna stała się już w 93 roku
przed (hr. kanwą dla ważnej decyzji interpreta-
cyjnej sądu centumwiralnego w causa Curiana.
W przykładzie z Dysputacji Tryfonina testator
musiał mieć patria potestos nad ustanowionymi
w testamencie dziedzicami, skoro mógł im usta-
nowić spadkobiercę- Tycjusza - na wypadek, gdy-
by zmarli przed osiągnięciem dojrzałości. Spad-
kodawca nie brał w ogóle pod uwagę sytuacji,
w której obaj zmarliby równocześnie - musiała
wydawać się nieprawdopodobna. Również testa-
torowi z początków I wieku przed Chr., który pod-
stawiał Kuriusza, nawet przez myśl nie przeszło,
że jego żona mogła nie być w ciąży. Podstawiający
Tycjusza przewidywał, że jeden z niedojrzałych
może umrzeć wcześniej i wtedy beztestamentowo
dziedziczyć będzie drugi syn. Ich wzajemne pod-
stawienie pospolite nie było tu potrzebne.
Nieprzewidziane zdarzenia zmusiły do poważ­
nego zastanowienia się nad postanowieniami
spadkodawcy. Po pierwsze ujawnił się tu
favar ,estament, - przychylnosć dla testamentu,
co stanowiło generalną dyrektywę interpre-
tacyjną. Początkowo wyrażało się w szukaniu
wykładni, która pozwoliłaby uratować testament
przez utrzymanie w mocy ustanowiema d21edzi-
ca. Z czasem była to JUŻ opqa na ,zecz wainosci
poszczególnych dyspozycji Wszystko, aby dać Jak
najpełniejszy wyraz rzeczywistej woli testatora.
I to między innymi w imię wierności woli spad-
kodawcy Tryfoninus czul się w obowiązku oprzeć
jej rekonstrukcję na sformułowaniach zawartych
w testamencie. Punkt „zaczepienia" znajduje
choć nie ma wątpliwości,
że wolą testatora było, żeby w razie śmierci
obu niedojrzałych synów, spadek przypadł
substytutowi pupilarnemu. Jurysta na
poparcie swego rozumowania powołuje
analogię z określeniem proximus agnatus
z ustawy XII tablic. Nie wymaga się istnienia
innych agnatów, aby beztestamentowo dziedzi-
czył, czy sprawował opiekę jedyny pozostały przy
życiu. Oparcie się na kryterium racjonalności,
wprowadzonym przez favor testamenti, widać
w interpretacji rozrządzeń wbrew dosłownemu
znaczeniu użytych przez testatora wyrazów.
Potrzeba ustalenia woli hipotetyczne) pojawia się
ze względu na okolJCznosci, których testator nie
przewidział lub me mogł przewidzieć.Trzeba jej
poszukiwać nie poza testafT'entem, lecz w Jego
sformułowaniach. Już bowiem wypracowana
w epoce archaicznej zasada formalizmu wymagała
wyraźne] deklaracji i nie dopuszczała mysli, że
pewnych dyspozycji dokonano milcząco.
O. 3L/,5,9(10)pr. (Tryfoninus w ks. 21 „Dyspu-
tacji''). Spadkodawca miał dwóch niedojrza-
łych (impuberes) synów i temu, który umrze
ostatni supremus , podstawił Tycjusza.
Obaj niedojrzali zginęli na statku razem, stąd
powstaje pytanie czy dziedziczy substytut
i którego z nich spadek mu przypada? Po-
wiedziałem, że - jeśli zmarli jeden po drugim
- dziedzicem pierwszego będzie beztestamen-
towo drugi, a tego ostatniego substytut, który
w spadku po nim będzie miał również spadek
po tym, co zmarł wcześniej. W przypadku rów-
noczesnej śmierci, o który chodzi: skoro żaden
z braci nie przeżył drugiego, czy wolno uznać,
że obaj zmarli jako ostatni, czy też żaden -
ponieważ stwierdzenie, iż ktoś umarł ostatni,
zakłada, że ktoś umarł pierwszy? Powinno
raczej zostać przyjęte pierwsze rozwiązanie,
aby był dziedzicem obydwu, albowiem
kto ma jedynaka a ustanawia substytuta:
,,synowi, co umarł , , ", nie wydaje się,
aby podstawiał nieskutecznie (inutiliter).
Przecież za najbliższego agnata uważa się
i tego, kto jest sam, nikogo nie wyprzedzając.
W sprawie więc, w której powstało pytanie,
gdzie żaden drugiego nie przeżył, obu się
uważa za ostatnich i pierwszych.
Rozdział 4.
Pra wo now ożytne:
Uchylony dop·ero i 20Cf -. a,;:. --20 CC prze vi-
dywał: .,Jeżeli łka osó ,Llł;=~~-= powoł.,n eh
do dziedziczenia Jedna PG d g-:e: ::g-~eto ~c2s
tego samego zdarzenia. a n'e mora -.::,·JO:nac
która zmarła jako pierYISZ.3, oom-'e,,;;- e :J"Zl'Z ;;
jest wyznaczone okolicznosoaw fa _ a ;:ie c
braku -wiekiem lub płcią . Następn'e aa - =~
721 CC głosił: ,,Jeżeli ci, którzy zginęli ra:e • ': i
mniej niż 15 lat, domniemywa się, że przezyl staf'SZ'
wiekiem. Jeżeli wszyscy mieli ponad 60 lat, do-
mniemywa się, że przeżył młodszy wiekiem. Jeze ·
jedni mieli mniej niż 15 lat, a drudzy ponad 60 la
domniemywa się, że przeżyli pierwsi". Idawny art.
722 CC: ,,Jeżeli ci, co zginęli razem mieli skończo­
nych 15 lat, a mniej niż 60, domniemywa się za-
wsze, że mężczyzna przeżył, jeśli są równi wiekiem,
albo gdy różnica nie przekracza jednego roku. Jeże li
byliby tej samej płci, należy dopuścić domniemanie
przeżycia, jakie w porządku naturalnym otwiera
prawo do spadku: domniemywa się zatem, że młod­
szy przeżył starszego".
Wprowadzono natomiast art. 725-l CC: ,,Kiedy
dwie osoby, z których jedna jest powołana do dzie-
dziczenia po drugiej, zginęły podczas tego samego
zdarzenia, kolejność śmierci jest ustalana wszel-
kimi środkami. Jeśli ta kolejność nie może zostać
określona, dziedziczenie po każdej z nich następuje
tak, jakby tamta nie była powołana".
Zazwyczaj odpowiedni przepis umieszcza się
w części ogólnej:
§ 20 BGB: ,,Jeśli kilka osób straciło życie pod-
czas wspólnego niebezpieczeństwa, zachodzi
domniemanie, że zmarły one równocześnie.
Art. 32 ZGB: ,,Kto dla skorzystania z jakiegoś prawa
twierdzi, że osoba żyła czy zmarła lub była widziana
w konkretnym momencie, lub przeżyła inną osobę,
musi to udowodnić. Jeśli dowód nie może być przed-
stawiony, że z dwóch osób jedna przeżyła drugą,
przyjmuje się, że zmarły równocześnie".
Art. 32 KC: ,,Jeżeli kilka osób utraciło życie pod-
czas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa,
domniemywa się, że zmarły jednocześnie".
§ 2084 BGB: ,,Jeżeli treść rozrządzenia
ostatniej woli dopuszcza różne tłumaczenia,
należy w razie wątpliwości dać pierwszeństwo
takiemu tłumaczeniu, przy którym
rozrządzenie może osiągnąć skutek".
Art. 948 KC:,,§ l Testament należytak thima:'
czyć, ażeby zapewQię możliwię najpełniejsze
urzeczywistnienie woli spadkoda\,1/CY,
§ 2. Jeżeli testament może być tłumaczony
rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która
pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy
w mocy i nadać im rozsądną treść''. ·
Spadki warsztaty prawnicze 95
Problem prawny
Wola testatora, a swoboda ustanowionego
dziedzicem w zakresie decyzji o odrzuceniu
spadku
Źródła pokrewne
D. 29,4,l,S (Ulpian w ks. SO „Komentarza do
edyktu"}. Gdy przedstawiono do oceny sprawę
ustanowionego zarazem instytutem i sub-
stytutem, a on nie przyjął ustanowienia jako
instytut, pytano czy podlega regulacji edyktu?
Sądzę, że nie podlega, ponieważ testator, który
go podstawił, dał mu po temu upoważnienie.
EP. 364, gdzie Otto Lenel rekonstruuje edykt
pretora: ,,Gdy ktoś z pominięciem podstawy
testamentu obejmie beztestamentowo w po-
siadanie spadek lub jego część, lub , , , ·, ·
, , sprawi, że już nie posiada; po
zbadaniu sprawy (causo cagnito) dam skargę
o legaty, jak gdyby spadek przyjął na podstawie
testamentu".
D. 29,4,6,3 (Ulpian w ks. SO „Komentarza do
edyktu"}. Pretor więc nie przyrzeka udzielenia
skargi bezwarunkowo, lecz bada sprawę
(causo cognito}, bowiem jeśli się okaże, że
testator pozwanemu sam pozwolił dziedziczyć
beztestamentowo lub jest jakaś inna słuszna
przyczyna pominięcia (ustanowienia w testa-
mencie) - właśnie nie udziela przeciw niemu
skargi o legaty.
D. 29,4,6,l (Ulpian w ks. SO „Komentarza
do edyktu"}. Istotnie, jeśli mu na to &•Ql!l!!Z,,l!ll~••ii"'ł
@,j,lhU,j@ji pozwolił, mówimy, że nie podlega
edyktowi, bowiem skorzystał z tego upoważnie­
nia, jakiego mu testator udzielił. A jeżeli
nie dozwolił testator wyraźnie (speciohter)
pominąć (ustanowienie w testamencie},
tego porządku należy przestrzegać, jaki
pokazał Julian.
D. 50,17,55 (Gaius w ks. 2 „Komentarza o testa-
mentach do edyktu pretorskiego"). Nie wydaje
dopuszczać się • • • · • kto korzysta ze swe-
go uprawnienia (nullus videtur dolo facere, qui
sua iure utitur}.
96 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 36, 1,28(27),2 (Julian w ks. 40 „Digestów").
Kto uważa spadek za zadłużony, nie otrzymuje
żadnych korzyści (commodum) na podstawie
testamentu, których nie otrzymałby, gdyby
nie był ustanowiony dziedzicem lub nie
przyjął spadku. Przeto - jeśli był podstawiony
pupilowi następująco: ,,ktokolwiek będzie
moim dziedzicem, ten syna mego niech będzie
dziedzicem" - zostanie zmuszony do oddania
spadku, który na podstawie substytucji mu
przypadnie. Gdyby nie było stwierdzenia:
„ktokolwiek będzie moim dziedzicem", o został
ustanowiony następująco:,, Tycjusz niech
będzie dziedzicem mego syna", wtedy- jeśli
sam jeden był ustanowiony dziedzicem ojca -
takoż będzie zmuszony oddać spodek po synu.
Jeśliby zaś miał współdziedzico, który spadek
przyjął, mógłby zatrzymać spodek po pupilu,
J
ponieważ wolno mu było odrzucić spadek po
ojcu, aby przyjąć na podstawie substytucji.
Prawo rzymskie
Komentarz
Digesta Juliana przyniosły ciekawy przykład
podstawienia pupilarnego, w którym substytut
wskazany został funkcjonalnie - dziedzicem ojca
mógł przecież zostać nawet ostatni z ustanowio-
nych w podstawieniu pospolitym. Wdziedziczeniu
testamentowym nabycie spadku z mocy prawa po-
jawia się właściwie tylko w przypadku wyzwolenia
i ustanowienia dziedzicem włas nego niewolnika.
Wszyscy inni cieszą się swobodą w odrzuceniu
spadku, co nie znaczy, że bez konsekwencji. I tak
kto odrzuca spadek podejrzewając, że jest nad-
miernie zadłużony, skoro po pierwsze nie ma
zaufania, po drugie de facto nie chce przyspo-
rzenia, nie może na podstawie tego testamentu
uzyskać żadnych z korzyści, jakie miałby ze
względu na to, że został ustanowiony dziedzicem
lub przyjął spadek. Za taką korzyść uznaje się
spadek otrzymany na podstawie substytucji
pupilarnej- zostanie się więc zmuszonym do
oddania go. Wyjątek stworzyć może jedynie
testator: ustana wiając współdziedziców wydaje
się być nie tylko świadom, ale i dopuszczać, że
- gdy przynajmniej jeden z ustanowionych
przyjmie spadek- pozostali mają swobodę
w odrzuceniu go, na przykład pod pretekstem,
że jest zadłużony.
Prawo nowożytne:
§ 808 ABGB: ,,Jeżeli dziedzicem ustanowiono
kogoś, komu by się prawo spadkowe należało
w całości lub części także bez rozrządzenia
ostatniej woli; nie ma on prawa powołać się na
ustawowy porządek dziedziczenia i udaremnia ć
przez to oświadczenia ostatniej woli. Musi on
albo przyjąć spadek z ostatniej woli, albo cał­
kiem go się wyrzec. Osoby natomiast, którym
się należy zachowe k, mogą odrzucić spadek
zastrzegając sobie swój zachowek".
Inaczej natomiast § 1948 BGB: ,,Kto jest po-
wołany do dziedziczenia na mocy rozrządzenia
na wypadek śmierci, może odrzucić spadek jako
spadkobierca ustanowiony, a przyjąć go jako
spadkobierca ustawowy, jeśliby bez tego rozpo-
rządzenia był powołany jako spadkobierca usta-
wowy. Kto jest powołany do dziedziczenia na
mocy testamentu i na mocy umowy dziedzicze-
nia, może spadek przyjąć na jednej podstawie
powołania, a na drugiej go odrzucić". Przyjęte
rozwiązanie wy magało wszelako uzupełnienia
- decyzji co do wykona nia zapisów i poleceń .
Zawiera ją przepis§ 2161 BGB: ,,O ile nie ma
podstawy do przyjęcia innej woli spadkodawcy,
zapis pozostaje skutecznym, gdy obciążony nie
zostaje spadkobiercą lub zapisobiercą. Obciąż o­
nym w tym przypadku jest ten, na czyją korzyść
wychodzi bezpośrednio odpadnięcie w pierw-
szym rzędzie obciążonego". Będzie nim więc np.
spadkobierca podstawiony albo uprawniony do
przyrostu.
 Art. 486 ust. 2 ZGo: -=:i
teczne, chociaz obaąiem
spadkodawcą lub zos al uzr.a" ::: ,.,..,..,...._"'~'
lub odrzucili dziedziczenie .

Art. 1022 KC: .. Spadkobierca powcxari =~ L · .~

ku zarówno z mocy testamentu, ja z oc
ustawy może spadek odrzucić jako spac ·ob e :a
testamentowy, a przyjąć spadek jako spad-
kobierca ustawowy". Dochodząc do spad u
na podstawie ustawy ma jedna kże obowiąze
wykonać zapisy, polecenia i inne rozrządze nia
spadkodawcy- art. 967 KC: .,§ l. Jeże li osoba
powołana jako spadkobierca testamentowy me
chce lub nie może być spadkobiercą, spadko-
bierca ustawowy, któremu przypadł przeznaczo-
ny dla tej osoby udział spadkowy, obowiązany
jest, w braku odmiennej woli spadkodawcy,
wykonać obciążające tę osobę zapisy, polecenia
i inne rozrządzenia spadkodawcy.
§ 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio
do spadkobiercy podstawionego oraz do spad-
kobiercy, któremu przypada udział spadkowy
z tytułu przyrostu".

Nadto warto zwrócić uwagę na przepisy art.

1014 KC: .,§ l. Przyjęcie lub odrzucenie udziału
spadkowego przypadającego spadkobiercy z ty-
tułu podstawienia może nastąpić niezaleinie
od przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowe-
go, który temu spadkobiercy przypada z innego
tytułu.
§ 2. Spadkobierca może odrzucić udział spad-
kowy przypadający mu z tytułu przyrostu,
a przyjąć udział przypadający mu jako spadko-
biercy powołanemu .
§ 3. Poza wypadkami przewidzianymi w pa-
ragrafach poprzedzających spadkobierca nie
może spadku częściowo przyjąć, a częściowo
odrzucić".

Rozdział '-l. Spadki warsztaty praw• icze 97

4.2.4. Wydziedzkzenie

Problem prawny Parafraza tekstu Komentarz

O. 37,f./, 18pr. (Hermogenion w ks. 3

Wymagania dotyczące formy wydziedziczenia Według prawa cywilnego testament, w którym
„Streszczenia prawa"). Wydziedziczony pod
służą zapewnieniu, że testator zdecydował pominięto synów in potestate testatora, był
świadomie i miał wiedzę o naturze oraz skut-
warunkiem domaga się bonorum possessio sporządzony niezgodnie z prawem. Za pominię­
kach swego działania contro tabu/as, chociaż wyłączony jest od do- tych zaś uważano takich, których testator ani
magania się jej ten, kto został pod warunkiem nie ustanowił dziedzicami, ani nie wydziedziczył
imiennie. Pod tym pojęciem rozumiano formalną
ustanowiony dziedzicem. Wyłączenie dzieci
Źródła pokrewne klauzulę, zamieszczoną w wymaganych prawem
z dziedziczenia musi być bowiem cywilnym słowach. Zdaniem pretora należało
dokonane niezawodnie (certo). imiennie wydziedziczyć wszystkich mężczyzn,
O. 37,4,8,2 (Ulpian w ks. 40 „Komentarza do
którzy mogliby się beztestamentowo starać
edyktu"). Nie jakimkolwiek wydziedziczeniem
o wprowadzenie w posiadanie spadku (bonorum
wyklucza się syna od posiadania dóbr spad-
possessio). Kobiety wystarczyło wydziedziczyć
kowych wbrew postanowieniom testamentu
ogólną klauzulą, choć pretor wymagał,
(bonorum possessio contra tabulas), lecz tylko
aby z treści testamentu wynikało, iż spadko-
dokonanym zgodnie z wymaganiami prawa
dawca brał pod uwagę wszystkie kobiety, jakie
cywilnego (rite).
dziedziczyłyby po nim beztestamentowo.
I ani w prawie cywilnym, ani w ius honora-
rium nie było możliwe wydziedziaenie pod
G. 2,132. Kobiety zwykło się wydziedziczać
warunkiem, choć -jak zauważa Hermogenian
imiennie albo wraz z innymi (inter ceteros),
dla odróżnienia - prawo rzymskie dopuszcza
byle tylko wydziedziczonym wraz z innymi coś
zostało zapisane,
u,m;,,.;,oąs
-l'ftlrlUlhiHi
• ... y, •
ustanowienie dziedzicem pod warunkiem za-
wieszającym. Inna jest jednak natura odsunięcia
od dziedziczenia, zamykająca drogę próbom
obalenia testamentu przez starania u pretora
o wprowadzenie w dobra spadkowe (bonorum
O. 28,2,2 (Ulpian w ks. 6 „Reguł"}. Uważa się
possessio contra tabulas). ''"""''"''·=~~
syna za wydziedziczonego imiennie (nomina-
tim) także następująco: ,,syn mój niech będzie
wydziedziczony", gdy jego imię nie zostało wy-
mienione, o ile byłby jedynym synem. Jeśli na-
tomiast jest wielu synów, w życzliwej interpre-
tacji (benigna interpretatio) raczej przez wielu
podzielanej - żaden nie został wydziedziczony.

Prawo nowożytne:

We współczesnym prawie wydziedziczenie poja-

wia się w tzw. systemach zachowku i traktowa-
ne jest jako pozbawienie zachowku (§ 767-770
ABGB, § 2333-2335 8GB, art. 1008-1011 KC).
Kodeksy cywilne wyliczają tylko kilka przyczyn
wydziedziczenia, na które pozwala się więc
w istocie wyjątkowo.

W krajach, które przyjęły system rezerwy, funk-

cję tę spełnia instytucja niegodności dziedzi-
czenia (art. 727 CC, art. 727 CCB, art. 463 CC!).

98 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

Problem prawny
Dziedziczenie przeciwtestamentowe
spadkobiercy cywilnego, ustanowionego
w testamencie
Źródła pokrewne
D. 37,1.J,l,l (Ulpian ks. 39 „Komentarza do edyk-
tu"). Dzieci są powołane do bonorum possessio
contra tabulas tym prawem i w tej kolejności,
w jakiej są powołane do dziedziczenia w prawie
cywilnym.
D. 37,1.J,l,8 (Ulpian ks. 39 Komentarza do edyk-
11
tu"). Jeśli spadkodawca miał syna i dzięki niemu
wnuka, a syna emancypował lub był on pod
władzą ojcowską, ale został deportowany, po-
wstaje pytanie, czy szkodzi to wnukowi (w sta-
raniach o bonorum possessio contra tobulas).
I lepszym jest w obu przypadkach, aby dopuścić
wnuka, bo deportowanych należy traktować,
jak zmarłych.
D. 37,1.J,ll.Jpr. (Africanus ks. l.J „Zagadnień").[ ... ]
jeśliten, kto jest pod władzą ojcowską, został
ustanowiony dziedzicem, ponieważ staje się
dziedzicem koniecznym (heres necessarius), tak
i on może domagać się posiadania dóbr spad-
kowych, o ile tylko nie zajął się już sprawami
spadkowymi (immixtio).
Parafraza tekstu
O. 37,5,25pr. (Marcellus w ks. 9 0igestów").
11
Ten, kto emancypował syna,
o wnuka, którego miał dzięki niemu,
pozostawił pod patria patestas,
wydziedziczył syna w testamencie, wnuka
zaś ustanowiłdziedzicem w pewnej części,
natomiast drugiego emancypowanego syna
pominqł. Wydaje się zasadnym, aby wnuk
ta kże mógł występować o bonorum possessio
contra tabu las, bowiem bonorum possessio
udzielana jest w tej części, w której ktoś byłby
beztestamentowo suus heres, + - ( - - - - - - -
gdyby ojciec nie był suus heres.
Rozdział
Komentarz
Spadkoda ,ca ema,"-Y'-'-'""'
tylko jednego z nich ec..--c • ~-a ~ooe.
I Pominięty syn emanc:ypov.a· -35a:; e
więc wystąpił do pre ora o pr ac:E e
w dobra spad kowe przeci ' eSra~e;i·
Jedyny cywilny spadkobierca bezte,iamer·c
- pozostawiony pod patria pa estas d ad ;;
_ syn drugiego emancypowanego - zosta us-a-
nowiony w testamencie dziedzKem, a e; 0
w pewnej części". Wygląda na to, ze '1ie o rrv.
11
mal tam nawet połowy spadku, skoro powsta-,o
pytanie, czy i on obok stryja może się domagac
bonorum possessio contra tabulas. Trudno
byłoby pretorowi uzasadnić odmowę wprowa-
dzenia w dobra spadkowe suus heres, jakim
L był wnuk, skoro według prawa cywilnego jego
ojciec nie dziedziczył beztestamentowo.
Pominięcie 'i!ma"ną,powjnego syria sfanp'ł/il~
poważne uzasadnienie dla podwazania testi!_-
men tu przez pretora Wtali:zwanym dziedzi,. 1
cze~iu prz-~c.i..;te~tamentowym formalny~. i
Magis/ratu_s ni_e mógł jedna~ tą drogą pązbąwi,<'.: i
możliwości starania s1ę o spadek.tych, którzy
1
dziedziczyliby beztęstarnentowewedlug prawa .
cywilnego.
I.J. Spadki warsztaty prawnicze 99
~.2.5. Legaty
Problem prawny
Błąd co do cech przedmiotu zapisu.
Reguła falsa demanstratio non nocet
Źródła pokrewne
D. 32,35,2 (Scewola w ks. 17 „Digestów"). Dla
wyzwoleńców spadkobierca zostawił w fideiko-
misie - napisał „chcę dać" (dari vola)- ,,grunt
trebacjański , który jest w regionie Atellata, ta-
koż grunt satriański, leżący w regionie Niphana,
wraz z warsztatem rzemieślniczym" . W regionie
Niphana nie było gruntu nazywanego satriań­
skim - znajdował się on w innym regionie, ale
skoro nie było wątpliwości, że o tenże chodziło
testatorowi, należał się wyzwoleńcom tak
samo, jak grunt trebacjański.
D. 32,85 (Pomponiusz w ks. 2 „Komentarza do
dzieł Kwintusa Mucjusza"). Zdaniem Labeona,
którego nie podzielają inni juryści, określenie
,,Stichus, który ma być mój", nie jest warun-
kiem, lecz ,
100 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 35,1, 17,) (Gai us w ks. 2 „Komentarza do
edyktu pretorskiego - o legatach"). Jeśli
niewolnika zostawił w legacie tak: ,,kucharza
Stichusa", ,,szewca Stichusa Tycjuszowi zapi-
suję", mimo że nie jest ani kucharzem,
ani szewcem, będzie należał do legatariusza,
jeśli da się ustalić, że jego miał na myśli te-
stator. Albowiem także gdy przy wskazywaniu
osoby legatariusza pojawi się błąd
•d k h. i . , ' ~ się w jej określeniu (sytuacja jest o tyle uła-
ale w1a omo, omu c crnr zap1sac'
legat jest tak samo ważny, jakby żaden
błąd nie wystąpił.
~ ma znaczenia, jeśli nie uniemożliwia identyfika-
Prawo rzymskie
Komentarz
Wyrażona jednostronnie i arbitralnie
wola testatora wymaga zawsze procesu myślo­
wego, aby przypisać treść danej dyspozycji.
Od czasów archaicznych próbowano ją odczy-
tywać z samych verba. Kto jednak w przytoczo-
nym przykładzie jest właściwie przedmiotem
zapisu windykacyjnego (legatum per vindicatio-
nem): kucharz czy szewc? Czy nie wystarczy,
że osoba, o którą chodzi jest wskazana imiennie
- Stichus? Jeśli rzeczywiście testator miał jed-
ną, konkretną osobę na myśli, a tylko pomylił
. w dyskutowanym przypadku, że Stichus
tw10na
nie był ani szewcem, ani kucharzem),
błąd co do właściwości przedmiotu zapisu nie
cji tego przedmiotu. Gaius podkreślił, że i błęd­
ne oznaczenie zapisobiercy nie ma znaczenia
dla ważności zapisu testamentowego, jeśli nie
ma problemów ze zrozumieniem, kogo spadko-
dawca przewidział jako legatariusza.
Z przedstawionego przykładu wynika, że
oraw1P r vmshr, obow1ązyv;ała rPnuł.1 fo' a
demonstratra non nocet. Mówi ona ze dyspo
zycja pozostaje w r'locy mimo błędnego przPd-
stawiema. Nie szkodzi ono - rzecz jasna - tylko
wtedy, gdy , , , · ,
• . · · nie jest istotna, bo ma char,kte1
akcesoryjny, a wła~ci " sens daje <ię ust i lic
v, drod1.e Nykl~dni Natomiast z końcowej
uwagi Gaiusa wynika a contrario, że
brak wystarczająco wy raźnego określenia
podmiotów i przedmiotów musi skutkować
nieważnością całego testamentu albo przynaj-
mniej niektórych z zawartych w nim dyspozycji.
Prawo nowożytne:
Pomyłki testatora i niewłaściwe oznaczenie
stanowią przedmiot ożywionej dyskusji we
współczesnej doktrynie prawa cywilnego.
Czy należy wtedy stosować przepisy o błędzie?
Stwierdzenie istnienia błędu skutkuje
nieważnoś cią rozrządzenia. Natomiast zasada
falsa demonstratio non nocet pozwala
skorygować pomyłkę i utrzymać rozrządzenie.
Mówi o tym wprost § 571 ABGB: ,,Rozrzadzenie
jest ważne, skoro się okaże, że osobę obdarzoną
lub przekazana rzecz nazwano jedynie lub opi-
sano nieprawdziwie".

Problem prawny
Indywidualna praktyka językowa testatora.
Ustalenie woli testatora na podstawie dowo-
dów co do stanu jego świadomości.
Favor uxoris
Źródła pokrewne
D. 33,l.j,6pr. (Labeon w ks. 2 „Dzieł
pośmiertnych streszczonych przez Jawolenu-
sa"). Gdy tak napisano: ,,co do tych pieniędzy -
50, które otrzymałem ze względu na moją żonę,
niech mój dziedzic da jej tyle tytułem zwrotu
posagu", chociaż posag wynosił l.j0, jednak
Alfenus Warus pisze, że Serwiusz odpowiedział,
iż należy się 50, ponieważ przeznaczona suma
została pisemnie określona jako 50.
Parafraza tekstu
O. 31./,5,28(29) (Jawolenus w ks. 3 „Dziel
pośmiertnych Labeona,,). Ten, kto miał
wyrabiającego sukno folusznika Flakkusa
oraz młynarza Filonikusa, zostawił
żonie w legacie „Flakkusa młynarza".
Który z nich, czy może obaj się należą?
Po pierwsze uznano, że należy się ten, o któ-
rym testator myślał, że go zapisuje.
Gdy nie jest to oczywiste, należy
w pierwszym rzędzie zbadać, czy właściciel
znał imiona niewolników - jeśli tak, należy
się wskazany imieniem, a błąd dotyczył
zawodu. Jeśli zaś nie znał imion niewolników,
młynarz wydaje się zapisany tak, jak gdyby
nie dodano imienia.
Rozdział 1.j _Spadki
monstra, o rio c~2~? :> ~ s:e:"-'e s:ię pr.:,j-
muje, że dopełnia ona:::- . ::;::re ,' na ,eonę
wykładni oświadaen ,•,:i • , ecwg- ·e1 ~=J'"'i
należy tak interpreto ac _ ffi_ ę •a :g we
rozumiały j ą obie stron • choc:i SV,.: ,o ie
wyrażały w sposób dla innych n1e:ro:
Do wykładni testa mentu zarówno r'e;-;i·ec a
jak i polska doktryna , przyjmuie zasadę ;cisa
demonstratio non nocet, chociaż oś •;iadc1,~ie
woli testatora jest jednostronne i dla s ',e;
skuteczności nie wymagają zakomuniko ·1aPia
drugiej stronie. Zgoda dotyczy jed nakże tylko
przypadku indywidualnej praktyki jęz ykowej
testatora, a i to dopiero po odrzuceniu zasady
clara non sunt interpretanda. Powszechnie się
uznaje, że taka pomyłka nie powinna skutko-
wać nieważnością rozrządzenie. Co innego, gdy
do falsa demonstratio doszło pod wpływem
błędu w sferze intencji. Ukształtowały się tu
bowiem dwa stanowiska: elastyczne i rygo-
rystyczne. Pierwsze stara się podążać przede
wszystkim za intencjami zmarłego. Drugie za
cenniejszą uważa ochronną funkcję przepisów
o formie, które pozwalają unikać fałszowania
woli spadkodawcy po jego śmierci . Stanowisko
rygorystyczne podkreśla wymóg, żeby wykład­
ni poddawać tylko wolę, jaka znalazła wyraz
w treści testamentu.
W nauce ius commune zasadę falsa demontra-
tio non nocet rozciągnięto poza obszar prawa
spadkowego i tak jest współcześnie wykorzy-
stywana w argumentacji prawniczej.
Komentarz
Klasyczny przykład falsa demonstratio daje
przytoczony przez Jawolena przypadek, który
najwyraźniej dyskutował już wybitny prawnik,
żyjący 100 lat wcześniej. Nie było jasne, kogo
testator miał na myśli, toteż jego wolę należało
dopiero ustalić, badając nie tyle indywidualny
język spadkodawcy - kogo jak nazywał, co stan
świadomości. Widać, że dla R 1r 11~ p1er .Jtn~
L u k 'v po;.11 .j1 'a o· zamiar testatora
- mens testatoris, " g-1 r o2r,
rrnerzal t ,[ OU' L na 0 0 "r "J
b1dz d mnk ~ r O ~ W dyskutowanym
przykładzie szukano woli rzeczywistej, a nadto
starano się ją ustalić tylko na podstawie tekstu.
Wydaje się więc, że wszystko powinno zależeć
od tego czy spadkodawca znał imiona niewol-
ników, czy rozpozna w ał ich tylko po profesji.
Jeśliby wszelako takie poszukiwanie zawiodło,
żonie nie należałby się żaden: nie wiadomo by-
łoby wtedy, kogo testator zapisał. Nic w testa-
mencie nie wskazuje, aby chciał zostawić żonie
dwóch niewolników.
warsztaty prawnicze 101
D. 32,29pr. (Labeon w ks. 2 „Dziel
pośmiertnych streszczonych przez Jawole-
nusa"). Ten, kto miał konkubinę, dal jej do
używania ubrania po poprzedniej konkubinie,
po czym w legacie zapisał: .,ubranie, które dla
niej zostało kupione i przygotowane". Kascel-
liusz i Trebacjusz mówią, że nie należy się, co
nabyto dla poprzedniej konkubiny, ponieważ
inaczej byłoby w przypadku żony. Labeon tego
nie aprobuje, gdyż przy legacie tego typu nie
powinniśmy iść za prawem dotyczącym żon
(ius uxorium), lecz interpretować słowa. I to
powinno być prawem w przypadku czy to córki,
czy jakiejkolwiek innej osoby. Rozstrzygnięcie
Labeona jest prawidłowe.
Problem prawny
Błąd w oznaczeniu przedmiotu legatu windyka-
cyjnego (legatum per vindicationem). Interpre-
tacja obiektywna koryguje niedokładności w dys-
pozycjach testatora o charakterze faktycznym
Źródła pokrewne
G. 2,193. Tak sporządzamy legat windykacyjny:
„Tycjuszowi - na przykład- człowieka Stichusa
daję zapisuję (da, lega)". Jednak również gdy tyl-
ko jedno z tycn słów było użyte, jak „daję" albo
.,zapisuję", takoż sporządzono legat windykacyj-
ny. Także jeśli taki byłby legat: .,niech weźmie
(sumito)" , albo taki: .,niech ma dla siebie (sibi
habeto)", albo taki: ,,niech zabierze (capita)",
takoż sporządzono legat windykacyjny.
Ijeśli zapisobierca będzie dochodził tej
rzeczy czy to od dziedzica, czy to kogokolwiek in-
nego kto by rzecz posiadał, •
102 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 32,35, 1(Scewolo w ks. 17 „Digestów").
Semproniuszowi tak zapisał: ,,Semproniusz
niech weźmie dla siebie (sumito)
wszystkie moje grunty, które są w zarządzie
niewolnika Primusa aż do gruntu zwanego
Gaas, w granicach Galacji, tak, jak są -
z pełnym wyposażeniem". Ponieważ okazało
się, że jest tam jeden grunt, który graniczy
nie z Galacją, lecz z Kapadocją, pod zarządem
jednak tegoż niewolnika, powstaje zatem
pytanie, czy ten grunt ma wraz z pozostałymi
należeć do Semproniusza?
Odpo wiedział, że i ten powinien.
Jurysprudencja uznaje jednak, że wystarczy
sprawdzić, czy testator rozpoznawał Flakkusa i Fi-
lonikusa po imionach. Dopuszcza się więc nie tyle
poszukiwanie woli testatora poza testamentem,
lecz ustalenie przyczyn błędu. Juryści postanawia-
ją, aby w razie stwierdzenia, że niewolników po
imionach nie znal- dla utrzymania rozrządzenia
w mocy- za decydujące przyjąć wskazanie przed-
miotu legatu przez wyko nywany zawód. Rozwiąza­
nie takie wydaje się uzasadnione doświadczeniem
życiowym: niewolników łatwiej rozpoznaje się
dzięki charakterystycznym cechom, a do takich
należą wykonywane przez nich zazwyczaj prace.
Imiona zaś mogą się w danym domu powtarzać.
Stan faktyczny o tyle ułatwia rozumowanie, że
jeden z niewolników rzeczywiście jest młynarzem,
a drugi folusznikiem. Jur sc1 ~ r scv oparli 511;'
, a t.KŚClP, me na rł,1v •odacl, spoza testa n emu
a eh rozwiązanie wprowadzone w interesie zony,
ktora byta legatariuszką, zostało następnie uogol
nione, staJqc sie regułą w prawie klasyunym.
Favor uxoris - przychylność wobec żony jako dy-
rektywę interpretacyjną wi dać zwłaszcza
Prawo nowożytne:
§ 655 ABGB: .,Słowa bierze się także przy zapisach
w zwyuajnym ich znaczeniu, chyba że wykaza no by,
iż spadkodawca zwykł był łączyć z pewnym zwrotem
właściwe sobie, odrębne znaczenie, lub iż zapis
w takim razie pozostałby bez skutku".
Komentarz
Testator sporządzając legat nie użył słów „daje"
lub „zapisuje" (do, lego). Sformułowanie „niech
,_.. weźmie dla siebie" uznane zostało przez Scewolę
za ważne dla powstania legatu windykacyjnego.
W treści zapisu zresztą spadkodawca zwraca się
w typowy dla legatów wi ndykacyjnych sposób:
do zapisobierc i bez ws ominania dziedzica. Po-
nieważ •.,
powstaje poważny problem, czy grunt
graniczący z Kapadocja również przechodzi na
włas ność Semproniusza. W istocie jest to pytanie
czy spadkodawca się pomylił w oznaczeniu swej
własności. Nie miał gruntu na granicy z Galacją,
a w omawianym przypadku nie wchodzi w grę zapis
jakiegoś gruntu na ranie z Galac" - w legacie
wi.!22Y,kac j nym
Wola testatora,
aby obdarzyć Semproniusza kosztem spadku nie
podlega wątpliwości. Zasadnym wydaje się więc
uznać, że spadkodawca się pomylił w oznaczeniu
kraju. Dwie pozostałe cechy grunt wyróżniające:
położenie przy granicy oraz zarządca - niewolnik
Primus, pozwalają zidentyfikować zapisany grunt,
jako położony na granicy z Kapadocją. Z podanego
przez prawnika stanu faktycznego nie wynika, jak
w innych kazusach, że znana była wola testatora.
Trzeba ją tu ustalić tylko na podstawie tekstu.
,t ;, Jl L. l
mc,żli 11aJqcy Jego 1C1entyhkacJę, okazuje <;1ę łatwy do
usun ęoa 1me wpływa na ważnośc rozrządzeriia.

G. 2,197. Potem zaś na wniosek cesarza Nerona
uchwalono senatus cansultum, w którym po-
stanowiono, że jeśli ktoś zapisze taką rzecz, jaka
nigdy nie była jego, legat jest tak samo ważny,
jak gdyby pozostawiano według najlepszego
prawa (optima iure). Najlepszym zaś prawem
jest zapisać damnacyjnie, w którym to rodzaju,
nawet cudza rzecz może być zapisana, co się
okaże dalej.
Problem prawny
Niejasność sformułowań testatora: interpreta-
cja obiektywna ostatniej woli koryguje niedo-
kładności o charakterze logicznym. Przedmiot
legatu windykacyjnego, przedmiot legatu
damnacyjnego
Źródła pokrewne
D. 32,62 (Julian w „Pojedynczej księdze o kwes-
tiach budzących wątpliwości"). Ten, kto miał
dwa muły, zostawił następujący legat: ,,niech
mój spadkobierca da dwa muły, które będą
moje, gdy będę umierał". Nie zostawił żadnych
mułów, lecz dwie mulice. Serwiusz odpowie-
dział, że legat się należy, gdyż mulice są objęte
określeniem muły, jak określeniem niewolnicy
zwykle obejmuje się niewolnice. Wynika to
z tego, że zawsze rodzaj męski obejmuje także
rodzaj żeński.
G. 2,199. Wiadomo, że gdy dwóm albo więcej ta
sama rzecz zostanie zapisana w legacie windyka-
cyjnym: czy to łącznie (caniunctim), czy rozłącznie
(disiunctim), i wszyscy otrzymają zapis, poszcze-
gólnym należą się części, a udział brakującego
przyrasta wspóllegatariuszowi. Łącznie tak się
zapisuje: ,,Tycjuszowi i Sejuszowi daję zapisuję
człowieka Stichusa"; rozłącznie zaś: ,,Lucjuszowi
Tycjuszowi daję zapisuję człowieka Stichusa; Seju-
szowi tegoż człowieka daję zapisuję".
Parafraza tekstu
D. 34,5, 13(14)pr.-1 (Julian w „Pojedynczej
księdze o kwestiach budzących wątpliwości'}
Jeśli ten, kto zdeponował dwieście,
tak sporządza legat: ,,Seiusowi z (cum)
dwustoma, które u niego zdeponowałem,
zapisuję trzysta", niby jasno określa
każdą z sum, ale takie ich zestawienie powo-
duje niejasność. Trzeba wszelako uznać,
że należy się nie 300, lecz 500, gdyż
obie sumy się łączą. Jeśli ktoś zapisuje:
„grunt sejański mój dziedzic niech da
(heres meus dato) Attiuszawi z (cum)
Dianem, niewolnikiem Mewiusza", powstaje
wątpliwość, czy grunt zapisano Dionowi, czy
to Dion i grunt stanowią przedmiot legatu.
Trzeba raczej powiedzieć, że nie tylko grunt,
ale i Dion został zapisany, zwłaszcza gdy
nie było żadnej słusznej przyczyny,
aby zapisywać na rzecz Diona.
Rozdział l.j_
Prawo nowożytne:
Legat ze skutkiem rzeczowym przewiduje
prawo włoskie - art. 61.j9 ust. 2 (Cl: .Gdy przed-
miotem zapisu jest własność oznaczonej rzeczy
lub inne prawo należące do testatora własność
lub prawo przechodzi z testatora na legatariu-
sza w momencie śmierci testatora•.
Już w związku z senatus cansultum Neranianum
mówi się o zapisie rodzącym zobowiązanie, a nie
wywołującym skutku rzeczowego, jako lepszym
i wygodniejszym prawnie rozwiązaniu. W proce-
sie kształtowania się jednolitej koncepcji zapisu,
który rozwijał się już w starożytności, przyjęto
właśnie koncepcję obligacyjną, przyjmowaną
przez współczesne ustawodawstwa (art. 1011.j CC,
§ 681.j w związku z § 535 ABGB, § 2171.j 8GB,
art. 562 ust. l ZGB, art. 968 § l KC). Przyjmowa-
nie tylko konstrukcji zapisu wywołującego czysto
obligacyjny skutek, w polskiej doktrynie, moty-
wowane jest kwestią odpowiedzialności za długi
spadkowe. Uważa się za nie do pomyślenia, aby
przedmioty przypadające legatariuszom nie słu­
żyły zaspokojeniu wierzycieli, a w związku z tym,
aby legatariusz windykacyjny był postawiony
w korzystniejszej sytuacji niż spadkobierca.
Komentarz
Zamiar testatora musi być wyrażony zrozumia-
le, a przy wykładni jego postanowień nic nie
zwalnia z uniwersalnych wymogów logiki oraz
znajomości sposobów posługiwania się języ­
kiem. Widać dobrze w pierwszym z dyskutowa-
nych przez Juliana przypadków, że interpretacja
obiektywna ma zintegrować dyspozycje testato-
ra. Depozyt nie określa osoby legatariusza, ale
przedmiot depozytu. Wraz z dodatkową suma
stanowi przedmiot legatu windykacyjnego. Przy-
padek to szczególnie wyrazisty, zważywszy że
Na podstawie legatu windy-
kacyjnego przysługuje mu bowiem tylko rei
vindicatia, a więc skarga rzeczowa. Seius 200
ma u siebie. W majątku testatora powinno się
znaleźć 300 w gotówce.
Spadki warsztaty prawnicze 103

G. 2,205. Jest też inna różnica między legatem
damnacyjnym a windykacyjnym. Gdy dwóm
albo więcej zapisano rzecz w legacie damnacyj-
nym, jeśli łącznie, to poszczególnym należą się
oczywi ś cie części, jak powiedzieliśmy w legacie
windykacyjnym; jeśli natomiast rozłącznie,
poszczególnym należy się całość. Stąd dziedzic
musi świadczyć jednemu rzecz, drugiemu - jej
wartość; zaś w razie zapisania łącznie udział
brakującego nie przypada wspołlegatariuszowi,
lecz pozostaje w spadku.
G. 2,206. Ponieważ jednak powiedzieliśmy,
że oto przy legacie damnacyjnym udział bra-
kującego pozostaje w spadku, natomiast przy
legacie windykacyjnym przyrasta współlegata­
riuszowi, powinniśmy zaznaczyć, że tak to było
według prawa cywilnego przed wydaniem lex
Popia. Natomiast po lex Popia udział braku-
jącego staje się coducum i wpada w ręce tych
w testamencie, którzy mają dzieci.
104 warsztaty prawnicze
D. 34,5, 13(1ł/)pr.-1 (Julian w „Pojedynczej
księdze o kwestiach budzących wątpliwości'}.
Jeśli ten, kto zdeponował dwieście,
tak sporządza legat: ,,Seiusowi z (cum)
dwustoma, które u niego zdeponowałem,
zapisuję trzysta", niby jasno określa
każdą z sum, ale takie ich zestawienie powo-
duje niejasność. Trzeba wszelako uznać,
że należy się nie 300, lecz 500, gdyż
obie sumy się łączą. Jeśli ktoś zapisuje:
„grunt sejański mój dziedzic niech da
(heres meus dato) Attiuszowi z (cum)
Dionem, niewolnikiem Mewiusza", powstaje
wątpliwość, czy grunt zapisano Dionowi, czy
to Dion i grunt stanowią przedmiot legatu.
Trzeba raczej powiedzieć, że nie tylko grunt,
ale i Dion został zapisany, zwfaszcza gdy
nie byto żadnej słusznej przyczyna,
aby zapisywać na rzecz Diona.
Prawo rzymskie
,
W drugim z przypadków, omawianych
przez Juliana, testator sporządził zapis dam-
nacyjny (legotum per domnotionem). Charak-
terystyczne w używanym wtedy sformułowaniu
jest wymienienie w legacie obok zapisobiercy
również spadkobiercy jako zobowiązanego.
Niejasność znów powoduje stwierdzenie
,,z" : czy niewolnik Dion jest współlegatariu­
szem, czy przedmiotem zapisu wraz z gruntem?
Gdyby spadkobierca sporządził zapis windyka-
cyjny, wątpliwość by nie pows tała , ponieważ
przedmiot cudzej własności - a takim jest Dion,
niewolnik Mewiusza - nie może zostać zapisany
w legotum per vindicotionem. W legacie dam-
nacyjnym można zapisać nawet cudzą rzecz.
Do jednoznacznej interpretacji treści zapisu pro-
wadzi jednak nie tyle charakter wybranego przez
testatora rodzaju zapisu, lecz brak logicznych
podstaw, aby uznać, że spadkodawca chciał ob-
darować wraz z Attiuszem cudzego niewolnika.
Brak wiedzy z zewnątrz prowadzi logicznie do
wyciągniętych przez jurystę wniosków.
Ocer,a woli oparta n elementach 'lb1ektyw
nych spełnia fun~gę integracY)ną 1 kor kcVJn
a więc wtorna
Wma sp ".:lkod wcv rn do zap1s;in mwolr. 1<0
Mi est dorozt..,n ,a ia Je JC. je 1ę Jznar Zd
prawdopooJb ,ą
Prawo nowożytne:
§ 660 ABGB: ,,Jeżeli zapis rzeczy oznaczonej
powtórzono w jednym lub w kilku różnych
rozrządzeniach, legatariusz nie może go żądać
w naturze i zarazem jego wartości. Inne zapisy
należą się legatariuszowi tyle razy, ile razy je
powtórzono, czy wymieniają rzecz tego samego
rodzaju, czy tez taką samą sumę".
Art. 961 KC postanawia o interpretacji: ,,Jeżeli
spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie
w testamencie poszczególne przedmioty ma-
jątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek,
osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za
zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego
do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie
testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku
osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości
za powołane do całego spadku w częściach ułam­
kowych odpowiadających stosunkowi wartości
przeznaczonych im przedmiotów". Warto porów-
nać ten przepis z § 2087 8GB, który głosi : ,,Jeżeli
spadkodawca przysporzył obdarzonemu swój
majątek lub część ułamkową swego majątku,
rozrządzenie takie należy uważać za ustanowie-
nie spadkobiercy, chociażby obdarzony nie był
oznaczony jako spadkobierca. Jeżeli obdarzone-
mu przysporzono tylko poszczególne przedmioty,
w razie wątpliwości nie należy przyjmować, że on
ma być spadkobiercą, chociażby był oznaczony
jako spadkobierca" (por. też§ 553 ABGB).
-
Problem prawny
Interpretacja zapisu pod warunkiem, co do
którego możliwości spełnienia powstają wąt­
pliwości
Źródła pokrewne
G. 2,200. Powstaje pytanie, czyją rzeczą - przed
ziszczeniem się warunku -jest to, co w legacie
windykacyjnym zapisano pod warunkiem.
Nasi mistrzowie uważają, że jest dziedzica, jak
w przypadku statułiber, to jest takiego niewol-
nika, co do którego w testamencie nakazano
wyzwolenie pod jakimś warunkiem, a wiadomo,
że na razie jest niewolnikiem dziedzica. Lecz
twórcy przeciwnej szkoły sądzą, że ta rzecz
na razie jest niczyja. Mówią tak tym bardziej
o tym, co zostało zapisane bez warunku -
w czysty sposób zostało zapisane, a legatariusz
jeszcze nie przyjął zapisu.
Parafraza tekstu
. , ')
, , , (pomponiusz w ks. 12 L1stow
1
O. 3511121 11 . ł
,,Jeśli
Tycjusz zapłaci Symforusowi i Januare-
mu 100, zapisuję mu nieruchomość".
. . . , .
Czy legat s1ę nalezy, Jesli Symforus zmarł.7
Sądzę, że powinno się interpretować następu-
jąco: trzeba świadczyć gdy obaj żyją.
' o rzecz'{Wlstą wolę testatora, ktore powstaje
Według łaskawej (bemgna) zaś interpretacji,
o ile tylko Tycjusz nie był w zwłoce, gdy Sym-
forus zmarł, zapisabierca dając połowę Jonu-
aremu, powinien otrzymać połowę gruntu.
Rozdział
Komentarz
Nawetje ślibnmi en-es 2Surora ,est
-
zrozumia e, a treść czvnnoso ·o ;; :ieJ - 32;.a Jes
tu legat windykaCYJny - z _ ·e as-= ·cac ja•.
bardzo opieranie się na sarn c
w praktyce niewysta ra ające . Pocep c c1- e :a •-sze
rekonstrukcji woli wyda1e się me .i' e. -=
Pompomusza przynosi przykła d zapisu -::! - ·
cyJnego, pozostawionego pod w?runi(,ern · -:a
wo bec ~owaz~ej _ko:1'.plika~ji w :pełnieniu 1aru
Jaką sta1e się smierc Jedne] z osob, wobec kto c
należało ten warunek spełnić. Jeśli legatariusz b
w zwłoce ze spełnieniem go, a śmierć nastąpiła, zapis
się nie należy. Co jednak, jeśli nie był wzwłoce?
Łaskawa interpretacja, której przykład daje pny-
toczone rozwiązanie, dąży do wykonania - na ile
to tylko możliwe - postanowienia testatora, ale też
chce zadbać, aby legatariusz otrzymał przysporzenie.
Benigna interpretatio widzi jedyne wyjście w podzia-
le treści wa runku i podziale przedmiotu legatu.
Wykazanie tresCl woli testatora rodzi normdlne
problemy dowodowe. Czasem Jednak nie ma pod-
~taw, aby ją stwierdzić, a jurysprudencja, w imie
favor testamenti i kieruw się racjonalnoscią, bę
dzie stdrała sie utrzymac dyspozycje i sama nacJC
im sens, pozwala1ący na wykonanie.
Nie zdecydowano się natomiast na oparcie rozstrzy-
gnięcia o przychylność dla dziedzica -favar heredis.
Pojawia się wła śnie przy wykładni zapisów, które ob-
ciążały spadkobierców i każe wątpliwości rozstrzygać
na korzyść spadkobierców (D. 31,lJl,l; 33,6,LJ).
Prawo nowożytne:
§ 699 ABGB: .,Jeżeli warunki są możliwe i dozwolone,
wówaas prawo od nich uzależnione nabywa się przez
ich całkowite spełnienie- obojętne jest przy tym, czy
warunek zależy od przypadku, czy od woli obdarzone-
go dziedzica, legatariusza lub osoby trzeciej".
§ 2177 8GB: .,Jeżeli zapis uczyniono pod warunkiem
zawieszającym albo z oznaczeniem terminu początko­
wego, a warunek się ziści lub termin nadejdzie dopie-
ro po otwarciu się spadku, przejście zapisu następuje
ze ziszczeniem się warunku lub nadejściem terminu".
Art. 975 KC: ,,Zapis może być uczyniony pod wa-
runkiem lub z zastrzeżeniem terminu".
Art. 9LJ KC: .,Warunek niemożliwy, jak również wa-
runek przeciwny ustawie lub zasadom współżycia
społecznego pociąga za sobą nieważność czynności
prawnej, gdy jest zawieszający; uważa się za nie za-
strzeżony, gdy jest rozwiązujący". Przepis nawiązuje
do umieszczonego dopiero w księdze trzeciej art.
900 CC: ,,W każdym rozrządzeniu testamentowym
wa runki niemożliwe, przeciwne prawu lub moralno-
ści poczytuje się za nienapisane".
Art. 63LJ CCI: ,,W dyspozycjach testamentowych
uważa się za niedodane warunki niemożliwe i te,
które są sprzeczne z normami imperatywnymi,
porządkiem publicznym i dobrymi obyczajami,
z zachowaniem art. 626" (dotyczącego bezpraw-
nego motyw u rozrządzenia).
LJ. Spadki warsztaty prawnicze 105
Problem prawny
Brak jednoznaczności w treści rozrządzenia
Źródła pokrewne
O legacie windykacyjnym - co wynika z kon-
tekstu palingenetycznego - mówi fragment
ks. 5 ad Sabinum: D. 30,20 (Pomponiusz
w ks. 5 „Komentarza do dzieł Sabinusa"). Jeśli
właściciel dwóch niewolników zapisał jednego
z nich tak, iż nie wiadomo, którego zapisał, wy-
bór należy do legatariusza.
W przypadku legatu damnacyjnego: D. 30,37,l
(Ulpian w ks. 21„Komentarza do dzieł Sabinusa").
Jeśli testator myślał o pewnym gruncie, ale nie
jest jasne, który miał na uwadze, dziedzic może
wybrać, który chce dać. Gdy jest wszelako jasne,
ten właśnie grunt będzie dochodzony. Takoż, jeśli
nie
iii
tstjasne, l;
M••fhłff.jimf
misi za isano, tak samo
i+1 Którą chce dać.
D. 30,39,6 (Ulpian w ks. 21 „Komentarza do
dzieł Sabinusa"). Wiem, że dyskutowano, gdy
pewien człowiek- mający dwa grunty o tej samej
nazwie, z których jeden był wart więcej, a drugi
mniej - zapisał grunt korneliański. Dziedzic
powiedział, że zapisano tańszy, legatariusz, że
droższy. Powszechnie przyjęto, że właśnie zapisał
tańszy, jeśli legatariusz nie jest w stanie udo-
wodnić, że droższy.
Wiążąca interpretacja cesarska w przypadku
zostawienia przez spadkodawcę legatariuszowi
wyboru przedmiotu zapisu (optio legata):
D. 33,5,l (Ulpian w ks. 2 „Komentarza do dzieł
Sabinusa"). Boski Pius napisał w reskrypcie
do Cecyliusza Prokulusa, że ten, komu zapisano
tych niewolników, których sobie wybierze
(electio), może wybrać trzech.
Interpretacja dotycząca przedmiotu damnacyjne-
go legatu ułamkowego (partito legata, legatum
portitianis):
D. 32,29,l (Labeon w ks. 2 „Dzieł pośmiertnych
streszczonych przez Jawolenusa"). Gdy tak spo-
rządzono legat: ,,aby moja żona taką małą część
miała, jaką jeden spadkobierca", a części dziedzi-
ców nie były równe: Kwintus Mucjusz i Gallus są­
dzili, że została zapisana największa część, ponie-
waż mniejsza zawiera się w większej; natomiast
Serwiusz i Ohliusz - że najmniejsza, ponieważ
skoro dziedzic jest zasądzany (damnatus) dać,
do niego należy decyzja, jaką część dać. Labeon
to aprobuje, co jest prawidłowe (verum est).
106 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 34,5, 14(15) (Marcjan w ks. 6 ,,Instytucji"}. Jeśli
ktoś tak napisał: ,,niech mój spadkobierca da
10 tym, którzy położyli pieczęcie na mym testa-
mencie", Trebacjusz uznał legat za skuteczny.
Przychylił się do tego Pomponiusz, oceniając
rozwiązanie jako poprawne (verius), gdyż
sam testament zyskuje potwierdzenie
----,
przez przywołanie świadków
- co i ja za poprawne uważam.
Komentarz
Przywołanie przez Marcjana zdań Trebcjusza Testy
i Pomponiusza świadczy nie tyle o sporej dyskusji
między prawnikami, co o znajdowaniu przez jurystów
różnych pokoleń upodobania w dyskutowaniu tego
szczególnego kazusu. Gy wystarczy tak ogólnie
wskazać legatariuszy? Czy podobnie funkcjonalne ich
określenie pozwala zidentyfikować właściwe osoby bez
pozostawiania wątpliwości, które przemawiałyby za
nieważnością rozrządzenia? Wskazani funkcjonalnie
przez testatora zapisobiercy mają w przytoczonym
przykładzie szczególną pozycję. Pomponiusz podkreślił,
że są to osoby co prawda nie wymienione przez
spadkodawcę z imienia, ale swym imieniem pieczętu­
jące dokument, zawierający całość rozrządzenia.
Ze swej strony testator powinien wszelako wiedziec
że trzeba się starać o ujęcie swe1 woli w wypowiedz,
tak, aby wystarcza1ąco Jasno i ,vyraźnlŁ rskazac, r 1
kie ,odm ot , chodll jakiego przedmiotu dotyczy
dyspozycja, ewentuaL11e w jaki sposob m,ołouv tł
zostdr nastepnie dookr~~lone.
Prawo nowożytne:
Ogólnie postanowiono w§ 262 BGB, że wybór
należy do zobowiązanego, a więc i do dziedzica, gdy
spadkodawca może uczynić zapis w ten sposób, że
obdarzony otrzymać ma z pośród kilku przedmio-
tów tylko jeden lub drugi(§ 215'-ł BGB). Wcześniej
w§ 656 ABGB postanowiono: "Jeżeli spadkodawca
zapisał jedną lub więcej rzeczy pewnego gatunku,
nie podał jednak bliższego oznaczenia, a rzeczy takich
znajdu~e sii większa ilość w spuściźnie, wówczas
@/.j.fo(łj.rij;St/ffrłiłi 1vlusi on jednak wybrać
taką sztukę, z której legatariusz może mieć użytek".
§ 658 ABGB: ,,Jeżeli spadkodawca zapisał jedną lub
więcej rzeczy pewnego gatunku, nie dodając jednak
wyraźnie, że mają być wzięte z jego własności, a rzeczy
takich nie ma w spadku, wówczas musi je dziedzic
dostarczyć legatariuszowi wjakości odpowiadającej
stanowi i potrzebom tego ostatniego".
Art. 1022 CC: ,,Gdy zapis ma za przedmiot rzecz
nieoznaczoną, to spadkobierca nie jest obowi 9za-
ny do dania jej w najlepszym gatunku, ale też nie
może zaoferować jej w najgorszym".
§ 2155 BGB: ,,Jeżeli spadkodawca oznaczył rzecz
zapisaną tylko według rodzaju, należy świadczyć
rzecz, odpowiadającą stosunkom obdarzonego",
a dopiero, gdy nie można tego ustalić - npdst.
§ 2'-ł3 BGB rzecz średniej jakości.
Art. 979 KC „Jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy
oznaczone tylko co do gatunku, obciążony powi-
nien świadczyć rzeczy średniej jakości, uwzględnia ­
jąc przy tym potrzeby zapisobiercy".
§ 2152 BGB: ,,Jeżeli spadkodawca obdarzył zapisem
kilka osób w ten sposób, że tylko jedna lub drui a
osoba ma otrzymać zapis, należy przyjąć, że Fi• MM
ma oznaczyć, która z nich otrzyma zapis".
§ 2153 BGB „Spadkodawca może obdam! zapi-
sem kilka osób w ten sposób, że rfl.j46Jj lub
osoba trzecia ma oznaczyć, co każda z tych osób
otrzymać ma z przedmiotu zapisanego".
 ......_ - -
Problem prawny
Legat per praeceptionem; spójność testamentu
Źródła pokrewne
G. 2,276. Następująco zapisujemy
per proeceptionem: ,,Lucjusz Tycjusz niech uprzed-
nio weźmie (praecipito) ałowieka Stichusa".
G. 2,217. Lecz nasi zaś mistrzowie sądzą,
że nikomu innemu w ten sposób nie można
zapisać, jak temu, kto wjakiejś uęści został
wskazany jako dziedzic. ,,Zabrać uprzednio
(proecipere)" to bowiem jest „brać dla siebie
z wyprzedzeniem (praecipuum sumere)",
co zachodzi w osobie tylko tego, kto został usta-
nowiony w jakiejś części dziedzicem, aby ponad
udział spadkowy z wyprzedzeniem miał zapis.
G. 2,278. Toteż, jeśli byłby zapis na rzecz osoby
postronnej, legat jest nieważny do tego stopnia,
że Sabinus uważał, iż nie może nabrać mocy praw-
nej nawet na podstawie senatus cansultum Nero-
nionum: ,,albowiem - rzekł- tą uchwalą senatu
te tylko uzyskują ważność, które na skutek wadli-
wości słów są nieważne według prawa cywilnego,
a nie te, które ze względu na osobę zapisobiercy
się nie należą". Natomiast Julian i Sekstus uznali,
że i w tym przypadku legat staje się ważny na pod-
stawie senotus cansułtum, bo ze słów i w tym też
przypadku wynika, że legat jest nieważny w prawie
cywilnym. Wszelako jest oaywiste, że na rzecz
tejże osoby prawidłowo dokonano by zapisu przy
użyciu innych słów, a więc windykacyjnego, dam-
nacyj nego, sinendi moda. Natomiast z powodu
wady dotyczącej osoby zapis wtedy jest nieważny,
gdy zapisano by temu, komu zapis nie może być
zostawiony w żaden sposób, jak na przykład pere-
grynowi, któremu nie przysługuje testamenti foc-
tio. Idopiero w takim przypadku nie ma miejsca
na uchwalę senatu.
PS. 3,6,l. Legat per praeceptionem sumy pienięż­
nej, której w dobytku nie ma, na rzea jednego
z dziedziców będzie przez współdziedziców wy-
płacony wskutek działania sędziego na podstawie
actio fomiliae erciscundae.
G. 2,221. Natomiast twórcy przeciwnej szkoły
sądzą, że nawet osobie postronnej można zapisać
per praeceptionem, jak gdyby było napisane tak:
,,Tycjusz niech weźmie (capita) człowieka Sti-
chusa" z niepotrzebnym dodaniem sylaby „prae".
Dlatego wydaje się, że ta rzea jest zapisana w le-
gacie windykacyjnym. Pogląd ten został potwier-
dzony przez boskiego Hadriana.
G. 2,222. Zgodnie zatem z tym przekonaniem,
jeślita rzecz była na podstawie prawa Kwirytów
zmarłego, może być windykowana przez zapiso-
biercę bez względu na to, czy jest on jednym ze
spadkobierców, czy osobą postronną. Jeśli byłaby
tylko własnością bonitarną testatora, dla postron-
nego zapis będzie ważny na podstawie uchwały
senatu, a dziedzicowi przypadnie wskutek działa­
nia sędziego na podstawie actia familiae erciscun-
dae. Jeśliby zaś nie była testatora z żadnego tytu-
łu, będzie ważny na podstawie senatus cansultum
tak dla dziedzica, jak i dla osoby postronnej.
Parafraza tekstu
D. 36, 1,80, 13 (Scewolo w ks. 21 „Digestów").
Ustanowiwszy wielu dziedziców, wśród któ-
rych znalazło się trzech wyzwoleńców,
którym r,_rzypodło % spodku, dał tymże
w legacie per proeceptionem grunty i prosił,
aby się ich nie pozbywali, lecz żeby ten, który
innych przeżyje, otrzymał je w całości. Na-
stępnie uczciwości jednego z tych wyzwoleń­
ców - Otocyliuszo powierzył, oby cokolwiek
ze spodku i dóbr otrzyma, wydał Tycjuszowi,
odliczając długi i legaty przypadające na
jego część, i zatrzymując sobie 20 aureusów.
Powstaje pytonie, czy powinien odliczyć także
trzecią część gruntów, które w prelegocie
zapisano mu i współwyzwoleńcom? Odpowie-
dział, że w przedstawionych okolicznościach,
nie powinien wydawać w fideikomisie pre-
legotu, gdyż sam testator chciał go również
wyłączyć.
Rozdział LJ.
-
Komentarz
Testator zapragnął odrębnie zadbać o to,
w ayje ręce mają trafić jego grunty.
Zostawił je więc w lega tum per proeceptionem,
sporządzanym na rzecz współspadkobierców.
Choć legatariuszami byli wyzwoleńcy, wiadomo
że testator ustanowił ich spadkobiercami w ¾.
Nadto co do gruntów zobowiązał 1Ch w fideiko-
misie, aby ich nie alienowali, leu przekazali na
wypadek śmierci, aby znalazły się ostatecznie
w ręku ostatniego z nich, który pozos anie
przy życiu. Zapis powierniczy, czyli fideikomis
pozwalał akurat na tak daleką „interwencje
w przyszłość" ze strony testatora. Nie były
to wszelako jedyne fideikomisy. Jeden z tych
wyzwoleńców został obciążony fideikomi sem
uniwersalnym i powstało pytanie, czy wydać ma
w nim tylko część spadku otrzymaną jako dzie-
dzic, czy także to, co przypadło mu w legacie,
wziętym wcześniej i ponad udział spadkowy.
Skoro jednak dzięki temu legatowi i fideikomi-
som, mającym te grunty za przedmiot, udało
się spadkobiercy w szczególny sposób uregulo-
wać sukcesję w prawie do gruntów, nie wydaje
się, aby w fideikomisie uniwersalnym domagał
się nagle innego z nimi postępowania i to tylko
z tą częścią, jaka przypadła Otacyliuszowi.
~Ja t "" ib 01s,ąc test m1>nt p~d urld 1c~
my~lat maczeJ, wcze_ nie1sze po ta11owienia te
,lamentu kaza inne rozrLądzenia tak mterpre-
towdć, aby całosc zac ,owała spo1no,t chocby
ps11rholog1anie r1euz sact,11oną pr;,gn _:va-n,
spadkodawcy.
Prawo nowożytne:
§ 6LJ8 ABGB: ,,Spadkodawca może także jed-
nemu lub więcej współdziedzicom przeznaczyć
zapis naddziałowy, co do którego uważać ich
należy tylko za legatariuszy".
§ 2150 BGB: ,,Zapis, przysporzony spadkobiercy
(zapis naddziałowy), uważa się za zapis także
wówczas, gdy obciążony nim jest sam spadko-
bierca".
Art. LJ86 ust. 3 ZBG: ,,Spadkobierca ustawowy
lub testamentowy może domagać się zapisu
poczynionego na jego rzecz nawet, gdyby od-
rzucił spadek" .
Art. 667 CCI: ,,Zapis na rzecz jednego ze współ­
dziedziców i obciążający cały spadek uważa się
za legat dany z całości spadku (a nie tylko z tej
części, której nie dziedziczył)".
Spadki warsztaty prawnicze 107
ił.2.6. Fideikomis
Problem prawny
O istnieniu fideikomisu decyduje rzeczywista
wola testatora, bez wymogów co do formy
rozrządzenia
Źródła pokrewne
O. 28,6,~1,3 (Papinian w ks. 6 „Odpowiedzi").
Pismo zamierzone jako testament nie stanowi
kodycyli.
O. 29,7,17 (Paulus w ks. 3 „Opinii prawnych").
Sformułowania, w których obiecuje si ę
spadek lub wyraża zamysł serca, nie zyskują
wagi kodycyli.
G. 2,2~9. Słowami najczęściej używanymi dla
nałożenia fideikomisów wydają się: ,,żądam",
„ proszę", ,,chcę", ,,uczciwości powierzam", które
tak samo wystarczają napisane z osobna, jak
gdyby wszystkie razem zostały zestawione.
PS. ~.1,6. Fideikomis możemy nałożyć tymi
słowami: ,,proszę", ,,żądam", ,,chcę", ,,zlecam",
„błagam", ,,domagam się", ,,obciążam". Także
słowa „pragnę" i „rozkazuję" czynią fideikomis.
Natomiast „zostawiam", czy „powierzam" nie
dają żadnejskargi o fideikomis.
O. 32,11,1 (Ulpian w ks. 2 „O fideikomisach") .
Ilekroć ktoś przygotowuje projekt testamentu
i umrze przed sporządzeniem testamentu, po-
stanowienia napisane w projekcie nie są ważne,
jak z kodycyli, gdyż pismo powinno zawierać
słowa fideikomisu - Mecjanus napisał, że tak
zadecydował boski [Antoninus] Pius.
O. 28,l,29pr. (Paulus w ks. 1~ ,,Odpowiedzi").
Z tego pisma, które przygotowywano dla spo-
rządzenia testamentu, jeśli w żaden sposób
testamentu nie dokonano, także tych postano-
wień, które zawierają słowa fideikomisów, nie
można dochodzić.
108 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 29,7, 13,1(Papinian w ks. 19 „Zagadnień';.
Zwykła się rozważać przypadek
spadkodawcy, który nie sporządziwszy
tabliczek testamentu, w kodycylach tak
napisał: ,,chcę, aby Tycjusz był dziedzicem".
Zasadnicze znaczenie ma zaś, czy nałożył
fideikomis uniwersaln y na dziedzica bezte-
stamentowego pismem, które rzeczywiście
traktował jako kodycyle, czy jednak myślał,
że sporządza testament - wtedy od spadko-
biercy beztestamentowego niczego
nie można się domagać. Kwestię woli
niekiedy rozstrzyga samo pismo: jeśliby
na przykład obciążył Tycjusza legatami,
czy podstawił mu substytuta, nie byłaby
wątpliwości, że nie chciał sporządzić
kodycyli, lecz testament.
Prawo rzymskie
Komentarz
Powstało pytanie, czy pismo pozostawione przez
spadkodawcę to rzeczywiście beztestamentowe ko-
dycyle, czy też zmarły pragnął tak nieporadnie spo-
rządzić testament. Wątpliwość taka mogła powstać
nie wcześniej, niż za panowania cesarza Antoninusa
Piusa, gdyż dopiero wtedy stało się możliwe nakła­
>--- danie uniwersalnych zapisów powierniczych bezte-
stamentowo. Początek i podstawę testamentu sta-
nowi ustanowienie dziedzica, dokonane w słowach
stanowczych, wymaganych przez prawo cywilne.
Słowo „chcę" nie pozwala przyjąć, że ustanowiono
dziedzica, zupełnie poprawnie jednak sporządzony
byłby w ten sposób fideikomis uniwersalny na rzecz
Tycjusza. Zdaniem Papiniana nie należało poprze-
stać na samym brzmieniu słów. Trzeba dociec czy
rzeczywiście spadkodawca pragnął obciążyć dziedzi-
ca beztestamentowego fideikomisem uniwersalnym.
Jurysta zaproponował zgłębienie intencji zmarłego
przez analizę reszty pisma. Jego zdaniem pojawienie
się w tekście sformułowań, w których spadkodawca
próbowałby ustanawiać substytutów lub sporządza ć
legaty, powinno rozwiać wszelkie wątpliwości : naj-
wyraźniej zamierzał sporządzić testament.
Papinian przedkładał więc wolę zmarłego nad for-
malną interpretacją literalną mimo, że ta mogłaby
się komuś wydać korzystniejszą dla utrzymania
w mocy pozostawionego pisma. a
, ie r a m s1 _, 1E:werz 11d 1e
r -:z, 1 "J C' I~ Ol d
Nie słowa wyrażające wolę zmarłego, lecz ona
sama musi rzeczywiście istnieć, aby powstał zapis
powierniczy. ~t J n 11 Zrl c rl 1., , t
,I a1 al 11 ,Je·Kol'11 om oraz oas{ ;;,1e11 c 11
~ reku po Cnr od J •c 1kOLW1ek Ny nagar co do
uzyCl korkretnyc łow dla wyraie i.i w n•c 1woli
spadkodal!' :-y sporządzer1a zapisJ pe,w,rrr1 zego
w1entzą bardzo~ dzny w prawie 111,msk1m p1 OCl'S
stawiaj lCV vykladr ~ rzeczywi<teJ 1 pełn 1 ,resc
Ldmiamw testatord ndd mterpretaqę 'or'lly.
Prawo nowożytne:
Prawo francuskie odrzuciło wszelkie substytucje
(art. 896 CC), co jednak na terenie Polski nie zo-
stało przyjęte wobec wielowiekowej tradycji, jaka
powstała przez stworzenie ordynacji w XV i XVI
wieku. Obecnie jednak na substytucję fideikomi-
sarną nie pozwala art. 96~ KC: ,,Postanowienie
testamentu, przez które spadkodawca zobowiązuje
spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i do
pozostawienia go innej osobie, ma tylko ten skutek,
że ta inna osoba jest powołana do spadku na wypa-
dek, gdyby spadkobierca nie chciał lub nie mógł być
spadkobiercą. Jeżeli jednak z treści testamentu lub
z okoliczności wynika, iż spadkobierca bez takiego
ograniczenia nie byłby powołany, powołanie spad-
kobiercy jest nieważne". Przepis taki stanowi wynik
krytyki ze strony doktryny, której doświadczyła
substytucja fideikomisarna (§ 608 ABGB).

Problem prawny
Błąd co do faktu, ignorancja prawa; prawo cy-
wilne pisane jest dla tych, którzy się strzegą
Źródła pokrewne
D. 22,6,7 (Papinian w ks. 19 „Zagadnień").
Nieznajomość prawa nie służy chcącym nabyć,
domagającym się zaś swego nie szkodzi.
0, lj2,8,2lj (Scewola w „Pojedynczej księdze
zagadnień badanych z urzędu"). Będąc powołanym
do dziedziaenia po ojcu, pupil zaspokoił jednego
z wierzycieli. Niebawem zdecydował powstrzymać
się od przyjęcia spadku, a dobra ojcowskie zostały
sprzedane. Czy to, co otrzymał wierzyciel jest od-
wołalne, aby nie miał lepszej pozycji niż inni wie-
rzyciele? Trzeba sprawdzić, czy otrzymał w drodze
przysługi, czy też nie; bo jeśli dzięki przysłudze
opiekunów, odwołuje się (zaspokojenie) do takiej
części, w jakiej inni wierzyciele są zaspokojeni.
Jeśli natomiast słusznie dochodził, a pozostali
wierzyciele zaniedbali dochodzenia, natomiast
rzecz w tym czasie uległa pogorszeniu przez
śmierć żywych składników majątku lub przez po-
wynoszenie ruchomości, lub utratę wartości przez
nieruchomości, to co otrzymał wierzyciel żadnym
sposobem odebrane być nie może, ponieważ
inni wierzyciele powinni ponosić skutki swego
niedbalstwa. Co więc, jeśli tak się zdarzy, że dobra
mego dłużnika zostały sprzedane, zaś on wypłacił
mi pieniądze? Czy przysługuje przeciw mnie
skarga o zwrot? Czy trzeba rozróżnić: chciał mi
wydać albo sam zabrałem mu wbrew jego woli,
i jeśli odebrałem bez zgody, należy się zwrot, a je-
śli nie, zwrot się nie należy? Lecz strzegłem się
i lepszą ucz nilem m s tuac' a rawo cywilne
isane ·est , • ·:. (ius civile
scriptum est ; przeto nie będzie się
żądać ode mnie tego, co przyjąłem.
0, lj2,8,6.7 (Ulpian w ks. 66 „Komentarza do edyktu").
Wiadomo, że Julian napisał i to u nas za prawo jest
brane, że kto otrzymał należne pieniądze zanim do-
bra dłużnika zostały przejęte, niech się nie boi tego
edyktu, chociaż przyjmuje wiedzą,o-
my, że dłużnik jest niewypłacalny- ·: ·
bowiem w swoich sprawach (sibi , , .
C. l,7,3,3 (cesarze Walentynian I, Teodozjusz Wielki
i Arkadiusz w 391 r.). Upadłym (lapsis) bowiem
i błądzącym przychodzi się z pomocą, zepsu!J1m
zaś, to jest profanujill'.m święty chrzest,
. , . , , , . pokuta, która zazwyczaj
pomaga w przypadku innych przestępstw.
Parafraza tekstu
O. 22,6,9,5 (Paulus w „Pojedynczej
księdze o nieznajomości prawa i faktu").
W liście (epistula) cesarz Antoninus Pius
stwierdził, że gdy ktoś nie skorzystał z lex
Falcidia, ignorując prawo, szkodzi mu to.
Tak też napisali cesarze Septymiusz Sewer
i Karakalla w reskrypcie w następujących sło­
wach: ,,Co nienależnie wydano na podstawie
fideikomisu, jeśli nie na skutek błędu, nie
może zostać odebrane. Tak jest w przypadku
dziedziców Gargiliusza, którzy na podsta-
wie jego testamentu wypłacili pieniądze,
zostawione na budowę akweduktu dla miasta
Cirta. Nie tylko nie przyjęli żadnej z cautiones,
które zwykło się składać, aby mieszkańcy
municypium oddali to, co otrzymaliby ponad
dopuszczalne na podstawie lex Falcidia.
Dziedzice postarali się wszelako o stypulację,
aby suma nie została przeznaczona na inny
cel. Iz pełną świadomością pozwolili, aby
pieniądze pochłonęła budowa akweduktu.
Na próżno teraz domagają się od republiki
cyrteńskiej zwrotu pieniędzy, jako przekaza-
nych ponad to, co się należało - podwójnie
niesprawiedliwe jest żądać pieniędzy, danych
na akwedukt, i oczekiwać, aby republika
z własnych środków łożyła na dzieło, które
całe głosi chwałę cudzej hojności. Jeśli sądzą,
że uzyskają zwrot, bo z niedoświadczenia
nie skorzystali z dobrodziejstw lex Falcidia -
niech wiedzą, że na ignorancję faktów,
a nie prawa można się powołać oraz że
nie powinno się przyzwyczajać głupich,
iż będzie się im ,
lecz błądzących (nec stultis solere succurri,
sed errantibus)".
Rozdział
Pod
cars
wpływy ni
Spadkobierca
BGB następ ują .
spadkobiercę w ten s ,
kobiercą dopiero wtedy, gdy n
zostanie spadkobiercą . Sub
szeroko dopuszcza prawo hiszpańs
traktuje ją włoski kodeks cywilny. g _
komisem familijnym (art. 692-699 W ).
Komentarz
Gargiliusz obciążył swych dziedziców fideikomisem
na rzecz miasta Cirta. Zapis powierniczy miał po-
służyć wybudowaniu tam akweduktu. W rozliczeniu
spadkowym okazało się, że fideikomis ten należało
umniejszyć zgodnie z lex Falcidia, która zapewniała
dziedzicom nienaruszoną ¼ spadku. Tymczasem
pieniądze wypłacono w całości, choć spadkobiercy
powinni byli się spodziewać takiego obrotu spraw i WE
własnym interesie zażądać wcześniej od miasta od-
powiednich zabezpieczeń stypulacyjnych. Skoro tego
zaniedbali, nie pozostało im nic innego jak twierdzić,
że doszło do bezpodstawnego wzbogacenia. Zdaniem
cesarzy, w których imieniu reskrypt najprawdopodob-
niej pisał Pa pinia n, spadkobiercy zdawali sobie spraw\
z możliwości zawarcia stypulacji gwarantujących
właściwe wykonanie fideikomisu, skoro postarali się
o stypulacyjne zapewnienie, że przekazane pieniądze
nie zostaną spożytkowane na inny cel niż przewidzia-
ny przez spadkodawcę. Nienależne przysporzenie, do
którego doszło na skutek fideikomisu, mogło zostać
odzyskane tylko, jeśli powstało na skutek błędu. Skore
zaś żądanie udzielenia skargi z tytułu bezpodstawne-
go wzbogacenia spadkobiercy Gargiliusza oparli na
twierdzeniu, że nie udało im się skorzystać z dobro-
dziejstwa niesionego przez lex Falcidia, tym samym
przyznawali się do błędu co do prawa, nie zaś co do
faktu. Ponieważ zasadą prawa jest, że tylko error facti
non nocet, reskrypt musiał wykluczyć bezpodstawne
wzbogacenie. Dla uwypuklenia tej myśli Paulus wcze-
śniej przywołał jako lex specialis list Antoninusa Piusa,
gdzie wprost się potwierdza, iż błąd co do prawa szko-
dzi również temu, kto ignorując ustawę falcydyjską,
wypłacił fideikomis w całości. Dziedzice Gargiliusza
wykazali przy zawieraniu stypulacji zabezpieczających
wyjątkowy brak roztropności, stąd kwaśna i uszczy-
pliwa uwaga: nie mogą liczyć na pomoc głupi, lecz
błądzący, jaką Papinian zakończył cesarski reskrypt,
parafrazując znane powiedzenie swego mistrza Cerwi-
diusza Scewoli: ius civile vigilantibus scriptum est.
Prawo riymskie uwzględniało w zasadzie tylko bład
co do okoliczności faktycznych, natomiast błąd co
do prawa, oznaczający po prostu jego niezna1omość,
,,szkodził'' temu, kto się go dopuścił.
Prawo nowożytne:
§ 2 ABGB postanawia: ,,Skoro tylko ustawa została
ogłoszona, nikt nie może się usprawiedliwiać tym,
że jemu to samo nie jest znane . Jednak w kodek-
sach cywilnych: niemieckim, szwajcarskim zobowią­
zań i polskim, świadomie rezygnuje się z rozróżnie­
nia błędu co do faktu od błędu co do prawa.
Na sformułowanie ignorantia iuris nocet, ignoran-
tia focti non nocet powołuje się natomiast doktry-
na i orzecznictwo.
lj_ Spadki warsztaty prawnicze 109
4.2.7. Kodycyle
- - - --------
i-----------------------------------------------------------------------
· •·------- -· potwierdzone
treść mogą stanowić ; _________,
;wszelkie postanowienia:
:, testatora z wyjątkiem ,
uprzednio
ustanowienia
dziedzica, a więc
i substytucji, oraz
następcza
wydziedziczenia
f ---·---·•--
·-------------------------------------------------------------------------------------------------
Problem prawny
Wola dorozumiana
Źródła pomocne:
D. 29,7,8pr. (Paulus w „Pojedynczej księdze o prawie
kodycyli"). Na cztery sposoby sporządza się kodycyle,
bowiem albo się je potwierdza: czy na przyszłość, czy
wcześniejsze, albo w fideikomisach: czy to gdy spo-
rządzono testament, czy to bez testamentu.
I. 2,25,2. Kodycylami nie można ani dać spadku,
ani go pozbawić, aby nie pomieszano testa-
mentów i kodycyli; stąd i wydziedziczenia nie
można dokonać. Bezpośrednio więc kodycylami
nie można ani dać spadku, ani go pozbawić, lecz
w fideikomisie spadek można zgodnie z prawem
zostawić kodycylami. Na ustanowionego dziedzi-
ca nie można kodycylami nakładać warunku, ani
bezpośrednio podstawiać.
I. 2,25,3. Kodycyli zaś może ktoś sporządzić wiele
i nie wymagają żadnych formalności .
D. 29,7,18 (Celsus w ks. 20 „Digestów"). ,,Plo-
tiana swemu Celsusowi - pozdrowienia. Lucjusz
Tycjusz zastrzegł swymi słowami tak: «jeśli
zostawię coś w tabliczkach lub w jakiejkolwiek
formie związanej z tym testamentem, chcę, aby
było ważne». Pytam, czy kodycyle napisane przed
tabliczkami, należy uznać za potwierdzone?" ,,Ju-
wentiusz Celsus do Plotiany- pozdrowienia. Te
słowa: «jeśli zostawię coś w jakiejkolwiek formie
związanej z tym testamentem», obejmują także
to, co napisano przed testamentem".
110 warsztaty prawnicze
.._________.._.
I(
n
__t_e_s_t_a_m_e_n_t_o_w_e_ _.l <
-----------------1
Parafraza tekstu
O. 36,J,77(75)pr. (Scewola w ks. 18 „Digestów").
Spadkodawca napisał list do swego dziedzi-
ca w tych słowach:,, Tycjusz do Korneliusza
swego spadkobiercy - pozdrowienia. Proszę
cię (peta), Korneliuszu, skoro tak przypadła ci
w udziale zarówno część mej matki, jak i część
nieszczęsnego Semproniusza - niegdyś mojego
kuratora, i w ten sposób cały spadek po mnie
(as meus) miałbyś otrzymać, abyś % (uncias
quattuor) wydał Gajuszowi Sejuszowi".
Gdy Semproniusz otrzyma in integrum
restitutio od cesarza, który go wcześniej
skazał na wygnanie, i przyjmie spadek,
czy jego część jest ró wnież obciqżona
fideikomisem uniwersalnym?
Odpowiedział, że spadkodawca na Sempro-
niusza z pewnością nie zamierzał go nałożyć,
natomiast Korneliusz ma wydać Sejuszowi
odpowiednio część spadku z udziału matki
zmarłego.
Prawo rzymskie
kodycyle
--TI---------------------------------------------------------------------!
~
:: ) niepotwierdzone
i
:
treść mogą stanowić
·------------------------------------ ~-------------:
' tylko fideikomisy
Komentarz
W Digestach Scewoli zachował się żywy przykład
kodycyli- listu skierowanego przez spadkodawcę
do spadkobiercy, zawierającego rozrządzenia -
w tym przypadku fideikomis uniwersalny. Tycjusz
spodziewa się, że Korneliusz odziedziczy po nim
cały spadek, ale po śmierci Tycjusza zachodzą
zdarzenia, których nie p rzewi dział. Jak by rozrzą­
dził, gdyby wiedział, że dawny kurator Semproniusz
będzie jednak dziedziczył część spadku 7 To właśnie
pytanie o wo lę dorozumianą. Jej interpretacja
musiała w Rzymie mieć zawsze podstawę w po-
stanowieniach testatora. Najwyraźniej zdaniem
Scewoli fideikomis miał ograniczyć udział Korneliu-
sza - przypadła mu nawet część, jaką miał otrzyma ć
Semproniusz. Skoro bowiem został skazany na
o-
wygnanie, można się było spodziewać, że otrzyma
ją Korneliusz. r Y' ~.utowdr vpl':' 'P 1C:<>k J r nr 1
p I ;irJ aJ ,1 woli cJorozu~ianeJ, k.tord JddJe
, ustalił rdvz mlaąco wyr,ka z rJy,,pozyC' czv
Zdcł-owan ,pac kodawcy. Rzymski Ju~p1 Jder1C11
przy1mowc1la także za wolę dorozumianą tę ktor
rr ozpa w dane] cytuag1 iznat za prawdoooaobn<J.
Prawo nowożytne:
§ 553 ABGB: ,,Ostatnie zarządzenie nazywa się
testamentem, jeżeli w nim ustanowiono dziedzica.
Jeżeli zaś tylko inne zawiera rozrządzenia, nazywa
się kodycylem".
Wdoktrynie prawa polskiego podkreśla się, że
punktem wyjścia dla wykładni jest treść testamen-
tu, a interpretacja ma służyć usunięciu w nim nie-
jasności, nie zaś uzupełnianiu go lub modyfikacji.
4.2.8. Klauzula kodycylarna
Problem prawny
Wola spadkodawcy wyrażona w klauzuli kody-
cylarnej
Źródła pokrewne
D. 29,1,3 (Ulpian w ks. 2 „Komentarza do dzieł
Sabinusa"). Większość cywilów, gdy sporządzają
testament pisemnie zazwyczaj życzy sobie do-
dać, aby ten również jako kodycyle był ważny.
D. 29,7,1 (Ulpian w ks. 4 „Dysputacji"). Bardzo
często pojawia się w reskryptach i konstytu-
cjach, ie nie wydaje się, aby sporządził kody-
cyle ten, kto mniemał, ii sporządził testament,
a nie wyraził woli, aby był ważny jako kodycyle.
Dlatego to, co w tym testamencie postanowio-
no, jednak się nie należy, choć w kodycylach
byłoby ważne.
D. 28,3,12,1 (Ulpian w ks. 4 „Dysputacji").
Jeśli cywil, który już sporządził testament,
ządził inny 1 w rnm nałozy na dmd21ca fi-
t! omis aby E!.QQrzednie tabliczki gyły ważne 0
wcześniejszy testament jest w każdym razie
złamany. Co do złamanego można się zasta-
nawiać, czy powinien być ważny jako kodycyle.
I gdy tak sformułowany jest fideikomis,
bez wątpienia wszystko, co tam zostało
uwzględnione, jest przedmiotem fideikomisu:
D. 29,7,2,4 (Julian w ks. 37 „Digestów"). Spadek
nieważnie zostawiony w testamencie nie może
zostać w kodycylach potwierdzony jako spadek,
lecz może być dochodzony na podstawie fidei-
komisu przy zachowaniu wymogów lex Falcidia.
Parafraza tekstu
O. 28, 1,29, 1(Paulus w ks. 14 „Odpowiedzi").
Z następujących słów, które w piśmie pater
familas dodał: ,,chcę, aby to oto rozrządzenie
majątkiem było ważne w każdym przypadku",
wynika, że chciał on aby w każdym razie
było ważne, nawet gdyby zmarł pozostawia-
jąc spadek dziedzicom beztestamentowym
(intestat us).
1----n~ie' objawiona. Istnienia klauzuli kodycylarnej nie
Rozdział
Komenta rz
Dzięki rozszerzeniu swobody dysponowania
majątkiem na wypadek śmierci i uelastycznieniu
prawa spadkowego - za czasów Antoninusa Piusa
przez dopuszczenie nakładania fideikomisów takie
na dziedziców beztestamentowych - stało się
możliwe dołączanie w testamencie lub w kody-
cylach testamentowych klauzuli, która wyrażała
wolę spadkodawcy, aby w razie, gdyby z jakichś
powodów testament okazał się nieważny lub
bezskuteczny, uważano go za kodycyl. W praktyce
oznaczało to, że chce, ab zawarte w testamencie
Przecież tylko fideikomisy mogły
znajdować się w kodycylach niepotwierdzonych.
I
I
~
Dla klauzuli kodycylarnej nie wymagano żadnej
formy- w przedstawionym przykładzie napisano
ją, jak cały testament, po grecku. Jej istotę stano-
wi wola testatora, która musiała zostać wyraź-
sposób więc domniemywać.
Niektórzy widzą w niej przykład konwersji testa-
mentu na kodycyl beztestamentowy. Klauzula kody-
cylarna to jednak nie zabieg interpretacyjny, służący
utrzymaniu w mocy postanowień spadkodawcy,
lecz wyraźnie chciane przez niego rozwiązanie.
Wola spadkodawcy ustanawia wistocie fideikomisy,
których treść zależy od rodzaju rozrządzeń nieważne­
go czy bezskutecznego testamentu.
Klauzule kodycylarne nie występowały tylko przy
dziedziczeniu beztestamentowym, gdy nieważny
testament miał się stać kodycylem ob intestata, ale
zaląGario Ją rowmeż w nowym IPS\dmenoe, dDV
utrzymat w mocy postanowiemd wczesniejszego
aktu ostatmeJ woli.
Prawo nowożytne:
Zgodnie z art. 964 KC sporządzone ewentualnie
przez testatora podstawienia powiernicze wywie-
rają skutek podstawień zwykłych co oznacza, że
zrezygnowano z sankcji nieważności na rzecz kon-
wersji substytucji fideikomisarnej w podstawienie
zwykłe. Ustawodawca pozostał przy tej sankcji
tylko w przypadku, gdy z treści testamentu lub
z okoliczności wynikałoby, iż bez podstawienia po-
wierniczego spadkobierca nie zostałby powołany.
4. Spadki warsztaty prawnicze 111
Li.2.9. Wyzwolenia
Problem prawny
Favor łibertotis jako wskazówka interpretacyjna
Źródła pokrewne
D. 50,17,20 (Pomponiusz w ks. 7 „Komentarza do
dzieł Sabinusa"). Ilekroć sporna jest ocena wol-
ności, należy wydać opinię na korzyść wolności.
D. 50,17,179 (Paulus w ks. 16 „Komentarza do
dzieł Plaucjusza"). W razie niejasności co do
woli wyzwolenia należy sprzyjać wolności.
I. 1,3,2. Niewola jest tworem ius gentium, za
której pomocą wbrew naturze ktoś zostaje pod-
dany pod władzę innego jako właściciela.
D. 50,17,32 (Ulpian w ks. 43 „Komentarza do
dzieł Sabinusa"). Co się tyczy prawa cywilnego,
[jako podmioty prawa] niewolnicy są uważani
za nieistniejących. Nie tak jest w prawie natu-
ralnym: gdy bowiem chodzi o prawo naturalne,
wszyscy ludzie są równi.
D. 28,7,2, 1 (U lpi an w ks. 6 „Komentarza do dzieł
Sabinusa"). Jeśli dwaj niewolnicy tak zostali
ustanowieni dziedzicami: ,,Primus i Secundus,
jeśli będą moimi, kiedy będę umierał, niech
będą wolni i dziedzicami", i jednego z nich się
wyzbył, Celsus słusznie uważa, że należy przy-
jąć, iż ustanowił dziedziców osobno pod tym
samym warunkiem.
D. 40,4,17,2 (Julian w ks. 42 „Digestów"). Jeśli
nakazano, aby był wolny po latach - bez wska-
zania liczby, po dwóch latach będzie wolny:
tego wymaga przychylność dla wolności (favor
łibertatis), a dozwala sformułowanie, chyba
że ten, kto został obciążony wyzwoleniem, udo-
wodni oczywistymi względami, iż pater familias
chciał inaczej.
112 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 34,5,29(30) (Scewola w ks. 18 „Digestów").
Sabina i Cypragenia znalazły się wśród wielu
niewolników, których spadkodawca wyzwolił
w testamencie, gdy dożyją wieku 30 lat;
chciał też, aby kiedy będą wolni, otrzymali
określoną sumę pieniędzy. I dodane pismo
tak brzmiała: ,,Sabinie i Cypragenii
chcę, aby była dane (dari volo)
każdej 10, gdy do ustanowionego wieku
dojdą, a ponadto w celach alimentacyjnych
10 każdego raku ich życia".
Powstaje pytanie, czy każdemu z wyzwoleń­
ców należą się alimenty, czy samym tylko
Sabinie i Cyprogenii?
Odpowiedział, że w przedstawionych okolicz-
nościach wydaje się, iż wszystkim zapisano
alimentację.
Komentarz
Testator, dodając termin, wyzwolił
cywilnie w testamencie niewolnice
i niewolników. Wiek wyzwolenia nawiązywał
do zakazu - pod sankcją nieważności -
manumissio niewolników młodszych niż 30 lat,
wprowadzonego lex Aelia Sentia w 4 r. po Chr.
Do nastąpienia terminu pozostawali
własnością spadkobiercy jako statuliberi.
Dziedzic mógł nimi dysponować, ale wraz
z nastąpieniem terminu zyskiwali wolność
z mocy prawa, tj . niezależnie od tego, kto był
wówczas właścicie lem, i stawali się wyzwoleń­
cami testatora.
Wątpliwości interpretacyjne wzbudziło
sformułowanie poczynionych na ich rzecz
hdeikomisów. Bez wątpienia każdej z dwóch
niewolnic należała się określona suma pienię­
dzy w momencie ukończenia lat 30. Czy jednak
hdeikomis alimentacyjny, który w tej samej
sumie należało rokrocznie wypłacać, zostawiono
tylko im, czy każdemu z wyzwolonych przez
testatora?
Scewola miał się powołać na przedstawione
okoliczności, jednak każda z dwóch odpowiedzi
wydaje się na podstawie słów testatora upraw-
niona. Wydaje się więc, że w rozslrzygnięciu
1urvsty dPc 1dujac~ rolę odegrał fovor hbertatts
- przychvlnośc dla wolnosci. Zasada uprzywi-
leiowania wyzwoleń w całym prawie rzymskim
stanowiła ważną wskazówkę interpretacyJną:
jak widac '11e tylko jako kryterium podtrzy
mania i interpretacji samych wyzwolen, ale
i kształtowania sytuacji wyzwoleńcow.
Problem prawny
Interpretacja fideikomisu wolności z warunkiem
Źródła pokrewne
D. LJ0,5,16 (Licyniusz Rufinus w ks. 5 „Reguł").
Wolność można dać także w fideikomisie i na-
wet szerzej niż bezpośrednio, gdyż nie tylko
własnych, lecz także cudzych niewolników
można obdarzyć wolnością w fideikomisie, byle
tylko w zwyczajnych słowach i w nich wyraźnie
(evidenter) wola testatora (voluntas testataris)
mogła zostać wyrażona.
G. 2,265. Tak tedy cudzy niewolnik powinien
być odkupiony i wyzwolony; a jeżeli go właści­
ciel nie sprzeda, rozsądnie uznać, że wolność
fideikomisarna wygasa, gdyż w tym przypadku
żadne obliczenie ceny nie wchodzi w grę .
G. 2,266. Kto zaś fideikomisem jest wyzwalany,
nie staje s ię wyzwoleńcem testatora, choćby był
niewolnikiem testatora, lecz tego, kto wyzwala.
G. 2,267. [...] A nikt inny nie może zostać bez-
pośrednio wyzwolony w testamencie, jak tylko
ten, kto w obydwu momentach był własnością
kwirytarną testatora: i sporządzenia testamen-
tu, i śmierci.
D. lJ0,5,llJ (Modestyn w ks. 10 „Odpowiedz;").
Spisując testament, Lucjusz Tycjusz ustano-
wił spadkobierczyniami w równych częściach
żonę swą Seję i wspólną córkę Tycję. W innym
akapicie dodał: ,,chcę, żeby mój niewolnik Eros,
zwany Psyllusem, był wolny, jeśli zechce moja
żona". Czy na podstawie powyższych słów nie-
wolnikowi Erosowi, zwanemu też Psyllusem,
należy się wolność, skoro Seja, żona Lucjusza
Tycjusza, powstrzymała się od przyjęcia tego
spadku i wskutek substytucji jej udział przypadł
córce Tycji? Modestyn odpowiedział, że Erosowi
nie staje na drodze, że żona testatora po-
wstrzymała się od spadku. Czy żona Seja, która
powstrzymała się od spadku, może zgodnie
z prawem się sprzeciwić, kiedy Eros będzie wy-
stępował o wolność? Modestyn odpowiedział,
że brak zgody Seji nie ma żadnego znaczenia.
Parafraza tekstu
O. 40,5,56 (Marcellus w „Pojedynczej księdze
odpowiedzi"). Lucjusz Tycjusz postanowił
w testamencie tak: ,,Jeśli zostawię kodycyle,
chcę, aby były ważne. Jeśli z Pauli, która
stała się moją żoną, w ciągu dziesięciu
miesięcy, urodzi mi się syn lub córka, niech
będą dziedzicami w% (ex semisse). Gajusz
Sejusz niech będzie dziedzicem w%. Proszę
spadkobierców i ich uczciwości powierzam,
aby wyzwolili Stichusa i Pamfilusa,
moich niewolników, i Erosa, i Oifilusa, gdy
dzieci moje osiągną dojrzałość (pubertas}".
Następnie w końcowej części tak
postanowił: ,,Jeśli mi się dzieci nie urodzą
albo umrą, nie osiągnąwszy dojrzałości,
wtedy dziedzicami w równych częściach
niech będą Mucjusz i Mewiusz. Legaty, które
zostawiłem wcześniej w testamencie, gdzie
ustanowiłem dzieci i Sejusza, chcę, aby
zostały wypełnione"[, czyli przez kolejnych
spadkobierców}. Następnie w kodycylach tak
postanowił: ,,Lucjusz Tycjusz do dziedziców
pierwszych i substytutów - pozdrowienie.
Proszę, abyście spełnili to, co w testamencie
postanowiłem i zapisałem oraz to, co w kody-
cylach postanowię i zapiszę". Pytam czy, jeśli
dzieci się Lucjuszowi Tycjuszowi nie urodziły,
należy niezwłocznie wykonać fideikomis wol-
ności dla niewolników Stichusa, Pamfilusa,
Erosa i Oifilusa? Marcellus odpowiedział,
że ich wyzwoleń dokonał pod warunkiem,
że dziedzicami będą dzieci. Nie został on po-
wtórzony, dlatego już to pierwsi dziedzice, już
to substytuci, mają ich niezwłocznie wyzwo-
lić. Przecież, jak wyżej napisano, prosił, aby
spełniono to, co postanowił w testamencie,
a postanowił właśnie o wolności tych niewol-
ników. Prawda, że postanowił pod warunkiem
i - jeśli byłby innego rodzaju - należałoby
oczekiwać jego spełnienia.
Nie jest jednak prawdopodobne, aby
to miał w tym warunku na myśli,
skoro nakładał fideikomis na substytutów,
którzy nie mogliby zostać dopuszczeni
do spadku, kiedy spełniłby się warunek.
Rozdział LJ. Spadki
Kome ntarz
ustanowiemefT' crec::-c:;
potwi e rdził przyme
ustanowił w polo vie S\',e poc~·=.::.. •a
w połowi e i n ną osobę. Dzieao
dwóch substytutów, którzy dZ1eo~ Q ~
w równych czę ś ciach . Testator do o a
i podstawienia pospolitego,
i pupilarnego: pierwsze, gdyby III ogó e się
r
nie urodziły żywe, drugie, gdyby nie dasz
do pełnoletniości, kiedy same zdecydował o
o następstwie morti~ rnuso. Od_ osią~nięcia
przez dzieci d0Jrzalosc1 uzalezml ta kże
fideikomisarne wyzwolenie czterech niewol-
ników. W tym wyzwoleniu patronami zo st a ną
j dziedzice testatora, a nie on sam, jak
O- w wyzwoleniu cywilnym. Fideikomisy nałożył
na instytutów, co było funkcjonalnie zrozumia-
le, gdyż najwyraźniej chciał, aby do osiągnięcia
dojrzałości dzieci w pełni korzystały
z obecności i pracy niewolników. Przy
substytucji fideikomisem expressis verbis po-
twierdził poczynione przy ustanowieniu insty-
tutów legaty. Nie rodziło wszelako problemu,
że tylko legaty, skoro w napisanych później
kodycylach prosił i instytutów, i substytutów
o wy pełnienie wszelkich swych postanowień
na wypadek śmie rci . Marcellus dokonuje
interpretacji warunku przy wyzwoleniach
fideikomisarnych przychylnej dla wolności,
ale w pełni zgodnej z zamierzeniami testatora.
Warunek zawieszający spełniał swą funkcję,
gdy dziedzicami byłyby dzieci. Nadto, skoro nie
został później powtórzony, wolno uznać,
że wyzwolenia mają być utrzymane w mocy, zaś
podtrzymanie warunku jest bezprzedmiotowe
i nielogiczne. Wyzwolenie powinno nastąpić
od razu, gdyż właśnie przychylność dla wolności
(favor libertatis) nie pozwala kwestionować,
że wolą testatora było w pierwszym rzędzie
zapewnić wolność czterem niewolnikom, a tyl-
ko ze względu na swe dzieci odłożyć moment
wyzwolenia.
warsztaty prawnicze 113
4.2.10. Przykłady rozrządzeń

[I]
,,Tycjusz niech będzie dziedzicem"; ,,nakazuję, aby dziedzicem był Marek"; ,,Lucjusz niech będzie dziedzicem";
,,ustanawiam dziedzicem Kwintusa"; ,,czynię dziedzicem Decymusa";
[I]
a) imienne: ,,Tycjusz, syn mój, niech będzie wydziedziczony";
b) pogrobowca: ,,ktokolwiek urodzi mi się synem lub córką, niech będzie wydziedziczony";
c) ogólne: ,,pozostali niech będą wydziedziczeni";

[I] lilM&
a) pospolita:
,,jeśli Kwintus nie będzie dziedzicem, niech dziedzicem będzie Marek";
,,Lucjusz Tycjusz niech będzie dziedzicem i niech przyjmie spadek przez cretio w najbliższych stu dniach,
w których będzie wiedział i mógł. Jeśli nie złoży cretio, niech będzie wydziedziczony; wtedy Mewiusz niech
będzie dziedzicem i przyjmie spadek w ciągu stu dni ... ";
b) pupilarna:
,,jeśli mój syn umrze w ciągu dziesięciu lat, Tycjusz niech będzie jego dziedzicem";
„mój syn niech będzie dziedzicem; jeśli syn mój nie będzie dziedzicem i on wcześniej umrze niż dojdzie do
pieczy prawnej nad sobą, wtedy Sejusz niech będzie dziedzicem";

,,chcę, aby mój spadkobierca wydał połowę spadku Gaji Seji";

„proszę cię, mój dziedzicu, i twej uczciwości powierzam, abyś cokolwiek otrzymasz w spadku po mnie, dał
wydał memu synowi, a gdy coś się wcześniej jemu zdarzy-jego matce";

* ! !ykacyjny:
,,Tycjuszowi człowieka Stichusa daję, zapisuję";
,,niech Marek zabierze Diona";
,,niech Sejusz weźmie 100 sesterców z depozytu, który u niego złożyłem";
,,niech Mewiusz ma dla siebie moje grunty przy granicy z Kapadocją";
b) damnacyjny:
,,dziedzic mój na wydanie Stichusa mojego niewolnika Tycjuszowi niech będzie zasądzony";
,,dziedzic mój niech da Pamfilusa, mojego niewolnika, Markowi";
c) sinendi modo:
,,dziedzic mój niech będzie zasądzony znosić, że Lucjusz Tycjusz zabierze i ma dla siebie człowieka Stichusa";
d) per praeceptionem:
,,niech Lucjusz uprzednio weźmie grunt stabiański";
,,Tycjusz niech weźmie człowieka Stichusa";
.
,,żądam,
. :
aby mój dziedzic dał Tycjuszowi 10 aureusów";
,,niech Tycjuszowi da mój dziedzic tyle, ile winien mi jest Sejusz";

[z] I I
.11!-,,...:.:..--....,..M!'I
• I

,,Mewiusz, jeśli chce, niech będzie opiekunem mego najmłodszego syna";

,,dzieciom moim daję za tutora Lucjusza Tycjusza";
,,żonie mojej opiekunem niech będzie Sejusz";
,,żonie mojej daję tutora Marka";

••
,,niech mi wystawi nagrobek, jak pomnik Publiusza Septymiusza Demetriusza przy via Salaria";
ema tes amen ow
,,Cratinus, mój niewolnik, niech będzie wolny";
,,nakazuję, aby Onesiforus, mój niewolnik, był wolny";

I • I I I

,,chcę, aby Eros, zwany też Psyllusem, był wolny, jeśli się zgodzi moja żona";
„chcę, aby po przedłożeniu rachunków Cupitus, mój niewolnik, był wolny, gdy mój syn Marcjan ukończy 17 lat";
,,zapisuję Onezyma Tycjuszowi, aby Tycjusz go wyzwolił";
,,niech mój spadkobierca da Pamfilusa Markowi, aby Marek go wyzwolił";

[ill klauzula kodycyl rna

,,chcę, aby to oto rozrządzenie majątkiem było ważne, jak tylko możliwość" .

warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

ROZDZIAŁ 5.
Posiadanie i prawa rzeczowe
5.1. Posiadanie
5.l.l. Nabycie i utrata posiadania
Problem prawny
Nabycie posiadania corpore et animo
Źródła pokrewne
D. Lfl,2,18,2 (Celsus w ks. 23 „Digestów"): Gdy
poleciłem sprzedawcy, by złożył towar w mym
domu, jest pewne, że go posiadam, mimo że
nikt go jeszcze nie dotknął. Albo gdy kupiłem
grunt sąsiedni, a sprzedawca pokazuje mi go
z mej wieży i oświadcza, że przenosi niezakłóco­
ne posiadanie (vacua possessio), zaczynam go
posiadać w nie mniejszym stopniu, niż gdybym
nań wkroczył.
11
D. 46,3,79 (Jawolenus w ks. 10 11 Listów ): Gdy
zlecam ci, byś dłużne mi pieniądze lub inną
rzecz położył przed moimi oczami, ty natych-
miast zostajesz zwolniony z długu, a pieniądze
Lub rzecz stają się moją własnością. Ponieważ
bowiem posiadanie tej rzeczy nie jest wykony-
wane fizycznie (corporaliter) przez nikogo, uzna-
je się jej nabycie przeze mnie, który otrzymałem
ją wydaną długą ręką (longa manu).
D. 18,1,74 (Papinian w ks. l 11Definicji"): Posia-
danie towarów przechowywanych w spichrzu
przenosi się przez wydanie kluczy tylko wtedy,
gdy wydano je w pobliżu spichrza. Po tym fakcie
kupujący nabywa natychmiast własność i po-
siadanie, nawet jeśli spichrza nie otworzył. Jeśli
natomiast towary nie były własnością sprze-
dawcy, natychmiast zaczynało się zasiedzenie.
D. 41,l,9,6 (Gaius w ks. 2 „Rzeczy codziennych"):
Kto sprzedał towary złożone w spichrzu, rów-
nocześnie z przekazaniem klucza do spichrza
przenosi na kupującego własność towarów.
Parafraza tekstu
O. 41,2,3, 1(Paulus w ks. 54 „Komentarza do
edyktu}: Nabywamy posiadanie za pomocą
kontaktu fizycznego z rzeczą (corpus) i zamia-
ru (animus), a nie wyłącznie za pomocą cor-
pus lub wyłącznie za pomocą animus. Takiej
konieczności nie należy jednak rozumieć w ten
sposób, że w celu nabycia posiadania gruntu
trzeba obejść go w całości (omnes glebos).
Wystarczy bowiem wstąpić no jakąkolwiek
jego część z zamiarem posiadania całego
gruntu, oż do jego gronie.
O. 41,2, 1,21 (Paulus w ks. 54 Komentorzo
11
do edyktu}: Jeśli w obecności rzeczy upo-
ważniam sprzedawcę do jej wydania memu
zarządcy (procurator), zdaniem Priskusa
uważa się ją (videri) za wydaną mi, dokładnie
jak wtedy (idemque esse), gdy zleciłem memu
dłużnikowi, by dał pieniądze osobie trzeciej.
Nie jest bowiem konieczne fizyczne objęcie
posiadania (corpore et toctu), lecz wystarczy
zrobić to za pośrednictwem wzroku i woli
(oculis et offectu). Oowodem (argumentum)
tego są rzeczy, których z racji ich wielkiego
ciężaru nie do się ruszyć z miejsca, jak np. ko-
lumny. Uznaje się je bowiem zo wydane (pro
traditis ho beri), jeśli w ich obecności zbywco
i nabywco zgodzili się no to (consenserint).
I wino uznaje się (videri) za wydane, gdy
nabywco otrzymał klucze od piwnicy.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Z dwóch elementów składowych pojęcia po-
siadania corpus oznacza stosunek fizycznej
bliskości do rzeczy, podczas gdy animus - wolę
jej posiadania. Cytowanym przez Paulusa
(D. 41,2,l,21) ,,Priskusem" może być zarówno
Neracjusz, jak Jawolen us. Oba teksty Paulusa
uwidoczniają pewną konwencjonalność wymo-
gu corpus. Spełnienie go nie musi więc polegać
na ciągłym trzymaniu rzeczy w ręku: wystarcza
zachowanie nad nią pewnej kontroli, uważanej
w danych stosunkach społecznych za dosta-
teczną. Za wydane uznaje zatem Paulus w in-
nym tekście oznakowane przez nabywcę belki
(D. 18,6,15,l), a Trebacjusz- beczki (D. 18,6,l,2):
por. str. nast.
Dalszy rozwój
We wszystkich przytoczonych rozstrzygnięciach
prawników rzymskich z okoliczności przypadku
wynika, że nabywca jest zdolny wykonywać
faktyczną wład zę nad rzeczą. Wystarcza to
do nabycia posiadania również według no-
wożytnych kodeksów cywilnych, zwłaszcza
austriackiego ABGB (§ 427), niemieckiego
BGB (§ 854) i szwajcarskiego ZGB (art. 922).
Podobnie rozstrzyga kodeks polski (art. 348
KC): 11 Przeniesienie posiadania następuje przez
wydanie rzeczy. Wydanie dokumentów, które
umożliwiają rozporządzanie rzeczą, jak również
wydanie środków, które dają faktyczną władzę
nad rzeczą, jest jednoznaczne z wydaniem sa-
mej rzeczy".
warsztaty prawnicze 115
Probler, prawo
• 30 c;: ;:iosiada~1a corpore et animo- możliwość
rozluznienia wymogów w odniesieniu do corpus
Źródła pokrewne
w ks. 28 „Komentarza do
Sabinusa"): Jeśli beczka wina została oznaczona
(dolium signatum) przez nabywcę, , . •
wyraża przeciwne
zdanie, które jest trafne (verum est). Albowiem
beczki oznacza się zazwyczaj (signori solere) ra-
czej (magis) po to, żeby nie zostały podmienione,
a nie po to, żeby uznać je za wydane.
111f:fłMfflftl w ks. 3 „Wyciągów z Al-
fenusa Warusa"): Kupione drewno budowlane
(materia tradita) już po wydaniu go zginęło
z powodu kradzieży (furtum). (Serwiusz Sulpi-
cjusz Rufus) udzielił porady prawnej (respon-
dit), że w takim przypadku ryzyko ponosi na-
bywca (emptoris esse periculo). Jeśli natomiast
stało się to przed wydaniem towaru, ryzyko po-
nosi sprzedawca. Za wydane uznaje się (videri)
przy tym te belki, które zostały oznaczone przez
nabywcę (quas emptor signasset).
116 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 41,2,51 (Jawolenus w ks. 5 „Dzieł
pośmiertnych" Labeona): Zdaniem
Labeona posiadanie niektórych rzeczy
można nabyć za pośrednictwem woli (animo).
Gdy np. sprzedawca upoważnił mnie do zabra-
nia zakupionego przeze mnie stosu drewna,
uznaje się go (videtur) za wydany natych-
miast, jak tylko postawię przy nim dozorcę
(custodia). To samo rozwiązanie prawne (idem
ius) obowiązuje w razie sprzedaży wina, jeśli
wszystkie jego amfory znajdują się w jednym
miejscu. Lecz rozważmy (videamus), powiada
Labeon, czy sytuacja ta nie jest sama przez
się fizycznym wydaniem towaru (corporis
traditio), gdyż nie ma różnicy, czy dozór
(custodia) nad nim przekazany jest mnie
samemu, czy osobie przeze mnie upo ważnio­
nej. )AWOLENUS: Ja natomiast sądzę (puto), że
problem polega na pytaniu, czy stos drewna
lub amfory należy uważać za wydane, mimo
że nie zostały one objęte fizycznie (corpore).
Nie widzę bowiem żadnej różnicy, czy stosu
pilnuję ja sam, czy z mego polecenia ktoś
inny. W obu przypadkach jest to przecież
jakiś rodzaj (ąuidem genus) posiadania
za pośrednictwem woli (animo).
Komentarz
Labeon i komentujący go Jawolenus
(D. ł.Jl,2,51) omawiają element bliskości fizycz-
nej. Polega on w tym wypadku na dozorze, spra-
wowanym nad towarem albo osobiście, albo
przez upoważnionego strażnika . Opisane tu
nabycie posiadania animo różni się zatem od
omówionego na stronach następnych klasycz-
nego nabycia posiadania za po średnictwem
samej woli (solo animo). To ostatnie odbywa
się bowiem bez jakichkolwiek dostrzegalnych
zmian w świecie zewnętrznym.
świadczy o istnieniu różnych zwyczajów handlo-
wych w obrocie winem i drewnem. W końcu dla
zrozumienia tekstu Paulusa (D. 18,6,15,l)
trzeba wiedzieć , że rzymski kontrakt sprzedaży
oparty jest na zasadzie ryzyka kup ujacego (peri-
culum emptoris). Z jej mocy zaginięcie rzeczy na
skutek siły wyższej obciąża kupującego, który
musi zapłacić cenę, mimo że nie otrzyma towa-
ru. Natomiast do chwili wyda nia go sprzedawca
zobowiązany jest strzec go przed kradzieżą,
która należy z kolei do jego sfery ryzyka. Jeśli
sprzedawca nie jest w stanie wydać towaru
z powodu kradzieży, nie ma prawa domagać się
uiszczenia ceny.
Problem prawny
Nabycie posiadania solo animo -wydanie krótką
ręką (troditio brevi manu)
Źródła pokrewne
I. 2,1,44: ... ponieważ pozwalam, by była twoją,
natychmiast nabywasz własność, tak jakby
z tego tytułu została ci wydana (perinde ac si
l
eo nomine trodito fuisset).
O. 2l,2,62pr. (Celsus w ks. 27 „Digestów"):
Gdy sprzedałem ci rzecz, która się już u ciebie
znajdowała, ponieważ uznaje się ją za wydaną
(pro trodita habetur), jurysprudencja przyjęła
(placet), że jestem wobec ciebie zobowiązany
z tytułu wad prawnych (ewikcji).
,,Komentarza do Sa-
binusa"): Przedmioty, które właściciel chciałby
przesunąć ze swego majątku do peculium wchodzą
tam nie od razu. Dzieje się to dopiero wtedy, gdy
albo właściciel wyda je niewolnikowi, albo, jeśli
rzecz znajduje się już w rękach niewolnika, uzna ją
za wyda ną (pro tradito habuit). Potrzebne jest bo-
wiem w zasadzie przekazanie rzeczy w sensie natu-
ralnym (natura/is datio). Natomiast gdy właściciel
zechce, by rzecz już nie należała do peculium,
przestaje ona doń należeć natychmiast.
__
A_(p_o_si_ad_a_cz_l_)_____
Parafraza tekstu
O. 41,1,9,5 (Gai us w ks. 2 "Rzeczy codzien-
nych"): Niekiedy (interdum) samo wolo
właściciela (nudo voluntos domini) bez
potrzeby wydania rzeczy (troditio) wystarcza
do przeniesienia władztwo nad nią (od rem
tronsferendom). Dzieje się tok wtedy, gdy
np. sprzedam ci rzecz, którą ci uprzednio
użyczyłem, wynająłem lub złożyłem u ciebie
no przechowanie. Chociaż bowiem nie
wydałem ci tej rzeczy z tytułu sprzedaży,
niemniej jednak czynię ją twoją, ponieważ
pozwalam, by było u ciebie z tej przyczyny.
O. 6,2,9, 1-2 (Ulpion w ks. 16 „Komentarza
do edyktu"}: Gdy ktoś kupił rzecz uprzednio
oddaną mu no przechowanie, użyczoną lub
daną w zostaw, która po dokonaniu sprzedaży
pozostaje u niego, należy ją uznać za wydaną
(pro trodito erit occipiendo).
§ 2. Lecz również gdy wydanie (troditio) rzeczy
poprzedziło jej kupno, należy powiedzieć to
samo (idem erit dicendum).
B (posiadacz 2)
Ir
B (dzierżyciel l)
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Przy wydan1u ,ro a -e , --~ r-r::~~
cząt kowego dZ1ert cie - a -
czasowy posiadacz przenos1 x
samej umowy, bo np. -Aascicie s;; -= ~
komodatariuszowi, najemcy ay o cei:- _
W tekście trodi,.,- :•_
zastosowana jest w stosunku m1ędzv ::-a E
a wyposażonym w peculium niewolni -e,
1ą
Su ,alki fld rysun u si
siałaby przebyc rzecz, gdyby dotyc~ za
dającej ją osobie A nie było waha T'Or
umowy ustanowK dotychczasowego dz er
la, osoby 8, nowym pos1adaczer'l.
Dalszy rozwój
Określenie traditio brevi manu stworzyli (na
kanwie tekstu Ulpiana O. 23,3,43,l) glosatorzy
bolońscy. Niektórzy z nich, zwłaszcza Odofredus,
nazywali je również wydaniem fikcyjnym (tra-
ditio ficta). Od czasów konsyliatorów, zwłaszcza
Baldusa de Ubaldis, tą zbiorczą nazwą określano
traditio longa i brevi manu, podobnie jak consti-
tutum possessorium. Wydanie krótką ręką znane
jest większo ści europejskich kodeksów cywilnych,
w tym austriackiemu(§ 428 ABGB), niemiec-
kiemu (§ 929 8GB) i szwajcarskiemu (art. 922
ZBG), jak również polskiemu (art. 351 KC).
warsztaty prawnicze 117
Problem prawny
Nabycie posiadania solo animo (troditio brevi
manu)
Źródła pokrewne
D. 17, 1,3'-lpr. (Afrykanus w ks. 8 „Zagadnień''):
Wye'ffl.el,,:;vowawsz.y pieniądze od dłużników Lucju-
sza jego zarządca oznajmił mu listownie, że pewną
sumę zatrzymuje jako pożyczkę na 6%. Zapytano
(quaesitum est), czy Lucjusz ma skargę z tytułu
poźyczki i czy może też skarżyć o odsetki? Julian
odpowiedział (respondit), że pożyczki nie zawar-
to, bo w ten sposób można by skarżyć o nią na
podstawie pactum nudum z każdego kontraktu.
Przypadek ten jest zresztą odmienny od
umowy, by przechowawca użył jako pożyczki
zdeponowanych u niego pieniędzy, bo wtedy
moje monety stały się twą własnością.
Podobnie gdy upoważniłem cię do odbioru pienię­
dzy od mego dłużnika: zachodzi tu pożyczka, jed-
nak tylko z powodu przychylnej wykładni (benigne
receptum). Argumentem na rzecz tego twierdzenia
jest przypadek osoby, która w chęci udzielenia po-
życzki dala na sprzedaż srebro i tym bardziej nie
może domagać się zwrotu pożyczki ...
• , • w ks. 31 „Komentarza
do edyktu"): Odnośnie pożyczki przyjęto
(recepto sunt) pewne szczególne rozwiązania
(singularia quaedam). Jeśli bowiem rozkażę
memu dłużnikowi wydać ci pieniądze, będziesz
zobowiązany w stosunku do mnie, mimo że
nie otrzymasz mych monet. Co jednak przyjęto
odnośnie dwóch osób, to należy przyjąć również
odnośnie tej samej osoby (in eadem ersona).
118 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 12, 1,9,9 (U/pian w ks. 26 „Komentarza do
edyktu"): Zdeponowałem u ciebie 10, a potem
pozwoliłem ci ich użyć. Nerwa i Prokulus
sądzą, że już zanim ruszyłeś je z miejsca, mogę
domagać się ich zwrotu jako pożyczki, i jest to
l Jako kontrakt realny pożyczka wymaga
słuszne (verum), jak sądzi również Marcellus.
Albowiem zacząłeś je posiadać animo, zatem
ryzyko (periculum) przechodzi na tego, kto
prosił o pożyczkę, i można odeń żądać jej
zwrotu.
r
O. 12, 1, 10 (U/pian w ks. 2 „Komentarza do
edyktu"): Jeśli natomiast pozwoliłem ci
używać pieniędzy, gdy zechcesz (si voles), od
samego początku, już przy oddawaniu na
przechowanie, pożyczka nie powstanie przed
dotknięciem pieniędzy przez przechowawcę,
bowiem jej dojście do skutku nie jest pewne.
O. 41,2,3, 18 (Paulus w ks. 54 „Komentarza do
edyktu"): Gdy w zamiarze kradzieży dotkniesz
mej rzeczy oddanej ci na przechowanie,
przestaję ją posiadać. Lecz gdy nie ruszyłeś
jej z miejsca, większość starych prawników
(veteres) oraz Sabinus i Kasjusz trafnie
odpowiedzieli (responderunt), że pozostaję
posiadaczem, bo nie ma kradzieży bez zaboru
rzeczy, a zwłaszcza nie można jej popełnić
przez sam zamiar (animo).
Komentarz
przniesienia własności jej przedmiotu
na pożyczkobiorcę (Paulus D. 12,1,2,2).
Według Ulpiana (D. 12,l,9,9; D. 12,l,lO)
przedstawiciele szkoły Prokulianów zakładali, że
zezwolenie przez deponenta na prośbę przecho-
wawcy, by ten użył pieniędzy, zmienia kontrakt
przechowania w pożyczkę. Posiadanie i własność
pieniędzy, przechodzą na przechowawcę solo
animo: krótką ręką. Zdanie to podzielają Julian
i . Przeciwnego zda-
nia magli być natomiast wcześni Sabinianie
(D. '-11,2,3,3; O. '-11,2,3,18). I
I •
Dalszy rozwój
Jeszcze w wielkich kodyfikacjach kontynental-
nych XIX w. (art. 1892 CC; art. 1813 CCI; art.
1753 CCE; § 983 ABGB; § 607 8GB) kontrakt
pożyczki ujęty był zgodnie z tradycją prawa
rzymskiego i powszechnego (ius commune) jako
kontrakt realny. Zapobiegało to znanym już
prawu rzymskiemu nadużyciom, polegającym
na wytoczeniu przez wierzyciela stypulacyjne-
go skargi o zwrot pożyczki bez jej uprzedniej
wypłaty. Jednak nowsze kodeksy, takie jak
szwajcarskie OR (art. 312), polski KZ {art. '-130)
i KC (art. 720) oraz zreformowany 8GB (§ '-188
ust.l, 607 ust.l), normują pożyczkę jako kon-
trakt konsensualny. Nie przeszkadza to, by jej
wyplata , pozbawiona obecnie konstytutywnego
znaczenia, dokonywała się w drodze troditio
brevi manu.
~ '-._ ----
Problem prawny
Nie wolno zmieniać własnej podstawy posiada-
nia (nemo sibi ipse causom possessionis mutare
potest)
Źródła pokrewne
D. 41,5,2,l (Julian w ks. 44 „Digestów"): Znaną
poradę prawną (vulgo respondetur), że nikomu
nie wolno zmieniać własnej podstawy posia-
dania, należy tak rozumieć (sic accipiendum),
że dotyczy ona nie tylko posiadania cywilnego,
lecz i naturalnego. Dlatego odpowiedziano
(responsum est), że ani dzierżawca (colonus),
ani ten, komu dano rzecz na przechowanie lub
w użyczenie, nie może jej zasiedzieć dla osią­
gnięcia zysku.
D. 41,2,19,l (Marcellus w ks. 17 „Digestów"):
Co napisano u starych prawników (veteres), że
nikt nie może sam zmienić własnej podstawy
posiadania, dotyczy zapewne osoby, która po-
siadała corpore i animo, a następnie zdecydo-
wała się posiadać ten sam przedmiot na innej
podstawie. Nie dotyczy natomiast osoby, która
najpierw wyzbyła się posiadania rzeczy, a teraz
chce je na innej podstawie nabyć.
D. 41,2,3,19-20 (Paulus w ks. 54
"Komentarza do edyktu"): To również rozpo-
rządzili starzy prawnicy (veteres) , że nikt nie
może sobie sam zmienić podstawy posiadania.
§ 20. Lecz gdy ten, kto dał mi rzecz na prze-
chowanie lub w użyczenie, sprzedał mi ją lub
podarował, nie uznaje się, że zmieniam sam
sobie podstawę posiadania, skoro dotąd wcale
nie posiadałem .
- - - - - - -
Parafraza tekstu
O. 41,3,33, 1(Julian w ks. 44 „Digestów';:
Powszechnie udzielana parada (quad vulgo
respandetur), że nikomu nie walna zmieniać
własnej podstawy posiadania, jest trafna
wtedy, gdy wie on, że brak mu w dobrej
wiary, a mimo to zaczyna posiadać z chęci
zysku. Można to zilustrować następującymi
przykładami. Świadomy nabywca gruntu od
niewłaściciela będzie posiadał na podstawie
pro possessore; lecz gdy potem kupi tenże
grunt od właściciela, będzie posiadał pro
emptore i nie uznamy, że sam sobie zmienił
podstawę posiadania. Tak samo rozstrzygnie-
my, gdy kupi on od nie właściciela, którego
uważa za właściciela. W identycznej sytuacji
będzie ten, kto został ustanowiony dziedzi-
cem przez właściciela lub objął posiadanie
spadku (bonorum possessio), bo zacznie on
posiadać grunt pro herede. Ponadto gdy miał
słuszną przyczynę (iusta causa), by sądzić, że
został dziedzicem lub posiadaczem spadku,
będzie posiadał pro herede i nie uznamy,
że sam zmienił sobie podstawę posiadania.
Jeśli ustalenia te przyjęto w odniesieniu do
posiadacza, o ile bardziej trzeba je przyjąć dla
dzierżawcy (colon us), który ani za życia, ani
po śmierci właściciela wcale nie posiadał?
Więc jest pewne (certe), że gdy po jego śmierci
dzierżawca kupi grunt od tego, kto u ważał się
za dziedzica lub posiadacza spadku, zacznie
posiadać pro emptore.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
- - -
Komentarz
W normalnym biegu rzeczy podstawa posiada-
nia {causo posses51onis) jest nabywcy niejako
dostarcza na przez zbywcę, co przejawia się
w dwustronnym akcie wydania rzeczy {troditio).
Brak takiego aktu rodzi podejrzenie, że posia-
danie jest bezprawne, w związ u z czym nie
prowadzi do zasiedzenia. Bra en •iystępuj e
również przy surogatach wydania (rraditio),
takich jak troditio brevi manu i constitutum
possessorium. Nie są one jednak sprzeczne
z zasadą nemo sibi ipse, bo po legaią na porozu-
mieniu stron .
Dalszy rozwój
Zasada nemo sibi ipse jest obecna w kodeksach
prawa natury (art. 2231, 2240 francuskiego
Code civil i § 319 austriackiego ABGB), lecz
również jeszcze we włoskim kodeksie cywilnym:
art. 1141 Codice civile z 1942 r. Natomiast
prawo polskie, zapewne z uwagi na czysto fak-
tyczną koncepcję posiadania, odrzuciło zasadę
nemo sibi ipse w ślad za kodeksami niemieckim
(BGB) i szwajcarskim (ZGB). W tym duchu nasz
Sąd Najwyższy wielokrotnie dopuścił zmianę
tytułu posiadania przez samego posiadacza -
np. orz. SN z 12.V.1959, l CR 167/59 (OSN 1961,
nr l, poz. 8) i orz. SN z 12.111.1971, Ili CRN 516/70
(OSPiKA ll/71, poz. 207) - byleby tylko została
ona w sposób wyraźny zamanifestowana na
zewnątrz.
warsztaty prawnicze 119
Problem prawny
Nabycie posiadania solo animo (constitutum
possessorium)
Źródła pokrewne
D. ł.Jl,2,21,3 (Jawolenus w ks. 7 „Komentarza
do Kasjusza"): Gdy posiadacz z uproszenia
(prekarzysta) wynajął rzecz od właściciela,
posiadanie (we własnym imieniu) wraca do
tego drugiego.
D. ł.Jl,2,ł.J8 (Papinian w ks. lO „Responsów"):
Ktoś podarował grunty wraz z niewolnikami
i oświadczył listownie, że przeniósł ich posia-
danie (se tradidisse possessionem). Gdy tylko
jeden z niewolników dotarł do obdarowanego
i zaraz został przezeń odesłany na grunty, jest
pewne (constabit), że za jego pomocą obdaro-
wany nabył posiadanie zarówno gruntów, jak
i pozostałych niewolników.
D. 6,1,77 (Ulpian w ks. 17 „Komentarza do edyk-
tu"): Pewna kobieta za pośrednictwem listu po-
darowała grunt nieżonatemu z nią mężczyźnie,
a następnie grunt ten odeń wzięła w dzierżawę.
Moim zdaniem można bronić poglądu (posse
defendi), że przysługuje mu skarga in rem,
ponieważ nabył on posiadanie za jej pośrednic­
twem, jak za pośrednictwem „dzierżawczyni"
(colona) . Dodatkowo zaznaczono, że w chwili
wysyłki listu znajdował się on na darowanym
mu gruncie. Jeśli tak było, stanowi to oko-
liczność wystarczająca do nabycia posiadania
nawet w braku dzierżawy.
120 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
D. !./1,2, 18pr. (Ce/sus w ks. 23 „Digestów''}:
Co posiadam we własnym imieniu, mogę
zacząć posiadać w imieniu cudzym. Nie
zmieniam bowiem podstawy (causa) mego
posiadania, lecz przestaję posiadać i własną
pomocą (ministerium) czynię posiadaczem
kogoś innego. Nie jest przecież tym samym
,,posiadać" i „posiadać w cudzym imieniu"
(alieno nomine). Posiada bowiem ten,
w czyim imieniu wykonywane jest posiadanie,
podczas gdy np. zarządca majątku (procura-
tor) służy pomocą w cudzym posiadaniu.
D. !./1,2, 19pr. (Marcellus w ks. 17 „Digestów"):
Ktoś w dobrej wierze kupił cudzy grunt,
a następnie wziął go w najem (lub dzierża wę)
od właściciela.
Pytam (quaero), czy jego posiadanie ustało?
Odpowiedziałem (respondi), że jest oczywiste,
iż od momentu wzięcia w najem przestał on
posiadać (we własnym imieniu).
ó. (posiadacz l)
1-, (dzierżyciel 2) - 1·-
Prawo rzymskie
Komentarz
Pierwsze dwa zdania Celsusa (D. ł.Jl,2 ,l8pr.)
nawiązują do starej zasady nemo sibi ipse
causom possessionis mutare potest. Następnie
Celsus dowodzi, że zasada ta nie stoi na prze-
szkodzie instytucji constitutum possessorium.
W jej ramach bowiem dotychczasowy posiadacz
mocą samej umowy czyni posiadaczem kogoś
innego, spadając przy tym do roli dzierżyciela .
.J r· ' 1 na ni u ,skazL Jil dn ,,;e 'lr
mus1al·by przebvc rzecz, gdvby mE było do-
pus1ualn1, Jsta ,owieme przez dotychczz~ pa-
s ,duJąc,i o~obę A nowym posiadaczem osoby B
mocą sameJ umowy. A zachowuje rzecz ,pada
jąc z pozycp pos 1addcza do pozycji dz1eriyc1ela.
Dalszy rozwój
Nazwa constitutum possessorium powstała
w oparciu o frazę Ulpiana, według której posia-
danie ustaje natychmiast, gdy tylko postano-
wiliśmy się go wyzbyć (D. ł.Jl,2,17, l: constituit
nolle possidere). Glosator Azo określił tę
operację mianem constitutum, a w l5ł.J9 r.
prawnik francuski Tiraquellus (Oe iure consti-
tuti possessorii) uzupełnił nazwę do obecnej
postaci. Instytucja jest znana kodeksom
cywilnym austriackiemu (§ 319, ł.J28 ABGB),
niemieckiemu (§ 930 8GB), szwajcarskiemu
(art. 717, 921.J ZGB) i polskiemu (art. 3ł.J9 KC).
,,Sługa w posiadaniu" niemieckiego kodeksu cy-
wilnego (§ 855 8GB) stanowi terminologiczną
pożyczkę, zaciągniętą u Celsusa (D. ł.Jl,2,l8pr.:
alium possessorem ministeria mea facio) przez
jednego z ostatnich pandektystów niemieckich,
Ernsta Immanuela Bekkera (1827-1916).
B (posiadacz 2)
Problem prawny
Utrzymanie posiadania, wykonywanego przez
niewolników i dzierżawców
Źródła pokrewne
D. '-łl,2,9 (Gaius w ks. 25 „Komentarza do edyk-
tu prowincjonalnego"): Ktokolwiek posiada
w naszym imieniu (nostro nomine), np. zarząd­
ca, gość, czy przyjaciel, za posiadaczy uznaje się
nas (nos possidere videmur).
w ks. 26 „Komentarza
do edyktu prowincjonalnego"): Posiadanie
rzeczy, która została nam skradziona, tracimy
w ten sam sposób, w jaki tracimy rzecz
zabraną nam przemocą (vi). Lecz ·
Jest to również przyczyna (ratio), dla której
uznaje się (videmur) , że posiadamy zbiegłego
niewolnika, bowiem podobnie jak nie może
on sprzeniewierzyć posiadania innych rzeczy,
tak nie może sprzeniewierzyć posiadania
siebie samego.
D. '-łl , 2,32,l (Paulus w ks. 15 „Komentarza do
Sabinusa"): Jeśli najemca (conductor) sprzedał
rzecz i wziął ją w najem od nabywcy, a następ­
nie płacił czynsz najmu obu wynajmującym,
pierwszy z nich całkiem słusznie (rectissime)
zachowuje swe posiadanie za pośrednictwem
najemcy (per conductorem).
Parafraza tekstu
O. 41,2,25, 1(Pomponiusz w ks. 23 „Komen-
tarza do Kwintusa Mucjusza"): Posiadam y
również przez dzierżawców (colonus),
lokatorów (inquillinus) i naszych niewolników
(servus). Nawet jeśli umierają oni, popadają
w szaleństwo lub rzecz podnajmują, uznaje się
(intellegimur), że zachowujemy posiadanie.
Między wolnym dzierża wcą a niewolnikiem,
za pośrednictwem których zachowujemy
posiadanie, nie ma pod tym względem żadnej
różnicy (nec quicquam interest).
O. 19,2,60, 1(Labeon w ks. 5 „Dzieł pośmiert­
nych" streszczonych przez Jawolenusa): Sądzę
(existimo), że dziedzic dzierżawcy, mimo że
sam nie jest dzierżawcą, wykonuje posiadanie
dla wfaściciela (dominus).
O. 41,2,30,6 (Paulus w ks. 15 „Komentarza do
Sabinusa"): Jeśli użyczyłem ci rzecz, a ty z ko-
lei użyczyłeś ją Tycjuszowi, który uważał rzecz
za twoją, niemniej jednak posiadaczem będę
nadal ja. Identyczna sytuacja (idem) zachodzi,
gdy mój dzierżawca (colonus) wydzierżawił
mój grunt, albo przechowawca, u którego
rzecz zdeponowałem, zdeponował ją u nastep-
nej osoby. Tak samo należy zakwalifikować
(observandum) każdą podobną sytuację,
w której bierze udział obojętna ilość osób (per
plurium personam factum).
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komen arz
Podobnie
psych1czn
posiadanie me
(Pomponiusz D.
uszczuplenia ró
wy dzierżyciel za
Tekst Paulusa (D. '-łl,2,30,6) przedstawia ~ .
łańcuch detentorów, który teoretycznie mo:e
być dowolnie długi.
Dalszy rozwój
Prawo powszechne (ius commune) przejęło
rzymski dwupodział na posiadanie cywilne
i naturalne, zwane dzierżeniem (detencj ę). Tę
drugą kategorię ucieleśnia postać dzierżawcy,
zachowująca w okresie recepcji swą podrzęd ną
pozycję. Alternatywę dla dwudzielnego syste-
mu romańskiego stworzyły kodeksy germańskie,
niemiecki BGB i szwajcarski ZGB. Wprowadziły
one hierarchię posiadaczy „pośrednich" (§ 872
BGB: figenbesitzer) i „bezpośrednich" (§ 868
8GB), ,,samodzielnych" i „niesamodzielnych"
(art. 920 ZGB). Rozważania prawników rzym-
skich znajdują jednak zastosowanie również
w systemie germańskim, np. wielostopniowe
posiadanie pośrednie (§ 871 BGB) odpowiada
rzymskiemu łańcuchowi detentorów, a pod-
porządkowany poleceniom posiadacza „sługa
w posiadaniu" (§ 855 BGB) - rzymskim oso-
bom podległym władzy domowej.
warsztaty prawnicze 121
Problem prawny
Utrata posiadania utrzymywanego solo animo
lub przez pośrednika
Źródła pokrewne
D. 4,3,31 ( Prokulus w ks. 2 „Listów"): Gdy
ktoś przekonał mych niewolników (familia), by
opuścili mą posiadłość, nie tracę posiadania
(non omittitur), lecz mam przeciw niemu skargę
z tytułu podstępu (dolus), jeśli odniosłem przy
tym jakąś szkodę.
w ks. 51.j „Komentarza do
edyktu"): Gdy właściciel, zawiadomiony o zaję­
ciu jego domu przez rabusiów, ze strachu nie
chce się tam udać, uznaje się (placet), że utracił
on posiadanie. Gdy natomiast niewolnik lub
dzierżawca, przez których dom był fizycznie
(corpore) posiadany, zmarł lub wyprowadził
się, posiadanie będzie zachowane mocą woli
(animo) właściciela.
0.1.jl,2,% (Papinian w ks. 23 „Zagadnień"):
Na pastwisko wszedł z zamiarem posiadania go
kto inny. Powiedziano (dictum est), że mimo
to dawny posiadacz wciąż posiada, dopóki nie
dowie się o tym, że posiadłość została zajęta
(occupata) . Tak bowiem jak węzeł zobowiązania
rozwiązuje się w ten sam sposób, w jaki zwykł
się zawiązywać, podobnie nie można zabierać
nieświadomemu posiadaczowi (ignoranti) tego
posiadania, które zachowuje on solo animo.
122 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. '-11,2,'-IO, 1 (Afrykonus w ks. 7 „Zagadnień'}
W razie śmierci dzierżawcy, za pośrednictwem
którego właściciel posiadał grunt, przyjęto
(receptum est) z powodów praktycznych
(utilitos), że posiadanie jest utrzymywane
i zachowywane za pośrednictwem dzier-
żawcy. Jego śmierć nie przerywa posiadania
właściciela natychmiast, lecz dopiero wtedy,
gdy ten zaniedbał objęcia gruntu. Co innego,
powiada Julian, gdy dzierżawco opuścił nieru-
chomość własnowolnie (sponte).
Lecz wszystko to jest trafne (hoec ito esse
vera), jeśli nikt obcy w międzyczasie nie
posiadł nieruchomości, lecz pozostawało ono
zawsze w spodku dzierżawcy.
O. '-11,2,25,2 (Pomponiusz w ks. 23 „Komenta-
rza do Kwintuso Mucjusza"): W odniesieniu do
rzeczy posiadanych solo animo powstaje py-
tonie (quoeritur), czy posiadamy je dotąd, aż
ktoś inny fizycznie wkroczy no grunt i wyprze
nos swym posiadaniem fizycznym (corpora-
lis possessio). Czy raczej, co jest poglądem
przeważającym (mogis probotur), posiadamy
dotąd, oż nosze usiłowanie powrotu zostanie
odparte, lub sami przestajemy posiadać
animo, bo podejrzewamy, że odeprze nos ten,
kto w międzyczasie objął posiadanie. Rozwią­
zanie to jest pożyteczniejsze (uti li us).
Prawo rzymskie
Komentarz
Obok nabycia posiadania solo animo, tzn. ,,mocą
samej umowy", znanego od czasów Nerwy
Starszego i Prokulusa (D. 12,l,9,9; por. wyżej
str. 118), w tym samym okresie dynastii julijsko-
klaudyjskiej dopuszczano ułatwione zachowanie
posiadania salo anima, co znaczy tu „mocą samej
woli" posiadacza. Już Prokulus (D 43,16,1,25)
określa pogląd o zachowaniu animo posiadania
o charakterze okresowym, np. pastwisk letnich
w zimie i zimowych w lecie, jako nader rozpo-
wszechniony (vulgo dictum). Posiadanie tego
typu nie może w zasadzie ustać, jak zaznacza
później pod nieobec-
ność i bez wiedzy posiadacza. Tenże Prokulus
(D. 4,3,31) wyklucza nawet utratę posiadania,
gdy niewolnicy, za pośrednictwem których je
wykonywano, zostali podstępnie namówieni
do opuszczenia posiadłości. Wśród prawników
okresu pryncypatu tylko Julian (D. l.jl,2,1.jQ,l)
uznaje, że wydzierżawiający traci posiadanie na-
tychmiast, gdy dzierżawca dobrowolnie opuści
grunt. Prawnicy mu współcześni (Pomponiusz
D. 41,2,25,2) i późniejsi •. I
dopuszczają utrzymanie posiadania w szerszym
zakresię.
Dalszy rozwój
Na przytoczoną kazuistykę rzymską brak miej-
sca we współczesnych kodeksach cywilnych,
jednak może ona wspomóc ich interpretację.
Dotyczy to np. domniemania ciągłości posia-
dania, ustanowionego w art. 340 polskiego
kodeksu cywilnego, który nie uwzględnia w tym
zakresie „przeszkód przemijających".
5.1.2. Ochrona posiadania
Problem prawny
Względność ochrony posiadania; dozwolona
samopomoc
Źródła pokrewne
D 1-13 2!-17,3 Ulpian w k_s. 71 „Komentarza -
dykt ")· i kn·e roztrząsa si u Juliana .
(bellissime quaeritur), czy w tym interdykcie
(quod vi aut clam) stosuje się zarzut „jeśli ty
nie działałeś przemocą lub potajemnie" (quad
non tu vi aut clam feceris). Przykładowo, gdy
wytaczam przeciw tobie interdykt quad vi aut
dam, czy możesz przeciwstawić mi ten sam za-
rzut? Julian twierdzi, że przyznanie pozwanemu
tego zarzutu jest rzeczą nad wyraz słuszną (ae-
quissimum), gdy np. zbudowałeś coś przemocą
lub potajemnie, ja z kolei przemocą lub pota-
jemnie to zburzyłem, a teraz ty występujesz
przeciw mnie z interdyktem.
D. 43,16,1,27 (Ulpian w ks. 69 „Komentarza do
edyktu"): Przemoc wolno odeprzeć przemocą
(vim vi repellere licet), pisze Kasjusz, i to prawo
ustanowiła sama natura. Skąd wynika, powiada
tenże Kasjusz, że broń można odeprzeć bronią
(arma armis repellere).
D. 43,16,3,9 (tamże): Tego, kto przybył z bronią,
możemy bronią odeprzeć, lecz tylko od razu,
a nie po jakimś czasie. Wiedzmy więc, że jest
dozwolony nie tylko opór przeciw wyzuciu, lecz
także wyparcie agresora z gruntu, byle nie po
zaistniałej przerwie (ex intervallo), lecz bezpo-
średnio (in continenti).
Parafraza tekstu
O. Li], 16, 1,30 (U/pian w ks. 69 „Komentarza
do edyktu"): Ten, kto w stosunku do mnie
posiada przemocą (vi), lecz sam został wyzuty
z posiadania przez kogoś innego, ma prawo
posłużyć się interdyktem.
O. 43, 17,3pr. (tamże): Gdy dwie osoby
posiadają wspólnie (in solidum) jedną
nieruchomość, zobaczmy (videamus), co jest
w tej sprawie do powiedzenia. Jak będzie
to wyglądało, prześledźmy na przykładzie
posiadania słusznego (iusta) i niesłusznego
(iniusta). Ja np. posiadam na słusznej podsta-
wie (ex iusta causo), ty natomiast przemocą
lub potajemnie (vi aut cłom). Jeśli uzyskałeś
posiadanie ode mnie (a me possides), moja
pozycja w interdykcie „skoro posiadacie" (uti
possidetis) będzie lepsza (superior sum), jeśli
natomiast nie ode mnie - nie wygra żaden
z nos, bowiem i ty posiadasz, i ja.
O. 43, 16, 17 (Julian w ks. 48 „Digestów"}:
Gdy ktoś odzyskał przemocą (vi) posiadanie
uprzednio odebrane mu przemocą (vi), ozna-
cza to raczej przywrócenie stanu poprzednie-
go (in pristinom causom reverti) niż nabycie
posiadania przemocą. Więc gdy ja wyzuję cię
z posiadania gruntu, następnie ty mnie i znów
jo ciebie, interdykt „skąd przemocą" (unde vi),
przysługiwał będzie tobie.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Względny charakter ochrony posesoryjnej
oznacza, że (nie)wadliwość posiadania
nie jest jego cechą absolutną, lecz odnosi się
zawsze do konkretnego poprzednika
w posiadaniu. W głównym tekście
Ulpiana (D. 43,16,1,30), odnoszącym się
do interdyktu „skąd przemocą" (unde vi), po-
siadacz w stosunku „do mnie" wadliwy, więc
niechroniony interdyktalnie, jest zarazem nie-
wadliwy, a zatem chroniony, w stosunku
do „kogoś innego". W następnym tekście
Ulpiana (D. 43,17,3pr.) na temat interdyktu
„skoro posiadacie" (uti possidetis) problem
względności ochrony posesoryjnej przedstawiony
jest plastycznie na przykładzie współposiadaczy
tej samej nieruchomości. Dopuszczalną samo-
pomoc rozpatruje Julian zarówno dla interdyk-
tu unde vi (D. 43,16,17), jak i dla interdyktu
quod vi aut dam D. 43, 4,7,3 .
Dalszy rozwój
W oparciu o doktrynę prawa Rozumu, zwłasz­
cza Christiana Wolffa, zarówno kodeks pruski
(1.7 § 96-108 ALR), jak i austriacki(§ 31.J5
ABGB) wykluczają ochronę posesoryjną posia-
daczy wadliwych. Podobnie normują skargę
z tytułu pozbawienia i zakłócenia posiadania
kodeksy cywilne niemiecki(§ 861 ust. l; § 862
ust. 1 8GB) i szwajcarski (art. 927-928 ZGB).
Samopomoc posiadacza jest dozwolona w ko-
deksie austriackim (§ 31.J4 ABGB), niemieckim
(§ 859-860 8GB), szwajcarskim (art. 926 ZGB)
i polskim (art. 31.J3 KC). W braku regulacji ko-
deksowej Włoski Sąd Kasacyjny uznał ją wielo-
krotnie, ostatnio w 2007 r. (Cass. 09.01.2007,
nr. 196) za zasadę „naturalnego rozsądku" .
warsztaty prawnicze 123
Problem prawny
Rozszerzająca wykładnia pojęć „twoi ludzie"
i „wyzuty przemocą" w interdykcie unde vi
Źródła pokrewne
Cie., Caecin. 55-56: ... Jeśli wyzuł mnie twój za-
rządca, nie byli to ,,ludzie", jak sądzę, lecz „ktoś
z ludzi". Uznasz zatem restytucję za uzasadnio-
ną? Oczywiście, cóż bowiem łatwiejszego niż
udowodnić znającym łacinę, że nazwa ,,ludzi"
(familia) nie odnosi się do jednego jedynego
niewolniczka (servolus)? Gdy natomiast poza
tym, który mnie wyzuł, nie masz niewolników,
zakrzykniesz zapewne: .,Jeśli mam 'ludzi', przy-
znaję, że zostałeś wyzuty przez mych ludzi." Jest
bowiem niewątpliwym, że jeśli będziemy się
kierować słowem (verbo), a nie rzeczą (re), uzna-
my za ,,ludzi" dopiero grupę wielu niewolników,
gdyż słowo zmusza nas do przyjęcia, że jeden
człowiek nie jest ,,ludźmi".
§ 56. A jednak racja prawa, moc interdyktu,
wola pretorów i rada oraz autorytet ludzi roz-
tropnych odrzuca tę obronę i uznaje za nic. Cóż
zatem? Czy ci ludzie nie mówią po łacinie? Ow-
szem, mówią na tyle, ile trzeba do zrozumienia
woli, ponieważ założyli sobie, że - czy wyzujesz
mnie ty, czy ktoś z twych niewolników lub przy-
jaciół - nie rozróżnia się niewolników wedle ich
liczby, lecz nazywa jedną nazwą ,,ludzi".
§ 87 (tamże): ... Jeśli ktoś moich ludzi wyrzucił
z mego gruntu, wyrzucił mnie z tego miejsca;
jeśli ktoś ze zbrojnymi ludźmi był poza mym
gruntem i przeszkodził mi w wejściu nań, nie
wypędził mnie z (ex) tego miejsca, lecz odpędził
od (ab) tego miejsca. A więc jedno słowo ozna-
cza dwie rzeczy.
Zatem czy będę wyzuty ex fundo, czy a fundo,
będę tam przywrócony tym samym interdyktem
unde vi.
warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 43, 16, 1, 16-18 (U/pian w ks. 69 „Komentarza
do edyktu"): Nazwa familia tua (twoi ludzie)
oznacza niewolników.
§ 17. Lecz powstaje pytanie, jaka jest ich
wymagana liczba, czy większa, czy też choć
dwóch lub trzech. I trafniej jest (verius)
uznać w tym interdykcie, że zaszła wyzucie
przez „twych ludzi", nawet gdy działał tylko
jeden z nich.
§ 18. Należy powiedzieć, że nazwa familia
winna obejmować też tych, którzy są u nas
w pozycji niewolników (loco servorum).
l
O. 43, 16, 1,23-24 (tamże): Interdykt ten
przysługuje tylko osobie, która posiadała
w momencie wyzucia.
§ 24. Czy został wyzuty ten, kto posiada
corpore, czy tylko animo, oczywiste jest,
że uznaje się go za wyzutego przemocą
(vi deiectum videri). Stąd gdy ktoś wyszedł
ze swego pola lub domu, nie pozostawiwszy
tam nikogo ze swoich, a gdy wkrótce wracał,
albo przeszkodzono mu w wejściu na grunt,
albo ktoś zatrzymał go po drodze (in media
itinere), by samemu wejść w posiadanie,
uznaje się go za wyzutego przemocą (vi deiec-
tum videtur). Zabrałeś mu bowiem posiada-
nie, które utrzymywał animo.
O. 43, 16, 1,29 (tamże): Labeon powiada, że
uważa się za wyzutego przemocą tego,
kto uciekł z obawy przed tłumem (metus tur-
bae). Natomiast Pomponiusz twierdzi, że bez
siły fizycznej (vis corporalis) nie ma mowy
o przemocy. A zatem uznaje się za wyzutą
przemocą również osobę przepędzoną przez
nieznajomych przybyszów (supervenientes
quidam), jeśli siłą zajęli oni posiadłość
(vi occupaverunt).
Prawo rzymskie
Komentarz
Użyte przez pretora w formule interdyktu
„skąd przemocą" (unde vi) pojęcie „twoich
ludzi" (familia tua) w sensie dosłownym ozna-
czało „uzbrojoną bandę". Jednak od czasu wygło­
szonej w 69 r. pr ed Chr. mowy cycerońskiej „Za
Auluszem Cecyn (Caecin. 55-56) uznawano
je za spełnione już przez jednego jedynego nie-
wolnika. Wykładnia ta przetrwała aż do powsta-
łego za panowania cesarza Karakalli (212-217
po Chr.) ulpiańskiego „Komentarza do edyktu"
(D. 43,16,1,17).
Przedmiotem wykładni rozszerzającej było rów-
nież tradycyjnie centralne dla tegoż interdyktu
pojęcie „wyzucia przemocą" (vi deiectus). Także
w tym przypa u ycero (Caecin. 87) usiłuje
wykazać, że z punktu widzenia prawniczego
wyrażenia „z którego (ex) miejsca wypędził" i „od
którego (ab) miejsca odpędził" są równoważne.
Odpowiednio do przyjętego w prawie klasycznym
dogmatu utrzymania posiadania solo animo
(por. wyżej str. 117-18) Ulpian (D. 43,16,1,24)
wywodzi, że wymóg wyzucia przemocą będzie
spełniony nie tylko w razie dosłownego wyrzu-
cenia kogoś z posiadanej przezeń nieruchomo-
ści, lecz również wtedy, gdy przemocą przeszka-
dza się mu w powrocie. Fakt ten niekoniecznie
wydarzyć się musi na samym gruncie, lecz
wystarczy, by posiadacz zatrzymany był prze-
mocą w swej drodze powrotnej. Wraz z Pompo-
niuszem Ulpian (D. 43,16,1,29) odrzuca jednak
dalej idącą propozycję Labeona, by za wyzutego
przemocą uznać również tego, kto ustąpił z sa-
mej obawy przed zgromadzonym tłumem, nie
czekając na rzeczywiste użycie siły fizycznej ze
strony przeciwni ka.
Problem prawny
Wyjątkowa dopuszczalność ochrony posesoryj-
nej dzierżawcy
Źródła pokrewne
D. 43,16,12 pr. (Marcellus w ks. 19 „Digestów"):
Dzierża wca (colonus) nie wpuścił (non admisit)
na grunt osoby, która nabyła go od wydzierża ­
wiającego i przezeń została wprowadzona w po-
siadanie. Następnie dzierżawca został przemocą
wyzuty (vi deiectus) z gruntu przez kogo innego.
Zapytano (quaerebatur) , komu przysługiwał
będzie interdykt „skąd przemocą" (unde vi).
Powiedziałem (dixi), że
nie ma znaczenia (nihil interesse), czy dzierżaw­
j
ca zabronił wejść na grunt właścicielowi, który
miał taką wolę, czy też nie dopuścił nabywcy,
któremu właściciel nakazał wydać posiadanie.
A zatem interdykt „skąd przemocą" (unde vi)
przysługiwał będzie dzierża wcy,
który jednak będzie z kolei odpowiedzialny
wobec wydzierża wiającego na mocy identyczne-
go interdyktu. UznaJe się bowiem (v1deretur),
że w momencie, gdy dzierżawca odmówił wy-
dania posiadania nabywcy, wyzuł on z gruntu
samego wydzierżawiającego. Rozstrzygniecie
b ędzie odmienne tylko wtedy, gdy zrobił to
z powodu słusznego i godnego aprobaty
(iusta et probabilis causa).
W tejże ks. 19 swych „Digestów" (D.41,2,20)
Marcellus wspomina słuszny i rozsądny powód
{iusta et rationabilis causa) odmowy zwrotu
rzeczy również przez komodatariusza.
Parafraza tekstu
O. 43,16,18pr. (Papinian w ks. 26 ,,Zagad-
nień "): Sprzeda wca upo ważnił nabywcę
do objęcia w posiadanie gruntu, który
uprzednio oddał był w dzierża wę. Jednak
dzierża wca (ca/onus) nie wpuścił
na grunt nabywcy, który potem usunął go
przemocą (vi). Zapytano (quaesitum est)
o interdykty unde vi. Uznano (placebat), że
dzierżawca odpowiada wobec sprzedawcy, jest
bowiem obojętne (nihil interesse), czy unie-
możliwił wejście na grunt samemu wydzierża­
wiającemu, czy wysłanej przezeń osobie.
Nie można przecież uznać, że
sprzedawca zrezygno wał z posiadania,
zanim przekazał je nab ywcy.
Jednak nabywca, który potem użył przemocy,
odpowiada z kolei wobec dzierżawcy.
To nie dzierża wcy bowiem, lecz sprzedawcy
grunt został ostatecznie odebrany przemo-
cą (per vim). Powstaje dalsze pytanie, czy
nie należy potraktować łagodnie nabywcy,
który usunął dzierża wcę przemocą (vi) z woli
sprzedawcy. Rzekłem, że nie należy pomagać
nikomu, kto przyjął niedozwolone zlecenie
(mandatum illicitum).
O. 43, 16, 1,9-10 (U lpi an w ks. 69 „Komentarza
do edyktu"): Wyzuty może być ten, kto posia-
da cywilnie bądź naturalnie, gdyż interdykt
chroni ró wnież tego drugiego (detentora).
§ 10. Więc gdy mąż darował żonie grunt,
z którego została przemocą wyzuta, może ona
korzystać z interdyktu unde vi; jednak nigdy
nie może zeń korzystać dzierża wca (ca/onus).
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Przypadki rozpatrywane przez Papiniana
(zm . w 212 r.) i przez meco wcześniejszego od eń
Marcellusa (zm. ok. 180 r.) są podobne.
Oba zaprzeczaJą na pierwszy rzut oka
dogmatowi klasycznego prawa rzymskiego, że
dzierża wca nie korzys a z ochrony posesoryjnej
(Ulpian D. 43,16,1,9-10). Wydrierżawiwszy
grunt, ktoś sprzed ał go, upoważniając nabywcę
do objęcia go w posiadanie. Tymczasem po-
siadaczem pozostaje wy d zi erżawiający-sprze­
dawca. Wykonuje on jednak swe posiadanie za
pośrednictwem dzierża wcy ja ko drierżyciela.
Jego odmowę zezwolenia, by nabywca wszedł
na grunt, obaj prawnicy uznają za równoznacz-
ną z wyzuciem zeń samego wydzie rż awi ającego­
sprzedawcy. Tym samym dzierża w ca staje się
nowym posiadaczem gruntu, oczywi ś cie wadli-
wy m w stosunku do wydzierżawiające go.
Następnie w tekście Marcellusa czwarta, po-
stronna osoba, natomiast u Papiniana sam
nabywca, podobnie jak przedtem z polecenia
sprzedawcy, wyrzuca dzierżawcę z gruntu. Wo-
bec nich obu, co jest oczywistsze w przypadku
Marcellusa, który wprowadza osobę postronną,
dotychczasowy dzierża wca jest posiadaczem
niewadliwym. Wobec niego odpowiada więc
sprawca wyzucia z mocy interdyktu unde vi.
W przypadku Papiniana nabywca nie może
ekskuzow ać się poleceniem sprzedawcy, bo
nie chodziło mu o odzyskanie dla sprzedawcy
jego dawnego posiadania (Julian D. 43,16,17),
lecz o nabycie posiadania dla siebie. Grunt
musi więc być zwrócony kolejno przez nabyw cę
dzierża w cy, a przez tego wydzierżawiającemu .
Dopiero ten będzie mógł przenieść posiadanie
na nabyw cę.
warsztaty prawnicze 125
5.2. Własność
5.2.l. Pochodne nabycie własności
Problem prawny
Nabycie własności przez wydanie rzeczy {tradi-
tio) - zasada nem o plus iuris
Źródła pokrewne
D. 16,1,32,l (Pomponiusz w ks. l „Uchwał sena-
tu"}: Gdy kobieta chce odzyskać rzecz tytułem
intercesji daną przez nią w zastaw, otrzyma
również zwrot nieobciążonych pożytków
(fructus liberos). Poza tym jeśli rzecz uległa
pogorszeniu {deterior facto fuerit), zostanie
ona z tego powodu wyżej oszacowana. Lecz jeśli
wierzyciel sprzedał już ten zastaw, trafna {vera)
jest opinia prawników, którzy przyznają kobiecie
skargę nawet przeciw nabywcy w dobrej wierze,
by nie był on w lepszej sytuacji niż sprzedawca
(ne mełioris condicionis emptor sit, quam fuerit
venditor).
D.1.l7,6,6pr. {Cerwidiusz Scewola w ks. 4 „Zagad-
nień"): Labeon sądzi, że gdy z tytułu kradzieży,
dokonanej przez czyjąś czeladź niewolniczą (fa-
milia), mój współdziedzic uzyskał już podwójną
wartość {dup/urn) rzeczy skradzionych, nie ma
przeszkody, żebym i ja skarżył o podwójną war-
tość. Scewola zauważył jednak, że w ten sposób
dokonuje się obejścia edyktu (fraus edicto), i że
jest niesłusznym {iniquum), by nasi dziedzice
wyprocesowywali więcej, niż uzyskalibyśmy my
sami (esse iniquum plus heredes nostros ferre,
quam ferremus ipsi).
126 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
D. 41,1,20pr. (U/pian w ks. 29 „Komentarza
do Sabinusa"): Czynność wydania rzeczy
(traditio) nie powinna (debet), ani nie może
(potest) przenieść na nabywcę więcej praw
niż ma ich zbywca. A zatem właściciel gruntu
przenosi przez tradycję jego własność, podczas
gdy niewłaściciel nie przenosi na nabywcę
niczego (nihil transfert).
D. 50, 17,54 (U/pian w ks. 46 „Komentarza
do edyktu"): Nemo plus iuris ad alium
transferre potest quam ipse haberet.
O. 50,17,160,2 (U/pian w ks. 76 „Komentarza
do edyktu"): Jest niedorzecznym (absurdum),
by zapisobierca gruntu miał więcej praw niż
dziedzic lub sam testator, gdyby jeszcze żył.
D. 50, 17,120 (Paulus w ks. 12 „Komentarza
do edyktu"): Nikt nie pozostawia swemu
spadkobiercy więcej pożytku (commodum), niż
sam go miał.
D. 50, 17, 177pr. (Paulus w ks. 14 „Komentarza
do Plaucjusza"): Kto wstąpił (succedit) wcu-
dze prawo czy własność (ius dominiumve),
powinien (debet) uzywać tego prawa.
D. 50, 17,175, 1(Paulus w ks. 11 „Komentarza do
Plaucjusza"): Nie powinienem
(non debeo) mieć lepszej pozycji
(melior condicio) niż poprzednik (auctor),
od którego pochodzi me prawo.
Komentarz
Według zasady nabycia pochodnego
nemo plus iuris zbywca nie może przysporzyć
nabywcy więcej praw, niż miał on sam.
Zasada ta nie zna w prawie rzymskim żadnych
wyjątków. Nie wiadomo, czy Rzymianie przy-
pisywali jej status zakazu myślowego (prawdy
logicznej), czy empirycznego prawa natury
(zasady ontologicznej). Jest jednak interesują­
ce, że wśród odnośnych tekstów większość
dotyczy sukcesji spadkowej (Ulpian D. 50,17,54;
160,2; Paulus D. 50,17,120; 175,l; l77pr.).
Dwa z nich posługują się czasownikiem
debere, który sugerowałby interpretację powin-
nościową (deontologiczną). Wzmianka o tra-
dycji stanowi w tekście Ulpiana (D. 4l,l,20pr.)
justyniańską interpolację, która zajęła miejsce
początkowo wspomnianej mancypacji.
Dalszy rozwój
Zasada nemo plus iuris oznacza wykluczenie
nabycia w dobrej wierze od niewłaściciela.
W prawie rzymskim była ona równoważona
przez ułatwione zasiedzenie, dokonujące się
w ciągu tylko roku lub dwóch, i przez ochronę
publicjańską posiadania w dobrej wierze. Na-
bycie od niewłaściciela dopuszczały natomiast
prawa germańskie. Według nich można było
dochodzić ruchomości tylko u tego, komu się
ją powierzyło. Już w kodeksach prawa natury
nabycie ruchomości od niewłaściciela stało
się standardem. Znane było więc ono zarówno
austriackiemu ABGB (§ 367), jak i francuskie-
mu Code civil, który na zasadzie zrównania
posiadania z tytułem chroni nawet nabycie
nieodpłatne (art. 2279 CC). Również kodeksy
niemiecki i szwajcarski dopuszczają nabycie
w dobrej wierze nie tylko w odniesieniu do ru-
chomości (§ 932 BGB; art. 714 ZGB), lecz także
- na podstawie rękojmi wiary publicznej ksiąg
wieczystych - w odniesieniu do nieruchomości
(§ 892 8GB; art. 973 ZGB).
Problem prawny
Pozorne wyjątki od zasady pochodnego nabycia
własności nemo plus iuris
Źródła pokrewne
D. I.Jl,l,I.J6 (Ulpian w ks. 65 „Komentarza do
edyktu"): Nie jest rzeczą nową (non est novum),
by ktoś nie mający własności przysparzał
(praebeat) jej drugiemu. Albowiem również
wierzyciel sprzedając zastaw dostarcza nabywcy
przyczyny (causa) nabycia prawa własności,
które jemu samemu nie przysługuje.
fAll!!ł.1I1:.fil'!!lt~
w pojedynczej księdze „O pra-
wie szczególnym"): Czego nie mamy (quod
nostrum non est), możemy jednak przenieść
(transferamus) na drugiego. Na przykład ten, kto
ma własność gruntu (fundus), mimo że nie ma
odrębnego prawa użytkowania (ususfructus),
może je jednak odstąpić (cedere) drugiemu.
UIAMiGlid w ks. 17 „Komentarza do
edyktu"): Ten tylko, komu przysługuje usus
fructus, może rościć sobie prawo użytkowania,
natomiast właściciel (dominus) gruntu nie może.
Albowiem ten, komu przysługuje własność (pro-
prietos), nie ma osobnego prawa użytkowania
(utendi fruendi ius separatum), ponieważ nie
może mieć służebności na własnym gruncie (nec
enim potest ei suus fundus servire) ...
Parafraza tekstu
G. 2,62-64: Zdarza się niekiedy (aliquando), że
właścicielowi nie przysługuje uprawnienie do
zbycia rzeczy (alienandae rei potestas), podczas
gdy niewłaściciel zbyć jq może.
§ 63. Albowiem lex lulia (de fundo dotali) zabra-
nia mężowi zbywać grunt posagowy bez zgody
żony, nawet jeśli grunt ten należy do niego jako
nabyty mancypacyjnie tytułem posagu, bądź
odstąpiony mu przed pretorem w drodze in iure
cessio, bądź przezeń zasiedziany. Jest wątpliwe,
czy prawo to dotyczy wyłącznie gruntów ital-
skich, czy również prowincjonalnych.
§ 64. Iodwrotnie, według ustawy XI/ Tablic krew-
ny agnacyjny będący kuratorem szaleńca, może
zbyć (alienare) jego rzecz. Podobnie zarządca
majątku (procurator) ... ; podobnie wierzyciel
zastawny może z tytułu nieformalnej umowy
o sprzedaży (pactum de vendendo) zbyć rzecz
zastawioną, chociaż nie należy ona do niego.
Lecz to ostatnie zachodzi zapewne dlatego, że
uznaje się zastaw za zbywany z woli dłużnika
(voluntate debitoris), który przedtem zawarł
pactum, by wierzycielowi wolno było sprzedać
zastaw, jeśliby dłużnych pieniędzy nie uiszczono
(si pecunia non solvatur).
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Co prawda Gaius (G. 2,62-61.J) używa konse-
hventnie wyrażenia technicznego olienare (zby-
wać, alienować) , jednak inni prawnicy rzymscy
w opisach procesu przewłaszczenia posługują
się chętnie metaforami. W tym sensie używane
są często czasowniki tran,ferre czyli przenosić
prawo (Gaius D. I.Jl ,1,9,5; Ulpian O. 39,3,6,1.J;
D. 1.Jl,l,20pr.; O. 50,17,51.J; Paulus O. 7,1,63;
D. I.Jl,l,3lpr.) i tronsire, co oznacza, że prawo
przechodzi (Labeon O. 18,1,80; Gaius G. 2,35;
G. 2,98; Papinian O. 31,80; Ulpian O. 12,1,11.J ;
Paulus O. 50,17,175,l).
W tekście Paulusa (D. 7,1,63) chodzi zapewne
o dopuszczalność ustanowienia prawa użyt­
kowania przez tzw. nagiego właściciela rzeczy,
uprzednio już obciążonej prawem użytkowania.
Wydaje się natomiast mniej prawdopodobne,
choć jest to niewykluczone, że Paulus m iał na
myśli nabycie zwane konstytutywnym, o któ-
rym mówi wyraźnie Polega
ono na ustanowieniu prawa użytkowania przez
właściciela, mimo że przecież nie p rzysługuje
mu odrębne prawo ususfructus. W tym szcze-
gólnym sensie właściciel odstępuje to, co do
niego nie należy.
warsztaty prawnicze 127
Problem prawny
Zasada nemo plus iuris w prawie publicznym
(administracyjnym i międzynarodowym)
Źródła pokrewne
D. l,16,5 (Pap1man w ks. l „Zagadnień"):
Niekiedy (ołiquando) delegowanie jurysdykcji
jest dopuszczalne jeszcze przed przybyciem do
prowincji. Cóż zrobić bowiem, gdy prokonsul
popadł w nieuniknioną zwłokę (necessaria
moro) w podróży, podczas gdy jego wysłannik
z pewnością dotrze do prowincji na czas?
I Kto przyjął jurysdykcję
delegowaną, ten nie ma nic własnego (proprium
nihil habet), lecz korzysta z jurysdykcji osoby
delegujacej.
bllUQ11■16i,■ w ks. l „O urzędzie prokon-
sula"): Podobnie jak delegowanie bądź niede-
legowanie jurysdykcji należy do uznania (arbi-
trium) prokonsula, wolno mu również udzieloną
już delegację odwołać (adimere). Nie powinien
on jednak tego czynić bez wysłuchania cesarza
(inconsulto principe).
Problem prawny
Stanowiąca lustrzane odbicie zasady nemo plus
iuris reguła, która wyklucza przeniesienie wła­
sności na właściciela
Źródła pokrewne
D. 44,2,14,2 (Paulus w ks. 70 „Komentarza do
edyktu"): Skargi in personam różnią się tym
od skarg in rem, że jeśli ta sama rzecz jest mi
należna od tej samej osoby z różnych przyczyn
(cousae), poszczególne zobowiązania podążają
za poszczególnymi przyczynami i żadne nie
jest niweczone przez zaskarżenie jednej z nich.
Natomiast gdy skarżę in rem bez podania pod-
stawy, na której opieram me twierdzenie, że
rzecz jest moja (rem meam esse), twierdzenie to
zawiera w sobie wszystkie podstawy. Albowiem
rzecz nie może być moja więcej niż raz (amplius
quam semel), natomiast może mi być ona wie-
lokrotnie dłużna (saepius deberi).
D. 45,l,82pr. (Ulpian w ks. 78 „Komentarza do
edyktu"): Nikt nie może skutecznie przyjąć przy-
rzeczenia stypulacyjnego, że będzie mu świad­
czona jego własna rzecz (nemo rem suam utiliter
stipulatur). Natomiast może być mu skutecznie
przyrzeczone świadczenie jej ceny lub jej zwrotu.
128 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 1, 16,4,6 (U/pian w ks. 1„O urzędzie prokon-
sula"): Po przybyciu do prowincji powinien
przekazać (mandare) swemu wysłannikowi
(legatus) wymiar sprawiedliwości (iurisdictio).
Jest bowiem skrajnie niedorzecznym (perquam ~ jeszcze się nie ma, w końcowej partii tekstu Ulpian
absurdum), by prokonsul delegował jurysdykcję,
zanim sam ją nabędzie, a nabywa on ją nie
wcześniej niż w chwili przybycia do prowincji.
Lecz jeśli uczynił to wcześniej i już po przybyciu
do prowincji zachował tę samą wolę (in eadem
voluntate fuerit), uznaje się (credendum est),
że wysłannikowi przysługuje jurysdykcja. Przy-
sługuje mu ona jednakże nie od momentu jej
delegowania przez prokonsula, lecz dopiero od
mometu jego przybycia do prowincji.
O. 2, 1,5 (Julian w ks. ) ,,Digestów']: Wynika ze
zwyczaju przodków (mos maiorum), że tylko ten
urzędnik może delegować jurysdykcję, któremu
przysługuje ona z jego własnego prawa (sua
iure), a nie z cudzej łaski (alieno beneficio).
O. 1,21,Spr. (Paulus w ks. 18 „Komentarza do
Plaucjusza"): Jest oczywiste (manifestum est),
że jurysdykcji delegowanej na własną rzecz
nie można delegować dalej.
Parafraza tekstu
G. 4,4: Przy takim rozróżnieniu skarg rzeczo-
wych (in rem) i osobistych (in personam),
jest pewne (certum), że nie możemy domagać się
naszej rzeczy od drugiego w ten sposób
,,Jeśli okaże się, że powinien dać (dare opor-
tere)". Albowiem rzecz nasza ani nie może
nom być dana (nec enim, quod nostrum est,
nobis dari potest), zwłaszcza jeśli „dać" oznacza
dać tak, by przedmiot stał się nasz (ut nostrum
fiat), ani też nie może stać się
jeszcze bardziej nasza (nostra amplius fieri).
Oczywiście z nienawiści do złodziei (odia furum),
dla zaostrzenia ich odpowiedzialności z ty-
tułu większej ilości skarg, przyjęto (receptum
est), żeby prócz grzywny (poena) w wysokości
podwójnej (duplum) lub poczwórnej (quadru-
plum) wartości rzeczy dla odzyskania jej samej
złodzieje odpowiadali również z tytułu skargi
,,Jeśli okaże się, że powinni dać (dare oportere)".
Powództwo to (condictio furtiva) przysługuje
przeciw złodziejom mimo tego, że istnieje prze-
ciw nim również skarga rzeczowa, za pomocą
której żądamy stwierdzenia, że rzecz jest nasza
(rem nostram esse).
Prawo rzymskie
Komentarz
Wyjątek od zasady wykluczającej wcześniejsze dele-
gowanie jurysdykcji formułuje Papm1an (D 1,16.SJ
Dopuszcza on delegację np. wtedy, gdy prokonsul
popadł w nieuniknioną zwłokę w podróży. Mimo
absurdalności delegowania uprawnień, których
(D. l,16,4,6) dopuszcza uzdrowienie (konwalidację)
tej czynności wraz z momentem przybycia do
,,,,,-- prowincji przez prokonsula. Analogia między prze-
niesieniem własności, a delegowaniem jurysdykcji
nie jest jednak zupełna. Jak bowiem podkreślają
Julian (D. 2,1.5) i Paulus (D. l,2l,5pr.), jurysdykcji
/ delegowanej nie wolno delegować dalej. Prawnicy
I są zgodni, że nie jest ona kompetencją własną
:>-- •. , . I i że może być każdocześnie
odwołana
Dalszy rozwój
Argumentu, według którego nie można dysponować
przedmiotem, którym się samemu nie włada, a więc
rzeczą cudzą, użył wielokrotnie Paweł Włodkowic
(1370-1435) w sporze Polski z Zakonem Krzyżackim
na Soborze w Konstancji (1414-1418). Argument
ten skierowany był przeciw przywilejom z lat 1226
i 1245, z mocy których cesarz niemiecki Fryderyk li
Hohenstauf miał darować Krzyżakom ziemie nie-
wiernych wówczas Żmudzinów i ludów sąsiednich.
Włodkowic mówi o tym np. w piśmie „Do Biskupa
Krakowskiego" Zbiniewa Oleśnickiego z 1432 r.
(L. Ehrlich, Pisma wybrane Pawła Włodkowica, t.
I, Warszawa 1968, s. 606): ,,darował wtedy tymże
braciom ziemie niewiernych, których sam nie miał
i które nigdy nie były jego".
Komentarz
Reguła, według której nie można przenieść
prawa własności rzeczy na jej właściciela, jest
lustrzanym odbiciem zasady nemo plus iuris.
Podręcznik Gaiusa (G. 4,4) wyklucza możliwo ść
wytoczenia skargi osobistej z tytułu rzeczy
należącej do powoda w oparciu o semantykę
pojęcia dania (dare) jako przewłaszczenia. Od-
rzucenie niedorzecznego wyobrażenia, według
którego naszą rzecz możnaby uczynić „jeszcze
bardziej" naszą stanowi swego rodzaju po-
średni „dowód z niedorzeczności" (reductio ad
absurdum). Opisana w dalszym ciągu osobista
skarga przeciw złodziejom, zwana condictio fur-
tiva, stanowi anomalię dogmatyczną, przyjętą
w prawie rzymskim „z nienawiści do złodziei" .
Kradzież nie zalicza się bowiem w żadnym razie
do sposobów nabycia własności, co więcej, jest
przeszkodą w nabyciu własności przez zasiedze-
nie (por. niżej str. 132). Okradziony pozostaje
zatem właścicielem, a mimo to może wytoczyć
przeciw złodziejowi skargę in personam, opie-
wającą na (od)daniu mu rzeczy skradzionej, sta-
nowiącej nadal jego własność. Podsumowując:
podobnie jak nie można przenieść własności,
której się nie ma, nie można również powtórnie
otrzymać własności, którą już się ma.
Problem prawny
Kauzalność
in causis
tradycji na przykładzie dissensus
Źródła pokrewne
D. j0,15p1. (p 1ulus w ks. 3 „Komentarza do
Sabinusa"): Chcąc zapisać czwartą część majątku,
napisał jedną drugą. Prokulus mówi trafnie, że
można bronić opinii, iż zapisano czwartą część,
bo zawiera się ona w drugiej. Podobnie rozstrzy-
gniemy, gdy chciał zapisać 50, a napisał 100: na-
leżne będzie 50. Lecz zapis będzie ważny również
wtedy, gdy chcąc zapisać więcej, napisał mniej.
w ks. 31 „Komentarza
do Kwintusa Mucjusza"): Gdy daję ci grunt
w dzierżawę za 10, ty zaś sądzisz, że bierzesz za
5, umowa nie dochodzi do skutku. Lecz gdy ja
sądzę, że daję za mniej, ty natomiast uważasz,
że bierzesz za więcej, dzierżawa dochodzi do
skutku na sumę przyjętą przeze mnie.
O. 39,5,25 (Jawolenus w ks. 6 „Listów"):
Gdy dałem ci rzecz, byś podarował ją w mym
imieniu Tycjuszowi, a ty dałeś mu ją w imieniu
własnym, czy nabył on własność? Odpowiedział
(respon dit), że .. . z punktu widzenia ścisłego
prawa (iuris suptilitas) odbiorca rzeczy nie
nabył, a dawca odpowiada za kradzież. Lecz
wspaniałomyślniej (benignius) jest przyjąć, że
gdybym windykował rzecz u odbiorcy, będę od-
party przez zarzut podstępu (exceptio doli).
Parafraza tekstu
D. 41, 1,36 (Julian w ks. 13 „Digestów"}: Jeśli
jesteśmy zgodni co do wydawanej rzeczy
(corpus), jednak różnimy się co do podstaw na-
l Obie strony chcą prze-.•, s;:c __ _
bycia (causae), nie rozumiem, czemu wydanie
miałoby być bezskuteczne. Na przykład gdy
sądzę, że mam wydać ci grunt na podstawie
testamentu, a ty sądzisz, że podstawą zobowią­
zania jest stypulacja. Ponieważ także wtedy,
gdy wydoję ci określoną sumę pieniędzy z za-
miarem obdarowania cię (donandi gratia), a ty
przyjmujesz ją jako pożyczkę (quasi credita),
jest pewne (constat), że własność przechodzi
na ciebie i nie przeszkadza temu istniejąca
między nami rozbieżność co do podstawy dania
i przyjęcia (causa dandi atque accipiendi).
D. 12, 1, 18pr. (U/pian w ks. 7 „Dysputacji''}:
Julian pisze, że jeśli ja darowuję ci pieniądze,
ty wszakże przyjmujesz je jak pożyczkę, nie
jest to darowizna. Zastanówmy się jednak, czy
rzeczywiście jest to pożyczka. Uważam (puto),
że nie. Co więcej, monety te nie stają się wła­
snością odbiorcy, mimo że, biorąc je, byt on
innego zdania. Jeśli je więc zużyje, odpowiada
z tytułu niesłusznego wzbogacenia (condic-
tio). Będzie mógł jednak skorzystać z zarzutu
podstępu (exceptio doli), ponieważ to z woli
dawcy pieniądze te zostały spożytkowane.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
niezgodne co do celu ·causa =·=-
Julia na (D. ~l,l,36) gdy szcocr _~-- ~
a skromny pożyczki, dojdzie oo s
u
objęta wolą dawcy na zasadzie .więceJ _:-: __
mniej" (D. 32,29,l; D. 50,17,llOpr.. Dop s::c~
nie bliżej idącego skutku, zwłaszcza w eo g;;
druga strona zgadza się na dalej idący. 1es;: .-
rektywą rzymskiej wykładni czynnośo pra, _
znaną np. Prokulusowi Pa I l
W przeciwien-
stwie do Juliana Ulpian (D. l2,l,l8pr.) stawia
surowsze wymogi pod adresem konse nsu,
wykluczając oba kontrakty, gdyż są one różnego
rodzaju. Obaj prawnicy wymagają jednak dla
skuteczności przewłaszczenia zgody stron co
do causa. Na płaszczyźnie prawa cywilnego
podobnie rozstrzyga już Jawolenus (D. 39,5,25).
Wymaga on w zasadzie uzgodnienia causa, choć
dopuszcza pretorską skuteczność przewłaszcze­
nia z mocy zarzutu podstępu (exceptio doli).
Dalszy rozwój
W starszym prawie powszechnym (ius commune}
błąd co do tytułu przewłaszczenia (dissensus in
causis) w zasadzie je wykluczał. Doktrynę tę pod-
dano krytyce w XIX w., gdy spór Juliana i Ulpiana
znalazł odbicie w kodyfikacjach. Austriacki
system przewłaszczenia na zasadzie titulus plus
modus(§ 380 ABGB) reprezentuje stanowisko
Ulpiana, podczas gdy wyna leziona przez Savi-
gny'ego „umowa rzeczowa" prawa niemieckiego
(§ 929 BGB)- stanowisko Juliana.
warsztaty prawnicze 129
Problem prawny
Problem kauzalności tradycji
Źródła pokrewne
G. 2,20: Gdy wydam ci szatę, złoto lub srebro
z przyczyny sprzedaży (venditionis causa), daro-
wizny (donationis causo) lub z jakiejkolwiek in-
nej przyczyny, rzecz staje się natychmiast twoją,
jeśli tylko ja byłem właścicielem.
I w ks. 2 „Rzeczy codzien-
nych"): Również i te rzeczy, które stają się
naszymi przez wydanie (traditio), nabywamy
według prawa ludów (ius gentium). Nic bowiem
nie odpowiada bardziej naturalnej słuszności
(noturolis oequitas) niż uznanie woli właścicie­
la, chcącego przenieść swą rzecz na drugiego.
§ 4. Nie ma przy tym znaczenia, czy rzecz
wydaje komuś sam właściciel, czy z jego woli
kto inny. Stąd jeśli ten, kto otrzymał od wyjeż­
dżającego za granicę wolny zarząd jego spraw,
sprzeda i wyda jego rzecz, przenosi jej własność
na odbiorcę .
§ 5. Niekiedy sama wola właściciela bez potrze-
by wydania rzeczy wystarcza do przeniesienia
władztwa nad nią. Dzieje się tak wtedy, gdy
np. sprzedam ci rzecz, którą ci uprzednio uży­
czyłem, wynająłem lub złożyłem u ciebie na
przechowanie. Chociaż bowiem nie wydałem ci
tej rzeczy z tytułu sprzedaży, niemniej jednak
czynię ją twoją, ponieważ pozwalam, by była
u ciebie z tej przyczyny.
___:J
130 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. ł/1, 1,31pr. (Paulus w ks. 31 „Komentarza
do edyktu"): Wydanie rzeczy (nuda traditio)
nigdy (numquam) nie przenosi własności
(dominium) samo przez się, lecz dopiero
wtedy, gdy poprzedzone było sprzedażą, lub
jakąś inną słuszną przyczyną (venditio
aut alia iusta causa), z powodu której
go dokonano.
I. 2, 1,ł/0: Nabycie własności według prawa
naturalnego (ius naturale) następuje
ró wnież przez wydanie rzeczy (traditio). Nic
bowiem nie odpowiada bardziej naturalnej
słuszności (natura/is oequitas) niż uznanie
woli właściciela, chcącego przenieść swą
rzecz (transferre rem suam) na drugiego.
Stąd można w ydać rzecz zmysłową jakiego-
kolwiek rodzaju, i jeśli uczynił to właściciel,
zostaje ona zbyta (alienatur). Także grunty
obciążone stałą daniną (praedia stipen-
diaria) i zmiennym podatkiem (praedia
tributaria) zbywane są w ten sam sposób.
Nazywane są zaś tak te grunty, które leżą
w pro wincjach, między którymi, a gruntami
italskimi z mocy naszej konstytucji (cesarz
Justynian C. 7,31, 1) nie ma już żadnej różnicy.
------------ ➔ ~
Dalszy rozwój
Savigny (Obligationenrecht, t.11,
Berlin 1852, s. 225 nn.) przytacza tekst
Instytucji justyniańskich (I. 2,1,40)
i · . I w swej argumen-
tacji na rzecz abstrakcyjności przewłaszczenia .
Jednakże dalszy ciąg tekstu Gaiusa (D. 41,1,9,5)
dowodzi, że myślał on raczej o tym konkretnym
przypadku nabycia posiadania (i własności)
mocą samej umowy (solo animo), jakim jest
wydanie ,,krótką ręką" (troditio brevi manu).
Motywem Savigny' ego było wzmocnienie bez-
pieczeństwa obrotu, zagrożonego w warunkach
jego intensyfikacji w połowie XIX w. przez kon-
strukcję przewłaszczenia kauzalnego.
Ponieważ wprowadzone dopiero w § 932 8GB
nabycie w dobrej wierze od niewłaściciela jesz-
cze w prawie niemieckim nie istniało,
p v 1 I i, , L na 1 , r.;a eczr y
n Jyv,1c K 'T'U<talbv 1pewn1ać się c warno c1
wszyst1C1ch po rzec 'l1CI- Jriow sp1 ~edazy
które mi..ł.y bezposredni wptyv,1 n:i warnośc
pr l!!Wl2~zczer1a na ini· S I( Abst z CYJr se
r·'Jyc1 czyn to zbyteuryrn gdy1. rastep 1e
p1zewł~ ,zezem~ na linn 5 K iest od urno y
µ '- ._ d
Jako dalszy argument na rzecz abstrakcyjności
przewłaszczenia Savigny podniósł istnienie
skargi zobowiązaniowej o zwrot nienależne­
go świadczenia (D. 12,6: condictio indebiti).
Wsystemie kauzalności nienależne świadczenie
byłoby bowiem odzyskiwane przez windykację,
tak jak dzieje sie to dziś w razie nieważności
sprzedaży w systemie francuskim i austriackim.
Jednak istnienie w Rzymie condictio indebiti
nie dowodzi abstrakcyjności przewłaszczenia,
bo umowa o spełnienie świadczenia była tam
osobną czynnością kauzalną (causa pro soluto),
co wynika z odpowiedniego tytułu zasiedzenia
(Hermogenian D. 41,3,46).
5.2.2. Zasiedzenie
Problem prawny
Miejsce zasiedzenia między pierwotnym a po-
chodnym nabyciem własności
Źródła pokrewne
I. 2,6pr. (cesarz Justynian w r. 533): Z mocy
prawa obywatelskiego (ius civile) ustanowiono
(constitutum fuerot), że ten, kto w dobrej wierze
(bona fide) ku pit albo otrzymał z tytułu darowi-
zny lub z innej słusznej przyczyny (iusta causa)
rzecz od niewłaściciela, którego uważał za
. tylko na ziemi ital-
skiej (in Italica solo). Ustanowiono to dlatego,
że by prawa własności rzeczy nie pozostawały
w niepewności (ne rerum dominia in incerto
essent). Zostało to przyjęte (plocitum erot), bo-
wiem sta rsi prawnicy (antiquiores) uważali, że
wymienio ne okresy wysta rczają właścicie lom do
odszukania ich rzeczy (ad inquirendos res suas).
Tymczasem my doszliśmy do lepszego rozstrzy-
gnięcia (mełior sententia), aby właściciele nie
byli zbyt szybko pozbawiani swych rzeczy (ne
domini maturius suis rebus defroudentur) i aby
dobrodziejstwo to nie pozostawało ograniczone
do jednego miejsca. I dlatego wydaliśmy w tej
kwestii konstytucję ...
Parafraza tekstu
D. 50, 16,28pr. (Paulus w ks. 21 „Komentarza
do edyktu"): Pojęcie alienacji (alienatio)
obejmuje (continet) również zasiedzenie
(usucopio). Trudno bowiem nie uznać
(videatur), że dokonuje alienacji ten, kto
dopuszcza, by jego własna rzecz została
przez kogoś zasiedziano (patitur usucapi).
Mówi się przecież, że alienuje również ten,
kto utracił służebności z powodu ich nie-
wykonywania. Natomiast nie rozumie się
(intellegitur), że alienuje ten, kto jedynie nie
wykorzystuje sposobności do nabycia (occasio
adquirendi), np. kto nie nabywa zaoferowane-
go mu spadku albo nie wykonuje przysługu­
jącego mu przez określony czas prawa opcji,
tzn. wyboru spośród kilku zapisanych mu
testamentarnie przedmiotów.
O. 47, 7,66 (Wenulejusz w ks. 6 .,Interdyktów"):
Gdy rodzi ciężarna niewolnica (praegnans
mulier), która została zapisana lub zasiedzia-
no (legata aut usucapta)
albo w inny sposób zbyta (aliove quo modo
alienata), urodzone przez nią dziecko należy
do tego, do kogo należała ona sama w chwili
porodu, a nie w chwili poczęcia.
Rozdział S. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Uznanie zasiedzenia za nabycie własności
pierwotne czy pochodne jest sporne tak
w aspekcie historycznym, jak i teoretycznym.
Ponieważ z punktu widzenia funkcjonalnego,
rzymskie zasiedzenie stanowi surogat nieuda-
nego prze właszczenia, wymaga ono zawsze
podstawy (causo) lub tytułu (titulus). Wymóg
ten zbliża zasiedzenie do pochodnych sposo-
bów nabycia (przewłaszczeń). Stąd obok
Paulusa (D. S0,l6,28pr.), podkreślającego
aktywną rolę dotychczasowego właściciela,
który „pozwala zasiedzieć," również
Wenulejusz (D. łJl , l,66) uznawał je za jeden
z rodzajów alienatio. Jednak proces historyczny
wydłużania terminu zasiedzenia , •
do 10 lub
20, a nawet łJ0 lat w prawie justyniańskim
(I. 2,6pr.) zbliża zasiedzenie do pierwotnych
sposobów nabycia.
Dalszy rozwój
Z uwagi na funkcjonalną równoważność sta-
rożytnego zasiedzenia i nowożytnego nabycia
w dobrej wierze od niewlaściciela to ostatnie
określa się w doktrynie francuskiej w odniesie-
niu do art. 2279 Code civil jako „natychmia-
stowe zasiedzenie" (prescription instantanee).
Z wyjątkiem prawa portugalskiego (art. 1287
CCP) w prawach cywilnych zachodniej części
Europy kontynentalnej zasiedzenie odgrywa
obecnie mniejszą rolę niż w prawie rzymskim:
co do ruchomości ze względu na dopuszczal-
ność nabycia w dobrej wierze od niewłaściciela,
a co do nieruchomości - ze względu na rękoj­
mię wiary publicznej ksiąg wieczystych.
warsztaty prawnicze 131
Problem prawny
Zakaz zasiedzenia rzeczy skradzionych i zrabo-
wanych
Źródła pokrewne
ftł§1•1 Popularne powiedzenie (quod
vulgo dicitur), że ustawa XII Tablic zakazuje
zasiedzenia rzeczy skradzionych i zrabowanych,
nie dotyczy samego złodzieja lub rabusia, im
bowiem zasiedzenie jest zakazane z innego
powodu, a to dlatego, że posiadają w złej wie-
rze (mało fide). Powiedzenie to dotyczy zatem
wszystkich innych, choćby kupili rzecz od zło­
dzieja w dobrej wierze.
§ 50. Stąd też niełatwo się zdarza zasiedzenie
ruchomości przez posiadacza w dobrej wierze,
bo każdy, kto sprzeda i wyda cudzą rzecz, popeł­
nia kradzież ...
Lecz niekiedy sprawa wygląda inaczej. Albowiem
dziedzic, który sprzeda lub daruje rzecz, uznaną
przezeń za spadkową, lecz w rzeczywistości wzię­
tą przez spadkodawcę w użyczenie, najem lub na
przechowanie, nie popełnia kradzieży...
. w ks. 44 „Digestów"):
Właściciel gruntu, który uciekł, przestraszywszy
się nadciągających ludzi zbrojnych, uznany
jest za wyzutego przemocą (vi deiectus), mimo
że w efekcie nikt z nich nie wszedł na grunt.
Jednakże nawet zanim grunt ten zostanie
przezeń odzyskany, może być on zasiedziany
przez posiadacza w dobrej wierze (bonoe fidei
possessor). Albowiem lex Ploutia et lulia zaka-
zuje zasiedzenia wyłącznie tych rzeczy, których
posiadanie nabyto przemocą (vi possessa), a nie
również tych, z których ich posiadacza wyzuto
przemocą (vi deiectus).
132 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 41,3,4,6 (Paulus w ks. 54 „Komentarza
da edyktu"): Co zaś rozporządza lex Atinia,
żeby rzeczy skradzione (res furtivae) były
wyłączone spod zasiedzenia, dopóki nie wrócą
pod władzę (in potestatem) okradzionego,
rozumie się w ten sposób (sic acceptum est),
że winny one wrócić pod władzę samego
właściciela (dominus), a nie tylko jakiegokol-
wiek okradzionego. A więc rzecz skradziona
wierzycielowi zastawnemu (zastawnikowi)
i komodatariuszowi winna wrócić nie pod ich
władzę, lecz pod władzę właściciela.
O. 41,3,4,21 (tamże): Gdy dłużnik zastawny
ukradł i sprzedał rzecz zastawioną, zdaniem
Kasjusza można ją zasiedzieć. Uznaje się
bowiem (videtur), że wróciła ona pod władzę
(in potestatem) właściciela, który dał ją
w zastaw, mimo że odpowiada on za kradzież.
Rozwiązanie to uważam za trafniejsze
(rectius dici).
O. 41,3,49 (Labeon w ks. 5 „Pithana streszczo-
nych przez Paulusa"): Cokolwiek zostało skra-
dzione, nie podlega zasiedzeniu, zanim nie
wróci pod władzę (in potestatem) właściciela.
PAULUS: A może i odwrotnie, bowiem gdy
ukradniesz rzecz, którą dałeś mi w zastaw,
stanie się ona rzeczą skradzioną. Lecz gdy
tylko wróci ona pod mą władzę, zasiedzenie
jej będzie dozwolone.
Prawo rzymskie
Komentarz
Zakaz zasiedzenia rzeczy skradzionych
odgrywał ważną rolę z uwagi na przyjęte
w prawie rzymskim szerokie pojęcie kradzieży
(furtum). Ponieważ obejmowało ono każde
świadome rozporządzenie cudzą rzeczą,
Rzecz zachowuje znamię
skradzionej, aż do chwili odzyskania jej nie przez
okradzionego, lecz przez samego właściciela
(Paulus D. 41,3,4,6). Na równi z rzeczami skra-
dzionymi stawiano rzeczy zabrane przemocą
Dalszy rozwój
Prawo powszechne (ius commune) nadal wyłą­
czało spod zasiedzenia ruchomości skradzione
(res furtivoe) i nieruchomości wzięte w posia-
danie w drodze przemocy (violenta invasio).
Zakazy te uchylono we Francji dopiero pod
wpływem Roberta-Josepha Pothiera (1699-1772).
Inaczej niż w kodeksie cywilnym niemieckim,
szwajcarskim i polskim, które pozostawiają te
wyłączenia ustawom specjalnym, w kodeksie
francuskim (art. 2226 CC), hiszpańskim
(art. 1936 CCE) i greckim (art. 1054 GKC)
spod zasiedzenia wykluczone są wy raźnie rzeczy
wyjęte z obrotu. W przeciwieństwie zarówno do
innych kodeksów prawa natury, jak i do później­
szych kodeksów europejskich Code civil nie zna
zasiedzenia ruchomości (por. wyżej str. 131).
Problem prawny
Tytuł rzekomy (titulus putativus)
Źródła pokrewne
I I w ks. 5 „Kartek"):
... Posiadacz zasiedzi to, co uważa za swoje,
nawet gdy się myli. Trzeba to jednak inter
pretować tak, że jego usprawiedliwiony
błąd nie przeszkodzi zasiedzeniu, np. gdy
coś posiadam, gdyż błędnie sądzę, że kupił
to niewolnik mój lub mego spadkodawcy, bo
w nieznajomości cudzych czynów tkwi uspra-
wiedliwiony błąd.
D. I.Jl,10,3 (Pomponiusz w ks. 22 „Komentarza
do Sabinusa"): Wydałeś mi niewolnika,
którego uważałeś za należnego mi z tytułu
stypu lacji. Jeśli wiem, że nic mi się nie należy,
nie zasiedzę go, natomiast jeśli nie wiem, raczej
(verius est) zasiedzę.
J. Ljl,I-J,2,6 (Paulus w ks. SLJ „Komentarza
do edyktu"): Gdy kupiłem niewolnika Stychusa,
,:irzez pomyłkę zamiast niego wydano mi Dame.
P•yskus wyklucza zasiedzenie, poniewaz
Ego, czego nie kupiono, nie można zasiedzieć
pro emptore.
HJ1Ntamże): Gdy posiadam rzecz, którą
uważałem za zapisaną mi, podczas gdy nią nie
była, nie zasiedzę pro legato ...
w ks. 23 „Zagadnień"): nie
bardziej niż wtedy, gdy ktoś uznał za kupione
to, czego nie kupił.
D. I.Jl,6,lpr. (Paulus w ks. 51.J „Komentarza
do edyktu"): Zasiaduje z tytułu darowizny ten,
komu rzecz wydano celem darowizny. I nie
wystarczy tak sądzić, lecz darowizna powinna
rzeczywiście zaistnieć.
D. I.Jl,I.J,2,16 (tamże): Gdy kupiłem od szaleńca,
uznając go za rozsądnego, ustalono (constitit),
że mogę zasiedzieć ze względów praktycznych
(utilitatis causa), choć kupno było nieważne.
Parafraza tekstu
O. 41,4, 11 (Afrykanus w ks. 7 „Zagadnień''):
Uznaje się powszechnie (volgo traditum est),
że ten, kto sądzi, iż kupi!, lecz w rzeczywistości
nie kupił, nie może zasiedzieć na podstawie
tytułu kupującego (pro emptore).
Zdaniem Juliana jest to jednak trafne tylko
o tyle (hactenus verum esse), o ile nabywca
nie miał dla swego błędu słusznej przyczyny
(iusta causa erroris). Albowiem gdy np.
niewolnik (servus) bądź zarządca (procurator),
któremu zlecił kupno rzeczy, przekonał go, że
kupił i rzecz mu wydał, należy raczej przyjąć
(magis esse) dopuszczalność zasiedzenia.
O. 41,3,27 (Ulpian w ks. 31 „Komentarza do
Sabinusa"): Ce/sus mówi w ks. 34, iż mylą się
ci, którzy sądzą (errare eos ait), że rzecz, której
posiadanie nabyto w dobrej wierze, można
zasiedzieć pro sua, niezależnie od tego, czy
się ją kupiło, czy otrzymało w darze, jeśli tylko
nabywca sądził, że kupił lub otrzymał dar.
Albowiem nie można zasiedzieć pro legato,
pro donato czy pro dote, jeśli nie zaistniało
darowizna, posag, czy zapis. To samo przyjęto
(placet) w odniesieniu do zapłaty wartości
oszacowanego przedmiotu sporu (litis aesti-
matio), a mianowicie, że nie może zasiedzieć
ten, kto rzeczywiście nie zapłacił.
O. 41,8,9 (Hermogenian w ks. 5 „ Wyciągów
z prawa"): Zasiaduje z tytułu zapisu (pro
legato) ten, komu prawidło wo (recte) pozosta-
wiono zapis. Lecz nawet jeśli go nie pozo-
stawiono zgodnie z prawem (iure) lub został
on odwołany, po wielkich sporach (magnae
varietates) zwyciężyła opinia (optinuit) o do-
puszczalności zasiedzenia pro legato.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Ko mentarz
Dopuszczalnosc
wś r ó d jurystóv. rzi, TS c
Celsusem (Ulpian D. lJ] 3.T
śród nich, np. ,~
ltm!MW••ł1ffl D. I.Jl ,3.48· D. ~' -
i Pa inian O. I.Il 8,3 wymagata - - u _
=~
rzeczywistego. Natomiast Julian A·
D. I.Jl,I.J,11), podobnie jak -:;::-::;:t,rin~~
Pomponiusz (D. 41,10,3; D. I.Jl,5,3;
D. I.Jl,10,1.J,2) i Hermogenian (D.111,8,9}, do-
puszczał również tytuł mniemany, którego
istnienie nabywca błędnie zakłada!. Rezygnag a
z tytułu rzeczywistego rozluźniała związek poj ę­
ciowy zasiedzenia z przewłaszczeniem , zbliżając
je do nabycia pierwotnego (zob. wyżej st r. 131).
Spór ten rozstrzygnął na korzyść tytułu rzeczy-
wistego (titulus verus), dopiero cesarz Diokle-
cjan (C. 3,36,22), za którym podążył Justynian
(I. 2,6,11).
Dalszy rozwój
Średniowieczna glosa dopuściła przyczynę
mniemaną - odwrotnie niż w prawie rzym-
skim - przy tradycji, natomiast odrzuciła przy
zasiedzeniu. Przy wymogu przyczyny rzeczy-
wistej obstawali jednak zwłaszcza humaniści,
np. Hugo Donellus (1527-1591). Wymóg ten
przejęły z prawa powszechnego pruski ALR (1.9
§ 579, 625), francuski CC (art. 2265) i austriac-
ki ABGB (§ 1460, 11-07), rezygnując zeń tylko
przy 30-letnim zasiedzeniu nadzwyczajnym.
Jeszcze restryktywniejszym okazało się prawo
późniejsze. Po tym jak pandektystyka dopuściła
generalnie tytuł mniemany, niemiecki 8GB
i szwajcarski ZGB oraz ich śladem prawo polskie
zupełnie zrezygnowały z wymogu tytułu przy
zasiedzeniu.
warsztaty prawnicze 133
Problem prawny
Dobra wiara (bono fides)
Źródła pokrewne
w ks. Sll „Komentarza do
edyktu"): Na podstawie tytułu pro emptore
posiada ten, kto naprawdę {re vero) kupił. Nie
wystarczy samo przekonanie o tym, jeśli brak
rzeczywistej „przyczyny sprzedaży" (causa emp-
tionis). Zasiedzisz natomiast wtedy, gdy wydam
ci rzecz w przekonaniu, że jestem ją dłużny,
a ty nie wiesz o braku zobowiązania . Dlaczego
zatem nie masz zasiedzieć , gdy wydaję rzecz
w przekonaniu, że ją sprzedałem? Dlatego, że
w pozostałych kontraktach wystarcza chwila
wydania (traditio), skąd gdy świadomie przyj-
muję stypulacyjne przyrzeczenie rzeczy cudzej,
zasiedzę ją , jeśli w momencie jej wydania sądzę ,
że należy ona do kontrahenta. Natomiast przy
sprzedaży uwzględniamy również chwilę za-
warcia kontraktu. Trzeba więc i kupić w dobrej
wierze, i w dobrej wierze wejść w posiadanie.
D. łJl,3,lOpr. (Ulpian w ks. 16 Komentarza do
11
edyktu"): Przy nabyciu rzeczy cudzej w dobrej
wierze powstaje pytanie (quaeritur), czy dla
rozpoczęcia biegu zasiedzenia wymagana jest
dobra wiara w chwili sprzedaży, czy w chwili
wydania rzeczy. I zwyciężyła (optinuit) opinia
Sabinusa i Kasjusza, że należy uwzględniać
chwilę wydania.
warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
G. 2,43: Przysługuje nam zasiedzenie również
tych rzeczy, tak res mancipi, jak i nec mancipi,
które wręczył nam niewłaściciel, jeśli tylko
przyjęliśmy je w dobrej wierze (bona fide),
gdyż sądziliśmy, że wydający je jest właścicie­
lem (dominum esse).
O. 18, 1,27 (Paulus w ks. 18 „Komentarza do
Sabinusa"): Kto kupił od kogokolwiek rzecz,
o której sądził (putat), że należy do zbywcy,
kupił w dobrej wierze (bana fide). Tego nato-
miast, kto kupił od podopiecznego bez zgody
opiekuna lub za zgodą fałszywego opiekuna
(falsus tutor), o którym wiedział, że w rzeczy-
wistości nie jest on opiekunem, nie uznaje się
(non videtur) za nabywcę w dobrej wierze.
Tak napisał też Sabin us.
O. 50, 16,109 (Modestyn w ks. 5 „Pandektów"):
Za nabywcę w dobrej wierze (bonae fidei emp-
tar) uważa się (videtur) tego, kto nie wiedział
(ignaravit), że rzecz jest cudza alba sądził, że
sprzedawca miał prawa sprzedaży (ius ven-
dendi), gdyż był np. zarządcą majątku (procu-
rator) albo opiekunem (tutor) właściciela.
O. 41,3,12 (Paulus w ks. 21 „Komentarza do
edyktu';: Nie możesz zasiedzieć, gdy wiesz
a tym (scias), że kupujesz ad osoby, której pre-
tor zakazał zbywania rzeczy (vetuit alienare).
Prawo rzymskie
Komentarz
Pierwotną postacią dobrej wiary było
przekonanie o prawie własności zbywcy
(Gaius G. 2,łJ3; Paulus D. 18,1,27). Nie oznacza-
ło ono jednak wiary nabywcy, że w wyniku czynno-
ści prawnej, stanowiącej tytuł zasiedzenia, został
on właścicielem . Częste było przecież w prawie
klasycznym nieformalne nabycie res mandpi, które
nie przenosiło własności kwirytarnej. Późniejszą,
mniej rygorystyczną postać dobrej wiary stanowił
brak ś wiadomości, że nabyta rzecz jest cudza
(Modestyn D. 50,16,109). Jeśli nabycie posia-
dania nastąpiło dopiero po dokonaniu czynno-
ści zobowiązującej, za chwilę miarodajną
- chwilę wydania rzeczy.
Dalszy rozwój
Dobra wiara stanowi w zasadzie przesłankę
zasiedzenia zwyczajnego we wszystkich prawach
kontynentalnych. Jednak podczas gdy prawo
niemieckie (§ 937 8GB), austriackie(§ 326,
lłJ63 ABGB), szwajcarskie (art. 728 ZGB) i grec-
kie (art. lOłJ2 GKC) wymagają od nabywcy wiary
w swe prawo własności, we Francji (orzecznic-
two) i w Hiszpanii (art. łJ33 CCE) wystarcza
wiara w prawo poprzednika, a we Włoszech
- nieświadomość naruszenia go (art. llłJ7 CCI).
Wydłużone zasiedzenie nadzwyczajne rezygnuje
często z wymogu dobrej wiary. Wzorem francu-
skiego Code civil {art. 2262) np. prawo polskie
dopuszcza 30-letnie zasiedzenie nieruchomo ści
(art. 172 § 2 KC), której posiadanie nabyto
w zlej wierze.
Problem prawny
Nieszkodliwość późniejszej złej wiary (mola fides
superveniens non nocet) i nabycie pożytków
Źródła pokrewne
D. 22,1,25,2 w ks. 7 „Digestów"): Posia-
dacz w dobrej wierze zasiał i zanim zebrał plony,
dowiedział się, że grunt jest cudzy. Powstaje
pytanie (quaeritur), czy nadal nabywa on pożyt­
ki przez pobranie (perceptio). Odpowiedziałem
(respondi), ie co do pożytków posiadacz w do-
brej wierze uznawany jest za takiego, dopóki
grunt nie będzie mu odebrany przez właścicie la
w drodze ewikcji. Także obcy niewolnik, którego
kupiłem w dobrej wie rze, nabywa przecież dla
mnie z mych środków lub z własnej pracy (ex
re mea vel ex operis suis), póki nie zostanie mi
odebrany przez ewikcję.
D. l.jl,l,23,l lł!ln w ks. l.j3 „Komentarza do
Sabinusa"): Osoba służąca komuś w dobrej wie-
rze (bana fide serviens) nabywa dlań tak długo,
jak długo zachowuje dobrą wiarę. Zastanówmy
się jednak (videndum), czy nabywa również po
dowiedzeniu się, że jest cudzym niewolnikiem
lub osobą wolną.
Problem polega na tym, czy za decydujący
uznamy początek (initium) służby, czy jej po-
szczególne chwile (singula momenta). Jednak
powinniśmy raczej (magis est) brać pod uwagę
te ostatnie.
Parafraza tekstu
D. 41, 1,ł/Bpr. -1 (Paulus w ks. 7 „Komentarza
do Ploucjusza "}: Pobierając (percipiendo)
owoce cudzej rzeczy, niewątpliwie jej nabywco
w dobrej wierze (bonoe fidei emptor) zyskuje
tymczasem ich własność (suos interim focit).
Dotyczy to wszystkich owoców, nie tylko
nabytych własną starannością i procą posia-
dacza w dobrej wierze, bo co da owoców stoi
on prawie na miejscu właściciela (loco domini
paene). Co więcej, nabywa je on nawet przed
pobraniem, jak tylko odłączą się od gruntu
(statim ubi a solo separati sunt)...
§ 1. Powstaje pytanie (quaeritur), czy
nabywam na własność owoce, gdy w chwili
wydania mi rzeczy sądziłem, że należy ona do
sprzedawcy, a potem w trakcie zasiedzenia
dowiedziałem się, że jest cudza. Pomponiusz
obawia się, że od tej chwili nie jestem już
posiadaczem w dobrej wierze, choć nadal do-
pełniam zasiedzenie. Należy bowiem rozróżnić
prawo (ius) zasiedzenia własności od faktu
(factum) dobrej lub złej wiary. Dalszy bieg
zasiedzenia nie przesądza tej ostatniej kwe-
stii, bowiem również i odwrotnie: posiadacz
w dobrej wierze, który nie może zasiedzieć
rzeczy z powodu jej wady, nabywa jednak na
własność (suos facit) jej owoce.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Dalszy rozwój
W konstytucji z 1215 r. papież Innocenty Ili
zażądał ciągłości dobrej wiary dla całego okresL
zasiedzenia. Osiąganie korzyści ze złej wiary
uznano bowiem za niemoralne, a wszystko, co
nie pochodziło z wiary (Rz ll.j,23)- za grzech
(peccotum). Paremia kanonistyczna mola fides
superveniens nocet weszła potem do „Dekre-
tałów" (X. 2,26,20). Natomiast legiści bronili
przeciwnej paremii mola fides superveniens
non nocet. Jednak od XV w. paremia kanoni-
stów przenika do prawa świeckiego Niemiec,
Francji i Włoch. Kodyfikacje podzieliły się pod
tym względem. Rzymską zasadę miarodajności
chwili nabycia posiadania przyjęły Code civil
(art. 2269), Codice civile (art. 1161) i kodeks
grecki (art. 101.jl.j GKC), natomiast zasadę mola
fides superveniens nocet - ABGB (§ ll.j63),
BGB (§ 937) i ZGB (art. 728). Podobnie według
kodeksu polskiego następcza zła wiara wyklucza
zasiedzenie ruchomości (art. l71.j KC), jednak
dla nieruchomości obowiązuje rzymska zasada
mola fides superveniens non nocet (art. 172 KC).
Nabycie pożytków przez posiadacza w dobrej
wierze nastepuje według art. 51.j9 Code civil,
§ 330 ABGB, § 955 BGB, art. 938 ZGB i art.
221.j KC już przez ich oddzielenie od rzeczy ma-
cierzystej (separację).
warsztaty prawnicze 135
5.2.3. Pierwotne nabycie własności
Problem prawny
Nabycie własności w drodze przeistoczenia
(specificotio)
Źródła pokrewne
G. 2,79: Również w innych przypadkach
poszukuje się uzasadnienia na podstawie
I
naturalnego rozumu (natura/is ratio).
Jeśli więc z moich winogron, oliwek lub
kłosów zrobisz wino, oliwę lub zboże,
powstaje pytanie (quaeritur), czy produkt
jest mój, czy twój. Podobnie, jeśli z mego
złota lub srebra wykonasz jakieś naczynie, albo
z mych desek okręt, szafę lub ławkę; takoż, jeśli
z mej wełny zrobisz odzież, albo z mego wina
i miodu - miód pitny, czy też z mych lekarstw -
plaster lub balsam na oczy. Powstaje zatem
pytanie (quaeritur), czy to, co zrobiłeś z mo-
ich rzeczy, jest moje, czy twoje. Niektórzy
(quidam) sądzą, że należy brać pod uwagę
materię i substancję, tzn. że czyja jest ma-
teria, tego będzie i produkt, co najbardziej
odpowiadało (maxime ptacuit) Sabinusowi
i Kasjuszowi. Inni (alii) natomiast przyznają
rzecz wykonawcy, co było zwłaszcza poglą-
dem szkoły przeciwnej (diversae scholae
auctores). Jednak właścicielowi materii
i substancji przysługuje przeciw temu, kto je
zabrał, skarga z tytułu kradzieży (actio furti),
i w niemniejszym stopniu skarga z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia (condictio) .
Chociaż bowiem nie można windykować rze-
czy, które fizycznie przestały istnieć (exstinc-
tae res), można z ich tytułu wytaczać skargę
o niesłuszne wzbogacenie (condictio) przeciw
złodziejom i niektórym innym posiadaczom.
136 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
7
O. ł/1, 1,7,7 (Gaius w ks. 2 "Rzeczy codziennych")
Gdy ktoś we własnym imieniu wytworzył
z cudzego materiału jakiś przedmiot, Nerwa
Starszy i Prokulus uważają, że jego wła­
ścicielem jest producent, ponieważ ta, co
została wytworzone, przedtem była niczyje
(nul/ius). Natomiast Sabinus i Kasjusz
sądzą, kierując się bardziej wzg lędami
naturalnego rozumu (naturo/is ratio), że
właś ciciel materiału winien być również
właścicielem wytworu, ponieważ bez
materiału nie można wytworzyć żadnego
przedmiotu (species). Tak jest, gdy np.
ze złota, srebro lub spiżu wyprodukuję
jakieś naczynie, albo z twych desek
zbuduję okręt, szafę bądź ławkę, czy
z twej wełny zrobię odzież, z twego wina
i miodu - miód pitny, albo z twych
lekarstw - plaster lub balsam na oczy,
albo z twoich winogron, oliwek lub kłosó w
- wino, oliwę lub zboże. Istnieje jednak
również zdanie pośrednie (media sententia)
prawników słusznie (recte) utrzymujących,
że jeśli no wy przedmiot da się przywrócić do
stanu materii - trafniejsze (verius) jest to,
co sądzili Sabin us i Kasjusz. Jeśli natomiast
nie można go do tego stanu przywrócić -
trafniejsze jest (verius) ta, co sądzili Nerwa
Starsz y i Prokulus.
Komentarz
f
Prokuliańską zasadę produkcji referuje Pom-
poniusz (D. 24,1,29,l, w ks. 14 „Komentarza
do Sabinusa": Labeon powiada , że jeśli mąż
daruje swej żonie wełnę, z której następnie
ona zrobi sobie suknię, stanie się ona wła­
snością żony) . Natomiast sabiniańską zasadę
substancji przedstawia Paulus (D. 10,4, 12,3,
w ks. 26 „Komentarza do edyktu": Jeśli ktoś
z mych wi nogron zrobił moszcz, z oliwek oliwę
lub z wełny szatę, odpowiada z mocy skargi
o okazanie, bo cokolwiek zrobiono z naszej
rzeczy, staje się naszym). Przytoczone przez
Gaiusa (D. 41,l,7,7) ,,zdanie pośrednie" pocho-
dzi prawdopodobnie od Juliana, który dla wie-
lu sporów między szkołami znalazł rozwiązania
kompromisowe.
Dalszy rozwój
W okresie recepcji rzymskie schematy uzu-
pełniono rozwiązaniem zależnym od wkładu
przetwórcy i właś ciciela materiału w osta-
teczną wartość produktu . Co prawda nie-
miecki BGB (§ 950) przyjął za pruskim ALR (1.9
§ 304) prokuliańską zasadę produkcji, jednak
szwajcarski ZGB (art. 726) przejął z Code civil
(art. 570) zróżnicowanie wedle wkładu w pro-
dukt. Przejął je również polski KC (art. 192):
§ l. ,,Ten, kto wytworzył nową rzecz ruchomą
z cudzych materiałów, staje się jej właściciele m,
jeżeli wartość nakładu pracy jest większa od
wa rtości materiałów.
§ 2. Jeżeli przetworzenie rzeczy było dokonane
w złej wierze albo jeżeli wartość materiałów
jest większa od wartości nakładu pracy, rzecz
wytworzona staje się wła snością właściciela
materiałów".
Problem prawny
Nabycie własności wskutek połączenia rucho-
mości z nieruchomością (superficies solo cedit)
Źródła pokrewne
§ 74. Tym bardziej (multo magis) odnosi się
to do rośliny, którą ktoś posadziłby na naszym
gruncie, byle tylko uchwyciła ziemię korzeniami.
§ 75. To samo dzieje się i z ziarnem, zasianym
przez kogoś na naszym gruncie.
§ 76. Lecz jeśli domagamy się od niego
gruntu lub budynku i nie chcemy pokryć mu
poniesionych przezeń wydatków na budynek,
rozsadę lub zasiew, będzie mógł nas odeprzeć
zarzutem podstępu (exceptio dali), byleby tylko
był posiadaczem w dobrej wierze (bonae fidei
possessor).
w ks. 74 „Komentarza
do edyktu"): ...jeśli przy wydaniu
nieruchomości ktoś zrobi zastrzeżenie,
że wydaje grunt bez zabudowy (solum sine
superficie), nie jest ono w stanie przeszkodzić
w przejściu na przyjmującego również
Problem prawny
Spory jurystów wokół zasady superficies solo cedit
Źródła pokrewne
w ks. 6 „Kartek"): ... Labe-
on pisze w „Dziełach pośmiertnych", że właściciel
dwóch budynków oparł na nich portyk, a następ­
nie, urządziwszy doń dostęp z jednego budynku,
obciążył drugi służebnością zachowania portyku
i sprzedał. Cały portyk należał do budynku, który
właściciel zatrzymał, choć rozciągał się przez dłu­
gość obu domów i zawieszony był z obu stron na
ścianach domu, który został sprzedany. Nie zna-
czy to jednak, by wyższa część budynku, która nie
jest połączona z żadnym z nich i nie ma dojścia
skądinąd, należała do kogoś innego niż właściciel
budynku, nad którym jest nadbudowana.
D. 43,17,3,7 {Ulpian w ks. 69 „Komentarza
do edyktu"): Jeśli w budynku, który posiadam,
jest poddasze, gdzie jako właściciel • •
dominus) przebywa kto inny, zdaniem Labeona
interdykt „skarn posiadacie" {uti possidetis)
przysługuje mnie, a nie jemu: zawsze (semper)
bowiem superficies solo cedit. Oczywiście jeśli
poddasze ma dostęp z przestrzeni publicznej,
zdaniem Labeona budynku nie posiada ten, kto
posiada piwnice, lecz właściciel budynku znaj-
dującego się ponad nimi.
Parafraza tekstu
O. 33,7,26 (Jawolenus w ks. 5 „Dzieł pośmiert­
nych Labeona"): Labeon i Trebacjusz sądzą,
że beczki gliniane i ołowiane wypełnione
ziemią, w której posadzono rośliny, stanowią
część składową nieruchomości (aedium esse).
Uważam to zo trafne (verum puto) o tyle, o ile
są one połączone z budynkiem w ten sposób, że
pozostaną tam na zawsze (perpetua).
O. '-11, 1,60 (Cerwidiusz Scewola w ks. 1„Re-
sponsów"): Na należącym do Sejusza polu
Tycjusz postawił ruchomy spichlerz zbożowy
z drewnianych desek. Powstaje pytanie
(quaeritur), kto z nich dwóch jest właścicie­
lem spichlerza. Odpowiedział (respondit), że
według przedstawienia stanu faktycznego
spichlerz nie stał się własnością Sejusza.
GE. 2, 1,'-1: Ustanowiono w drodze reguły (re-
gulariter constitutum est), by rzeczy złączone
z powierzchnią przypadały właścicielowi
podłoża (ut superposito inferioribus cedant).
Znaczy to, że gdy ktoś wybudował na naszym
gruncie dom bez naszego pozwolenia (sine
nostro permissu), przypadnie on temu, do
kogo należy ziemia (terra). Lub gdy ktoś zasa-
dził na naszym gruncie drzewa, winorośl lub
jakiekolwiek rośliny, podobnie powierzchnia
pójdzie za gruntem (superficies solo cedat).
Parafraza tekstu
O. '-11, 1,28 (Pomponiusz w ks. 33 „Komentarza
do Sabinusa"): Labeon i Sabinus powiadają,
że cokolwiek twój sąsiad wybudował na twym
murze (supra tuum parietem), staje się jego
własnością.
Natomiast Prokulus twierdzi, że staje się to
twoją własnością, podobnie jak stałoby się
nią to (quemadmodum tuum fieret), co wybu-
dowano bezpośrednio na twym gruncie.
Rozwiązanie to jest trafniejsze (verius est).
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Do prawa natury
zalicza ją również Ulp1an {D. 9,2,50), podczas gdy
Gaius przypisuje ją w innym miejscu {D. 43,18,2)
prawu „i cywilnemu, i naturalnemu", a Labeon
{D. 43,17,3,7) podkreśla, że obowiązuje ona „zawsze"
(semper). Dopiero w okresie wulgaryzacji uznano za
właściciela budynku tego, kto wzniósł go na cudzym
gruncie za zgodą jego właściciela (GE. 2,1,4).
Justynian wrócił do zasady klasycznej (I. 2,1,30).
Dalszy rozwój
Prawo germańskie dopuszczało odrębną własność
tak budynków, jak plonów. Niemniej recypowane
prawo rzymskie, a za nim europejskie kodeksy
cywilne, wróciły do paremii superficies solo cedit.
Co prawda w pruskim ALR {1.2 § 4), francuskim
Code civil (art. 553), austriackim ABGB {§ 295,
417), niemieckim 8GB (§ 93-94, 946), szwajcar-
skim ZGB {art. 671), włoskim CCI z 1942 r. {art.
934) i polskim KC {art. 48, 191) nie jest ona już
niczym więcej niż podlegającą licznym wyjąt-
kom zasadą. Polski KC {art. 48) zalicza do części
składowych gruntu „budynki i inne urządzenia
trwale z gruntem związane, jak również drzewa
i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania".
Rozciąga on {art. 191 KC) własność nieruchomości
na ruchomość połączoną z nią tak „że stała się jej
częścią składową". Niemiecki 8GB zaznacza wyraź­
nie {§ 95 ust. 1), że nie są częściami składowymi
rzeczy związane z gruntem w celu o charakterze
przemijającym.
Komentarz
Podobnie jak przy zasadzie nemo plus iuris
(wyżej str. 126), również obowiązywanie zasady
superficies solo cedit nigdy nie było w Rzymie
kwestionowane. Żadna z nich nie dopuszczała
zatem wyjątków. Sporny był jednak zakres
ich obowiązywania. Spór przedstawiony przez
Pomponiusza {D. 41,1,28) jest zresztą jedną
z niewielu kontrowersji z początków
pryncypatu, przebiegających w poprzek
szkól prawa. Założyciel szkoły Prokulianów,
Labeon, w zgodzie z liderem szkoły przeciwnej,
Sabinusem, milcząco wyklucza zastosowanie
zasady superficies solo cedit, zapewne
z uwagi na przemilczane w tekście cechy szcze-
gólne stanu faktycznego. Chodzić mogło
o sytuacje podobne do przedstawionych
, • CJ z J lub, Ulpiana
(D. 43,17,3,7. Właśnie z ostatniego tekstu
wynika jednak, że Labeon zna samą zasadę
i akcentuje nawet jej podkreśloną przysłówkiem
,,zawsze" (semper) bezwyjątkowość. Tymczasem
następca Labeona, Prokulus, rozstrzyga - po-
dobnie jak ponad 100 lat później Pomponiusz
- w ścisłej zgodności z zasadą. Prokulus po-
sługuje się przy tym techniką argumentacyjną
tzw. hipotetycznego przypadku porównawczego,
upraszczając stan faktyczny przez założenie, że
mur, na którym buduje sąsiad, nie istnieje.
warsztaty prawnicze 137
Problem prawny
Nabycie własności części zabudowy z mocy za-
sady superficies solo cedit
Źródła pokrewne
O, l.j7,3,lpr. (Ulpian w ks. 37 „Komentarza do
edyktu"): Ustawa XII Tablic nie pozwala kradzio-
nej belki ani wyjmować z budynków lub winnic,
ani windykować Gest to norma zapobiegająca
burzeniu pod tym pretekstem budynków i za-
kłócaniu uprawy winorośli), lecz przeciw temu,
komu udowodniono, że tę belkę włączył, daje
skargę na jej podwójną
wartość (duplum).
D. 6,1,23,7 (Paulus w ks. 21 „Komentarza
do edyktu"): Kto budował na swym gruncie
z cudzych kamieni budowlanych, może windy-
kować dom, lecz odłączone kamienie należą
do pierwotnego właściciela (prior dominus).
Obowiązuje to nawet wtedy, gdy dom został
wzięty w posiadanie przez nabywcę w dobrej
wierze (bonae fidei emptar), a potem rozebrany
już po upływie terminu zasiedzenia. W przeci-
wieństwie do domu pojedyncze kamienie nie
podlegają bowiem zasiedzeniu.
D. 6,l,59 (Julian w ks. 6 „Komentarza do Mini-
cjusza"): Mieszkaniec (habitator) wmontował
do obcego budynku okna i drzwi. Po roku zosta-
ły one odłączone przez właściciela (dominus).
Pytam (quaero), czy mieszkaniec ma prawo je
windykować.
Odpowiedział (respondit), że ma. Elementy złą­
czone z cudzym budynkiem przynależą bowiem
doń tak długo, jak długo są z nim związane. Na-
tomiast od chwili odłączenia powracają natych-
miast do swego pierwotnego stanu prawnego
(pristina causa).
138 warsztaty prawnkze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 41,1,7,10-11 (Gaius w ks. 2 „Rzeczy co-
dziennych"): Kto budował na swym gruncie
z cudzego materiału, uznawany jest za właści­
ciela budynku, bo wszelka zabudowa idzie za
gruntem (omne quod inaedificotur solo cedit).
Jednak właściciel materiału nie traci przez to
swej własności. Nie może on tylko windyko-
wać go za pomocą skargi wydobywczej (rei
vindicatio), ani skarżyć o okazanie go (ad
exhibendum). Wynika to z ustawy XI/ tablic,
która zastrzegła, by ten, kto włączył cudzą
belkę do swego budynku, nie był zmuszany jej
usuwać, lecz by świadczył jej podwójną war-
tość (duplum). Nazwą „belki" (tignum) określa
się wszelki materiał budowlany. Gdy więc
z jakiejkolwiek przyczyny budynek zostanie
rozebrany, właściciel materiału będzie mógł
go windykować i skarżyć o okazanie.
§ 11. Słusznie stawia się pytanie (recte quaeri-
tur), czy właścicielowi materiałów przysługuje
windykacja również wtedy, gdy budowniczy
sprzedał budynek, który został zasiedzia-
ny przez nabywcę, a następnie rozebrany.
Przyczyna wątpliwości (causa dubitationis)
polega na pytaniu, czy z faktu zasiedzenia
całości budynku wynika, że zasiedziano także
poszczególne części składowe (singulae res).
Tego jednak powszechnie nie uznano (quod
non placuit).
Komentarz
Mimo zasady superficies solo cedit własność
materiałów budowlanych pozostaje do chwili
rozbiórki domu w zawieszeniu jako prawo
drzemiące (dominium dormiens). Wygasa ono
dopiero wtedy, gdy właściciel uzyska odszkodo-
wanie w drodze skargi opartej na faktach (actio
in factum) lub skargi z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia (condictio furtiva). Skutki ,
, były sporne: w razie uznania
jej za skargę karną nie wpływała ona na drze-
miącą własność materiałów, natomiast w razie
uznania jej za skargę mieszaną wraz z zapłatą
podwójnej wartości (duplum) własność mate-
riałów wygasała. Justynian (I. 2,1,29) wyraźnie
uzależnił legitymację czynną do skarg rzeczo-
wych od okoliczności, że właściciel jeszcze nie
wyprocesował podwójnej wartości rzeczy.
Dalszy rozwój
Od czasów francuskiego prawnika-humanisty
Hugona Donellusa (1527-1591) zarzuca się kon-
strukcję własności drzemiącej. Według kodek-
sów cywilnych francuskiego (art. 553 CC), au-
striackiego(§ l.jl7 ABGB), niemieckiego(§ 91.j6,
953 BGB) i szwajcarskiego (art. 671 ZGB) wła­
ściciel materiałów trwale związanych z gruntem
traci je ostatecznie na rzecz właściciela gruntu,
i to niezależnie od wartości rzeczy oraz pracy
wykonanej przy ich połączeniu . Podobne konse-
kwencje wynikaja z art. 191 polskiego kodeksu
cywilnego.
5.2.3. P;erwotne nabycie własności
Problem prawny
Nabycie własności w drodze przeistoczenia
(specificotio)
Źródła pokrewne
G. 2,79: Również w innych przypadkach
poszukuje się uzasadnienia na podstawie
naturalnego rozumu (noturałis ratio).
Jeśli więc z moich winogron, oliwek lub
kłosów zrobisz wino, oliwę lub zboże,
powstaje pytanie (quaeritur), czy produkt
jest mój, czy twój. Podobnie, jeśli z mego
złota lub srebra wykonasz jakieś naczynie, albo
z mych desek okręt, szafę lub ławkę; takoż, jeśli
z mej wełny zrobisz odzież, albo z mego wina
i miodu - miód pitny, czy też z mych lekarstw -
plaster lub balsam na ocz.y. Powstaje zatem
pytanie (quaeritur}, czy to, co zrobiłeś z mo-
ich rzeczy, jest moje, czy twoje. Niektórzy
(quidam} sądzą, że należy brać pod uwagę
materię i substancję, tzn. że czyja jest ma-
teria, tego będzie i produkt, co najbardziej
odpowiadało (maxime plocuit} Sabinusowi
i Kasjuszowi. Inni (alii} natomiast przyznają
rzecz wykonawcy, co było zwłaszcza poglą­
dem szkoły przeciwnej (diversae scholae
auctores). Jednak właścicielowi materii
i substancji przysługuje przeciw temu, kto je
zabrał, skarga z tytułu kradzieży (octio furti},
i w niemniejszym stopniu skarga z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia (condictio}.
Chociaż bowiem nie można windykować rze-
czy, które fizycznie przestały istnieć (exstinc-
tae res}, można z ich tytułu wytaczać skargę
o niesłuszne wzbogacenie (condictio) przeciw
złodziejom i niektórym innym posiadaczom.
136 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 41, 1,7,7 (Gai us w ks. 2 "Rzeczy codziennych')
Gdy ktoś we własnym imieniu wytworzył
z cudzego materiału jakiś przedmiot, Nerwa
Starszy i Prokulus uważają, że jego wła­
ścicielem jest producent, ponieważ to, co
zostało wytworzone, przedtem było niczyje
(nul/ius). Natomiast Sabinus i Kasjusz
sądzą, kierując się bardziej względami
naturalnego rozumu (natura/is ratio), że
właściciel materiału winien być również
właścicie lem wytworu, ponieważ bez
materiału nie można wytworzyć żadnego
przedmiotu (species). Tak jest, gdy np.
ze złota, srebra lub spiżu wyprodukuję
jakieś naczynie, albo z twych desek
zbuduję okręt, szafę bądź ławkę, czy
z twej wełny zrobię odzież, z twego wina
i miodu - miód pitny, albo z twych
lekarstw - plaster lub balsam na oczy,
albo z twoich winogron, oliwek lub kłosów
- wino, oliwę lub zboże. Istnieje jednak
również zdanie pośrednie (media sententia)
prawników słusznie (recte) utrzymujących,
że jeśli nowy przedmiot da się przywrócić do
stanu materii - trafniejsze (verius) jest to,
co sądzili Sabin us i Kasjusz. Jeśli natomiast
nie można go do tego stanu przywrócić -
trafniejsze jest (verius) to, co sądzili Nerwa
Starszy i Prokulus.
Komentarz
Prokuliańską zasadę produkcji referuje Pom-
poniusz (D. 2i1,l,29,l, w ks. li1 „Komentarza
do Sabinusa": Labeon powiada, że jeśli mąż
daruje swej żonie wełnę, z której następnie
ona zrobi sobie suknię, stanie się ona wła­
s nością żony}. Natomiast sabiniańską zasadę
substancji przedstawia Paulus {D. 10,i1,12,3,
w ks. 26 „Komentarza do edyktu": Jeśli ktoś
z mych winogron zrobił moszcz, z oliwek oliwę
lub z wełny szatę, odpowiada z mocy skargi
o okazanie, bo cokolwiek zrobiono z naszej
rzeczy, staje się naszym}. Przytoczone przez
Gaiusa {D. i11,l,7,7} ,,zda nie pośrednie" pocho-
dzi prawdopodobnie od Juliana, który dla wie-
lu sporów między szkołami znalazł rozwiązania
kompromisowe.
Dalszy rozwój
W okresie recepcji rzymskie schematy uzu-
pełniono rozwiązaniem zależnym od wkładu
przetwórcy i właściciela materiału w osta-
teczną wartość produktu. Co prawda nie-
miecki BGB (§ 950) przyjął za pruskim ALR (1.9
§ 30i1} prokuliańską zasadę produkcji, jednak
szwajcarski ZGB {art. 726) przejął z Code civil
(art. 570} zróżnicowanie wed le wkła du w pro-
dukt. Przejął je również polski KC {art. 192}:
§ l. ,,Ten, kto wyt wo rzył nową rzecz ruchomą
z cudzych materiałów, staje się jej właścicielem ,
jeżeli wa rtoś ć nakładu pracy jest większa od
wartości materiałów.
§ 2. Jeżeli przetworzenie rzeczy było dokonane
w zlej wierze albo jeżeli wartość materiałów
jest większa od wartości nakładu pracy, rzecz
wytworzona staje się włas nością właściciela
materiałów" .
Problem prawny
Nabycie własności wskutek połączenia rucho-
mości z nieruchomością (superficies solo cedit)
Źródła pokrewne
§ 71.j_ Tym bardziej (multa mogis odnosi się
to do rośliny, którą ktoś posadziłby na naszym
gruncie, byle tylko uchwyciła ziemię korzeniami.
§ 75. To samo dzieje się i z ziarnem, zasianym
przez kogoś na naszym gruncie.
§ 76. Lecz jeśli domagamy się od niego
gru ntu lub budynku i nie chcemy pokryć mu
poniesionych przezeń wydatków na budynek,
rozs adę lub zasiew, będzie mógł nas odeprzeć
za rzutem podstępu (exceptio doli), byleby tylko
był posiadaczem w dobrej wierze (bonoe fidei
possessor).
_.'-""'..,...... w ks. 71.j „Komentarza
do edyktu"): ... jeśli przy wydaniu
ąi eruchomości ktoś zrobi zastrzeżenie,
że wydaje grunt bez zabudowy (solum sine
superficie), nie jest ono w stanie przeszkodzić
w przejściu na przyjmującego również
Problem prawny
Spory jurystów wokół zasady superficies solo cedit
Źródła pokrewne
_:=---..-- w ks. 6 „Kartek"): ... Labe-
on pisze w „Dziełach pośmiertnych", że właściciel
dwóch budynków oparł na nich portyk, a następ­
nie, urządziwszy doń dostęp z jednego budynku,
obciążył drugi służebnością zachowania portyku
i s przedał. Cały portyk należał do budynku, który
właściciel zatrzymał, choć rozciągał się przez dłu­
goś ć obu domów i zawieszony był z obu stron na
ści anach domu, który został sprzedany. Nie zna-
czy to jednak, by wyższa część budynku, która nie
jest połączona z żadnym z nich i nie ma dojścia
skądinąd, należała do kogoś innego niż właściciel
budynku, nad którym jest nadbudowana.
D. l.j3,l7,3,7 (Ulpian w ks. 69 „Komentarza
do edyktu"): Jeśli w budynku, który posiadam,
jest poddasze, gdzie jako właściciel , ,
dominus) przebywa kto inny, zdaniem Labeona
interdykt „skoro posiadacie (uti possidetis)
przysługuje mnie, a nie jemu: zawsze (semper)
bowiem superficies solo cedit. Oczywiście jeśli
poddasze ma dostęp z przestrzeni publicznej,
zdaniem Labeona budynku nie posiada ten, kto
posiada piwnice, lecz właściciel budynku znaj-
dującego się ponad nimi.
Parafraza tekstu
O. 33,7,26 (Jawolenus w ks. 5 „Dzieł pośmiert­
nych Lobeona "): Labean i Trebacjusz sądzą,
że beczki gliniane i ołowiane wypełnione
ziemią, w której posadzono rośliny, stanowią
część składową nieruchomości (aedium esse).
Uważam to za trafne (verum puto) o tyle, o ile
są one połączone z budynkiem w ten sposób, że
pozostaną tam na zawsze (perpetua).
O. l/1,1,60 (Cerwidiusz Scewola w ks. 1„Re-
sponsów"): Na należącym do Sejusza polu
Tycjusz postawił ruchomy spichlerz zbożowy
z drewnianych desek. Powstaje pytanie
(quaeritur), kto z nich dwóch jest właścicie­
lem spichlerza. Odpowiedział (respondit), że
według przedstawienia stanu faktycznego
spichlerz nie stał się własnością Sejusza.
GE. 2, 1,l/: Ustanowiono w drodze reguły (re-
gulariter constitutum est), by rzeczy złączone
z powierzchnią przypadały właścicielowi
podłoża (ut superposita inferioribus cedant).
Znaczy to, że gdy ktoś wybudował na naszym
gruncie dom bez naszego pozwolenia (sine
nostro permissu), przypadnie on temu, do
kogo należy ziemia (terra). Lub gdy ktoś zasa-
dził na naszym gruncie drzewa, winorośl lub
jakiekolwiek rośliny, podobnie powierzchnia
pójdzie za gruntem (superficies solo cedat).
Parafraza tekstu
O. l/1, 1,28 (Pomponiusz w ks. 33 „Komentarza
do Sabinusa"): Labeon i Sabinus powiadają,
że cokolwiek twój sąsiad wybudował na twym
murze (supro tuum parietem), staje się jego
własnością .
Natomiast Prokulus twierdzi, że staje się to
twoją własnością, podobnie jak stałoby się
nią to (quemadmodum tuum fieret), co wybu-
dowano bezpośrednio na twym gruncie.
Rozwiązanie to jest trafniejsze (verius est).
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
I _ _ _ Do prawa natury
zalicza ją również Ulpian (D. 9,2,50), podczas gdy
Gai us przypisuje ją w innym miejscu (D. l.j3,18,2)
prawu „i cywilnemu, i naturalnemu", a Labeon
(D. l.j3,l7,3,7) podkreśla , że obowiązuje ona .zawsze"
(semper). Dopiero w okresie wulgaryzacji uznano za
właściciela budynku tego, kto wzniósł go na cudzym
gruncie za zgodą jego właściciela (GE. 2,1.4).
Justynian wrócił do zasady klasycznej (1. 2,1,30).
Dalszy rozwój
Prawo germańskie dopuszczało odrębną własność
tak budynków, jak plonów. Niemniej recypowane
prawo rzymskie, a za nim europejskie kodeksy
cywilne, wróciły do paremii superficies solo cedit.
Co prawda w pruskim ALR (1.2 § 1.j), francuskim
Code civil (art. 553), austriackim ABGB (§ 295,
l.jl7), niemieckim BGB (§ 93-91.j, 9!..j6), szwajcar-
skim ZGB (art. 671), włoskim CCI z l91.j2 r. (art.
931.j) i polskim KC (art. /..j8, 191) nie jest ona już
niczym więcej niż podlegającą licznym wyjąt­
kom zasadą. Polski KC (art. !..j8) zalicza do części
składowych gruntu „budynki i inne urządzenia
trwale z gruntem związane, jak również drzewa
i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania".
Rozciąga on (art. 191 KC) własność nieruchomości
na ruchomość połączoną z nią tak „że stała się jej
częścią składową". Niemiecki BGB zaznacza wyraź­
nie (§ 95 ust. l), że nie są częściami składowymi
rzeczy związane z gruntem w celu o charakterze
przemijającym.
Komentarz
Podobnie jak przy zasadzie nemo plus iuris
(wyżej str. 126), również obowiązywanie zasady
superficies solo cedit nigdy nie było w Rzymie
kwestionowane. Żadna z nich nie dopuszczała
zatem wyjątków. Sporny był jednak zakres
ich obowiązywania. Spór przedstawiony przez
Pomponiusza (D. l.jl,l,28) jest zresztą jedną
z niewielu kontrowersji z początków
pryncypatu, przebiegających w poprzek
szkól prawa. Założyciel szkoły Prokulianów,
Labeon, w zgodzie z liderem szkoły przeciwnej,
Sabinusem, milcząco wyklucza zastosowanie
zasady superficies solo cedit, zapewne
z uwagi na przemilczane w tekście cechy szcze-
gólne stanu faktycznego. Chodzić mogło
o sytuacje podobne do przedstawionych
• · Nera . I • , lub Ulpiana
D. l.j3,l7,3,7 . Właśnie z ostatniego tekstu
wynika jednak, że Labeon zna samą zasadę
i akcentuje nawet jej podkreśloną przysłówkiem
,,zawsze" (semper) bezwyjątkowość. Tymczasem
następca Labeona, Prokulus, rozstrzyga - po-
dobnie jak ponad 100 lat później Pomponiusz
- w ścisłej zgodności z zasadą. Prokulus po-
sługuje się przy tym techniką argumentacyjną
tzw. hipotetycznego przypadku porównawczego,
upraszczając stan faktyczny przez założenie, że
mur, na którym buduje sąsiad, nie istnieje.
warsztaty prawnicze 137
Problem prawny
Nabycie własności części zabudowy z mocy za-
sady superficies solo cedit
Źródła pokrewne
D. Li7,3,lpr. (Ulpian w ks. 37 „Komentarza do
edyktu"): Ustawa XII Tablic nie pozwala kradzio-
nej belki ani wyjmować z budynków lub winnic,
ani windykować (jest to norma zapobiegająca
burzeniu pod tym pretekstem budynków i za-
kłócaniu uprawy winorośli), lecz przeciw temu,
komu udowodniono, że tę belkę włączył, daje
skargę • -~---..::;.-' na jej podwójną
wartość (dup/urn).
D. 6,1,23,7 (Paulus w ks. 21 „Komentarza
do edyktu"): Kto budował na swym gruncie
z cudzych kamieni budowlanych, może windy-
kować dom, lecz odłączone kamienie należą
do pierwotnego właściciela (prior dominus).
Obowiązuje to nawet wtedy, gdy dom został
wzięty w posiadanie przez nabywcę w dobrej
wierze (bonoe fidei emptor), a potem rozebrany
już po upływie terminu zasiedzenia. W przeci-
wieństwie do domu pojedyncze kamienie nie
podlegają bowiem zasiedzeniu.
D. 6,1,59 (Julian w ks. 6 „Komentarza do Mini-
cjusza"): Mieszkaniec (hobitotor) wmontował
do obcego budynku okna i drzwi. Po roku zosta-
ły one odłączone przez właściciela (dominus).
Pytam (quaero), czy mieszkaniec ma prawo je
windykować.
Odpowiedział (respondit), że ma. Elementy złą­
czone z cudzym budynkiem przynależą bowiem
doń tak długo, jak długo są z nim związane. Na-
tomiast od chwili odłączenia powracają natych-
miast do swego pierwotnego stanu prawnego
(pristina causa).
138 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 41, 1,7, 10-11 (Gai us w ks. 2 „Rzeczy co-
dziennych "): Kto budował na swym gruncie
z cudzego materiału, uznawany jest za właści­
ciela budynku, ba wszelka zabudowa idzie za
gruntem (omne quod inaedificatur solo cedit).
Jednak właściciel materiału nie traci przez to
swej własności. Nie może on tylko windyko-
wać go za pomocą skargi wydobywczej (rei
vindicatio), ani skarżyć o okazanie go (ad
exhibendum). Wynika to z ustawy XI/ tablic,
która zastrzegła, by ten, kto włączył cudzą
belkę do swego budynku, nie był zmuszany jej
usuwać, lecz by świadczył jej podwójną war-
tość (duplum). Nazwą „belki" (tignum) określa
się wszelki materiał budowlany. Gdy więc
z jakiejkolwiek przyczyny budynek zostanie
rozebrany, właściciel materiału będzie mógł
go windykować i skarżyć o okazanie.
§ 11. Słusznie stawia się pytanie (recte quaeri-
tur), czy właścicielowi materiałów przysługuje
windykacja również wtedy, gdy budowniczy
sprzedał budynek, który został zasiedzia-
ny przez nabywcę, a następnie rozebrany.
Przyczyna wątpliwości (causa dubitationis)
polega na pytaniu, czy z faktu zasiedzenia
całości budynku wynika, że zasiedziano także
poszczególne części składowe (singulae res).
Tego jednak powszechnie nie uznana (quad
non placuit).
Komentarz
Mimo zasady superficies sola cedit własność
materiałów budowlanych pozostaje do chwili
rozbiórki domu w zawieszeniu jako prawo
drzemiące (dominium darmiens). Wygasa ono
dopiero wtedy, gdy właściciel uzyska odszkodo-
wanie w drodze skargi opartej na faktach (actio
in factum) lub skargi z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia (condictio furtiva). Skutki , •
, były sporne: w razie uznania
jej za skargę karną nie wpływała ona na drze-
miącą własność materiałów, natomiast w razie
uznania jej za skargę mieszaną wraz z zapłatą
podwójnej wartości (dup/urn) własność mate-
riałów wygasała. Justynian (I. 2,1,29) wyraźnie
uzależnił legitymację czynną do skarg rzeczo-
wych od okoliczności, że właścicie l jeszcze nie
wy procesował podwójnej wartości rzeczy.
Dalszy rozwój
Od czasów francuskiego prawnika-humanisty
Hugona Donellusa (1527-1591) zarzuca się kon-
strukcję własności drzemiącej . Według kodek-
sów cywilnych francuskiego (art. 553 CC), au-
striackiego (§ Lil? ABGB), niemieckiego (§ 9%,
953 8GB) i szwajcarskiego (art. 671 ZGB) wła­
ścic iel materiałów trwale związanych z gruntem
traci je ostatecznie na rzecz właściciela gruntu,
i to niezależnie od wartości rzeczy oraz pracy
wykonanej przy ich połączeniu. Podobne konse-
kwencje wynikaja z art. 191 polskiego kodeksu
cywilnego.
5.2.Li. Ochrona własności
Problem prawny
Ochrona własności w procesie przedfor-
mularnym
Źródła pokrewne
• • Przez uroczyste przyrzeczenie
(per sponsionem) prowadzimy postępowanie w
ten sposób. Wzywamy przeciwnika do złożenia
takiego przyrzeczenia: ,,Jeśli niewolnik,
o którego toczy się spór, jest według prawa
Kwirytów mój (meus est), czy przyrzekasz
uroczyście dać mi 25 sesterców ?". Następnie
przedkładamy formułę, w której twierdzimy,
że powinna nam być dana suma, wymieniona
w przyrzeczeniu. Na podstawie tej formuły
■J-hl
Jednakże
§ 91.J. sumy przyrzeczenia nie się
ściąga,nie ma ono bowiem charakteru karnego
(poenolis), lecz przesądzający orzeczenie
w sprawie (praeiudicialis). Przyrzeczenie to do-
konywane jest więc tylko dlatego, by tą drogą
rozstrzygnąć spra wę własności (de re). Stąd też
.:
Dlatego zaś nazywa się je
. cię do ustanowienia zakładu (sacramentum)
przyrzeczeniem „zamiast poręczyciela za przed-
miot sporu i władztwo" (pro proede litis vindi-
ciarum), że zastąpiło ono poręczycieli. Niegdyś
bowiem (olim), w czasach procesu legisakcyjne-
go, posiadacz dawał przeciwnikowi poręczycieli
(praedes) za przedmiot sporu i władztwo, tj. za
rzecz i pożytki (pro re et fructibus).
Parafraza tekstu
G. 4, 16: W postępowaniu rzeczowym (in rem)
ruchomości i rzeczy ożywione, które można
było przynieść lub doprowadzić do pretora,
windykowano w ten sposób. Trzymając kij
(festuca), powód chwytał rzecz, np. niewol-
nika, i mówił:,, Twierdzę, że ten niewolnik
jest według prawa Kwirytów mój zgodnie
z jego położeniem (causa). Jak po wiedziałem,
oto położyłem kij" i kładł go na niewolnika.
Przeciwnik mówił i czynił to samo. Gdy obaj
oznajmili swe władztwo (uterque vindicasset),
pretor mówił: ,,Puśćcie obaj niewolnika!",
oni zaś puszczali. Pierwszy windykant pytał
drugiego: ,,Żądam, byś powiedział, na jakiej
podstawie oznajmiłeś władztwo", tamten
zaś odpowiadał: ,,Wykonałem prawo (ius
feci), tak jak położyłem kij". Potem ten, kto
pierwszy oznajmił władztwo, mówił: ,,Skoro
windykowałeś bezprawnie (iniuria), wzywam
500 asów", na co przeciwnik: ,,a ja ciebie".. .
Następnie pretor powierzał władztwo jedne-
mu z nich (vindicias dicebat), tzn. ustanawiał
go tymczasowym posiadaczem, nakazując mu
dać przeciwnikowi poręczycieli za przedmiot
sporu i władztwo, tzn. za rzecz i pożytki.
Innych zaś poręczycieli przyjmował od obydwu
sam pretor z tytułu zakładu, który wpływał do
skarbu publicznego. Kija zaś używali jakby za-
miast włóczni jako niechybnej oznaki prawnej
własności (iustum dominium), gdyż za taką
uważali najbardziej to, co zabrali wrogom.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
W swym podręczniku Gaius (G. I.J,16) przedsta-
wia symetryczną pozycję stron w najdawniejszej
skardze wydobywczej - legis actio sacramento
in rem. Pozwany musiał odeprzeć „oznajmienie
władztwa" (windykację) przez powoda za po-
mocą identycznej co do treści contravindicatio,
zawierającej twierdzenie o przysługującej mu
własności (meum esse aio ). Własność ta była
relatywna, stanowiła bowiem prawo do posia-
dania spornego przedmiotu, które było lepsze
od praw przeciwnika.
Tryb dochodzenia własności zmienił się na
przełomie Ili i li w. przed Chr. w opisanym przez
Gaiusa ic@fi11 procesie „przez uroczyste
przyrzeczenie" (per sponsionem). Rezygnowano
w nim z ryzykownego zakładu {sacramentum) ,
prowadząc dalsze postępowanie w trybie
,,skargi ustawowej przez zażądanie sędziego"
(legis actio per iudicis postulationem). Sprawa
własności stawała się zatem kwestią wstępną
(prejudycjalną) dla wyroku na temat sponsio.
W procesie tym ciężar dowodu przeszedł jed-
noznacznie na powoda. Tylko on musi obecnie
wykazać, że przedmiot sporu należy wyłącznie
do niego. Własność staje się w ten sposób
prawem absolutnym, tzn. skutecznym przeciw
wszystkim {erga omnes).
warsztaty prawnicze 139
Problem prawny
Legitymacja bierna do skargi wydobywczej
(vindicatio)
Źródła pokrewne
D. 6,l,27pr. (Paulus w ks. 21„Komentarza do
edyktu"): Gdy chciałem pozwać Tycjusza, ktoś inny
powiedział, że on sam posiadał i w ten sposób
narzucił się jako pozwany (łiti se obtulit). Jeśli udo-
wodnię to w procesie zeznaniami świadków, należy
go w każdym razie zasądzić (condemnondus est).
D. 6,1,27,3 (tamże): Odpowiada z mocy skargi in
rem również ten, kto przed stwierdzeniem sporu
(litis contestatio) podstępnie wyzbył się posiadania
(dolo desiit possidere). Można to wywnioskować
• Jeśli bowiem w tej skardze, która rów-
nież jestskarga rzeczową, uwzględnia się uprzedni
podstęp pozwanego, nie jest niedorzecznością (non
est absurdum) uwzględnić go także w skardze rze-
czowej o charakterze specjalnym (rei vindicatio).
D. 50,l7,l3l (tamże): Kto podstępnie wyzbył się
posiadania, zasądzany jest jako posiadacz (pro
possessore), bo podstęp uznaje się za równoważny
posiadaniu (pro possessione dolus est).
warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 6, 1,9 (U/pian w ks. 16 „Komentarza do
edyktu';: Powinność sędziego (officium iudicis)
będzie w tej skardze polegała na zbadaniu, czy
pozwany posiada (possideat) rzecz. I jest bez
znaczenia, na jakiej podstawie (causa) ją posia-
da. Skoro bowiem dowiodłem, że rzecz jest moja
(rem meam esse), posiadacz będzie zmuszony mi
jq zwrócić, jeśli nie przedstawi jakiegoś zarzutu
(exceptio). Niektórzy jednak sądzili (quidam
putaverunt), jak Pegasus, że skarga ta obejmuje
tylko to posiadanie, którego wymaga się przy
interdyktach „skoro posiadacie" (uti posside-
tis) i „kto z was obu" (utrubi). A zatem mówi
(Pegasus), że nie można windykować rzeczy ad
jej przechowawcy, komodatariusza, najemcy, od
tego, kto jest w posiadaniu (in possessione esse)
dla zabezpieczenia zapisów, z tytułu posagu lub
w imieniu dziecka poczętego albo od tego, kto
nie otrzymał zabezpieczenia z powodu grożącej
szkody (cautio damni infecti). Oni wszyscy
bowiem nie posiadają (non possident).
Ja natomiast uważam (puto), że od wszystkich,
którzy rzecz dzierżą (tentent) i mają możliwość
jej zwrotu (facultas restituendi), można doma-
gać się (peti) jej wydania.
Komentarz
Pegasus działał za dynastii flawijskiej (69-96
po Chr.), a więc w ostatnich trzech dekadach I w.
Posiadanie chronione interdyktalnie, wymagane
przezeń wraz z „niektórymi" wcześniejszymi
prawnikami to posiadanie cywilne, a więc wy-
( konywane we własnym imieniu (sua nomine)
z wyłączeniem dzierżenia, zwanego posiadaniem
naturalnym, wykonywanego w imieniu cudzym
(alieno nomine). Natomiast Ulpian obciąża
legitymacją bierną wszystkich dzierżycieli.
Dalszy rozwój
Szeroką legitymację bierną do skargi windyka-
cyjnej przyjmują starsze kodeksy grupy germań­
skiej, pruski (1.15 § 14 ALR) i austriacki (§ 377
ABGB), normując posiadanie fikcyjne w duchu
rzymskim. Nie wspominają o nim natomiast
prawo cywilne niemieckie(§ 985-986 8GB),
szwajcarskie (art. 641 ZGB) i włoskie (art. 948
CCI), za którymi podąża polski kodeks cywilny:
„Właściciel może żądać od osoby, która włada
faktycznie jego rzeczą, ażeby rzecz została mu
wydana, chyba że osobie tej przysługuje skutecz-
ne względem właściciela uprawnienie do włada­
nia rzeczą" (art. 222 § l KC).
Problem prawny
Rozmiar odpowiedzialności pozwanego w skardze
wydobywczej (rei vindicatio)
Źródła pokrewne
O. 6,1,17,l (Ulpian w ks. 16 „Komentarza do edyktu"):
Julian pisze w 6 ks. swych „Digestów", że jeśli po-
siadacz niewolnika popadł w zwlokę (mora) z jego
zwrotem i ten zmarł, szacuje się również pożytki
do chwili wydania wyroku (res iudicata). Tenże
Julian twierdzi, że restytucji podlegają nie tylko
pożytki, lecz cała sytuacja prawna (omnis causa);
stąd podlega zwrotowi także dziecko niewolnicy
(partus) i przysporzone przezeń pożytki. Cała sytu-
acja prawna jest przywracana tak dalece, że Julian
wypowiada w ks. 7 nastepujące twierdzenie. Gdy
posiadacz nabył z tytułu niewolnika actio legis
Aquiliae, powinien ją odstąpić. Gdy natomiast po-
siadacz podstępnie pozbył się niewolnika, którego
potem ktoś bezprawnie zabił, ma on -do wyboru
powoda - albo zwrócić cenę niewolnika, albo
odstąpić swe skargi. Lecz musi on zwrócić również
pożytki, które otrzymał od innego posiadacza, gdyż
nie powinien ciągnąć zysków z niewolnika, który
stal się przedmiotem sporu. Mimo to nie musi
świadczyć pożytków za czas, przez który niewolnika
posia dała osoba trzecia, która uzyskała go w drodze
ewikcji. Jednak wypowiedź Juliana o odstąpieniu
actio legis Aquiliae odnosi się tylko do tego posia-
dacza, który zasiedział niewolnika po stwierdzeniu
sporu (litis contestatio), bowiem dopiero wtedy
nabył on pełne prawo (plenum ius), upoważniające
go do wspomnianej skargi.
Parafraza tekstu
O. 6, 1,33 (Paulus w ks. 21 „Komentarza do
edyktu"): Oszacowaniu podlegają nie tylko
pożytki zebrane (fructus percepti), lecz także
te, które według zasad uczciwości można było
zebrać (perci pi honeste potuerunt). Stąd jeśli
windykowana rzecz przepadła z winy umyślnej
lub przez niedbalstwo posiadacza, Pomponiusz
przyjmuje opinię Trebacjusza, iż pożytki
należy uwzględniać w tym zakresie, w jakim
zostałyby uwzględnione, gdyby rzecz nie prze-
padła, tzn. do chwili wydania wyroku;
tak sądzi również Julian. Według tej zasady
gdy windykację wytacza „nagi właściciel"
i w międzyczasie użytkowanie wygasło, pożytki
należy uwzględnić od tej chwili, w której
prawo użytkowania wróciło do własności
(ad proprietatem).
O. 6, 1,79 (Labeon w ks. 6 „Pithana" streszczo-
nych przez Paulusa): Gdy wytoczyłeś mi skargę
o wydanie niewolnika, który zmarł po stwier-
dzeniu sporu (litis contestatio), pożytki należy
oszacować za okres jego życia. PAULUS: Uważam
to za trafne o tyle, o ile niewolnik ten już
wcześniej nie popadł w chorobę, która uczyniła
jego usługi bezużytecznymi. Albowiem gdyby
nawet żył on w tym stanie zdrowia, szacowanie
jego usług byłoby niestosowne.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Uzupełniaj ące roszczerne łasci Ee , _ _
pożytkó w nie podlega I pra ~e • Ta- ..., -
rębnemu postępowa niu. Przeor-,10•E-: :7
windykacyjnej jest zatem rzecz z na c- '.:Sc~~
ubocznymi (cum causa). Rozmiar oho lłl:: _
zwrotu wynika z tzw. zasady res ytucj1, edt„r
której powód ma być przywrócony do .ucp
w której znalazłby się, gdyby rzecz mi.. n• rac
już w chwili stwierdzenia sporu (litis conres-
totio). Wspomniany przez Paulusa (D. 6,1,33)
.,powrót użytkowania do własności" oznacza tr,•.
konfuzję obu praw, powodującą odzyskanie przez
właścicie la prawa pobierania pożytków, którego
był czasowo pozbawiony na rzecz użytkownika.
O nabyciu owoców przez posiadacza por. wyżej
str. 135.
Dalszy rozwój
Podczas gdy Code civil nie normuje skargi win-
dykacyjnej, według pruskiego ALR (1.7 § 189)
i austriackiego ABGB (§ 330) posiadacz w dobrej
wierze zachowuje wszyst kie pobrane pożytki.
Natomiast posiadacz w zlej wierze nie tylko
zwraca pożytki rzeczywiście pobrane, lecz również
odpowiada za te, które pobrałby sam właściciel:
ALR 1.7 § 223, 2LiLi; ABGB § 335. Sto lat późni ej
kodeks niemiecki obciąża posiadacza w zlej wierze
odszkodowaniem za pożytki, które winien był po-
brać „według zasad porządnej gospodarki" (8GB
§ 987, 990), a kodeks szwajcarski - za pożytki
„zaniedbane" (art. 9Li0 ZBG). Podobny reżim
odpowiedzialności posiadacza w zlej wie rze prze-
widuje kodeks polski (art. 22Li-225 KC), obcią­
żający go odpowiedzialnością za pożytki, których
.. z powodu zlej gospodarki nie uzyskał".
warsztaty prawnkze 141
Problem prawny
Zwrot nakładów posiadaczowi zasądzonemu
w procesie windykacyjnym
Źródła pokrewne
. w ks. 2 „Odpowiedzi"): Jeśli
posiadacz w dobrej wierze poczynił nakłady na
grunt, który okazał się cudzy, nie może on skarżyć
właściciela. Jednak posiadacz może ich dochodzić
za pomocą zarzutu podstępu (exceptio doli),
którą sędzia uwzględni z racji sprawiedliwości
(aequitas), jeśli nakłady przewyższają wartość
owoców pobranych przed stwierdzeniem sporu
(litis contestatio). I tak właściciel gruntu, którego
wartość wzrosła, zmuszony będzie do zwrotu
przewyższających ją nakładów.
w ks. 2 „Odpowiedzi"):
l!IP•,~1!:.ia,ll"JIUJliW•iu
Jeśli nabywca gruntu od niewłaściciela pod-
niósł zarzut podstępu (exceptio doli), musi on
wydać grunt właścicielowi tylko wtedy, jeśli ten
zwróci nabywcy pieniądze zapłacone przezeń
wierzycielowi, który posiadał grunt tytułem za-
stawu (pignus). Właściciel musi również zwrócić
nadwyżkę odsetek, przewyższającą wartość
pobranych przez posiadacza owoców, bo zwrot
tylko tej nadwyżki jest słuszny (oequum).
Por. wyżej str. i17.
142 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
7 Zasądzony
D. 6, 1,38 (Celsus w ks. 3 „Digestów"): Kupiłeś
w dobrej wierze cudzy grunt, który następnie
zabudowałeś lub obsiałeś. Dobry sędzia (bo-
nus iudex) uzależni swój wyrok od konkretnej
osoby (persona) i sprawy (causo). Załóżmy,
że sam właściciel gruntu zamierzał zrobić to
samo. Winien więc on zwrócić posiadaczowi
jego wydatki (impensa), by odzyskać grunt,
jednak tylko o tyle, o ile wartość gruntu
wzrosła, a jeśli wzrosła powyżej wartości na-
kładów - tylko do ich wysokości. Wyobraź-
my sobie jednak właściciela biedaka (pauper),
który w celu zwrotu nakładów musiałby
poświęcić bogów ojcowskiego domostwa
i groby przodków: wystarczy, że ozwali on
posiadaczowi zabrać (tollere) o, co da się
odłączyć bez naruszania pierwotnej wartości
nieruchomości ... I nie należy tolerować przy
tym złośliwych szykan (neque malitiis indul-
gendum), np. gdy posiadacz chciałby zeskro-
bać ze ścian budynku nałożone przez siebie
tynki lub freski bez żadnej własnej korzyści
poza szkodzeniem drugiemu. Wyobraźmy
sobie w końcu właściciela, który ma zamiar
natychmiast sprzedać grunt: jeśli nie zwróci
należnej posiadaczowi sumy, ten zostanie
zasądzony z jej potrąceniem.
Prawo rzymskie
Komentarz
posiadacz w dobrej wierze może żą­
dać od właściciela zwrotu nakładów koniecznych
i użytecznych, tzn. podnoszących wartość rzeczy.
Ma on w tym celu prawo zatrzymania (retencji),
chronione przez zarzut podstępu (exceptio doli)
przeciw skardze windykacyjnej: •.,
(O. 6,l,l-18, O. 6,l,65pr. . Natomiast każdy posia-
dacz ma prawo odłączenia od rzeczy jej akcesji
,?I (ius tollendi), jeśli przedstawiają one dla niego
jakąś wartość: Celsus (D. 6,1,38). Jednak właści­
ciel może się sprzeciwić, oferując posiadaczowi
odszkodowanie.
Dalszy rozwój
Posiadaczowi w dobrej wierze niemiecki BGB
(§ 99i1, 996) i szwajcarski ZGB (art. 939) dają
zwrot tak nakładów koniecznych, jak i użytecz­
nych. Natomiast posiadacz w złej wierze ma
w ZGB (art. 9i10) tylko prawo do nakładów ko-
niecznych, podczas gdy BGB (§ 99i1) odsyła go
do przepisów o prowadzeniu cudzych spraw bez
zlecenia. Polski KC (art. 226) daje posiadaczowi
w dobrej wierze zwrot nakładów koniecznych
i użytecznych, a posiadaczowi w złej wierze -
tylko koniecznych, jeśli właściciel wzbogaciłby
się jego kosztem.
Problem prawny
Ochrona publicjańska nabywcy od niewłaściciela
- tzw. spór pretendentów
Źródła pokrewne
w ks. 3 „Kartek"): Każdy
z nas dwóch kupił od niewłaściciela bez pod-
stę pu z jakiejkolwiek strony (sine dolo mało) tę
samą rzecz, która obydwom została wyda na.
tzn. ten, komu
zastała ana w pierwszej kolejności wydana
(tradita). Gdy jednak jeden z nas kupił rzecz
ad właściciela, ten będzie chroniony w każdym
razie (amnimodo).
O. 21,3,2 (Pomponiusz w ks. 2 „Komentarza do
Plaucjusza"): Kupiłeś od Tycjusza grunt, który
był własnością Semproniusza, i po zapłaceniu
ceny grunt ten został ci wydany. Następnie
Tycjusz stał się dziedzicem Semproniusza, po
czym tenże grunt sprzedał i wydał Mewiuszowi.
W tej sytuacji Julian uważa za słuszniejsze
(aequius), by pretor chronił ciebie. Albowiem
gdyby nawet sam Tycjusz żądał od ciebie wyda-
nia gruntu, oddaliłbyś go za pomocą zarzutu,
a gdyby to Tycjusz posiadał, wytoczyłbyś prze-
ciw niemu actio Publiciana. Por. wyżej str. 47.
Parafraza tekstu
O. 6,2,9,4 (Ulpian w ks. 16 „Komentarza do
edyktu"): Jeśli sprzedano tę samą rzecz osobno
dwóm nabywcom w dobrej wierze (bona fide
ementibus), zastanówmy się, któremu z nich
przysługuje actio Publiciana: czy temu, komu
rzecz wydano w pierwszej kolejności, czy temu,
kto w pierwszej kolejności jq kupił Ioto Julian
pisze w 7 ks. swych „Digestów", że jeśli kupili oni
od tego samego niewłaściciela (ab eodem non
domino), chroniony będzie ten, któremu rzecz
została w pierwszej kolejności wydana,
a jeśli kupili od różnych niewłaścicieli
(a diversis non dominis), w lepszej sytuacji
będzie posiadający niż skarżący (melior
causa possidentis quam petentis).
Rozstrzygnięcie to jest trafne (sententia vero).
O. 6, 1,72 (Ulpian w ks. 16 „Komentarza do
edyktu"): Kupiłeś od Tycjusza grunt, który był
własnością Semproniusza, i po zapłaceniu
ceny został ci on wydany. Następnie Tycjusz
stał się dziedzicem Semproniusza, po czym
tenże grunt sprzedał i wydał Mewiuszowi.
Julian uważa za słuszniejsze (aequius), by
lepszą pozycję przyznać tobie. Albowiem,
gdyby nawet sam sprzedawca żądał tej rzeczy
od ciebie, oddaliłbyś go za pomocą zarzutu.
Lecz jeśli on posiada, a ty skarżysz, przeciw
zarzutowi własności (exceptio dominii) zasto-
sujesz replikację.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
W razie nabycia rzeCZ', przez o~ e : _
od tego samego ni ewlaścioe,a p·a
zgodni, by chron ić zawsze tego 1120
mu rzecz wydano wcześ n i ej. Taką d
na przekazują Pomponiusz (O. 21,3,2)
i Ulpian (D. 6,1,72; D. 44,ll,4,32 - 'ZE) srr ...
Przypomina ona zasady nabycia pochodnego
gdyż wychodzi z założenia, że niewła ścioeL or
ju ż raz zbył rzecz, nie może dokona ć następne,
alienacji. Natomiast na temat nabycia od roz-
nych niewłaścicieli istniał wśród prawników spór.
Podczas gdy · .
aktualnego posiadacza za lep szą niż powoda
(melior causa possidentis quam petentis).
Dalszy rozwój
Po zniesieniu podwójnej własności przez Ju-
styniana (C. 7,25,l) actio Publiciano służyła już
tylko do ochrony nabywcy od niewłaściciela .
Ze względu na łatwość dowodu w porównaniu
ze skargą wy dob ywczą cieszyła się ona powo-
dzeniem w niemieckim usus modernus. Jeszcze
austriacki ABGB (§ 372-374) przyznawał ją
każdemu posiadaczowi wy posa żonemu w słusz­
ny tytuł. W ślad za pruskim ALR (1.7 § 161)
wymóg tytułu został jednak zarzucony przez
pandektystykę, a następnie przez późniejsze
kodeksy: niemiecki BGB (§ 1007) i szwajcarski
ZGB (art. 934-936). Przepisy te uprawniają każ­
dego posiadacza w dobrej wierze, który utracił
rzecz, do petytoryjnego żądania jej wydania,
zwanego w Szwajcarii skargą z tytułu prawa
posiadania (Besitzesrechtsklage).
warsztaty prawnicze ll.f3
I
Problem prawny
Skarga negatoryjna dla ochrony przeciw immisjom
Źródła pokrewne
W (Ul ian w ks. 17 „Komentarza
do edyktu"): l.illlJ:łl~ odpowiedział
bowiem jest ona do-
puszczalna. Aryston powiada dalej, że z gruntu
wyższego na niższy nie wolno również odpro-
wadzać wody, ani czegokolwiek innego, gdyż na
własnym gruncie wolno dokonywać tylko takich
czynności, które nie obciążają sąsiada immisja-
mi: dym stanowi natomiast immisję podobnie
jak woda. A zatem właściciel gruntu wyższego
może skarżyć niższego, iż ten nie ma prawa tak
robić (ius i/li non esse id ito facere).
D. 43,8,2,29 (Ulpian w ks. 68 „Komentarza do
edyktu"): Nerwa Starszy powiada, że jeśli miejsce
publiczne staje się niezdrowe (locus pestilentio-
sus) z powodu samego zapachu, nie jest rzeczą
nierozsądną (non esse ab re) zastosować (przeciw
temu, kto dokonuje immisji) interdykt „by nie
budować lub nie dokonywać immisji w miejscu
publicznym" (ne quid in loco publico fiat).
144 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
---.
O. 8,5, 17,2 (Alfenus w ks. 2 „Digestów';: Ktoś,
obok czyjej ściany sąsiad urządził kompostownię
(sterculinum), z powodu której ściana wilgot-
1"
niała, prosił o radę (consulebatur), jak może
zmusić sąsiada do usunięcia kompostowni.
Odpowiedziałem (respondi), że jeśli urządził ją na
gruncie publicznym, można go zmusić za pomocą
interdyktu (o korzystaniu z miejsc publicznych),
lecz jeśli na gruncie prywatnym, należy wytoczyć
skargę z tytułu służebności (de servitute).
Wreszcie gdy sąsiad złożył przyrzeczenie z tytułu
grożącej szkody (stipulatio damni infecti), można
żądać odszkodowania na tej podstawie.
O. 8,2, 19pr. (Paulus w ks. 6 „Komentarza do
Sabinusa"): Zdaniem Prokulusa niedozwolone
jest dołączanie (non iure haberi) do wspólnej
ściany rury, pobierającej wodę ze zbiornika
lub deszczówkę. Mimo to nie można zabronić
sąsiadowi założenia łaźni przy wspólnej ścia­
nie, chociaż ta wchłania wilgoć; podobnie nie
można zabronić mu wylewania wody w jadalni
lub sypialni. Jednak Neracjusz twierdzi, że
można mu tego zabronić (passe prohiberi),
jeśli korzystanie przezeń z ciepłych kąpieli po-
wodowałoby stałą wilgoć, szkodzącą sąsiadowi.
Komentarz
Wspomniana przez Alfenusa Warusa (D. 8,5,17,2)
skarga z tytułu służebności (actio de servitute) to
potoczne określenie skargi negatoryjnej (actio ne-
gatoria). Za jej pomocą właściciel jako powód ne-
gował prawo do wpływu na jego rzecz, jakie na pod-
stawie służebności rościł sobie i:,ozwan . Podobny
problem poruszają 1
i Neracjusz (Paulus D. 8,2,l9pr.. Skarga negato-
ryjna zakładała po stronie pozwanego roszczenia
do wpływu na rzecz. Wich braku należało posłużyć
się interdyktem „skoro posiadacie" (uti possidetis).
Natomiast w razie zad miania mie ·sc ublicznych
Nerwa Starszy radził , . I : • stoso-
wać interdykt ne quid in loco publico E. 458).
Dalszy rozwój
W austriackim kodeksie cywilnym (§ 523 ABGB)
skarga negatoryjna występowała jeszcze w jej wą­
skiej postaci rzymskiej. Natomiast w późniejszych
kodeksach niemieckim (§ 1004 8GB) i szwajcar-
skim (art. 641 ZGB), za którymi podąża polski
kodeks cywilny (art. 222 § 2 KC), chroniła ona już
przeciw wszelkim naruszeniom własności nie po-
legającym na pozbawieniu właściciela posiadania.
Przysługuje więc ona również wtedy, gdy pozwany
nie rości sobie praw do wpływu na nieruchomość
powoda. Podobnie jak§ 1004 stosować należy
w powiązaniu z§ 906 BGB i odpowiednio art. 641
z art. 684 ZGB, tak art. 222 § 2 KC stosuje się
w związku z art. 144 KC, zakazującym w stosun-
kach sąsiedzkich nadmiernych immisji.
Problem prawny
Odpowiedzialność na podstawie interdyktu „co
przemocą lub potajemnie" (quod vi out cłom)
a pazaedyktalna przesłanka „dzieła" (opus)
Źródła pokrewne
I , . w ks. 71 „Komentarza do
edyktu" : Mimo, że brzmienie interdyktu jest ob-
szerne, jednak uznano (placere), że odnosi się on
jedynie do wykonanych na gruncie dzieł: (opera).
Rozumiemy, że wykonuje się na gruncie to,
co robi się z drzewami, lecz już nie z owocami
drzew. Stąd ten, kto dotyka owoców, nie odpo-
wiada z mocy interdyktu „co przemocą lub
potajemnie" (quod vi aut cłom), nie wykonał
bowiem na gruncie żadnego dzieła (opus).
Odpowiada natomiast ten, kto wycina drzewa,
trzcinę i wiklinę, psuje on bowiem własnoręcznie
grunt, a nawet samą glebę. To samo dotyczy win-
nic. Oczywiście ten, kto zabiera z gruntu owoce,
odpowiada z tytułu kradzieży.
D. l.j3,21.j,llpr. (tamże): Kto w celu zanieczysz-
czenia wody (ut aquam corrumperet) wsypał coś
do studni sąsiada, odpowiada zdaniem Labeona
z mocy interdyktu quod vi out cłom. Ponieważ
wodę źródlaną (aqua vivo) uznaje się za część
gruntu (partio agri), działanie to należy trakto-
wać tak, jakby (quemadmodum ... fecisset) sąsiad
zainstalował w wodzie jakieś urządzenie (opus).
Parafraza tekstu
O. 1./3,21./,22,3 (Wenulejusz w ks. 2 „Interdyktów'}
Jeśli mimo mego zakazu transportowałeś nawóz
przez mój grunt, chociaż nie wyrządziłeś mi żad­
nej szkody i nie dokonałeś na gruncie żadnych
zmian, zdaniem Trebacjusza odpowiadasz wobec
mnie na podstawie interdyktu „co przemocą
lub potajemnie" (quod vi aut clam). Natomiast
Labeon jest odmiennego zdania, żeby z mocy
tego interdyktu nie odpowiadał również i ten,
kto bez wykonania jakiegokolwie dzieła (opus)
przez mój grunt jedynie przechodzi~ przepędzał
owce, czy na nim polował.
O. 1./3,21./,22, 1(tamże): Gdy ktoś przemocą lub
potajemnie zaorał grunt, sadzę, że odpowiada
z mocy interdyktu, tak jakby wykopał rów.
lnterd kt przysługuje bowiem nie na podstawie
jakości dzieła (opus), lecz z powodu wykonania
go w ten sposób, że łączy się ono z gruntem.
O. !./3,21./,20,!./-5 (Paulus w ks. 13 „Komentarza
do Sabinusa"): Co czyni się na statku lub
jakiejkolwiek innej rzeczy ruchomej, choćby
największej, nie podlega temu interdyktowi.
§ 5. Interdykt przysługuje niezależnie od tego, czy
dzieło (opus) znajduje się w miejscu prywat-
nym, czy publicznym, czy w miejscu świątyn­
nym (sacrum), czy cmentarnym (religiosum).
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Nieobecna w tekśae ed • ~I.! ;:i e-, s
przesłanka „dzieła" (opus,, ·, ·ona ~= -
gruncie osoby poszkodowane], &e
jego jakość, jest produktem juryspr cer_
, . I Wydaje się, ze z
zmarły w r. l.j3 przed Chr. Serwiusz SulDiCJ s:
Rufus (D. l.j3,21.j,l3,1.j) _W oparciu o nią ulp a
(D. l.j3,21.j,7,6) pociąga do odpowiedzialności
tego, ,,kto na żyznym gruncie porozrzucał 1.,pę
gnoju ... , ponieważ w ten sposób spowodował
wadę gruntu (solo vitium odhibitum)".
Dalszy rozwój
Interdykt quod vi aut dam, znany prawu
powszechnemu (ius commune), poczynając
od bolońskiej glosy, spotykany jest jeszcze
w praktyce orzeczniczej niemieckich wydziałów
prawa epoki usus modernus oraz w twórczości
pandektystów. Znika on natomiast w nowożyt­
nych kodyfikacjach cywilnych, które ograniczają
się ściśle do prawa materialnego. Zakładając,
że „sprzeciw co do nowej budowli" (operis
novi nuntiatio) przysługuje przeciw budowlom
wznoszonym przez sąsiada na jego gruncie,
a interdykt „co przemocą lub potajemnie"
(quod vi aut cłom)- przeciw budowlom wzno-
szonym na gruncie naszym, nowożytne „rosz-
czenie o wstrzymanie budowy" (art. 31.j? KC)
stanowi syntezę obu remediów rzymskich.
warsztaty prawnicze 145
5.3. Prawa na rzeczy cudzej

5.3.l. Służebności gruntowe

Problem prawny Parafraza tekstu Komentarz

---,

O. 8,5,8,5 (Ulpion w ks. 17 „Komentarza do

Służebności nieprawidłowe
Źródła pokrewne
D. 8,5,8,7 {Ulpian w ks. 17 „Komentarza do
edyktu"): Pomponiusz akceptuje, że uznano
(placuit) za dopuszczalną służebność, polega-
jącą na tym, by w celu odprowadzenia pary ze
swej łazienki Kwintylia umieściła podziemne
rury w ogrodzie Juliusza.
edyktu"): Aryston odpowiedział (respondit)
Cereliuszowi Witalisowi, że nie sądzi, by było
dopuszczalne zadymianie wyżej położonych
budynków dymem z serowarni, chyba że
obciążono je taką służebnością, gdyż jest
ono dopuszczalna. Aryston powiada dolej, że
z gruntu wyższego no niższy nie wolno również
odprowadzać wody, oni czegokolwiek innego,
gdyż no własnym gruncie wolno dokonywać
tylko takich czynności, które nie obciążają są­
Tycjusz Aryston, uczeń Kasjusza, działał
w 2. pał. I w. po Chr. W przytoczonym przez
Ulpiana (D. 8,5,8,5) responsum rozszerza on
przez analogię pojęcie immisji z substancji
stałych i płynnych na dym. Jeśli istniała słu­
żebność przyjmowania dymu, uprawniony
dochodził jej za pomocą actio confessorio,
jeśli natomiast nie istniała - bezprawnie za-
dymiany właściciel wytaczał actio negatoria.
Ponieważ immisja dymu z serowarni nie
należy ani do służebności wiejskich, ani miej-
skich, trzeba ją określić jako służebność prze-
mysłową. To samo dotyczy wypowiedzi

D. 8,3,3pr.-2 {tamże): Służebności wolno
ustanawiać również w tym celu, by używane do
uprawy określonego gruntu woły pasły się na
gruncie sąsiednim. Służebność taką dopuszcza
Neracjusz w ks. 2 „Kartek".
§ l. Tenże dopuszcza służebność wnoszenia plo-
nów i przechowywania ich w budynku sąsiada
oraz pobierania z jego gruntu pali do winnicy.
§ 2. W tejże księdze Neracjusz dopuszcza
przyznanie sąsiadowi prawa zrzucania z jego
kamieniołomu na grunt niższy ziemi, kamieni
i gruzu lub obrabiania tam i składowania
do wywózki bloków skalnych.
D. 8,3,6,l {Paulus w ks. 15 „Komentarza do
Plaucjusza"): Od użytkowania (ususfructus)
odróżnia się wyraźnie prawo wypalania wapna,
wydobywania kamieni i pozyskiwania piasku
do naprawy budowli położonych na gruncie,
następnie wyrębu drzewa, by nie zabrakło pali
w winnicy. A jeśli działania te polepszają stan
gruntu panującego? Niewątpliwie (non est du-
bitandum) są to służebności. Akceptuje to rów-
nież Mecjanus, i to do tego stopnia, że uznaje
służebność posiadania szałasu na gruncie, na
którym mam prawo wypasu lub wodopoju, tak
bym przy nastaniu zimy miał gdzie się schronić.
siada immisjami: dym stanowi natomiast im- Ulpiana D. 8,l.j,l3pr. o sprzedaży gruntu
stanowiącego przedsiębiorstwo rybackie z ob-
misję podobnie jak wodo. A zatem właściciel
ciążeniem wszystkich jego posiadaczy zakazem
gruntu wyższego może skarżyć niższego, iż ten połowu tuńczyka na korzyść zatrzymanego
nie ma prawo tok robić (ius illi non esse id przez sprzedawcę gruntu sąsiedniego.
ito focere). Aryston powiada dolej, że Alfenus
Worus dopuścił skargę tej treści,
Dalszy rozwój
że sąsiad nie ma prawo (ius illi non esse) tok
J°"° obrabiać kamieni, by odłamki padoły no mój Służebności przemysłowe znane są np. włoskie­
~ grunt. Zdaniem Arystono co prawdo sąsiad mu kodeksowi cywilnemu z l91.j2 r. {art. 1028
zamieszkały wyżej może zabronić odprowa- CC/). Znane one też były nieobowiązującemu
już polskiemu dekretowi o prawie rzeczowym
dzania dymu najemcy serowarni od gminy
z 19% r. (art. 175). W duchu tego przepisu zno-
Minturnoe, jednak wobec tego gmino odpo- welizowano w 2008 r. polski kodeks cywilny,
wiada z tytułu najmu. Można zatem skarżyć dodając doń art. 3051·4. Dopuszcza on usta-
przeciw temu, kto dokonuje immisji, że nie nowienie na rzecz każdoczesnego właściciela
przedsiębiorstwa energetycznego tzw. służeb­
ma takiego prawo (ius ei non esse fumum ności przesyłu.
immittere). Stąd wydoje się Arystonowi do-
puszczalna skargo przeciwna, że ma on prawo
do immisji dymu (ius esse fumum immittere).
Lecz gdy komuś przeszkadza się korzystać
dowolnie z jego własności, może wejść też
w zastosowanie interdykt „skoro posiadacie"
(uti possidetis).
O. 8,1./, 13pr. (Ulpion w ks. 6 „Opinii''): Sprze-
dawco gruntu geroniońskiego zastrzegł no
korzyść gruntu botriańskiego, który zachował,
żeby nie łowiono przed nim tuńczyka.

146 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

Problem prawny
Milczące przeniesienie służebności
gruntowych
Źródła pokrewne
I I • • • (Paulus w ks. 5 „Komentarza do
Sabinusa"}: Nie tylko przy wydaniu gruntu, lecz
także przy dysponowaniu nim w drodze sprze-
daży, stypulacji i testamentu, klauzula „według
najlepszego prawa" oznacza jedynie to, że grunt
jest wolny od obciążeń, a nie również to, że przy-
sługują mu służebności wobec innych gruntów.
D. 21,2,48 (Neracjusz w ks. 6 „Kartek"): Na-
bywca gruntu wiejskiego „według najlepszego
prawa" uzyskał już coś od sprzedawcy z tytułu
ewikcji służebności gruntowej, po czym nastą­
piła ewikcja całej nieruchomości. Z jej powodu
sprzedawca musi świadczyć tylko tyle, ile bra-
kuje do podwójnej ceny (duplum) ...
Parafraza tekstu
O. 21,2,75 (Wenulejusz w ks. 16 „Stypulacji"}:
Odnośnie do służebności gruntowych, które
milcząco (tacite) przeszły na kupującego
grunt, a obecnie są windykowane przez osobę
trzecią, Kwintus Mucjusz Scewola i Sabinus
uważają, że nie można z tego tytułu pociągać
sprzedawcy do odpowiedzialności za ewikcję.
Nie odpowiada się bowiem za ewikcję tego
prawa, które jedynie zwyczajowo towarzyszy
prawu głównemu (tacite soleat accedere).
Sprawa ma się inaczej tylko wtedy, gdy grunt
sprzedano „według najlepszego prawa" (ut
optimus maximusąue), wtedy bowiem należy
go świadczyć w stanie wolnym (liber) od
wszelkich obciążeń służebnościami. Jeśli
natomiast kupujący bezskutecznie dochodzi
prawa przejazdu (via) lub przegonu bydła
(actus), sprzedawca za to nie odpowiada,
chyba że wyraźnie (nominatim) przyrzekł
kupującemu istnienie tych praw. I trafny jest
sąd (vera sententia) Kwintusa Mucjusza, że
kto przekazuje grunt „według najlepszego
prawa", odpowiada za to, by grunt był wolny
od obciążeń (liber), lecz nie za to, że na rzecz
gruntu istnieją służebności, chyba że zbywca
wyraźnie (specialiter) je przyrzekł.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Popularna w rzymskim obrocie e• -
mi klauzula ut optimus mmnmusc; e zr acz -
ła dosłownie „w jego najlepszy'P 1 a
stanie", gwarantując wolność gruntu o::i o
żeń. Obok Sabinusa I i Celsusa
(D. 18,1,59) wykładnię tę poświadczają ró ez
Prokulus (D. 50,16,126) i Gaius (D. 30,69.3 .
Przy okazji z tekstu Wenulejusza (D. 21,2,75
dowiadujemy się, że (a) służebności gruntowe
związane z prawem własności nieruchomości
przechodziły na jej nabywcę w sposób milczą ­
cy, a więc automatycznie; (b) zbywca nierucho-
mości odpowiadał jednak za ewikcję służebno­
ści gruntowych tylko wtedy, gdy wyraźnie przy-
obiecał istnienie służebności.
Dalszy rozwój
Również dziś służebności gruntowe są prawa-
mi „związanymi z własnością nieruchomości"
i uważanymi za jej „część składową". Przepis
taki zawiera § 96 niemieckiego 8GB i będący
jego kopią art. 50 KC. Z ich mocy przeniesienie
własności gruntu panującego powoduje -
równie automatycznie jak w prawie rzym-
skim - przejście służebności na jego nowego
właściciela .
warsztaty prawnicze lti7
..
Problem prawny
Wykluczenie służebności polegających na dzia-
łaniu (servitus in facienda consistere nequit)
Źródła pokrewne
O. 8,1,15,l (Pomponiusz w ks. 33 „Komentarza do
Sabinusa"): Istota (natura) służebności nie pole-
ga na tym, żeby ktoś cokolwiek robił, np. usuwał
zieleń dla milszego widoku lub wykonywał freski
na swym budynku, lecz by coś znosił (patiatur)
lub czegoś zaniechał (non faciat).
w ks. l3 „Responsów"): Gajusz
Seiusz zapisał Mewii i Seji położone w różnych
miejscach grunty, przy czym zastrzegł: ,,chcę, by
z gruntów Potytańskich na rzecz gruntów Luta-
cjańskich świadczono corocznie (annua) trzysta
tysięcy sztuk trzciny i tysiąc libr czystej wikliny".
Pytam (quaero), czy zapis ten wygasa wraz ze
śmiercią zapisobierczyni. Paulus udzielił porady
(respondit), że , . . ,
zapis ten uznaje się (videri) za wygasły (finitum)
wraz ze śmiercią zapisobierczyni.
warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 8,5,6,2 (Ulpian w ks. 17 „Komentarza do
edyktu"): Skarga przysługuje nam również
z tytułu służebności oparcia naszej budowli
o ścianę sąsiada (servitus oneris ferendi: do-
słownie „służebność podtrzymywania ciężaru),
żeby sąsiad i podtrzymywał ciężar i utrzymywał
swój budynek w takim samym stanie, wjakim
był on w chwili ustanawiania służebności.
Akwiliusz Gallus sądzi (putat) co prawda, że nie
można ustanowić służebności w ten sposób, by
ktoś był zmuszony do czynienia czegokolwiek
(facere). Maże on być mianowicie zmuszonym
tylko do tego, by nie przeszkadzał w czynieniu
czegoś przeze mnie (ne me facere prohiberet).
Albowiem w ramach wszystkich służebności
(in omnibus servitutibus) naprawa (refectio)
urządzeń obciąża tego, kto rości sobie prawo
do służebności, a nie do właściciela rzeczy słu­
żebnej (cuius res servit). Lecz przeważyło zdanie
Serwiusza Sulpicjusza {evaluit Servi sententia),
by w tym konkretnym przypadku ktoś mógł
rościć sobie prawo zmuszenia (ius sibi esse
cogere) przeciwnika do naprawy ściany w celu
podtrzymywania ciężarów. Labeon pisze nato-
miast, że służebność ta obciąża nie osobę, lecz
rzecz (res), którą wolno przecież właścicielowi
porzucić (derelinquere).
Prawo rzymskie
Komentarz
Zasada servitus in faciendo consistere nequit
zmierza do minimalizacji praw rzeczowych ob-
ciążających właściciela. Jedynym wyjątkiem od
niej była służebność podtrzymywania budowli
(servitus oneris ferendi). Zmuszała ona właści­
ciela gruntu obciążonego do naprawy własnej
ściany nośnej, podtrzymującej budynek sąsiada.
Dalszy rozwój
Ciężary realne, długi gruntowe, lenna, majoraty
i renty, zobowiązujące do pozytywnych świad­
czeń z gruntu, rozpowszechniły się dopiero
w systemie feudalnym. Jeszcze w XIX w. roma-
niści uznawali je za prawa wykraczające poza
kategorię służebności, natomiast germaniści -
za służebności prawa germańskiego (servitutes
iuris Germanki). Z drugiej strony w recypowa-
nym prawie uczonym nadal obowiązywała rzym-
ska zasada wykluczenia służebności polegającej
na działaniu . Z ius commune przeszła ona do
austriackiego ABGB (§ 482-483, 487), do nie-
mieckiego BGB (§ 1018), do szwajcarskiego ZGB
(art. 730), do włoskiego codice civile z 1942 r.
(art. 1030) i wreszcie do polskiego KC (art. 289).
Większość tych kodeksów zniosła ciężary rze-
czowe i długi gruntowe jako przeżytki feudalne,
jednak zachowały się one w§ 1105 (Reallasten )
i 1191 (Grundschulden) 8GB, w art. 782 ZGB
(Grundlosten) oraz w nieobowiązującym już pol-
skim dekrecie Prawo rzeczowe (art. 279).
Problem prawny
Zasada nemini res sua servit i wynikającej z niej
wygaśnięcia służebności przez tzw. konfuzję
Źródła pokrewne
w ks.10 „Komentarza do
1:.111~111,;,1lt:.&:lil'11;1·11:.
Sabinusa"): Cokolwiek sprzedawca chce sobie
zastrzec z tytułu służebności, musi to zastrzec
wyraźnie. Albowiem owo ogólne zastrzeżenie „ci,
którzy mają służebność, winni ją w każdym razie
zachować," odnosi się do osób trzecich i nie po-
maga sprzedawcy w zachowaniu własnych praw.
Praw tych sprzedawca zupełnie nie miał, bo nikt
nie może sobie samemu być winien służebności
(nemo ipse sibi servitutem debet). Co więcej,
11•:łłJdj;libd w ks. 15 „Komentarza do
Sabinusa"): Na wspólnej rzeczy (in re communi)
żaden ze współwłaścicieli nie może z tytułu
służebności (iure servitutis) ani czynić czegoś
wbrew woli drugiego, ani też zabronić, by drugi
coś czynił, nikt nie ma bowiem służebności na
własnej rzeczy (nul/i res sua servit). Więc z po-
wodu ogromnych sporów najczęściej dochodzi
do podziału współwłasności ...
Parafraza tekstu
O. 7,6,Spr. (U/pian w ks. 17 „Komentarza do edyk-
tu';: Ten tylko, kto ma ususfructus, może rościć
sobie prawo użytkowania, natomiast właściciel
(dominus) gruntu nie może. Albowiem ten,
komu przysługuje własność (proprietas), nie ma
osobnego prawa użytkowania (utendi fruendi ius
separatum), ponieważ nie może mieć służebności
na własnym gruncie (nec enim potest ei suus
fundus servire). Każdy powinien przecież występo­
wać na podstawie własnego, a nie cudzego prawa
(de sua iure agere oportet). Mimo to więc, że
właścicielowi przysługuje przeciwko użytkowniko­
wi skarga negatoryjna (actio negativa), również
i w tym wypadku występuje on raczej na podsta-
wie własnego niż na podstawie cudzego prawa.
Albo zaprzecza on bowiem, aby użytkownik miał
wbrew jego woli prawo używania rzeczy (invito se
negat ius esse utendi fructuario), albo twierdzi, że
on sam ma prawo zakazu (sibi ius esse prohi-
bendi). Gdy jednak powód nie jest właścicielem
(dominus proprietatis), chociaż użytkownikowi
nie przysługuje prawo, wygra on proces na tej
podstawie, że posiadacze sq w lepszej pozycji
(possessores sunt potiores) nawet wtedy, gdy nie
majq prawa.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Skutkiem zasady nulli res sua serv~ ~ •
śnięcie służebności w razie zejścia S1ę 1C
nym ręku z własnością (consolidooo lub c - ·!.57_
Jako prawo silniejsze własność absorbowała
bowiem nabyte rzez właściciela ograniczone
prawa rzeczowe , . I Z uwagi na
zasadę nemini res sua servit uregulowanie sposo-
bu korzystania z rzec•••·aściciela~i
nie mogło zdam em 1•. . ) . f i nastąp1c
przez ustanowienie służebności gruntowej.
Dalszy rozwój
Dogmat konfuzji znalazł się już w kodeksach
· prawa natury, takich jak francuski Code civil
(art. 705) i austriacki ABGB (§ 526). Nie został
on jednak w całej rozciągłości przejęty przez
późniejsze kodeksy cywilne niemiecki (§ 1063
zd. 2 BGB) i szwajcarski (art. 735 ZGB). Także
międzywojenne polskie projekty prawa rze-
czowego znały służebności gruntowe (projekt
1937 art. 119; projekt 1939 art. 173) i hipotekę
(projekt 1937 art. 243; projekt 1939 art. 218)
na nieruchomości własnej. Również kodeks
cywilny przejął co prawda zasadę konfuzji (art.
247 KC), jednak ustanawiając od niej wyjątek:
mimo nabycia własności rzeczy zastawionej
zastaw nie wygasa, jeśli zabezpieczona nim
wierzytelność obciążona jest prawem osoby
trzeciej (325 § 2 KC).
warsztaty prawnicze 1Lł9
Problem prawny
Wyjątki od wygaśnięcia służebności przez
tzw. konfuzję
Źródła pokrewne
O. ,6,15 {Jawolenus w ks. 2 „Listów"): Gdy
mam służebność na wielu gruntach, z których
nabywam środkowy, mimo to sądzę (puto), że
służebność pozostaje w mocy. Wygasa ona bo-
wiem przez konfuzję (confunditur) tylko wtedy,
gdy uprawniony nie jest w stanie jej wykony-
wać. Natomiast w przypadku nabycia gruntu
środkowego służebność przechodu może pozo-
stać w mocy na gruncie pierwszym i ostatnim.
lłM9@iiiJ w ks. 17 „Komentarza do Sa-
binusa"): Jeden tylko jest przejazd (una via), i to
nawet wtedy, gdy ustanowiono go na kilku grun-
tach (per plures fundas), bo jedna jest służebność
{una servitus). Stąd powstaje pytanie (quaeritur),
jeśli przez czas potrzebny do utraty służebności
przechodzę przez jeden grunt, a rzez drugi nie,
cz zachowu · służebność?
• • Gdy więc nie korzy-
stam z żadnego z gruntów, służebność wygaśnie
w całości, dopóki natomiast korzystam choćby
z jednego - pozostanie ona w mocy.
150 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
D. 8,3,31 (Julian w ks. 2 „Komentarza da ~ Stan faktyczny analizowany przez Juliana
Minicjusza'} Trzy sąsiadujące grunty należały
do trzech osób. Właściciel gruntu najniższego
nabył na jego rzecz od właściciela najwyższego
prawo doprowadzania wody, którą prowadził
przez środkowy grunt zo zgodą jego właściciela.
Następnie tenże właściciel gruntu najniższego
kupił najwyższy, po czym sprzedał ów najniższy,
do którego doprowadzał był wodę. Zapytano
(quaesitum est), czy najniższy grunt stracił pra-
wo dopływu wody (ius aquae), bo w chwili gdy
oba grunty należały do tego samego właścicie­
la, nie mogły sobie służyć. Zaprzeczył (negavit)
wygaśnięciu służebności, bowiem grunt, przez
który prowadzono wodę, należał do kogoś
innego. I tak, jak nie wolno nałożyć służebności
na grunt najwyższy na korzyść najniższego, jeśli
nie zapewni się dopływu przez grunt środkowy,
podobnie istniejąca służebność może wyga-
snąć tylko wtedy, gdy albo zaprzestanie się
prowadzenia wody przez grunt środkowy, albo
wszystkie trzy grunty staną się na raz własno­
ścią tej samej osoby.
D. 44,2,30, J (Paulus w ks. 14 „Responsów"): ...
prawo zastawu nie może trwać nadal, gdy wie-
rzyciel stał się właścicielem jego przedmiotu.
Komentarz
(D. 8,3,31) wyklucza zasadę nemini res sua servit
z uwagi na jego „trzyosobową" konhgurację.
Spośród dwóch gruntów służebnych z najwyższe­
go czerpie się wodę (aquae haustus), którą pro-
wadzi się przez środkowy (aquae ductus). Dzięki
temu właśnie gruntowi służebność pozostaje
w mocy i przysługuje również nabywcy gruntu
najniższego bez potrzeby ustanawiania jej od
nowa. Podobna sytuacja występuje w „źródłach
pokrewnych" autorstwa Jawolenusa (D. 8,6,15)
i Ulpiana D. 8,3,18 . Jedynie Ulpian podaje
Jednak podstawę rozstrzygnięcia. Podkreśla on
mianowicie, że z uwagi na swą niepodzielność
służebność powinna być albo w całośo utracona
albo w całości zachowana.
stosuje się do wszystkich praw na rzeczy cudzej,
a więc także do użytkowania (Ulpian D. 7,6,5pr.)
i zastawu (Paulus D. 44,2,30,l).
Dalszy rozwój
W prawie europejskim problem nie jest ure-
gulowany jednolicie. Podczas gdy Cade civil
przewidywał częściową utratę służebności
gruntowej przez jej częściowe niewykonywanie
(art. 708 CC), włoski kodeks cywilny wyraźnie
dopuszcza całkowite utrzymanie służebności
wykonywanej tylko częściowo (art. 1075 CCI).
Problem prawny
Nakaz oględnego (civiłiter) wykonywania słu­
żebności
Źródła pokrewne
D. 8,3,21 (Paulus w ks. 15 „Komentarza do
Sabinusa"}: Gdy przyznasz mi na twym gruncie
prawo wodociągu (i ter aquoe) bez ustalenia czę­
ści gruntu przeznaczonej na ten cel, obciążony
będzie (serviet) cały twój grunt...
D. 8,3,22 (Pomponiusz w ks. 33 „Komentarza
do Sabinusa"}: Lecz konkretnie obciążone będą
z tytułu tej służebności tylko te części gruntu,
które w chwili jej ustanawiania były wolne od
budynków, drzew i winnic.
D. ti3,l9,4pr.-l (Wenulejusz w ks. l „Inter-
dyktów"}: Dawni prawnicy (veteres) wyraźnie
dodawali, żeby nie stosowano przemocy (vis)
rów nież przeciw temu, kto transportuje materia-
ły niezbędne do naprawy. Lecz jest to zbyteczne,
bowiem tego, kto nie pozwala na transport
rzeczy, bez których przejście (iter) nie może być
naprawione, uznaje się za uniemożliwiającego
przemocą (vim focere) naprawę .
§ l. Wobec tego natomiast, kto materiał do na-
prawy transportuje dłuższą drogą, by pogorszyć
kondycję gruntu, podczas gdy mógłby użyć
drogi krótszej, można bezkarnie stosować prze-
moc. Jest on bowiem sam dla siebie przeszkodą
w naprawie.
Parafraza tekstu
D. 8, 1,9 (Celsus w ks. 5 „Digestów"): Gdy bez
bliższego określenia przyznaje się komuś mię­
dzy żyjącymi lub zapisuje testamentarnie pra-
wo przejazdu (via) przez cudzy grunt, można
przezeń przechodzić lub przepędzać bydło bez
ograniczeń, tzn. przez jakąkolwiek jego część.
Jednak winno to następować w sposób oględ­
ny (civiłiter modo), niektóre bowiem ustalenia
przyjmuje się w oświadczeniach stron milczą­
co (tacite). Uprawniony nie powinien przecież
iść przez samą wi llę lub przez środek winnic,
podczas gdy może to zrobić równie wygodnie
(aeąue commode) przez inną część gruntu słu­
żebnego z mniejszym dlań uszczerbkiem (mi-
nore detrimento). Jest więc pewne (constitit),
że tam, gdzie uprawniony skierował się po
raz pierwszy, tam tylko winien odtąd zawsze
przechodzić i przepędzać bydło, bez możności
późniejszej zmiany miejsca. Tak też uznał
Sabinus (Sabino videbatur) przy zastosowa-
niu argumentu kanału wodnego (argumentum
rivi), który początkowo wolno przeprowadzić
w dowolnym miejscu, lecz potem nie wolno go
już przemieszczać. Dochowanie tej normy jest
słusznym (verum est) również w odniesieniu
do służebności przejazdu (via).
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Główny tekst Celsusa (D. 8,l.9) ·o.m
dard oględności (civiliter mado) przv • - a-
ni u służebności gruntowych. Winnym sł:, r- p ~
tekście Celsus (D. 6,l,38, w ks. 3 „Digestow1
ustanawia jako dyrektywę dla sędziego •1 proct'Sle
wydobywczym zakaz pobłażania złośliwośC1om
(neque molitiis indulgendum) przy konkretyzo-
waniu obciążającego powoda obowiązku zwrotu
nakładów. do-
tyczy interdyktu de itinere actuque privato,
umożliwiającego uprawnionemu do służebności
naprawę istniejącej na gruncie służebnym drogi
(EP. Li79: iter octusve).
Dalszy rozwój
Za pośrednictwem prawa pospolitego (ius com-
mune} standard oględności przy wykonywaniu
służebności gruntowych wszedł do kodeksów
cywilnych niemieckiego (§ 1020 8GB), szwaj-
carskiego (art. 737 ZGB), włoskiego (art. 1065
CCI} i polskiego (art. 288 KC, wymaga takiego
wykonywania służebności, ,,żeby jak najmniej
utrudniała korzystanie z nieruchomości obcią­
żonej"}. Poza obrębem prawa cywilnego mówi
się obecnie o zasadzie najoględniejszego środ­
ka, zakazie nadmiernej ingerencji czy o najbar-
dziej popularnej zasadzie proporcjonalności.
warsztaty prawnicze 151
Problem prawny
Służebność gruntowa (aquae ductus) a służeb­
ność osobista {usus aquae)
Źródła pokrewne
D. 8,1,19 (Labean w ks. łJ „Dzieł pośmiertnych"
streszczonych przez Jawolenusa): Sądzę, że
sprzedawca gruntu może go obciążyć służeb­
nością, nawet wtedy, gdy nie jest ona dlań
użyteczna (uti/is). Na przykład komuś, kto nie
ma osobiście pożytku ze służebności wodociągu
(aquae ductus), wolno ją mimo to ustanowić.
Możemy bowiem mieć pewne prawa, nawet jeśli
nie są one dla nas użyteane {utiłia).
{Ulpian w ks. 70 „Komentarza
do edyktu"): Labeon twierdzi, że do gruntu,
do którego doprowadza się wodę, należą
wszystkie jego części. Jeśli więc powód kupił
grunt sąsiedni i z gruntu, z którego w ostatnim
roku doprowadzał wodę, chciał ją teraz dopro-
wadzać do gruntu ostatnio kupionego, może on
użyć interdyktu „O wodzie codziennej i letniej"
(de aqua cattidiana et aestiva). Podobnie może
on użyć interdyktu „O prywatnym przejściu
i przegonie bydła" (de itinere actuque privato),
bowiem wszedłszy na swój grunt po przejściu
gruntu służebnego, może się on przecież skiero-
wać w dowolną stronę. Wszystko to jest oczywi-
ście dozwolone pod warunkiem, by nie szkodził
temu gruntowi, z którego doprowadza wodę.
152 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
D. 8,3,2'-I (Pomponiusz w ks. 33 „Komentorzo
do Sabinusa"): Labeon pisze, że wodę z mego
wodociqgu (aquae ductus) mogę udostęp-
niać (commodore) któremukolwiek z mych
sąsiadów. Natomiast Prokulus jest zdania
przeciwnego, twierdząc, że nie mogę nawet
odprowadzać wody na inną część mego grun-
tu poza tą, na której rzecz służebność została
ustanowiona (adquisita sit). Zdanie Prokulu-
sa jest trafniejsze (sententia verior).
01----------------
D. 8,3,37 (Paulus w ks. 3 „Responsów"):
„Lucjusz Tycjusz wielokrotnie pozdrawia
swego brota Gajusza Sejusza. Z wody
wpływającej do zbiornika, założonego przez
mego ojca na przesmyku (istmijskim),
pozwalam Ci nieodpłatnie odprowadzać
strumień grubości jednego palca do twego
domu na przesmyku lub gdzie tylko ze-
chcesz." Pytam (quaero), czy na mocy tego
rozrządzenia prawo użytkowania wody (usus
aquae) przysługuje również spadkobiercom
Gajusza Sejusza? Paulus udzielił porady
(respondit), że nie przysługuje, ponieważ
udostępnienie wody miało charakter oso-
bisty i jako takie (usus aquae persona/is)
nie powinno być przeniesione z Sejusza,
który był jedynym użytkownikiem (usuarius)
wody, na jego dziedzica.
Komentarz
Labeon ma liberalny stosunek do użyteczności
(utilitas fundi) jako przesłanki służebności grun-
towej. Wyraźnie dopuszcza on bowiem ustano-
wienie bezużytecznej służebności wodociągu
( D. 8,1,19). Jest mu nawet obojętne, co upraw-
niony zrobi z doprowadzoną na swój grunt wodą.
Może on ją skierować albo na inne jego części,
albo nawet na później nabyty grunt sąsiedni .
Wskazuje na to labeońska analogia do służeb­
ności komunikacyjnych: po przejściu gruntu słu-
· bnego uprawnionemu · · udac-
· przec1ez
ze · wo lno się
w dowolne miejsce swego gruntu •
Jednak w braku korzyści dla gruntu
~ Paulus (D. 8,3,37) uznaje prawo korzystania
z wody (usus oquae) za osobiste prawo
używania {usus).
Dalszy rozwój
Poczynając od epoki usus madernus roszczenia
znoszenia lub zaniechania, stanowiące treść
służebności gruntowej, przyznaje się określo­
nym osobom. Konstrukcja tych „służebności
nadzwyczajnych" (servitutes irregulares)
przeszła do nowożytnych kodeksów pod nazwą
służebności osobistych: § łJ79 ABGB; 1090
BGB; art. 781 ZGB; 296 KC. Z drugiej strony
rzymska zasada, że służebność gruntowa ma
być użyteczna dla gruntu panującego (praedio
utiłis), zaspokajając jego potrzeby, a nie osobi-
ste wymagania właściciela, weszła za pośrednic­
twem prawa pospolitego do francuskiego Code
civil (art. 637), austriackiego ABGB {§ łJ73),
niemieckiego BGB (§ 1019), szwajcarskiego ZGB
(art. 730), włoskiego Codice civile z l9łJ2 r. {art.
1027) i wreszcie polskiego KC (art. 285 § 2 KC).
5.3.2. Służebności osobiste
Problem prawny
Nabycie owoców przez użytkownika
Źródła pokrewne
Cie., fin . l,12: Tak więc zagadnienie, czy dziecko
zrodzone z niewolnicy {partus anciłłae} zaliczać
należy do pożytków {fructus), jest roztrząsane
przez najpierwszych mężów stanu, Publiusza
Mucjusza Scewolę i Maniusza Maniliusza, z któ-
rymi nie godzi się Marek Juniusz Brutus ...
Cie., off. l,22: ...jak twierdzą stoicy (placet
Stoicis) wszystko, co rodzi się na ziemi, powsta-
ło dla dobra ludzi (ad usum hominum omnia
creari) ...
w ks. 2 „Rzeczy codzien-
nych"): Do pożytków {fructus} bydła należy
również jego płód {fetus), podobnie jak mleko,
sierść i wełna. Tak więc jagnięta, koźlęta, cielęta
i źrebaki natychmiast [I. 2,1,37: na podstawie
prawa naturalnego] stają się własnością po-
siadacza w dobrej wierze (bonae fidei possessor)
i użytkownika (fructuarius).
§ l. Zaś nowonarodzone dziecko niewolnicy
(partus ancillae) nie należy do pożytków
Uructus), a więc przypada jej właścicielowi. Wy-
dawało się bowiem niedorzecznym (absurdum
videbatur) zaliczać do owoców człowieka, skoro
właśnie dla niego natura stworzyła wszystkie
owoce (omnes fructus rerum natura hominum
gratia comparaverit).
Parafraza tekstu
O. 7,1,68pr.-1 (Ulpian w ks. 17 „Komentarza
do Sabinusa'J: Było starą sprawą sporną
(vetus quaestio), czy nowonarodzone dziecko
niewolnicy (portus) ma należeć do jej użyt­
kownika. Zwyciężyło jednak (optinuit) opinia
Brutusa, że reżim prawa użytkowania (ius
fructuarium) nie rozciąga się na nie, bowiem
człowiek nie może być owocem innego
człowieka (neque in fructu hominis homo
esse potest). Z tego powodu (hoc ratione)
użytkownik niewolnicy nie będzie miał prawa
użytkowania na urodzonym przez nią dziecku.
A jeśli zapisano mu w testamencie prawo
użytkowania również na dziecku, czy w tym
wypadku będzie miał na nim to prawo? Oczy-
wiście, skoro bowiem można zapisać samo
dziecko, będzie można zapisać również jego
użytkowanie.
§ 1. Natomiast nowonarodzone sztuki bydło
(fetus pecorum) według zdania Sabinusa
i Kasjusza należą do użytkownika.
§ 2. Oczywiście jeśli zapisano użytkowanie
stada (grex) lub dużego bydło (armentum),
z przychówku użytkownik musi przede wszyst-
kim uzupełnić stado, tzn. w miejsce sztuk
zdechłych ...
O. 7,1,69 (Pomponiusz w ks. 5 „Komentarza
do Sabinusa"): lub bezużytecznych podstawić
inne, by dopiero po tej operacji następne
sztuki przypadały użytkownikowi ...
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Tekst Cycerona (fin. l,12) to jedno z pierwszych
świadectw, przypisujących określone pogląd y
konkretnym prawnikom. Jurysprudencja rzymska
powstaje zatem od razu jako producentka prawa
spornego (ius controversum). Wiadomo bowiem,
że Brutusowi, który był pretorem w ll.J2 r. przed
Chr., sprzeciwiali się dwaj pozostali ojcowie-
założyciele prawa cywilnego: Publiusz Mucjusz
Scewola i Maniusz Maniliusz. Pogląd Brutusa,
zaczerpnięty przez Ulpiana z /us civile Sabinu-
°7 sa, jest uznany za prawo obowiązujące jeszcze
l w Instytucjach Justyniana (I. 2,1,37). Ulpian
(D. 7,l,68pr.) wyklucza, by owoc należał do tego
samego gatunku, co rzecz macierzysta.
I
Jednak reżim prawny fructus
i partus jest na ogól identyczny: przy sprzedaży
oba sprzedaje się wraz z matką {Julian D.
30,82,1.J; Papinian D. 31,73}; łącznie uwzględnia
się je również przy odwołaniu czynności na
szkodę wie rzycieli (Ulpian D. I.J2,8,l0,20-2l).
Dalszy rozwój
W średniowieczu niewolnictwo stopniowo za-
miera (wyżej str. 67), dlatego już w przed kodyfi-
kacyjnym prawie powszechnym {ius commune)
problem nie zostaje podjęty.
warsztaty prawnicze 153
Problem prawny
Niezbywalność użytkowania i wykonywanie go
przez wynajem lub sprzedaż
Źródła pokrewne
D. 7,l-ł,29pr. (Ulpian w ks. 17„Komentarza do
Sabinusa"): Pomponiusz roztrząsa (quaerit)
następującą kwestię. Gdy właściciel (proprie-
tarius) wziął ode mnie jako użytkownika swój
własny grunt w dzierżawę, a następnie sprzedał
go Sejuszowi bez zastrzeżenia prawa użytkowa­
nia (deductio ususfructus}, czy ja zatrzymuję
użytkowanie za pośrednictwem nabywcy (emp-
tor). Zdaniem Pomponiusza tracę użytkowanie,
i to nawet wtedy, gdy stary właściciel płaci mi
czynsz dzierżawny, ponieważ nowy właściciel
pobiera pożytki nie w moim, lecz w swoim
imieniu. Oczywiście dotychczasowy właściciel
odpowiada wobec mnie z tytułu dzierżawy na
tyle, ile wynosi mój interes umowny (quanti
mea interfuit) w tym, by sprzedaż gruntu nie
nastąpiła. Natomiast gdy ktoś wydzierżawione
ode mnie prawo użytkowania dalej wydzierża­
wił osobie trzeciej, ja zatrzymuję użytkowanie.
Lecz gdy właściciel oddal to prawo w dzierżawę
we własnym imieniu, należy powiedzieć (dicen-
dum), że zostaje ono utracone, bowiem bezpo-
średni dzierżawca (colonus) nie wykonuje go już
w moim imieniu.
warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 7, 1, 12,2 (Ulpian w ks. 17 „Kamen tarza da
Sabinusa"): Użytkownik maże sam pobierać
pożytki z rzeczy (frui) lub zezwolić na ta
drugiemu, czy ta nieodpłatnie, czy w dra-
dze najmu lub sprzedaży. Użytkuje (utitur)
bowiem i ten kta oddaje w najem, i ten, kto
sprzedaje. Lecz również wtedy, gdy użytkownik
przekazuje używanie na prośbę (prekaryjnie)
lub darowuje, sądzę (puta), że nadal użytkuje
i dlatego zachowuje prawo użytkowania.
Takiej porady udzielili (responderunt) Kasjusz
i Pegasus, a zaakceptował to Pomponiusz
w ks. 5 jego „Komentarza do Sabinusa".
Natomiast Julian pisze w ks. 35 swych
„Digestów", że zachowuję użytkowanie nie
tylko wtedy, gdy sam oddam je w najem, lecz
i wtedy, gdy uczynił to ktoś inny, prowadząc
moje sprawy (negotium meum gerens).
A gdy nie oddam w najem, lecz pod moją
nieobecność i bez mej wiedzy ktoś, prowadząc
moje sprawy, używa rzeczy i pobiera z niej
pożytki? Mimo wszystko zachowuję prawo
użytkowania, co uznaje w 5 ks. ,,Komentarza
do Sabinusa" także Pomponiusz, gdyż w tym
przypadku nabywam skargę z tytułu prowa-
dzenia cudzych spraw bez zlecenia (actio
negotiorum gestorum).
Komentarz
Na mocy skargi z tytułu prowadzenia
cudzych spraw bez zlecenia (Ulpian D. 7,1,12,2)
użytkownik żąda od osoby prowadzącej jego
sprawy wydania pobranych przez nią pożytków.
Spełniony jest więc niezbędny dla zachowania
prawa użytkowania wymóg odnoszenia przez
użytkownika korzyści.
Dalszy rozwój
Na kontynencie rzymską konstrukcję niezbywal-
nego prawa alimentacyjnego przejęły systemy
prawne grupy germańskiej, zwłaszcza prawo
austriackie (§ 507 ABGB), niemieckie(§ 1059
8GB) i szwajcarskie (art. 758 ZGB). Obecnie
obowiązujące prawo niemieckie (§ 1059a 8GB)
odstępuje jednak wyjątkowo od wymogu nie-
zbywalności użytkowania, a mianowicie tylko
wtedy, gdy użytkownikiem jest osoba prawna.
Natomiast prawo francuskie (art. 595 CC} i inne
prawa romańskie, np. kodeks cywilny włoski
z 191.J2 r. (art. 980 CCI}, odstępują od wymogu
niezbywalności użytkowania generalnie. Polski
dekret o prawie rzeczowym z 191.J6 r. zachował
jeszcze tradycyjną jednolitą konstrukcję użyt­
kowania jako prawa alimentacyjnego. Jednak
kodeks cywilny z 1961.J r. w prowadził instytucję
użytkowania produkcyjnego przez osoby praw-
ne (art. 271 KC), natomiast jego zmiana ustawą
z 2000 r. - timesharing jako niealimentacyjną
postać użytkowania konsumpcyjnego (art.
2701KC). Mimo to zasadnicza niezbywalność
prawa użytkowania została zachowana (art.
25Lj KC).
Problem prawny
Użytkowanie nieprawidłowe i użytkowanie
wierzytelności
Źródła pokrewne
D. 33,2,21.jpr. (Papinian w ks. 7 „Responsów"):
Na podstawie zapisu użytkowania na rzecz wdo-
wy należą się jej - po złożeniu kaucji, wymaga-
nej przez uchwałę senatu - również odsetki od
pożyczek, udzielonych przez spadkodawcę. Ująć
w niej należy zatem odsetki od wierzytelności
pozostawionych w spadku i wymagalnych już
przed złożeniem kaucji, podobnie jak kapitały.
Inaczej ma się rzecz natomiast z wierzytelno-
ściami nabytymi przez dziedzica. Z nich zapi-
sobierczyni albo otrzyma tylko kapitały albo,
w razie uznania (płacuit}, że należą się od nich
też odsetki za zwłokę, nie złoży się za nie kaucji.
ł • ,. • I I
"• -: ponie-
waż nie może istnieć służebność na służebności
(servitus servitutis esse non potest). I nie można
jej uznać na podstawie uchwały senatu, która
dozwoliła zapisu wszystkich rzeczy o wartości
majątkowej (quae in bonis sint}, bo nie są to
ani rzeczy należące do majątku, ani wykluczone
z majątku. A zatem przeciw dziedzicowi przy-
sługuje skarga na nieokreśloną sumę (actia
incerti}, by umożliwił zapisobiorcy, dopóki ten
żyje, przechodzenie, przegon bydła i prowa-
dzenie wody. Albo ustanowi się służebność
z zastrzeżeniem, że będzie ona zniesiona, jeśli
zapisobiorca umrze bądź dozna poważniejszego
(ex magna causa) umniejszenia osobowości.
Parafraza tekstu
O. 7,5, 1(Ulpian w ks. 18 „Komentarza do
Sabinusa"): Senat postanowił (censuit), do-
puścić zapis testamentarny wszystkich rzeczy
o wartości majątkowej. Tej uchwale senackiej
zawdzięczamy możliwość zapisu rzeczy zuży­
walnych (quae usu tolluntur vel minuuntur).
O. 7,5,3 (tamże): Odtąd można zapisać użytko­
wanie wszystkich rzeczy. Czy również i wierzy-
telności (nomina)? Nerwa Starszy zaprzeczył,
lecz trafniejszy (verius) jest pogląd Kasjusza
i Prokulusa, dopuszczających zapis. Tenże
Nerwa przyznaje jednak, że można zapisać
użytkowanie wierzytelności samemu dłużni­
Il
kowi, który w ten sposób będzie zwolniony od
płacenia odsetek (usurae).
O. 7,5,2, 1(Gai us w ks. 7 „Komentarza do
edyktu prowincjonalnego"): Ta uchwała
senatu nie stworzyła jednak użytkowania
pieniędzy w sensie właściwym (pecuniae
usus fructus proprie), autorytet senatu nie
może bowiem uchylić naturalnego rozsqdku
(natura/is ratio). Raczej z mocy nowego
środka prawnego (remedium) powstała
instytucja niby-użytkowania.
O. 7,5,7 (tamże): Gdy zapisano użytkowanie
wina, oliwy czy zboża, należy przenieść ich
własność na zapisobiercę i zażądać od niego
kaucji, że w razie jego śmierci lub umniejsze-
nia osobowości (capitis deminutio), zwrócone
będą rzeczy tej samej jakości. Albo, co jest
wygodniejsze, po wycenie rzeczy należy złożyć
kaucję na określoną sumę pieniędzy. To samo
dotyczy (inteUegemus) pozostałych rzeczy
zużywalnych.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Użytkowanie całego majątku znal J - se- _
republiki Cyceron (top. 17). Zostało ono :x,•
dzone przez bliżej nieznane senotus cor.s
na temat użytkowa nia całego majątku (D. - 3
wydane w początkach pryncypatu, na pew o
jednak przed 33 r. po Chr. Przy tej okazJi senat
dopuścił niby-użytkowanie (quasi ususfructus)
pieniędzy i innych rzeczy zużywalnych .
Ponieważ na rzeczach zużywalnych użyt kownik
uzyskuje automatycznie pełną własność z obo-
wiązkiem zwrotu tej samej sumy pieniędzy lub tej
samej ilości rzeczy tego samego gatunku, quasi
ususfructus nie stanowi prawa na rzeczy cudzej,
lecz jedynie stosunek zobowiązaniowy pożyczki.
Również użytkowanie praw, np. wierzytelności,
które uprawniało do pobierania odsetek
(Ulpian D. 7,5,3; Papinian D. 33,2,24pr.},
ściśle biorąc, nie należało do praw rzeczowych
już choćby z uwagi na brak przedmiotu material-
nego (res corpora/is}. Natomiast zupełnie
Dalszy rozwój
W przedkodyhkacyjnym prawie powszechnym
(ius commune) instytucję użytkowania rzeczy
zużywalnych, ponieważ przenosiła ona na użyt­
kownika prawo własności, zwano użytkowaniem
nieprawidłowym (ususfructus irregułaris} .
Współcześnie użytkowanie nieprawidłowe znają
kodeksy cywilne francuski (art. 587 CC}, au-
striacki (§ 510 ABGB}, niemiecki (§ 1068 BGB},
szwajcarski (art. 772 ZGB) i polski (art. 261.j KC}.
warsztaty prawnicze 155
Problem prawny
Rozmiar korzystania z rzeczy na podstawie pra-
wa używania (usus)
Źródła pokrewne
D. 7,8,2,l (Ulpian w ks. 17 „Komentarza do
Sabinusa"): Zapisano używanie domu (domus
usus) mężowi lub żonie: jeśli mężowi, może tam
mieszkać także ze swymi niewolnikami (fami-
lio). Było sporne (quoestionis fuit}, czy również
z wyzwoleńcami (łiberti) . I Celsus napisał, że
również z nimi. Wolno mu też przyjmować go-
ści, bowiem tak napisał Celsus w ks. 18 swych
„Digestów", który to pogląd zaakceptował także
młodszy Tuberon. Lecz pamiętam (memini}, że
zagadnienie, czy wolno mu również przyjmo-
wać najemców, roztrząsał Labeon w „Dziełach
pośmiertnych". I powiadał, że ten, kto sam
mieszka w domu, może też przyjąć najemcę
(inquillinus).
D. 7,8,4,l (tamże): Gdy zapisano prawo używa­
nia domu wdowie, może ona mieszkać również
ze swym mężem. Pierwszy dopuścił to Kwintus
Mucjusz pontifex, by wdowa nie musiała rezy-
gnować z nowej wspólnoty małżeńskiej (ne ei
motrimonio corendum foret), chcąc korzystać
z domu. Natomiast odpowiedź na pytanie od-
wrotne, czy z mężem może mieszkać żona, nigdy
nie była wątpliwa (nec fuit dubitotum). Cóż
zatem, gdy zapis otrzymała wdowa: czy może
ona mieszkać z mężem zawarłszy małżeństwo
już po ustanowieniu prawa używania? Trafny
jest (verum) pogląd, uznany przez Pomponiusza
w ks. 5 (Komentarza do Sabinusa) i Papiniana
w ks. 19 „Zagadnień", że może ona mieszkać
również z mężem poś l ubionym później. Co
więcej, Pomponiusz pozwala jej mieszkać na-
wet z teściem.
156 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 7,8, 12, 1(U/pian w ks. 17 „Komentarza do
Sabinusa"): Oprócz uprawnienia do mieszka-
nia ten, komu przysługuje prawo używania
willi i budynku gospodarczego (usus villae et
proetorii), może również spacerować i jeździć
konno. Sabinus i Kasjusz sądzą, że na podsta-
wie usus można pobierać drzewo opałowe do
codziennego użytku oraz korzystać z ogrodu,
owoców, warzyw, kwiatów i wody, mianowicie
nie dla zysku, lecz dla własnego pożytku, jed-
nak nie do całko witego zużycia (abusus). To
samo sądzi Nerwa Starszy, którego zdaniem
uprawniony może używać podściółki i chrustu,
lecz nie roślin liściastych, oliwy, zboża i owo-
ców polnych. Natomiast Sabinus i Kasjusz
oraz Labeon i Prokulus pozwalają mu brać
ze wszystkiego, co rośnie na gruncie, łącznie
z rzeczami, których Nerwa mu odma wiał, ile
potrzeba do utrzymania uprawnionego i jego
rodziny. Ce/sus doz wala mu na pobieranie
tych płodów również na potrzeby gości, zapro-
szonych na pobyt lub ucztę. Opinia ta wydaje
mi się trafna (vero). Odpowiednio do pozycji
(dignitas) uprawnionego do używania trzeba
bowiem go trakto wać nieco wspaniałomyśl­
niej (largius).
O. 7,8,22pr. (Pomponiusz w ks. 5 „Komenta-
rza do Kwintusa Mucjusza"): W razie zapisu
testamentarnego prawa używania lasu (usus
si/vae) cesarz Hadrian przyznał zapisobiercom
również prawo do korzystania z pożytków
(fructus). Jeśli bowiem zapisobiercom nie
byłoby wolno wycinać i sprzedawać drzew, tak
jak wolno to czynić użytkownikom, zapis ten
nie dał by im żadnej korzysci (nihil habituri
essent).
Prawo rzymskie
Kome ntarz
W przeciwieństwie do prawa użytkowania (usus-
fructus) prawo używania (usus) było niepodziel-
ne i wykluczało możliwość odstąpienia wykony-
wania go innym. Rozmiar pożytków należnych
uprawnionemu do usus był dyskusyjny w szcze-
gółach, nie obejmował jednak z pewnością
całego gospodarczego uzysku z rzeczy (fructus),
lecz tylko jego część konieczną do własnego,
codziennego użytku osoby uprawnionej
(Ulpian D. 7,8,12,1-2). Przytoczona przez
Pomponiusza (D. 7,8,22pr.) decyzja cesarza
Hadriana ucieka się nawet do argumentu od
absurdum w celu zapewnienia realnej korzyś ci
beneficjentom zapisu testamentarnego
używania lasu.
Dalszy rozwój
Prawu powszechnemu (ius commune) znane są
jako ograniczone służebności osobiste zarówno
prawo używania {usus), jak i prawo mieszkania
(hobitotio ). To ostatnie weszło do większości
europejskich kodeksów cywilnych, a mianowicie
nie tylko do starszych kodeksów: francuskiego
(art. 625-634 CC) i austriackiego (§ 521-522
ABGB), lecz również do kodeksów nowszych:
niemieckiego(§ 1093 8GB), szwajcarskiego
(art. 776-778 ZGB), włoskiego (art. 1022), grec-
kiego (art. ll83-ll87) i polskiego (art. 301-302
KC). Natomiast odrębne od użytkowania prawo
używania, które było znane starszym kodek-
som, Code civil w art. 625-636 (usoge} i ABGB
w§ 504-508 (Gebrauch), znikło z późniejszych
kodeksów Europy centralnej. Utrzymało się ono
jedynie w kodeksie włoskim z l9LJ2 r. (art. 1021\
i greckim z l9LJ6 r. (art. 1188-1191).
5.3.3. "Emfiteuza i superficies
Emfiteuza
Problem prawny
Kwalifikacja prawna i ochrona dzierżawy wieczy-
stej (emfiteuza)
Źródła pokrewne
Sprzedaż i najem tak dalece
zdają się wykazywać ścisłe pokrewieństwo
(familiaritas), że w niektórych przypadkach
Zdarza się to z gruntami
municypalnymi, które oddaje się w najem na
stałe (in perpetuum) z tym zastrzeżeniem, że
dopóki płacony będzie czynsz, nie odbierze się
gruntu ani samemu najemcy, ani jego dziedzi-
cowi. Lecz w końcu przeważył pogląd (magis
placuit), że jest to najem.
D. 30,71,5-6 (Ulpian w ks. 51 „Komentarza do
edyktu"): Gdy grunt, należący do obywateli
municypium jako grunt czynszowy (fundus
vectigalis), został tymże obywatelom zapisany,
zobaczmy (videamus}, czy zapis jest skuteczny
i chroniony skargą. I oto Julian napisał w ks. 38
swych „Digestów", że nawet jeśli grunt należy
do tychże obywateli jako czynszowy, zapis jest
jednak ważny, bowiem zapisodawca miał na
gruncie jakieś prawo (aliquod ius).
§ 6. Lecz również wtedy, gdy testator zapisał
grunt nie obywatelom, lecz komu innemu, nie
uznaje się (non videri), że zapisano własność
rzeczy (proprietas rei), lecz to prawo, które
mamy na gruntach czynszowych.
Parafraza tekstu
O. 6,3,J, I (Paulus w ks. 21„Komentorzo
do edyktu"): Kto no czas nieokreślony (in
perpetuum) wziął w dzierżawę grunt rolny od
obywateli municypium, nie staje się co praw-
do jego właścicielem, jednak prawnicy uznali
(plocuit), że przysługuje mu skargo rzeczowo
(actio in rem) nie tylko przeciw każdemu po-
siadaczowi gruntu, lecz także przeciw samym
obywatelom (municipes),
O. 6,3,2 (Ulpion w ks. 17 „Komentarza do
Sobinusa") pod warunkiem, że płoci on czynsz
(vectigal).
O. 21,2,66pr. (Papinion w ks. 28 „Zagadnień'):
Sprzedawco porodził nabywcy, by w celu
odzyskania utraconego gruntu użył skargi
publicjońskiej lub skargi, przewidzianej
w edykcie dla gruntu czynszowego (actio de
fundo vectigali). Gdy jednak nabywco tego
zaniedbał, jego podstępne zachowanie (dolus)
przyniesie szkodę jemu samemu, bo nie
stanie się wymagalna stypulacja podwójnej
ceny kupna (stipulatio duplae). Identycznego
twierdzenia nie można natomiast zaakcep-
tować w odniesieniu do skargi zastawniczej
(actio Serviono). Albowiem choć ono również
jest skargą rzeczową, zapewnia jedynie posia-
danie i wygasa, gdy zastawnikowi wypłacono
pieniądze z tytułu sprzedaży. Stąd nabywcy
przedmiotu zastawu nie przysługuje ono we
własnym imieniu.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
przeciął dopiero
w r. l.J80 cesarz bizantyjski Zenon (C. I.J,66,l):
,,Prawa emfiteutycznego (ius emphyteutica-
rium) nie należy uznawać ani za dzierżawę, ani
za przewłaszczenie, lecz za trzeci rodzaj prawa
odmienny od obu tych kontraktów, mający swo-
je pojęcie i definicję ... ".
Dalszy rozwój
Po śmierci Justyniana emfiteuza przetrwała za-
równo na Wschodzie, jak i na Zachodzie. W pra-
wie powszechnym (ius commune) Zachodu
emfiteuza jest kontraktem nazwanym. Przenosi
on na emfiteutę własność użytkową (dominium
utile), a nadającemu pozostawia zwierzchnią
(dominium directum). Umiarkowany czynsz sta-
nowi tylko oznakę uznania własności zwierzch-
niej, jednak po 3 latach niepłacenia go przez
właściwiela użytkowego właściciel zwierzchni
mógł rozwiązać kontrakt. W grupie praw ger-
mańskich emfiteuza jako instytucja feudalna
pojawia się wraz z własnością podzieloną po
raz ostatni w kodeksach prawa natury: pruskim
ALR (1.8 § 16, 1.18 § l, 1.21 § 187) i austriackim
ABGB (§ 357, 1122). Natomiast już przez fran-
cuski Code civil, podobnie jak później przez ko-
deksy niemiecki i szwajcarski, emfiteuza została
zignorowana. Utrzymało ją jednak orzecznictwo
francuskie, a unormowały ją francuska usta-
wa z 1902 r. oraz kodeksy cywilne hiszpański
z 1889 r. (art. 1628-1651.J) i włoski z 191.J2 r.
(art. 957 cel).
warsztaty prawnicze 157
Super-fides
Problem prawny
Kwalifikacja prawna i ochrona prawa zabudowy
(superficies)
Źródła pokrewne
w ks. 25 „Komentarza
do edyktu prowincjonalnego"): Budynkami
superficjarnymi (superficiariae aedes)
nazywamy budynki postawione na wynajętym
gruncie. Z mocy prawa i cywilnego
i naturalnego (et civiłi et natura/i iure)
własność ie przysługuje temu, czyj jest1grunt.
D. łJ3,l8,l,l (Ulpian w ks. 70 „Komentarza do
edyktu"): Kto dysponuje zabudową na cudzym
gruncie, chroniony jest skargą cywilną (civilis
actio). Jeśli bowiem wziął zabudowę w najem,
ma skargę ex conducto, jeśli natomiast kupił,
może skarżyć właściciela ex empto. I tak, jeśli
zabrania mu korzystać z budynku sam właści­
ciel, superficjariusz dochodzi swego interesu
umownego (quod interest); jeśli natomiast
zabrania mu kto inny, właściciel winien mu
odstąpić swe skargi. Ponieważ jednak skarga
z najmu jest niepewna, a lepiej posiadać, niż
skarżyć in personam, uznano za dużo korzyst-
niejsze przyznać superficjariuszowi interdykt
de superficiebus i skargę jakby-rzeczową (quasi
in rem).
D. 6,2,12,2-3 (Paulus w ks. 19 „Komentarza do
edyktu"): W odniesieniu do gruntów czynszo-
wych i innych, wyłączonych spod zasiedzenia,
mam actio Publiciana, jeśli nabyłem je w do-
brej wierze.
§ 3. To samo obowiązuje, gdy w dobrej wierze
kupię od niewłaściciela dom wzniesiony na pra-
wie zabudowy (superficiaria insula).
158 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
D. Li], 18, 1pr. (Ulpian w ks. 70 „Komentarza do
edyktu"): ,,Skoro jeden od drugiego używacie
tej zabudowy, a którą toczy się spór, zgodnie
z klauzulami kontraktu najmu, nie nabywszy
jej jeden od drugiego przemocą, potajemnie
lub na prośbę, w celu zmiany tego stanu
rzeczy zakazuję używać przemocy (vim ~eri
veto)! W razie zażądania innej skargi z tytułu
zabudowy udzielę jej po rozpatrzeniu sprawy
(causa cognita)".
D. L/3, 18, 1,2-3 (tamże): Przyrzeka się
więc interdykt obustronny (duplex), wzoro-
wany na przykładzie (exemplum) interdyktu
,,skoro posiadacie" (uti possidetis).
W ten sposób pretor chroni osobę, która
rości sobie prawo do zabudowy, tak jakby
interdyktem uti possidetis i nie żąda od niej
wyjaśnienia tytułu posiadania (causa pos-
sidendi); wymaga natomiast tylko jednego:
by nie nabyła posiadania od przeciwnika
przemocą, potajemnie lub na prośbę.
§ 3. Zapowiedź pretora „w razie zażądania
skargi z tytułu zabudowy udzielę jej po
rozpatrzeniu sprawy (causa cognita)"
należy rozumieć w ten sposób, że jeśli ktoś
wynajął dom wzniesiony na prawie zabudowy
na czas określony (ad tempus), odmówi mu
się skargi rzeczowej (actio in rem). Oczywiście
przyznana po rozpatrzeniu sprawy skarga rze-
czowa przysługuje natomiast najemcy domu
na czas nieograniczony.
Komentarz
W prawie rzymskim konieczność ustanawiania
ograniczonego prawa rzeczowego superficies
wynikała z bezwzględnego obowiązywania zasa-
dy superficies solo cedit. Ponieważ z jej mocy
jedyną możliwość
zapewnienia użytkownikowi budynku ochrony
skargą rzeczową stanowiła konstrukcja
ograniczonego prawa rzeczowego. Korzystające­
go zeń superficjariusza pretor chronił
posesoryjnie interdyktem de superficiebus
(Ulpian D. łJ3,l8 ,lp r.). Interdykt ten był wzo-
rowany na interdykcie uti possidetis (Ulpian
D. łJ3,l8,l,2). Petytoryjnej skargi rzeczowej,
wzorowanej na rei vindicotio, udzielał pretor
natomiast tylko od przypadku do przypadku
(Ulpian D. łJ3,l8,l,3).
Dalszy rozwój
Prawo zabudowy występuje nie tylko w kodek-
sach prawa natury ALR (1.22 § 2łJ3) i ABGB
(§ 1125), lecz także w nowszych kodeksach
cywilnych: niemieckim BGB (§ 1012), szwajcar-
skim ZGB (art. 779) i włoskim CCI z l9łJ2 r. (art.
952). Podobnie jak emfiteuza, również instytu-
cja superficies pominięta została we francuskim
Code civil, a następnie utrzymana przy życiu we
Francji przez orzecznictwo sądowe. W Polsce
prawo zabudowy zostało w okresie międzywo­
jennym przejęte z systemów germańskich. Po li
wojnie światowej konkurowała z nim wła sność
czasowa według dekretu o prawie rzeczowym
z l9łJ6 r. Obecnie funkcję tę spełnia użytkowa­
nie wieczyste (art. 232-2łJ3 KC).
5.3.~." Zastaw
Problem prawny
Milczące ustanowienie zastawu (pignus
tocitum)
Źródła pokrewne
O. łj3,32,lpr.-l {Ulpian w ks. 73 „Komentarza
do edyktu"): Pretor mówi: ,,Jeśli niewolnik,
o którego toczy się spór, nie należy do rzeczy, co
do których uzgodniłeś z powodem, by za czynsz
tego mieszkania zastawione było to, cokolwiek
zostało tam wprowadzone, wniesione, urodzone
lub zrobione (introducto importata ibi nota
factave), albo jeśli niewolnik ten należy do
tych rzeczy, lecz czynsz ów został ci wypłacony
albo zabezpieczony lub wypłata nie nastąpiła
z twojej przyczyny, aby ten, kto wprowa dził go
jako zastaw (pignoris nomine induxit), mógł go
stamtąd wyprowadzić (abducere), zakazuję uży­
wać siły (vim fieri veto)!".
§ l. Interdykt ten otrzymuje tylko lokator (in-
quillinus), który po zapłaceniu czynszu chce się
wyprowa dzić z nieruchomości miejskiej, gdyż
nie przysługuje on dzierżawcy (co/onus).
Parafraza tekstu
----,
D. 20,2,4pr. (Neracjusz w ks. 1„Kartek"):
Stosujemy to prawo (eo iure utimur),
by rzeczy wprowadzone i wniesione
(inducta iUata} na nieruchomości miejskie
(praedia urbana), uznawane były (credantur)
zo zastawione, tak jakby uzgodniono
to milcząco (quasi id tacie convenerit).
W odniesieniu do gruntów wiejskich zasada
jest odwrotna (contra observatur).
D. 20,2,3 (Ulpian w ks. 73 „Komentarza do
edyktu"): Gdy wzięto w najem spichlerz,
zajazd lub plac budowlany, Neracjusz uważa,
że milczące porozumienie (tacito conventio)
o rzeczach wprowadzonych i wniesionych
(invecta iUata) odnosi się również do nich,
i jest to trafniejsze (quod verius est).
D. 20,2,2 (Marcjan w ks. pojedynczej „O formu-
le hipotecznej"): Pomponiusz w ks. 40 „Różnych
lektur" pisze, że rzeczy wprowadzone i wniesio-
ne będą zastawione nie tylko z tytułu czynszów,
lecz również na wypadek, gdyby lokator ze swej
winy pogorszył mieszkanie, w związku z czym
odpowiada an z tytułu najmu (ex locoto).
D. 20,2,7pr.-1 (Pomponiusz w ks. 13 „Różnych
lektur"): Płody wytworzone na gruntach
,Vlejskich uznaJe się milcząco (taote lfJtelle- o--
guntur) za zastawione oddaJqcemu w dzierża-
Nę (dam1no), nawet gdy nie uzgodniono tego
wyraźnie.
§ 1. Należy się zastanowić (videndum), czy
zastawione są wszystkie wniesione przedmio-
ty (illata vel inducta}, czy tylko te, które mają
tam pozostać, co jest trafniejsze (magis est).
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Na rzeczach „wwiezionych, wniesionych i wpro-
wadzonych" (invecta, illata, importota) przez
najmobiorcę na nieruchomość już u schyłku
republiki ustanawiano zastaw tak często, że
przerodził się on w zastaw milczący. Według
Neracjusza (O. 20,2,/jpr.) wykształcił się on naj-
pierw na gruntach miejskich, a więc na rzeczach
wniesionych przez lokatora do mieszkania.
Jednak zastaw m le ący na n ,,en tar .u dzier
zawcy i płodach gruntu wieJskiego zna już
Pomponiusz, działający w latach 70-tych
W.edlug Ulpiana ~ ·:
(O; l'i,?,lJJ l) z !iamego faktu pozostania dzier-
źawr;y na gruncie wynika nie tylko milczące
przedłużenie dzierżawy, lecz takie odnowienie
zastawu na inwentarzu.
Dalszy rozwój
W prawie jurysprudencyjnym, jakim było
klasyczne prawo rzymskie, klauzule umowne
wytwo rzone zwyczajowo w praktyce i zaakcep-
towane przez jurysprudencję stoją na równi
z klauzulami, wchodzącymi w zastosowanie
automatycznie z mocy ustawy. Jurysprudencja
jest bowiem zbiorowym ustawodawcą,
o czym świadczy użyta przez Neracjusza
formula „stosujemy to prawo". Współcześnie
ustawowe prawo zastawu przysługujące wynaj-
mującemu na rzeczach najemcy (art. 670-671,
686 KC) i wydzierżawiającemu na inwentarzu
gospodarczym dzierżawcy (art. 69/j, 701-701
KC) jest rozwiązaniem standardowym. Jest ono
znane kodeksom europejskim ABGB (§ 1101),
BGB (§ 559-563, 1257) i OR (art. 268: prawo
zatrzymania).
warsztaty prawnicze 159
Problem prawny
Wygaśnięcie zastawu na skutek zmiany istoty
przedmiotu
Źródła pokrewne
D. 20,6,8pr. (Marcjan w pojedynczej ks . .,O for-
mule hipotecznej"): Zastaw wygasa tak w razie
hzycznego zniszczenia jego przedmiotu (re
corporali extincta), jak i w razie wygaśnięcia
zastawionego prawa użytkowania.
D. 20,1,16,2 (tamże): Gdy rzecz zastawiona
została następnie zmieniona (mutata), skarga
z tytułu zastawu (actio hypothecaria) przy-
sługuje nadal. Ma to miejsce np. wtedy, gdy
zastawiono działkę zabudowaną, a następnie
przekształcono ją w ogród, albo gdy na nieza-
budowanym gruncie (locus) postawiono dom
lub założono winnicę.
D. 20,1,35 (Labeon w ks. 1 „Pithana" stresz-
czonych przez Paulusa): Gdy spłonął dom
czynszowy, który wolno było ci sprzedać z mocy
nieformalnej umowy (pactum) towarzyszącej
kontraktowi zastawu, a następnie dłużnik dom
ten odbudował własnym sumptem, masz to
samo prawo (idem iuris) na nowym domu.
D. 39,2,44,l (Afrykanus w ks. 9 „Zagadnień):
Po wprowadzeniu mnie w posiadanie nierucho-
mości z tytułu grożącej szkody (damnum infec-
tum) zasiedziałem prawo własności, po czym
wierzyciel zastawny wytoczył mi skargę z tytułu
zastawu tejże nieruchomości. Powiemy nie bez
racji, że jeśli nie będzie on gotów zwrócić mi
wydatków (impensae), poczynionych przeze
mnie na naprawę nieruchomości, jego skarga
zastawnicza pozostanie wykluczona.
160 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 13,7, 18,3 (Paulus w ks. 29 „Komentarza
do edyktu"): Jeśli ustanowiono zastaw na
lesie (silva}, Kasjusz twierdzi, że statek
(navis), zbudowany z pozyskanego tam
budulca (materia ), nie będzie zastawiony,
bo czym innym jest budulec, a czym innym
statek. Dlatego też Kasjusz powiada, że
przy ustanawianiu zastawu, który ma objąć
również produkty, należy dodać wyraźne
(nominatim) zastrzeżenie „oraz cokolwiek
z tego lasu zostało wytworzone".
0 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ____,(
")
O. 20, 1,29,2 (Paulus w ks. 5 „Responsów :
Po spaleniu się domu (dom us) danego
w zastaw grunt kupił i zabudował Lucjusz
Tycjusz. Zapytano (quaesitum est) o prawo
zastawu. Paulus udzielił porady prawnej
(respondit), że skarga zastawnicza (pignoris
persecutio) pozostaje w mocy, uznaje się
bowiem, że zabudowa poszło za prawem
gruntu (ius soli superficiem secutam videri}
wraz z obciążającym ją zastawem. Jednakże
posiadacze w dobrej wierze (bonae fidei
possessores) będą zmuszeni wydać budynek
wierzycielom wyłącznie wtedy, gdy odzy-
skają koszty budowy podnoszące wartość
nieruchomości (quatenus pretiosior res
facto est).
Prawo rzymskie
Komentarz
---,
Jako realne zabezpieczenie kredytu zastaw za-
kładał istnienie obciążonej rzeczy. Był on jednak
odporniejszy na jej zmiany niż użytkowanie
(ususfructus), zapewne z uwagi na swą funkcję
zabezpieczającą. Zdaniem Kasjusza i Paulusa
(D. 13,7,18,3) samo ścięcie drzew z zastawionego
lasu, a nawet jego całkowite wycięcie (gdyż praw-
nicy nie wyodrębniają tej sytuacji), nie zmienia
istoty przedmiotu zastawu. Natomiast zbudowa-
nie statku stanowi już przeistoczenie (specifi-
catio) budulca. zmocy zasady superficies solo
cedit zastaw domu rozciąga się zdaniem
../'f Paulusa (D. 20,1,29,2) - podobnie jak w przy-
padku poprzednim zastaw lasu (D. 13,7,18,3)
- na grunt. W wyniku pożaru grunt traci na
, ., lecz zastaw nie wygasa. Co więcej,
wartosc1
wskutek ponownej budowy nieruchomość zy-
skuje na wartości, co zastawnik musi wyrównać
jej posiadaczowi (Afrykanus D 39,2,44,l).
Dalszy rozwój
Również we współczesnym prawie kontynen-
talnym zastaw wygasa, jak każde inne prawo
rzeczowe, wskutek zniszczenia jego przedmiotu.
Niektóre kodeksy cywilne, np. austriacki (§ 467
ABGB) i włoski (art. 2878 CCI), wspominają
o tym wyraźnie, natomiast inne, jak kodeksy
niemiecki (§ 949 zd. l 8GB), szwajcarski (art.
888 ZGB) i polski (art. 321 § l KC), dopuszczają
ten skutek w drodze wykładni. Przejście zasta-
wu na surogaty rzeczy, zwłaszcza na świadczenia
ubezpieczeniowe i odszkodowawcze, należne
z tytułu jej zniszczenia, jest z reguły przedmio-
tem unormowań specjalnych.
Problem prawny
Praktyka zastawu wielokrotnego
Źródła pokrewne
lt■mr:11 !Paulus w ks. 29 „Komentarza do
edyktu"): Wierzycielowi przysługuje z pewno-
ścią skarga przeciwna z tytułu zastawu. Z jej
mocy odpowiada zastawca rzeczy cudzej lub
uprzednio już zastawionej ... mimo że popełnia
on zarazem przestępstwo stellionatus. Lecz
popełnia je tylko wtedy, gdy wiedział, czy też
i wtedy, gdy nie wiedział? Niewiedza usprawie-
dliwia przestępstwo, nie odciąża natomiast od
skargi przeciwnej ...
- ~ - - (Ulpian w ks. 8 „O urzędzie
prokonsula"): Zarzuca się stellianatus w razie
zachowania podstępnego przy braku przestęp­
stwa. Czym bowiem dla skarg prywatnych jest
actio de dolo, tym dla przestępstw - oskarżenie
o stellianatus. Ma ono miejsce wtedy, gdy
ktoś, ukrywając uprzednie zastawienie, rzecz
podstępnie zbył, zamienił lub dał w miejsce
świadczenia. Także gdy ktoś zastawił cudze
towary lub towary zastawione sprzeniewierzył
lub zniszczył...
D. l3,7,36pr.(Ulpian w ks. ll „Komentarza do
edyktu"): Pytano o odpowiedzialność tego, kto
wierzycielowi zastawił miedź zamiast złota.
Sabinus pisze nader trafnie, że gdy po wydaniu
złota zamienił je na miedź, odpowiada za kra-
dzież. Natomiast gdy uczynił to już przy wyda-
waniu, popełnił czyn naganny, lecz nie kradzież.
Jednak można wytoczyć mu skargę zastawni-
czą ... i karać go extra ardinem za stellianatus, co
bardzo często (saepissime) ustalono w drodze
reskryptu.
Parafraza tekstu
D. 20, 1, 15,2 (Gai us w pojedynczej ks.
„O formule hipotecznej"): Kto już zastawił
swe rzeczy, a następnie chce je zastawić
raz jeszcze innemu wierzycielowi (secundus
creditor), dbać musi o uniknięcie ryzyka kary,
grożącej (periculum quod solent pati) osobom
wielokrotnie (saepius) zastawiającym te same
rzeczy. Dłużnik zwykł zatem oświadczać, że
rzecz nie jest zastawiona nikomu innemu niż
np. Lucjuszowi Tycjuszowi. Oświadczenie ta
zmierza da zastawienia rzeczy tylko na sumę
przekraczającą pierwsze zobowiązanie. W ten
sposób zastawiona będzie alba tylko nadwyż­
ka, albo ca prawda całość, jednak dopiero pa
zwolnieniu rzeczy z pierwszego długu. Dodat-
kowo należy zbadać zagadnienie (videndum
est), czy ta ostatnie rozwiązanie obowiązuje
tylko wtedy, gdy zastrzeżono je wyraźnie, czy
również i wtedy, gdy uzgodniona po prostu
(simpliciter) wyłącznie zastaw nadwyżki.
Następnie powstaje pytanie, czy przedmiot
zastawu, uwolniony od odpowiedzialności wo-
bec pierwszego wierzyciela (primus creditor),
objęty jest umową zastawniczą w całości
(solida res), czy tylko częściowo (pars). Jednak
należy raczej przyjąć (magis est) pierwsze
rozstrzygnięcie.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Przykład zaleconego przez Gaiusa (D. 20 115 2)
oświadczenia zawarty jest w greckim liści e
cytowanym przez Cerwidiusza Scewo lę, dm-
łajacego w 2 poł. li w. po Chr. (D. 20,l,31.j,l).
Zamiast poręczenia, którego domagał się wie-
rzyciel, dłużnik prosi w liście o przyjęcie zasta-
wu jako zabezpieczenia pożyczki na sumę 500
denarów. Dłużnik zapewnia więc, że cały sklep
i wszyscy jego niewolnicy nie są zastawieni ni-
komu innemu niż wie rzycielowi. Należy zazna-
czyć, że sprzedanie lub zastawienie jako wolnej
od obciążeń rzeczy uprzednio już zastawionej
narażały na odpowiedzialność karną za oszu-
stwo, zwane stellionotus. Ws omina · ·e
•
lallilll~•ml!Q Jedynym
•
skutecznym narzędziem
ochrony wierzyciela byłoby oczywiście wprowa-
dzenie jawności kredytu. Rzymianie wzdragali
się jednak przed poddaniem prawa prywatnego
tak ostrej kontroli publicznej.
Dalszy rozwój
Zasada jawności zastawu zrealizowana została
nie wcześniej niż na przełomie XVIII i XIX w.
przez kodeksy prawa natury. Głównych reform
zastawu nieruchomego, zmierzających do uła­
twienia kredytu gruntowego, dokonano jednak
dopiero w 2 poł. XIX w. Powstały wtedy księgi
gruntowe, zbywalne tytuły i banki hipoteczne.
warsztaty prawnicze 161
Problem prawny
Zasada pierwszy w czasie, lepszy w prawie (prior
tempore, potior iure)
Źródła pokrewne
D. 20,4,18 (Cerwidiusz Scewola w ks. l „Re-
sponsów"): Po ustanowieniu na jego rzecz
zastawów Lucjusz Tycjusz udzielił oprocen-
towanej pożyczki. Temu samemu dłużnikowi
udzielił później pożyczki pod te same zastawy
Mewiusz. Pytam, czy Tycjusz ma pierwszeństwo
nie tylko w odniesieniu do kapitału i tych
odsetek, które stały się wymagalne przed udzie-
leniem pożyczki przez Mewiusza, lecz również
do późniejszych. Odpowiedział, że Tycjusz ma
pierwszeństwo w odniesieniu do wszystkiego,
co mu się należy.
C. 8,17,3 (cesarz Karakalla w r. 213): Jeśli otrzy-
małeś w zastaw grunt, zanim został on zasta-
wiony na rzecz gminy (res publico), podobnie
jak jesteś pierwszy w czasie, tak lepszy w prawie
(sicut prior es tempore, ita potior iure).
C. 8,17,8 (cesarz Dioklecjan w 293 r.}: Jest
prawem pewnym i oczywistym (certi oc ma-
nifest; iuris), że gdy tę samą rzecz zastawiono
w różnych chwilach dwóm osobom, za lepszego
uważa się tego, na czyją korzyść zastaw usta-
nowiono w pierwszej kolejności. Późniejszy
zastawnik uzyska uprawnienie do zbycia tego
zastawu (distrahendi potestas) dopiero wtedy,
gdy wcześniejszemu spłacony zostanie należny
mu dług.
162 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
C. 8, 17,2 (cesarz Karakalla w r. 212): Dla
zabezpieczenia fideikomisu warunkowego
zostaliście wprowadzeni w posiadanie gruntu
spadkowego dekretem pretora, sprawującego
jurysdykcję fideikomisarną. Jeśli nastąpiło
to wcześniej niż wasz przeciwnik zajął tenże
grunt tytułem wyroku (in causa iudicati)
z polecenia urzędnika egzekucyjnego, jesteście
lepsi w czasie (tempore potiores). W razie
J
sporu o zastaw przeważa bowiem prawnie
ten, kto wyprzedza czasowo (praevalet iure,
qui praevenit tempore).
O. 20,4,2 (Papinian w ks. 3 „Responsów"):
Ten, kto otrzymał w zastaw ogół dóbr dłużnika
(generaliter), jest lepiej chroniony (potior)
od tego, komu następnie spośród tych dóbr
zastawiono grunt, mimo że ten pierwszy może
odzyskać swe pieniądze również z pozostałych
składników majątku (ex ceteris bonis). Jednak
gdy umowa z pierwszym opiewało na to, że
pozostały majątek (cetera bona) będzie mu
zastawiony tylko wtedy, gdyby nie mógł odzy-
skać swych pieniędzy z rzeczy które zostały mu
zastawione ogólnie (generaliter), dopóki ta
umowa nie wejdzie w zastosowanie (defi-
ciente secundo conventione), drugi wierzyciel
uznawany będzie odnośnie do zastawionego
później gruntu za wierzyciela nie tyle lepszego
(potior), ile wrę cz jedynego (salus).
Prawo rzymskie
Komentarz
W dziedzinie praw rzeczowych pierwszeńst w o
prawa starszego wynika z zasady nemo plus
iuris. Prawo własności można bowiem
przenieść tylko raz: następne zbycie będzie
już dziełem niewłaściciela. Również gdy prawo
własności zostało już raz obciążone, jego póź­
niejsze obciążenie jakimkolwiek prawem
na rzeczy cudzej musi stanąć niejako w kolejce
za pierwszym. W odniesieniu do tekstu
Papiniana (D. 20,4,2) trzeba zauważyć, że
jest on potwierdzony nie tylko jego dalszym
tekstem (D. 20,l,lpr.), lecz także relacją Gaiusa
(D. 20,1,15,l). Mówi on o „klauzulach, codzien-
nie włączanych do zabezpieczeń, z mocy których
obok rzeczy zastawionych specjalnie odpowia-
dać mają również pozostałe dobra (cetera bona)
dłużnika, które ma on teraz i które nabędzie
w przyszłości, tak jakby zastawiono
je specjalnie".
Dalszy rozwój
Rzymską zasadę pierwszeństwa przejęła w śre­
dniowieczu wydana w 1298 r. przez papieża
Bonifacego VIII kompilacja prawa kanonicznego
Liber Sextus (VI. 5,13,54). Dopiero wtedy zasada
ta otrzymała dzisiejszą formę qui prior est
tempore, potior est iure. Zasada pierwszeństwa
przyjęta jest przez nowoczesne kodeksy cywilne,
zwłaszcza francuski (art. 2134 CC), niemiecki
(§ 879, 1209 BGB), szwajcarski (art. 825, 893
ZGB) i włoski (art. 2852 CCI). Kodeks polski
formułuje ją zarówno dla ograniczonych praw
rzeczowych w ogólności (art. 249 KC), jak i ze
szczególnym odniesieniem do zastawu. Ten
korzysta z pierwszeństwa tak przed wierzytelno-
ściami osobistymi (art. 306 KC), jak przed inny-
mi prawami rzeczowymi (art. 310 KC: ,.chyba że
zastawnik działał w złej wierze").
Problem prawny
Zasada pierwszeństwa (prior tempore potior
iure), oraz ius offerendi et succedendi w zasta-
wie wielokrotnym
Źródła pokrewne
«.::.i=:~:::ui. a teraz nie przytoczył
żadnej innej, nowej i ważnej okoliczności (oliud
novum et validum). W takim razie przedkłada
on bowiem sędziemu do rozstrzygnięcia tę
samą sprawę (eodem quaestio) .
D. 20,4,3pr. (Papinian w ks. ll „Responsów"):
Wierzyciel otrzymał w zastaw rzeczy, które
następnie drugi wierzyciel przyjął w zastaw na
podstawie drugiej umowy. Przy okazji później­
szej nowacji pierwszy wierzyciel otrzymał dalsze
zastawy. Uznano (placuit), że wcześniejsza ko-
lejność wierzycieli pozostaje w mocy na korzyść
pierwszego z nich, tak jakby znowu wkroczył
on na swoje dawne miejsce (tamquam in suum
locum succedenti).
Parafraza tekstu
O. 20,4, 11,4 (Gai us w pojedynczej ks. ,,O for-
mule hipotecznej"): Jeśli późniejszy wierzyciel
gotów jest spłacić wcześniejszemu jego należ­
ność, należy rozpatrzyć (videndum),
czy w razie odmowy przyjęcia przezeń zapłaty
wierzycielowi późniejszemu przysługuje skar-
ga zastawnicza (actio hypothecaria). Naszym
zdaniem gdy pierwszy wierzyciel nie otrzymał
pieniędzy z przyczyn l eżących po jego stronie,
skarga jego jest bezskuteczna (inutilis), tzn.
nie będzie mu udzielona.
O. 20,5,Spr. (Marcjan w pojedynczej ks.
,,O formule hipotecznej"): Gdy drugi wierzy-
ciel, który dokonał zapłaty na rzecz pierw-
szego, wstąpił w jego miejsce (in locum eius
successerit), ma on prawo sprzedaży zastawu
zarówno z powodu pieniędzy spłaconych
pierwszemu wierzycielowi, jak i z powodu tych
pożyczonych dłużnikowi.
O. 20,4,12pr. (tamże): Na korzyść
wierzyciela ustanowiono zastaw umowny.
Gdy posiada on rzecz, którą drugi chce mu
odebrać za pomocą actio hypothecaria,
może użyć zarzutu (exceptio) ,,jeśli rzecz
to nie została mi uprzednio zastawiona 11.
Gdy natomiast wierzyciel wytacza actio hypo-
thecaria, a posiadacz stosuje zarzut „jeśli nie
umówiono się, by rzecz była mu zastawiona
wierzyciel może replikować w wyżej opisany
sposób. Lecz gdy drugi wierzyciel skarży
innego posiadacza, skarży prawidłowo (recte)
i przedmiot zastawu będzie mu przysądzony,
mimo że przez pierwszego wierzyciela zostanie
mu on nastepnie odebrany.
Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe
Komentarz
Zasada pierwszeństwa nie przes ądza o kon-
strukcji wielości zastawów. Ta powst a wała
wbrew wykształconemu przy fiducji przekona-
niu, że uprawniony do jednego zabezpieczenia
realnego może być tylko jeden podmiot.
Przyjmowano więc początkowo albo, jak
Gaius w przytoczonym już (wyżej str. 761) tek-
ście D. 20,1,15,2, prawo następnego zastawnika
do nadwyżki posprzedażnej , albo jego prawo za-
stawu na całym przedmiocie, ujęte pod warun-
kiem, że prawo poprzednika wygaśnie (Afryka-
nus D. 20,4,9,3). Ta panująca do Juliana włącz­
nie konstrukcja poświadczona jest przez
Gaiusa (D. 20,4, 11,4), który rozstrzyga problem
skargi późniejszego wierzyciela milczą co jako
konsekwencję utraty skargi przez wierzyciela
wcześniejszego . Gaius nie zna zatem jeszcze
konstrukcji wielości zastawów na tym samym
przedmiocie. Jednakjuż niewiele odeń młodsz
Podobnie rozstrzygają późniejsi prawnicy klasycz-
ni, zwłaszcza Marcjan (D. 20,4,l2pr.; D. 20,5,5pr.)
i którzy wyraźnie do-
puszczają wielość zastawów na jednym przed-
miocie. W konsekwencji powstawała zawsze
oparta na pierwszeństwie czasowym hierarchia
zastawników, z których każdy mógł na podsta-
wie skargi rzeczowej (actio pigneroticia in rem)
wydobyć przedmiot zastawu od jego nieupraw-
nionego posiadacza.
11,
warsztaty prawnicze 163
Problem prawny
Kolejność zastawów ustanowionych warunkowo
Źródła pokrewne
t t w ks. pojedynczej „O for-
mule hipotecznej : Lepsze prawo zastawu (potior)
ma ten, kto pierwszy udzielił pożyczki i otrzymał
zastaw umowny, mimo że dłużnik uprzednio
umówił się (convenerat) z innym, że w razie
otrzymania odeń pożyczki ta sama rzecz będzie jej
zabezpieczeniem. Obowiązuje to również wtedy,
gdy rzeczywiście później otrzymał pożyczkę, mógł
jej bowiem wbrew umowie nie otrzymać.
§ l. Zobaczmy (videamus), czy obowiązuje to
również wtedy, gdy na zabezpieczenia warunkowej
stypulacji ustanowiono zastaw umowny, a przed
spełnieniem się warunku kto inny udzielił pożycz­
ki bezwarunkowo {pure) pod zastaw umowny tej
samej rzeczy. Jeśli następnie spełnił się warunek
stypulacji, czy i tu lepszą pozycję ma późniejszy
wierzyciel 7 Obawiam się (vereor), że trzeba roz-
strzygnąć inaczej. Jest bowiem poprawniejsze
(melius), by po spełnieniu się warunku uznać sty-
pulację za bezwarunkową w dacie jej zawarcia.
§ 2. Dzierżawca (co/onus) uzgodnił zastaw rzeczy
wprowadzonych i wniesionych na grunt oraz
tamże zrodzonych (inducta i/lata ibi nota). Jeśli
przed ich wniesieniem zastawił je komu innemu,
a wniósł dopiero potem, chroniony będzie ten, kto
ma rzecz na podstawie bezwarunkowego zastawu
specjalnego (specia/iter pure). Rzecz jest bowiem
zastawiona pierwszemu wierzycielowi nie z tytułu
umowy (conventio), lecz z powodu wniesienia,
które nastąpiło później.
Problem prawny
Wyjątki od zasady pierwszeństwa dla zastawów
uprzywilejowanych
Źródła pokrewne
C. 8,11.J,2 (cesarz Karakalla w r. 211.J): Jest pewne
(certum est), że mimo braku szczególnego po-
stanowienia majątek kontrahenta fiskusa odpo-
wiada tak, jak odpowiadałyby z tytułu zastawu
(ve/uti pignoris titulo).
D. 20,ll.2lpr. (Cerwidiusz Scewola w ks. 21 „Di-
gestów"): Tycjusz zastawił Seji na zabezpieczenie
sumy, na którą został zasądzony z tytułu sprawo-
wanej przez niego opieki, ,,wszystkie swe dobra,
które miał i które miał nabyć w przyszłości"
(omnia bona sua quae hobebat quaeque habi-
turus esset). Następnie, zaciągnąwszy pożyczkę
od fiskusa, zastawił mu wszystkie swe rzeczy {res
suas omnes). Potem spłacił Seji część długu,
a pozostałą część przyrzekł jej w drodze stypula-
cji nowacyjnej, za pomocą której umówił się z nią
co do zastawu w podobny sposób, jak poprzed-
nio. Zapytano (quaesitum est), czy dopóki długi
Seji nie zostaną pokryte, wyprzedza ona fiskusa,
tak odnośnie tych rzeczy, które Tycjusz miał za
czasów pierwszego zobowiązania, jak również
odnośnie tych, które nabył potem. Odpowiedział
(respondit), że nie ma powodu, czemu nie miała­
by wyprzedzać.
164 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
D. 20,4,9pr.-2 (Afrykanus w ks. 8 „Zagadnień ';:
Kto wziął w najem łaźnię od pierwszego dnia (ex
calendis) następnego miesiąca, uzgodnił zastaw
niewolnika Erosa do chwili zapłaty czynszu. Tenże
najemca zastawił tegoż Erosa przed pierwszym
lipca z tytułu pożyczki. Zapytany (consultus), czy
pretor powinien chronić wynajmującego przed
pożyczkodawcą, żądającym ,wydania Erosa, Julian
odpowiedział (respondit), że powinien. Choć bo-
wiem zastawiono go w chwili, gdy z najmu nic się
jeszcze nie należało, pozycja wynajmującego jest
lepsza (potior). Już wtedy bowiem Eros znalazł
się w sytuacji, w której obciążający go zastaw nie
mógł zgasnąć bez zgody wynajmującego.
§ 1. Co więcej (amplius), Julian uznał (putabat)
również zastawnika warunkowego za godniejsze-
go ochrony w stosunku do tego, czyja (bezwa-
runkowa) należność powstała później, chyba że
jest to warunek nie do spełnienia wbrew woli
dłużnika (invito debitore).
§ 2. Dziedzic, który zastawił swą rzecz dla
zabezpieczenia obciążających go warunkowych
zapisów testamentarnych, zastawił ją następnie
za otrzymaną pożyczkę, poczem ziścił się warunek
zapisów. Ró wnież wtedy Julian uznał (existima-
vit), że trzeba chronić tego, komu rzecz zastawio-
no w pierwszej kolejności.
Parafraza tekstu
D. 20,4,5 (Ulpian w ks. 3 „Dysputacji"}: Niekiedy
późniejszy wierzyciel jest silniejszy (potior)
od wcześniejszego, zwłaszcza gdy należność
późniejszego zużyto na zachowanie przedmiotu
zastawu (in rem ipsam conservandam), np. gdy
zastawiono statek, a ja udzieliłem kredytu na
jego wyposażenie lub naprawę.
D. 49,14,28 (tamże): Jeśli ktoś zastawił mi
„wszystko, co ma i będzie miał" (ąuae habet
habiturusve esset), a następnie zawarł umowę
z fiskusem, należy wiedzieć (sciendum est), iż
Papinian udzielił opinii prawnej (respondisse),
według której w odniesieniu do rzeczy nabytych
później prawo fiskusa jest silniejsze (potior).
Taką samą normę zawierają też ustawy cesarskie
(constitutum est). Fiskus wyprzedza bowiem
ustanowienie zastawu (causa pignoris).
C. 8, 17,7 (cesarz Dioklecjan w 293 r.): Spośród wie-
lu wierzycieli, którzy w różnych chwilach otrzymali
te same zastawy pierwsi uznani są za lepszych
(priores habeantur potiores). Jednak mocą
autorytetu prawa (iuris auctoritas) ten spośród
nich, za czyje pieniądze kupiono grunt, którego
zastawienie natychmiast uzgodniono, preferowa-
ny będzie w stosunku do wszystkich innych.
Komentarz
Struktura wszystkich przypadków, przedsta-
wionych tak przez Afrykanusa, jak przez
Gaiusa, jest identyczna: wierzytelność zabez-
pieczona pierwszym zastawem w chwili ustano-
wienia go jeszcze nie istnieje. Własność
przedmiotu zastawu jest więc nieobciążona.
Według Afrykanusa {D. 20,I.J,9pr.-2), który referu-
je pogląd Juliana, drugi wierzyciel nabywa zatem
natychmiast skargę rzeczową z tytułu zastawu
(actio Serviana). Jednak wierzyciel wa runkowy miał
już ekspektatywę prawa zastawu, która aktualizuje
się dzięki ziszczeniu się warunku. Wychodzi on więc
na czoło, spychając późniejszego wierz ciela bez-
warunkowega :e miejsce. . , .
@MJ••l4•~1 przyznaje w principium
pierwszeństwo temu wierzycielowi, który pierwszy
nie tylko obiecał, lecz także faktycznie udzielił
pożyczki i otrzymał zastaw.
Sytuacja przedstawiona w§ l Gaiusa przypomi-
na § l-2 Afrykanusa, bo pożyczkę przyrzeczono
w formie warunkowej stypulacji. Również Gai us
preferuje pierwszego wierzyciela, gdyż spełnienie
się warunku czyni stypulację bezwarunkową.
W § 2 tekstu Gaiusa kolejność działań dzierża wcy
(co/onus) jednoznacznie determinuje rozstrzy-
gnięcie:
(l) umowa zastawu z wydzierżawiającym, zawarta
pod warunkiem wniesienia rzeczy;
(2) bezwar unkowa umowa zastawu odnośnie do
tych samych rzeczy z innym wierzycielem;
(3) wniesienie rzeczy. Ponieważ dopiero ono
aktualizuje warunkowe prawo zastawu wy-
dzierża wiającego, pierwszeństwo ma wie rzyciel
bezwarunkowy.
Komentarz
Zapewne pod w pływem hipoteki umownej,
ustanawianej zwyczajowo dla fiskusa na całym
majątku jego kontrahentów, wykształciły się
przysługujące mu milcząco generalne hipoteki
ustawowe. Wprowadził je zapewne już w po-
czątkach pryncypatu cesarz August jako fiskalne
przywileje egzekucyjne {FIF. 5), a u schyłku okresu
klasycznego cesarze z dynastii Sewerów przyznali
je majątkowi prywatnemu (res privata) cesarza
i jego małżonki {D. I.J9,ll.J,6,l). Epoką rozkwitu
ustawowych hipotek generalnych stało się jednak
dopiero późne cesarstwo.
Dalszy rozwój
Prawo powszechne (ius commune) ukształtowało
kazuistykę pierwszeństwa zastawów na rzymskich
zasadach. Zachowała ona jednak swe znaczenie
tylko dla zastawu ruchomego i zastawu na pra-
wach. Zastaw nieruchomy opiera się natomiast,
poczynając od reform ustawodawczych XVIII w.,
na nowych zasadach prawa ksiąg wieczystych.
Należy do nich nieznana prawu rzymskiemu
zasada jawności zastawu, realizowana przez wpis
do ksiąg. Decyduje on o pierwszeństwie hipotek
{§ 879 BGB) i dozwala na nabycie w dobrej wierze
hipoteki zupełnie nieistniejącej lub nieprzysłu ­
gującej zbywcy{§ 892-893, ll38, 1157 BGB).
Trzeba w końcu zaznaczyć, że nieruchomy zastaw
czysto umowny znany był polskim sądom ziemskim
od XIV w., a związana z nim zasada pierwszeństwa
prior tempore potior iure została sformułowana już
w konstytucji o ważności zapisów z 1588 r.
ROZDZIAŁ 6.
Zobowiązania

6.1. Pojęcie zobow;ązania

creditor (wierzyciel) debitor (dłużnik)

Actio in personam

r świadczenie

dare - dać

facere - uczynić

praestare - świadczyć

Problem prawny Parafraza tekstu Komentarz

Pojęcie zobowiązania (obligatia)
Źródła pokrewne
Justyniańska definicja zobowiązania jest
bardziej syntetyczna od omawianej próby de-
finicyjnej Paulusa. Kompilatorzy justyniańscy
podkreślili w pierwszym rzędzie przymusowość
sytuacji dłużnika w zakresie wykonania zobo-
wiązania: I. 3,l3pr. ,,Zobowiązanie jest węzłem
prawnym, który zmusza nas do świadczenia cze-
goś zgodnie z prawami naszego państwa".
O. 44,7,3pr. (Paulus w ks. 2 „Instytucji").
Istota zobowiązania nie polega na tym,
aby jakiś obiekt albo służebność uczynić
naszq, ale aby inny daf, uczynił lub świadczył,
to, do czego jest zobowiązany.
Paulus skupił swoją uwagę na „istocie"
(substantia) zobowiązania. Dla jej wyjaśnienia
wykorzystał dwa elementy. Pierwszy to odmien-
ność pomiędzy uprawnieniem przysługującym
wierzycielowi, skutecznym tylko względem
dłużnika, które było realizowane za pomocą
skargi typu actio in personam a chronionymi
za pomocą skarg rzeczowych (actiones in rem)
uprawnieniami do władztwa nad określonymi
obiektami, jak prawo własności lub ograniczone
prawa rzeczowe (np. służebności). Uprawnienie
wierzyciela - drugi element wyjaśnień
Paulusa - stanowi pozytywne określenie postaci
świadczenia. Wykorzystał w tym celu słowa
stosowane przy opisie actio in personam.
Jak wyjaśniał bowiem Gaius w swoim podręcz­
niku: tego typu skarga przysługiwała
w przypadku prowadzenia sporu z kimś, kto
,,winien nam coś dać, uczynić, świadczyć"
(G. ~,2). W ten sposób Paulus ukazał też różno­
rodność możliwych postaci świadczenia. Może
ono bowiem polegać na przekazaniu konkret-
nego obiektu, wykonaniu usług lub przyjęciu
odpowiedzialności za cudze zobowiązanie.

Rozdział 6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 165

 Prawo nowożytne

Według§ 21.jl BGB: ,.Z mocy stosunku zobowią­

zaniowa-prawnego wierzyciel jest uprawniony do
domagania się świadczenia od dłużnika. Świad­
czenie może polegać także na zaniechaniu".

Stosownie do art. 353 § l KC: ,.Zobowiązanie

polega na tym, że wierzyciel może żądać od
dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien
świadczenie spełnić. § 2. Świadczenie może po-
legać na działaniu albo na zaniechaniu".

Zgodnie z Art.111-1:102 ust. l DCFR: .,Zobowiąza­

nie jest obowiązkiem wykonania tego, co jedna
strona - dłużnik, stosownie do stosunku praw-
nego, jest winna drugiej stronie - wierzycielowi".

6.2. Źródła, historyczny rozwój i systematyka zobowiązań

6.2.1. Źródła zobowiązań

--~
źródła zobowiązań

~ J
zobowiązania zobowiązania wynikające zobowiązania wynikające
zaciągane w sposób z niezamierzonego przez ze zdarzeń nie należących
zamierzony, dopuszczone wierzyciela, nagannego do wcześniej wskazanych
przez prawo zdarzenia grup

ex contraetu ex delicto/ex maleficio actianes in factum

obligationes ex variis
causarum figuris
quasi ex contractu/quasi
ex delicto

166 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

- - - -
Problem prawny Parafraza tekstu
Źródła zobowiązań O. 44,7,25, J(Ulpian w „Księdze reguł"}. Niektóre
skargi wynikają z kontraktów, inne ze zda- o---......_ . następstwern czynności zamierzonych, jak
rzeń faktycznych, a jeszcze inne sak ,nst r-
Źródła pokrewne
owane z uwagi na określony stan faktyczny
G. 3,88: Teraz przejd ź my do zobowiązań, któ-
Skarga z kontraktu przysługuje wtedy, gdy
rych główny podział wy raża się w wyróżnieniu ktoś dla swojej korzyści zawarł z kimś innym
dwóch rodzajów. Każde bowiem zobowiązanie kontrakt, na przykład, przy kupowaniu,
powstaje albo z umowy (ex contractu), albo
sprzedawaniu, najmowaniu, wynajmowa-
z czynu niedozwolonego (ex delicto).
niu i w podobn ych przypadkach. Skarga ze
zdarzenia faktycznego przysługuje wtedy, gdy
I. 3,13,2: Następny podział zobowiązań wy- ktoś odpowiada za to, co uczynił, na przykład
raża się w wyróżnieniu czterech rodzajów: są
bowiem zobowiązania z umowy (ex contractu)
gdy popełnił kradzież, naruszył dobra osobiste
albo wyrządził szkodę. Skargą powstałą
albo ze zdarzenia podobnego do umowy (quasi
ex contractu), albo z czynu niedozwolonego z uwagi na określony stan faktyczny (in
(ex maleficio), albo ze zdarzenia podobnego do factum) nazywa się na przykład taką, którą
czynu niedozwolonego (quasi ex moleficio).
uzyskuje patron przeciwko wyzwo leńco wi, któ-
ry pozwał go wbrew edyktowi pretorskiemu.
Dla systematycznej wizji źródeł zobowiązań od
czasów śre dniowiecza podstawowe znaczenie
ma wskazanie jako dwóch podstawowych źródeł
zobowiązań kontraktów (ex contractu)
i czynów niedozwolonych (ex delicto/ex maleficio).
6.2.2. Zobow;ązania ex contractu
podstawowe przesłanki ważnegozawarcia
zobowiązania ex contractu
dokonanie przewidzianego przez prawo typu czynnosn
Rozdział
Komentarz
Ulpian wyjaśnia, że zobowiązanie mogło to być
---; i zdarzenia niezamierzonego przez wierzyciela.
Wskazując różnorodność źródeł powstawania
zobowiązań, prawnik podzielił je na trzy grupy.
Na pierwszym planie stoją zobowiązania z kon-
traktów (ex contractu) oraz ze zdarzeń (ex fac-
tu), jak np. kradzież, zniewaga czy zniszczenie
cudzej rzeczy, czyli z czynów niedozwolonych
(ex delicto). Jako trzecią grupę zobowiązań
Ulpian wyodrębnił przypadki udzielania ochro-
ny prawnej za pomocą actio in factum, czyli
w przypadkach nie przewidzianych wcześniej
w ius civile ani w ius honorarium. Na podkre
s "11 zJStU!;L "•oo. t ze,en1e JW s, , 12 zrodeł.
powstawania zobow1~zan me da się sprowadzic
do dwoch typowych postao, tj. kontraktow
i zakazanych przez prJwo dz1alan fa1dycznych.
Prawo nowożytne
Według§ 859 ABGB: ,,Osobiste prawa rzeczo-
we, z mocy których jedna osoba jest zobowią­
zana do świadczenia na rzecz drugiej, wynikają
bezpośrednio z usta wy albo z czynności praw-
nej, albo z wyrządzonej szkody".
Zgodnie z art. 1173 CCI: ,,Zobowiązania wyni-
kają z umowy (1321), z czynu niedozwolonego
(201.j3) lub z każdego innego aktu bądź faktu,
który jest odpowiedni do ich powstania zgodnie
z porządkiem prawnym (1.j33 i n., 1718, 1890,
1987 i n., 2028 i n., 2033 i n., 201.jl, 2126)".
porozumienie stron (consensus)
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 167
 ---- -----
Problem prawny
Pojęcie kontraktu
Źródła pokrewne
G. 3,89: Najpierw spójrzmy na te, które
powstają z umów (controctu nascuntur).
.J
Tych bowiem są cztery rodzaje: zaciągane
poprzez rzecz lub słowa, lub pismo, lub porozu-
mienie= I. 3,13,2 in fine.
D. 2,111,1,3 (Ulpian w ks. 11 „Komentarza do
edyktu"}. Słowo porozumienie (conventio) jest
ogólne. Obejmuje wszystkie przypadki wspól-
nego działania w celu zaciągnięcia lub zakoń­
czenia aktu prawnego. Gdy bowiem dochodzą
do porozumienia, polega to na tym, że wycho-
dzą z różnych miejsc, a dochodzą i spotykają się
w jednym. Tak, że gdy na początku kierowali się
różnymi intencjami, to na końcu działają w tej
samej, tj. osiągają wspólny pogląd. Pojęcie po-
rozumienia (conventio) jest zatem ogólne i, jak
trafnie mówi Pedius, nie ma kontraktu - nie ma
zobowiązania, jeśli nie obejmuje ono porozu-
mienia, które powstałoby poprzez wydanie rze-
czy lub poprzez wypowiedzenie słów. Bowiem
i stypulacja, która dochodzi do skutku poprzez
wypowiedzenie słów jest nieważna, jeśli nie
obejmuje zgody (consensus}.
Gaius i wzorowany na nim podręcznik Justynia-
na używają pojęcia kontraktu (contractus) jako
określenia wyróżnionych typów zobowiązań
umownych.
6.2.3. Nominalizm kontraktowy
istota i konsekwencje
praktyczne
nominalizmu
kontraktowego
Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
D. 50, 16, 19 (U/pian w ks. 11 „Komentarza da
edyktu"). Labean definiuje w księdze pierwszej
Komentarza da edyktu pretora miejskiego,
że w pewnych sytuacjach można mówić
a działaniu (agere), w innych a prowadzeniu
(gerere), a w jeszcze innych o kontraktowaniu
(cantrahere). Sławo „ działonie" jest ogólne.
Może oznaczać użycie słów lub wykorzystanie
rzeczy, jak w przypadku stypulacji lub wypłaty
pieniędzy. Kontrakt jest wzajemnym zobowią­
zaniem, które Grecy nazywają synallagma,
jak na przykład kupno, sprzedaż, najem,
spółka. Prowadzenie oznacza sprawę podjętą
bez użycia słów.
źródłem obowiązku
z którą prawo łączyło szczególną skargę
Ustalenie, że umowa ma właśowe dla danego typu kontraktu
cechy (np. nieodpłatne świadczenie usługi polegającej
na sprawowaniu pieczy nad cudzą rzeczą) było przesłanką
przyznania wierzycielowi właściwej skargi
Komentarz
Ulpian przypomina definicję kontraktu sformuło­
waną przez żyjącego blisko 200 lat przed nim Labe-
ona. Zwraca się w niej uwagę na związek pomiędzy
pojęciem kontaktu a korzyścią z jego zawarcia dla
każdej ze stron. Jurysta wyróżnił trzy sposoby po-
l wstania stosunku obligacyjnego w następstwie za-
mierzonego, dozwolonego przez prawo zachowania.
Pierwszy z nich to działanie (agere}, które polega
na wypowiedzeniu określonych słów. Wtaki sposób
już we wczesnym prawie rzymskim powstawały sto-
sunki prawne w następstwie uroczystego przyrze-
czenia (sponsio, stipułatio} czy też wręczenia rzeczy
(numerotia). Drugi sposób powstania zobowiązania
to prowadzenie {gerere}, co do którego można
wnioskować, że obejmuje podjęcie prowadzenia cu-
dzych spraw z pobudek altruistycznych (negotiorum
gestio}. Kontrakt był zatem - zdaniem Labeona -
trzecim sposobem powstania zobowiązania w na-
stępstwie dozwolonego przez prawo postępowania .
Dla określenia istoty kontraktu, prawnik, inspirując
się greckim pojęciem synallagma, zwrócił uwagę na
wzajemność świadczeń. Przykładowo w kontrakcie
sprzedaży (emptio venditio) kupujący otrzymuje
towar, a sprzedający pieniądze tytułem ceny.
Praktycznym owocem takiego ujęcia było posze-
rzenie możliwości zawierania zobowiązań umow-
nych. We wskazanym przez Labeona pojęciu kon-
traktu mieściły się bowiem wszelkie przypadki,
w których nastąpiło jakieś świadczenie w oczeki-
waniu uzgodnionego świadczenia wzajemnego.
W średniowieczu, w uzupełnieniu do ustalonych
w antycznym prawie rzymskim typów kontraktów,
określono je jako kontrakty nienazwane.
Prawo nowożytne
Według słynnego art. 1101 CC: ,,Kontrakt jest po-
rozumieniem, poprzez które jedna lub więcej osób
zobowiązują się względem innej osoby lub osób coś
przekazać, uczynić lub powstrzymać się od czynienia".
Stosownie do§ 311 ust. 1 8GB: ,,Dla ustanowienia
stosunku zobowiązaniowego poprzez czynność
prawną, jak i dla zmiany treści stosunku zobowią­
zaniowego konieczna jest umowa między jego stro-
nami, o ile ustawa nie przewiduje czegoś innego".
Zgodnie z art.11-1:101 ust. 1 DCFR: ,,Kontrakt jest
porozumieniem osiągniętym w celu stwierdzenia
wiążącej relacji prawnej albo wywołania innego
skutku prawnego. Jest on dwustronnym lub wielo-
stronnym aktem prawnym".
prawnego mogła być tylko taka umowa,

zasada nominalizmu
kontraktowego
Problem prawny
Nominalizm kontraktowy, określenie typu kon-
traktu i wybór właściwej skargi
Źródła pokrewne
D. ł.Jł.J,7,1-3 (Gaius w ks. 2 „Rzeczy codzien-
nych"). Zobowiązania umowne są zaciągane
albo poprzez rzecz, albo słowa, albo poprzez
samo porozumienie. Poprzez rzecz jest zaciąga­
ne zobowiązanie wynikające z dania pożyczki.
Pożyczka może polegać na daniu takich przed-
miotów, które są określane według wagi, liczby
czy objętości, jak na przykład wino, oliwa,
zboże, pieniądze, które to przedmioty po to są
dawane, aby przejmujący zwrócił w przyszłości
przedmioty inne niż otrzymane, ale tego same-
go rodzaju i jakości. Także ten jest wobec nas
zobowiązany poprzez rzecz, któremu daliśmy
rzecz w użyczenie ..On jednak jest zobowiązany
do zwrotu tej samej rzeczy, którą otrzymał.
D. 19,5,6 (Neracjusz w ks. l „Opinii"). Sprzeda-
łem dom czynszowy w ten sposób, że w zamian
otrzymam inny. Odpowiedział, że nie przysłu­
guje skarga z tytułu sprzedaży (actio venditi),
ale skarga oparta na prawie cywilnym o kwotę,
którą określi sędzia.
zasada
) swobody
( czynności (np. zgodność z prawem
umów
Parafraza tekstu
O. 16,3, 1,8 (Ulpian w ks. 30 „Komentarza
do edyktu"). Gdy zginęło ubranie powierzone
prowadzącemu łaźnię, przysługuje przeciwko
niemu skarga z tytułu przechowania (actio
depositi), czyli odpowiada on tylko za zły
zamiar, jeśli nie otrzymał wynagrodzenia
za pieczę nad ubraniem. Gdy jednak sprawo-
wał ją odpłatnie, przysługuje przeciwko
niemu skarga z tytułu umowy o świadczenie
usług (actio conducti).
Rozdział
żródlem zobowiązania jest każda umowa
spełniająca ogólne przesłanki ważności
)
i dobrymi obyczajami)
Komentarz
Podstawą rozważań jurysty jest zasada, iż po-
"l szkodowanemu przysługuje skarga właściwa
I dla typu kontraktu, jaki zawarł. Biorąc pod
>---l uwagę praktyczną funkcję umowy o sprawowanie
pieczy nad powierzonymi rzeczami, Ulpian wska-
zuje, że w grę może wchodzić umowa przecho-
wania (depositum) lub umowa o świadczenie
usług (łocatio conductio). Jurysta wyjaśnia,
J że o kwalifikacji kontraktu decyduje to, czy
sprawujący pieczę nad ubraniem otrzymał za to
wynagrodzenie. Przy okazji dodaje, że ma to także
wpływ na zakres jego odpowiedzialności odszko-
dowawczej. Jeśli umowa była nieodpłatna, po-
szkodowanemu przysługuje actio depositi, a gdy
była odpłatna - actio conducti. Tekst pokazuje
typowe dla prawa rzymskiego rozważania nad
zasadnością skargi kontraktowej. Wymagały one
ustalenia, jakiemu typowi kontraktu odpowiada
dana umowa. Od czasu przyjęcia w prawie pry-
watnym zasady swobody umów określenie typu
umowy łączy się tylko ze stosowaniem szczegól-
nych, właściwych dla niego przepisów. Nie wiąże
się natomiast z oceną mocy wiążącej umowy.
W tym zakresie istotne stały się ogólne przesłan­
ki ważności umowy jako zródła zobowiązania.
Prawo nowożytne
Stosownie do art. 1008 CC: .,Są cztery zasadni-
cze przesłanki ważności porozumienia:
zgoda wiążącej się nim strony; zdolnosć zawarcia
kontraktu; określenie przedmiotu zobowiązania;
dozwolona przez prawo przyczyna zobowiązania."
Według§ 138 8GB: .,Czynność prawna narusza-
jąca dobre obyczaje jest nieważna."
Zgodnie z wprowadzonym w roku 1990 art. 3531
KC: .,Strony zawierające umowę mogą ułożyć
stosunek prawny według swojego uznania,
byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się
właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani
zasadom współżycia społecznego."
Według propozycji zawartej w art.11-1:102
ust. 1 DCFR: .,Strony mogą swobodnie zawrzeć
kontrakt lub dokonać innego aktu prawnego
oraz określić ich treść uwzględniając
bezwzględnie obowiązujące przepisy prawa."
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 169
6.3. Konkurencja skarg in personam
skarga z tytułu kontraktu
Problem prawny
Zbieg roszczeń z tytułu nienależytego wykona-
nia kontraktu i bezpodstawnego wzbogacenia;
konkurencja skarg
Źródła pokrewne
D. 12,7,1,2 (Ulpian w ks. l.j3 „Komentarza do
Sabinusa"). Powiada się, że przysługuje skarga
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (condictio)
w przypadku, gdy od początku przyrzeczenie nie
miało prawnego uzasadnienia (ab initio sine
causa), jak i wtedy, gdy uzasadnienie to odpa-
dło (finita est) albo nie nastąpiło świadczenie
wzajemne, z uwagi na które złożono przyrzecze-
nie (secuta non est).
D. 19,5,7 (Papinian w ks. 2 „Zagadnień"). Gdy
dałem ci dziesięć, abyś wyzwolił Stichusa, a ty
zaniechałeś tego, mogę dochodzić za pomocą
skargi praescriptis verbis kwoty, która opowiada
wartości korzyści, jaką uzyskałbym dzięki umowie,
jeśli nie miałem interesu w wykonaniu umowy,
będę dochodził od ciebie dziesięciu jako zwrotu
bezpodstawnego wzbogacenia.
170 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
albo
o------'")
Parafraza tekstu
O. 12,7,2 (Ulpian w ks. 32 „Komentarza do
edyktu"). Zajmujący się czyszczeniem wziął
ubranie do prania, a następnie, gdy ono
zginęło, zapłacił cenę ubrania stosownie
do powództwa z tytułu umowy o dzieło
(actio locati). Gdy potem właściciel odzyskał
ubranie, to powstaje pytanie, za pomocą
jakiego powództwa powinien pracz dochodzić
ceny którą zapłacił? Kasjusz uważa,
że może wystąpić nie tylko ze skargą z tytułu
umowy o dzieło (actio conducti), ale może
również skierować przeciwko właścicielowi
skargę z tytułu bezpodstawnego wzbogace-
nia (condictio). Uważam, że ma w każdym
razie skargę z tytułu umowy o dzieło (actio
conducti). Jest natomiast pytanie, czy może
wystąpić ze skargą z tytułu bezpo stawne-
go wzbogacenia {condictio) skoro zapłacił
należny dług. Chyba ze uznamy iż 'Tloino
dochodzić za pomocą skargi z tytułu bezpod-
stawnego wzbogacenia długu zapłaconego
Jakby bez podstawy. Po odnaleziemu ubrania
wydaje się bowiem, że dług zapłacono jakby
bez podstawy.
skarga z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia (condicito)
Komentarz
Punktem wyjścia rozważań Juliana jest przypo-
mnienie opinii starszego od niego o około 100 lat
Kasjusza. Uważał on, że ten, kto zapłacił odszkodo-
wanie za ubranie, które się odnalazło, może żądać
zwrotu pieniędzy za pomocą skargi kontraktowej
(actio conducti), czy także skargi z tytułu bezpod-
(" stawnego wzbogacenia (condictio). Julian uznaje
za niewątpliwe przyznanie skargi kontraktowej.
Podnosi natomiast wątpliwość, co do zasadno ści
skargi z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia,
skoro zapłata odszkodowania była uzasadniona.
Argument na rzecz przyznania skargi z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia opiera się na m yśli ,
że jeśli uzasadnienie do świadczenia odpadło ,
to od tego momentu można je traktować tak
samo, jakby zostało spełnione bezpodstawnie.
o- Tekst pokazuje charakterystyczne dla prawa rzym-
skiego rozwijanie zakresu ochrony prawnej z tytu-
łu bezpodstawnego wzbogacenia poprzez ocenę,
czy w konkretnych przypadkach przysługuje skar-
ga (condictio). Bezpodstawne wzbogacenie nie
było w antycznym prawie rzymskim precyzyjnie,
jednolicie określonym źródłem zobowiązania .
Taki sposób ewolucji prawa powodował, że ten
sam przypadek przypadek mógł zostać uznany
za podstawę odpowiedzialności kontraktowej
i z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Był to
zbieg skarg, a uprawniony musiał dokonać wyboru
jednej z nich.
Prawo nowożytne
Według art. 201.j2 (Cl: ,,Skarga z tytułu bez-
podstawnego wzbogacenia nie przysługuje jeśli
poszkodowany może skorzystać z innej skargi dla
uzyskania szybkiego zasądzenia odszkodowania."
Zgodnie z art. /.jll.j KC: ,,Przepisy niniejszego tytułu
[bezpodstawne wzbogacenie - W.O.] nie uchybiają
przepisom o obowiązku naprawienia szkody."
Stosownie do art. Vll-7:101 ust. l DCFR: ,,Praw-
ne konsekwencje wzbogacenia uzyskanego na
podstawie kontraktu lub innego aktu prawnego
są regulowane innymi przepisami prawa, jeśli
przepisy te przyznają bądź wyłączają prawo do
zwrotu wzbogacenia, przez zwrot, umorzenie,
zmniejszenie ceny lub w inny sposób".

skarg?
Problem prawny
Zbieg roszczeń z tytułu nienależytego wykona-
nia kontraktu i czynu niedozwolonego
Źródła pokrewne
D. 9,2,7,8 (Ulpian w ks. 18 „Komentarza do
edyktu"). Prokulus mówi: gdy lekarz niepopraw-
nie operował niewolnicę, przysługuje skarga
z umowy o wykonanie zabiegu (actio łocoti)
lub skarga z ustawy akwiliańskiej.
D. 9,2,18 (Paulus w ks. 10 „Komentarza do
Sabinusa"). Gdy ten, kto otrzymał niewolnika
w zastaw zabił go lub zranił, może być pozwany
skargą akiwiliańską i z tytułu zastawu (actio
pigneraticio). Powód musi jednak wybrać mię­
dzy jedną a drugą.
D. 47,2,55,3 (Gaius w ks. 13 „Komentarza do
edyktu prowincjonalnego"). Gdy skarga z tytułu
kradzieży (actio furti) służy do dochodzenia kary
pieniężnej, to skarga o zwrot bezpodstawnego
wzbogacenia (condictia) i skarga wydobywcza
(vindicotio) odzyskaniu rzeczy. Odzyskanie
rzeczy nie umniejsza zasadności skargi z tytułu
kradzieży. Natomiast wyklucza skargę wydo-
bywczą i o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia.
Natomiast w odmiennym przypadku, po zapła­
cie kary w dwu- lub czterokrotnej wysokości,
jest zachowana skarga wydobywcza i o zwrot
bezpodstawnego wzbogacenia.
albo
7 t ,1 ułu lmntr ~t, I o- ) skarga z tytułu czynu niedozwolonego
Parafraza tekstu
O. 13,6, 18,1(Gai us w ks. 9 „Komentarza do
edyktu pretora prowincjonalnego"). Gdy stan
przedmiotu danego w zostaw, użyczenie albo
no przechowanie został pogorszony przez
tego, kto go otrzymał, to przysługują nie tylko
te skargi, o których tu jest mowa, ale także
skarga z lex Aquilia. Gd~ Jed 1c z me~ o,tatu
0--
wniesiona, wyklucza ta wmesieme innych.
Rozdział
Komentarz
Gaius wyjaśnia w stanowczy sposób, że obok
właściwej skargi kontraktowej poszkodowany
może wystąpić ze skargą opartą na lex Aquilia,
czyli wynikającą z popełnienia czynu niedozwo-
lonego. Dopuszczalność takiego zbiegu skarg
jest przedstawiona jako oczywista. Pol d7uje
.c ż J v,c 1msc dost '.E "ah, •eto samo
7
zdarzenie moze stac się zrodłem odpowiedZ1al-
nosci ex contractu; ex delicto. Taka postawa
mac 11 IJ< 110 pr3 ,ną oszkodo vrne'"
Jurysta wyjaśnia jednak, że wytoczenie jednej
ze zbiegających się skarg wyklucza możliwość
skorzystania z drugiej. Takie rozwiązanie zbiegu
skarg tłumaczyć można tym, że skarga oparta
na lex Aquilia miała charakter mieszany, w tym
sensie, że zasądzenie na jej podstawie obejmo-
wało odszkodowanie.
Prawo nowożytne
Według art. 443 KC: .,Okoliczność, że działanie
lub zaniechanie, z którego szkoda wynikała,
stanowiło niewykonanie lub nienależyte wy-
konanie istniejącego uprzednio zobowiązania ,
nie wyłącza roszczenia o naprawienie szkody
z tytułu czynu niedozwolonego, chyba że z tre-
ści istniejącego uprzednio zobowiązania wynika
co innego."
Zgodnie z art.11-3:102 DCFR: .,Roszczenia, które
się nie wykluczają, mogą być kumulowane.
W szczególności wierzyciel nie traci prawa do
odszkodowania w następstwie skorzystania
z innego roszczenia."
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 171
6.L-ł. Poszerzanie zakresu ochrony prawnej {actio utiHs)
Problem prawny
Rozszerzanie ochrony prawnej przed bezpraw-
nym wyrządzeniem szkody (damnum iniuria da-
tum). Przesłanki przyznania i sens ekonomiczny
skargi analogicznej (actio utilis) do skargi wyni-
kającej z lex Aquilia
Źródła pokrewne
D. 9,2,53 (Neracjusz w ks. l „Zapisków"). Gdy
zebrałeś cudze woły na wąskim uskoku i to
doprowadziło do tego, że one spadły, przysłu­
guje przeciwko tobie ska rga (actio in factum),
podobna do powództwa akwiliańskiego.
D. 7,1,17,3 (Ulpian w ks. 18 „Komentarza do
Sabinusa"). Gdy ktoś zabił niewolnika, to
nie ma wątpliwości, że jego użytkownikowi
przysługuje przeciwko niemu skarga (actio utilis),
analogiczna do powództwa akwiliańskiego.
172 warsztaty prawnkze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
D. 9,2,30, 1(Paulus w ks. 22 „Komentarza da
edyktu"). Gdy oddany w zastaw niewolnik
został zabity, to zastawcy przysługuje skarga.
Jest jednak pytanie, czy skargo analogiczna
(actio uti lis) może być przyznana także za-
stawnikowi, ponieważ an maże mieć interes,
gdy dłużnik jest niewypłacalny albo gdy an
uchybił terminowi procesowemu.
Byłoby jednak niesprawiedliwym,
aby sprawca odpowiadał zarówno
wobec właściciela, jak i zastawnika.
Przyjmuje się zatem, że w tym przypadku
dłużnik nie doznaje bezprawia, ponieważ
wypłacone zastawnikowi odszkodowanie
w wysokości długu jest zaliczane na rzecz
dłużnika (zastawcy), a tego, ca wykracza
ponad kwotę długu może on domagać się od
zastawnika. Albo przyjmuje się, że dłużnikowi
od początku przysługuje skargo tylko co do
kwoty stanowiącej nadwyżkę wobec długu.
I dlatego w przypadkach, w których zastawni-
kowi przyznawana jest skarga w następstwie
niewypłacalności jego dłużnika lub niemożli­
wości dochodzenia wierzytelności w procesie,
jest to skarga na podstawie lex Aquilio do
wysokości przysługującej mu wierzytelności .
Uzyskana w ten sposób kwota zaliczana jest
na poczet należności ciążącej na dłużniku.
Natomiast samemu dłużnikowi przysługuje
skarga na podstawie lex Aquilia co do kwoty
stanowiącej różnicę pomiędzy kwotą odszko-
dowania a ciążącym na nim długu.
Komentarz
Paulus analizuje przypadek zabicia przez osobę
inną niż zastawnik
niewolnika oddanego wzastaw.
Wtakiej sytuacji powstało pytanie, czy skarga
z tytułu czynu niedozwolonego przeciwko jego
sprawcy przysługuje zastawcy jako właścicielowi,
czy też zastawnikowi, którego interesy majątkowe
mogły zostać naruszone przez zabicie niewolnika,
którego otrzymał w zastaw. Myśl, że zastawnikowi
może przysługiwać skarga, zrodziła z kolei pytanie
o to, jak zharmonizować zasądzenie na podstawie
tej skargi ze skargą przysługującą zastawcy jako
poszkodowanemu właścicielowi. Punktem wyjścia
dla rozważań Paulusa jest zasada, że skarga z ty-
tułu czynu niedozwolonego (actio legis Aquiliae)
przysługuje zastawcy jako poszkodowanemu wła­
ścicielowi. Jurysta wziął jednak pod uwagę fakt, że
niewolnik został przekazany w zastaw, czyli służył
zabezpieczeniu interesu majątkowego zastawni-
ka. Paulus wskazuje rozwiązanie odpowiadające
sprawiedliwości, czyli zapewniające równowagę
pomiędzy ochroną interesów majątkowych zastaw-
nika i zastawcy oraz chroniące sprawcę szkody przed
nadmierną odpowiedzialnością. Polega ono na
przyznaniu zastawnikowi skargi analogicznej (actio
utilis) do actio legis Aquiliae, za pomocą której
może domagać się kwoty odpowiadającej długowi ,
którego zabezpieczeniu służył zabity niewolnik,
a który nie został z spłacony z powodu niewypłacal­
ności dłużnika lub niemożliwości jej dochodzenia
w procesie. Takie poszerzenie ochrony prawne]
zastawnika uwolniło go od ryzyka niezawinione]
przez mego utraty przedmiotu zastawu, będąceJ
następstwem zawinionego działania osoby trzecią
Prawo nowożytne
Według słynnego art. 1382 CC: ,,Każdy czyn człowie­
ka, którym wyrządził innemu szkodę, zobowiązuje go
do jej naprawienia jeśli wyrządził ją ze swej winy."
Stosownie do§ 832 8GB ust. l 8GB: ,,Kto
umyślnie lub w skutek niedbalstwa godzi bez-
prawnie w życie, nietykalność cielesną, zdrowie,
wolność , własność albo inne szczególne prawa
drugiej osoby, jest zobowiązany do naprawienia
powstałej w ten sposób szkody."
Zgodnie z art. LilS KC: ,,Kto z winy swej wyrządził dru-
giemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia."
Według art. Vl-l:101 ust. l DCFR: ,,Osoba która
doznała prawnie znaczącej szkody, ma uprawnie-
nie do odszkodowania od osoby, która wyrządziła
szkodę um yślnie lub wskutek swojego niedbal-
stwa, albo na innej postawie ponosi odpowie-
dzialność za wyrządzoną szkodę.
Problem prawny
Odpowiedzialność obiektywna na przykładzie
quasi-deliktu pasitum aut suspensum.
Przesłanki i sens praktyczny rozszerzenia
ochrony prawnej za pomocą skargi analogicznej
(actio utilis) do skargi wynikającej z edyktu
pretorskiego, przewidującego odpowiedzialność
za „umieszczenie" (positum erat) czegoś przez
właściciela budynku lub jego mieszkańca na
okapie, lub wystającym dachu budynku
Źródła pokrewne
O. 9,3,5,6 (Ulpian w księdze 23 „Komentarza
do edyktu"). Pretor mówi: nikt nie powinien
umieszczać czegoś na okapie ani wystającym
daszku w takim miejscu, gdzie zwykle ludzie
przechodzą albo się zbierają, bo w razie oberwa-
nia się mogłoby to wyrządzić szkodę. Przeciwko
temu, kto postępuje sprzecznie z tym nakazem,
przyznam skargę in factum o dziesięć złotych
monet. Jeśli tak postąpiłby niewolnik bez
wiedzy swojego właściciela nakażę, aby został
wydany poszkodowanemu (noxae dedi iubeo).
I. 4,5,2: Jeśli syn podległy władzy ojcowskiej
mieszka w innym domu niż ojciec i coś z jego
pomieszczenia zostałoby wyrzucone lub wyla-
ne albo doszłoby do umieszczenia czegoś na
okapie, to kto ponosi ryzyko przypadku? Julian
uznał, że nie ma żadnej skargi przeciwko ojcu,
ale należy wystąpić przeciwko samemu synowi.
Tego samego należy przestrzegać w odniesieniu
do syna podległego władzy ojcowskiej, który
stał się odpowiedzialny z tytułu wykonywania
funkcji sędziego (qui litem suam fecerit).
Parafraza tekstu
O. 9,3,5, 12 (Ulpian w ks. 23 „Komentarza
do edyktu"). Gdy rzecz umieszczona na
budynku spadła i wyrządziła szkodę, to skarga
przysługuje przeciwko temu, kto umieścił,
a nie przeciwko temu, kto tam mieszka.
Ta skarga będzie niewystarczająca, gdy ten,
kto umieścił, nie będzie uważany za tego,
kto 'umieścił' w rozumieniu edyktu, ani jako
właściciel budynku, ani jako mieszkaniec.
Tak będzie, gdy malarz w swojej pracowni
umieścił pomalowany szyld albo obraz,
które spadły powodując szkodę.
Serwiusz udzielił opinii, że w takim
I ,-Ą utilis) do skargi z tytułu powołanego quasi-deliktu.
przypadku przyznaje się skargę wzorowaną o-..!J
na skardze przewidzianej w edykcie.
Oczywiście skarga przewidziana w edykcie nie
przysługuje, ponieważ obrazy nie były umiesz-
czone ani na okapie ani wystającym daszku.
Tak samo byłoby, według opinii Serwiusza,
w przypadku, gdyby amfora zawieszona na
siatce spadła powodując szkody. Bowiem
i w takim przypadku brakuje skargi wynikają­
cej z prawa cywilnego oraz pretorskiego.
Rozdział
Komentarz
Problem dotyczy tego, czy odpowiedzialność obiekty'II
ną można rozszerzyć na przypadek spadnięcia obrazu
lub szyldu z pracowni malarza, co nie mieściło się
wprost w określonych edyktem przypadkach. Punkterr
wyjścia rozważań Ulpiana jest wyjaśnienie, że prze-
widziana w edykcie odpowiedzialność właścicieli lub
mieszkańców za „umieszczenie" czegoś na budynku b~
precyzyjnie ograniczona do „umieszczenia" czegoś na
okapie (protectum) lub wystającym daszku (suggrundc
Podjęty przez jurystę problem sprowadza się do pyta n
czy tak ukształtowane rozszerzenie odpowiedzialności
poza granicę winy może być dalej rozciągnięte na przy
padek nie spełniający przewidzianych w tekście edyktL
przesłanek. Jurysta mówi o upadku szyldu lub obrazu
z pracowni malarza. Prawnik- powołując się na poglą
wcześniejszego od siebie o blisko 300 lat Serwiusza
Sulpiciusza Rufusa - uznaje, że przeciwko takiemu
malarzowi można przyznać skargę analogiczną (actio
Dla umocnienia i uczynienia bardziej czytelną tej argu
mentacji Ulpian przypomina, że w taki sposób Serwiui
uznał istnienie odpowiedzialności za spadnięcie zawie
szonych na siatce amfor. Pamiętając o tym, że już wpr
wadzenie wedykcie odpowiedzialności za umieszczeni
czegoś na budynku (positum out suspensum) było
odstępstwem od ustalonej w toku interpretacji
lex Aquilia odpowiedzialności opartej na winie, przed-
stawiona argumentacja Serwiusza i Ulpiana pokazuje
otwartość jurystów na dalsze poszerzanie odpowiedzi,
ności w interesie bezpieczeństwa publicznego.
Prawo nowożytne
Stosownie do art. 1386 CC: .,Właściciel budynku jest
odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną w skutek jego
zawalenia się, gdy zdarzenie to było następstwem ni,
właściwego utrzymania lub wady konstrukcyjnej."
Według§ 836 8GB: ,.Jeśli w następstwie zawalenia
się budynku lub innego związanego z gruntem obiekt1
albo w skutek oderwania się części budynku lub obiek
doszło do śmierci człowieka, naruszenia nietykalności
cielesnej lub zdrowia albo uszkodzenia rzeczy, to
posiadacz gruntu jest zobowiązany do naprawienia
powstałych w ten sposób szkód, jeśli zawalenie się lul:
oderwanie było następstwem błędnej konstrukcji bąd;
wadliwego utrzymania. Obowiązek naprawienia szkod1
nie powstaje, jeśli posiadacz w celu zapobieżenia niebe
pieczeństwu dołożył wymaganej w obrocie staranności
Zgodnie z art. 434 KC: ,.Za szkodę wyrządzoną przez
zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części od
powiedzialny jest samoistny posiadacz budowli, chyl
że zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części
nie wynikło z braku utrzymania budowli w należytyn
stanie ani z wady w budowie".
Według art. Vl-3:202 ust. l DCFR: ,.Osoba która sa-
modzielnie sprawuje nadzór nad nieruchomością jes
odpowiedzialna za wynikające ze stanu nieruchomoś
naruszenie zdrowia lub nietykalności cielesnej i wy-
nikającą z tego szkodę, określoną w Vl.-2:202 (szkod
doznana przez osobę trzecią wskutek śmierci lub nar
szenia zdrowia bądź nietykalności cielesnej innej osc
by) i szkodę wynikającą z naruszenia majątku, gdy ni,
został zapewniony taki stan bezpieczeństwa, jakiego
może oczekiwać osoba znajdująca się w nieruchomo!
lub w jej pobliżu z uwagi na okoliczności obejmujące
a) naturę nieruchomości;
b) dostęp do nieruchomości i
~c) koszty jakie należało ponieść, aby nieruchomość
nie znalazła si 7w stanie, który był przyczyną wyrzą·
dzenia szkody'.
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 173
6.5. Ekonomkzna racjonalność
6.5.1. Ułatwfanie obrotu dobrami
6.5.1.1. Umorzenie zobowiązania
(przekazujący)
Problem prawny
Umorzenie zobowiązania;
przekaz jako konstrukcja ułatwiająca
i przyśpieszająca obrót prawny
Źródła pokrewne
D. 46,3,56 (Paulus w ks. 62 „Komentarza do
edyktu"). Ten, kto daje zlecenie, aby zapłacono,
jest traktowany tak, jakby sam płacił.
D. 50,77,180 (Paulus w ks. 77. ,,Komentarza do
dzieł Plauta"). Gdy coś w oparciu o polecenie
innej osoby zostało zapłacone, jest traktowane
tak, jakby dający polecenie sam zapłacił.
D. 24,7,5,5 (Ulpian w ks. 32 „Komentarza do Sa-
binusa"). Julian powiada, że sprzedaż za zaniżoną
cenę jest nieważna. Natomiast Neracjusz (z któ-
rego opinią zgadza się Pomponiusz) jest zdania, że
sprzedaż między małżonkami za zaniżoną cenę bę­
dzie nieważna, gdy mąż nie miał zamiaru sprzedać,
a zawarł kontrakt sprzedaży, aby ukryć darowiznę.
Gdy natomiast miał on zamiar sprzedaży, ale obni-
żył cenę, to sprzedaż będzie ważna, a obniżka ceny
będzie w takim zakresie nieważna, w jakim przy-
niosła wzbogacenie małżonce. Gdy zatem rzecz
o wartości piętnastu sprzedano za pięć, a dziś jest
ona warta dziesięć, to pozostaje do zapłaty pięć,
gdyż o tyle kupująca jest wzbogacona.
174 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
jako czynnik rozwoju prawa zobowiązań
majątkowymi
i przekaz
dłużnik męża
(prze ka za ny)
mąż
Parafraza tekstu
O. 24,1,3, 12 (U lpi an w ks. 32 „Komentarza do
dzieł Sabinusa "). Gdy mąż polecił swojemu
dłużniko wi, aby spłacił dług, jaki dający pole-
cenie miał u swojej żony, to powstaje pytanie,
czy w ten sposób dłużnik zwolnił się ze zobo-
wiązania. Ce/sus pisze w piętnastej księdze
Digestów, że dłużnik zostanie zwolniony także,
gdy pieniądze były własnością męża,
a nie żony. Bowiem gdy daro wizna nie jest
zakazana przez prawo cywilne,
to jest naturalnym skutkiem zdarzenia, że
pieniądze przechodzą od twojego
dłużnika do ciebie, a następnie od ciebie
do twojej żony, bowiem przez szybkość,
z jaką czynności się łączą, są postrzegane
jak jedna czynność. Tak, że będzie dłużnik
dawał wierzycielowi, wierzyciel żonie,
a nie jest czymś nowym lub zadziwiającym,
że otrzymuje się coś poprzez kogoś. Wiadomo
bowiem, że także ten, kto uda wał pełnomocni­
ka twojego wierzycie/a i od twojego dłużnika
na twoje polecenie otrzymał pieniądze, to
ty mosz skargę z tytułu kradzieży, tak jakby
pieniądze były twoje.
żona
(odbiorca przekazu)
Komentarz
Specyfika omawianego przez Ulpiana przypadku
umorzenia zobowiązania polega na tym,
że mąż-wierzyciel poleca swojemu dłużnikowi ,
aby spłacił dług nie jemu, lecz jego żonie,
bowiem mąż był dłużnikiem swojej żony.
Problem dotyczy tego, czy dokonana w taki
sposób zaplata dłużnika spowoduje umorzenie
dwóch zobowiązań: płacącego dłużnika wzglę­
dem wierzyciela, na którego polecenie działa,
i wierzyciela (męża) względem swojej żony.
Podejmując pytanie o to, czy dłużnik zwolnił s ię
ze zobowiązania, Ulpian odwołał się do opinii
starszego od siebie o kilkadziesiąt lat Celsusa,
który uznał, że dług żony może być spłacony
przy pomocy pieniędzy stanowiących własno ś ć
męża, jeśli nie jest to przypadek zakazanej przez
prawo darowizny. Prawnik wyraża przekonanie,
1
że wzgląd na spra w no ś ć obrotu pozwala przyją ć ,
że jedna zaplata dokonana przez dłużnika może
być uznana za dwa zdarzenia, co do których
nie ma wątpli woś ci , że rodzą skutki prawne.
Po pierwsze, zapłatę dokonaną przez dłużnika
do rąk wierzyciela po w odującą umorzenie jego
zobo wiązania. Po drugie, zapłatę męża do rąk
żony przy wykorzystaniu posłańca powodującą
umorzenie długu między małżonkami.
W argumentacji prawniczej jest godne pod-
kreślenia obrazowe przedstawienie typowych
sposobów umorzenia zobowiązania dla uzasad-
nienia skuteczności konstrukcji ułatwiającej
obrót prawny.
 Prawo nowożytne
D. 39,5,21,pr.-l (Celsus w ks. 28 „Digestów").
Po to, aby dokonać darowizny dla mnie, przy- Według art. 1275 CC: ,,Delegacja, poprzez którą
rzekłeś na moje polecenie mojemu wierzycielo- dłużnik przekazuje wierzycielowi innego dłużni­
wi. Czynność jest ważna, bo on otrzymał to, co ka, który zobowiązuje się względem wierzyciela,
jest jego. 1. Gdy jednak poleciłem mojemu dłuż­ nie stanowi odnowienia, jeśli wierzyciel nie
nikowi, aby przyrzekł tobie na twoje polecenie oświadczył wy raźnie, że zamierza zwolnić swoje-
nadmierną darowiznę, to powstaje pytanie, go dłużnika, któ ry dokonał delegacji."
czy można bronić się zarzutem przed darowizną
przekraczającą dozwoloną wielkość. Mój dłużnik
nie może wobec ciebie bronić się zarzutem, Zgodnie z§ 783 8GB: ,,Gdy ktoś przekazuje
bo ta ja tobie daruję określoną przez dłużnika dokument, w którym poleca świadczyć do rąk
sumę i ty co do niej jesteś jego wierzycielem.
osoby trzeciej pieniądze, papiery wartościowe
Gdy jednak pieniądze nie zostały jeszcze zapła­ lub inne rzeczy zamienne, to tkwi w tym umo-
cone przez mojego dłużnika, to mam możliwo ść cowanie osoby trzeciej do odebrania we wła ­
odstąpienia od danego dłużni kowi polecenia
snym imieniu świadczenia spełnionego przez
w takim zakresie, w jakim przyrzekł tobie ponad przekazanego; przekazany jest umocowany do
prawem dozwo loną granicę. Wtedy on będzie świadczenia na rachunek przekazującego do rąk
zobowiązany wobec ciebie co do pozostałej
odbiorcy przekazu."
części. Gdy jednak pieniądze zostały świadczo­
ne przez mojego dłużnika, to mogę dochodzić
ich zwrotu jako bezpodstawnego wzbogacenia
Stosownie do wprowadzonego w roku 1990
(condictio) w takiej części, w jakiej przekraczają art. 921 1 KC: ,,Kto przekazuje drugiemu (odbior-
dopuszczalną prawem miarę.
cy przekazu) świadczenie osoby trzeciej (przeka-
zanego), upoważnia tym samym odbiorcę prze-
kazu do przyjęcia , a przekazanego do spełnienia
świadczenia na rachunek przekazującego" .

6.5.l.2. Przelew wierzytelności

skarga k
antraktowa 1
wierzyciel I 0-. - -zarzute,n 1Para/;żow
;____________, p~ u) ana

~ dłużnik

nabywca spadku obejmującego

wierzytelność

Rozdział 6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 175

r
Problem prawny
Przelew wierzytelności.
Skarga analogiczna (actio utiłis) jako instru-
ment rozwoju rzymskiego prawa zobowiązań
Źródła pokrewne
G. 2,38 - 39: Zobowiązania wynikające w jaki-
kolwiek sposób z umów, nie dopuszczają nic
z tego [co odnosi się do przeniesienia prawa
do spadku -WD]. Bowiem jeśli chciałbym, aby
to, co ktoś mi jest dłużny, przysługiwało tobie,
nie można tego uczynić w żaden ze sposobów,
jakimi przenosi się na innych rzeczy materialne.
Trzeba, aby z mojego nakazu tobie zostało przy-
rzeczone świadczenie. To powoduje, że przyrze-
kający uwalnia się od długu względem mnie
i staje się odpowiedzialny względem ciebie.
To jest nazywane odnowieniem zobowiązania.
39: Bez tego odnowienia nie będziesz mógł
prowadzić postępowania w swoim imieniu, ale
powinieneś wystąpić w moim imieniu jako mój
zastępca procesowy (cognitor aut procurator).
C. 4,10,2 (Cesarze Walerian i Galien do Celsu-
sa). Gdy w posagu zostały dane wierzytelności,
to zgodnie z wieloma reskryptami przysługuje
mężowi skarga analogiczna (actio uti/is),
tak jakby wierzytelności zostały kupione,
gdy nie nastąpiło w nich przekazanie dłużnika
(delegatio) ani nie doszło do zawisłości proce-
su (łitis contestotio).
176 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
O. 2, Jl./, 16pr. (Ulpian w ks. 3 Komentarza do
11
edyktu"). Gdy zostało zawarte porozumienie
z nabywcą spadku, a zbywca spadku wystąpił
ze skargą, to przysługuje przeciwko niemu
zarzut podstępu. Bowiem odkąd boski Antoni-
nus Pius wydał reskrypt, zgodnie z którym
nabywcy spadku przysługują skargi analo-
giczne, to dłużnik spadku może podnieść
przeciwko zbywcy spadku zarzut podstępu.
Prawo rzymskie
Komentarz
Rozważania Ulpiana opierają się na właściwym
jurystom rzymskim wyobrażeniu, że zobowiąza­
nie tworzy osobistą więź między wierzycielem
i dłużnikiem. Stosownie do tego wyobrażenia,
do chwili umorzenia zobowiązania wierzycielowi
przysługuje odpowiednia actio in personam prze-
ciwko dłużnikowi. Konsekwencją tego wyobrażenia
było przekonanie, że nie może przysługiwać innej
osobie. Sprzeczna z tym wyobrażeniem sprzedaż
wierzytelności , w szczególności w ramach zbycia
spadku, była użyteczna praktycznie. Jurysta
powołuje się na reskrypt cesarza Antoninusa
Piusa, w którym uznał on, że nabywcy spadku
przysługuje skarga analogiczna (actio utilis) do
skargi wierzyciela - spadkobiercy. Wkład Ulpiana
w korzystanie z tej możliwości polega na wyjaśnie­
niu, że jeśli spadkobierca -wierzyciel skorzystałby
z przysługującej mu skargi kontraktowej, byłoby
to działanie podstępne, a więc możliwe do po-
wstrzymania za pomocą exceptio doli. Wykładnia
jurysty wzmacnia zatem praktycznie użyteczną
możliwość przekazywania wierzytelności. Pokazuje
bowiem, że wprowadzenie przez Antoninusa Piusa
actio utilis nabywcy nie może pogarszać sytuacji
dłużnika w ramach stosunku obligacyjnego.
Prawo nowożytne
Według art. 1690 CC: ,,Przeniesienie wierzytelno-
ścina inna osobę następuje tylko w następstwie
zawiadomienia dłużnika o jego dokonaniu.
Niemniej na równi z zawiadomieniem jest zgoda
zbywcy wierzytelności na jej przeniesienie, przeka-
zana dłużnikowi w oryginalnym akcie."
Zgodnie z § 398 BGB: ,,Wierzytelność może być
przeniesiona przez wierzyciela na inną osobę po-
przez umowę (przelew). Z chwilą zawarcia umowy
nowy wierzyciel wstępuje na miejsce dotychczaso-
wego wierzyciela."
Stosownie do art. 509 § l KC: ,,Wierzyciel może
bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na
osobę trzecią (przelew), chyba że sprzeciwia się to
ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwo­
ści zobowiązania."
Według propozycji zawartej w art. 111-5:104 DCFR:
,,(l) Przesłankami przeniesienia prawa do świad­
czenia są:
(a) istnienie prawa;
(b) zbywalność prawa;
(c) uprawnienie osoby zamierzającej przenieść
prawo do jego przeniesienia;
(d) postawa uprawnienia cesjonariusza względem
cedenta co do przeniesienia, wynikająca z umowy
lub innego aktu prawnego, orzeczenia sądu lub
przepisu prawa i
(e) istnienie ważnego aktu przeniesienia prawa."
6.5.1.3. ,,Realny" charakter kontraktu pożyczki
Problem prawny
,,Realny" charakter kontraktu pożyczki a ła­
twość zawierania stosunków kredytowych
Źródła pokrewne
G. 3,90: Poprzez rzecz zaciąga się zobowiązanie,
na przykład gdy udziela się pożyczki . Udzielenie
zaś pożyczki polega właściwie na daniu takich
rzeczy, które można zważyć, policzyć, zmierzyć,
jakimi są pieniądze, wino, oliwa, zboże, brąz,
srebro, złoto. Takie rzeczy licząc, mierząc
lub odważając dajemy po to, aby stały się
przyjmującego, a nam kiedyś zostały zwrócone
nie te same rzeczy, ale inne tej samej natury.
Stąd zatem pożyczka bierze nazwę, bowiem to
przeze mnie (me) jest dawane tobie, z mojego
staje się twoim (tuum).
D. 12,l,9,9 (Ulpian w ks. 26 „Komentarza do
edyktu"). Dałem ci dziesięć na przechowanie,
a następnie pozwoliłem, abyś tego użył. Nerwa
i Proculus mówią, że także gdy on skorzystał
z tych dziesięciu wcześniej, mogę dochodzić ich
zwrotu jako pożyczki. I to jest prawdą, i tego
zdania jest także Marcellus. Odbiorca stał się
bowiem posiadaczem w oparciu o swoją wolę.
Zatem na niego przechodzi ryzyko, gdy poprosił
o pożyczkę i stąd można domagać się od niego
zwrotu przy pomocy skargi właściwej dla po-
życzki (condictio).
Parafraza tekstu
O. 12, 1, 11pr. (Ulpian w ks. 26 Komentorzo
11
do edyktu"). Zwróciłeś się do mnie z prośbą
o pożyczenie pieniędzy. Nie mając pieniędzy,
dołem ci włócznię lub bryłę złota, abyś sprze-
dał te rzeczy, o uzyskaną cenę traktował jako
pożyczone pieniądze. Gdy jednak bez swojej
winy utraciłeś włócznię lub bryłę złota przed
ich sprzedażą, to powstaje pytanie, czy skutki
tej utraty obciążają mnie, czy ciebie.
Uważam za w pełni prawdziwe rozróżnienie
Nerwy, który uważa za decydujące ta, czy
chciałem sprzedać tę włócznię lub bryłę złota.
Gdy chciałem sprzedać, utrata obciąża mnie,
podobnie jak gdybym wydał ją komuś w celu
sprzedaży. Gdy jednak nie miałem zamiaru
ich sprzedawać, a przyczyną sprzedaży było
tylko to, abyś ty mógł to wykorzystać, to
utrata obciąża ciebie - przede wszystkim gdy
pożyczyłem bez pobierania odsetek.
Rozdział
Komentarz
Według prawa rzymskiego zobowiązanie do zwrotu
pożyczki powstawało z chwilą otrzymania tego, co
było jej przedmiotem. Podjęty w tekście problem
sprowadza się zatem do kwestii, czy już przekazanie
przedmiotów do sprzedaży może być uznane za
zawarcie kontraktu pożyczki. Powodem podjęcia
tego pytania jest utrata przekazanych przedmiotów
przed ich sprzedażą. To rodzi pytanie, czy powstaje
obowiązek zwrotu pożyczki. U podstaw rozważań
Ulpiana leży przekonanie, że omawiana sytuacja
jest wyjątkiem od zasady, zgodnie z którą do zawar-
cia kontraktu pożyczki dochodzi z chwilą przekaza-
f
nia jej przedmiotu. Jurysta powołując się na wcze-
śniejszego od siebie o blisko 200 lat Nerwę uznaje,
że jest możliwe zawarcie kontraktu pożyczki już
z chwilą przekazania rzeczy w celu jej sprzedaży i za-
trzymania ceny jako przedmiotu pożyczki . Według
jurystów o kwalifikacji prawnej ocenianej sytuacji
decydował zamiar wręczającego rzecz do sprzedaży.
Jeśli nastąpiło to wyłącznie w celu udzielenia po-
życzki, z tą chwilą kontrakt dochodził do skutku.
Takie złagodzenie przesłanek zawarcia kontraktu po-
życzki odpowiadało woli stron, ułatwiało i przyspie-
szało zawieranie kontaktu pożyczki. Było to zatem
rozwiązanie ułatwiające obrót prawny, bez kwestio-
nowania dogmatycznej zasady realności pożyczki.
Prawo nowożytne
Według art. 1892 CC: 11 Pożyczka do celów konsump-
cyjnych jest umową, w oparciu o którą jedna strona
dostarcza drugiej określoną ilość rzeczy zużywalnych
do użycia, z obowiązkiem zwrotu rzeczy w tej samej
ilości i jakości."
Zgodnie z§ i188 ust. l BGB (w aktualnym brzmie-
niu): 11 Poprzez umowę pożyczki, pożyczkodawca
zobowiązuje się względem pożyczkobiorcy dać do
dyspozycji uzgodnioną kwotę pieniędzy. Pożycz­
kobiorca jest zobowiązany do zapłaty należnych
odsetek oraz do zwrotu udzielonej pożyczki z chwilą
jej wymagalności."
Stosownie do art. 720 § l KC: 11 Przez umowę po-
życzki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na
własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo
rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący
zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy
albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej
samej jakości."
Według art. IV F.-l:101 DCFR:
,,(2) Umowa pożyczki jest umową, poprzez którą
jedna strona, pożyczkodawca, jest zobowiązana do
dostarczenia drugiej stronie, pożyczkobiorcy, przed-
miotu pożyczki w dowolnej ilości na czas określony
lub nieokreślony (okres pożyczki), w formie pożyczki
pieniężnej albo możliwości zadłużenia się, stosow-
nie do której pożyczkobiorca jest zobowiązany do
zwrotu uzyskanych pieniędzy i może być zobowiąza­
ny do zapłaty odsetek lub innego rodzaju ustalone-
go między stronami wynagrodzenia."
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 177
6.5.1.4. Ogólne warunki umów
porozumienie stron kontraktu
Problem prawny
Użyteczność i skuteczność prawna ogólnych
warunków umów
Źródła pokrewne
Na terenie Rzymu została znaleziona tabliczka
(CIL VI, 3371.j?) obejmująca ogłoszenie przed-
siębiorcy, który w takiej formie określił zasady
przedłużania umowy składu, granice swojej
odpowiedzialności, sposób zapłaty oraz wpro-
wadził postanowienie o zabezpieczeniu swoich
należności zastawem na złożonych rzeczach.
178 warsztaty prawnicze
ogłoszone
Parafraza tekstu
D. 14,3, 11,3 (Ulpian w ks. 28 Komentarza
11
da edyktu"). Jako 'ogłoszone publicznie' rozu-
miemy ogłoszenie wyraźnymi literami umiesz-
czone w miejscu, w którym można je łatwo
przeczytać z ziemi, to oznacza przed sklepem
albo innego rodzaju lokalem, w którym pro-
wadzono jest działalność gospodarczo, i nie
w ukrytym, ale w widocznym miejscu.
Po grecku, czy po łacinie? Uważam,
że według stosunków miejscowych, tok by
pismo nie było niezrozumiałe dla nikogo.
Gdy zatem wielu może przeczytać ogłoszenie
i jest ono wyraźnie widoczne, to nie będzie
wysłuchany ten, kto twierdzi, że nie znał liter
albo nie zauważył tego, co ogłoszono.
Prawo rzymskie
publicznie postanowienia
Komentarz
Ulpian rozważa przypadek zawierania umów po-
między osobą prowadzącą działalność gospodarczą
(institor), np. sklep, a jego klientami. Przedsiębiorca
prowadził tę działalność w oparciu o powierzony mu
w tym celu majątek. Prawnik podjął pytanie o praw-
ną skuteczność postanowień umownych, które nie
były przedmiotem uzgodnień między stronami,
ale zostały wprowadzone przez przedsiębiorcę po-
przez ogłoszenie. U podstaw wywodu prawnika leży
przekonanie, że postanowienia wprowadzone przez
przedsiębiorcę poprzez ogłoszenie będą prawnie wią­
żące, jeśli zostały należycie podane do wiadomości.
Wywód polega zatem na określeniu wymaganych
(
cech takiego postępowania. Jako pierwszą z nich
wskazał wymóg, aby ogłoszenie było czytelne
i umieszczone w łatwo dostrzegalnym dla klientów
J miejscu. Biorąc pod uwagę wielojęzyczność państwa
rzymskiego Ulpian dodał, że ogłoszenie powinno
być ustalone w języku znanym dużej części miesz-
kańców okolicy, w której zostało umieszczone.
Widać zatem, że jurysta uznał ważność postanowie-
nia umownego nie objętego ustaleniami stron, ale
ogłoszonego przez jednego z kontrahentów, jeśli
większość adresatów mogła się z nim zapoznać.
Zwrócić należy uwagę, że dopuszczenie na takich
warunkach postanowień umownych, formułowa­
nych przez jednego z kontrahentów, było rozwiąza­
niem ułatwiającym mu prowadzenie działalności
gospodarczej.
Prawo nowożytne
Według§ 305 ust. l 8GB: ,,Ogólnymi warunkami
umów są postanowienia umowne sformułowane dla
wielu umów przed ich zawarciem, które jedna strona
umowy (rozporządzający) doręcza drugiej stronie
umowy przy jej zawarciu. Nie ma znaczenia, czy ich
postanowienia stanowią wyodrębnioną część umo-
wy, czy zostały włączone do dokumentu obejmujące-­
go umowę, objętość, ksztatt pisma w jakim zostały
zredagowane i forma umowy. Ogólne warunki umó1•.
nie mają miejsca, o ile poszczególne postanowienia
umowy zostały wypracowane przez strony".
Stosownie do art. 381.j §l KC: ,,Ustalony przez jed ną
ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne
warunki umów, wzory umów, regulaminy wiążą dru-
gą stronę, jeżeli zostały jej doręczone przy zawarciu
umowy."
Zgodnie z propozycją zawartą w art.11-1:109 DCFR:
'Standardowym postanowieniem' jest postano-
wienie, które zostało ustalone z uwagi na przyszłe
typowe umowy zawierane z różnymi stronami, które
nie było negocjowane przez strony".
6.5.1.5. Świadczenie na rzecz osoby trzeciej
_____w_i_er_z_yc_i_el_ _ _____. 1
osoba trzecia
Problem prawny
Skuteczność umowy przywidującej świadczenie
na rzecz osoby trzeciej. Skarga analogiczna (ac-
tio uti/is) jako instrument rozwoju rzymskiego
prawa zobowiązań
Źródła pokrewne
D. '-lS,l,38,17 (Ulpian w ks. '-l9 „Komentarza do
Sabinusa"). Nikt nie może przyjmować przy-
rzeczenia, z którego wynika korzyść dla innego.
Wyjątkiem jest niewolnik działający w interesie
właściciela i syn w interesie ojca. Te zobowią­
zania zostały bowiem w tym celu wynalezione,
aby każdy uzyskał to, co jest w jego interesie.
Nie jest w moim interesie to, że coś będzie dane
innemu. Gdy chce się to uczynić, to przyjmuje
się przyrzeczenie kary umownej. W ten sposób,
że jeśli nie nastąpi to, co przyrzeczono stypu-
lacyjnie, jest to wystąpieniem także przeciwko
temu, kto nie ma korzyści z przeczenia stypula-
cyjnego. Gdy bowiem została przyrzeczona kara
umowna, to nie jest to w czyimś interesie, ale
z uwagi na wielkość i stan przyrzeczenia stypu-
lacyjnego.
C. 8,SłJ,3 (Cesarze Dioklecjan i Maksymian do
Julii Marcelli). Gdy dokonano darowizny w ten
sposób, że to, co darowano, zostanie po upływie
określonego czasu przekazane innej osobie, to
odpowiadano w dawnym prawie, że w braku
przyrzeczenia stypulacyjnego na rzecz tego,
kto miał uzyskać korzyść z takiej darowizny,
nie będzie naruszeniem zaufania, gdy pierwot-
nie obdarowany lub jego spadkobiercy będą
dochodzić zwrotu tego, co wydano, za pomocą
skargi z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia
(condictio). Lecz później boscy cesarze poprzez
przychylną interpretację prawa przyznali skar-
gę analogiczną (actio uti/is), zgodną w wolą
darczyńcy temu, kto nie uzyskał przyczenia sty-
pulacyjnego. Tobie będzie udzielona ta skarga,
która przysługiwałaby za życia twojej siostrze.
~ _ _ _
_
1
~
Parafraza tekstu
C. 3,42,8 (Dioklecjan w reskrypcie do Fo-
tinusa). Gdy ktoś twoją rzecz oddał w uży­
czenie lub na przechowanie temu, o którym
wspominasz w twoim piśmie, tobie przysłu­
guje skarga o okazanie (ad exhibendum) lub
wydobywcza (rei vindicatio) przeciwko temu,
kto dzierży rzecz. Gdy jednak została zawarte
porozumienie, że zwrot nastąpi do twoich
rąk, nie ma przeszkód byś skorzystał ze skargi
z tytułu przechowania, gdy z mocy prawa
spadkowego będziesz spadkobiercą tego, kto
oddał na przechowanie. Gdy jednak spadek
po nim nie przypada tobie ani według prawa
cywilnego ani według prawa pretorskiego, to
według rygorystycznego prawa porozumienie
nie uzasadnia przyznania ci skargi względem
tego, przeciwko któremu skierowana jest twoja
prośba. Jednak z uwagi na względy sprawie-
°7_ impuls dla dopuszczenia rozwiązania stanowiącego
dliwości będzie ci przyznana skarga analo-
giczna do skargi z tytułu przechowania.
Rozdział
d_łu_ż_n_ik_ ___,
Komentarz
Wywód prawny powstał w kancelarii cesarza
Dioklecjana, której prawnicy jeszcze wyraźnie kon-
tynuowali tradycję prawa klasycznego. Rozważany
problem łączy się z utrwaloną w prawie rzymskim
zasadą niedopuszczalności zawierania kontraktów
na rzecz innej osoby [D.'-lS,l,38,17 (Ulpian)].
W reskrypcie znajduje to wyraz w pytaniu o prawną
skuteczność postanowienia umowy użyczenia lub
przechowania przewidującego uprawnienie do ode-
brania rzeczy przez jej właściciela, gdy została ona
oddana w użyczenie lub złożona na przechowanie
przez osobę inną niż właściciel. Punktem wyjścia jest
zwrócenie uwagi na szczególną sytuację właściciela,
który może dochodzić swojej rzeczy korzystając ze
skargi o okazanie (actio ad exhibendum) lub skargi
wydobywczej (rei vindicatio). Cesarski prawnik-
uznając jako zasadę niedopuszczalność zawierania
umów na rzecz osoby trzeciej -wyjaśnił jednak, że
upoważniony w kontrakcie do odbioru rzecz:y właści­
ciel mógłby skorzystać ze skargi kontraktowej tylko
w przypadku, gdyby został spadkobiercą oddającego
w użyczenie lub na przechowanie.
Można przypuszczać, że wzgląd na szczególną
pozycję właściciela dal w omawianym przypadku
~ odstępstwo od zadeklarowanej zasady, ale służącego
ułatwieniu obrotu prawnego. Polegało ono na przy-
znaniu upoważnionemu w kontrakcie do odbioru
rzeczy jej właścicielowi skargi analogicznej (actio uti-
/is) do tej, która przysługuje wierzycielowi. Fragment
stał się jedną z inspiracji dla uznania w nowożytnej
nauce prawa racjonalnej ekonomicznie konstrukcji
umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej.
Prawo nowożytne
Według art. 1121 CC: ,,Można złożyć przyrzeczenie
winteresie osoby trzeciej, gdy warunkiem przyrze-
czenia jest uzyskanie korzyści dla składającego je lub
uczynienie darowizny dla kogoś innego. Kto złożył
takie przyrzeczenie, nie może go odwołać, gdy osoba
trzecia oświadczyła wolę skorzystania z niego."
Stosownie do § 328 ust. l BGB: ,,Poprzez umowę
można ustalić świadczenie z takim skutkiem
dla osoby trzeciej, że nabywa ona bezpośrednio
uprawnienie do domagania się świadczenia".
Zgodnie z art. 393 §l KC: ,,Jeżeli w umowie zastrze-
żono, że dłużnik spełni świadczenie na rzecz osoby
trzeciej, osoba ta, w braku odmiennego postanowie-
nia umowy, może żądać bezpośrednio od dłużnika
spełnienia zastrzeżonego świadczenia."
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 179

6.5.1.6. Sprzedaż rzeczy nieistniejącej
sprzedaż rzeczy nieistniejącej
w chwili zawarcia kontraktu
Problem prawny
Sprzedaż rzeczy nieistniejącej a łatwość i ela-
styczność obrotu prawnego
Źródła pokrewne
I. 3,23,3: Gdy została zawarta umowa kupna
sprzedaży (co następuje, jak powiedzieliśmy,
gdy wzajemnie porozumiano się co do ceny, gdy
czynność jest dokonywana bez użycia formy pi-
semnej), to ryzyko przypadkowej utraty rzeczy
sprzedanej natychmiast obciąża kupującego,
choćby rzecz ta nie była jeszcze wydana kupu-
jącemu. Tak więc jeśli niewolnik zmarł albo
została uszkodzona jakaś cześć jego ciała lub
budynek w całości albo w części został zniszczo-
ny przez pożar, lub grunt w całości albo części
byłby uniesiony siłą płynącej rzeki, lub w sku-
tek zalania przez wodę albo zwalenia drzewa
stałby się mniejszy bądź gorszy, szkoda obciąża
kupującego. Musi on, choć nie otrzymał rze-
czy, zapłacić cenę. Sprzedawca nie odpowiada
bowiem za to, co zaszło bez jego winy (dolo et
culpa). Lecz jeśli po zawarciu kupna coś zostało
przyłączone do gruntu w skutek działania wody,
korzyść przypada kupującemu. Bowiem korzyść
powinna przypadać temu, kto ponosi ryzyko.
180 warsztaty prawnicze
w chwili zawarcia kontraktu
sprzedaż rzeczy spodziewanej (emptio rei speratae)
sprzedaż szansy (emptio spei)
Parafraza tekstu
O. 18, 1,Bpr.-1 (Pomponiusz w ks. 9 „Komen-
tarza do dzieł Sabinusa"). Bez rzeczy, która ma
być sprzedana, nie można mówić ani o kupnie,
ani o sprzedaży. Jednak przyszłe pożytki
i potomstwo niewolnicy mogą być skutecznie
kupione w ten sposób, że gdy dziecko się uro-
dzi, przyjmuje się, że sprzedaż doszła do skutku
już w chwili dokonania czynności. Gdy jednak
w skutek działania sprzedawcy nie doszło
do urodzenia lub powstania pożytków, to
przysługuje przeciwko niemu skarga z tytułu
kontraktu kupna (actio empti).
1. Niekiedy można jednak mówić o sprzedaży
bez rzeczy. Na przykład, gdy ktoś kupuje tak
jakby szansę. Taki przypadek ma miejsce, gdy
kupuje się przyszły połów ryb lub ptaków albo
to, co ktoś uzyska z rozrzuconych tłumowi pre-
zentów. Tu sprzedaż dochodzi do skutku także,
gdy nic nie zostanie uzyskane, bowiem jest to
kupno nadziei.
I gdy to, co ktoś uzyskał spośród rzeczy rozrzu-
conych tłumowi, zostałoby objęte żądaniem
zwrotu osoby trzeciej, to nie powstaje tu
zobowiązanie z tytułu kupna, ponieważ to
uznaje się za dopuszczalne.
Prawo rzymskie
Według propozycji zawartej w art. 11-9:301 ust. 1.
DCFR: ,,Strony umowy mogą poprzez porozumie-
nie przyznać prawo lub korzyść sobie trzeciej. Oso-
ba trzecia nie musi istnieć ani być indywidualnie
określona w chwili zawarcia kontraktu."
Komentarz
Pomponiusz omawia dwa dopuszczalne wyjątki
od zasady, że przedmiotem kontraktu sprzedaży
(emptio venditio) może być jedynie rzecz ist-
niejąca w chwili jego zawarcia. Są to: sprzedaż
rzeczy spodziewanej (emptio rei sperotoe)
i sprzedaż nadziei (emptio spei). Pierwszy
z wyjątków od zadeklarowanej zasady został
wyjaśniony jako możliwy w przypadku ziszczenia
się warunku polegającego na powstaniu spodzie-
wanej rzeczy (pożytków, potomstwa niewolnicy).
Zawinione przez sprzedawcę przeszkodzenie
powstaniu rzeczy rodziło jego odpowiedzialność
kontraktową. Drugi z wyjątków- tzw. kupno na-
dziei, został wyjaśniony na przykładzie sprzedaży
możliwości połowu ryb, ptaków lub tego, co ktoś
uzyska z rozrzuconych prezentów. Wtym przy-
padku jurysta akcentuje, że kupuje się nadzieję ,
co oznacza, że kupujący w całości ponosi ryzyko
tego, czy spodziewana przez niego rzecz będzie
istniała. Sprzedający w takim przypadku nie po-
nosi też odpowiedzialności za ewentualne wady
uzyskanej przez kupującego rzeczy. Dopuszczen e
wskazanych postaci kontraktu emptio venditio
dawało w praktyce szersze możliwości uzyskiwa
ma dochodu przez sprzedawców i podeJmowama
ryzyka inwestycyjnego przez kupujących.
Prawo nowożytne
Według art. 1130 CC: ,,Rzeczy mające powstać
w przyszłości mogą być przedmiotem zobowią­
zania. Nie można natomiast zrzec się prawa do
nieotwartego spadku ani złożyć jakiegokolwiek
przyrzeczenia dotyczącego takiego spadku, tak-
że za zgodą osoby, o spadek po której chodzi."
6.5.2. Poszukiwanie rozsądnego
6.5.2.1. W poszukiwaniu równowagi
Problem prawny
Odpowiedzialność za wady fizyczne rzeczy sprzeda-
nej a sens gospodarczy kontraktu emptio venditio
Źródła pokrewne
D. 19,l,6,4 (Pomponiusz w ks. 9 „Komentarza do
Sabinusa"). Gdy sprzedałeś mi naczynie oświad­
czając, że ma ono określoną pojemność albo
określoną wagę, to mogę wystąpić przeciwko tobie
ze skargą z kontraktu sprzedaży (octio empti),
gdy świadczyłeś mniej. Gdy jednak sprzedałeś
mi naczynie zapewniając, iż ono jest szczelne, to
w przypadku gdyby miało dziury, musisz zapłacić
odszkodowanie także za to, co ja z tego powodu
utraciłem. Zawsze będziesz musiał zapłacić od-
szkodowanie, gdy świadomie sprzedałeś dziurawe
naczynie. Labeon jest odmiennego zdania. Sądzi,
że gdy nie postanowiono inaczej, to zawsze jest
odpowiedzialność za szczelność naczynia. I to jest
prawdą. Tak też, jak informuje Minicjusz, Sabin us
uznał odpowiedzialność wynajmującego donice.
D. 21,l,l,l (Ulpian w ks. l. .,Komentarza do edyktu
edylów kurulnych"). Edylowie powiadają: ci, którzy
sprzedają niewolników, muszą poinformować kupu-
jących, jakie choroby albo wady ma każdy niewolnik,
który ma skłonność do ucieczki, awanturniczy cha-
rakter, a na którym ciąży odpowiedzialność za szkodę.
Oni muszą to wszystko wiedzieć, jeśli oferują sprze-
daż takich niewolników. Muszą to jawnie i zgodnie
z prawdą wskazać. Gdy niewolnik został sprzedany
wbrew tym postanowieniom albo niezgodnie z tym,
co zostało powiedziane albo przyrzeczone, to rodzi
odpowiedzialność. Kupującemu i wszystkim, których
to dotyczy, przyznajemy skargę, aby taki niewolnik
został zwrócony. Gdy jednak po wydaniu sprzedanego
niewolnika jego stan się pogorszył w następstwie
działania kupującego lub zarządcy jego majątku albo
kupujący zyskał urodzone przez niewolnicę dziecko,
albo coś zostało przez niewolnika nabyte, a kupu-
jący z tej rzeczy uzyskał pożytki, wszystko to musi
wyrównać i zwrócić. Podobnie kupującemu trzeba
zwrócić wszystko, gdy on obok ceny świadczył coś
dodatkowo. Gdy niewolnik dopuścił się przestępstwa
karanego śmiercią albo zrobił coś, aby się zabić, albo
gdy został wydany do walki z dzikimi zwierzętami,
o wszystkim tym sprzedawca musi poinformować
przy sprzedaży. Bowiem wtakich przypadkach bę­
dziemy przyznawać skargę. Tym bardziej będziemy
przyznawać skargę przeciwko tym, którzy świadomie
sprzedają w sprzeczności z tymi postanowieniami.
ekonomicznie rozkładu ryzyka kontrahentów
pomiędzy ryzykami i korzyściami
Parafraza tekstu
O. 27, 1,31, 11 (Ulpian w ks. 1„Komentarza
do edyktu edylów kurulnych"). Gdy zmarł
niewolnik, podlegający zwrotowi z uwagi na
wadę fizyczną, która ujawniło się pa wykona-
niu kontraktu sprzedaży, należy rozważyć, czy
nastąpiło to z winy kupującego, czfonków jego
rodziny lub zarządcy majątku. Gdy on zmarł
w następstwie winy tych osób, to postępuje
się tak, jakby żył i należy świadczyć to wszyst-
ko, co byłaby świadczone, gdyby żył.
Rozdział
stron kontraktu
Komentarz
Jurysta rozważa przypadek związany z kon-
traktem sprzedaży niewolnika. Możemy wnio-
skować, że w ciągu 6-miesięcznego terminu
określonego w edykcie edylów kurulnych
ujawniła się wada niewolnika, z uwagi na którą
kupujący skorzystał z uprawnienia do odstąpie­
nia od umowy. Podjęty przez Ulpiana problem
dotyczy tego, czy może on domagać się zwrotu
zapłaconej ceny, gdy kupiony niewolnik zmarł,
a zatem nie można go zwrócić sprzedawcy.
U podstaw rozważań jurysty leży zasada, że
w przypadku odstąpienia przez kupującego od
kontraktu z powodu wady fizycznej, przesłanką
odzyskania przez niego ceny jest zwrot wadliwej
rzeczy (D. 21,1,23,9). Odnosząc się do sytuacji,
w której zwrot wadliwej rzeczy (niewolnika)
jest niemożliwy, Ulpian rozróżnił dwie grupy
przypadków. Pierwszą, gdy niewolnik zmarł
z przyczyn niezależnych od kupującego lub osób
z nim związanych; drugą, gdy śmierć niewolnika
była następstwem zdarzenia zawinionego przez
kupującego, członków jego rodziny lub zarządcę
jego majątku. Ulpian uznał, że uprawnienie ku-
pującego do zwrotu ceny odpada tylko w przy-
padkach, gdy on lub wskazane, związane z nim
osoby są winne śmierci niewolnika. Zwraca
uwagę ekonomiczny sens takiego rozwiązania.
Zapewnia ono bowiem kupującemu zwrot ceny
także w przypadku, gdy utrata kupionej rzeczy
jest następstwem jej wady. Według Ulpiana
ochrona uprawnienia kupującego miała jednak
szerszy zakres. Istnienie wady przesuwało
ryzyko na sprzedawcę, bo musiał zwrócić cenę
w każdym przypadku utraty wadliwej rzeczy
z przyczyn niezależnych od kupującego .
Prawo nowożytne
Według art. 1647 CC: ,,Jeśli wadliwa rzecz
została utracona z uwagi na złą jakość, ryzyko
tego zdarzenia ponosi sprzedawca, który jest
zobowiązany względem kupującego do zwrotu
ceny i naprawienia innych szkód stosownie do
dwóch wcześniejszych artykułów. Ryzyko utraty
rzeczy z powodu siły wyższej obciąża nabywcę."
Zgodnie z § 346 ust. 3 pkt. 2 8GB: .,Obowiązek
zwrotu wartości odpada, o ile wierzyciel miał
udział w pogorszeniu bądź utracie rzeczy lub gdy
w każdym razie szkoda nastąpiłaby przez niego."
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 181
Problem prawny
Rozkład ryzyka a sens gospodarczy kontraktu
użyczenia; siła wyższa
Źródła pokrewne
D. 13,6,5,3 (Ulpian w ks. 28 „Komentarza do
edyktu"). W kontrakcie użyczenia korzyści ma
zwykle tylko biorący w użyczenie. I dlatego
najprawdziwsza jest opinia Kwintusa Mucju-
sza, że odpowiada on w przypadku uchybienia
najwyższej staranności (exactissima diligentia).
Także, gdy przekazana rzecz była oszacowana, to
on ponosi wszelkie ryzyko świadczenia oszaco-
wanej w ten sposób kwoty.
O. 19,2,15,2 (Ulpian w ks. 71 „Komentarza do
edyktu"). Musimy rozważyć, czy wydzierżawia­
jący powinien odpowiadać wobec dzierżawcy za
cokolwiek z tego, co zostało zniszczone przez na-
wałnicę. Serwiusz mówi, że właściciel powinien
odpowiadać wobec dzierżawcy za następstwa
siły, której nie można się przeciwstawić, jak na
przykład: wystąpienie rzeki z brzegów, sójki, szpa-
ki i to, co podobnie występuje, albo wkroczenie
wroga. Ale jeśli wada wynika z samej rzeczy, to
szkodę ponosi dzierżawca. Na przykład: jeśli wino
skwaśnieje, gdy plony zostaną zniszczone przez
robaki lub chwasty. Lecz jeśli osunięcie ziemi
spowodowałoby utratę całości plonów, szkoda nie
powinna obciążać dzierżawcy i nie powinien być
zobowiązany do zapłaty czynszu powyżej wartości
utraconych nasion. Jeśli susza zniszczy zbiór oli-
wek albo to zdarzyłoby się z powodu nadzwyczaj-
nego działania słońca, szkodę ponosi właściciel.
Gdy nie zdarzyło się nic nadzwyczajnego, szkodę
ponosi dzierżawca . To samo można powiedzieć,
gdy przechodzące oddziały wojskowe coś zabiorą.
Lecz jeśli trzęsienie ziemi zniszczy grunt tak, że
ten już nie istnieje, szkoda obciąża właściciela.
Stąd jest on zobowiązany wydać dzierżawcy
grunt, aby ten mógł uzyskiwać pożytki.
182 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 44,7,1,4 (Gaius w ks. 2 „Rzeczy codziennych';.
Pożyczkobiorca pozostanie nie mniej zobowią­
zany także, gdy w następstwie jakiegokolwiek
przypadku utracił to, ca otrzymał. Co jednak
coś zostało otrzymane do używania i utraco-
ne w następstwie siły wyższej, której ludzka
słabość nie może się przeciwstawić, jak pożar,
zawalenie się budynku lub rozbicie się statku
na morzu? Jest pewne, że pownien był dokła­
dać najwyższej staranności przy strzeżeniu.
Nie jest wystarczające dołożenie takiej staran-
ności, jak w odniesieniu da rzeczy własnych,
gdy ktoś inny mógłby ich strzec staranniej.
On odpowiada także w przypadkach siły
wyższej, gdy można mu przypisać winę,
na przykład, gdy mając zamiar zaproszenia
przyjaciół, wziął - wyjeżdżając - do używania
przy tej okazji użyczoną srebrną zastawę,
a ta została utracona w następstwie rozbicia
się statku na morzu lub rabunku w czasie
wrogiego napadu.
Komentarz
Gaius wyjaśnia standard staranności, jakiej oczekuje
się od biorącego w użyczenie. Jako kryteria służące
jej sprecyzowaniu wykorzystuje pojęcia siły wyższej
(casus maior) i najwyższej staranności w strzeżeniu
rzeczy (exactissima diligentia custodiendae rei).
Podstawowe pytanie dotyczy tego, czy biorący
w użyczenie może odpowiadać także, gdy rzecz,
którą otrzymał, została utracona w następstwie
siły wyższej. Punktem wyjścia jest wskazanie, że
pożyczkobiorca w pełni ponosi ryzyko ut raty przed-
miotu pożyczki. Wręczenie przedmiotu pożyczki
powodowało bowiem przeniesienie jego własności
na pożyczkobiorcę. Obowiązek zwrotu dotyczył rze-
czy tego samego rodzaju, co wręczone przy zawarciu
kontraktu. Gaius odróżnia od pożyczki kontrakt
użyczenia, w którym rzecz przekazywana jest tylko
w dzierżenie. Ukazaniu odmienności pomiędzy kon-
traktami służy także wyjaśnienie, że komodatariusz
nie ponosi ryzyka utraty rzeczy w następstwie siły
wyższej. Następnie Gaius powtarza utrwaloną w pra-
wie rzymskim myśl o daleko idącej odpowiedzialno-
ści biorącego w użyczenie za uszkodzenie lub utratę
otrzymanej rzeczy. Ekonomicznym uzasadnieniem
l szerokiej odpowiedzialności odszkodowawczej ko-
modatariusza był szeroki zakres uzyskanej korzyści,
polegającej na nieodpłatnym korzystaniu z cudzej
rzeczy. Powracając do ryzyka następstw siły wyższej
jurysta dodaje, że ciąży ono na komodatariuszu, jeśli
rzecz została wystawiona na działanie siły wyższej
w wyniku zawinionego działania komodatariusza.
Sensu takiego rozciągnięcia zakresu odpowiedzial-
ności można upatrywać w myśli, że szkoda nie wy-
stąpiłaby w granicach ryzyka akceptowanego przez
komodanta w chwili zawarcia kontraktu. Obciążenie
komodatariusza wytworzonym przez niego ryzykiem
jest zatem uzasadnione ekonomicznie.
Prawo nowożytne
Według art. llł.J8 CC: ,,Nie ma podstawy do żad­
nego odszkodowania gdy dłużnik z powodu siły
wyższej lub nadzwyczajnego przypadku został po-
wstrzymany przed daniem lub uczynieniem tego,
do czego był zobowiązany, albo czynił to, co było
dla niego zabronione."
Stosownie do § 280 ust. l BGB: ,, Jeśli dłużnik
narusza obowiązek wynikający ze stosunku obliga-
cyjnego, wierzyciel może domagać się naprawienia
wynikającej stąd szkody. Nie ma to miejsca, jeśli
dłużnik nie dopuścił się naruszenia staranności."
Zgodnie z art. 711.J KC: ,,Biorący do używania jest od-
powiedzialny za przypadkową utratę lub uszkodzenie
rzeczy, jeżeli jej używa w sposób sprzeczny z umową,
albo z właściwościami lub z przeznaczeniem rzeczy,
albo gdy nie będąc do tego upoważniony przez umo-
wę ani zmuszony przez okoliczności powierza rzecz
innej osobie, a rzecz nie byłaby uległa utracie lub
uszkodzeniu, gdyby jej używał w sposób właściwy
albo gdyby ją zachował u siebie."
Według propozycji zawartej w art.111-3:101.J ust. l
DCFR: ,,Niewykonanie zobowiązania przez dłużnika
jest usprawiedliwione jeśli wynika z przeszkody
leżącej poza kontrolą dłużnika i jeśli nie można
rozsądnie oczekiwać, aby dłużnik zapobiegł lub
przezwyciężył przeszkodę bądz jej następstwa."
6.5.2.2. Określenie stref ryzyka stron kontraktu
Problem prawny
Rozkład ryzyka a sens gospodarczy umowy
o dzieło (locatio conductio operis);
strefy ryzyka
Źródła pokrewne
D. 14,2, l0pr. (Labeon w ks. l „Zasad prawnych
wybranych przez Paulusa"). Gdy podjąłeś się
przewozu niewolników, to nie należy ci się
wynagrodzenie za przewóz tych niewolników,
którzy zmarli na statku. Paulus: należy zapytać,
co zostało postanowione. Czy wynagrodzenie
przysługuje z tytułu wszystkich niewolników,
którzy trafili na pokład, czy tylko za tych, którzy
zostali dostarczeni do celu? Gdy tego nie moż­
na wyjaśnić, wystarczy, aby kapitan udowodnił,
że niewolnik został dostarczony na pokład.
D. 19,2,59 (Labeon w ks. 5 „Z pism Javolenu-
sa"). Markus przyjął zamówienie Flakkusa na
zbudowanie domu. Następnie, zbudowana już
część budynku uległa zniszczeniu w następstwie
trzęsienia ziemi. Massuriusz Sabinus powiada,
że gdy nastąpiło to w sposób naturalny, jak na
przykład w wyniku trzęsienia ziemi, to ryzyko
ponosi Flakkus.
Parafraza tekstu
O. 19,2,62 (Labean w ks. 1„Zasad prawnych").
Gdy kanał, który podjąłeś się wykonać
i wykonałeś, uległ zniszczeniu w skutek obsu-
nięcia się ziemi zanim został odebrany,
ty ponosisz ryzyko. Paulus twierdzi przeciwnie.
Jeśli to nastąpiło z powodu wad gruntu,
to szkoda obciąża zamawiającego,
gdy natomiast wynika z wady dzieła, ty
ponosisz skutki straty.
Rozdział
Komentarz
Punktem wyjścia wywodu jest przypomnienie
poglądu żyjącego na przełomie er Labeona.
Uważał on, że wykonawca dzieła ponosi
wszelkie ryzyko utraty dzieła do chwili jego
odbioru przez zamawiającego. Młodszy od
niego o ok. 200 lat Paulus zaproponował roz-
wiązanie przychylniejsze dla wykonawcy.
Ograniczył ciążące na nim ryzyko do szkód,
będących następstwem wad dzieła.
W ten Si 1ie strefy ryzy-
ka obciązaiącego zamaw1aiącego i wykonawcę,
został zbudowany model pewnej równowagi
między ich interesami majątkowymi.
Prawo nowożytne
Według§ 645 ust. l 8GB: ,,Gdy przed oddaniem
dzieła zostało ono utracone, uległo pogorsze-
niu lub stało się niewykonalne z powodu wad
dostarczonego przez zamawiającego materiału
albo w następstwie zastosowania się do wska-
zań zamawiającego bez współudziału przed-
siębiorcy, to przedsiębiorca może domagać się
części wynagrodzenia odpowiadającej świadczo­
nej pracy i odszkodowania z tytułu nie objętych
wynagrodzeniem wydatków.
Zgodnie z art. 639 KC: ,,Zamawiający nie może
odmówić zapłaty wynagrodzenia mimo niewy-
konania dzieła, jeżeli przyjmujący zamówienie
gotów był je wykonać, lecz doznał przeszkody
z przyczyn dotyczących zamawiającego. Jednak-
że w wypadku takim zamawiający może odliczyć
to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z po-
wodu niewykonania dzieła".
Stosownie do propozycji zawartej w art.111-3:104
ust. l DCFR: ,,Niewykonanie zobowiązania przez
dłużnika jest usprawiedliwione jeśli wynika
z przeszkody leżącej poza kontrolą dłużnika i je-
śli nie można rozsądnie oczekiwać, aby dłużnik
zapobiegł lub przezwyciężył przeszkodę bądź jej
następstwa".
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 183
 Parafraza tekstu Komentarz
Problem prawny
D. 19,2,38pr.-1 (Paulus w „Pojedynczej księdze Paulus wypowiada regułę, że pracownik ma

-
Rozkład ryzyka a sens gospodarczy umow
y
reguł"). Ten, kto zobowiązał się do świad­

-
prawo do wynagrodzenia także w przypadku,
o świadczenie usług (locatio conductio operarum);
czenia usług, ma prawo do wynagrodzenia gdy nie wykonał pracy z przyczyn od siebie
strefy ryzyka nia tej
niezależnych. Przykładem zastosowa
za cały okres, gdy nie z jego powodu praca do wyna-
reguły jest uznanie prawa adwokatów
nie była wykonywana. 1. Także adwokaci nie grodzenia za udział w spraw ie, która nie odbyła
Źródła pokrewne ędzy, gdy leżąc ych po ich stron ie. Także
muszą zwracać otrzymanych pieni się z przyczyn nie
widać dążen ie do równo wagi
nie z ich przyczyny sprawa się nie odbyła. w tym przyp adku
do
D. 19,2,19,9 (Ulpian w ks. 32 „Komentarza pomiędzy interesami ekonomicznymi
stron
zawar ł umow ę o świad czeni e obcią żało ryzyk o zdarzeń
edyktu"). Skryba kontraktu. Pracownika
przez siebie usług , a zamaw iając y zmarł . Cesar z
dotyczącyc h jego osoby , a zatru dniaj ącego ryzy-
­
Anto nin i boski Sewe r odpo wiedz ieli na pismo ko pozostałych zdarzeń. Trzeba jednak pamię
eś
skryby w tych słowach: Gdy nie proponował tać, że według rzymskich wyobr ażeń ryzyk iem
a usług zaofe rowan ych obciążającym pracownika była jego choro
ba.
zaniechania świadczeni
nie
Antoniuszowi Akwilusowi i gdy w tym roku
otrzymałeś od nikogo innego wyna
grodzenia
jest słusznym, aby wiernie wypełnić umowę. Prawo nowożytne

Zgodnie z art. lll-0 CC: ,,Dłużnik będzie zasą­

dzony na zapłatę odszkodowania, jeśli przy-
iązania
czyną szkody było niewykonanie zobow
lub opóźnienie w jego wyko naniu , jeżeli nie
było usprawiedl iwione, że niewy konan ie jest
m przyc zyny nie związ anej z osobą
następstwe
dłużnika, której nie mógł zapobiec, i gdy
nie
było złego zamiaru po jego stronie."

ik
Według§ 280 ust. l 8GB: ,,Jeśli dłużn
narusza obowiązek wynikający ze stosunku
obligacyjnego, wierzyciel może domagać się
to
naprawienia wynikającej stąd szkody. Nie ma
ca, jeśli dłużn ik nie dopuś cił się narusze-
miejs
nia staranności."

Stosownie do art. l.j7l KC: ,,Dłużnik obowiązany

jest do naprawienia szkody wynikłej z niewy
ko-
zobow ią­
nania lub nienależytego wyko nania
e
zania, chyba że niewykonanie lub nienależyt
jest nastę pstwe m okoli cznoś ci, za
wykonanie
które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi."

Zgodnie z propozycją zawartą w art. 111-3: 101.j

ust. l DCFR: ,,Niewykonanie zobowiązania przez
dłużnika jest usprawiedliwione, jeśli
wynika
kontr olą dłużn ika i je-
z przeszkody leżącej poza
a rozsą dnie oczek iwać, aby dłużn ik
śli nie możn
iegł przez wycię żył przes zkodę bądź jej
zapob lub
następstwa."

18łl wars ztaty prawnicze Prawo rzymskie

Wdl:)L 1,a1.y t11avv 11, ...
.:.. ...
IOL

Problem prawny
Rozkład ryzyka uraty rzeczy przewożonych stat-
kiem (lex Rhodio de ioctu}
Źródła pokrewne
O. 11.J,2,l (Paulus w ks. 2. .,Sentencji"}. Lex Rho-
dia stanowi, że gdy wyrzucono towary za burtę,
aby odciążyć statek, przyjmuje się ułamkowy
udział wszystkich w tym, co dla wszystkich zo-
stało poświęcone.
O. 11.J,l,l pr. (Ulpian w ks. 28 „Komentarza do
edyktu"}. Nikt nie może pominąć użyteczności
tego edyktu. Z uwagi na konieczność skorzysta-
nia z żeglugi zawieramy umowy z kapitanem
nie wiedząc, jaka jest jego sytuacja prawna
(condicio} lub jego cechy. Dlatego ten, kto usta-
nowił kapitana, odpowiada tak samo jak ten,
który ustanowił zarządcę (institor} tawerny lub
sklepu. Większy jest bowiem przymus zawarcia
umowy z kapitanem niż z zarządcą. Można wyja-
śnić sytuację prawną zarządcy i po tym zawrzeć
z nim umowę. W przypadku kapitana jest to
niemożliwe, gdyż na jej rozważanie nie pozwa-
lają okoliczności miejsca i czasu.
~
~ o------~
Parafraza tekstu
O. 14,2,2pr. (Paulus w ks. 2 „Sentencji").
Gdy statek znalazł się w przymusowej
sytuacji i dokonano zrzutu morskiego, to
właściciele towarów wyrzuconych, gdy po-
wierzyli towary do przewozu, muszą wystąpić
przeciwko kapitanowi ze skargą (actio locoti).
Ten może natomiast wystąpić ze skargą
(actio conducti) przeciwko pozostałym,
których towary ocalały, aby w ten sposób
proporcjonalnie uczestniczyli w stracie.
Serwiusz jednak wyjaśnił, że skargę przeciwko
kapitanowi należy skierować podnosząc, że
zatrzymuje on towary pozostałych podró-
żujących, tak by oni świadczyli swój udział
w odszkodowaniu. Gdy jednak kapitan nie
zatrzymał towarów, będzie on miał skargę
przeciwko podróżującym. Co jednak zrobić gdy
są pasażerowie, którzy nie mieli bagażu?
Jest bardziej użyteczne, aby zatrzymać bagaże
gdy one są. Gdy jednak ktoś nie frachtował
całego statku, jak czynią to pasażerowie, któ-
rzy najmują tylko miejsce, może on wystąpić
przeciwko nim ze skargą (actio conducti).
Jest bowiem w pełni słuszne, że szkodę się
rozkłada stosownie do tego, że poświęcenie
rzeczy przyniosło korzyść tym, których rzeczy
zostały uratowane.
Rozdział
Komentarz
Właściciele przewożonych drogą morską towa-
rów zawierali z kapitanem statku kontrakt lo-
catio conductio. W oparciu o niego ci, których
towary zostały wyrzucone dla ratowania statku,
mogą żądać odszkodowania od kapitana statku
~ za pomocą actio locati. Kwota, jaka mogła
być zasądzona na ich rzecz od kapitana, była
określana w taki sposób, by zapewnić propor-
cjonalny udział w szkodzie również właścicieli
tych rzeczy, które ocalały. Wykorzystując opinię,
Serwiusza jurysta wskazał, ze wypłatę odszko-
dowań ułatwia zatrzymanie ocalałych towarów
przez kapitana statku. Gdy jednak nie ma on
tych towarów, może wystąpić z actio conducti
przeciwko osobom, których rzeczy ocalały.
Zawarte na końcu uzasadnienie tej skargi
jest w istocie wyjaśnieniem sensu modelu
lex Rhodio de iactu. Jako słuszne wskazuje się
bowiem, aby ten kto zyskał dzięki stracie innej
osoby, wynagrodził ją w części. Sens ekono-
miczny rozwiązania polega na zmniejszeniu
ryzyka pełneJ straty poprzez partycypację
w ryzyku przez inne osoby.
Prawo nowożytne
Według § l01.J3 ABGB: .,Gdy ktoś w sytuacji
przymusowej, aby uchronić przed większą
szkodą grożącą sobie i innym, poświęcił swoją
własność, to wszyscy którzy z tego wyciągnęli
korzyść muszą w odpowiednim stosunku wy-
równać szkodę." Zastosowanie tego przepisu do
ryzyka morskiego stanowi przedmiot ustawo-
dawstwa morskiego.
Zgodnie z art.1.J38 KC: .,Kto w celu odwrócenia
grożącej drugiemu szkody albo w celu odwróce-
nia wspólnego niebezpieczeństwa przymusowo
lub nawet dobrowolnie poniósł szkodę mająt­
kową, może żądać naprawienia poniesionych
strat w odpowiednim stosunku od osób, które
z tego odniosły korzyść."
6. Zobowiązania warsztaty prawniae 185
- 6.6. Zasada sprawiedliwości jako czynnik rozwoju prawa zobowiązań

6.6.1. Wina jako przesłanka odpowiedzialności odszkodowawczej

6.6.1.1. Budowanie wzorców staranności kontrahenta

staranność, z jaką postępował staranność oczekiwana, zgodnie z wzorcem

sprawca szkody właściwym dla danego zobowiązania

Problem prawny Parafraza tekstu Komentarz

O. 19,2,9,5 (Ulpian w ks. 32 „Komentarza

Wina wykonawcy umowy o dzieło (locatio Ulpian, przytaczając opinię wcześniejszego od
do edyktu"). Celsus napisał w piątej księdze
conductio operis) siebie o kilkadziesiąt lat Celsusa stwierdza sta-
swoich Digestów, że także brak doświadczenia nowczo, że także brak doświadczenia stanowi
(imperitia) może być uznany za winę. postać winy. Opiera się to na przekonaniu, że
r"" podejmujący się wykonać określone dzieło tworzy
Źródła pokrewne Gdy ktoś zobowiązał się paść byczki, u kontrahenta zaufanie, że ma konieczne po temu
naprawić lub wyczyścić ubranie, to będzie możliwości i umiejętności. Na tej podstawie
G. 3,205: Podobnie jeśli rzemieślnik
towujący i czyszczący tkaniny (fulla)
za określonym wynagrodzeniem ubrania do
przygo-
przyjął

wyczyszczenia albo odświeżenia, lub krawiec do

naprawy, i utracił je w skutek kradzieży. On sam
ma skargę z tytułu kradzieży, a nie właściciel.
uznany za winnego, gdy coś uczynił źle z po-
wodu braku doświadczenia. On bowiem,
jak powiada Celsus, podjął się wykonania
umowy jako fachowiec.
J można wnioskować, że juryści biorąc pod uwagę
odpłatność i cel gospodarczy umowy o dzieło
(locotio conductio operis) uznawali za naganne,
czyli zawinione, nie tylko działanie w celu wyrzą­
dzenia szkody, niestaranność przy wykonywaniu
umowy, ale także nieuzasadnione wytworzenie
zaufania prowadzącego do zawarcia umowy.
Właściciel nie ma bowiem interesu w tym, aby
one nie przepadły, skoro za pomocą skargi
z tytułu umowy o dzieło (iudicio locati) może Prawo nowożytne
odzyskać swoje od odświeżającego odzież (fulla)
lub krawca, jeśli tylko odświeżający odzież lub Według art. lll.j7 CC: ,,Dłużnik będzie zasądzony na
krawiec są w stanie zapłacić wartość rzeczy. zapłatę odszkodowania, jeśli przyczyną szkody było
Gdy właściciel nie może od nich odzyskać niewykonanie zobowiązania lub opóźnienie wjego
swojego, to jemu samemu przysługuje skarga wykonaniu, jeżeli nie było usprawiedliwione, że
z tytułu kradzieży (actio furh), bowiem w tym niewykonanie jest następstwem przyczyny nie
związanej z osobą dłużnika, której nie mógł zapo-
przypadku on sam ma interes, aby rzecz została
biec i gdy nie było złego zamiaru po jego stronie".
zachowana.

Zgodnie z§ 280 ust. l 8GB: ,,Jeśli dłużnik naru-

D. 19,2,25,7 (Gaius w ks. 25 „Komentarza do sza obowiązek wynikający ze stosunku obligacyj-
edyktu prowincjonalnego"). Ten, kto podjął się nego, wierzyciel może domagać się naprawienia
transportu kolumn, ponosi ryzyko tego, że one wynikającej stąd szkody. Nie ma to miejsca, jeśli
dłużnik nie dopuścił się naruszenia staranności."
połamały się w czasie podnoszenia, przenosze-
nia lub rozładunku, gdy jest to następstwem
winy jego albo tych, których przybrał sobie do Stosownie do art. l.j7l KC: ,,Dłużnik obowiązany
pomocy. Nie ma winy gdy uczyniono wszystko jest do naprawienia szkody wynikłej z niewyko-
to, co uwzględniłby najstaranniejszy (diligentis- nania lub nienależytego wykonania zobowiąza­
simus). To samo musimy uznać, gdy ktoś przyjął nia, chyba że niewykonanie lub nienależyte wy-
do transportu naczynia lub drewno. To samo konanie jest następstwem okoliczności, za które
dłużnik odpowiedzialności nie ponosi".
można odnieść do innych rzeczy.

Według propozycji zawartej w art.111-3:101.j ust. l

DCFR: ,,Niewykonanie zobowiązania przez dłużni­
ka jest usprawiedliwione jeśli wynika z przeszkody
leżącej poza kontrolą dłużnika i jeśli nie można
rozsądnie oczekiwać, aby dłużnik zapobiegł lub
przezwyciężył przeszkodę bądź jej następstwa."

186 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

Problem prawny
Wina dzierżawcy (łocotio conductio rei)
Źródła pokrewne
D. 19,2,13.7 (Ulpian w ks. 32 „Komentarza do
edyktu"). Gdy zbliżało się wojsko, najemca
uciekł. Wtedy żołnierze zabrali z domu okna
i inne rzeczy. Jeśli najemca nie zawiadomił
właściciela i uciekł, będzie odpowiadał z tytułu
najmu (actio locati). Labeon mówi natomiast,
iż najemca odpowiada, jeśli mógł się przeciw-
stawić i nie przeciwstawił się. I ta opinia jest
prawdziwa. Lecz nie sądzę, że on odpowiada,
jeśli nie mógł zawiadomić.
I. 3,24,5: Najemca powinien czynić wszystko
zgodnie z postanowieniami kontraktu (legem
conductionis), a gdyby coś w tych postanowie-
niach zostało pominięte, powinien świadczyć
zgodnie z dobrem i słusznością. Od tego, kto
dał lub przyrzekł czynsz za używanie ubrań,
lub srebra, lub zwierząt pociągowych oczekuje
się od niego takiego strzeżenia rzeczy, jakie naj-
staranniejszy ojciec rodziny stosuje do swoich
rzeczy. Jeśli jej dołożył, a rzecz utracił z jakiegoś
przypadku, nie jest odpowiedzialny za jej zwrot.
Problem prawny
Poziom zależności i ochrony wykonawcy
umowy o świadczenie usług (łocotio conductio
operarum)
Źródła pokrewne
D. 38,1,34 (Pomponiusz w ks. 22 „Komentarza
do Kwintusa Mucjusza). Możliwe jest i pomniej-
szenie, i powiększenie, i zmiana świadczonych
przez wyzwoleńca usług. Gdy bowiem wyzwo-
leniec zachoruje, to patron traci możliwość
skorzystania z usług, które już stały mu się na-
leżne. Gdy jednak wyzwoleniec, który przyrzekł
świadczenie usług, uzyskał taką godność, że jest
całkiem niestosowne, by świadczył usługi dla
patrona, obowiązek ten odpada z mocy prawa.
Parafraza tekstu
O. 19,2,29 (Alfenus w ks. 7„Digestów"). W po-
stanowieniach kontraktu dzierżawy napisano:
„dzierżawca nie powinien wycinać lasu, obżynać
kory, wypalać lasu, ani pozwolić, by ktoś inny
wycinaf, obżynał lub wypala( Powstafo pyta-
nie, czy gdy dzierżawca widzi, że ktoś postępuje
w ten sposób, powinien mu przeszkodzić, czy też
tak powinien pilnować lasu, aby nikt nie mógf
tego uczynić. Odpowiadając stwierdzam, że
sfowo 'pozwolić' ma oba znaczenia, ale
wydzierżawiający chciaf raczej tego, by
dzierżawca nie tylko wtedy wkraczał, gdy on
przypadkowo widzi, że ktoś wycina las, ale
aby się staraf w swym postępowaniu, by nikt
lasu nie wyciąf.
Parafraza tekstu
O. 38, 1,50, 1(Neracjusz w ks. 1„Odpowiedzi'].
Nie tylko wyzwoleniec, który świadczy pracę, ale
każdy, kto to czyni, powinien otrzymać ko-
nieczny czas na jedzenie, a także dla zadbania
o wfasne ciafo.
Rozdział
Komentarz
Podstawę argumentacji Alfenusa stanowi wykład­
nia zawartego w klauzuli kontraktowej słowa „po-
zwolić" (sinere). Posługując się wykładnią językową
jurysta wskazał, że nie jest ono jednoznaczne.
Jako właściwe wybrał znaczenie odpowiadające
dalej idącym wymaganiom wobec dzierżawcy. Uznał
bowiem za zgodną z oczekiwaniami kontrahenta,
dalej idącą staranność, wymagającą przewidywania
i przeciwstawienia się naruszaniu lasu przez innych.
Wywód Alefenusa pokazuje, że precyzując właściwe
zachowanie dłużnika uwzględniano także uspra-
wiedliwione oczekiwania jego kontrahenta. Takie
j
rozwiązanie sprzyja uczciwości obrotu prawnego.
Prawo nowożytne
Art. 1147 CC: .,Dłużnik będzie zasądzony na zapłatę
odszkodowania, jeśli przyczyną szkody było niewy-
konanie zobowiązania lub opóźnienie w jego wyko-
naniu, jeżeli nie było usprawiedliwione, że niewy-
konanie jest następstwem przyczyny nie związanej
z osobą dłużnika, której nie mógł zapobiec i gdy
nie było złego zamiaru po jego stronie."
§ 280 ust. l BGB: .,Jeśli dłużnik narusza obowią­
zek wynikający ze stosunku obligacyjnego, wie-
rzyciel może domagać się naprawienia wynikają­
cej stąd szkody. Nie ma to miejsca, jeśli dłużnik
nie dopuścił się naruszenia staranności."
Art. 471 KC: .,Dłużnik obowiązany jest do naprawienia
szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego
wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub
nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczno-
ści, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi."
Art.111-3:104 ust. l DCFR: ,,Niewykonanie zobowią­
zania przez dłużnika jest usprawiedliwione, jeśli
wynika z przeszkody leżącej poza kontrolą dłużnika
i jeśli nie można rozsądnie oczekiwać, aby dłużnik
zapobiegł lub przezwyciężył przeszkodę bądź jej
następstwa."
Komentarz
Neracjusz uznał jednoznacznie, że istnieje
granica podległości pracownika względem
kontrahenta, dla którego świadczy pracę.
Przykłady pokazują, że wykonywanie kontraktu
l
nie mogło naruszać podstawowych potrzeb istoty
ludzkiej. Pozwala to wnioskować, że w dyskusji
prawników rzymskich została uchwycona myśl, iż
nie można od dłużnika oczekiwać takiej staranności,
która prowadziłaby do pogwałcenia jego podstawo-
wych potrzeb egzystencji jako człowieka.
Prawo nowożytne
Według§ 618 ust. l BGB: .,Gdy uprawniony do
korzystania z usług, udostępnia w celu wykona-
nia usług pomieszczenia, przyrządy albo sprzęty,
zobowiązany jest do takiego ich urządzenia
i utrzymania oraz do takiego uregulowania
świadczenia usług według jego planu lub pod
jego kierownictwem, że zobowiązany jest chro-
niony przed zagrożeniami dla życia i zdrowia tak,
jak pozwala na to natura świadczonych usług."
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 187
6.6.1.2. Precyzowanie
Problem prawny
Wina jako przesłanka odpowiedzialności
na podstawie lex Aquilia
Źródła pokrewne
D. 9,2,27,5 (Ulpian w ks. 18 „Komentarza do
edyktu"). Wtrzecim rozdziale ustawa akwiliań­
ska powiada jednak: gdy ktoś wyrządził szkodę
co do cudzej rzeczy inaczej niż przez zabicie
niewolnika albo zwierzęcia stadnego, a w ten
sposób, że bezprawnie ją spalił (usserit), poła­
mał (fregerit), zniszczył (ruperit), niech będzie
zobowiązany dać właścicielowi tyle brązu, ile
rzecz była warta w ciągu poprzedzających to
trzydziestu dni.
D. 9,2,39 (Pomponiusz w ks. 17 „Komentarza do
Kwintusa Mucjusza"). Kwintus Mucjusz pisze:
gdy klacz pasła się na cudzym pastwisku, a jego
właściciel wypędził ją, używając przymusu cho-
ciaż była źrebna, to powstaje pytanie: czy wła­
ściciel klaczy może wystąpić ze skargą na pod-
stawie ustawy akwiliańskiej przeciwko temu,
kto zastosował przymus, ponieważ uderzając
klacz spowodował przedwczesne oźrebienie się.
Uznano, że można wystąpić z tym powództwem,
jeżeli uderzał albo wyganiał rozmyślnie i zbyt
gwałtownie. l. Pomponiusz: także gdy ktoś
przyłapał cudze zwierzę na swoim gruncie, po-
winien je w taki sposób wypędzać, jakby przyła­
pał swoje. Jeśli bowiem z tego powodu poniósł
jakąś szkodę, ma właściwą skargę. A zatem, kto
na swoim gruncie schwytał cudze zwierzę, nie
ma prawa go zatrzymać. Powinien je wypędzać
nie inaczej niż swoje, jak to wyżej powiedzie-
liśmy. To jest powinien bądź wypędzić je bez
wyrządzenia szkody, bądź zawołać właściciela,
by je zabrał.
188 warsztaty prawnicze
....... _,._ .,.. , r · -· ····---
pojęcia winy akwHiańskiej
wina akwiliańska
{culpa aquiliana)
bezprawność
iniuria
( 1
Parafraza tekstu
D. 9,2,30,3 (Paulus w ks. 22 Komentarza do
11
edyktu"). Także skarga, która ma podstawę
w tym rozdziale, służy karaniu złego zamiaru
(dolus) i lekkomyślności (culpa). Gdy ktoś
wypalał swoje ściernisko lub cierniste krzewy
i ogień się rozprzestrzenił niszcząc cudze pole
lub winnicę, musimy rozważyć, czy do tego
nie doszło przez jego niedoświadczenie bądź
lekkomyślność. Gdy on to czynił bowiem
r podstawowych typowych następstw zjawisk
...I
w wietrznym dniu, będzie odpowiadał z powo-
du lekkomyślności (bo powoduje szkodę
ten, kto dał sposobność do jej powstania).
Podobnie bezprawnie postępuje ten, kto nie
zauważył, iż ogień się rozprzestrzenia. Gdy on
jednak zrobił wszystko, co powinien, albo gdy
nagły podmuch wiatru rozprzestrzenił ogień,
nie jest winny.
Prawo rzymskie
)
naganność
dolus, culpa
Komentarz
Punktem wyjścia rozważań jurysty jest wyjaś­
nienie, że stanowiąca przesłankę odpowiedzial-
ności wina może polegać na działaniu w celu
wyrządzenia szkody innej osobie (dolus) lub
niedołożeniu oczekiwanej staranności (culpa).
Przypisując winę temu, kto w czasie wiatru
rozpalił ogień powodując jego rozprzestrze-
nienie się, pokazuje, że w ramach oczekiwanej
od każdego człowieka staranności mieściła się
znajomość i konieczność uwzględniania
przyrodniczych. Końcowa część tekstu pokazuje,
że jurysta precyzyjnie zakreślał granice tak ro-
zumianej oczekiwanej staranności.
Nie obejmowała ona bowiem przewidywania skut-
ków niespodziewanych zjawisk przyrodniczych.
Prawo nowożytne
Według art. 1382 CC: ,,Każdy czyn człowieka, któ-
rym wyrządził innemu szkodę , zobowiązuje go do
jej naprawienia jeśli wyrządził ją ze swej winy."
Zgodnie z § 832 8GB ust. l 8GB: ,,Kto umyślnie
lub w skutek niedbalstwa godzi bezprawnie
w życie, nietykalność cielesną, zdrowie, wol-
ność, własność albo inne szczególne prawa
drugiej osoby, jest zobowiązany do naprawienia
powstałej w ten sposób szkody.
Stosownie do art. LJlS KC: ,,Kto z winy swej
wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do
jej naprawienia."
Według propozycji zawartej w art. Vl-l:101 ust. l
DCFR: ,,Osoba, która doznała prawnie znaczącej
szkody, ma uprawnienie do odszkodowania od oso-
by, która wyrządziła szkodę umyślnie lub w skutek
swojego niedbalstwa albo na innej postawie pono-
si odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę."
Problem prawny
Wina jako przesłanka odpowiedzialności na
podstawie lex Aquilia
Źródła pokrewne
D. 9,2,30,3 (Paulus w ks. 22 „Komentarza do
edyktu"). W skardze, która wynika z tego roz-
działu, zwalcza się winę umyślną (dolus), nie
nie umyślną (culpa) . Gdy zatem ktoś wypalając
swoje ściernisko lub krzewy rozpalił ogień i ten
się rozprzestrzenił, niszcząc obce zasiewy lub
wi nnice, trzeba rozważyć, czy doszło do tego
przez jego nieumiejętność albo niestaranność?
Gdy czynił to w wietrznym dniu, jest winny (uzna-
je się bowiem, że szkodę wyrządził ten, kto dał
okazję do jej powstania). Podobne przestępstwo
po pełnia ten, kto nie zwrócił uwagi, że ogień się
powiększa. Gdy zwrócił uwagę na wszystko, co
było konieczne, a ogień rozprzestrzenił się nagle
1 gwałtownie, jest wolny od winy.
O. 9,2,27,33 (Ulpian w ks. 18 „Komentarza
do edyktu"). Gdy z wozu spadł kamień i coś
zn iszczył lub połamał, to przeciwko woźnicy
przysługuje skarga akwiliańska, jeśli źle ułożył
amienie i dlatego one spadły.
Parafraza tekstu
O. 9,2,8, 1(Gai us w ks. 7„Komentarza do edyktu
pretora prowincjonalnego"). Także poganiacz
mułów jest uznawany za winnego i odpowiada,
gdy z powodu braku doświadczenia nie potrafił
zatrzymać mułów i rozjechał cudzego niewolni-
ka. Podobnie uznaje się, gdy z powodu
braku siły nie mógł zatrzymać mułów.
Nie wydaje się niesprawiedliwe, że słabość jest
traktowana jako wina, ponieważ nikt nie powi-
nien podejmować się czynności, co do których
wie lub powinien wiedzieć, że z powodu swojej
słabości tworzy zagrożenie dla innych.
Takie samo jest prawo w odniesieniu do
jeźdźców, którzy nie mogli opanować konia
z powodu braku doświadczenia lub słabości.
Rozdział
Komentarz
Gaius nie ma wątpliwości, że wina, czyli niedo-
łożenie oczekiwanej staranności może polegać
na podjęciu się czynności, co do której nie ma
się odpowiedniego doświadczenia lub wystar-
czających sil. Jurysta wspominając o analo-
gicznych zasadach odpowiedzialności jeźdźców
konnych stwierdza wyraźnie w ten sposób,
że przedstawione rozumienie winy wykracza
poza omawiany przypadek poganiacza mułów.
Takie sprecyzowanie winy akwilia ńskiej
pokazuje, że należyta staraność polegała
także na właściwej ocenie swoich możliwości
i powstrzymaniu się od podejmowania się
zadań , które te możli woś ci przekraczają. Takie
podejście mogło pośrednio ograniczać liczbę
wyrządzanych szkód.
Prawo nowożytne
Według art. 1382 CC: ,,Każdy czyn człowieka
którym wy rządził innemu szkodę, zobowiązuje
go do jej naprawienia, jeśli wyrządził ją ze swej
winy."
Stosownie do§ 832 8GB ust. l 8GB: ,,Kto
umyślnie lub w skutek niedbalstwa godzi bez-
prawnie w życie, nietykalność cielesną , zdrowie,
wolność, własność albo inne szczególne prawa
drugiej osoby, jest zobowiązany do naprawienia
powstałej w ten sposób szkody."
Zgodnie z art. '-115 KC: ,,Kto z winy swej wyrzą­
dził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej
naprawienia."
Według propozycji zawartej w art. Vl-1: 101 ust. l
DCFR: ,,Osoba, która doznała prawnie znaczącej
szkody ma uprawnienie do odszkodowania od
osoby, która wyrządziła szkodę umyślnie lub
w skutek swojego niedbalstwa albo na innej
postawie ponosi odpowiedzialność za wyrzą­
dzoną szkodę."
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 189
~
Problem prawny
Wina jako przesłana odpowiedzialności
ex delicto wzorowanej na lex Aquilia
Źródła pokrewne
G. 3,219 : Ponadto uznano, że z tej ustawy
przysługuje skarga, gdy ktoś wyrządził szkodę
poprzez bezpośrednie, materialne oddziaływanie
(corpore). Gdy zatem szkoda została wyrządzona
w inny sposób przysługuje skarga analogiczna.
Na przykład, gdy ktoś zamknął cudzego nie-
wolnika lub zwierzę i zagłodził. Albo tak gwał­
townie pognał zwierzę, że ono padło. Tak samo,
jeśli ktoś przekona cudzego niewolnika, aby
wszedł na drzewo lub zszedł do wykopu i ten
wchodząc lub schodząc spadnie, lub się zabije,
lub dozna uszczerbku na ciele. Lecz jeśli ktoś
zrzuci z mostu lub brzegu cudzego niewolnika
do rzeki i ten utonie, nie trudno zrozumieć, że
szkodę wyrządza poprzez bezpośrednie, mate-
rialne działanie (corpore).
D. 9,2,9pr. (Ulpian w ks. 18 „Komentarza do
edyktu"). Gdy położna podała niewolnicy
lekarstwo i w skutek tego ona zmarła, Labeon
wyróżnia przypadek, gdy położna podała je wła­
snoręcznie. Wówczas uznaje się, że ona zabija.
Gdy ona zaoferowała lekarstwo niewolnicy, a ta
przyjęła je sama, przysługuje skarga podobna
(in factum) i ta opinia jest prawdziwa.Tu bo-
wiem położna bardziej dała to, co spowodowało
śmierć, niż zabiła.
D. 9,2,30,1 (Paulus w ks. 22 „Komentarza do
edyktu"). Gdy ktoś zużył cudze wino lub zboże,
nie uznaje się, że miało miejsce bezprawne
wyrządzenie szkody. Dlatego przyznawana jest
skarga analogiczna (actio uti/is).
190 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 9,2,27,9 (Ulpian w ks. 18 „Komentarza
do edyktu"). Gdy palący w piecu niewolnik
dzierżawcy zasnął i dom spłonął, Nerocjusz
pisze, że powstanie odpowiedzialność odszko-
dowawcza z kontraktu dzierżawy z powodu
niestaranności w wyborze służącego.
Gdy zaś jeden rozpalił ogień w piecu, o drugi
niestarannie go pilnował, to czy odpowiada
ten, kto rozpalił? Bowiem, ten który pilnował
l
ognia, nic nie uczynił, ten zaś który poprawnie
rozpalił ogień, nie uchybił niczemu.
Jak zatem jest? Uważam, że skargo analogicz-
na (actio utilis) przysługuje przeciwko temu,
kto zasnął przy piecu, jak i temu, kto niesta-
rannie pilnował. Nikt nie twierdzi, że zaśnię­
cie nie jest czymś ludzkim lub naturalnym,
ole wcześniej powinien zgasić ogień lub tok
l
go zabezpieczyć, oby się nie rozprzestrzenił.
Komentarz
Punktem wyjścia jest przypomnienie opinii Ne-
racjusza, w której uznał, że wybranie do palenia
w piecu służącego, który zasnął przy ogniu, jes
przypadkiem nienależytej staranności w wyko-
nywaniu zobowiązania umownego. Podobie ń­
stwo rozważanego przez Ulpiana przypadku
do rozważanej przez Neracjusza sytuacji polega
na tym, że szkoda powstała w następstwie tego
że zasnął zajmujący się rozpalonym piecem.
Możemy wnioskować, że nie łączył go
z poszkodowanym stosunek kontraktowy.
Ten, który zasnął, nie rozpalił ognia i dlatego nie
wyrządził szkody w sposób przewidziany w lex
Aquilia. Ulpian uznał jednak, że wyrządzenie
szkody przez niestaranne pilnowanie ognia jest
zachowaniem uzasadniającym odpowiedzialnośc
wzorowaną na przewidzianej według lex Aquilia
(actio uti/is). W końcowej części tekstu podjęta
została kwestia relacji pomiędzy oczekiwaną od
człowieka starannością a leżącymi w jego natu-
rze skłonnościami lub też słabościami ludzkiej
natury (np. do zaśnięcia).
Ulpian realistycznie uznaje, że człowiek za-
chowuje się zgodnie ze swoimi naturalnymi
skłonnościami. Należyta staranność powinna
zatem polegać na tym, by je przewidywać,
uwzględniać i w konsekwencji nie dopuszczać
do mogących wynikać z tego powodu zagrożeń.
Prawo nowożytne
Według art. 1382 CC: ,.Każdy czyn człowieka
którym wyrządził innemu szkodę, zobowiązuje
go do jej naprawienia jeśli wyrządził ją
ze swej winy."
Stosownie do § 832 BGB ust. 1 BGB: ,.Kto
umyślnie lub w skutek niedbalstwa godzi bez-
prawnie w życie, nietykalność cielesną, zdrowie,
wolność, własność albo inne szczególne prawa
drugiej osoby, jest zobowiązany do naprawienia
powstałej w ten sposób szkody.
Zgodnie z art. 415 KC: ,.Kto z winy swej wyrzą­
dziłdrugiemu szkodę, obowiązany jest do jej
naprawienia."
Stosownie do propozycji zawartej
w art. Vl-1:101 ust. 1 DCFR: ,.Osoba, która
doznała prawnie znaczącej szkody, ma upraw-
nienie do odszkodowania od osoby, która wy-
rządziła szkodę umyślnie lub w skutek swojego
niedbalstwa albo na innej postawie ponosi
odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę."
6.6.2. Zasady ustalania odszkodowania
Problem prawny
Wysokość odszkodowania z tytułu niewykona-
nia kontraktu
Źródła pokrewne
D. 13,łJ,2,8 (Ulpian w ks. 27 „Komentarza do
edyktu"). W tej skardze jest powinnością sę­
dziego uwzględnić, czy należy świadczyć ilość
zgodną z umową, czy też powinna ona zostać
powiększona lub pomniejszona. Będzie to uza-
sadnione, gdy interesowi pozwanego odpowia-
da bardziej świadczyć w Efezie niż w miejscu,
które zostało uzgodnione. Julian podążając
za opinią Labeona bierze pod uwagę, że także
w interesie powoda może być niekiedy otrzyma-
nie świadczenia w Efezie. Dlatego bierze się pod
uwagę także interes powoda. Ktoś dal pożyczkę
morską, której zwrot miał otrzymać w Efezie,
gdzie był zobowiązany do zwrotu pieniędzy
zabezpieczonych karą umowną lub zastawem .
Co zrobić, gdy w skutek zwłoki w zwrocie tej
pożyczki rzecz dana w zastaw została sprzedana
lub kara umowna stała się należna? Albo gdy
ktoś był winny fiskusowi i rzecz wierzyciela
stypulacyjnego została bardzo tanio przejęta
przez fiskus. To uwzględnia się przy szacowaniu
należnej kwoty i w tym przypadku będzie ona
wyższa niż odsetki ustawowe. A jak jest, gdy
ktoś regularnie kupuje towary: czy uwzględnia
się utraconą korzyść (łucrum), czy tylko rzeczy-
wisty uszczerbek (damnum)? Uważam, że uza-
sadnione jest także uwzględnienie korzyści.
wartość naruszonego
interesu ~ A
Parafraza tekstu
O. 19, 1,3,3 (Pomponiusz w ks. 9 „Komentarza
do dzieł Sabinusa"). Jeśli sprzedawca wina
popadł w zwłokę w wydaniu wina, powinien
zostać zasądzony, przy przyjęciu ceny z tego
momentu, gdy wino było warte więcej;
według chwili sprzedaży lub chwili orzeka-
nia. Podobnie bierze się pod uwagę miejsce,
w którym wino jest więcej warte, czy tam,
gdzie zostało sprzedane, czy też tam, gdzie
toczy się proces.
Rozdział
kwota odszkodowania
~ -majątkowego
~
Komentarz
Pomponiusz rozważa przypadek niewykonania
kontraktu sprzedaży (emptio venditio). Wtakim
przypadku wystąpił przeciwko sprzedawcy ze skargą
(actio empti), która pozwalała na zasądzenie kwoty
należnej zgodnie z dobrą wiarą (ex fide bono). Jury-
l
sta wyjaśnia, że zasądzona na rzea poszkodowane-
go kwota powinna uwzględniać ewentualny wzrost
cen wina, którego nie otrzymał. Pokazuje to, że
zasądzenie odszkodowania zgodnego z dobrą wiarą
(bono fides) oznaczało przyjęcie takiej kwoty, aby
wierzyciel mógł bez uszczerbku nabyć rzecz, której
nie otrzymał od swojego dłużnika.
Prawo nowożytne
Stosownie art. llłJ9 CC: .,należne wierzycielowi od-
szkodowanie (les dommages et interets) obejmuje
co do zasady doznany przez niego uszczerbek oraz
zysk, którego nie osiągnął przy uwzględnieniu wska-
zanych niżej wyjątków i modyfikacji." Szczegółowe
zasady określania szeroko rozumianego pełnego od-
szkodowania wypracowało orzeanictwo francuskie.
Według§ 2łJ9 ust. 1 BGB: .,Kto jest zobowiązany
do naprawienia szkody, powinien przywrócić stan,
jaki istniałby, gdyby nie wystąpiły okolianości zo-
bowiązujące do odszkodowania." Zasady określenia
odszkodowania precyzuje § 252 BGB, zgodnie z któ-
rym: .,Naprawienie szkody obejmuje także utracony
zysk. Jako utracony, uznaje się zysk którego można
było w sposób prawdopodobny oczekiwać zgodnie
ze zwyczajnym biegiem rzeczy albo z uwagi na
szczególne okoliczności, w szczególności z uwagi na
poczynione przygotowania i środki zaradcze".
Zgodnie z art. 363 KC: .,Naprawienie szkody powinno
nastąpić, według wyboru poszkodowanego, bądź przez
przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę
odpowiedniej sumy pieniężnej. Jednakże, gdyby przy-
wrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo
gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmier-
ne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego
ogranicza się do świadczenia w pieniądzu".
Według propozycji zawartej w art. Vl-6:201 DCFR:
„Osoba dotknięta szkodą może wybrać, czy zużyje
odszkodowanie na przywrócenie do stanu poprzed-
niego naruszonego szkodą interesu, czy też nie.
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 191
Problem prawny
Określenie wysokościkwoty obciążającej spra-
wę deliktu damnum iniurio datum
Źródła pokrewne
G. 3,211.j: To zatem co jest dodane w tej ustawie
,,ile w tym roku ta rzecz była warta najwięcej"
powoduje, że jeśli przypuśćmy ktoś zabije nie-
pełnosprawnego albo jednookiego niewolnika,
który nie był kaleką w ciągu całego tego roku,
to nie wycenia się, ile byłby wart niepełno­
sprawny albo jednooki. To sprawia, że ktoś
uzyskuje czasem więcej niż wynosi wyrządzona
mu szkoda.
D. 9,2,33pr.-l {Paulus w ks. 22 „Komentarza
do edyktu"). Gdy zabiłeś niewolnika, którego
wydanie zostało przyrzeczone i zabezpieczone
karą umowną, jest to uwzględniane przy okre-
śleniu kwoty zasądzanej na podstawie skargi.
l. Podobnie, gdy szacuje się wartość elementu
jakiejś całości. Gdy ktoś zabił niewolnika
będącego członkiem grupy teatralnej albo mu-
zycznej lub jedno z bliźniąt, lub jednego konia
z czterokonnego zaprzęgu, lub jednego z mu-
łów stanowiących parę, to zasądzona kwota
obejmie nie tylko wartość zabitego niewolnika
lub zwierzęcia. Należy to uwzględnić, o ile
pozostałe składniki naruszonej całości straciły
na wartości.
D. 9,2,23 (Ulpian w ks. 18 „Komentarza do
edyktu"). Pisze dalej Neracjusz, że gdy został
zabity niewolnik, który stał się spadkobiercą
testamentowym, to przy określaniu zasądzonej
kwoty uwzględnia się wartość spadku.
192 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
D. 19, 1, 1pr. (Paulus w ks. 2 „Komentarza do dzieł
Plauta"). Gdy zabiłeś mojego niewolnika, to
przy określeniu wielkości kwoty podlegającej
zasądzeniu nie należy uwzględnić mojego
upodobania do niego, a tylko wartość
jaką on przedstawiał dla każdego.
Na przykład, gdy ktoś zabił twojego
syna urodzonego przez niewolnicę, którego
byłbyś gotów nabyć od właściciela za wyższą
cenę. Także Sekstus Pedius powiada, że warto-
ści rzeczy nie określa się według upodobania
lub użyteczności jednej osoby, ale w sposób
ogólny. Kto bowiem posiada syna urodzonego
przez niewolnicę, nie staje się przez to bogat-
szy, że by go odkupił za bardzo wysoką cenę,
gdyby syn był w posiadaniu kogoś innego.
Kto posiada cudzego niewolnika, nie ma
w swoim majątku wartości, za którą mógłby
tego niewolnika sprzedać jego ojcu.
Według ustawy akwiliańskiej otrzymujemy
kwotę pokrywającą szkodę. Więcej otrzymaliby-
śmy tylko wtedy, gdybyśmy mogli coś osiągnąć
lub bylibyśmy zmuszeni do jakichś wydatków.
Komentarz
Jurysta rozważa właści wy dla antycznej rzym-
skiej rzeczywistości przypadek zabicia niewol-
nika, który był synem człowieka wolnego. Stan
wolności (status łibertotis) dziecka określano
bowiem według statusu matki. W rzymskich
realiach nie miało znaczenia, że chodzi o zabi-
cie osoby bliskiej dla powoda. Niewolnik był
traktowany jak składnik majątku i w ten sposób
należy patrzeć na rozważania jurystów. Ulpian
wspie rając się opinią wcześniejszego od siebie
o około 100 lat Sekstusa Pediusa jednoznacznie
deklaruje, że wartość bezpośredniego uszczerb-
ku majątkowego określa się według ogólnego
wyobrażenia o wartości utraconej rzeczy.
W końcowej części tekstu prawnik dodał,
że tak określona kwota może być powiększona
tylko o wartość korzyści utraconych
w następstwie bezpośredniej szkody korzyści
lub o poniesione z tego powodu wydatki.
Tekst pokazuje, że w wyobrażeniu jurystów
szkoda miała charakter majątkowy. Celem
przysługującej poszkodowanemu skargi było
usunięcie skutków szkody i dlatego wymagano,
aby zasądzana kwota była ustalana we dług
obiektywnych kryteriów wyceny majątko wej.
Prawo nowożytne
Stosownie do art. 1382 CC: ,,Każdy czyn czło­
wieka, którym wyrządził innemu szkodę, zobo-
wiązuje go do jej naprawienia, jeśli wyrządził ją
ze swej winy."
Według§ 21.j9 ust. l 8GB: ,,Kto jest zobowiąza­
ny do naprawienia szkody, powinien przywrócić
stan jaki istniałby, gdyby nie wystąpiły okolicz-
ności zobowiązujące do odszkodowania."
Zgodnie z art. 363 KC: ,, Naprawienie szkody
powinno nastąpić, według wyboru poszkodowa-
nego, bądź przez przywrócenie stanu poprzed-
niego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy
pieniężnej. Jednakże gdyby przywrócenie stanu
poprzedniego było niemożliwe, albo gdyby po-
ciągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne
trudności lub koszty, roszczenie poszkodowane-
go ogranicza się do świadczenia w pieniądzu. "
Stosownie do propozycji zawartej w art. Vl-6:201
DCFR: ,,Osoba dotknięta szkodą może wybrać,
czy zużyje odszkodowanie na przywrócenie do
stanu poprzedniego naruszonego szkodą inte-
resu, czy też nie."
6.6.3. Rozszerzanie odpowiedzialności
Odpowiedzfalność
zły zamiar
dolus
'
[_________________ !___ na_ zasadzie winy __ (---------------------- 1'.
Problem prawny
Niezależna od winy odpowiedzialność właści­
ciela zwierzęcia za wyrządzoną przez nie szkodę
(actio de pauperie). Uprawnienia poszkodowa-
nego w przypadku uznania tego rodzaju odpo-
wiedzia lności właściciela
Źródła pokrewne
I. 11,9pr.: Gdy chodzi o zwierzęta, które są pozba-
wione rozumu, to jeśli wyrządziły uszczerbek
przez swawolę lub gorączkowość czy dzikość,
ustawa XII Tablic wprowadziła skargę przewidu-
jącą odpowiedzialność noksalną (wydanie tych
zwierząt prowadzi do uwolnienia pozwanego,
bowiem tak jest napisane w ustawie XII Tablic).
Załóżmy, że jeśli koń wierzgający uderzył ko-
pytem lub wół, jak zwykle, zaatakował rogami.
Ta skarga ma zastosowanie, gdy zwierzęta
postępują sprzecznie ze swoją naturą. Odpada,
gdy dzikość jest im przyrodzona. Wreszcie, jeśli
niedźwiedź uciekł właścicielowi i wyrządza szko-
dę, właściciel nie może być pozwany bowiem
utracił własność, gdy dzikie zwierzę uciekło.
Zubożenie (paupertas) jest zatem szkodą wyrzą­
dzoną bez zachowania bezprawnego. Nie można
bowiem zarzucić bezprawia zwierzęciu, bowiem
jest ono pozbawione rozumu. I tyle gdy chodzi
o skargę noksalną.
D. 9,1,l,7 (Ulpian w ks. 18 „Komentarza do
edyktu"). Zasadniczo skarga ta przysługuje, gdy
dzikie zwierzę wb rew swojej naturze wyrządziło
szkodę. Gdy zatem koń kopnął kogoś w skutek
zadanego mu bólu, skarga ta odpada. Odpo-
wiada jednak ten, kto konia uderzył lub zranił.
W takim przypadku przysługuje raczej skarga
podobna do akwiliańskiej, bowiem szkoda nie
została wyrządzona w sposób bezpośredni.
Omawiana skarga będzie natomiast przysługi­
wać, gdy koń kopnął, gdy ktoś tylko go głaskał
lub lekko poklepywał.
poza granice winy
niestaranność i!
_______ culpa
::
__.:::,
,-------- ------ ---------------- ·
' :
::
:.
Parafraza tekstu
O. 9, 1, 1, 11 (Ulpian w ks. 18 „Komentarza
do edyktu"). Gdy doszło do walki między bara-
nami lub bykami i jeden zabił drugiego,
Kwintus Mucjusz rozróżniał, czy zwierzę było
prowokowane do walki, czy też podjęło ją
samo. W pierwszym przypadku skarga (actio
de pauperie) nie przysługuje, w drugim zaś
przysługuje. Za jej pomocą można domagać
się kwoty odpowiadającej wielkości szkody
albo wydania zwierzęcia, które ją wyrządziło.
Rozdział
przypadek siła wyższa
_______
casus ___. vis maior
na zasadzie ryzyka
Komentarz
Powołując się na Kwintusa Scewolę Ulpian, roz-
poczyna wywód od wprowadzenia rozróżnienia
opartego na fakcie, że rozważana skarga (actio de
pauperie) przysługuje tylko w przypadku wyrządze­
nia szkody przez zwierzę działające z własnego po-
,,,- pędu (D. 9,l,l,11). Była to zatem odpowiedzialność
na zasadzie ryzyka. Dodać należy, że w tekście
jest mowa o baranach i bykach, czyli zwierzętach
trzymanych w gospodarstwach domowych. Tylko
za takie zwierzęta hodujący je mógł odpowiadać
na zasadzie ryzyka. Rozwijając poczynione przez
jurystę rozróżnienie można wskazać, że gdyby
szkodę wyrządziło zwierzę sprowokowane do walki,
podstawą odpowiedzialności byłaby lex Aquilia.
Ostatni fragment tekstu wyjaśnia, że w przypadku
obiektywnej odpowiedzialności za wyrządzoną
przez zwierzę szkodę, odpowiedzialność właściciela
zwierzęcia nie może być węższa niż w przypadku
oparcia na lex Aquilia. Granicą tej odpowiedzialno-
ści jest wartość zwierzęcia, które wyrządziło szkodę
- właściciel może zaspokoić poszkodowanego wy-
dając mu to zwierzę. Takie rozwiązanie pokazuje,
że rozszerzenie odpowiedzialności na zdarzenia
niezawinione może być połączone z ograniczeniem
wartości zobowiązania ciążącego na tym, kto w ten
sposób stał się odpowiedzialny za szkodę.
Prawo nowożytne
Zgodnie z art. 1385 CC: ,,Właściciel zwierzęcia
lub osoba posługująca się nim, w czasie gdy jest
ono w jej użyciu, odpowiada za wyrządzone przez
zwierzę szkody, gdy zwierzę było pod jej pieczą,
albo gdy zabłąkało się lub uciekło."
Według§ 833 BGB: ,,Gdy człowiek został zabity
przez zwierzę albo została naruszona nietykal-
ność cielesna lub zdrowie człowieka, bądź została
uszkodzona rzecz, ten, kto zwierzę trzyma, jest
zobowiązany do naprawienia poszkodowanemu
wynikających z tego szkód. Obowiązek odszko-
dowawczy nie występuje, jeśli szkody zostały
wyrządzone przez zwierzę domowe, które służy
pracy, zarobkowaniu lub utrzymaniu trzymające­
go zwierzę i gdy trzymający zwierzę w nadzorze
nad zwierzęciem dołożył wymaganej w obrocie
staranności albo szkody powstałyby także przy
dołożeniu takiej staranności."
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 193

Problem prawny
Przesłanki i zakres odpowiedzialności wynaj-
mującego (łocator) w przypadku niemożliwości
korzystania z przedmiotu najmu
Źródła pokrewne
D. 79,2,79,l (Ulpian w ks. 32 „Komentarza do
edyktu). Gdy ktoś dał w najem wadliwe naczy-
nie nie wiedząc o tym i następnie wyciekło
z niego wino, będzie odpowiadał za tyle, ile
stracił (quod interest) najemca. Nawet niewie-
dza nie uwolni go od odpowiedzialności.
Itak pisze Cassius. Inaczej, gdy ty wydzierżawiłeś
pastwisko, na którym rosną szkodliwe rośliny.
Gdy w takim przypadku bydło padło albo
jego stan się pogorszył, będziesz odpowiadał
za szkodę, jeśli wiedziałeś o tym. Gdy nie wie-
działeś, nie możesz domagać się czynszu.
To potwierdzili Serwiusz, Labeon i Sabinus.
D. 79,2,25,2 (Gaius w ks. 10 „Komentarza do
edyktu prowincjonalnego"). Wynajmujący
jest odpowiedzialny względem najemcy, gdy
wskutek prac budowlanych prowadzonych przez
sąsiada został ograniczony dostęp światła.
Nie ma wątpliwości, że wynajmujący i najemca
mogą wycofać się z umowy. Jest to dopuszczal-
ne także, gdy toczy się między nimi proces o
czynsz. Tak samo uważamy, gdy wynajmujący
nie wymienił w pełni zepsutych drzwi i okien.
D. 79,2,15,pr.-7 (Ulpian w ks. 71 „Komentarza do
edyktu"). Skarga z tytułu najmu (dzierżawy)
[actio contucti] jest przyznawana najemcy
(dzierżawcy). l. Ona przysługuje mu zwykle
w następujących przypadkach: gdy nie może
pobierać pożytków z wydzierżawionej rzeczy
(bowiem nie przekazano mu posiadania całości
albo części gruntu, lub gdy dom nie jest zdatny
do używania, lub obora, lub to miejsce, gdzie
powinna znajdować się stado) lub gdy nie
świadczono tego, co zostało zawarte w treści
kontraktu. Wówczas przysługuje skarga (actio
conducti).
warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 19,2,JOpr. (Alfenus w ks. 3 „Digestów
wybranych przez Paulusa"). Ktoś, kto wziął
w najem dom czynszowy za trzysta, oddał
poszczególne lokale w podnajem w ten spo-
sób, że za wszystkie lokale zebrał czterysta.
Właściciel rozebrał dom czynszowy powołując
się na jego wadliwość. Powstaje pytanie, jak
oszacować wartość przedmiotu sporu, gdy
występuje ze skargą (actio conducti)
ten, kto wziął w najem cały budynek.
Alfenus wyraził opinię, że gdy budynek
musiał być koniecznie rozebrany z powodu
wady, to będzie to kwota za jaką właściciel
budynku oddał go w najem, przy odpowiednim
uwzględnieniu czasu, w którym podnajemcy
nie mogli korzystać z mieszkań.
Gdy jednak zburzenie domu nie było koniecz-
ne i właściciel zrobił to, bo chciał uczynić [
dom ładniejszym, należy zasądzić na tyle,
ile odpowiada interesowi najemcy, gdyby
podnajemcy się nie wyprowadzili.
Stosownie do art. ł137 § 7 KC: ,,Kto zwierzę chowa
albo się nim posługuje, obowiązany jest do napra-
wienia wyrządzonej przez nie szkody niezależnie OCl
tego, czy było pod jego nadzorem, czy też zabłąka
się lub uciekło, chyba że ani on, ani osoba, za która
ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy."
Według art. Vl-3:203 DCFR: ,, Trzymający zwierze
jest odpowiedzialny majątkowo za wyrządzone
przez zwierzę uszkodzenia ciała i stanowiące jego
następstwo szkody majątkowe, szkodę majątkm\a
stosownie do Vl-2:202 (szkoda doznana przez
osobę trzecią w następstwie uszkodzenia działa
lub śmierci innej osoby), oraz za szkodę wynikająca
z uszkodzenia majątku.'
Komentarz
Podstawą powtórzonych przez Ulpiana rozważa ń
Alefenusa jest myśl, że obiekt przekazany w ra-
mach kontraktu łocatio conductio powinien być
w stanie zdatnym do używania zgodnie z celem
zobowiązania. Niemożliwość korzystania z obiektu
przez najemcę mogła być skutkiem przyczyn
nieznanych i niezależnych od wynajmującego
(np. wada przedmiotu kontraktu) lub być na-
stępstwem okoliczności wynikających z nienale-
żytego zachowania wynajmującego (np. podjęcie
niekoniecznych, przeszkadzających realizacji
kontraktu prac remontowych). Juryści uznali, że
odpowiedzialność wynajmującego jest niezależna
od jego winy. Wina decyduje natomiast o zakresie
roszczeń najemcy. Gdy wynajmujący odpowiadał
na zasadzie ryzyka, zobowiązany był do zwrotu
czynszu, jaki najemca zapłacił za okres, w którym
[ nie mógł korzystać z przedmiotu najmu.
Jeśli natomiast niewykonanie kontraktu było na-
stępstwem nagannego zachowania wynajmujące--
go, był on zobowiązany także do zwrotu wartości
korzyś.ci, jakie utracił najemca nie mogąc korzystać
z wziętej w najem rzeczy. PrzYJPCle obiekty inr·
odpowiedzialnosci • vna 1mujacego chroniło na-
jemcę przed ponoszeniem ryzyka nieużytecznom
cudzeJ rzeczy. Przyjęcie szerszej odpowiedzialnom
w przypadku winy wynajmującego bvło zgodne
z ogolną zasadą określania ods1"odowar ia r I c,
bono, to jest w taki sposób, aby uprawiony nie
poniósł uszczerbku majątkowego z tego powodu,
że nie otrzymał należnego świadczenia.
Prawo nowożytne
Zgodnie z art. 7727 CC: ,,Wynajmujący daje
gwarancję, że rzecz wynajęta nie ma nieprawi-
dłowości i wad przeszkadzających w korzystaniu
z niej, także gdy wynajmujący nie wiedział
o nich. Jeśli następstwem nieprawidłowości
lub wady jest strata po stronie najemcy, wy-
najmujący jest zobowiązany do wynagrodzenia
szkody."
Według§ 536 ust. 7 BGB: ,,Gdy rzecz wynajęta
ma w chwili przekazania najemcy wadę, która
wyłącza jej przydatność zgodną z umownym prze-
znaczeniem, albo gdy taka wada powstała w czasie
najmu, najemca jest wolny od obowiązku płacenia
czynszu za czas, w którym przydatność była wyłą­
czona. Co do okresu, w którym przydatność była
zmniejszona, ma on tylko odpowiednie obniżenie
czynszu. Nieznaczące zmniejszenie przydatności
nie jest uwzględniane."

Problem prawny
Przesłanki i zakres obiektywnej odpowiedzial-
ności za wyrzucenie lub wylanie czegoś z bu-
dynku (deiectum vel effusum)
Źródła pokrewne
D. 9,3,l,l (Ulpian w ks. 23 „Komentarza do edyktu").
Nikt nie przeczy, że pretor ogłosił to jak najbardziej
użytecznie. Jest bowiem w interesie publicznym, że
można chodzić ulicami bez obawy i ryzyka."
D. 9,3,7 (Gaius w ks. 6 „Komentarza do edyktu
prowincjonalnego"). Gdy ciało wolnego człowie­
ka zostało uszkodzone przez coś, co wyrzucono
albo wylano, to sędzia uwzględni zapłacone
lekarzom honorarium i inne poniesione w celu
leczenia wydatki. A poza tym utracone przez po-
szkodowanego wynagrodzenie z tego powodu, że
był niezdolny do pracy. Blizny i zniekształcenia
nie będą jednak uwzględnione przy oszacowaniu
szkody, bowiem w pieniądzu nie da się wyrazić
wartości ciała wolnego człowieka.
Parafraza tekstu
O. 9,3, 1,2 (U/pian w ks. 23 „Komentarza
do edyktu"). Należy traktować na równi
przypadki zachowania w miejscu publicznym
i prywatnym, przez które zwykle się przecho-
dzi. Zawsze bowiem w tych miejscach powin-
no być zapewnione bezpieczeństwo.
Gdyby chodzi/:o o przypadek drogi nie
używanej powszechnie, nie ma odpowie-
dzialności na podstawie tego edyktu, jeśli
coś zosta/:o wyrzucone lub wylane w czasie,
gdy droga nie była jeszcze znana i właśnie
zaczęto nią chodzić.
Rozdział
Rozwija to § 536a ust. l BGB stosownie do któ-
rego: .,Gdy przy zawarciu umowy występowała
wada w rozumieniu§ 536 BGB albo taka wada
powstała później wskutek okoliczności leżących
po stronie wynajmującego, albo gdy wynaj-
mujący popadł w zwłokę z usunięciem wady,
najemca może domagać się naprawienia szkody
niezależnie od uprawnień z§ 536 BGB".
Zgodnie z art. 66'-i § l KC: .,Jeżeli rzecz najęta ma
wady, które ograniczają jej przydatność do umó-
wionego użytku, najemca może żądać odpowied-
niego obniżenia czynszu za czas trwania wad.
§ 2. Jeżeli w chwili wydania najemcy rzecz
miała wady, które uniemożliwiają przewidziane
w umowie używanie rzeczy, albo jeżeli wady takie
powstały później, a wynajmujący mimo otrzy-
manego zawiadomienia nie usunął ich w czasie
odpowiednim, albo jeżeli wady usunąć się nie
dadzą, najemca może wypowiedzieć najem bez
zachowania terminów wypowiedzenia."
Komentarz
Podstawąinterpretacji Ulpiana jest zwrócenie
uwagi na funkcję wprowadzonej edyktem obiek-
tywnej odpowiedzialności za wyrzucenie lub
wylanie czegoś z budynku. Jurysta akcentuje, że
---"-.. celem regulacji jest zapewnienie bezpieczeństwa
~ na drogach, czyli w miejscach, w których zwykle
się ludzie poruszają. Takie podejście uzasadnia
obowiązywanie zaostrzonego reżimu odpowie-
dzialności na wszystkich drogach. Tekst ilustruje,
że troska o bezpieczeństwo może być uzasadnie-
niem rozszerzenia zakresu odpowiedzialności.
~ Jurysta pokazuje jednak, że takie zwiększenie
~ odpowiedzialności nie może zaskakiwać i nie
powinno być dopuszczane poza granicami wyty-
czonymi celem regulacji.
Prawo nowożytne
Według art. 138'-i zd.l. CC: .,Odpowiedzialnym
jest się nie tylko za szkody wyrządzone poprzez
własne zachowanie, lecz także za wyrządzone
przez osoby, za które jest się odpowiedzialnym
i przez będące pod pieczą rzeczy".
Zgodnie z art. '-133 KC: ,,Za szkodę wyrządzoną
wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakie-
gokolwiek przedmiotu z pomieszczenia jest od-
powiedzialny ten, kto pomieszczenie zajmuje,
chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej
albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub oso-
by trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie
nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu
nie mógł zapobiec".
Stosownie do propozycji zawartej w art. Vl-3:207)
DCFR: Osoba jest także odpowiedzialna mająt­
kowo za wyrządzenie prawnie znaczącej szkody,
jeśli prawo narodowe przewiduje to w zakresie
szerszym niż DCFR.
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 195
 6.6.4. Likwidacja przypadków bezpodstawnego wzbogacenia
Problem prawny
Bezpodstawne wzbogacenie, przesłanki przy-
znania skargi (condictio) w przypadku zapłaty
na podstawie nieważnej czynności prawnej
Źródła pokrewne
D. 12,6,llJ (Pomponiusz w ks. 21 „Komentarza
do Sabinusa"). Jest zgodne z naturalną spra-
wiedliwością, aby nikt nie stawał się bogatszy
z pokrzywdzeniem innej osoby.
D. 50,17,206 (Pomponiusz w ks. 9 „Z różnych
wykładów"). Jest zgodne z prawem naturalnym,
aby nikt nie stał się bogatszy z pokrzywdzeniem
innego i dzięki bezprawiu.
G. 3,91: Także ten, kto przyjął to co nienależne od
tego, kto błędnie świadczył, zobowiązuje się po-
przez rzecz (re obligatur). Można bowiem od niego
domagać się zwrotu według formuły „jeśli okaże
się, że powinien dać" jakby otrzymał pożyczkę.
Stąd niektórzy uważają, że gdy coś dano błędnie
poddanemu opiece lub kobiecie bez zatwierdze-
nia opiekuna, to oni nie odpowiadają za zwrot,
podobnie jak w przypadku dania im pożyczki.
Lecz wydaje się, że ten rodzaj zobowiązania nie
opiera się na umowie, bowiem ten, kto daje
w zamiarze wykona nia zobowiązania, chce raczej
rozwiązać czynność (negotium) niż ją zaciągnąć.
196 warsztaty prawnicze
causa condictionis
przesuniecie majątkowe
brak uzasadnienia (causo) dla zatrzymania
przysporzenia
brak zamiaru świadczącego do dokonania
bezinteresownego przysporzenia
zgodność zwrotu wzbogacenia z oceną
slusznościową
Parafraza tekstu
D. 12,6,53 (Prokulus w ks. 7 „Listów").
Właściciel wyzwolił w testamencie swojego
niewolnika pod warunkiem, że da dziesięć.
Niewolnik, nie wiedząc o nieważności testa-
mentu dał mi dziesięć. Powstaje pytanie,
kto może domagać się ich zwrotu. Prokulus
odpowiedział: gdy niewolnik sam dał monety
z pekulium, choć właściciel nie zezwolił mu
na to, pieniądze pozostają właściciela i nie
może on żądać ich za pomocą skargi z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia (condictio),
lecz przy pomocy skargi rzeczowej. Gdy ktoś
inny dał na prośbę niewolnika swoje
pieniądze, są one moją własnością i właściciel
niewolnika, w którego imieniu zostały dane,
będzie się domagać ich za pomocą skargi z ty-
tułu bezpodstawnego wzbogacenia. Jest jednak
życzliwsze i użyteczniejsze, że prostą drogą ten,
kto dał pieniądze, otrzymuje to, co jest jego.
Prawo rzymskie
Komentarz
Jurysta rozważa sytuację, w której świadczący
nie wiedział, że zamierzone przez niego
ziszczenie się warunku jest niemożliwe,
bowiem stanowił on element nieważnego
testamentu. Był to przypadek przesunięcia
majątkowego dokonanego pod wpływem
błędu, które od początku nie miało prawnego
uzasadnienia (ob initio sine causo).
Istota wyjaśnie nia Prokulusa sprowadza się do
wskazania jako kolejnej przesłanki skargi z ty-
tułu bezpodstawnego wzbogacenia (condictio)
tego, że nieuzasadnione przesunięcie mająt­
kowe spowodowało utratę własności. Ostatni
fragment tekstu można interpretować jako
osłabienie rygoryzmu tej przesłanki, gdy służy
to użyteczności ochrony prawnej.
Pokazuje on elastyczność podejścia prawników
w zakresie przesłanek przyznawania skargi
służącej likwidacji bezpodstawnego wzbogace-
nia (condictio).
Prawo nowożytne
Zgodnie z art. 1376 CC: ,,Ten, kto otrzymał
świadczenie w następstwie błędu lub umyślnie,
jest zobowiązany do zwrotu temu, od kogo je
nienależnie odebrał."
D. 12,7,1,2 (Ulpian w ks. 43 „Komentarza do
Sabinusa"}. Skarga z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia (condictio} ma miejsce, gdy przy-
rzecznie nie miało uzasadnienia (causa) w chwi-
li jego składania, wtedy, gdy uzasadnienie to
odpadło (finita est), jak i wtedy gdy to uzasad-
nienie nie wystąpiło (secuta non est).
D.12,1,32 (Celsus, w ks. 5. ,.Digestów"). Zwró-
ciłeś siędo mnie i do Tycjusza o udzielenie
pożyczki, a ja poleciłem mojemu dłużnikowi,
aby przyrzekł ci jej udzielenie. Przyjmując przy-
rzeczenie sądziłeś, że [przyrzekający] jest dłuż­
nikiem Tycjusza. Czy powstało pomiędzy nami
zobowiązanie? Waham się, bo kontrakt, który ze
mną zawierałeś, jest nieważny. Właściwsze jest,
aby uznać, że jesteś zobowiązany wobec mnie
nie dlatego, że tobie pożyczyłem pieniądze
(gdyż to może nastąpić między tymi, którzy się
umówili}, ale ponieważ jest dobre i sprawiedli-
we, aby moje pieniądze, które uzyskałeś, zostały
zwrócone.
D. 12,6,26,2 (Ulpian w ks. 26 „Komentarza do
edyktu"}. Kto błędnie uważając, że jest dłużny,
płacił odsetki, może domagać się ich zwrotu
i nie będzie traktowany jak ten, kto świadomie
świadczył to, co nienależne.
Rozdział
Według§ 812 ust. l BGB: ,.Kto poprzez świad­
czenie innego lub w jakikolwiek sposób uzyskał
na cudzy koszt coś bez podstawy prawnej. jest
zobowiązany wobec niego do zwrotu. To zobo-
wiązanie powstaje także wtedy, gdy podstawa
prawna odpadła później albo zamierzony w tre-
ści czynności prawnej cel świadczenia nie został
osiągnięty."
Stosownie art. 410 § l KC: ,.Przepisy artykułów
poprzedzających stosuje się w szczególności
do świadczenia nienależnego. § 2. Świadczenie
jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był
w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany
względem osoby, której świadczył, albo jeżeli
podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony
cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli
czynność prawna zobowiązująca do świadczenia
była nieważna i nie stała się ważna po spełnie­
niu świadczenia."
Zgodnie z art. Vll-l:101 ust. DCFR: ,.Osoba,
która uzyskała bezpodstawne wzbogacenie,
z jakim jest związane zubożenie innej osoby,
jest zobowiązana względem niej do zwrotu
wzbogacenia."
Stosownie do art. Vll-2:101 ust. l DCFR:
.,Wzbogacenie jest bezpodstawne, chyba że:
(a} osoba wzbogacona ma tytuł względem
osoby zubożonej do uzyskania korzyści z mocy
umowy lub innego aktu prawnego, orzeczenia
sądu lub przepisu prawa;
albo
(b} osoba zubożona zgodziła się dobrowolnie
i nie będąc w błędzie na umniejszenie
majątku."
6. Zobowiąza ni a warsztaty prawnicze 197

Problem prawny
Przesłanki i zakres odpowiedzialności wynaj-
mującego (locator) w przypadku niemożliwości
korzystania z przedmiotu najmu
Źródła pokrewne
D. 19,2,19,l (Ulpian w ks. 32 „Komentarza do
edyktu). Gdy ktoś dal w najem wadliwe naczy-
nie nie wiedząc o tym i następnie wyciekło
z niego wino, będzie odpowiadał za tyle, ile
stracił (quod interest) najemca. Nawet niewie-
dza nie uwolni go od odpowiedzialności.
I tak pisze Cassius. Inaczej, gdy ty wydzierżawiłeś
pastwisko, na którym rosną szkodliwe rośliny.
Gdy w takim przypadku bydło padło albo
jego stan się pogorszył, będziesz odpowiadał
za szkodę, jeśli wiedziałeś o tym. Gdy nie wie-
działeś, nie możesz domagać się czynszu.
To potwierdzili Serwiusz, Labeon i Sabinus.
D. 19,2,25,2 (Gaius w ks. lO „Komentarza do
edyktu prowincjonalnego"). Wynajmujący
jest odpowiedzialny względem najemcy, gdy
wskutek prac budowlanych prowadzonych przez
sąsiada został ograniczony dostęp światła.
Nie ma wątpliwości, że wynajmujący i najemca
mogą wycofać się z umowy. Jest to dopuszczal-
ne także, gdy toczy się między nimi proces o
czynsz. Tak samo uważamy, gdy wynajmujący
nie wymienił w pełni zepsutych drzwi i okien.
D. 19,2,15,pr.-l (Ulpian w ks. 71 „Komentarza do
edyktu"). Skarga z tytułu najmu (dzierżawy)
[actio contucti] jest przyznawana najemcy
(dzierżawcy). l. Ona przysługuje mu zwykle
w następujących przypadkach: gdy nie może
pobierać pożytków z wydzierżawionej rzeczy
(bowiem nie przekazano mu posiadania całości
albo części gruntu, lub gdy dom nie jest zdatny
do używania, lub obora, lub to miejsce, gdzie
powinna znajdować się stado) lub gdy nie
świadczono tego, co zostało zawarte w treści
kontraktu. Wówczas przysługuje skarga (actio
conducti).
194 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Parafraza tekstu
O. 19,2,30pr. (Alfenus w ks. 3 „Digestów
wybranych przez Paulusa"). Ktoś, kto wziął
w najem dom czynszowy za trzysta, oddał
poszczególne lokale w podnajem w ten spo-
sób, że za wszystkie lokale zebrał czterysta.
Właściciel rozebrał dom czynszowy powołując
się na jego wadliwość. Powstaje pytanie, jak
oszacować wartość przedmiotu sporu, gdy
występuje ze skargą (actio conducti)
ten, kto wziął w najem cały budynek.
Alfenus wyraził opinię, że gdy budynek
musiał być koniecznie rozebrany z powodu
wady, to będzie to kwota za jaką właściciel
budynku oddał go w najem, przy odpowiednim
uwzględnieniu czasu, w którym podnajemcy
nie mogli korzystać z mieszkań.
Gdy jednak zburzenie domu nie było koniecz-
ne i właściciel zrobił to, bo chciał uczynić
dom ładniejszym, należy zasądzić na tyle,
ile odpowiada interesowi najemcy, gdyby
podnajemcy się nie wyprowadzili.
Stosownie do art. /.j3l § l KC: ,,Kto zwierzę chowa
albo się nim posługuje, obowiązany jest do napra-
wienia wyrządzonej przez nie szkody niezależnie od
tego, czy było pod jego nadzorem, czy też zabłąkało
się lub uciekło, chyba że ani on, ani osoba, za którą
ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy."
Według art. Vl-3:203 DCFR: ,,Trzymający zwierzę
jest odpowiedzialny majątkowo za wyrządzone
przez zwierzę uszkodzenia ciała i stanowiące jego
następstwo szkody majątkowe, szkodę majątkową
stosownie do Vl-2:202 (szkoda doznana przez
osobę trzecią w następstwie uszkodzenia działa
lub śmierci innej osoby), oraz za szkodę wynikającą
z uszkodzenia majątku.'
Komentarz
Podstawą powtórzonych przez Ulpiana rozważań
Alefenusa jest myśl, że obiekt przekazany w ra-
mach kontraktu /ocotio conductio powinien być
w stanie zdatnym do używania zgodnie z celem
zobowiązania. Niemożliwość korzystania z obiektu
przez najemcę mogła być skutkiem przyczyn
nieznanych i niezależnych od wynajmującego
(np. wada przedmiotu kontraktu) lub być na-
stępstwem okoliczności wynikających z nienale-
żytego zachowania wynajmującego (np. podjęcie
niekoniecznych, przeszkadzających realizacji
kontraktu prac remontowych). Juryści uznali, że
odpowiedzialność wynajmującego jest niezależna
od jego winy. Wina decyduje natomiast o zakresie
roszczeń najemcy. Gdy wynajmujący odpowiadał
na zasadzie ryzyka, zobowiązany był do zwrotu
czynszu, jaki najemca zapłacił za okres, w którym
nie mógł korzystać z przedmiotu najmu.
Jeśli natomiast niewykonanie kontraktu było na-
stępstwem nagannego zachowania wynajmujące­
go, był on zobowiązany także do zwrotu wartości
korzyści, jakie utracił najemca nie mogąc korzystać
z wziętej w najem rzeczy. rzyJęcie obiektywne]
,nującego chroniło na-
jemcę przed ponoszeniem ryzyka nieużyteczności
cudzej rzeczy. Przyjęcie szerszej odpowiedzialności
w przypadku winy wynajmującego było zgodne
z ogólną zasadą określania odszkodowania ex fide
bona, to jest w taki sposób, aby uprawiony nie
poniósł uszczerbku majątkowego z tego powodu,
że nie otrzymał należnego świadczenia.
Prawo nowożytne
Zgodnie z art. 1721 CC: ,,Wynajmujący daje
gwarancję, że rzecz wynajęta nie ma nieprawi-
dłowości i wad przeszkadzających w korzystaniu
z niej, także gdy wynajmujący nie wiedział
o nich. Jeśli następstwem nieprawidłowości
lub wady jest strata po stronie najemcy, wy-
najmujący jest zobowiązany do wynagrodzenia
szkody."
Według§ 536 ust. l BGB: ,,Gdy rzecz wynajęta
ma w chwili przekazania najemcy wadę, która
wyłącza jej przydatność zgodną z umownym prze-
znaczeniem, albo gdy taka wada powstała w czasie
najmu, najemca jest wolny od obowiązku płacenia
czynszu za czas, w którym przydatność była wyłą­
czona. Co do okresu, w którym przydatność była
zmniejszona, ma on tylko odpowiednie obniżenie
czynszu. Nieznaczące zmniejszenie przydatności
nie jest uwzględniane."

Problem prawny
Przesłanki i zakres obiektywnej odpowiedzial-
ności za wyrzucenie lub wylanie czegoś z bu-
dynku {deiectum vel effusum)
Źródła pokrewne
D. 9,3,l,l {Ulpian w ks. 23 „Komentarza do edyktu").
Nikt nie przeczy, że pretor ogłosił to jak najbardziej
użytecznie. Jest bowiem w interesie publicznym, że
można chodzić ulicami bez obawy i ryzyka."
D. 9,3,7 {Gaius w ks. 6 „Komentarza do edyktu
prowincjonalnego"). Gdy ciało wolnego człowie­
ka zostało uszkodzone przez coś, co wyrzucono
albo wylano, to sędzia uwzględni zapłacone
lekarzom honorarium i inne poniesione w celu
leczenia wydatki. A poza tym utracone przez po-
szkodowanego wynagrodzenie z tego powodu, że
był niezdolny do pracy. Blizny i zniekształcenia
nie będą jednak uwzględnione przy oszacowaniu
szkody, bowiem w pieniądzu nie da się wyrazić
wartości ciała wolnego człowieka.
Parafraza tekstu
O. 9,3,1,2 (U/pian w ks. 23 Komentarzo
11
do edyktu"). Należy traktować na równi
przypadki zachowania w miejscu publicznym
i prywatnym, przez które zwykle się przecho-
dzi. Zawsze bowiem w tych miejscach powin-
no być zapewnione bezpieczeństwo.
Gdyby chodziło o przypadek drogi nie
używanej powszechnie, nie ma odpowie-
dzialności na podstawie tego edyktu, jeśli
coś zostało wyrzucone lub wylane w czasie,
gdy droga nie było jeszcze znana i włośnie
zaczęto nią chodzić.
Rozdział
Rozwija to § 536a ust. l BGB stosownie do któ-
rego: ,.Gdy przy zawarciu umowy występowała
wada w rozumieniu § 536 BGB albo taka wada
powstała później wskutek okoliczności leżących
po stronie wynajmującego, albo gdy wynaj-
mujący popadł w zwłokę z usunięciem wady,
najemca może domagać się naprawienia szkody
niezależnie od uprawnień z § 536 BGB".
Zgodnie z art. 66ll § l KC: .Jeżeli rzecz najęta ma
wady, które ograniczają jej przyd atność do umó-
wionego użytku, najemca może żądać odpowied-
niego obniżenia czynszu za czas trwania wad.
§ 2. Jeżeli w chwili wydania na1emcy rzecz
miała wady, które uniemożliwiają przewidziane
w umowie używanie rzeczy, albo jeżeli vady takie
powstały później , a wynajmujący mimo otrzy-
manego zawiadomienia nie usunął ich w czasie
odpowiednim, albo jeżeli wady usunąć się nie
dadzą, najemca może wypowiedzieć najem bez
zachowania terminów wypowiedzenia.''
Komentarz
Podstawą interpretacji Ulpiana jest zwrócenie
uwagi na funkcję wprowadzonej edyktem obiek-
tywnej odpowiedzialności za wyrzucenie lub
wylanie czegoś z budynku. Jurysta akcentuje, że
celem regulacji jest zapewnienie bezpieczeństwa
na drogach, czyli w miejscach, w których zwykle
się ludzie poruszają. Takie podejście uzasadnia
obowiązywanie zaostrzonego reżimu odpowie-
dzialności na wszystkich drogach. Tekst ilustruje,
że troska o bezpieczeństwo może być uzasadnie-
niem rozszerzenia zakresu odpowiedzialności.
Jurysta pokazuje jednak, że takie zwiększenie
odpowiedzialności nie może zaskakiwać i nie
powinno być dopuszczane poza granicami wyty-
czonymi celem regulacji.
Prawo nowożytne
Według art. 1384 zd.l. CC: .,Odpowiedzialnym
jest się nie tylko za szkody wyrządzone poprzez
własne zachowanie, lecz także za wyrządzone
przez osoby, za które jest się odpowiedzialnym
i przez będące pod pieczą rzeczy".
Zgodnie z art. 433 KC: ,.Za szkodę wyrządzoną
wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakie-
gokolwiek przedmiotu z pomieszczenia jest od-
powiedzialny ten, kto pomieszczenie zajmuje,
chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej
albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub oso-
by trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie
nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu
nie mógł zapobiec".
Stosownie do propozycji zawartej w art. Vl-3:207)
DCFR: Osoba jest także odpowiedzialna mająt­
kowo za wyrządzenie prawnie znaczącej szkody,
jeśli prawo narodowe przewiduje to w zakresie
szerszym niż DCFR.
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 195
J
6.6.ti. Likwidacja przypadków bezpodstawnego wzbogacenia

causa condictionis

przesuniecie majątkowe

brak uzasadnienia (causa) dla zatrzymania

przysporzenia

brak zamiaru świadczącego do dokonania

r bezinteresownego przysporzenia

r zgodność zwrotu wzbogacenia z oceną

słuszności ową

Problem prawny Parafraza tekstu Komentarz

Bezpodstawne wzbogacenie, przesłanki przy-
znania skargi (condictio) w przypadku zapłaty
na podstawie nieważnej czynności prawnej
Źródła pokrewne
D. 12,6,11.j (Pomponiusz w ks. 21 „Komentarza
do Sabinusa"). Jest zgodne z naturalną spra-
wiedliwością, aby nikt nie stawał się bogatszy
z pokrzywdzeniem innej osoby.
D. 50,17,206 (Pomponiusz w ks. 9 „Z różnych
wykładów"). Jest zgodne z prawem naturalnym,
O. 12,6,53 (Prokulus w ks. 7 „Listów").
Właściciel wyzwolił w testamencie swojego
niewolnika pod warunkiem, że da dziesięć.
Niewolnik, nie wiedząc o nieważności testa-
mentu dał mi dziesięć. Powstaje pytanie,
kto może domagać się ich zwrotu. Prokulus
odpowiedział: gdy niewolnik sam dał monety
z pekulium, choć właściciel nie zezwolił mu
na to, pieniądze pozostają właściciela i nie
może on żądać ich za pomocą skargi z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia (condictio),
lecz przy pomocy skargi rzeczowej. Gdy ktoś
Jurysta rozważa sytuację, w której świadczący
nie wiedział, że zamierzone przez niego
ziszczenie się warunku jest niemożliwe,
bowiem stanowił on element nieważnego
testamentu. Był to przypadek przesunięcia
majątkowego dokonanego pod wpływem
błędu, które od początku nie miało prawnego
uzasadnienia (ab initio sine causa).
Istota wyjaśnienia Prokulusa sprowadza się do
wskazania jako kolejnej przesłanki skargi z ty-
tułu bezpodstawnego wzbogacenia (condictio)
tego, że nieuzasadnione przesunięcie mająt­
kowe spowodowało utratę własności. Ostatni
fragment tekstu można interpretować jako
osłabienie rygoryzmu tej przesłanki, gdy służy

aby nikt nie stał się bogatszy z pokrzywdzeniem

innego i dzięki bezprawiu.
inny dał na prośbę niewolnika swoje
pieniądze, są one moją własnością i właściciel
niewolnika, w którego imieniu zostały dane,
j to użyteczności ochrony prawnej.
Pokazuje on elastyczność podejścia prawników
w zakresie przesłanek przyznawania skargi
służącej likwidacji bezpodstawnego wzbogace-

będzie się domagać ich za pomocą skargi z ty- nia (condictio).

G. 3,91: Także ten, kto przyjął to co nienależne od
tego, kto błędnie świadczył, zobowiązuje się po- tułu bezpodstawnego wzbogacenia. Jest jednak :r
przez rzecz (re obligatur). Można bowiem od niego życzliwsze i użyteczniejsze, że prostą drogą ten,
Prawo nowożytne
domagać się zwrotu według formuły „jeśli okaże
kto dał pieniądze, otrzymuje to, co jest jego.
się, że powinien dać" jakby otrzymał pożyczkę.
Stąd niektórzy uważają, że gdy coś dano błędnie Zgodnie z art. 1376 CC: ,,Ten, kto otrzymał
poddanemu opiece lub kobiecie bez zatwierdze- świadczenie w następstwie błędu lub umyślnie,
nia opiekuna, to oni nie odpowiadają za zwrot, jest zobowiązany do zwrotu temu, od kogo je
podobnie jak w przypadku dania im pożyczki. nienależnie odebrał."
Lecz wydaje się, że ten rodzaj zobowiązania nie
opiera się na umowie, bowiem ten, kto daje
w zamiarze wykonania zobowiązania, chce raczej
rozwiązać czynność (negotium) niż ją zaciągnąć.

196 warsztaty prawnicze Prawo rzymskie

O. 12,7,l,2 (Ulpian w ks. 43 „Komentarza do
Sabinusa"). Skarga z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia (condictio) ma miejsce, gdy przy-
rzecznie nie miało uzasadnienia (causa) w chwi-
li jego składania, wtedy, gdy uzasadnienie to
odpadło (finita est), jak i wtedy gdy to uzasad-
nienie nie wystąpiło (secuta non est).
0.12,1,32 (Celsus, w ks. 5. ,,Digestów"). Zwró-
ciłeś siędo mnie i do Tycjusza o udzielenie
pożyczki, a ja poleciłem mojemu dłużnikowi,
aby przyrzekł ci jej udzielenie. Przyjmując przy-
rzeczenie sądziłeś, że (przyrzekający] jest dłuż­
nikiem Tycjusza. Czy powstało pomiędzy nami
zobowiązanie? Waham się, bo kontrakt, który ze
mną zawierałeś, jest nieważny. Właściwsze jest,
aby uznać, że jesteś zobowiązany wobec mnie
nie dlatego, że tobie pożyczyłem pieniądze
(gdyż to może nastąpić między tymi, którzy się
umówili), ale ponieważ jest dobre i sprawiedli-
we, aby moje pieniądze, które uzyskałeś, zostały
zwrócone.
O. 12,6,26,2 (Ulpian w ks. 26 „Komentarza do
edyktu"). Kto błędnie uważając, że jest dłużny,
płacił odsetki, może domagać się ich zwrotu
i nie będzie traktowany jak ten, kto świadomie
świadczył to, co nienależne.
Rozdział
Według§ 812 ust. l BGB: ,,Kto poprzez ś wiad­
czenie innego lub w jakikolwiek sposób uzyskał
na cudzy koszt coś bez podstawy prawnej, jest
zobowiązany wobec niego do zwrotu. To zobo-
wiązanie powstaje także wtedy, gdy podstawa
prawna odpadła później albo zamierzony w tre-
ści czynności prawnej cel świadczenia nie został
osiągnięty."
Stosownie art. 410 § l KC: ,,Przepisy artykułó w
poprzedzających stosuje się w szczegó lności
do świadczenia nienależnego. § 2. Świadczenie
jest nienależne , jeżeli ten, kto je s pełnił , nie był
w ogóle zobo wiązany lub nie był zob owiązan y
względem osoby, której ś wiadczył, albo jeżeli
podstawa świadczenia odpadła lub zamie rzony
cel ś wiadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli
czynność prawna zobowiązująca do świadczenia
była nie w ażna i nie stała się ważna po spełnie­
niu świadczenia ."
Zgodnie z art. Vll-1:101 ust. DCFR: ,,Osoba ,
która uzyskała bezpodstawne wzbogacenie,
z jakim jest związane zubożenie innej osoby,
jest zobowiązana względem niej do zwrotu
wzbogacenia ."
Stosownie do art. Vll-2:101 ust. l DCFR:
,,Wzbogacenie jest bezpodstawne, chyba ż e:
(a) osoba wzbogacona ma tytuł względem
osoby zubożonej do uzyskania korzy ś ci z mocy
umowy lub innego aktu prawnego, orzeczenia
sądu lub przepisu prawa;
albo
(b) osoba zubożona zgodziła się dobrowolnie
i nie będąc w błędzie na umniejszenie
majątku."
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 197
Problem prawny
Bezpodstawne wzbogacenie, dopuszczalność
i przesłanki skargi (condictio), gdy wzbogacenie
polegało na skorzystaniu z cudzej pracy
Źródła pokrewne
D. 12,6,l,l (Ulpian w ks. 26 „Komentarza do
edyktu"). Gdy ktoś będąc w błędzie świadczył
nienależnie, może przy pomocy tej skargi to
odzyskiwać (condicere potest). Gdy jednak on
wiedział, że nie ma obowiązku świadczenia,
możliwość odzyskania odpada.
D. 38,l,2,l (Ulpian w ks. 38 „Komentarza do
edyktu"). Na początku zatem pretor przyrzeka,
że będzie przyznawał skargę pozwalającą egze-
kwować usługi świadczone przez wyzwoleńców
i wyzwolenice.
D. 38,l,?pr. (Ulpian w ks. 28. ,,Komentarza
do Sabinusa"). Aby przysięga prowadziła do
zaciągnięcia zobowiązania, składający ją musi
być wolny i przysięgać z powodu przyznania
wolności.
198 warsztaty prawnicze
Parafraza tekstu
D. 12,6,26, 12 (Ulpian w ks. 26 „Komentarza
do edyktu"). Wyzwoleniec, który wykonał
usługi na rzecz swojego patrona w przeko-
naniu, że jest do nich zobowiązany, nie może °7
domagać się zapłaty ich wartości za pomocą
skargi z tytułu bezpodstawnego wzbogace-
nia (condictio). Jak pisze Julian w księdze
dziesiątej Digestów, jest to bowiem zobowią­
zanie naturalne wyzwoleńca do świadczenia
usług na rzecz patrona. Nie można żądać
zwrotu także, gdy na rzecz patrona nie były
świadczone usługi, lecz wyzwoleniec porozu-
miał się z nim co do kwoty pieniężnej z tytułu
powinności (officium) i ją zapłacił.
Gdy jednak nie świadczył on patronowi z tytu-
łu powinności, ale usługi rzemieślnicze, ma-
larskie, czy podobne uznając, że jest do nich
zobowiązany, należy rozważyć, czy przysługuje
skarga z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.
Celsus w księdze szóstej Digestów uważa, że
jest właściwe dla usług, iż nie są zawsze tym
samym. Często bowiem siła człowieka, jego
wiek i właściwości czasu tak bardzo zmieniają
naturę usług, że nawet chcąc, nie można ich
zwrócić. Jednak te usługi mogą być oszaco-
wane w pieniądzach i możemy domagać się
zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia, choć
świadczyliśmy coś innego. Na przykład, gdy ja
nienależnie przekazałem grunt i domagam się
jako bezpodstawnego wzbogacenia pożytków.
Albo nienależnie przekazałem niewolnika,
a ty bez działania na moją szkodę zbyłeś go za
niższą cenę, to musisz mi zwrócić tylko to, co
otrzymałeś jako cenę. Albo gdy poprzez moje
nakłady podniosfem wartość niewolnika, czy
powinny być one oszacowane w pieniądzu?
Powiada on, że i w tym przypadku przysługuje
skarga o zwrot bezpodstawnego wzbogace-
nia co do kwoty, za której pomocą mógłbym
nabyć usługi w ramach umowy o świadczenie
usług (locatio coductio). Marcellus w księdze
dwudziestej Digestów rozważa co byłoby,
gdyby patron polecił wyzwoleńcowi wykona-
nie usług z tytułu powinności na rzecz innej
osoby. Marcellus powiada, że ona nie będzie
odpowiedzialna, bo to nie są usługi rzemieśl­
nicze, gdyż były świadczone na polecenie
patrona. Gdy on na polecenie świadczył innej
osobie usługi należne patronowi z tytułu po-
winności, nie przysługuje mu skarga z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia ani przeciwko
temu, komu świadczył jako wierzycielowi,
bo ten otrzymał to, co mu się należy, choć
od kogoś innego, ani przeciwko patronowi,
któremu był dłużny w oparciu o zobowiązanie
naturalne.
Prawo rzymskie
Komentarz
Wykorzystanie przez Ulpiana opinii Juliana
i Celsusa ilustruje, że juryści dyskutowali
problem bezpodstawnego wzbogacenia, które
powstało w inny sposób niż w następstwie
i błędnego świadczenia. Dokonane przez Juliana
rozróżnienie między usługami zgodnymi z oby-
czajową powinnością (officium) i innymi poka-
zuje, że jako bezpodstawne traktowano tylko
takie przypadki wzbogacenia, które nie miało
żadnego prawnego lub obyczajowego uzasad-
nienia. Stanowczość tego poglądu ilustruje
końcowy fragment tekstu. Wyjaśniono w nim
bowiem, że nie jest bezpodstawnym wzbo-
gaceniem także omyłkowe świadczenie usług
z powinności na rzecz osoby innej niż upraw-
niona do takich świadczeń, gdy nastąpiło to na
polecenie obyczajowo uprawnionego. Wielkość
wzbogacenia określano zawsze w pieniądzach,
biorąc pod uwagę jego sens ekonomiczny dla
wzbogaconego. Zawarte w tekście przykłady
(np. zbycia uzyskanego nienależnie niewolnika
za niższą cenę) pokazują, że chodzi o uwzględ­
nienie rzeczywistego wzbogacenia.
Prawo nowożytne
Według§ 812 ust. l 8GB: ,,Kto poprzez świad­
czenie innego lub w jakikolwiek sposób uzyskał
na cudzy koszt coś bez podstawy prawnej, jest
zobowiązany wobec niego do zwrotu. To zobo-
wiązanie powstaje także wtedy, gdy podstawa
prawna odpadła później albo gdy zamierzony
w treści czynności prawnej cel świadczenia nie
został osiągnięty."
Stosownie do art. 20lJl CCI: ,,Kto bez słusznej
przyczyny wzbogacił się ze zubożenia innej oso-
by, jest zobowiązany, w granicach wzbogacenia.
do wyrównania tej ostatniej odpowiedniego
umniejszenia majątkowego. Jeśli wzbogacenie
miałoby za przedmiot rzecz indywidualnie okre-
śloną, ten kto ją otrzymał, jest zobowiązany do
jej zwrotu w naturze, jeśli ona istnieje w czasie
żądania zwrotu."
Stosownie do art. LJOS KC: ,,Kto bez podstawy
prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem
innej osoby, obowiązany jest do wydania korzy-
ści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do
zwrotu jej wartości."
Zgodnie z art. Vll-l:lOl ust. DCFR: ,,Osoba,
która uzyskała bezpodstawne wzbogacenie,
z którym jest związane zubożenie innej osoby,
jest zobowiązana względem niej do zwrotu
wzbogacenia."
6.6.5. Słuszność a zakres swobody interpretacji
Problem prawny
Konflikt pomiędzy rozwiązaniem zgodnym
z zasadą dogmatyczną i poczuciem sprawiedli-
wości w ramach oceny wykonania kontraktu.
Pytanie o granice interpretacji klauzuli dobrej
wiary
Źródła pokrewne
D. l6,3,3lpr. (Tryfoninus w ks. 9 „ Rozważań").
Nałożony w kontraktach obowiązek dobrej
wiary wymaga najwyższej sprawiedli w o ści .
Ale czy ona jest rozumiana według prawa na-
rodów (ius gentium), czy według zasad prawa
cywilnego i pretorskiego?
D. 17,1,29,4 (Ulpian w ks. 7 „Rozważań"). Gdy
niekiedy poręczyciel coś pomija, nie ma to cech
podstępu. Na przykład, gdy świadomie lub nie-
świadomie pominął skorzystanie z zarzutu nie-
należytej reprezentacji przeciwnika w procesie.
Nie jest bowiem zgodne z dobrą wiarą rozważa­
nie formalnych wybiegów prawniczych, a tylko
tego, czy ktoś jest dłużnikiem, czy nie.
przewidywalność
rozstrzygnięcia
Parafraza tekstu
O. 16,3,31, 1(Tryfoninus w ks. 9 „Rozważań "). Po-
jawia się także kwestia, czy dobrą wiarę należy
oceniać tylko w relacji pomiędzy osobami, które
zawarły kontrakt, bez uwzględniania innych
okoliczności, czy też należy wziąć pod uwagę
inne osoby, dla których kontrakt ma znaczenie.
Przykładowo, rozbójnik oddał na przechowanie
Sejusowi rzeczy, które mi ukradł, a Sejus nie
wiedział o nieprawości deponenta. Czy Sejus
powinien zwrócić te rzeczy rozbójnikowi, czy mi?
Jeśli weźmiemy pod uwagę tylko dającego
i przyjmującego, to odpowiada dobrej wierze,
aby rzecz otrzymał ten, kto ją dał. Gdy jednak
weźmiemy w pełni pod uwagę sprawiedliwą
ocenę przypadku, uwzględnimy wszystkie
osoby, których on dotyczy: mnie należy zwrócić
to, co zostało zabrane czynem niegodziwym.
Uważam za słuszne, aby każdemu oddać to, co
jest jego, gdy nie narusza to usprawiedliwio-
nego żądania innej osoby. Gdy nie domagam
się zwrotu swoich rzeczy, ta podlegają one
zwrotowi do rąk tego, kto oddał je na przecho-
wanie, także gdy oddał na przechowanie rzeczy
uzyskane w zły sposób. Tak pisze Marcellus
w odniesieniu do rozbójnika i złodzieja. Gdy
jednak rozbójnik zabrał rzecz nie wiedząc,
czyjemu synowi lub niewolnikowi to uczynił,
a następnie oddał ją na przechowanie ojcu
tego syna lub właścicielowi tego niewolnika,
to według prawa narodów nie dochodzi do
zawarcia kontraktu przechowania. Jego istota
polega bowiem na tym, że przyjmuje się do
strzeżenia cudzą rzecz, a nie własną.
Gdy zatem złodziej oddał mi na przechowanie
rzecz, którą mi ukradł, a ja nie zauważyłem po-
pełnionego przeciwko mnie deliktu, uzasadnio-
ne jest stwierdzenie, że kontrakt przechowania
nie doszedł do skutku, bowiem me jest zgodne
o-
z dobrą wiarą, aby wfościc1el był zmuszony
do zwrotu rzeczy rozbójnikowi.
Rozdział
zgodność rozstrzygnięcia
z poczuciem sprawiedliwości
Kome ntarz
Punktem wyjści a rozważań Tryfoninusa jest
zasada, że pra widłowe wykonanie kontrakt u
przechowania polega na zwrocie rzeczy depo-
nentowi. Jest ona zrozumiała w kon ekści e
natury zobowiązań ex controctu i gospodarczej
funkcji przechowania. Ju rysta pokazuje, że
zastosowanie tej zasady dogmatyczne] budzi
wątpliwości, gdy rzecz oddal na przechowanie
ten kto ją ukradł, a depozytariusz się o tym do-
wiedział. Jurysta wskazuje, że w takim przypad-
ku istnieje oczywisty konflikt pom ię d zy regułą
dogmatyczną a rozwiązaniem zgodn m z zasadą
s rawiedli wości.
Dalej idące dopuszczenie zasady sprawie-
dliwości miało charakter wyjątku od zade-
klarowanej zasady dogma ycznej. Jego uzasad-
nieniu służyły dwa pojęci : natury kontraktu
1dobrej •1.11~ry. Konkretyzacja pierwszego z nich
,,- polegała na wskazaniu, że kontrakt jest ważn y
tylko, jeśli zmierza do właściwego sobie celu
gospodarczego (w przypadku przechowania -
świadczenia usługi polegającej na strzeżeniu
cudzej rzeczy). Uzupełniające ten argument
powołanie dobrej wiary służy tylko zaakcento-
waniu zgodności dopuszczonego, wyjątkowego
rozwiązania z zasadą sprawiedliwości.
Prawo nowożytne
Według art. 6 CC: ,,Postanowienia ustawowe
dotyczące porządku publicznego i dobrych oby-
czajów nie mogą być uchylone indywidualnymi
umowami.. "
Stosownie do § 138 ust. l 8GB: ,,Czynność
prawna sprzeczna z dobrymi obyczajami jest
nieważna."
6. Zobowiązania warsztaty prawnicze 199
 Gdy właściciel, nieświadomy statusu rzeczy,
zwrócił jq,jak gdyby w oparciu o kontrakt
przechowania, przysługuje mu skarga z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia (condictio), bo
świadczył coś, co nie była należne.
Biblioteka WPiA
Uniwersytet Warszawski
li
li IIllll 111111111111111
1091054577
warsztaty prawnicze Prawo rzymskie
Zgodnie z art. 2 ZGB ust. l: ,,Każdy jest zobo-
wiązany do postępowania zgodnego z dobrą
wiarą, tak przy wykonywaniu własnych praw,
jak i przy spełnianiu własnych obowiązków."
W ustępie drugim tego artykułu czytamy,
że ,;nadużycie własnego prawa nie jest chronio-
ne prawnie."
Zgodnie z art. 5 KC: ,,Nie można czynić ze
swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego
prawa lub zasadami współżycia społecznego.
Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego
nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie
korzysta z ochrony."
Według propozycji zawartej w art. 111-1:103
ust. l DCFR: ,,Osoba ma obowiązek postępowa­
nia w zgodzie z dobrą wiarą i zasadami uczciwe-
go postępowania przy wykonaniu zobowiązania,
egzekwowaniu prawa do świadczenia, przy
stosowaniu aktywnych lub pasywnych środków
na przypadek niewykonania zobowiązania lub
w wykonywaniu uprawnienia do umorzenia zo-
bowiązania albo stosunku umownego."
I
;;
~
J