Logika Dla Prawników Lewandowski

Właścicielem kopii jest Andrzej Pawlak

ISBN PDF-a: 978-83-8223-415-2

Spis treści
Spis treści
ROZDZIAŁ I. Zagadnienia wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
ROZDZIAŁ II. Znak, język, kategorie syntaktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

1. Znak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2. Pojęcie języka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3. Kategorie syntaktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
ROZDZIAŁ III. Nazwa, podziały nazw i stosunki zakresowe . . . . . . . . . . . . . . . . 40

1. Nazwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2. Podziały nazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Nazwy proste i złożone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Nazwy indywidualne i generalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Nazwy ogólne, jednostkowe i puste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Nazwy konkretne i abstrakcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
3. Treść nazwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
4. Zakres nazwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
5. Terminy języka prawnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
6. Stosunki zakresowe nazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
ROZDZIAŁ IV. Definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

1. Pojęcie definicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2. Rodzaje definicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Definicje nominalne i realne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Definicje sprawozdawcze i projektujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Definicje równościowe i nierównościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3. Błędy w definiowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
4. Definicje w prawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
ROZDZIAŁ V. Rachunek zdań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

1. Funkcja zdaniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
2. Funktory nieprawdziwościowe i prawdziwościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
3. Funktory prawdziwościowe jednoargumentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Asercja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Negacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
6 Spis treści
4. Funktory prawdziwościowe dwuargumentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Koniunkcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Związki alternatywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Alternatywa zwykła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Alternatywa rozłączna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Dysjunkcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Binegacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Implikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Równoważność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
5. Funktory prawdziwościowe trój- i więcejargumentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
6. Funkcja logiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
7. Metody badania funkcji logicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Metoda sprawdzań zero-jedynkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Metoda oparta na dowodzeniu niewprost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Metoda dowodów założeniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Istota rachunków aksjomatycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
8. Prawa logiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
ROZDZIAŁ VI. Elementy rachunku predykatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

1. Podstawowe pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
2. Rachunek predykatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
3. Wyrażenia języka naturalnego i ich odpowiedniki w postaci formuł rachunku
predykatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
4. Niektóre prawa rachunku predykatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
ROZDZIAŁ VII. Teoria nazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

1. Ogólna charakterystyka zdań kategorycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
2. Zdania kategoryczne poprzedzone słowem „tylko” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
3. Zależności między zdaniami kategorycznymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
4. Przekształcenia zdań kategorycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Konwersja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Obwersja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Kontrapozycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Inwersja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
5. Sylogizm kategoryczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
6. Figury sylogistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
7. Zasady poprawności trybu sylogistycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
8. Błąd formalny i materialny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
ROZDZIAŁ VIII. Elementy teorii relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

1. Podstawowe pojęcia teorii relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
2. Elementy relacji. Konwers relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
3. Stosunki między dziedziną a przeciwdziedziną relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
4. Przyporządkowania w relacjach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
5. Cechy relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Symetryczność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Zwrotność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Spis treści 7
Tranzytywność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Spójność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
6. Relacje szczególnego typu: relacja porządkująca, relacja równościowa . . . . . . . 155
Relacja porządkująca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Relacja równościowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
7. Stosunki zakresowe jako relacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
8. Relacje pomiędzy argumentami funktorów prawdziwościowych . . . . . . . . . . . . . 158
9. Podział logiczny i klasyfikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
10. Partycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
11. Typologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
ROZDZIAŁ IX. Uzasadnianie twierdzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

1. Uzasadnianie bezpośrednie i pośrednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
2. Implikacja, wynikanie, wnioskowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Implikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Wynikanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
Wnioskowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
3. Podział wnioskowań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
4. Wnioskowania niezawodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Wnioskowania dedukcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Indukcja enumeracyjna zupełna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Sprawdzanie negatywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
5. Wnioskowania zawodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Tłumaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Sprawdzanie pozytywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Indukcja enumeracyjna niezupełna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Wnioskowanie statystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Wnioskowanie przez analogię . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Indukcja eliminacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
6. Inne podziały wnioskowań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
7. Błędy we wnioskowaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
ROZDZIAŁ X. Przekazywanie myśli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

1. Pytania i odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
2. Perswazja i dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
3. Błędy w przekazywaniu myśli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
ROZDZIAŁ XI. Wypowiedzi oceniające, normatywne i modalne . . . . . . . . . . . . . 215

1. Wypowiedzi oceniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
2. Normy postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
3. Wypowiedzi modalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
4. Interpretacja logiczna wypowiedzi modalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
5. Interpretacja tetyczna wypowiedzi modalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
ROZDZIAŁ XII. Logika w procesie tworzenia i stosowania prawa . . . . . . . . . . . . 236

1. Proces tworzenia prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
2. Technika prawodawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
8 Spis treści
3. Struktura procesu stosowania prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

4. Ustalenia dotyczące faktów i dotyczące norm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
5. Subsumpcja i podjęcie decyzji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
6. Luzy w procesie stosowania prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
ROZDZIAŁ XIII. Logika w wykładni prawa i wnioskowania prawnicze . . . . . . . 254

1. Istota wykładni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
2. Teorie wykładni prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
3. Dyrektywy wykładni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
4. Niezgodności norm i reguły kolizyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
5. Wnioskowania prawnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Instrumentalne wynikanie norm z norm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Argumentum a simili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Argumentum a contrario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
Argumentum a fortiori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
Aneks. Zbiór pytań kontrolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Rozdział I
Zagadnienia wstępne
Rozdział I. Zagadnienia wstępne
Wielu autorów, starając się przybliżyć przedmiot logiki, wskazuje na jej historię.
We współczesnym nauczaniu logiki konieczne jest zwrócenie się do tych obszarów
badawczych, które były przedmiotem dociekań w odległej przeszłości. Kiedy będziemy
zagłębiać się w problematykę definicji, nazw, sylogizmów, podstawowych zasad
myślenia, to nieodłącznym elementem takiej analizy musi być refleksja historyczna.
Logika powstawała w starożytnej Grecji i stąd czerpiemy wiedzę, która była
doskonalona na różnych etapach jej rozwoju. Za ojca logiki uważa się Arystote-
lesa. Jednakże logiką zajmowali się przed Arystotelesem wybitni filozofowie: Sokrates,
Platon i inni. W rozwoju logiki wyodrębnia się trzy fazy: starożytność, średniowiecze
i nowożytność, uzupełnione etapem jej współczesnego rozwoju1.
Okres starożytności otwiera Zenon z Elei (490–430 p.n.e.), który zajmował się poszuki- 1
waniem prawdy, wykorzystując do tego argumenty słowne. Polem jego zainteresowań
były spekulacje językowe. Dzieła Zenona z Elei nie przetrwały w formie spisanej, jed-
nakże uważany był on za twórcę dialektyki, rozumianej wówczas jako zdolność do po-
sługiwania się słowem.
Sokrates (469–399 p.n.e.) zajmował się problemem definiowania, stając się prekur- 2
sorem tego nurtu w rozwoju logiki. Tworzenie definicji odbywało się w drodze kolejnych
przybliżeń. Metoda Sokratesa polegała na budowaniu tablic przykładów. Na pierwszej
tablicy zapisywane były cechy „rzeczy definiowanej”, na drugiej zaś cechy nieprzysłu-
gujące „danej rzeczy”. Porównanie zapisów na obu tablicach prowadziło do stworzenia
definicji uwzględniającej cechy obu tablic. Jeśli definicja okazywała się za szeroka,
wówczas dokonywano jej zawężenia. Za szeroka definicja wymagała dołączenia nowej
cechy do cech z drugiej tablicy. Za wąska definicja wymagała eliminacji pewnych cech
z tablicy pierwszej. W ten sposób Sokrates stał się prekursorem zasad wnioskowania
eliminacyjnego. Tworzył pojęcia przez definicje2. Uważany był za prekursora indukcji,
choć nie odróżniał twierdzeń indukcyjnych od definicji, które w oparciu o nie powsta-
wały. Ten sposób rozumowania znalazł naśladowców w nowożytnym okresie rozwoju
logiki.
1
W. Suchoń, Wykłady o dziejach logiki dawniejszej, Kraków 2001, s. 9.
2
T. Czeżowski, Logika. Podręcznik dla studiujących nauki filozoficzne, Warszawa 1949, s. 207.
10 Rozdział I. Zagadnienia wstępne
3 Platon (427–347 p.n.e.), uważany za twórcę pojęcia rozumowania dedukcyjnego jako

podstawy rozumowania w matematyce, stosował również rozumowania indukcyjne,
które odróżniał od definiowania związanego z intuicją. Za twórcę teorii indukcji uważa
się jednak Arystotelesa. Platon zajmował się także problemami stosunków nadrzęd-
ności i przeciwieństwa oraz stworzył podstawy podziału logicznego.
4 Największy wpływ na rozwój logiki aż po czasy nowożytne wywarł Arystoteles ze Sta-
giry (384–322 p.n.e.). Jego teorie powstały w wyniku zainteresowania rozumowaniem
indukcyjnym, a zwłaszcza tworzenia pewnych form indukcji eliminacyjnej.
Dzieła Arystotelesa to rozprawy zatytułowane: Kategorie (dotyczące nazw), O wyra-
żaniu się (o zdaniach), Analityki Pierwsze i Analityki Drugie (kolejno o wnioskowaniach
i dowodzie), Topiki (o sprawach publicznych), O dowodach sofistycznych (dotyczących
obalania dowodów i klasyfikacji błędów). Dzieła te zebrano pod wspólnym tytułem
Organon (Narzędzie).
Arystoteles stworzył podstawy teorii definicji. Pamiętać jednak należy, że definiowa-
niem zajmowali się wcześniej m.in. Sokrates i Platon.
W Topikach, w księdze I, powiada Arystoteles, że „definicja jest wyrażeniem oznacza-
jącym istotę rzeczy”. Określa on strukturę definicji, mówiąc, że składa się ona z rodzaju
i różnicy. „Rodzaj jest to to – w ujęciu Arystotelesa – co jest orzekane istotnie o wielu
rzeczach gatunkowo różnych”3.
Arystoteles buduje zasady dotyczące definiowania, odróżniając definicje wyrażeń od de-
finicji właściwych, i powiada, że należy definiować za pomocą pojęć pierwotnych i bar-
dziej znanych. Jednocześnie mówi, że nie można używać w definiensie definiendum.
Odnosząc się do błędów w definiowaniu, stwierdza, że „występują tu dwie formy: po
pierwsze, gdy posługujemy się niejasnym językiem; po drugie, jeśli określenie podaje
więcej niż trzeba; wszystkie bowiem dodatki w definicji są zbędne”4.
Definicje i twierdzenia są dla Arystotelesa istotą nauki.
Arystoteles jest twórcą pojęcia sylogizmu. Sylogizm – według niego – to „wypowiedź,
w której, gdy się coś założy, coś innego niż się założyło musi wynikać, dlatego, że się
założyło”5.
Sylogizm opiera się na zdaniach prostych, kategorycznych, w których występują zwroty
„każdy… jest…”, „żaden… nie jest…”, „nie każdy… jest…”, „pewien… jest…”. Anali-
zując sylogizm, buduje on tryby sylogistyczne, weryfikując ich poprawność według
określonych zasad. Powiada, że w sylogizmie nie mogą występować dwie przesłanki
przeczące ani dwie przesłanki szczegółowe. Wniosek zawierający wyrażenie „każdy…
jest…”, „żaden… nie jest…” może być wyprowadzony tylko wtedy, gdy przesłanki
są ogólne. Jeśli zaś wniosek byłby przeczący, wówczas i przesłanka musiałaby mieć
taki charakter. Podstawę sylogizmów stanowiły dwie przesłanki, choć w późniejszym
okresie prowadzono badania wnioskowań opartych na trzech przesłankach6.
3
Arystoteles, Topiki, ks. I, 101 b 11, w: W. Suchoń, op.cit., s. 53.
4
Arystoteles, op. cit., ks. VI, 193 a, w: W. Suchoń, op.cit., s. 24.
5
Arystoteles, op.cit., ks. I, 100 a, w: W. Suchoń, op.cit., s. 52.
6
W. Suchoń, op.cit., s. 30.
Rozdział I. Zagadnienia wstępne 11
W sylogizmach Arystoteles używał nie tylko zdań asertorycznych typu „tak a tak jest”,
ale również zdań problematycznych „tak a tak może być” i apodyktycznych „tak a tak
musi być”. W ten sposób Arystoteles stworzył sylogistykę zdań modalnych7.
Wkład Arystotelesa w rozwój logiki to również sformułowanie podstawowych zasad
myślenia, m.in. zasady sprzeczności oraz zasady wyłączonego środka.
Zasada sprzeczności odnosi się do rzeczy, twierdzeń i przekonań. Arystoteles powiada,
że „to samo nie może zarazem przysługiwać i nie przysługiwać temu samemu i pod
tym samym względem”. Jest to tzw. ontologiczna zasada sprzeczności. Następnie
mówi on, że „dwa twierdzenia względem siebie sprzeczne nie mogą być równocześnie
prawdziwe”8 – wyrażając logiczną zasadę sprzeczności. W ujęciu zaś psychologicznym
Arystoteles głosi, że „niepodobna, by ktokolwiek był jednocześnie przekonany o tym
samym, że jest i że nie jest”9.
Zasadę wyłączonego środka wyraża Arystoteles w następujący sposób: „z dwóch zdań
sprzecznych jedno musi być prawdziwe i nie mogą być oba fałszywe”10.
Logika, chociaż Arystoteles nie używa tego terminu (ograniczając się do przymiotnika
„logiczny”), ma pełnić rolę narzędzia, a nie nauki. Stworzył on podstawy logiki formalnej
oraz podstawy teorii definicji, dzięki czemu logika stała się dyscypliną teoretyczną.
To, co przekazał Arystoteles, a z czego do czasów współczesnych czerpiemy wiedzę,
świadczy o wielkiej doniosłości jego prac, których idee przetrwały ponad 2000 lat.
Następny etap to logika stoicka z jej reprezentantem – Chryzypem z Soloi (279–208 5
p.n.e.), autorem wielu dzieł z zakresu logiki, które jednak zaginęły. Stoicy zajmowali
się zdaniami. Z punktu widzenia wartości logicznej analizowali oni spójniki między
zdaniowe koniunkcji, implikacji, alternatywy, dysjunkcji i negacji, odróżniając negację
przynazwową od przyzdaniowej. Chryzyp stworzył podstawy systemu założeniowego.
W dużo późniejszych pracach Sekstus Empiryk (ok. 150 p.n.e.) odwołuje się do dzieł
Chryzypa; znajdujemy w jego pracach pewne dyrektywy rozumowania, np. jeżeli
pierwsze, to drugie, i pierwsze, więc drugie; albo jeżeli pierwsze, to drugie, ale nie
drugie, więc nie pierwsze11.
Stoicy stworzyli podstawy logiki zdań. Termin „logika” użyty przez stoików odnosił się
do nauki o znaku. Logika uważana była wówczas za naukę należącą do filozofii obok
fizyki i etyki.
Szkoła, która miała duże znaczenie dla rozwoju logiki, to szkoła mówców z Megary, 6
którzy wsławili się analizowaniem słynnych paradoksów. Do historii przeszedł już
paradoks „kłamcy” Eubulidesa, ucznia Euklidesa, którego treść jest następująca:
„czy prawdę mówi, kto mówi, że to, co mówi, jest fałszem?”. Inny przykład to para-
doks „łysego”, a więc: „ile włosów trzeba mieć, aby nie być łysym?”12, czy też paradoks
7
T. Kotarbiński, Wykłady z dziejów logiki, Warszawa 1985, s. 19.
8
Arystoteles, Metafizyka, w: W. Suchoń, op.cit., s. 43.
9
T. Kotarbiński, op.cit., s. 23.
10
Ibidem, s. 25.
11
Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, w: W. Suchoń, op.cit., s. 59.
12
„rogacza”: „rogów nie zgubiłeś, a czegoś nie zgubił, to posiadasz, więc masz rogi”13.
Paradoksy wskazywały na brak zróżnicowania poziomów języka, na problemy doty-
czące identyfikacji desygnatów czy też utożsamianie nazw, które nie mogą być trakto-
wane identycznie.
Zarówno stoicy, jak i megarejczycy prowadzili dyskusję dotyczącą rozumienia impli-
kacji. Zdefiniowano implikację jako zdanie warunkowe, w którym poprzednik musi być
fałszywy, jeśli następnik jest fałszywy. Filon z Megary uznany za prekursora współczes-
nego rozumienia „implikacji” powiada, że implikacja zawsze będzie prawdziwa, poza
jednym przypadkiem, kiedy poprzednik jest prawdziwy, a następnik fałszywy.
Wielu wybitnych kontynuatorów Arystotelesa rozszerza jego dorobek, tworząc sylo-
gizm hipotetyczny (Teofrast, ok. 370–287 p.n.e.) czy też podejmując trud komento-
wania i tłumaczenia jego dzieł na język łaciński (Boecjusz, 480–524 n.e.).
7 Ogromną rolę w rozwoju logiki w następnym okresie odegrały dzieła Porfiriusza
(ok. 233–305 n.e.). Porfiriusz zajmował się m.in. klasyfikacjami, tworząc tzw. drzewo
Porfiriusza, o którym będzie mowa w rozdziale VIII.
8 Drugi etap w rozwoju logiki, średniowiecze, rozpoczyna Boecjusz (Antius
Manlius Severinus Boethius, 480–524 n.e.), który nawiązuje w swych rozwa-
żaniach do dzieł Arystotelesa. Logika w okresie średniowiecza jest silnie związana
z teologią i odwołuje się do dorobku logików okresu starożytnego. Wśród wielu
wybitnych postaci należy wymienić Piotra Hiszpana (1226–1277), który został
papieżem Janem XXI. Stworzył on dzieło pt. Summulae Logicales, upowszechniając
dorobek Arystotelesa. Znaczenie logiki średniowiecznej oceniane jest jednak przede
wszystkim w oparciu o osiągnięcia Dunsa Szkota (ok. 1266–1308) oraz Wilhelma
z Ockham (ok. 1300–ok. 1350).
Duns Szkot sformułował prawo nazywane „prawem Dunsa Szkota”, przedstawiające
własności implikacji.
Wilhelm Ockham koncentruje się na problemach twierdzeń dotyczących rachunku
zdań, dając m.in. pierwowzór późniejszym prawom de Morgana. Zajmuje się również
problemami wynikania logicznego14. Jest autorem słynnego powiedzenia: Entia non
sunt multiplicanda praeter necessitatem – nie należy mnożyć bytów ponad konieczność
(zasada zwana „brzytwą Ockhama”).
9 Początek okresu nowożytnego rozwoju logiki to powstanie dzieł Piotra Ramusa
(1515–1572), zagorzałego krytyka Arystotelesa. Ramus wprowadza do sylo-
gizmu w miejsce nazw ogólnych nazwy jednostkowe. Dokonuje podziału logiki, wy-
odrębniając jej zasadnicze części odnoszące się m.in. do definicji i klasyfikacji, wnio-
skowań, sądów i metody. Mimo krytycznego stosunku do dzieł Arystotelesa Ramus
rozwijał niektóre wątki w nich zawarte.
Połowa XVII w. to rozwój nurtu psychologistycznego w logice. W swych pracach
Kartezjusz (René Descartes, 1596–1650) podkreśla konieczność poznania jako wa-
runku uzasadnienia. W dziele Rozprawa o metodzie formułuje on podstawowe wska-
13
W. Suchoń, op.cit., s. 41.
14
zówki, stanowiąc m.in., że poznanie jest warunkiem wstępnym stwierdzania prawdzi-

wości albo fałszywości. W definiowaniu odwołuje się do procesu rozumienia.
W Rozprawie o metodzie Kartezjusz powiada:
1) nigdy nie przyjmować niczego za prawdę, o czem nie wiemy jasno, że jest prawdą,
to znaczy starannie unikać pośpiechu w sądzeniu i przesądu i nie obejmować na-
szemi sądami nic ponad to, co przedstawia się umysłowi tak jasno i wyraźnie, że
nie ma zupełnie miejsca na zwątpienie,
2) dzielić każde zagadnienie przedstawiające trudność na tyle części, na ile tylko
można lub na ile podzielić trzeba, aby trudności rozwiązać,
3) prowadzić rozumowanie systematyczne, zaczynając od rzeczy najprostszych i naj-
łatwiej dających się poznać i przechodząc stopniowo do poznania rzeczy najbar-
dziej złożonych,
4) przeprowadzić każdorazowo wyliczenie tak dokładne i dokonywać przeglądu tak
szczegółowego, abyśmy mogli mieć pewność, że nic nie zostało opuszczone15.
W ten sposób Kartezjusz daje wykład dotyczący reguł metodologicznych. Kartezjusz
jest przedstawicielem nurtu psychologistycznego w logice. Nurt ten kontynuowany jest
w XIX w. przez Johna Stuarta Milla (1806–1873), który traktuje logikę jako naukę
o rozumowaniu. Tworzy on pięć kanonów, czyli reguł: kanon zgodności (późniejsza
nazwa – jedynej zgodności), kanon różnicy (jedynej różnicy), kanon zgodności i róż-
nicy, kanon reszt oraz kanon zmian towarzyszących. Mill podkreśla, że opierająca
się na tych kanonach indukcja eliminacyjna pozwala na identyfikowanie związków
przyczynowo-skutkowych.
Gottfried Wilhelm Leibniz (1646–1716), przedstawiciel nurtu logiki formalnej, wzo- 10
rował się w pewnej mierze na pracach Kartezjusza. Stworzył podstawy rachunku zdań
oraz podał definicję relacji tożsamości. Logika Leibniza jest odwrotem od nurtu psy-
chologistycznego na rzecz budowania logiki formalnej. W drugiej połowie XVIII w.
ważnym osiągnięciem było stworzenie przez wybitnego matematyka Leonarda
Eulera (1707–1783) wykresów obrazujących stosunki zakresowe podmiotu i orzecz-
nika w zdaniach kategorycznych, tzw. koła Eulera. Jednakże znacznie bardziej dosko-
nałą graficznie formą stały się, stworzone 100 lat później, wykresy Venna (John Venn,
1834–1923), które stanowiły nowy system graficzny, obrazujący zakresy nazw. Ważne
miejsce w rozwoju logiki zajmuje August de Morgan (1806–1878), którego nazwisko
utożsamiane jest na ogół z dwoma prawami logicznymi dotyczącymi negacji koniunkcji
oraz negacji alternatywy. Nie należy wszakże zapominać o wkładzie de Morgana
w rozwój teorii relacji. Sformułował on podstawowe zasady dotyczące relacji i zbu-
dował – posługując się relacjami – schematy sylogistyczne. Począwszy od Leibniza,
w pracach de Morgana, a następnie George’a Boole’a i jego ucznia Williama Stanleya
Jevonsa rozwijano algebrę logiki.
Algebra logiki to termin, który powstał w wyniku dostrzeżonych analogii między funk-
cjami logicznymi a działaniami arytmetycznymi.
George Boole (1815–1864) zajmował się logiką nazw. W algebrze Boole’a trzy dzia- 11
łania logiczne – generalizacja, specjalizacja i negacja – nazywane są dodawaniem
logicznym, mnożeniem logicznym i odejmowaniem logicznym. Są one pojmowane
15
Ibidem, s. 68.
na wzór działań arytmetycznych, a stosunki równoważności międzyzdaniowej i sub-

sumpcji tworzą równości i nierówności logiczne, analogiczne do równań i nierówności
algebraicznych16.
12 Jego uczniem był William Stanley Jevons (1835–1882), autor wielu opracowań.
W podręczniku Logika17 Jevons pisze, że dla Boole’a logika była częścią matematyki,
a we wnioskowaniach opierał się na zasadach algebry. Sam Jevons zastanawia się nad
logiką jako nauką i jej przedmiotem. Powiada on, że logika to nauka o myśleniu, a jej
podstawowymi działami są: dział o terminach, dział o zdaniach, dział o sylogizmach
i dział o metodzie.
W odniesieniu do tego ostatniego działu Jevons powiada, że „logika nie może pouczyć
dokładnie, jak i kiedy należy posługiwać się poszczególnymi metodami, może jednak
zapoznać uczącego się z naturą i sprawnością tych metod tak, iż ułatwi mu prawdopo-
dobnie prawidłowe tych metod stosowanie”18.
13 Wiek XIX przynosi zbliżenie logiki i matematyki. Twórcą nowego nurtu logiki mate-
matycznej był Gottlob Frege (1848–1925). Frege definiuje logikę jako teorię zbiorów
i relacji i proponuje „wyprowadzenie matematyki z logiki”19. Stworzył on system ak-
sjomatyczny rachunku zdań, sformułował regułę odrywania oraz zdefiniował funkcję
prawdziwościową. Uważany jest również za twórcę teorii kwantyfikatorów.
14 Nurt logiki matematycznej był kontynuowany i rozwijany przez Bertranda
Russella (1872–1970). Russell zajmuje się teorią zdań i relacji oraz logiką
orzeczników. Twórczość Russela otwiera okres współczesny rozwoju logiki. Szczególne
miejsce w tym zakresie zajmuje szkoła lwowsko-warszawska, a jej rozwój przypada na
lata 1918–1939. Prekursorką szkoły była szkoła lwowska, której początki sięgają roku
1895, grupująca znamienitych filozofów z Kazimierzem Twardowskim (1866–1938)
na czele. Twardowski, wybitny filozof, rektor Uniwersytetu Lwowskiego w czasie
I wojny światowej, jeden z założycieli tej szkoły, zajmował się logiką, psychologią
i filozofią. W swoich pracach koncentrował się na problemach semiotyki, logiki oraz
metodologii nauk. Prowadził wykłady z logiki, w tym z algebry logiki. Twardowski
wykształcił grono wybitnych uczniów, do których należeli Kazimierz Ajdukiewicz,
Tadeusz Kotarbiński, Stanisław Leśniewski, Jan Łukasiewicz i wielu innych20. Jeden
z nich, Kazimierz Ajdukiewicz (1890–1963), zajmował się semiotyką, epistemologią
i ogólną metodologią nauk. Jego prace skupiały się na problematyce definicji, logiki
pytań i klasyfikacji rozumowań. Był on też wybitnym znawcą zagadnień związanych
z kategoriami semantycznymi i poprawnością syntaktyczną wyrażeń złożonych.
Ajdukiewicz jest autorem wielu wybitnych dzieł dotyczących teorii poznania, semiotyki
i metodologii logicznej. W okresie powojennym Kazimierz Ajdukiewicz pełnił funkcję
rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Szkoła lwowska została wzbogacona wielkim dorobkiem szkoły warszawskiej w dzie-
dzinie logiki, reprezentowanej przez uczniów Kazimierza Twardowskiego – m.in.
16
T. Czeżowski, op.cit., s. 228.
17
W.S. Jevons, Logika, tłum. Cz. Znamierowski, Warszawa 1922.
18
Ibidem, s. 166.
19
Logika formalna. Zarys encyklopedyczny, pod red. W. Marciszewskiego, Warszawa 1987, s. 422.
20
J. Woleński, Filozofia szkoły lwowsko-warszawskiej, Wrocław 1986.
Stanisława Leśniewskiego (1886–1939) i Jana Łukasiewicza (1878–1956). Stanisław

Leśniewski był wybitnym filozofem, matematykiem i logikiem. Zajmował się rachun-
kiem zdań, rachunkiem nazw oraz problematyką zbiorów w sensie dystrybutywnym
i kolektywnym. Leśniewski podejmował również badania dotyczące kategorii seman-
tycznych oraz rozróżniania poziomów języka. Był on zwolennikiem logiki dwuwar-
tościowej.
Jan Łukasiewicz stworzył logikę trójwartościową, a w wyniku rozważań nad logiką 15
trójwartościową powstała logika wielowartościowa. Uważał on bowiem, że ograni-
czanie się do logiki dwuwartościowej, opartej na prawdzie i fałszu, nie jest właściwe
w sytuacji, gdy posługujemy się wyrażeniem zawierającym zwrot „jest możliwe”. Tak
więc w zdaniu: „od dziś za rok będę w Warszawie” nie możemy określić jego fałszu albo
prawdy21. Łukasiewicz proponuje nieograniczanie się do tych dwóch podstawowych
wartości, określanych symbolem „0” w przypadku fałszu i „1” w przypadku prawdy,
wprowadzając „½” jako trzecią wartość logiczną.
Koncepcja Jana Łukasiewicza zarówno trójwartościowego, jak i czterowartościo-
wego systemu logiki wywołała wiele krytycznych opinii. W latach siedemdziesiątych
Kenneth R. Seeskin prezentuje nowy, udoskonalony system formalny, uważając, że
model Łukasiewicza obarczony jest wieloma wadami. Seeskin grupuje te zarzuty, do
których m.in. zalicza to, iż zdanie, które posiada trzecią wartość logiczną, i jego negacja
mają tę samą wartość, ponadto stwierdza on zmienność wartości logicznej z upływem
czasu. Wskazane przez Seeskina wady systemu Łukasiewicza prowadzą go do sformu-
łowania koncepcji logiki zdań o przyszłości22.
Łukasiewicz był twórcą Polskiego Towarzystwa Logicznego i dwukrotnie pełnił funkcję
rektora Uniwersytetu Warszawskiego.
Omawiając pokrótce prace podejmowane w ramach szkoły lwowsko-warszawskiej, nie
sposób pominąć Alfreda Tarskiego (1901–1983), czołowego przedstawiciela szkoły
warszawskiej, ucznia Leśniewskiego, oraz wybitnych matematyków Mazurkiewicza
i Sierpińskiego. Tarski zajmował się m.in. rachunkiem zdań, teorią mnogości oraz me-
tamatematyką. W swoich pracach sięgał do filozofii Arystotelesa. Zajmował się analizą
pojęcia prawdy. Jest on autorem semantycznej definicji prawdy, która pozwala odróżnić
poziomy języka. Zajmował się również związkami między zdaniami i przedmiotami,
do których zdania te się odnoszą. Praca Tarskiego Logics, Semantics, Metamathematics
stanowi podsumowanie jego 15-letniego dorobku naukowego okresu przedwojennego
i wskazuje na bardzo rozległe zainteresowania z zakresu logiki i filozofii. Do historii
przejdzie słynny paradoks Banacha-Tarskiego, który mówi, że kula może być podzie-
lona na skończenie wiele części, z których złożyć można dwie kule takie same jak
kula wyjściowa23. Oczywiście „dzielenie kuli” odnosi się do teorii zbiorów, a kula jest
zbiorem punktów. Tarski uważany jest za największego logika wszechczasów, który
stworzył w USA, gdzie przebywał w latach 1939–1983, szkołę logiki matematycznej
o renomie światowej.
21
A. Mostowski, Logika matematyczna, Warszawa–Wrocław 1948, s. 40.
22
P. Garbacz, Logika zdań: jedna czy wiele, Lublin 2000, s. 154–159.
23
A. Tarski, Krótki szkic biograficzny we Wprowadzeniu do logiki, Filia UW, Philomath, Aleph,
Warszawa 1996.
Szkoła lwowsko-warszawska odegrała ogromną rolę w kształceniu matematyków, filo-

zofów i logików. Była ona ich wspólnym dziełem, które wywarło wpływ na formację
intelektualną wielu pokoleń. Jan Woleński podkreśla, że w 1939 r. założona przez
Twardowskiego szkoła liczyła 80 czynnych naukowców. Warszawska szkoła logiczna,
jak podkreśla, była uważana za jedną z najważniejszych w całej historii logiki24.
Podejmowano badania w wielu obszarach logiki, także w zakresie jej historii. Nie
można tu pominąć dorobku Tadeusza Kotarbińskiego (1886–1981), wybitnego filozofa,
który stworzył koncepcję reizmu, logika, twórcy prakseologii, który jest autorem wielu
prac, w tym dotyczących historii logiki.
Logika współczesna korzysta z wielkiego dorobku wybitnych logików i filozofów okresu
starożytności, średniowiecza i czasów nowożytnych.
Jednym z jej działów, rozwijającym się niezwykle dynamicznie, są modalne rachunki
logiczne. Genezę logiki modalnej odnajdujemy w dziełach Arystotelesa i jego uczniów.
Logika modalna, nazywana rachunkiem modalnym, opiera się na pojęciu funktora
modalnego. Funktorami modalnymi są takie wyrażenia, jak: „jest możliwe, że”, „jest
konieczne, że”. Ogromną rolę w rozwoju logiki modalnej odegrały dwudziestowieczne
prace Georga H. von Wrighta i Arthura Priora.
16 Georg H. von Wright dokonał podziału modalności na: aletyczne, stwierdzające moż-
liwość, konieczność i niemożliwość; epistemiczne, uznające coś za zweryfikowane;
egzystencjalne, odnoszące się do istnienia, oraz deontyczne, dotyczące dozwolenia,
obowiązku, zakazu i indyferencji.
Działem logiki modalnej jest logika deontyczna, czyli logika norm, której rozwój za-
wdzięczamy głównie G.H. von Wrightowi. Logika deontyczna opiera się na pojęciu
funktorów deontycznych: „obowiązkowe jest to, że”, „dozwolone jest to, że”, „zakazane
jest to, że”.
17 Logika modalna została uzupełniona koncepcją modalności temporalnej, której au-
torem jest Arthur Prior. Wprowadził on funktory temporalne, świadczące o czasie wy-
stępowania danego zjawiska (czas przeszły i przyszły). Ten kierunek badań wyraźnie
wskazuje na związki logiki z lingwistyką i filozofią.
Logika w czasie swego rozwoju zajmowała różne miejsca wśród innych dyscyplin na-
ukowych. Na wielu etapach przemian historycznych logika łączona była z filozofią jako
jej część, a także z psychologią, matematyką.
Gdybyśmy mieli odpowiedzieć na pytanie, czym zajmuje się logika, można by w sposób
najkrótszy powiedzieć, że logika to nauka o poprawnym rozumowaniu. Logika w takim
rozumieniu będzie więc miała zastosowanie zarówno w naukach ścisłych, jak i huma-
nistycznych.
Logika jest nauką analityczną w przeciwieństwie do chemii, biologii, medycyny, nauk

społecznych, które są naukami empirycznymi. Rozumiana jako instrument poznawczy,
obejmuje zarówno logikę dedukcyjną, jak i indukcyjną. Logika dedukcji wywodzi się
od Arystotelesa, oparta jest na wynikaniu zdań z innych zdań i jest logiką sensu stricto.
24
J. Woleński, op.cit.
Logika indukcji oparta jest na rozumowaniu indukcyjnym, a więc prowadzącym od

przesłanek szczegółowych do ogólnego wniosku25.
Nie jest naszym zamiarem prowadzenie szczegółowych rozważań o historii logiki.

Wskazujemy na te kierunki w rozwoju logiki, które mają istotne znaczenie dla stoso-
wania logiki w prawie. Logika dzięki swemu uniwersalnemu zadaniu polegającemu na
zapewnieniu poprawnego myślenia może być w pełni wykorzystywana w pracy praw-
nika. Ważne jest zatem przedstawienie zasadniczych działów logiki.
Tadeusz Kotarbiński wyodrębnia logikę w węższym zakresie, czyli logikę formalną, 18

oraz logikę w szerszym zakresie, obejmującą logikę formalną, semantykę, teorię po-
znania i metodologię nauk 26.
Logika formalna zajmuje się teorią wynikania. Semantyka koncentruje się na znaczeniu
języka. Teoria poznania związana jest z analizą prawdziwości. Metodologia nauk ma
za swój przedmiot metody uzasadniania twierdzeń (metodologia ogólna) i związana
jest z różnymi dyscyplinami naukowymi, zajmuje się m.in. ich klasyfikacją (metodo-
logia szczegółowa).
Zygmunt Ziembiński pojmuje logikę jako naukę, w ramach której wyodrębnia się lo- 19
gikę formalną, a więc logikę odnoszącą się do zdań i ich związków, semiotykę oraz
ogólną metodologię nauk. Semiotyka jest definiowana jako nauka o znakach. Składa
się ona z semantyki, syntaktyki i pragmatyki. Semantyka koncentruje się na znaczeniu
znaków języka, syntaktyka dotyczy zasad ich łączenia po to, by utworzyć wyrażenie
złożone. Pragmatyka zaś analizuje związki między wyrażeniami języka a podmiotem,
który się nim posługuje. Wreszcie ogólna metodologia nauk obejmuje m.in. uzasad-
nianie twierdzeń27.
Logika odgrywa rolę pomocniczą wobec wielu nauk. Ma ona szczególne zastosowanie
w pracy myślowej prawnika. Szeroki zakres stosowania logiki wywoływał wiele sporów
dotyczących wyodrębnienia logiki prawniczej jako szczególnego rodzaju logiki.
25
Patrz więcej: Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, Warszawa 1987, s. 221–226.
26
T. Kotarbiński, Dzieła wszystkie. Ontologia, teoria poznania i metodologia nauk, Wrocław 1993,
s. 274.
27
Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 2001, s. 10–11.
20 Spór ten postrzegany jest często jako ścieranie się dwóch poglądów: zwolenników
formalistycznego oraz odchodzącego od formalizmu podejścia w logice. Ci pierwsi
stoją na stanowisku, że logika to nauka związana z rachunkami sformalizowanymi; ci
drudzy zaś operują pojęciami niepoddającymi się formalizacji, związanymi z prowa-
dzeniem sporów, w wyniku których powstają określone decyzje. Tę różnicę poglądów
godzi w pewnym stopniu Jerzy Wróblewski, stwierdzając, że w dziedzinie wykładni
prawa oba nurty mają swe zastosowanie. Formalistyczny punkt widzenia dotyczy prze-
kładu argumentacji prawniczej na system rachunku logicznego. Z punktu widzenia
zaś antyformalistycznego należy zwrócić się ku psychologicznym problemom procesu
decyzyjnego z uwzględnieniem aspektu wartości28.
Jak ten spór formalistów i antyformalistów odnosi się do istnienia logiki prawniczej,
czym jest logika prawnicza? Są to pytania, na które często znajdujemy zbyt proste
odpowiedzi. Powiadamy, że logika jest nauką, która dostarcza reguł potrzebnych
w pracy myślowej prawnika. Jednakże nie możemy na tej podstawie sformułować za-
kresu przedmiotowego logiki i specyficznych jej narzędzi. Zasadniczy spór dotyczący
istnienia logiki prawniczej koncentruje się wokół kwestii: czy istnieją różne logiki?
Georges Kalinowski, który wywołał ów spór, stał na stanowisku, iż istnieje tylko jedna
logika, której reguły są stosowane w różnych dziedzinach wiedzy, nie wykluczając
prawa. Twierdził, że nie istnieje logika prawnicza w ścisłym tego słowa znaczeniu29.
To stanowisko wywołało ożywioną dyskusję. Chaim Perelman uważał, że można zgo-
dzić się z Kalinowskim, pod jednym wszakże warunkiem, że pojęcie „logika” ograniczy
się do logiki formalnej. Jednakże takie pojmowanie logiki prowadziłoby do pełnej for-
malizacji rozumowań, które nie zawsze może być stosowane w odniesieniu do prawa.
Z kolei Karl Engisch, wspierając tezę o istnieniu logiki prawniczej, uważał, że jest to
logika materialna, „która powinna skłaniać do refleksji nad tym, co należy zrobić, gdy,
w granicach możliwości, pragnie się uzyskać prawdziwe lub przynajmniej poprawne
sądy prawnicze”30. W dyskusji tej zwraca się uwagę na aspekt wartości, który odróżnia
logikę prawniczą od logiki formalnej.
Chaim Perelman, starając się odpowiedzieć na pytanie, czym jest logika prawnicza,
koncentruje się na roli logiki, stwierdzając, iż „rola logiki formalnej polega na uzgod-
nieniu konkluzji z przesłankami, zaś logiki prawniczej na wykazaniu, że przesłanki te
są możliwe do przyjęcia”31. Perelman należy do przedstawicieli nauki konsekwentnie
opowiadających się za istnieniem logiki prawniczej, której geneza łączy się z wprowa-
dzeniem obowiązku uzasadniania decyzji sądowych. W jego ujęciu logika prawnicza
związana jest z teorią argumentacji, a nie z metodami charakterystycznymi dla lo-
giki formalnej. Argumentacja pozostaje w opozycji do logiki formalnej, albowiem nie
operuje wartością prawdy czy fałszu, na której opiera się logika formalna (dwuwarto-
ściowa), lecz odwołuje się do audytorium i podłoża psychospołecznego określonej sytu-
acji. Argumentacja – jak powiada Perelman – nie jest niepodważalna, co ją odróżnia od
28
J. Wróblewski, Rozumowania prawnicze w wykładni prawa, „Studia Prawno-Ekonomiczne”
1970, t. IV, s. 28.
29
G. Kalinowski, Y a-t-il une logique juridique. Logique et Analyse, 1959 (za: Ch. Perelman, Logika
prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984, s. 32).
30
Ch. Perelman, op.cit., s. 34.
31
Ibidem, s. 231.
dowodzenia. W pewnych jednak sytuacjach argumenty opierają się na rozumowaniach

formalnych.
Jaki jest więc związek logiki prawniczej z argumentacją? Związek ten widać najwyraź- 21
niej w przypadku podejmowania decyzji sądowych, kiedy strony sporu posługują się
różnymi argumentami, dowodząc swych racji. Również w toku wykładni prawa i jego
stosowania ważne znaczenie ma sformułowanie takiego rozwiązania, które – oprócz
zgodności z prawem – jest sprawiedliwe i słuszne. Niektórzy jednak autorzy stoją na
stanowisku najszerszego stosowania logiki w prawie, które wspiera sprawne myślenie
i dostarcza prawu aparatury pojęciowej32. Istnieją również poglądy, które wyznaczają
rolę logiki przede wszystkim w odniesieniu do badania związków formalnych między
normami (logika norm).
Spór, który dotyczy istnienia logiki prawniczej, przejawia się również w ostrożności,
z jaką niektórzy autorzy podręczników wskazują na związek logiki z prawem, na-
dając im tytuły: logika praktyczna, logika, logika dla prawników, elementy logiki
– wykład dla prawników itd. Opowiadając się za stanowiskiem dotyczącym istotnej
roli, jaką odgrywa logika w pracy prawnika, Jan Gregorowicz podkreśla, że nie ist-
nieje „specjalna logika”. Użycie zaś wyrażenia „logika dla prawników” oznacza, że
prawników interesują tylko niektóre zagadnienia, a użyta egzemplifikacja podkreśla
znaczenie logiki w myśleniu prawniczym33. Z kolei precyzując stanowisko dotyczące
relacji logiki wobec innych dyscyplin, Ewa Żarnecka-Biały mówi o związkach logiki
z innymi dyscyplinami naukowymi, m.in. matematyką, psychologią, podkreślając, że
logika jest wobec nich nauką pomocniczą. Równocześnie logika jest nauką autono-
miczną wobec matematyki, filozofii, psychologii, lingwistyki, informatyki. Chociaż
prawo wśród tych dyscyplin nie zostało wymienione, można zakładać, że pogląd ten
odnosi się również do prawa34.
Jerzy Wróblewski wprost odnosi się do problemu uznania logiki prawniczej jako od-
rębnej dyscypliny naukowej. Zwraca jednak uwagę na to, że nie można łączyć logiki
z ogólnie określanym podmiotem, jakim są „prawnicy”. Prawnicy bowiem mogą się
zajmować problemami teoretycznymi bądź wynikającymi z procesów tworzenia i sto-
sowania prawa, co wymaga innego podejścia. Prawnik może się zajmować proble-
mami czysto filozoficznymi lub empirycznymi albo wykorzystywać instrumentarium
potrzebne w procesie uzasadniania decyzji. Co do sporów dotyczących uznania logiki
prawniczej – mogą one wynikać z przyjętej określonej konwencji językowej. Chodzi więc
o rozumienie zakresu terminów „logika” oraz „logika prawnicza”. Logika prawnicza,
jak podkreśla, może znaczyć logikę uzasadniania różnych typów decyzji związanych
z interpretacją norm. Może również znaczyć logikę heurezy prowadzącą do przyjęcia
w drodze rozumowania określonych decyzji. Wreszcie może to znaczyć logikę syste-
mową odnoszącą się do analizy relacji między normami. Spory merytoryczne doty-
czące logiki prawniczej zależą więc od odpowiedzi na pytanie, jakie są właściwości tej
logiki. Spory odnoszące się do logiki prawniczej mają również charakter aksjologiczny.
32
Z. Ziembiński, op.cit., s. 9–11, oraz tenże, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa
1980, s. 70.
33
J. Gregorowicz, Zarys logiki dla prawników, Warszawa 1962, s. 199.
34
E. Żarnecka-Biały, Mała logika. Podstawy logicznej analizy tekstów, wnioskowania i argumen-
tacji, Kraków 1999, s. 12.
Związane są one z odpowiedzią na pytanie o wartości, którymi należy się kierować

w decyzjach dotyczących stosowania prawa. Tak więc rozstrzygnięcie sporu o logikę
prawniczą to przede wszystkim określenie, czy mówimy o logice uzasadniania, czy od-
nosimy się do logiki heurezy bądź logiki systemowej35.
Często w piśmiennictwie podkreśla się pomocniczy charakter logiki wobec różnych
nauk, wyraźnie uznając jej niepodzielność. A więc istnieje jedna logika służąca innym
naukom i inspirowana innymi naukami. Jasne określenie stanowiska co do odrębności
logiki prawniczej nie jest powszechne, poza stanowiskiem Perelmana, który koncen-
truje się na problemach argumentacji, pomijając problemy tworzenia prawa oraz reguł
poprawności rozumowania.
W literaturze prezentowane są poglądy ograniczające termin „logika dla prawników” do
logiki formalnej, przy zastrzeżeniu, że nie odnosi się tego terminu np. do systemów mo-
dalnych, w których występują funktory „może” i „musi”. Logika prawnicza, jak się pod-
kreśla, zajmuje się twórczym wykorzystaniem logiki ogólnej na gruncie prawa, co wiąże
się z koniecznością analizy i sprecyzowania wielu pojęć prawnych36.
Można więc posłużyć się bardzo syntetyczną definicją terminu „logika prawnicza”: jest
to nauka, której przedmiotem są zastosowania logiki na gruncie prawa37.
I właśnie biorąc pod uwagę ten aspekt „stosowalności”, zajmujemy się w niniejszym
podręczniku zasadniczymi problemami, z którymi prawnicy w swej pracy zawodowej
mają do czynienia. Punktem wyjścia niniejszych rozważań jest poznanie istoty języka
prawnego, a więc języka, którym posługuje się prawodawca, w odróżnieniu od języka
prawniczego, a więc języka, którym posługujemy się w praktyce i doktrynie prawa.
Ważne znaczenie przypisywać będziemy problemom związanym z budową i stosowa-
niem definicji. Dla prawnika wiedza ta jest niezwykle istotna, ponieważ zakres regulacji
prawnej uzależniony jest od przyjętych definicji. Generalnie definiujemy, by ułatwić
komunikowanie się. Często jednak definicje powodują liczne spory, które są wynikiem
błędów popełnianych w definicjach. Jednym słowem, nie prowadzą do zaostrzenia
terminów definiowanych ani do uwyraźnienia ich treści. Co zatem należy uczynić, by
definicje, którymi posługujemy się zwłaszcza w prawie, były bezbłędne? Na to pytanie
znajdziemy odpowiedź, studiując zasady budowy definicji.
22 Logika rozumiana jest jako nauka o poprawnym myśleniu. Poprawne myślenie wy-
maga zbadania przesłanek z punktu widzenia ich prawdziwości oraz umiejętności
wyciągnięcia właściwego wniosku. Pomocą służą prawa logiczne. Szczególne zna-
czenie ma poznanie zasad dotyczących wnioskowań prawniczych, które pozwalają na
wnioskowania z norm prawnych o innych normach.
W teorii i praktyce prawniczej reguły logiki stosowane są w procesie wykładni prawa,
dzięki której wyinterpretowujemy normy prawne. Równie istotna dla prawnika jest
35
J. Wróblewski, Logika prawnicza a teoria argumentacji Ch. Perelmana, w: Ch. Perelman, Logika
prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984, s. 7–14.
36
A. Malinowski, Logika, logika prawnicza, teoria argumentacji, w: Dziedziny prawa, dyscypliny
i metody prawnicze, pod red. T. Giaro, Warszawa 2013.
37
S. Lewandowski, A. Malinowski, J. Petzel, Logika dla prawników. Słownik encyklopedyczny,
Warszawa 2012, s. 126.
wiedza dotycząca języka. Umiejętność formułowania tekstów prawnych w sposób

zapewniający ich jasność i precyzję wymaga znajomości reguł logiki.
Przedstawione tu niektóre problemy zastosowania logiki w praktycznych działaniach
prawników wskazują więc na to, iż ma ona niezwykle ważne znaczenie w pracy praw-
ników, wspomagając ich w codziennej działalności zawodowej, zwłaszcza w praktyce
sądowej. Znajomość logiki pozwala na precyzję w formułowaniu myśli oraz wspomaga
argumentację. Jest to więc nauka, która wspiera pracę prawników, począwszy od two-
rzenia aż po etap stosowania prawa.
Rozdział II
Znak, język, kategorie syntaktyczne
Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne
1. Znak
1. Znak
Podstawowym pojęciem, od którego należy zacząć poznawanie siatki pojęciowej logiki,
jest znak, gdyż pojęcie znaku jest nieodzowne dla omówienia procesów komunikacji
pomiędzy ludźmi. W szczególności zrozumienie, czym jest znak, jest niezbędne do
określenia pojęcia języka, dzięki któremu komunikacja pomiędzy ludźmi ma miejsce.
23 Przez znak będziemy rozumieli stan rzeczy spowodowany przez człowieka po to,
by według przyjętej konwencji znaczeniowej wiązać z tym stanem myśli o okreś
lonej treści. Konwencja znaczeniowa może być czysto umowna lub może powstać zwy-
czajowo. Celem wytworzenia znaku przez twórcę jest intencja komunikacji z jednym
lub wieloma odbiorcami tego znaku.
W takim ujęciu znak jest bytem złożonym jednocześnie z trzech elementów1:

1) elementu oznaczającego (zwanego też substratem materialnym), tj. wytworzo-
nego przez człowieka stanu rzeczy po to, by inny człowiek, który ten wytworzony
stan rzeczy zobaczy, przypisał temu stanowi rzeczy określone znaczenie;
2) elementu oznaczanego – przedmiotu, bytu, pojęcia, zdarzenia, takiego fragmen
tu rzeczywistości, który chcemy wywołać w myśli odbiorcy za pomocą ele-
mentu oznaczającego;
3) funkcji znakotwórczej określającej związek pomiędzy elementem oznaczającym
a elementem oznaczanym.
Przykładami znaków mogą być znaki drogowe będące elementami oznaczającymi

w podanym wyżej rozróżnieniu. Są to bowiem obiekty wytworzone przez człowieka,
którym przypisano znaczenie opisane w postanowieniach z zakresu prawa o ruchu
drogowym (funkcja znakotwórcza umowna). Znakiem będzie też obrączka noszona
na palcu, która oznacza, że noszący jest osobą pozostającą w związku małżeńskim
(funkcja znakotwórcza zwyczajowa).
24 Element oznaczający nie jest częścią elementu oznaczanego. Pojęcia te łączy tylko
funkcja znakotwórcza.
1
Por. P. Guiraud, Semantyka, Warszawa 1975, rozdz. I.
1. Znak 23
Reasumując, można stwierdzić, że element oznaczający (substrat materialny) znaku to

pewien przedmiot innego rodzaju niż ten, do którego się odnosi. Element oznaczający
kieruje uwagę na element oznaczany, sam pełni tylko funkcję przekazania tej uwagi.
Element oznaczający, jak powiedzieliśmy, jest to układ rzeczy lub zjawisk. Jest on świa-
domie wytwarzany przez jego twórcę, by zgodnie z funkcją znakotwórczą kierować
myśli odbiorcy na element oznaczany. Bywa, że temu samemu obiektowi (elementowi
oznaczanemu) przypisywane są różne elementy oznaczające.
Przykładem będą oznaczenia tego samego przedmiotu w różnych językach. Wyrazy: parasol,
ombrello, umbrella, parapluie, Schirm – oznaczają w różnych językach dokładnie taki sam
przedmiot.
Możliwe są sytuacje, gdy znak powstaje w oderwaniu od jego właściwego twórcy, jak
tłumaczenie obcojęzyczne utworu.
Element oznaczający może czasami występować jedynie w określonych okolicznościach.
Znak drogowy tylko przy drodze, komenda „Pal!” w obecności oddziału wojska.
Element oznaczający z prawnego punktu widzenia może mieć różną postać.

Zgodą na zawarcie umowy może być kiwnięcie głową, brak odpowiedzi uważany jest w pew-
nych warunkach za zgodę, wystawienie towaru w witrynie sklepu z oznaczoną ceną jest ofertą
jego sprzedaży.
W odróżnieniu od elementu oznaczającego oznaka (symptom) powstaje samoistnie 25

w określonym stanie rzeczy czy zdarzeniu (jest elementem współwystępującym
z danym stanem rzeczy, tzn. skorelowanym lub powiązanym związkiem przyczy-
nowym ze zjawiskiem poprzedzającym) i kieruje w jego stronę myśli – spaliny koja-
rzymy z przejeżdżającym samochodem, dym z palącym się ogniem itp. Z oznaką nie
wiążą się żadne funkcje znakotwórcze.
Od elementu oznaczającego należy odróżnić znak ikoniczny. Znak ikoniczny (gr. eikon 26
– obraz) to obiekt podobny do rzeczy, którą reprezentuje, oznacza (fotografia przed-
miotu, makieta policjanta przy drodze).
Znaki ikoniczne wykorzystują istniejący naturalny związek pomiędzy samym znakiem
i reprezentowanym przez ten znak fragmentem rzeczywistości.
Posługując się skończoną liczbą dźwięków, możemy wykonać różne ich kombinacje,
tworząc ciągi foniczne 1, 2, 3, … n-elementowe (odpowiednio posługując się alfabetem,
możemy wykonać różne kombinacje liter, tworzące ciągi 1, 2, 3, … n-elementowe). Zna-
kiem słownym będziemy nazywali taki ciąg foniczny lub ciąg liter, który ma znaczenie.
Ciąg liter (słowo pisane) lub ciąg foniczny (słowo wypowiadane) ma znaczenie, jeżeli
nas o czymś informuje. Ma to miejsce wtedy, gdy pomiędzy takim słowem a okreś
lonym stanem faktycznym (elementem rzeczywistości) zachodzi związek ustalony
na zasadzie konwencji i gdy ta konwencja jest stała, niezmienna w danym okresie.
Znak słowny stanowiący całość nazywamy wyrazem (np. logika, długopis, 27
zobowiązanie, żal). Wyraz nazywany jest też wyrażeniem prostym.
Wyraz powiązany jest funkcją znakotwórczą z przedmiotem materialnym, treścią psy-
chiczną, stanem, czynnością, relacją zachodzącą między elementami rzeczywistości.
24 Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne
28 Wyrażeniem złożonym (często zwanym w skrócie wyrażeniem) nazywamy

z kolei sensowne zestawienie co najmniej dwu wyrazów, które są powiązane ze
sobą składniowo.
Wyrażeniem będzie „Uniwersytet Warszawski”, „najwyższy budynek w Warszawie”, jak też
zdanie „Piotr pije sok pomidorowy”, gdyż wyrażenia te mają określoną treść, którą rozumiemy.
Wyrażeniem nie jest bezsensowne połączenie wyrazów, jak np. „żółty biegać pomarańcza”.
Wyraz jest jednostką podstawową, z której budowane jest wyrażenie. Żadna część wy-
razu nie jest wyrażeniem.
Zarówno wyraz, jak i wyrażenie mogą mieć postać mówioną oraz postać pisemną.
29 Z kolei przez wypowiedź (wypowiedzenie) rozumiemy wyraz lub wyrażenie
pełniące funkcję komunikacyjną. Wypowiedziami są zdania lub równoważniki
zdań (tzn. wyrażenia niebędące formalnie zdaniami, lecz wyrażające takie same treści
jak zdanie).
„Wstęp wzbroniony”, „Zakaz palenia papierosów”.
30 Wypowiedź w zależności od okoliczności, w których ją formułowano (np. czasu,

miejsca, osoby), pełni różne funkcje znaczeniowe. Wyróżnianych jest wiele
funkcji wypowiedzi, w szczególności: opisowa, ekspresywna, performatywna, suge-
stywna (impresywna), prezentacyjna i inne.
31 Funkcja opisowa wypowiedzi występuje w sytuacji, gdy wypowiedzi użyto do opisu
rzeczywistości:
„«Rzeczpospolita» jest dziennikiem ogólnopolskim”.
Funkcja ta jest podstawowa w komunikacji człowieka z otoczeniem.

32 Funkcja sugestywna (impresywna) wypowiedzi to znaczeniowa rola wypowiedzi,
występująca w sytuacji, gdy formułujący wypowiedź ma na celu wywołanie za pośred-
nictwem tej wypowiedzi określonej reakcji jej adresata.
„Jedź wolniej!” spowoduje zmniejszenie prędkości przez kierowcę; „W tył zwrot!” spowoduje
zmianę ustawienia oddziału, zaś „Patrz!” zwróci uwagę rozmówcy.
33 Funkcja performatywna wypowiedzi występuje w sytuacji, gdy wypowiedź niesie

znaczenie czysto umowne, wybiegające poza zwykłe znaczenie wyrażenia, i powoduje
skutki konwencjonalne. Formułujący taką wypowiedź przez sam fakt jej wypowie-
dzenia dokonuje pewnego aktu, np. ustanawia wykonawcę testamentu, nadaje imię stat-
kowi, przyrzeka sprzedaż nieruchomości. Takie znaczenie wypowiedzi występuje tylko
w określonym kontekście (warunkach), tj. jeśli wypowiedź zostanie sformułowana przez
określoną osobę w określonym miejscu, czasie i formie. Identyczna pod względem bu-
dowy wypowiedź, tylko sformułowana w innych okolicznościach lub przez inną osobę,
nie spełni swej performatywnej funkcji. Szczególnym przykładem wypowiedzi spełnia-
jących funkcję performatywną są sformułowane przez prawodawcę teksty przepisów
prawnych. Wypowiedź taka wywołuje skutek, polegający na powstaniu u adresatów
zawartej w tych przepisach normy obowiązku postępowania zgodnie z tą normą. Podobnie
performatywną funkcję pełni formuła nadania imienia statkowi, sentencja wyroku spo-
2. Pojęcie języka 25
rządzona przez arbitra (arbitrów) w postępowaniu polubownym itp. Performatywna wy-

powiedź niczego nie opisuje, lecz tworzy nową rzeczywistość przez sam fakt jej sformuło-
wania. O wypowiedzi performatywnej nie możemy powiedzieć, że jest prawdziwa bądź
fałszywa – możemy jedynie orzec, że jest „ważna” (tzn. sformułowana przez odpowiednią
osobę w odpowiednich warunkach), ewentualnie orzec, że jest „nieważna” (tzn. nie zo-
stała sformułowana w okolicznościach nadających jej performatywne znaczenie)2.
Funkcja ekspresywna wypowiedzi występuje w sytuacji, gdy wypowiedź służy do 34
przekazania odbiorcy przeżyć lub stanu emocjonalnego formułującego wyrażenie.
„Idź do diabła!”, „Cholera!”.
Funkcja prezentacyjna wypowiedzi występuje w sytuacji, gdy sposób jej sformuło- 35

wania informuje nas pośrednio o właściwościach osoby, która formułuje tę wypowiedź,
np. użycie w wypowiedzi niepoprawnych form językowych. Gdy np. użyto niepopraw-
nych form językowych („rękamy”, „idom”), świadczy to o braku wykształcenia. Innym
przykładem jest posługiwanie się określeniami świadczącymi o wieku formułującego.
„Hejtować”, „fejs”, „pozdro”, „spoko” – osoba młoda; „automobil”, „bojaźń”, „depesza” – osoba
starsza.
2. Pojęcie języka
2. Pojęcie języka
Język, najogólniej rzecz biorąc, to zasób wyrazów, zwrotów i form używanych do poro- 36
zumiewania się przez ludzi3: członków społeczeństwa, regionu, środowiska, zawodu itp.
Logicy najczęściej przyjmują4, że każdy język jest wyznaczony poprzez dwa zbiory:
1) zbiór wyrażeń określony poprzez podanie wykazu wyrażeń pierwotnych oraz
reguł tworzenia wyrażeń bardziej złożonych z wyrażeń mniej złożonych (reguły
formowania), a także zasad przekształcania wyrażeń w sposób zapewniający, iż
przekształcone wyrażenie posiada własność, którą miało wyrażenie przekształ-
cane (reguły transformowania);
2) zbiór przyporządkowanych tym wyrażeniom znaczeń (tj. reguł przyporządkowu-
jących wyrażeniom języka elementy jakiejś rzeczywistości pozajęzykowej5).
Przedstawiona tutaj tzw. logiczna koncepcja języka odpowiada określonej fazie cza- 37
sowej języka funkcjonującego w dłuższym okresie i – badając dany język – możemy tylko
stwierdzić jego stan występujący w momencie obserwacji. Język zmienia się jednak
z upływem czasu i w kolejnych, następujących po sobie fazach czasowych w wymie-
2
Bliżej o tym: Z. Ziembiński, Logiczne podstawy prawoznawstwa, Warszawa 1966, s. 26 i n.;
zob. też: R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 1996, s. 46 i n.
3
A. Schaff, Wstęp do semantyki, Warszawa 1960, s. 445.
4
Patrz: K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, Warszawa 1974, s. 24 i n. Autor zwraca uwagę
na fakt, że istnieje jeszcze bardziej uproszczona logiczna koncepcja języka zakładająca jednoznacz-
ność przyporządkowań wyrażeń i ich znaczeń, w której w szczególności nie istnieje pojęcie synonimii
i wieloznaczności.
5
Jest to interpretacja języka dokonywana zgodnie z przyjętym systemem semantycznym. W lite
raturze przedstawiono wiele tego typu reguł interpretacyjnych; do bardziej znanych należą: weryfi-
kacyjna teoria znaczenia R. Carnapa, teoria znaczenia K. Ajdukiewicza, instrumentalna teoria zna-
czenia J. Austina i inne; patrz: J. Pelc, Wstęp do semiotyki, Warszawa 1984, s. 297–303.
nionych wyżej zbiorach występują różne zmiany wyrażeń lub znaczeń. Język w sensie
historycznym jest sekwencją powiązanych ze sobą języków w sensie logicznym6.
Logiczna koncepcja języka znajduje zastosowanie w dużej mierze dzięki swojej pro-
stocie, pozwalającej na wypracowanie jednoznacznego i jasnego aparatu pojęciowego
do analiz językowych.
Wyrażenia danego języka służą do komunikacji użytkownikom tego języka. Wyrażenia
powinny być jednoznaczne i zwięzłe, powinny w możliwie prosty sposób myśli twórcy
wyrażenia przekazywać jego odbiorcy.
38 Niektóre z wyrażeń są specyficzne tylko dla danego języka, jak idiom – wyra-
żenie właściwe tylko danemu językowi (idiomy nazywa się też idiomatyzmami
lub idiomatami). Idiomu nie należy rozumieć w sposób dosłowny – ma on swoiste zna-
czenie w danym języku tylko jako całość.
W języku polskim: „podziękować z góry”, „zapłacić z dołu”, „spaść z wokandy”, „tu jest pies
pogrzebany”, „spiec raka”, „pleść trzy po trzy”.
Idiomy nie nadają się do dosłownego przetłumaczenia na inny język, gdyż tłumaczenie
takie byłoby bezsensowne – podobnie idiomów obcojęzycznych nie należy tłumaczyć
dosłownie na język polski.
39 Innego rodzaju wyrazami (wyrażeniami), które występują w języku, są homo-
nimy. Homonimem jest wyraz (wyrażenie) mający jedno brzmienie (często jedną
pisownię), ale posiadający dwa znaczenia lub więcej. Dużą grupę homonimów stanowią
nazwy, np. róg (krowy, ulicy), rola (ziemia, w teatrze), róża (kwiat, choroba). Jeżeli
nazwa jest homonimem, to ma wiele potencjalnych znaczeń. Jedno z tych potencjalnych
znaczeń aktualizuje się, gdy taka nazwa zostanie użyta w kontekście. Można więc stwier-
dzić, że homonim ma wiele potencjalnych znaczeń i jedno znaczenie kontekstowe. Przez
kontekst rozumiemy tutaj znaczenie pozostałych słów tworzących wyrażenie, składnię
tego wyrażenia, jak też w niektórych sytuacjach miejsce i czas sformułowania wyrażenia
zawierającego homonim. Kontekst uściśla, wskazuje, w którym znaczeniu – jednym ze
znaczeń potencjalnych – w analizowanej przez nas wypowiedzi homonim został użyty.
I tak, jeżeli np. użyjemy homonimu „rewizja” w zdaniu: „Adwokat sporządził rewizję od wy-
roku w sprawie Adama Adamskiego”, to oczywiste jest, że mamy na myśli sporządzenie przez
adwokata środka odwoławczego od wyroku sądu pierwszej instancji7, a nie inne z potencjal-
nych znaczeń tego homonimu (np. rewizji w znaczeniu przeszukania lokalu).
Homonimami są również wyrazy, które mogą być rozumiane nie tylko jako nazwy, lecz
także jako funktory.
Homonim „bez” (bez, kwiat – jako rzeczownik, bez litości – jako przyimek), „ciepło” (roz-
chodzące się z pieca – jako rzeczownik, sposób reakcji człowieka – jako przysłówek), „piec”
(z kafli – jako rzeczownik, piec ciasto – jako czasownik), „tępy” (w znaczeniu „nieostry” – jako
przymiotnik, w znaczeniu „nieinteligentny” – również jako przymiotnik).
40 Z kolei synonimami nazywamy różne wyrazy lub wyrażenia mające takie samo
znaczenie. Pojęcie to tradycyjnie jest odnoszone tylko do nazw – synonimami są
6
Patrz: K. Ajdukiewicz, op.cit., s. 23–24.
7
Podany przykład odnosi się do polskiego stanu prawnego sprzed 1 lipca 1996 r. Obecnie
bowiem środkiem odwoławczym od wyroku jest apelacja, a nie rewizja.
tu dwie nazwy o takim samym znaczeniu (równoznaczne) i, co za tym idzie, o takim

samym zakresie. Nieco inne znaczenie synonimów przyjmują językoznawcy8. Należy
nadmienić, że pojęcie to bywa odnoszone również do zadań i predykatów.
Językiem zajmuje się logiczna teoria języka, badająca trzy rodzaje stosunków wiążą- 41
cych wyrażenia:
1) stosunki semantyczne, tj. powiązania zachodzące pomiędzy wyrażeniami a ele-
mentami rzeczywistości opisywanymi przez wyrażenia, w szczególności roz-
patrywana jest problematyka znaczenia wyrażeń i zgodności z rzeczywistością
zdań;
2) stosunki syntaktyczne, tj. powiązania między wyrażeniami wewnątrz samego ję-
zyka, w tym reguły budowy wyrażeń złożonych;
3) stosunki pragmatyczne, dotyczące funkcji wypowiedzi w procesie porozumiewania
się w układzie: nadawca wypowiedzi – wypowiedź – odbiorca wypowiedzi.
Logika zajmuje się zarówno językami naturalnymi, jak i językami sztucznymi. Przykła- 42
dami języka naturalnego są języki etniczne, takie jak: język polski, język niemiecki,
język rosyjski i inne. Języki naturalne powstają w drodze ewolucji społeczeństw i służą
do wzajemnego przekazywania sobie informacji przez członków tych społeczeństw.
Członkowie społeczeństwa używającego tego samego języka etnicznego porozumie-
wają się za jego pomocą we wszystkich sytuacjach, jest on podstawowym i często
jedynym środkiem komunikowania się. Języki naturalne powstają w sposób sponta-
niczny w długim okresie i mają zastosowanie uniwersalne.
Odmianą języka etnicznego jest język potoczny9 (zwany też przez niektórych auto- 43
rów powszechnym10), za pomocą którego porozumiewamy się z otoczeniem w życiu
codziennym. W stosunku do języka etnicznego (a tym bardziej literackiego) cechuje go
mniejsza dbałość o dobór słów i konstrukcję składni.
Inaczej jest w odniesieniu do języków sztucznych, które są tworzone w celu wy- 44
specjalizowanego przekazu informacji w określonych grupach osób: grupach zawo-
dowych (lekarze, muzycy, technicy, matematycy), grupach posługujących się okreś
lonymi środkami technicznymi (użytkownicy pojazdów mechanicznych na drogach
publicznych). Przykładami języków sztucznych są: nutowy zapis melodii, język
znaków drogowych, język matematyki, język logiki formalnej, język esperanto i inne.
Języki sztuczne powstają na zasadzie konwencji ustalonej przez autorów danego ję-
zyka sztucznego i ich zakres zastosowania jest z reguły ograniczony do określonej
grupy osób, np. do grupy zawodowej. Języki sztuczne są tworzone przez człowieka
w celu zaspokojenia określonych potrzeb (w tym np. częściowo zubożony lub wzbo-
8
W ujęciu lingwistycznym synonim to wyraz lub zwrot językowy mający to samo albo zbliżone
znaczenie co inny wyraz. Jego cechą jest to, że może on zastępować inny wyraz w zdaniu, nie po-
wodując zmiany jego znaczenia (test wymiany zaproponowany przez G. Leibniza). Wyrazów o takim
samym znaczeniu jest jednak w języku niewiele, stąd też za synonimy uznaje się niekiedy wyrazy
bliskoznaczne. Wyodrębnia się przy tym często różne rodzaje synonimów ze względu na stopień ich
bliskości znaczeniowej.
9
Należy nadmienić, że spotyka się stanowiska traktujące nazwy: język etniczny, język potoczny
jako synonimy – patrz: J. Kmita, Wykłady z logiki i metodologii nauk, Warszawa 1977, s. 49–50.
10
Np. M. Zieliński, Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań 1972, s. 7,
a także tenże, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002, s. 132 i n.
gacony język etniczny na potrzeby określonej grupy zawodowej lub utworzony od

podstaw język esperanto11).
45 Kryterium rozróżnienia poziomu języka stanowi odniesienie do przedmiotu,
o którym orzeka wypowiedź w danym języku. Jeżeli wypowiedź odnosi się do
otaczającej rzeczywistości i taką rzeczywistość opisuje, to wypowiedź taka jest sfor-
mułowana w języku I stopnia, czyli w języku przedmiotowym. Inaczej mówiąc – wy-
powiedzią w języku I stopnia jest ta, która nie odnosi się do innych wypowiedzi.
Przykładami wypowiedzi w języku I stopnia są: „W Czersku znajdują się ruiny średniowiecz-
nego zamku”; „Z niektórych okien hotelu Marriott w Warszawie widać Dworzec Centralny
PKP”; „Sąd rejestrowy odmówił wpisania do rejestru firmy Fabryka Dyskietek Ltd.”.
46 Jeżeli przedmiotem, o którym orzeka dana wypowiedź, jest inna wypowiedź sformu-
łowana w języku I stopnia, to mamy do czynienia z wypowiedzią w języku II stopnia,
czyli z wypowiedzią w metajęzyku. Wyrażenia w metajęzyku opisują własności wy-
rażeń językowych sformułowanych w języku I stopnia.
Przykładami wypowiedzi w języku II stopnia są: „«Las» to rzeczownik”; „W języku polskim

słowo «kontroler» ma takie samo znaczenie, jak słowa «rewident», «inspektor»”.
47 Ogólnie rzecz biorąc, z wypowiedzią w języku n-tego stopnia (gdzie n ≥ 2) mamy

do czynienia wtedy, gdy przedmiotem, o którym orzeka ta wypowiedź, jest druga wy-
powiedź sformułowana w języku o jeden stopień niższym. I tak, jeżeli przedmiotem
jest wypowiedź w języku I stopnia, to mamy do czynienia z wypowiedzią w języku
II stopnia. Z kolei, jeżeli przedmiotem jest wypowiedź w języku II stopnia, to mamy do
czynienia z wypowiedzią w języku III stopnia itd. W rzeczywistości rzadko spotykamy
wypowiedzi w języku III stopnia i wyższych, natomiast przede wszystkim posługujemy
się językami I stopnia, a także językami II stopnia.
Prawnik styka się z obu stopniami języka (tj. I i II stopnia)12. Prawodawca, tworząc
teksty prawne (ustaw, rozporządzeń, zarządzeń itp.), posługuje się językiem I stopnia,
tzw. językiem prawnym.
48 Język prawny to język, w którym sformułowane są teksty prawa (tzn. przepisy
prawne i ich zbiory). W przyjętym rozumieniu język prawny jest wyłącznie języ-
kiem pisanym, tekstami tego języka są akty normatywne.
Przykładami wypowiedzi w języku prawnym są publikacje zawarte w dziennikach urzędo-

wych, takich jak Dziennik Ustaw, Monitor Polski i inne.
Twórcą terminu „język prawny” (a także terminu „język prawniczy”) jest w polskiej
literaturze teoretycznoprawnej Bronisław Wróblewski13, który w swojej książce prze-
prowadza rozróżnienie języka prawnego jako tego, w którym sformułowane są teksty
prawa, od języka prawniczego, którym posługują się prawnicy, mówiąc o prawie.
11
Języki sztuczne tworzono zarówno z użyciem elementów logicznych lub matematycznych, jak
i z użyciem elementów języka naturalnego. Języki sztuczne niewykorzystujące elementów istnieją-
cych języków naturalnych noszą nazwę języków apriorycznych.
12
Szerzej: K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, rozdz. II.
13
B. Wróblewski, Język prawny i prawniczy, Kraków 1948, cz. II i III. Na ten temat też: K. Opałek,
J. Wróblewski, op.cit., s. 39–54; Z. Ziembiński, Metodologiczne zagadnienia prawoznawstwa, War-
szawa 1974, s. 209–215.
W nawiązaniu do omówionych wyżej podziałów możemy stwierdzić, że język prawny jest

językiem I stopnia. Język ten służy do opisu wskazywanych przez prawodawcę wzorów
zachowań i nie jest używany do opisu wyrażeń sformułowanych w innym języku.
Język prawny jest językiem powstałym na gruncie języka etnicznego, który został 49
zaadaptowany przez prawodawcę do pełnienia funkcji środka przekazu informacji
o prawie. Adaptacja ta łączyła w sobie dwie przeciwstawne tendencje. Z jednej strony,
prawodawca dąży do wyspecjalizowania tego języka tak, aby był on dostatecznie pre-
cyzyjny w przekazie informacji o prawie i wprowadza wiele definicji legalnych, nadają-
cych nazwom znaczenie całkowicie lub częściowo odmienne od tego, które występuje
w języku potocznym, lub też poprzez użycie wyrażeń w zwrotach sformułowanych
w języku prawnym doprecyzowuje znaczenie użytych terminów tego języka. Z drugiej
strony, prawodawca dąży do ułatwienia rozumienia tekstów prawnych przez wszyst-
kich adresatów norm, stąd stara się tak formułować teksty prawne, aby użyte wyra-
żenia w jak najmniejszym stopniu odbiegały znaczeniowo od języka potocznego14.
Różnice między językiem prawnym a językiem potocznym występują zwłaszcza pod
względem semantycznym, gdyż znaczenia niektórych zwrotów prawnych odbiegają od
znaczenia równobrzmiących zwrotów języka potocznego. Syntaktyka języka prawnego
zasadniczo nie różni się od syntaktyki języka etnicznego, jednakże i tutaj występują
pewne odrębności, takie jak niewystępowanie w tekstach prawnych zdań pytających
czy specyficzne użycie czasu teraźniejszego do wyrażenia nakazu15.
Pomimo dużego zróżnicowania poglądów na temat stosunku języka prawnego do ję-
zyka etnicznego16 w zasadzie żaden z teoretyków prawa nie odmawia językowi praw-
nemu rozumianemu jako język przepisów prawnych ścisłego związku z językiem et-
nicznym, co wynika z obserwowanych własności semantycznych i syntaktycznych obu
tych języków.
Z kolei nauka i praktyka prawa, komentując i interpretując wypowiedzi sformuło- 50
wane w języku prawnym, posługuje się językiem II stopnia (metajęzykiem), który
nazywamy językiem prawniczym. Wypowiedzi w języku prawniczym znajdujemy we
wszelkiego rodzaju podręcznikach prawniczych, jak podręcznik do prawa cywilnego, ad-
ministracyjnego, karnego itp. Językiem prawniczym posługuje się praktyka i doktryna
prawa, formułując różnego rodzaju wypowiedzi o obowiązującym prawie. Biorąc za kry-
terium okoliczność, kto posługuje się językiem prawniczym, wyodrębnia się takie jego
działy, jak: język prawniczy dogmatyki prawa (w rozumieniu dyscypliny szczegółowej),
język prawniczy praktyki prawa używany przez organy stosujące prawo.
14
Odniesienie do języka potocznego jako źródła znaczeń dla wyrażeń języka prawnego zostało
wprowadzone przez J. Wróblewskiego w pracy Zagadnienia teorii wykładni prawa ludowego (War-
szawa 1959) i jest przyjmowane w literaturze teoretycznoprawnej, także w niniejszym podręczniku.
Należy jednak odnotować, że w świetle dzisiejszych ustaleń językoznawstwa bardziej trafne wydaje
się wskazanie jako źródła znaczeń dla wyrażeń języka prawnego języka warstw wykształconych
(tj. języka ogólnego, dialektu kulturowego). Por. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław–
Warszawa–Kraków 2003, s. 118, s. 273.
15
Por. A. Malinowski, Polski język prawny. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2006, rozdz. I; K. Opałek,
J. Wróblewski, op.cit., rozdz. II; por. też: W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa,
Warszawa 1979, rozdz. 16; R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 2001, rozdz. II.4.
16
Przeważają poglądy, że język prawny jest językiem rodzajowym i jest zarazem częścią języka
etnicznego.
Język prawniczy przejmuje odrębności semantyczne występujące w języku prawnym.

Pod względem syntaktycznym nie odbiega od języka etnicznego. Element „sztuczności”
w języku prawniczym (podobnie jak to stwierdziliśmy w odniesieniu do języka praw-
nego) polega na odrębnościach semantycznych wynikających z tego, że prawodawca
może arbitralnie nadawać znaczenie terminom języka w celu uzyskania możliwie precy-
zyjnej i efektywnej regulacji prawnej (aczkolwiek różnice znaczeń w stosunku do języka
potocznego nie mogą być zbyt wielkie, gdyż tekst musi być zrozumiały dla adresata)17.
51 Prawnicy stosunkowo rzadko posługują się językiem III stopnia w odniesieniu do te-
matyki prawnej. Przykładem wypowiedzi formułowanych przez prawników w języku
III stopnia są tzw. glosy.
Glosa jest to wypowiedź będąca komentarzem naukowym do orzeczenia sądowego,
formułowana z reguły przez znawcę dziedziny prawa, której dotyczy dane orzeczenie
sądowe, i publikowana w czasopiśmie prawniczym.
Przedmiotem tej wypowiedzi (tj. glosy) jest orzeczenie sądowe, które jest wypowiedzią
sformułowaną w języku prawniczym używanym przez praktykę stosowania prawa,
tzn. jest wypowiedzią sformułowaną w języku II stopnia. Przedmiotem, o którym
orzeka glosa, jest więc wypowiedź w języku II stopnia, a sama glosa jest wypowiedzią
w języku o jeden stopień wyższym, to jest wypowiedzią w języku III stopnia.
3. Kategorie syntaktyczne
3. Kategorie syntaktyczne
Pojęcie kategorii syntaktycznej jest pewną idealizacją mającą na celu ułatwienie zrozu-
mienia struktury znaczeniowej wyrażeń języka.
52 O dwu wyrażeniach mówimy, że należą do jednej kategorii syntaktycznej
określonego języka wtedy, gdy po zastąpieniu jednego z nich przez drugie w sen-
sownym wyrażeniu tego języka otrzymujemy nowe wyrażenie, które jest również sen-
sowne i poprawne składniowo (tzw. test substytucji).
I tak, jeżeli w zdaniu „Doświadczony przewodnik prowadzi turystów” słowo „przewodnik” za-
stąpimy słowem „hipokryta”, „biuletyn” czy słowem „wieloryb”, to w wyniku tego otrzymamy
wyrażenie poprawne składniowo, będące po dokonaniu zamiany dalej zdaniem. Nie oznacza
to, iż po takiej zamianie wyrażenie prawdziwe nie stanie się fałszywym. Istotne jest, aby prze-
kształcone wyrażenie było dalej sensowne i zrozumiałe dla osoby znającej dany język, tzn.
by miało jakieś znaczenie. Jeżeli natomiast w miejsce słowa „przewodnik” wstawimy słowo
„lubi” czy też „niezbyt”, to nowe wyrażenie nie będzie poprawne pod względem składniowym
i nie będzie miało znaczenia.
Przynależenie do określonej kategorii syntaktycznej może zależeć od sposobu użycia wyra-

żenia, np. to samo wyrażenie może być użyte jako nazwa lub jako funktor nazwotwórczy,
to samo wyrażenie może być funktorem nazwotwórczym lub zdaniotwórczym itp.
Podstawowe kategorie syntaktyczne to:
– nazwy,
– zdania,
– funktory.
17
Szerzej na ten temat: K. Opałek, J. Wróblewski, op.cit., s. 40 i n.
3. Kategorie syntaktyczne 31
Nazwa to wyrażenie nadające się na podmiot (A) lub orzecznik (B) w zdaniu typu 53
„A jest B”, oznaczające szeroko rozumiane przedmioty, tzn. empiryczne lub abs-
trakcyjne, a nawet będące tylko wytworem fantazji. Przez nazwy rozumiemy więc za-
równo wyrażenia, które są symbolami określonych przedmiotów (Jan Kowalski, trzeci
dzień stycznia 2002 roku, najwyższy budynek w Warszawie), jak też wyrażenia, które
nie są symbolami określonych przedmiotów, będące symbolem wielu przedmiotów
posiadających wspólną własność lub własności (komputer, student, książka, nierucho-
mość). W sensie lingwistycznym nazwami są przede wszystkim rzeczowniki, funkcję
nazwy mogą pełnić również przymiotniki (np. centralny), imiesłowy przymiotnikowe
(np. uszkodzony, osiwiały, nauczony), liczebniki (np. pierwszy), zaimki (np. ktoś, on),
a także czasami przysłówki (np. wczoraj).
Przedmiot oznaczany przez daną nazwę jest desygnatem tej nazwy. Każdej nazwie
przyporządkowany jest zbiór przedmiotów, które ta nazwa oznacza. Zbiór ten okreś
lany jest jako zakres nazwy lub też jako zbiór desygnatów nazwy czy też inaczej
denotacja nazwy.
Zdanie w sensie logicznym jest to wyrażenie, które jest prawdziwe albo fał- 54
szywe. Jego charakterystyczną cechą jest to, że zdanie takie spełnia funkcję
stwierdzania. Jest ono sądem stwierdzającym coś o określonym stanie rzeczy, że jakiś
stan rzeczy zachodzi (albo nie zachodzi). W sensie gramatycznym jest to wyłącznie
zdanie oznajmiające, wyrażające przekonanie o czymś, konstatację18.
Tak rozumiane pojęcie zdania w logice nie pokrywa się z pojęciem zdania w sensie lin-
gwistycznym, w szczególności zdaniem w sensie logicznym nie jest zdanie pytajne czy
też rozkazujące, gdyż te zdania nie stwierdzają żadnych faktów, wyróżnikiem zaś zdania
w sensie logicznym jest spełnianie przez nie funkcji stwierdzania. Wśród zdań rozróżnia-
nych przez lingwistów funkcję stwierdzania spełnia jedynie zdanie oznajmujące, stwier-
dzające jakieś fakty, stąd też tylko takie zdanie jest prawdziwe albo fałszywe.
Prawdziwość oraz fałszywość zdania nazywamy wartością logiczną zdania. Przez 55
prawdziwość/fałszywość zdania rozumiemy jego zgodność/niezgodność ze stanem
rzeczy, do którego zdanie się odnosi. Do oznaczenia stanów rzeczy wprowadzono
termin „rzeczywistość”, stąd też można zasadnie stwierdzić, że zdanie jest zgodne lub
niezgodne z rzeczywistością. Opisane wyżej podejście opiera się na tzw. klasycznej
definicji prawdy, rozumianej jako zgodność z rzeczywistością19. Należy jednak za-
uważyć, że terminy „zgodność”, „rzeczywistość” nie są jednoznaczne, dlatego też sama
definicja prawdy może budzić zastrzeżenia, stąd proponowano wiele innych definicji
prawdy i prawdziwości20 (np. pragmatyzm, kryterium powszechnej zgody, konwencjo-
nalizm). W dalszych rozważaniach posłużymy się powszechnie przyjmowaną klasyczną
definicją prawdy jako najbardziej zgodną z intuicją, doświadczeniem i praktyką.
Jedno zdanie posiada tylko jedną z dwu wartości logicznych: wartość prawdy albo
wartość fałszu.
18
Szerzej na temat pojęcia zdania w sensie logicznym: K. Ajdukiewicz, op.cit., rozdz. II.
19
Por. S. Lewandowski, A. Malinowski, J. Petzel, Logika dla prawników. Słownik encyklopedyczny,
Warszawa 2012, s. 170–171.
20
Por. K. Pasenkiewicz, Logika ogólna, Warszawa 1963, § 3; por. też: T. Kotarbiński, Kurs logiki,
Warszawa 1951, rozdz. V.
Zdaniami w sensie logicznym są wyrażenia: „Warszawa jest miastem liczącym ponad 1 milion
mieszkańców”, „Koń żyje w oceanach i morzach”, „Gazeta jest wykonana z papieru zadruko-
wanego”, gdyż pierwsze i ostatnie zdania są prawdziwe, a drugie zdanie jest fałszywe, czyli
wszystkie posiadają wartość logiczną.
Stwierdzamy, iż występują zdania w sensie logicznym, które mają niewątpliwie jedną

i określoną wartość logiczną (prawdy albo fałszu), lecz z różnych względów tej war-
tości w danej chwili czy za pomocą dostępnych narzędzi nie możemy poznać.
Dla przykładu zdanie: „W dniu 1 stycznia 2001 roku objętość planety Merkury wynosiła do-
kładnie 0,066 objętości Ziemi” jest z pewnością prawdziwe albo fałszywe, z tym że stwier-
dzenie jego wartości logicznej nie jest łatwe (o ile w ogóle możliwe) do określenia ze względu
na brak odpowiednich technicznych środków pomiaru.
Podana definicja zdania w sensie logicznym opiera się na zasadzie dwuwartościowości

zakładającej, że zdanie nie może mieć innej wartości logicznej jak prawda albo fałsz (za-
sada przyjmowana przez klasyczne teorie logiczne – w przeciwieństwie do teorii wielo-
wartościowych zakładających, że zdanie może mieć więcej niż dwie wartości logiczne,
jak np. teorie Łukasiewicza, Lewisa–Carnapa, Reichenbacha, intuicjonistyczne i inne).
Dla przykładu Łukasiewicz zaproponował trójwartościowy rachunek zdań, zakładający,
że do opisania wartości logicznej zdania obok prawdy i fałszu stosuje się również trzecią
wartość logiczną, nazywaną połowicznością. Oznaczył on odpowiednio prawdziwość zna-
kiem 1, fałszywość znakiem 0, połowiczność zaś znakiem ½. Założył on, że negacja prawdy
daje fałsz, negacja fałszu daje prawdę, a negacja połowiczności daje połowiczność.
Przyjmując za kryterium podziału sposób przypisania wartości logicznej zdaniu, dzie-
limy zdania na zdania analityczne i zdania syntetyczne.
56 Określenie wartości logicznej (prawdy albo fałszu) zdania analitycznego wymaga je-
dynie znajomości składni i znaczenia użytych w tym zdaniu słów i nie wymaga odwo-
łania się do otaczającej rzeczywistości.
Aby uznać za prawdziwe zdania: „Każdy student jest człowiekiem”, „Liczba 5 jest większa
od liczby 2” czy też „Tydzień składa się z siedmiu dni” – nie musimy przeprowadzać żadnych
badań empirycznych.
Wśród zdań analitycznych wyróżniamy te, które są fałszywe ze względu na znaczenie

użytych w nich słów – zdania takie nazywamy wewnętrznie kontradyktorycznymi.
Przykładem takiego zdania jest: „Trójkąt ma cztery kąty”, „Pies jest ptakiem”. Zdania te traktu-
jemy jako fałszywe bez konieczności empirycznego badania trójkątów i psów.
57 Zdaniami syntetycznymi natomiast są te wszystkie zdania, które nie są zdaniami

analitycznymi. Wartość logiczną zdania syntetycznego określamy w wyniku obser-
wacji faktów, o których zdanie orzeka.
O wartości logicznej zdania „Budynek Wydziału Prawa i Administracji UW położony w War-
szawie przy ul. Krakowskie Przedmieście jest dwupiętrowy” możemy orzec dopiero po obej-
rzeniu tego budynku, z kolei o wartości logicznej zdania „Jan zaliczył z oceną dobrą egzamin
z geografii Polski” wypowiemy się po zbadaniu odpowiedniego protokołu egzaminacyjnego
z tego przedmiotu.
Do określenia wartości logicznej zdania syntetycznego niezbędna jest albo obserwacja

bezpośrednia, przeprowadzona przez osobę przypisującą wartość logiczną zdaniu, albo
pośrednia, gdy wykorzystujemy doświadczenia innych ludzi (np. korzystamy z infor-

macji zawartych w encyklopedii, z zeznań świadków czy też z raportów biegłych).
Szczególnym rodzajem zdań są takie, które orzekają o pustości lub niepustości zbioru przed- 58
miotów stanowiących zakres nazwy. Tego typu zdania nazywamy egzystencjalnymi.
Przykładami takich zdań są: „W Zakopanem jest dworzec kolejowy”, „Nie ma lotniska w Zako-
panem”, „Nie istnieje metro w Krakowie”.
Takie zdania natomiast, które orzekają o stosunku zakresowym dwu nazw, nazywamy 59
zdaniami subsumpcyjnymi.
Takimi zdaniami są: „Żaden adwokat nie jest prokuratorem”, „Każdy sędzia jest prawnikiem”,
„Niektóre samochody nie mają zamontowanego układu ABS”, „Niektóre książki są podręczni-
kami” itp.
Zauważmy, że funkcję zdań w sensie logicznym mogą w określonych warunkach pełnić 60

wypowiedzi skrótowe, wieloznaczne, które w pewnych kontekstach mogą być trakto-
wane jak zdania, kiedy to w tych kontekstach możemy stwierdzić, że są prawdziwe
albo fałszywe, a bez znajomości kontekstu tego zrobić nie możemy. Tego typu wypo-
wiedzi nazywamy niezupełnymi.
Przykładem może być wypowiedź: „Gość hotelowy ma do dyspozycji basen i restaurację” –
wypowiedź bez kontekstu nie jest ani prawdziwa, ani fałszywa, nie jest to zdanie w sensie
logicznym. Jeżeli jednak ta sama wypowiedź znajdzie się w opisie hotelu Sheraton Lisboa,
to może pełnić funkcję stwierdzania, gdyż w rzeczywistości wartość logiczną przypisujemy
zdaniu: „Gość hotelu Sheraton Lisboa ma do dyspozycji basen i restaurację”.
Do wypowiedzi niezupełnych należą w szczególności równoważniki zdań, w których

podmiot albo czasownik występuje w domyśle, np. „Do odjazdu tylko 10 minut”, „Nadają
komunikat o opóźnieniu”, „Na egzaminie – dramat”, „Dużo ocen niedostatecznych”.
Do skonstruowania sensownego zdania, poza użyciem nazw, niezbędne jest 61
użycie dodatkowo innych wyrażeń, które nie są ani nazwami, ani zdaniami, lecz
służą do wiązania nazw czy zdań w wyrażenia złożone i mogą występować jako części
zdań lub jako części nazw. Takie wyrażenia nazywamy funktorami. Funktory wystę-
pują jako część zdania lub część nazwy złożonej z kilku wyrazów.
Funktor jest to wyraz bądź wyrażenie niebędące nazwą czy zdaniem, służące do wią-
zania nazw czy zdań w wyrażenia bardziej złożone lub też do modyfikacji znaczenia
innego funktora.
Każdy z funktorów służy do tworzenia wyrażenia złożonego. Tym wyrażeniem zło-
żonym zbudowanym przy użyciu funktora może być nazwa składająca się z kilku
wyrazów, zdanie, jak też funktor.
Przyjmując za kryterium rodzaj wyrażenia otrzymanego w wyniku zastosowania funk-
tora (czyli dodania funktora do jego argumentu lub argumentów), funktory dzielimy na:
– funktory nazwotwórcze (w wyniku użycia powstaje nazwa złożona);
– funktory zdaniotwórcze (w wyniku użycia powstaje zdanie);
– funktory funktorotwórcze (w wyniku użycia powstaje funktor o zmodyfikowanej
treści).
Wyraz czy wyrażenie wiązane w złożoną całość przez funktor nazywamy argumentem
funktora. Termin „argument” ma tutaj całkowicie różne znaczenie od występującego
w języku potocznym. Ze względu na liczbę argumentów dzielimy funktory na jednoar-

gumentowe, dwuargumentowe, trzyargumentowe itd.
Należy odnotować, że podany wyżej podział funktorów jest rozłączny, ale np. funktor
„i” może służyć do budowy nazwy złożonej (prawnik i sportowiec), a również zdania
złożonego (Jan śpi i pies śpi). Również ten sam funktor może mieć różną liczbę argu-
mentów (Jan pije; Jan pije piwo).
W dalszej części będziemy posługiwali się następującymi oznaczeniami: z – zdanie;
n – nazwa; (kreska ułamkowa) – funktor.
Pod kreską oznaczającą funktor piszemy oznaczenie tego, co jest jego argumentem,
nad kreską piszemy zaś oznaczenie tego, co otrzymujemy w wyniku dodania funktora
do jego argumentu:
oznaczenie tego, co tworzy funktor
oznaczenie argumentu (argumentów) funktora
Omówimy kolejno podane kategorie funktorów.
62 Funktory nazwotwórcze służą do budowy nazw złożonych z dwu lub więcej
wyrazów.
Argumentami funktora nazwotwórczego może być jedna lub więcej nazw. Argument
funktora nazwotwórczego opisujemy w mianowniku i będzie to jedna litera „n” lub jej
wielokrotność oznaczająca nazwę, w zależności od tego, do ilu argumentów odnosi
się badany funktor. W liczniku zawsze będzie litera „n”, gdyż funktor nazwotwórczy
z definicji buduje jedną nazwę złożoną.
Podajemy kilka przykładów funktorów nazwotwórczych:
n
mądry student
n
n
dziura w jezdni
nn
n
dom między lasem a rzeką
nnn
Odnotowujemy, że wśród nazw złożonych występują takie, które mają właściwe zna-
czenie tylko wtedy, gdy użyjemy łącznie tworzących je słów i żadne z tych słów nie pełni
funkcji konstrukcyjnej (nie jest funktorem). Do takich należą imiona własne, jak Jan
Kowalski, Pałac Staszica i inne, pisane wielką literą, a także deskrypcje (wyrażenia od-
noszące się do jednego, określonego przez podanie cech obiektu, desygnatu), jak „naj-
dłuższy most w Polsce”, „autor Nie-Boskiej komedii”, „brat Klaudiusza” (wyrażenie to jest
deskrypcją, jeżeli Klaudiusz ma tylko jednego brata; jeżeli ma dwu lub więcej, wyrażenie
„brat Klaudiusza” nie jest deskrypcją, gdyż ma dwa desygnaty lub więcej).
Ponadto spotykamy nazwy złożone niebędące zarazem nazwami własnymi, w których
nie można wyodrębnić argumentu (argumentów) i funktora nazwotwórczego, gdzie
znaczenie zestawienia słów jest swoiste na zasadzie przyjętej konwencji znaczeniowej.
Przykładami takich nazw złożonych są: świadectwo zgonu, akt małżeństwa, prestiż prawa,
skrzywienie zawodowe, rozporządzenie na wypadek śmierci, stan wyższej konieczności, za-
sady współżycia społecznego czy zdolność do czynności prawnych. Wszystkie z podanych

przykładów nie zawierają w sobie funktora nazwotwórczego.
Należy zauważyć, że przyjęcie, iż nazwa złożona z dwu lub więcej słów ma swoiste zna-
czenie i nie jest zbudowana z argumentu (argumentów) i funktora, może być sprawą
subiektywnej oceny. Dla przykładu nazwa „świadectwo urodzenia” może być potrak-
towana jako złożona z nazwy „świadectwo” i funktora jednoargumentowego „uro-
dzenia” (podobnie jako funktor może być traktowane wyrażenie „maturalne”, „zgonu”,
„dojrzałości”).
W takich sytuacjach należy rozważyć, czy nazwa jest złożona ze słów, które tylko w takim
zestawieniu mają swoiste znaczenie, i wtedy traktujemy ją jako całość, czy też zasadnicze
znaczenie nazwy złożonej jest wyznaczone przez występującą w niej nazwę prostą, a dołą-
czony do tej nazwy funktor tylko modyfikuje to znaczenie. Według tego kryterium należy
przyjąć, że nazwa „świadectwo urodzenia” nie zawiera funktora nazwotwórczego.
W zależności od sposobu użycia w zdaniu to samo słowo może być zaliczone do róż-
nych kategorii syntaktycznych; może być traktowane jako nazwa albo jako funktor na-
zwotwórczy. O nazwie można powiedzieć, że ma ona znaczenie samoistne, niezależne
od kontekstu, w którym występuje. Z kolei funktory nazwotwórcze posiadają pewne
znaczenie, jednak nie mają waloru samodzielności – można powiedzieć, że są wyra-
żeniami współoznaczającymi (łącznie z argumentami). Jeżeli jednak np. przymiotnik
zostanie użyty samodzielnie (tj. bez argumentu/argumentów) w takim kontekście, że
możemy stwierdzić, co jest jego domyślnym argumentem, to w takiej sytuacji możemy
ten przymiotnik potraktować jako nazwę. Podobna sytuacja może dotyczyć takich ka-
tegorii gramatycznych, jak: imiesłów przymiotnikowy, przysłówek, liczebnik.
Przykładem tego jest przymiotnik „ciężki”. W zdaniu „Ciężki samochód przejechał przez most”
przymiotnik ten modyfikuje znaczenie nazwy „samochód” (w cytowanym zdaniu jest mowa
tylko o samochodach o dużej wadze), jest więc funktorem nazwotwórczym od jednego argu-
mentu nazwowego (argumentem funktora jest nazwa „samochód”).
Z kolei w zdaniu „Czołg jest ciężki” przymiotnik „ciężki” pełni funkcję nazwy i jest skrótem
myślowym wyrażenia „przedmiot ciężki”, „przedmiot o dużej wadze”. Dokonując analizy syn-
taktycznej zdania „Czołg jest ciężki”, przymiotnik „ciężki” potraktujemy jako nazwę.
Funktor zdaniotwórczy łącznie ze swoimi argumentami tworzy zdanie. 63

Funktor zdaniotwórczy jest określony na argumentach nazwowych albo na argumen-
tach zdaniowych.
Rozróżniamy dwa typy funktorów zdaniotwórczych:
– od argumentów nazwowych, np. czasowniki: „pisze”, „idzie przez”;
– od argumentów zdaniowych, gdy w wyniku powstaje zdanie złożone, np. „lub”,
„oraz”, „jeżeli…, to…”.
Podamy kilka przykładów funktorów zdaniotwórczych:
z
Piotr idzie. (zdaniotwórczy od 1 argumentu nazwowego)
n
z
Jan bije Pawła. (zdaniotwórczy od 2 argumentów nazwowych)
nn
z
Jan wymienił dolary na złotówki. (zdaniotwórczy od 3 argumentów nazwowych)
nnn
z
Nie jest tak, że Jan jest studentem. (zdaniotwórczy od 1 argumentu zdaniowego)
z
z Chociaż Jan jest studentem, to Jan lubi czytać bajki. (zdaniotwórczy od 2 argumentów
zz zdaniowych)
zJan wygrał w karty 100 złotych oraz Piotr wygrał 50 złotych, natomiast Ewa przegrała
zzz 150 złotych. (zdaniotwórczy od 3 argumentów zdaniowych)
Z pojęciem funktora zdaniotwórczego wiąże się podział zdań na zdania proste i zdania
złożone.
64 Jeżeli w zdaniu występuje tylko jeden funktor zdaniotwórczy, to takie zdanie nazy-
wamy zdaniem prostym. Argumentem takiego funktora zdaniotwórczego jest nazwa
lub nazwy.
Zdaniem złożonym nazywamy przy tym takie zdanie, w którym występuje co naj-
mniej jeden funktor zdaniotwórczy od argumentów zdaniowych.
Przykładem zdania złożonego jest zdanie: „Koło Warszawy Wisła jest bardzo szeroka i dlatego
pierwszy most stały wzniesiono dopiero w XVI wieku”.
W zdaniu złożonym znajduje się co najmniej jeden funktor zdaniotwórczy określony na ar-
gumencie/argumentach zdaniowych. W zdaniu złożonym jeden z funktorów zdaniotwór-
czych jest funktorem głównym. Funktor zdaniotwórczy nazywamy funktorem głównym
w zdaniu wtedy, gdy jest to funktor od argumentów zdaniowych i wszystkie inne wyrazy
i wyrażenia występujące w tym zdaniu znajdują się w argumentach tego funktora.
65 Funktory zdaniotwórcze dzielimy na dwie podstawowe grupy:
1) funktory ekstensjonalne, czyli prawdziwościowe; o funktorze zdaniotwórczym
mówimy, że jest ekstensjonalny wtedy, gdy wartość logiczna zdania Z zbudowa-
nego przez ten funktor jest wyznaczona wyłącznie przez wartości argumentów
tego funktora w zdaniu Z.
Takimi funktorami są: jednoargumentowa negacja „nie jest tak, że…” oraz dwu- lub więcejar-
gumentowe spójniki międzyzdaniowe, takie jak: „i”, „lub”, „albo”, „jeżeli… to…” i inne.
66 2) funktory intensjonalne, czyli nieprawdziwościowe; o funktorze zdaniotwór-

czym mówimy, że jest on intensjonalny wtedy, gdy wartość logiczna zdania Z zbu-
dowanego przez ten funktor nie jest możliwa do ustalenia na podstawie wartości
logicznej jego argumentów.
Przykładami takich funktorów są: „Jest zakazane, aby (pies był karmiony kawiorem)”, „Obo-
wiązuje, żeby (pies chodził w kagańcu)”, „Jest możliwe, że (Andrzej jest posłem)”, „Jacek był
przekonany, że (Piotr jest właścicielem motocykla marki Junak)”, „Pradziadek Pawła wiedział,
że (Paweł nie zdał egzaminu z biologii)”, „Myślę, że (teraz jadę samochodem)”.
Prawdziwość takich wypowiedzi nie ma związku z wartością logiczną zdań‍‑argu

mentów w podanych wyżej przykładach umieszczonych w nawiasach, ale zależy od
innych zdarzeń czy przyjętych sposobów interpretacji.
Wartość logiczna wyrażenia „Pradziadek Pawła wiedział, że (Paweł nie zdał egzaminu
z biologii)” zależy nie tyle od wyniku egzaminu Pawła, co również od tego, czy pra-
dziadek Pawła żył w dniu egzaminu Pawła i czy był o wyniku egzaminu poinformo-
wany, a więc do przyznania wartości logicznej niezbędne jest posiadanie przez nas do-
datkowych informacji, poza informacją o wartości logicznej zdania-argumentu.
Odrębnego omówienia wymaga użycie koniunkcji w zdaniu twierdzącym o budowie pod- 67

miotowo-orzecznikowej, tj. w zdaniu prostym składającym się z podmiotu, funktora zda-
niotwórczego „jest” („są”) oraz orzecznika21. Koniunkcja jest reprezentowana przez słowo
„i”, a także przez słowa równoznaczne, takie jak „oraz”, „a także” oraz przez przecinek.
Funktor koniunkcji, w zależności od sposobu użycia go w zdaniu podmiotowo-orzecz-
nikowym, może być funktorem nazwotwórczym albo funktorem zdaniotwórczym.
Z tego punktu widzenia rozróżniamy następujące sposoby użycia słowa „i” (lub równo-
znacznych słów) w zdaniu:
1) użycie koniunkcyjne, gdy stwierdzamy, że „A jest B i C”. Mówimy wtedy, że desy- 68
gnat nazwy A jest zarazem desygnatem nazwy B i jest desygnatem nazwy C, czyli
inaczej jest desygnatem zbioru elementów należących do iloczynu (przecięcia)
zbioru B i zbioru C. W takiej sytuacji funktor „i” buduje nazwę złożoną B i C, której
desygnaty należą do iloczynu zbiorów B oraz C. W takim przypadku mamy do
czynienia z funktorem nazwotwórczym od dwu argumentów nazwowych.
W zdaniu „Jan jest studentem i sportowcem” funktor „i” buduje nazwę złożoną „student i spor-
towiec”, której desygnatami są osoby będące zarazem studentami i sportowcami. W zdaniu „Nie
może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu, kto nie może czytać i pisać” podmiotem jest
„(osoba, która) nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu”, w orzeczniku zaś wy-
stępuje nazwa złożona zbudowana przez spójnik koniunkcji z dwu nazw: „kto nie może czytać”
i „(kto nie może) pisać”, posiadająca desygnaty w części wspólnej ich zakresów, tzn. nie może być
świadkiem testamentu osoba, która jednocześnie nie może czytać i nie może pisać.
69
2) użycie enumeracyjne, gdy stwierdzamy, że „A i B jest C”. Mówimy wtedy o przed-
miotach A, że należą do klasy C, a także mówimy o przedmiotach B, że należą do
klasy C. Podane wyżej zdanie można przekształcić na równoznaczne: „A jest C i B
jest C”. W opisanej sytuacji funktor „i” jest funktorem zdaniotwórczym od dwu
argumentów zdaniowych.
W zdaniu „Szachiści i brydżyści są sportowcami” mamy na myśli, że „Szachiści są sportow-
cami i brydżyści są sportowcami”, funktor „i” buduje zaś zdanie złożone z dwu zdań prostych;
zdanie „Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna są spółkami kapitało-
wymi” rozumiemy jako koniunkcję dwu zdań: zdania „Spółka z ograniczoną odpowiedzial-
nością jest spółką kapitałową” i zdania „Spółka akcyjna jest spółką kapitałową”. Podobnie
z użyciem enumeracyjnym mamy do czynienia w zdaniu „Wspólnik i akcjonariusz (jest osobą,
która) nie może potrącać swoich wierzytelności wobec spółki kapitałowej z wierzytelnością
spółki względem wspólnika z tytułu należnej wpłaty na poczet udziałów albo akcji”.
3) użycie syntetyzujące, gdy zdanie dodatkowo zawiera informację, że suma za- 70

kresów dwu nazw A oraz B połączonych funktorem koniunkcji jest równa zakre-
sowi nazwy C. W takim użyciu stwierdzamy, że „A i B razem wzięte to C”. W tym
szczególnym przypadku funktor „i” jest funktorem nazwotwórczym od dwu ar-
gumentów nazwowych, a na takie użycie tego funktora wskazuje zwrot „zarazem”
lub zwrot „razem wzięci”.
Przykładem takiego użycia jest zdanie „Studenci Wydziału Historii UW i pracownicy Wydziału
Historii UW razem wzięci tworzą korporację Wydziału Historii UW” – w opisanym przykła-
dzie występują dwie nazwy o tym samym zakresie: nazwa „studenci Wydziału Historii UW
i pracownicy Wydziału Historii UW” oraz nazwa „korporacja Wydziału Historii UW”.
21
Jako zdania podmiotowo-orzecznikowe traktujemy również te zdania proste, w których wpraw-
dzie nie występują słowa „jest”, „są”, ale można je przekształcić do przedstawionej postaci wzorcowej.
W szyku podstawowym wyrazów w zdaniu twierdzącym o budowie podmiotowo

‍‑orzecznikowej na początku umieszczona jest grupa podmiotu, a po funktorze „jest”
(ew. „są”) umieszczona jest grupa orzeczenia. Ponieważ w języku polskim występuje
dosyć duża swoboda w zakresie szyku wyrazów w zdaniu, w omawianych zdaniach
często stosowany jest tzw. szyk przestawny, w którym grupa podmiotu ulokowana jest
po grupie orzeczenia. W takiej sytuacji dla prawidłowej oceny sposobu użycia spójnika
koniunkcji występującego w zdaniu podmiotowo‍‑orzecznikowym o szyku przestawnym
konieczne jest przeredagowanie zdania do szyku podstawowego.
Szyk przestawny widoczny jest w następującym zdaniu (użyto w nim spójnika koniunkcji
w znaczeniu enumeracyjnym): „Inicjatywa ustawodawcza przysługuje posłom, Senatowi, Pre-
zydentowi Rzeczypospolitej i Radzie Ministrów”. Zdanie to sprowadzone do szyku podstawo-
wego ma następującą postać: „Posłowie, Senat, Prezydent Rzeczypospolitej i Rada Ministrów
(są podmiotami, którym) przysługuje inicjatywa ustawodawcza”.
Podobnie z szykiem przestawnym mamy do czynienia w zdaniu (występuje w nim spójnik ko-
niunkcji w użyciu syntetyzującym): „Adwokaturę stanowi ogół adwokatów i aplikantów ad-
wokackich”. Zdanie to sprowadzone do szyku podstawowego ma następującą postać: „Ogół
adwokatów i aplikantów adwokackich stanowi adwokaturę (są adwokaturą)”.
71 Jak wskazano wyżej, liczba funktorów zdaniotwórczych występujących w jednym

zdaniu jest podstawą do podziału wszystkich zdań na dwie grupy:
1) zdania proste, w których występuje tylko jeden funktor zdaniotwórczy („Jan śpi”,
„Ala kupiła książkę”, „Duży kredyt jest spłacany przez Pawła od pięciu lat”);
2) zdania złożone, w których występuje więcej niż jeden funktor zdaniotwórczy
(„Jeżeli Jan zdał egzamin, to Jan zaliczył semestr”, „Jan czyta książkę, a Piotr
pisze list”). Oznacza to, że w zdaniu złożonym co najmniej jeden z funktorów
zdaniotwórczych jest określony na jednym lub wielu argumentach zdaniowych.
Szczególnym przypadkiem zdania złożonego jest zdanie zanegowane: „Jan nie
czyta książki” o następującej strukturze:
Jan nie czyta książki.

z z
n n
z nn
72 Funktory funktorotwórcze wraz ze swoimi argumentami tworzą inne funktory.

Funktorami funktorotwórczymi są najczęściej przysłówki, które są nazwą sposobu,
czasu, miejsca, stopnia, np. głośno, gdzieniegdzie, dziko, dobrze. Argumentem funk-
tora funktorotwórczego jest zawsze funktor.
szybko biegnie bardzo szybko biegnie

z z
n n
z z
n n
z
n
z
n
Dysponując zdaniem, możemy dokonać jego analizy, oznaczając, do jakich kategorii

syntaktycznych należą poszczególne wyrazy składające się na to zdanie.
Jan jest uczciwym człowiekiem.
Ostrożny kierowca powoli przejeżdża przez zakręt.
Antena telewizyjna wysoko umocowana na budynku bardzo poprawia
Nieprawda, że Jan jest dobrym studentem.
Analizie poddajemy zdanie: „Jeżeli kierujący pojazdem zawrócił na moście, to postąpił nie-
zgodnie z art. 22 Prawa o ruchu drogowym i naraził się na karę grzywny”. W podanym przy-
kładzie w pierwszej kolejności uzupełniamy nazwy występujące w domyśle, tzn. dopisujemy
słowa („kierujący pojazdem”) i uzyskujemy wypowiedź niezawierającą skrótów, którą podda-
jemy analizie syntaktycznej. Nawiasem zaznaczamy zdania składowe.
Jeżeli [kierujący pojazdem zawrócił na moście], to[{(kierujący pojazdem) postąpił niezgodnie
z art. 22 Prawa o ruchu drogowym} i {(kierujący pojazdem) naraził się na karę grzywny}].
Po dokonaniu analizy, tj. po opisie kategorii syntaktycznych każdej składowej zdania,

dysponujemy możliwością sprawdzenia poprawności swojego działania. Dokonujemy
tego, traktując opis kategorii syntaktycznych jak ułamki piętrowe i mnożąc je przez
siebie – po dokonaniu uproszczeń (skróceniu ułamków) powinniśmy zawsze otrzymać
wyrażenie „z”.
Dla przykładu poprawność przypisania kategorii syntaktycznych poszczególnym elementom
zdania „Jeżeli Jan jest studentem, to Jan ukończył średnią szkołę” sprawdzamy, upraszczając
następujący iloczyn ułamków piętrowych:
z z z n
n nn n, co po dokonaniu uproszczeń daje nam z.
zz nn nn n
Należy jednak nadmienić, że pozytywny wynik opisanego sprawdzianu jest jedynie

warunkiem koniecznym, a nie wystarczającym poprawności dokonanej analizy. Znaczy
to, że w przypadku niemożności skrócenia ułamków do „z” przeprowadzona analiza
składniowa jest niepoprawna. Jednakże pozytywny wynik skrócenia jedynie uprawdo-
podabnia (nie daje pewności) poprawność tej analizy.
Rozdział III
Nazwa, podziały nazw i stosunki
zakresowe
Rozdział III. Nazwa, podziały nazw i stosunki zakresowe
1. Nazwa
1. Nazwa
73 Nazwa odgrywa istotną rolę w języku, gdyż umożliwia proces identyfikowania
różnych obiektów i z tego powodu nazwa jest podstawowym składnikiem wypo-
wiedzi. Jest to kategoria syntaktyczna, bez której nie jest możliwe zbudowanie
zdania w sensie logicznym. Termin ten jest używany głównie przez logików, języko-
znawcy zasadniczo nie definiują pojęcia nazwy, ograniczając się do analizy funkcji
nazywania.
Omówimy bliżej samo pojęcie, jak też występujące podziały nazw.
Do celów niniejszych rozważań przyjęliśmy (rozdział II), że nazwą jest wyraz lub
wyrażenie, które może być podmiotem (A) lub orzecznikiem (B) w zdaniu „A jest B”.
W zdaniu „Piotr Kowalski jest notariuszem” występują więc dwie nazwy: „Piotr
Kowalski” (podmiot) oraz „notariusz” (orzecznik).
Nazwą określamy taki wyraz bądź wyrażenie, które odnosi się do szeroko
rozumianych przedmiotów, tzn. takich, które występują empirycznie lub są
abstrakcyjne, a nawet są tylko wytworem fantazji. Przez nazwę rozumiemy więc za-
równo wyrażenia, które są symbolami określonych przedmiotów (pies Burek, kon-
stytucja, dworzec kolejowy w Zakopanem, Apollo, armaniak), jak też wyrażenia,
które nie są symbolem określonego pojedynczego przedmiotu, będące symbolem
wielu przedmiotów posiadających wspólną własność lub własności (podręcznik,
długopis, biskup, rzeka żeglowna). W sensie lingwistycznym nazwami są wszystkie
rzeczowniki (poza pełniącymi funkcję przyimka, np. wynikiem, celem), funkcję
nazwy mogą pełnić również przymiotniki (np. blady), imiesłowy przymiotnikowe
(np. przegrany, osiwiały, nauczony), a także czasami przysłówki (np. dzisiaj)
i liczebniki (np. piąty).
74 Przedmiot oznaczany przez daną nazwę jest desygnatem tej nazwy. Każdej nazwie
przyporządkowany jest zbiór przedmiotów, do których ta nazwa się odnosi, przy czym
ten zbiór może być pusty albo niepusty. Zbiór ten określany jest jako zakres nazwy lub
1. Nazwa 41
też jako zbiór desygnatów nazwy, denotację nazwy. Stosunek nazwy do jej zakresu
określamy jako denotowanie.
Pojęcie zbioru jest używane bardzo często i jest rozumiane intuicyjnie – mówimy, że
zbiór parzystych liczb naturalnych jest nieskończony, że zbiór pracowników Uniwersy-
tetu Warszawskiego liczy powyżej siedmiu tysięcy osób, że człowiek jest zbiorem ko-
mórek, odcinek jest zbiorem punktów, a księgozbiór jest zbiorem książek. Zbiór składa
się z jakichś nieuporządkowanych jednostek, elementów, tzn. obiektów, przedmiotów,
które do tego zbioru należą.
Zakres nazwy (denotacja) jest zbiorem składającym się z elementów, tj. desygnatów
nazwy. Ze względu na swoją wewnętrzną budowę desygnaty nazw mogą być przed-
miotami zbiorowymi albo niezbiorowymi, przy czym rozumienie pojęcia „przedmiot
zbiorowy” czy „przedmiot niezbiorowy” jest na gruncie logiki specyficzne, odbiegające
od intuicyjnego rozumienia tych terminów w języku ogólnym, i nie jest utożsamiane
z liczbą desygnatów.
Desygnaty nazwy są przedmiotami zbiorowymi wtedy, gdy tworzą zbiór składający

się z części, fragmentów, kawałków. Zakres nazwy z takimi desygnatami jest cało-
ścią złożoną z pewnych przedmiotów traktowanych jako części tej całości, przy czym
części wchodzące w skład tego zbioru nie są takie same. W przypadku tak rozumianego
zbioru element elementu zbioru jest elementem zbioru. Zbiór tego typu, stanowiący
całość złożoną z przedmiotów będących jego częściami, jest nazywany agregatem lub
zbiorem w sensie kolektywnym.
Przykładem nazwy z desygnatami zbiorowymi jest „część terytorium Polski” – do

zakresu tej nazwy wchodzi terytorium województwa, a także terytorium powiatu
(tj. części województwa), terytorium gminy (tj. części powiatu), przy czym każde
z nich jest desygnatem nazwy „część terytorium Polski”. Jest tak, ponieważ każde wo-
jewództwo jest częścią terytorium Polski, każdy powiat jest częścią województwa, te-
rytorium powiatu jest zatem desygnatem nazwy „część terytorium Polski”, gmina jest
częścią powiatu, terytorium gminy jest więc również desygnatem nazwy „część teryto-
rium Polski”. Opisany podział desygnatów na części można prowadzić dalej, np. dzieląc
terytorium gminy na terytoria sołectw, dzielnic, osiedli i inne.
Desygnaty nazwy są przedmiotami niezbiorowymi, gdy stanowią zbiór wziętych

z osobna przedmiotów opatrzonych daną nazwą i wyodrębnionych ze względu na po-
siadanie wspólnej cechy lub cech. Denotacja (zakres) nazwy „książka” oznacza zbiór
składający się wyłącznie z poszczególnych książek (mimo że każda książka składa się
z kartek, kartka nie jest elementem zbioru książek); podobnie zakres nazwy „prostokąt”
składa się tylko z poszczególnych prostokątów (mimo że każdy prostokąt składa się
z punktów, punkt nie jest elementem zbioru prostokątów), elementami zakresu nazwy
„komputer” są tylko komputery, elementami zakresu nazwy „student” są tylko stu-
denci, elementami zakresu nazwy „liczba parzysta” – tylko liczby parzyste. Elemen-
tami zbioru przedmiotów niezbiorowych, tj. X-ów, są tylko X-y. Zbiory tego typu
stanowiące zespół przedmiotów wyłonionych w określony sposób są nazywane klasą
lub zbiorem w sensie dystrybutywnym.
42 Rozdział III. Nazwa, podziały nazw i stosunki zakresowe
Rozróżnienie zbiorowych i niezbiorowych desygnatów może stanowić podstawę po-

działu nazw niepustych (tj. posiadających co najmniej jeden desygnat) na nazwy
zbiorowe i nazwy niezbiorowe1.
O dwu nazwach mówimy, że są one równoważne, wtedy, gdy obu tym nazwom odpo-
wiada ten sam zbiór desygnatów, tzn. gdy mają one taką samą denotację. W przedsta-
wionym ujęciu nazwami równoważnymi są: „Pałac Kultury i Nauki” oraz „najwyższy
budynek w Warszawie” (według stanu w tym zakresie z początku 2015 r.). Obie te
nazwy mają ten sam zbiór desygnatów, w tym przypadku jednoelementowy, a więc
jeden przedmiot (określona budowla) jest desygnatem dwu wymienionych nazw.
W szczególności nazwami równoważnymi są synonimy, np. eskorta – straż, eskulap –
lekarz, fikcja – złudzenie, konfident – donosiciel, edycja – wydanie, egoista – samolub.
2. Podziały nazw
2. Podziały nazw
Istnieje wiele kryteriów podziałów nazw. W niniejszych rozważaniach ograniczymy się
do kryteriów, które pozwolą nam wyodrębnić podstawowe ich rodzaje.
Nazwy proste i złożone

75 Kryterium podziału nazw na proste i złożone jest budowa wyrażenia odpowiadającego
danej nazwie. Nazwy proste są nazwami jednowyrazowymi, np. notariusz, proku-
rator, książka. Nazwy składające się z dwóch albo więcej wyrazów to nazwy złożone,
np.: ten, który był ostatnim królem Polski; książki, które oddałem do biblioteki; student
Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, egzamin dojrzałości.
Kryterium: budowa wyrażenia
Nazwy indywidualne i generalne

Ten podział nazw został dokonany ze względu na sposób wyodrębnienia desygnatów.
Podstawę rozróżnienia nazwy indywidualnej od nazwy generalnej stanowi okolicz-
ność, czy nazwa zostaje przypisana danemu desygnatowi ze względu na przyjętą kon-
wencję (niezależnie od własności tego desygnatu), czy też nazwa zostaje przypisana
desygnatowi ze względu na określone własności tego desygnatu.
1
Niepuste nazwy, których zakres tworzą desygnaty będące przedmiotami zbiorowymi, są okreś
lane jako nazwy zbiorowe. Niepuste nazwy, których zakres jest złożony z desygnatów będących
przedmiotami niezbiorowymi, są określane jako nazwy niezbiorowe. Przedstawiony podział nazw
na zbiorowe i niezbiorowe odwołuje się do sfery oznaczania i jest jednym z najczęściej występujących
w literaturze przedmiotu. Por. R. Suszko, Wykłady z logiki formalnej, cz. I, Warszawa 1965, s. 54 i n.
Należy nadmienić, że niektórzy logicy, a wśród nich T. Kotarbiński, uważają, że różnica między nazwą
zbiorową i niezbiorową tkwi nie w tym, co one oznaczają, lecz w tym, co znaczą. Por. T. Kotarbiński,
Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa 1986, s. 24.
2. Podziały nazw 43
Nazwa indywidualna jest arbitralnie nadawana określonemu przedmiotowi 76

poprzez ustanowienie (nazywanie), a nie ze względu na zbiór jego cech charak-
terystycznych (treść) – bycie desygnatem takiej nazwy nie zależy od właściwości posia-
danych przez jej desygnat. Innymi słowy, nazwa indywidualna nie posiada konotacji,
tj. przypisanego jej zestawu cech (właściwości), odróżniających desygnat tej nazwy od
desygnatów innych nazw.
Dla przykładu nazwa „Tatrzański Park Narodowy” ma jeden desygnat w Polsce, nazwa jest
przypisana do określonego obiektu i nie zależy od właściwości tego obiektu, liczby drzew,
gatunków, powierzchni itd.2.
Nazwy indywidualne zapisywane są, poczynając od wielkiej litery/liter.

Każda nazwa indywidualna przysługuje desygnatowi na zasadzie przyjętej konwencji
znaczeniowej, niezależnie od właściwości posiadanych przez desygnat.
Nazwa „Piotr” jest nazwą indywidualną. Nazwa ta odnosi się do konkretnej osoby, jest jej
przypisana na zasadzie konwencji znaczeniowej przez rodziców i nie zależy od właściwości
osoby (poza jedną – można ją przypisać tylko osobnikowi płci męskiej). Podobnie nazwą in-
dywidualną jest „Rondo ONZ”, „Pałac Kazimierzowski” itp. Nazwą indywidualną może być
również oznaczona postać mityczna, np. „Apollo”. Nie będzie jednak nazwą indywidualną
nazwa złożona „osoba o imieniu Piotr”, której jako jej zakres przypiszemy zbiór wszystkich
osób o imieniu Piotr. Nazwa ta nie odnosi się bowiem do konkretnej osoby, lecz do wielu osób,
które charakteryzują się określoną wspólną cechą (imieniem Piotr).
Nazwa generalna przypisywana jest przedmiotowi ze względu na wyodręb- 77

nioną cechę (lub cechy), charakterystyczną dla tego przedmiotu.
W zdaniu podmiotowo-orzecznikowym „Warszawa jest największym miastem w Polsce”
nazwą generalną jest więc wyrażenie „największe miasto w Polsce”. Mimo że „największe
miasto w Polsce” jest to wyrażenie, które utożsamiamy z jednym konkretnym miastem, to
jednak chodziło tu o wyróżnienie tej nazwy ze względu na cechę, którą jest wielkość miasta.
Szczególnym przypadkiem nazw generalnych są tzw. nazwy prywatywne. Mianem 78

tym określamy nazwy wskazujące brak pewnej cechy u desygnatów nazwy gene-
ralnej.
Przykładem może być: „niewykonanie zobowiązania”, „nieważność postępowania”, „niepo-
wetowana szkoda”, a także „zajęcia niemające odpowiednika w nazwie kierunku studiów”,
„bezskuteczność czynności” itp.
Jak widać z powołanych przykładów, konstrukcja nazwy prywatywnej najczęściej

sprowadza się do umieszczenia negacji przy jednym z członów nazwy złożonej gene-
ralnej (w postaci przedrostka „nie” lub „bez” połączonego z jednym z członów nazwy
złożonej bądź słowa „nie” wchodzącego samodzielnie w skład nazwy złożonej).
Kryterium: sposób identyfikowania desygnatu
2
Z pojęciem „nazwa indywidualna” wiąże się pojęcie „imię własne”. Logicy najczęściej utożsa-
miają zakresowo te dwa pojęcia, aczkolwiek odnotowano kilka innych stanowisk.
79 Nazwy mogą występować w różnych rolach znaczeniowych, czyli supo-

zycjach (z łac. supponere – zastępować). Przez supozycję rozumiemy sposób
użycia określonej nazwy, będący relacją odnoszącą nazwę do różnego typu przed-
miotów. Określona nazwa zgodnie z poglądami logiki tradycyjnej3 występować
może w następujących supozycjach: supozycji prostej nazywanej też inaczej zwykłą
(suppositio simplex), supozycji formalnej (suppositio formalis) oraz supozycji mate-
rialnej (suppositio materialis).
80 Supozycja prosta (zwykła) odnosi się do poszczególnego, określonego desygnatu
nazwy.
W takiej supozycji występuje nazwa „pies” w zdaniu „Pies zjadł całą kurę” – mamy tutaj na
myśli określonego jednego, konkretnego psa, który zjadł kurę.
81 Supozycja formalna odnosi się do gatunku, a nie poszczególnego, indywidualnego

reprezentanta danego gatunku.
Powiadamy więc: „Pies nie lubi alkoholu”, mając na myśli wszystkie desygnaty nazwy „pies”.
82 W supozycji materialnej odwołujemy się do będącego nazwą wyrazu bądź wyrażenia

jako takiego, a więc wyrażenie występujące w tej roli znaczeniowej jest nazwą dla sa-
mego siebie, co znajduje odbicie w umieszczeniu tego wyrazu bądź wyrażenia w cu-
dzysłowie, np. w zdaniu: „Wyraz «pies» jest rzeczownikiem” nie odwołujemy się do
jakiegokolwiek desygnatu tej nazwy, lecz orzekamy o własności wyrazu tworzącego
nazwę. Nazwy cudzysłowowe, czyli takie, które powstają poprzez użycie cudzysłowu,
są wyrażeniami występującymi w supozycji materialnej4.
Nazwa indywidualna występuje w supozycji prostej i materialnej.
Nazwa generalna występuje w trzech supozycjach: prostej, formalnej i materialnej.
Kryterium: sposób użycia nazwy
Nazwy ogólne, jednostkowe i puste

Ten podział nazw odnosi się do ich zakresu. Zakresem nazwy w określonym jej zna-
czeniu nazywamy zbiór desygnatów danej nazwy.
3
Nazwy poszczególnych rodzajów supozycji różnią się u różnych autorów, ponadto obok po-
danych trzech rodzajów supozycji wyróżniana jest niekiedy czwarta, zwana naturalną, gdy nazwa
jest użyta w sposób wskazujący na to, że odnosi się do każdego ze swoich desygnatów (np. „czło-
wiek jest śmiertelny”).
4
Z supozycją materialną łączy się pojęcie metajęzyka. Z metajęzykiem mamy do czynienia wów-
czas, gdy używamy języka, który służy do opisu innego języka. Jeśli więc odwołujemy się do wyra-
żenia ujętego w cudzysłów, np. „wyraz «stół» składa się z czterech liter”, wówczas poprzez odnie-
sienie się nie do przedmiotu, którym jest określony mebel, lecz do słowa „stół”, budujemy wypowiedź
metajęzykową. O zagadnieniach związanych z metajęzykiem była mowa w rozdziale II podręcznika.
2. Podziały nazw 45
Zakresem nazwy „notariusz” jest zbiór, którego elementami są poszczególni notariusze. Desy-
gnatem nazwy „student” jest więc m.in. Piotr Kowalski studiujący na Uniwersytecie Warszaw-
skim. Desygnatem nazwy jest przedmiot oznaczony daną nazwą.
Zakres nazwy, inaczej mówiąc – zbiór desygnatów nazwy, ma zawsze określoną liczeb-
ność, moc zbioru. Właśnie liczebność zbioru desygnatów stanowi kryterium podziału
nazw na: ogólne, jednostkowe i puste.
Nazwa ogólna to taka, która ma więcej niż jeden desygnat. 83
„Książka”, „szafa”, „pióro”.
Nazwa jednostkowa ma jeden desygnat. 84

„Najpiękniejsza kobieta świata”, „najstarszy człowiek na świecie”, „Piotr Kowalski”.
Nazwa pusta nie ma żadnego desygnatu, inaczej mówiąc, zbiór desygnatów nazwy 85
pustej jest zbiorem pustym (tzn. o mocy równej zero)5. Nazwa pusta nic nie oznacza,
ale może mieć treść, tzn. konotację.
Przykładem takiej nazwy pustej jest: „przewodniczący Rady Państwa” (w obecnym systemie
władzy), „obecny król Francji”, „pies o wadze 200 kg”, „krasnoludek”, „elf” itp.
Często posługujemy się nazwami pustymi w sposób, który stwarza wyobrażenie

posiadania desygnatów przez te nazwy. Na ogół dotyczy to postaci mitycznych, jak
np. nazwa „Zeus” używana w sposób, który sugeruje posiadanie desygnatu. W sy-
tuacjach tego typu nazwa pusta traktowana jest jak nazwa posiadająca jeden desy-
gnat (np. „Miś Puchatek”) albo jak nazwa posiadająca więcej niż jeden desygnat (np.
„nimfa”), podczas gdy w rzeczywistości wymienione nazwy nie posiadają żadnych
desygnatów.
Nazwy generalne, o których była już mowa, mogą być zarówno nazwami ogólnymi,
jednostkowymi, jak i pustymi. Nazwy zaś indywidualne nie mogą być ogólnymi, mogą
być tylko nazwami jednostkowymi albo pustymi.
Kryterium: liczebność zbioru desygnatów
5
Podane określenie nazwy pustej nie zawsze jest rozumiane w opisany sposób. Dla przykładu
według T. Kotarbińskiego nazwy abstrakcyjne są de facto wyrażeniami nazwopodobnymi (onomato-
idami), tj. wyrażeniami, które wyglądają na nazwę, lecz nazwą nie są, jak np. bigamia, zabór mienia,
zależność. T. Kotarbiński definiuje nazwę pustą jako równoznacznik połączenia nazw oznaczających,
które łącznie dają nazwę też oznaczającą, aczkolwiek bez desygnatów („syn bezdzietnej matki”). Dla
żadnego onomatoidu nie można znaleźć równoznacznika w postaci splotu wyrażeń oznaczających.
Według opisanego rozróżnienia wszystkie nazwy winny być dzielone na ogólne, jednostkowe, puste,
poza podziałem pozostają zaś onomatoidy, które nie są nazwami. Por. T. Kotarbiński, Kurs logiki dla
prawników, Warszawa 1974, s. 16 i n.
Nazwy konkretne i abstrakcyjne

86 Nazwa konkretna odnosi się do rzeczy, osób lub wyobrażenia osoby albo
rzeczy.
Nazwą konkretną jest np. „prokurator”, „skrypt”, „budynek”, „Harry Potter”.
87 Nazwa abstrakcyjna to taka, której desygnaty nie należą do kategorii rzeczy lub
osób, a także według poglądów niektórych do kategorii czegoś, czego nie potrafimy
wyobrazić sobie w postaci obiektu empirycznego (tj. osoby lub rzeczy). Nazwy abstrak-
cyjne są nazwami:
– klas obiektów, jak np. „umowa komisu”, „sprawiedliwość”, „cel umowy”, „błąd”, „zła
wiara”;
– zdarzeń, jak np. „bitwa”, „opieka” „postępowanie nieprocesowe”;
– relacji, jak np. „zstępność”, „powinowactwo”, „wyższość”, „bliskość”;
– własności, jak np. „dobroć”, „purpura”;
– liczb.
Czasami rozpoznanie różnicy pomiędzy nazwą konkretną i nazwą abstrakcyjną nie jest
oczywiste.
Wyraz „bliski” jest przykładem nazwy konkretnej. Jeśli zaś mówimy „bliskość”, to odnosimy
się do nazwy abstrakcyjnej.
Odrębnego wyjaśnienia wymaga sposób traktowania nazw występujących

w języku prawnym, które nie są nazwami konkretnymi (są nazwami abstrak-
cyjnymi) i oznaczają szeroko rozumiane zachowania6, np. zabójstwo, kradzież, za-
niechanie, powinowactwo, umowa przechowania, zasiedzenie (tego typu nazwami
są w szczególności terminy języka prawnego). Każde z określonych przez te nazwy
zachowań ma swoje właściwości, na podstawie których możemy je odróżnić od in-
nych zachowań.
W odniesieniu do takich nazw przyjmujemy, iż posiadają one desygnaty, którymi są
konkretne zachowania ludzkie.
Poszczególne zabójstwa są desygnatami nazwy „zabójstwo”, poszczególne kradzieże są desy-
gnatami nazwy „kradzież”, poszczególne zaniechania są desygnatami nazwy „zaniechanie”,
poszczególne powinowactwa są desygnatami nazwy „powinowactwo”, poszczególne umowy
przechowania są desygnatami nazwy „umowa przechowania” itd.
Takie szerokie rozumienie desygnatu w zastosowaniu do nazw języka prawnego po-

zwala nam na traktowanie tych nazw jako niepustych, w szczególności – na badanie
zachodzących pomiędzy nimi stosunków zakresowych i wyznaczanie nazw w sto-
sunku do nich sprzecznych. Umożliwia też wyróżnienie wśród nich nazw jednostko-
wych i nazw ogólnych.
88 Należy jednak zdawać sobie sprawę z abstrakcyjnego charakteru tych nazw i nie można
im przypisywać desygnatów w postaci obiektów materialnych, rzeczywistych, gdyż po-
pełnimy wtedy błąd hipostazowania.
6
Przyjmując, że wszelkie stosunki pomiędzy ludźmi lub organizacjami, jakiekolwiek by one były,
nie są kategorią samoistną, lecz polegają na ich określonym zachowaniu.
3. Treść nazwy 47
Niewłaściwe posługiwanie się nazwami abstrakcyjnymi prowadzi niekiedy właśnie do

błędu hipostazowania, polegającego na przyporządkowaniu nazwie abstrakcyjnej de-
sygnatów uznanych za empiryczne, które jednak w rzeczywistości nie istnieją.
Przykładem jest wypowiedź: „Sprawiedliwość wreszcie dosięgnęła tego przestępcy”, o ile bę-
dzie ona rozumiana w ten sposób, że to sprawiedliwość – czyli pewna cecha – doprowadziła
do pojmania i ukarania tego przestępcy.
Kryterium: sposób istnienia desygnatów
3. Treść nazwy
3. Treść nazwy
Znaczenie nazwy (konotacja) jest jej treścią, na którą składa się zespół cech 89
posiadanych przez każdy desygnat danej nazwy. Znaczenie posiadają wyłącznie
nazwy generalne, zatem i uwagi dotyczące treści nazw dotyczą wyłącznie nazw ge-
neralnych. Z kolei nazwy indywidualne są przypisywane desygnatom jedynie na pod-
stawie ustalenia umownego, konwencji, niezależnie od własności desygnatów, stąd
nazwy te nie posiadają treści.
Nazwa „rolnik” znaczy więc „osoba fizyczna prowadząca na własny rachunek działalność rol-
niczą jako posiadacz (samoistny albo zależny) gospodarstwa rolnego”. W ten sposób podajemy
te cechy, które określają obiekt będący desygnatem nazwy „rolnik”.
Przez treść pełną (zupełną) nazwy rozumiemy zbiór wszystkich cech przysługują-
cych każdemu desygnatowi nazwy, przy jej przyjętym znaczeniu7.
Zazwyczaj ograniczamy się do podania tych cech, których zbadanie wystarczy do jed-
noznacznego odróżnienia desygnatu nazwy. Taki zespół cech określa się mianem cech
konstytutywnych, czyli istotnych, które w sposób jednoznaczny określają desygnat.
Wyznaczenie cech konstytutywnych jest w wielu przypadkach sprawą wyboru: np.
dla nazwy „trójkąt” jako cechy konstytutywne, wystarczające do odróżnienia jej de-
sygnatów, można przyjąć następujące zestawy cech konstytutywnych: (1) bycie figurą
geometryczną, posiadanie trzech boków, ale równie dobrze można stwierdzić, że ce-
chami tymi są: (2) bycie figurą geometryczną, posiadanie trzech kątów. Oczywiście
każdy trójkąt, poza arbitralnie wyróżnionymi przez nas cechami wystarczającymi do
odróżnienia desygnatów tej nazwy (tj. cechami konstytutywnymi), ma wiele innych
cech, niepotrzebnych jednak przy odróżnianiu desygnatów tej nazwy od innych przed-
miotów. Te pozostałe cechy wspólne, „dodatkowe”, uzupełniające w stosunku do kon-
kretnego zestawu wyróżnionych cech konstytutywnych, nazywamy cechami konse-
kutywnymi (zestaw cech konsekutywnych zależy od tego, jakie cechy uznaliśmy za
konstytutywne8).
7
W przypadku homonimu każdemu z jego znaczeń odpowiada inna treść pełna, np. inne cechy
mają desygnaty nazwy „zamek” w znaczeniu budowli obronnej, a inne cechy mają desygnaty tej
nazwy w znaczeniu urządzenia do zamykania drzwi, szuflad, walizek itp.
8
W przypadku nazwy „trójkąt” dla obu wspomnianych przykładowych zestawów cech konstytu-
tywnych do cech w stosunku do nich konsekutywnych należą: suma kątów równa 180°, posiadanie
trzech wysokości, posiadanie trzech symetralnych przecinających się w punkcie, który jest środkiem
Treść pełna nazwy równa jest zawsze sumie posiadanych przez desygnaty tej nazwy
ustalonych cech konstytutywnych i cech w stosunku do nich konsekutywnych.
90 Dwie nazwy są równoznaczne wtedy, gdy mają taką samą treść, tzn. taki sam jest zbiór
cech wyróżniających desygnaty tych nazw. Możemy stwierdzić, że jeżeli dwie nazwy
są równoznaczne, to te dwie nazwy są również równoważne (tzn. jest im przyporząd-
kowany ten sam zbiór desygnatów). Należy zauważyć, że w przeciwną stronę impli-
kacja nie zachodzi. Wiele nazw, które są z punktu widzenia zakresowego zamienne,
a więc są równoważne zakresowo, nie są równoznaczne treściowo.
Takimi nazwami są np. „reżyser filmu «Pianista»” oraz „reżyser filmu «Nóż w wodzie»”.
Z punktu widzenia treści zestawienie tych dwóch nazw nie jest równoznaczne, acz-
kolwiek obie nazwy są równoważne, ponieważ oznaczają ten sam desygnat. Natomiast
nazwy „flaga” i „chorągiew” są równoznaczne i równoważne.
91 Wśród nazw wyróżniamy takie, których znaczenie nie zależy od miejsca i czasu ich
użycia (liczba podzielna przez dwa, pies, samochód, żelazo, sól kamienna itp.), oraz wy-
różniamy nazwy, których znaczenie zależy od tego, kto, gdzie i kiedy posłużył się taką
nazwą (np. „ja”, „mój ojciec”, „tutaj”, „teraz”), względnie od kontekstu, w którym
taka nazwa występuje. Treść takiej nazwy generalnej nie zawsze daje się wyznaczyć
w sposób wystarczający do odróżnienia jej desygnatów od innych obiektów.
Podział przyjmujący za kryterium niezmienność znaczenia, które przypisujemy
nazwie, pozwala na wyróżnienie dwu rodzajów nazw generalnych:
– nazw o stałym znaczeniu, posiadających to samo znaczenie niezależnie od wa-
runków, w których nazwa jest użyta;
– nazw o zmiennym znaczeniu – w takiej sytuacji znaczenie wyznaczane jest przez
sposób, miejsce, osobę, czas czy kontekst, w którym nazwa została użyta.
Kryterium: stałość znaczenia
92 Nazwami o zmiennym znaczeniu są nazwy wieloznaczne. Przez wieloznaczność rozu-

miemy tutaj cechę wyrażeń językowych, polegającą na posiadaniu przez jeden element
języka (słowo, wyrażenie) więcej niż jednego znaczenia.
Wieloznaczność nazw ma kilka odmian, z którymi spotykamy się zarówno w języku
potocznym, jak i w języku prawnym. Są to: homonimia, polisemia, intuicyjność, oka-
zjonalność oraz brak odróżnienia supozycji nazwy.
93 Homonimia jest jedną z przyczyn wieloznaczności i polega na występowaniu wy-
razów mających identyczne brzmienie (a najczęściej także pisownię) i posiadających
różne znaczenia, przy czym każdy z tych wyrazów ma odrębne pochodzenie (ety-
okręgu opisanego na tym trójkącie, posiadanie pola wyznaczonego według wzoru ah/2 i bardzo wiele
innych własności wspólnych wszystkim trójkątom, a także odpowiednio dla zestawu (1) posiadanie
trzech kątów, a dla zestawu (2) – trzech boków.
3. Treść nazwy 49
mologię). Homonim ma wiele znaczeń potencjalnych i jedno znaczenie kontekstowe.

Każde z potencjalnych znaczeń homonimu aktualizuje się, gdy nazwa zostaje użyta
w kontekście. Przez kontekst rozumiemy znaczenie pozostałych słów tworzących wy-
rażenie (np. przepis prawny), składnię tego wyrażenia, a także miejsce i czas sformu-
łowania wyrażenia zawierającego homonim. Z tego względu homonimy występujące
w języku w konkretnych użyciach nie są nazwami wieloznacznymi, gdyż nazwy te są
w poszczególnych wypowiedziach ujednoznacznione kontekstowo. Zdarza się jednak,
że pomimo użycia takiej nazwy w określonym kontekście nie wiadomo, z którym zna-
czeniem mamy w danym przypadku do czynienia (np. „Paweł interesuje się aktami
Joasi”: akty – zdjęcia, akta – dokumenty). Ustalenie znaczenia nazwy wieloznacznej
poprzez umieszczenie jej w kontekście jest naturalną drogą, stosowaną przez użytkow-
ników języka – nazwa zawsze występuje w jakimś kontekście, powstaje tylko pytanie,
czy kontekst daje wystarczającą informację dla ujednoznacznienia homonimu.
Przykładami homonimów są: „powód” (dla prawnika „powód” to strona procesowa, w języku
potocznym „powód” to przyczyna), „akcja” (dla prawnika „akcja” to dokument stwierdzający
udział w spółce, potocznie „akcja” to zorganizowane działanie). W obu przykładach wystąpiły
dwa znaczenia jednej nazwy.
Drugim z powodów wieloznaczności jest polisemia, kiedy to nazwa posiada kilka zna- 94
czeń o wspólnej etymologii (pochodzeniu). Podobnie jak ma to miejsce w odniesieniu do
homonimów, wyrażenia polisemiczne występujące w języku w konkretnych użyciach nie
są nazwami wieloznacznymi, gdyż nazwy te są ujednoznacznione kontekstowo.
Przykładem nazwy polisemicznej występującej w języku prawnym jest „głowa”. Nazwa ta jest
używana w sensie anatomicznym, służy do oznaczenia rodzaju działalności opodatkowanej
(„głowa medium”), jednostki statystycznej („głowa mieszkańca”), wreszcie najważniejszej
osoby w państwie („głowa państwa”).
Wieloznaczne są również nazwy określane jako intuicyjne, o znaczeniu naocznym, 95

tj. takie, dla których trudne jest podanie zespołu cech stanowiących treść, aczkolwiek
człowiek rozpoznaje desygnat w znacznym stopniu intuicyjnie.
Dla przykładu nazwą intuicyjną jest „dzieło sztuki” – nie jest oczywiste, czy dany obiekt jest
„dziełem sztuki” (nazwa występująca w wielu aktach prawnych), czy też jest to przedmiot,
który nie posiada żadnych wartości artystycznych, czy jest to tylko wyrób pamiątkarski –
dzieło sztuki może mieć różną wielkość, może być wykonane z różnych materiałów, posiadać
różną formę i kształt, różne kolory itp. Odróżnienie desygnatów nazwy „dzieło sztuki” może
w niektórych przypadkach wymagać zastosowania kryteriów polegających na ogólnej ocenie
wyglądu, wybiegającej poza treść nazwy intuicyjnej.
Nazwa intuicyjna jest nazwą, której desygnaty dają się ustalić, lecz trudno jest podać
jej treść językową, ponieważ odróżnienie desygnatów tej nazwy wymaga zastosowania
dodatkowych i trudnych do sprecyzowania kryteriów, polegających na ogólnej ocenie
ich wyglądu.
Przykładem może być też nazwa „chińska waza z okresu Ming” – wprawdzie możemy określić
cechy konstytutywne desygnatu9, jednakże pomimo tej znajomości rozpoznanie desygnatu
przez ignoranta jest praktycznie niemożliwe.
9
Szkliwo grube, pokryte pęcherzykami, zielonkawe lub niebieskie, nieszkliwione powierzchnie
odbarwione w czasie szkliwienia na czerwonawo, w niektórych miejscach widoczne czarne plamki
powstałe na skutek nagromadzenia się błękitu kobaltowego, brzeg podstawy przycięty nożem, pod-
stawa wysoka w proporcji do pozostałej części naczynia, wyrób wielobarwny z konturem wyko-
96 Inną z przyczyn wieloznaczności jest stosowanie wyrażeń okazjonalnych, których

znaczenie w poszczególnych kontekstach zależy od okoliczności użycia – bez znajo-
mości tych okoliczności nie wiadomo, w jakim znaczeniu nazwa okazjonalna została
użyta.
Przykładem może być nazwa złożona „członek jego rodziny”.
97 Wieloznaczność nazwy może wynikać również z braku odróżnienia supozycji,

w której ta nazwa została użyta w konkretnej wypowiedzi.
Gdy słyszymy, że „pies lubi mięso”, nie zawsze wiadomo, czy mówca ma na myśli konkretnego
psa (supozycja prosta), czy też wypowiada się o wszystkich psach (supozycja formalna).
98 Poza wieloznacznością często napotykamy problemy dotyczące równoznaczności nazw,

czyli synonimów. Synonimią nazywamy relację zachodzącą między wyrażeniami (na-
zwami) równoznacznymi (a także często relację między wyrażeniami bliskoznacznymi,
co nie znajduje uzasadnienia z metodologicznego punktu widzenia, gdyż bliskość czy
podobieństwo znaczeń są to cechy stopniowalne i rozpoznawane tylko na podstawie
subiektywnych ocen, nie jest to relacja, o której możemy obiektywnie stwierdzić, że
zachodzi10).
4. Zakres nazwy
4. Zakres nazwy
Kolejnym podziałem nazw generalnych jest podział odwołujący się do rozpoznawal-
ności znaczenia nazwy. Pozwala on na wyróżnienie dwu rodzajów nazw: nazwy wy-
raźnej i nazwy niewyraźnej.
Kryterium: rozpoznawalność treści (znaczenia) nazwy
Nazwa wyraźna to taka, której treść jest dokładnie określona. W sytuacji gdy mamy
do czynienia z niepustą nazwą wyraźną, znajomość jej treści jest wystarczająca do
jednoznacznego wskazania jej desygnatów i możemy dla takiej nazwy jednoznacznie
orzec, czy dany przedmiot przynależy do jej zakresu. Wyraźnymi nazwami są na
przykład: „człowiek”, „trójkąt”, „matka”, „rozporządzenie Rady Ministrów”, „artykuł
ustawy”.
Nazwa niewyraźna nie ma opisanych wyżej własności, a jej treść nie jest dostateczna
do jednoznacznego określenia desygnatów. Nie potrafimy podać w sposób wyczerpujący
i zarazem wystarczający cech, które przysługują oznaczanym przez nią przedmiotom
nanym błękitem lub błękit jest składową palety barwnej itd., zgodnie z G. Lang, Porcelana. Poradnik
kolekcjonera, Warszawa 1998, s. 24–25.
10
Należy tu zaznaczyć, że pojmowanie synonimii w lingwistyce i logice jest odmienne. Lingwiści
pojęciem synonimii obejmują wyrazy równoznaczne i bliskoznaczne, a coraz częściej utożsamia się
synonimię z bliskoznacznością.
4. Zakres nazwy 51
(desygnatom). Nazwy niewyraźne to na przykład: „zdarzenie kulturalne”, „czyn

społecznie szkodliwy”, „przedmiot posiadający wartość artystyczną”, „lampa”.
Można odnotować istnienie takich nazw niewyraźnych, których desygnaty i zakres

można dokładnie wskazać, mimo że nie mają jednoznacznej i pełnej treści. K. Ajdukie-
wicz jako przykład podaje nazwy „pies”, „róża”, „żółty” i „stół”. Zauważa, że każdy, kto
rozumie te nazwy w sposób właściwy w mowie potocznej, wie, czy można je do jakiegoś
przedmiotu zastosować, czy też nie. Na przykład przy potocznym rozumieniu wyrazu
„pies” ostatecznym kryterium, wedle którego rozstrzygamy, czy o danym zwierzęciu
mamy orzec nazwę „pies”, czy mu jej odmówić, jest – niezanalizowany na poszczególne
cechy – wygląd tego zwierzęcia11. Trzeba jednak podkreślić, że cechy składające się na
wygląd często trudno jest zanalizować. Przykłady „pies”, „róża”, „stół” dotyczą pro-
stych nazw ogólnych języka potocznego, które bardzo często są nazwami intuicyjnymi
(o znaczeniu naocznym), dla których nie potrafimy podać ich dokładnej i określonej
treści (są niewyraźne), a mimo to możemy wskazać poszczególne desygnaty i zakres
takiej nazwy.
Należy dodać, że ocena tego, czy nazwa jest wyraźna czy niewyraźna, jest często zwią-
zana z wiedzą dokonującego jej analizy, np. specjalista z dziedziny historii sztuki po-
trafi odróżnić i wskazać dokładnie cechy wazy z określonej epoki, co dla laika będzie
rzeczą bardzo trudną. Tym samym nazwa „waza z epoki Ming” będzie dla tego pierw-
szego nazwą wyraźną i ostrą, a dla drugiego nieostrą i niewyraźną.
Zakres nazwy, czyli denotację, definiujemy jako zbiór wszystkich jej desygnatów, czyli 99
przedmiotów oznaczonych daną nazwą.
Ze względu na jednoznaczność przypisania desygnatu do zakresu nazwy i okreś
loność tego zakresu nazwy dzielimy na ostre i nieostre.
Nazwa ostra to taka, że możemy jednoznacznie orzec, czy dany przedmiot przyna- 100
leży, czy też nie przynależy do jej zakresu (ostrymi nazwami są np. książka, prostokąt,
długopis).
Nazwa nieostra to taka, że nie możemy jednoznacznie określić jej zakresu, jak np. 101
nazwy: młodociany, nietrzeźwy, dobra wiara, uczciwość kupiecka. W podanych przy-
kładach możemy wyodrębnić przedmioty niewątpliwie zaliczane do zakresu danej
nazwy, przedmioty, których z pewnością nie włączymy do zakresu, lecz pozostają
takie przedmioty, co do których nie jesteśmy pewni, czy należy je włączyć do zakresu
danej nazwy (np. możemy mieć wątpliwości, czy desygnatem nazwy „nietrzeźwy”
jest poprawnie zachowujący się człowiek, mocno przy tym pachnący alkoholem).
Nie wiemy wtedy, czy określony przedmiot wchodzi w zakres danej nazwy i jest jej
desygnatem.
11
Tak K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, Warszawa 1974, s. 53. K. Ajdukiewicz odnotowuje
ponadto, że nauka zastępuje intuicyjne znaczenie niektórych wyrazów języka potocznego znacze-
niem wyraźnym w drodze sporządzenia definicji, która wskazuje warunek konieczny i wystarczający
dla uznania przedmiotu za desygnat definiowanej nazwy. Należy odnotować, że wyostrzenie defi-
nicyjne nie dotyczy wszystkich nazw intuicyjnych, np. nie można podać naukowej definicji „stołu”,
natomiast jest to możliwe w odniesieniu do nazwy „żółty” (przez odwołanie do długości wysyłanych
fal świetlnych).
Kryterium: rozpoznawalność desygnatów
Należy odnotować, że nieostrość nazwy dotyczy występującej niejasności przy zali-

czaniu przedmiotów do zakresu nazwy. Nazwa wyraźna jest zawsze nazwą ostrą (np.
ustawa, akt notarialny, wyrok sądu arbitrażowego, poniedziałek, magnes, abecadło,
banknot), nazwa niewyraźna zaś najczęściej jest zarazem nazwą nieostrą (np. dobro
małoletniego dziecka, ważny interes podatnika, niezbędne potrzeby życiowe, bajoro,
dyszkant, magnat, antyk). Jak już była o tym mowa, niektóre nazwy będące niewy-
raźnymi są zarazem nazwami ostrymi, orzekanymi na podstawie ogólnego wyglądu
przedmiotu (np. stół, owad, makak, żyto).
Problem nieostrości nazw jest szczególnie ważny w procesie stanowienia prawa. Pra-
wodawca stara się eliminować nieostrość nazw występujących w tekstach prawnych,
jednakże obserwujemy również sytuacje, w których prawodawca celowo i z rozmysłem
umieszcza w tekście prawnym wyrażenie nieostre, aby pozostawić stosującemu prawo
luzy decyzyjne (np. zasady współżycia społecznego, postępowanie uporczywe, obo-
wiązki rodzinne, zupełny i trwały rozkład pożycia, dobro małoletnich dzieci).
102 W zakresie ujednoznacznienia i wyostrzania użytych w tekście prawnym określeń wie-
loznacznych lub nieostrych (w tym nazw) stosowane są dwa sposoby postępowania
eliminujące to zjawisko. Wybór zależy od częstości występowania w tekście i miejsca
użycia tego typu nazwy. Są to następujące metody:
– poprzez sporządzenie definicji regulującej nazwę wieloznaczną lub nieostrą (nazwy).
Należy nadmienić, że wyostrzenie przez prawodawcę nazwy, która jest nieostra
w języku ogólnym, jest możliwe tylko na drodze definicyjnej;
– poprzez wyeliminowanie wieloznaczności w drodze umieszczenia nazwy wielo-
znacznej w odpowiednim kontekście, co jest stosowane wtedy, gdy określenie wie-
loznaczne występuje tylko w jednym przepisie. Jeżeli jednak kontekst nie dopro-
wadza do jednoznaczności, to dopuszczalne jest doprowadzenie do jednoznaczności
poprzez sformułowanie przez prawodawcę definicji regulującej znaczenie nazwy
występującej w tym przepisie.
Poważny wpływ na sposób rozumienia określeń występujących w tekstach prawnych
ma także orzecznictwo.
Problematyka określenia znaczenia nazwy stosowanej w języku prawnym w drodze
definicji zostanie przedstawiona w rozdziale IV.
Między zakresem nazwy a jej treścią zachodzi stosunek podobny do odwrotnie pro-
porcjonalnego. W miarę jak wzbogacamy treść nazwy, z reguły jej zakres ulega zawę-
żeniu.
Jeśli więc analizujemy nazwę „przestępstwo, które polega na zaborze mienia”, to – dodając
kolejne cechy desygnatu – powodujemy ograniczenie zakresu tej nazwy. I tak, jeżeli do nazwy
„przestępstwo, które polega na zaborze mienia” dodamy zwrot „społecznego o wartości po-
wyżej 1 mln złotych”, to wzbogacając treść nazwy, doprowadzamy do znaczącego zawężenia
jej zakresu (odpadną z zakresu w szczególności zabór mienia prywatnego i zabór mienia spo-
łecznego o wartości poniżej 1 mln złotych).
5. Terminy języka prawnego 53
5. Terminy języka prawnego

5. Terminy języka prawnego
Określoną grupę nazw występujących w tekstach prawnych stanowią terminy prawne.
Przez termin rozumiemy nazwę o specjalnym, ustalonym w drodze konwencji zna- 103
czeniu w danej dziedzinie nauki lub techniki. Zważywszy na dziedzinę, której termin
dotyczy, mówimy o terminie prawnym, technicznym czy też o terminie medycznym.
Ogół terminów, którymi posługuje się określona dziedzina wiedzy lub techniki, nazy-
wamy terminologią tej dziedziny.
Cechą charakterystyczną terminu jest to, że:
– jest nazwą generalną;
– znaczenie jego ogranicza się do obiektów z określonej dziedziny nauki lub techniki;
– zakres stosowalności terminu ograniczony jest do danej dziedziny nauki lub tech-
niki;
– szczególna relacja nazywania zachodzi pomiędzy terminami a pojęciami12 z danej
dziedziny nauki lub techniki – terminy są nazwami dla tych pojęć;
– cechuje go hermetyczność, ograniczająca krąg użytkowników do przedstawicieli
danej dziedziny wiedzy lub techniki;
– jest systemowo powiązany z innymi terminami, które tworzą system terminolo-
giczny danej dziedziny wiedzy lub techniki, każdy termin znajduje jedno określone
miejsce w tym systemie;
– jest jednoznaczny (ze względu na definicyjną metodę wprowadzania pojęcia po-
winna być wykluczona wszelka wieloznaczność terminu, aczkolwiek wiele terminów
prawnych nie spełnia tego warunku).
Termin prawny w literaturze prawniczej jest rozumiany jako sposób rozumienia (zna- 104
czenie) pojęcia prawnego (pojęcie jest tworem oznaczanym przez termin).
Z kolei jednak samo rozróżnienie pojęcia prawnego jest przedmiotem dyskusji i nie
jest jednoznaczne13. W podręczniku przyjmujemy stanowisko, że terminami prawnymi
są terminy odpowiadające pojęciom prawnym występującym w tekstach prawnych
(tj. w tekstach sformułowanych w języku prawnym). Terminy te stanowią podzbiór
w zbiorze nazw występujących w tekstach prawnych.
12
Przez „pojęcie” rozumiemy tutaj przedstawienie intelektualne obiektów lub relacji istotnych
dla danej dziedziny nauki lub techniki. Na temat koncepcji „pojęcia” zob. A. Menne, Wprowadzenie
do metodologii. Elementarne ogólne metody naukowe pracy umysłowej w zarysie, w: Miscellanea Logica,
t. 2: Z ogólnej metodologii nauk, pod red. M. Bombika, Warszawa 1985, s. 36 i n.
13
Określenie pojęcia prawnego nie jest jednoznaczne w literaturze prawniczej. Poglądy na temat
tego, czym są pojęcia prawne, sprowadzają się do następujących stanowisk:
– pojęcia prawne to tylko te pojęcia, które występują w normach prawnych;
– pojęcia prawne to tylko pojęcia utworzone przez naukę prawa;
– pojęcia prawne są pojęciami użytymi w tworzeniu norm prawnych oraz pojęciami, którymi
posługuje się prawnik w celu wyrażenia normy prawnej;
– odnotowujemy też stanowisko rozróżniające pojęcia prawne od pojęć prawniczych: pojęciami
prawnymi są pojęcia występujące w tekstach (przepisach) prawnych, zaś pojęcia utworzone przez
naukę prawa tworzą odrębną grupę określaną jako pojęcia prawnicze. W tym ujęciu terminologia
prawnicza obejmuje zarówno terminy prawnicze (odpowiadające pojęciom prawniczym), jak i ter-
miny będące „powtórzeniem” terminów zawartych w tekstach prawnych (zatem terminologia prawna
jest podzbiorem terminologii prawniczej).
Termin prawny jest nazwą generalną, która występuje w definicji legalnej pojęcia
prawnego (tj. umieszczonej w tekście prawnym). Ma on określone znaczenie, które jest
ściśle ograniczone do zakresu stosowania tej definicji legalnej (o definicjach legalnych
jest mowa w rozdziale IV). Kryterium odróżnienia terminu prawnego od innych nazw
występujących w tekście prawnym sprowadza się do analizy sposobu określenia zna-
czenia nazwy generalnej występującej w tekście prawnym: terminem prawnym jest
taka nazwa generalna występująca w tekście prawnym, której znaczenie zostało okreś
lone w definicji legalnej o charakterze projektującym.
Termin prawny14 może być nazwą szeroko rozumianego obiektu, własności obiektu
oraz zachodzących między obiektami relacji. Termin prawny może wystąpić jako
orzecznik w zdaniu zbudowanym według formuły: „X jest Y ze względu na obowiązy-
wanie normy N”. Wypowiedź ta jest zdaniem w sensie logicznym.
Zatem terminami prawnymi są dla przykładu: „obowiązek alimentacyjny”, „czyn zabro-
niony”, „czynność zwykłego zarządu”, „postępowanie nieprocesowe”. Są również termi-
nami prawnymi te nazwy przejęte z języka potocznego, dla których znaczenie nazwy prze-
jętej zostało zmienione lub sprecyzowane w definicji legalnej (np. „małoletni”, „powód”,
„akcja”).
105 Niektóre z terminów prawnych nie są ostre i określenie przynależności desygnatu do

zakresu takiego terminu wymaga oceny. Dotyczy to w szczególności terminów użytych
dla określenia klauzul generalnych15.
„Zasady współżycia społecznego”, „dobra wiara”.
W języku prawnym prawodawca posługuje się powszechnie używanymi popraw-

nymi wyrażeniami (w tym nazwami) w podstawowym znaczeniu, w jakim wystę-
pują w języku potocznym. Znaczy to, że użyte nazwy powinny być współczesne,
używane przez dużą część społeczeństwa. Nazwom tym przypisuje się ich znaczenie
podstawowe (najczęstsze, z wykluczeniem np. użycia w znaczeniu przenośnym).
Celem prawodawcy jest budowa tekstu prawnego zarówno ścisłego i poprawnego,
jak i łatwo zrozumiałego dla adresata. Ma to szczególne znaczenie dla przeprowa-
dzającego wykładnię, gdyż poprawne i jednoznaczne sformułowanie tekstu praw-
nego na ogół pozwala na ograniczenie się w procesie wykładni do metod logiczno-
-językowych.
Dla oznaczenia jednakowych pojęć prawodawca winien posługiwać się jednakowymi
określeniami, nie jest dopuszczalne używanie tych samych określeń do oznaczenia róż-
nych pojęć (wymóg jednolitości terminologicznej).
106 W języku prawnym występuje wiele nazw stanowiących terminy języka prawnego,
będących określeniami specjalistycznymi (profesjonalizmami) dla nauki i praktyki
prawa. W ograniczonym zakresie w języku prawnym występują terminy będące neo-
14
Przeprowadzane są różne podziały terminów prawnych. J. Wróblewski dzieli je na opisowe
i ocenne – por. K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, pkt 3.1. Inny
podział terminów – na empiryczne i teoretyczne – proponuje L. Nowak, Próba metodologicznej cha-
rakterystyki prawoznawstwa, Poznań 1968, s. 60 i n.
15
Por. np. Z. Ziembiński, Podstawowe problemy prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 240 i n.; też
J. Nowacki, Studia z teorii prawa, Kraków 2003, s. 133–163.
6. Stosunki zakresowe nazw 55
logizmami. Zgodnie z Zasadami techniki prawodawczej16 prawodawca może tworzyć

nowe pojęcia tylko wtedy, gdy w dotychczasowym słownictwie języka polskiego brak
jest odpowiedniego określenia.
Ponadto w tekstach prawnych występuje wiele nazw, w tym terminów, stanowiących
zapożyczenia obcojęzyczne. Prawodawca powinien unikać takich zapożyczeń w sytu-
acji, gdy nazwy takie mają odpowiedniki w języku polskim17 – w rzeczywistości prawo-
dawca nie przestrzega tej zasady i w tekstach prawnych pojawia się wiele nazw obcych,
mimo że istnieją ich polskie odpowiedniki.
Dotyczy to np. takich nazw, jak: monitoring, implementacja, harmonizacja, sekurytyzacja,
outsourcing i wielu innych.
W tekstach prawnych występują terminy obecnie już historyczne, które posiadają desy-
gnaty. Obok nich, w starszych aktach normatywnych, występują równocześnie terminy
będące w chwili obecnej nazwami pustymi, np. gromada, konfiskata mienia. Występują
również dość liczne historyczne nazwy nieistniejących organów i organizacji. Odnoto-
wujemy również występowanie terminów obecnie historycznych, które zostały zastą-
pione przez prawodawcę nowymi równoznacznikami.
Budżet centralny – obecnie budżet państwa, lokalizacja inwestycji – obecnie warunki zabu-
dowy i zagospodarowania terenu.
6. Stosunki zakresowe nazw

6. Stosunki zakresowe nazw
Zagadnienie dotyczące stosunków zakresowych nazw wymaga przypomnienia, że za- 107
kres nazwy jest zbiorem jej desygnatów, czyli przedmiotów oznaczanych przez daną
nazwę.
Przedstawiając stosunki zakresowe, niezbędne jest wprowadzenie pojęcia
„klasa uniwersalna” (zwana universum), a więc zbioru desygnatów wszyst-
kich istniejących nazw18. Jeśli z klasy uniwersalnej wyłączymy przedmioty okreś
lone nazwą np. „prawnik”, wówczas pozostała jej część tworzy klasę negatywną:
„nie-prawnik”.
Przedstawmy nasze postępowanie na następującym przykładzie:
Zakres nazwy i jego dopełnienie (klasa negatywna) stanowią klasę uniwersalną.

Na przykład klasa negatywna – zbiór desygnatów nazwy „nie-prawnik” – obejmuje
wszystko to, co nie wchodzi w zakres nazwy „prawnik” (a więc obejmuje wszystkie
16
Tak § 8 ust. 2 pkt 3 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 20 czerwca 2002 r. w sprawie
„Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. z 2016 r. poz. 283).
17
Tamże, § 8 ust. 2 pkt 2.
18
Szerzej na temat klasy uniwersalnej: J.W. Bremer, Wprowadzenie do logiki. Myśli filozoficzne,
Kraków 2004, s. 53 i n.
przedmioty, wyłączając prawników). Stosujemy tu szerokie rozumienie przedmiotów

jako rzeczy i osób.
Istniejące stosunki zakresowe zilustrujemy na wykresach, w których występuje
nazwa S oraz nazwa P.
108 1) Stosunek zamienności S względem P
każde S jest P, każde P jest S
S – flaga
P – chorągiew
109 2) Stosunek nadrzędności S względem P
każde P jest S, lecz nie każde S jest P; istnieją

bowiem S, które nie są P
S – lekarz
P – chirurg
110 3) Stosunek podrzędności S względem P
każde S jest P, lecz nie każde P jest S; istnieją

bowiem P, które nie są S
S – pies
P – ssak
111 4) Stosunek krzyżowania się zakresów. Ten rodzaj stosunków zakresowych wystę-
puje w dwóch postaciach:
a) stosunek niezależności, w którym klasa uniwersalna nie została wyczerpana
niektóre S są P i niektóre P są S; istnieją też S,
które nie są P, i istnieją P, które nie są S; po-
nadto oprócz S i P istnieją inne przedmioty
(przynajmniej jeden)
S – prawnik
P – polityk
b) stosunek podprzeciwieństwa, w którym klasa uniwersalna została wyczer-
pana
niektóre S są P i niektóre P są S i poza S oraz P

nie ma żadnych innych przedmiotów
S – prawnik
P – nie-notariusz
6. Stosunki zakresowe nazw 57
Zawsze zaprzeczenie nazwy podrzędnej pozostaje w stosunku podprzeciwieństwa do

nazwy nadrzędnej, podobnie w stosunku podprzeciwieństwa pozostają zaprzeczenia
dwóch nazw przeciwnych.
5) Stosunek wykluczania się zakresów też występuje w dwóch postaciach, a miano- 112
wicie jako:
a) stosunek przeciwieństwa, w którym klasa uniwersalna nie została wyczer-
pana
nie istnieją S, które są P, i nie istnieją P, które

są S; ponadto oprócz S i P istnieją inne przed-
mioty (przynajmniej jeden)
S – prokurator
P – sędzia
b) stosunek sprzeczności, w którym klasa uniwersalna została wyczerpana
żadne S nie jest P i żadne P nie jest S, poza S

oraz P nie ma żadnych innych podmiotów
S – sędzia
P – nie-sędzia
Wykresy powyższe obejmują stosunki zakresowe dwóch nazw. Jednakże często mu-
simy sięgać do prezentacji, które pozwolą nam na określenie stosunków zakresowych
trzech, czterech i więcej nazw. Najczęściej używane do tego są wykresy kołowe.
Dla przykładu pokażemy stosunek trzech nazw: S – adwokat; P – sportowiec; R – sędzia:
Opisane powyżej stosunki pomiędzy zakresami nazw odnoszą się do sytuacji, w której
nazwy nie są nazwami pustymi.
Ważne jest odróżnianie stosunków zakresowych nazw od relacji części do całości, 113
np. samochód – silnik. Jeżeli mamy określić stosunek zakresowy nazw: rada gminy
i radny, wówczas, mając na uwadze fakt, że nie odnosimy się do związków części do ca-
łości, stwierdzamy, że rada gminy nie jest radnym i radny nie jest radą gminy, a zatem
zachodzi stosunek wykluczania się (przeciwieństwo). Podobnie stosunek wykluczania
się zachodzi pomiędzy nazwą w liczbie pojedynczej i w liczbie mnogiej, np. drzewo –
drzewa. Podane dwie nazwy są rozłączne: nazwa „drzewa” jest nazwą, której desygna-
tami są zbiory drzew (co najmniej dwuelementowe), nazwa „drzewo” zaś jest nazwą,
której desygnatami są poszczególne drzewa. Oba zakresy nie mają elementów wspól-
nych, gdyż przecież drzewo nie jest drzewami, a drzewa nie są drzewem.
Rozdział IV
Definicje
Rozdział IV. Definicje
1. Pojęcie definicji
1. Pojęcie definicji
114 Definiowaniem zajmowali się w starożytności wybitni filozofowie, m.in. So-
krates i Platon. Za twórcę teorii definicji uznaje się jednak Arystotelesa, który
sformułował zasady dotyczące definiowania, podkreślając, iż na definicję składają się
rodzaj i różnica. Arystoteles odróżniał definicję słowną, dotyczącą określonego ter-
minu, od definicji właściwej, wyjaśniającej, czym jest dana rzecz. Definicja jest bowiem
– w ujęciu Arystotelesa – poznaniem istoty czegoś bądź wysłowieniem istoty czegoś,
„a to coś – to zawsze przedmiot ogólny, universale”1.
115 Na przestrzeni wieków definicjami zajmowali się wybitni logicy, matematycy, filozofowie.
W XIX w. William Stanley Jevons poświęcił część rozprawy zatytułowanej Elementary les-
sons in logic (w tłumaczeniu polskim Logika) definicjom oraz pięciu regułom ich popraw-
ności. W dziełach z zakresu logiki – jak powiada – bywają zazwyczaj podawane pewne
reguły, wskazujące, jakie warunki powinny być koniecznie zachowane w definicji:
– definicja powinna podawać własność istotną określonego gatunku (rodzaj najbliższy
i różnicę gatunkową);
– definicja nie może zawierać terminu definiowanego (wówczas występuje błędne
koło w definiowaniu, czyli circulus in definiendo);
– definicja musi ściśle odpowiadać gatunkowi definiowanemu. Definicja musi wy-
znaczać zakres przedmiotów należących do definiowanego gatunku, musi oznaczać
cały ten zakres i nic więcej ponadto;
– definicja nie może być sformułowana za pomocą wyrazów o znaczeniu niejasnym,
obrazowych lub wieloznacznych (terminy użyte w definicji muszą być dokładnie
znane);
– definicja nie powinna być negatywna tam, gdzie może być pozytywna (reguły tej
często zastosować nie można i nie zawsze ona obowiązuje)2.
116 Zalecenia powyższe odnajdujemy we współcześnie formułowanych zasadach popraw-
ności definicji. Ponieważ definiowanie dotyczy w równym stopniu zarówno nauk
1
Szerzej na ten temat: T. Kotarbiński, Wykłady z dziejów logiki, Warszawa 1985, s. 27–31.
2
W.S. Jevons, Logika, Warszawa 1922, s. 87–89.
2. Rodzaje definicji 59
ścisłych, jak i humanistycznych, dlatego ważne jest poznanie funkcji definicji, uniwer-
salnych zasad dotyczących ich konstruowania oraz przykładowych zastosowań.
W rozumieniu statycznym definiujemy, aby uporządkować nasze myślenie i komu-
nikowanie. Jednakże funkcja definicji jest w znacznym stopniu poznawcza, a więc
dynamiczna. Jak się podkreśla, rola definicji w procesach poznawczych jest dwojaka.
Definicje kształtują język poznawczy, wprowadzając nowe lub uściślając dawne wyra-
żenia. Konstruują one także przedmioty abstrakcyjne lub opisują jednoznacznie przed-
mioty już wprowadzone do nauki, a przez to wytyczają kierunki jej rozwoju i pogłę-
biają wiedzę o badanej dziedzinie3.
Definicje, wprowadzając porządek w wyrażaniu myśli, pozwalają na uniknięcie wie-
loznaczności pojęć. Nadają one definiowanemu wyrażeniu określoną treść i zakres,
kształtując w ten sposób język, którym się posługujemy.
Definiowanie jako metoda precyzowania pojęć oraz określania czy charakteryzowania
przedmiotów jest niezwykle pożądane. Pozwala bowiem na wyeliminowanie wielo-
znaczności, nieostrości wyrażeń, wzbogacenie języka poprzez wprowadzenie nowych
wyrażeń o określonej treści i zakresie. Definiowanie jest zatem metodą porządkowania
i kształtowania języka.
2. Rodzaje definicji
2. Rodzaje definicji
Definicje nominalne i realne
Powszechnie przyjęty podział definicji ze względu na to, do czego się odnoszą, pozwala
nam wyróżnić definicje nominalne i realne. Podział ten ma swoje źródło w samym po-
jęciu definicji, która, jak wskazaliśmy wyżej, jest wypowiedzią określającą znaczenie
danego wyrazu (wyrażenia) albo podającą jednoznaczną charakterystykę definiowa-
nego przedmiotu. Zatem pełen obraz pojęcia „definicja” można uzyskać dopiero po
łącznym potraktowaniu dwóch podstawowych znaczeń tego słowa, jakimi są definicja
nominalna i definicja realna.
Definicja nominalna polega na zastępowaniu jednych wyrażeń innymi wyrażeniami, 117
przy czym ten proces zastępowania może zmierzać ku znajdowaniu wyrażeń równo-
znacznych ze względu na treść lub równoważnych ze względu na zakres występujących
nazw. Definicja nominalna zwana jest też definicją metajęzykową, ponieważ nie odnosi
się bezpośrednio do przedmiotów, lecz dotyczy języka, w którym zostały użyte definio-
wane nazwy.
Definicja nominalna o budowie równościowej składa się z wyrażenia definiowanego,
zwrotu łączącego i wyrażenia definiującego, np. wyraz „herbicyd” znaczy tyle, co wy-
rażenie „substancja chemiczna używana do niszczenia chwastów”. Definicja ta infor-
muje, jak na gruncie określonego języka należy rozumieć pewne wyrażenie.
Innym rodzajem definicji jest definicja realna odnosząca się do przedmiotu. Powia- 118
damy: „zegar to urządzenie służące do mierzenia czasu”. W ten sposób charakteryzu-
3
K. Pasenkiewicz, Logika ogólna, Warszawa 1986, s. 45.
60 Rozdział IV. Definicje
jemy przedmiot, a nie znaczenie wyrazu. Definicja realna jest sformułowana w języku
I stopnia, dlatego określa się ją również mianem definicji wewnątrzjęzykowej.
Poszukując kryterium podziału definicji na nominalne i realne, odwołujemy się do ról
znaczeniowych, czyli supozycji, w jakich występują poszczególne człony definicji. W de-
finicji nominalnej wyraz definiowany wyrażany jest w supozycji materialnej, w definicji
realnej zaś wyraz definiowany występuje w supozycji innej niż materialna.
119 Przeprowadzenie granicy między pojęciami „definicja realna” i „definicja nominalna”
jest często zadaniem niezwykle trudnym, gdyż ich szata zewnętrzna nie zawsze wska-
zuje na to, z jakim rodzajem definicji mamy do czynienia. Sposób skonstruowania de-
finicji niekiedy nie przesądza jednoznacznie o tym, czy odnosi się ona do przedmiotu,
czy do samego wyrażenia.
Jeżeli prawodawca w art. 115 § 17 Kodeksu karnego stwierdził: „Żołnierzem jest osoba pełniąca
czynną służbę wojskową, z wyjątkiem terytorialnej służby wojskowej pełnionej dyspozycyjnie”,
to wówczas zastanawiamy się, czy przepis ten charakteryzuje wyrażenie „żołnierz”, czy odnosi
się do przedmiotu. Prawodawca nie poprzedził wprawdzie tej definicji sformułowaniem: „niech
wyraz «żołnierz» oznacza osobę pełniącą czynną służbę wojskową, z wyjątkiem terytorialnej
służby wojskowej pełnionej dyspozycyjnie”, jednakże rozdział XIV Kodeksu karnego (gdzie
znajduje się art. 115 § 17) zatytułowany jest „Objaśnienie wyrażeń ustawowych”. Stąd należy
wnosić, iż intencją prawodawcy było zdefiniowanie określonych wyrażeń występujących w Ko-
deksie karnym, czyli że mamy w tym przypadku do czynienia z definicją nominalną.
Nie ulega jednak wątpliwości, iż każda definicja realna ma swój odpowiednik nomi-
nalny i często musimy odwoływać się do intencji, która towarzyszyła tworzeniu defi-
nicji, gdyż jej postać zewnętrzna nie zawsze świadczy o tym, czy definiujemy przed-
miot, czy znaczenie wyrazu.
Kryterium: punkt odniesienia
Definicje sprawozdawcze i projektujące

Inny podział definicji dokonywany jest ze względu na zadania stawiane definicjom,
genezę znaczenia definiowanego pojęcia lub sposób uzasadnienia definicji. Te trzy kry-
teria pozwalają wyodrębnić definicje sprawozdawcze (analityczne) i projektujące (syn-
tetyczne)4.
120 Definicja sprawozdawcza jest skierowana ku przeszłości lub teraźniejszości i stanowi
wyraz tego, jak dane wyrażenie rozumiane jest (lub było) w określonym języku. Jest to
swego rodzaju sprawozdanie oddające znaczenie danej nazwy.
Jeśli zatem nauczyciel w szkole przekazuje definicję pojęcia „repatriacja”, stwierdzając, iż jest to
„powrót obywateli do kraju, do ojczyzny, np. jeńców wojennych, uchodźców, przesiedleńców”,
wówczas definicja ta jest sprawozdaniem nauczyciela, jak na gruncie języka polskiego rozumie
się wyraz „repatriacja”. Innymi słowy, jest to odtworzenie znaczenia tego wyrazu.
4
Szerzej na ten temat patrz: Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 2001, s. 45–48;
E. Nieznański, Logika. Podstawy – język – uzasadnianie, Warszawa 2000, s. 104.
Definicja projektująca zaś mówi o znaczeniu wyrażenia na przyszłość. 121

Za przykład może nam posłużyć definicja z dotyczącej odpadów dyrektywy Parlamentu Euro-
pejskiego i Rady 2008/98/WE (Dz.Urz. UE 2008 L 312/3): „«Dealer» oznacza jakikolwiek pod-
miot występujący w roli zleceniodawcy w transakcji zakupu, a następnie sprzedaży odpadów,
w tym oznacza również dealerów, którzy nie obejmują odpadów fizycznie w posiadanie”.
Prawodawca projektuje znaczenie tego wyrażenia i oczekuje, iż wyrażenie to będzie

występowało w systemie prawnym w powyższym znaczeniu.
Definicja projektująca, inaczej niż definicja sprawozdawcza, nie jest zdaniem w sensie
logicznym i nie sposób przypisać jej wartości logicznej, gdyż będąc propozycją (pro-
jektem) skierowaną ku przyszłości, nie może być konfrontowana z rzeczywistością,
czyli nie można dla niej wskazać kryterium prawdziwości. Taka propozycja terminolo-
giczna może być interesująca, przydatna albo jałowa, niepotrzebna, ale nie może być
ani prawdziwa, ani fałszywa.
Prawodawca polski, konstruując definicje projektujące, przenosi niekiedy do tekstów
aktów normatywnych definicje istniejące w innych systemach prawnych.
Przykładem może być zawarta w ustawie o odpadach definicja recyklingu. Definicja ta odwzoro-
wuje znaczenie tego pojęcia występujące w prawie Unii Europejskiej oraz prawie wewnętrznym
jej państw członkowskich. Głosi ona, że przez „recykling” rozumie się „taki odzysk, który polega
na powtórnym przetwarzaniu substancji lub materiałów zawartych w odpadach w procesie pro-
dukcyjnym w celu uzyskania substancji lub materiału o przeznaczeniu pierwotnym lub o innym
przeznaczeniu, w tym też recykling organiczny, z wyjątkiem odzysku energii”. Mimo iż definicja
ta występuje w innych systemach prawnych, to jednak wprowadzenie jej do systemu prawa pol-
skiego powoduje, że mówimy o ustaleniu znaczenia tego słowa na przyszłość.
Definicja projektująca może być definicją konstrukcyjną albo regulującą5.

Definicja konstrukcyjna dotyczy nowych słów lub nowego znaczenia słów. Nie nawią- 122
zuje ona do dotychczasowego ich znaczenia.
Jeśli więc ktoś zaproponowałby, aby słowu „maluch” zacząć przypisywać znaczenie takie jak
wyrażeniu „uczeń pierwszej klasy liceum”, to byłaby to bez wątpienia próba wprowadzenia
definicji konstrukcyjnej, gdyż proponowane ustalenie definicyjne w najmniejszym stopniu nie
odpowiada funkcjonującemu dotychczas znaczeniu wyrazu „maluch”.
Definicja regulująca ustala zaś wyraźne znaczenie danego wyrazu. 123

„Hałas” to dźwięk o częstotliwości od 16 Hz do 16 000 Hz6; „młodociany” to sprawca, który
w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w I instancji
24 lat7.
Zarówno wyraz „hałas”, jak i „młodociany” są powszechnie znane. Jednakże znajo-

mość tych pojęć w języku potocznym może różnić się od rozumienia prawodawcy. Dla-
tego prawodawca dąży do wyostrzenia zakresu nazwy tak, by w procesie stosowania
prawa nie było wątpliwości co do jej znaczenia i zakresu.
5
W przedstawianym tu ujęciu definicja regulująca jest więc traktowana jako rodzaj definicji pro-
jektującej. Prezentowane są jednak też poglądy, w myśl których definicja regulująca jest czymś po-
średnim między definicjami sprawozdawczymi a projektującymi – por. J. Gregorowicz, Zarys logiki
dla prawników, Łódź 1995, s. 36.
6
Art. 3 pkt 5 ustawy – Prawo ochrony środowiska.
7
Art. 115 § 10 Kodeksu karnego.
Kryterium: stawiane zadania
Definicje równościowe i nierównościowe

Ze względu na budowę definicje dzielą się na równościowe i nierównościowe.
124 Definicja równościowa składa się z trzech części:
– definiendum, czyli części definicji zawierającej nazwę definiowaną,
– zwrotu łączącego,
– definiensa, a więc zwrotu definiującego.
W tym przypadku definiendum jest jednowyrazowe. Definiendum może być również wyraże-
niem dwu- bądź wielowyrazowym, np.:
.
125 Podane wyżej przykłady definicji równościowych są tzw. definicjami wyraźnymi,

czyli definicjami, które w definiendum zawierają jedynie definiowany wyraz (wyra-
żenie).
126 W definicji równościowej definiendum może być jednak skonstruowane też w sposób
rozbudowany, czyli może obejmować poza wyrażeniem definiowanym inne wyrażenia.
Mamy wówczas do czynienia z definicją kontekstową. Jak wskazuje sama nazwa, wyraz
definiowany jest w tym przypadku zamieszczony w definiendum w pewnym kontekście.
Taką definicją jest np. następująca definicja wyrazu „wynajmujący”: „wynajmującym rzecz R
najemcy N jest taka osoba, która zobowiązuje się oddać temu najemcy daną rzecz do używania
na czas oznaczony lub nieoznaczony w zamian za otrzymywanie umówionego czynszu”.
127 Definicje równościowe mogą być tworzone na dwa sposoby: jako definicje klasyczne
albo zakresowe. Definicje o budowie klasycznej składają się z określenia rodzaju
(genus) i różnicy gatunkowej (differentia specifica), w myśl zasady definitio fit
per genus et differentiam specificam (definiować należy przez podanie rodzaju i różnicy
gatunkowej).
Przykładem definicji klasycznej jest art. 10 § 1 Kodeksu cywilnego: „Pełnoletnim jest, kto
ukończył lat osiemnaście”. Ten rodzaj definiowania polega na podaniu nazwy o zakresie szer-
szym, a następnie zawężeniu zakresu. Pełnoletnim jest więc człowiek (podajemy genus), lecz
nie każdy, a tylko ten, który ukończył lat osiemnaście (differentia specifica). Wprowadzamy tu
nazwę o zakresie węższym w stosunku do zakresu wyznaczonego przez genus.
Z kolei w definicji zakresowej, niekiedy określanej jako definicja równościowa niekla- 128
syczna lub jako definicja przez wyliczenie, wskazujemy zakresy poszczególnych nazw,
łącznie dające zakres nazwy definiowanej.
„PCB – rozumie się przez to polichlorowane difenyle, polichlorowane trifenyle, monometylo-
tetrachlorodifenylometan, monometylodichlorodifenylometan, monometylofibromodifenylo-
metan oraz mieszaniny zawierające jakąkolwiek z tych substancji w ilości powyżej 0,005%
wagowo łącznie”8.
Ten sposób konstruowania definicji wskazuje na zamienność nazwy definiowanej „PCB”

z sumą zakresów wszystkich nazw wymienionych w definiensie.
Ogólnym schematem definicji klasycznej jest więc formuła „A jest to B mające cechę C”,
definicji zakresowej zaś – określenie „A jest to B lub C lub D lub…”.
Jak więc widać, kryterium podziału definicji równościowych na wyraźne i kontek-

stowe jest budowa definiendum, podziału zaś na klasyczne i zakresowe – budowa
definiensa.
Nominalna definicja równościowa (zarówno klasyczna, jak i zakresowa czy też wy- 129
raźna lub kontekstowa) może być skonstruowana w trzech wysłowieniach – w zależ-
ności od tego, czy nazwy stanowiące definiendum i definiens są użyte jako cudzysło-
wowe, czy też są traktowane jak nazwy przedmiotowe. Owe wysłowienia nazywane są
stylizacjami. Definicja może przyjąć formę stylizacji:
– słownikowej,
– semantycznej,
– przedmiotowej.
Stylizacja słownikowa definicji polega na wyraźnym ujęciu wyrażenia definiowanego 130
i wyrażenia definiującego w supozycji materialnej. I definiendum, i definiens występują
w tym przypadku jako nazwy cudzysłowowe. Zwrot łączący, który najczęściej jest wy-
rażeniem typu: „znaczy tyle co”, „znaczy to samo”, dodatkowo podkreśla nominalność
definicji, a więc definiowanie wyrazu lub wyrażenia.
Za przykłady mogą posłużyć poniższe definicje:
„Borsalino” znaczy tyle, co „kapelusz filcowy z szerokim, miękkim rondem”.
„Bureta” znaczy to samo, co „przędza z jedwabiu naturalnego odpadkowego z wyczesek”.
„Aurypigment” znaczy tyle, co „siarczek arsenu”.
Stylizacja semantyczna. W tym przypadku jedynie definiendum występuje jako nazwa 131
cudzysłowowa, czyli wyraźnie zostało zaznaczone jego użycie w supozycji materialnej.
Zwrot łączący najczęściej przyjmuje postać wyrażenia „oznacza”, „denotuje”.
Przykładem definicji nominalnej w stylizacji semantycznej są wyrażenia:
Wyraz „cadyk” oznacza przywódcę żydowskiej gminy chasydzkiej, uważanego często przez
współwyznawców za cudotwórcę.
Wyraz „bukmacher” denotuje osobę pośredniczącą przy zawieraniu zakładów na wyścigach
konnych albo imprezach sportu zawodowego.
Wyraz „bukinista” oznacza ulicznego antykwariusza handlującego starymi i używanymi
książkami.
8
Art. 3 ust. 1 pkt 17 ustawy o odpadach.
132 Stylizacja przedmiotowa odnosi się, tak jak poprzednio wymienione stylizacje, do
definicji nominalnej, mimo że ani definiendum, ani definiens nie występują tu jako
nazwy cudzysłowowe. Definicja ta, unikając bezpośredniego odwołania się do supo-
zycji materialnej użytych nazw, mówi jak gdyby o przedmiotach, chociaż de facto jest
to jednak wypowiedź o znaczeniu słów. Trudno jest więc niekiedy przeprowadzić gra-
nicę między definicją nominalną w stylizacji przedmiotowej a wypowiedzią, która od-
nosi się do rzeczy (definicją realną).
Chloran jest to sól kwasu chlorowego.
Autarcha jest to samowładca.
Imam jest to duchowny, kierujący wspólnymi modłami w meczecie.
We wszystkich trzech przykładach możemy, formułując definicje, odnosić się do słowa,

uzyskując odpowiedź o tym, czym jest przedmiot. Możemy też charakteryzować sam
przedmiot. Kryterium zróżnicowania definicji nominalnej w stylizacji przedmiotowej
od realnej jest intencja wypowiedzi. Jeśli więc intencją jest uzyskanie odpowiedzi
na pytanie dotyczące wyrażenia, wówczas mamy do czynienia z definicją nominalną
w stylizacji przedmiotowej (patrz wyżej wymienione przykłady). Jeśli zaś pytamy
wprost o przedmiot, np. co to jest chloran, otrzymujemy odpowiedź o przedmiocie: to
jest sól kwasu chlorowego.
133 Definicje nierównościowe z uwagi na dużą różnorodność ich poszczególnych ro-
dzajów charakteryzowane są najczęściej w sposób negatywny jako te, które nie mają
budowy właściwej dla definicji równościowej. W definicjach nierównościowych nie wy-
stępuje spójnik definicyjny, czyli zwrot łączący typu „znaczy”, „oznacza”, „jest to”. Ten
rodzaj definicji jest mniej popularnym sposobem ich konstruowania.
134 Jednym z rodzajów definicji nierównościowych jest definicja przez postulaty (ak-
sjomatyczna). Jej istotą jest umieszczenie definiowanego wyrazu (wyrażenia) w kilku
wzorcowych zdaniach w sensie gramatycznym, na podstawie których możemy zrozu-
mieć, jakie znaczenie mu się przypisuje.
Z szeregiem tego typu definicji spotykamy się przy określaniu przez prawodawcę sto-
sunków zobowiązaniowych unormowanych w księdze trzeciej Kodeksu cywilnego.
Na przykład art. 835 tego Kodeksu stwierdza: „Przez umowę przechowania przechowawca
zobowiązuje się zachować w stanie nie pogorszonym rzecz ruchomą oddaną mu na przecho-
wanie”. Określenie to wraz z kilkoma kolejnymi przepisami (tworzącymi w sumie tytuł XXVIII
„Przechowanie”) pozwala nam odczytać treść umowy przechowania, a więc możemy określić
znaczenie wyrażenia „umowa przechowania”.
135 Przykładem definicji nierównościowej jest również definicja indukcyjna (rekuren-

cyjna). W budowie tej definicji wyróżnia się dwie wyraźnie wyodrębnione części: wa-
runek wyjściowy i warunek indukcyjny. Warunek wyjściowy wymienia bezpośrednio
niektóre elementy należące do zbioru, który jest przez tę definicję określany, natomiast
warunek indukcyjny wskazuje pośrednio pozostałe elementy tego zbioru poprzez po-
danie zależności, w jakiej te elementy znajdują się w stosunku do elementów z wa-
runku wyjściowego.
Definicją indukcyjną jest zawarte w art. 957 § 1 Kodeksu cywilnego określenie „osoby niemo-
gącej być świadkiem testamentu”. Przepis ten brzmi: „Nie może być świadkiem przy sporzą-
dzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść.
Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni i powinowaci pierwszego
i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia”. Wyraźnie

widać, że pierwsze zdanie w sensie gramatycznym tego przepisu jest właśnie warunkiem
wyjściowym, zaś drugie – warunkiem indukcyjnym9.
Przy omawianiu budowy definicji należy też zwrócić uwagę na definicje cząstkowe. 136
Są to definicje niepełne, na co wskazuje ich nazwa. Nie podają one całkowitej charak-
terystyki definiowanego wyrazu (wyrażenia), czyli wyjaśniają tylko częściowo jego
znaczenie. Definicje cząstkowe znajdują się nieco z boku podziału na definicje rów-
nościowe i nierównościowe, albowiem mogą one wiązać się z każdą z tych grup. Defi-
nicja cząstkowa może przybrać np. postać definicji przez postulaty, niewymieniającej
wszystkich postulatów, lub definicji zakresowej, w której nie wyliczono wszystkich
podzbiorów tworzących zakres definiowanej nazwy. W pierwszym z tych przypadków
można byłoby mówić o definicji zbyt szerokiej, zaś w drugim – o zbyt wąskiej. Definicja
cząstkowa jest więc wprawdzie zawsze niepełna, lecz jeżeli ma się tego świadomość, to
nie można uznawać jej za błędną.
Cząstkowy charakter niektórych definicji z aktów normatywnych podkreśla sam pra-

wodawca, używając wyrażeń typu „zwłaszcza” czy „w szczególności”.
Przykładem może być określenie „drobne nakłady obciążające najemcę lokalu” zawarte
w art. 681 Kodeksu cywilnego („Do drobnych nakładów, które obciążają najemcę lokalu,
należą w szczególności: drobne naprawy podłóg, drzwi i okien, malowanie ścian, podłóg oraz
wewnętrznej strony drzwi wejściowych, jak również drobne naprawy instalacji i urządzeń
technicznych, zapewniających korzystanie ze światła, ogrzewania lokalu, dopływu i odpływu
wody”).
Mianem definicji cząstkowej określa się także, w nieco innym ujęciu, parę zdań warun-
kowych, z których jedno wskazuje, w jakich warunkach dany element zostaje zaliczony
do zakresu definiowanego pojęcia, natomiast drugie stwierdza, kiedy tego rodzaju za-
liczenie nie zachodzi, przy czym oba te sformułowania (nawet potraktowane łącznie)
nie określają w pełni i jednoznacznie tego pojęcia.
Przykładem może być następująca definicja „człowieka wysokiego”: „Jeżeli ktoś ma 185 cm
wzrostu, to jest człowiekiem wysokim, a jeżeli ma 165 cm wzrostu, to nie jest człowiekiem
wysokim”.
Kryterium: budowa (uwzględniono jedynie podstawowe rodzaje definicji)
9
T. Chodkowski, E. Nieznański, K. Świętorzecka, A. Wójtowicz, Elementy logiki prawniczej.
Definicje, podziały i typy argumentacji, Warszawa–Poznań 2000, s. 27.
3. Błędy w definiowaniu
3. Błędy w definiowaniu
137 Niezwykle ważne jest określenie zasad, według których należy budować defi-
nicje. Zręby tych zasad ustanowił Arystoteles w Topikach, wskazując zalecenia
dotyczące konstruowania definicji. Według Arystotelesa należy definiować za pomocą
tego, co „pierwotniejsze” i „bardziej nowe”. Nie należy w budowaniu definicji posłu-
giwać się odniesieniem do innego wyrażenia w taki sposób, aby – jak powiada – „nie-
parzystość” definiować za pomocą „parzystości”. Nie należy również w definiensie
używać wyrażeń zawartych w definiendum10.
Problematyka poprawnego budowania definicji była przedmiotem dociekań w starożyt-
ności. Definicje ułatwiały bowiem przedstawienie argumentacji w sporach słownych.
Problemy związane z występowaniem błędów w definicjach mają jednak charakter po-
nadczasowy.
138 Aby odpowiedzieć na pytanie, jak należy budować definicje, powinno się skatalogować
błędy definiowania. Błędy te, mimo wiedzy o znaczeniu definicji i konieczności zacho-
wania określonych zasad w ich konstruowaniu, pojawiają się często nie tylko w języku
ogólnym, ale również w tekstach aktów normatywnych. Można je pogrupować w na-
stępujące kategorie:
139 1) Circulus in definiendo (błędne koło w definiowaniu). Błąd ten polega na okreś
laniu definiowanego wyrazu poprzez odwołanie się do niego samego. Błędne koło
w definiowaniu może przyjąć dwie postacie:
a) błąd idem per idem (to samo przez to samo), zwany też błędnym kołem bezpo-
średnim, występuje wówczas, gdy w definiensie pojawia się wyrażenie występu-
jące w definiendum, np. „współpraca” w rozumieniu ustawy jest to „świadoma
i tajna współpraca z ogniwami operacyjnymi lub śledczymi organów bezpie-
czeństwa państwa w charakterze tajnego informatora lub pomocnika przy ope-
racyjnym zdobywaniu informacji”11. W tym przypadku, mimo iż ustawodawca
w definiensie podaje dodatkowe elementy określające charakter współpracy,
a więc „świadoma”, „tajna”, to jednak definicja ta obarczona jest błędem idem
per idem i należy wyrażenie „współpraca” zamienić na wyrażenie definiujące
współpracę;
b) błędne koło pośrednie powstaje wówczas, gdy jedno wyrażenie definiujemy
za pomocą innego wyrażenia, które z kolei definiujemy za pomocą następnego
wyrażenia, na końcu zaś zwracamy się ku wyrażeniu pierwotnemu, np. „Ra-
dełko jest to urządzenie służące do robienia radlin. Radlina to wał ziemi usy-
pany przez radlenie. Radlenie to obsypywanie ziemią roślin uprawnych za po-
mocą radełka”.
140 2) Błąd ignotum per ignotum (nieznane przez nieznane). Błąd ten polega na zamiesz-
czeniu w definiensie wyrażenia, które, podobnie jak wyrażenie definiowane, jest
nieznane odbiorcy definicji. Jeżeli ktoś np. nie wie, kto to jest komplementariusz,
to zapewne nie wie też, kto to jest komandytariusz i w związku z tym przedsta-
wiona takiej osobie definicja: „komplementariusz to niebędący komandytariuszem
10
11
Artykuł 3a ust. 1 ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa
państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów.
3. Błędy w definiowaniu 67
wspólnik spółki komandytowej” zostanie uznana przez nią za obarczoną błędem

ignotum per ignotum. Bez wątpienia lepszą definicją byłoby stwierdzenie, że „kom-
plementariusz to wspólnik spółki komandytowej ponoszący odpowiedzialność za
zobowiązania spółki bez ograniczenia”, chociaż i w tym przypadku mogłaby po-
jawić się wątpliwość, czy adresat definicji wie, co to jest spółka komandytowa.
Wydaje się, że taką ewentualną wątpliwość w praktyce rozwiewa art. 102 Kodeksu
spółek handlowych o treści: „Spółką komandytową jest spółka osobowa mająca na
celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą, w której wobec wierzycieli
za zobowiązania spółki co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia
(komplementariusz), a odpowiedzialność co najmniej jednego wspólnika (koman-
dytariusza) jest ograniczona”. Zauważmy, że przepis ten, będąc definicją „spółki
komandytowej”, równocześnie, niejako przy okazji, podaje w formie tzw. definicji
nawiasowych określenie „komplementariusza” i „komandytariusza”12. Dodajmy
jeszcze, iż błąd ignotum per ignotum ma charakter relatywny, ponieważ zależy od
zakresu przyswojonej przez odbiorcę siatki pojęciowej – coś jest nieznane danej
osobie, ale nie wszystkim.
3) Nieadekwatność definicji. Zakres definiendum powinien być zamienny z za- 141
kresem definiensa. Wystąpienie zaś innego stosunku zakresowego oznacza, że
dana definicja jest obarczona błędem nieadekwatności, który może przybrać na-
stępujące postacie:
a) zakres definiensa jest szerszy od zakresu definiendum (definicja za sze-
roka), np. „zabytkiem jest rzecz zasługująca na trwałe zachowanie ze względu
na posiadaną wartość artystyczną”. W tym przypadku zakres definiensa jest za
szeroki (definiens jest nadrzędny wobec definiendum), albowiem pojęcie „za-
bytek” obejmowałoby także dzieła współczesne;
b) zakres definiensa jest węższy od zakresu definiendum (definicja za wąska),
np. „trójkąt to figura geometryczna o trzech równych sobie bokach”. Zakres de-
finiensa nie obejmuje w pełni zakresu definiendum, gdyż błędnie został ograni-
czony jedynie do trójkątów równobocznych;
c) zakresy definiendum i definiensa krzyżują się, np. „prawnik to pracownik
Ministerstwa Sprawiedliwości”;
d) zakresy definiendum i definiensa wykluczają się, np. „nietoperz jest to pro-
wadzący nocny tryb życia ptak o bardzo dobrze rozwiniętym zmyśle słuchu”.
Szczególnym przypadkiem wykluczania się zakresów definiendum i definiensa
jest błąd przesunięcia kategorialnego. Ma on miejsce, gdy w definiendum
i definiensie występują wyrażenia z różnych kategorii ontologicznych (kategorii
bytu), do których Arystoteles zaliczał: substancję, wielkość, jakość, stosunek,
miejsce, czas, stan, położenie, czynność oraz bierność. Upraszczając, można po-
wiedzieć, iż kategoriami ontologicznymi są rzeczy, cechy, stany i stosunki, co
– nawiasem mówiąc – jest chyba najczęściej powoływanym rozróżnieniem ka-
tegorii ontologicznych. Błąd przesunięcia kategorialnego zawiera np. definicja:
„stołeczność to miasto będące stolicą danego państwa”. Cechę („stołeczność”)
zdefiniowano w niej w taki sposób, jak gdyby była rzeczą („miasto”). Zwra-
12
Nie chcąc zbytnio komplikować zagadnienia, analizę pojęcia „komplementariusz” ograniczy-
liśmy do unormowań dotyczących spółki komandytowej, chociaż można byłoby te uwagi odnieść per
analogiam do spółki komandytowo-akcyjnej.
camy przy tym uwagę, że wprawdzie każdy błąd przesunięcia kategorialnego

jest błędem wykluczania się zakresów, ale z kolei wykluczanie się definiendum
i definiensa nie zawsze przybiera postać błędu przesunięcia kategorialnego.
W podanej wyżej definicji „nietoperza” zakresy części definiowanej i definiu-
jącej oczywiście wykluczają się, ale jednak nie przybierają postaci przesunięcia
kategorialnego, ponieważ zarówno „nietoperz”, jak i „prowadzący nocny tryb
życia ptak” należą do tej samej kategorii ontologicznej, dokładniej mówiąc, są
rzeczami w szerokim znaczeniu tego słowa.
Podkreślamy, że przedstawione wywody dotyczące możliwości występowania błędów
definicyjnych nieadekwatności odnoszą się jedynie do definicji sprawozdawczych,
które mogą być prawdziwe albo fałszywe. Definicje projektujące, o których była mowa
wcześniej, nie są ani prawdziwe, ani fałszywe. Jest to bowiem arbitralne stwierdzenie,
iż pewnym wyrazom lub wyrażeniom zostaje nadane określone znaczenie.
4. Definicje w prawie
4. Definicje w prawie
142 Już przytoczone dotychczas przykłady definicji zaczerpniętych z tekstów aktów nor-
matywnych pozwalają nam na uzyskanie wstępnej wiedzy o roli tych definicji w regu-
lacjach prawnych. Te zawarte w aktach normatywnych definicje określane są mianem
definicji prawnych lub definicji legalnych.
Dzięki definicjom legalnym prawodawca może eliminować wieloznaczności seman-
tyczne, a także usuwać lub ograniczać nieostrości niektórych zwrotów językowych.
Istotne jest również to, że akt normatywny zawierający definicje może być potraktowany
jako tekst bardziej zrozumiały. Definicje prawne są bowiem stosunkowo prostym środ-
kiem przekazywania intencji prawodawcy i wskazywania, jakie znaczenie jego zdaniem
należy przypisywać określonym pojęciom. Z punktu widzenia odbiorcy tekstu prawnego
definicje takie ułatwiają rozumienie pewnych zawiłości tego tekstu i stwarzają szansę,
iż ta łatwość rozumienia nie ograniczy się do wąskiego kręgu specjalistów z danej dzie-
dziny. W ten sposób uwidocznia się wpływ definicji prawnych na precyzję i komunika-
tywność tekstów prawnych, czyli na podstawowe wymogi stawiane takim tekstom13.
143 Teza o potrzebie korzystania przez prawodawcę z definicji legalnych nie budzi więc
chyba wątpliwości. Problemem może być jednak ustalenie, które konkretnie pojęcia
winny zostać zdefiniowane. Zbyt duża liczba definicji w jednym akcie normatywnym
mogłaby doprowadzić do efektu odwrotnego od zamierzonego, tzn. dany akt zamiast
zyskiwać na przejrzystości, stawałby się mniej czytelny. Odpowiedź na pytanie, kiedy
konkretnie należy posłużyć się definicją prawną, można znaleźć w urzędowym zbiorze
dyrektyw techniki legislacyjnej, jakim są powołane już w poprzednim rozdziale „Za-
sady techniki prawodawczej”. W § 146 ust. 1 tych Zasad stwierdza się, iż w ustawie
należy sformułować definicję danego określenia, jeżeli:
1) dane określenie jest wieloznaczne, z tym że przy występowaniu takiego określenia
tylko w jednym przepisie jego definicję formułuje się jedynie w przypadku, gdy
13
Zob. S. Wronkowska, M. Zieliński, Problemy i zasady redagowania tekstów prawnych, Warszawa
1993, s. 115 i n.
4. Definicje w prawie 69
wieloznaczności nie eliminuje zamieszczenie go w odpowiednim kontekście języ-

kowym,
2) dane określenie jest nieostre, a pożądane jest ograniczenie jego nieostrości,
3) znaczenie danego określenia nie jest powszechnie zrozumiałe,
4) ze względu na dziedzinę regulowanych spraw istnieje potrzeba ustalenia nowego
znaczenia danego określenia.
„Zasady techniki prawodawczej” zawierają też postanowienia dotyczące usytuowania

definicji legalnych. Jeżeli dane określenie ma być używane w jednym znaczeniu w ob-
rębie całej ustawy, jego definicję należy zamieścić w przepisach ogólnych ustawy.
Natomiast gdy takie określenie ma pojawić się w pewnym znaczeniu tylko w obrębie
zespołu przepisów, to jego definicję powinno umiejscowić się w bezpośrednim sąsiedz-
twie tych przepisów. W przypadku występowania w ustawie wielu wielokrotnie po-
wtarzających się określeń, ich definicje można zamieścić w wydzielonym fragmencie
przepisów ogólnych ustawy, oznaczając ten fragment nazwą „objaśnienia określeń
ustawowych”. Taki zabieg legislacyjny zastosowano w Kodeksie karnym i Kodeksie
wykroczeń, gdzie zbiór definicji prawnych wyodrębniono w oddzielny rozdział, po-
tocznie zwany „słownikiem” lub „słowniczkiem”.
Reguły dotyczące konstruowania i umiejscawiania definicji ustawowych stosuje się od-

powiednio w przypadku definicji zamieszczanych także w innych aktach normatyw-
nych. „Zasady techniki prawodawczej” zastrzegają jednak, że w akcie normatywnym
niższym rangą niż ustawa nie można formułować bez upoważnienia ustawowego defi-
nicji ustalających znaczenie określeń ustawowych.
Od usytuowania definicji w strukturze aktu normatywnego, a w jeszcze większym

stopniu od rodzaju aktu normatywnego, w którym definicja została umieszczona,
zależy zakres jej mocy obowiązującej. Definicja będąca przepisem Konstytucji obej-
muje swoim zasięgiem cały system prawny, definicja z podstawowej dla danej gałęzi
prawa ustawy (np. z kodeksu) ma zastosowanie w obrębie całej tej gałęzi, a definicja
z innego aktu normatywnego jest wiążąca na gruncie ustaleń normatywnych doty-
czących tego aktu. Może też wystąpić definicja prawna o wiążącej mocy ograniczonej
do określonej części aktu normatywnego.
Szczególną rolę spełniają definicje w tekstach prawnych Unii Europejskiej (UE). Ich
istota polega na ujednoliceniu rozumienia pojęć zawartych w danym akcie prawnym.
Bardzo często akty prawne UE posiadają niezwykle rozbudowaną część definicyjną,
która ma duże znaczenie zarówno dla legislatora krajowego, jak i wszystkich adre-
satów tego aktu.
Transponowanie takich przepisów do prawa krajowego jest jednym z elementów za-
pewnienia efektywności prawa UE w krajowym porządku prawnym. Warto tu odwołać
się do wytycznych zawartych we wspólnym przewodniku praktycznym Parlamentu
Europejskiego, Rady i Komisji. Jak stanowi wytyczna 14.1: „Każdego terminu należy
używać w znaczeniu, jakie ma on w języku ogólnym lub specjalistycznym. W dążeniu
do osiągnięcia precyzji języka prawnego może jednak okazać się konieczne zdefinio-
wanie słów użytych w akcie. Jest to istotne, między innymi w przypadku, gdy termin
posiada więcej znaczeń, a powinien być rozumiany wyłącznie w jednym z nich lub
jeśli na potrzeby danego aktu jego normalne znaczenie należy zawęzić lub rozszerzyć.
Definicja nie może być sprzeczna z powszechnie przyjętym znaczeniem terminu. Zdefi-
niowanego terminu należy używać w przyjętym znaczeniu w całym akcie”14.
144 Definicje z aktów normatywnych mają charakter definicji nominalnych. Nie są one de-
finicjami realnymi, ponieważ dotyczą języka, a nie otaczającej nas rzeczywistości. Nie
podają przecież charakterystyki przedmiotów, lecz określają znaczenie odpowiedniego
słowa. Są wypowiedziami, które pozwalają przekładać zdania zawierające wyraz defi-
niowany na zdania od tego wyrazu wolne.
145 Próbując usytuować definicje prawne w grupach powstałych po dokonaniu omówio-
nego wcześniej podziału na definicje sprawozdawcze i projektujące, musimy stwier-
dzić, że w aktach normatywnych nie ma generalnie potrzeby zamieszczania definicji
sprawozdawczych, albowiem zadaniem takiego aktu jest wprowadzić w życie okreś
lone normy prawne, a nie opisywać to, co ma już ustalone znaczenie. Jeżeli więc wśród
definicji legalnych pojawiają się definicje sprawozdawcze, co jest zjawiskiem spora-
dycznym, to z reguły jest to spowodowane ostrożnością (czasami nadmierną) prawo-
dawcy. Nie dziwi więc, iż prawodawca bazuje na skierowanych ku przyszłości defini-
cjach projektujących. Zrozumiałe jest także, że w tej grupie preferowane są wyraźnie
definicje regulujące. Wprawdzie w tekstach prawnych występują i definicje konstruk-
cyjne, ale stanowią zdecydowaną mniejszość. Gdyby bowiem to one dominowały, to
tekst ten stawałby się znacznie trudniejszy w odbiorze.
146 Definicjom legalnym przyznaje się charakter normatywny. Uwzględniając szczególny
rodzaj ich treści normatywnej, uznaje się je za metanormy, czyli normy mówiące o in-
nych normach. Nie dotyczą one zachowań dających się zauważyć i nie formułują w bez-
pośredni sposób nakazów czy zakazów. Odnosząc się do zachowań językowych, wy-
rażają jednak pewien nakaz, a mianowicie nakazują, aby przy wyinterpretowywaniu
norm prawnych nadawać definiowanym wyrażeniom znaczenie wiernie odpowiada-
jące definicyjnemu ustaleniu15.
Prawodawca, stanowiąc w art. 128 § 1 Kodeksu pracy, że: „Czasem pracy jest czas, w którym
pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wy-
znaczonym do wykonywania pracy”, wyraża nakaz, by zwrot „czas pracy” był w procesie
wykładni prawa rozumiany wyłącznie w ten sposób.
14
Wspólny przewodnik praktyczny Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji przeznaczony dla
osób redagujących akty prawne Unii Europejskiej, Luksemburg, Urząd Publikacji Unii Europejskiej
2015. Zob. też A. Malinowski, Teksty prawne Unii Europejskiej. Opracowanie treściowe i redakcyjne
oraz zasady ich publikacji, Warszawa 2010, s. 64–70.
15
S. Wronkowska, M. Zieliński, op.cit., s. 118–121; Z. Ziembiński, Logiczne podstawy prawoznaw-
stwa, Warszawa 1966, s. 157 i n. Zaznaczyć jednak trzeba, że w literaturze przedmiotu pojawiają się
też głosy odmawiające definicjom legalnym charakteru normatywnego – por. B. Wróblewski, Język
prawny i prawniczy, Kraków 1948, s. 88; J. Gregorowicz, Definicje w prawie i nauce prawa, Łódź 1962,
s. 51.
Rozdział V
Rachunek zdań
Rozdział V. Rachunek zdań
Analiza wypowiedzi językowej będącej zdaniem może być dokonywana w różnych

płaszczyznach. W rozdziale II zostały przedstawione zasady analizy zdań wiążące się
z wyodrębnianiem w ich ramach kategorii syntaktycznych. Analiza ta, posługując
się takimi pojęciami, jak: zdania, nazwy i funktory, pozwala na zbadanie wewnętrznej
struktury zdań. Obecnie zostanie przedstawiony system, w którym korzysta się z in-
nego rodzaju analizy zdań, nazywany rachunkiem zdań1.
Prezentacja wiążących się z tym rachunkiem zagadnień wymaga wprowadzenia i omó-
wienia pojęć funkcji zdaniowej oraz funktorów prawdziwościowych.
1. Funkcja zdaniowa
1. Funkcja zdaniowa
Każda wypowiedź językowa będąca zdaniem może być sprowadzona do schematu sta- 147
nowiącego jej reprezentację. Dla przykładu zdanie „Każdy adwokat jest prawnikiem” da
się przedstawić jako „Każde S jest P”. Ten schemat „Każde S jest P” reprezentować może
również wiele innych zdań, takich jak: „Każdy notariusz jest prawnikiem”, „Każdy po-
licjant jest funkcjonariuszem publicznym”, „Każdy prawnik jest osobą z wyższym wy-
kształceniem”.
W schemacie tym wyrażenie S i wyrażenie P są zmiennymi nazwowymi, a sam schemat
„Każde S jest P” staje się zdaniem prawdziwym albo fałszywym w zależności od tego,
co podstawiamy w miejsce zmiennych. Jeżeli w miejsce S podstawimy nazwę „umowa”,
a w miejsce nazwy P „przestępstwo”, to otrzymamy zdanie „Każda umowa jest prze-
stępstwem”, które jest fałszywe.
Schematy, w których występują zmienne nazwowe, nie są jednak jedynymi opisują-
cymi strukturę zdań. Jeżeli analizować będziemy wypowiedź: „Jeżeli Robert ukończył
1
Rachunek zdań jest pierwszą w pełni sformalizowaną teorią dedukcyjną stworzoną w 1879 r.
przez G. Fregego. Rozwijany był następnie przez Ch.S. Peirce’a, który w 1885 r. podał matryce dla
funktorów prawdziwościowych. W latach dwudziestych XX w. stworzono wiele systemów klasycz-
nego rachunku zdań. Do najważniejszych należą: system A.N. Whiteheada i B. Russella, system
J.G.P. Nicoda oraz system J. Łukasiewicza.
72 Rozdział V. Rachunek zdań
studia prawnicze, to dziekanat Wydziału Prawa wydał mu dyplom”, to struktura tej

wypowiedzi da się przedstawić za pomocą schematu „Jeżeli p, to q”. Schemat ten może
służyć do opisu wielu różnych zdań.
„Jeżeli złożony został pozew, to sąd wyznaczył termin rozprawy”, „Jeżeli własność tej samej
rzeczy przysługuje niepodzielnie kilku osobom, to domniemywa się, że udziały współwłaś
cicieli są równe”.
W schemacie tym zmienne p i q są zmiennymi zdaniowymi, a sam schemat „Jeżeli p,

to q” staje się zdaniem prawdziwym albo fałszywym w zależności od tego, co podsta-
wimy w miejsce zmiennych.
Jeżeli w miejsce p podstawimy zdanie „Andrzej ukończył studia medyczne”, a na
miejscu q pozostawimy zdanie, które było użyte powyżej, to otrzymamy zdanie „Jeżeli
Andrzej ukończył studia medyczne, to dziekanat Wydziału Prawa wydał mu dyplom”,
które jest zdaniem fałszywym.
148 Cechą wyrażeń typu „Każde S jest P” i „Jeżeli p, to q” jest to, że będąc wyrażeniami
opisowymi reprezentującymi strukturę wypowiedzi, same przez się nie mają wartości
logicznej. Tego typu wyrażenia nazywamy funkcjami zdaniowymi, inaczej funkcjami
propozycjonalnymi (łac. propositio). Funkcje te mogą zostać przekształcone w zdanie
poprzez dokonanie podstawienia w miejsce występujących w nich zmiennych kon-
kretnych nazw lub zdań. Operację tę nazywamy konkretyzacją funkcji. Wyrażenia
tego typu mogą również uzyskać wartość logiczną poprzez ich skwantyfikowanie.
Operacja ta polega na objęciu kwantyfikatorem każdej ze zmiennych występujących
w schemacie, co powoduje przekształcenie tych funkcji w zdanie2. Jeżeli po dokonaniu
kwantyfikacji pozostanie choćby jedna zmienna nieobjęta kwantyfikatorem (zmienna
wolna), wyrażenie to dalej pozostaje funkcją zdaniową.
Przedstawione wyżej funkcje zdaniowe miały nieskomplikowany charakter, służyły
bowiem do przedstawienia struktur zdań o stosunkowo prostej budowie. W postaci
funkcji zdaniowych dają się jednak również zapisywać wypowiedzi o dowolnym
stopniu skomplikowania.
Dla przykładu zdanie „Jeżeli każdy prawnik jest osobą z wyższym wykształceniem, to nie-
które osoby z wyższym wykształceniem są prawnikami” da się przedstawić za pomocą funkcji
zdaniowej „Jeżeli każde S jest P, to niektóre P są S”. Zdanie „Jeżeli Piotr poręczył za Jana i Jan
nie zapłacił należności wekslowej, to Piotr zapłacił, to jeżeli Piotr poręczył za Jana, to jeżeli
Jan nie zapłacił należności wekslowej, to Piotr zapłacił” za pomocą struktury „Jeżeli p i q, to r,
to jeżeli p, to jeżeli q, to r”.
Cechą funkcji zdaniowej jako zapisu reprezentującego strukturę zdania jest to, że
nie musi ona mieć w pełni sformalizowanego charakteru. Obok zmiennych będących
zmiennymi nazwowymi albo zmiennymi zdaniowymi w funkcji tej mogą występować
również wyrażenia języka naturalnego.
Szczególnym przypadkiem funkcji zdaniowej jest funkcja logiczna, która zostanie
przedstawiona w dalszej części rozdziału. Jej zdefiniowanie wymaga bowiem uprzed-
2
Na przykład funkcja zdaniowa x + 2 = 5 stanie się zdaniem prawdziwym po objęciu x kwan-
tyfikatorem szczegółowym, a zdaniem fałszywym po objęciu kwantyfikatorem ogólnym. Szerzej na
temat kwantyfikacji patrz rozdział VI.
2. Funktory nieprawdziwościowe i prawdziwościowe 73
niego wprowadzenia innych pojęć, a w szczególności omówienia podstawowych ele-

mentów, z jakich funkcja ta się składa, tj. funktorów prawdziwościowych.
2. Funktory nieprawdziwościowe i prawdziwościowe

2. Funktory nieprawdziwościowe i prawdziwościowe
Przedmiotem analizy w ramach niniejszego rozdziału będą jedynie zdania złożone, 149
a więc zdania składające się z innych zdań. Zdania złożone tworzy się przez użycie
określonych wyrażeń, które nazywamy w logice funktorami3. Dzielą się one na funk-
tory nieprawdziwościowe i prawdziwościowe.
Funktory nieprawdziwościowe, do których należą takie zwroty, jak: „konieczne 150
jest, że”, „z tego, że… należy sądzić, że”, „możliwe jest, że”, „wiedział, że”, cha-
rakteryzują się tym, że łącząc ze sobą zdania o określonej wartości logicznej, nie wy-
znaczają w jednoznaczny sposób wartości logicznej zdania złożonego. Prawdziwość
bądź fałszywość tych zdań jest bowiem w przypadku użycia funktora nieprawdziwo-
ściowego uzależniona nie tylko od wartości logicznej składających się na to zdanie
zdań prostych, lecz także od ich treści.
Zdanie „Paryż jest stolicą Francji” jest zdaniem prawdziwym. Jeżeli użyjemy funktora nie-
prawdziwościowego „koniecznym jest, że…”, otrzymamy zdanie złożone „Koniecznym jest,
że Paryż jest stolicą Francji”, które będzie fałszywe. Zdanie „Z tego, że zrzucono bombę ato-
mową na Hiroszimę, wynika, że doszło do skażenia terenu” jest prawdziwe. Prawdą jest, że
doszło do wybuchu, i prawdą jest, że teren został skażony. Zdanie „Z tego, że w zeszłym roku
obrodziły jabłka, wynika, że grudzień w zeszłym roku był mroźny” jest zdaniem fałszywym,
mimo że jego struktura jest taka sama jak zdania przytoczonego powyżej i prawdziwe jest to,
że jabłka w zeszłym roku obrodziły i że grudzień był mroźnym miesiącem. Zdanie „2 + 2 = 4”
jest zdaniem prawdziwym. Taką samą wartość logiczną ma zdanie „Gruźlica jest wywoły-
wana przez prątek gruźlicy”. Jeżeli zdania te poprzedzimy zwrotem „Arystoteles wiedział,
że”, to w przypadku pierwszego z nich otrzymamy zdanie prawdziwe. Arystoteles wiedział
bowiem bez wątpienia, że „2 + 2 = 4”. Natomiast w przypadku zdania drugiego otrzymamy
zdanie fałszywe, ponieważ Arystoteles nie mógł mieć żadnej wiedzy o odkryciu dokonanym
przez Roberta Kocha w 1882 r.
Podane przykłady pokazują, że wartość logiczna zdań złożonych budowanych za po-

mocą funktorów nieprawdziwościowych nie jest uzależniona od wartości logicznej
zdań prostych ani też od struktury zdań złożonych, lecz zależy od ich treści. Ten sam
spójnik, łącząc się ze zdaniami prawdziwymi, w jednym przypadku powodował po-
wstanie zdania prawdziwego, a w innym fałszywego.
W przeciwieństwie do funktorów nieprawdziwościowych funktory prawdzi- 151
wościowe, które są reprezentowane między innymi przez takie zwroty, jak:
„i”, „lub”, „albo… albo”, „bądź… bądź”, „jeżeli… to”, a także inne ich odpowiedniki
językowe, charakteryzują się tym, że wartość logiczna zdania złożonego stworzonego
za ich pomocą jest w sposób jednoznaczny wyznaczona przez wartość logiczną zdań
3
Z punktu widzenia gramatyki wyrażeniami służącymi do tworzenia zdań złożonych są spójniki
i partykuły. Zdanie złożone tworzy się też niekiedy przez odpowiednią intonację wypowiedzi, a w ję-
zyku pisanym przez użycie znaków interpunkcyjnych. Nie zawsze więc dochodzi do wysłowienia
spójników i partykuł.
będących ich argumentami. Przedmiotem naszego zainteresowania w ramach niniej-

szego rozdziału będą wyłącznie spójniki o takim właśnie charakterze.
Funktor prawdziwościowy łączyć się może z jednym zdaniem prostym, może również
spajać dwa lub więcej zdań. Zdania, z którymi funktor się łączy, nazywamy argumen-
tami funktora. Stąd też ze względu na liczbę argumentów wyodrębniamy funktory
jednoargumentowe, dwuargumentowe, a także trój-, czwór- i więcejargumentowe
(n-argumentowe).
3. Funktory prawdziwościowe jednoargumentowe

3. Funktory prawdziwościowe jednoargumentowe
Prezentację spójników rozpoczniemy od analizy funktorów prawdziwościowych jedno-
argumentowych.
Asercja
Funktor asercyjny, zwany inaczej afirmacją, jest funktorem potwierdzającym praw-
dziwość. Wyraża się go słowami „prawdą jest, że”.
Jeżeli ktoś wypowiada zdanie „Prawdą jest, że termin do wniesienia apelacji wynosi czter-
naście dni od daty doręczenia wyroku wraz z uzasadnieniem”, to używa właśnie tego funk-
tora.
152 W języku potocznym odpowiednikami wyrażającego asercję logicznego zwrotu „prawdą

jest, że” są często inne wyrażenia, takie jak „zaiste” czy też „naprawdę”, a zwrot ten naj-
częściej używany jest w dyskusjach w sytuacji, w której dyskutujący stara się wzmocnić
prawdziwość pewnego twierdzenia. W zapisie formalnym funktor asercyjny przedsta-
wiany jest jako „≈” albo „–|”. Stąd przedstawione wyżej zdanie daje się zapisać jako ≈p
bądź –|p. Cechą asercji jest to, że jej dołączenie do zdania nie powoduje zmiany jego
wartości logicznej. Matryca asercji przedstawia się następująco:
p ≈p
1 1
0 0
Funktor asercyjny stosunkowo rzadko występuje w wypowiedziach językowych. Nie
jest też zbyt często używany w formalnych zapisach rachunków zdań logiki klasycznej4.
Logika ta operuje bowiem jedynie dwiema wartościami: wartością prawdy „1” oraz
wartością fałszu „0”5. Użycie asercji nie zmienia wartości zdania, tym samym nie ma
żadnego wpływu na wynik rachunku. Zdanie prawdziwe poprzedzone asercją pozo-
staje prawdziwym, a fałszywe fałszywym. Stąd też funktor ten może zostać pominięty
w zapisie bez żadnego uszczerbku dla prowadzonego rachunku.
4
Gwoli ścisłości należy zauważyć, że niektórzy autorzy posługują się symbolem asercji przy pre-
zentacji zapisów będących tautologiami w miejsce kwantyfikatora ogólnego.
5
Niektórzy autorzy używają do określenia prawdziwości litery „v” (łac. verum – prawda), a na
określenie fałszywości litery „f” (łac. falsum – fałsz). W tym podręczniku przyjęto konwencję zapisy-
wania prawdy jako „1”, a fałszu jako „0”.
3. Funktory prawdziwościowe jednoargumentowe 75
Negacja
Funktor negacji czytany jest w logice jako „nieprawda, że” lub „nie jest tak, że”, a jego 153
oznaczeniem formalnym jest „~”. Cechą tego funktora jest to, że jego użycie powoduje
zmianę wartości logicznej zdania. Jeżeli funktor negacji postawimy przed zdaniem
prawdziwym, to otrzymamy zdanie fałszywe. Jeżeli umieścimy go przed zdaniem fał-
szywym, to otrzymamy zdanie prawdziwe. Matryca funktora negacyjnego przedstawia
się następująco:
p ~p
1 0
0 1
W języku potocznym funktor negacji rzadko występuje w podanej wyżej klasycznej po-
staci. Chcąc bowiem wyrazić negację zdania, najczęściej do tego celu używamy zdania
o treści negatywnej.
Dla przykładu zamiast stwierdzić, że „Nieprawdą jest, że Sławomir jest studentem”, najczę-
ściej wypowiadamy zdanie „Sławomir nie jest studentem”. Zdanie takie jest jednak w sensie
logicznym równoważne zdaniu „Nieprawdą jest, że Sławomir jest studentem” i zapisywane
jest jako ~p.
Przekształcanie zdań o treści negatywnej na negację zdania jest jednak operacją bar-
dziej skomplikowaną, niż się to z pozoru wydaje.
Jeżeli poddamy analizie zdanie o treści negatywnej „Oni wszyscy nie są uczciwi”, to zauwa-
żymy, że jego proste przekształcenie na negację zdania nie jest możliwe. W szczególności nie
będzie prawidłowe uznanie, że da się ono przekształcić do postaci „Nieprawdą jest, że oni
wszyscy są uczciwi”. Zdania „Oni wszyscy nie są uczciwi” oraz „Nieprawdą jest, że oni wszyscy
są uczciwi” nie są bowiem równoznaczne. Zdanie o treści „Nieprawdą jest, że oni wszyscy są
uczciwi” oznacza, że wśród osób, o których mowa, znajdują się osoby uczciwe oraz pewna
grupa osób, które uczciwe nie są. Natomiast zdanie o treści negatywnej „Oni wszyscy nie są
uczciwi” stwierdza, iż w grupie tych osób nie ma żadnej uczciwej osoby.
Wypływa stąd wniosek, że przy przekształcaniu zdań o treści negatywnej na negację

zdania, której to operacji dokonujemy zazwyczaj dla celów formalizacji zapisu, na-
leży zachować szczególną ostrożność. Przekształcenia zdania o treści negatywnej na
negację zdania możemy bowiem dokonać jedynie wówczas, kiedy wypowiedzi te są
równoznaczne.
Z zagadnieniem negacji zdania łączy się w ścisły sposób zagadnienie sprzeczności 154
i przeciwieństwa zdań. Dwa zdania są względem siebie sprzeczne, jeżeli w obu mówi
się o tym samym stanie rzeczy, przy czym jedno z nich stwierdza, że tak jest,
a drugie, że tak nie jest.
Przykładem zdań sprzecznych mogą być zdania „Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdol-
ność prawną” i „Nieprawdą jest, że każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną”.
Podobny związek występuje między zdaniami „Czynem zabronionym jest zachowanie okreś
lone w ustawie karnej” i „Nieprawdą jest, że czynem zabronionym jest zachowanie określone
w ustawie karnej”.
W przypadku zdań sprzecznych fałszywość jednego z tych zdań przesądza o prawdzi-

wości drugiego, a prawdziwość jednego z nich pozwala na stwierdzenie, że drugie jest
fałszywe.
155 Inne właściwości mają zdania przeciwne, nazywane też zdaniami niezgodnymi co do
treści. W odróżnieniu od zdań sprzecznych nie mówią one o tym samym, a fałszywość
jednego z tych zdań nie przesądza o prawdziwości drugiego z nich, choć prawdziwość
jednego z nich przesądza o tym, że drugie jest fałszywe.
Jeżeli poddamy analizie zdania „Michał jest w domu” i „Michał jest na Uniwersytecie”, to za-
uważymy, że są one złączone związkiem przeciwieństwa. Fałszywość jednego z tych zdań nie
przesądza o prawdziwości drugiego. Jeżeli stwierdzimy, że „Nieprawdą jest, że Michał jest na
Uniwersytecie”, to wcale nie znaczy, że „Michał jest w domu”, ponieważ może w tym czasie
przebywać w zupełnie innym miejscu, np. w kinie. Natomiast jeżeli stwierdzimy prawdziwość
jednego z nich, np., że „Michał jest na Uniwersytecie”, to przesądzimy tym samym o tym, że
drugie zdanie „Michał jest w domu” jest fałszywe.
Spójniki asercji i negacji wyodrębniane są jako jedyne spójniki jednoargumentowe. Za-

uważyć jednak należy, że z teoretycznego punktu widzenia obok spójników asercji i ne-
gacji dałoby się wyodrębnić jeszcze inne. Przegląd istniejących teoretycznie możliwości
przedstawiony jest w zamieszczonej poniżej tabeli.
p S1p S2p S3p S4 p

1 0 1 1 0
0 1 0 1 0
Kolumna pierwsza tabeli ukazuje wartości, jakie może przyjąć określone zdanie. Ko-
lumna druga ukazuje wartości matrycy funktora negacji, a kolumna trzecia – asercji.
Wartości wskazane w kolumnie czwartej to wartości, jakie przyjmowałoby określone
zdanie w sytuacji, gdyby istniał odpowiednik słowny takiego funktora jednoargumen-
towego, który dołączony do zdania prawdziwego albo fałszywego dawałby zawsze
zdanie prawdziwe. W przypadku kolumny piątej chodzi natomiast o taki spójnik, który
dołączony do zdania o dowolnej wartości powodowałby zawsze powstanie zdania
fałszywego. Nietrudno zauważyć, że spójniki takie w języku polskim nie występują,
choć być może mogłyby być wprowadzone w specjalnie zaprojektowanym języku
sztucznym.
4. Funktory prawdziwościowe dwuargumentowe

4. Funktory prawdziwościowe dwuargumentowe
Koniunkcja
156 Dwa zdania proste często łączone są spójnikiem koniunkcyjnym. W logice koniunkcję
wyrażamy jako „i”, a przyjętym dla jej prezentacji zapisem formalnym będzie „∧”6. Spój-
nikowi koniunkcji w języku potocznym odpowiadać może wiele różnych wyrażeń, ta-
kich jak: „oraz”, „a chociaż”, „lecz”, „pomimo że”, „lecz także”, „a także”, „jak również”.
Koniunkcję można również wyrazić przez zawieszenie głosu. W tekstach wyrażana
jest często przez przecinek. Koniunkcja logiczna dwóch zdań ma w języku potocznym
wiele odpowiedników. Użycie tego albo innego odpowiednika jest najczęściej uwa-
6
W logice przyjętych jest kilka systemów reprezentacji spójników (notacji). Najczęściej spoty-
kane systemy notacyjne prezentowane są w tabeli zamieszczonej na końcu rozdziału (s. 107), a celem
tej prezentacji jest ułatwienie Czytelnikowi lektury opracowań, w których wykorzystywana jest inna
notacja.
4. Funktory prawdziwościowe dwuargumentowe 77
runkowane treścią zdań łączonych za pomocą tych wyrażeń. W szczególności słowo

„a” używane jest najczęściej w sytuacji, w której występuje pewien kontrast wyrażony
w treści zdań.
Chcąc przekazać informację, że Robert jest wysoki i jednocześnie informację o tym, że Michał
jest niski, użyjemy raczej zdania złożonego o postaci „Robert jest wysoki, a Michał niski” niż
zdania „Robert jest wysoki i Michał niski”.
Podobnie jest ze słowem „chociaż”.

Zamiast stwierdzić, że „Piotr jest szatniarzem i Piotr ukończył studia filologiczne”, użyjemy dla
wyrażenia tej sytuacji zdania „Piotr jest szatniarzem, chociaż ukończył studia filologiczne”.
Należy zauważyć, że niezależnie od tego, które z wymienionych zdań poddamy ana-

lizie, ich strukturę zapiszemy jako „p ∧ q”, ponieważ zwroty „a” i „chociaż” w przyto-
czonym wyżej użyciu odpowiadają spójnikowi logicznemu koniunkcji. Sytuacja taka
nie występuje jednak w każdym przypadku użycia słów wskazujących na koniunkcję.
W szczególności nawet słowo „i” nie jest we wszystkich możliwych wypowiedziach od-
powiednikiem koniunkcji logicznej. Słowo „i” może bowiem występować w zdaniu jako
funktor nazwotwórczy od dwóch argumentów nazwowych, może również łączyć ze
sobą dwa zdania w sensie gramatycznym niebędące zdaniami logicznymi (np. zdania
pytajne czy też zdania rozkazujące)7.
Z podanych przykładów wynika, że przy przeprowadzaniu operacji zastępowania wy-
powiedzi sformułowanych w języku naturalnym ich sformalizowanym zapisem na-
leży dokonywać precyzyjnej analizy charakteru użytego zwrotu językowego, tak aby
przypisany mu w zapisie formalnym funktor prawdziwościowy był właściwy. Uwaga
ta dotyczy nie tylko spójników wyrażających koniunkcję, lecz także wszystkich innych
zwrotów języka naturalnego, które chcemy zapisać w postaci funktorów prawdzi-
wościowych8.
Koniunkcja nazywana jest związkiem współprawdziwości dwóch zdań, co znajduje 157
uzasadnienie, jeżeli przyjrzymy się zamieszczonej poniżej matrycy koniunkcji.
p q p∧q
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 0
Koniunkcja jest bowiem tylko wtedy prawdziwa, jeżeli oba zdania złączone koniunkcją
(nazywane czynnikami) są prawdziwe. Istotną rzeczą jest przypomnienie w tym mo-
7
Niektórzy autorzy uznają, że słowo „i” nie pełni funkcji funktora prawdziwościowego również
w zdaniach złożonych, w których używane jest dla połączenia ze sobą dwóch zdań stwierdzających
fakty, między którymi występuje określone następstwo czasowe. Dla przykładu w zdaniu „Adam Ma-
łysz przypiął narty i ruszył w dół skoczni” „i” nie jest przez nich uznawane za funktor prawdziwo-
ściowy, a to ze względu na fakt, że w przypadku zmiany w analizowanym zdaniu kolejności zdań
otrzymujemy zdanie „Adam Małysz ruszył w dół skoczni i przypiął narty”. Autorzy ci twierdzą, że
zdanie to jest zdaniem fałszywym, chociaż oba zdania połączone słowem „i” są prawdziwe. Patrz na
ten temat: W. Patryas, Elementy logiki dla prawników, Poznań 1996, s. 15.
8
Szczególną uwagę należy zwrócić na analizę zwrotów wyrażających alternatywę. Patrz niżej.
mencie, że funktor koniunkcji, tak samo zresztą jak inne omawiane tu funktory, jest
funktorem prawdziwościowym. Oznacza to, że dla celów analizy właściwości logicznej
wypowiedzi będącej zdaniem złożonym, w której występuje ten funktor, nie jest rzeczą
istotną, czy pomiędzy złączonymi tym funktorem zdaniami występuje jakikolwiek
związek treściowy.
Zdanie „11 września 2001 r. doszło do ataku terrorystycznego w Nowym Jorku i Stanisław
August Poniatowski abdykował w Grodnie” jest z logicznego punktu widzenia zdaniem praw-
dziwym, gdyż oba zdania złączone funktorem koniunkcji są prawdziwe.
Rzecz jasna, trudno sobie wyobrazić, aby ktoś sformułował podobne zdanie w języku
potocznym. W języku tym łączymy bowiem związkiem koniunkcyjnym tylko takie
zdania, które powiązane są treściowo. Przytoczone wyżej zdanie zostałoby uznane
prawdopodobnie za niedorzeczne, co jednak dla prowadzonej przez nas analizy właś
ciwości funktora koniunkcji nie ma żadnego znaczenia.
Związki alternatywy
158 Zdania proste łączymy często w zdania złożone, używając spójnika „lub” czy też in-
nych wyrażeń, takich jak: „bądź”, „albo”, „względnie”, „albo… albo”, „bądź… bądź”,
„może… może…”, które są jego odpowiednikami w języku potocznym. Wszystkie te
słowa wyrażają alternatywę. Związek alternatywy nie ma jednak charakteru homo-
genicznego, a użycie któregokolwiek z wymienionych wyżej wyrażeń może oznaczać
występowanie różnych związków prawdziwościowych.
Analizę różnic, jakie mogą tu wystąpić, przeprowadzimy, badając znaczenie słowa
„lub”. Spójnikowi temu można przypisać na gruncie języka polskiego trzy różne zna-
czenia.
Po pierwsze, słowo „lub” może być odpowiednikiem zwrotu „co najmniej jedno
z dwojga”. Przy tym rozumieniu zdanie złożone utworzone przez użycie „lub” jest fał-
szywe jedynie wówczas, gdy oba złączone tym słowem zdania są fałszywe. Odpowiada-
jącym temu sposobowi użycia zwrotu „lub” jest w logice funktor alternatywy zwykłej.
Po drugie, słowo „lub” może być użyte w tym samym sensie co zwrot „dokładnie jedno
z dwojga”. Wówczas utworzone przy jego użyciu zdanie złożone jest prawdziwe za-
wsze wtedy i tylko wtedy, gdy jedno z połączonych nim zdań jest prawdziwe, a drugie
fałszywe. Odpowiednikiem tego sposobu użycia zwrotu „lub” w logice jest funktor
alternatywy rozłącznej.
Po trzecie, słowo „lub” może być użyte w tym samym sensie co zwrot „co najwyżej
jedno z dwojga”. Wówczas utworzone przy jego użyciu zdanie złożone jest zawsze
prawdziwe z wyjątkiem sytuacji, gdy oba połączone nim zdania są prawdziwe. Funk-
torem logicznym odpowiadającym temu sposobowi użycia zwrotu „lub” jest funktor
dysjunkcji.
Zauważyć należy, że w języku potocznym wyrażenie „lub”, a także jego odpowiedniki
używane są wymiennie do określenia różnych związków logicznych między zdaniami.
Analizujący strukturę logiczną wypowiedzi musi zachować w związku z tym w przy-
padku wystąpienia zwrotów wyrażających alternatywę szczególną ostrożność przy
ustalaniu tego, która z alternatyw została w wypowiedzi wysłowiona.
Alternatywa zwykła
Alternatywa zwykła czytana jest jako „lub” i będzie oznaczana poprzez „∨”. Stąd też 159
zapis „p ∨ q” czytamy jako „p lub q”. Matryca alternatywy zwykłej przedstawia się na-
stępująco:
p q p∨q
1 1 1
1 0 1
0 1 1
0 0 0
Alternatywa zwykła (alternatywa) nazywana jest związkiem niewspółfałszywości
dwóch zdań, co znajduje uzasadnienie w tym, iż jest fałszywa jedynie wówczas, kiedy
oba zdania złączone tą alternatywą są fałszywe9. Zdania złączone tym związkiem
określamy mianem składników. Aby alternatywa zwykła była prawdziwa, wystarczy,
by chociaż jedno z jej zdań składowych było prawdziwe.
Prawdziwe jest więc zdanie „Samoloty latają w dzień lub w nocy”, a także zdanie „Odwołanie
darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie lub przez oświad-
czenie ustne złożone w obecności świadków”. W pierwszym z nich oba zdania złączone al-
ternatywą zwykłą są prawdziwe. W drugim zdaniu prawdziwe jest jedynie pierwsze ze zdań.
Prawdziwe jest również zdanie „Darowiznę nieruchomości sporządza się na piśmie lub aktem
notarialnym”. W zdaniu tym prawdziwe jest bowiem drugie z nich. Natomiast fałszywe jest
zdanie stwierdzające, że „Każda pożyczka jest stwierdzona pismem lub aktem notarialnym”.
W zdaniu tym oba zdania złączone alternatywą zwykłą są fałszywe, ponieważ pożyczka nie
musi być stwierdzana aktem notarialnym, a brak formy pisemnej nie powoduje nieważności
umowy.
Alternatywa rozłączna
Alternatywa rozłączna, zwana inaczej ekskluzją, wyrażana jest w logice poprzez zwrot 160
„albo…, albo” względnie „albo”, a przyjętym przez nas jej zapisem formalnym będzie
znak „⊥”. Stąd zapis „p ⊥ q” czytamy jako „albo p, albo q” lub „p albo q”. Matryca alter-
natywy rozłącznej przedstawia się następująco:
p q p⊥q
1 1 0
1 0 1
0 1 1
0 0 0
Związek ten nazywany jest inaczej związkiem niezgodności dwóch zdań pod
względem prawdy i fałszu. Alternatywa rozłączna dwóch zdań jest bowiem jedynie
wówczas prawdziwa, jeżeli połączone nią zdania mają różne wartości logiczne.
9
Zauważyć należy, że matryca alternatywy zwykłej jest odwrotnością matrycy binegacji
(zob. s. 81), co pozwala nam na stwierdzenie, że (p ∨ q) ≡ ~(p ↓ q).
Prawdziwe jest więc zdanie stwierdzające, że zgodnie z polskim Kodeksem karnym prze-
stępstwo jest albo zbrodnią, albo występkiem, a także zdanie stwierdzające, że za określone
przestępstwo sąd wymierza karę ograniczenia wolności albo karę pozbawienia wolności do
lat dwóch. W zdaniach tych tylko jedno ze zdań złączonych alternatywą rozłączną może
być prawdziwe. Nie jest natomiast prawdziwe zdanie stwierdzające, że sąd wymierza karę
grzywny albo karę pozbawienia wolności, ponieważ Kodeks karny dopuszcza jednoczesne
wymierzenie obu tych kar, tj. orzeczenie kary grzywny obok kary pozbawienia wolności,
jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu uzyskania korzyści majątkowej bądź gdy korzyść
majątkową osiągnął.
161 Funktory prawdziwościowe alternatywy zwykłej i rozłącznej różnią się od siebie właś
ciwościami logicznymi, z czego większość osób formułujących zdania alternatywne,
nie znając logiki, nie zdaje sobie sprawy. Tymczasem właściwe użycie zwrotów alter-
natywnych ma bardzo istotne znaczenie dla interpretacji wypowiedzi, a niewłaściwe
użycie tych zwrotów może prowadzić do poważnych nieporozumień. Z niewłaściwym
użyciem zwrotów alternatywnych spotykamy się również w tekstach prawnych, w tym
tekstach rangi ustawowej. Prawodawca nie zawsze używa w sposób właściwy zwrotów
alternatywnych.
Dla przykładu art. 223 k.k. głosi: „Kto, działając wspólnie i w porozumieniu z inną osobą lub
używając broni palnej, noża lub podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo środka obez-
władniającego, dopuszcza się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub osobę do
pomocy mu przybraną podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, pod-
lega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10”. Analiza tego przepisu pozwala nam
na stwierdzenie, że ustawodawca w sposób niewłaściwy posłużył się funktorami alterna-
tywnymi. Pierwsze użycie funktora „albo” jest niewłaściwe, ponieważ wyklucza sytuację,
w której ktoś posłużyłby się bronią palną, nożem, innym podobnie niebezpiecznym przed-
miotem i jednocześnie środkiem obezwładniającym, co jest w pełni wyobrażalne. Chcąc
wyrazić się precyzyjnie, ustawodawca powinien zamiast zwrotu „albo” użyć zwrotu „lub”.
Niewłaściwe jest również użycie zwrotu alternatywnego „lub” w końcowym fragmencie
przepisu, ponieważ sugeruje, że możliwa jest sytuacja, która jest jednocześnie sytuacją
pełnienia obowiązków służbowych i sytuacją związaną z ich pełnieniem. Właściwe byłoby
użycie zwrotu „albo”.
Innym przykładem niewłaściwego użycia spójników alternatywnych jest używanie przez

ustawodawcę słowa „albo” w wielu przepisach w części określającej sankcję (np. art. 226 i 227
k.k.), gdzie jest mowa o tym, że sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do lat dwóch. Użycie zwrotu „albo” nie jest właściwe, kary te bowiem
nie są rozłączne alternatywnie10.
Dysjunkcja
162 Dysjunkcja oznaczana jest znakiem „/” i czyta się ją jako „bądź… bądź” albo „bądź”.
Stąd wyrażenie „p / q” czytamy jako „bądź p, bądź q” względnie „p bądź q”. Matryca
dysjunkcji przedstawia się następująco:
10
W polskim prawie karnym, zgodnie z art. 32 k.k., karami są: grzywna, ograniczenie wolności,
pozbawienie wolności, 25 lat pozbawienia wolności, dożywotnie pozbawienie wolności. Kary te nie
są jednak rozłączne alternatywnie, ponieważ zgodnie z art. 33 § 2 k.k. sąd może wymierzyć grzywnę
także obok kary pozbawienia wolności, jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści
majątkowej lub gdy korzyść majątkową osiągnął. Ponadto, stosownie do art. 71 § 1 k.k., zawieszając
wykonanie kary, sąd może orzec grzywnę, jeżeli jej wymierzenie obok kary pozbawienia wolności na
innej podstawie nie jest możliwe.
p q p/q
1 1 0
1 0 1
0 1 1
0 0 1
Analiza właściwości dysjunkcji wykazuje, że dysjunkcja jest prawdziwa wtedy, gdy
co najmniej jedno ze zdań złączonych związkiem dysjunkcyjnym jest fałszywe. Jest
ona natomiast fałszywa wówczas, gdy oba zdania złączone tym związkiem są praw-
dziwe. Stąd też dysjunkcję nazywamy związkiem niewspółprawdziwości dwóch
zdań. Porównanie matrycy dysjunkcji i koniunkcji wykazuje, że dysjunkcja jest negacją
koniunkcji, co zapisać możemy jako: „(p / q) ≡ ~(p ∧ q)”. Bardziej dogłębna analiza
wykazuje, że negacja p da się zapisać jako (p / p), implikacja (zob. s. 98) jako (p / ~q),
a alternatywa zwykła jako (~p / ~q). Za pomocą dysjunkcji11 dają się zresztą zdefi-
niować wszystkie inne funktory. Jest to własność szczególna, którą dysjunkcja dzieli
jedynie z binegacją.
Binegacja
Funktor binegacji oznaczany jest „↓” i czytany jako „ani… ani” (również jako słowo 163
„ani” czy też zwrot „ani nie… ani nie”). Stąd też zapis „p ↓ q” czytamy „ani p, ani q”.
Matryca binegacji przedstawia się następująco:
p q p↓q
1 1 0
1 0 0
0 1 0
0 0 1
Jej analiza pozwala nam na stwierdzenie, że binegacja jest prawdziwa jedynie w sy-
tuacji, w której zarówno zdanie p, jak i zdanie q są fałszywe. Stąd też związek bi-
negacyjny jest nazwany związkiem współfałszywości dwóch zdań. Zauważyć na-
leży, że funktor ten jest bardzo rzadko omawiany przy przedstawianiu zagadnień
rachunku zdań. Jego rola w logice jest jednak niezwykle istotna, ponieważ obok
dysjunkcji jest funktorem, który użyty jako jedyny pozwala zdefiniować wszystkie
inne funktory12.
11
Dysjunkcja została wprowadzona jako funktor przez amerykańskiego logika H.M. Sheffera
w 1913 r. i jest terminem pierwotnym w jednym z bardziej znanych aksjomatycznych rachunków
zdań, a mianowicie rachunku J.G.P. Nicoda. Patrz bliżej na ten temat s. 96.
12
Cechą funktorów prawdziwościowych jest to, że są one wzajemnie definiowalne, co oznacza,
że określony funktor da się przedstawić za pomocą wyrażenia zawierającego inne funktory. Ta właś
ciwość wykorzystywana jest przy konstruowaniu aksjomatycznych rachunków zdań. W rachunkach
tych zazwyczaj jako terminy pierwotne przyjmowane są dwa funktory, np. „∨”, „~”. Tymczasem bi-
negacja obok dysjunkcji ma tę własność, że pozwala zdefiniować sama wszystkie inne funktory, tym
samym może występować w rachunkach aksjomatycznych jako jedyny termin pierwotny.
Implikacja
164 Funktor implikacji oznaczamy znakiem „→” i wyrażamy za pomocą słów „jeżeli…, to…”.
Stąd też zapis „p → q” czytamy jako „jeżeli p, to q”. W języku potocznym często dla
wyrażenia związku implikacyjnego zamiast zwrotu „jeżeli…, to…” używa się zwrotów
innych, takich jak: „skoro…, to…”, „ponieważ”, „…wobec tego…”, „…zatem…”, „jeśli…,
to…”. Czasem wyrażenie implikacji dokonywane jest bez użycia żadnych charaktery-
stycznych zwrotów.
W zdaniach: „W razie niebezpieczeństwa powodzi udaję się na wzgórze”, „W razie braku od-
miennego zastrzeżenia co do terminu odsetek są one płatne co roku” wyrażających implikację
brak jest jakichkolwiek zwrotów, które wskazywałyby na jej wystąpienie.
Niekiedy przy wyrażaniu implikacji dokonuje się przestawienia szyku zdania.

„Sąd orzeka zwolnienie sprawcy, jeżeli jego dalsze pozostawanie w zakładzie zamkniętym nie
jest konieczne”, „Przedawnienie nie biegnie, jeżeli przepis ustawy nie zezwala na wszczęcie
postępowania karnego”.
Funktor implikacji łączy dwa zdania proste, z których pierwsze nazywamy „poprzed-
nikiem”, a drugie „następnikiem” implikacji. Matryca implikacji przedstawia się nastę-
pująco:
p q p→q
1 1 1
1 0 0
0 1 1
0 0 1
Analiza matrycy pozwala na stwierdzenie, że implikacja jest funktorem prawdziwo-
ściowym o specyficznym charakterze. Wartość zdania złożonego zależy bowiem nie
tylko od wartości logicznej zdań składowych, ale i od kolejności ich wypowiedzenia.
Widać to z porównania zapisów w wierszach, w których p = 1, q = 0 i p = 0, q = 113.
Implikacja jest fałszywa jedynie wówczas, gdy poprzednik p = 1, a następnik q = 0.
Natomiast przy p = 0 i q = 1 jest prawdziwa. Pozwala to uznać związek implikacyjny
za związek strukturalno-prawdziwościowy, a nie tylko prawdziwościowy. Wyróżnia
to implikację spośród pozostałych omawianych tu funktorów prawdziwościowych,
które charakteryzują się tym, że wartość zdania złożonego zbudowanego z ich uży-
ciem nie jest uzależniona od kolejności wypowiedzenia zdań, lecz jedynie od ich
wartości.
Użycie implikacji w języku potocznym następuje przeważnie w sytuacjach, w których
dwa zdania są powiązane treściowo, a prawdziwość pierwszego z nich ma przesądzać
o prawdziwości drugiego. Implikacja służy bowiem zazwyczaj do wyrażenia związków
wynikania. Implikacja jest jednak funktorem prawdziwościowym. Stąd też dla usta-
lenia wartości logicznej zdania składającego się ze złączonych tym funktorem dwóch
zdań występowanie albo też niewystępowanie związków treściowych nie ma żadnego
znaczenia.
13
Znak „=” oznacza tyle, co „ma wartość”.
Zdanie „Jeżeli Warszawa leży nad Irtyszem, to wróbel jest ptakiem” jest zdaniem prawdziwym.
Podobnie jest ze zdaniem „Jeżeli bitwa pod Grunwaldem była w 1650 r., to Jacek Malczewski
był piosenkarzem”.
Obok implikacji w podanym wyżej rozumieniu14 wyróżnić możemy implikację o innym 165
charakterze, która nazywana jest implikacją odwrotną, inaczej intensywną. Koniecz-
ność jej wyodrębnienia spowodowana jest tym, że w języku potocznym zwrot „jeżeli, to”
używany być może co najmniej w dwu różnych znaczeniach. W zdaniu „Jeżeli jest wojna,
to giną ludzie” zwrot „jeżeli, to” jest użyty w rozumieniu „zawsze jeżeli, to”. Stwierdzamy
tu występowanie warunku wystarczającego dla prawdziwości implikacji. Warunek ten
nie jest jednak warunkiem koniecznym, ponieważ ludzie giną również w katastrofach
żywiołowych, wypadkach, na skutek popełnienia przestępstw itp. Wypowiadając zdanie:
„Jeżeli ktoś popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat, to odpowiada karnie”15,
stwierdzamy natomiast występowanie warunku koniecznego, lecz niewystarczającego.
Ukończenie 17. roku życia jest bowiem tylko jednym z warunków określających odpo-
wiedzialność karną16. Zwrot „jeżeli, to” jest tu użyty w rozumieniu „tylko jeżeli, to”.
To odróżnienie dwóch rozumień zwrotu implikacyjnego powoduje, że obok implikacji

zwykłej rozumianej jako „zawsze jeżeli, to” możemy wyodrębnić również implikację
w rozumieniu „tylko jeżeli, to”, zwaną implikacją odwrotną. Implikację tę cechują inne
właściwości logiczne niż implikację zwykłą. Matryca implikacji odwrotnej przedstawia
się następująco:
p q p←q
1 1 1
1 0 1
0 1 0
0 0 1
Ponieważ brak jest w logice specjalnej notacji dla określenia implikacji odwrotnej, jej
wystąpienie zapisujemy, przestawiając zmienne (q → p) lub odwracając znak implikacji
(p ← q)17.
14
Implikacja o wyżej przedstawionym charakterze nazywana jest ekstensywną. W języku po-
tocznym odpowiada ona zwrotowi „zawsze jeżeli, to”, który precyzyjnie wyraża jej sens. Używając
jej, stwierdzamy występowanie warunku wystarczającego dla wystąpienia implikacji. Pojęcie impli-
kacji odwrotnej (intensywnej) wprowadzone zostało w podręczniku: W. Wolter, M. Lipczyńska, Ele-
menty logiki. Wykład dla prawników, Warszawa–Wrocław 1980, s. 93–96.
15
W polskim prawie karnym odpowiedzialności karnej podlegać może także nieletni, który po
ukończeniu 15 lat dopuścił się jednego z czynów zabronionych określonych w art. 10 § 2, tj. zamachu
na Prezydenta RP, zabójstwa, spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, sprowadzenia ka-
tastrofy w komunikacji, piractwa, a także wielu innych, wymienionych enumeratywnie w dalszej
części tego artykułu przestępstw. Osiągnięcie wieku 17 lat jako granicy odpowiedzialności karnej nie
ma więc charakteru bezwyjątkowego.
16
Innymi są np. zdolność rozpoznania znaczenia czynu, brak wystąpienia stanu wyższej ko-
nieczności, stanu obrony koniecznej czy też niewystępowanie nieświadomości bezprawności czynu
(art. 10, art. 31, art. 25, art. 26, art. 30 k.k.).
17
Niektórzy autorzy wyróżniają jeszcze pojęcia implikacji przeciwnej i przeciwstawnej, które nie
będą przedmiotem naszej analizy. Implikacja przeciwna definiowana jest jako (~p → ~q), a przeciw-
stawna jako (~q → ~p).
Równoważność
166 Równoważność wyrażana jest w logice znakiem „≡” i czytana jako „zawsze wtedy
i tylko wtedy, gdy”. Stąd też zapis „p ≡ q” czytamy jako „zawsze wtedy i tylko wtedy,
gdy p to q”. Wyrażenie p i wyrażenie q nazywane są członami równoważności. Matryca
równoważności przedstawia się następująco:
p q p≡q
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 1
Analiza matrycy wykazuje, że równoważność jest prawdziwa w sytuacji, w której
p = 1, q = 1, oraz gdy p = 0, q = 0. Pozwala to uznać, że równoważność jest związ-
kiem zgodności dwóch zdań pod względem prawdy i fałszu.
Równoważność jest związkiem prawdziwościowym. Stąd też nie jest istotne to, czy
między zdaniem p i zdaniem q zachodzi jakikolwiek związek treściowy.
Zdanie „Zawsze wtedy i tylko wtedy, gdy Wiktoria była królową Wielkiej Brytanii, to Putin
jest prezydentem Rosji” jest zdaniem prawdziwym, podobnie jak zdanie „Zawsze wtedy i tylko
wtedy, gdy Kloss był agentem brytyjskim, to Londyn leży nad Sekwaną”.
Rzecz jasna, w języku potocznym złączenie ze sobą tych zdań uznane byłoby za niedo-
rzeczne. Nie ma to jednak żadnego znaczenia dla badania wartości logicznej zdania zło-
żonego składającego się z dwóch zdań prostych złączonych funktorem równoważności.
W języku potocznym, a często i prawnym, równoważność wyrażana jest najczęściej
zwrotem „jeżeli, to”, a więc zwrotem, który wyraża również implikację. Równoważ-
ność ma jednak tę właściwość, że jest implikacją obustronną. Cechą równoważności
jest to, że „jeżeli p implikuje q, to również q implikuje p”.
167 W przeprowadzonej wyżej prezentacji funktorów prawdziwościowych starano się dać
możliwie pełny ich przegląd, prezentując aż 10 spójników, w tym 2 jednoargumen-
towe18. Teoretyczna liczba możliwych spójników prawdziwościowych dwuargumento-
wych jest jednak większa i wynosi 16. Tabela przedstawiona poniżej ukazuje wszystkie
teoretycznie możliwe spójniki.
p q S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 S9 S10 S11 S12 S13 S14 S15 S16
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0
1 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0
0 1 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0
0 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0
18
W podręcznikach z dziedziny logiki lista prezentowanych funktorów prawdziwościowych jest
skromniejsza. Dla przykładu w wielu z nich nie jest uwzględniana asercja, binegacja, a często nawet
dysjunkcja. Prawie w ogóle nie jest spotykane odróżnienie dwóch rodzajów implikacji. Powodem, dla
którego autorzy ograniczają prezentację tylko do niektórych funktorów prawdziwościowych, jest to,
że rachunki zdań dają się budować przy użyciu tylko niewielkiej liczby funktorów.
5. Funktory prawdziwościowe trój- i więcejargumentowe 85
W kolumnach 1 i 2 tabeli ukazane są możliwe układy wartości logicznych prawdy

i fałszu dla p i q, a w kolejnych kolumnach odpowiednie warianty wartości zdań zło-
żonych utworzonych przez użycie różnych spójników dwuargumentowych. W spój-
niku S2 rozpoznajemy alternatywę zwykłą, w S5 implikację zwykłą, w S7 równoważ-
ność, w S8 koniunkcję, w S9 dysjunkcję, w S10 alternatywę rozłączną, w S15 binegację.
Spójnik występujący w S3 to implikacja odwrotna, której odpowiada zwrot „tylko je-
żeli, to”. Spójnik występujący w S6 nie ma nazwy, a jego odpowiednikiem jest zwrot
„choćby nawet”. Zauważymy jednak, że niektóre przedstawione w tabeli spójniki nie
mają odpowiedników w języku polskim. Brak jest np. takiego spójnika, który realizo-
wałby właściwości określone przez S16, tj. takiego, który łącząc dwa zdania, dawałby
zawsze fałsz, niezależnie od wartości tych zdań.
5. Funktory prawdziwościowe trój- i więcejargumentowe

5. Funktory prawdziwościowe trój- i więcejargumentowe
Przedmiotem naszych dotychczasowych rozważań były jedynie funktory jedno-
i dwuargumentowe. Tymczasem spotykamy się również ze zdaniami składającymi się
z trzech lub więcej członów złączonych koniunkcją, alternatywą zwykłą, dysjunkcją
czy też alternatywą rozłączną.
Problematyka zdań trójczłonowych koniunkcyjnych przedstawia się dość prosto. Ko- 168
niunkcja jako całość jest tylko wtedy prawdziwa, gdy wszystkie jej człony są prawdziwe
niezależnie od liczby członów. Tym samym nawet bez prezentacji matrycy możemy
stwierdzić, że jeżeli choćby jeden z członów połączonych koniunkcją jest fałszywy, to
całe zdanie złożone będzie również fałszywe.
W przypadku alternatywy zwykłej trójczłonowej, podobnie jak w przypadku dwu-
członowej, uznamy, że tylko wtedy będzie ona fałszywa, jeśli wszystkie jej człony będą
fałszywe. Natomiast będzie ona prawdziwa, gdy chociaż jeden z jej członów jest praw-
dziwy.
Również dysjunkcja może mieć więcej niż dwa człony. Podobnie jak w przypadku
dysjunkcji dwuczłonowej będzie ona fałszywa w jednym przypadku, a mianowicie
wówczas, jeżeli wszystkie złączone z nią zdania będą prawdziwe. Dysjunkcję trójczło-
nową możemy rozumieć jako negację trójczłonowej koniunkcji.
Bardziej skomplikowana sytuacja zachodzi w przypadku trójczłonowej alternatywy
rozłącznej. Alternatywa rozłączna dwuczłonowa charakteryzuje się tym, że aby była
prawdziwa, oba jej człony nie mogą być zdaniami fałszywymi, nie mogą być też zda-
niami prawdziwymi, zatem dokładnie jedno zdanie musi być zdaniem prawdziwym.
W alternatywie rozłącznej trójczłonowej wykluczyć więc musimy jej prawdziwość
w przypadku prawdziwości bądź fałszywości wszystkich jej członów i uznać, że jest
ona prawdziwa jedynie wówczas, gdy prawdziwy jest tylko jeden z jej członów.
Jeżeli np. ustawodawca ustanowiłby normę, że karami, jakie możliwe są do wymierzenia
przestępcy, są: kara pozbawienia wolności do lat 15 albo kara dożywotniego pozbawienia wol-
ności, albo kara śmierci, to sąd nie mógłby wymierzyć ani wszystkich trzech kar, ani nie wy-
mierzyć żadnej z nich. Nie mógłby także wymierzyć dwóch kar, ale mógłby wymierzyć tylko
jedną, rezygnując z wymierzenia dwóch pozostałych.
6. Funkcja logiczna
6. Funkcja logiczna
Dokonany powyżej przegląd funktorów prawdziwościowych pozwala nam na zdefinio-
wanie podstawowego dla rachunku zdań pojęcia, jakim jest funkcja logiczna. Przy jego
definiowaniu wykorzystamy znane już nam pojęcie funkcji zdaniowej, której funkcja
logiczna jest szczególnym przypadkiem.
169 Funkcja logiczna w rachunku zdań to taka funkcja zdaniowa, która zbudowana jest
jedynie ze stałych logicznych i zmiennych zdaniowych19. Za stałe logiczne uznawać
będziemy omówione wyżej funktory prawdziwościowe. Zmienne zdaniowe oznaczane
symbolami p, q, r, s… reprezentują dowolne zdania w sensie logicznym.
Podana wyżej definicja funkcji logicznej pozwala nam w związku z tym uznać, że wy-
rażenia:
(p ≡ q) ≡ [(p → q) ∧ (q → p)],
[(r → p) ∧ (r → q) ∧ (~p ∧ ~q)] → ~r
są przykładami takiej funkcji. Funkcje logiczne są wyrażeniami o w pełni sformalizo-
wanym charakterze.
170 Sformułowane w języku naturalnym wypowiedzi będące zdaniami złożonymi mogą
być przy użyciu opisanych wyżej stałych logicznych, a także zmiennych przekształcone
do postaci funkcji logicznych.
Zdanie „Jeżeli niezdolność opiekuna do sprawowania opieki jest warunkiem wystarczającym
do tego, by władza opiekuńcza zwolniła opiekuna i jeżeli dopuszczenie się przez niego czynów
naruszających dobro pozostającego pod opieką jest warunkiem wystarczającym do tego, by
władza opiekuńcza zwolniła opiekuna, a opiekun jest niezdolny do sprawowania opieki lub
dopuszcza się czynów naruszających dobro pozostającego pod opieką, to władza opiekuńcza
zwalnia opiekuna” składa się z szeregu zdań prostych, które złączone są spójnikami języka
naturalnego posiadającymi swoje odpowiedniki wśród funktorów prawdziwościowych. Po
przeprowadzeniu analizy zdanie to przekształcamy do postaci:
[(p → r) ∧ (q → r) ∧ (p ∨ q)] → r.
Na dalszym etapie możemy badać, jakie są własności logiczne tej funkcji, a w szcze-
gólności to, jakie wartości przyjmie ta funkcja przy założeniu, iż składające się na
nią zmienne mają taką, a nie inną wartość. Stwierdzić możemy np., że przy p = 1,
q = 1 i r = 1 funkcja ta przyjmie wartość prawdy. Na tym etapie dokonujemy już ope-
racji rachunkowych należących do operacji przeprowadzanych na gruncie rachunku
zdań.
171 Przekształcenie wyrażenia języka naturalnego na funkcję logiczną wymaga użycia
określonej notacji. Jako symbolu zmiennych używamy tu małych liter alfabetu łaciń-
19
Przedstawione pojmowanie funkcji logicznej dotyczy rachunku zdań. Ponieważ pojęcie to
nie dotyczy jednak tylko tego rachunku, lecz także rachunku nazw, konieczne jest podanie jeszcze
jednej, szerszej definicji funkcji logicznej. Funkcja logiczna to taka funkcja zdaniowa, która składa się
jedynie ze stałych logicznych i zmiennych (zdaniowych albo nazwowych). Za stałe logiczne uznaje
się funktory prawdziwościowe, kwantyfikatory, funktor ∈ przynależności do zbioru i inne wyrażenia
zdefiniowane poprzez odwołanie się do już wymienionych stałych (np. litery „a”, „e”, „i”, „o” stoso-
wane przy zapisie zdań kategorycznych).
6. Funkcja logiczna 87
skiego, poczynając od litery „p”. Dla oznaczenia stałych logicznych stosować będziemy
symbole wprowadzone przez nas przy okazji prezentacji poszczególnych funktorów.
Negację oznaczać będziemy przez „~”, koniunkcję przez „∧”, alternatywę zwykłą przez
„∨”, alternatywę rozłączną przez „⊥”, dysjunkcję przez „/”, implikację przez „→”, rów-
noważność przez „≡”. W podręcznikach logiki stosuje się jednak również inne notacje
(patrz tabela na końcu rozdziału).
Stosować będziemy notację wykorzystującą nawiasy. W notacji tej jedynie symbol

funktora asercji i negacji poprzedza symbol swojego argumentu, natomiast symbole
pozostałych funktorów umieszcza się pomiędzy symbolami ich argumentów. Nawiasy,
jakimi posługujemy się do grupowania wyrazów w formule, będą różnić się od siebie
kształtem. Obowiązująca będzie formuła: {… [ … (…) … ] …}.
Stosowanie nawiasów nie zawsze jest konieczne20. Istnieje bowiem konwencja zakła-
dająca, że znaki „~”, „∧”, „∨”, „/”, „→”, „≡” wiążą kolejno coraz słabiej, z tym że znaki
„∨” „/” wiążą równie silnie. Stąd zamiast (p ∧ q) ∨ r wolno pisać p ∧ q ∨ r. Zamiast
(p ∧ q) → r wolno pisać p ∧ q → r. Idąc dalej, zamiast:
[p ∨ (q ∧ s)] → [(~p) → (q ∧ s)]
wolno zapisać:
p ∨ q ∧ s → (~p → q ∧ s).
Funkcje logiczne reprezentujące określone wyrażenia języka naturalnego, będące sche- 172
matami zdań o charakterze złożonym ze względu na wartości, jakie mogą przyjmować,
dzielimy na:
– funkcje tautologiczne, to jest takie, które dla każdego podstawienia wartości
zmiennych zawsze dają zdanie prawdziwe,
– funkcje kontrtautologiczne, zwane inaczej fałszami logicznymi, które charaktery-
zują się tym, że dla każdego podstawienia wartości zmiennych dają zawsze zdanie
fałszywe,
– funkcje spełnialne, to jest takie, które przy niektórych wartościach logicznych ich
argumentów stają się zdaniami prawdziwymi, przy innych zaś – zdaniami fałszy-
wymi.
Przedmiotem naszego szczególnego zainteresowania będą funkcje tautologiczne jako

schematy rozumowań o niezawodnym charakterze.
20
Oryginalnym beznawiasowym systemem notacyjnym jest system stworzony przez J. Łukasie-
wicza, zwany inaczej „polską notacją beznawiasową”. System ten różni się od każdego ukazanego
uprzednio tym, że symbol funktora umieszczany jest w nim zawsze na początku, np. „K” oznacza
koniunkcję, a wyrażenie Kpq oznacza koniunkcję p i q, „A” oznacza alternatywę, „D” dysjunkcję,
„E” ekwiwalencję (równoważność). Innymi słowy, symbol funktora oznaczany jest dużą literą bę-
dącą literą początkową w nazwach funktorów. Wyjątek stanowi „C” (oznaczający implikację), gdzie
„C” jest pierwszą literą we francuskim słowie contenir – zawierać. System beznawiasowy Łukasie-
wicza nie jest jednak zbyt powszechnie stosowany ze względu na swój skomplikowany charakter.
Prawo dylematu konstrukcyjnego złożonego [(p → q) ∧ (r → s) ∧ (p ∨ r)] → (q ∨ s)] zapisywane jest
w notacji Łukasiewicza jako CKKCpqCrsAprAqs. Dla kogoś, kto nie zna dobrze tego systemu notacyj-
nego i na co dzień się nim nie posługuje, jego interpretacja jest trudna.
7. Metody badania funkcji logicznych

7. Metody badania funkcji logicznych
173 Stwierdzenie, czy określona funkcja logiczna jest, czy też nie jest tautologią rachunku
zdań, może być dokonane za pomocą czterech różnych metod. Należą do nich: metoda
sprawdzań zero-jedynkowych, metoda dowodzenia niewprost, metoda oparta na wy-
korzystaniu dowodów założeniowych oraz metoda oparta na dowodzeniu na gruncie
aksjomatycznych rachunków zdań.
Metoda sprawdzań zero-jedynkowych

174 Najprostszą metodą badania tego, czy określona funkcja logiczna jest tautologią,
tj. funkcją zdaniową, która przybiera wartość prawdy przy wszelkich podstawieniach
wartości zmiennej, jest metoda zero-jedynkowa. Metoda ta została zaproponowana
przez E. Schrödera. Polega ona na kolejnym podstawianiu pod określone zmienne war-
tości „1” albo „0”. Poniżej przedstawiono jej zastosowanie dla zbadania trzech różnych
funkcji.
Pierwszą z badanych funkcji będzie funkcja o postaci: (p → q) → ~(p ∧ ~q).
p = 1, q = 1: (1 → 1) → ~(1 ∧ ~1) p = 1, q = 0: (1 → 0) → ~(1 ∧ ~0)
(1 → 1) → ~(1 ∧ 0) 0 → ~(1 ∧ 1)
1 → ~0 0 → ~1
1 → 1 0 → 0
1 1
p = 0, q = 1: (0 → 1) → ~(0 ∧ ~1) p = 0, q = 0: (0 → 0) → ~(0 ∧ ~0)
1 → ~(0 ∧ 0) 1 → ~(0 ∧ 1)
1 → ~0 1 → ~0
1 → 1 1 → 1
1 1
Ponieważ jak widać z przeprowadzonego rachunku – przy każdym możliwym podstawieniu
wartości p i q funkcja ta daje wartość prawdy, to jest ona tautologią.
Przykład drugi dotyczy badania funkcji: (p ∧ q) → (p → ~q).
p = 1, q = 1: (p ∧ q) → (p → ~q)
(1 ∧ 1) → (1 → ~1)
1 → (1 → 0)
1 → 0
0
Przeprowadzony rachunek wykazuje, że funkcja ta nie jest tautologią. Już przy pierwszym
podstawieniu p = 1, q = 1 jest fałszem. W tej sytuacji dalsze podstawienia są już zbędne.
Przykład trzeci dotyczy badania funkcji z jedną zmienną: (p → p) → p.
p = 1: (1 → 1) → 1 p = 0: (0 → 0) → 0

1 → 1 1 → 0
1 0
Przeprowadzony rachunek wykazuje, że funkcja ta nie jest tautologią, gdyż dla wartości
p = 0 przyjmuje wartość fałszu.
175 Ukazana wyżej metoda jest metodą pracochłonną i prowadzi często do konieczności
dokonywania wielowariantowych podstawień. Uciążliwe jest również dokonywanie
zapisów w przedstawionej wyżej formie. Stąd też zazwyczaj stosuje się wprowadzaną
7. Metody badania funkcji logicznych 89
po raz pierwszy przez Ch.S. Peirce’a metodę tabelaryczną. Przykład zastosowania

metody zero-jedynkowej z wykorzystaniem tabeli ukazany jest poniżej.
Badaną funkcją będzie funkcja (p → q) → ~(p ∧ ~q).
1 2 3 4 5 6 7
p q ~q p→q p ∧ ~q ~(p ∧ ~q) 4→6
1 1 0 1 0 1 1
1 0 1 0 1 0 1
0 1 0 1 0 1 1
0 0 1 1 0 1 1
Przeprowadzony w tabeli rachunek wskazuje, że funkcja jest tautologią, ponieważ w ostatniej

z kolumn występują same 1, co oznacza, że funkcja ta dla każdego podstawienia wartości p i q
przyjmuje wartość prawdy.
Metoda oparta na dowodzeniu niewprost

Przedstawiona powyżej metoda zero-jedynkowego badania właściwości funkcji lo- 176
gicznej jest dość pracochłonna, ponieważ w przypadku funkcji o bardziej rozbudo-
wanym charakterze wymaga budowania tabel o wielu kolumnach. Co więcej, w przy-
padku badania za pomocą tej metody funkcji, w których występują więcej niż dwie
zmienne, dochodzi również do zwiększenia liczby wierszy21. Z tego powodu często
stosuje się dla badania wartości funkcji inną metodę, zwaną metodą dowodzenia nie-
wprost lub skróconym badaniem zero-jedynkowym. Nie wymaga ona budowania tabel
i w dużo krótszym czasie pozwala na stwierdzenie, czy dana funkcja logiczna jest, czy
też nie jest tautologią.
Metoda ta polega na przyjęciu założenia będącego istotą dowodu niewprost, tj. zało-
żenia, że badana funkcja nie jest tautologią. Ponieważ badane funkcje mają zazwyczaj
postać implikacji, która ma tę własność logiczną, że jest fałszywa tylko w sytuacji,
gdy jej poprzednik jest prawdziwy, a następnik fałszywy, przy stosowaniu tej metody
zakładamy, iż takie właśnie wartości przyjmuje poprzednik i następnik. Następnie,
zaczynając od poprzednika albo następnika, badamy, jakie wartości logiczne muszą
przyjąć zmienne, aby poprzednik był prawdziwy bądź aby następnik był fałszywy.
Po ustaleniu tych wartości podstawiamy je do poprzednika bądź następnika, spraw-
dzając, czy możliwa jest sytuacja, w której poprzednik przyjmuje wartość prawdy,
a następnik fałszu. Jeżeli okaże się, że jest to możliwe, to oznacza to, że badana
funkcja nie jest tautologią. Jeżeli natomiast stwierdzimy, że sytuacja taka nie może
mieć miejsca, to musimy uznać, że badana funkcja jest prawem logicznym. Metodę tę
ukażemy na przykładach.
Przykład 1
Przyjmijmy, że badaną funkcją jest:
[(p → q) ∧ p] → q,
21
W przypadku trzech zmiennych liczba możliwych różnych wariantów wartości p, q i r wynosi
23 = 8 różnych możliwości, co powoduje, że tabela musi mieć aż 8 wierszy. Jeszcze gorzej jest w sy-
tuacji, gdy funkcja zawiera cztery zmienne 24 = 16 różnych wariantów, co oznacza w tym wypadku
konieczność zbudowania tabeli o 16 wierszach.
co do której zakładamy, że jest fałszywa. Oznacza to, że wyrażenie:
[(p → q) ∧ p]
powinno być prawdziwe, zaś wyrażenie: q – fałszywe.
Następnie, wiedząc, że q z założenia jest fałszywe, badamy, dla jakich wartości p pierwsze
wyrażenie będzie prawdą.
Analiza wykazuje, że:

1 0
1 1
[(p → q) ∧ p] → q
ponieważ q jest fałszywe, to nie ma takiej wartości p, dla której poprzednik implikacji byłby
prawdziwy. W poprzedniku implikacji występuje bowiem koniunkcja, która jest prawdziwa
jedynie w sytuacji, w której oba jej czynniki są prawdziwe. Wyrażenie p → q przy q fałszywym
będzie prawdziwe jedynie wówczas, jeżeli p byłoby również fałszem. Jest jednak tak, że
p fałszywe być nie może, gdyż jako drugi czynnik koniunkcji występującej w poprzedniku im-
plikacji musi być prawdziwe. Tak więc nie ma takiej wartości p, dla której poprzednik impli-
kacji mógłby być prawdziwy. Oznacza to, że funkcja ta nie może stać się zdaniem fałszywym,
a więc jest tautologią rachunku zdań.
Przykład 2
Przyjmijmy, że badaną funkcją jest:
[(p → q) ∧ (p ∨ q)] → [(p / q) ⊥ (p ≡ q)],
co do której zakładamy, że jest fałszywa. Oznacza to, że wyrażenie:
[(p → q) ∧ (p ∨ q)]
powinno być prawdziwe, wyrażenie zaś:
[(p / q) ⊥ (p ≡ q)]
fałszywe. Następnie badamy, dla jakich wartości p i q pierwsze wyrażenie będzie prawdą.
Moglibyśmy wprawdzie rozpocząć analizę od badania, dla jakich wartości p i q fałszem bę-
dzie wyrażenie drugie, lecz lepiej jest rozpocząć analizę od wyrażenia pierwszego, ponieważ
koniunkcja jest prawdziwa jedynie w jednym przypadku (tj. wówczas, jeżeli oba złączone nią
wyrażenia są prawdziwe), alternatywa rozłączna zaś jest fałszywa aż w dwu przypadkach.
1 0
1 1
[(p → q) ∧ (p ∨ q)] → [(p / q) ⊥ (p ≡ q)]
p = 1, q = 1 p = 1, q = 1
p = 0, q = 1 p = 1, q = 0
p = 0, q = 0 p = 0, q = 1
Następnie, co ukazane jest powyżej, badamy, dla jakich wartości p i q poprzednik implikacji
będzie prawdziwy. Porównanie dwóch kolumn z wypisanymi wartościami wykazuje, że ist-
nieją dwie takie możliwości. Poprzednik będzie prawdziwy dla p = 1, q = 1 oraz dla p = 0,
q = 1. Po dokonaniu tego ustalenia podstawiamy te wartości do następnika. W wyniku
przeprowadzenia tej operacji ustalamy, że przy p = 1, q = 1 następnik przyjmie wartość
prawdy, co oznacza, że przy p = 1, q = 1 cała funkcja jest prawdziwa, co nie jest zgodne
z założeniem o jej fałszywości. Stwierdzamy również, że po podstawieniu p = 0, q = 1 war-
tość następnika będzie również prawdziwa. Prowadzi to w konsekwencji do wniosku, że
nie ma takich wartości p i q, przy których poprzednik badanej funkcji byłby prawdziwy,
a następnik fałszywy, co oznacza, że funkcja ta nie może stać się zdaniem fałszywym i jest
tautologią rachunku zdań.
Przykład 3
Przyjmijmy, że badaną funkcją jest wyrażenie:
[(p → q) ≡ (p ∧ q)] → [(p / q) / (p ∧ q)].
Podobnie jak w poprzednich przykładach, zakładamy, że jest ona fałszywa, co oznacza, że jej
poprzednik musi być prawdziwy, a następnik fałszywy. Badanie tego, dla jakich wartości p i q
warunek ten będzie spełniony, rozpoczniemy od następnika. Dysjunkcja jest bowiem fałszywa
tylko w jednym przypadku, tj. wówczas, gdy złączone nią wyrażenia są prawdziwe. Równo-
ważność natomiast jest prawdziwa w dwu wariantach, tj. przy obu wyrażeniach prawdziwych
i obu wyrażeniach fałszywych.
1 0
1 1
[(p → q) ≡ (p ∧ q)] → [(p / q) / (p ∧ q)]
p=1 q=0 p=1 q=1
p=0 q=1
p=0 q=0
Następnie, co ukazane jest powyżej, badamy, dla jakich wartości p i q następnik tej implikacji
będzie fałszywy. Z porównania zapisów, gdzie wypisane są wartości p i q, dla których praw-
dziwa jest dysjunkcja, oraz zapisu, gdzie wypisane są wartości p i q, dla których prawdziwa
jest koniunkcja, wynika, że brak takich wartości p i q, dla których dysjunkcja i koniunkcja
przyjmowałyby jednocześnie wartość prawdy. Oznacza to, że nie jest możliwe, aby następnik
badanej funkcji stał się zdaniem fałszywym. W konsekwencji musimy uznać, że badana
funkcja jest tautologią rachunku zdań.
Przykład 4
[(p → q) ∧ (p ≡ q)] → [(p / q) ∨ (p ∨ q)].
Podobnie jak w przykładach podanych wyżej zakładamy, że jest ona fałszywa, co oznacza,
że jej poprzednik musi być prawdziwy, a następnik fałszywy. Badanie, dla jakich wartości p
i q warunek ten będzie spełniony, rozpoczniemy od następnika. Alternatywa zwykła jest bo-
wiem fałszywa jedynie wówczas, gdy oba złączone nią wyrażenia są fałszywe. Wprawdzie
występująca w poprzedniku koniunkcja jest prawdziwa również tylko w jednym przypadku,
a mianowicie jedynie wówczas, gdy oba złączone nią wyrażenia są prawdziwe, ale wygodniej
jest ze względu na dalsze kroki rozpocząć analizę od następnika.
1 0
0 0
[(p → q) ∧ (p ≡ q)] → [(p / q) ∨ (p ∨ q)]
p = 1, q = 1 p = 0, q = 0
Następnie, co ukazane jest powyżej, badamy, dla jakich wartości p i q następnik tej implikacji
będzie fałszywy. Porównanie zapisów ukazujących, dla jakich wartości p i q fałszywa będzie
dysjunkcja, oraz zapisu ukazującego, dla jakich wartości p i q fałszywa będzie alternatywa
zwykła, wykazuje, że nie ma takich wartości p i q, dla których następnik mógłby stać się zda-
niem fałszywym. W konsekwencji prowadzi to do wniosku, że funkcja ta jest tautologią ra-
chunku zdań.
Stosowanie ukazanej wyżej metody jest również możliwe w sytuacji, w której badana
funkcja ma więcej niż dwie zmienne. Poniżej przedstawiony jest przykład badania włas
ności funkcji logicznej będącej prawem sylogizmu hipotetycznego.
Przykład 5
[(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r).
Podobnie jak w poprzednich przykładach zakładamy, że funkcja ta jest fałszywa, co oznacza,

że jej poprzednik musi być prawdziwy, a następnik fałszywy. Ponieważ w następniku wy-
stępuje implikacja p → r, to oznacza to, że następnik może być fałszywy jedynie przy p = 1
i r = 0. W poprzedniku funkcji występuje koniunkcja dwóch wyrażeń. Ponieważ koniunkcja ta
zgodnie z założeniem dowodu niewprost powinna być prawdziwa, oba te wyrażenia powinny
być również prawdziwe. Po podstawieniu p = 1 i r = 0 zauważymy jednak, że nie ma takiej
wartości q, dla której spełniony byłby ten warunek. Przy q = 1 wyrażenie (p → q) byłoby
wprawdzie prawdziwe, lecz wyrażenie (q → r) fałszywe. Przy q = 0 sytuacja byłaby odwrotna,
wyrażenie (p → q) byłoby fałszywe, a wyrażenie (q → r) prawdziwe. Niezależnie więc od tego,
jaką wartość przyjęłoby q, występująca w poprzedniku badanej funkcji koniunkcja będzie za-
wsze fałszywa. W konsekwencji oznacza to, że badana funkcja nie może stać się zdaniem fał-
szywym i jest tautologią rachunku zdań.
Ukazane powyżej badanie wartości funkcji logicznej przy wykorzystaniu dowodzenia

niewprost jest możliwe również w sytuacji, gdy badana funkcja logiczna ma postać
równoważności. Wykorzystujemy wówczas to, że równoważność może być zdefinio-
wana jako implikacja w obie strony. Właściwość tę zapiszemy jako: (p ≡ q) ≡ [(p → q)
∧ (q → p)]. W takiej sytuacji badaną funkcję o postaci równoważności rozpisujemy na
dwie funkcje zawierające implikacje i stosujemy przedstawioną wyżej metodę badania
kolejno dla każdej z nich. Badanie za pomocą metody niewprost funkcji o postaci rów-
noważności może się jednak okazać bardziej skomplikowane i pracochłonne.
Zauważyć należy, że przedstawiona powyżej metoda badania funkcji logicznej przy
wykorzystaniu dowodzenia niewprost jest metodą dużo prostszą niż metoda zero-
-jedynkowa i szybciej prowadzi do osiągnięcia rezultatu.
Metoda dowodów założeniowych

177 Przedstawienie metody dowodów założeniowych wymaga omówienia pojęcia
systemu dedukcyjnego. Przez pojęcie systemu dedukcyjnego rozumiemy zbiór
składający się z twierdzeń przyjętych bez dowodu oraz innych twierdzeń stanowiących
ich konsekwencje.
Systemy te dzielą się na systemy nieaksjomatyczne, systemy aksjomatyczne nie-
sformalizowane oraz systemy aksjomatyczne sformalizowane. Systemy nieaksjo-
matyczne cechuje brak wyraźnego wymienienia twierdzeń przyjętych bez dowodu,
za które uznane być mogą wszystkie twierdzenia uznane za oczywiste. Z twierdzeń
tych intuicyjnie wywnioskowuje się inne twierdzenia bez wyraźnego określenia reguł
wynikania. Systemy aksjomatyczne niesformalizowane mają wyraźnie wymienione
aksjomaty i terminy pierwotne22, nie są w nich natomiast wyraźnie określone reguły
inferencyjne. Najbardziej precyzyjnymi systemami dedukcyjnymi są systemy aksjo-
matyczne sformalizowane. Ich cechą jest wyraźne określenie aksjomatów, terminów
22
„Termin pierwotny” to spójnik czy też spójniki prawdziwościowe, które uznaje się za podsta-
wowe w danym systemie. Terminy pierwotne nie są definiowane, natomiast służą one do definio-
wania innych spójników.
pierwotnych, sposobów definiowania, a także reguł inferencyjnych. Przykładem sys-

temu dedukcyjnego o takim charakterze jest system aksjomatycznego rachunku zdań.
Obok przedstawionego wyżej podziału systemów dedukcyjnych istnieje jeszcze inny
ich podział – na systemy aksjomatyczne oraz systemy dedukcji naturalnej. Stoso-
wanym tu kryterium podziału są właściwości ich budowy.
Każdy system dedukcyjny wyznaczany jest przez zbiór aksjomatów A i zbiór reguł de- 178
dukcyjnych R. Jeżeli zbiór aksjomatów A jest zbiorem niepustym, to system nazywamy
aksjomatycznym, jeżeli jest pusty, to mamy do czynienia z systemem dedukcji natu-
ralnej. Przykładem takiego systemu dedukcji naturalnej jest założeniowy rachunek
zdań. Rachunek ten nie ma aksjomatów, lecz składa się jedynie z tzw. reguł pierwot-
nych opisujących akceptowane w danym systemie reguły dedukcyjne. Na podstawie
tych reguł przeprowadzane są tzw. dowody założeniowe, pozwalające na badanie tego,
czy dana funkcja jest tautologią.
Za reguły pierwotne w założeniowym rachunku zdań uznaje się regułę odrywania, 179
reguły dołączania i opuszczania poszczególnych spójników logicznych oraz reguły
negowania formuł złożonych23. Są one przedstawione poniżej24.
Reguła odrywania (RO) 180
p→q
p
q
Reguła ta stwierdza, że z prawdziwości implikacji i prawdziwości jej poprzednika
wynika prawdziwość następnika. Jeżeli regułę tę zapiszemy w inny sposób:
[(p → q) ∧ p] → q,
to bez trudu zauważymy, że reguła ta jest niczym innym jak jednym z podstawowych
praw logicznych – prawem sylogizmu konstrukcyjnego (modus ponendo ponens).
Reguła dołączania koniunkcji (DK) 181
p
q
p∧q
Reguła ta stwierdza, że z dwóch prawdziwych wyrażeń zdaniowych wynika prawdzi-
wość ich koniunkcji.
Reguła opuszczania koniunkcji (OK) 182
p∧q p∧q
;
p q
23
W celu przeprowadzenia dowodu najczęściej wystarcza posługiwanie się regułą odrywania
oraz regułami opuszczania i dołączania poszczególnych spójników. Reguły negowania formuł złożo-
nych są bardziej skomplikowane i rzadziej wykorzystywane w omawianej metodzie.
24
Niektórzy autorzy przedstawiają jeszcze szerszy niż przedstawiony poniżej zestaw reguł. Patrz
np. J. Przybyłowski, Logika z ogólną metodologią nauk, Gdańsk 2003.
Reguła ta stwierdza, że z prawdziwości koniunkcji wynika prawdziwość każdego z jej

czynników.
183 Reguła dołączania alternatywy (DA)
p q
;
p∨q p∨q
Reguła ta stwierdza, że z prawdziwości jednego ze składników alternatywy wynika
prawdziwość alternatywy.
184 Reguła opuszczania alternatywy (OA)
p∨q p∨q
~p ~q
;
q p
Reguła ta stwierdza, że z prawdziwości alternatywy i negacji jednego z jej składników
wynika prawdziwość drugiego. Jeżeli przedstawione schematy zapiszemy inaczej:
[(p ∨ q) ∧ ~p] → q oraz [(p ∨ q) ∧ ~q] → p,
to zauważymy, że reguła opuszczania alternatywy jest niczym innym jak prawem sylo-
gizmu alternatywnego (modus tollendo ponens).
185 Reguła dołączania równoważności (DE)
p→q
q→p
p≡q
Reguła ta stwierdza, że z implikacji i implikacji względem niej odwrotnej wynika rów-
noważność.
186 Reguła opuszczania równoważności (OE)
p≡q p≡q
;
p→q q→p
Reguła ta stwierdza, że z równoważności wynika implikacja oraz implikacja od-
wrotna.
187 Reguła opuszczania podwójnej negacji (ON)
~ ~p
p
Reguła ta stwierdza, że z podwójnej negacji zdania wynika to zdanie.
188 Reguła dołączania podwójnej negacji (DN)
p
~ ~p
Reguła ta stwierdza, że z prawdziwości pewnego zdania wynika jego podwójna ne-
gacja.
Reguła negowania koniunkcji (NK) 189

~(p ∧ q)
(oparta na I prawie de Morgana)
~p ∨ ~q
Reguła ta stwierdza, że z negacji koniunkcji wynika alternatywa jej zanegowanych
czynników.
Reguła negowania alternatywy (NA) 190
~(p ∨ q)
(oparta na II prawie de Morgana)
~p ∧ ~q
Reguła ta stwierdza, że z negacji alternatywy wynika koniunkcja jej zanegowanych
członów.
Badanie funkcji logicznej mające na celu udowodnienie jej tautologicznego charakteru
na gruncie dowodów założeniowych polega na rozpisaniu w poszczególnych wierszach
założeń. Gdy badana funkcja ma postać implikacji – jako założenie wypisujemy jej po-
przednik, gdy z kolei następnik ma postać implikacji – jako kolejne założenie wypisujemy
jej poprzednik itd. Oprócz założeń możemy do dowodu dołączyć założenie niewprost bę-
dące zaprzeczeniem ostatniego następnika badanej funkcji, gdy jest ona implikacją, bądź
zaprzeczenie całej badanej funkcji logicznej, gdy implikacją nie jest. Kolejne wiersze do-
wodu uzyskujemy z poprzednich, stosując wymienione wyżej reguły pierwotne.
Otrzymanie ostatniego następnika kończy dowód wprost. Jeśli zaś przyjęliśmy zało-
żenie dowodu niewprost, dowód kończy otrzymanie dwóch wierszy sprzecznych.
Przykład 1
Badaną funkcją logiczną jest funkcja [(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r). Schemat ten zapisujemy
jako:
1. p → q (założenie)
2. q → r (założenie)
3. p (założenie)
4. q (RO 1, 3)
5. r (RO 2, 4).
Przeprowadzony wyżej dowód był dowodem wprost, w którym przy wykorzystaniu zapisów
z wierszy 1, 3 oraz reguły odrywania otrzymaliśmy w 4 wierszu q, następnie przy wykorzy-
staniu tej samej reguły oraz zapisów z wierszy 2, 4 otrzymaliśmy r, co było do udowodnienia,
ponieważ otrzymaliśmy ostatni następnik.
Przykład 2
Badaną funkcją logiczną jest funkcja ~(p ∧ ~p). Stosowaną w tym wypadku metodą dowo-
dzenia będzie dowód niewprost.
1. p ∧ ~p (założenie dowodu niewprost)

2. p (OK 1)
3. ~p (OK 1)
sprzeczność (2, 3).
Przeprowadzony tu dowód polegał na założeniu, że wyrażenie (p ∧ ~p) jest prawdziwe.

Z zapisu w wierszu 1 po zastosowaniu reguły opuszczania koniunkcji otrzymaliśmy w wier-
szu 2 p, w wierszu 3 zaś po zastosowaniu tej samej reguły ~p. Zapisy w wierszu 2 i 3 są
sprzeczne, co w konsekwencji oznacza, że nasze założenie o prawdziwości (p ∧ ~p) jest fał-

szywe, tym samym dochodzimy do wniosku, że funkcja ~(p ∧ ~p) jest tautologią.
Przykład 3
Badaną funkcją jest funkcja (p ∨ ~p). Stosowaną w tym przypadku metodą dowodzenia bę-
dzie dowód niewprost.
1. ~(p ∨ ~p) (założenie dowodu niewprost)

2. ~p ∨ ~~p (NA 1)
3. ~p (OK 2)
4. ~~p (OK 2)
5. p (ON 4)
sprzeczność (3, 5)
Przeprowadzony tu dowód polegał na założeniu, że wyrażenie ~(p ∨ ~p) jest prawdziwe. Z za-
pisu w wierszu 1 po zastosowaniu reguły negowania alternatywy otrzymaliśmy w wierszu 2
~p ∧ ~~p. Po zastosowaniu reguły opuszczania koniunkcji w wierszu 3 otrzymaliśmy ~p,
a w wierszu 4 po zastosowaniu tej samej reguły ~~p. Z wyrażenia w wierszu 4 po zasto-
sowaniu reguły opuszczania podwójnej negacji otrzymaliśmy p. Zapisy w wierszu 3 i 5 są
sprzeczne, co prowadzi do wniosku, że nasze założenie o prawdziwości ~(p ∨ ~p) jest fał-
szywe. Tym samym dochodzimy do wniosku, że funkcja (p ∨ ~p) jest tautologią.
Istota rachunków aksjomatycznych

191 Metody dowodzenia na gruncie rachunków aksjomatycznych nie będą przedmiotem
naszego zainteresowania. Podamy jedynie informacje o tym, na czym polega system
aksjomatycznego rachunku zdań, a także przedstawimy metody przekształcania funkcji
logicznych w ramach tego rachunku25.
192 System dedukcyjnego (aksjomatycznego) rachunku zdań powstaje w kilku fazach.
W pierwszej kolejności obiera się pewne spójniki jako terminy pierwotne. Z przed-
stawionych wyżej matryc funktorów prawdziwościowych i rozważań wiążących się
z wzajemnymi zależnościami, jakie między nimi występują, wynika, że wszystkie
spójniki prawdziwościowe mogą być definiowane za pomocą innych spójników. Dla
celów budowy rachunków aksjomatycznych wykorzystuje się zazwyczaj dwa spójniki
prawdziwościowe: „~”, „∨”, albo „~”, „∧”, albo „~”, „→”26. Występowanie dwóch spój-
ników jako pierwotnych jest spotykane w większości rachunków aksjomatycznych,
chociaż możliwe jest stworzenie rachunku aksjomatycznego opartego tylko na jednym
spójniku prawdziwościowym. Pierwszym systemem o takim charakterze był system
J.G.P. Nicoda, który uznawał za termin pierwotny dysjunkcję i za jej pomocą definiował
wszystkie pozostałe spójniki. Do spójników, które jako jedyne użyte pozwalają zdefi-
niować pozostałe, należą dysjunkcja i binegacja.
193 Po dokonaniu wyboru terminów pierwotnych za ich pomocą oraz przy użyciu nawiasów
i symboli zmiennych zdaniowych (p, q, r, s…) formułowane są aksjomaty, czyli twier-
25
Logika współczesna jest nauką w pełni sformalizowaną, a rachunki zdań występujące na jej
gruncie mają charakter rachunków aksjomatycznych. Założenia aksjomatycznego rachunku zdań
przedstawione są w wielu pozycjach literatury przedmiotowej, patrz choćby: T. Kotarbiński, Elementy
teorii poznania logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa 1986, s. 162–172, a także 232–245.
26
Używając np. negacji i alternatywy jako spójników pierwotnych, implikację da się zapisać jako
równoważną (~p ∨ q), a koniunkcję jako ~(~p ∨ ~q).
dzenia naczelne systemu. Aksjomaty te przyjmowane są bez dowodu jako tautologie,

na których opiera się system. Z aksjomatów tych drogą dopuszczalnych na gruncie
określonego rachunku zdań przekształceń (reguł inferencyjnych systemu)27 formułuje
się nowe tezy będące twierdzeniami wtórnymi systemu. Jeżeli przekształcenia te doko-
nane są w sposób prawidłowy, otrzymane twierdzenia są również tautologiami. W ten
sposób dokonuje się rozbudowywania systemu.
Ponieważ rozbudowywanie grupy twierdzeń wtórnych, w których występowałyby 194
jedynie terminy pierwotne, prowadziłoby do zbytniego skomplikowania i nieprzej-
rzystości zapisu, w trakcie budowy systemu wprowadza się do niego nowe spójniki
za pomocą definicji. Definicja taka wygląda w ten sposób, że z jednej strony znaku
równości definicyjnej znajduje się zapis zawierający definiowany spójnik, a z drugiej
zapis, w którym występują jedynie te spośród spójników, które są terminami pierwot-
nymi albo też zostały uprzednio wprowadzone przez inne definicje. Poniżej przedsta-
wimy założenia aksjomatycznego rachunku zdań Whiteheada–Russella, który jest
jednym z najbardziej znanych rachunków tego typu.
Omawiany system oparty został na negacji i alternatywie jako terminach pierwotnych. 195
Oprócz tego do systemu został wprowadzony znak równości definicyjnej (Df. … = czy-
tany jako „to tyle co”). Ponieważ przejrzystość zapisu rachunku aksjomatycznego nie
jest możliwa bez wprowadzenia znaku implikacji, Whitehead i Russell przed podaniem
aksjomatów wprowadzili jej definicję.
Df. (p → q) = (~p ∨ q) (Def 1)
System Whiteheada–Russella oparty jest na pięciu aksjomatach:
(p ∨ p) → p (A 1)
q → (p → q) (A 2)
(p ∨ q) → (q ∨ p) (A 3)
p ∨ (q ∨ r) → q ∨ (p ∨ r) (A 4)
(q → r) → [(p ∨ q) → (p ∨ r)] (A 5)
Ponadto dla celów przejrzystości prezentacji Whitehead i Russell definiują również ko-
niunkcję i równoważność.
Df. (p ∧ q) = ~(~p ∨ ~q) (Def 2)
Df. (p ≡ q) = (p → q) ∧ (q → p) (Def 3)
Z przedstawionych wyżej aksjomatów oraz definicji, które są również przyjmowane 196
bez dowodu, wyprowadza się w tym systemie szereg twierdzeń wtórnych, rozbudo-
wując aksjomatyczny rachunek zdań. Przedstawiony wyżej system jest jednym z wielu
budowanych na gruncie logiki dwuwartościowej28.
Jak już wspomnieliśmy, metody udowadniania twierdzeń na gruncie rachunków ak- 197
sjomatycznych nie będą przedmiotem naszego zainteresowania. Niemniej jednak po-
każemy poniżej sposoby przekształcania funkcji zdaniowych, których dokonuje się za
27
Do reguł tych należy podstawianie, zastępowanie i odrywanie.
28
Obok systemu Whiteheada–Russella innymi znanymi systemami aksjologicznymi rachunku
zdań są rachunek J.P.G. Nicoda, rachunek implikacyjno-negacyjny J. Łukasiewicza.
pomocą trzech reguł inferencyjnych: reguły podstawiania, reguły zastępowania oraz

reguły odrywania.
198 Podstawianie polega na tym, że w miejsce pewnych zmiennych w danym wzorze
umieszczamy wybrane dowolne funkcje lub zmienne. Podstawianie musi być kon-
sekwentne, to znaczy daną zmienną zastępujemy tą samą funkcją lub tą samą inną
zmienną we wszystkich miejscach występowania tej zmiennej w danym wzorze.
Przykładem zastosowania tej reguły może być przekształcenie za pomocą reguły podsta-
wiania funkcji:
[(p / q) ∧ p] → ~q.
Zgodnie z tą regułą w miejsce p podstawić możemy np. (r ∨ s). Po przekształceniu funkcja

będzie się przedstawiać jako:
{[(r ∨ s) / q] ∧ (r ∨ s)} → ~q.
Funkcja ta może podlegać dalszym przekształceniom, np. w miejsce s podstawić możemy p. Po

przekształceniu wyrażenie otrzyma postać:
{[(r ∨ p) / q] ∧ (r ∨ p)} → ~q.
Zauważyć przy tym należy, że ostatnie z otrzymanych wyrażeń jest tautologią rachunku zdań,
a to dlatego, że powstało ono z wyrażenia:
[(p / q) ∧ p] → ~q,
które jest prawem logicznym (modus ponendo tollens), a przekształcenia były przez nas doko-
nywane w sposób prawidłowy.
Innym, prostszym przykładem stosowania reguły podstawiania może być przekształcenie

wzoru:
(p ∨ q) → (q ∨ p).
We wzorze tym w miejsce q możemy podstawić p i otrzymać formułę:
(p ∨ p) → (p ∨ p).
199 Bardziej skomplikowaną regułą przekształcania wyrażeń jest zastępowanie. Polega

ono na tym, że zamiast określonej funkcji logicznej będącej częścią przekształcanego
wyrażenia wstawiamy inną funkcję, która jest równoważna logicznie funkcji zastę-
powanej. Funkcje równoważne logicznie to takie funkcje, które przyjmują jednakową
wartość logiczną przy tym samym podstawieniu wartości za p i q.
Dla przykładu:
funkcja (p → q) może być zastąpiona przez funkcję: (~p ∨ q),
funkcja (p ∧ q) przez funkcję: ~ (~p ∨ q),
funkcja (p ∨ q) przez funkcję: (~p → q),
funkcja (p / q) przez funkcję: ~(p ∧ q),
funkcja (p ∨ q) przez funkcję: (~p / ~q),
funkcja (p ≡ q) przez funkcję: ~(p ⊥ q),
funkcja (p ⊥ q) przez funkcję: ~(p ≡ q),
funkcja (p → q) przez funkcję: (p / ~q),
funkcja ~p przez funkcję: p / p,
funkcja p ∧ q przez funkcję: ~(p / q),
funkcja p ∧ q przez funkcję: (p / q) / (p / q),
funkcja p → q przez funkcję: p / (q / q).
Poniżej zamieszczamy tabelę, która potwierdza równoważność funkcji:
(p ∧ q) oraz ~(~p ∨ ~q).
p q p∧q ~p ~q ~p ∨ ~q ~(~p ∨ ~q)

1 1 1 0 0 0 1
1 0 0 0 1 1 0
0 1 0 1 0 1 0
0 0 0 1 1 1 0
Przykładem zastosowania reguły zastępowania może być przekształcenie funkcji:
[(p → q) ∧ p] → q,
w której (p → q) zastąpimy przez: (~p ∨ q).
Po przekształceniu wzór ten przyjmie postać:
[(~p ∨ q) ∧ p] → q.
Innym przykładem może być przekształcenie formuły:
[(p ≡ q) ∧ p] → q,
w której (p ≡ q) zastąpimy przez (p → q) ∧ (q → p).
Po przekształceniu wzór ten przyjmie postać:
{[(p → q) ∧ (q → p)] ∧ p} → q.
W kolejnym kroku wyrażenie (p → q) zastąpimy przez (p / ~q), a wyrażenie: (q → p) zastą-

pimy wyrażeniem: (q / ~p).
W rezultacie otrzymamy wyrażenie:
{[(p /~q) ∧ (q /~p)] ∧ p} → q.
Ponieważ przekształcaliśmy za pomocą reguły zastępowania funkcję będącą tau-

tologią, otrzymana przez nas formuła jest również prawem logicznym. Rzecz jasna,
w przypadku przekształcania określonej funkcji możemy się posługiwać zarówno pod-
stawianiem, jak i zastępowaniem, i to na każdym etapie dokonywania przekształceń.
Na przykład otrzymana przez nas funkcja:
{[(p / ~q) ∧ (q / ~p)] ∧ p} → q
może zostać następnie przekształcona poprzez zastosowanie reguły podstawiania. W miejsce p

możemy podstawić np. (q ∧ s). Spowoduje to przekształcenie funkcji do postaci:
{[(q ∧ s) / ~q] ∧ [(q /~(q ∧ s)] ∧ (q ∧ s)} → q.
Trzecią możliwą do zastosowania regułą przekształcenia rachunku zdań jest reguła 200
odrywania. Odrywanie polega na tym, że w określonej funkcji, należącej już do sys-
temu aksjomatycznego, a mającej postać implikacji lub równoważności, opuszczamy
poprzednik, o ile przyjęliśmy go już uprzednio do systemu.
Na przykład jeżeli w wyniku dokonanych przekształceń otrzymamy funkcję:
(p ∨ ~p) → (p → p),
a jednocześnie wyrażenie (p ∨ ~p) jest już przyjęte do systemu, to możemy uznać, że (p → p)

jest również prawem logicznym.
Dokonane przekształcenie wykorzystuje tę właściwość implikacji, która polega na

tym, że jeżeli wiemy, iż cała implikacja jest prawdziwa, i wiemy jednocześnie, że jej
poprzednik jest prawdziwy, to na tej podstawie możemy wysnuć wniosek o prawdzi-
wości następnika. Tym samym możemy opuścić poprzednik i uznać tautologiczny cha-
rakter następnika. Następuje tu więc proces mający charakter odrywania następnika
od poprzednika, co tłumaczy nazwę tej reguły przekształceniowej. Ujmując rzecz
najkrócej, odrywanie jest czynnością prowadzącą do uzyskania tautologii o postaci B
z tautologii o postaci implikacji A → B i tautologii o postaci A.
8. Prawa logiczne
8. Prawa logiczne
201 Przedmiotem szczególnego zainteresowania logików są takie funkcje logiczne,
które przyjmują wartość prawdy dla każdego podstawienia wartości zmiennych.
Takie funkcje nazywane są prawami logicznymi, inaczej tautologiami 29.
Liczba praw logicznych jest nieskończona. Wynika to stąd, iż każda funkcja logiczna
będąca prawem logicznym może zostać przekształcona za pomocą reguł podstawiania,
zastępowania i odrywania, co prowadzi do powstania nowej funkcji będącej tautologią.
Niektóre z tautologii rachunku zdań mają podstawowe znaczenie, stąd też konieczne
jest przedstawienie przynajmniej najważniejszych z nich.
202 Przegląd najważniejszych tautologii rachunku zdań rozpoczniemy od praw logicznych
z jedną zmienną.
203 (1) (p ≡ p)
Prawo powyższe nazywane jest zasadą tożsamości (principium identitatis). Zapisuje
ono w sposób formalny myśl, że z określonego zdania wynika to samo zdanie.
Z równoważności p i p wynika bowiem, że (p → p) ∧ (p ← p), co oznacza, że jeżeli p,
to p.
Na przykład „Jeżeli Amundsen odkrył biegun południowy, to Amundsen odkrył biegun połu-
dniowy”.
204 (2) ~(p ∧ ~p)

Prawo powyższe nazywane jest zasadą niesprzeczności (principium non contradic-
tionis)30. Odkryte przez Arystotelesa jest jednym z najważniejszych praw logicznych,
na których opiera się logika dwuwartościowa. Zasada niesprzeczności stwierdza, że to
samo zdanie nie może być zarazem prawdziwe i fałszywe.
Jeżeli w sporze sądowym dotyczącym stwierdzenia ważności umowy ktoś twierdzi, że „umowa
została podpisana przez osobę do tego uprawnioną”, a ktoś inny, że „umowa nie została pod-
pisana przez osobę do tego uprawnioną”, to jest rzeczą jasną, że oba te zdania nie mogą być
prawdziwe ani też oba nie mogą być fałszywe. Jedno z nich jest prawdą, a drugie fałszem.
29
Niektóre tautologie są schematami, zgodnie z którymi prowadzimy rozumowania. Rzecz jasna,
człowiek posługuje się nimi w sposób intuicyjny i trudno przypuszczać, aby ktoś, wypowiadając
zdanie: „Jeżeli ktoś jest złodziejem, to jest przestępcą, to jeżeli nie jest przestępcą, to nie jest zło-
dziejem”, zdawał sobie sprawę z tego, że rozumuje zgodnie z prawem transpozycji prostej.
30
Inna nazwa tego prawa to zasada sprzeczności (principium contradictionis).
8. Prawa logiczne 101
(3) (p ∨ ~p) 205

Prawo to, nazywane zasadą wyłączonego środka (principium tertii exclusi), jest
podstawowym prawem logiki dwuwartościowej. Wyraża ono myśl, że jedno i to samo
zdanie musi być prawdziwe lub fałszywe. Tym samym wyklucza ono możliwość ist-
nienia jakiejś trzeciej, innej niż prawda i fałsz, wartości. Stąd też bierze się nazwa tego
prawa31.
Przedstawione wyżej zasady: tożsamości, niesprzeczności oraz wyłączonego środka, 206
uchodzą za tzw. podstawowe zasady myślenia, których sformułowanie przypisywane
jest Arystotelesowi. Do zasad tych zaliczane jest również dictum de omni et de nullo
oraz zasada racji dostatecznej32. Dictum de omni wyraża myśl, że jeżeli cokolwiek ma
walor w zastosowaniu do każdego, ma również walor w zastosowaniu do niektórych
i do poszczególnych. Z kolei dictum de nullo formułuje twierdzenie, że jeżeli cokolwiek
nie ma waloru w zastosowaniu do żadnego, nie ma również waloru w zastosowaniu do
niektórych czy do poszczególnych. Natomiast zasada racji dostatecznej stwierdza, że
nie należy uznawać za prawdziwe żadnego zdania, które nie jest uzasadnione, tzn. bez
istnienia racji dostatecznej, że jest tak, a nie inaczej33.
Należy dodać, że przedstawione wyżej trzy podstawowe prawa z jedną zmienną od-
grywają w logice klasycznej szczególną rolę i posiadają bardzo ważną interpretację
ontologiczną. Ukazują one bowiem to, że świat jest niesprzeczny i określony. Świat
jest niesprzeczny, gdyż żaden przedmiot nie może mieć jednocześnie cechy O i cechy
nie-O, co stwierdza zasada niesprzeczności. Świat jest określony, ponieważ każdy
istniejący przedmiot musi mieć cechę O lub cechę nie-O, co w logice wyraża prawo
wyłączonego środka. Obok interpretacji ontologicznej prawa te mają też interpretację
metodologiczną. Z praw tych wynika bowiem, że w trakcie procesu poznawczego nie
wolno przyjmować sprzecznych stwierdzeń lub uznawać za prawdziwe dwu sprzecz-
nych zdań.
(4) ~(~p) ≡ p 207
Prawo to nazywane jest zasadą podwójnego przeczenia, inaczej zasadą binegacji.
Stwierdza ono, że „zawsze, jeżeli nieprawdą jest, że p jest fałszywe, to jest ono praw-
dziwe”.
Jeżeli stwierdzimy, że „nieprawdą jest, że sąd nie wymierzył kary grzywny”, to oznacza to, że
„sąd wymierzył karę grzywny”.
31
Prawo to może być również zbudowane za pomocą funktora alternatywy rozłącznej bądź za
pomocą funktora dysjunkcji i ma wówczas postać (p ⊥ ~p) bądź (p /~p). Weryfikację tego prawa
możemy przeprowadzić za pomocą metody tabelarycznej:
p ~p p ∨ ~p
1 0 1
0 1 1
Uznawanie tego zestawu zasad za podstawowe prawa myślenia jest rzeczą raczej tradycji i nie
32
ma obecnie pełnego uzasadnienia. Uznawanie tych praw za najwyższe zasady myślenia poddane zo-
stało krytyce, patrz: T. Kotarbiński, op.cit., s. 181.
33
Zasada racji dostatecznej w postaci tu sformułowanej dotyczy jej metodologicznego rozu-
mienia. Istnieje również logiczna interpretacja tej zasady, która stwierdza, że dla każdego zdania
prawdziwego można znaleźć inne zdanie prawdziwe, z którego to pierwsze wynika.
Zasada podwójnej negacji stwierdza tym samym, że zdanie podwójnie zanegowane nie
zmienia swojej wartości. Jeżeli podwójnie zanegujemy zdanie prawdziwe, otrzymamy
zdanie prawdziwe, jeśli podwójnie zanegujemy zdanie fałszywe, otrzymamy zdanie
fałszywe.
208 (5) (p → ~p) → ~p
Prawo to nazywane jest prawem redukcji do absurdu i uznaje, że jeżeli prawdziwa
jest implikacja (p → ~p), to oznacza, że p jest nieprawdą. Stwierdza tym samym, że
twierdzenie fałszywe samo siebie wyklucza34.
Obok praw logicznych z jedną zmienną logika formułuje szereg praw z dwiema,
trzema, czterema czy nawet większą liczbą zmiennych. Obecnie przejdziemy do omó-
wienia praw z dwiema zmiennymi. Wśród praw tych ze względu na ich strukturę da
się wyodrębnić prawa o strukturze sylogistycznej, prawa o strukturze transpozycyjnej,
prawa o strukturze dylematów oraz dość liczną grupę praw o innej jeszcze budowie.
Szczególnie duża liczba praw to prawa o strukturze sylogistycznej. Zanim przejdziemy
do ich szczegółowego omówienia, przedstawimy definicję sylogizmu.
209 Sylogizmem nazywamy wypowiedź w postaci okresu warunkowego (impli-
kację) mającą w poprzedniku koniunkcję dwóch lub większej liczby funkcji lub
zmiennych, w których powtarza się jedna lub więcej zmiennych, następnik jest zaś
funkcją, w której występują tylko te zmienne, które nie powtarzają się w poprzedniku.
Jednym z podstawowych praw o strukturze sylogistycznej jest:
210 (6) [(p → q) ∧ p] → q
Prawo to nazywane jest sylogizmem konstrukcyjnym. Ma też inną łacińską nazwę –
modus ponendo ponens. Analiza struktury jego zapisu wykazuje, że posiada on wszelkie
cechy prawa o strukturze sylogistycznej. Ma formę implikacji. W poprzedniku wystę-
puje koniunkcja funkcji, przy czym wyrażenie p się powtarza. W następniku występuje
natomiast wyrażenie q, które nie powtarza się w poprzedniku. Łacińska nazwa modus
ponendo ponens wykorzystuje słowo łacińskie pono (budować, tworzyć), które w tym
przypadku interpretujemy jako stwierdzenie prawdziwości. Modus ponendo ponens
oznacza więc wnioskowanie z prawdziwości pewnego wyrażenia o prawdziwości in-
nego. Prawo to stwierdza, że o ile prawdziwa ma być implikacja „jeżeli p, to q” i praw-
dziwy jest poprzednik p, to prawdziwy także musi być następnik q.
211 (7) [(p → q) ∧ ~q] → ~p
Prawo to nazywane jest sylogizmem destrukcyjnym, a jego łacińska nazwa modus
tollendo tollens wykorzystuje słowo łacińskie tollo (burzyć, niszczyć), które interpre-
tujemy jako stwierdzenie fałszu. Modus tollendo tollens to wnioskowanie z fałszywości
pewnego wyrażenia o fałszywości innego. Prawo to stwierdza, że jeżeli prawdziwa ma
być implikacja „jeżeli p, to q”, to jeżeli jej następnik q jest fałszywy, to fałszywy musi być
również jej poprzednik p.
212 (8) (a) [(p ∨ q) ∧ ~p] → q
(b) [(p ∨ q) ∧ ~q] → p
34
Wielu autorów podkreśla, że prawo to definiuje samobójczy logicznie charakter fałszu.
Prawo to nazywane jest sylogizmem alternatywnym. Daje się ono zapisać za pomocą
dwóch różnych funkcji logicznych. Łacińska nazwa tego sylogizmu to modus tollendo
ponens. Wnioskujemy bowiem w tym przypadku z fałszywości pewnego wyrażenia
o prawdziwości innego. Prawo to stwierdza, że jeżeli prawdziwa ma być alternatywa
zwykła i jeden z jej składników jest fałszywy, to drugi musi być prawdziwy.
Przykładem rozumowania prowadzonego zgodnie z podanym wyżej wzorem (8b) może być
następująca wypowiedź: „Jeżeli umowa zawarta została w formie ustnej lub pisemnej i nie
była zawarta w formie pisemnej, to była zawarta w formie ustnej”.
(9) (a) [(p / q) ∧ p] → ~q 213

(b) [(p / q) ∧ q] → ~p
Prawo to zwane jest sylogizmem dysjunkcyjnym, inaczej modus ponendo tollens.
Przypisanie mu tej nazwy łacińskiej wynika z faktu, że z prawdziwości pewnego wy-
rażenia wnioskujemy tu o fałszywości innego. Podobnie jak sylogizm alternatywny
również sylogizm dysjunkcyjny występuje w dwu różnych wariantach. Zgodnie z tym
prawem, jeżeli prawdziwa ma być dysjunkcja i jeden z jej składników jest prawdziwy,
to drugi musi być fałszywy.
Egzemplifikacją rozumowania prowadzonego zgodnie z podanym wyżej zapisem (9b) może
być wypowiedź: „Jeżeli prawnik jest bądź sędzią, bądź notariuszem i jest notariuszem, to nie
jest sędzią”.
(10) (a) [(p ⊥ q) ∧ p] → ~q 214

(b) [(p ⊥ q) ∧ q] → ~p
(c) [(p ⊥ q) ∧ ~p] → q
(d) [(p ⊥ q) ∧ ~q] → p
Prawo to, zwane sylogizmem alternatywno-rozłącznym, ma aż cztery różne wa-
rianty. Zgodnie z tym prawem, o ile prawdziwa ma być alternatywa rozłączna i jeden
ze składników alternatywy jest prawdziwy, to drugi musi być fałszywy (warianty 10a,
10b). Prawo to w wariantach 10c, 10d stwierdza, że o ile prawdziwa ma być alterna-
tywa rozłączna i jeden ze składników alternatywy jest fałszywy, to drugi musi być
prawdziwy.
Egzemplifikacją rozumowania zgodnego z sylogizmem alternatywno-rozłącznym może być
wypowiedź: „Jeżeli oskarżonego skazano na karę grzywny albo na karę ograniczenia wolności
i nie skazano go na karę ograniczenia wolności, to oznacza, że skazano go na karę grzywny”.
Wypowiedź ta jest zgodna pod względem struktury logicznej z wariantem 10d sylogizmu
alternatywno-rozłącznego.
(11) (a) [(p ≡ q) ∧ p] → q 215

(b) [(p ≡ q) ∧ q] → p
(c) [(p ≡ q) ∧ ~p] → ~q
(d) [(p ≡ q) ∧ ~q] → ~p
Prawo to, zwane sylogizmem równoważnościowym, ma – podobnie jak sylogizm al-
ternatywno-rozłączny – cztery warianty. Zgodnie z tym prawem, o ile prawdziwa ma
być równoważność i jeden z jej członów jest prawdziwy, to i drugi musi być prawdzi-
wy (warianty 11a, 11b). W wariantach 11c, 11d prawo to stwierdza, że jeżeli praw-
dziwa ma być równoważność i jeden z jej członów jest fałszywy, to fałszywy jest rów-
nież człon drugi.
Obok praw logicznych o strukturze sylogistycznej możemy ze względu na strukturę

wyodrębnić grupę praw o strukturze transpozycyjnej.
216 Transpozycją jakiegoś zdania warunkowego nazywamy takie zdanie warun-
kowe, które powstaje z niego poprzez przestawienie poprzednika z następnikiem
i zanegowanie obu. Prawa o strukturze transpozycyjnej, podobnie zresztą jak prawa
o strukturze sylogistycznej, odnaleźć można zarówno w grupie praw z dwiema, jak
i z trzema zmiennymi. Przedstawione poniżej prawo transpozycji zwykłej jest prawem
z dwiema zmiennymi.
217 (12) (p → q) → (~q → ~p)
Jest to prawo transpozycji prostej. Ma ono charakter transpozycji, ponieważ zdanie
warunkowe „jeżeli p, to q” przekształcone jest tu na inne zdanie warunkowe, w którym
q i p są zanegowane i zmieniona jest ich kolejność.
Egzemplifikacją tego prawa może być wypowiedź: „Jeżeli ktoś jest złodziejem, to jest prze-
stępcą, to jeżeli nie jest przestępcą, to nie jest złodziejem”.
Oprócz tego w grupie praw z dwiema zmiennymi występuje jeszcze wiele innych praw,
które nie mają żadnej z wyodrębnionych wyżej struktur. Do najważniejszych praw
o tym charakterze należą prawa de Morgana, charakterystyka prawdy, charaktery-
styka fałszu, prawo Dunsa Szkota oraz prawo negowania implikacji.
218 (13) ~(p ∧ q) ≡ (~p ∨ ~q)
Prawo to, zwane pierwszym prawem de Morgana, wskazuje, że negacja koniunkcji jest
równoważna alternatywie jej zanegowanych składników35. Schemat ten jest częstą formą
rozumowań potocznych, gdyż założywszy niezgodność dwóch zdań, wysnuwamy stąd
wniosek, że albo pierwsze, albo drugie z nich jest fałszywe, albo że fałszywe są oba36.
219 (14) ~(p ∨ q) ≡ (~p ∧ ~q)
Prawo to, zwane drugim prawem de Morgana, wykazuje, że negacja alternatywy jest
równoważna koniunkcji jej zanegowanych składników.
Egzemplifikacją rozumowania zgodnego z tym prawem może być wypowiedź: „Jeżeli nie-
prawdą jest, że ktoś jest prawnikiem lub lekarzem, to nieprawdą jest, że jest prawnikiem
i nieprawdą jest, że jest lekarzem”.
220 (15) q → (p → q)
Prawo to nazywane jest charakterystyką prawdy lub prawem symplifikacji. Istotą
jego jest stwierdzenie, że o ile następnik implikacji jest prawdziwy, to cała implikacja
jest prawdziwa, niezależnie od tego, jaką wartość przyjmie poprzednik.
35
Prawa de Morgana prezentowane są tu we współczesnej postaci jako formuły równoważno-
ściowe. Pierwotna formuła praw de Morgana miała postać implikacyjną.
36
Dobrą egzemplifikacją zastosowania prawa de Morgana w praktyce jest sytuacja, w której na
pewnym zebraniu podczas głosowania odrzucono dwa zgłoszone razem wnioski. Przeciwnicy prze-
głosowania choćby jednego z nich w tej sytuacji będą się starali wykazać, że skoro odrzucono ca-
łość, to odrzucono również każdy z obu tych wniosków. Tymczasem z prawa de Morgana wynika,
że negacja koniunkcji oznacza negację p lub negację q, a nie negację p i negację q. Na tej podstawie
zwolennicy przegłosowania choćby jednego z tych wniosków (znając logikę) mogą domagać się prze-
głosowania każdego z nich oddzielnie w celu ustalenia, z którym z nich się nie zgodzono.
(16) ~p → (p → q) 221
Prawo to nazywane jest charakterystyką fałszu, a jego istotą jest stwierdzenie, że
jeżeli poprzednik implikacji jest fałszywy, to implikacja jest zawsze prawdziwa, nieza-
leżnie od wartości, jakie przyjmie następnik.
(17) (p ∧ ~p) → q 222
Prawo to wyraża myśl, że koniunkcja dwóch zdań sprzecznych implikuje wszelkie
zdanie o dowolnej treści. Stanowi ono odpowiednik średniowiecznej formuły ad im-
possibile sequitur quodlibet. Prawo to nazywane jest prawem Dunsa Szkota 37, choć
również formuła opisana wyżej (pod 16) wiązana jest z tym nazwiskiem.
(18) ~(p → q) ≡ (p ∧ ~q) 223
Przedstawiona wyżej funkcja logiczna jest zapisem prawa negowania implikacji.
Wskazuje ona, że fałszywość implikacji, jeżeli p, to q, jest równoważna stwierdzeniu,
że p jest prawdziwe i q jest fałszywe.
Egzemplifikacją tego prawa może być wypowiedź: „Zawsze, jeżeli nie jest prawdą, że jeżeli
Jan ukończył studia prawnicze, to otrzymał dyplom ukończenia studiów, to Jan ukończył
studia prawnicze i nie otrzymał dyplomu ukończenia studiów”.
Przedstawiony wyżej przegląd praw logicznych z dwiema zmiennymi ma, co oczywiste,

niepełny charakter i obejmuje jedynie tautologie o podstawowym znaczeniu. Poniższy
opis praw z trzema i większą liczbą zmiennych będzie miał jeszcze bardziej ograni-
czony charakter.
Do podstawowych praw logicznych z trzema zmiennymi należy zaliczyć:
(19) [(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r) 224
Prawo to nazywane jest prawem sylogizmu hipotetycznego koniunkcyjnego. Ma ono
strukturę sylogistyczną, mamy tu bowiem do czynienia ze zdaniem o postaci zdania
warunkowego posiadającym w poprzedniku koniunkcję dwóch implikacji, w których
tylko jedna zmienna (q) jest wspólna. Zmiennej tej brak jest w następniku, w któ-
rym występują zmienne niepowtarzające się w poprzedniku.
Egzemplifikacją tego prawa może być następujące rozumowanie: „Jeżeli ktoś dostał się na
studia, to otrzymał indeks i jeżeli otrzymał indeks, to jest studentem, a zatem jeżeli ktoś do-
stał się na studia, to jest studentem”.
(20) (a) [(p ∧ q) → r] → [(p ∧ ~r) → ~q] 225

(b) [(p ∧ q) → r] → [(~r ∧ q) → ~p]
Przedstawiony wyżej schemat jest prawem transpozycji złożonej, która występuje
w dwóch różnych wariantach.
Egzemplifikacją rozumowania opartego na schemacie 20a może być rozumowanie „Jeżeli ktoś
kradnie i stosuje przemoc, to dopuszcza się rozboju, to jeżeli kradnie i nie dopuszcza się roz-
boju, to nie stosuje przemocy”. Zdanie „Jeżeli ktoś kradnie i stosuje przemoc, to dopuszcza się
rozboju, to jeżeli nie popełnia rozboju i stosuje przemoc, to nie kradnie” jest oparte na sche-
macie rozumowania zapisanym pod 20b.
37
Duns Szkot (1270–1308) był średniowiecznym scholastykiem i uchodził za najbystrzejszego
myśliciela średniowiecza. Był nauczycielem W. Ockhama; uczył w Oksfordzie, Paryżu i Kolonii.
226 (21) [(p ∧ q) → r] ≡ [p → (q → r)]

Prawo to nazywane jest prawem importacji i eksportacji. Prawo to zawiera w sobie
dwie implikacje:
[(p ∧ q) → r] → [p → (q → r)]
oraz
[(p → (q → r)] → [(p ∧ q) → r].
227 Pierwsza z tych implikacji nazywa się prawem eksportacji, jeżeli bowiem przecho-
dzimy od implikacji (p ∧ q) → r do implikacji p → (q → r), to wynosimy, czyli nie-
jako eksportujemy, zmienną q sprzed znaku implikacji na drugą jego stronę. Druga
z tych implikacji nazywa się prawem importacji, przechodząc bowiem od implikacji
p → (q → r) do implikacji (p ∧ q) → r, dokonujemy operacji odwrotnej, wynosząc, czyli
importując, zmienną q przed znak implikacji.
228 Wśród praw z trzema zmiennymi występują również prawa o strukturze dyle-
matów. Dylematy to wzory z założenia dwojakiego38. Tą nazwą określamy w lo-
gice schematy wnioskowań, w których obok dwóch zdań warunkowych występuje jako
trzecia przesłanka zdanie alternatywne.
229 (22) [(p → r) ∧ (q → r) ∧ (p ∨ q)] → r

Prawo to nazywane jest prawem dylematu konstrukcyjnego prostego, a jego egzem-
plifikację Czytelnik odnajdzie na stronie 86.
Obok praw z trzema zmiennymi występują również prawa z czterema i większą

liczbą zmiennych. Naszą prezentację ograniczymy jednak w tym zakresie do prawa
dylematu konstrukcyjnego złożonego:
230 (23) [(p → q) ∧ (r → s) ∧ (p ∨ r)] → (q ∨ s)

Obok dylematów mogą występować również trylematy, czyli takie prawa logiczne,
w których obok trzech zdań warunkowych występuje jako czwarta przesłanka zdanie
alternatywne trójczłonowe. Prawo takie, oparte na prawie dylematu konstrukcyjnego
prostego, ma następującą postać:
[(p → r) ∧ (q → r) ∧ (s → r) ∧ (p ∨ q ∨ s )] → r
Podobną strukturę mają prawa quatro-, quinto- lub więcej-lematyczne.
Przedstawione wyżej prawa logiczne obejmują jedynie prawa, które autorzy podręcz-
nika uznali za najważniejsze39. Zdawać należy sobie jednak sprawę z tego, że stanowią
one jedynie niezwykle ograniczoną ich prezentację. Liczba praw logicznych, o czym już
wspomniano, jest bowiem nieskończona.
38
Nazwa „dylemat” pochodzi od greckiego dilémmaton, oznaczającego założenie dwojakie.
39
Różni autorzy zaliczają różną liczbę tautologii do praw o podstawowym znaczeniu. Bardzo ob-
szerny ich przegląd przedstawia T. Kotarbiński, który zalicza do tej grupy praw 46 funkcji tautolo-
gicznych. Zob. T. Kotarbiński, op.cit., s. 143 i n.
Tabela stosowanych notacji rachunku zdań40 231
Sposób zapisu zdania złożonego

Twórca notacji alterna- ekwiwa-
negacja koniunkcja implikacja
tywa lencja
1. M. McColl A’ A×B A+B A=B A:B
2. G. Peano ~p p∩q p∪q p=q p⊃q
3. B. Russell p’ p∙q p∨q p≡q p⊃q
4. D. Hilbert Ā A&B A∨B A–B A→B
5. J. Łukasiewicz Np Kpq Apq Epq Cpq
Inne spotykane współcześnie notacje
a) ~p p∧q p∨q p≡q p→q
b) ¬p p&q p∨q p⇔q p⇒q
c) ~p p∧q p∨q p↔q p<q
d) ~p p∧q p∨q p↔q p→q
e) ~p p∧q p∨q p≡q p⊃q
40
Tabela ta zaczerpnięta jest z pracy H. Cabak, Wybrane elementy logiki, Warszawa 1993, s. 81.
Rozdział VI
Elementy rachunku predykatów
Rozdział VI. Elementy rachunku predykatów
1. Podstawowe pojęcia
1. Podstawowe pojęcia
W rozdziale V zajmowaliśmy się zdaniami złożonymi, zbudowanymi przy zastosowaniu
funktorów prawdziwościowych. W funkcjach logicznych występowały zmienne zda-
niowe, za które podstawialiśmy zdania w sensie logicznym, interesując się wyłącznie
ich wartością logiczną. W ogóle nie wnikaliśmy w zagadnienia dotyczące budowy zdań
stanowiących argumenty funktorów prawdziwościowych. Ta część logiki nazywana
jest rachunkiem zdań.
232 W niniejszym rozdziale przedstawimy zarys rachunku predykatów1, zwanego ina-

czej rachunkiem kwantyfikatorów2. Rachunek predykatów zajmuje się wnioskowa-
niami odwołującymi się do wewnętrznej budowy zdań (jak już wspomnieliśmy, ta
wewnętrzna budowa zdań stanowiących argumenty funktorów prawdziwościowych
nie była przedmiotem zainteresowania logiki zdań). W rachunku tym do podstawo-
wych pojęć należą: term, predykat, argument predykatu, kwantyfikator. Dlatego
też nasze rozważania rozpoczniemy od omówienia wymienionych pojęć.
233 Jak to już przedstawiono w rozdziale III, nazwą jednostkową jest taka nazwa, która
ma tylko jeden desygnat (w przeciwieństwie do nazw ogólnych, posiadających więcej
niż jeden desygnat). Z kolei nazwy jednostkowe możemy podzielić na takie, które są
nazwami indywidualnymi (w znaczeniu omówionym w rozdziale III), oraz takie
nazwy jednostkowe, które są nazwami generalnymi (tzn. desygnat takiej nazwy jest
wyróżniany ze względu na przypisywane temu desygnatowi cechy).
Nazwy indywidualne są to różnego rodzaju imiona własne przysługujące tylko jed-

nemu określonemu desygnatowi.
1
Obszerny wykład rachunku predykatów Czytelnik znajdzie w pracy: T. Batóg, Podstawy logiki,
Poznań 1999.
2
W niektórych publikacjach termin „rachunek” bywa zastępowany terminem „logika”, a także
terminem „teoria” i w rezultacie te same treści można znaleźć w rozdziałach: rachunek predykatów,
teoria predykatów, logika predykatów. Uwaga niniejsza odnosi się również – mutatis mutandis – do
określenia „rachunek zdań”.
1. Podstawowe pojęcia 109
„Tadeusz Kotarbiński”, „Warszawa”, „Europa”, „Big Ben”, „Uniwersytet Warszawski”, „2”,

„Sara”, „Mruczek”, „Zeus”, „Nikodem Dyzma”, „Ziemia”.
Każda z tych nazw odpowiada określonemu jednemu obiektowi, przy czym mogą to
być obiekty rzeczywiste, empiryczne („Tadeusz Kotarbiński”, „Warszawa”, „Europa”,
„Big Ben”, „Sara”, „Mruczek”, „Ziemia”), względnie są to obiekty nierzeczywiste („Uni-
wersytet Warszawski” – jako organizacja, „2”, „p”, „Zeus”, „Nikodem Dyzma”).
Obok imion własnych nazwami jednostkowymi są również niektóre z nazw general- 234
nych, posiadające tylko jeden desygnat, nazywane deskrypcjami.
Deskrypcjami są np.: „najwyższy budynek w Warszawie”, „najdłuższy most na Wiśle”, „mąż
Magdy”, „pierwszy Prezydent RP”, „ostatni zwycięzca Turnieju Czterech Skoczni”, „człowiek,
który pierwszy zdobył Mount Everest”, „najstarszy człowiek Polski”, „logarytm o podstawie 10
liczby 5”, „cosinus kąta 45°”, „granica między RP i Litwą” – każda z przykładowych deskrypcji
ma jeden i tylko jeden desygnat.
Nie są deskrypcjami w opisanym wyżej znaczeniu nazwy posiadające dwa lub więcej
desygnatów, jak np. nazwy: „kolega Piotra”, ponieważ Piotr ma kilku kolegów, „dwo-
rzec kolejowy w Warszawie”, gdyż jest kilka dworców kolejowych, „obraz namalowany
przez Jana Matejkę”, bo Matejko namalował wiele obrazów.
Zauważamy, że deskrypcja zbudowana jest z argumentu/argumentów – to jest jednej 235
(lub więcej) jednostkowej nazwy indywidualnej oraz wyrażenia, które w połączeniu
z tą albo tymi nazwami jednostkowymi daje nam też nazwę jednostkową. Wyrażenie,
o którym mowa, jest deskrypcyjnym funktorem nazwotwórczym, którego argu-
mentem, lub argumentami, jest nazwa indywidualna/nazwy indywidualne. Nazwy ge-
neralne nie są argumentami takiego funktora i stanowią jego część składową.
Dla przykładu w deskrypcji „mąż Magdy” argumentem i zarazem terminem jednostkowym in-
dywidualnym jest „Magda”, „mąż” zaś jest deskrypcyjnym funktorem jednoargumentowym.
Deskrypcja jest zawsze nazwą złożoną co najmniej z dwu słów: deskrypcyjnego funk-
tora nazwotwórczego i jego argumentu – jednostkowej nazwy indywidualnej. Odpo-
wiednio występują deskrypcje zawierające n argumentów – terminów jednostkowych
indywidualnych i jeden określony na tych argumentach deskrypcyjny nazwotwórczy
funktor n-argumentowy.
Przedstawione w tym rozdziale pojęcie deskrypcyjnego funktora nazwotwórczego

jest odmienne od pojęcia funktora nazwotwórczego będącego jedną z kategorii syn-
taktycznych, gdyż argumentami takiego funktora nazwotwórczego mogą być nazwy
zarówno indywidualne, jak i generalne. Z kolei argumentami deskrypcyjnego funktora
nazwotwórczego są wyłącznie nazwy indywidualne, nazwy zaś generalne są częścią
składową deskrypcyjnego funktora nazwotwórczego.
Ilustruje to podany niżej przykład: w deskrypcji „granica między RP i Litwą” argumentami
i zarazem terminami jednostkowymi są „RP” oraz „Litwa”, wyrażenie „granica między … i …”
jest zaś deskrypcyjnym funktorem nazwotwórczym opartym na dwu argumentach – nazwach
jednostkowych (w ujęciu klasycznych kategorii syntaktycznych trzyargumentowym funk-
torem nazwotwórczym jest wyrażenie „… między… a…”, jego argumentami zaś są: nazwa
generalna „granica” i nazwy indywidualne „RP” oraz „Litwa”).
W dalszej części niniejszego rozdziału jednostkowe nazwy indywidualne i de- 236

skrypcje będziemy łącznie określali nazwą „term”, pamiętając o tym, że
110 Rozdział VI. Elementy rachunku predykatów
deskrypcje są nazwami złożonymi zbudowanymi przez deskrypcyjny funktor na-

zwotwórczy określony na argumentach – jednostkowych nazwach indywidualnych.
W takim ujęciu zakresem nazwy „term” jest zbiór nazw jednostkowych określony na
podstawie podanej wyżej definicji (definicja przez wyliczenie) i wobec tego zakres
nazwy „term” jest równy sumie zakresów: nazwy „jednostkowa nazwa indywidualna”
oraz nazwy „deskrypcja”.
237 Predykatem nazywamy wyrażenie, które w połączeniu z jednym lub więcej
termów tworzy zdanie (w sensie logicznym). Znaczy to, że argumentem predy-
katu jest jeden lub więcej termów.
238 Predykat tworzący zdanie z jednym termem nazywamy predykatem jednoargumen-
towym. Predykat jednoargumentowy orzeka o własnościach termu.
Na przykład w zdaniu „Piotr uczy się” słowo „Piotr” jest termem i zarazem argumentem predy-
katu, zaś wyrażenie „uczy się” jest predykatem jednoargumentowym.
239 Odpowiednio predykat tworzący zdanie wraz z n > 1 termami (tzn. dwoma, trzema
i więcej termami) nazywamy predykatem n-argumentowym. Predykat określony na
dwu lub więcej termach (tzn. dwu- lub więcejargumentowy) wyraża relacje zacho-
dzące pomiędzy termami.
Predykat tworzący z dwoma termami zdanie nazywamy predykatem dwuargumen-
towym.
Na przykład w zdaniu „Jan jest wyższy od Pawła” argumentami są termy „Jan”, „Paweł”,
wyrażenie zaś „jest wyższy od” jest predykatem dwuargumentowym. Takimi predykatami
dwuargumentowymi są przykładowo wyrażenia: jest dłużnikiem, jest podzielne przez, jest
mniejszy od itp.
Predykat tworzący zdanie z trzema termami nazywamy predykatem trzyargumen-

towym.
Dla przykładu w zdaniu „10 podzielone przez 5 jest równe 2” nazwami jednostkowymi indy-
widualnymi są „10”, „5”, „2”, wyrażenie zaś „… podzielone przez… jest równe…” jest predy-
katem trzyargumentowym.
Kolejnymi pojęciami, które omówimy, są kwantyfikator ogólny i kwantyfikator szcze-

gółowy.
240 Kwantyfikator ogólny (inaczej zwany dużym, wielkim, generalnym) reprezen-
towany jest przez wyrażenie „dla każdego”, „dla wszystkich”. Graficznie jest on
reprezentowany w tekstach przez kilka znaków (w zależności od przyjętej konwencji),
takich jak: , P, i inne. W dalszym tekście będziemy posługiwali się znakiem .
Kwantyfikator szczegółowy (inaczej zwany małym, egzystencjalnym) reprezento-
wany jest przez wyrażenie „istnieje” (a także: „dla pewnego”, „egzystuje”, „dla niektó-
rych”). Graficznie jest on reprezentowany w tekstach przez kilka znaków (w zależności
od przyjętej konwencji), takich jak: , S, i inne. W dalszym tekście będziemy posłu-
giwali się znakiem .
241 Kwantyfikator odnosi się do określonej zmiennej, nazywanej zmienną kwantyfi-
katora. Zmienna kwantyfikatora (ta, do której odnosi się kwantyfikator) pisana jest
w zależności od przyjętej konwencji pod znakiem (wskaźnikiem) kwantyfikatora lub za
1. Podstawowe pojęcia 111
znakiem (wskaźnikiem) kwantyfikatora. W niniejszym podręczniku zmienne kwanty-

fikatora umieszczamy za znakiem kwantyfikatora.
Bezpośrednio po znaku kwantyfikatora i jego zmiennych umieszczamy w nawiasach
wyrażenie, do którego ten kwantyfikator się odnosi. Wyrażenie to nazywamy zasię-
giem kwantyfikatora. Należy odnotować, że czasami niektórzy opuszczają nawiasy
i piszą wyrażenie będące w zasięgu kwantyfikatora bez ich użycia, zwłaszcza przy wy-
rażeniach prostych i krótkich.
Zmienną kwantyfikatora (zapisaną pod lub obok znaku kwantyfikatora) występującą 242
w zasięgu kwantyfikatora (tzn. w wyrażeniu, do którego odnosi się kwantyfikator) na-
zywamy zmienną związaną.
Na przykład w wyrażeniu: x (jeżeli x jest adwokatem, to x jest prawnikiem) symbol „x” umiesz-
czony po znaku kwantyfikatora ogólnego jest zmienną kwantyfikatora, wyrażenie zaś umiesz-
czone w nawiasie za znakiem kwantyfikatora jest zasięgiem tego kwantyfikatora i w wyrażeniu
tym dwukrotnie występuje symbol zmiennej x. Zmienna x jest zmienną związaną. Całe wyra-
żenie czytamy: „dla każdego x: jeżeli x jest adwokatem, to x jest prawnikiem”.
W kolejnym przykładzie: zy (z jest polską spółką akcyjną i jest dłużna y kwotę powyżej
10 mln PLN) zmiennymi związanymi kwantyfikatorów są z oraz y, wyrażenie w nawiasie za
znakiem kwantyfikatora jest zaś zasięgiem kwantyfikatora. Całe wyrażenie czytamy następu-
jąco: „istnieje takie z oraz istnieje takie y, że z jest polską spółką akcyjną i jest dłużna y kwotę
powyżej 10 mln PLN”.
Należy zaznaczyć, że w przypadku gdy do dwu lub więcej zmiennych odnosi się
taki sam kwantyfikator, wszystkie te zmienne można zapisać pod jednym symbolem
tego kwantyfikatora – poniższy przykład może być również zapisany następująco:
z,y (z jest polską spółką akcyjną i jest dłużna y kwotę powyżej 10 mln PLN) i zna-
czenie tego zapisu jest takie samo jak przy podwójnym użyciu znaku xy. (Zapis
xy jest równoważny zapisowi x,y i odpowiednio zapis xy jest równoważny za-
pisowi x,y.)
Powyższą regułę można stosować odpowiednio do większej niż dwie liczby zmiennych
takiego samego kwantyfikatora.
Zmienną wolną w danym wyrażeniu jest taka zmienna, która nie jest związana
żadnym kwantyfikatorem.
Dla przykładu w wyrażeniu: x jest dłużnikiem y, obie zmienne są wolne, w wyrażeniu zaś:
x (x jest dłużnikiem y), wolna jest tylko zmienna y, druga zmienna (tj. x) jest związana bo-
wiem kwantyfikatorem, w którego zasięgu pozostaje.
Jeżeli wyrażenie nie posiada zmiennych wolnych, jest zdaniem.

Zdaniem jest zarówno wyrażenie: xy (x jest dłużnikiem y), jak i wyrażenia: x (x jest dłuż-
nikiem Pawła), a także (Jan jest dłużnikiem Pawła).
Jeżeli przez A(z) oznaczymy funkcję zdaniową, gdzie z jest zmienną wolną, to 243
kwantyfikator ogólny możemy zastąpić kwantyfikatorem szczegółowym i ne-
gacją, a kwantyfikator szczegółowy kwantyfikatorem ogólnym i negacją:
(1) z A(z) ≡ ~ z ~ A(z)
(2) z A(z) ≡ ~ z ~ A(z)
Są to prawa zastępowania kwantyfikatora ogólnego szczegółowym i kwantyfikatora

szczegółowego kwantyfikatorem ogólnym.
Zależności zachodzące pomiędzy wyrażeniami z kwantyfikatorem ogólnym i szczegó-
łowym przedstawia poniższy kwadrat:
W powyższym schemacie zastosowano następujące oznaczenia:

przeciwieństwo
podprzeciwieństwo
wynikanie
sprzeczność
Z kwadratu tego odczytujemy następujące zależności pomiędzy wyrażeniami kwanty-
fikatorowymi:
(3) z A(z) / ~ z A(z)
(4) z A(z) → z A(z)
(5) ~z A(z) → ~ z A(z)
(6) z A(z) ∨ ~ z A(z)
Inne prawa dotyczące wyrażeń kwantyfikatorowych zostaną przedstawione w pkt 4
niniejszego rozdziału.
2. Rachunek predykatów
2. Rachunek predykatów
Obecnie przedstawimy symbole, którymi posługuje się klasyczny rachunek predykatów
pierwszego stopnia.
244 Rozróżnienie stopnia rachunku przyjmuje za kryterium okoliczność, jakiego rodzaju
zmienne są objęte w tym rachunku zasięgiem kwantyfikatorów. Z tego punktu wi-
dzenia w rachunku pierwszego stopnia kwantyfikatory odnoszą się wyłącznie do
zmiennych, za które wolno podstawiać termy (tzn. jednostkowe nazwy indywidualne
i deskrypcje). Natomiast w rachunkach wyższych stopni kwantyfikatory odnoszą się
również do zmiennych predykatowych3.
3
Por. Logika formalna. Zarys encyklopedyczny, pod red. W. Marciszewskiego, Warszawa 1987,
s. 23 i n. W niniejszym rozdziale traktującym o logice predykatów pierwszego rzędu nie definiujemy
i nie wprowadzamy pojęcia zmiennej predykatowej.
2. Rachunek predykatów 113
Symbolami (znakami) języka rachunku predykatów pierwszego stopnia są4:

– funktory prawdziwościowe;
– kwantyfikatory: ogólny  i szczegółowy ;
– stałe jednostkowe, będące termami, oznaczane dalej małymi literami pisanymi
„prosto”: a, b, c, d, …
– zmienne indywiduowe, to jest takie, za które można podstawiać termy, oznaczane
dalej małymi literami pisanymi kursywą: x, y, z, t, …
– predykaty n-argumentowe, gdzie n = 1, 2, 3, … oznacza dalej odpowiednio liczbę
argumentów:
P1 (lub P) – predykat jednoargumentowy
P2 – predykat dwuargumentowy
P3 – predykat trzyargumentowy
…
Pn – predykat n-argumentowy
– zmienne zdaniowe
– nawiasy: lewy oraz prawy (…), {…}, […].
Podane wyżej określenie symboli rachunku predykatów ma charakter definicji przez
wyliczenie, tzn. każdy z wymienionych elementów jest symbolem tego języka i tyl-
ko wymienione elementy są symbolami tego języka.
Wyrażeniem rachunku predykatów nazywamy każdy skończony ciąg symboli tego 245
rachunku, np. P2(a, b), P3(x, a, k), ale także P2(a), P3P1 (nie każdy taki ciąg symboli jest
jednak wyrażeniem poprawnym).
Poprawnym wyrażeniem rachunku predykatów jest takie wyrażenie, które
spełnia podane niżej warunki:
1) jest zbudowane z n-elementowego symbolu predykatowego i następującego po
tym symbolu, ujętego w nawiasy, n-elementowego ciągu zmiennych indywidu-
owych lub stałych jednostkowych (termów). I tak sensownym wyrażeniem będzie
P2(w, z), nie będzie zaś takim P3(x, y), gdyż w tym przypadku predykat jest trzyar-
gumentowy, a w nawiasach ujęto tylko dwie zmienne indywiduowe. W wyrażeniu
takim w miejscu zmiennej może występować jako argument odpowiedni term, np.
P2(x, a);
2) poprawne są wyrażenia zbudowane z funktorów prawdziwościowych, których
argumentami są poprawne wyrażenia rachunku predykatów. Jeżeli A oraz B są
poprawnymi wyrażeniami rachunku predykatów, to również poprawnymi wyra-
żeniami będą: ~A, ~B, A ∨ B, A ∧ B, A → B, A ≡ B;
3) jeżeli A jest poprawnym wyrażeniem, x jest zaś występującą w tym wyrażeniu
zmienną indywiduową, to poprawnymi wyrażeniami są: x(A) oraz x(A).
Formułą zdaniową atomową będziemy nazywali wyrażenie zbudowane z n-ele 246
mentowego predykatu i następujących po nim n zmiennych indywiduowych lub
termów (liczba zmiennych i termów łącznie pokrywa się z liczbą argumentów
predykatu). Formuła atomowa jest to taka formuła, której żadna część nie jest for-
mułą.
4
M. Porębska, W. Suchoń, Elementarne wprowadzenie w logikę formalną, Warszawa 1991,
s. 192 i n.; por. też: L. Gumański, Wprowadzenie w logikę współczesną, Warszawa 1990, rozdz. VI.
Do formuł atomowych zaliczamy również pojedynczą zmienną zdaniową, którą w wy-

rażeniach złożonych można łączyć za pomocą funktorów prawdziwościowych z wyra-
żeniami zbudowanymi z predykatów i ich argumentów.
Formułą zdaniową nazywamy opisaną wyżej formułę atomową, jak też każde wyra-
żenie zbudowane z formuł zdaniowych atomowych, innych formuł zdaniowych oraz
funktorów prawdziwościowych lub kwantyfikatorów. Jeżeli A, B są formułami zda-
niowymi, to również formułą zdaniową jest negacja tych formuł ~A, ~B, alternatywa
A ∨ B, koniunkcja A ∧ B, równoważność A ≡ B, implikacja A → B, oraz inne wyrażenia
zbudowane za pomocą pozostałych, znanych Czytelnikowi, funktorów prawdziwo-
ściowych. Formułami zdaniowymi są także wyrażenia xA, xB, xA, xB. Formułą
zdaniową jest wyrażenie zawierające wolne zmienne indywiduowe5. Wyrażenie to po
podstawieniu za zmienne indywiduowe termów staje się zdaniem w sensie logicznym.
Również wyrażenie, w którym wszystkie zmienne są związane, nie jest formułą zda-
niową, jest natomiast zdaniem w sensie logicznym.
Poza opisanymi wyżej nie ma innych formuł zdaniowych.
Formuły zdaniowe zaliczamy do funkcji zdaniowych.
247 Zdaniem w języku rachunku predykatów nazywamy wyrażenie o budowie formuły
zdaniowej, w którym występują wyłącznie termy lub poprzedzone kwantyfikato-
rami zmienne indywiduowe (gdzie każda z takich zmiennych jest w zasięgu odno-
szącego się do niej kwantyfikatora). Zdanie nie zawiera wolnych zmiennych indywi
duowych.
248 Odpowiednio tautologią rachunku predykatów nazywamy taką formułę zdaniową
rachunku predykatów, która jest zawsze prawdziwa, niezależnie od dokonywanych
podstawień za zmienne indywiduowe.
3. W
yrażenia języka naturalnego i ich odpowiedniki
3. Wyrażenia języka naturalnego i ich odpowiedniki w postaci formuł rachunku predykatów
w postaci formuł rachunku predykatów
249 Przedstawiony wyżej język rachunku predykatów może posłużyć do prezentacji lo-
gicznej struktury zdań sformułowanych w języku naturalnym, inaczej mówiąc, wypo-
wiedzi języka naturalnego (jednak nie wszystkie) mogą zostać przedstawione w po-
staci sformalizowanej jako formuły języka predykatów6.
Należy przy tym zauważyć, że w wypowiedziach języka naturalnego niektóre zmienne
indywiduowe i nie wszystkie termy występują wprost w tekście tych wypowiedzi,
dosyć często takie zmienne czy nazwy używane są domyślnie. Stąd też przed prezen-
5
Przykładami formuł zdaniowych są: P3 (x,y,z) – formuła atomowa z 3 zmiennymi wolnymi; P3 (x,y,z) –
formuła atomowa z 1 zmienną wolną i 2 stałymi jednostkowymi; [~A2 (x,y) ~B1(x)] → P3 (x,y,z) –
zbudowana z 3 formuł atomowych i funktorów prawdziwościowych negacji, koniunkcji i implikacji;
 xP2 (x,y) – zbudowana z formuły atomowej (predykatu dwuargumentowego), poprzedzonej kwantyfi-
katorem szczegółowym, wiążącym jedną ze zmiennych indywiduowych.
6
Por. na temat formalizacji dyskursu: R. Wójcicki, Wykłady z logiki z elementami teorii wiedzy,
Warszawa 2003, s. 121–126.
3. Wyrażenia języka naturalnego i ich odpowiedniki w postaci formuł rachunku predykatów 115
tacją wypowiedzi zawierającej elementy domyślne konieczne staje się jej uzupełnienie
o te elementy i rozwinięcie do pełnej postaci.
Dla przykładu rozpatrzymy wypowiedź:
(a) Adwokat jest prawnikiem.
W wypowiedzi tej występuje predykat jednoargumentowy „jest prawnikiem”. „Adwokat”
jest tutaj skrótem myślowym wyrażenia rozwiniętego: „jeżeli x jest adwokatem”, gdzie x
jest zmienną indywiduową. Wobec powyższego w pełni rozwinięta wypowiedź zawierająca
wszystkie zawarte w niej implicite zmienne i predykaty będzie brzmiała:
Jeżeli x jest adwokatem, to x jest prawnikiem.
W tej wypowiedzi predykat jednoargumentowy „jest adwokatem” oznaczymy jako A1, pre-
dykat jednoargumentowy „jest prawnikiem” zaś oznaczymy jako B1, z kolei x jest zmienną in-
dywiduową. Po tych ustaleniach możemy przedstawić wewnętrzną strukturę wyrażenia (b):
A1(x) → B1(x).
Weźmy jako kolejny przykład wyrażenie (wynikające z treści art. 244 Kodeksu cywilnego):
(b) Każdy zastaw jest ograniczonym prawem rzeczowym.
Wyrażenie to – uzupełniając skróty myślowe – przekształcamy do następującej postaci: „dla
każdego x, jeżeli x jest zastawem, to x jest ograniczonym prawem rzeczowym”. Postać rozwi-
niętą możemy przedstawić jako formułę zdaniową:
x[Z1(x) → R1(x)].
W zapisie tym Z1 oznacza predykat jednoargumentowy „jest zastawem”, R1 oznacza predykat
jednoargumentowy „jest ograniczonym prawem rzeczowym”, x jest zaś zmienną indywi-
duową.
Rozpatrzymy kolejne wypowiedzi:
(c) Każdy adwokat jest prawnikiem i osobą pełnoletnią.
W tej wypowiedzi mamy trzy predykaty jednoargumentowe: jest adwokatem A1, jest praw-
nikiem P1, jest osobą pełnoletnią O1, zaś przez x oznaczamy zmienną indywiduową. Po tych
ustaleniach możemy przedstawić wewnętrzną strukturę wyrażenia:
x {A1(x) → [P1(x) ∧ O1(x)]}
(d) Każda spółka kapitałowa jest spółką z ograniczoną odpowiedzialnością albo spółką ak-
cyjną.
W tej wypowiedzi mamy trzy predykaty jednoargumentowe: jest spółką kapitałową K1, jest
spółką z ograniczoną odpowiedzialnością O1, jest spółką akcyjną A1, zaś przez x oznaczamy
zmienną indywiduową. Po tych ustaleniach możemy przedstawić wewnętrzną strukturę wy-
rażenia:
x {K1(x) → [O1(x) ⊥ A1(x)]}
Kolejny przykład:
(e) Niektórzy dłużnicy są niewypłacalni.
Po rozwinięciu wyrażenia do pełnej postaci przybiera ono postać: „Istnieje takie y, że y jest
dłużnikiem i y jest niewypłacalny”. Należy zauważyć, że zwrot „niektórzy”, „pewni” repre-
zentuje mały kwantyfikator i stwierdza, że istnieje na świecie co najmniej jedna taka nazwa
(term), która może być podstawiona za zmienną indywiduową y, spełniająca warunki okreś
lone w wyrażeniu, do którego odnosi się kwantyfikator (tj. w wyrażeniu znajdującym się w za-
sięgu kwantyfikatora).
Przyjmując oznaczenia: D1 – „jest dłużnikiem”, N1 – „jest niewypłacalny”, otrzymujemy nastę-
pującą formułę:
y[D1(y) ∧ N1(y)].
Kolejny przykład:
(f) Żaden sędzia nie jest adwokatem.
W wyrażeniu tym występują dwa predykaty jednoargumentowe: „jest sędzią” (S1) oraz „jest
adwokatem” (A1), zmienną indywiduową oznaczamy literą z. Stwierdzamy przy tym, że wy-
rażenie „żaden… nie…” oznacza tyle, co „nie istnieje nawet jeden taki, że…”, czyli, inaczej
mówiąc, formalną reprezentacją tego wyrażenia będzie zaprzeczona formuła, zbudowana
w oparciu o kwantyfikator szczegółowy. W związku z powyższym możemy przedstawić for-
malną postać omawianego wyrażenia:
~z[S1(z) ∧ A1(z)]
lub w równoważnej postaci:
z[S1(z) → ~A1(z)].
Inny przykład:
(g) Niektórzy młodociani nie są pracownikami.
Oznaczamy predykaty: „jest młodocianym” jako M1, „jest pracownikiem” – jako P1, zmienną
indywiduową będzie w. Zwrot „niektórzy nie są” odczytujemy jako równoznaczny stwier-
dzeniu: „istnieje co najmniej jeden taki obiekt, który jest młodociany i nie jest zarazem pra-
cownikiem”. Wobec tego odpowiednia formuła wygląda następująco:
w[M1(w) ∧ ~P1(w)].
Kolejne przykłady:
(h) Tylko niektórzy prawnicy są adwokatami.
Zmienną indywiduową oznacza litera z. Predykat jednoargumentowy „jest prawnikiem” ozna-

czamy jako P1, predykat jednoargumentowy „jest adwokatem” jako A1. Z kolei zwrot „tylko
niektórzy są” należy rozumieć jako równoważny koniunkcji dwu stwierdzeń: „niektórzy są”
i „niektórzy nie są”. Zatem formalną reprezentacją tego wyrażenia będzie koniunkcja dwu
zdań z kwantyfikatorami szczegółowymi:
z[P1(z) ∧ A1(z)] ∧ z[P1(z) ∧ ~A1(z)].
(i) Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście.
W zdaniu tym występuje predykat P1 – „jest pełnoletnim” i predykat O1 – „ukończył 18 lat”. Po

przyjęciu tych oznaczeń struktura zdania jest następująca:
x [O1(x) → P1(x)].
(j) Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia wol-
ności od 3 miesięcy do lat 5.
Oznaczamy predykaty:
P1 – zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą,
K1 – podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Po przyjęciu tych oznaczeń struktura zdania jest następująca:
x [P1(x) → K1(x)].
(k) Przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem.
Oznaczamy predykaty:
P1 – jest przestępstwem,
Z1 – jest zbrodnią,
W1 – jest występkiem.
4. Niektóre prawa rachunku predykatów 117
x {P1(x) → [Z1(x) ⊥ W1(x)]}.
(l) Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz
osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
W zdaniu tym zastosowano szyk przestawny, ponadto występuje w nim spójnik koniunkcji
w użyciu enumeracyjnym. Po sprowadzeniu do szyku podstawowego zdanie przyjmuje postać:
„Osoby, które nie ukończyły lat trzynastu oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie (są oso-
bami, które) nie mają zdolności do czynności prawnych”. Zważywszy na sposób użycia spój-
nika „oraz”, zdaniu temu odpowiada koniunkcja dwu zdań: „Osoby, które nie ukończyły lat
trzynastu (są osobami, które) nie mają zdolności do czynności prawnych” oraz „Osoby ubez-
własnowolnione całkowicie (są osobami, które) nie mają zdolności do czynności prawnych”.
W zdaniach tych występują predykaty:
T1 – „jest osobą, która nie ukończyła lat trzynastu”,
U1 – „jest osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie”,
Z1 – „jest osobą, która ma zdolność do czynności prawnych”.
x [T1(x) → ~Z1(x)] ∧ x [U1(x) → ~Z1(x)].
Jak wynika z podanych przykładów, możliwe jest przedstawienie w postaci formuł ra-
chunku predykatów klasycznych zdań kategorycznych, które dokładniej zostaną omó-
wione w rozdziale VIII.
4. Niektóre prawa rachunku predykatów

4. Niektóre prawa rachunku predykatów
W rachunku predykatów nie istnieje matrycowa metoda dowodzenia praw logicznych 250
(jak ma to miejsce w rachunku zdań) – twierdzenia mogą być dowodzone tylko me-
todą aksjomatyczną, np. w oparciu o system siedmiu aksjomatów określających reguły
wnioskowania w tym rachunku. Dowód jest sformalizowany i wymaga dokonywania
przekształceń. Ze względu na przeznaczenie podręcznika nie przedstawiamy wspo-
mnianych aksjomatów i w niniejszym punkcie prezentujemy kilkanaście praw ra-
chunku predykatów bez przeprowadzania dowodów7.
Znajomość podanych niżej tez (nawet bez umiejętności ich dowiedzenia) pozwoli Czy-
telnikowi na poprawne posługiwanie się kwantyfikatorami przy rozumieniu i formuło-
waniu wypowiedzi w języku naturalnym.
Oto wybrane tezy rachunku predykatów [dla uproszczenia pomijamy znacznik

liczby argumentów przy predykacie jednoargumentowym – zamiast pisać A1(x)
będziemy pisać A(x)]:
(1) x[A(x)] → A(x’) 251

(x’ jest termem, który może być podstawiony za zmienną indywiduową x)
7
Osobom zainteresowanym metodami dowodzenia możemy polecić podręcznik: T. Batóg,
op.cit., s. 118 i n. lub też: K. Pasenkiewicz, Logika ogólna, Warszawa 1963, rozdz. V § 3, a także
E. Nieznański, Logika. Podstawy – język – uzasadnianie, Warszawa 2000, s. 148 i n.
Teza ta o nazwie dictum de omni – przepowiadanie ze wszystkiego – stwierdza, że jeżeli

każdy przedmiot ma własność wyrażaną przez predykat A, to również przedmiot ozna-
czony przez term x’ ma własność wyrażaną przez A.
Z tego, że każdy sędzia (x) ukończył studia prawnicze, można sądzić, że sędzia Paweł (x’)
ukończył studia prawnicze.
252 (2) A(x’) → xA(x)

(x’, który jest termem, może być podstawiony za zmienną indywiduową x)
Teza ta nosi nazwę dictum de singulo – przepowiadanie z pojedynczego – stwierdza
ona, że jeżeli przedmiot x’ ma własność wyrażoną przez predykat A, to istnieje taki
przedmiot, który ma własność A.
Jeśli o Adamie (x’) wiemy, że jest absolwentem sinologii UW, to możemy powiedzieć, że ist-
nieje co najmniej jeden absolwent sinologii UW.
253 (3) xyA 2(x,y) ≡ yxA 2(x,y)

(prawo przestawiania kwantyfikatorów ogólnych)
Prawo to stwierdza, że przestawienie kolejności kwantyfikatorów ogólnych umieszczo-
nych przed ich zasięgiem (tzn. ujętym w nawiasy wyrażeniu zawierającym zmienne
indywiduowe, do których te kwantyfikatory się odnoszą) nie zmienia znaczenia i war-
tości logicznej całego wyrażenia.
Stąd równoznaczne są: „Dla każdego x każdy y jest taki, że x jest rówieśnikiem y” oraz „Dla
każdego y każdy x jest taki, że x jest rówieśnikiem y”.
254 (4) xyA 2(x,y) ≡ yxA 2(x,y)

(prawo przestawiania kwantyfikatorów szczegółowych)
Prawo to stwierdza, że przestawienie kolejności kwantyfikatorów szczegółowych po-
przedzających wyrażenie będące zasięgiem tych kwantyfikatorów nie zmienia zna-
czenia i wartości logicznej całego wyrażenia.
Równoznaczne są: „Niektórzy prawnicy są krewnymi niektórych architektów” i „Niektórzy
architekci są krewnymi niektórych prawników”.
255 (5) xyA 2(x,y) → yxA 2(x,y)

(prawo przestawiania kwantyfikatora szczegółowego z kwantyfikatorem ogólnym)
Prawo stwierdza, że jeśli istnieje takie x, że dla każdego y jest A 2(x, y), to dla każdego y
istnieje takie x, że A 2(x, y).
Zauważamy, że oba wyrażenia łączy implikacja.
Jeżeli istnieje taki człowiek (x), który przeczytał wszystkie ogłoszenia w określonej gazecie
(y), to o każdym z ogłoszeń (y) można stwierdzić, że istnieje człowiek, który to ogłoszenie
przeczytał (x) – w szczególności jest to ta osoba, która przeczytała wszystkie ogłoszenia.
Natomiast w drugą stronę implikacja nie zachodzi i popełnimy błąd, przestawiając

kwantyfikator ogólny ze szczegółowym.
Jeżeli dla każdego x istnieje taki y, że y jest ojcem x, to na tej podstawie nie można stwierdzić,
że istnieje ktoś będący ojcem wszystkich osób: xy (y jest ojcem x) → yx (y jest ojcem x).
4. Niektóre prawa rachunku predykatów 119
(6) ~[xA(x)] ≡ x~[A(x)] 256

(pierwsze prawo de Morgana: negowania kwantyfikatora ogólnego)
Prawo to stwierdza, że nie jest tak, że dla każdego x jest A(x) wtedy i tylko wtedy, gdy
istnieje takie x, dla którego nie jest A(x).
Nie jest tak, że wszyscy studenci palą papierosy wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje taki student,
który nie pali papierosów.
(7) ~[xA(x)] ≡ [x~A(x)] 257

(drugie prawo de Morgana: negowania kwantyfikatora szczegółowego)
Prawo to stwierdza, że nie istnieje takie x, dla którego jest A(x) wtedy i tylko wtedy,
gdy dla każdego x nie jest A(x).
Nie istnieje osoba, która z przyjemnością płaci podatek od lokat bankowych wtedy i tylko
wtedy, gdy każda osoba nie płaci z przyjemnością podatku od lokat bankowych.
(8) xA(x) ≡ ~[x~A(x)] 258

(prawo zastępowania ogólnego kwantyfikatora przez kwantyfikator szczegółowy)
(9) xA(x) ≡ ~[x~A(x)] 259

(prawo zastępowania szczegółowego kwantyfikatora przez kwantyfikator ogólny)
Tezy (8) oraz (9) mówią, że kwantyfikator ogólny można zastąpić kwantyfikatorem
szczegółowym w połączeniu z dwoma znakami negacji oraz odpowiednio – kwantyfi-
kator szczegółowy można zastąpić kwantyfikatorem ogólnym w połączeniu z dwoma
znakami negacji.
Ogólnie na podstawie tych dwu praw można stwierdzić, że jeżeli w określonym języku
występuje jeden z kwantyfikatorów, to przy jego użyciu można przedstawić wszystkie
wyrażenia (to znaczy drugi kwantyfikator teoretycznie jest zbędny, służy jedynie
ułatwieniu zapisów).
(10) x[A(x) → B(x)] → [xA(x) → xB(x)] 260
(prawo rozkładania ogólnego kwantyfikatora względem implikacji)
Prawo to stwierdza, że jeżeli dla każdego x jest tak, że jeżeli x ma własność A(x), to x
ma własność B(x), to jeżeli każdy x ma własność A(x), to każdy x ma własność B(x).
Jeżeli dla każdego x jest tak, że jeżeli x zda egzamin, to x zaliczy rok studiów, to jeżeli każdy x
zda egzamin, to każdy x zaliczy rok studiów [dotyczy to studentów (x) takiego roku studiów,
gdzie jako warunek wystarczający do zaliczenia roku przewidziano wyłącznie zdanie tego
jednego egzaminu].
Zauważamy, że w przeciwną stronę implikacja nie zachodzi.

Gdyby wszyscy poszli kupić bilet do kina, to wszyscy czekaliby w kolejce do kasy, niemniej
jednak nie można o każdym powiedzieć, że jeżeli pójdzie kupić bilet do kina, to będzie czekał
w kolejce do kasy (kolejka była wynikiem przyjścia wszystkich) – nie jest więc prawdą, że
[xA(x) → xB(x)] → x[A(x) → B(x)].
261 (11) x[A(x) ∨ B(x)] ≡ [xA(x) ∨ xB(x)]

(prawo rozkładania kwantyfikatora szczegółowego względem alternatywy)
Głosi ono, że istnieje takie x, dla którego jest A(x) lub B(x), wtedy i tylko wtedy, gdy
istnieje takie x, dla którego jest A(x), lub istnieje takie x, dla którego jest B(x).
Istnieje takie miasto województwa mazowieckiego, które jest uzdrowiskiem lub kurortem,
wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje takie miasto województwa mazowieckiego, które jest uzdro-
wiskiem, lub istnieje takie miasto województwa mazowieckiego, które jest kurortem.
262 (12) x[A(x) ∧ B(x)] ≡ [xA(x) ∧ xB(x)]

(prawo rozkładania ogólnego kwantyfikatora względem koniunkcji)
Dla każdego x jest A(x) oraz B(x) wtedy i tylko wtedy, gdy dla każdego x jest A(x) i dla
każdego x jest B(x).
I tak, każdy student zna prawo karne materialne i prawo karne procesowe wtedy i tylko wtedy,
gdy każdy student zna prawo karne materialne i każdy student zna prawo karne procesowe.
263 (13) x[A(x) ∧ B(x)] → [xA(x) ∧ xB(x)]

(prawo rozkładania kwantyfikatora szczegółowego względem koniunkcji)
Stwierdza ono, że jeżeli istnieje x, dla którego jest A(x) oraz B(x), to istnieje x, dla któ-
rego jest A(x), oraz istnieje x, dla którego jest B(x).
Jeżeli istnieje samochód osobowy, który osiąga szybkość 250 km/h i zużywa benzyny poniżej
10 l/100 km, to istnieje samochód osobowy osiągający szybkość 250 km/h i istnieje samochód
osobowy zużywający benzyny poniżej 10 l/100 km.
To, że implikacja w przeciwną stronę nie zachodzi, widać na następującym przykła-

dzie.
Nie jest tak, że jeżeli istnieje człowiek, który jest laureatem konkursu chopinowskiego,
i istnieje człowiek, który jest mistrzem świata w biegu na 1500 m, to istnieje człowiek,
który jest laureatem konkursu chopinowskiego i jest zarazem mistrzem świata w biegu na
1500 m.
Jak już wspomnieliśmy, w niniejszym punkcie zostały podane i omówione tylko wy-
brane zagadnienia rachunku predykatów i przedstawiono tylko niektóre prawa tego
rachunku. Przy wyborze prezentowanych tutaj tez kierowano się kryterium przydat-
ności tezy dla prawnika, który chce prawidłowo rozumieć i używać wyrażeń kwanty-
fikatorowych.
Zainteresowanych szerszym wyborem praw rachunku predykatów kierujemy do pod-
ręczników logiki formalnej i innych, szerzej omawiających przedmiotowe zagadnienie8.
8
Obszerny wykład rachunku predykatów pierwszego rzędu (wymagający jednak matematycz-
nego przygotowania Czytelnika) zawiera monografia W. Pogorzelskiego, Klasyczny rachunek kwanty-
fikatorów. Zarys teorii, Warszawa 1981.
Rozdział VII
Teoria nazw
Rozdział VII. Teoria nazw
1. Ogólna charakterystyka zdań kategorycznych

1. Ogólna charakterystyka zdań kategorycznych
Analizę problematyki teorii nazw i podstaw ich rachunku rozpoczniemy od omówienia 264
najważniejszych kwestii dotyczących tzw. zdań kategorycznych. Taki tok wykładu nie
powinien dziwić, jeżeli weźmie się pod uwagę, że w zdaniach kategorycznych, które
mają budowę podmiotowo-orzecznikową, występują dwie wyraźnie wyodrębnione
nazwy (podmiot i orzecznik) połączone funktorem zdaniotwórczym „jest” („są”).
W ujęciu logiki tradycyjnej (klasycznej) wyróżnia się cztery typy zdań katego-
rycznych o następującej postaci:
– zdanie ogólno-twierdzące „Każde S jest P” (symbolicznie S a P), np. Każda sprzedaż
jest umową,
– zdanie ogólno-przeczące „Żadne S nie jest P” (S e P), np. Żaden testament nie jest
dwustronną czynnością prawną,
– zdanie szczegółowo-twierdzące „Niektóre S są P” (S i P), np. Niektórzy adwokaci
są doktorami nauk prawnych,
– zdanie szczegółowo-przeczące „Niektóre S nie są P” (S o P), np. Niektórzy pełno-
mocnicy procesowi nie są radcami prawnymi.
Zdania te dzielimy według „ilości” na ogólne (S a P, S e P) i szczegółowe (S i P, S o P),

a według „jakości” na twierdzące (S a P, S i P) i przeczące (S e P, S o P). Symboliczny
zapis zdań kategorycznych ma źródło w odpowiednich słowach języka łacińskiego.
I tak S jest pierwszą literą wyrazu subiectum (podmiot), a P – wyrazu praedicatum
(orzecznik). Z kolei litery „a” oraz „i” ze zdań twierdzących odpowiadają pierwszej
i drugiej samogłosce słowa affirmo (twierdzę), a litery „e”, „o” ze zdań S e P, S o P – sa-
mogłoskom czasownika nego (przeczę).
Wyjściowym założeniem jest przyjęcie, że występujące tu nazwy S oraz P są nazwami 265

niepustymi. Jest to tzw. interpretacja mocna zdań kategorycznych. Oprócz niej wy-
różnia się też niekiedy interpretację słabą tych zdań, przy której nie przesądzamy
istnienia przedmiotów rodzaju S. W celu podkreślenia pewnej odmienności tych inter-
pretacji nazwę S przy interpretacji słabej poprzedzamy nie określeniami „każdy” czy
„żaden”, lecz słowem „wszelki”.
122 Rozdział VII. Teoria nazw
Zdanie „Wszelki człowiek mający więcej niż 240 cm wzrostu jest dobrym koszykarzem” nie
stwierdza, że istnieje człowiek mierzący więcej niż 240 cm, ale jedynie głosi, iż nie istnieje
człowiek o takim wzroście, który nie byłby zarazem dobrym koszykarzem (nie istnieje S nie-
będące P).
Rozróżnienie interpretacji mocnej i słabej ma znaczenie tylko w przypadku zdań ogól-

nych, ponieważ zdania szczegółowe ze swej istoty mają doniosłość egzystencjalną,
czyli zawsze informują nas o istnieniu S będących (albo niebędących) P. Podkreślamy,
że nasze dalsze rozważania dotyczące zdań kategorycznych opierają się na interpre-
tacji mocnej tych zdań.
266 Kolejnym wstępnym założeniem klasycznego rachunku nazw jest przyjęcie, że nazwy
S oraz P nie są nazwami powszechnymi, czyli takimi, które swoim zakresem obejmo-
wałyby całą klasę uniwersalną.
Zwracamy również uwagę, że występujące w zdaniach szczegółowych określenie „nie-
które” należy rozumieć nie jako „tylko niektóre”, lecz jako „przynajmniej niektóre”.
Oznacza to, że zdania „Niektóre S są P” oraz „Niektóre S nie są P” przesądzają je-
dynie, iż istnieją elementy S spełniające dany warunek, nie wypowiadają się natomiast
w ogóle, czy chodzi o tylko niektóre S, czy o wszystkie S.
Prawdziwe są więc zarówno zdania „Niektórzy lekarze są chirurgami” czy „Niektóre ustawy
nie są kodeksami”, jak i zdania „Niektóre karpie są rybami” czy „Niektóre orzeczenia Sądu
Najwyższego nie są rozporządzeniami Rady Ministrów”.
Występujące w zdaniach kategorycznych niepuste nazwy S oraz P mają swoje zakresy,

które określimy jako zbiór desygnatów S (w skrócie zbiór S) i zbiór desygnatów P
(zbiór P). Prześledzimy teraz, jak przedstawiają się stosunki między tymi zbiorami w za-
leżności od wartości logicznej poszczególnych zdań kategorycznych. I tak jeżeli praw-
dziwe jest zdanie S a P, to między zbiorem S a zbiorem P zachodzi stosunek zamienności
(np. Każdy kwadrat jest prostokątem o wszystkich bokach równych) albo podrzędnoś-
ci (np. Każdy prokurator jest prawnikiem). W razie zaistnienia jakiegokolwiek innego
stosunku między zakresami tych nazw zdanie S a P przybierze wartość fałszu. Podane
niżej rysunki przedstawiają sytuacje, kiedy zdanie S a P jest prawdziwe.
Zdanie S e P jest natomiast prawdziwe tylko w przypadku wykluczania się zbiorów S

oraz P. Dotyczy to zarówno przeciwieństwa (Żaden Dziennik Ustaw nie jest Monitorem
Polskim), jak i sprzeczności (Żaden notariusz nie jest nie-notariuszem).
Zdanie „Niektóre S są P” jest prawdziwe przy pięciu stosunkach zachodzących między

zakresami nazw występujących w tym zdaniu. Będą to, po pierwsze, te stosunki za-
kresowe, które są charakterystyczne dla prawdziwego zdania S a P, ponieważ zwrot
„niektóre S” nie wyklucza, że chodzi o „wszystkie S”, a ponadto nadrzędność (Niektóre
1. Ogólna charakterystyka zdań kategorycznych 123
papiery wartościowe są obligacjami) i obydwa przypadki krzyżowania, tj. niezależność

(Niektórzy sędziowie są absolwentami Uniwersytetu Warszawskiego) i podprzeciwień-
stwo (Niektóre środki karne są nie-nawiązkami).
Również przy pięciu (chociaż nieco innych) stosunkach między zbiorami S oraz P
prawdziwe jest zdanie S o P. Będą to stosunki występujące przy prawdziwym zdaniu
ogólno-przeczącym (przeciwieństwo i sprzeczność), a także trzy spośród stosunków
przesądzających o prawdziwości zdania S i P, tzn. nadrzędność (Niektóre papiery war-
tościowe nie są obligacjami), niezależność (Niektórzy sędziowie nie są absolwentami
Uniwersytetu Warszawskiego) i podprzeciwieństwo (Niektóre środki karne nie są nie
‍‑nawiązkami).
Za podsumowanie omówionych zależności między wartościami logicznymi poszcze-

gólnych zdań kategorycznych a stosunkami, jakie zachodzą między zakresami wy-
stępujących w tych zdaniach nazw, może posłużyć podana niżej tabela, w której
cyfra „1” oznacza prawdziwość danego zdania kategorycznego, a cyfra „0” jego fał-
szywość.
Stosunki zachodzące między zakresem Wartość logiczna zdania typu

nazwy S a zakresem nazwy P SaP SeP SiP SoP
zamienność 1 0 1 0
podrzędność 1 0 1 0
nadrzędność 0 0 1 1
niezależność 0 0 1 1
podprzeciwieństwo 0 0 1 1
przeciwieństwo 0 1 0 1
sprzeczność 0 1 0 1
2. Zdania kategoryczne poprzedzone słowem „tylko”

2. Zdania kategoryczne poprzedzone słowem „tylko”
267 Niekiedy spotykamy zdania kategoryczne poprzedzone słowem „tylko”, takie jak:
– „tylko S są P” (symbolicznie „tylko S a P”), np. Tylko sprawca czynu zabronionego
jest przestępcą,
– „tylko S nie są P” („tylko S e P”), np. Tylko zawodowi kolarze nie są dopuszczeni do
udziału w wyścigu amatorskim,
– „tylko niektóre S są P” („tylko S i P”), np. Tylko niektóre skargi kasacyjne są uwzględ-
niane przez Sąd Najwyższy,
– „tylko niektóre S nie są P” („tylko S o P”), np. Tylko niektóre wyroki nie są prawo-
mocne.
Przedstawione wyżej typy zdań ze słowem „tylko” ujmowane całościowo nie mają bu-
dowy charakterystycznej dla zdań kategorycznych, niemniej jednak można znaleźć
równoważne im typowe zdania kategoryczne.
Zdanie „tylko S są P” nie jest oczywiście tożsame ze zdaniem „każde S jest P”, albowiem
wyraża ono inną zależność zachodzącą między nazwami S oraz P1. Zdanie „tylko S a P”
głosi, że nie może istnieć P, które nie byłoby równocześnie S.
Prawdziwe jest więc zarówno zdanie „Tylko samochód jest autem”, jak i zdanie „Tylko prawnik
jest adwokatem”, ale już zdanie „Tylko adwokat jest prawnikiem” ma wartość logiczną fałszu.
Uogólniając te uwagi, możemy stwierdzić, że zdanie „tylko S a P” jest prawdziwe, gdy

między zakresem nazwy S a zakresem nazwy P jest stosunek zamienności albo nad-
rzędności, co przedstawiają poniższe rysunki.
Jeżeli teraz spojrzymy na te rysunki, patrząc w pierwszej kolejności na nazwę P, a w dru-

giej na nazwę S, to stwierdzimy, że zbiór P zawiera się w zbiorze S (jest zamienny albo
podrzędny), co jest przecież charakterystyczne dla zdania ogólno-twierdzącego, tylko że
podmiotem takiego zdania byłaby nazwa P, a orzecznikiem nazwa S. Zdanie „tylko S a P”
ma więc w każdej sytuacji taką samą wartość logiczną jak zdanie P a S, co oznacza, że
te dwa zdania są sobie równoważne:
tylko S a P ≡ P a S.
Zdanie „tylko S nie są P” głosi, że cokolwiek nie jest P, jest S, a więc każde nie-P jest S,
czy inaczej mówiąc, każde nie-S jest P. Zależności te przedstawiamy w ujęciu gra-
ficznym obrazującym obydwa przypadki prawdziwości zdania „tylko S e P”.
1
Zauważmy przy tym, że zdanie „każde S jest P” mogłoby być zastąpione zdaniem „tylko S
są P” jedynie w przypadku zamienności zbioru S ze zbiorem P. W takiej sytuacji można też zamieniać
miejscami nazwę S z nazwą P zarówno w zdaniu S a P, jak i w zdaniu „tylko S a P”.
2. Zdania kategoryczne poprzedzone słowem „tylko” 125
Schematy te umożliwiają wyprowadzenie dwóch uniwersalnych, sprawdzających się

zawsze zależności:
tylko S e P ≡ nie-S a P,
tylko S e P ≡ nie-P a S2.
Zdanie „tylko niektóre S są P” stwierdza, że niektóre S są P, ale nie wszystkie S speł-

niają ten warunek, czyli niektóre S są P i równocześnie niektóre S nie są P.
Mówiąc więc np., iż tylko niektóre orzeczenia sądowe są wyrokami, wypowiadamy się o tym,
że niektóre orzeczenia sądowe są wyrokami, i zarazem przesądzamy, że istnieją też orzeczenia
sądowe niebędące wyrokami.
Zaznaczamy przy tym, że poprzez zdanie „tylko S i P” nie dokonujemy jakiegokolwiek

rozkładu ilościowego, tzn. nie przekazujemy żadnej informacji, czy więcej jest S będą-
cych P, czy też więcej S niebędących P. Omówioną zależność zapiszemy symbolicznie
w następujący sposób:
tylko S i P ≡ (S i P ∧ S o P).
Z kolei zdanie „tylko niektóre S nie są P” głosi, że istnieją S niebędące P i istnieją też
S będące P, co można zapisać:
tylko S o P ≡ (S o P ∧ S i P).
Również i w tym przypadku nie jest przeprowadzany żaden rozkład ilościowy. Mając na
uwadze, że koniunkcja jest przemienna, można więc stwierdzić, iż zdania „tylko S i P”
oraz „tylko S o P” są sobie równoważne:
tylko S i P ≡ tylko S o P,
ponieważ
tylko S i P ≡ (S i P ∧ S o P) ≡ (S o P ∧ S i P) ≡ tylko S o P.
Dodajmy jeszcze, że zdanie „tylko S i P” (tak samo zresztą jak zdanie „tylko S o P”)
jest prawdziwe, jeżeli między zakresem nazwy S a zakresem nazwy P zachodzi nad-
rzędność, niezależność albo podprzeciwieństwo. Nietrudno zauważyć, że właśnie
przy tych trzech stosunkach zakresowych prawdziwe są równocześnie zdania S i P
oraz S o P.
2
Zwracamy tu uwagę, że podane na wstępie podrozdziału zdanie „Tylko zawodowi kolarze nie
są dopuszczeni do udziału w wyścigu amatorskim” należy rozpatrywać nie w klasie uniwersalnej,
lecz jedynie w klasie ludzi. W związku z tym w analizowanym przykładzie nazwa nie-(zawodowy
kolarz) powinna być rozumiana nie jako wszystko, co nie jest zawodowym kolarzem, ale jako osoba
niebędąca zawodowym kolarzem.
3. Zależności między zdaniami kategorycznymi

3. Zależności między zdaniami kategorycznymi
268 Zależności, jakie zachodzą między poszczególnymi zdaniami kategorycznymi, można
przedstawić graficznie w postaci tzw. kwadratu logicznego:
Na powyższym rysunku strzałki → oznaczają wynikanie, linia przerywana – – – –

łączy zdania pozostające w stosunku przeciwieństwa, linia · – · – · łączy zdania pod-
przeciwne, a linia ciągła sprzeczne.
269 Para zdań S a P – S o P jest przykładem zdań sprzecznych. Oznacza to, że jedno ze
zdań jest negacją drugiego. Wartość logiczna jednego zdania przesądza o wartości lo-
gicznej drugiego. Jeżeli zdanie S a P jest prawdziwe, to zdanie S o P jest fałszywe; jeżeli
zaś S a P jest fałszywe, to S o P – prawdziwe. Podobnie prawdziwość albo fałszywość
S o P pociąga za sobą odpowiednio fałszywość albo prawdziwość S a P. Przy tej parze
zdań możliwe są dwa układy wartości logicznych: (1,0) albo (0,1). Zdania sprzeczne
nie mogą być bowiem zarazem prawdziwe lub zarazem fałszywe.
Widać to chociażby przy zestawieniu następujących par zdań: „Każdy podatek jest daniną pu-
bliczną” – „Niektóre podatki nie są daninami publicznymi” czy też: „Każda nazwa generalna
jest nazwą ogólną” – „Niektóre nazwy generalne nie są nazwami ogólnymi”.
Uwagi te odpowiednio odnoszą się również do pary zdań S e P – S i P, gdyż to jest także
para zdań sprzecznych.
Na przykład prawdziwość zdania „Żaden bank nie jest spółką cywilną” przesądza o fałszy-
wości zdania „Niektóre banki są spółkami cywilnymi”, a fałszywość zdania „Żaden aktor nie
jest reżyserem” świadczy, że zdanie „Niektórzy aktorzy są reżyserami” jest prawdziwe.
270 Między zdaniami ogólnymi (S a P oraz S e P) zachodzi stosunek przeciwieństwa.

Zdania przeciwne to zdania niewspółprawdziwe, czyli takie, z których co najwyżej
jedno jest prawdziwe. Mogą tu wystąpić następujące układy wartości logicznych: (0,0),
(0,1) i (1,0). Prawdziwość któregokolwiek ze zdań przeciwnych przesądza więc o fał-
szywości drugiego zdania z tej pary. Wiedząc natomiast jedynie o fałszywości jednego
z tych zdań, nie ma podstaw, by cokolwiek twierdzić o wartości logicznej drugiego,
może być ono zarówno prawdziwe, jak i fałszywe.
271 Podprzeciwieństwo zachodzi między zdaniami szczegółowymi (S i P oraz S o P). Jako
zdania niewspółfałszywe nie mogą one być oba fałszywe, choć mogą być oba praw-
dziwe. W rachubę wchodzą tu trzy kombinacje wartości logicznych: (1,1), (1,0) i (0,1).
Fałszywość jednego ze zdań podprzeciwnych wskazuje na prawdziwość drugiego,
ale prawdziwość któregoś z nich w żaden sposób nie świadczy o wartości logicznej
drugiego.
3. Zależności między zdaniami kategorycznymi 127
Zdanie S i P jest podporządkowane zdaniu S a P, czyli, inaczej mówiąc, ze zdania S a P 272

wynika zdanie S i P. Nie może być tak, by zdanie S a P było prawdziwe, a odpowiadające mu
zdanie S i P – fałszywe. Jeżeli bowiem każde S jest P, to przy niepustości zbioru S istnieją
S będące P, czyli niektóre S są P (przy przyjętym wcześniej rozumieniu słowa „niektóre”).
Tego samego rodzaju zależność zachodzi między zdaniami S e P oraz S o P. Również tu
możliwe są układy wartości logicznych (0,0), (0,1) i (1,1), a wykluczony przypadek (1,0).
Prawdziwość zdania „Żaden rozbój nie jest wykroczeniem” przesądza o prawdziwości zdania
„Niektóre rozboje nie są wykroczeniami” („Istnieją takie rozboje, które nie są wykrocze-
niami”), ale już fałszywość zdania „Żaden student nie jest dobrze przygotowany do egzaminu
z logiki” nie niesie ze sobą żadnej informacji o wartości logicznej zdania „Niektórzy studenci
nie są dobrze przygotowani do egzaminu z logiki”.
Relacje zachodzące w obrębie kwadratu logicznego można w prosty sposób powiązać

z zależnościami przedstawionymi w tabeli na stronie 123. Zauważmy, że z tej tabeli
jednoznacznie wynika, iż z pary zdań sprzecznych zawsze dokładnie jedno jest praw-
dziwe, z pary zdań przeciwnych – co najwyżej jedno prawdziwe, a z pary zdań pod-
przeciwnych – co najmniej jedno prawdziwe. Natomiast przy zdaniach połączonych
stosunkiem wynikania tabela potwierdza, że prawdziwości poprzednika nie może
towarzyszyć fałszywość następnika.
Podsumowując powyższe wywody, można omówione zależności między zda- 273
niami kategorycznymi ująć w postaci następujących praw logicznych, zwanych
prawami opozycji czy prawami kwadratu logicznego:
SaP⊥SoP
SeP⊥SiP
SaP/SeP
SiP∨SoP
SaP→SiP
SeP→SoP
Prawa opozycji pozwalają na podstawie informacji o wartości logicznej niektórych zdań
kategorycznych określić wartość innych zdań tej grupy. Tak np. wiedząc, że prawdziwe
jest zdanie o budowie S a P, możemy stwierdzić, iż S o P jest fałszywe (sprzeczność
z S a P), S e P również fałszywe (przeciwieństwo w stosunku do S a P), a S i P – praw-
dziwe (co w tym momencie daje się wykazać aż na trzy sposoby: wynikanie z S a P,
sprzeczność z S e P i podprzeciwieństwo z S o P).
Gdybyśmy natomiast dysponowali informacją, że prawdziwe jest zdanie typu S i P, to
moglibyśmy ustalić tylko wartość logiczną S e P (0), nie byłoby jednak podstaw, aby
wyprowadzić jakikolwiek wniosek co do wartości logicznej zdania ogólno-twierdzą-
cego i zdania szczegółowo-przeczącego, choć na pewno jedno z nich byłoby prawdziwe,
a drugie fałszywe (tylko że nie wiadomo które).
Uogólniając wnioski na temat układu wartości logicznych w zdaniach kwadratu logicz-
nego, można stwierdzić, że zależności te dadzą się w skrócie scharakteryzować okreś
leniem „dwa – dwa”, tzn. zawsze dwa zdania są prawdziwe, a dwa – fałszywe, przy
czym w rachubę może wchodzić wyłącznie jeden z trzech następujących układów:
1 0 0 1 0 0
1 0 0 1 1 1
Kwadrat logiczny może zostać odpowiednio przekształcony, rozbudowany, jeżeli

przy badaniu zależności logicznych uwzględni się też omawiane wcześniej zdanie
typu „tylko S i P”3, a właściwie równoważny mu bardziej formalnologiczny zapis
(S i P ∧ S o P). W pierwszej kolejności znajdziemy zdanie sprzeczne do zdania
(S i P ∧ S o P). Pamiętając, że skoro z pary zdań sprzecznych jedno jest negacją dru-
giego, to chcąc znaleźć zdanie sprzeczne do danego zdania, wystarczy to dane zdanie
zanegować, co prowadzi do następujących przekształceń:
~(S i P ∧ S o P) ≡ (~S i P ∨ ~S o P) ≡ (S e P ∨ S a P) ≡ (S a P ∨ S e P)
Jak widać, zdaniem sprzecznym względem zdania (S i P ∧ S o P) jest alternatywa zwykła
zdań S a P, S e P. Krótko komentując podany wyżej ciąg przekształceń, wskazujemy,
że pierwsze przekształcenie opiera się na pierwszym prawie de Morgana, w myśl któ-
rego negacja koniunkcji jest równoważna alternatywie jej zanegowanych składników.
Drugie przekształcenie bazuje na zależnościach z kwadratu logicznego, a dokładniej
– na uznawaniu, że negacją zdania S i P (czyli zdaniem sprzecznym z S i P) jest zdanie
S e P, a negacją zdania S o P jest zdanie S a P. Ostatnie przekształcenie wykorzystuje
przemienność alternatywy zwykłej.
Nietrudno też zauważyć, że ze zdania (S i P ∧ S o P) wynika zarówno zdanie S i P, jak
i zdanie S o P. Z kolei zdanie (S a P ∨ S e P) jest implikowane zarówno przez zdanie
S a P, jak i przez zdanie S e P, stosownie do tautologii [p → (p ∨ q)].
Po dokonaniu powyższych ustaleń można już przedstawić zależności między sześcioma
zdaniami, obrazując je graficznie w postaci układu, który można określić mianem
sześciokąta logicznego:
3
Mając na uwadze, co już udowodniliśmy, że zdanie „tylko S i P” jest równoważne zdaniu „tylko
S o P”, jako punkt wyjścia dalszych analiz w miejscu zdania „tylko S i P” mogłoby występować zdanie
„tylko S o P”, a układ wszystkich zależności logicznych pozostałby taki sam.
4. Przekształcenia zdań kategorycznych 129
Na tym rysunku, podobnie jak w przypadku kwadratu logicznego, strzałki → ozna-

czają wynikanie, linia przerywana -------- łączy zdania przeciwne, linia · – · – · zdania
podprzeciwne, a linia ciągła zdania sprzeczne.
Przyglądając się jeszcze innym zależnościom w sześciokącie logicznym, można do-
strzec, że we wchodzącym w jego skład trójkącie, którego wierzchołkami są zdania
S a P, S e P oraz (S i P ∧ S o P), każdy z boków tworzony jest przez pary zdań prze-
ciwnych. W tym trójkącie zawsze jedno zdanie jest prawdziwe, a pozostałe dwa – fał-
szywe. Oznacza to, że prawdziwość jednego ze zdań tego trójkąta przesądza o fałszy-
wości dwóch pozostałych.
Z kolei skierowany wierzchołkiem ku górze trójkąt S i P, S o P, (S a P ∨ S e P) jest trój-
kątem tworzonym przez pary zdań podprzeciwnych i w nim dwa zdania są prawdziwe,
a jedno – fałszywe. W tym przypadku fałszywość któregokolwiek ze zdań z tej trójki
przesądza o prawdziwości dwóch pozostałych zdań.
Niejako łącząc zależności z tych dwóch trójkątów w jedną całość, można stwierdzić,
że tak jak w kwadracie logicznym obowiązuje omówiona wyżej zależność „dwa –
dwa”, tak w sześciokącie logicznym ma miejsce układ „trzy – trzy”, rozumiany jako
występowanie zawsze trzech zdań prawdziwych i trzech zdań fałszywych. Do takiej
konkluzji można też dojść na podstawie informacji, że sześciokąt ten jest tworzony
przez trzy pary zdań sprzecznych. Dodać przy tym należy, że układ wartości lo-
gicznych w sześciokącie logicznym może przybrać wyłącznie jedną z następujących
postaci:
1 1 0
1 0 0 1 0 0
1 0 0 1 1 1

0 0 1
4. Przekształcenia zdań kategorycznych

4. Przekształcenia zdań kategorycznych
Konwersja
Konwersja zdań kategorycznych polega na zamianie miejscami podmiotu z orzeczni- 274
kiem. Pewną komplikacją tak prosto wyglądającej charakterystyki omawianego prze-
kształcenia jest to, że jest ona możliwa do zastosowania w pełni zaledwie w połowie
przypadków, a mianowicie przy konwersji zdania ogólno-przeczącego i zdania szczegó-
łowo-twierdzącego. Symboliczny zapis konwersji tych zdań, mający oczywiście walor
prawa logicznego, przedstawia się następująco:
S e P ≡ P e S,
S i P ≡ P i S.
Niezawodność tych schematów, określanych jako konwersja prosta, nie powinna bu-
dzić wątpliwości. Skoro bowiem żadne S nie jest P, to i żadne P nie jest S.
Można tu mnożyć przykłady typu: „Żaden słoń nie jest nosorożcem”, a więc „Żaden nosorożec
nie jest słoniem”, czy też skoro „Żaden czek nie jest wekslem, to żaden weksel nie jest czekiem”.
Generalnie można stwierdzić, że jeżeli między zakresem nazwy S a zakresem nazwy P

nie ma elementów wspólnych, to i między zakresem nazwy P a zakresem nazwy S nie
może być takich elementów.
Podobnie można wyjaśnić istotę konwersji zdania o budowie S i P. Wypowiedź „Nie-
które S są P” znaczy, że część wspólna zbioru S i zbioru P nie jest pusta. Nie ma przy
tym znaczenia, w jakiej kolejności będziemy wymieniać te zbiory, czy w kolejności S, P
czy też P, S. Przykładów i w tym przypadku nie brakuje.
I tak zdanie „Niektórzy studenci są mieszkańcami Warszawy” jest równoważne zdaniu „Nie-
którzy mieszkańcy Warszawy są studentami”, a zdanie „Niektóre spółki są osobami praw-
nymi” – zdaniu „Niektóre osoby prawne są spółkami”.
275 W przypadku zdania typu S a P wyżej wskazany schemat nie ma już zastosowania.
Wprawdzie zarówno zdanie „Każde auto jest samochodem”, jak i zdanie „Każdy samochód jest
autem” mają taką samą wartość logiczną (prawdy), ale już prawdziwości zdania „Każdy struś
jest ptakiem” nie towarzyszy prawdziwość zdania „Każdy ptak jest strusiem”.
Oznacza to, że nie można twierdzić, iż zdanie typu S a P jest równoważne zdaniu
o budowie P a S. Niemniej jednak z uwagi na to, że wypowiedź „Każde S jest P” mówi
o zawieraniu się zbioru S w zbiorze P, to przy niepustości tych zbiorów przesądzone
jest, iż istnieją takie elementy zbioru P, które równocześnie należą do zbioru S. W ten
sposób dochodzimy do sformułowania prawa konwersji ograniczonej dla zdania
typu S a P:
S a P → P i S.
„Ograniczony” charakter tej konwersji przejawia się w dwóch aspektach: po pierwsze –

zdanie ogólne zostaje przekształcone na zdanie szczegółowe, a po drugie – funktorem
głównym tego prawa logicznego nie jest równoważność, lecz „tylko” implikacja.
Dla czwartego ze zdań kategorycznych, czyli zdania szczegółowo-przeczącego

(S o P), nie jest możliwe podanie prawa konwersji ani prostej, ani ograniczonej. Nie
można bowiem między wyrażeniem S o P a wyrażeniem P o S postawić funktora rów-
noważności czy implikacji, albowiem w niektórych przypadkach od zdania prawdzi-
wego dochodzilibyśmy do zdania fałszywego, np. zdanie „Niektóre drzewa nie są so-
snami” prowadziłoby do konkluzji „Niektóre sosny nie są drzewami”. Świadczy to, iż
nie istnieje będąca prawem logicznym konwersja zdania typu S o P, mimo że niekiedy
zdanie o budowie S o P ma taką samą wartość logiczną jak zdanie typu P o S, jak np.
przy parze zdań: „Niektórzy posłowie nie są prawnikami” – „Niektórzy prawnicy nie
są posłami”. Dzieje się tak jednak tylko przy odpowiednio dobranych nazwach, na-
tomiast prawo logiczne musi sprawdzać się dla każdego podstawienia, a nie jedynie
w niektórych przypadkach.
276 Obwersja
Prawa obwersji sprowadzają się do zmiany „jakości” zdania kategorycznego z jedno-
czesnym zanegowaniem orzecznika. Co istotne, zasada ta sprawdza się w przypadku
wszystkich czterech zdań kategorycznych. Poddając to przekształcenie bliższej ana-
4. Przekształcenia zdań kategorycznych 131
lizie, można wskazać na cztery elementy, które łącznie potraktowane dają całościowy
obraz obwersji:
– nie ma zmiany „ilości” zdania, czyli zdanie ogólne pozostaje ogólnym, a szczegó-
łowe – szczegółowym,
– następuje zmiana „jakości” zdania, tzn. zdanie twierdzące zostaje przekształcone na
zdanie przeczące, a zdanie przeczące – na twierdzące,
– najmniejszej zmiany nie doznaje podmiot, a więc nazwa S pozostaje w niezmie-
nionej postaci na miejscu podmiotu,
– orzecznik zostaje zanegowany (w miejsce nazwy P pojawia się nazwa nie-P).
W zapisie symbolicznym prawa obwersji przybierają następujący kształt:
S a P ≡ S e nie-P,
S e P ≡ S a nie-P,
S i P ≡ S o nie-P,
S o P ≡ S i nie-P.
Za przykłady stanowiące konkretyzację tych praw mogą posłużyć następujące pary zdań sobie
równoważnych:
Każda prokura jest pełnomocnictwem. – Żadna prokura nie jest nie-pełnomocnictwem.
Żadna ustawa nie jest zarządzeniem. – Każda ustawa jest nie-zarządzeniem.
Niektórzy uczniowie są pełnoletni. – Niektórzy uczniowie nie są nie-pełnoletni.
Niektóre przestępstwa nie są zbrodniami. – Niektóre przestępstwa są nie-zbrodniami.
Kontrapozycja
Przekształceniem o wiele bardziej złożonym w porównaniu z konwersją czy obwersją 277
jest kontrapozycja. Jej złożony charakter może być przy tym rozumiany dosłownie, al-
bowiem przeprowadzenie kontrapozycji polega na dokonaniu obwersji, konwersji, a na-
stępnie jeszcze raz obwersji (przy zachowaniu tej właśnie kolejności). Rozpoczynając
analizę kontrapozycji zdań kategorycznych od zdania ogólno-twierdzącego (S a P),
przypominamy, że po obwersji zdanie to przybierze postać S e nie-P, po następnie do-
konanej konwersji – nie-P e S, a po kolejnej obwersji – nie-P a nie-S. Prawo kontrapo-
zycji zdania typu S a P można więc zapisać następująco:
S a P ≡ nie-P a nie-S.
Oznacza to, że np. zdanie „Każdy tygrys jest drapieżnikiem” jest równoważne zdaniu
„Każdy nie-drapieżnik jest nie-tygrysem”.
Wyprowadzenie kontrapozycji zdania S e P prześledzimy poniżej:
S e P ≡ S a nie-P → nie-P i S ≡ nie-P o nie-S
obwersja konwersja obwersja
Z uwagi na to, że w ciągu dokonywanych przekształceń nie zawsze występował funktor 278
równoważności, nie można twierdzić, iż pierwsze z podanych wyrażeń jest równo-
ważne czwartemu, gdyż zachodzi między nimi jedynie stosunek wynikania oparty na
implikacji. Podkreślając jeszcze, że przekształcenia te prowadziły od zdania ogólnego
do zdania szczegółowego, zauważamy, iż kontrapozycja zdania S e P, zwana kontrapo-
zycją ograniczoną, ma postać:
S e P → nie-P o nie-S
Zdanie typu S i P nie posiada kontrapozycji. Po dokonaniu bowiem obwersji tego

zdania otrzymujemy zdanie S o nie-P, które, będąc zdaniem szczegółowo-przeczącym,
nie podlega konwersji. Uwzględniając, iż dokonanie w tym momencie konwersji jest
niezbędnym elementem wyprowadzenia kontrapozycji, należy uznać, że skoro zdanie
S o nie-P nie podlega konwersji, to zdanie S i P nie podlega kontrapozycji.
Do omówienia pozostała jeszcze kontrapozycja zdania szczegółowo-przeczącego, co
przedstawimy na poniższym schemacie:
S o P ≡ S i nie-P ≡ nie-P i S ≡ nie-P o nie-S
obwersja konwersja obwersja
Prawo kontrapozycji zdania o budowie S o P ma więc postać:
S o P ≡ nie-P o nie-S.
279 Inwersja
Kolejnym przekształceniem, jakiemu mogą podlegać zdania kategoryczne, jest in-
wersja. W odróżnieniu od poprzednio omówionych przekształceń nie odnosi się ona
w ogóle do zdań szczegółowych, lecz podlegają jej jedynie zdania ogólne. Inwersja
opiera się na następujących niezawodnych schematach:
S a P → nie-S o P
Jeżeli każde królestwo jest monarchią, to niektóre nie-królestwa nie są monarchiami.
S e P → nie-S i P
Jeżeli żaden testament nie jest umową, to niektóre nie-testamenty są umowami.
S a P → nie-S i nie-P
Jeżeli każde królestwo jest monarchią, to niektóre nie-królestwa są nie-monarchiami.
S e P → nie-S o nie-P
Jeżeli żaden testament nie jest umową, to niektóre nie-testamenty nie są nie-umowami.
280 Dwa pierwsze z tych praw są inwersją częściową, a dwa pozostałe – inwersją zu-
pełną. Określenie „częściowa” oznacza tu, że nie została zachowana tożsamość jakości
zdań będących poprzednikiem i następnikiem w danej tautologii. Dodajmy przy tym,
że wszystkie cztery prawa inwersji mają we wskazanym wcześniej znaczeniu charakter
ograniczony, albowiem w każdym przypadku funktorem głównym jest implikacja (nie
równoważność) prowadząca od zdania ogólnego do zdania szczegółowego.
Inwersja może być przedstawiana jako przekształcenie złożone, będące ciągiem ko-
lejno dokonywanych innych przekształceń. I tak inwersja zupełna zdania typu S a P
powstanie wtedy, gdy wynik kontrapozycji takiego zdania poddamy konwersji. Jeżeli
następnie przeprowadzimy jeszcze obwersję, to otrzymamy inwersję częściową, co ob-
razuje schemat:
S a P ≡ S e nie-P ≡ nie-P e S ≡ nie-P a nie-S → nie-S i nie-P ≡ nie-S o P
obwersja konwersja obwersja konwersja obwersja
5. Sylogizm kategoryczny 133
Inwersja zupełna zdania typu S e P to natomiast następujący ciąg przekształceń (oczy-

wiście we wskazanej kolejności): konwersja, obwersja, konwersja i jeszcze raz ob-
wersja. Jeżeli pominiemy ostatnie z tych przekształceń, to wynikiem będzie inwersja
częściowa. Obrazuje to zapis:
S e P ≡ P e S ≡ P a nie-S → nie-S i P ≡ nie-S o nie-P
konwersja obwersja konwersja obwersja
Zestawienie wszystkich opisanych przekształceń zdań kategorycznych przedsta-
wiamy w poniższej tabeli (gdzie „–” oznacza, że dane zdanie nie podlega okreś
lonemu przekształceniu).
Zdanie typu
SaP SeP SiP SoP
konwersja PiS PeS PiS –
obwersja S e nie-P S a nie-P S o nie-P S i nie-P
kontrapozycja nie-P a nie-S nie-P o nie-S – nie-P o nie-S
inwersja częściowa nie-S o P nie-S i P – –
inwersja zupełna nie-S i nie-P nie-S o nie-P – –
5. Sylogizm kategoryczny
5. Sylogizm kategoryczny
Omawiając prawa logiczne z zakresu teorii zdań, poddaliśmy analizie sylogizm hipote-
tyczny. W tej części rozważań dotyczących teorii nazw zajmujemy się sylogizmem ka-
tegorycznym. Określenie to bierze się stąd, że zarówno przesłanki, jak i wniosek tego
sylogizmu są zdaniami kategorycznymi.
Sylogizm kategoryczny umożliwia wnioskowanie. Jest to rodzaj wniosko- 281
wania pośredniego, w którym na podstawie dwóch przesłanek dochodzimy do
wniosku. W przesłankach tych występuje termin powtarzający się, który nazywany jest
terminem średnim M (terminus medius). Spośród dwóch przesłanek jedna jest tzw.
przesłanką większą, czyli taką, w której występuje termin większy, a więc termin bę-
dący orzecznikiem konkluzji sylogizmu (P – praedicatum). Druga przesłanka jest prze-
słanką mniejszą, a więc zawiera termin mniejszy, czyli będący podmiotem konkluzji
(S – subiectum).
Przykładem sylogizmu kategorycznego jest następujące wnioskowanie:
Każdy występek jest przestępstwem.

Każda bigamia jest występkiem.
Każda bigamia jest przestępstwem.
We wnioskowaniu tym występują dwa zdania stanowiące przesłanki („Każdy występek jest
przestępstwem”, „Każda bigamia jest występkiem”) oraz konkluzja („Każda bigamia jest prze-
stępstwem”).
Terminem średnim M jest powtarzający się w dwóch przesłankach termin „występek”.
Termin większy, będący orzecznikiem konkluzji, to termin „przestępstwo”.
Termin mniejszy, stanowiący podmiot konkluzji, to termin „bigamia”.
Przesłanka większa znajduje się na pierwszym miejscu, a mniejsza – na drugim.
Tradycyjny zapis sylogizmu polega na umieszczeniu przesłanek ponad kreską, poniżej

niej zaś konkluzji. Jest to schemat rozumowania:
MaP – przesłanka większa

SaM – przesłanka mniejsza
SaP – wniosek
 
podmiot orzecznik
Przesłanki, które są zdaniami kategorycznymi, połączone znakiem koniunkcji tworzą
poprzednik implikacji. Następnikiem jest trzecie zdanie kategoryczne – wniosek rozu-
mowania. W znanym Czytelnikowi zapisie z rachunku zdań wyrażenie takie ma po-
stać:
(M a P ∧ S a M) → S a P.
6. Figury sylogistyczne
6. Figury sylogistyczne
Ze względu na położenie terminu średniego M wyróżnia się cztery figury.
282 Figura I
M
S \ PM
S P
W figurze tej termin średni M zajmuje miejsce podmiotu przesłanki większej i orzecz-
nika przesłanki mniejszej.
283 Figura II
P M

S M
S P
Termin średni M zajmuje miejsce orzecznika w przesłankach większej i mniejszej.
284 Figura III
M P

M S
S P
Termin średni M zajmuje miejsce podmiotu w przesłankach większej i mniejszej.
285 Figura IV
P
M / M
S
S P
6. Figury sylogistyczne 135
Termin średni M zajmuje miejsce orzecznika w przesłance większej i podmiotu w prze-

słance mniejszej.
Te cztery figury pozwalają na zbudowanie 256 schematów, czyli trybów sylogistycz- 286
nych. Nie wszystkie z nich są poprawne. W każdej figurze jest po 6 trybów poprawnych,
a więc łącznie 24 tryby poprawne, czyli słuszne.
Tryb sylogistyczny słuszny to taki tryb, w którym z przesłanek wynika logicznie
wniosek. Inaczej mówiąc, taki tryb jest prawem logicznym. Odnosząc się do formalnej po-
prawności trybu, a więc jego budowy, możemy określić zespół reguł warunkujących
poprawność trybów. O warunkach tych będzie mowa w dalszej części rozważań.
Znając położenie terminu średniego M, możemy zbudować 24 poprawne tryby sylo- 287
gistyczne.
Figura I
MaP MeP MaP MeP MaP MeP
SaM SaM SiM SiM SaM SaM
SaP SeP SiP SoP SiP SoP
Figura II
PeM PeM PaM PaM PaM PeM
SaM SiM SeM SoM SeM SaM
SeP SoP SeP SoP SoP SoP
Figura III
MaP MaP MiP MeP MoP MeP
MaS MiS MaS MaS MaS MiS
SiP SiP SiP SoP SoP SoP
Figura IV
PaM PaM PeM PiM PeM PaM
MaS MeS MaS MaS MiS MeS
SiP SeP SoP SiP SoP SoP
Wśród 24 poprawnych trybów występują tryby podrzędne, czyli osłabione. Osła- 288
bienie trybów polega na tym, że do poprawnego trybu, w którym występują dwie prze-
słanki ogólne i wniosek ogólny, wprowadzamy wniosek szczegółowy. Wniosek S a P
w poprawnym trybie zastępujemy więc wnioskiem S i P, wniosek zaś S e P zastępujemy
wnioskiem S o P. Trybami osłabionymi są zatem:
MaP MeP PaM PeM PaM
SaM SaM SeM SaM MeS
SiP SoP SoP SoP SoP
Tryby często oznacza się nazwami własnymi, w których samogłoski wskazują na rodzaj 289
przesłanek (ogólna, szczegółowa, twierdząca, przecząca) oraz konkluzji.
W figurze I tryb:
MaP
SaM nazywany jest trybem Barbara,
SaP
a tryb podrzędny
MaP
SaM Barbari
SiP
W figurze II tryb:
PeM
SaM nazywany jest Cesare
SeP
W figurze III tryb:
MaP
MaS to tryb Darapti
SiP
W figurze IV tryb:
PiM
MaS to Dimatis
SiP
To tylko przykładowe nazwy 5 z 24 trybów ułożonych według czterech figur sylogi-
stycznych.
290 Na podstawie zestawionych powyżej trybów możemy stwierdzić pewne ich cechy
wspólne, występujące w czterech figurach.
W figurze I przesłanką większą są: M a P, M e P, M a P, M e P, M a P, M e P, a więc za-
wsze zdanie ogólne – twierdzące albo przeczące. Przesłankami mniejszymi są: S a M,
S a M, S i M, S i M, S a M, S a M, a więc zdanie ogólne albo szczegółowe, zawsze jednak
twierdzące.
W figurze II przesłanka większa P e M, P e M, P a M, P a M, P a M, P e M to zdania
ogólno-twierdzące bądź ogólno-przeczące. W figurze tej wnioski są przeczące: S e P,
S o P, S e P, S o P, S o P, S o P.
W figurze III przesłanka mniejsza: M a S, M i S, M a S, M a S, M a S, M i S jest zawsze
twierdząca.
W figurze zaś IV wszystkie wnioski, poza jednym przypadkiem, są szczegółowe: S i P,
S e P, S o P, S i P, S o P, S o P.
W średniowieczu powstał słynny wierszyk mnemotechniczny ułatwiający zapamię-
tanie nazw trybów poprawnych w poszczególnych figurach:
Barbara, Celarent, Darii, Ferio-que prioris;
Cesare, Camestres, Festino, Baroco – secundae.
Tertia Darapti, Disamis, Datisi, Felapton,
Bocardo, Ferison habet. Quarta insuper addit
Bramanti, Camenes, Dimaris, Fesapo, Fresison.
Quinque subalerni, totidem generalibus orti,
Nomen habent nullum, nec – si bene colligis – usum.
7. Zasady poprawności trybu sylogistycznego 137
7. Zasady poprawności trybu sylogistycznego

7. Zasady poprawności trybu sylogistycznego
Wśród 256 trybów tylko o 24 możemy powiedzieć, że są poprawne, a więc takie, które 291
na podstawie prawdziwych przesłanek prowadzą do prawdziwego wniosku.
Zasady poprawności trybów pozwalają na ich weryfikację i wyeliminowanie tych, które
nie są poprawne. Jeśli bowiem skonstruujemy sylogizm, w którym trzy zdania, a więc
dwie przesłanki i wniosek, będą prawdziwe, jednakże np. termin średni M nie będzie
rozłożony, wówczas taki sylogizm będzie niepoprawny. Nie wystarczy więc stwier-
dzenie, że jeśli dwie przesłanki są prawdziwe i prawdziwy jest wniosek, to sylogizm
jest poprawny.
Poddajmy analizie poniższy sylogizm:
Każdy człowiek jest osobą mającą zdolność prawną

Każda osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnej jest osobą mającą zdolność prawną
Każda osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnej jest człowiekiem
Stwierdzamy, że każde z tych zdań jest zdaniem prawdziwym, jednakże sylogizm jest niepo-
prawny.
Z kolei w przykładzie:
Każde użytkowanie jest ograniczonym prawem rzeczowym

Każda służebność jest ograniczonym prawem rzeczowym
Każda służebność jest użytkowaniem
Z dwóch przesłanek, które są zdaniami prawdziwymi, wyprowadzony został wniosek fał-

szywy, a zatem sylogizm jest niepoprawny.
W poprawnym trybie co najmniej jedna przesłanka musi być twierdząca i co naj- 292
mniej jedna musi być ogólna. Tryb, w którym dwie przesłanki są przeczące, jest nie-
poprawny. Także z dwóch przesłanek szczegółowych nie wynika żaden wniosek.
Tak więc tryb:
PeM
SoM
SoP
jest niepoprawny, ma bowiem dwie przesłanki przeczące.
Jeżeli dwie przesłanki są twierdzące, wniosek musi być twierdzący. Jeśli zaś 293
jedna z przesłanek jest przecząca, wniosek musi być przeczący.
Tryb:
MaP
SiM
SoP
jest więc niepoprawny, gdyż przy dwóch przesłankach twierdzących ma wniosek prze-
czący.
Termin średni M musi być rozłożony w przynajmniej jednej przesłance. Dany 294
termin jest rozłożony w zdaniu, gdy zdanie to orzeka coś o wszystkich jego desygna-
tach. W zdaniach kategorycznych ogólnych terminami rozłożonymi są: w zdaniu S a P

termin S, albowiem stwierdzamy, że wszystkie S należą do P, czyli zakres nazwy P
obejmuje wszystkie desygnaty nazwy S, w zdaniu zaś S e P oba terminy S oraz P są
rozłożone – mówimy tu o wszystkich S oraz wszystkich P. W zdaniach szczegółowych:
w twierdzącym zdaniu S i P – żaden termin nie jest rozłożony, gdyż zdanie to nie mówi
ani o wszystkich S, ani o wszystkich P, natomiast w zdaniu S o P terminem rozłożonym
jest termin P, ponieważ każdy desygnat nazwy P jest różny co najmniej od jednego
desygnatu nazwy S.
SaP SeP
SiP SoP
Tak więc w trybie:
MaP
SiM
SiP
termin średni M rozłożony jest w pierwszej przesłance.
W trybie zaś:
MoP
MaS
SoP
termin średni M rozłożony jest w przesłance drugiej.
295 Jeżeli termin rozłożony jest we wniosku, musi być on rozłożony w przesłance.
W trybie:
PaM
SeM
SeP
oba terminy S oraz P są rozłożone we wniosku. Muszą być one zatem rozłożone w prze-
słankach i faktycznie tak jest w tym trybie.
Skoro w trybie:
MaP
SaM
SiP
żaden termin nie jest rozłożony we wniosku, zatem powyższy warunek nie odnosi się
do danego przypadku i poprawność trybu weryfikujemy na podstawie trzech pozosta-
łych warunków.
296 Do warunków poprawności trybu należy dodać jeszcze jeden, który odnosi się do ter-
minu średniego M: termin średni M musi być użyty w obu przesłankach w tym
samym znaczeniu.
W przeciwnym razie popełniamy błąd czterech terminów (quaternio terminorum). 297

Polega on na użyciu jako terminu średniego M nazwy wieloznacznej w różnych znacze-
niach lub różnych supozycjach.
Każdy zamek jest budowlą
Niektóre zamki są urządzeniami blokującymi drzwi
Niektóre urządzenia blokujące drzwi są budowlami
Niektórzy prawnicy są notariuszami

Każdy „notariusz” jest rzeczownikiem
Niektóre rzeczowniki są prawnikami
Znajomość warunków poprawności sylogizmu jest bardzo ważna. Niektórzy autorzy 298
rozbudowują te warunki, podkreślając, że niepoprawny sylogizm to taki, w którym
stwierdzamy przynajmniej jeden z następujących błędów:
– występują więcej niż trzy terminy (S, P, M),
– termin średni w żadnej z przesłanek nie jest rozłożony,
– obie przesłanki są przeczące,
– obie przesłanki są szczegółowe,
– terminy rozłożone we wniosku nie są rozłożone w przesłance,
– wniosek jest twierdzący, gdy jedna z przesłanek jest przecząca,
– wniosek jest ogólny, gdy jedna z przesłanek jest szczegółowa,
– wniosek jest przeczący, gdy obie przesłanki są twierdzące4.
Weryfikując tryb sylogistyczny z punktu widzenia poprawności, wystarczy jednak po- 299
służyć się czterema opisanymi wcześniej zasadami poprawności.
Zastosujmy zatem cztery zasady poprawności do następujących sylogizmów:
Każde przestępstwo jest czynem zabronionym
Każda zbrodnia jest przestępstwem
Każda zbrodnia jest czynem zabronionym
Sylogizm ten jest zbudowany według następującego schematu wnioskowania:
MaP
SaM
SaP
Obie przesłanki są twierdzące (wymóg: przynajmniej jedna musi być twierdząca), obie prze-
słanki są ogólne (wymóg: przynajmniej jedna musi być ogólna).
Termin średni jest rozłożony w pierwszej przesłance (wymóg: termin średni musi być rozło-
żony w przynajmniej jednej przesłance).
Obie przesłanki są twierdzące, wniosek jest twierdzący (wymóg: jeśli obie przesłanki są twier-
dzące, wniosek musi być twierdzący).
Termin S we wniosku jest rozłożony i jest rozłożony w drugiej przesłance (wymóg: jeśli któryś
termin rozłożony jest we wniosku, musi być on rozłożony w przesłance).
Tryb ten jest więc trybem poprawnym lub, inaczej mówiąc, słusznym.
Ta metoda weryfikacji trybów sylogistycznych nie pozwala na określenie poprawności 300

wnioskowania w sytuacji, kiedy w trybie sylogistycznym pojawia się negacja przy
nazwowa lub przyzdaniowa, czyli wtedy, gdy np. przesłanka brzmi:
4
J. Gregorowicz, Zarys logiki dla prawników, Łódź 1995, s. 102.
nie-P e M – (negacja przynazwowa)

lub
~(S a M) – (negacja przyzdaniowa).
Konsekwentnie stosujemy zapis: „nie-”, np. „nie-S a M”, który wskazuje na zanego-
wanie terminu S, a w przypadku negacji przyzdaniowej stosujemy znak negacji „~”,
np. ~S a M, który tworzy zaprzeczenie zdania „S a M”.
Rozpatrzmy zatem następujący schemat wnioskowania:
M e nie-P
S e nie-M
S e nie-P
Aby stwierdzić, czy wnioskowanie według tego schematu jest poprawne, musimy zasto-
sować znane nam prawa logiczne teorii nazw, które pozwolą sprowadzić ten schemat
do schematu wnioskowania, w którym nie będzie występowała negacja.
Ostateczna postać schematu wnioskowania przedstawia się więc następująco:
MaP
SaM
SaP
Zauważmy, że wszystkie trzy zdania powstały w wyniku zastosowania praw obwersji:
M e nie-P ≡ M a P
S e nie-M ≡ S a M
S e nie-P ≡ S a P
Z kolei w przykładzie:
nie-P o nie-M
~M o S
SoP
stosujemy odpowiednio:
nie-P o nie-M ≡ M o P (prawo kontrapozycji)
~M o S ≡ M a S (prawo z kwadratu logicznego),
po tym przekształceniu otrzymujemy tryb:
MoP
MaS
SoP
Niektóre przesłanki zawierają wyrażenie „tylko”. Jeżeli więc mamy do czynienia z na-
stępującym schematem:
tylko P a M
~S e M
SiP
wówczas po przekształceniu:
tylko P a M ≡ M a P (vide punkt 2 tego rozdziału)
~S e M ≡ S i M (prawo z kwadratu logicznego)
otrzymujemy tryb:
MaP
SiM
SiP
W schemacie wskazanym poniżej formułujemy wniosek wynikający z dwóch prze-
słanek:
~nie-P i M
~nie-M o nie-S
???
Dokonując przekształceń obu przesłanek, otrzymujemy postać:
~M i nie-P (konwersja)
~S o M (kontrapozycja)
a następnie:
~M o P (obwersja)
~S o M
aby w konsekwencji, korzystając z praw zależności wynikających z kwadratu logicz-
nego, otrzymać ostateczną postać:
MaP
SaM
a z takimi przesłankami można utworzyć tryby:
MaP MaP
SaM SaM
SaP SiP (tryb osłabiony)
Należy mieć na uwadze to, iż często posługujemy się sylogizmami entymematycz-
nymi, a więc niepełnymi, w których występuje przesłanka i wniosek, natomiast druga
przesłanka jest domyślna.
Jeżeli więc powiadamy, że:
Żaden prokurator nie jest adwokatem,
gdyż
każdy prokurator jest oskarżycielem publicznym,
wówczas musimy zastanowić się, co stanowi konkluzję. Słowo „gdyż” pozwala nam uznać za
konkluzję wyrażenie: „Żaden prokurator nie jest adwokatem”. A zatem w konkluzji orzeczni-
kiem jest termin „adwokat”, podmiotem zaś jest termin „prokurator”. Terminem średnim jest
więc „oskarżyciel publiczny”. Wobec tego musimy zbudować przesłankę pierwszą.
Przesłanką tą może być zdanie: „Żaden adwokat nie jest oskarżycielem publicznym” lub
„Żaden oskarżyciel publiczny nie jest adwokatem”.
PeM lub MeP

SaM lub SaM
SeP lub SeP
Poprawny sylogizm przyjmie zatem następującą postać:
Żaden adwokat nie jest oskarżycielem publicznym

Każdy prokurator jest oskarżycielem publicznym
Żaden prokurator nie jest adwokatem
lub
Żaden oskarżyciel publiczny nie jest adwokatem

Każdy prokurator jest oskarżycielem publicznym
Żaden prokurator nie jest adwokatem.
301 Poprawność trybu sylogistycznego można zweryfikować także za pomocą diagramów

Venna. W tym celu należy ustalić zasady graficzne, którymi będziemy posługiwali się
w odniesieniu do czterech zdań kategorycznych. Na podstawie zdań ogólnych zazna-
czamy to pole diagramu, które jest puste:
Zdanie S a P:
interpretujemy na podstawie ilustracji, że: nie istnieje S, które nie byłoby P.

Zdanie S e P:
interpretujemy na podstawie ilustracji, że nie istnieją takie S, które są P, oraz nie ist-
nieją takie P, które są S.
Na podstawie zdań szczegółowych znak „+” umieszczamy w tym polu diagramu,
w którym znajduje się lub może się znajdować desygnat lub desygnaty.
Zdanie S i P:
interpretujemy: istnieją takie S, które są P, i istnieją P, które są S.

Zdanie S o P:
interpretujemy: istnieją takie S, które nie są P.

Zilustrujemy stosowanie diagramów Venna dla kilku wybranych trybów sylogistycz-
nych.
W trybie:
PaM
SoM
???
aby dojść do stwierdzenia, czy S o P jest wnioskiem zapewniającym poprawność trybu,
wykonujemy następujące działania:
a) zaznaczamy na układzie trzech kół dwie przesłanki:
b) odczytujemy konkluzję.
Konkluzję odczytujemy w części pola, w której występuje „+”. Tak więc „+” wskazuje
na to, że niektóre S nie przynależą do P.
W trybie:
PaM
SeM
???
Na podstawie niezacienionej części pola S formułujemy konkluzję, która brzmi:

żadne S nie jest P (S e P), ale również niektóre S nie są P (S o P).
W diagramach Venna zasadniczą kwestią jest właśc iwe odczytanie konkluzji. 302
Ogólnym wskazaniem w tym zakresie jest stwierdzenie, że „wartość logiczną kon-
kluzji ocenia się na podstawie jednoznacznych części pól, zawierających terminy fi-
gurujące w konkluzji . Jednoznaczne są to te niezakreskowane części pól, w których
bądź znajduje się jedyny w diagramie znak «+», bądź termin niewystępujący w in-
nych niezakreskowanych częściach”5 .
Jeśli więc mamy do czynienia z następującym trybem:
MiP
SiM
???
5
L. Gumański, Wprowadzenie w logikę współczesną, Toruń 1983, s. 108.
wówczas, zakreślając przesłanki:
widzimy, że znak „+” występuje w więcej niż jednej części wykresu, co świadczy o tym,
że nie możemy sformułować konkluzji, gdyż tryb jest niepoprawny.
8. Błąd formalny i materialny

8. Błąd formalny i materialny
303 Posługując się trybami sylogistycznymi i weryfikując je za pomocą czterech warunków
poprawności trybu, możemy mieć pewność, że tryb, w którym te cztery warunki są
spełnione, jest trybem poprawnym formalnie.
We wnioskowaniach spotykamy się często z sytuacją, w której, dysponując wiedzą
o dwóch przesłankach, musimy na ich podstawie wyprowadzić konkluzję. Sposób ro-
zumowania może być następujący: mając wiedzę o dwóch przesłankach:
PeM
MiS
???
dążymy do sformułowania wniosku. Najpierw badamy, czy termin M jest rozłożony
w przesłance, i stwierdzamy, że M jest rozłożone w przesłance większej (P e M). Na-
stępnie stwierdzamy, że przesłanka większa jest przecząca, a zatem wniosek musi być
przeczący, czyli wnioskiem może być albo S e P, albo S o P.
304 Jednakże w schemacie:
PeM
MiS
SeP
wniosek S e P nie zapewnia poprawności trybu, ponieważ termin S, rozłożony
we wniosku, nie jest rozłożony w przesłance. Natomiast wniosek S o P spełnia wszystkie
warunki poprawności formalnej. W przypadku wyprowadzenia wniosku S e P popeł-
niony byłby błąd formalny, gdyż wniosek taki nie wynika z przesłanek. Zastosowany
zostałby niewłaściwy wzór, według którego przeprowadzono wnioskowanie.
305 Z kolei błąd materialny powstaje wówczas, gdy traktujemy przesłankę jako praw-
dziwą, podczas gdy jest ona fałszywa.
W następującym sylogizmie:
Każde przestępstwo jest czynem zabronionym

Każde wykroczenie jest przestępstwem
Każde wykroczenie jest czynem zabronionym
8. Błąd formalny i materialny 145
w drugiej przesłance, czyli przesłance mniejszej, popełniliśmy błąd, uznając, że każde wykro-
czenie jest przestępstwem. Mimo poprawności formalnej sylogizmu zostały zatem naruszone
kryteria poprawności materialnej, a więc prawdziwości przesłanek.
Rozdział VIII
Elementy teorii relacji
Rozdział VIII. Elementy teorii relacji
1. Podstawowe pojęcia teorii relacji

1. Podstawowe pojęcia teorii relacji
306 W nauce prawa pojęcie relacji odgrywa istotną rolę. Prawo nie zajmuje się bowiem ni-
czym innym jak regulowaniem określonych stosunków (relacji), które zachodzą między
ludźmi, jednostkami organizacyjnymi, a także między jednostkami organizacyjnymi
i ludźmi. Przykładami stosunków o charakterze prawnym mogą być: stosunki zacho-
dzące między wierzycielem a dłużnikiem (regulowane przez prawo cywilne), stosunki
między wspólnikami (regulowane przez prawo handlowe), stosunki między rodzicami
a dziećmi (regulowane przez prawo rodzinne) czy też stosunki między obywatelami
a organami administracji (regulowane przez prawo administracyjne) itp. Również
każdy proces sądowy doprowadza do wystąpienia określonych relacji, w jakich po-
zostają – w zależności od charakteru procesu – powód, pozwany, sędzia, oskarżony,
oskarżyciel prywatny, oskarżyciel posiłkowy, prokurator, obrońca, a także pełnomoc-
nicy stron.
307 W logice pojęcie relacji używane jest w szerszym niż na gruncie prawa znaczeniu.
Przedmiotem jej zainteresowania są bowiem nie tylko stosunki między ludźmi czy jed-
nostkami organizacyjnymi, ale także relacje zachodzące między zdaniami, nazwami
czy też między samymi relacjami. Pojmowanie relacji w logice jest więc abstrakcyjne,
a nie konkretne1. Aparat pojęciowy stworzony na gruncie logicznej teorii relacji po-
zwala jednak na precyzyjny opis stosunków, jakie mają miejsce w rzeczywistości.
2. Elementy relacji. Konwers relacji

2. Elementy relacji. Konwers relacji
308 Relacje zachodzić mogą między różną liczbą obiektów. Obiekty, pomiędzy którymi za-
chodzi określona relacja, nazywają się jej członami. Ze względu na ich liczbę wyróżnić
możemy relacje dwu-, trój-, czwór- i więcejczłonowe.
1
Teoria relacji została stworzona przez A. de Morgana (1806–1878). Początkowo była trakto-
wana jako osobny dział logiki. Od ukazania się w 1910 r. pracy A.N. Whitheada i B. Russella Principia
mathematica jest traktowana jako dział teorii zbiorów.
2. Elementy relacji. Konwers relacji 147
Relacja „bycia małżonkiem” jest relacją dwuczłonową, relacja zaś „pośredniczenia między
podmiotami w sprawie nabycia nieruchomości” relacją czwórczłonową zachodzącą między
sprzedającym, kupującym, pośrednikiem i nieruchomością.
Analizę ograniczymy do relacji o charakterze dwuczłonowym. Przy jej prezentacji

będziemy używać określonych symboli. Symbol R wraz z kolejnymi subskryptami:
R1, R 2, R3, … będzie oznaczać relacje zachodzące między elementami oznaczonymi za
pomocą liter x, y, z. Stąd zapis:
x R1 y
odczytamy jako x pozostaje w relacji R1 do y.
Zauważyć należy, że zapis „xRy” jest funkcją zdaniową, która stanowi schemat wielu
zdań wyrażających stosunki zachodzące między określonymi obiektami.
xR1y – Piotr jest właścicielem nieruchomości „Patria” (R1 to relacja „bycia właścicielem
czegoś”), xR 2y – Andrzej jest użytkownikiem gruntu Piotra (R 2 to relacja „bycia użytkow-
nikiem czyjegoś gruntu”), xR 3y – Zofia jest żoną Stefana (R 3 to relacja „bycia czyjąś żoną”),
xR4y – Henryk jest spadkobiercą Tadeusza (R4 to relacja „bycia czyimś spadkobiercą”),
xR 5y – Robert jest wspólnikiem Jacka (R 5 to relacja „bycia czyimś wspólnikiem”), xR6y – Marek
jest dłużnikiem Piotra (R6 to relacja „bycia czyimś dłużnikiem”).
Gdy istnieje przedmiot y, do którego przedmiot x pozostaje w określonej relacji R, 309

wtedy x nazywamy poprzednikiem relacji R. Gdy istnieje x, który pozostaje w re-
lacji R do przedmiotu y, wtedy y jest następnikiem tej relacji. Podzbiór desygnatów
uniwersum, które są poprzednikami, nazywamy dziedziną relacji (dominium). Te,
które są następnikami, tworzą przeciwdziedzinę relacji (condominium)2. Suma dzie-
dziny i przeciwdziedziny relacji stanowi jej pole (campus).
Dziedzinę relacji, jako zbiór wszystkich obiektów pozostających w relacji R do innych
obiektów, oznaczamy jako D(R) i określamy:
x [x ∈ D(R) ≡ y(xRy)].
Przeciwdziedzinę relacji, będącą zbiorem wszystkich tych obiektów, do których
–
pewne obiekty pozostają w relacji R, oznaczamy jako D(R) i określamy:
-
y [y ∈ D(R) ≡ x(xRy)].
Zatem pole relacji, będące zbiorem wszystkich i tylko tych przedmiotów, które są
poprzednikami lub następnikami tej relacji, jest sumą dziedziny i przeciwdziedziny.
Oznaczamy je symbolem P(R) i definiujemy:
-
P(R) = D(R) ∪ D(R).
Rozpatrując określoną relację R, czasami ograniczamy zbiór przedmiotów mogących 310
być elementami jej dziedziny lub przeciwdziedziny. Mówimy wówczas, że relacja ta
jest ograniczona w dziedzinie lub przeciwdziedzinie. Na przykład relację „x jest
ojcem y” możemy ograniczyć w dziedzinie do osób obecnie żyjących, a w relacji
„x jest użytkownikiem gruntu y-eka” możemy ograniczyć z kolei przeciwdziedzinę
2
Obok przytoczonych nazw stosowane są również dla określenia dziedziny nazwy: lewa dzie-
dzina lub pierwsza dziedzina relacji. Z kolei, aby określić przeciwdziedzinę, używa się nazwy: prawa
dziedzina relacji lub druga dziedzina relacji.
148 Rozdział VIII. Elementy teorii relacji
do zbioru osób fizycznych. Niektóre relacje ograniczamy zarówno w dziedzinie, jak

i w przeciwdziedzinie.
Gdy relację „x jest żoną y” ograniczymy w jej polu do obywateli RP, wtedy o dziedzinie tej
relacji można orzec, że zawiera się w klasie kobiet, które ukończyły 16 lat, a o przeciwdzie-
dzinie, że zawiera się w klasie mężczyzn, którzy ukończyli lat 183.
311 Wystąpieniu określonej relacji R1 zachodzącej między x a y towarzyszy zawsze wystą-

pienie określonej relacji R 2 pomiędzy y a x. Mówimy wówczas, że relacja R 2 jest kon-
wersem relacji R1.
Konwersem relacji „bycia wyższym” jest „bycie niższym”; „bycia starszym” – „bycie młod-
szym”; „bycia bezpośrednim zwierzchnikiem” – „bycie bezpośrednim podwładnym”; „bycia
mądrzejszym” – „bycie głupszym”. W przypadku relacji będącej relacją symetryczną jej kon-
wers jest z nią identyczny. Jeżeli x jest sąsiadem y, to y jest również sąsiadem x, stąd też
konwersem relacji „bycia sąsiadem” jest ta sama relacja „bycia sąsiadem”.
Właściwe określenie relacji będącej konwersem nie zawsze jest łatwe.

Dla przykładu konwersem relacji „bycia ojcem” nie jest relacja „bycia synem” ani też „bycia
córką”, lecz relacja „bycia dzieckiem ojca”. Z kolei konwersem relacji „bycia dzieckiem” nie jest
relacja „bycia ojcem” ani relacja „bycia matką”, ale relacja „bycia rodzicem”.
-
Zapis formalny faktu, że relacja R jest konwersem relacji R, to:
-
x,y (yRx ≡ xRy).
312 Pojęcia konwersu relacji nie należy mylić z pojęciem zaprzeczenia (zanegowania)
relacji ~(xRy), które określa relacje wzajemnie sprzeczne (np. pokrewieństwo – brak
związku krwi).
3. Stosunki między dziedziną a przeciwdziedziną relacji

3. Stosunki między dziedziną a przeciwdziedziną relacji
313 Dziedzina i przeciwdziedzina określonej relacji mogą pozostawać do siebie w różnych sto-
sunkach zakresowych. Jeżeli rozpatrywaną relacją jest np. relacja „bycia mężem” (x jest
mężem y), to dziedziną tej relacji jest zbiór wszystkich mężczyzn, którzy znajdują się
w związku małżeńskim, przeciwdziedziną zaś zbiór wszystkich kobiet, które znajdują
się w tym związku. W tej sytuacji dziedzina i przeciwdziedzina relacji wykluczają się.
Taki sam stosunek dziedziny i przeciwdziedziny będzie miał miejsce wówczas, gdy rozpatry-
waną relacją będzie relacja „bycia autorem”. Dziedziną tej relacji będzie zbiór osób będących
autorami dzieł, przeciwdziedziną zaś zbiór dzieł posiadających autorów. Ponieważ żadne
dzieło nie jest autorem, a żaden autor dziełem – dziedzina i przeciwdziedzina relacji będą się
wykluczać.
314 Z kolei jeżeli rozpatrywaną relacją jest „bycie małżonkiem” (x jest małżonkiem y), to
między dziedziną a przeciwdziedziną relacji zachodzi stosunek zamienności. Dzie-
3
Jeśli rozpatrywać relację „x ma zdolność bycia żoną y”, to obok ograniczenia związanego z wie-
kiem, wynikającego z art. 10 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dziedzina i przeciwdziedzina
relacji podlegają innym ograniczeniom określonym w art. 11 § 1 i art. 12 § 1 tego Kodeksu. Pierwszy
z tych przepisów stwierdza, że nie może zawrzeć małżeństwa osoba ubezwłasnowolniona całkowicie,
zaś drugi z nich stanowi, iż małżeństwa nie może zawrzeć osoba dotknięta chorobą psychiczną lub
niedorozwojem umysłowym.
4. Przyporządkowania w relacjach 149
dziną tej relacji jest zbiór wszystkich osób pozostających w związku małżeńskim. Ten
sam zbiór stanowi również przeciwdziedzinę tej relacji.
Innym przykładem relacji o tych właściwościach może być relacja „bycia kuzynem albo ku-
zynką”. Jej dziedzinę stanowi zbiór osób będących czyimiś kuzynami albo kuzynkami. Prze-
ciwdziedzinę stanowi zbiór osób posiadających kuzynów lub kuzynki. Każda osoba posiada-
jąca kuzyna lub kuzynkę jest również sama kuzynem lub kuzynką.
Tym samym każdy element przeciwdziedziny tej relacji jest elementem jej dzie-
dziny i odwrotnie.
Dziedziny i przeciwdziedziny mogą także pozostawać w innych stosunkach zakreso- 315
wych. Jeżeli rozpatrywać będziemy relację „bycia bratem” (x jest bratem y), to między
dziedziną a przeciwdziedziną tej relacji zachodzi stosunek krzyżowania się. Do dzie-
dziny tej relacji należą osoby, które są braćmi. Do przeciwdziedziny te, które posiada
ją brata. Dziedzina krzyżuje się z przeciwdziedziną, ponieważ istnieje osoba, która,
będąc bratem, jednocześnie ma brata, istnieje osoba, która, będąc bratem, nie ma brata
(ma tylko siostrę), i istnieje osoba, która ma brata, a sama nie jest bratem (jest siostrą).
Ten sam stosunek zakresowy pomiędzy dziedziną a przeciwdziedziną występuje również
w relacji kochania (x kocha y) czy też lubienia (x lubi y)4.
Dziedzina do przeciwdziedziny relacji może również pozostawać w stosunku nadrzęd-

ności bądź w stosunku podrzędności.
W relacji „bycia postrzeganym” (x jest postrzegany przez y) dziedzina relacji pozostaje 316
do przeciwdziedziny w stosunku nadrzędności.
Jej przeciwdziedzinę stanowią wszystkie postrzegające przedmioty. Dziedzinę stanowią
natomiast przedmioty, które są postrzegane. Ponieważ jednak przedmiot postrzegający
postrzega sam siebie, jest tym samym również podmiotem postrzeganym, a więc ele-
mentem dziedziny tej relacji.
Jeżeli poddamy analizie relację „bycia matką” (x jest matką y), to zauważymy, że dzie- 317
dzina tej relacji jest w stosunku do przeciwdziedziny podrzędna. Każda matka bo-
wiem sama też miała matkę, przez co jest też elementem przeciwdziedziny relacji.
W tym samym stosunku pozostają dziedzina i przeciwdziedzina relacji „bycia odpowie-
dzialnym za” (x odpowiada za y). Dziedzinę relacji stanowią osoby odpowiedzialne za inne,
przeciwdziedzinę osoby, za które ktoś odpowiada. Osoby, które odpowiadają za inne, odpo-
wiadają jednak również za siebie. Tym samym są nie tylko elementami dziedziny, lecz również
elementami przeciwdziedziny relacji.
4. Przyporządkowania w relacjach
4. Przyporządkowania w relacjach
Gdy między elementami x i y zachodzi relacja R, to mówimy, że relacja R przyporząd- 318
kowuje elementowi x element y. Rozważmy teraz, ile elementów przeciwdziedziny
4
Podobny charakter ma relacja „bycia pozwanym”. Do jej dziedziny należą wszystkie te osoby,
które są pozwane, do przeciwdziedziny zaś wszystkie te, które pozywają inne, tj. te, które są powo-
dami. Istnieje pozwany, który nie jest powodem, i istnieje powód, który nie jest pozwanym. Okreś
lony desygnat pola relacji może być jednak zarówno pozwanym, jak i powodem, np. – choć nie wy-
łącznie – w sytuacji, w której wytoczone jest powództwo wzajemne.
funkcja R przyporządkowuje poszczególnym elementom dziedziny, i odwrotnie – ilu

elementom dziedziny przyporządkowuje ten sam element przeciwdziedziny. Możliwe
są tu cztery sytuacje, które zapiszemy jako: 1–n, n–1, 1–1, n–n.
319 Pierwsza z wymienionych 1–n, zwana relacją jednoznaczną, charakteryzuje się tym,
że dowolny element jej przeciwdziedziny przyporządkowany jest przez relację jednemu
tylko elementowi dziedziny.
Takie są relacje „bycia ojcem” i „bycia matką”, bo każdy ma jednego ojca i jedną matkę.
Relacja jednoznaczna oznaczana jest symbolem 1–n i definiowana formalnie:

R ∈ 1–n ≡ x,y,z[(xRz ∧ yRz) → (x = y)].
320 Relacja typu n–1, nazywana relacją odwrotnie jednoznaczną, charakteryzuje się
tym, że dowolnemu elementowi dziedziny relacja ta przyporządkowuje tylko jeden
element przeciwdziedziny.
Przykładem relacji tego typu może być relacja „bycia bezpośrednim podwładnym”, każdy
bowiem może mieć najwyżej jednego bezpośredniego przełożonego. Innym przykładem jest
relacja „bycia dłużnikiem solidarnym pożyczki udzielonej dnia 2 maja 2002 r. o godz. 14
w biurze N.”, w sytuacji gdy wszyscy dłużnicy solidarni mają tylko jednego wierzyciela.
Ta konstrukcja prawna polega na tym, że kilku dłużników jest zobowiązanych w ten sposób,
że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie,
od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek
z dłużników zwalnia pozostałych (w tym przypadku każdemu elementowi dziedziny przypo-
rządkowany jest ten sam, a więc jedyny, element przeciwdziedziny)5.
Relację odwrotnie jednoznaczną oznaczoną jako n–1 definiujemy formalnie:

R ∈ n–1 ≡ x,y,z[(xR y ∧ xRz) → (y ≡ z)].
321 Relacja typu 1–1, nazywana wzajemnie jednoznaczną lub doskonałą, charakteryzuje
się tym, że dowolnemu elementowi dziedziny przyporządkowany jest tylko jeden ele-
ment przeciwdziedziny i dowolny element przeciwdziedziny przyporządkowany jest
tylko jednemu elementowi dziedziny. Relacja ta jest zarazem jednoznaczna i odwrotnie
jednoznaczna.
Relację tego typu definiujemy formalnie:
R ∈ 1–1 ≡ R ∈ n–1 ∧ R ∈ 1–n
Jej przykładem jest relacja „bycia mężem”, a także relacja „bycia żoną”, ponieważ w małżeń-
stwie monogamicznym każdy mąż ma jedną żonę i jest jedynym jej mężem, a także każda
żona ma jednego męża i jest jego jedyną żoną.
322 Relacja typu n–n, nazywana wzajemnie wieloznaczną, charakteryzuje się tym, że ist-
nieje w jej dziedzinie przynajmniej jeden element pozostający w tej relacji do więcej niż
jednego elementu przeciwdziedziny i istnieje w przeciwdziedzinie element, do którego
pozostają w tej relacji przynajmniej dwa różne elementy dziedziny.
Taki charakter ma relacja „x został oszukany przez y” – znajdzie się bowiem taki człowiek,
który był oszukany przez wielu, i znajdzie się taki, który wielu oszukał.
5
Na temat zobowiązania solidarnego patrz art. 366 i następne Kodeksu cywilnego.
5. Cechy relacji 151
Innym przykładem może być relacja „bycia dłużnikiem solidarnym pożyczki udzielonej
dnia 15 maja 2002 r. o godz. 16 w biurze N.” w sytuacji, w której występuje solidarność
zarówno po stronie dłużników, jak i wierzycieli. Konstrukcja ta polega na tym, że kilku
dłużników jest zobowiązanych w stosunku do kilku wierzycieli w ten sposób, że każdy
z wierzycieli może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie,
od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli
przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (w tym przypadku każdy ele-
ment przeciwdziedziny przyporządkowany jest każdemu elementowi dziedziny).
Podkreślić należy, że rozpatrywanie zagadnienia przyporządkowań w relacjach musi
być związane z dokładnym określeniem relacji, a także zbioru, do jakiego ta relacja jest
ograniczona.
Powoływana w tekście relacja „bycia żoną” jest relacją wzajemnie jednoznaczną jedynie wów-
czas, gdy przyjmiemy dodatkowo założenie, że chodzi o małżeństwo o charakterze monoga-
micznym. Ta sama relacja „bycia żoną” w tradycyjnych społecznościach wyznających islam
jest relacją odwrotnie jednoznaczną. Jeszcze inny charakter ma ona w kulturach, w których
akceptowane jest małżeństwo poliandryczne.
5. Cechy relacji
5. Cechy relacji
Każda z relacji może być badana ze względu na jej cechy. Cechami, jakie badamy w re- 323
lacjach, są: symetryczność, zwrotność, przechodniość i spójność. Przy ich badaniu mu-
simy pamiętać, że konieczne jest zawsze uprzednie określenie zbioru, w którym dana
relacja zachodzi. Pewna relacja może się bowiem w jednym zbiorze charakteryzować
innymi właściwościami niż w zbiorze innym.
Symetryczność
Badając symetryczność relacji R, szukamy odpowiedzi na pytanie, czy ta relacja za-
chodzi pomiędzy y a x, jeżeli zachodzi ona pomiędzy x oraz y. Możliwe są tu trzy różne
sytuacje.
Pierwsza z nich polega na tym, że zawsze, jeżeli między x a y zachodzi relacja R (xRy), 324
to zachodzi ona również między y oraz x, tj. (yRx). Tego typu relację nazywamy re-
lacją symetryczną.
Jej przykładem może być „bycie rówieśnikiem”. Jeżeli bowiem x jest rówieśnikiem y, to rów-
nież y jest rówieśnikiem x. Podobnie jest z relacją „bycia małżonkiem”, „bycia krewnym”,
„bycia równouprawnionym”.
Fakt, że relacja R jest relacją symetryczną, zapisujemy formalnie:

R ∈ Sym ≡ x,y(xRy → yRx).
Jak już sygnalizowaliśmy powyżej, konwers relacji symetrycznej jest z nią identyczny.
Jeżeli x jest krewnym y, to y jest również krewnym x, stąd też konwersem relacji „bycia
krewnym” jest ta sama relacja „bycia krewnym”.
Nie wszystkie relacje mają jednak taki charakter. Jeżeli zbadamy relację „bycia wyż- 325
szym”, to zauważymy, że o ile x pozostaje w tej relacji do y, to nigdy nie jest tak, że y
pozostaje w tej relacji do x. Jeżeli x jest wyższy od y, to y nigdy nie może być wyższy
od x, ponieważ jest od niego niższy.
Takimi samymi właściwościami cechuje się relacja „bycia starszym”, „bycia bezpośrednim
zwierzchnikiem”, „bycia mądrzejszym”.
Relacje takie nazywamy relacjami asymetrycznymi (przeciwsymetrycznymi). Fakt,

że relacja R jest asymetryczna, zapisujemy formalnie6:
R ∈ Asym ≡ x,y(xRy → ~yRx).
326 Obok relacji symetrycznych i asymetrycznych wyróżniamy relacje nonsymetryczne
(niesymetryczne)7, nazywane jeszcze inaczej relacjami symetrycznymi nieregularnie.
Relacja taka charakteryzuje się tym, że gdy x pozostaje w relacji R do y, to w niektó-
rych przypadkach y pozostaje w relacji R do x, a w innych nie. Innymi słowy, relacja
jest nonsymetryczna wówczas, gdy istnieją takie elementy pola tej relacji, między któ-
rymi relacja ta zachodzi w obu kierunkach, i takie, dla których zachodzi ona jedynie
w jednym kierunku8.
Przykładami takich relacji są: „bycie szanowanym”, „bycie lubianym”, „bycie znanym”. Do
relacji tego typu należy również relacja „bycia bratem”. Jeżeli x jest bratem y, to y może być
jego bratem, może jednak być równie dobrze jego siostrą. Stąd xRy nie zawsze prowadzi do
yRx.
Fakt, że relacja R jest nonsymetryczna, zapisujemy formalnie:
R ∈ Nonsym ≡ x,y(xRy ∧ yRx) ∧ x,y(xRy ∧ ~yRx).
Zwrotność
Badając zwrotność relacji R, szukamy odpowiedzi na pytanie, czy jeżeli x pozostaje
w określonej relacji do y, to pozostaje również w tej relacji w stosunku do samego
siebie.
327 Podobnie jak w przypadku symetryczności i tu możliwe są trzy różne sytuacje. Pierwsza
z nich polega na tym, że każde x pozostaje w relacji R do samego siebie (xRx). Tego
typu relację nazywamy relacją zwrotną, inaczej refleksywną.
6
W przedstawionym zapisie znak negacji odnosi się do całego zapisu po znaku negacji. Zdecydo-
waliśmy się na niewprowadzanie nawiasów kwadratowych, aby nie komplikować zapisu. Podobnie
jest w innych zapisach formalnych ukazujących związki relacyjne, zawartych w niniejszym roz-
dziale.
7
Niektórzy autorzy uznają, iż niesymetryczny jest wszelki stosunek, który nie jest symetryczny.
Przy takim rozumieniu stosunek asymetryczny jest uznawany za szczególną odmianę stosunku nie-
symetrycznego. Analogicznie jest z azwrotnością i atranzytywnością, które uznawane są za odmiany
niezwrotności i nietranzytywności. Patrz np. W. Patryas, Elementy logiki dla prawników, Poznań
1996, s. 108 i n.
8
Pamiętać należy, że określenie własności relacji musi zawsze odnosić się do zbioru, w którym
daną relację badamy. Relacja „x pozywa y” w zbiorze wszystkich możliwych powództw jest relacją
nonsymetryczną. O ile bowiem x pozywa y, to y zazwyczaj może również pozwać x, wytaczając od-
rębne powództwo. Nie jest to jednak możliwe w zbiorze powództw o naruszenie posiadania tej samej
rzeczy w ramach tego samego procesu, gdzie wytoczenie powództwa wzajemnego nie jest dopusz-
czalne. W zbiorze tym „x pozywa y” jest relacją asymetryczną.
5. Cechy relacji 153
Przykładem takiej relacji jest „bycie rówieśnikiem”, gdyż każdy człowiek jest swoim własnym
rówieśnikiem. Zwrotne są też takie relacje, jak: relacja „bycia równym wzrostem”, „bycia jed-
nakowo mądrym”, „posiadania tych samych poglądów”, „bycia równouprawnionym”.
Fakt, że relacja R jest zwrotna, zapisujemy formalnie:

R ∈ Zwr ≡ x(xRx).
Innym rodzajem relacji są relacje azwrotne (przeciwzwrotne), zwane inaczej irreflek- 328
sywnymi. Relacja azwrotna charakteryzuje się tym, że żaden x nie pozostaje w tej re-
lacji do samego siebie.
Przykładami takich relacji są relacje „bycia małżonkiem”, „bycia podżegaczem”, „bycia pomoc-
nikiem”, „bycia wspólnikiem”.
Relację azwrotną zapisujemy jako:

R ∈ Azwr ≡ x(~xRx).
Obok relacji zwrotnych i azwrotnych występują również relacje nonzwrotne (nie-
zwrotne), inaczej – zwrotne nieregularnie. Relacja nonzwrotna charakteryzuje się tym,
że pewne x pozostaje w tej relacji do samego siebie, a pewne nie.
Relacja „x broni y przed bezprawnym zamachem podczas napadu” jest nonzwrotna, ponieważ
czasami jest tak, że x, broniąc y, broni się również sam, a czasami broni tylko y, nie broniąc
siebie. Nonzwrotny charakter mają również relacje „x jest zadowolony z y”, a także „x utrzy-
muje y”.
Fakt, że relacja R jest nonzwrotna, zapisujemy formalnie:

R ∈ Nonzwr ≡ x(xRx) ∧ x(~xRx).
Tranzytywność
Badając tranzytywność (przechodniość) relacji R, szukamy odpowiedzi na pytanie, czy
relacja R zachodzi między x a z, o ile zachodzi ona pomiędzy x a y oraz y a z.
Podobnie jak w przypadku symetryczności i zwrotności możliwe są trzy sytuacje. Re- 329
lacja może być tranzytywna (przechodnia), co oznacza, że zawsze pomiędzy x a z
zachodzi dana relacja, gdy zachodzi ona między x a y oraz y a z.
Przykładem relacji tego typu jest relacja „bycia starszym”. Jeżeli x jest starszy od y, a y starszy
od z, to również x jest starszy od z. Podobnymi cechami charakteryzują się relacje „bycia po-
tomkiem”, „bycia rodzonym bratem”, „bycia rówieśnikiem”, „posiadania tych samych praw”.
Fakt, że relacja R jest tranzytywna, zapisujemy:

R ∈ Tranz ≡ x,y,z[(xRy ∧ yRz) → xRz].
Zauważyć należy, że nie wszystkie relacje mają taki charakter.
Dla przykładu relacja „bycia ojcem” ma tę własność, że jeżeli x jest ojcem y, a y ojcem z, 330
to nigdy nie jest tak, że x jest ojcem z, gdyż jest jego dziadkiem.
Relacja, w której x pozostaje w określonej relacji do y i y pozostaje w tej samej relacji
do z, a x nigdy w tej relacji do z nie pozostaje, jest relacją atranzytywną (przeciwprze-
chodnią, aprzechodnią).
Innymi przykładami takich relacji są relacje „bycia najwierniejszym przyjacielem” czy też
„bycia wasalem” 9.
Fakt, że relacja R jest aprzechodnia, zapisujemy formalnie:

R ∈ Atranz ≡ x,y,z[(xRy ∧ yRz) → ~xRz].
331 Obok relacji tranzytywnych i atranzytywnych występują również relacje nontranzy-
tywne (nieprzechodnie, nonprzechodnie), jeszcze inaczej przechodnie nieregularnie.
Cechą relacji nonprzechodniej R jest to, że gdy x pozostaje w relacji R do y i y pozostaje
w relacji R do z, wtedy w niektórych przypadkach x pozostaje w relacji R do z, a w nie-
których nie.
Przykładem relacji mającej wskazaną wyżej własność jest relacja „bycia lubianym”. Jeżeli bo-
wiem x jest lubiany przez y, a y jest lubiany przez z, to może być tak, że x jest też lubiany
przez z. Może być jednak równie dobrze i tak, że x przez z lubiany nie jest. Podobnie jest z ta-
kimi relacjami jak „bycie krewnym”, „bycie przyjacielem” czy też „bycie sąsiadem”10.
Fakt, że relacja R jest nontranzytywna, zapisujemy formalnie:

R ∈ Nontranz ≡ x,y,z(xRy ∧ yRz ∧ xRz) ∧ x,y,z(xRy ∧ yRz ∧ ~xRz).
Spójność
332 Badanie zagadnienia spójności relacji R polega na ustalaniu, czy w tej relacji pozostają
do siebie dwa dowolnie wybrane różne elementy określonego zbioru. Relacja R jest
spójna w zbiorze Z, jeżeli między dwoma dowolnymi, nieidentycznymi przedmiotami
tego zbioru zachodzi ona w jednym lub w drugim kierunku.
Relacją o takim charakterze jest relacja „bycia współoskarżonym w ramach jednego procesu”
w zbiorze osób oskarżonych w konkretnym procesie o współudział w przestępstwie. Nieza-
leżnie bowiem od tego, którą z par osób będących współoskarżonymi będziemy rozpatrywali,
zawsze będziemy mogli stwierdzić zachodzenie między nimi relacji „bycia współoskarżonym”.
Podobne właściwości posiada relacja „bycia większą liczbą” w zbiorze liczb naturalnych. Dla
każdej pary różnych liczb z tego zbioru będziemy mogli stwierdzić zachodzenie tego stosunku
w jednym albo w drugim kierunku. Stąd też w każdej parze różnych liczb odnajdziemy liczbę
większą i liczbę mniejszą.
Fakt, że relacja R jest spójna w zbiorze Z, zapiszemy formalnie:

R ∈ Spój(Z) ≡ x,y[(x ∈ Z ∧ y ∈ Z ∧ x ≠ y) → (xRy ∨ yRx)].
333 Obok relacji spójnych występują również relacje aspójne (przeciwspójne). Cechą sto-
sunków o tym charakterze jest to, że w ramach określonego zbioru elementów nie da
się znaleźć żadnej pary różnych elementów, między którymi dałoby się stwierdzić ich
zachodzenie.
9
Relacja „bycia wasalem” jest relacją aprzechodnią jedynie w kontynentalnym systemie lennym,
gdzie obowiązywała zasada: „Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”. W systemie lennym obo-
wiązującym w Anglii była ona relacją przechodnią, gdyż obowiązywała zasada: „Wasal mojego wa-
sala jest moim wasalem”.
10
Uznanie relacji „bycia sąsiadem” za relację nieprzechodnią jest uzależnione od zdefiniowania
sąsiedztwa, a także takiego a nie innego usytuowania terytorialnego. Przy odmiennym zdefinio-
waniu sąsiedztwa i innym usytuowaniu terytorialnym relacja ta mogłaby być uznana za przechodnią
albo aprzechodnią.
6. Relacje szczególnego typu: relacja porządkująca, relacja równościowa 155
Przykładem relacji o tym charakterze jest „bycie równą liczbą” w zbiorze liczb naturalnych.
Dla żadnej pary liczb wybranej z tego zbioru nie da się stwierdzić zachodzenia tego stosunku,
ponieważ każda z tych liczb jest różna co do wartości od pozostałych. Innym przykładem re-
lacji aspójnej jest relacja „bycia równym wzrostem” w zbiorze osób o różnym wzroście.
Fakt, że relacja R jest aspójną w zbiorze Z, zapisujemy formalnie:

R ∈ Aspój(Z) ≡ x,y[(x ∈ Z ∧ y ∈ Z ∧ x ≠ y) → (~xRy ∧ ~yRx)].
Relacja może mieć również charakter nonspójny (niespójny), jeszcze inaczej mówiąc 334
– spójny nieregularnie. Cechą tej relacji jest to, że określona relacja R zachodzi jedynie
między pewnymi parami wybranych elementów zbioru.
Jeżeli na przykład rozpatrywać relację „bycia wyższym” w zbiorze studentów wydziału prawa,
to okaże się, że wśród niektórych utworzonych z nich par da się stwierdzić zachodzenie tej re-
lacji, wśród innych zaś nie. Relacja ta nie będzie zachodzić w tych parach, w których znajdą
się osoby równe wzrostem.
Fakt, że relacja R jest niespójna, zapisujemy formalnie:

R ∈ Nonspój(Z) ≡ x,y[x ∈ Z ∧ y ∈ Z ∧ x ≠ y ∧ (xRy ∨ yRx)] ∧
x,y [x ∈ Z ∧ y ∈ Z ∧ x ≠ y ∧ ~(xRy ∨ yRx)].
6. R
elacje szczególnego typu: relacja porządkująca, relacja
6. Relacje szczególnego typu: relacja porządkująca, relacja równościowa
równościowa
Relacja porządkująca
Wśród omawianych stosunków możemy wyodrębnić grupę relacji określanych jako re- 335
lacje porządkujące. Każda z relacji tego typu charakteryzuje się tym, że ustawia ona
elementy należące do jej pola w szereg, w którym każdemu z nich wyznaczone zostaje
jedno właściwe miejsce. Rzecz jasna, tego typu ustawienie w szereg jest możliwe jedynie
wówczas, kiedy da się ustalić stosunki poprzedzania albo następowania w ramach każdej
możliwej do utworzenia z różnych elementów tego zbioru pary. Możliwość ustalenia
tych stosunków dla każdej pary elementów pola relacji oznacza, że relacja porządkująca
jest w tym polu relacją spójną. Relacja tego typu jest również asymetryczna. W innym
przypadku nie mogłaby bowiem określać, który z elementów jest elementem poprzedza-
jącym, a który następującym. Ponadto, cechuje ją również przechodniość, gdyż z tego,
że dokonuje ona uporządkowania zbioru, wynika, że jeżeli zachodzi między elementem
x i y, a także między elementem y i z, to musi zachodzić również między elementem x
a z. Z tego, co napisano wyżej o własnościach relacji, której cechą ma być to, że porząd-
kuje ona określony zbiór w sposób pełny, tj. w sposób umożliwiający dokładne uszere-
gowanie elementów tego zbioru, wynika, że relacją porządkującą jest tylko taka relacja,
która jest równocześnie spójna, asymetryczna i przechodnia.
Przykładem relacji o takim charakterze jest np. relacja „bycia wyższym” w zbiorze osób o nie-
jednakowym wzroście czy też bycie większą liczbą w zbiorze liczb naturalnych. Podobnie jest
z relacją „bycia osobą, która wcześniej stanęła w kolejce” w zbiorze osób stojących w kolejce.
Relacja ta jest relacją spójną, gdyż dla każdej pary osób w kolejce możliwe jest stwierdzenie,
która z nich stanęła wcześniej, a która później. Jest ona również asymetryczna, jeżeli bo-
wiem osoba x stanęła w kolejce wcześniej niż osoba y, to osoba y nie mogła stanąć w kolejce
wcześniej niż osoba x. Relacja ta jest również tranzytywna, ponieważ jeżeli osoba x stanęła
w kolejce wcześniej niż osoba y, a osoba y wcześniej niż osoba z, to osoba x stanęła w niej
wcześniej niż osoba z.
Relacja równościowa
336 Obok relacji porządkującej inną specyficzną relacją jest relacja równościowa, zwana
inaczej równoważnościową albo też ekwiwalencją. Relacja tego typu w sensie for-
malnym charakteryzuje się tym, że jest ona jednocześnie zwrotna, symetryczna i prze-
chodnia.
Przykładami takich relacji są relacje równoważności nazw, równoliczności zbiorów czy też
równoległości prostych. Stosunkiem takim jest również równość wobec prawa określona
w art. 32 Konstytucji RP11. Z artykułu tego wynika, że każda z osób (nie tylko obywateli
Rzeczypospolitej Polskiej) pozostaje w relacji „bycia równym wobec prawa” do każdej innej
osoby.
Stosunkiem podobnego typu jest również stosunek „bycia w tej samej sytuacji prawnej”.
Relacja ta posiada bowiem wszystkie formalne własności, jakie przysługują relacji rów-
nościowej. Jeżeli bowiem osoba x jest w tej samej sytuacji prawnej co osoba y, to osoba x
jest w tej samej sytuacji prawnej, w jakiej znajduje się sama (co oznacza, że relacja jest
zwrotna). Jeżeli osoba x jest w tej samej sytuacji prawnej co osoba y, to osoba y jest w tej
samej sytuacji prawnej co osoba x (co oznacza, że relacja jest symetryczna). Wreszcie,
o ile osoba x znajduje się w tej samej sytuacji prawnej co osoba y, a osoba y w tej samej
sytuacji prawnej co osoba z, to x również znajduje się w tej samej sytuacji prawnej co
z (co oznacza, że relacja jest tranzytywna).
337 Szczególnego rodzaju stosunkiem równościowym jest identyczność (zwana też relacją
tożsamości). Relacja identyczności zachodzi jedynie pomiędzy przedmiotem a nim
samym. Określone x jest identyczne z y, zawsze wtedy i tylko wtedy, gdy każda włas
ność przysługująca x przysługuje również y, a każda własność przysługująca y przysłu-
guje również x.
Posługując się tym pojęciem, możemy stwierdzić, że relacja identyczności łączy autora Przed-
wiośnia ze Stefanem Żeromskim, stolicę Polski z Warszawą, pierwszego cesarza Francuzów
z Napoleonem Bonaparte, a gród wawelski z Krakowem.
Relacja równościowa ma w logice istotne znaczenie, stanowi bowiem podstawę doko-

nywania podziału logicznego. Pozwala on dzielić określony zbiór na tzw. klasy abs-
trakcji, tj. klasy przedmiotów pozostających w stosunku równościowym do określonego
elementu tej klasy.
7. Stosunki zakresowe jako relacje

7. Stosunki zakresowe jako relacje
338 W rozdziale III zostały przedstawione stosunki między zakresami nazw. Wśród sto-
sunków tych wyodrębniono: stosunek zamienności zakresowej, nadrzędności, pod-
rzędności, krzyżowania się zakresów – w formie niezależności i podprzeciwieństwa,
11
Artykuł 32 Konstytucji RP głosi: „Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do rów-
nego traktowania przez władze publiczne”.
7. Stosunki zakresowe jako relacje 157
a także stosunek wykluczania – w formie przeciwieństwa i sprzeczności. Każdy z tych

stosunków zakresowych zostanie poddany analizie ze względu na wyodrębnione przez
nas cechy relacji, tj. symetryczność, tranzytywność i zwrotność.
Stosunek zamienności zakresowej charakteryzuje symetryczność, tranzy- 339
tywność i zwrotność. Zamienność zakresowa ma charakter symetryczny, jeżeli
bowiem nazwa S jest zamienna zakresowo z nazwą P, to nazwa P jest, co oczywiste,
zamienna zakresowo z nazwą S. Jeżeli nazwa S jest zamienna zakresowo z nazwą P,
a nazwa P zamienna zakresowo z nazwą R, to nazwa S jest zamienna zakresowo z R,
co pozwala uznać, iż stosunek ten ma charakter tranzytywny. Nazwa S jest również
zamienna zakresowo z samą sobą, co oznacza, że ma charakter zwrotny.
Stosunek nadrzędności zakresowej, a także stosunek podrzędności zakre- 340
sowej mają charakter asymetryczny, tranzytywny i azwrotny. Jeżeli nazwa S
jest nadrzędna w stosunku do nazwy P, to nazwa P nie jest nadrzędna w stosunku do
nazwy S. Podobnie: jeżeli nazwa P jest nazwą podrzędną w stosunku do S, to nazwa S
nie jest podrzędną w stosunku do nazwy P. Tym samym należy uznać, że stosunki
te cechuje asymetryczność. Jeżeli nazwa S jest nadrzędna w stosunku do nazwy P,
a nazwa P nadrzędna w stosunku do nazwy R, to również nazwa S jest nadrzędna do
nazwy R. Analogicznie jest w przypadku podrzędności. Jeżeli S jest podrzędne do P,
a P podrzędne do R, to S jest również podrzędne do R. Oznacza to, że stosunki pod-
rzędności i nadrzędności cechuje tranzytywność. Jeżeli chodzi o zwrotność, to należy
uznać, że relacja nadrzędności i podrzędności zakresowej jest azwrotna. Żadna nazwa
nie może być bowiem ani nadrzędna, ani podrzędna w stosunku do samej siebie.
Stosunek krzyżowania się zakresów w formie niezależności (tj. krzyżowanie się 341
zakresów nazw niewyczerpujące uniwersum) cechuje symetryczność, nontranzy-
tywność i azwrotność. Jeżeli nazwa S pozostaje w stosunku niezależności do nazwy P,
to nazwa P pozostaje w stosunku niezależności do nazwy S, co oznacza, że relacja ma
charakter symetryczny. Relację niezależności cechuje nontranzytywność. Jeżeli nazwa S
znajduje się w stosunku niezależności do nazwy P, a nazwa P w tym samym stosunku
do nazwy R, to między nazwami P i R może zachodzić również stosunek niezależności,
ale nie zawsze tak musi być. Jeżeli nazwa S oznaczać będzie „studenta”, nazwa P „osobę
mieszkającą w Warszawie”, a nazwa R – „sportowca”, to stosunek zakresowy zachodzący
między S i R będzie taki sam jak stosunek zachodzący między S i P oraz P i R. Inaczej
będzie w sytuacji, gdy np. nazwa S oznaczać będzie „studenta”, nazwa P „osobę zamiesz-
kującą w Warszawie”, a nazwa R „ucznia szkoły wyższej”. Nazwa S będzie w stosunku
niezależności do nazwy P, nazwę P i R łączyć będzie ten sam stosunek. Natomiast sto-
sunek ten nie będzie występował między S i R, które będą zamienne zakresowo, a nie
niezależne. Oznacza to, że relacja krzyżowania się w formie niezależności ma charakter
nontranzytywny (tj. tranzytywny nieregularnie). Relacja ta rozpatrywana z punktu wi-
dzenia zwrotności pozwala na stwierdzenie, że ma charakter azwrotny. Żadna nazwa
nie może bowiem krzyżować się sama ze sobą.
Takie same jak wskazane wyżej cechy relacji charakteryzują podprzeciwieństwo 342
(tj. krzyżowanie się zakresów nazw wyczerpujące uniwersum). Relacja taka jest
relacją symetryczną. Jeżeli bowiem nazwa S jest podprzeciwna w stosunku do nazwy P
(np. „nie-auto”, „nie-samolot”), to taka sama relacja łączy nazwę P i nazwę S („nie-
-samolot”, „nie-auto”). Relacja ta, podobnie jak niezależność, jest nontranzytywna
(tj. tranzytywna nieregularnie). Jeżeli nazwą S jest „nie-auto”, nazwą P – „nie-sa-

molot”, a nazwą R – „nie-długopis”, to stosunek zachodzący między „nie-autem” i „nie-
samolotem”, „nie-samolotem” i „nie-długopisem” jest taki sam jak stosunek zachodzący
między „nie-autem” i „nie-długopisem”. Jeżeli nazwą S jest „nie-auto”, nazwą P „nie
‍‑samolot”, a nazwą R „nie-samochód”, to relacja zachodząca między nazwą S i nazwą R
nie jest taka sama, jak relacja zachodząca między S i P, a także między P i R. Jest ona
relacją zamienności zakresowej, a nie podprzeciwieństwa. Pozwala to stwierdzić, że
podprzeciwieństwo, podobnie jak niezależność, ma charakter nontranzytywny. Sto-
sunek podprzeciwieństwa ma również, tak samo jak niezależność, charakter azwrotny.
Żadna nazwa nie może bowiem krzyżować się sama ze sobą.
343 O ile stosunek zakresowy krzyżowania się, niezależnie od tego, czy chodzi o niezależność
czy o przeciwieństwo, cechują te same właściwości, jak chodzi o symetryczność, tranzy-
tywność i zwrotność, o tyle nie zawsze tak jest w sytuacji wykluczania się zakresów
nazw, które może występować w formie przeciwieństwa albo sprzeczności.
344 W sytuacji występowania przeciwieństwa między zakresami dwóch nazw
(tj. wykluczania niewyczerpującego uniwersum) zachodząca między nimi relacja
ma charakter symetryczny. Jeżeli nazwa S znajduje się w stosunku przeciwieństwa do
nazwy P, to nazwa P znajduje się w tym samym stosunku do nazwy S. Analogicznie
jest w przypadku sprzeczności (tj. wykluczania wyczerpującego uniwersum). Jeżeli
nazwa S jest sprzeczna w stosunku do nazwy P, to nazwa P jest sprzeczna w stosunku
do nazwy S, co świadczy o symetryczności relacji. Inaczej jest w przypadku tranzytyw-
ności. Jeżeli mamy do czynienia z przeciwieństwem, to o ile nazwa S jest przeciwna
w stosunku do nazwy P, a nazwa P przeciwna w stosunku do nazwy R, o tyle może być
tak, że nazwa P jest również przeciwna w stosunku do nazwy R, ale może je łączyć inny
stosunek zakresowy. Pozwala to uznać, że relacja wykluczania w formie przeciwień-
stwa ma charakter nontranzytywny (tj. tranzytywny nieregularnie). Badanie tranzy-
tywności w przypadku sprzeczności wykazuje, że ma ona charakter atranzytywny.
Jeżeli bowiem nazwa S ma pozostawać w stosunku sprzeczności do nazwy P, a nazwa P
w tym samym stosunku do nazwy R, to oznacza to, że nazwa R musi mieć ten sam
zakres, co nazwa S. Inaczej nie mogłaby zachodzić sprzeczność między P i R. Jeżeli
chodzi o zwrotność w przypadku przeciwieństwa i sprzeczności, to w sytuacji zacho-
dzenia obu tych stosunków zakresowych ma ona charakter azwrotny. Żadna nazwa
nie może się bowiem wykluczać sama ze sobą.
8. R
elacje pomiędzy argumentami funktorów
8. Relacje pomiędzy argumentami funktorów prawdziwościowych
prawdziwościowych
Każdy z wprowadzonych w rozdziale V („Rachunek zdań”) dwuargumentowych funk-
torów prawdziwościowych można scharakteryzować ze względu na cechy relacji za-
chodzących między argumentami tych funktorów. W kolejności omówione zostaną
cechy: koniunkcji, alternatywy zwykłej, alternatywy rozłącznej, dysjunkcji, binegacji,
implikacji zwykłej, implikacji odwrotnej i równoważności.
345 Koniunkcja, zwana inaczej związkiem współprawdziwości dwóch zdań,
jest związkiem symetrycznym, tranzytywnym i nonzwrotnym. Związek ten
8. Relacje pomiędzy argumentami funktorów prawdziwościowych 159
jest symetryczny, ponieważ jeżeli jakieś zdanie p jest współprawdziwe ze zdaniem q,

to zdanie q jest również współprawdziwe ze zdaniem p. Związek ten cechuje tranzy-
tywność. Jeżeli zdanie p jest współprawdziwe ze zdaniem q, a zdanie q jest współ-
prawdziwe ze zdaniem r, zdanie p jest również współprawdziwe ze zdaniem r. Badanie
koniunkcji z punktu widzenia zwrotności wskazuje na to, że cechuje ją nonzwrotność
(tj. zwrotność nieregularna). Jeżeli zdanie p jest zdaniem prawdziwym, to koniunkcja
tego zdania z samym sobą jest prawdziwa, natomiast jeżeli zdanie p jest fałszywe, to
koniunkcja tego zdania z samym sobą jest fałszywa.
Związek alternatywy zwykłej, zwany związkiem niewspółfałszywości 346

dwóch zdań, oceniany z punktu widzenia cech relacji jest związkiem syme-
trycznym, nontranzytywnym i nonzwrotnym. Jest on związkiem symetrycznym,
ponieważ jeżeli między zdaniem p i q zachodzi prawdziwy związek alternatywy
zwykłej, to alternatywa zachodząca między q i p jest również prawdziwa. Ocena
tego związku z punktu widzenia tranzytywności wskazuje, że ma on charakter
nontranzytywny (tj. tranzytywny nieregularnie). Jeżeli zdanie p jest zdaniem
prawdziwym, zdanie q zdaniem fałszywym, a zdanie r zdaniem prawdziwym, to
między zdaniem p a zdaniem r zachodzi prawdziwy związek alternatywy zwykłej.
Jeżeli jednak zdanie p jest fałszywe, zdanie q prawdziwe, a zdanie r fałszywe, to
w sytuacji tej alternatywa zwykła łącząca p i r jest fałszywa. Jeżeli chodzi o zwrot-
ność, to relację zachodzącą między zdaniami będącymi argumentami alternatywy
zwykłej należy scharakteryzować jako relację nonzwrotną (tj. zwrotną nieregu-
larnie). Jeżeli bowiem zdanie p jest zdaniem prawdziwym, to alternatywa zwykła
łącząca to zdanie z samym sobą jest prawdziwa. Natomiast jeżeli zdanie p jest zda-
niem fałszywym, to jest ona fałszywa.
Związek alternatywy rozłącznej, będący związkiem niezgodności dwóch 347

zdań pod względem prawdy i fałszu, jest relacją symetryczną, atranzy-
tywną i azwrotną. Jest on relacją symetryczną. Jeżeli między zdaniem p i zda-
niem q zachodzi prawdziwy związek alternatywy rozłącznej, to taki sam prawdziwy
związek zachodzi między zdaniem q a zdaniem p. Analiza tego związku z punktu
widzenia tranzytywności wskazuje na jego atranzytywny charakter. Jeżeli między
zdaniem p i zdaniem q zachodzi prawdziwy związek alternatywy rozłącznej i taki
sam prawdziwy związek zachodzi między zdaniem p i zdaniem r, to alternatywa
rozłączna zachodząca między p i r jest fałszywa. Jeżeli bowiem zdanie p jest zda-
niem prawdziwym, zdanie q fałszywym, a zdanie r prawdziwym, to alternatywa
rozłączna, zachodząca między zdaniem p i zdaniem r, jako dwoma zdaniami praw-
dziwymi, jest fałszywa. Tak samo będzie w sytuacji, kiedy zdanie pierwsze p jest
zdaniem fałszywym, zdanie q zdaniem prawdziwym, a zdanie r fałszywym. W tej
sytuacji między zdaniem p i zdaniem r, które oba są fałszywe, nie może również
zachodzić prawdziwy związek alternatywy rozłącznej. Jeżeli chodzi o zwrotność, to
alternatywę rozłączną uznać należy za relację azwrotną. Alternatywa rozłączna łą-
cząca zdanie p z nim samym nigdy nie będzie prawdziwa, niezależnie od tego, jaka
jest wartość logiczna p.
Związek dysjunkcji, będący związkiem niewspółprawdziwości dwóch zdań, 348

analizowany z punktu widzenia cech relacji wskazuje, że jest on związkiem sy-
metrycznym, nontranzytywnym i nonzwrotnym. Jest związkiem symetrycznym,
ponieważ jeżeli zdanie p łączy ze zdaniem q prawdziwa dysjunkcja, to zdanie q łączy ze

zdaniem p również taki sam związek. Związek ten cechuje nontranzytywność (tj. tran-
zytywność nieregularna). Jeżeli zdanie p jest prawdziwe, zdanie q fałszywe, a zdanie r
prawdziwe, to dysjunkcja zachodząca między zdaniem p i zdaniem r jest fałszywa.
Natomiast jeżeli zdanie p jest fałszywe, zdanie q prawdziwe, a zdanie r fałszywe, to
dysjunkcja zachodząca między zdaniem p i zdaniem r jest prawdziwa. Związek ten jest
związkiem nonzwrotnym (tj. zwrotnym nieregularnie). Jeżeli zdanie p będzie zdaniem
prawdziwym, to dysjunkcja zdania p z nim samym będzie fałszywa. Natomiast jeżeli
zdanie p będzie zdaniem fałszywym, to dysjunkcja zdania p z nim samym będzie praw-
dziwa.
349 Związek binegacji, określany również jako związek współfałszywości dwóch

zdań, rozpatrywany z punktu widzenia cech relacji wykazuje, że ma on cha-
rakter symetryczny, tranzytywny i nonzwrotny. Binegację cechuje symetryczność,
ponieważ jeżeli binegacja zdania p i zdania q jest prawdziwa, to prawdziwa jest rów-
nież binegacja łącząca zdanie q i zdanie p. Jest ona również tranzytywna, bo jeżeli
prawdziwa binegacja łączy zdania p i q, a także q i r, to również binegacja łącząca
zdania p i r jest prawdziwa. Jest to relacja nonzwrotna (tj. zwrotna nieregularnie). Je-
żeli zdanie p jest zdaniem prawdziwym, to binegacja zachodząca między tym zdaniem
a nim samym jest fałszywa. Natomiast jeżeli p jest zdaniem fałszywym, to binegacja
zachodząca między tym zdaniem a nim samym jest prawdziwa.
350 Jak chodzi o związek implikacyjny (p → q), określany jako implikacja zwykła,
to analiza wykazuje, że jest on związkiem nonsymetrycznym, tranzytywnym
i zwrotnym. Cechą implikacji zwykłej jest nonsymetryczność (tj. symetryczność nie-
regularna), ponieważ jeżeli prawdziwa jest implikacja zachodząca między zdaniem p
i zdaniem q, to wcale nie oznacza, że prawdziwa implikacja zachodzi również między
zdaniem q i zdaniem p. Jeżeli bowiem zdanie p jest zdaniem prawdziwym i prawdziwe
jest również zdanie q, a także w sytuacji, w której zdanie p i zdanie q są fałszywe,
to implikacja zachodząca między zdaniami q i p jest prawdziwa. Natomiast jeżeli zda-
nie p jest zdaniem fałszywym, a zdanie q prawdziwym, to implikacja łącząca zdanie p
i zdanie q jest prawdziwa, zaś łącząca zdanie q i zdanie p fałszywa. Implikacja zwykła
ma charakter tranzytywny. Jeżeli bowiem implikacja łącząca zdania p i q jest praw-
dziwa i prawdziwa jest implikacja łącząca zdania q i r, to prawdziwa również będzie
implikacja łącząca zdania p i r. O takim charakterze związku implikacji zwykłej mówi
prawo sylogizmu hipotetycznego, przedstawione w rozdziale „Rachunek zdań”. Im-
plikację cechuje również zwrotność, ponieważ implikacja (p → p) jest prawdziwa dla
każdej wartości p.
351 Związek implikacji odwrotnej (p ← q) charakteryzują te same cechy relacji

co implikację zwykłą. Jest ona nonsymetryczna, tranzytywna i zwrotna.
Cechą implikacji odwrotnej jest nonsymetryczność (tj. symetryczność nieregularna).
Prawdziwość implikacji odwrotnej łączącej zdanie p i zdanie q nie zawsze wiąże się
z prawdziwością implikacji odwrotnej zachodzącej między zdaniami q i p. Jeżeli bo-
wiem zdanie p jest zdaniem fałszywym, a zdanie q prawdziwym, to mimo fałszywości
implikacji odwrotnej łączącej zdania p i q ta sama implikacja łącząca zdania q i p
będzie prawdziwa. Implikacja odwrotna ma charakter tranzytywny. Jeżeli zachodzi
bowiem między zdaniami p i q, a także między zdaniami q i r, to zachodzić będzie rów-
9. Podział logiczny i klasyfikacja 161
nież między zdaniami p i r. Ma ona także, podobnie jak implikacja zwykła, charakter
zwrotny, gdyż funkcja (p ← p) jest prawdziwa dla każdej wartości p.
Równoważność, nazywana związkiem zgodności dwóch zdań pod względem 352
prawdy i fałszu, jest relacją symetryczną, tranzytywną i zwrotną. Jest ona
relacją symetryczną, ponieważ jeżeli zdanie p łączy ze zdaniem q prawdziwa równo-
ważność, to prawdziwa równoważność łączy również zdanie q ze zdaniem p. Jest ona
tranzytywna, ponieważ jeśli zdanie p łączy ze zdaniem q prawdziwa równoważność
i prawdziwa równoważność łączy zdanie q ze zdaniem r, to prawdziwa jest również
równoważność łącząca zdanie p ze zdaniem r. Relacja równoważności jest relacją
zwrotną, gdyż funkcja (p ≡ p) jest prawdziwa dla każdego podstawienia wartości p.
9. Podział logiczny i klasyfikacja

9. Podział logiczny i klasyfikacja
Dokonywanie podziałów jest istotnym elementem działalności prawnika. Już w pro-
cesie uczenia się prawa studenci spotykają się z szeregiem, wprowadzanych w podręcz-
nikach, podziałów mających na celu usystematyzowanie siatki pojęciowej występującej
w ramach poszczególnych gałęzi prawa. Studenci dowiadują się np., że prawo podzielić
można na prawo o zasięgu ogólnopaństwowym i o zasięgu lokalnym, wewnętrzne
i międzynarodowe, publiczne i prywatne. Uzyskują również informację o tym, że sądy
powszechne dzielą się na apelacyjne, okręgowe i rejonowe. Studiując prawo karne, sty-
kają się z podziałem przestępstw na wiele ich rodzajów opisanych w części szczególnej
Kodeksu karnego w rozdziałach od XVI do XXXVII12. Jednym z istotnych elementów
prowadzących do uzyskania wykształcenia prawniczego jest więc przyswajanie siatki
pojęciowej będącej wynikiem przeprowadzania różnorodnych podziałów pojęć o cha-
rakterze teoretycznoprawnym. Prawnik powinien jednak nie tylko posiadać wiedzę
o podziałach występujących w prawie. Powinien także umieć takie podziały prawi-
dłowo tworzyć. Dlatego też potrzebna jest mu wiedza o podziale logicznym i zasadach
jego poprawności. Wiedza ta pozwala mu na tworzenie opartych na właściwej systema-
tyce wewnętrznej aktów normatywnych i umów. Znajomość zasad podziału logicznego
pomaga także prawnikowi w porządkowaniu repertorium prowadzonych przez niego
spraw, porządkowaniu akt i organizacji pracy.
Logiczne pojmowanie podziału wiąże się z przedstawioną wyżej problematyką relacji, 353
a w szczególności z pojęciem relacji równościowej. Relacja ta pozwala na wyodręb-
nienie w określonym zbiorze jego podzbiorów, tzw. klas abstrakcji, do których należą te
elementy zbioru, które ze względu na określoną cechę są sobie równe (ekwiwalentne).
Klasę abstrakcji [x]R relacji R wyznaczoną przez element x określamy jako zbiór 354
wszystkich i tylko tych przedmiotów y, które do x pozostają w relacji R. Możemy
to zapisać formalnie:
y ∈ [x]R ≡ yRx.
12
Na przykład rozdział XVI zawiera przepisy dotyczące przestępstw przeciw pokojowi, ludzkości
oraz przestępstw wojennych, rozdział XXV dotyczy przestępstw przeciwko wolności seksualnej i oby-
czajności.
Jeżeli relacja R jest relacją równościową, prawdziwe jest dla niej twierdzenie zwane
zasadą abstrakcji, w myśl którego zbiór klas abstrakcji relacji równościowej R jest po-
działem pola relacji R. Dla przykładu w zbiorze studentów, stanowiących pole relacji,
stosując relację równości pod względem „bycia studentem tego samego roku studiów”,
da się wyodrębnić klasy abstrakcji będące zbiorami studentów poszczególnych lat stu-
diów. Do każdej z utworzonych w ten sposób klas abstrakcji będących członami prze-
prowadzonego podziału należą wszyscy ci studenci, których cechą jest bycie na okreś
lonym roku studiów.
355 Przedstawiony wyżej podział polega w sensie formalnym na podziale zakresu okreś
lonej nazwy N (student) na zakresy nazw A, B, C, D, …, przy czym stwierdzić można,
że każdy desygnat nazwy N jest desygnatem jednej i tylko jednej z nazw A, B, C, D, …
Zakres nazwy, który zostaje poddany podziałowi (student), nazywamy całością dzie-
loną (totum divisionis), a wyróżniane w podziale zakresy nazw podrzędnych (student
I roku, student II roku, …) członami podziału (membra divisionis).
356 Przeprowadzenie podziału zakresu pewnej nazwy nie zawsze pozwala na stwierdzenie,
że mamy do czynienia z poprawnym podziałem o charakterze logicznym. O podziale
takim mówić możemy jedynie wówczas, jeżeli spełnia on określone warunki formalne,
do których należą: zupełność podziału, rozłączność podziału oraz zachowanie jednej
podstawy podziału ( fundamentum divisionis). Niezależnie od podanych wyżej wa-
runków podział powinien również spełniać tzw. warunek treściowy, który powodować
ma to, że jest on użyteczny ze względu na cel, dla którego został dokonany. Podział
spełniający warunek treściowy nazywany jest poprawnym pragmatycznie.
357 Zupełność podziału, inaczej jego adekwatność, polega na tym, że każdy desygnat
nazwy dzielonej musi należeć do zakresu któregoś z wyodrębnionych członów po-
działu. Ponieważ żaden z desygnatów określonej nazwy nie znajduje się przy speł-
nieniu tego warunku poza zakresem członów podziału, należy uznać, że podział taki
jest wyczerpujący.
Nie wszystkie przeprowadzane podziały mają taką właściwość. Jeżeli np. podzielili-
byśmy ogół ludzi ze względu na wykształcenie na tych, którzy mają wykształcenie pod-
stawowe, średnie i wyższe, to podział ten byłby niezupełny (nieadekwatny), ponieważ
nie uwzględniałby ludzi nieposiadających żadnego wykształcenia.
358 Podział logiczny charakteryzować musi również rozłączność, co oznacza, że żaden
z desygnatów dzielonego pojęcia nie może być desygnatem więcej niż jednego z członów
podziału13. Człony podziału muszą wykluczać się nawzajem. Podziałem spełniającym
ten warunek jest np. podział prawników na adwokatów i nie-adwokatów, ponieważ
nie istnieje żaden prawnik, który należałby do obu członów tego podziału. Podział ten
spełnia również warunek zupełności, ponieważ każdy prawnik należy albo do jednego,
albo do drugiego z członów podziału.
359 Podział logiczny musi również spełniać warunek zastosowania jednej podstawy po-
działu. Jeżeli np. znajdziemy się w księgarni, w której książki umieszczone są na pół-
13
T. Kotarbiński używa na określenie warunku rozłączności podziału terminu „ekonomiczność
podziału”. Patrz bliżej: T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk,
kach w ramach wyodrębnionych działów, takich jak: literatura naukowa, literatura

techniczna, literatura fantastycznonaukowa, literatura w językach obcych, literatura
piękna, albumy, nowości oraz inne, to stwierdzimy, iż przyjęty podział książek nie
jest podziałem logicznym. Nie wiadomo bowiem np., w którym dziale odnaleźć mo-
żemy angielskojęzyczną pozycję naukową, której treść dotyczy budowy baz danych.
Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że przy wyodrębnianiu działów nie zastoso-
wano jednej podstawy podziału. W konsekwencji przedstawiony wyżej podział nie jest
też podziałem rozłącznym. Spełnia on jedynie wymóg zupełności, ponieważ każda
z książek ma swoje miejsce w którymś z działów.
Ostatni z warunków poprawności podziału logicznego nazywany jest warunkiem 360
treściowym (inaczej pragmatycznym). Podział spełniający ten warunek to taki, który
pozwala na osiągnięcie celu, ze względu na który jest przeprowadzany. Jeżeli np. doko-
nalibyśmy podziału komputerów w oparciu o kolor ich obudowy, a celem dokonywania
podziału byłoby dokonanie wyboru komputerów o odpowiedniej wielkości pamięci
operacyjnej, to podział taki byłby bez wątpienia pragmatycznie niepoprawny. O tym
jednak, czy określony podział spełnia tzw. warunki treściowe, nie decyduje sposób po-
działu, lecz jego cel. Jeżeli np. dokonalibyśmy podziału książek w bibliotece według
ich formatu, a celem miałoby być ich wypożyczanie, to podział taki nie spełniałby
warunku treściowego. Podział taki byłby jednak pragmatyczny w sytuacji, w której
w związku z przeprowadzką biblioteki książki miałyby być pakowane.
Należy dodać, iż często użyteczność podziału wiąże się z zagadnieniem jego natural-
ności. Przeprowadzane podziały możemy podzielić na naturalne i sztuczne.
Za podział naturalny uznajemy taki podział, w którego poszczególnych członach znaj- 361
dują się obiekty do siebie bardziej podobne niż obiekty należące do innych członów.
Z podziałem sztucznym mamy do czynienia wówczas, gdy w poszczególnych jego
członach znajdują się obiekty mniej do siebie podobne niż obiekty należące do innych
członów. Tym samym cechą podziału sztucznego jest to, że w ramach jednego członu
podziału znajdują się przedmioty pod wieloma względami niepodobne do siebie.
Dla przykładu podział ludzi według pierwszej litery nazwiska byłby podziałem sztucznym, na-
tomiast ich podział ze względu na wiek, płeć czy wykonywany zawód podziałem naturalnym.
Analogicznie byłoby w sytuacji, w której podzielilibyśmy ustawy na te, których tekst zajmuje
do pięciu stron Dziennika Ustaw, i te, których tekst jest dłuższy niż pięć stron tego Dziennika.
Podział taki byłby podziałem sztucznym, gdyż w obu członach podziału znajdowałyby się
teksty różniące się znacznie swą treścią. Podziałem naturalnym aktów normatywnych byłby
natomiast ich podział na różnorodne grupy, w obrębie których znajdowałyby się akty należące
do jednej gałęzi prawa.
Przeprowadzane podziały mogą mieć różny charakter. Najprostszym sposobem po- 362
działu jest podział dwuczłonowy według cech kontradyktorycznych, zwany inaczej
dychotomicznym (od greckiego słowa dicha – na dwie części) lub podziałem według
zasady dyskrepancyjnej14. Podział ten charakteryzuje się tym, że w obrębie zakresu
dzielonego wyodrębnia się klasę przedmiotów posiadających pewną cechę i klasę
przedmiotów, które tej cechy nie posiadają.
14
Podział dychotomiczny jest pierwszym historycznie odnotowanym, a twórcą jego koncepcji był
Platon.
Przykładem takiego podziału jest podział ludzi na tych, którzy są obywatelami RP, i tych,
którzy obywatelami RP nie są.
363 Innym rodzajem podziału jest podział według zasady specyfikacyjnej, tj. podział
według różnych odmian określonej cechy. Cecha, według której dokonujemy podziału,
nazywana jest determinandą, a jej odmiany determinantami.
Przykładem podziału według tej zasady jest podział pracowników naukowych ze względu na
ich stopień naukowy. Posiadanie określonego stopnia naukowego jest tu determinandą, bycie
zaś doktorem i bycie doktorem habilitowanym determinantami.
Człony podziału przeprowadzonego według pewnej zasady nazywają się zbiorami

współrzędnymi ze względu na tę zasadę.
364 Przeprowadzenie podziału według określonej zasady jest poprawne, jeśli spełnione są
odpowiednie warunki. Po pierwsze, w podziale tym muszą być uwzględnione wszystkie
odmiany cechy stanowiącej podstawę podziału. Po drugie, cecha będąca podstawą po-
działu musi przysługiwać wszystkim desygnatom pojęcia dzielonego. Po trzecie, żaden
przedmiot leżący w zakresie pojęcia dzielonego nie może posiadać dwóch odmian cech
będących zasadą podziału15.
Często po przeprowadzeniu podziału zakresu jakiejś nazwy dzieli się następnie
wszystkie lub niektóre człony pierwotnego podziału na człony podziału drugiego
stopnia, a następnie dzieli się je dalej, otrzymując człony podziału stopnia trzeciego.
Operacja taka może być przeprowadzana wielokrotnie w stosunku do kolejnych
członów będących dowolnymi niższymi stopniami podziału. Przy dokonywaniu ko-
lejnych podziałów członów różnych stopni wprowadzamy zazwyczaj nowe zasady po-
działów. W konsekwencji podziały takie mają charakter podziałów skrzyżowanych.
Stosowanie wyżej opisanej operacji powoduje stworzenie wielostopniowego podziału
logicznego, zwanego klasyfikacją. Zagadnienia klasyfikacji były przedmiotem zaintere-
sowania logiki już od początków jej powstania16. Najsłynniejszą klasyfikacją w historii
jest drzewo Porfiriusza, którego fragment dotyczący klasyfikacji substancji będącej
jedną z dziesięciu kategorii ontologicznych wyodrębnionych przez Arystotelesa uka-
zany jest na s. 16517. Klasyfikacja ta ukazuje podział bytów dokonany z uwzględnie-
niem Arystotelesowskiej nauki o kategoriach18.
15
Na przykład podział ludzi na obywateli różnych państw nie będzie prawidłowym podziałem
według zasady. Po pierwsze dlatego, że są tacy ludzie, którzy nie są obywatelami żadnego pań-
stwa. Po drugie też dlatego, że istnieją ludzie, którzy posiadają obywatelstwo więcej niż jednego
państwa.
16
Teoria klasyfikacji rozwijana była już przez Arystotelesa i uznawana była przez niego za
metodę poszukiwania definicji rzeczy. To właśnie Arystoteles dokonał rozróżnienia dziesięciu
najwyższych rodzajów, czyli kategorii bytów, a jego koncepcje odegrały wielką rolę w klasyfikacji
nauk.
17
Bliżej na temat tego drzewa patrz: T. Kotarbiński, Wykłady z dziejów logiki, Warszawa 1985,
s. 46–51.
18
Obok drzewa Porfiriusza za jedną z najbardziej istotnych klasyfikacji w historii uznawana jest
klasyfikacja stworzona przez Linneusza. Klasyfikacja ta, stworzona w XVIII w., była klasyfikacją
biologiczną.
Tworzenie poprawnej klasyfikacji wymaga spełnienia wielu warunków o dość skom- 365
plikowanym charakterze. Reguły wiążące się z budowaniem klasyfikacji odnoszą się
do konieczności stosowania na poszczególnych poziomach podziału zasad podziału
logicznego. W szczególności podkreśla się, że każdy poziom klasyfikacji może mieć
tylko jedną zasadę podziału. Obok tych warunków poprawności budowy klasyfikacji
występują również inne, takie jak np. zasada mówiąca, że nie można wprowadzić
nowej zasady podziału, dopóki nie zostanie wyczerpana poprzednia, zasada, że każdy
podział wchodzący w strukturę klasyfikacji musi być istotny, czy też zasada, że kolejne
poziomy klasyfikacji powinny być powiązane stosunkiem bezpośredniego następstwa.
Inne jeszcze warunki budowy poprawnej klasyfikacji mają charakter niejako tech-
niczny i dotyczą wzajemnego stosunku jej wysokości i szerokości19.
19
Obszerny, choć dość skomplikowany, opis zasad tworzenia klasyfikacji znajduje się w: Filozofia
a nauka. Zarys encyklopedyczny, Warszawa 1987, s. 283 i n.
Stosowanie klasyfikacji jest jedną z podstawowych metod porządkowania siatki pojęć

prawniczych.
Przykładem klasyfikacji porządkującej siatkę pojęciową jest przedstawiony poniżej
podział czynności konwencjonalnych20.
10. Partycja
10. Partycja
366 Obok podziału logicznego innym wyodrębnianym rodzajem podziału jest partycja
(podział mereologiczny). W przeciwieństwie do podziału logicznego, który polega na
przeprowadzeniu podziału zbioru desygnatów składających się na zakres danej nazwy
(będącego zbiorem w sensie dystrybutywnym), partycja dotyczy podziału zbiorów o cha-
rakterze kolektywnym (agregatów)21. Polega ona na wydzieleniu samodzielnych części
składowych dzielonego przedmiotu22. Jej przykładem może być stwierdzenie, że drzewo
składa się z korzeni, pnia, konarów oraz gałęzi, a rower z kół, łańcucha, pedałów, prze-
rzutki, ramy, hamulca i kierownicy23. Przedmiot poddany partycji „składa się” z części,
a nie – jak ma to miejsce w przypadku podziału logicznego – „dzieli się” na człony.
Zakwalifikowanie poszczególnych elementów składowych przedmiotu (np. artykułów
ustawy – gdy przedmiotem dzielonym jest ustawa) do wyodrębnionej części składowej
(np. rozdziału, działu, tytułu, które mogą stanowić człony partycji) jest wynikiem
oceny i decyzji przeprowadzającego operację partycji, którym w tym przypadku jest
ustawodawca24. Jeżeli dowolny z członów przeprowadzonej już partycji poddamy ko-
20
Podział ten zaczerpnięty jest z pracy: T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa,
21
Na temat rozróżnienia tych dwóch kategorii zbiorów patrz rozdział III, pkt 1.
22
Na temat podziału mereologicznego (tj. partycji) i klasyfikacji mereologicznej patrz:
T. Olszewski, Podziały logiczne i mereologiczne, w: Miscellanea logica, t. II: Z ogólnej metodologii nauk,
pod red. E. Nieznańskiego, Warszawa 1985, s. 264 i n.
23
Partycja jest procesem o charakterze myślowym i nie polega na fizycznym podzieleniu przed-
miotu.
24
Przy dokonywaniu podziału ustaw na części składowe nie jest możliwe stosowanie reguł po-
działu logicznego. W szczególności nie jest możliwe zastosowanie kryterium jednej podstawy
podziału. W aktach normatywnych występują bowiem preambuły, wyodrębniana jest często część
ogólna i szczegółowa, przepisy wprowadzające, przepisy końcowe itp. Każde z tych wyodrębnień jest
oparte na innych podstawach.
11. Typologia 167
lejnej partycji, to uzyskane w ten sposób mniejsze części składowe tego członu partycji
są dalej częściami przedmiotu dzielonego (całości poddanej partycji). Jeżeli, na przy-
kład, podzielimy artykuły ustawy na ustępy, to każdy z tych ustępów pozostaje dalej
częścią ustawy.
W odróżnieniu od podziału logicznego wyodrębnienie części partycji nie jest zwią-
zane ze stosowaniem jakiejkolwiek jednej podstawy podziału w postaci relacji rów-
nościowej. W miejsce jednej relacji równościowej mamy tu do czynienia ze zbiorem
takich właściwości w1, w2, w3, …, wk, z których każda z osobna służy do wyodręb-
nienia tylko jednej części składowej całości poddanej partycji. Partycję musi nato-
miast cechować, podobnie jak podział logiczny, rozłączność i zupełność. Każda część
składowa przedmiotu poddanego partycji musi należeć do jednego i tylko jednego
członu partycji, a żadna część składowa przedmiotu poddanego partycji nie powinna
być w partycji pominięta. Części partycji łącznie muszą odpowiadać całości, która
została jej poddana.
11. Typologia
11. Typologia
Typologia polega na wyróżnianiu określonych typów przedmiotów. Zabieg ten jest
przeprowadzany wówczas, gdy z pewnych powodów zachodzi potrzeba dokonania po-
działu, mimo iż wiadomo, że nie będzie on spełniał wszystkich cech formalnych
podziału logicznego.
Jeżeli ktoś, badając obywateli ze względu na ich postawę wobec prawa, chciałby do-
konać ich podziału na trzy grupy: grupę osób, które cechuje postawa legalistyczna,
grupę osób, które cechuje postawa oportunistyczna, i grupę tych, których cechuje po-
stawa konformistyczna, to nie mógłby dokonać podziału o charakterze rozłącznym25.
Postawy poszczególnych osób mogą mieć bowiem trudny do ustalenia charakter.
W tym stanie rzeczy jedyną metodą, która pozwoliłaby na zaliczanie określonych osób
do tej lub innej grupy, byłoby porównanie ich poglądów na prawo i wiążących się z tym
zachowań z osobą, której poglądy na prawo i wynikające z tego zachowania byłyby
najbardziej typowe dla wyodrębnionych postaw wobec prawa. Osoba taka stanowiłaby
tzw. egzemplarz wzorcowy, a zaliczenie określonych osób do tej albo innej grupy by-
łoby uzależnione od tego, jak dalece ich postawy różniłyby się od postaw osoby będącej
tego typu egzemplarzem.
Podział o takim charakterze nazywamy podziałem typologicznym. 367
Innym przykładem podziału typologicznego jest podział budowli ze względu na ich styl na
budowle romańskie, gotyckie, renesansowe, barokowe i klasycystyczne. Egzemplarzami
wzorcowymi (modelami) dla wyodrębnionych typów mogłyby być: katedra w Speyer, katedra
Notre Dame, Wawel, kościół Il Gesù oraz Panteon w Paryżu. Zaliczenie tej czy innej budowli
do jednego z wymienionych stylów polegałoby na porównaniu jej wyglądu z wyodrębnionymi
modelami.
25
Postawa legalistyczna wynika z szacunku dla prawa, postawa oportunistyczna z chęci uzy-
skania korzyści lub uniknięcia kar, postawa konformistyczna z chęci naśladowania zachowań innych
osób lub dostosowania się do nich.
Cechą typologii jest jednak to, że pewne badane osoby czy przedmioty mogą znaj-
dować się na pograniczu wyodrębnionych typów i tym samym można je zaliczyć do
obu. Stąd też przy przeprowadzaniu typologii nie jest konieczne spełnianie warunku
rozłączności i zupełności.
368 Podział typologiczny, mimo że nie spełnia wszystkich warunków formalnych, jakie ce-
chują podział logiczny, musi jednak spełniać niektóre z nich. Należą do nich: warunek
niepustości całości dzielonej oraz warunek rozłączności egzemplarzy wzorcowych bę-
dących podstawą wyodrębnienia poszczególnych członów typologii26.
26
Do podanych wyżej cech podziału typologicznego niektórzy autorzy dodają konieczność speł-
nienia warunku adekwatności podziału. Patrz: T. Chodkowski, E. Nieznański, K. Świętorzecka,
A. Wójtowicz, Elementy logiki prawniczej. Definicje, podziały i typy argumentacji, Warszawa–Poznań
2000, s. 81–82.
Rozdział IX
Uzasadnianie twierdzeń
Rozdział IX. Uzasadnianie twierdzeń
Podstawową zdolnością człowieka w sferze intelektualnej jest zdolność do przepro- 369

wadzania rozumowań. Cechą rozumowań powinna być poprawność. Poprawność tę
osiągniemy jedynie wówczas, gdy kierować się będziemy przy ich przeprowadzaniu
postulatem krytycyzmu, inaczej zasadą racji dostatecznej (lex rationis determi-
nantis sive sufficientis)1. Stwierdza ona, że pewne zdanie można uznać bądź odrzucić
tylko wtedy, gdy są do tego dostateczne racje wskazane według rozsądnych dyrektyw
poznawczych. Użycie określenia „dostateczne racje” oznacza przy tym, że chodzi nie
tylko o takie racje, które pozwolą na stwierdzenie z całą pewnością prawdziwości
określonego zdania, lecz również i takie, które nie mają charakteru ostatecznego i po-
zwolą jedynie na uprawdopodobnienie jego prawdziwości. Uzasadnianie danego zdania
tym samym nie musi polegać na absolutnym wykazaniu jego prawdziwości, lecz może
mieć charakter uzasadnienia słabszego (dostatecznego). Konsekwencją akceptowania
zasady racji dostatecznej jest twierdzenie, że każdy przyjmowany przez nas sąd powi-
nien być uzasadniony. Innymi słowy, oznacza to, że dla każdego wypowiadanego przez
nas zdania, o którym twierdzimy, że ma określoną wartość logiczną, musimy wskazać
podstawę, która ma o tym przesądzać.
1. Uzasadnianie bezpośrednie i pośrednie

1. Uzasadnianie bezpośrednie i pośrednie
Uzasadnianie zdań może mieć charakter uzasadniania bezpośredniego lub pośred-
niego2.
Uzasadnianie bezpośrednie polega na wykorzystaniu w procesie uzasadniania 370

zdań wyłącznie naszych doznań zmysłowych. Tym samym nie jest konieczne
1
Termin „zasada racji dostatecznej” wprowadzony został przez G.W. Leibniza.
2
Podział uzasadnień na bezpośrednie i pośrednie nie jest powszechnie akceptowany. Niektórzy
autorzy uznają, że właściwszy jest podział na uzasadnianie bezpośrednie, rozumiane jako empiryczne
stwierdzanie prawdziwości zdań, oraz uzasadnianie empiryczno-rozumowe. Podkreśla się przy tym,
że te dwa sposoby uzasadniania prawdziwości zdań nie są sobie przeciwstawne, ale uzupełniają się
wzajemnie. Patrz: Z. Kraszewski, Główne zagadnienia logiki, Warszawa 1971, s. 156.
170 Rozdział IX. Uzasadnianie twierdzeń
przy tym typie uzasadniania wykorzystywanie innych, uprzednio uznanych za praw-

dziwe, zdań jako podstaw uzasadniania3.
371 Uzasadnianie pośrednie, nazywane inaczej wnioskowaniem, polega nato-
miast na stwierdzaniu na podstawie uznania prawdziwości pewnego zdania
czy też zdań (nazywanych przesłankami) prawdziwości innego zdania (nazywanego
wnioskiem).
Przedstawiony wyżej podział na uzasadnianie bezpośrednie i pośrednie nie oznacza,
że uzasadnianie twierdzeń musi się odbywać jedynie poprzez odwołanie się do jednego
z nich. W przypadku uzasadniania niektórych twierdzeń konieczne jest bowiem wyko-
rzystanie obu tych uzasadnień.
372 Uzasadnianie bezpośrednie polega na stwierdzeniu prawdziwości pewnych zdań za
pomocą wykorzystania naszych zmysłów4. Przez wykorzystanie zmysłów człowiek
postrzega otaczający świat. Samo postrzeganie, mające charakter czystego odbioru
zmysłowego, nie wystarcza jednak do przeprowadzenia procesu uzasadniania praw-
dziwości zdań. Konieczne jest dokonanie spostrzeżenia, tj. operacji polegającej na
zarejestrowaniu postrzeżenia łączącego się z jednoczesnym wykorzystaniem zasobów
naszej wiedzy. Przez dokonywanie spostrzeżeń możemy uzasadniać w sposób bezpo-
średni jednak tylko takie zdania, których prawdziwość da się stwierdzić w drodze pro-
stego wykorzystania zmysłów.
Dla przykładu za pomocą postrzeżenia stwierdzić możemy prawdziwość zdania „Ściany sali
wykładowej są pomalowane na biało”. Dla uznania go za prawdziwe wystarczy bowiem po-
strzec ścianę i wykorzystać naszą kompetencję semantyczną, która pozwoli nam na stwier-
dzenie, że postrzeżony przez nas kolor jest kolorem białym.
373 W procesie uzasadniania zdań obok spostrzeżeń o charakterze zewnętrznym wykorzy-

stuje się również spostrzeżenia wewnętrzne, czyli introspekcyjne.
Na podstawie tego typu spostrzeżeń możemy stwierdzić np. prawdziwość zdania „Jestem nie-
zadowolony” czy też „Jestem zmęczony”. Prawdziwość twierdzeń tego typu jest jednak trudna
do obiektywnej weryfikacji.
Uzasadnianie bezpośrednie za pomocą dokonywania spostrzeżeń nie jest pewnym spo-

sobem uzasadniania twierdzeń, a to głównie ze względu na zawodność naszych zmy-
słów. O tym, że jest tak w istocie, przekona nas zamieszczony poniżej rysunek dwóch
odcinków o tej samej długości, lecz zakończonych innymi wskaźnikami.
(a)
(b)
Dokonujący spostrzeżenia, posługując się jedynie zmysłem wzroku, który bywa nie-
kiedy zawodny, prawdopodobnie stwierdzi, że odcinek „b” jest odcinkiem krótszym
3
Niektórzy autorzy nie sprowadzają uzasadniania bezpośredniego jedynie do wykorzystania
zmysłów, dzieląc uzasadniania bezpośrednie na empiryczne (w których zmysły te są wykorzysty-
wane) i analityczne (polegające na stwierdzeniach prawdziwości pewnych zdań ze względu na okreś
lony sposób rozumienia zawartych w nich terminów). Patrz: T. Kwiatkowski, Wykłady i szkice z logiki
ogólnej, Lublin 2003, s. 133–134.
4
Postawa badawcza polegająca na skłonności do poznawania otaczającego nas świata za pomocą
metod charakterystycznych dla uzasadniania bezpośredniego nazywana jest empiryzmem.
1. Uzasadnianie bezpośrednie i pośrednie 171
i uzna za prawdziwe zdanie „Odcinek b jest krótszy od odcinka a”5, co nie będzie
zgodne z prawdą. Stąd też postuluje się, aby w tego typu sytuacjach wobec zawodności
zmysłów posługiwać się pomiarem dokonywanym w wielu wypadkach za pomocą spe-
cjalnie do tego celu skonstruowanych urządzeń.
Określenie tego, czym jest pomiar, a także zagadnienie możliwości jego stosowania na 374
gruncie różnych nauk jest przedmiotem dyskusji. Prezentowane poglądy dają się spro-
wadzić do dwóch stanowisk, z których jedno stoi na gruncie restrykcyjnego rozumienia
tego pojęcia, a drugie rozumie je w sposób bardziej ogólny.
Zdaniem zwolenników węższego rozumienia pomiaru polega on na przyporządko-
waniu wielkościom fizycznym wartości liczbowych w taki sposób, aby stosunki między
liczbami odzwierciedlały stosunki pomiędzy wielkościami fizycznymi przedmiotów
mierzonych6. Niektórzy zwolennicy tego poglądu, m.in. pionier teorii pomiaru na
gruncie statystyki N.R. Cambell, uznają, że pomiar musi spełniać oprócz tego okreś
lone warunki arytmetyczne (równości, porządku oraz dodawania)7. Takie rozumienie
pomiaru określa się jako rozumienie pomiaru w sensie matematycznym. Ma ono cha-
rakter restrykcyjny i pozwala na jego stosowanie głównie na gruncie nauk ekspery-
mentalnych, takich jak fizyka i chemia, natomiast ogranicza możliwość jego zastoso-
wania na gruncie nauk społecznych, takich jak psychologia czy socjologia.
Zwolennicy bardziej ogólnego pojmowania pomiaru traktują „mierzalność” jako cechę
podlegającą stopniowaniu i uznają, że o pomiarze można mówić już wówczas, kiedy da się
elementom zbioru empirycznego przyporządkować jakieś liczby, które mogą ukazywać
nawet elementarne zależności zachodzące między elementami tego zbioru. Proponują
oni budowanie skal według określonego porządku (od „najsłabszej”, spełniającej naj-
mniej arytmetycznych warunków pomiaru, do „najmocniejszej”, spełniającej wszystkie
jego warunki). Dla tej grupy poglądów reprezentatywne są poglądy S. Stevensa, który
zaproponował podział wszystkich skal pomiarowych na cztery podstawowe grupy: skale
nominalne, skale porządkowe, skale przedziałowe i skale stosunkowe.
Skala nominalna sprowadza się do prostego zliczenia jednostek wchodzących w skład 375
wyodrębnionych w wyniku podziałów zbiorów8.
Tego typu pomiarem będzie podanie liczby studentek i liczby studentów w grupie po doko-
naniu ich podziału ze względu na płeć.
Skala porządkowa z kolei polega na przypisaniu określonym jednostkom zbiorowości

rang ze względu na posiadanie przez nie określonego poziomu mierzonej cechy, tak aby
została zachowana pomiędzy wynikami pomiaru relacja większy–mniejszy.
5
Przykład ten wykorzystuje T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodo-
logii nauk, Warszawa 1986, s. 120.
6
Takie rozumienie pomiaru znajdujemy m.in. u K. Ajdukiewicza, który stwierdza: „Zmierzyć
jakąś wielkość rodzaju P znaczy tyle co przyporządkować jej jako miarę pewną liczbę rzeczywistą
według takiej zasady, która stosunki arytmetyczne pomiędzy liczbami rzeczywistymi odwzorowuje
w sposób izomorficzny na odpowiednich stosunkach fizycznych między wielkościami rodzaju P” –
patrz K. Ajdukiewicz, Pomiar, „Studia Logica” 1961, t. XI, s. 223–231.
7
Na temat tych warunków patrz bliżej: Z. Rogoziński, Wstęp do statystyki społecznej, Warszawa
1969, rozdz. 6.
8
Na temat tych skal patrz: L.C. Freeman, Elementary Applied Statistics, New York–London–Sydney
1965, s. 3–10 oraz Z. Rogoziński, op.cit., rozdz. 6.
Na przykład jeżeli chcemy uporządkować diament, szkło i drewno ze względu na twardość, to

możemy diamentowi przypisać rangę 3, szkłu rangę 2, a drewnu rangę 1.
Skala przedziałowa polega na przyjęciu w celach pomiaru określonych jednostek, po-

zwalających na określenie dystansu pomiędzy jednostkami zbiorowości pod względem
mierzonej cechy.
Przykładem wykorzystania skali przedziałowej jest pomiar temperatury w skali Celsjusza.
Skala stosunkowa posiada wszystkie właściwości omówionych wyżej skal, a ponadto

dysponuje określeniem bezwzględnej (tzn. nieumownej wartości 0 dla mierzonej
cechy). Pomiarami spełniającymi te warunki są np. wszystkie pomiary dające wyniki
w układzie CGS (centymetr–gram–sekunda). Każda z wymienionych skal w różnym
stopniu spełnia warunki arytmetyczne pomiaru matematycznego. Najmniej warunków
spełnia skala nominalna, najwięcej – bo wszystkie jego warunki – skala stosunkowa.
Przedstawione wyżej bardziej ogólne pojmowanie pomiaru pozwala na mierzenie za
pomocą konstruowanych skal czegoś, co na pierwszy rzut oka wydaje się niemierzalne
i umożliwia jego stosowanie na gruncie nauk społecznych dla badania takich zjawisk,
jak: inteligencja, predyspozycje do wykonywania zawodu, stopień poparcia udzielany
określonej partii politycznej itp.9. Niezależnie od tego, jak pojmowany jest pomiar, jego
efektem jest zawsze wyznaczenie określonych liczb, a posłużenie się nim pozwala na
rozszerzenie klasy zdań, które dają się uzasadnić bezpośrednio za pomocą dokony-
wania spostrzeżeń.
Często w przypadku uzasadniania bardziej skomplikowanych twierdzeń dokonanie
spostrzeżenia, nawet w sytuacji, w której wiąże się ono z pomiarem, nie jest wystarcza-
jące. Na przykład samo stwierdzenie, że „3 maja 2002 roku temperatura w Warszawie
wynosiła 20 stopni”, nie jest wystarczające dla uzasadnienia twierdzenia, że Polska
leży w strefie klimatu umiarkowanego.
376 Jego uzasadnienie wymaga posłużenia się inną metodą uzasadniania bezpośredniego,
jaką jest obserwacja. Obserwacja jest uporządkowanym ciągiem spostrzeżeń. Jej za-
stosowanie w omawianym przykładzie polegałoby na dokonywaniu wielu spostrzeżeń,
przeprowadzanych w dłuższym okresie, o określonej godzinie, w różnych miejscach
Polski. Ich zadaniem byłoby określenie, dzięki wykorzystaniu odpowiednich urządzeń
pomiarowych, wartości wielu parametrów opisujących stan pogody (takich jak tem-
peratura powietrza, ciśnienie atmosferyczne, wilgotność powietrza, kierunek wiatrów
czy też wielkość opadów). Dopiero analiza wszystkich tych danych zebranych przez
obserwację o charakterze meteorologicznym pozwoliłaby na określenie, w jakiej strefie
klimatycznej leży Polska.
377 Do metod uzasadniania bezpośredniego należy również eksperyment. Polega on na
przeprowadzaniu obserwacji w sztucznie stworzonych warunkach. Może on mieć cha-
rakter pozytywny albo negatywny. Eksperyment pozytywny polega na przeprowa-
dzeniu badania popierającego tezę, że pomiędzy czynnikiem A i czynnikiem B zachodzi
pewna zależność. Eksperyment negatywny polega natomiast na przeprowadzeniu
9
Na temat pomiaru w naukach społecznych patrz J.P. Guilford, A.L. Comrey, Pomiar w psycho-
logii, Wrocław 1961 oraz J.S. Coleman, Wstęp do socjologii matematycznej, Warszawa 1968.
2. Implikacja, wynikanie, wnioskowanie 173
badania zaprzeczającego tezie, że między czynnikiem A a czynnikiem B zależność ta

zachodzi. Eksperyment pozytywny nigdy nie uzasadnia badanej zależności w sposób
ostateczny. Natomiast eksperyment negatywny, obalając hipotezę o istnieniu zależ-
ności, prowadzi do pewnego rezultatu10.
Eksperyment jako metoda uzasadniania twierdzeń jest wykorzystywany głównie na
gruncie nauk empirycznych, posługujących się doświadczeniem jako podstawową me-
todą badawczą. Natomiast na gruncie nauk społecznych ze względu na liczne głosy
krytyczne eksperyment zazwyczaj nie jest stosowany. Mimo to spotkać się można, np.
w prawie, z sytuacjami polegającymi na tym, że prawodawca wprowadza określone
regulacje niejako „na próbę”, po to, aby zbadać, jakie będą ich skutki. Działanie tego
typu może być traktowane jako eksperyment w prawie. Należy uznać, że stosowanie
tego typu zabiegów źle świadczy o normodawcy, który przed wprowadzeniem nowych
przepisów powinien posiadać dostateczną wiedzę o tym, jakie będą skutki ich wpro-
wadzenia.
Przedstawione metody uzasadniania bezpośredniego, do których zaliczyliśmy: spo-
strzeżenie, obserwację i eksperyment, pozwalają uznać, że uzasadnianie bezpośrednie
wiąże się w ścisły sposób z uzasadnianiem empirycznym wykorzystującym zmysły
człowieka11. W przeciwieństwie do uzasadniania bezpośredniego uzasadnianie po-
średnie, zwane inaczej wnioskowaniem, polega na odwoływaniu się przy stwierdzaniu
prawdziwości pewnego zdania do innych zdań12.
Przedstawienie zagadnień wiążących się z wnioskowaniem wymaga przeprowadzenia
bliższej analizy różnych, lecz w pewnym stopniu wiążących się ze sobą pojęć logicz-
nych. Pojęciami tymi są: implikacja, wynikanie i wnioskowanie.
2. Implikacja, wynikanie, wnioskowanie

2. Implikacja, wynikanie, wnioskowanie
Implikacja
Pojęcie implikacji było już przedmiotem naszych rozważań w rozdziale poświęconym 378
rachunkowi zdań. Przypomnimy więc jedynie, że implikacja jest funktorem prawdzi-
wościowym łączącym zmienne zdaniowe lub zdania, a zdanie złożone powstające przy
użyciu implikacji jest fałszywe jedynie wówczas, kiedy pierwsze ze złączonych tym
funktorem zdań jest prawdziwe, a drugie fałszywe. Pierwsze ze zdań nazywane jest
poprzednikiem, a drugie następnikiem.
10
W tym stanie rzeczy należy uznać prawdziwość pozornie paradoksalnego stwierdzenia, że
udany jest tylko eksperyment o wyniku negatywnym.
11
Zwolennikami tego poglądu są m.in. T. Kotarbiński i Z. Ziembiński, którzy w rozdziałach po-
święconych rozumowaniu nie wymieniają żadnych innych sposobów uzasadniania bezpośredniego
– patrz: T. Kotarbiński, op.cit., s. 282–285 oraz Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 2001,
s. 145–148. Niektórzy autorzy pojmują uzasadnianie bezpośrednie szerzej, zaliczając do niego: uza-
sadnianie przez odwoływanie się do konwencji językowych, intuicji, a także przez powołanie się na
autorytet epistemiczny. Pogląd taki wyraża np. E. Nieznański, Logika. Podstawy – język – uzasad-
nianie, Warszawa 2000, s. 121.
12
Postawa badawcza polegająca na skłonności do poznawania otaczającego nas świata za po-
mocą uzasadniania pośredniego nazywana jest racjonalizmem.
Należy również przypomnieć, że implikacja jest funktorem prawdziwościowym, co

oznacza, że treść zdań złączonych tym związkiem nie ma żadnego znaczenia dla
stwierdzenia prawdziwości zdania złożonego, która jest zależna jedynie od wartości
logicznej tych zdań. Zdanie „Jeżeli Napoleon był królem angielskim, to Warszawa
jest stolicą Polski” jest zdaniem prawdziwym. Co więcej, zgodnie z prawdą możemy
stwierdzić, że zdanie „Napoleon był królem angielskim” implikuje zdanie „Warszawa
jest stolicą Polski”. Na podstawie stwierdzenia związku implikacyjnego tych zdań
nie jesteśmy jednak skłonni twierdzić, że z pierwszego z tych zdań wynika zdanie
drugie.
379 Wynikanie
Niezwykle istotnym związkiem zachodzącym między zdaniami jest wynikanie13.
Gdy ze zdania Z1 wynika zdanie Z2, mówimy, że zdanie Z1 jest racją zdania Z2,
zdanie Z2 jest zaś następstwem zdania Z1.
O tym, że ze zdania Z1 wynika zdanie Z2, możemy mówić jedynie wówczas, gdy speł-
nione są łącznie dwa warunki:
– implikacja zbudowana ze zdania Z1 jako poprzednika i zdania Z2 jako następnika
jest prawdziwa;
– pomiędzy zdaniem Z1 a zdaniem Z2 zachodzi pewien „związek wewnętrzny”.
Pierwszy warunek jest spełniony wtedy, gdy zachodzi jedna z sytuacji warunkująca
prawdziwość implikacji. Wynikanie zachodzi tym samym jedynie wówczas, gdy: racja
i następstwo są zdaniami prawdziwymi, racja i następstwo są zdaniami fałszywymi
oraz gdy racja jest fałszywa, a następstwo prawdziwe.
Drugi warunek wynikania stwierdza, iż między zdaniami musi występować jakiś
„związek wewnętrzny”. Związek ten może mieć różny charakter, a wskazane niżej
wyliczenie związków, jakie mogą zachodzić między zdaniami będącymi racją i następ-
stwem, ma jedynie charakter przykładowy i nie jest wyczerpujące.
380 Może to być związek o charakterze analitycznym. W związku tym racja i następstwo
złączone są ze sobą jedynie ze względu na sens użytych w tym zdaniu słów.
Jest to związek występujący np. w zdaniu: „Jeżeli Piotr jest wyższy od Pawła, to Paweł jest
niższy od Piotra”. Podobnie rzecz się ma w zdaniu: „Jeżeli Piotr jest bratem Agnieszki, to
Agnieszka jest jego siostrą”.
381 Może to być związek o charakterze przyczynowo-skutkowym. Wiąże się on ze

związkami empirycznymi, jakie zachodzą między zjawiskami opisywanymi w zda-
niach złączonych wynikaniem.
Przykładem zdania złożonego składającego się ze zdań związanych związkiem o tym cha-
rakterze może być zdanie: „Jeżeli wleję wodę do kwasu, to nastąpi gwałtowna reakcja
chemiczna”.
13
Pojmowanie wynikania jest niejednoznaczne i na gruncie logiki mówi się o różnych jego rodza-
jach, takich jak: wynikanie implikacyjne, wynikanie logiczne sensu stricto, wynikanie inferencyjne,
wynikanie pragmatyczne. Patrz bliżej: T. Kotarbiński, Kurs logiki dla prawników, Warszawa 1963,
s. 62–65, a także E. Nieznański, op.cit., s. 125.
Związek o charakterze strukturalnym jest natomiast związany z rozmieszczeniem 382

zdarzeń lub przedmiotów w czasie lub w przestrzeni.
Przykładami zdań, w których zachodzi tego typu związek, są zdania: „Jeżeli dziś jest 7 maja,
to za tydzień będzie 14 maja”, „Jeżeli polecę samolotem na północ, to dotrę do bieguna pół-
nocnego”.
Z kolei związek o charakterze tetycznym jest związkiem wynikającym z ustano- 383

wienia określonych norm prawnych (lub innych). Stąd też jest on dla nas szczególnie
interesujący.
Przykładami zdań, w których występuje tego typu związek, są zdania: „Jeżeli ktoś jest ojcem,
to powinien dbać o zapewnienie małoletnim dzieciom środków utrzymania”, „Jeżeli ktoś
jest posiadaczem imiennego rachunku bankowego, to zobowiązany jest zawiadamiać bank
o każdej zmianie swego zamieszkania lub siedziby”. Innym przykładem może być zdanie
„Jeżeli rzecz najęta ma wady, które ograniczają jej przydatność do umówionego użytku, to
najemca posiada uprawnienie do żądania odpowiedniego obniżenia czynszu za wynajem na
czas trwania wad”.
W podanych zdaniach występują zwroty modalne, takie jak: „powinien”, „jest zobo-
wiązany”, „posiada uprawnienie”, co może skutkować wątpliwościami, czy mamy do
czynienia ze zdaniami w sensie logicznym. Zakładając jednak interpretację tych wypo-
wiedzi z punktu widzenia obowiązującego prawa, tj. interpretację tetyczną, traktujemy
je jako zdania14.
Należy zauważyć, że związek o charakterze tetycznym, zwłaszcza wynikający z usta-
nowienia norm prawnych, ma specyficzny charakter. Związek między zdaniami wystę-
puje tu bowiem jedynie ze względu na wolę normodawcy.
Zdanie stwierdzające, że „Między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia”,
wiąże się ze zdaniem stwierdzającym, że „Każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd roz-
wiązał małżeństwo przez rozwód”15 jedynie dlatego, że tak chce normodawca. Związek po-
między tymi zdaniami istnieje przy tym jedynie na gruncie ustawodawstwa polskiego, usta-
wodawstwo innych krajów może bowiem formułować przesłanki rozwodowe w inny sposób.
Może to być związek o charakterze logicznym, polegający na tym, że obok „związku 384
wewnętrznego”, którego przykłady zostały ukazane, między zdaniami Z1 i Z2 zachodzi
implikacja będąca konkretyzacją tautologii, czyli będąca podstawieniem prawa logicz-
nego. Innymi słowy, implikacja Z1 → Z2 powstaje z tautologii przez zastąpienie sta-
łymi wszystkich zmiennych. Mówimy wówczas, że mamy do czynienia z wynikaniem
logicznym.
Cechą tego związku jest to, że z racji wynika tu następstwo ze względu na strukturę
zdań, każde bowiem zdanie będące implikacją zdań o takiej strukturze jest praw-
dziwe.
Związek taki występuje np. między zdaniami w następujących implikacjach:
„Jeżeli żaden adwokat nie jest prokuratorem, to żaden prokurator nie jest adwokatem”,
„Jeżeli każdy prawnik jest osobą z wyższym wykształceniem, to niektóre osoby z wyższym
wykształceniem są prawnikami”.
14
Na temat rozumienia interpretacji tetycznej patrz rozdział XI.
15
Normę tę wyraża ustawodawca w art. 56 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Pierwsza z tych implikacji jest konkretyzacją przekształcenia konwersyjnego pełnego:

S e P ≡ P e S.
Druga – konwersji ograniczonej:
S a P → P i S.
Wynikanie jest, co należy w szczególności podkreślić, związkiem o charakterze obiek-
tywnym. Oznacza to, że ze zdania Z1 wynika zdanie Z2 niezależnie od tego, czy ktoś
zdaje sobie z tego sprawę, czy nie.
385 Wnioskowanie
Wnioskowanie polega na uznaniu na podstawie pewnego zdania lub zdań, nazywa-
nych przesłanką lub przesłankami, innego zdania, będącego konkluzją (wnioskiem).
Przesłanki będące podstawą wnioskowania nie muszą być przy tym zdaniami wprost
wypowiedzianymi, mogą mieć charakter przesłanek domyślnych16. Chodzi tu o takie
przesłanki, które nie są wypowiadane, ponieważ prowadzący wnioskowanie uznaje je
za oczywiste, domniemając przy tym, że są one również oczywiste dla innych. Prze-
słanki te nazywamy entymematycznymi [gr. en thymo – (zatrzymana) w umyśle].
Dla przykładu jeżeli ktoś twierdzi, że z przesłanki „W lipcu 1999 roku w Polsce zanotowano
bardzo obfite opady deszczu” da się wysnuć wniosek „W Polsce doszło do powodzi”, to należy
uznać, że nie jest to prawdą. Z wymienionej tu przesłanki jako jedynej wniosek ten nie wy-
nika. Osoba przeprowadzająca wnioskowanie uznaje je jednak za prawidłowe, przyjęła bo-
wiem jako dodatkową niewypowiedzianą przesłankę entymematyczną o postaci: „Jeżeli wy-
stępują obfite opady, to powodują one podniesienie się poziomu rzek, a podniesienie poziomu
rzek prowadzi do powodzi”. Podobnie, jeśli ktoś ze zdania „Widać dym unoszący się z komina
domu Piotra” wnioskuje o tym, że „Piotr napalił w piecu”, w rzeczywistości kieruje się jeszcze
jedną przesłanką, a mianowicie tą, że ogień, jaki powstaje na skutek napalenia w piecu, wy-
wołuje dym. Charakter entymematyczny ma również wnioskowanie, w którym ktoś z faktu,
że „jezdnia jest mokra”, wnioskuje o tym, że „padał deszcz”. Opiera je bowiem na niewypowie-
dzianej przesłance stwierdzającej, że „jeżeli pada deszcz, to ulice są mokre”.
Występowanie przesłanek entymematycznych we wnioskowaniach zdarza się bardzo

często, co może prowadzić do nieporozumień. Przesłanka uznawana za oczywistą
przez wnioskującego nie musi być za taką uznana przez innych. Trudno jednak wy-
magać, aby przesłanki te w każdym wnioskowaniu były wysławiane, ponieważ prowa-
dziłoby to do zbytniego komplikowania i przedłużania wywodów.
386 Wnioskowania można podzielić na niezawodne i zawodne. We wnioskowaniu nieza-
wodnym wnioskujący stwierdza na podstawie prawdziwości pewnego zdania lub kilku
zdań, będących przesłankami, prawdziwość innego zdania, będącego wnioskiem.
Opiera się przy tym na niezawodnych schematach inferencyjnych o postaci implikacji,
których cechą jest to, że od prawdziwych przesłanek zawsze prowadzą do prawdzi-
wego wniosku.
387 We wnioskowaniach zawodnych natomiast prawdziwość przesłanek nie przesądza
o prawdziwości wniosku. We wnioskowaniach tych stwierdzenie na podstawie uzna-
16
Wnioskowania, w których wszystkie przesłanki są wypowiedziane, nazywamy zupełnymi.
nego za prawdziwe zdania lub zdań (będących przesłankami) innego zdania (będącego
wnioskiem) cechuje jedynie pewien stopień prawdopodobieństwa jego prawdziwości.
Prawdopodobieństwo to może mieć różny charakter ze względu na różne rozumienie
tego terminu.
Termin „prawdopodobieństwo” bywa potocznie rozumiany jako szansa wydarzenia
się czegoś (wystąpienia opadów deszczu, wygrania na loterii), tj. zajścia takich zda-
rzeń, których wystąpienie jest w całości lub części poza zasięgiem wyboru dokonanego
przez człowieka. Takie zdarzenia niezależne od człowieka nazywamy zdarzeniami lo-
sowymi. Staramy się im przypisać liczby wskazujące w jakiś sposób możliwość ich wy-
stąpienia. W sposób bardzo nieprecyzyjny można powiedzieć, że prawdopodobieństwo
wystąpienia określonego zdarzenia Z wskazuje nam, w jakim procencie hipotetycznie
możliwych i identycznych sytuacji możemy oczekiwać zajścia zdarzenia Z.
Jednakże takie potoczne, nieprecyzyjne rozumienie terminu „prawdopodobieństwo”
było niewystarczające na potrzeby rozwijającego się rachunku prawdopodobieństwa,
stąd znaczenie tego terminu zostało określone w sposób arbitralny za pomocą definicji
projektujących i zarazem aksjomatycznych. Powstało w związku z tym kilka niezależ-
nych aksjomatycznych definicji prawdopodobieństwa, z których przedstawimy takie,
jak definicja klasyczna (zwana aprioryczną) i definicja częstościowa (zwana aposterio-
ryczną).
Definicja aprioryczna, klasyczna, została zaprojektowana na początku XIX w. 388
przez francuskiego statystyka P.S. de Laplace’a17 i mimo posiadanych wad ko-
rzysta się z niej do chwili obecnej. Zakłada ona, że zdarzenia danego rodzaju (których
prawdopodobieństwo wystąpienia wyznaczamy) składają się z n wykluczających się,
jednakowo możliwych zdarzeń prostych.
Dla przykładu, jeżeli badamy prawdopodobieństwo otrzymania określonej liczby przy
rzucie kostką do gry o sześciu ścianach oznaczonych kolejno liczbami 1, 2, 3, 4, 5, 6, to zda-
rzenia polegające na otrzymaniu jedynki, dwójki itd. aż do szóstki wzajemnie się wyklu-
czają (nie można w jednym rzucie otrzymać równocześnie dwójki i trójki) oraz uzyskanie
każdej z liczb od 1 do 6 jest jednakowo możliwe i odpowiednio wspomniana wartość n jest
równa 6. Chcemy wyznaczyć prawdopodobieństwo określonego zdarzenia A polegającego
na wystąpieniu m interesujących nas zdarzeń spośród n zdarzeń możliwych (oczywiście
m ≤ n), np. gdy chcemy wyznaczyć prawdopodobieństwo otrzymania w jednym rzucie
kostką do gry liczby parzystej, to m = 3, gdyż pośród sześciu możliwości mamy tylko trzy
liczby parzyste: 2, 4, 6.
W opisanej sytuacji prawdopodobieństwem wystąpienia zdarzenia A w jednym do-

świadczeniu (rzucie kostką do gry) nazywamy liczbę P(A):
m
P(A) =
n
gdzie m = 3, n = 6, zaś P(A) = 0,5.
Jak widać, w liczniku umieszczamy liczbę wszystkich zdarzeń prostych, na jakie „roz-
kłada się” zdarzenie A, którego prawdopodobieństwo wyznaczamy, w mianowniku zaś
17
Koncepcja przedstawiona w pracy: F.S. de Laplace, Analityczna teoria prawdopodobieństwa
(pierwsze wydanie oryginału – Paryż 1812).
liczbę wszystkich możliwych zdarzeń prostych. Tak wyznaczone prawdopodobieństwo

jest liczbą większą lub równą 0 oraz mniejszą lub równą 1, tzn. 0 ≤ P(A) ≤ 1. Tak rozu-
miane prawdopodobieństwo zdarzenia może zostać obliczone bez potrzeby odwołania
się do doświadczenia, stąd nazwa prawdopodobieństwo „aprioryczne”.
Przedstawiona klasyczna definicja prawdopodobieństwa w pełni odpowiada intuicyj-
nemu rozumieniu tego terminu i stąd, mimo zastrzeżeń co do jej teoretycznej popraw-
ności, jest używana. Zgodnie z podaną definicją prawdopodobieństwo wystąpienia
zdarzenia w jednym doświadczeniu rozumiemy jako stosunek liczby zdarzeń oczeki-
wanych do liczby zdarzeń możliwych – taka definicja zawiera w szczególności błąd
idem per idem, gdyż „prawdopodobne” definiujemy przy użyciu równoznacznego ter-
minu „możliwe”.
389 Częstościowa, aposterioryczna definicja prawdopodobieństwa, opracowana
na początku XX w. przez niemieckiego matematyka R. von Misesa18, zakłada,
że prawdopodobieństwo może być wyznaczone tylko w wyniku przeprowadzenia ob-
serwacji badanych zdarzeń empirycznych, polegającej na badaniu częstości ich wystę-
powania (stąd nazwa prawdopodobieństwo „aposterioryczne”). Wykorzystuje się przy
tym pojęcie częstości względnej zdarzeń, rozumianej jako stosunek części do całości.
Jeżeli w grupie 20 osób zaobserwujemy 3 studentów, to częstość względna występowania stu-
dentów w tej grupie jest równa 3/20, tj. 0,15.
Oznaczymy przez X oraz Y powtarzające się zdarzenia, z tym że zdarzenie X może wy-
stąpić tylko wtedy, gdy wystąpi zdarzenie Y. Na przykład może urodzić się chłopiec
tylko wtedy, gdy urodzi się dziecko.
Oznaczymy przez m częstość wystąpienia zdarzenia X, przez n zaś częstość wystąpienia
zdarzenia Y. W takiej sytuacji przez prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia X
w jednym doświadczeniu – zgodnie z omawianą definicją częstościową – rozumiemy
granicę, do której zdąża częstość względna m/n występowania zdarzenia X w związku
z wystąpieniem zdarzenia Y w miarę zwiększania liczby obserwacji do nieskończo-
ności.
( n)
m
P(A) = lim
n→∞
Jeżeli np., obserwując egzamin z określonego przedmiotu, stwierdzimy, że w pierwszej

10-osobowej grupie zaliczyło ten egzamin 6 osób (częstość względna 0,6), w grupie 50-osobowej
24 osoby (częstość względna 0,48), w grupie 100-osobowej 51 (częstość 0,51), a przy
200 osobach zaliczyło 98 (częstość 0,49), i w miarę zwiększania liczby obserwacji zauwa-
żamy, że częstość względna coraz bardziej zbliża się do liczby 0,5 – to możemy wtedy
stwierdzić, że prawdopodobieństwo zaliczenia egzaminu przez przystępującego do badanego
egzaminu wynosi w tej sytuacji 0,5.
Prawdopodobieństwo to wyznaczamy wyłącznie jako wynik obserwacji zjawiska empi-

rycznego i to takiego, gdzie mamy możliwość przeprowadzenia większej liczby obser-
wacji pozwalającej na określenie granicy ciągu badanych częstości względnych i przy
założeniu, że częstości względne zdążają do granicy. Tak wyznaczone prawdopodo-
18
Koncepcja przedstawiona w pracy: R. von Mises, Prawdopodobieństwo, statystyka, pewność
(pierwsze wydanie oryginału – Wiedeń 1936).
bieństwo jest liczbą większą lub równą 0 oraz mniejszą lub równą 1, tzn. 0 ≤ P(A) ≤ 1.
Ograniczeniem stosowania tej definicji jest często niemożność przeprowadzenia odpo-
wiednio dużej liczby obserwacji, pozwalającej na wyznaczenie poszukiwanej granicy
ciągu częstości względnych.
Obok omówionych wyżej definicji klasycznej i częstościowej występuje wiele innych
definicji pojęcia „prawdopodobieństwo”.
Używane jest określenie prawdopodobieństwa subiektywnego, psychologicznego, 390
i jest ono odzwierciedleniem „stopnia racjonalnie uzasadnionej wiary” dotyczącej wy-
stąpienia zdarzenia przyszłego lub też sprawdzenia się postawionej hipotezy. Wyzna-
czając prawdopodobieństwo subiektywne, posługujemy się przy tym tzw. zasadą nie-
dostatecznej racji stwierdzającej, że jeżeli mamy dwa zdarzenia, co do których brak
podstaw do stwierdzenia, że jedno z nich jest bardziej prawdopodobne od drugiego,
to uważamy je za jednakowo prawdopodobne (i przypisujemy im jednakowe prawdo-
podobieństwa wystąpienia). Pojęcie prawdopodobieństwa subiektywnego bywa odno-
szone nie tylko do zdarzeń, jak to zostało przedstawione, lecz również bywa odnoszone
do zdań stwierdzających, że jakieś zdarzenie wystąpi. W tej drugiej sytuacji wyzna-
czamy prawdopodobieństwo prawdziwości zdania o wystąpieniu interesującego nas
zdarzenia.
Z kolei prawdopodobieństwo logiczne odnosi się nie do zdarzeń (jak w definicji kla- 391
sycznej czy częstościowej), lecz wyłącznie do zdań. Definicja prawdopodobieństwa
logicznego określa podstawy uznania za prawdziwe zdania A orzekającego o wystą-
pieniu zdarzenia, którego wystąpienie chcemy przewidzieć (zbudowanego z predykatu
jednoargumentowego A1 oraz termu x) ze względu na inne zdanie B orzekające o wy-
stąpieniu innego zdarzenia, o którym sądzimy, że jest związane związkiem przyczy-
nowym lub współwystępuje ze zdarzeniem, o którym jest mowa w zdaniu A (zdanie B
jest zbudowane z predykatu jednoargumentowego B1 oraz termu y). Prawdopodobień-
stwo logiczne orzeka o prawdziwości zdania A pod warunkiem prawdziwości zdania B
przy założeniu, że istnieje co najmniej jeden term, dla którego jest prawdziwe zdanie
B1(y). Prawdopodobieństwo to jest wyznaczone jako stosunek liczby termów spełnia-
jących warunek prawdziwości zdania A1(y) do liczby termów spełniających warunek
prawdziwości zdania B1(y) – w tym względzie sposób przypisania wartości liczbowej
prawdopodobieństwu logicznemu jest analogiczny w stosunku do klasycznej definicji
prawdopodobieństwa.
Należy zauważyć, że prawdopodobieństwo prawdziwości cechujące wnioskowania za-
wodne ma w przypadku wielu tych wnioskowań charakter subiektywny i polega na
bliżej nieokreślonym i niedającym się precyzyjnie określić przekonaniu o prawdziwości
wniosku. Istnieją jednak i takie wnioskowania, w których prawdopodobieństwo to da
się precyzyjnie określić i wyrazić za pomocą wartości liczbowych. Wnioskowania takie
są charakterystyczne dla logik indukcji, a zwłaszcza będącego ich odmianą wniosko-
wania statystycznego19.
19
Logiki indukcji należą do kategorii logik nieklasycznych. Posługując się teorią prawdopodo-
bieństwa, zmierzają do określenia prawdopodobieństwa prawdziwości zdań będących wnioskami
na podstawie prawdopodobieństwa prawdziwości przesłanek. Patrz bliżej hasło „logika indukcji”,
w: Mała encyklopedia logiki, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1988, s. 106–108.
Wobec faktu, że wnioskowania mogą mieć różny charakter, chcąc sformułować

ich prawidłową definicję, należy przyjąć, że wnioskowanie polega na stwier-
dzeniu, na podstawie uznanego za prawdziwe zdania lub zdań (będących przesłan-
kami), prawdziwości innego zdania (będącego wnioskiem). Podane wyżej określenie
wnioskowania dotyczy zarówno wnioskowań niezawodnych, jak i zawodnych. Stwier-
dzenie prawdziwości wniosku może mieć bowiem różny stopień niezawodności.
Podana definicja obejmuje wnioskowania:
– niezawodne, w których prawdziwość przesłanek w sposób nieunikniony gwarantuje
prawdziwość wniosku (w tej sytuacji prawdopodobieństwo prawdziwości wniosku
jest równe jedności),
– zawodne, o znanym (tj. możliwym do obliczenia) prawdopodobieństwie prawdzi-
wości wniosku,
– zawodne, oparte wyłącznie na subiektywnym pojmowaniu prawdopodobieństwa
dotyczącego prawdziwości wniosku.
Mimo pewnych cech wspólnych implikacja, wynikanie i wnioskowanie stanowią po-
jęcia odrębne. Implikacja leży wprawdzie u podstaw wynikania, a część wnioskowań
opiera się na wynikaniu, pojęcia te są jednak różne i nie należy ich ze sobą mylić.
W szczególności nie jest możliwe utożsamianie wnioskowania z wynikaniem. Dzieje się
tak co najmniej z trzech powodów. Po pierwsze, w przeciwieństwie do wynikania ma-
jącego obiektywny charakter wnioskowanie ma charakter subiektywny, tzn. jest pro-
cesem zachodzącym w danym momencie w czyjejś świadomości. Po drugie, ze względu
na fakt, iż nie można utożsamiać racji z przesłanką, a następstwa z wnioskiem. Istnieją
bowiem takie wnioskowania, w których przesłanką jest następstwo, a wnioskiem racja.
Po trzecie wreszcie, istnieje wiele takich wnioskowań, których podstawą nie jest zacho-
dzenie związku wynikania pomiędzy zdaniami.
3. Podział wnioskowań
3. Podział wnioskowań
392 Podziału wnioskowań możemy dokonać według różnych kryteriów. W zależności od
tego, które kryterium jest przez nas stosowane, możemy wyróżnić: wnioskowania za-
wodne i niezawodne, dedukcyjne i redukcyjne, dedukcyjne i niededukcyjne. Innymi
spotykanymi podziałami wnioskowań są podziały na wnioskowania dedukcyjne i in-
dukcyjne, progresywne i regresywne, odkrywcze i zarazem uzasadniające oraz tylko
uzasadniające, a także na dobierające rację do następstwa i następstwo do racji. Po-
działy te, stosowane zresztą na różnych poziomach, prowadzą do tworzenia klasyfi-
kacji rozumowań o różnym charakterze i stopniu skomplikowania, a poglądy autorów
na ten temat mają bardzo często odmienny charakter20. Nie wdając się bliżej w analizę
tej skomplikowanej problematyki, podział nasz oprzemy na, naszym zdaniem, podsta-
wowym kryterium, jakim jest jego pewność. Pozwala ono podzielić wnioskowania na
niezawodne i zawodne. Pierwsze z nich charakteryzuje pewność konkluzji, drugie dają
20
Pierwszą klasyfikację rozumowań w polskiej literaturze logicznej zaproponował J. Łukasiewicz
w 1915 roku. Na ten temat patrz: K. Ajdukiewicz, Klasyfikacja rozumowań, w: Język i poznanie, War-
szawa 2006, s. 206–226 oraz podana tam literatura; patrz również T. Kwiatkowski, op.cit., s. 135–
138; E. Nieznański, op.cit., s. 122–172.
4. Wnioskowania niezawodne 181
tylko konkluzje prawdopodobne21. Poniżej przedstawiony jest rysunek ukazujący ich

klasyfikację.
4. Wnioskowania niezawodne
4. Wnioskowania niezawodne
Wśród wnioskowań niezawodnych możemy wymienić trzy wnioskowania, do których
należą: wnioskowanie dedukcyjne, indukcja enumeracyjna zupełna oraz sprawdzanie
negatywne. Rozumowania te mają różny charakter, lecz ich cechą wspólną jest to, że
prowadzą do w pełni konkluzywnych wniosków.
Wnioskowania dedukcyjne 393

Wnioskowania dedukcyjne charakteryzuje to, że opierają się na prawdziwości racji.
Mogą być prowadzone w dwóch różnych odmianach.
W pierwszym z nich, opierając się na prawdziwej racji, będącej przesłanką, prowadzimy 394
rozumowania polegające na ustaleniu jej prawdziwych następstw, które są wnioskami.
21
Niektórzy autorzy na określenie tych rozumowań używają terminu „rozumowania dedukcyjne”
i „rozumowania probabilistyczne”. Ten ostatni termin, jak się wydaje, nie jest właściwy, ponieważ su-
geruje, że stopień pewności tych rozumowań da się określić w sposób ścisły na gruncie teorii prawdo-
podobieństwa, co w przypadku większości rodzajów wnioskowań zawodnych nie jest możliwe, patrz
bliżej: T. Kwiatkowski, op.cit., s. 138.
Wniosek w tych wnioskowaniach wynika logicznie z przesłanek. Ta odmiana wnio-

skowania dedukcyjnego jest określana mianem wnioskowania dedukcyjnego sensu
stricto. Wnioskowania te są prowadzone w oparciu o niezawodne schematy inferen-
cyjne, z czym wiąże się ich niezawodność.
Przykładem rozumowań o tym charakterze mogą być wnioskowania, jakie są stoso-
wane w przypadku konstruowania aksjomatycznego rachunku zdań. Przy budowie ta-
kiego rachunku, biorąc za przesłankę rację będącą aksjomatem określonego rachunku,
przez prawidłowe stosowanie dopuszczalnych w ramach danego rachunku reguł infe-
rencyjnych (reguł podstawiania, zastępowania i odrywania) dochodzimy do wniosków
będących następstwami. Wnioski te są nowymi tezami systemu (twierdzeniami wtór-
nymi) i mogą przez zastosowanie wspomnianych reguł być dalej przekształcane w celu
otrzymania kolejnych twierdzeń, będących również następstwami aksjomatów22.
Innymi przykładami wnioskowania tego typu są wnioskowania oparte na funkcjach
tautologicznych (prawach logicznych), takich jak np. modus ponendo ponens, modus
tollendo tollens, sylogizm hipotetyczny.
Ze zdań będących przesłankami: „Jeżeli Jan jest sędzią, to Jan jest pełnoletni” i „Jan jest sę-
dzią” na drodze wnioskowania dedukcyjnego sensu stricto dochodzimy do wniosku, że „Jan
jest pełnoletni”. Przytoczone rozumowanie jest wnioskowaniem opartym na schemacie modus
ponendo ponens.
395 Drugą odmianą wnioskowania dedukcyjnego jest dowodzenie. Dowodzenie polega

na znalezieniu takich uznanych przesłanek (będących prawdziwą racją), z których lo-
gicznie wynika zdanie dowodzone (tzn. nieuznane dotychczas następstwo). Zdanie do-
wodzone jest zdaniem o nieznanej wartości logicznej i dopiero odnalezienie dla niego
prawdziwej racji, z której może być wywnioskowane, pozwala na stwierdzenie jego
prawdziwości. Znalezione przesłanki i zdanie dowodzone łączy niezawodny schemat
inferencyjny, tzn. zdanie dowodzone wywnioskujemy dedukcyjnie z tych przesłanek.
Stosowany niezawodny schemat inferencyjny pełni w tym przypadku rolę reguł dowo-
dzenia23.
Tym, co odróżnia od siebie wyodrębnione dwie odmiany wnioskowania dedukcyjnego,
jest punkt wyjścia. W przypadku pierwszej odmiany wychodzimy od pewnej (praw-
dziwej) racji. W przypadku drugiej naszym punktem wyjścia jest zdanie o nieokreś
lonej wartości logicznej, dla którego takiej racji poszukujemy.
Dowodzenie może być przeprowadzane w postaci dowodu wprost bądź dowodu nie-
wprost24.
396 Dowód wprost polega na wskazaniu przesłanek będących uznanymi racjami, z któ-
rych wynika udowadniane zdanie. Przeprowadzenie dowodu przedstawia się tu na-
stępująco. Po pierwsze, formułujemy tzw. pytanie rozstrzygnięcia „Czy prawdą jest,
że Z2?”, a następnie przeprowadzamy wnioskowanie o następującej postaci: „Jeżeli wia-
22
Przykłady wnioskowań dedukcyjnych o tym charakterze znajdują się w rozdziale V w części
poświęconej budowie rachunków aksjomatycznych.
23
Przykłady wnioskowań dedukcyjnych o tym charakterze znajdują się w rozdziale V,
w części poświęconej dowodzeniu aksjomatycznemu.
24
Na temat sposobu dowodzenia w systemach aksjomatycznych i w systemach dedukcji zob.:
L. Gumański, Wprowadzenie w logikę współczesną, Warszawa 1990, s. 102 i n.
4. Wnioskowania niezawodne 183
domo, że prawdą jest, że jeżeli Z1, to Z2, i wiadomo, że Z1, to na pewno Z2”. Schematem,
który był tu podstawą do przeprowadzenia dowodu, był modus ponendo ponens, choć
można było dobrać inne prawo logiczne, np. sylogizm hipotetyczny.
Dowodem niewprost, inaczej dowodem apagogicznym (przez sprowadzenie do 397
sprzeczności) lub reductio ad absurdum, nazywamy dowód, który polega na tym, że
dokonuje się zanegowania mającej być udowodnioną tezy, a następnie dochodzi się
poprzez zastosowanie przyjętych w danym systemie reguł dowodzenia do stwier-
dzenia sprzeczności, jaka zachodzi między konsekwencjami logicznymi przyjętego
założenia.
Najprostszy, choć nie jedyny, sposób przeprowadzenia dowodu niewprost polega na
sformułowaniu, tak jak i w dowodzie wprost, pytania rozstrzygnięcia: „Czy prawdą jest,
że Z2?”, a następnie przyjęcia założenia, że nieprawdą jest, że Z2. Następnie przeprowa-
dzamy wnioskowanie o następującej postaci: „Jeżeli wiadomo, że prawdą jest, że ~Z2,
to prawdą jest, że Z3, i wiadomo skądinąd, że Z3 jest fałszywe, to oznacza, że nasze
założenie o fałszywości Z2 jest nieprawdziwe, czyli Z2 musi być prawdą”. Podstawą do
przeprowadzenia dowodu był schemat modus tollendo tollens, choć również inne prawa
logiczne, np. jedna z odmian sylogizmu równoważnościowego, mogły równie dobrze
służyć jego egzemplifikacji.
Przeprowadzając wnioskowania dedukcyjne, musimy pamiętać, że są one przeprowa- 398
dzane zgodnie z uznawanymi na gruncie określonego systemu regułami przekształ-
cania wyrażeń, nazywanymi dyrektywami inferencyjnymi. Stąd też przy przeprowa-
dzeniu wnioskowań dedukcyjnych musimy się poruszać zawsze w ramach określonego
systemu aksjomatycznego. Może być bowiem tak, że ze względu na określony układ
dyrektyw zdanie Z2 nie może zostać wywnioskowane ze zdania Z1, lecz może zostać
wywnioskowane ze względu na jakiś inny układ25.
Indukcja enumeracyjna zupełna

Istotą wnioskowania indukcyjnego jest to, że będące w nim wnioskiem zdanie 399
ogólne (twierdzące albo przeczące) uznaje się za prawdziwe na podstawie uzna-
nych uprzednio zdań jednostkowych. W szczególności na podstawie wielu przesłanek
jednostkowych stwierdzających, iż poszczególne zbadane elementy należące do zbio-
ru Z mają określoną cechę C, dochodzi się do wniosku ogólnego stwierdzającego,
że każdy element tego zbioru taką cechę posiada26. Wnioskowanie indukcyjne może
polegać również na tym, iż na podstawie wielu przesłanek jednostkowych, stwierdza-
jących, iż poszczególne elementy zbioru Z nie posiadają określonej cechy C, wnios
kujemy, że żaden element tego zbioru tej cechy C nie posiada.
25
Na przykład można uznać pewne wyrażenia za niedające się wywnioskować z innych wyrażeń
na gruncie rachunku zdań, podczas gdy da się je wywnioskować na gruncie rachunku predykatów.
26
Słowo „indukcja” pochodzi od łacińskiego inductio – naprowadzanie. Pierwszy prowadził roz-
ważania na jej temat Sokrates, choć początki teorii indukcji przypisywane są Arystotelesowi. Indukcję
Arystoteles określał jako „kroczenie od poszczególnych ku ogółowi”. Znany jest przytaczany przez
Arystotelesa w Analitykach błędny przykład indukcji, która jego zdaniem ma być indukcją zupełną:
„Człowiek jest długowieczny i koń jest długowieczny i muł jest długowieczny, wobec czego każde
stworzenie pozbawione żółci jest długowieczne”.
W przypadku indukcji zupełnej liczba sformułowanych przesłanek jednostkowych

stwierdzających posiadanie bądź nieposiadanie pewnej cechy przez określone przed-
mioty jest równa liczbie wszystkich przedmiotów tworzących badaną zbiorowość. Tego
typu wnioskowanie jest wnioskowaniem pewnym, nie jest bowiem możliwe, aby wy-
snuty na podstawie pełnego zbioru przesłanek wniosek był nieprawdziwy27.
Wnioskowanie w ramach indukcji zupełnej przebiega według jednego z podanych
schematów:
s1 jest C s1 nie jest C
· ·
· ·
· ·
· ·
sN jest C sN nie jest C
Każde S jest C Żadne S nie jest C
gdzie: s1, s2, s3, s4, …sN są S,
N – liczebność przebadanych jednostek zbioru S równa liczebności tego zbioru
Przykładem rozumowania stosującego indukcję zupełną może być następujące wnioskowanie:
„Dania jest państwem demokratycznym i Norwegia jest państwem demokratycznym, i Szwecja
jest państwem demokratycznym, i Finlandia jest państwem demokratycznym, i Islandia jest
państwem demokratycznym”, stąd wnioskujemy, że „Każde państwo skandynawskie jest pań-
stwem demokratycznym”28.
Przeprowadzanie wnioskowań z wykorzystaniem indukcji zupełnej, choć daje pewne

wyniki, nie zawsze jest stosowane. Jest to bowiem wnioskowanie, które w przypadku
zbiorowości o dużej liczebności musi się opierać na przeprowadzeniu pracochłonnych,
a tym samym kosztownych badań. Co więcej, w wielu wypadkach przeprowadzenie
indukcji zupełnej w ogóle nie jest możliwe. Jest tak np. w sytuacji, w której badane
zbiorowości mają charakter zbiorowości hipotetycznych, tj. takich, których liczebność
nie jest możliwa do ustalenia, a także wówczas, gdy przeprowadzenie badania łączy się
ze zniszczeniem badanego przedmiotu.
Sprawdzanie negatywne
400 Najogólniej rzecz biorąc, sprawdzanie jest to rozumowanie polegające na tym,
że uznając jakieś zdanie za jedynie prawdopodobnie prawdziwe, szukamy jego
następstw, aby z ich prawdziwości bądź fałszywości wnosić o wartości logicznej spraw-
dzanego zdania. Sprawdzanie może być prowadzone na dwa sposoby – może być
27
Odróżnia to indukcję enumeracyjną zupełną od innych rodzajów indukcji, których cechą jest
niepewność przeprowadzanych wnioskowań. Z tego też zapewne powodu indukcja ta nazywana
jest indukcją niewłaściwą. Obok indukcji zupełnej wyodrębnia się również indukcję niezupełną, in-
dukcję statystyczną oraz indukcję eliminacyjną, które są wnioskowaniami zawodnymi.
28
Powyższy przykład został zaczerpnięty z: T. Kotarbiński, Elementy…, s. 223.
5. Wnioskowania zawodne 185
sprawdzaniem negatywnym (mającym niezawodny charakter) bądź sprawdzaniem po-

zytywnym (mającym charakter zawodny).
Sprawdzanie negatywne polega na znalezieniu dla sprawdzanego zdania ja-
kiegoś następstwa fałszywego. Po odnalezieniu takiego następstwa wnioskujemy
o fałszywości sprawdzanego zdania jako racji. Tego typu rozumowanie jest rozumowa-
niem o niezawodnym charakterze opierającym się na modus tollendo tollens.
Przykładem rozumowania będącego sprawdzaniem negatywnym może być wnioskowanie
mające na celu stwierdzenie prawdziwości zdania „Osoba X dokonała włamania”. Jeżeli, dla
przykładu, oskarżono podsądnego (osoba X), że 13 lipca 2001 r. o godzinie 23.00 dokonał
włamania do sklepu, a w trakcie postępowania sądowego na podstawie zeznań świadków
ustalono, że w tym czasie przebywał w innym mieście, to uznać należy, że sprawdzane zdanie
jest nieprawdziwe. Przebieg rozumowania przedstawia się tu następująco. Przyjmujemy jako
przesłankę zdanie „Osoba X dokonała włamania”. Następstwem tego zdania jest zdanie „Oso-
ba X znajdowała się na miejscu czynu”. Ponieważ stwierdziliśmy, że następstwo to jest fał-
szywe, tym samym musimy stwierdzić fałszywość racji, tj. uznać, że zdanie „Osoba X doko-
nała włamania” jest fałszywe.
5. Wnioskowania zawodne
5. Wnioskowania zawodne
Do wnioskowań zawodnych zaliczamy następujące rozumowania: tłumaczenie, spraw- 401
dzanie pozytywne, indukcję enumeracyjną niezupełną, wnioskowanie statystyczne,
wnioskowanie z analogii oraz indukcję eliminacyjną. Mają one różny charakter, lecz
łączącą je cechą jest to, że nie są konkluzywne, tj. ich wniosek nigdy nie jest pewny.
Stopień prawdopodobieństwa prawdziwości wysnuwanych w ramach tych rozumowań
wniosków jest wprawdzie w przypadku niektórych z nich dość znaczny (np. we wnio-
skowaniach statystycznych), lecz w żadnym z nich nie da się z całą pewnością stwier-
dzić, że jest on prawdziwy29.
Tłumaczenie
Tłumaczenie, inaczej wyjaśnianie, polega na tym, że dla pewnego następstwa 402
uznanego za prawdziwe (będącego w tym rozumowaniu przesłanką) szuka się
prawdziwej racji (będącej w tym rozumowaniu wnioskiem). Ponieważ z prawdziwości
następstwa nie można wysnuwać wniosku o prawdziwości racji, rozumowanie to nie
może mieć charakteru pewnego i ma jedynie charakter uprawdopodobniający. Nie
jest bowiem wykluczone, iż przy poprawnie przeprowadzonym wnioskowaniu, mimo
prawdziwości przesłanki będącej następstwem, dojść możemy do wniosku, który jest
fałszywy.
Charakter rozumowań będących tłumaczeniami pokażemy na dwóch przykładach.
Przykład 1
Wyobraźmy sobie, że wychodząc z domu, zauważamy, że jezdnia jest mokra. Staramy się
wytłumaczyć ten fakt poprzez odnalezienie dla zdania „Jezdnia jest mokra”, będącego
przesłanką i jednocześnie uznanym następstwem, zdania, które mogłoby być wnioskiem
29
Wyjątkiem jest indukcja eliminacyjna, która, będąc wnioskowaniem zawodnym, przy speł-
nieniu określonych warunków może stać się rozumowaniem pewnym.
i jednocześnie racją. Innymi słowy, poszukujemy prawdziwego zdania, które wyjaśniałoby

fakt, że jezdnia jest mokra. Uznajemy, że najbardziej prawdopodobne jest to, że „Jezdnia
jest mokra”, ponieważ „Spadł deszcz”. Zdanie „Spadł deszcz” jest naszym wnioskiem,
a jednocześnie hipotezą wyjaśniającą. Jest ono bowiem zdaniem o nieustalonej jeszcze
wartości logicznej, które przyjmujemy warunkowo za prawdziwe ze względu na fakt, iż
w koniunkcji ze zdaniami stanowiącymi reprezentację naszej wiedzy stanowić może rację
dla zdania stwierdzającego określony fakt. Czasami zdarza się, że dokonując tłumaczenia,
formułujemy więcej takich hipotez. W takiej sytuacji mamy do czynienia z hipotezami
o charakterze konkurencyjnym, a więc hipotezami niezgodnymi między sobą, z któ-
rych każda może służyć jako odmienne wyjaśnienie tych samych stwierdzonych faktów.
W naszej sytuacji inną hipotezą wyjaśniającą może być wniosek, że jezdnia jest mokra,
ponieważ została polana przez dozorcę. Oba te wnioski, mające charakter hipotez wyjaś
niających, są jednak jedynie prawdopodobne i mogą okazać się fałszywe. Jezdnia mogła
być bowiem mokra na skutek polania jej przez polewaczkę lub na skutek awarii urządzeń
wodociągowych.
Z podanego przykładu jasno wynika, że tłumaczenie jest wnioskowaniem o charak-

terze zawodnym, tj. nie musi prowadzić do prawdziwych wniosków.
Przykład 2
Innym przykładem zastosowania tłumaczenia jest sytuacja, w której poprzez wnioskowanie
staramy się ustalić przyczynę zgonu zmarłego. Wyobraźmy sobie, że z rzeki zostało wyło-
wione ciało mężczyzny. Starając się ustalić przyczynę jego zgonu, wysnuwamy ze zdania
„Mężczyzna nie żyje”, będącego przesłanką i jednocześnie pewnym następstwem, wnio-
sek „Mężczyzna zmarł na skutek utonięcia”. Podobnie jak w przykładzie poprzednim wniosek
ten nie musi być prawdziwy. Sekcja zwłok może bowiem wykazać, że w płucach denata nie
ma wody, co spowoduje uznanie naszego wniosku za fałszywy. Brak wody w płucach zmar-
łego oznacza bowiem, że śmierć nie mogła nastąpić na skutek utonięcia. W tej sytuacji, kon-
tynuując tłumaczenie, formułujemy zazwyczaj szereg innych wniosków będących hipotezami
wyjaśniającymi.
Z wnioskowaniami o postaci tłumaczenia spotykamy się również bardzo często na

gruncie medycyny. Istotą postawienia diagnozy przez lekarza jest bowiem stwierdzenie
na podstawie zdań opisujących objawy choroby prawdziwości zdania stwierdzającego,
o jaką chorobę chodzi30.
Sprawdzanie pozytywne
403 Sprawdzanie pozytywne polega na tym, że uznając jakieś zdanie za jedynie
prawdopodobnie prawdziwe, szukamy jego prawdziwych następstw, aby z ich
prawdziwości wysnuć wniosek o prawdziwości tego zdania. Tego typu rozumowanie
jest zawodne, gdyż z prawdziwości następstwa nie można wysnuć wniosku o prawdzi-
wości racji.
Przykładem rozumowania będącego sprawdzaniem pozytywnym, opartym na przykładzie
przytoczonym przy omawianiu sprawdzania negatywnego, może być rozumowanie polega-
jące na tym, że dążąc do stwierdzenia prawdziwości zdania „Osoba X dokonała włamania”,
stwierdzamy prawdziwość zdania „Osoba X znajdowała się na miejscu czynu”. Stwier-
dzenie prawdziwości tego zdania nie przesądza jednak o prawdziwości zdania sprawdza-
nego. Osoba X mogła bowiem znaleźć się w tym czasie w tej okolicy przypadkowo. Stwier-
30
Na gruncie medycyny najczęściej mamy do czynienia ze stosowaniem obok uzasadnień po-
średnich również uzasadnień bezpośrednich. Postawienie diagnozy jest bowiem zazwyczaj łączone
z przeprowadzeniem badań, w tym obserwacji.
dzenie prawdziwości następstwa uprawdopodabnia jedynie prawdziwość racji. Im więcej

będzie tych prawdziwych stwierdzonych następstw, tym bardziej prawdopodobna będzie
prawdziwość zdania sprawdzanego. Jeżeli np. stwierdzimy, że w mieszkaniu domniema-
nego sprawcy (osoba X) odnaleziono rzeczy pochodzące z przestępstwa czy też narzędzia,
za pomocą których dokonano przestępstwa, to prawdopodobieństwo prawdziwości zdania
„Osoba X dokonała włamania” wzrośnie. Mimo to stwierdzenie wielu tych prawdziwych na-
stępstw nie pozwala nam na wykluczenie tego, że X nie popełnił przestępstwa. Rzeczy po-
chodzące z włamania mogły bowiem zostać przez niego nabyte od sprawcy, a odnalezione
w mieszkaniu narzędzia mogły być pozostawione na przechowanie przez znajomego lub
podrzucone.
Sprawdzanie pozytywne jest również jedną z najczęściej stosowanych metod wniosko-

wania na gruncie medycyny. Stosowane tu systemy diagnozowania polegają między
innymi na sprawdzaniu prawdziwości formułowanych przez lekarza hipotez wyjaśnia-
jących dotyczących rodzaju choroby, na którą cierpi pacjent na podstawie stwierdzenia
określonych następstw.
Jeżeli np. do lekarza zgłosi się pacjent z bólem serca, to lekarz, podejrzewając, że może cho-
dzić o niedoczynność lewej komory serca, przypuszcza, że o ile jest tak w istocie, to w najbliż-
szym czasie powinien nastąpić obrzęk płuc oraz wyciek spienionego, czerwonego śluzu z ust
pacjenta. Jeżeli do takich następstw dojdzie, lekarz uzna, że zdanie stwierdzające, że pacjent
jest chory na niedoczynność lewej komory serca, jest prawdopodobnie prawdziwe. Nie może
jednak uznać, że diagnoza ta jest z całą pewnością właściwa, ponieważ objawy te mogą być
spowodowane również embolią (zatorem w krwioobiegu) płuc.
Należy zauważyć, że ze sprawdzaniem, podobnie jak z tłumaczeniem, łączy się for-

mułowanie określonych hipotez. O ile jednak formułowanie hipotez o charakterze
wyjaśniającym w przypadku tłumaczenia dokonywane jest po stwierdzeniu pewnych
następstw, a więc niejako a posteriori, o tyle hipotezy wyjaśniające w przypadku spraw-
dzania są hipotezami formułowanymi a priori, a stwierdzane dopiero później następ-
stwa mają prowadzić do ich przyjęcia bądź odrzucenia.
Indukcja enumeracyjna niezupełna

Indukcja enumeracyjna niezupełna, nazywana skrótowo indukcją niezupełną 404
bądź jeszcze inaczej indukcją „przez proste wyliczenie”, w przeciwieństwie do
indukcji zupełnej charakteryzuje się tym, że zbiór przesłanek jednostkowych stwier-
dzających o poszczególnych badanych przedmiotach, że posiadają one pewną cechę
bądź jej nie posiadają, nie jest pełny, tzn. nie dotyczy on wszystkich przedmiotów
tworzących badaną zbiorowość. W tego typu wnioskowaniu na podstawie stwier-
dzenia, że prawdziwe są będące przesłankami zdania stwierdząjące występowanie
(niewystępowanie) pewnej cechy w grupie przebadanych przedmiotów nieobejmującej
całej ich zbiorowości, formułujemy wniosek uogólniający, stwierdzający, że wszystkie
przedmioty danego rodzaju posiadają tę cechę bądź jej nie posiadają. Wnioskowanie
w oparciu o indukcję enumeracyjną niezupełną jest więc wnioskowaniem, w którym
od pewnych następstw będących przesłankami przechodzimy do niepewnej, będącej
wnioskiem, racji31.
31
W związku z tą właściwością indukcji niektórzy autorzy uznają ją za odmianę tłumaczenia.
Wnioskowanie w ramach indukcji niezupełnej przebiega według jednego z podanych

niżej schematów:
· ·
· ·
· ·
· ·
sn jest C sn nie jest C
Każde S jest C Żadne S nie jest C
gdzie: s1, s2, s3, s4, …sn są S,
n – liczebność przebadanych jednostek zbioru S mniejsza od jego liczebności N.
Indukcja enumeracyjna niezupełna jest w sposób oczywisty wnioskowaniem za-
wodnym, o czym przekona nas przykład jej zastosowania w celu ustalenia koloru upie-
rzenia łabędzi.
Przypuśćmy, że badanie koloru upierzenia tych ptaków przeprowadzone z brzegów stawu
Ogrodu Saskiego pozwoliło nam na stwierdzenie prawdziwości dziesięciu zdań orzekających,
że kolor upierzenia każdego z zaobserwowanych łabędzi jest biały. Na tej podstawie, wyko-
rzystując indukcję enumeracyjną niezupełną, sformułowaliśmy wniosek „Wszystkie łabędzie
są białe”. Twierdzenie to na gruncie przeprowadzonych przez nas obserwacji było w pełni
usprawiedliwione. Wniosek ten nie jest jednak prawdziwy, wiemy bowiem skądinąd, że ist-
nieją również łabędzie czarne32.
W przypadku indukcji niezupełnej stopień pewności wniosku wzrasta w sytuacji,

w której rośnie liczba obserwacji potwierdzających prawdziwość wniosku uogólnia-
jącego. Zauważyć jednak należy, że dokonanie chociaż jednej obserwacji niezgodnej
z tezą ogólną musi prowadzić do jej odrzucenia. W tym stanie rzeczy należy uznać, że
indukcja niezupełna jest jednym z najmniej pewnych sposobów uzasadniania twier-
dzeń. Co prawda, jest ona nazywana indukcją właściwą, jednak nie ze względu na fakt,
że prowadzi ona do pewnych wniosków, lecz ze względu na to, że istota wnioskowania
indukcyjnego przejawia się w niej najpełniej.
405 Wnioskowanie statystyczne

Wnioskowanie statystyczne (określane również jako indukcja statystyczna)
jest jednym z wnioskowań zawodnych. W odróżnieniu jednak od pozostałych
rodzajów wnioskowań o tym charakterze indukcja statystyczna umożliwia precyzyjne
określenie stopnia prawdopodobieństwa prawdziwości wniosku.
Mówiąc o badaniu określonego zjawiska, problemu przy użyciu metody indukcji staty-
stycznej, mamy na myśli badanie występowania określonej cechy lub cech w pewnej
zbiorowości dostępnej empirycznie.
32
Do momentu odkrycia Australii twierdzenie, że wszystkie łabędzie są białe, miało w Europie
walor pewności. Łabędzie czarne zamieszkiwały bowiem tylko Australię.
Badając zagadnienie np. wysokości wynagrodzeń za pracę, myślimy o wartości przyjmowanej

przez cechę „wynagrodzenie za pracę” u jednostek określonej zbiorowości ludzkiej: przed-
siębiorstwa, grupy zawodowej itp. Badając z kolei zagadnienie czasu trwania postępowania
karnego w sądzie rejonowym województwa mazowieckiego, myślimy o czasie, jaki upływa
od dnia wpływu do takiego sądu aktu oskarżenia do dnia zakończenia postępowania w tym
sądzie w sprawie objętej tym aktem oskarżenia (wydania wyroku w sprawie).
Jeżeli badamy zbiorowość w całości, wyczerpująco, to możemy ją następnie opisać,

używając różnego typu miar statystycznych i w wyniku badania z całą pewnością
wypowiedzieć się o istniejących w badanym względzie prawidłowościach. W takiej
sytuacji, gdy zbadaliśmy wszystkie jednostki i wniosek (uogólnienie) dotyczy tych
wszystkich zbadanych jednostek – mamy do czynienia z zastosowaniem tzw. indukcji
zupełnej (inaczej niewłaściwej) i jest to szczególny przypadek wnioskowania nieza-
wodnego.
Jeżeli natomiast zbadamy tylko losowo wybraną część zbiorowości (tj. próbę) i na tej 406
podstawie wypowiemy wniosek (uogólnienie), który będzie dotyczył całej zbiorowości,
a więc również części jednostek zbiorowości niezbadanych bezpośrednio, to takie
wnioskowanie będzie przebiegało według schematu indukcji statystycznej. Wniosek
taki zwykle zawiera stwierdzenie o prawidłowościach w zakresie występowania ba-
danej cechy w całej zbiorowości. Jeżeli więc badana część (próba) zostanie pobrana
z całości w sposób losowy, to możliwe jest zastosowanie specyficznego dla statystyki
sposobu wnioskowania z części o całości: omawianej tu indukcji, czyli wnioskowania
statystycznego.
W takim przypadku, gdy badamy część jednostek zbiorowości (próbę), a wniosek do-
tyczy całej zbiorowości (a więc dotyczy również i tych jednostek, które nie weszły do
próby), to wniosek taki (uogólnienie) obarczony jest ryzykiem popełnienia błędu, ina-
czej mówiąc, będzie niepewny. Metoda indukcji statystycznej pozwala na oszacowanie
takiego ryzyka wyprowadzenia nieprawidłowego wniosku, czego brakowało w pozo-
stałych wnioskowaniach zawodnych.
Cechą charakterystyczną badania przy zastosowaniu indukcji statystycznej jest to, że

twierdzenia szczegółowe wypowiadamy w odniesieniu do jednostek z losowo wybranej
części całej zbiorowości (czyli próby), której dotyczy twierdzenie uogólniające.
Ogólnie rzecz biorąc, wnioskowanie w trybie indukcji statystycznej polega na

tym, że na podstawie wielu stwierdzeń szczegółowych, dotyczących poszczegól-
nych jednostek zbiorowości, wypowiadamy jedno twierdzenie uogólniające, przedsta-
wiające jakąś własność całej badanej zbiorowości. Taką własnością całej zbiorowości
jest np. średnia arytmetyczna czasu trwania postępowania w sprawie karnej w sądzie
rejonowym województwa mazowieckiego (wtedy twierdzenia szczegółowe sprowa-
dzają się do podania czasu trwania poszczególnych postępowań karnych, wybranych
do badania w sposób losowy).
Metodami badania z zastosowaniem indukcji statystycznej zajmuje się tzw. statystyka 407
indukcyjna, która jest działem statystyki, nauki zajmującej się badaniem zjawisk em-
pirycznych przy użyciu metod ilościowych33.
33
Por. np. O. Lange, A. Banasiński, Teoria statystyki, Warszawa 1968, rozdz. I.
408 Przy badaniu przeprowadzonym przy użyciu indukcji statystycznej nie jest obojętny
sposób, w jaki zostały zebrane dane będące podstawą do uogólnienia, oraz w jaki
sposób przeprowadzone zostało całe badanie. W dużym uproszczeniu można powie-
dzieć, że z poborem losowym próby mamy do czynienia wtedy, gdy nie ma żadnej
zależności pomiędzy cechą będącą podstawą poboru jednostki do próby a cechą, która
jest przedmiotem badania. Przyjmuje się, że losowy wybór próby wymaga zastoso-
wania takiej procedury postępowania, aby spełnione były następujące postulaty34:
1) każda jednostka zbiorowości generalnej musi mieć dodatnie (tzn. większe od zera)
i znane prawdopodobieństwo dostania się do próby, 2) dla każdego zespołu jednostek
zbiorowości generalnej można obliczyć prawdopodobieństwo, że w całości ten zespół
znajdzie się w próbie.
Do poboru próby służy wiele różnych metod35. Metody te dzielimy na jednoetapowe
i wieloetapowe (kryterium podziału stanowi okoliczność, czy próbę pobieramy od razu
w całości, czy też w kolejnych etapach losujemy określone jednostki). Wyróżniamy też
indywidualne losowanie jednostek do próby oraz grupowe losowanie jednostek do
próby (kryterium stanowi przedmiot losowania: losujemy do próby poszczególne jed-
nostki zbiorowości albo wyodrębnione grupy tych jednostek).
Jeżeli badamy wysokość zarobków w przedsiębiorstwie i pobieramy jednostki do próby
w ten sposób, że oznaczamy pracowników kolejnymi numerami, numery te piszemy na kart-
kach, kartki zwijamy, wrzucamy do pudła, mieszamy i następnie wyciągamy odpowiednią
liczbę kartek z numerami tych pracowników, którzy zostaną włączeni do próby – to tak wy-
znaczony zbiór jest pobrany losowo (jest to tzw. prosty pobór próby, opisana metoda polega
zaś na jednoetapowym indywidualnym poborze jednostek do próby).
Stosując znaną terminologię, powiemy, że we wnioskowaniu statystycznym koniunkcja

twierdzeń szczegółowych stanowi przesłankę, twierdzenie uogólniające jest zaś wnio-
skiem. Ponadto w takim wnioskowaniu występują dwa elementy nieznane w żadnym
z poprzednio omawianych wnioskowań: wymóg losowości odnoszący się do określenia
jednostek zbiorowości, których dotyczą twierdzenia szczegółowe, a także możliwość
określenia miary jakości twierdzenia uogólniającego, tj. prawdopodobieństwa praw-
dziwości uogólnienia.
Obecnie przedstawimy kilka uwag dotyczących przydatności badania w trybie indukcji
statystycznej. Ta metoda rozumowania ma szerokie zastosowanie, w szczególności
wszędzie tam, gdzie przedmiotem badania są bardzo liczne zbiorowości (które badamy
znacznie taniej i szybciej poprzez pobranie z nich próby i zastosowanie indukcji sta-
tystycznej), oraz tam, gdzie przeprowadzenie badania wymaga zniszczenia jednostki
badanej (aby metodą wyczerpującą obliczyć średni czas świecenia żarówek wypro-
dukowanych przez fabrykę X, należałoby zużyć wszystkie wyprodukowane żarówki),
a także w sytuacjach, kiedy badającemu zależy na obniżeniu kosztu lub skróceniu czasu
badania w stosunku do badania wyczerpującego. Również zbiorowości o nieznanej,
lecz bardzo dużej liczebności (tzw. zbiorowości hipotetycznych) nie można zbadać ina-
czej niż przy użyciu metody indukcji statystycznej, np. kłosów pszenicy na polu, popu-
34
Według R. Zasępa, Metoda reprezentacyjna, Warszawa 1972, s. 23 i n.
35
Statystyka wypracowała wiele metod poboru próby, nie będą one przedmiotem wykładu; za-
interesowanych należy odesłać do podręczników statystyki, jak chociażby G.U. Yule, M.G. Kendall,
Wstęp do teorii statystyki, Warszawa 1966, rozdz. 16–19, czy też R. Zasępa, op.cit., rozdz. 2–8.
lacji zajęcy w Polsce. Badania metodą indukcji statystycznej mają zastosowanie w tzw.
statystycznej kontroli jakości (SKJ) w procesach produkcyjnych i postępowaniach kon-
trolnych.
Warunkami, których spełnienie jest konieczne do zastosowania wnioskowania staty-
stycznego, są przede wszystkim: dostatecznie duża wielkość próby oraz jednorodność
badanej zbiorowości36.
Badanie przy użyciu metody indukcji statystycznej rozpoczyna się od określenia: 409
– jednostki badanej zbiorowości;
– zbioru jednostek tworzących zbiorowość stanowiącą przedmiot badania, tj. zbioro-
wości generalnej;
– badanej cechy;
– metody pomiaru badanej cechy.
Dla przykładu: badaną cechą może być czas pracy przeznaczony na wykonanie określonej
czynności, jednostką badaną – urzędnik gminy, zbiorowością badaną – wszyscy urzędnicy
określonej gminy. Pomiaru dokonujemy, mierząc w określonych jednostkach (np. minuta, go-
dzina) nakład czasu pracy na interesującą nas czynność.
Po przyjęciu tych ustaleń przeprowadzana jest obserwacja zbiorowości pod kątem ba- 410
danej cechy. W wyniku przeprowadzenia pomiaru tej cechy otrzymujemy tzw. materiał
statystyczny. Ogólnie rzecz przedstawiając, czynność zwana pomiarem sprowadza się
do określenia wielkości czy natężenia czegoś, co jest przedmiotem zainteresowania.
Pomiar jest czynnością, z którą człowiek miał styczność od zarania dziejów: przy zli-
czaniu zwierząt, monet, określaniu odległości. Cechą wspólną wszelkich pomiarów
jest to, że ich efektem jest wyznaczenie liczb.
Przedmiotem badania statystycznego jest zbiorowość empiryczna. U jednostek ta- 411
kiej zbiorowości badamy określoną cechę. Pomiar zawsze dotyczy jakiejś określonej
cechy występującej u jednostek badanej zbiorowości37. W wyniku pomiaru otrzy-
mujemy zbiór liczb przedstawiających poziom badanej cechy u jednostek objętych
badaniem. Takie właśnie przyporządkowanie liczb jednostkom zbiorowości jest po-
miarem.
Pomiar jest czynnością w pewnym stopniu arbitralną, tzn. w zależności od przyjętej
metody przyporządkowania możemy otrzymać dla tej samej zbiorowości empirycznej
i tej samej cechy badanej różne zbiory wyników pomiaru (chociażby stosując inne jed-
nostki miary, przy pomiarze wagi inne będą wyniki, gdy przedstawimy wagę w kilo-
gramach, inne w funtach, inne w gramach itd.). Jeszcze bardziej widać zależność wy-
36
Wielkość próby wiąże się z wykorzystaniem w badaniu tzw. prawa wielkich liczb, jednorodność
zaś zbiorowości polega na wykluczeniu takich sytuacji, gdzie badaniu poddajemy mechanicznie połą-
czone dwie lub więcej zbiorowości (np. wyliczamy średnią wieku dla wziętych łącznie koła emerytów
i koła młodzieżowego organizacji politycznej). Bliżej o warunkach, które powinna spełniać zbioro-
wość badana przy użyciu indukcji statystycznej: R. Zasępa, op.cit., rozdz. I; O. Lange, A. Banasiński,
op.cit., rozdz. I.
37
Np. cecha „wysokość zarobków” występująca u jednostek „zatrudniony w pełnym wymiarze
czasu pracy pracownik Uniwersytetu Warszawskiego” w zbiorowości wszystkich zatrudnionych
w pełnym wymiarze czasu pracy pracowników UW. Wykonując pomiar wysokości zarobków w tej
zbiorowości, przypiszemy każdemu pracownikowi określoną liczbę równą ilości złotówek otrzyma-
nych z UW w określonym czasie (np. w miesiącu).
ników pomiaru od przyjętych założeń przy pomiarze zjawisk badanych przez nauki
społeczne38.
412 W wyniku pomiaru otrzymujemy materiał statystyczny, tzn. nieuporządkowany ciąg
liczb będących miarą badanej cechy u jednostek badanej zbiorowości. Materiał staty-
styczny otrzymany w wyniku przeprowadzonego pomiaru powinien być skontrolo-
wany co do poprawności merytorycznej i co do kompletności.
Badane zbiorowości są z reguły bardzo liczne (wiele tysięcy jednostek). Otrzymujemy
tyle wyników pomiarów, ile jednostek liczyła badana przez nas zbiorowość. Przy ba-
daniu tak licznych zbiorowości proste przeglądanie wyników pomiaru nie pozwala
prowadzącemu badanie na wyciągnięcie jakichkolwiek wniosków co do występujących
prawidłowości w zakresie rozkładu badanej cechy. Dlatego też w następnej kolejności
wyniki pomiaru (materiał statystyczny) doprowadzane są do postaci pozwalającej na
ich analizę, co sprowadza się do odpowiedniej kondensacji tych wyników, inaczej mó-
wiąc – stosowane są metody opisu statystycznego. Opis ten polega na pogrupowaniu
i zliczeniu jednostek ze względu na otrzymane dla nich wyniki pomiaru, przeprowa-
dzeniu klasyfikacji, budowie tablic, wykresów oraz na policzeniu miar statystycznych,
odpowiednio do celu badania.
413 Do podstawowych metod opisu statystycznego należą:
– przedstawienie wyników pomiarów w postaci uporządkowanej (np. według rosnącej
wartości badanej cechy);
– przedstawienie zbiorowości statystycznej w postaci tablic i wykresów;
– obliczenie miar statystycznych pokazujących przeciętny poziom badanej cechy,
takich jak: średnie, różnego typu miary pozycyjne, wskaźniki struktury dla cech
jakościowych, różnego typu wskaźniki dynamiki i inne miary tendencji wystę
pujących w szeregach czasowych (wtedy, gdy badamy rozwój zjawiska w pewnym
okresie);
– obliczenie miar przedstawiających rozkład badanej cechy w badanej zbiorowości, ta-
kich jak: odchylenie standardowe i inne odchylenia, a także współczynniki: zmien-
ności, skośności, pułapu itd.
414 Rozróżniamy całkowite badanie zbiorowości przy wykorzystaniu indukcji zupełnej
– szczególnego przypadku wnioskowania niezawodnego, oraz badanie niewyczerpu-
jące w trybie indukcji statystycznej całej zbiorowości przy użyciu próby, tj. pobranej
w sposób losowy części zbiorowości generalnej. Niezależnie jednak od tego, z którą
z wymienionych metod badania mamy do czynienia (tzn. czy dysponujemy pomiarem
cechy u wszystkich jednostek zbiorowości, czy tylko pomiarem cechy u jednostek włą-
czonych do próby), zawsze dokonujemy opisu statystycznego zebranego materiału sta-
tystycznego.
Badanie wyczerpujące kończy się na dokonaniu opisu zebranego materiału statystycz-
nego. Pozwala ono na niezawodne, pewne określenie prawidłowości, które charaktery-
zują badaną cechę w zbiorowości objętej opisem.
38
Por. np. L.E. Tyler, Testy i pomiary w psychologii, Warszawa 1967; J.S. Coleman, Wstęp do socjo-
logii matematycznej, Warszawa 1968; J.P. Guilford, Podstawowe metody statystyczne w psychologii i pe-
dagogice, Warszawa 1964; J. Steczkowski, A. Zellas, Statystyczne metody analizy cech jakościowych,
Warszawa 1981.
W przypadku badania niewyczerpującego wykorzystującego indukcję statystyczną nie

jest wystarczające stwierdzenie prawidłowości, które wystąpiły w opisanej próbie, gdyż
w takim badaniu celem jest poznanie prawidłowości występującej w zbiorowości gene-
ralnej, z której próba została pobrana. W takiej sytuacji niezbędne jest zastosowanie
wnioskowania w trybie indukcji statystycznej, w ramach którego następuje uogólnienie
wyników opisu próby na całą zbiorowość generalną39.
W takim przypadku wnioskowanie statystyczne przebiega zasadniczo według jednego 415
z dwu podstawowych schematów i sprowadza się do:
– estymacji, czyli oszacowania badanego parametru w całej zbiorowości na podstawie
badania pobranej z tej zbiorowości próby, albo
– sprawdzenia – weryfikacji hipotezy dotyczącej całej zbiorowości na podstawie ba-
dania pobranej z tej zbiorowości próby40.
Niezależnie od tego, który z podanych schematów jest stosowany, określone zostaje 416
przez badającego prawdopodobieństwo (współczynnik ufności), z jakim można od-
nieść wynik uzyskany z badania próby do całej zbiorowości, z której próba została
pobrana. Prawdopodobieństwo poprawności uogólnienia wskazuje, jaki jest przy za-
stosowanej metodzie badania i przyjętej dokładności uogólnienia stosunek uogólnień
poprawnych do wszystkich uogólnień przeprowadzanych przy zastosowaniu danej me-
tody i przyjętej przez nas dokładności badania.
I tak, jeżeli założymy, że prawdopodobieństwo prawdziwości twierdzenia uogólniającego wy-
nosi 0,98, rozumiemy to w ten sposób, iż na 100 badań przeprowadzonych w taki sam sposób
w takiej samej zbiorowości uzyskujemy w 98% uogólnienia poprawne, w 2% przypadków
uzyskujemy zaś uogólnienia błędne. Nie wiemy jednak, czy nasze konkretne badanie mieści
się w tych poprawnych 98%, czy w tych niepoprawnych 2% uogólnień. Wiemy tylko, że im
wyższa jest wartość prawdopodobieństwa otrzymania uogólnienia poprawnego, tym bardziej
możemy opierać się na otrzymanym przez nas wyniku badania.
Należy zauważyć, że w przypadku stosowania indukcji statystycznej spełnienie wa-

runku losowości próby jest warunkiem koniecznym, sama reprezentatywność próby nie
gwarantuje jednak precyzji i wysokiego prawdopodobieństwa badania. Wspomniana
precyzja i prawdopodobieństwo poprawności oszacowania zależą również od przyję-
tego schematu losowania próby, od wielkości tej próby, od jej struktury, zróżnicowania
pod względem badanej cechy zbiorowości, z której pobieramy próbę, wreszcie od za-
stosowanej metody uogólnienia wyników badania próby na zbiorowość generalną. Ba-
danie wnioskowań opartych na indukcji statystycznej jest w szerokim zakresie wyko-
rzystywane w statystyce w badaniach metodą reprezentacyjną. Metoda ta opiera się na
statystyce matematycznej i na rachunku prawdopodobieństwa.
39
Na temat indukcji statystycznej patrz bliżej: T. Puchalski, Statystyka. Wykład podstawowych
zagadnień z ćwiczeniami, Warszawa 1969, rozdz. XII i XVI. Problematyka omawiana jest również
w wielu innych podręcznikach ze statystyki, np. Z. Rogoziński, Statystyka społeczna. Indukcja staty-
styczna, Warszawa 1967.
40
Weryfikacja hipotez jest badaniem podobnym do estymacji parametrów, lecz przebiegającym
w innym kierunku. Badający określoną zbiorowość formułuje najpierw tzw. hipotezę zerową do-
tyczącą wartości określonego parametru w zbiorowości generalnej (zerową, ponieważ zakłada, że
rzeczywista wartość parametru w zbiorowości generalnej od tej hipotezy się nie różni). Następnie
na podstawie badania próby sprawdza się, czy hipoteza ta może zostać przyjęta, czy też musi być
odrzucona.
417 Wnioskowanie przez analogię

Wnioskowanie przez analogię jest rozumowaniem o charakterze zawodnym
podobnym pod pewnymi względami do indukcji enumeracyjnej. O ile jednak
w rozumowaniach indukcyjnych mamy do czynienia z „przejściem od szczegółu do
ogółu”, o tyle w rozumowaniach przez analogię, zwanych inaczej rozumowaniami
na mocy przykładu, od szczegółowej przesłanki przechodzimy do szczegółowego
wniosku.
Wnioskowanie przez analogię występuje w dwóch postaciach. W pierwszej z nich z faktu,
iż przesłanki stwierdzają, że każdy kolejny badany przedmiot określonego rodzaju po-
siada pewną cechę, wysnuwa się wniosek, że dalszy kolejny przedmiot będzie również tę
cechę posiadał. Schemat tego rozumowania przedstawia się następująco:
X1 ∈ P, X 2 ∈ P, X 3 ∈ P…X n ∈ P stąd X n+1 ∈ P.
W schemacie tym:
X1, X 2, X 3 … X n, X n+1 – oznaczają kolejne przedmioty określonego rodzaju,
P – oznacza cechę posiadaną przez te przedmioty.
Przykładem rozumowania o tym charakterze może być wysnucie – po obejrzeniu kilku filmów
Davida Lyncha, takich jak „Blue velvet”, „Eraserhead”, „Mulholland drive”, z których każdy był
interesujący – wniosku, że również kolejny film tego reżysera, jaki obejrzymy, będzie miał taki
właśnie charakter. Tymczasem kolejny film Davida Lyncha, który oglądamy, „Prosta historia”,
nie jest interesujący. Opowiada historię starca, który na traktorze ogrodniczym przemierza
z pewnymi perypetiami kilka stanów po to, aby odwiedzić umierającego brata, z którym
zresztą był skłócony. Brak w nim jest charakterystycznych dla Lyncha przestawień czasu akcji
oraz zagadkowych przedmiotów czy też zaskakujących dialogów.
Przykład ten wykazuje, że wnioskowanie z analogii jest wnioskowaniem zawodnym. Ro-

zumowanie to może jednak prowadzić do wniosku mniej lub bardziej prawdopodobnego.
Stopień prawdopodobieństwa wniosku zależy od tego, jak wiele mamy przesłanek (im
więcej przesłanek, tym bardziej prawdopodobny wniosek), a także od tego, czy cecha,
którą badamy, jest cechą podstawową (konstytutywną) badanych zjawisk, czy też drugo-
rzędną. W przypadku badania cechy podstawowej wniosek jest bardziej prawdopodobny
niż w przypadku badania cechy drugorzędnej.
Innym rodzajem wnioskowania przez analogię jest wnioskowanie, w którym na pod-
stawie szeregu przesłanek stwierdzających posiadanie przez pewien przedmiot cech
przesądzających o tym, że należy on do określonych klas przedmiotów A, B, C…,
a także P, wysnuwamy wniosek, że inny przedmiot posiadający wszystkie cechy po-
zwalające na zakwalifikowanie go do wszystkich wymienionych klas, z wyjątkiem
cechy przesądzającej o jego przynależności do P, tę cechę również posiada. Schemat
powyższego wnioskowania przedstawia się następująco:
X1 ∈ A ∩ B ∩ C ∩ D oraz X ∈ P
Y1 ∈ A ∩ B ∩ C ∩ D to Y1 ∈ P
W schemacie tym:
X1, Y1 – oznaczają określone przedmioty,
A – oznacza klasę przedmiotów mających cechę A,
B – oznacza klasę przedmiotów mających cechę B,
C – oznacza klasę przedmiotów mających cechę C itd.
Na przykład, jeżeli wiemy, że osoba X posiada dość znaczny majątek, jest osobą inteligentną,
znającą język angielski i francuski, ma liczne kontakty za granicą, a także dzieci, na których
wykształceniu jej zależy, i jest osobą należącą do „Rotary Club”, to po poznaniu osoby Y,
o której wiemy, że posiada wszystkie wymienione wyżej cechy prócz ostatniej, co do której nie
mamy żadnej informacji, dochodzimy na podstawie tego, że posiada ona wszystkie pozostałe
cechy, do wniosku, że jest ona również osobą należącą do „Rotary Club”. W rzeczywistości
może się jednak okazać, że osoba ta do klubu tego nie należy.
Jak ukazuje przytoczony przykład, wnioskowanie o tym charakterze jest również

wnioskowaniem zawodnym.
Wnioskowanie przez analogię różni się od indukcji nie tylko charakterem wniosku, który
jest tu szczegółowy, podczas gdy w indukcji jest ogólny, lecz również tym, w jakich wa-
runkach jesteśmy obowiązani odrzucać w tych rozumowaniach wniosek. We wniosko-
waniach indukcji enumeracyjnej stwierdzenie, że jedna z przesłanek stwierdzających
posiadanie przez pewne przedmioty określonej cechy jest niezgodna z pozostałymi, musi
prowadzić nas do odrzucenia wniosku. Jeżeli np. podczas badania koloru upierzenia ła-
będzi natrafimy na łabędzia, którego upierzenie jest czarne, będziemy musieli uznać, że
sformułowany przez nas na podstawie dotychczas zgromadzonych informacji wniosek
stwierdzający, że wszystkie łabędzie są białe, jest wnioskiem fałszywym.
Z taką sytuacją nie mamy do czynienia przy wnioskowaniu z analogii. Mimo że „Prosta
historia” była filmem nudnym, to wcale nie musi być tak, że następny film Davida Lyncha
nie będzie znów interesujący, choć prawdopodobieństwo, że tak będzie, nieco zmalało.
Indukcja eliminacyjna 418

Indukcja eliminacyjna jest specyficznym rodzajem wnioskowania, którego pier-
wotnym zadaniem było wykrywanie związków o charakterze przyczynowo-skut-
kowym. W szczególności jej zadaniem było udzielenie odpowiedzi na pytanie, które
spośród zjawisk występujących w tzw. sferze przyczynowej jest przyczyną powstania
określonego skutku. Współcześnie indukcję eliminacyjną pojmuje się szerzej jako metodę
badania współwystępowania zjawisk. Tego typu wykorzystanie indukcji eliminacyjnej
rozszerza klasę pytań, na które indukcja eliminacyjna może dać odpowiedź. Takie pojmo-
wanie indukcji pozwala nam na wyodrębnianie w sferze skutkowej nie jednego, lecz sze-
regu zjawisk, a tym samym badanie powiązań o bardziej skomplikowanym charakterze.
Szczegółową metodą indukcji eliminacyjnej są kanony stworzone przez angielskiego 419
XIX-wiecznego logika Johna Stuarta Milla41. Zaproponował on dla przeprowadzenia
wnioskowań mających na celu ustalenie związków przyczynowo-skutkowych pięć ka-
nonów42. Należą do nich: kanon zgodności, kanon różnicy, połączony kanon zgodności
41
Pierwszy badania nad indukcją eliminacyjną rozpoczął F. Bacon, tworząc tzw. tabele obec-
ności, tabele nieobecności w tym co najbliższe oraz tabele stopniowań. Badania nad nią prowadzili
również J. Herschel oraz B. Minto.
42
Są one przedstawione w ósmym rozdziale III tomu jego najważniejszego dzieła – A System
of Logic. Ratiocinative and Inductive – który był zatytułowany „O czterech metodach badania ekspe-
rymentalnego”. Można się więc zastanawiać, dlaczego przedstawione w nim zostało pięć kanonów.
Wytłumaczeniem może być, pomijając możliwość pomyłki J.S. Milla, to, że jeden z proponowanych
przez niego kanonów, kanon zmian towarzyszących, nie jest w rzeczywistości kanonem o charak-
terze eliminacyjnym.
i różnicy, kanon reszt oraz kanon zmian towarzyszących. Kanony te stanowią typy wnio-
skowań, które w przeważającej większości można uznać za odmiany tłumaczenia. Wy-
jątek stanowi połączony kanon jedynej zgodności i jedynej różnicy, który ma charakter
tłumaczeniowo-sprawdzający.
420 Kanon zgodności, nazywany też kanonem jedynej zgodności, można ująć w następu-
jącym schemacie:
Sfera przyczynowa: Sfera skutkowa:

Występowanie zjawisk A B C D E Występowanie zjawisk Z1
Występowanie zjawisk B C D E Występowanie zjawisk Z1
Występowanie zjawisk A B D E Występowanie zjawisk Z1
Występowanie zjawisk A B C E Występowanie zjawisk Z1
Występowanie zjawisk A B C D Występowanie zjawisk Z1
Zatem: B jest przyczyną Z1
W przedstawionym schemacie wyodrębniono w strefie przyczynowej pięć zjawisk:

A B C D E. Następnie dokonywano kolejnych eliminacji zjawisk w sferze przyczynowej,
z wyjątkiem jednego tylko zjawiska B, przy czym za każdym razem w sferze skutkowej
występowało zjawisko Z1. Na tej podstawie – kierując się tym, że zjawisko Z1 występowało
jednocześnie z różnymi zjawiskami, co do których zakłada się, że są przyczyną powstania
zjawiska Z1, a jednocześnie wśród tych zjawisk zawsze występowało zjawisko B, podczas
gdy inne nie zawsze występowały – stwierdzamy, że to prawdopodobnie zjawisko B jest
przyczyną występowania zjawiska Z1. Kanon jedynej zgodności nie jest wnioskowaniem
niezawodnym, a to ze względu na fakt, że przy ustalaniu tego, jakie zjawiska znaleźć się
mają w sferze przyczynowej, mogliśmy popełnić błąd polegający na nieuwzględnieniu
wśród nich pewnego zjawiska (np. zjawiska F), które również stale występowało w sferze
przyczynowej i było rzeczywistą przyczyną powstania skutku Z143.
421 Kanon różnicy, nazywany też kanonem jedynej różnicy, ma następujący schemat
rozumowania:

Występowanie zjawisk A B C D E Występowanie zjawiska Z1
Występowanie zjawisk A B D E Występowanie zjawiska Z1
Występowanie zjawisk A C D E Zjawisko Z1 nie występuje
43
Przy określaniu zjawisk mających wchodzić w sferę przyczynową należy zachować szczególną
ostrożność, o czym przekona nas przykład często przytaczany przez krytyków metod indukcji elimi-
nacyjnej, a zwłaszcza kanonu jedynej zgodności. Osoba często upijająca się postanowiła zerwać ze
zgubnym nałogiem i w związku z tym przeprowadziła obserwację, której celem miało być stwier-
dzenie, co jest przyczyną powstawania u niej stanu nietrzeźwości, po to, aby móc tę przyczynę wyeli-
minować. Przez pięć wieczorów rejestrowała dane. Pitymi przez nią trunkami były: szkocka z wodą
sodową, burbon z wodą sodową, koniak z wodą sodową, rum z wodą sodową oraz gin z wodą sodową.
Na tej podstawie, stosując kanon jedynej zgodności, doszła do wniosku, że nie powinna pić wody
sodowej. Przyczyną nietrzeźwości było oczywiście picie alkoholu, a wysnucie przez nią fałszywego
wniosku o szkodliwości wody sodowej wynikało z niewłaściwego określenia zjawisk występujących
w sferze przyczynowej.
Jego zastosowanie polega na eliminowaniu ze sfery przyczynowej określonego zja-

wiska i obserwowaniu występowania zjawiska Z1. W przedstawionym wyżej schemacie
w trzecim etapie badawczym usunięto ze sfery przyczynowej zjawisko B, przy czym
zaobserwowano, że zjawisko Z1 przestało występować. Na tej podstawie, ponieważ
zjawisko Z1 stale występowało przy występowaniu zjawiska B i jednocześnie nie wy-
stąpiło, gdy nie wystąpiło zjawisko B, choć inne zjawiska występowały stale, wysnuć
można wniosek, że to zjawisko B jest przyczyną powstawania zjawiska Z1. Zauważyć
należy, że stosując kanon jedynej różnicy, który był zresztą uznawany przez J.S. Milla
za najbardziej użyteczny, możemy szybciej dojść do poszukiwanego przez nas wniosku
niż przy zastosowaniu kanonu jedynej zgodności44. Trzeba jednak podkreślić, że kanon
jedynej różnicy jest również wnioskowaniem zawodnym i to z tego samego powodu,
dla którego zawodny jest kanon jedynej zgodności.
Ponieważ zarówno kanon jedynej zgodności, jak i jedynej różnicy są ze względu na

błędy, jakie mogą być popełnione w związku z ustalaniem zjawisk występujących
w sferze przyczynowej, wnioskowaniami zawodnymi, w celu uzyskania wniosków
o większym stopniu pewności można stosować połączony kanon jedynej zgodności
i jedynej różnicy. W kanonie tym najpierw poprzez zastosowanie kanonu jedynej
zgodności ustala się, że określone zjawisko A jest przyczyną powstawania zjawiska Z1,
a następnie stosuje się kanon jedynej różnicy w celu zweryfikowania tego twierdzenia.
Jeżeli nasze twierdzenie o tym, że zjawisko A powoduje występowanie zjawiska Z1, jest
prawdziwe, to usunięcie A ze sfery przyczynowej powinno wywołać skutek w postaci
niewystępowania zjawiska Z1. Jeżeli jednak okazałoby się, że usunięcie A nie spowo-
duje braku wystąpienia zjawiska Z1, to będziemy musieli uznać, że zjawisko A nie jest
przyczyną powstawania zjawiska Z1 i istnieje jakieś inne zjawisko nieuwzględnione
przez nas wśród zjawisk wymienionych w sferze przyczynowej, które jest rzeczywistą
przyczyną jego powstawania. Należy zauważyć, że połączony kanon jedynej zgodności
i jedynej różnicy pozwala na wysnucie wniosku z dużo większym stopniem pewności,
niż ma to miejsce w przypadku stosowania każdego z tych kanonów oddzielnie. Nie
oznacza to jednak, że wnioskowania o tym charakterze są całkowicie pewne. Zjawisko
będące rzeczywistą przyczyną zjawiska Z1 może bowiem być np. zjawiskiem powodu-
jącym powstanie A bądź też zjawiskiem, które przy wyeliminowaniu A przypadkowo
również nie wystąpiło.
Czwartym kanonem eliminacyjnym jest kanon reszt. Kanon ten opiera się na zało- 422
żeniu, że to, co pozostaje niewyjaśnione w sferze skutkowej, jest wynikiem oddziały-
wania tego, co pozostaje niewyjaśnione w sferze przyczynowej45. Schemat wniosko-
wania zgodnego z tym kanonem przedstawiony jest poniżej:
44
Przy dużym szczęściu wystarczy dla wysnucia wniosku już pierwsze wyeliminowanie zja-
wiska ze sfery przyczynowej. Jedynie przy dużym braku szczęścia wysnucie wniosku będzie do-
konane po wykonaniu liczby eliminacji takiej samej jak przy zastosowaniu kanonu jedynej zgod-
ności.
45
J.S. Mill, opisując ten kanon, stwierdza: „Odejmijmy od danego zjawiska tę jego część, którą
znamy dzięki dokonanym uprzednio indukcjom jako skutek określonych poprzedników, a reszta
zjawiska będzie to skutek pozostałych poprzedników”. Mówiąc inaczej, formułuje myśl, że jeżeli
całość AB jest przyczyną całości ab, zaś B jest przyczyną b, to A jest przyczyną a. Taki opis kanonu
reszt znajduje się w: T. Kotarbiński, Wykłady z dziejów logiki, Warszawa 1985, s. 208.

Występowanie zjawisk A B C Występowanie zjawisk Z1 Z2
Występowanie zjawisk A B Występowanie zjawiska Z2
Zatem: C jest przyczyną zjawiska Z1
Kanon ten różni się od wszystkich pozostałych tym, że posiada co najmniej jedną prze-
słankę, która wyraża wcześniej stwierdzoną zależność pomiędzy zjawiskami sfery
przyczynowej i skutkowej. W przedstawionym wyżej schemacie wyraża to wiersz drugi
stwierdzający, że zjawiska A i B są powodem występowania zjawiska Z2.
Wnioskowanie oparte na kanonie reszt nie jest, co oczywiste, rozumowaniem nieza-

wodnym. Wynika to z jednej strony z tego, że podobnie jak w przypadku innych ka-
nonów nie wiemy, czy w sferze przyczynowej ujęliśmy wszystkie istotne zjawiska,
z drugiej zaś z tego, że konieczne dla stosowania tego kanonu uprzednie ustalenie
związków przyczynowo-skutkowych między zjawiskami nie musiało być właściwe.
Stąd też uznaje się, że kanon ten ma najmniejszą moc uprawdopodobniającą, a tym
samym jego stosowanie wymaga zachowania szczególnej ostrożności.
423 Ostatni z proponowanych przez J.S. Milla kanonów, kanon zmian towarzyszących,
był traktowany przez samego twórcę jako dodatkowy. Dopuszczał on jego stosowanie
tylko wtedy, kiedy nie można było zastosować kanonu jedynej różnicy. Schemat wnio-
skowania zgodnego z tym kanonem przedstawia się następująco:

Występowanie zjawisk A B C D Występowanie zjawiska Z1
Występowanie zjawisk A* B C D Występowanie zjawiska Z1
Występowanie zjawisk A B* C D Występowanie zjawiska Z1*
Występowanie zjawisk A B C* D Występowanie zjawiska Z1
Występowanie zjawisk A B C D* Występowanie zjawiska Z1
Występująca w schemacie tego wnioskowania gwiazdka oznacza zmianę stopnia od-

działywania określonego zjawiska w sferze przyczynowej bądź zachodzenie zmian
w zjawisku w sferze skutkowej.
Istotą kanonu zmian towarzyszących jest to, że w przeciwieństwie do innych kanonów

nie dochodzi tu do eliminowania zjawisk w sferze przyczynowej, lecz jedynie do zmiany
siły stopnia ich oddziaływania. Dokonując zmiany stopnia siły oddziaływania każdego
ze zjawisk w sferze przyczynowej, dokonujemy jednocześnie obserwacji zjawiska Z1.
Zgodnie bowiem z tym, co twierdził J.S. Mill: „Każde zjawisko zmieniające się w jakiś
sposób, ilekroć inne zjawisko zmienia się w sposób określony, jest bądź przyczyną lub
skutkiem tego zjawiska, bądź jest z nim związane jakimś stosunkiem przyczynowym”.
W przedstawionym schemacie na drugim etapie badania dokonaliśmy zmiany natę-
żenia oddziaływania czynnika B i jednocześnie zaobserwowaliśmy zmiany następujące
w zjawisku Z1, co pozwoliło nam na sformułowanie wniosku, że to B jest przyczyną
powstawania zjawiska Z1. Rzecz jasna, również i to wnioskowanie nie ma charakteru
wnioskowania niezawodnego.
6. Inne podziały wnioskowań 199
Przedstawione wyżej kanony indukcji eliminacyjnej J.S. Milla poddawane są szerokiej 424
krytyce46. Przede wszystkim podkreśla się ich stosunkowo ograniczoną użyteczność.
Stosowanie kanonów zakłada bowiem (z wyjątkiem kanonu zmian towarzyszących),
że potrafimy z łatwością doprowadzić do wyeliminowania określonych zjawisk ze sfery
przyczynowej. Tak oczywiście nie jest. Wyobraźmy sobie, że usiłujemy wyeliminować
ze sfery przyczynowej grawitację. Stąd też utarł się pogląd, że jedynym kanonem, jaki
daje się stosować w naukach empirycznych z dość dobrym skutkiem, jest kanon zmian
towarzyszących47. Wnioskowania przeprowadzane zgodnie z tymi kanonami są wnio-
skowaniami zawodnymi, i to nie tylko z podanych powodów polegających na możli-
wości dokonania błędnych zakwalifikowań określonych zjawisk do sfery przyczynowej.
Wystarczy np., co jest wysoce prawdopodobne, że to, co uznamy za przyczynę, jest je-
dynie częścią przyczyny, a już całe wnioskowanie uznane przez nas za pewne okaże
się zawodne. Z drugiej jednak strony podkreśla się, że stosując kanon jedynej różnicy,
L. Pasteurowi udało się odrzucić koncepcję samorództwa, a zastosowanie kanonu reszt
doprowadziło U. Leverriera do odkrycia Neptuna. Z wnioskowań opartych na tych ka-
nonach wysnuwał wnioski również B. Pascal. Krytyka kanonów indukcji eliminacyjnej
przeprowadzona z punktu widzenia logiki jest więc może zbyt surowa48.
6. Inne podziały wnioskowań

6. Inne podziały wnioskowań
Obok przedstawionego podziału wnioskowań na wnioskowania niezawodne i zawodne
możliwe jest również dokonanie podziału wnioskowań według innych kryteriów. Pro-
ponowane przez różnych autorów podziały mają różnorodny i często skomplikowany
charakter49. Ograniczymy się do przedstawienia tylko kilku z nich, wskazując jedno-
cześnie jedynie na najważniejsze ich cechy.
Pierwszy z tradycyjnych podziałów to podział na wnioskowania dedukcyjne i reduk- 425
cyjne50. Za podstawę przeprowadzonego podziału przyjmuje się tu kierunek wnio-
skowań. Cechą wnioskowania dedukcyjnego ma być uznawanie następstwa na
podstawie racji (wnioskowanie biegnie od racji będącej przesłanką do następstwa będą-
cego wnioskiem), cechą zaś wnioskowania redukcyjnego (łac. reductio – prowadzenie
wstecz) ma być to, że biegnie ono od następstwa będącego przesłanką do racji będącej
wnioskiem. Podział ten ma zupełnie inny charakter niż przyjęty przez nas podział na
rozumowania niezawodne i zawodne. Podziały te nie pokrywają się ze sobą. Część
46
Jak twierdzi T. Kotarbiński: „Przy surowym prześladowczym traktowaniu kanonów Milla nie
zostaje z nich kamień na kamieniu”. Patrz: T. Kotarbiński, Wykłady…, s. 211.
47
Paradoksalnie jest to kanon, który J.S. Mill uznawał za najmniej użyteczny.
48
Należy zauważyć, że przy spełnieniu pewnych warunków wnioskowania oparte na kanonie
indukcji eliminacyjnej mogą stać się wnioskowaniami niezawodnymi. Dzieje się tak w sytuacji,
w której: 1) zbiór przyczyn jest wyczerpujący i obejmuje wszystkie możliwe przyczyny, 2) przyczyny
te występują rozłącznie, 3) jedna i tylko jedna przyczyna powoduje skutek Z.
49
W literaturze przedmiotowej można odnaleźć wiele proponowanych klasyfikacji rozumowań –
patrz choćby: E. Nieznański, op.cit., s. 115; J. Sobiecki, W kręgu logiki, Tarczyn 1996, s. 193.
50
Pierwszym, który zaproponował taki podział wnioskowań, był J. Łukasiewicz. Podział ten ak-
ceptowany jest również m.in. przez T. Kotarbińskiego, Elementy…, s. 213, a także T. Czeżowskiego,
Główne zasady nauk filozoficznych, Toruń 1946. Krytycznie na jego temat wypowiadał się K. Ajdukie-
wicz, Klasyfikacja…
wnioskowań niezawodnych, np. dowodzenie, jest w tym rozumieniu wnioskowaniem

redukcyjnym51, podobnie jak część rozumowań zawodnych, np. indukcja niezupełna.
426 Innym proponowanym podziałem wnioskowań jest podział na wnioskowania deduk-
cyjne i niededukcyjne52. Wnioskowania dedukcyjne charakteryzować ma to, że opie-
rają się one na wynikaniu logicznym, w którym uznana za prawdziwą jest racja. Ich
cechą ma być to, że wniosek wynika logicznie z przesłanek, a wnioskowania te prowa-
dzone są z wykorzystaniem niezawodnych schematów inferencyjnych. Wnioskowania
niededukcyjne z kolei to takie, w których prawdziwe jest następstwo. Wnioskowania
te opierają się na związkach innych niż wynikanie logiczne. Ich istotną cechą jest to,
że wniosek nie wynika w nich logicznie z przesłanek, choć nie jest wykluczone w przy-
padku niektórych z nich wynikanie przesłanek z wniosku. Podział ten w części po-
krywa się z proponowanym przez nas podziałem na wnioskowania niezawodne i za-
wodne. Występują jednak różnice, np. w zaklasyfikowaniu indukcji zupełnej, która
przy tym podziale jest wnioskowaniem niededukcyjnym. Podobnie rzecz się ma ze
sprawdzaniem negatywnym.
Spotykamy oprócz tego jeszcze inne podziały wnioskowań: na dedukcyjne i induk-
cyjne53, progresywne i regresywne, odkrywcze i zarazem uzasadniające oraz tylko uza-
sadniające, a także dobierające rację do następstwa i następstwa do racji. Nie będą one
przez nas omawiane jako posiadające, naszym zdaniem, jedynie wtórny charakter54.
7. Błędy we wnioskowaniach
7. Błędy we wnioskowaniach
Przeprowadzający wnioskowanie zarówno o niezawodnym, jak i zawodnym charak-
terze może popełnić wiele błędów55. Poniżej przedstawimy krótką charakterystykę naj-
częściej spotykanych.
427 Błąd materialny (merytoryczny) jest błędem mogącym występować we wszystkich
wnioskowaniach. Polega on na przyjęciu we wnioskowaniu fałszywej przesłanki.
Popełnia go np. ten, kto – uznając, że osoby, które nie ukończyły 13 lat, nie posiadają zdol-
ności prawnej – twierdzi, że da się stąd wysnuć wniosek, że pięcioletnie dziecko nie może być
spadkobiercą. Osoba ta przyjęła fałszywą przesłankę, myląc pojęcie zdolności do czynności
prawnych ze zdolnością prawną.
51
T. Kotarbiński, Elementy…, s. 220, pisze: „Pozostaje druga odmiana redukcji – dowodzenie”.
52
Taki podział wnioskowań proponowany jest m.in. przez E. Nieznańskiego, op.cit., s. 123,
w przedstawionej przez niego klasyfikacji rozumowań.
53
O podziale takim patrz J. Przybyłowski, Logika z ogólną metodologią nauk, Gdańsk 2003,
s. 157.
54
Bliżej na temat podziału wnioskowań na progresywne, regresywne; odkrywcze i zarazem
uzasadniające i tylko uzasadniające oraz na wnioskowania biegnące od racji do następstwa i od
następstwa do racji patrz w: W. Wolter, M. Lipczyńska, Elementy logiki. Wykład dla prawników,
Warszawa–Wrocław 1980, s. 122 oraz T. Kotarbiński, Elementy…, s. 220–221.
55
Błędy we wnioskowaniach mogą mieć bardzo różnorodny charakter. Część z nich należy do
kategorii błędów w przekazywaniu myśli. Patrz rozdział X pkt 3. Autorem pierwszego systematycz-
nego ujęcia błędów logicznych był Arystoteles, który wyróżniał błędy zależne od języka ( fallacia in
dictionem) i błędy niezależne od języka ( fallacia extra dictionem). Od tego czasu pojawiło się wiele
różnych i bardzo odmiennych ich klasyfikacji. Patrz bliżej odpowiednie hasła: K. Szymanek, Sztuka
argumentacji. Slownik terminologiczny, Warszawa 2001.
7. Błędy we wnioskowaniach 201
Należy zauważyć, że błąd materialny ma w swej istocie pozalogiczny charakter,

a jego odkrycie jest sprawą odpowiedniej dziedziny wiedzy, której twierdzeń prze-
słanka dotyczy.
Błąd formalny (non sequitur) dotyczy jedynie wnioskowań o charakterze nieza- 428
wodnym i polega na oparciu się we wnioskowaniu na schemacie niebędącym prawem
logicznym56. Charakter popełnianych błędów formalnych jest uzależniony od tego, z ja-
kimi systemami wnioskowań niezawodnych mamy do czynienia.
Do błędów popełnianych najczęściej we wnioskowaniach opartych na klasycznym ra-

chunku zdań należą: błąd stwierdzenia poprzednika w oparciu o następnik oraz błąd
zanegowania poprzednika.
Błąd stwierdzenia poprzednika w oparciu o następnik polega na tym, że uznając za 429

prawdziwe zdanie opierające się na implikacji i wiedząc, że prawdziwy jest następnik,
przyjmuje się, że również poprzednik jest prawdziwy.
Uznając za prawdziwe zdanie: „Jeżeli Jan uczęszcza na wykłady prowadzone przez profe-
sora A.M., to Jan wie, jak profesor A.M. wygląda” i zdanie „Jan wie, jak profesor A.M. wyglą-
da”, dochodzimy na tej podstawie do wniosku, że prawdziwe jest zdanie: „Jan uczęszcza na
wykłady profesora A.M.”.
Przyjęcie takiego wniosku jest błędem, ponieważ wnioskowanie przebiega według

schematu:
[(p → q) ∧ q] → p,
który nie jest tautologią rachunku zdań.
Błąd zanegowania poprzednika popełnia ten, kto w oparciu o przesłankę (p → q) 430

i przesłankę ~p błędnie wnioskuje, że prawdziwe jest zdanie ~q.
Egzemplifikacją tego błędu może być następujące rozumowanie: „Jeżeli Piotr jest prawnikiem,
to Piotr ukończył wyższe studia”, a zatem: „Jeżeli Piotr nie jest prawnikiem, to Piotr nie ukoń-
czył wyższych studiów”.
Często popełnianymi błędami są też błąd fałszywego połączenia i błąd fałszywego po-
działu.
Błąd fałszywego połączenia ( fallacium a sensu diviso ad sensum compositum) polega 431
na tym, że na podstawie przesłanki stwierdzającej, że każda część przedmiotu X ma
własność W, wnioskujemy, że cały przedmiot X ma własność W.
Błąd ten popełnia np. ten, kto z faktu, że „elementy użyte do budowy gmachu są małe”, wy-
snuwa wniosek, że „gmach jest mały”.
Błąd fałszywego podziału ( fallacium a sensu composito ad sensum divisum) jest od- 432
wróceniem błędu fałszywego połączenia i polega na przyjęciu na podstawie przesłanki
stwierdzającej, że pewien zbiór ma określoną własność, wniosku, że własność tę po-
siada każdy element tego zbioru.
56
Błąd ten nie jest natomiast błędem w rozumowaniach zawodnych. Cechą wnioskowań zawod-
nych jest bowiem właśnie to, że nie opierają się na schematach będących prawami logicznymi.
Błąd taki popełnia np. ten, kto z faktu, że określona budowla jest duża, wysnuwa wniosek, że
duży jest każdy z jej elementów.
433 Istotnym błędem, i to takim, którego prawnik powinien się w szczególności wystrzegać,
jest błąd następstwa (post hoc ergo propter hoc57). Polega on na tym, że z faktu, że
wydarzenie A poprzedza wydarzenie B, wysnuwamy wniosek, że wydarzenie A jest
przyczyną wydarzenia B. Błąd taki polega na wnioskowaniu z następstwa czasowego
na powiązanie przyczynowe. Błędu tego należy się w szczególności wystrzegać przy
ustalaniu związków przyczynowych na gruncie prawa karnego.
Dla przykładu błędem będzie stwierdzenie na podstawie faktu, iż śmierć ofiary nastąpiła po
uderzeniu, że nastąpiła na skutek uderzenia.
434 Kolejnymi błędami we wnioskowaniach są błąd wnioskowania z reguły na wyjątek

i błąd wnioskowania z wyjątku na regułę.
Pierwszy z błędów popełnia np. ten, kto z faktu obowiązywania art. 148 § 1 Kodeksu karnego
zakazującego zabicia człowieka wysnuwa wniosek, że nie istnieje żadna sytuacja, w której
dopuszczalne jest zabicie człowieka. Tymczasem prawo karne dopuszcza taką możliwość po-
przez zastosowanie art. 25 Kodeksu karnego, który dotyczy obrony koniecznej, a także po-
przez art. 26 Kodeksu karnego dotyczący stanu wyższej konieczności.
Drugi z błędów popełnia z kolei ten, kto, nie rozpoznając, że chodzi o pewien wyjątek, uznaje,
że chodzi o regułę. Na przykład jeżeli ktoś, kto wie, że w przypadku bezpodstawnego wzbo-
gacenia możliwe jest zwrócenie wartości uzyskanej korzyści majątkowej, uznaje na tej pod-
stawie, że można tak uczynić w każdej sytuacji. W rzeczywistości tak jednak nie jest. Zgodnie
z art. 405 Kodeksu cywilnego pierwszeństwo ma wydanie korzyści w naturze, a zwrócenie
wartości uzyskanej korzyści majątkowej jest możliwe jedynie wówczas, jeżeli wydanie ko-
rzyści w naturze jest niemożliwe.
435 Błąd nieznajomości dowodzonej tezy (ignoratio elenchi – dosł. nieznajomość sprzecz-
ności) polega na tym, że przeprowadzający wnioskowanie uzasadnia nie tę tezę, którą
miał udowodnić. Błąd ten jest wynikiem tego, co możemy nazwać straceniem wątku.
Popełnia go dla przykładu ten, kto, chcąc udowodnić, że oskarżony jest winny przestępstwa,
prowadzi następujące wnioskowanie: „oskarżony spożywał alkohol, a także nie starał się
o podjęcie pracy zarobkowej, jest więc osobą, której zachowania są aspołeczne”.
436 Błąd nieuzasadnienia przesłanki (petitio principii – żądanie początku) to błąd pole-
gający na przyjęciu jakichś przesłanek bez należytego uzasadnienia.
Popełnia go np. ten, kto twierdzi, że oskarżony nie popełnił przestępstwa, ponieważ w mo-
mencie popełnienia czynu znajdował się w innym miejscu, w sytuacji, w której fakt pozosta-
wania oskarżonego w tym czasie w innym miejscu nie jest udowodniony.
437 Błędne koło w dowodzeniu (circulus vitiosus) polega na przyjęciu za przesłankę tego,
co ma być w danym dowodzeniu wywnioskowane.
Taki błąd popełnia ten, kto twierdzi, że „Arystoteles był wspaniałym logikiem, bo napisał
Analityki, Analityki zaś są wspaniałym dziełem, bo zostały napisane przez Arystotelesa, który
był wspaniałym logikiem”.
57
Błąd następstwa jest szczególnym przypadkiem błędu fałszywej przyczyny (non causa pro
causa). Podobnym błędem jest błąd równoczesności (cum hoc ergo propter hoc), polegający na tym,
że wnioskuje się, że A jest przyczyną B wyłącznie na tej podstawie, że B występuje lub wystąpiło
jednocześnie z A.
7. Błędy we wnioskowaniach 203
Błąd fałszywej analogii polega na przyjęciu fałszywego założenia o związku między 438
cechami podobnych przedmiotów.
Błąd ten np. popełnia ten, kto z przesłanki stwierdzającej, że w dwóch kolejnych turach egza-
minacyjnych osoby siedzące przy oknie otrzymały oceny niedostateczne, wysnułby wniosek,
że w kolejnej turze osoba, która usiądzie przy oknie, również otrzyma ocenę niedostateczną.
Między miejscem zajmowanym przez określoną osobę w czasie egzaminu a oceną, jaką otrzy-
muje, nie ma bowiem żadnego związku.
Rozdział X
Przekazywanie myśli
Rozdział X. Przekazywanie myśli
1. Pytania i odpowiedzi
1. Pytania i odpowiedzi
439 Z informacji przedstawionych w rozdziale II na temat zdania jednoznacznie wynika,
że pojęcie zdania w sensie logicznym nie jest tożsame z pojęciem zdania w sensie gra-
matycznym. Tezę tę doskonale potwierdzają stawiane i nam, i przez nas pytania, które
będąc zdaniami w sensie gramatycznym, nie są zdaniami w sensie logicznym. Pytania
nic bowiem nie stwierdzają, niczego nie opisują i w związku z tym nie można im przy-
pisać wartości logicznej. O wypowiedziach typu „Czy byłeś wczoraj w kinie?”, „Kto jest
najlepszym skoczkiem narciarskim świata?”, „Jak doszło do upadku Cesarstwa Rzym-
skiego?” nie sposób przecież orzec, iż są prawdziwe albo fałszywe. Wartość logiczną
mogą mieć dopiero odpowiedzi na te pytania, a nie same pytania.
440 Pytanie zbudowane jest z partykuły pytajnej, po której występuje zdanie w sensie lo-
gicznym lub fragment takiego zdania, natomiast na końcu stawia się zamiast kropki
znak zapytania. Można też spotkać pytania niezawierające partykuły pytajnej; o cha-
rakterze pytajnym takich wypowiedzi świadczy w mowie odpowiednia intonacja,
a w piśmie – znak zapytania („Byłeś na wykładzie?”).
441 Analiza pytań z punktu widzenia szeroko rozumianej logiki nie ma zbyt długiej hi-
storii, początki badań tego typu miały miejsce dopiero w XIX w. Za ich prekursora
uznaje się Bernarda Bolzano, a niezwykle istotną rolę w tym zakresie odegrał również
Polak Kazimierz Ajdukiewicz. Pierwotnie ograniczano się do opisu pytań w ujęciu se-
miotycznym i metodologicznym, z czasem dopiero zaczęto przedstawiać charaktery-
stykę pytań z punktu widzenia logiki formalnej. Dziś mówi się już nawet o wyodręb-
nieniu się logiki pytań, zwanej też logiką erotetyczną. W naszych rozważaniach na
temat pytań skoncentrujemy się na bardziej przydatnych prawnikowi zagadnieniach
semiotycznych1.
442 Pytania można dzielić na zamknięte i otwarte. Zadając pytanie zamknięte, wyzna-
czamy równocześnie schemat odpowiedzi.
1
Takie ujęcie problematyki pytań zob. też: K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, Warszawa
1975, s. 86 i n.; Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 2001, s. 130 i n.; Logika formalna. Zarys
encyklopedyczny, pod red. W. Marciszewskiego, Warszawa 1987, s. 296–297.
1. Pytania i odpowiedzi 205
Pytając „Ilu posłów wchodzi w skład Sejmu?”, oczekujemy odpowiedzi „W skład Sejmu wchodzi
n posłów”, gdzie n jest odpowiednią liczbą naturalną. Z kolei pytanie (również zamknięte)
„Czy Prezydentowi przysługuje inicjatywa ustawodawcza?” przesądza, że odpowiedzią, jakiej
się spodziewamy, jest zdanie „Tak, Prezydentowi przysługuje inicjatywa ustawodawcza” albo
„Nie, Prezydentowi nie przysługuje inicjatywa ustawodawcza”.
Pytaniami zamkniętymi są też pytania ankietowe z zamkniętą listą odpowiedzi i za-

mieszczone w aneksie do niniejszej książki pytania egzaminacyjne.
Sytuacja odmiennie przedstawia się w przypadku pytań otwartych, przy których 443
w ogóle trudno mówić o schemacie odpowiedzi.
Na przykład pytania „Jak doszło do tego wypadku samochodowego?” lub „Dlaczego wielu ab-
solwentów szkół średnich chce studiować prawo?” wymagają nieco dłuższego wywodu. Nie
sposób przewidzieć, z ilu zdań i jak zbudowanych będzie składać się odpowiedź.
Kryterium: wyznaczanie schematu odpowiedzi
Innym podziałem pytań jest wyróżnianie pytań rozstrzygnięcia i dopełnienia. Do 444

pierwszej z tych grup zaliczymy pytania zaczynające się od partykuły pytajnej „czy”
(„Czy umiesz grać w brydża?”) i pytania dające się sprowadzić do takiej struktury („Po-
życzysz mi 1000 zł?”). Pozostałe pytania nazywamy pytaniami dopełnienia.
Dokładniej budowę pytań i odpowiedzi prześledzimy na przykładzie pytania „Który 445

z kontynentów jest największy?”. Wyznacza ono schemat odpowiedzi „x jest najwięk-
szym kontynentem”, gdzie x należy do zbioru kontynentów. Ten będący funkcją zda-
niową schemat odpowiedzi zwany jest daną pytania lub datum quaestionis. Zbiór
wszystkich x, który określimy jako zbiór Z (w naszym przypadku zbiór wszystkich
kontynentów), to natomiast tzw. zakres niewiadomej pytania. Jeżeli w odpowiedzi
na dane pytanie wystąpi element z zakresu niewiadomej pytania, to taka odpowiedź
będzie odpowiedzią właściwą, natomiast wtedy, gdy partykułę pytajną zastąpimy
elementem nienależącym do tego zakresu, otrzymamy odpowiedź niewłaściwą.
Podkreślamy przy tym, że odpowiedzią właściwą może być zarówno zdanie praw-
dziwe, jak i fałszywe. Tak więc odpowiedziami właściwymi na postawione pytanie
będą m.in. zdania: „Azja jest największym kontynentem”, „Europa jest największym
kontynentem” czy też „Antarktyda jest największym kontynentem”, ale już odpowiedź
„Polska jest największym kontynentem” będzie uznana za niewłaściwą.
Powyższy przykład pozwala też dobrze wyjaśnić pojęcie pozytywnego i negatywnego 446
założenia pytania. Pozytywne założenie pytania jest stwierdzeniem, że wśród od-
powiedzi właściwych na dane pytanie istnieje przynajmniej jedno zdanie prawdziwe,
poprzez założenie negatywne stwierdzamy zaś, iż w zbiorze takich odpowiedzi jest co
najmniej jedno zdanie fałszywe. Symbolicznie pozytywne założenie pytania odnoszące
się do analizowanego przykładu zapiszemy:
x(x ∈ Z ∧ x jest największym kontynentem)
206 Rozdział X. Przekazywanie myśli
a założenie negatywne:
x(x ∈ Z ∧ x nie jest największym kontynentem)
447 Jeżeli w przypadku jakiegoś pytania jego pozytywne lub negatywne założenie jest zda-
niem fałszywym, to wówczas mamy do czynienia z pytaniem niewłaściwie posta-
wionym.
Przykładowo pytanie „Kto z Polaków otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii?”

ma fałszywe pozytywne założenie pytania, a pytanie „Które z państw nadbałtyckich leży
w Europie?” – fałszywe negatywne założenie pytania. Do grupy pytań niewłaśc iwie posta-
wionych zaliczymy także skierowane do uczciwego człowieka pytanie: „Czy przestałeś już
zajmować się paserstwem?”. Poprawna odpowiedź na każde z tych pytań powinna sprowa-
dzać się do zniesienia pozytywnego lub negatywnego założenia pytania. Odpowiedzi te wy-
glądałyby więc kolejno następująco: „Żaden Polak nie otrzymał Nagrody Nobla w dziedzinie
ekonomii”, „Każde z państw nadbałtyckich leży w Europie” i „Nigdy nie zajmowałem się
paserstwem”.
Co istotne, podane odpowiedzi, będąc prawdziwymi, równocześnie są niewłaściwymi.

Wskazuje to, że także wśród odpowiedzi niewłaściwych (podobnie jak przy odpowie-
dziach właściwych) mogą występować zdania prawdziwe i fałszywe.
Kryterium: odniesienie do zakresu niewiadomej pytania
448 Wracając jeszcze do właściwie postawionych pytań rozstrzygnięcia, dodajmy, że

mogą one być pytaniami dwu- albo wieloczłonowymi. Poprawnie sformułowane wie-
loczłonowe pytanie rozstrzygnięcia wymaga istnienia odpowiedzi pozytywnej tylko
na jedno z pytań składowych, a na wszystkie pozostałe pytania – odpowiedzi nega-
tywnych (tzw. założenie jedyności). Założenie to jest spełnione tylko wtedy, gdy odpo-
wiedzi na pytania składowe są jednoznaczne i wzajemnie się wykluczają2.
Pytanie „Czy wczoraj padał deszcz?” jest dwuczłonowe, gdyż posiada ono tylko dwie
odpowiedzi właśc iwe („Wczoraj padał deszcz” oraz „Wczoraj nie padał deszcz”) będące
względem siebie zdaniami sprzecznymi. Natomiast np. pytanie „Czy najtrudniejszym
przedmiotem na pierwszym roku studiów prawniczych jest logika, czy wstęp do prawo-
znawstwa, czy prawo rzymskie?” jest już wieloczłonowym pytaniem rozstrzygnięcia. Wy-
stępują tu więcej niż dwie odpowiedzi właśc iwe (w tym przypadku – trzy: „Logika jest
najtrudniejszym przedmiotem na pierwszym roku studiów prawniczych”, „Wstęp do pra-
woznawstwa jest najtrudniejszym przedmiotem…” oraz „Prawo rzymskie jest najtrudniej-
szym przedmiotem…”).
Jeżeli znamy odpowiedź na jedno z pytań składowych wieloczłonowego pytania rozstrzyg-

nięcia i jest ona pozytywna, to wiemy zarazem, że odpowiedzi na wszystkie pozostałe py-
tania składowe są negatywne. Jeśli natomiast znamy odpowiedź na tylko jedno pytanie
składowe i jest ona negatywna (np. „Logika nie jest najtrudniejszym przedmiotem na pierw-
2
Por. J. Giedymin, Problemy, założenia, rozstrzygnięcia, Poznań 1964, rozdz. IV.
1. Pytania i odpowiedzi 207
szym roku studiów prawniczych”), to nie możemy określ ić odpowiedzi na pozostałe pytania
składowe wieloczłonowego pytania rozstrzygnięcia – wiemy jedynie, że jedna z pozostałych
odpowiedzi jest twierdząca (ale nie wiemy która).
Kryterium: zastosowana partykuła pytania
Oprócz podziałów odpowiedzi na odpowiedzi prawdziwe i fałszywe oraz na właściwe 449

i niewłaściwe możemy wyróżnić odpowiedzi całkowite wprost, całkowite niewprost
i częściowe. Jeżeli na pytanie „Które miasto jest stolicą Polski?” padnie odpowiedź
„Warszawa jest stolicą Polski”, to będziemy mieć do czynienia z odpowiedzią cał-
kowitą wprost. Jest to bowiem odpowiedź właściwa, wiernie odpowiadająca datum
quaestionis postawionego pytania („x jest stolicą Polski”, gdzie x należy do zbioru
miast). Odpowiedź całkowita niewprost natomiast nie odpowiada wprawdzie temu
schematowi, ale przekazuje takie informacje, z których jednoznacznie wynika odpo-
wiedź właściwa. Taką odpowiedzią byłoby zdanie „Warszawa jest głównym miastem
Polski i siedzibą wszystkich najważniejszych organów władzy państwowej”. Odpo-
wiedź częściowa natomiast, nie mając cech odpowiedzi całkowitej, eliminuje jednak
część spośród wszystkich wchodzących w rachubę odpowiedzi właściwych. Na podane
wyżej pytanie odpowiedzią częściową jest np. zdanie „Stolicą Polski jest miasto leżące
na Mazowszu”.
Kryterium: sposób przekazywania informacji
Umiejętność właściwego formułowania odpowiednich pytań to zagadnienie nie tylko

teoretyczne, lecz w przypadku wielu profesji również problem o dużej doniosłości
praktycznej. Doskonałym przykładem mogą być tu prawnicy, w szczególności ci wy-
stępujący na sali sądowej. Bez względu na to, czy prawnik wystąpi na tej sali w roli
sędziego, obrońcy, pełnomocnika czy oskarżyciela, może być mu łatwiej poprzez trafny
dobór stawianych pytań wywiązywać się ze swoich obowiązków.
Dostrzegając znaczenie pytań w toku postępowania sądowego, prawodawca uznał za 450
wskazane poświęcić tym kwestiom kilka przepisów w Kodeksie postępowania karnego
(k.p.k.) i Kodeksie postępowania cywilnego (k.p.c.)3. Zaznaczyć przy tym trzeba, że

wyróżnia się trzy metody przesłuchiwania:
– metodę swobodnej relacji,
– metodę przesłuchiwania wyłącznie poprzez zadawanie pytań,
– metodę mieszaną.
Nasze procedury za obowiązującą uznają metodę mieszaną, która z jednej strony za-
pewnia osobie przesłuchiwanej możliwość spontanicznej wypowiedzi, a z drugiej
strony daje przesłuchującym prawo zadawania dodatkowych pytań. Ustawowym wy-
razem metody mieszanej jest art. 171 § 1 k.p.k., który stanowi, że osobie przesłuchi-
wanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach określonych celem
danej czynności, a dopiero następnie można zadawać pytania zmierzające do uzupeł-
nienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi. Podobny wydźwięk ma art. 271 § 1 k.p.c.:
„Świadek składa zeznanie ustnie, zaczynając od odpowiedzi na pytania przewodniczą-
cego, co i z jakiego źródła wiadomo mu w sprawie, po czym sędziowie i strony mogą
w tymże przedmiocie zadawać mu pytania”.
Przytoczone wyżej unormowania oznaczają, że przesłuchanie powinno rozpoczynać
się od pytania otwartego typu „Co Pani (Panu) wiadomo w tej sprawie?”. Pytanie takie
nie wyznacza praktycznie żadnego schematu odpowiedzi, nie zawiera jakiejkolwiek
sugestii i stwarza możliwość w pełni swobodnej wypowiedzi. Do drugiej fazy przesłu-
chania, w której dominują już pytania zamknięte, można przejść dopiero wtedy, gdy
osoba przesłuchiwana zakończy swoją spontaniczną relację albo gdy ma ona problemy
z formułowaniem wypowiedzi czy też zaczyna mówić nie na temat.
Uczestnicząc w tej drugiej fazie przesłuchania, prawnik musi pamiętać, że możliwości
stawiania pytań są poddane jednak pewnym ustawowym ograniczeniom. Artykuł 171
§ 4 k.p.k. zakazuje zadawania pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej treść odpo-
wiedzi. Paragraf 6 tego artykułu nakłada na organ przesłuchujący obowiązek uchy-
lania takich pytań, jak również pytań nieistotnych. Z kolei art. 155 § 2 k.p.c. przewi-
duje, że przewodniczący składu sędziowskiego może uchylić pytanie, jeżeli uzna je za
niewłaściwe lub zbyteczne.
451 Te bez wątpienia słuszne przepisy dowodzą, że prawodawca dostrzegł, jak niebez-
pieczne mogą być pytania sugestywne i że w związku z tym uznał, iż należy dążyć do
ich wyeliminowania.
Przykładowo oskarżony, zadając świadkowi pytanie „Czy prawdą jest, że 20 stycznia
2012 roku o godzinie 20.00 grałem razem z Panem w szachy?”, ewidentnie sugeruje, jaką
odpowiedź pragnąłby otrzymać. Takie pytanie jest niedopuszczalne i zapewne zostanie
uchylone. Trudnym do rozwiązania problemem praktycznym jest to, że pytanie po uchy-
leniu formalnie nie istnieje, niemniej jednak w rzeczywistości zostało zadane, świadek je
słyszał i wie, co sugeruje mu pytający.
452 Za niedopuszczalne uznaje się też pytania podchwytliwe, czyli takie, że „intencją py-
tającego jest skłonić odpowiadającego do odpowiedzi, z której – w sposób niedostrze-
3
Szerzej zob.: A. Malinowski, Pytania i odpowiedzi. Teoria i zastosowanie w postępowaniu karnym
oraz cywilnym. Zarys logiki pytań dla prawników, Warszawa 2012; M. Lipczyńska, Z. Czeszejko-
-Sochacki, Technika i taktyka zadawania pytań w procesie a rola adwokata, Warszawa 1980; M. Lip-
czyńska, Zdanie pytajne w praktyce procesu karnego, Wrocław 1967.
2. Perswazja i dyskusja 209
galny dla odpowiadającego – wynika coś, co stoi w sprzeczności z innymi jego wypo-
wiedziami, lub coś, co odpowiadający pragnie zataić”4.
Pytaniem podchwytliwym będzie pytanie oskarżyciela „Czy zgodziłby się Pan na warunkowe
umorzenie postępowania?” zadane oskarżonemu, który nie przyznaje się do popełnienia
zarzucanego mu czynu. Jeżeli oskarżony nie wie, że warunkowe umorzenie postępowania,
nie będąc wprawdzie skazaniem, świadczy jednak o jego winie, to chcąc szybko zakończyć
proces, może udzielić odpowiedzi twierdzącej. Wówczas oskarżyciel będzie mógł wykazywać,
że oskarżony ostatecznie przyznał się do winy.
Kolejną grupą pytań, które powinny być uchylane, są pytania określane jako nie- 453
istotne czy zbyteczne z punktu widzenia danego postępowania. Zdarza się bowiem,
że niektórzy uczestnicy postępowania niejako przy okazji toczącego się procesu chcą
wyjaśnić wszystkie nurtujące ich problemy i np. w sprawie karnej dotyczącej kradzieży
samochodu potrafią pytać o przebieg spornej granicy między nieruchomościami oskar-
żonego i oskarżyciela posiłkowego. Nieistotne dla danej sprawy będzie również skiero-
wane do świadka zeznającego w procesie o naruszenie posiadania pytanie: „Czy dzie-
sięć lat temu był Pan skazany za spowodowanie wypadku drogowego?”. Jeżeli świadek
wcześniej zeznawał niekorzystnie dla pytającego, to oczywistą intencją zadającego
takie pytanie jest zdyskredytowanie lub zdenerwowanie świadka.
2. Perswazja i dyskusja
2. Perswazja i dyskusja
Przekazywanie myśli może następować nie tylko w drodze udzielania odpowiedzi
na postawione pytania, lecz również poprzez wypowiedź w pewnej mierze sponta-
niczną, niesprowokowaną żadnymi pytaniami. Szczególnego znaczenia nabiera taka
wypowiedź, gdy jej celem staje się przekonanie słuchaczy do prezentowanych racji.
Niezwykle istotny jest wówczas właściwy dobór argumentów, odpowiedni styl wypo-
wiedzi, a także trafne rozpoznanie audytorium, które chcemy poddać naszej perswazji.
Inaczej mówi się do osób zgromadzonych na konferencji naukowej, inaczej do sądu,
a jeszcze inaczej do uczestników wiecu politycznego.
Już w starożytności doceniano umiejętność poprawnego, pięknego i skutecznego 454
wysławiania się. Z tych czasów pochodzi też samo określenie „retoryka” ozna-
czające sztukę wymowy. Wtedy też ukształtowały się dwa zasadnicze style retoryczne:
azjanizm i attycyzm. Pierwszy z nich charakteryzował się ozdobnością i kwiecistością,
natomiast drugi prostotą i jasnością. W okresie średniowiecza retoryka była zaliczana
do sztuk wyzwolonych (artes liberales). W XVI w. nastąpiła szczególnie brzemienna
w skutkach dla retoryki reforma sztuk wyzwolonych. W rozważaniach retorycznych
zaczęto zajmować się przede wszystkim formą, usuwając w cień kwestie treści, a samą
retorykę faktycznie zredukowano do wiedzy na temat stylu. Odrodzenie retoryki, pole-
gające z jednej strony na pełniejszym sięgnięciu do jej starożytnych korzeni, a z drugiej
– na twórczym poszukiwaniu nowych kierunków rozwoju, nastąpiło dopiero w XX w.
Jednym z takich współczesnych ujęć retoryki jest traktowanie jej jako teorii i praktyki
argumentacji5.
4
K. Ajdukiewicz, op.cit., s. 89.
5
S. Lewandowski, Retoryczne i logiczne podstawy argumentacji prawniczej, Warszawa 2015,
s. 29 i n.
Podkreślając, że nietrafne jest utożsamianie retoryki z krasomówstwem, warto zwrócić

uwagę, iż w jej obrębie wyróżnia się pięć działów, zwanych częściami sztuki retorycznej
(partes artis), a mianowicie inwencję (inventio), kompozycję (dispositio), elokucję,
czyli wysłowienie (elocutio), mnemonikę (memoria) i pronuncjację, czyli wygłoszenie
(pronuntiatio). Inwencja polega na należytym i jak najpełniejszym rozpoznaniu sprawy
oraz wyszukaniu i zgromadzeniu argumentów. Kompozycja odnosi się do konstrukcji
wypowiedzi. Elokucja dotyczy jej stylistycznego opracowania, udzielając wskazań, jak
wysłowić odszukane i uporządkowane wcześniej argumenty. Mnemonika określana
jako sztuka zapamiętywania szczególne znaczenie miała w czasach dawniejszych, gdy
całe przemówienie musiało być wygłoszone z pamięci. Z kolei istotą pronuncjacji jest
żywe wygłoszenie przygotowanej przemowy, w sposób zapewniający odpowiednią ko-
munikację, także niewerbalną.
Za podstawowy cel retoryki uznawano i uznaje się w dalszym ciągu perswazję. Środ-
kiem umożliwiającym realizację tego celu ma być przestrzeganie trzech fundamen-
talnych zasad retoryki: organiczności, stosowności i funkcjonalności. Zasada orga-
niczności każe traktować wypowiedź jako organiczną całość i wymaga zachowania
wewnętrznego porządku tej całości. Zasada stosowności wskazuje, że w każdym przy-
padku niezbędne jest odpowiednie (stosowne do danej okoliczności) dobranie środków
retorycznych, a zasada funkcjonalności przypomina, iż funkcją wypowiedzi jest prze-
konanie słuchacza i realizacji tego właśnie zadania należy podporządkować całą wy-
powiedź6.
455 Jeżeli proces przekonywania odbywa się w formie wymiany zdań między pewną liczbą
osób, to wtedy mamy do czynienia z dyskusją. Poprawna logicznie dyskusja powinna
być klarowna, merytoryczna i konkluzywna. Klarowność w tym przypadku polega na
konieczności określenia języka dyskusji tak, aby był w pełni zrozumiały dla wszyst-
kich dyskutantów, druga z podanych cech wymaga określenia przedmiotu dyskusji,
a trzecia – jej założeń7. Dopiero łączne spełnienie tych wymogów, czyli zapewnienie
trojakiego rodzaju określoności (języka, przedmiotu i założeń dyskusji), może spo-
wodować, iż prowadzona dyskusja będzie rzeczowa i nie przerodzi się w jałowy spór
słowny (logomachię).
456 Umiejętność dyskutowania rozumiana jako sztuka prowadzenia sporów określana
jest mianem erystyki, łączonej najczęściej w sposób niemalże nierozerwalny z ana-
lizą opracowaną przez niemieckiego filozofa Artura Schopenhauera8. Argumentacje
stosowane w erystyce nie zawsze zasługują na pochwałę i często mają tylko pozory
logicznej poprawności. Nierzadko dochodzi tu do zastąpienia argumentacji rzeczowej
(merytorycznej) argumentacją nierzeczową (pozamerytoryczną). Pierwszoplanowym
celem staje się wówczas wygranie sporu, a nie obiektywne uzasadnienie prezentowa-
nych twierdzeń.
6
M. Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990, s. 50–51.
7
J.J. Jadacki, Spór o granice języka. Elementy semiotyki logicznej i metodologii, Warszawa 2002,
s. 292.
8
A. Schopenhauer, Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów, Warszawa 1986. Zob. też: M. Ko-
rolko, Retoryka i erystyka dla prawników, Warszawa 2001, s. 99 i n. oraz T. Chodkowski, E. Nieznański,
K. Świętorzecka, A. Wójtowicz, Elementy logiki prawniczej. Definicje, podziały i typy argumentacji,
Warszawa–Poznań 2000, s. 131 i n.
2. Perswazja i dyskusja 211
Do najbardziej znanych chwytów erystycznych możemy zaliczyć: 457

– argumentum ex concesso, zwany też argumentum ad hominem, odznacza się dosto-
sowywaniem prezentowanej argumentacji do człowieka, z którym toczy się spór; sto-
sując tę metodę, na potwierdzenie swojego stanowiska używa się racji przeciwnika,
czyli próbuje się wyprowadzić wnioski z przyjętych przez przeciwnika przesłanek,
– argumentum ad personam jest skierowany do osoby, a właściwie przeciwko osobie,
z którą prowadzi się spór; zamiast dyskutować o przedmiocie sporu, atakuje się per-
sonalnie przeciwnika,
– argumentum ad baculum (argument odwołujący się do „kija”) to inaczej groźba
użycia przemocy; obowiązujące regulacje prawne najczęściej wprost zakazują ko-
rzystania z tego siłowego argumentu – tak postąpił też nasz prawodawca w art. 171
§ 5 pkt 1 k.p.k., stanowiąc, iż „niedopuszczalne jest wpływanie na wypowiedzi
osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej”,
– argumentum ad crumenam – punktem odniesienia jest tu „kiesa”, czyli interesy ma-
terialne osób uczestniczących w dyskusji lub przysłuchujących się jej, tego rodzaju
argumentem jest obietnica łapówki, a w łagodniejszej formie – wskazywanie, że przy-
jęcie danego rozwiązania zwiększy dochody zainteresowanych osób,
– argumentum ad misericordiam – zamiast do racji merytorycznych następuje od-
wołanie się do czynników mających wzbudzić litość; przykładem może być powo-
ływanie się w mowie obrończej na trudną sytuację życiową, rodzinną, zdrowotną
i finansową oskarżonego, na fakt, że nikt nigdy go nie lubił i nie rozumiał,
– argumentum ad verecundiam – w tłumaczeniu dosłownym jest to argument od-
wołujący się do nieśmiałości, a polegający na szukaniu poparcia swoich tez w wypo-
wiedziach autorytetów, którym oponent lub decydent raczej się nie przeciwstawi,
– argumentum ad invidiam – sposób argumentacji zmierzający do wywołania za-
wiści słuchaczy; praktycznym zastosowaniem takiego chwytu jest np. szukanie zwo-
lenników progresywnej skali podatkowej wśród osób mniej zarabiających poprzez
wzbudzanie w nich zazdrości i niechęci do osób uzyskujących wyższe dochody,
– argumentum ad vanitatem – odwołuje się do próżności słuchaczy; mówiący po-
przez prawienie słuchaczom pochlebstw liczy na to, że zyska ich przychylność, nie-
zależnie od wartości merytorycznej prezentowanej argumentacji,
– argumentum ad populum (argument dla tłumu) – nieco zbliżony do argumentum
ad vanitatem sposób oddziaływania na słuchaczy, szczególnie wykorzystywany
w debatach i wiecach politycznych; słuchaczom mówi się nie to, co odpowiada rze-
czywistości, lecz to, co chcieliby oni usłyszeć.
Teoretyczny opis erystyki przedstawiony przez Schopenhauera pochodzi z lat 1830–
1831, jednakże techniki erystyczne mają znacznie dłuższą historię. Przykłady ich sto-
sowania w praktyce można znaleźć już w starożytnej Grecji, zwłaszcza w działalności
sofistów. To właśnie z tą szkołą filozoficzną wiąże się określenie „sofizmat” oznacza-
jące rozumowanie niepoprawne, które jest prowadzone tak, by stwarzać pozory po-
prawności. W ten sposób osoba przeprowadzająca to rozumowanie stara się świadomie
ukryć występujący w nim błąd logiczny. Za przykład może posłużyć następujący so-
fizmat o Elektrze: Elektra wie, że Orestes jest jej bratem, lecz gdy staje on przed nią
zasłonięty, Elektra nie wie tego, co wie.
Innym przykładem starożytnego problemu erystycznego jest paradoks nauczyciela
i ucznia. Grecki sofista Protagoras z Abdery, udzielając jednemu ze swoich uczniów
lekcji wymowy sądowej, umówił się z nim, że zapłatę za naukę otrzyma, o ile ten
uczeń wygra swój pierwszy proces. Uczeń jednak po skończonej nauce w ogóle nie
podejmował się żadnej sprawy sądowej. Zniecierpliwiony Protagoras sam wytoczył
mu więc proces o zapłatę. W sądzie uczeń ten podjął następującą obronę: „Jeżeli
przegram ten proces, to stosownie do umowy z moim nauczycielem nie będę mu-
siał mu płacić, natomiast gdy wygram proces, to brak obowiązku zapłaty będzie
wynikać wprost z rozstrzygnięcia sądowego”. Z kolei Protagoras replikował: „Je-
żeli uczeń przegra proces, to w myśl orzeczenia sądu będzie musiał mi zapłacić,
jeżeli zaś wygra proces, a przecież będzie to jego pierwszy i w dodatku wygrany
proces, to też będzie musiał zapłacić, bo tak się umówiliśmy”. Niestety, nie jest wia-
dome ani to, jaką decyzję w tej sprawie podjął sąd, ani nawet to, czy historia ta rze-
czywiście miała miejsce, czy też jest tylko kolejnym paradoksem wymyślonym przez
starożytnych filozofów.
3. Błędy w przekazywaniu myśli

3. Błędy w przekazywaniu myśli
458 Celem przekazywania myśli, przekształconych do postaci odpowiedniego komunikatu
słownego, jest uzyskanie porozumienia między nadawcą tego komunikatu a jego od-
biorcą. Chodzi więc o to, by przekazana informacja wywołała u odbiorcy myśli zgodne
z intencją nadawcy. W przypadku gdy informacja ta nie wywoła u odbiorcy żadnych
myśli, będziemy mieć do czynienia z sytuacją niezrozumienia, gdyż odbiorca po
prostu w ogóle nie rozumie przekazanego komunikatu. Jeżeli natomiast komunikat
ten spowoduje powstanie u odbiorcy określonych myśli, które jednak będą odbiegały
od intencji nadawcy, to powiemy, że doszło do nieporozumienia. Nieuświadomione
nieporozumienie może doprowadzić nawet do skutków bardziej niekorzystnych niż
w przypadku niezrozumienia. Osoba, która nie zrozumie kierowanej do niej informacji,
będzie miała świadomość swojej niewiedzy w tym zakresie, co może skłonić ją do pod-
jęcia czynności wyjaśniających. Inaczej jest przy nieporozumieniu; odbiorca uważa, że
trafnie zrozumiał komunikat nadawcy i w związku z tym, nie widząc potrzeby dopy-
tania się, może tkwić w błędzie przez dłuższy czas.
Podstawowym zadaniem nadawcy informacji jest więc takie jej wyartykułowanie,
by wyeliminować, a przynajmniej zminimalizować możliwość wystąpienia niezrozu-
mienia lub nieporozumienia. Środkiem prowadzącym do tego jest przede wszystkim
formułowanie informacji przeznaczonej do nadania w sposób wolny od jakichkolwiek
błędów.
459 Omawianie błędów mogących wystąpić przy przekazywaniu myśli rozpoczniemy
od opisu błędów związanych z wieloznacznością wyrażeń. Wieloznaczność ta może
wiązać się z wieloznacznością poszczególnych wyrazów tworzących dane wyrażenie
lub mieć naturę syntaktyczną (składniową). Błąd mogący wystąpić w pierwszym z tych
przypadków nazywany jest błędem ekwiwokacji.
Takim błędem byłaby obarczona wypowiedź „Jan interesuje się zamkami” bez wyjaśnienia,
o które ze znaczeń wieloznacznego wyrazu „zamek” chodzi.
460 Szczególnym przypadkiem błędu ekwiwokacji jest błąd czterech terminów przedsta-
wiony przy okazji omawiania problematyki sylogizmu kategorycznego.
3. Błędy w przekazywaniu myśli 213
Błędem ekwiwokacji jest też błąd figuralnego myślenia polegający na dosłownym ro- 461
zumieniu wyrazów czy wyrażeń użytych przenośnie (obrazowo).
Próba dosłownego odczytania zdania „Głową państwa o ustroju republikańskim jest z reguły
prezydent” musiałaby prowadzić do uznania, że mamy do czynienia z wypowiedzią niedo-
rzeczną, ponieważ państwo jako organizacja, a nie istota żywa, nie może posiadać głowy. Tak
samo rozumiane dosłownie „robienie z igły wideł” wskazywałoby na działanie niemożliwe do
zrealizowania.
Popełnienie błędu ekwiwokacji może także wystąpić wskutek użycia wyrażenia oka- 462
zjonalnego, czyli wyrażenia, które nie ma trwale określonego zbioru desygnatów.
Denotacja wyrażeń, takich jak: „ja”, „twoja żona”, „dwa lata temu”, „jutro”, „stolica tego pań-
stwa”, „tutaj” itp., rozumiana jako ich zakres, zależna jest od okoliczności (okazji), w jakich
użyto tych wyrażeń. Wypowiedzi „Ci ludzie spóźnili się na nasze zebranie”, „Było tam bardzo
ciekawie” czy „On uważa, że nie powinien wtedy podpisywać tej umowy” stwarzają pole do
różnych interpretacji dopóty, dopóki nie ustali się, do kogo albo do czego odnoszą się wyra-
żenia okazjonalne z tych wypowiedzi.
Druga grupa błędów związanych z wieloznacznością wyrażeń dotyczy wieloznacz- 463

ności składniowej. Mówimy wówczas o tzw. błędzie amfibologii. Polega on na tym,
że źródło wieloznaczności danego wyrażenia tkwi w jego strukturze, a nie w pojedyn-
czych wyrazach.
Tak np. czysto syntaktyczna analiza umieszczonego na sklepowej półce napisu „Guma do żucia
dla dzieci bez cukru” prowadzi do wątpliwości, czy chodzi o gumę bez cukru, czy o dzieci bez
cukru.
Szczególne niebezpieczeństwo popełnienia błędu amfibologii pojawia się przy konstru-

owaniu zdań złożonych połączonych spójnikami odpowiadającymi różnym funktorom
prawdziwościowym.
Jeżeli na pytanie o rozstrzygnięcie sprawy sądowej usłyszymy odpowiedź: „Sąd warun-
kowo umorzył postępowanie w stosunku do oskarżonego lub wymierzył oskarżonemu
łagodną karę i zobowiązał go do przeproszenia pokrzywdzonego”, to nie wiemy, czy
na mocy tego orzeczenia obowiązek przeproszenia pokrzywdzonego istnieje tylko przy
skazaniu, czy też zarówno przy skazaniu, jak i przy warunkowym umorzeniu postępo-
wania. Zapis formalnologiczny rozwiązałby ten problem w dość prosty sposób poprzez
odpowiednie użycie nawiasów. W zależności od przypadku podane zdanie dałoby się
przedstawić jako odpowiednik funkcji logicznej typu:
p ∨ (q ∧ r)
albo
(p ∨ q) ∧ r.
W językach etnicznych używanie nawiasów w takich sytuacjach jest niespotykane,
stąd też należałoby posłużyć się tu dwoma zdaniami w sensie gramatycznym albo tak
zbudować jedno zdanie gramatyczne, by jego struktura była w pełni jednoznaczna.
Nieporozumienie albo nawet niezrozumienie może być również niekiedy skutkiem po- 464
sługiwania się wyrażeniami nieostrymi. Dotyczy to w szczególności nazw nieostrych,
dokładniej scharakteryzowanych w rozdziale III. Nazwa „wysoki człowiek” wywoła
inne skojarzenia u przedszkolaka, a inne u dorosłego człowieka mierzącego 198 cm.
Problem nieostrości wyrażeń nie ogranicza się jednak tylko do nazw nieostrych. Także
inne wyrażenia wchodzące w skład zdania mogą charakteryzować się pewną chwiejno-
ścią znaczeniową, co może spowodować różne rozumienie danego komunikatu słow-
nego przez jego nadawcę i odbiorcę. Zdania „Jaś lubi Małgosię” czy też „Jacek umie
wysoko skakać” nie przez każdego będą rozumiane w ten sam sposób.
465 Innym jeszcze błędem przy przekazywaniu informacji może być niedopowiedzenie wy-
stępujące w dwóch postaciach: jako niedopowiedzenie kwantyfikacji albo jako nie-
dopowiedzenie relatywizacji9. Pierwszy z tych przypadków wystąpi wówczas, gdy
w naszej wypowiedzi nie zostanie określone, czy dotyczy ona niektórych, czy wszyst-
kich elementów danej klasy.
Zdanie, a właściwie wypowiedź niezupełna: „Niemcy dbają o porządek” inaczej będzie rozu-
miana po objęciu jej kwantyfikatorem ogólnym („Każdy Niemiec dba o porządek”), a inaczej
– kwantyfikatorem szczegółowym („Niektórzy Niemcy dbają o porządek”).
466 Niedopowiedzenie relatywizacji wiąże się natomiast z brakiem wskazania punktu

odniesienia (niezrelatywizowaniem wypowiedzi).
Błąd taki popełni dyskutant na międzynarodowym sympozjum prawa karnego, mówiąc, że za
kradzież z włamaniem grozi kara pozbawienia wolności od roku do lat 10 i nie dodając, któ-
rego państwa system prawny ma na myśli. Podobnie jest ze stwierdzeniem, iż relacja „bycia
wyższym” jest spójna, bez określenia, w jakiej klasie.
9
K. Ajdukiewicz, op.cit., s. 61.
Rozdział XI
Wypowiedzi oceniające, normatywne i modalne
Rozdział XI. Wypowiedzi oceniające, normatywne i modalne
1. Wypowiedzi oceniające 1. Wypowiedzi oceniające

Przedstawiając definicję zdania w sensie logicznym, odwołaliśmy się do jego funkcji 467
stwierdzającej (oznajmiającej) i związanej z tą funkcją możliwości przypisania zdaniu
jego wartości logicznej prawdy albo fałszu. Zdanie w sensie logicznym jest wyrażeniem
opisowym, gdyż przedmiotem takiego zdania jest opis określonego stanu. Opis może
dotyczyć przedmiotów (w tym osób), zachowań tych przedmiotów oraz zachodzących
między nimi relacji, lecz także denotacji nazw tworzących zdanie (wspólnie z funk-
torem lub funktorami). Każde zdanie jest wyrażone w określonym języku (np. zdania
tego podręcznika są wyrażane w języku polskim) i wartość logiczną zdania ustalamy
na gruncie reguł tego języka.
W rozdziale II przedstawiliśmy podział zdań na analityczne i syntetyczne. Stwier-
dzenie wartości logicznej zdania analitycznego wymaga jedynie znajomości składni
i znaczenia występujących w nim słów. Z kolei ustalenie wartości logicznej zdania syn-
tetycznego wymaga bezpośredniej lub pośredniej obserwacji rzeczywistości.
W praktyce obok zdań opisujących rzeczywistość (analitycznych i syntetycznych), 468
którym możemy przypisać wartość prawdy albo fałszu, formułujemy często wypo-
wiedzi, które zawierają naszą ocenę tej rzeczywistości. W takich wypowiedziach wyra-
żamy naszą aprobatę albo dezaprobatę jakiegoś stanu faktycznego.
Mówimy: „dobrze, że student Jan jest zdolny”, „źle, że sesja zimowa na Wydziale Chemii trwa
tylko dwa tygodnie”.
Takie wypowiedzi nazywamy wypowiedziami oceniającymi. Nie są one zda-

niami w sensie logicznym, gdyż nie można przypisać im wartości logicznej. Mó-
wiąc inaczej, wypowiedź oceniająca zawiera nasz sąd o stanie rzeczy S ze względu na
wartość C, której wystąpienie w stanie S uważamy za cenne (ewentualnie za niedobre).
Przedmiotem aprobaty lub dezaprobaty może być wszystko – stany rzeczy teraźniejsze,
przyszłe lub przeszłe, nawet stany rzeczy pomyślane tylko przez oceniającego, stan
wiedzy, fakty przeżywania ocen i inne1.
1
Szerzej: Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii dla prawników, Warszawa 1990, rozdz. I; tenże, Pro-
blemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 124 i n.; zob. też: M. Zieliński, Z. Ziembiński,
Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm w prawoznawstwie, Warszawa 1988, rozdz. III.
216 Rozdział XI. Wypowiedzi oceniające, normatywne i modalne
Sformułowanie wypowiedzi oceniającej wymaga wcześniejszego przeprowadzenia

oceny, zaś z kolei samo dokonanie oceny musi zostać poprzedzone przyjęciem przez
nas odpowiedniego kryterium i uznania tego kryterium za słuszne i przydatne do za-
stosowania w danej sytuacji. Mamy w tej sytuacji do czynienia z następującą sekwencją
działań: 1° przyjęcie kryterium; 2° przeprowadzenie oceny; 3° sformułowanie wypo-
wiedzi oceniającej (zawierającej ocenę).
469 Kryterium oceny jest to ogólny sąd o wartości wyrażony w zdaniu ogólno-
twierdzącym lub ogólno-przeczącym, na podstawie którego jest dokonywana
ocena. Kryterium to może przyjąć jedną z dwu postaci: „wszystkie obiekty rodzaju
R są cenne w sposób C” (przy aprobacie) lub „wszystkie obiekty rodzaju R są nie-
dobre w sposób C” (przy dezaprobacie). Cechą kryterium wymagającą szczególnego
podkreślenia jest jego ogólny charakter, tzn. kryterium nie odnosi się do jakiegoś
konkretnego stanu rzeczy.
Kryterium oceny może być sformułowane bezpośrednio.
„Za odpowiedź egzaminacyjną dostateczną z logiki uznajemy taką, która zawiera 9 poprawnie
rozwiązanych zadań na 14 zadań umieszczonych w teście egzaminacyjnym” – egzaminator
informuje wprost, jakim kryterium posługuje się w swoich ocenach.
Kryteria wartości są często ocenami podporządkowanymi innym kryteriom. Mamy

w takiej sytuacji do czynienia z kryterium pośrednim, które samo jest oparte na kry-
terium wyższego rzędu. Tak jest wtedy, gdy stwierdzamy, że „wszystkie obiekty R są
cenne, ponieważ wszystkie U są cenne, zaś wszystkie R są U”.
„Spożywanie jabłek jest korzystne dla zdrowia, ponieważ spożywanie owoców jest korzystne
dla zdrowia, a jabłko jest owocem” (charakterystyczna jest tu sylogistyczna budowa wyra-
żenia).
Biorąc pod uwagę stopień ogólności kryterium, rozróżniamy takie, które wyrażają
ogólne oceny o wartości (kryteria niepodporządkowane) i są podstawą do formuło-
wania konkretnych sądów o wartości2, jak też same konkretne sądy o wartości sformu-
łowane w oparciu o kryteria ogólne (konkretne sądy).
Pytanie o sposób powstawania kryteriów ogólnych nie ma jednoznacznej odpowiedzi.
Niewątpliwie najczęstszą drogą powstawania tego rodzaju kryteriów jest empiryczne
uogólnienie sądów o wartości.
Kryteria stosowane przy formułowaniu wypowiedzi oceniających są często obarczone
nieostrością, w zależności od sposobu określenia wartości, którą uważamy za cenną.
Nieostre jest odwołanie do kryteriów estetycznych (co jest piękne, zależy od subiek-
tywnego odczucia, nie ma obiektywnego wzorca piękna), do kryteriów moralnych,
bardziej precyzyjne są zaś kryteria odwołujące się do wartości ekonomicznych (np.
cena) czy do wartości użytkowych (np. trwałość).
Należy nadmienić, że w społeczeństwie funkcjonują powszechnie używane kryteria,
z tym jednak, że poszczególne grupy ludzi mogą nadawać tym samym kryteriom różny
sens. Inna treść jest przypisywana słowu „piękno” i może się zdarzyć, że przedmiot
2
Szerzej: P. Graff, O procesie wartościowania i wartościach estetycznych, Warszawa 1970,
rozdz. IV.
1. Wypowiedzi oceniające 217
oceniany przez jedną osobę jako piękny będzie przez inną osobę oceniony jako brzydki,
niespełniający kryterium piękna.
Często kryterium nie wyznacza jednoznacznie zbioru przedmiotów podlegających po-
zytywnej ocenie ze względu na to właśnie kryterium (np. kryterium piękna nie
pozwala na jednoznaczne określenie zbioru przedmiotów pięknych) – zbiór ten bywa
nieostry i wtedy można określić przedmioty wchodzące niewątpliwie do tego zbioru,
przedmioty niewchodzące do takiego zbioru przedmiotów podlegających pozytywnej
ocenie; istnieją przy tym przedmioty, co do których ta przynależność nie jest jedno-
znaczna. Taką niejednoznacznością są dotknięte liczne sądy ogólne obciążone nie-
ostrością zakresów lub abstrakcyjnością orzeczników. Reasumując, stwierdzamy, że
stosowane kryteria bardzo często nie dają wystarczającej podstawy do wyznaczania
zbiorów przedmiotów empirycznych spełniających te kryteria.
Oceną nazywamy sąd dotyczący jednostkowego, konkretnego stanu rzeczy, kiedy to, 470
posługując się przyjętym kryterium oceny, pozytywnie lub negatywnie przeżywamy
(tj. aprobujemy lub dezaprobujemy) przypisanie temu stanowi rzeczy określonej war-
tości W, np. wartości piękna, sprawiedliwości, oszczędności, dobra. Odniesienie do
jednostkowego, konkretnego stanu rzeczy odróżnia ocenę od kryterium (które jest
zawsze sądem ogólnym). Dokonanie oceny wymaga uprzedniego przyjęcia kryterium
oceny oraz uznanie tego kryterium za słuszne i przydatne do zastosowania w danej
sytuacji.
Szczególnego rodzaju ocenami są oceny instrumentalne i oceny preferencyjne.
Przez ocenę instrumentalną rozumiemy sąd o przydatności czegoś jako środka do 471
osiągnięcia zamierzonego celu, np. pozytywnie ocenimy fakt wyposażenia samocho-
du w ABS, mając na względzie nasze bezpieczeństwo w czasie używania tego
samochodu (aprobujemy instalację urządzeń zwiększających bezpieczeństwo
jazdy).
Z kolei ocena preferencyjna sprowadza się do porównania dwu lub więcej stanów 472
rzeczy i wskazania tego z nich, który w zestawieniu z pozostałymi, podlegającymi po-
równaniu stanami rzeczy, jest naszym zdaniem lepszy albo gorszy ze względu na przy-
pisywane tym stanom określone wartości W, np. grypę uznamy za lepszą chorobę od
gruźlicy, mimo że obie oceniamy negatywnie, gdyż stanowi ona mniejsze zło dla osoby
chorej, natomiast np. akwarelę X uważamy za bardziej wartościową od samochodu Y,
biorąc za kryterium ich ceny. W rezultacie takiej oceny dwa przedmioty lub więcej
przedmiotów podlega uszeregowaniu jako w większym lub w mniejszym stopniu speł-
niające kryterium.
Przez wypowiedź oceniającą rozumiemy taką wypowiedź, która zawiera ocenę 473
jednostkowego, konkretnego stanu rzeczy. Wypowiedzi oceniające formułowane
są na podstawie kryteriów uznanych przez formułującego wypowiedź za słuszne. Ma
to miejsce wtedy, gdy formułujący wypowiedź poddaje określony stan rzeczy ocenie
z punktu widzenia wartości uznanych za cenne w przyjętym kryterium. Wypowiedź ta
zawiera sąd o wartości W i w wypowiedzi tej pozytywnie lub negatywnie przeżywamy
przypisanie jakiemuś jednostkowemu, konkretnemu stanowi rzeczy określonej war-
tości W. Wypowiedź oceniająca orzeka o relacji pomiędzy ocenianym jednostkowym
stanem rzeczy a kryterium. Wypowiedź oceniająca nie orzeka niczego innego o oce-
nianym stanie rzeczy poza tym, że ten stan rzeczy kwalifikuje się albo nie kwalifikuje
się do zaliczenia do zbioru stanów rzeczy ocenianych pozytywnie albo negatywnie ze
względu na zastosowane kryterium.
Ten sam stan rzeczy oceniany przez jedną osobę przy zastosowaniu różnych kryteriów
może podlegać jednocześnie aprobacie przy przyjęciu jednego kryterium, dezaprobacie
przy przyjęciu innego kryterium i być indyferentny przy przyjęciu trzeciego kryterium.
Na przykład posłużenie się komputerem jako maszyną do pisania podlega pozytywnej
ocenie ze względu na łatwość dokonywania zmian w tekście, ocenie negatywnej ze
względu na wpływ promieniowania monitora na wzrok piszącego, jak też jest obojętne
ze względu na kryterium wpływu na apetyt piszącego.
Aby zająć stanowisko co do wypowiedzi oceniającej sformułowanej przez daną osobę,

trzeba nie tylko sprawdzić, czy w sposób poprawny postrzega ona stan rzeczy, którego
wypowiedź dotyczy (może np. mylnie odbierać informację o stanie rzeczy), lecz rów-
nież powinniśmy poznać zastosowane w wypowiedzi kryterium. Bywa też, że ludzie
niepotrafiący poprawnie określić stanu faktycznego przypisują temu stanowi zupełnie
poprawne oceny z punktu widzenia stosowanego kryterium.
Snob nieznający kanonów sztuki i nieposiadający wiedzy na temat dalekowschodnich wy-
robów porcelanowych poprawnie oceni określony talerz jako bardzo dobry wyrób japońskiego
„Imari” z drugiej połowy XIX w., chociaż nie wie nawet, że wyroby tego typu były produko-
wane również w innych okresach i że sporo podobnych, podrabianych „imari” wyproduko-
wano w Anglii, Holandii, Niemczech lub Wenecji, oraz mimo że nie zna on kanonów uznania
wyrobu za „dobry” pod względem jakości rękodzieła.
474 Do wypowiedzi oceniających zaliczamy też wypowiedzi optatywne zawierające ocenę

przyszłego stanu rzeczy.
Na przykład dobrze byłoby ze względu na stan psychiczny rodziców studenta Jana (kry-
terium), gdyby Jan zaliczył w pierwszym terminie egzamin ze statystyki (przyszły stan
rzeczy).
2. Normy postępowania
2. Normy postępowania
475 Rozważania rozpoczniemy od określenia pojęcia normy postępowania (lub rów-
noznacznego określenia „norma”). Przez normę będziemy rozumieli wypowiedź
zawierającą wzór postępowania, którego twórca normy żąda w przyszłości od okreś
lonej osoby lub osób wtedy, gdy ta osoba lub osoby znajdą się w określonej sytuacji.
Norma jest dyrektywą postępowania zmierzającą do wywołania w przyszłości okreś
lonego zachowania się osób, do których jest skierowana. Norma żąda wskazanego pro-
stego zachowania lub zespołu zachowań (działań lub zaniechań), które łącznie służą
do spowodowania określonego stanu rzeczy3. Te wszystkie działania i zaniechania pro-
wadzące do przewidzianego przez normodawcę rezultatu są w normie opisane łącznie,
jako jedno pożądane działanie, czynienie, inaczej jako nakazany lub zakazany czyn
adresata normy.
3
Por. Z. Ziembiński, Analiza pojęcia czynu, Warszawa 1972, s. 24 i n.
2. Normy postępowania 219
Na przykład działania nazwane utrzymaniem pojazdu w dobrym stanie technicznym obejmą

wiele czynności, jak utrzymywanie ciśnienia w oponach, wykonanie naprawy lub wymiany
części niesprawnych, wykonywanie różnego rodzaju okresowych regulacji, zaniechanie czyn-
ności mogących pogorszyć stan techniczny, np. powstrzymanie się od stosowania niewłaś
ciwego płynu hamulcowego. Określone w normie złożone działanie może być wykonywane
w jednej chwili, może też trwać przez dłuższy czas (np. naprawienie szkody).
Oczywiste jest, że sensownie można wymagać od adresata normy tylko takiego zacho-
wania, które jest dla tego adresata osiągalne (możliwe), do którego posiada on odpo-
wiednie predyspozycje i które leży w jego sferze wyboru.
Można żądać od kierowcy zatrzymania się przy znaku „stop”, a nie można żądać od ucznia
I klasy szkoły podstawowej rozwiązania układu równań drugiego stopnia z czterema niewia-
domymi, nie można żądać od astronoma wstrzymania ruchu obrotowego Ziemi.
Postulowane działanie musi być realne, to znaczy adresat musi posiadać umiejętność
i dostęp do środków niezbędnych do wykonania tego działania. Bezsensowne jest po-
stulowanie działania, którego adresat nie może wykonać.
Twórcą normy jest normodawca, przez którego rozumiemy osobę lub osoby ustana- 476
wiające normy. Normodawca za pomocą norm oddziałuje na postępowanie adresatów
norm. Oczywiście oddziaływanie takie jest możliwe tylko wtedy, gdy adresaci norm
z jakiegoś względu podlegają władzy normodawcy.
Uprawnione będzie żądanie przewodnika, aby uczestnicy wycieczki po dojściu do przełęczy
skierowali się w prawo wzdłuż szlaku zielonego, natomiast nieuprawnione byłoby żądanie
konduktora tramwaju nr 2, aby wszyscy studenci wydziału prawa czytali systematycznie mie-
sięcznik „Mamo to ja”.
Osobę lub osoby, do których kierowana jest norma, nazywamy adresatem normy. Ad- 477
resat normy może być określony przy użyciu nazwy indywidualnej (np. Adam Adamski)
lub nazwy/nazw generalnych (np. kierujący pojazdem mechanicznym po drodze pu-
blicznej). Odpowiednio w pierwszym przypadku mamy do czynienia z normą indywi-
dualną, w drugim z normą generalną.
„W istocie każdej normy postępowania leży to, że jest ona podstawą wydzielenia
pewnej klasy czynów i przeciwstawienia układu wydzielonego zbiorowi wszystkich
innych czynów”4. W tym ujęciu Cz. Znamierowskiego norma jest wypowiedzią zawie-
rającą algorytm5 służący do określenia przynależności postępowania danego podmiotu
do pewnej klasy czynów, gdyż „prawo […] jest regułą techniczną jak reguły pasjansa,
jak te ostatnie tylko stanowioną”6.
Odrębnym problemem jest budowa normy. Niektórzy tradycyjnie nastawieni teore- 478
tycy przyjmują wciąż jeszcze koncepcję trójelementowej struktury normy prawnej (hi-
poteza–dyspozycja–sankcja), jakkolwiek od dawna wysuwane są również inne poglądy
na jej budowę7 i wskazuje się na jej konwencjonalność. W dalszych rozważaniach po-
4
Cz. Znamierowski, Prolegomena do nauki o państwie i prawie, Poznań 1947.
5
Przez algorytm rozumie się dokładny przepis wykonania w określonym porządku pewnego
układu operacji w celu rozwiązania wszystkich zagadnień pewnego określonego typu – B.A. Trach-
tenbrot, Algorytmy i automatyczne rozwiązywanie zadań, Warszawa 1961, s. 11.
6
Cz. Znamierowski, Podstawowe pojęcia teorii prawa, Poznań 1924, s. 72.
7
Por. T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2009, s. 54–
63.
służymy się koncepcją norm sprzężonych J. Landego8 (norma sankcjonowana–norma

sankcjonująca) o powtarzalnej dwuelementowej budowie (hipoteza i dyspozycja).
479 Hipoteza normy to część normy zawierająca określenie adresata (adresatów) normy
oraz określenie sytuacji, w której adresat normy winien zastosować się do dyspozycji
normy. Hipoteza wskazuje skończoną liczbę przedmiotów indywidualnych (w tym osób
fizycznych) oraz określoną liczbę zachowań tych przedmiotów, od których wystąpienia
w danym stanie faktycznym zależy zaktualizowanie się obowiązku adresata postępo-
wania zgodnego z nakazem zawartym w dyspozycji normy. Czasami jako trzecia ka-
tegoria występuje w hipotezie określenie relacji (stosunku) pomiędzy przedmiotami
indywidualnymi, jednakże przyjmujemy stanowisko, że relacje (stosunki) między
członkami grupy lub między organizacjami nie są kategorią samoistną, lecz polegają
na określonym zachowaniu się – jest to podejście zgodne z nauką o zachowaniu.
W hipotezie normy przedmioty indywidualne określane są na podstawie nazw gene-
ralnych lub indywidualnych, zachowania zaś za pomocą odpowiednich funktorów
zdaniotwórczych. Łącznie określenie przedmiotów i zachowań identyfikuje nam zbiór
przyszłych stanów faktycznych, w których dana norma ma zastosowanie.
W art. 149 Kodeksu karnego występują nazwy: matka, dziecko, poród; funktory: zabijanie
w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu, bycie matką.
480 Zakresem zastosowania normy nazywamy zbiór wszystkich stanów faktycznych,

w których norma znajduje zastosowanie. Zakres ten ustalany jest na podstawie hipo-
tezy normy.
481 Dyspozycja normy to część normy, w której następuje określenie zachowania jej ad-
resata (nakazanego, zakazanego, dozwolonego). Innymi słowy, dyspozycja wskazuje te
działania lub zaniechania adresata normy, które są pożądane przez normodawcę.
Te wszystkie działania i zaniechania zalecane w danej normie przyszłym adresatom tej
normy przez normodawcę należą do jednego zbioru czynów, które ta norma reguluje.
I tak, dla przykładu, art. 131 Kodeksu spółek handlowych („Statut spółki komandytowo-
-akcyjnej powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego”) reguluje następujący zbiór
(klasę) zachowań: „sporządzanie statutu spółki komandytowo-akcyjnej”.
482 Zakresem normowania normy nazywamy zbiór zachowań adresatów normy, które ta
norma reguluje. Zbiór ten może obejmować zarazem działania, od których adresat po-
winien się powstrzymać, jak i działania, które adresat powinien wykonać (oczywiście
wtedy, gdy znajdzie się w sytuacji opisanej w hipotezie normy).
Norma jest wypowiedzią zawierającą opis pożądanego wzoru postępowania. Norma
wyraża to, czego od jej adresata chce normodawca, jest środkiem oddziaływania nor-
modawcy na adresata normy. Przez normodawcę rozumiemy przy tym podmiot, który
nakłada na adresata normy obowiązek określonego postępowania.
483 Norma tetyczna to norma mająca uzasadnienie tetyczne, czyli norma, której obowią-
zywanie jest uzasadniane poprzez odwołanie się do faktu, że twórca tej normy posiada
władzę w stosunku do jej adresatów.
8
Por. J. Lande, Nauka o normie prawnej, Lublin 1956, s. 9 i n.; patrz też: K. Śmiałowski, W. Lang,
A. Delorme, Z zagadnień nauki o normie prawnej, Warszawa 1961, rozdz. III.
2. Normy postępowania 221
Norma prawna to taka norma tetyczna, która jest najmniejszym, stanowiącym

całość elementem systemu prawa. Normodawcą normy prawnej (inaczej prawo-
dawcą) jest każda agencja autoryzowana do wytwarzania norm prawa9. Prawodaw-
cami w opisanym znaczeniu będą zarówno agencje o właściwości rozciągającej się na
obszar całego państwa (np. Sejm, Prezydent, Rada Ministrów, minister), jak i agencje
autoryzowane do działania tylko na określonej części obszaru państwa (np. wojewoda,
starosta, burmistrz). Norma prawna charakteryzuje się tym, że jest abstrakcyjną regułą
postępowania, może być stosowana wielokrotnie w nieokreślonej liczbie sytuacji, a nie
tylko w jednej konkretnej sytuacji. Ma ona charakter reguły generalnej, tzn. jest skiero-
wana do adresata określonego rodzajowo przez nazwę generalną (np. spółka akcyjna,
osoba sporządzająca rozporządzenie na wypadek śmierci, zarządca nieruchomości),
a nie indywidualnie (tzn. przy użyciu nazwy indywidualnej, takiej jak np. Jan Ko-
walski). Norma, której adresat został określony poprzez nazwę generalną, nazywana
jest normą generalną10. Dalsze rozważania będą się odnosiły do abstrakcyjnych norm
generalnych.
Przepis normatywny (prawny) to jednostka systematyki tekstu prawnego, 484
oznaczona jako artykuł, paragraf, punkt, litera itp. Jest on zdaniem w sensie gra-
matycznym. W tym sensie przepis prawny jest obiektem empirycznym, który można
zobaczyć i przeczytać, ma swoje właściwości językowe, takie jak np. użyte słownictwo
i budowa.
Przepis prawny jest wypowiedzią, poprzez którą przekazywana jest informacja o usta-
nowionej przez prawodawcę normie (normach) prawnej. Przepis prawny zawiera infor-
macje o hipotezie i dyspozycji normy prawnej, orzeka więc o zdarzeniach przyszłych,
pożądanych przez prawodawcę. Przepis prawny nie jest zdaniem w sensie logicznym,
podobnie zresztą jak i wszystkie inne wyrażenia, w których zawarto normy postępo-
wania. O przepisie prawnym nie można bowiem orzec, że jest prawdziwy czy też fał-
szywy, gdyż dotyczy zdarzeń przyszłych. Norma prawna może być ujęta w jednym lub
kilku przepisach prawnych.
Akt normatywny jest to opatrzony tytułem, usystematyzowany zbiór przepisów 485
prawnych regulujących daną dziedzinę spraw, ustanowiony przez organ władzy
publicznej i wydany na podstawie posiadanej przez ten organ kompetencji prawodaw-
czej. Zawiera on normy prawne o charakterze abstrakcyjnym i generalnym. Aktami
normatywnymi w polskim porządku prawnym są akty prawa powszechnie obowiązu-
jącego (Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe i rozporządzenia),
akty prawa wewnętrznego (zarządzenie i uchwały) oraz akty prawa miejscowego.
Akt normatywny jest obiektem empirycznym (podobnie jak przepis prawny), jest tek-
stem obejmującym określony zbiór przepisów prawnych, które są elementami kon-
strukcyjnymi tego tekstu.
Podobnie jak przepis prawny – norma prawna nie opisuje rzeczywistości, nie jest więc
prawdziwa czy fałszywa.
9
Por. F. Studnicki, Przepływ wiadomości o normach prawa, Kraków 1965, s. 18 i n.
10
Z kolei norma, w której adresat został określony poprzez nazwę indywidualną (np. Piotr Pio-
trowski, Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej w Płońsku Spółka z o.o.), nazywana jest normą
indywidualną.
Natomiast wypowiedź stwierdzająca, że dana norma obowiązuje i jej wskazania mają

dla adresata charakter wiążący, może być traktowana jako zdanie w sensie logicznym
wtedy, gdy przy ocenie wartości logicznej takiej wypowiedzi odwołamy się do okreś
lonej koncepcji obowiązywania normy11.
486 Wyróżnia się wiele znaczeń zwrotu „norma N obowiązuje”. Najczęściej są to zna-
czenia: tetyczne, aksjologiczne i behawiorystyczne. W ujęciu tetycznym norma obo-
wiązująca to norma ustanowiona przez podmiot posiadający władzę w odniesieniu do
adresata tej normy. W ujęciu aksjologicznym norma obowiązująca to norma, która wy-
znacza adresatowi postępowanie oceniane pozytywnie w świetle określonego systemu
ocen (tzn. ma uzasadnienie aksjologiczne). W ujęciu behawiorystycznym norma obo-
wiązująca to norma stosowana w praktyce, której stosowanie jest odnotowane w staty-
stycznie istotnej liczbie przypadków.
487 Pomiędzy normodawcą a adresatem normy zachodzą procesy komunikacyjne, które
ilustruje poniższy schemat:
Część pierwsza tego procesu określana jest mianem legislacji, część druga to przekazy-
wanie wiadomości o normach prawa, część trzecia określana jest jako wykładnia lub
jako etap ustaleń normatywnych.
Nośnikiem informacji o normach postępowania jest język ogólny, a w odniesieniu do
norm prawnych – język prawny. Normy prawne, zakodowane za pomocą „kodu języka
ogólnego” oraz za pomocą „kodu swoiście prawniczego” (opartego na pewnych swo-
iście prawniczych regułach przekładu języka norm na język tekstów prawnych), przyj-
mują postać przepisów normatywnych.
488 Od normy postępowania należy odróżnić dyrektywę techniczną wskazującą sposób
postępowania prowadzący do osiągnięcia wskazanego skutku, np. zapis w instrukcji
obsługi telefonu marki X nakazujący naciśnięcie przycisku z czerwoną kropką w celu
rozłączenia prowadzonej rozmowy.
3. Wypowiedzi modalne
3. Wypowiedzi modalne
489 Przez wypowiedź modalną rozumiemy takie zdanie opisowe w sensie grama-
tycznym, w którym występuje funktor modalny. Oznacza to, że wypowiedź taka
od zdania w sensie logicznym różni się tylko tym, że oprócz wszystkich elementów
11
W teorii prawa wysuwanych jest wiele koncepcji rozumienia zwrotu „Norma N obowiązuje”
i samo pojęcie obowiązywania nie jest kategorią obiektywną, może też być różnie rozumiane w za-
leżności od przyjętej koncepcji. W takiej sytuacji zwrot „Norma N obowiązuje” możemy traktować
jako wypowiedź niezupełną, która staje się zdaniem w sensie logicznym po przyjęciu określonego
sposobu rozumienia terminu „obowiązywanie normy”. Por. np. Z. Ziembiński, Wstęp…, s. 119 i n.
3. Wypowiedzi modalne 223
składowych takiego zdania umieszczono w wypowiedzi dodatkowy element – funktor

modalny.
Wyróżniamy zasadniczo dwa funktory modalne: 490
– funktor „musi” (lub równoznaczny, np. obowiązany jest, powinien, należy, ko-
nieczne jest), za pomocą którego budowane są tzw. wypowiedzi apodyktyczne,
– funktor „może” (lub równoznaczny, np. wolno, dopuszczalne jest, możliwe jest),
za pomocą którego budowane są tzw. wypowiedzi problematyczne.
Liczba funktorów modalnych rozróżnianych przez logików jest znacznie większa12,
jednak biorąc za kryterium przydatność we wnioskowaniach prawniczych, ograni-
czymy się do dwu wyżej wymienionych.
Funktor modalny jest jednoargumentowy. Argumentem funktora modalnego jest
zdanie w sensie logicznym.
Wyrażenie utworzone przez funktor modalny i jego argument nie jest zdaniem w sensie 491
logicznym, gdyż nie można przypisać mu obiektywnej wartości logicznej – należy ono
do kategorii wypowiedzi niezupełnych. Wyrażenie zawierające funktor modalny i jego
argument będziemy nazywali wypowiedzią modalną.
Rozróżniamy cztery typy wypowiedzi modalnych:
a) musi być tak, że z
b) musi być tak, że ~z
c) może być tak, że z
d) może być tak, że ~z
gdzie z oznacza zdanie w sensie logicznym, które jest argumentem funktora modal-
nego.
Wypowiedzi a) oraz b) nazywamy wypowiedziami apodyktycznymi, wypowiedzi te 492
głoszą, że tak a tak być musi.
Wypowiedzi c) oraz d) nazywamy wypowiedziami problematycznymi, które stwier- 493
dzają, że tak a tak być może.
Funktor modalny występujący w wypowiedzi modalnej jest wyrażany przez słowa
„musi” oraz „może” (funktorami modalnymi są też słowa „móc” i „musieć” lub rów-
noznaczne). Najczęściej funktor modalny bezpośrednio poprzedza zdanie będące jego
argumentem – mamy wtedy do czynienia z wypowiedziami modalnymi o wskazanej
wyżej budowie.
Należy jednak nadmienić, że w wielu wypowiedziach modalnych funktor modalny jest
umieszczony wewnątrz zdania, które jest jego argumentem. Tego typu wypowiedzi są
12
Kategorie modalne, biorące swój początek w rozważaniach Arystotelesa (konieczność, możli-
wość, rzeczywistość), są przedmiotem wieloletnich sporów zarówno co do ich liczby, jak i przypisy-
wanych im znaczeń. Obecnie tematyka ta interesuje głównie teoretyków i praktyków prawa, gdyż
używane w tekstach prawnych terminy „wolno”, „dopuszcza się”, „należy”, „powinien” i inne wyka-
zują duże podobieństwo do wymienionych przez nas dwu funktorów modalnych. Por. T. Kotarbiński,
Wykłady z dziejów logiki, Warszawa 1965, rozdz. III, a także J. Ładosz, Wielowartościowe rachunki
zdań a rozwój logiki, Warszawa 1961, rozdz. IV.
równoznaczne wypowiedziom modalnym o budowie typowej, podanym wyżej i ozna-

czonym literami a)–d).
Dla przykładu:
– wypowiedź „Jan musiał zdać egzamin” jest równoznaczna wypowiedzi modalnej typu a) –
„Musi być tak, że Jan zdał egzamin”;
– wypowiedź „Jan musiał nie zdać egzaminu” jest równoznaczna wypowiedzi modalnej
typu b) – „Musi być tak, że Jan nie zdał egzaminu”;
– wypowiedź „Jan mógł zdać egzamin” jest równoznaczna wypowiedzi modalnej typu c) –
„Może być tak, że Jan zdał egzamin”;
– wypowiedź „Jan mógł nie zdać egzaminu” jest równoznaczna wypowiedzi modalnej
typu d) – „Może być tak, że Jan nie zdał egzaminu”.
Z opisanych wyżej względów w dalszej treści tego rozdziału wszystkie wypowiedzi

modalne traktujemy jako reprezentujące jedną z podanych wyżej postaci a)–d).
494 Kolejną sprawą wymagającą rozważenia jest pytanie, czy wypowiedź modalna posiada
wartość logiczną (prawdy albo fałszu).
Jeżeli mamy wyrażenie „Warszawa musi być stolicą Polski”, to nie jest możliwe przy-
znanie tej wypowiedzi wartości prawdy czy fałszu bez określenia sposobu, konwencji,
kryteriów, według których będziemy przypisywali temu wyrażeniu wartość logiczną.
I tak jeżeli np. przyjmiemy, że stolicą powinno być miasto największe, to wyrażenie
będzie zdaniem prawdziwym, jeżeli przyjmiemy, że stolicą powinno być miasto poło-
żone najbardziej centralnie, to wyrażenie będzie zdaniem fałszywym, gdyż bardziej
centralnie położona jest Łódź. Natomiast jeżeli będziemy odnosili się do postanowień
Konstytucji wymieniającej Warszawę jako stolicę, to wyrażenie będzie zdaniem praw-
dziwym.
Wypowiedź „niemożliwe jest dojechanie samochodem z Warszawy do Katowic
w 120 minut” jest wieloznaczna – dzisiaj przypuszczalnie stan dróg pozwala na taki
przejazd, a tym bardziej po zrealizowaniu przez rząd programu budowy autostrad
taki przejazd z pewnością nie będzie nastręczał trudności technicznych. Zważywszy
jednak na normę prawną ustanawiającą prędkości maksymalne na drogach publicz-
nych, to nawet po wybudowanej autostradzie i szybkim samochodem przejazd taki
nie jest do zrealizowania, a więc wypowiedź przy zastosowaniu kryterium zgodności
działania z prawem jest zdaniem prawdziwym. Przypisując wypowiedzi modalnej
wartość prawdy albo fałszu, musimy określić kryterium, którym się kierujemy. Przy
zastosowaniu jednego kryterium (w powyższym przykładzie: możliwości technicz-
nych) wypowiedź jest zdaniem fałszywym, przy zastosowaniu kryterium zgodności
postępowania kierowcy z obowiązującymi regulacjami prawnymi – wypowiedź jest
zdaniem prawdziwym.
Wieloznaczna jest wypowiedź „zwycięstwo komunizmu na całym świecie jest moż-
liwe” czy „zwycięstwo socjalizmu na całym świecie jest konieczne”. Nie można określić
wartości logicznej takich wypowiedzi bez ścisłego określenia zastosowanych przy tym
kryteriów.
495 Jest wiele niezależnych od siebie konwencji (interpretacji) określających sposób przy-
pisywania wypowiedziom modalnym wartości logicznych. Najważniejsze dla praw-
nika i omówione w niniejszym rozdziale są następujące: interpretacja logiczna i in-
terpretacja tetyczna (pomijamy tu wiele innych interpretacji, jak psychologiczna,
4. Interpretacja logiczna wypowiedzi modalnych 225
aksjologiczna, dynamiczna13). Wypowiedź modalna w wyniku zastosowania okreś

lonego sposobu jej interpretacji uzyskuje wartość logiczną (właśnie w tej stosowanej
konkretnej interpretacji). Innymi słowy, wartość logiczna wypowiedzi modalnej jest
zrelatywizowana do określonej interpretacji. Konsekwencją tego jest fakt, że ta sama
wypowiedź modalna może w różnych interpretacjach uzyskiwać różniące się od siebie
wartości logiczne.
4. Interpretacja logiczna wypowiedzi modalnych

4. Interpretacja logiczna wypowiedzi modalnych
Interpretacja logiczna wypowiedzi modalnych odwołuje się do całokształtu
wiedzy osoby przeprowadzającej interpretację tej wypowiedzi jako do stosowa-
nego kryterium.
Przez wiedzę rozumiemy przy tym ogół wiadomości zdobytych przez interpretatora
wypowiedzi modalnej. Wiedza reprezentowana jest w postaci zbioru zdań w sensie lo-
gicznym, które interpretator przyjmuje z założenia za prawdziwe. Są to zdania opisujące
w szczególności poszczególne dziedziny wiedzy, osobiste doznania, otoczenie interpre-
tatora. Zakładamy, że zbiór zdań tworzących wiedzę interpretatora jest niesprzeczny,
to znaczy w tym zbiorze nie znajdują się uznane przez interpretatora za prawdziwe
zdania w stosunku do siebie sprzeczne (np. Ziemia ma kształt kulisty – Ziemia nie ma
kształtu kulistego) lub w stosunku do siebie przeciwne (np. Ziemia ma kształt kulisty
– Ziemia jest płaska), a także takie zdania, z których wynikają pośrednio czy bezpo-
średnio zdania w stosunku do siebie sprzeczne lub zdania przeciwne. Tak zdefiniowana
wiedza jest zrelatywizowana do osoby interpretatora, gdyż każda osoba posiada inny
zasób wiedzy14. Ponadto wiedza tej samej osoby zmienia się wraz z upływem czasu,
dołączane są nowe zdania uznawane za prawdziwe, zapominane są zaś zdania, które
wcześniej były włączone do zasobu.
Przyjmujemy, że w chwili dokonywania interpretacji wypowiedzi modalnej wiedza jest
stała, to znaczy tworzy ją skończona liczba niesprzecznych zdań z założenia uznanych
za prawdziwe. Zbiór zdań tworzących wiedzę oznaczymy literą W.
Zgodnie z przyjętymi wzorcami wypowiedź modalna jako argument zawiera zdanie
w sensie logicznym, które oznaczyliśmy literą z.
Zastanowimy się obecnie, w jakim stosunku do wiedzy W pozostaje zdanie z.
Mogą tutaj wystąpić trzy sytuacje:
1) zdanie z jest elementem zbioru zdań W albo w zbiorze tym znajduje się inne zdanie
lub zdania, z których wynika zdanie z, a więc interpretator wie, że zdanie z jest
prawdziwe;
2) w zbiorze zdań W znajduje się zdanie sprzeczne ze zdaniem z albo w zbiorze tym
znajduje się inne zdanie lub zdania, z których wynika zdanie sprzeczne ze zda-
niem z (tzn. zdanie ~z). W takiej sytuacji interpretator wie, że zdanie z jest fał-
szywe;
13
Patrz: Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 2001, s. 121 i n.
14
W logice często przyjmuje się, że wiedza W zawiera się w zbiorze zdań prawdziwych.
3) w zbiorze zdań W nie ma zdania z i nie ma zdania ~z, jak też nie ma takiego
zdania lub zdań, z których wynikałoby zdanie z, względnie wynikałoby zdanie ~z.
W takiej sytuacji interpretator nie ma żadnej wiedzy na temat, o którym orzeka
zdanie z.
496 Na podstawie odróżnienia wymienionych trzech sytuacji w ramach interpretacji
logicznej jednostronnej przyjmuje się następujące zasady przypisywania wartości
logicznej prawdy wypowiedziom modalnym (tzn. uznawania za zdania prawdziwe):
– Musi być tak, że z – jest zdaniem prawdziwym, gdy stwierdzamy opisaną wyżej
sytuację 1);
– Musi być tak, że ~z – jest zdaniem prawdziwym, gdy stwierdzamy opisaną
wyżej sytuację 2);
– Może być tak, że z – jest zdaniem prawdziwym, gdy nie stwierdzamy opisanej
wyżej sytuacji 2). Oznacza to, że wypowiedź „może być tak, że z” jest zdaniem
prawdziwym w przypadku wystąpienia sytuacji oznaczonej symbolem 1) lub wystą-
pienia sytuacji oznaczonej symbolem 3);
– Może być tak, że ~z – jest zdaniem prawdziwym, gdy nie stwierdzamy opisanej
wyżej sytuacji 1). Oznacza to, że jest to zdanie prawdziwe w przypadku wystąpienia
sytuacji oznaczonej symbolem 2) lub wystąpienia sytuacji oznaczonej symbolem 3).
Jeżeli oznaczymy literą A funktor modalny „musi”, literą M zaś funktor modalny
„może”, to zdania tworzące narysowany niżej kwadrat przyjmują postać: A(z), A(~z),
M(z), M(~z), gdzie w nawiasach umieszczono argument funktora modalnego. Korzy-
stając z tych oznaczeń, możemy też zapisać zależności występujące pomiędzy wy-
powiedziami modalnymi w jednostronnej interpretacji logicznej w podanym niżej
kwadracie:
Na powyższym rysunku strzałki oznaczają wynikanie, linia przerywana łączy zdania

pozostające w stosunku przeciwieństwa, linia ·–·–· łączy zdania pozostające w sto-
sunku podprzeciwieństwa. Linie ciągłe łączą zdania sprzeczne.
Zależności opisane w powyższym schemacie są analogiczne do praw opozycji, z któ-
rymi mieliśmy do czynienia, omawiając kwadrat logiczny zdań kategorycznych. Tauto-
logie te przedstawiamy poniżej:
A(z) / A(~z)
M(z) ∨ M(~z)
A(z) → M(z)
A(~z) → M(~z)
A(z) ⊥ M(~z)
A(~z) ⊥ M(z)
4. Interpretacja logiczna wypowiedzi modalnych 227
Opisany wyżej sposób rozumienia funktora modalnego „może” jest określany w litera- 497
turze jako tzw. możliwość jednostronna. Przy takim rozumieniu możliwości dopusz-
czamy sytuację, w której jedno ze zdań zawierających zwrot „może” jest fałszywe (co
najmniej jedno zawsze jest prawdziwe).
W takim znaczeniu, jeżeli mówimy „możliwe jest, że Adam Adamski był w Białym-
stoku” – nie interesuje nas, czy Adam Adamski mógł nie być w Białymstoku. Co więcej,
jeżeli wiemy, że rzeczywiście Adam Adamski był w Białymstoku, to wypowiedź ta jest
zdaniem prawdziwym, a druga wypowiedź problematyczna („możliwe jest, że Adam
Adamski nie był w Białymstoku”) będzie zdaniem fałszywym. Jeżeli natomiast nie po-
siadamy żadnej informacji o bytności Adama Adamskiego w Białymstoku, to obie wy-
powiedzi problematyczne będą uznane za zdania prawdziwe.
Poza podanymi wyżej tautologiami modalnego rachunku zdań (w interpretacji lo-
gicznej jednostronnej) podajemy niżej – bez przeprowadzania dowodu – kilka innych
tautologii, które mogą być przydatne przy formułowaniu i przekształcaniu wypowiedzi
modalnych15:
~ M(~z) → M(z)
Dla przykładu z wypowiedzi „Nieprawda, że Jan może nie być posłem” wynika wypowiedź
modalna „Jan może być posłem”;
[(z → w) ∧ A(z)] → A(w)

Na przykład: „Jeżeli jest tak, że jeżeli Jan jest studentem (z), to Jan ukończył szkołę śred-
nią (w) i musi być tak, że Jan jest studentem A(z), to musi być tak, że Jan ukończył szkołę
średnią A(w).
[(z ∧ w) ∧ M(z)] → M(w)
Na przykład: „Jeżeli jest tak, że Jan jest studentem (z) i Jan jest warszawiakiem (w) oraz moż-
liwe jest, że Jan jest studentem M(z), to możliwe jest, że Jan jest warszawiakiem M(w).
Obok opisanej wyżej konwencji dotyczącej sposobu przypisywania wartości lo- 498
gicznej wypowiedziom modalnym, opierającej się na jednostronnym znaczeniu
zwrotu „może”, zwrot ten bywa rozumiany nieco odmiennie w sposób, w którym nie
różnicuje się warunków uznania za prawdziwe wypowiedzi „może być tak, że z” i wy-
powiedzi „może być tak, że ~z”. W tym rozumieniu zwrotu „może”, stwierdzając, że
„może być tak, że z”, przyjmujemy równocześnie za prawdziwe stwierdzenie, że „może
być tak, że ~z”. W interpretacji dwustronnej wypowiedź „może być z” oznacza rów-
noczesne domyślne uzupełnienie tej wypowiedzi o zwrot „… i może być ~z” (odpo-
wiednio wypowiedź „może być ~z” oznacza równoczesne domyślne uzupełnienie tej
wypowiedzi o zwrot „… i może być z”).
W takim dwustronnym rozumieniu możliwości kryteria uznawania za prawdziwe po-
szczególnych wypowiedzi modalnych wyglądają następująco:
– Musi być tak, że z – jest zdaniem prawdziwym, gdy stwierdzamy opisaną wyżej
sytuację 1);
– Musi być tak, że ~z – jest zdaniem prawdziwym, gdy stwierdzamy opisaną
wyżej sytuację 2);
15
Na temat tautologii modalnego rachunku zdań patrz: J.J. Jadacki, Spór o granice języka,
Warszawa 2002, s. 49 i n.
– (Może być tak, że z i może być tak, że ~z) – jest zdaniem prawdziwym, gdy
stwierdzamy opisaną wyżej sytuację 3).
Przyjmując podane wyżej oznaczenia funktorów, na poniższym rysunku przedsta-
wiamy zależności pomiędzy poszczególnymi zdaniami w interpretacji dwustronnej:
Na powyższym rysunku linia – – – – łączy ze sobą zdania pozostające w relacji przeciwień-

stwa, tzn. relacja ta zachodzi pomiędzy dowolną parą zdań z wymienionej trójki zdań.
W interpretacji dwustronnej nie różnicuje się warunków uznania za prawdziwe wypo-
wiedzi „może być z” i wypowiedzi „może być ~z”, natomiast przyjmując za prawdziwe
zdanie wypowiedź „może być z”, przyjmujemy równocześnie za prawdziwą wypowiedź
„może być ~z”. Oznacza to, że przy dwustronnym rozumieniu możliwości nie występuje
sytuacja, gdy jedna z wypowiedzi problematycznych jest zdaniem prawdziwym, druga
zaś zdaniem fałszywym. Przy interpretacji dwustronnej wypowiedzi problematycznych
pomiędzy zdaniami „musi być z”, „musi być ~z”, „może być z i może być ~z” zachodzi
relacja przeciwieństwa, tzn. relacja ta zachodzi pomiędzy dowolną parą zdań z wymie-
nionej trójki zdań.
Tak więc przy interpretacji dwustronnej z trzech wymienionych wyżej zdań
zawsze tylko jedno jest prawdziwe, a pozostałe dwa są fałszywe, co pokazuje
rysunek, gdzie linia przerywana łączy zdania pozostające w relacji przeciwieństwa.
I tak, przy założeniu interpretacji dwustronnej, stwierdzając, że prawdziwa jest koniunkcja
zdań „może Piotr kupił bilety do kina na film «Casablanca»” oraz „może Piotr nie kupił biletów
do kina na film «Casablanca»” (sytuacja oznaczona jako 3), wiemy, że równocześnie fałszywe
są zdania: „musi być tak, że Piotr kupił bilety do kina na film «Casablanca»” oraz „musi być
tak, że Piotr nie kupił biletów do kina na film «Casablanca»”.
Zależności zachodzące pomiędzy wypowiedziami modalnymi w interpretacji logicznej

dwustronnej można opisać w postaci następujących tautologii:
A(z) / A(~z)
A(z) / [M(z) ∧ M(~z)]
A(~z) / [M(z) ∧ M(~z)]
5. Interpretacja tetyczna wypowiedzi modalnych

5. Interpretacja tetyczna wypowiedzi modalnych
Interpretacja tetyczna odwołuje się do posiadanych przez nas informacji o nor-
mach postępowania mających uzasadnienie tetyczne (inaczej nazywana jest
interpretacją normatywną, deontyczną). Interpretacja taka zakłada, że interpretator
wypowiedzi modalnych dysponuje zbiorem obowiązujących norm prawnych i inter-
pretacja jest przeprowadzana poprzez odwołanie się do zbioru obowiązujących norm
prawnych. Taki zbiór norm prawnych jest wytworem normodawcy, o którym zakła-
5. Interpretacja tetyczna wypowiedzi modalnych 229
damy, że jest racjonalny16. Zatem zbiór tych norm był tworzony zgodnie z zasadami
racjonalności, a w szczególności w zbiorze norm nie ma norm ze sobą w żaden sposób
niezgodnych17 (na temat niezgodności norm i reguł kolizyjnych patrz rozdział XIII pkt 4
niniejszego podręcznika). Oznacza to np., że nie istnieje taki stan faktyczny, w którym
czyn c osoby x byłby przez jedną normę nakazany, inna norma zaś (lub ta sama norma)
zakazywałaby tego samego czynu.
Najogólniej rzecz biorąc, mówimy, że norma ma uzasadnienie tetyczne wtedy, gdy ad-
resat normy jest poddany władzy normodawcy i normodawca może spowodować u ad-
resata istotne zło lub odmówić dobra, jak również wtedy, gdy normodawca z jakichś
względów legitymowany jest, aby w danej dziedzinie stanowić normy dla danego ro-
dzaju adresatów18. W szczególności uzasadnienie tetyczne mają normy prawne stano-
wione przez organy władzy państwowej.
Interpretacja tetyczna wypowiedzi modalnych ma zastosowanie jedynie do takich wy-

powiedzi modalnych, w których argumentem funktora modalnego jest zdanie orzeka-
jące o czynach osób.
W takiej sytuacji nie podlegają interpretacji tetycznej te wypowiedzi modalne, w któ-

rych zdanie będące argumentem funktora modalnego orzeka o stanach natury, siłą
rzeczy występujących niezależnie od woli czy decyzji człowieka.
Przykładowo nie będą podlegały interpretacji tetycznej takie wypowiedzi modalne, jak:
„Drzewo musi mieć korzenie”, „Woda musi składać się z wodoru i tlenu”, „Letni poranek nie
musi być słoneczny”, „Pazury psa mogą rosnąć”, „Pies nie może latać” itp. Wszystkie takie wy-
powiedzi charakteryzuje niezależność opisanych w nich zjawisk od człowieka – i tak odpo-
wiednio: nie mamy wpływu na to, czy drzewa mają korzenie; skład chemiczny wody jest od
nas niezależny; podobnie nie zależy od nas, czy poranek jest słoneczny, czy nie; pazury u psa
rosną cały czas, czy nam to się podoba, czy nie; wreszcie nie mamy wpływu na budowę anato-
miczną psa i nie potrafimy nadać psu umiejętności latania. Wszelkie opisane stany podlegają
wyłącznie prawom natury i są niezależne od woli człowieka.
Jak już wspomnieliśmy, interpretacji tetycznej podlegają wypowiedzi modalne spełnia- 499
jące dwa warunki:
– orzekają o osobach, rozumianych jako poszczególni ludzie, grupy ludzi lub organi-
zacje ludzi znajdujące się w określonej sytuacji;
– orzekają o czynach osób; pojęcie czynu jest rozumiane bardzo szeroko, oznacza
zachowanie, postępowanie, zespół działań wyróżnianych ze względu na ich skutek,
zaniechanie działania w danej dziedzinie19.
W podsumowaniu powyższych rozważań możemy stwierdzić, że interpretacji tetycznej

podlegają te wypowiedzi modalne, w których argument funktora modalnego jest zda-
niem o budowie „xc”, gdzie „x” to oznaczenie osoby lub grupy osób znajdujących się
w określonej sytuacji, zaś „c” to oznaczenie czynu tej osoby lub osób. Wypowiedź mo-
16
Por. L. Nowak, Próba metodologicznej charakterystyki prawoznawstwa, Poznań 1968, rozdz. II
i III.
17
Por. na ten temat: J. Wróblewski, Teoria racjonalnego tworzenia prawa, Wrocław 1985, rozdz. 8;
patrz też: R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 2001, rozdz. VII, pkt 4.
18
Cz. Znamierowski, Prolegomena…, s. 91 i n.
19
Szerzej o pojęciu czynu: Z. Ziembiński, Analiza…, rozdz. II.
dalna w interpretacji tetycznej przyjmuje zatem jedną z następujących czterech wzor-

cowych postaci:
– Musi być tak, że x czyni c,
– Musi być tak, że x nie czyni c,
– Może być tak, że x czyni c,
– Może być tak, że x nie czyni c.
W rzeczywistości wypowiedź zawierająca nakaz lub zakaz postępowania przyjmuje
w języku prawnym różne równoznaczne względem siebie postacie. Prawodawca często
stwierdza, że x jest obowiązany do zachowania c, nakazuje x postąpić w sposób c, czy
też stwierdza, że x powinien postąpić w sposób c, lub stwierdza, że x postępuje w spo-
sób c (używa zdania opisowego w czasie teraźniejszym), lub stwierdza, że x postąpi
w sposób c (zdanie opisowe w czasie przyszłym20).
W języku prawnym występuje też wiele równoznacznych postaci funktora modalnego
„może” (np. dopuszcza się, zezwala się, ma możliwość, dozwolone jest). Wieloznacznym
zwrotem używanym jako funktor modalny równoznaczny funktorowi „może” jest wy-
rażenie „ma prawo”21.
500 Dokonując interpretacji tetycznej, dysponujemy:
– wypowiedzią modalną złożoną z funktora modalnego i argumentu-zdania stwierdza-
jącego, że określona osoba lub osoby x postępują w określonej sytuacji w sposób c,
– zbiorem N norm postępowania o uzasadnieniu tetycznym. Każda z tych norm
orzeka o osobie lub osobach, które w określonej sytuacji powinny postąpić w okreś
lony sposób, przy czym pierwszy element (osoba i sytuacja) opisany jest w hipotezie
normy, a zalecany sposób postępowania opisany jest w dyspozycji normy.
Mamy zatem do czynienia z następującą sytuacją: z jednej strony mamy oznaczenie x
osoby i sytuacji oraz oznaczenie działania c osoby zawarte w zdaniu-argumencie wy-
powiedzi modalnej, z drugiej zaś strony mamy zbiór norm, z których każda zawiera
wskazanie osoby i sytuacji oraz wskazanie działania pożądanego przez normodawcę.
501 Porównanie tych informacji może doprowadzić do jednej z podanych niżej pięciu sytu-
acji, oznaczonych liczbami porządkowymi od 1 do 5.
1. Czyn c osoby x jest nakazany przez normę n ze zbioru N.
Przykładem może być norma zawarta w art. 19 Kodeksu postępowania administracyjnego:
„Organy administracji publicznej przestrzegają z urzędu swojej właściwości rzeczowej i miej-
scowej”, która określa dwie klasy działań nakazanych, takie jak przestrzeganie właściwości
rzeczowej i przestrzeganie właściwości miejscowej we wszelkich postępowaniach prowadzo-
nych przed tymi organami, czy też norma wynikająca z art. 87 Kodeksu rodzinnego i opiekuń-
czego: „Rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się”.
2. Czyn c osoby x jest zakazany przez normę n ze zbioru N, co ma miejsce w trzech

sytuacjach:
A. Czyn c osoby x objęty jest wprost zakazem określonym przez normę n
20
Szerzej: Z. Ziembiński, Logiczne podstawy prawoznawstwa, Warszawa 1966, s. 54 i n.; zob. też
M. Zieliński, Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań 1972, rozdz. III.
21
Szerzej na ten temat: Z. Ziembiński, Logiczne…, s. 114 i n.
Art. 190 Kodeksu spółek handlowych stwierdza: „Wspólnikowi nie wolno pobierać odsetek od
wniesionych wkładów […]” – zawarta w powołanym przepisie norma wprost zakazuje wspól-
nikowi spółki z ograniczoną odpowiedzialnością pobierania odsetek od wniesionych przez
niego wkładów do spółki, norma wskazuje wprost, jakie działanie jest zabronione.
B. Działanie c osoby x jest sprzeczne z nakazem zawartym w normie n

Art. 415 Kodeksu cywilnego stwierdza: „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obo-
wiązany jest do jej naprawienia”. Zawarta w przepisie norma określa naprawienie szkody
jako czyn nakazany, w takiej sytuacji nienaprawienie wyrządzonej z własnej winy szkody jest
czynem zakazanym, gdyż takie postępowanie jest niezgodne z nakazem zawartym w normie
prawnej.
C. Działanie c osoby x jest przeciwne do działania nakazanego przez normę n. Przez

czyn przeciwny rozumiemy przy tym takie działanie osoby x, które ze względu na ist-
niejące związki przyczynowe uniemożliwia zrealizowanie czynu c
Art. 293 § 1 Ordynacji podatkowej stwierdza: „Indywidualne dane zawarte w deklaracji oraz
innych dokumentach składanych przez podatników, płatników lub inkasentów objęte są ta-
jemnicą skarbową”. Wobec powyższego czynem przeciwnym byłoby przechowywanie tych
informacji w otwartej szafie na korytarzu urzędu skarbowego.
3. Norma n ze zbioru N stwierdza, że czyn c osoby x nie jest nakazany – czyn taki
nazwiemy jednostronnie fakultatywnym.
Tego typu regulacja prawna jest stosowana w celu określenia wyjątków od ogólnej
zasady, która innym adresatom (znajdującym się w takiej samej sytuacji jak osoby x,
której dotyczy wyjątkowe traktowanie) nakazuje postępować w sposób c. W rezultacie
czyn c jest dla osoby x zarazem nienakazany i niezakazany.
Przykładem może być art. 96 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych: „Nie
mają obowiązku uiszczania kosztów sądowych: 1) strona dochodząca ustalenia ojcostwa
lub macierzyństwa […]”; równocześnie żadna z norm zbioru nie zawiera zakazu uiszczania
kosztów sądowych przez osoby wymienione w art. 96 ust. 1. W powołanym przykładzie za-
sadą jest, że obowiązek ponoszenia kosztów sądowych mają wszystkie strony wszczynające
postępowanie sądowe w sprawie cywilnej z wyjątkiem tych osób, które zostały przez usta-
wodawcę lub sąd zwolnione od tego obowiązku. Podobnie art. 39 ust. 1 Prawa o ruchu dro-
gowym nakłada na osoby kierujące pojazdem samochodowym i na osoby przewożone obo-
wiązek korzystania z pasów bezpieczeństwa w czasie jazdy, zaś z ust. 2 tego samego artykułu
można wyprowadzić normę stwierdzającą, że nakaz ten nie dotyczy osób mających zaświad-
czenie lekarskie o przeciwwskazaniu do używania pasów bezpieczeństwa, kobiet o widocznej
ciąży, taksówkarzy w czasie przewożenia pasażera, policjantów itd. Dla osób wymienionych
w ust. 2 powołanego artykułu używanie pasów bezpieczeństwa w czasie jazdy jest czynem
jednostronnie fakultatywnym.
4. Norma n ze zbioru N stwierdza, że czyn c osoby x nie jest zakazany – czyn taki
nazwiemy jednostronnie dozwolonym.
Tego typu regulacja prawna jest stosowana w celu określenia wyjątków od ogólnej
normy, która wszystkim adresatom – z wyjątkiem osoby x, której czyn jest jedno-
stronnie dozwolony – zakazuje postępować w sposób c. W rezultacie czyn c jest dla
osoby x zarazem nienakazany i niezakazany.
Na przykład art. 60 ust. 2 pkt 3 Prawa o ruchu drogowym stwierdza, że zabrania się kieru-
jącemu pozostawiania pracującego silnika podczas postoju na obszarze zabudowanym; nie
dotyczy to pojazdu wykonującego czynności na drodze. Z powołanego przepisu można wyin-
terpretować dwie normy:
– pierwszą stwierdzającą, że czyn polegający na pozostawianiu przez kierującego pracują-

cego silnika podczas postoju na obszarze zabudowanym jest czynem zakazanym (sytuacja
oznaczona nr 2),
– drugą, której adresatem jest kierowca pojazdu wykonującego czynności na drodze (np. sa-
mochodu ciężarowego przywożącego masę bitumiczną na miejsce prac drogowych). Norma
ta stwierdza, że w opisanym stanie faktycznym pozostawienie przez kierowcę pracującego
silnika podczas postoju pojazdu na obszarze zabudowanym nie jest objęte zakazem – opi-
sany czyn kierowcy pojazdu wykonującego czynności na drodze jest właśnie czynem jedno-
stronnie dozwolonym.
5. Żadna z norm zbioru N nie orzeka niczego o czynie c osoby x, inaczej mówiąc,
dowolna norma n ze zbioru norm N nie dotyczy czynu c osoby x.
Nie istnieje norma określająca kolor koszuli używanej przez mieszkańca Radomia. W takiej
sytuacji możemy stwierdzić, że taki czyn c osoby x jest zarazem niezakazany i nienaka-
zany.
502 Posługując się opisaną wyżej typologią czynów, o których orzeka norma, przed-
stawimy obecnie konwencję, stosownie do której będziemy przypisywali wypo-
wiedziom modalnym wartości logiczne (tzn. będziemy uznawali je za prawdziwe albo
fałszywe). W interpretacji tetycznej przyjmujemy następujące zasady przypisywania
wartości logicznych wypowiedziom modalnym:
503 I. Wypowiedzi modalnej „x musi czynić c” przypisujemy wartość logiczną prawdy, gdy
zachodzi sytuacja 1), zaś sam czyn c osoby x nazwiemy czynem nakazanym.
Zdanie stwierdzające, że ze względu na normę n czyn c osoby x jest nakazany, ozna-
czymy skrótowo Nncx.
504 II. Wypowiedzi modalnej „x musi nie czynić c” przypisujemy wartość logiczną prawdy,
gdy zachodzi sytuacja 2), zaś sam czyn c osoby x nazywamy czynem zakazanym.
Zdanie stwierdzające, że ze względu na normę n czyn c osoby x jest zakazany, ozna-
czymy skrótowo Zncx.
505 III. Wypowiedzi modalnej „x może czynić c” przypisujemy wartość prawdy, gdy nie
zachodzi sytuacja 2) (działanie c osoby x nie jest zakazane), sam zaś czyn c osoby x
nazywamy czynem dozwolonym. Czyn jest dozwolony zatem wtedy, gdy mamy do
czynienia albo z sytuacją 1) – jest nakazany, albo z sytuacją 3) – jest jednostronnie fa-
kultatywny, albo z sytuacją 4) – jest jednostronnie dozwolony, albo z sytuacją 5) – nie
jest objęty hipotezą żadnej normy.
Zdanie stwierdzające, że ze względu na normę n czyn c osoby x jest dozwolony, ozna-
czymy skrótowo Dncx.
506 IV. Wypowiedzi modalnej „x może nie czynić c” przypisujemy wartość logiczną prawdy,
gdy nie zachodzi sytuacja 1) (działanie c osoby x nie jest nakazane), zaś sam czyn c
osoby x nazywamy czynem fakultatywnym. Czyn jest fakultatywny zatem wtedy,
gdy mamy do czynienia albo z sytuacją 2) – jest zakazany, albo z sytuacją 3) – jest
jednostronnie fakultatywny, albo z sytuacją 4) – jest jednostronnie dozwolony, albo
z sytuacją 5) – nie jest objęty hipotezą żadnej normy.
Zdanie stwierdzające, że ze względu na normę n czyn c osoby x jest fakultatywny,
oznaczymy skrótowo Fncx.
V. Jeżeli zarazem prawdziwe w interpretacji tetycznej są wypowiedzi „x może czynić c” 507

oraz „x może nie czynić c”, tj. działanie c osoby x nie jest nakazane i nie jest zakazane,
to czyn c osoby x nazywamy czynem indyferentnym.
Zdanie stwierdzające, że ze względu na normę n czyn c osoby x jest indyferentny, ozna-
czymy skrótowo Incx.
VI. Stwierdzamy, że czyn c osoby x jest przedmiotem obowiązku wtedy, gdy jest on 508
nakazany albo jest zakazany przez normę n, zaś wartość logiczna zdania stwierdzają-
cego, że w interpretacji tetycznej czyn c osoby x jest przedmiotem obowiązku (ozna-
czamy Oncx), jest taka sama jak wartość logiczna alternatywy zdań Nncx ∨ Zncx (czyli
Oncx ≡ Nncx ∨ Zncx)22.
Zależności pomiędzy wyróżnionymi wyżej zdaniami: Oncx, Nncx, Zncx, Dncx, Fncx,
Incx, dotyczącymi tego samego podstawienia n, x, c, pokazuje poniższy schemat23:
W powyższym schemacie poszczególne linie łączą ze sobą zdania pozostające w relacji:

wynikania
podprzeciwieństwa
przeciwieństwa
sprzeczności
Poszczególne linie pokazują, jakie relacje zachodzą pomiędzy zdaniami, które te linie
łączą. Relacje mają swoje uzasadnienie wprost w opisanych wyżej warunkach, od speł-
nienia których zależy uznanie poszczególnych zdań za prawdziwe w interpretacji te-
tycznej.
22
Należy odnotować, że w przypadku omawianej interpretacji wartość logiczna zdania
Nncx ∨ Zncx zawsze jest identyczna z wartością logiczną zdania Nncx ⊥ Zncx, podaną zaś zależność
można również przedstawić w postaci Oncx ≡ Nncx ⊥ Zncx (ze względu na relację przeciwieństwa
zachodzącą pomiędzy zdaniami Nncx oraz Zncx nigdy nie są one zarazem prawdziwe, co najmniej
jedno z nich jest zawsze fałszywe).
23
Z. Ziembiński, Logiczne…, s. 103 i n.
Zależności zachodzące pomiędzy wypowiedziami modalnymi w interpretacji tetycznej

opisane w podanym wyżej schemacie możemy przedstawić w postaci następującej:
Nncx → Dncx Oncx ∨ Fncx
Nncx → Oncx Nncx / Zncx
Zncx → Fncx Nncx / Incx
Zncx → Oncx Zncx / Incx
Incx → Dncx Nncx ⊥ Fncx
Incx → Fncx Zncx ⊥ Dncx
Dncx ∨ Fncx Oncx ⊥ Incx
Dncx ∨ Oncx
Na przykład: pomiędzy zdaniem stwierdzającym, że czyn jest nakazany (Nncx),
i stwierdzającym, że jest on fakultatywny (Fncx), zachodzi sprzeczność (to znaczy za-
wsze jedno jest prawdziwe, a drugie z nich fałszywe), ponieważ z definicji pierwsze
jest prawdziwe, gdy czyn c jest nakazany, a drugie, gdy jest nienakazany. Ponieważ ra-
cjonalny normodawca nie stanowi norm sprzecznych, zatem zawsze jedno z tych zdań
będzie prawdziwe, a drugie fałszywe.
Podobnie jeżeli czyn c osoby x jest nakazany, to racjonalny normodawca zarazem nie
zakazuje wykonania czynu nakazanego, tak więc jeśli prawdziwe jest zdanie Nncx,
to prawdziwe wtedy jest też zdanie Dncx i prawdziwa implikacja Nncx → Dncx. Zwa-
żywszy na fakt, że oba zdania są powiązane treściowo, bo dotyczą tych samych
n, c, x, możemy stwierdzić, że zachodzi między nimi stosunek wynikania (zdanie Dncx
wynika ze zdania Nncx).
W przedstawionej wyżej interpretacji tetycznej funktor modalny „może” służył do
określenia czynów dozwolonych i czynów indyferentnych, a w połączeniu z negacją
– czynów zakazanych. Należy pamiętać, że takie użycie przez prawników funktora
„może” nie jest jedynym, jakie występuje w języku prawnym. Funktor modalny „może”
jest bowiem używany w odrębnym znaczeniu w wyrażeniach mających na celu okreś
lenie kompetencji normodawczej. Omawiając takie zastosowanie funktora „może”,
przyjmujemy (nie wnikając w rozważania teoretycznoprawne), że system prawa ma
budowę hierarchiczną24. Podobnie organy państwowe pełniące funkcje normodawcze
również uszeregowane są w pewnej hierarchii – obie struktury hierarchiczne są ze sobą
powiązane. Określając usytuowanie organu państwa, odwołujemy się do kompetencji
przyznanych temu organowi w tzw. normach kompetencji normodawczej25, wśród któ-
rych rozróżniamy te, które upoważniają adresata do ustanawiania albo do uchylania
norm (normy kompetencyjne wyższego rzędu), oraz takie, których treść nie dotyczy
działań normatywnych (normy kompetencyjne pierwszego rzędu).
509 W takim ujęciu kompetencja jest prawnie ustanowioną możnością ustanawiania norm
prawnych i bywa określana w normie kompetencyjnej przy użyciu funktora modalnego
„może”, a częściej zwrotu równoznacznego „ma prawo” i innych.
24
Por. J. Wróblewski, Modele systemów norm a system prawa, „Studia Prawno-Ekonomiczne”
1969, nr 2.
25
Według G.H. von Wrighta, Norm and action, rozdz. „Norms of Higher Order”, s. 189 i n.
Należy nadmienić, że koncepcja Wrighta jest jedną z obecnie dyskutowanych (obok H. Harta, A. Rossa
i innych).
Art. 253 § 1 Ordynacji podatkowej o treści: „Decyzja ostateczna, na mocy której strona nie nabyła
prawa, może być uchylona lub zmieniona przez organ podatkowy, który ją wydał, jeżeli prze-
mawia za tym interes publiczny lub ważny interes podatnika”. Norma zawarta w cytowanym
przepisie upoważnia odpowiedni organ podatkowy (i tylko ten organ) do zmiany decyzji osta-
tecznej w sytuacji, gdy przemawia za tym interes społeczny lub ważny interes podatnika.
Norma kompetencyjna określa stosunek między organem wyposażonym w kompe- 510

tencję a organami czy osobami, które mają obowiązek stosować się do postanowień
norm (generalnych, indywidualnych) ustanowionych przez wyposażonego. Norma
kompetencyjna zawiera nakaz albo zakaz skierowany do określonych adresatów, aktu-
alizujący się w sytuacji, gdy wskazana w tej normie osoba dokona czynności konwencjo-
nalnej. Konwencjonalny charakter opisanej czynności wynika przy tym z postanowień
zawartych w przedmiotowej normie kompetencyjnej lub dodatkowo z innych norm
kompetencyjnych. Norma kompetencyjna jest skierowana do adresatów podległych
kompetencji wyposażonego w kompetencje, inaczej mówiąc, jest skierowana do osób,
które mają obowiązek (albo zakaz) określonego zachowania w sytuacji, gdy wskazana
w normie kompetencyjnej osoba dokona czynności konwencjonalnej.
Ustalenie kompetencji do dokonania czynności konwencjonalnej wymaga spełnienia
przez normę kompetencyjną trzech warunków (według A. Rossa26):
– określenia podmiotu, któremu przysługuje kompetencja do dokonania czynności
konwencjonalnej;
– określenia trybu, w którym mają być wykonane czynności psychofizyczne (lub
prostsze, składowe czynności konwencjonalne), aby łącznie zostały one uznane za
skutecznie dokonaną czynność konwencjonalną określonego rodzaju;
– określenia dopuszczalnej treści składanych oświadczeń woli względnie treści sta-
nowionych norm w ramach przyznanej kompetencji, w wyniku których powstają
określone obowiązki (zakazy), odnoszące się do osób trzecich.
Wśród norm kompetencyjnych rozróżnia się normy kompetencji prawodawczej i normy
kompetencji do zaktualizowania czyjegoś obowiązku prawnego.
Norma kompetencji prawodawczej określa stosunek między organem (osobą) wy- 511
posażonym w kompetencje stanowienia prawa a organami czy osobami, które mają
obowiązek stosować się do norm ustanowionych przez wyposażonego. Norma kompe-
tencyjna wyposaża organ upoważniony w prawnie ustanowioną możność stanowienia
norm prawnych.
Norma kompetencji do zaktualizowania czyjegoś obowiązku prawnego jest bliska 512
znaczeniowo określeniu zdolności adresatów tej normy do dokonania ustalonych czyn-
ności prawnych. W wyniku dokonania przez adresata normy kompetencyjnej wska-
zanej w niej czynności prawnej aktualizują się inne normy skierowane do innych ad-
resatów, u których w następstwie działania adresata normy kompetencyjnej powstaje
nakaz (albo zakaz) określonego zachowania.
Dokonanie czynności konwencjonalnej może być czynem dozwolonym (np. sporzą-
dzenie rozporządzenia na wypadek śmierci, wydanie zarządzenia) względnie może być
czynem nakazanym (np. odpowiednie wliczanie okresu uzyskiwania wykształcenia do
okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu wypoczynkowego pracownika).
26
A. Ross, Directives and Norms, London 1968, s. 130 i n.
Rozdział XII
Logika w procesie tworzenia i stosowania prawa
Rozdział XII. Logika w procesie tworzenia i stosowania prawa
1. Proces tworzenia prawa

1. Proces tworzenia prawa
513 Akt normatywny składa się ze zwrotów językowych (tj. związków wyrazowych,
w których podstawowym elementem jest czasownik) umieszczonych pod pewnymi
oznaczeniami: numerami artykułów, paragrafów, punktów, literami etc. Zwroty takie
nazywamy przepisami prawnymi.
Przepisy prawne są to wyodrębnione w systematyce wewnętrznej aktu normatyw-

nego zdania gramatyczne, które są wypowiedzeniami norm prawnych. Wypowiedź,
w której ujęto normę prawną, wyraża skierowane do określonej osoby lub osób żądanie
sprecyzowanego zachowania, stwierdza, że w danych okolicznościach ktoś powinien
postąpić jednorazowo, wielokrotnie albo zawsze w określony sposób, lub że ktoś w da-
nych okolicznościach może postępować w określony sposób.
Prawodawca, posługując się językiem prawnym, buduje wypowiedzi w postaci prze-

pisów prawnych, w których wyraża normy postępowania. Powstaje w ten sposób swo-
jego rodzaju „układ kodujący” normy prawne w nośniku informacji, jakim jest język
prawny, co zostało przedstawione w poniższym schemacie.
Wypowiedź prawodawcy w postaci przepisu prawnego musi zawierać określone ele-

menty słowne informujące o adresacie normy prawnej, sytuacji, w której norma znajduje
zastosowanie, a także musi zawierać opis wzoru postępowania, którego żąda w przy-
1. Proces tworzenia prawa 237
szłości prawodawca od określonej osoby lub osób (wtedy, gdy ta osoba lub osoby znajdą
się w opisanej sytuacji). Wypowiedź w postaci przepisu prawnego zawsze zmierza do
wywołania w przyszłości określonego zachowania się osób, do których jest skierowana.
Wypowiedź taka ma swoje własności językowe, takie jak użyte słownictwo i budowa.
Budowa (struktura) wypowiedzi, jaką jest przepis prawny, ma drugorzędne znaczenie
wobec wymienionych wyżej postulatów treściowych – ważne jest, że jest w niej okreś
lony zakres zastosowania normy oraz jest określone nakazane, zakazane albo dozwo-
lone postępowanie jej adresata. Stąd też normy zakodowane w tekstach prawnych uj-
mowane są w postaciach słownych, które mogą różnić się od siebie w istotny sposób.
W literaturze teoretycznoprawnej rozróżniane są zasadniczo dwa sposoby wysławiania
norm postępowania w aktach normatywnych1, które są określane jako postać „powin-
nościowa” oraz jako postać pozornie opisowa.
Postać powinnościowa przepisu prawnego polega na użyciu w wysławiającym 514
normę zdaniu gramatycznym czasownika „powinien” (lub takich, jak: „musi”,
„ma obowiązek”, „nakazane jest”, „zakazane jest”, czy też innych tzw. czasowników
deontycznych), za pomocą którego formułowany jest nakaz, zakaz albo dozwolenie.
Czasownik taki jest elementem składowym zdania wysławiającego normę prawną
w ujęciu „powinnościowym”, w którym występuje łącznie z frazą zawierającą okreś
lenie adresata normy, określenie sytuacji, w której norma znajduje zastosowanie, oraz
określenie sposobu zachowania adresata. Fraza ta przyjmuje postać słowną modelo-
wego zdania: „x w sytuacji s czyni c” i komunikuje określone zdarzenie, nazywa okreś
lony stan rzeczy, który jest przedmiotem regulacji w danej wypowiedzi.
Przepis prawny w postaci powinnościowej sprowadza się do wypowiedzi o budowie:
„x w sytuacji s powinien czynić c”, względnie wypowiedzi o budowie: „powinno być tak, że
x w sytuacji s czyni c”. Omawiana postać przepisu zawiera następujące części składowe:
nakaz, zakaz, dozwolenie adresat x sytuacja s zachowanie c
Dla przykładu budowę powinnościową mają przepisy: „Pracodawca jest obowiązany do powia-
domienia pracowników o prawie do wyboru członków kolejnej rady pracowników co najmniej
na 60 dni przed upływem kadencji rady pracowników”2; „Akcjonariuszom nie wolno pobierać
odsetek od wniesionych wkładów, jak również od posiadanych akcji”3.
Postać pozornie opisowa przepisu prawnego zawiera opis normy postępowania 515
ograniczony tylko do trzech ostatnich członów z przedstawionej wyżej postaci
powinnościowej. Przepis prawny w postaci pozornie opisowej sprowadza się do mo-
delowego zdania o postaci: „x w sytuacji s czyni c”. Przepis taki prawnicy interpretują
w sposób analogiczny do jego odpowiednika powinnościowego, tzn. przyjmują, że
określone działanie jest nakazane (albo zakazane), aczkolwiek nakaz (albo zakaz) nie
został w nim sformułowany explicite, tak jak ma to miejsce w postaci powinnościowej.
1
Por. np. Z. Ziembiński, Logiczne podstawy prawoznawstwa, Warszawa 1966, s. 54 i n., też
M. Zieliński, Z. Ziembiński, Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm w prawoznawstwie, Warszawa 1988,
s. 67 i n. W niniejszym podręczniku nie uwzględniamy tzw. postaci „rozkaźnikowej” (np. „nie za-
bijaj!”, „zapłać podatek dochodowy!”), gdyż nie występuje ona w tekstach prawnych.
2
Art. 11 ust. 5 ustawy z 7 kwietnia 2006 r. o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu
z nimi konsultacji.
3
Art. 346 Kodeksu spółek handlowych.
238 Rozdział XII. Logika w procesie tworzenia i stosowania prawa
Przepis prawny w ujęciu pozornie opisowym zawiera następujące części składowe:
adresat x sytuacja s zachowanie c
Dla przykładu budowę pozornie opisową mają przepisy: „Uprawniony do pobierania pożytków
naturalnych rzeczy nabywa ich własność przez odłączenie ich od rzeczy” (art. 190 Kodeksu
cywilnego); „Wieczysty użytkownik uiszcza przez czas trwania swego prawa opłatę roczną”
(art. 238 Kodeksu cywilnego); „Nie pobiera się opłaty od wniosku o sporządzenie uzasadnienia
oraz doręczenie odpisu orzeczenia z uzasadnieniem, zgłoszonego w terminie tygodniowym
od dnia ogłoszenia sentencji”4.
Zdania gramatyczne tego typu mają formę zwykłego opisu, mimo że zostały one sformu-
łowane przez prawodawcę w celu ustanowienia norm postępowania wiążących adresata
aktu normatywnego. Dosłownie jest to tak, jakby obowiązek wynikał z jakiejś innej normy,
a nie wprost z cytowanego zdania. Dyrektywalny charakter tych zdań jest wyrażany sys-
temowo, poprzez zamieszczenie takiego zdania w tekście aktu normatywnego, w którym
postawa prawodawcy jest w sposób jawny wpisana w tekst aktu normatywnego i stanowi
„ramę modalną” dla wszystkich zawartych w tym tekście przepisów, istniejącą niezależnie
od tego, czy w poszczególnych przepisach występują, czy też nie występują czasowniki:
„powinien”, „musi”, „jest zobowiązany”, „może”, „zakazuje” lub inne tego rodzaju.
Pozornie opisowe postacie wysłowienia normy postępowania formułowane są zarówno
w czasie teraźniejszym, jak i przyszłym. Ze względu na swoją skrótowość są one często
stosowane w aktach normatywnych.
Przepisy o konstrukcji pozornie opisowej nie są oczywiście zdaniami w sensie logicznym,
pomimo ich stwierdzającego charakteru, gdyż nie można im przypisać wartości logicznej
(podobnie jak ma to miejsce w przypadku wysłowienia powinnościowego).
Należy zauważyć, że w tekstach prawnych rzadko kiedy pełna norma jest wyrażona
w jednym zdaniu tekstu, a nawet w jednym przepisie. Regułą jest rozbicie przez pra-
wodawcę opisu normy na jej syntaktyczne części składowe i zamieszczenie tych części
w różnych zdaniach, a nawet w różnych przepisach. Obserwowane jest też zjawisko
przeciwne: wysłowienie wielu norm w jednym przepisie prawnym5.
516 Nośnikiem informacji o dyrektywach postępowania zakodowanych w tekście prawnym
jest język prawny (np. polski język prawny). Język, w którym prawodawca formułuje
komunikat o normie prawnej, musi być znany zarówno prawodawcy, jak i adresatowi
normy prawnej – jest to warunkiem jednoznaczności i zrozumiałości przekazywanej
informacji. Obaj muszą rozumieć w ten sam sposób określone pojęcia, terminy oraz
zwroty językowe, muszą znać reguły budowy wyrażeń w tym języku.
Różnice między treścią przekazaną przez prawodawcę a odebraną przez adresata6 są naj-
częściej spowodowane niewystarczającym uzgodnieniem wspólnego języka pomiędzy
tymi osobami. Mogą również zachodzić zniekształcenia w trakcie przekazywania infor-
macji przez kanał informacyjny (np. błędy w samej publikacji aktu normatywnego).
Znajomość reguł logiczno-językowych dotyczących wyrażenia normy prawnej w tek-
ście aktu normatywnego (tzn. wyrażenia jej w języku prawnym) jest niezbędna za-
4
Art. 4 ust. 3 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.
5
Szerzej na temat rozczłonkowania i kondensacji norm w przepisach M. Zieliński, Wykładnia
prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2017, s. 101–127.
6
Na ten temat F. Studnicki, Przepływ wiadomości o normach prawa, Kraków 1965, s. 106 i n.
2. Technika prawodawcza 239
równo przy redagowaniu tego tekstu, jak też jest ona zarazem istotnym warunkiem
poprawnego przeprowadzenia czynności niejako „symetrycznej”, mającej odwrotny
kierunek – poprawnej wykładni językowej tego tekstu7. Dlatego też znajomość podstaw
logiki jest niezbędna nie tylko dla osób redagujących akt normatywny, lecz również dla
prawnika dokonującego wykładni wypowiedzi zawartej w tekście prawnym i zredago-
wanej zgodnie z regułami logiczno-językowymi.
W procesie redagowania tekstu aktu normatywnego niezbędna jest znajomość zarówno 517
zasad dotyczących poprawnego formułowania wyrażeń w języku ogólnym8, jak i zna-
jomość swoistych logiczno-językowych i prawniczych reguł przedstawiania normy po-
stępowania w języku prawnym. Przy redagowaniu tekstu aktu normatywnego (a także
przy jego wykładni) konieczne jest wykorzystanie wiedzy z zakresu logiki9, dotyczącej
w szczególności:
– jednoznaczności i precyzji słów;
– budowy poprawnych definicji;
– ustalania właściwych relacji między zakresami nazw;
– podziału logicznego, klasyfikacji i partycji;
– użycia spójników odpowiadających funktorom prawdziwościowym;
– poprawności syntaktycznej zdań;
– poprawności wnioskowań;
– stosowania środków zapewniających spójność tekstu prawnego.
Celem prawodawcy jest przekazanie adresatom ścisłej i adekwatnej do jego zamierzeń
informacji o normach prawnych kodowanych w tekście aktu normatywnego. Prawo-
dawca jest podmiotem „wytwarzającym” tekst aktu normatywnego, jego postępowanie
przy redakcji takiego tekstu powinno spełniać określone standardy. Utrzymaniu tych
standardów służą różnego rodzaju wytyczne dotyczące racjonalnego postępowania
w zakresie doboru przez legislatora odpowiednich językowych środków wyrażania
norm w tekście prawnym10. Niektóre z takich wytycznych zostały ujęte w rozporzą-
dzeniu Prezesa Rady Ministrów z 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawo-
dawczej” (Dz.U. z 2016 r. poz. 283), o czym będzie mowa w kolejnym punkcie.
2. Technika prawodawcza
2. Technika prawodawcza
W procesie tworzenia prawa niezbędne jest nie tylko dysponowanie merytoryczną 518
wiedzą o przedmiocie regulacji, lecz także posiadanie odpowiednich umiejęt-
ności „technicznych”, które umożliwiałyby prawodawcy właściwe zakodowanie norm
7
Choć w procesie interpretacji tekstu prawnego pierwszeństwo przyznaje się wykładni języ-
kowej, to oprócz wykładni językowej prawnicy stosują również inne jej rodzaje, a także wykorzystują
różnego rodzaju wnioskowania prawnicze. Jest o tym mowa w następnym rozdziale podręcznika.
8
Język ogólny rozumiany jest w językoznawstwie jako jedyny dialekt kulturalny języka etnicz-
nego, odmiana języka narodowego pozostająca w związku z językiem literackim, stosowana w szkol-
nictwie, administracji, mediach, literaturze i innych dziedzinach życia narodu.
9
Szerzej na ten temat: A. Malinowski, Polski tekst prawny. Opracowanie treściowe i redakcyjne,
Warszawa 2012.
10
Mówimy tutaj jedynie o racjonalności instrumentalnej prawodawcy w zakresie stosowania
określonych środków językowych, podejście to nie pokrywa się z występującą w nauce prawa kon-
cepcją „racjonalnego prawodawcy”.
prawnych w przepisach prawnych. Polska doktryna, zwracając uwagę na wieloznacz-

ność terminu „technika prawodawcza”, uwypukla jego dwa podstawowe znaczenia.
W pierwszym przypadku technikę prawodawczą definiuje się jako umiejętność sporzą-
dzania poprawnych aktów normatywnych. Drugie określenie identyfikuje technikę pra-
wodawczą z zespołem dyrektyw wskazujących, jak poprawnie konstruować akty norma-
tywne. Chodzi tu o kierowane do podmiotów przygotowujących takie akty dyrektywy
formułowania i systematyzowania rozstrzygnięć prawodawczych. Podkreśla się również,
że technika prawodawcza jest instrumentalna wobec treści stanowionego prawa, gdyż
dostarcza środków umożliwiających odpowiednie wyrażanie tych treści11.
Technika prawodawcza służy realizacji określonych celów. Dzięki posługiwaniu się
w odpowiedni sposób właściwymi dyrektywami techniki prawodawczej dochodzi do
sporządzenia poprawnego tekstu prawnego, czyli tekstu, który spełnia pewne wy-
mogi. W literaturze przedmiotu te wymogi bywają przedstawiane rozmaicie. Zagad-
nienie to opisuje się jako analizę cech, jakimi powinny się charakteryzować teksty
prawne, albo jako prezentację przykładowego katalogu dyrektyw techniki prawo-
dawczej. Opierając się na rozróżnieniu zaproponowanym przez Sławomirę Wron-
kowską i Macieja Zielińskiego, przedstawiamy pokrótce problematykę zasadniczych,
w tym ujęciu, wymogów stawianych tekstom prawnym, czyli elastyczności, precyzji
i komunikatywności12.
519 Elastyczność tekstu prawnego polega przede wszystkim na unikaniu sformułowań ka-
zuistycznych. Dzięki temu odpowiednie fragmenty takiego tekstu mogą znajdować za-
stosowanie nie tylko przy stanach faktycznych, które występowały w czasie stanowienia
aktu normatywnego, lecz także w przyszłych, potencjalnych stanach, mieszczących się
w szerzej określonym zakresie zastosowania danej normy. Norma wyinterpretowana
z elastycznego tekstu prawnego odnosić się będzie do wielu przypadków z chwili jej
ustanowienia oraz do przypadków, które mogą ujawnić się w przyszłości. Środkami gwa-
rantującymi elastyczność tekstu jest używanie nieostrych zwrotów językowych i zapew-
nienie organowi stosującemu prawo swobody podejmowania decyzji w ustalonych grani-
cach, co dobitnie jest wyrażone np. w wielu postanowieniach części szczególnej Kodeksu
karnego, gdzie obecnie w ogóle nie spotyka się sztywnego określenia grożącej kary.
Przykładem przepisu prawnego charakteryzującego się elastycznością może być też art. 66 § 1
Kodeksu karnego, który brzmi: „Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli
wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą
wątpliwości, a postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości
i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo
umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie po-
pełni przestępstwa”.
520 Ze środków służących zapewnieniu elastyczności tekstu prawnego na szczególną uwagę

zasługują klauzule generalne. Przez to pojęcie rozumiemy zamieszczony w przepisie
prawnym nieostry zwrot językowy („społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa”, „za-
sady współżycia społecznego”, „rażąca niewdzięczność” itp.), odwołujący się do pozapraw-
nego systemu normatywnego, czyli systemu norm moralnych lub obyczajowych.
11
S. Wronkowska, Technika prawodawcza, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1990,
nr 1, s. 1–5.
12
S. Wronkowska, M. Zieliński, Problemy i zasady redagowania tekstów prawnych, Warszawa
1993, s. 103 i n.
Znaczenie, jakie w praktyce mogą odegrać klauzule generalne, widać na przykładzie art. 56
§ 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który stanowi, że „[…] mimo zupełnego i trwałego
rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro
wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu
byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego”.
Zachowanie precyzji tekstu prawnego sprowadza się do zapewnienia jednoznaczności 521

tegoż tekstu. Inaczej mówiąc: taki tekst powinien być wolny od wieloznaczności, przy
czym chodzi tu zarówno o wieloznaczności słownikowe, jak i syntaktyczne (składniowe).
Pierwszy rodzaj wieloznaczności wiąże się z wieloznacznością poszczególnych wyrazów
tworzących dane wyrażenie i może w konsekwencji prowadzić do błędu ekwiwokacji.
Wieloznaczności słownikowych można unikać przez ograniczenie używania słów wielo-
znacznych lub umieszczanie ich w odpowiednim kontekście, a także poprzez stosowanie
definicji legalnych. Źródło wieloznaczności syntaktycznej tkwi natomiast nie w pojedyn-
czych wyrazach, lecz w strukturze danego złożonego wyrażenia. Chcąc nie dopuścić do
pojawienia się błędu wieloznaczności syntaktycznej (błędu amfibologii), należy w pro-
cesie redagowania tekstu prawnego przestrzegać obowiązujących reguł składni.
Środkiem służącym do realizacji wymogu precyzji jest przestrzeganie dyrektyw tech-
niki prawodawczej dotyczących języka tekstu aktu normatywnego. W ujęciu synte-
tycznym dyrektywy te można, za Jerzym Wróblewskim, określić jako dyrektywy po-
prawności językowej, jednolitości terminologicznej, jednoznaczności i określoności
językowej. Formułując zalecenia bardziej szczegółowe, można, idąc torem myśli tego
autora, wysunąć pod adresem prawodawcy następujące wskazania:
– tekst aktu normatywnego powinien odpowiadać zasadom poprawności języka ogól-
nego,
– terminologia aktu normatywnego powinna uwzględniać co najmniej terminologię
dziedziny prawa, do której ten akt należy,
– tych samych terminów należy używać zawsze w tym samym znaczeniu,
– nie należy posługiwać się synonimami,
– należy unikać terminów wieloznacznych,
– jeżeli prawodawca nie zamierza stwarzać luzu interpretacyjnego, powinien unikać
posługiwania się terminami o znaczeniu nieostrym13.
Do wyliczenia tego można byłoby jeszcze dodać np. zalecenie nieposługiwania się
określeniami specjalistycznymi, zapożyczeniami obcojęzycznymi czy też nowo tworzo-
nymi pojęciami lub strukturami językowymi. Oczywiście wykorzystywanie profesjo-
nalizmów, zapożyczeń i neologizmów jest jak najbardziej dopuszczalne w sytuacji, gdy
w dotychczasowym słownictwie polskim brak jest odpowiednich określeń.
Z kolei komunikatywność tekstu prawnego określana jest, najogólniej rzecz biorąc, 522
jako jego zrozumiałość. Akt normatywny powinien bowiem dokładnie i w sposób zro-
zumiały dla adresatów zawartych w nim norm wyrażać intencje prawodawcy. W dok-
trynie wyróżnia się trzy aspekty tej problematyki:
– adekwatność rozumienia tekstu prawnego – tekst ten nie powinien być rozumiany
dowolnie, lecz zgodnie z intencjami prawodawcy,
13
J. Wróblewski, Zasady tworzenia prawa, Warszawa 1989, s. 139–141. Oprócz przytaczanych
dyrektyw języka aktu normatywnego autor formułuje także (s. 136 i n.) dyrektywy adresata, dy-
rektywy zakresu regulacji, dyrektywy systematyki oraz dyrektywę trwałości regulacji prawnej
i dyrektywę uzasadnienia.
– łatwość rozumienia tekstu prawnego – adekwatne rozumienie tego tekstu powinno

wymagać jak najmniejszego wysiłku,
– powszechność rozumienia tekstu prawnego – tekst powinien być adekwatnie i łatwo
rozumiany przez możliwie najszerszy krąg osób14.
523 Reguły postępowania w zakresie techniki prawodawczej to nie tylko pole do dok-
trynalnych dyskusji; jeszcze bardziej istotny wydaje się ich wymiar praktyczny.
Wywierają one przecież daleko idący wpływ na działalność prawotwórczą. Ze wszech
miar pożądane jest usystematyzowanie i skatalogowanie tych dyrektyw. Dzięki temu
ułatwia się pracę legislatorom, zapewnia jednolitość metod tworzenia aktów norma-
tywnych i stwarza większe prawdopodobieństwo, że dany tekst prawny w jak najwięk-
szym stopniu będzie spełniał wymogi stawiane takim tekstom. Naprzeciw tym dąże-
niom wychodzą urzędowe zbiory dyrektyw techniki prawodawczej sporządzane przez
organy administracji państwowej, a przeznaczone dla jednostek obsługi legislacyjnej
tych organów. W Polsce charakter taki mają przywoływane już „Zasady techniki pra-
wodawczej” z 20 czerwca 2002 r., zwane dalej w skrócie Zasadami.
W akcie normatywnym wyodrębniamy zasadniczo dwie części: część nieartykułową,
obejmującą tytuł, ewentualnie preambułę, podpisy, w aktach wykonawczych okreś
lenie podstawy prawnej wydania aktu normatywnego, oraz część artykułową obejmu-
jącą przepisy. Zgodnie z rozróżnieniem zawartym w Zasadach ustawa w części arty-
kułowej zawiera przepisy merytoryczne ogólne i szczegółowe, przepisy zmieniające,
przepisy epizodyczne, przepisy przejściowe i dostosowujące oraz przepisy końcowe.
Dodatkowo Zasady wśród przepisów merytorycznych szczegółowych wyróżniają prze-
pisy prawa materialnego, przepisy ustrojowe, przepisy proceduralne oraz przepisy
o karach pieniężnych i przepisy karne. Z kolei określenie „przepisy końcowe” obejmuje
przepisy uchylające, przepisy o utracie mocy obowiązującej ustawy i przepisy o wejściu
ustawy w życie. Oczywiście przepisy z wszystkich tych grup nie muszą występować
w każdej ustawie, gdyż do jej minimum treściowego zalicza się tylko tytuł, przepisy
merytoryczne i przepisy o wejściu w życie. Oznacza to, że obowiązującym aktem nor-
matywnym może być ustawa, która będzie składać się jedynie z dwóch przepisów15.
Odnosząc się do poszczególnych rodzajów przepisów, Zasady w szczególności sta-
nowią, że:
– przepisy ogólne określają zakres spraw regulowanych, podmioty, których dotyczy
regulacja, sprawy i podmioty wyłączone spod regulacji, objaśnienie użytych okreś
leń i skrótów, ponadto inne postanowienia merytoryczne wspólne dla wszystkich
przepisów merytorycznych zawartych w akcie normatywnym. W grupie przepisów
ogólnych mogą być też zamieszczane odesłania do innych ustaw lub postanowień
ratyfikowanych umów międzynarodowych;
– przepisy prawa materialnego wyraźnie i bezpośrednio wskazują, kto, w jakich oko-
licznościach i jak powinien się zachować;
14
S. Wronkowska, M. Zieliński, op.cit., s. 139 i n. Na temat różnych aspektów komunikatywności
tekstu prawnego zob. też R. Walter, Die Lehre von der Gezetzestechnik, „Österreichische Juristen-
-Zeitung” 1963, nr 4, s. 89–90.
15
Takimi dwuartykułowymi ustawami są np. ustawa z 12 lutego 2003 r. o ustanowieniu 22 lu-
tego Dniem Ofiar Przestępstw (Dz.U. Nr 59, poz. 517) czy ustawa z 29 sierpnia 2014 r. o ratyfikacji
Traktatu o handlu bronią, sporządzonego w Nowym Jorku dnia 2 kwietnia 2013 r. (Dz.U. poz. 1467).
Dodać jednak trzeba, że zdecydowana większość ustaw składa się ze znacznie większej, niejedno-
krotnie liczonej w setkach, liczby przepisów.
– przepisy ustrojowe dotyczą utworzenia organów albo instytucji, ich zadań i kom-
petencji, ich organizacji, sposobu obsadzenia, podmiotów, którym podlegają, pod-
miotów sprawujących nad nimi nadzór;
– przepisy proceduralne określają sposób postępowania przed organami albo instytu-
cjami, strony i innych uczestników postępowania, ich prawa i obowiązki w postę-
powaniu oraz rodzaje rozstrzygnięć, które zapadają w postępowaniu, oraz tryb ich
wzruszania albo wykonywania;
– przepisy karne określają sprawcę, wyczerpująco precyzują znamiona czynu i zagro-
żenie karą;
– przepisy epizodyczne obejmują regulacje, które wprowadzają odstępstwa od okreś-
lonych przepisów, a których okres obowiązywania jest wyraźnie określony;
– przepisy przejściowe regulują wpływ nowej albo znowelizowanej ustawy na sto-
sunki powstałe pod działaniem ustawy albo ustaw dotychczasowych.
Uporządkowania treści tekstu aktu normatywnego dokonuje się w drodze przyjęcia
modelowej i powtarzalnej sekwencji przepisów, dokonanej ze względu na wymienione
wyżej ich rodzaje.
Za podstawową jednostkę redakcyjną ustawy Zasady uznają artykuł (oznaczany
skrótem „art.”). Powinien on w miarę możliwości składać się z jednego zdania16, niebę-
dącego zdaniem wielokrotnie złożonym. Jeżeli samodzielną myśl wyraża zespół zdań,
należy dokonać podziału artykułu na ustępy (ust.), przy czym w ustawie określanej
jako „kodeks” ustępy oznacza się paragrafami (§). Podział na ustępy wprowadza się
również w przypadku, gdy występują związki treściowe między zdaniami wyrażają-
cymi samodzielne myśli, ale treść żadnego z nich nie jest na tyle istotna, aby wydzielić
ją w odrębny artykuł. Wyliczenie w obrębie artykułu (ustępu) dokonywane jest przez
wprowadzenie punktów (pkt). Dalsze wyliczenie w obrębie punktów następuje poprzez
litery (lit.), a w obrębie liter – poprzez tiret (–). Kolejnego wyliczenia – tym razem w ob-
rębie tiret – można dokonać, wprowadzając podwójne tiret (– –).
W celu systematyzacji przepisów ustawy, zwłaszcza gdy jest ona obszerniejszym aktem
normatywnym, artykuły można grupować w rozdziały, rozdziały – w działy, a działy
– w tytuły. Można także wprowadzić dodatkowo oddziały jako jednostki systematy-
zacyjne niższego stopnia niż rozdział. W kodeksach można ponadto tytuły łączyć
w księgi, a księgi – w części.
Na przykład art. 40 Kodeksu postępowania cywilnego („Powództwo ze stosunku członkostwa
spółdzielni, spółki lub stowarzyszenia wytacza się wyłącznie według miejsca ich siedziby”)
znajduje się w oddziale 3 (zatytułowanym „Właściwość wyłączna”) rozdziału 2 („Właściwość
miejscowa”) działu I („Właściwość sądu”) tytułu I („Sąd”) księgi pierwszej („Proces”) części
pierwszej („Postępowanie rozpoznawcze”) tego Kodeksu.
Ujęte w Zasadach reguły dotyczące tworzenia struktury wewnętrznej ustawy stosuje

się odpowiednio przy redagowaniu aktów normatywnych niższej rangi (rozporządzeń,
uchwał, zarządzeń, aktów prawa miejscowego), z tym że podstawową jednostką redak-
cyjną i systematyzacyjną w takich aktach są paragrafy, które można dzielić na ustępy,
punkty, litery, tiret i podwójne tiret.
16
Chodzi tu oczywiście o zdanie w sensie gramatycznym, a nie logicznym. Jak bowiem wy-
jaśnialiśmy w rozdziale XI, przepis prawny, dotycząc zdarzeń przyszłych, nie posiada wartości
logicznej, czyli nie jest zdaniem w sensie logicznym.
524 Dodajmy, że – mówiąc o podziale aktu normatywnego na jednostki systematyzacyjne

czy też redakcyjne – nie dokonuje się podziału logicznego, tylko przeprowadza się par-
tycję. Wypowiedź typu: „Kodeks karny składa się z części ogólnej, szczególnej i woj-
skowej”, wnikając w strukturę tego aktu, wyróżnia jego elementy składowe, ale nie
tworzy podziału zakresu nazwy „Kodeks karny” na jakieś rodzaje takich kodeksów.
525 Z punktu widzenia prowadzonych tu rozważań niezwykle istotne wydaje się zamiesz-
czenie w Zasadach postanowień dotyczących typowych środków techniki prawodaw-
czej. Określone zostało m.in. to, w jaki sposób należy przedstawiać adresata normy
prawnej i jej zakres zastosowania oraz jak posługiwać się skrótami, wyrażeniami nie-
ostrymi czy klauzulami generalnymi.
Z zaleceń tych przytoczmy przykładowo, że jeżeli norma ma być adresowana do każdej
osoby fizycznej, adresata tej normy wskazuje się wyrazem „kto”, zaś gdy zakres adresatów
ma być węższy, wyznacza się go przez użycie odpowiedniego określenia rodzajowego.
526 Spośród środków techniki legislacyjnej szczególną uwagę poświęcono definicjom le-
galnym (o czym była mowa w rozdziale IV podręcznika) oraz odesłaniom. Zasady
skoncentrowały się na przepisach prawnych odsyłających wewnątrzsystemowo,
czyli do innych przepisów prawnych znajdujących się w tym samym lub innych aktach
normatywnych.
Za przykład odesłań mogą posłużyć następujące postanowienia: „Do ochrony praw rzeczo-
wych ograniczonych stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności” (art. 251 Ko-
deksu cywilnego), „W postępowaniu w przedmiocie kasacji stosuje się odpowiednio przepisy
działu X niniejszego Kodeksu oraz art. 522, 526 § 1, art. 529, 530 § 2 i 3, art. 531 § 1, art. 532
§ 1, art. 534 § 2, art. 535–537, 538 § 1 i 3 oraz art. 539 Kodeksu postępowania karnego”
(art. 112 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia). Cytowane przepisy wskazują na
silne powiązanie odesłań z omówioną wyżej strukturą aktu normatywnego.
527 Jeżeli odesłanie następuje, jak w podanych wyżej przykładach, do przepisów prawnych
w brzmieniu, jakie będą one miały każdorazowo w czasie obowiązywania przepisu od-
syłającego, to mamy wówczas do czynienia z odesłaniem dynamicznym. Z kolei ode-
słanie statyczne ma miejsce wówczas, gdy przepis prawny odsyła do innych przepisów
jedynie w ich określonej wersji, co zaznacza się w przepisie odsyłającym przez formułę
typu: „… stosuje się przepisy … w brzmieniu z dnia …”. We współczesnym prawodaw-
stwie regułą są odesłania dynamiczne, odesłania statyczne należą zaś do rzadkości,
co powoduje, że przyjmowane jest domniemanie odesłania dynamicznego. Inaczej
mówiąc, brak wyraźnego wskazania, że zastosowano odesłanie statyczne, oznacza za-
stosowanie w danym przypadku odesłania dynamicznego17.
528 Dodać przy tym można, że w praktyce legislacyjnej występują również przepisy prawne
zawierające odesłania pozasystemowe, czyli do reguł pozaprawnych, takich jak za-
sady współżycia społecznego czy ustalone zwyczaje.
Przykładem takiego przepisu jest art. 922 § 3 Kodeksu cywilnego, głoszący, iż: „do długów
spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb
ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku […]”.
Zasady formułują także, współgrające z wypowiedziami doktryny, ogólne zalecenia

dotyczące techniki prawodawczej. Wskazać w tym zakresie można chociażby następu-
17
Zob. A. Malinowski, op.cit., s. 193 i n.
3. Struktura procesu stosowania prawa 245
jące unormowania: „Zdania w ustawie redaguje się zgodnie z powszechnie przyjętymi

regułami składni języka polskiego, unikając zdań wielokrotnie złożonych” (§ 7 Zasad);
„W ustawie należy posługiwać się poprawnymi wyrażeniami językowymi (okreś
leniami) w ich podstawowym znaczeniu” (§ 8 ust. 1 Zasad).
Kończąc omawianie tej problematyki, chcielibyśmy zastrzec, że mamy świadomość, iż
powyższy obraz techniki prawodawczej ma w pewnej mierze charakter teoretyczny,
albowiem praktyka prawodawcza nie zawsze w pełni trzyma się tych wskazań. Uwa-
żamy, że właśnie nieprzestrzeganie zasad poprawnej legislacji jest jedną z przyczyn
niezadowalającego stanu naszego prawa.
3. Struktura procesu stosowania prawa

3. Struktura procesu stosowania prawa
Przez stosowanie prawa określa się (czy raczej tradycyjnie określało się) czyn- 529
ności kompetentnych organów państwowych, w trakcie których następuje usta-
lenie faktów prawnych i przyporządkowanie im odpowiednich konsekwencji na pod-
stawie obowiązujących norm prawnych. Jest to ujęcie wąskie, traktujące jako podmiot
stosowania prawa jedynie organy państwowe, ujęcie najczęściej spotykane w dawniej-
szej literaturze przedmiotu.
Obecnie proponuje się szersze rozumienie tego pojęcia, określając przez nie aktywność
organów państwa, organów osób prawnych lub innych podmiotów upoważnionych do
stosowania prawa. Aktywność ta polega na:
a) wiążącym ustalaniu praw lub obowiązków osób albo stanu prawnego w decyzji sto-
sowania prawa (np. wyrok czy postanowienie w postępowaniu sądowym, decyzja
administracyjna);
b) wykorzystaniu kompetencji do działań niepolegających na wydaniu decyzji stosowania
prawa (np. egzekucja przez komornika wyroku nakazującego eksmisję, wykonanie
kary pozbawienia wolności poprzez osadzenie skazanego w zakładzie karnym);
c) wykonywaniu uprawnień i spełnianiu obowiązków nałożonych przez normy prawne
(np. przeprowadzenie procedury przekształcenia spółki osobowej w spółkę kapita-
łową, wybór starosty przez radę powiatu, odwołanie przez prezydenta ministra,
któremu Sejm wyraził wotum nieufności).
Jako skutek tak pojętego stosowania prawa następuje ustalenie praw i obowiązków
adresatów decyzji lub określenie stanu prawnego, w odniesieniu zaś do innych form
aktywności – rezultatu zachowania się niejęzykowego18.
Proces stosowania prawa, mający swoje oparcie w odpowiedniej normie sankcjonu- 530
jącej, składa się z szeregu elementarnych czynności, takich jak:
– analiza okoliczności stanu faktycznego,
– wybór odpowiedniego przepisu,
– interpretacja przepisu w celu uzyskania normy prawnej,
– ustalenie jej mocy obowiązującej,
– analiza treści normy,
– podjęcie decyzji,
– wydanie aktu zawierającego tę decyzję.
18
J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, s. 7 i n.
Proces stosowania prawa może być również przedstawiony graficznie:
Schemat zamieszczony powyżej przedstawia stosowanie prawa w szerokim ujęciu. Na-

tomiast stosowaniem prawa sensu stricto jest subsumpcja ustaleń faktycznych i norma-
tywnych, w wyniku której podjęta zostaje decyzja.
W schemacie tym wyraźnie widzimy trzy zasadnicze etapy stosowania norm sankcjo-
nujących:
– ustalenia faktyczne,
– ustalenia normatywne (wykładnia),
– subsumpcja i podjęcie decyzji.
Wydawanie aktu zawierającego podjętą uprzednio decyzję można traktować jako me-
chaniczne następstwo podjęcia decyzji19.
Organ stosujący daną normę prawną może mieć (lub nie ma) możliwość wyboru decyzji.
W pierwszym przypadku organ ma pewną swobodę w wyborze decyzji, lecz tylko
w granicach kompetencji przyznanej mu przez normę.
Z tego typu sytuacją mamy często do czynienia przy procesach stosowania sankcji, gdy
jest ona zdeterminowana jedynie w pewnych granicach (np. kara pozbawienia wolności
od 6 miesięcy do 8 lat). Nie oznacza to jednak pozostawienia pełnej dowolności organowi
19
Por. S. Ehrlich, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1979, s. 163 i n. Autor przed-
stawia naukę o normie prawnej, opierając się na teorii decyzji.
3. Struktura procesu stosowania prawa 247
w wytyczonych granicach. Organ jest obowiązany podejmować decyzje uzasadnione ze

społecznego punktu widzenia, zgodnie z poczuciem sprawiedliwości. Wymaga to często
uwzględnienia norm należących do pozaprawnych systemów normatywnych. Sytuacja
taka pociąga za sobą konieczność sięgania po odpowiednie normy z tych innych sys-
temów, co ze względu na ich charakter (systemy nieskodyfikowane, niespisane) stwarza
poważne trudności (np. odesłanie do zasad współżycia społecznego).
W przypadku braku możliwości wyboru wariantu decyzji przez organ stosujący prawo
opisane wyżej trudności nie występują, np. w przypadku stwierdzenia samowoli bu-
dowlanej organ wydaje decyzję o rozbiórce obiektu – prawodawca nie przewidział in-
nych możliwości w art. 48 ust. 1 Prawa budowlanego.
Pewnym uproszczeniem opisanego modelu stosowania prawa jest przedstawianie go w po- 531
staci tzw. sylogizmu prawniczego. Ujęcie to nawiązuje do struktury logicznej sylogizmu
kategorycznego. Przesłanką większą jest informacja dotycząca ustaleń co do norm, prze-
słanką mniejszą – opis ustaleń co do faktów, wnioskiem zaś – decyzja stosowania prawa.
Dokładniej mówiąc, przesłanką większą jest zdanie subsumpcyjne ogólno-twier-
dzące lub ogólno-przeczące opisujące ustaloną w drodze wykładni normę generalną,
tj. określające zakres zastosowania tej normy i związaną z nim dyspozycję postępo-
wania. Przesłanką mniejszą jest zdanie stwierdzające, że okoliczności konkretnego
stanu faktycznego kwalifikują go do zakresu zastosowania tej normy generalnej20.
Podstawą do sformułowania przesłanki mniejszej jest postępowanie dowodowe. Wnio-
skiem jest zdanie stwierdzające, że do stanu faktycznego opisanego w przesłance
mniejszej ma zastosowanie dyspozycja postępowania opisana w przesłance większej.
Wniosek jest więc zdaniem opisującym normę indywidualną.
W przypadku normy generalnej wyrażającej nakaz zastosowanie znajduje tzw. tryb
Barbara:
MaP
SaM
SaP
Opierając się na podstawowym postanowieniu Kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbo-
gaceniu (art. 405), można przykładowy sylogizm prawniczy przedstawić w ogólnym zarysie
w następujący sposób:
Każdy (kto bez podstawy prawnej uzyska korzyść majątkową kosztem innej osoby {M}), jest
(obowiązany do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej war-
tości {P}).
(Jan Kowalski {S}) jest (osobą, która uzyskała bez podstawy prawnej korzyść majątkową
kosztem Piotra {M})
Jan Kowalski {S} jest obowiązany do wydania Piotrowi bezpodstawnie uzyskanej korzyści
w naturze, a gdyby nie było to możliwe, do zwrotu jej wartości {P}.
20
Zdanie formułowane jako przesłanka mniejsza jest zdaniem jednostkowym (dotyczącym pod-
miotu indywidualnego), w powołanych zaś niżej sylogizmach występują tylko zdania ogólne. Jed-
nakże zdanie jednostkowe może zostać bez zmiany wartości zamienione na ogólne przez dodanie
przed nazwą indywidualną (podmiotem) słowa „każdy”, gdyż desygnat nazwy indywidualnej jest
tylko jeden i wyrażenie „każdy Jan Kowalski” ma dokładnie ten sam zakres co „Jan Kowalski”.
Na schemacie wyznaczonym przez tryb Barbara opiera się model stosowania prawa
także w przypadku norm dozwalających.
Nie wdając się w istniejące teoretycznoprawne spory co do samej koncepcji takich norm,
w celu lepszego zobrazowania omawianego zagadnienia przytaczamy jeszcze jeden sylogizm,
odwołujący się do zawartej w art. 73 § 1 Kodeksu postępowania karnego normy wyrażającej
dozwolenie:
Każdy (oskarżony tymczasowo aresztowany {M}) jest (osobą uprawnioną do porozumiewania

się ze swoim obrońcą podczas nieobecności innych osób {P}).
(Jan Kowalski {S}) jest (oskarżonym tymczasowo aresztowanym {M})
Jan Kowalski {S} jest (osobą uprawnioną do porozumiewania się ze swoim obrońcą podczas
nieobecności innych osób {P})
Z kolei w przypadku normy generalnej wyrażającej zakaz opis normy w przesłance

większej jest wyrażany przez zdanie ogólno-przeczące i zastosowanie w takiej sytuacji
znajduje tzw. tryb Celarent:
MeP
SaM
SeP
Dla przykładu podajemy sylogizm o takiej budowie skonstruowany na podstawie art. 956
pkt 4 Kodeksu cywilnego:
Żadna (osoba niewładająca językiem, w którym spadkodawca sporządza testament {M}) nie
jest (osobą, która może być świadkiem przy sporządzeniu testamentu {P})
(Jan Kowalski {S}) jest (osobą, niewładającą językiem, w którym spadkodawca Piotr spo-
rządza testament {M})
Jan Kowalski {S} nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu Piotra {P}
Przedstawienie procesu stosowania prawa w postaci sylogizmu pokazuje tylko bardzo

ogólnie jego strukturę, poza modelem pozostaje zarówno procedura ustalenia obowią-
zującej w danej sytuacji i czasie normy generalnej, jak i procedura dokonania popraw-
nego ustalenia stanu faktycznego w danej sprawie. Należy pamiętać, że poprawność
wniosku uzyskanego we wnioskowaniu przedstawionym w sylogizmie prawniczym
zależy nie tylko od formalnej poprawności samego sylogizmu, ale również od prawdzi-
wości występujących w nim przesłanek.
4. Ustalenia dotyczące faktów i dotyczące norm

4. Ustalenia dotyczące faktów i dotyczące norm
Organ stosujący prawo musi przed podjęciem decyzji dokonać ustalenia faktów istot-
nych dla rozstrzygnięcia danej sprawy, zwanych dalej faktami sprawy21.
532 Określenie faktu sprawy przyjmujemy za J. Wróblewskim, który stwierdza, że
wyrażenie: „x jest faktem sprawy F” oznacza, że „x oznaczony nazwą «f» w ję-
zyku Jf mieści się w zakresie nazwy «F» w języku Jp w stosowanej normie «N» i jest
przedmiotem dowodzenia w konkretnym procesie stosowania prawa”. W określeniu
tym symbolem Jp oznaczono język prawny, a symbolem Jf – język, w którym został
nazwany fakt (z reguły język ogólny). Widoczne jest tutaj zrelatywizowanie faktu
21
Zob. J. Wróblewski, Sądowe..., s. 169 i n.
4. Ustalenia dotyczące faktów i dotyczące norm 249
sprawy do odpowiedniej normy prawnej w konkretnym procesie stosowania prawa

i jego ścisły związek z językiem prawnym, gdyż niezbędnym etapem stosowania
prawa jest nazwanie ustalonego faktu w języku stosowanej normy prawa.
Od stosowanej normy prawa zależy wyróżnienie faktu, natomiast od konkretnej sprawy
zależy, czy będzie on przedmiotem dowodzenia. W praktyce stosowania prawa istotne
znaczenie ma podział faktów sprawy na fakty wyróżnione opisowo i fakty wyróżnione
oceniająco.
Stwierdzenie występowania faktu wyróżnionego opisowo sprowadza się do wypo- 533
wiedzi, że „x istnieje w czasie t i przestrzeni p”. Weryfikacja tej wypowiedzi jest iden-
tyczna pod względem metodologicznym z weryfikacją jakiegokolwiek twierdzenia
egzystencjalnego w dowolnej dziedzinie i wymaga uzasadnienia ze względu na inne
twierdzenia dowodowe i reguły wnioskowania łączące te twierdzenia dowodowe
z twierdzeniem egzystencjalnym.
Przy dowodzeniu faktu wyróżnionego opisowo nie są potrzebne żadne oceny, lecz je-
dynie twierdzenia o istnieniu innych faktów, zwanych pierwotnymi, niewymagających
już dowodzenia.
Stwierdzenie o wystąpieniu faktu sprawy może mieć uzasadnienie bezpośrednie (np.
dokument, ogląd miejsca przestępstwa, autopsja poszkodowanego) albo uzasadnienie
pośrednie, gdy podstawą uznania zdania o wystąpieniu faktu sprawy jest uznanie
prawdziwości zdań stwierdzających wystąpienie faktów ubocznych, stanowiących
przesłanki we wnioskowaniu. Istotne miejsce wśród metod pośredniego stwierdzania
faktu sprawy zajmują wnioskowania o charakterze uprawdopodobniającym, np. elimi-
nacja hipotez konkurencyjnych przy wykorzystaniu niektórych kanonów indukcji eli-
minacyjnej czy tłumaczenie.
Inaczej przedstawia się sprawa z faktami wyróżnionymi oceniająco, gdzie w pierw- 534
szym etapie stwierdza się istnienie czegoś, co jest przedmiotem oceny, a następnie
przedmiot ten jest w określony sposób wartościowany. Mamy tu więc do czynienia
z koniunkcją twierdzenia egzystencjalnego: „x istnieje w czasie t oraz przestrzeni p”
oraz oceną określonych własności x-a jako przedmiotu oceny. Ocena ta może wystę-
pować bądź jako szacowanie wielkości lub intensywności (znaczna szkoda), bądź jako
emocjonalne ustosunkowanie się (aprobata, dezaprobata) do czegoś (zła wiara przy
umowie cywilnoprawnej).
Zakres występowania faktów wyróżnianych oceniająco zależy w znacznej mierze od 535
teorii dowodowej przyjmowanej przy ustaleniu stanu faktycznego. Legalna teoria
dowodowa powoduje ograniczenie elementów ocennych i sprzyja formalizacji mimo
utrudnień związanych z regułą dyspozycyjności stron. Z kolei swobodna ocena do-
wodów poprzez wprowadzenie priorytetu nieskrępowanej oceny dowodu skutkuje po-
wstaniem znacznych luzów decyzyjnych w omawianym procesie stosowania prawa.
Oczywiście przy dominującej obecnie teorii swobodnej oceny dowodów22 nieskrępo-
wanie organu stosującego prawo formalnymi regułami dowodowymi nie oznacza ab-
22
Samo określenie „swobodna ocena dowodów” jest pewnym historycznie uwarunkowanym
uproszczeniem. Stosujący prawo w rzeczywistości przecież nie ocenia (aprobuje albo dezaprobuje)
dowodów, lecz jedynie wykorzystuje je w fazie ustaleń faktycznych. Por. Z. Ziembiński, O czym
solutnej swobody. Stosujący prawo powinien mieć świadomość, że swoboda w zakresie

korzystania z niektórych dowodów i niekorzystania z innych nie oznacza dowolności.
Pewne reguły dowodowe istnieją bowiem zawsze w każdej procedurze. W razie spo-
rządzania uzasadnienia podjętej decyzji jednym z elementów tego uzasadnienia jest
wskazanie, na jakich dowodach oparł się organ stosujący prawo i dlaczego nie uznał
dowodów przeciwnych.
Proceduralnym wyrazem „teorii swobodnej oceny dowodów” jest brak w obowiązują-
cych przepisach zamkniętego katalogu dowodów. Dobitnie o tym świadczy treść art. 75
§ 1 zdanie 1 Kodeksu postępowania administracyjnego o brzmieniu: „Jako dowód należy
dopuścić wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne
z prawem”. Użyte w tym przepisie określenie „wszystko” wskazuje, jak szeroko po-
jęcie dowodu jest rozumiane przez prawodawcę. Stąd też jedynie przykładowo można
wskazywać dowody wykorzystywane zarówno w postępowaniu administracyjnym, jak
i karnym czy cywilnym. Dowodami takimi są m.in. dokumenty, przesłuchanie stron, ze-
znania świadków, opinie biegłych czy oględziny. Wspomnieć nadto trzeba o prawnych
ograniczeniach w przeprowadzaniu postępowania dowodowego, czyli o zakazach dowo-
dowych, takich jak wymóg zachowania tajemnicy spowiedzi, tajemnicy adwokackiej czy
też prawo oskarżonego i jego najbliższych do odmowy składania wyjaśnień i zeznań.
536 Doniosłą rolę w fazie ustaleń co do faktów odgrywają również domniemania prawne.
Domniemanie prawne materialne (presumpcja faktu) jest to skierowany do sądu nakaz
uznania niestwierdzonego faktu za udowodniony na podstawie innego faktu (faktów),
których istnienie zostało stwierdzone. W sytuacji braku domniemania konieczne byłoby
postępowanie dowodowe mające na celu ustalenie wymienionego wyżej faktu niestwier-
dzonego. Istota domniemania prawnego materialnego polega na tym, że obowiązująca
norma prawna nakazuje uznać za udowodniony fakt X, o ile nastąpił fakt Y. Osoba O ko-
rzystająca z domniemania prawnego, zainteresowana wykazaniem, iż fakt X zaistniał,
nie musi tego udowadniać, wystarczy, jeżeli wykaże, że nastąpił fakt Y. Zastosowanie
domniemania prawnego skutkuje przerzuceniem ciężaru dowodu na stronę przeciwną.
Osoba O nie dowodzi wystąpienia faktu X, lecz za to jej przeciwnik procesowy stara się
obalić domniemanie, czyli wykazać, że mimo zaistnienia faktu Y nie nastąpił fakt X.
Praktyczne zastosowanie domniemania prawnego zobrazujemy na przykładzie tzw. domnie-
mania ojcostwa, o którym mówi art. 85 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego o treści:
„Domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie dawniej niż
w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem
się dziecka, albo ten, kto był dawcą komórki rozrodczej w przypadku dziecka urodzonego
w wyniku dawstwa partnerskiego w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji”. Matka
dziecka występująca przeciwko danemu mężczyźnie z powództwem o ustalenie ojcostwa, wy-
korzystując podane domniemanie, może poprzestać jedynie na wykazaniu, że w tzw. okresie
koncepcyjnym między nią a pozwanym doszło do, jak to elegancko ujmuje Kodeks, obcowania.
W tym momencie ciężar dowodu zostaje przerzucony na domniemanego ojca. To pozwany, nie
chcąc przegrać procesu, musi udowodnić np. poprzez badania genetyczne, że mimo wszystko
(dokładniej mówiąc: mimo obcowania) nie on jest ojcem dziecka powódki.
mówią prawnicy, gdy mówią o „ocenach”, „Państwo i Prawo” 1986, nr 12, s. 11 i n. Uproszczeniem
jest również mówienie, jak to ujmują obowiązujące przepisy proceduralne, że przedmiotem dowodu
są fakty. Z logicznego punktu widzenia dowodzi się prawdziwości zdania, a fakt nie jest zdaniem,
lecz jest określonym stanem rzeczy. Trzymając się nomenklatury logicznej, należałoby twierdzić, że
przedmiotem dowodu są zdania o faktach.
5. Subsumpcja i podjęcie decyzji 251
Od domniemania prawnego materialnego należy odróżnić domniemanie prawne

formalne polegające na tym, że sąd z mocy prawa przyjmuje za prawdziwe określone
stwierdzenie, które jest wiążące do momentu, w którym zostanie obalone w postępo-
waniu dowodowym (np. założenie niewinności oskarżonego, założenie dobrej wiary
podmiotu dokonującego czynności cywilnoprawnej, założenie zgodności ze stanem
prawnym wpisu w księdze wieczystej). Nie ma tutaj wymogu uzasadnienia zdania sta-
nowiącego treść domniemania formalnego.
Ustaleniom faktycznym w procesie stosowania prawa towarzyszą ustalenia norma- 537
tywne, czyli wykładnia, która polega na odkodowaniu norm prawnych z przepisów
prawnych. Jej rezultatem ma więc być przedstawienie w pełni rozwiniętej wypowiedzi za-
wierającej wzór powinnego zachowania. Punktem wyjścia jest tu zagwarantowanie pra-
widłowego procesu komunikacyjnego pomiędzy prawodawcą a adresatem normy. W tym
przypadku chodzi o adresata normy sankcjonującej, którym jest organ stosujący prawo.
Organ stosujący prawo dokonuje wykładni tylko pewnych wybranych norm, których
znajomość jest mu potrzebna do podjęcia określonej decyzji. Przedmiotem wykładni są
przepisy prawne23.
Układ dokonujący wykładni można przedstawić graficznie:
Dokładniejsza analiza przebiegu wykładni i zasad jej dokonywania zostanie przedsta-

wiona w następnym rozdziale.
5. Subsumpcja i podjęcie decyzji

5. Subsumpcja i podjęcie decyzji
Przez stosowanie prawa sensu stricto określiliśmy subsumpcję ustaleń faktycznych
i normatywnych oraz podjęcie decyzji. Obecnie postaramy się sprecyzować to pojęcie.
W wyniku wykładni organ stosujący prawo otrzymuje normę prawną o określonej
strukturze, tzn. otrzymuje informację w postaci normatywnych wzorców postępo-
wania. W wyniku ustaleń dotyczących faktów otrzymuje on również informację o ba-
23
Przedstawiamy tutaj tzw. wykładnię operatywną, dokonywaną przez podmiot stosujący
prawo. Patrz: L. Leszczyński, Wykładnia operatywna (podstawowe właściwości), „Państwo i Prawo”
2009, nr 6, s. 11 i n.
danym faktycznym stanie rzeczy w postaci zdań opisujących ten stan. Z kolei następuje
etap subsumpcji.
538 Subsumpcja polega na podciągnięciu opisanego stanu faktycznego rzeczy pod
pewien wzorzec: normatywny stan rzeczy ujęty w normie prawnej. W wyniku
tej subsumpcji organ stosujący prawo podejmuje decyzję, a więc dokonuje celowego
wyboru spośród wielu wariantów konsekwencji prawnych.
Zagadnienie, czy stwierdzenie realizacji stanu przewidzianego w normie prawnej
wymaga wartościowania, jest sporne w literaturze teoretycznoprawnej. Wydaje się,
że nie może istnieć tutaj całkowita zgodność stanowisk na gruncie analizy seman-
tycznych właściwości zwrotów, w których stwierdza się istnienie określonych relacji
między faktem a normą. Występowanie procesów wartościowania określają bowiem
warunki wynikające i związane z każdą konkretną normą prawną, której proces sto-
sowania badamy.
Inaczej przedstawia się sprawa, jeśli chodzi o procesy podejmowania decyzji, mające
miejsce już po dokonaniu subsumpcji. W procesie podejmowania decyzji wartościo-
wanie występuje przede wszystkim w sytuacji, gdy organ ma pozostawioną pewną
swobodę wyboru decyzji w granicach kompetencji przyznawanej mu przez normę
sankcjonującą. Wybór wariantu decyzji wiąże się tu bowiem ściśle z wartościowaniem
danych faktycznych i normatywnych, stanowiących przesłanki rozstrzygnięcia. Nato-
miast w przypadku braku możliwości wyboru wariantu decyzji przez organ stosujący
prawo elementy wartościowania nie występują.
Reasumując, można stwierdzić, że stosowanie prawa sensu stricto jest procesem
w znacznym stopniu (a w niektórych przypadkach – całkowicie) zdeterminowanym
przez ustalenia normatywne (wykładnię) i faktyczne (postępowanie dowodowe). Na-
tomiast same procesy ustaleń dotyczących norm i faktów zawierają na ogół wiele pro-
cesów ocennych, przy czym zakres tych procesów jest w znacznej mierze uwarunko-
wany celami realizowanymi przez dany system prawa (lub jego część) oraz przyjętymi
koncepcjami normatywnych teorii wykładni.
6. Luzy w procesie stosowania prawa

6. Luzy w procesie stosowania prawa
Niektórzy autorzy uważają, że procesy stosowania norm prawnych, występujące
w praktyce, dają się ująć w postaci formuł logicznych, sam zaś proces stosowania
prawa może być rozpatrywany jako proces przetwarzania informacji, przebiegający
według określonego programu normatywnego24. Wielu logików podejmowało próby
budowy systemów logiki deontycznej25 oraz systemu logiki normatywnej w celu stwo-
24
W. Lang, A. Mrózek, Proces stosowania prawa jako proces przetwarzania informacji, „Państwo
i Prawo” 1970, nr 7.
25
Logika deontyczna jest sformalizowanym systemem dedukcyjnym (podobnie jak znany Czytel-
nikowi rachunek zdań), jest zbudowana przy użyciu takich funktorów, jak np. „jest obowiązkowe”,
„jest zakazane”, „jest dozwolone” i zawiera własne aksjomaty oraz reguły inferencyjne. Powstało
wiele różnych koncepcji logik deontycznych, jednak co do większości z nich wykazano, że prowadzą
do wniosków paradoksalnych. Klasyczny rachunek deontyczny stworzył G.H. von Wright (Norm and
Action, London 1963).
6. Luzy w procesie stosowania prawa 253
rzenia odpowiedniego języka do opisu wnioskowań prawniczych, w tym występują-

cych w procesach stosowania prawa, jednak próby te nie doprowadziły dotychczas
do rozwiązania problemu, m.in. ze względu na niejasności w zakresie rozumienia
stałych deontycznych oraz ze względu na występujące w poszczególnych systemach
paradoksy.
Wydaje się, że jedynym aktualnie realnym rozwiązaniem jest wykorzystanie przy
opisie procesu stosowania prawa tradycyjnych metod logiki formalnej, chociaż i w tym
przypadku nie jest to zadanie bezproblemowe, przede wszystkim z uwagi na występo-
wanie luzów w tym procesie. Luzy te, najogólniej rzecz biorąc, można podzielić na luzy
niezależne i zależne od prawodawcy26.
Luzy pierwszej grupy są nie tylko niezależne od prawodawcy, lecz z reguły są 539
nawet przez niego niepożądane. Prawodawca chciałby, żeby one nie występo-
wały, pozostaje to jednak poza sferą jego wpływów. Luzy te wiążą się przede wszystkim
z dokonywaniem ustaleń faktycznych. Zdarza się, i to dość często, że ustalenia te po-
zostawiają pewien margines wątpliwości. Mogą przecież występować w sprawie do-
wody między sobą niezgodne, a zadaniem stosującego prawo jest wybór, które dowody
uznać, a które pominąć. Nie ma przy tym możliwości sformułowania wzoru na roz-
strzyganie tego dylematu. Podobny problem powstaje przy braku bezpośrednich do-
wodów, gdy trzeba opierać się na dowodach pośrednich lub tylko na poszlakach. Lu-
zami niezależnymi od prawodawcy są również luzy co do ustalania treści stosowanego
prawa. Wykorzystywane w tej fazie reguły interpretacyjne i inferencyjne nie stanowią
pełnego i zamkniętego katalogu, stąd też w zakresie odwoływania się do nich mogą
mieć miejsce rozbieżności.
Sytuacja przedstawia się odmiennie przy luzach zależnych od prawodawcy. 540
W tym przypadku jest to luz świadomie kreowany przez prawodawcę, mający
w jego zamyśle dać organowi stosującemu prawo pewną swobodę co do treści podej-
mowanej decyzji. Środkami służącymi do wprowadzenia tego rodzaju luzu są, o czym
częściowo była już mowa wcześniej, m.in. zwroty szacunkowe, odesłania do pozapraw-
nych systemów normatywnych, w szczególności poprzez klauzule generalne czy korzy-
stanie z konstrukcji decyzji uznaniowej.
26
L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków
2001, s. 41 i n.; Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 456 i n.
Rozdział XIII
Logika w wykładni prawa i wnioskowania
prawnicze
Rozdział XIII. Logika w wykładni prawa i wnioskowania prawnicze
1. Istota wykładni
1. Istota wykładni
Jednym z etapów stosowania prawa, szczególnie istotnym z punktu widzenia logicz-
nych podstaw prawoznawstwa, jest wykładnia prawa. W polskiej teorii prawa naj-
bardziej rozpowszechnione są dwa ujęcia wykładni: klaryfikacyjne i derywacyjne.
Różnice między tymi koncepcjami nie sprowadzają się tylko do odmiennych definicji
wykładni, lecz także do opisu jej przebiegu i określenia przypadków, w których jest
ona konieczna.
541 Stworzona przez Jerzego Wróblewskiego klaryfikacyjna koncepcja wykładni,

określana też mianem koncepcji semantycznej intensjonalnej, zakłada, że wykładnia
sprowadza się do ustalania znaczenia niejasnych wyrażeń występujących w akcie
normatywnym. Oznacza to, iż w przypadku jasnego, powszechnie zrozumiałego sfor-
mułowania przepisów nie ma w ogóle potrzeby przeprowadzania wykładni. Jej ko-
nieczność pojawia się dopiero wówczas, gdy wystąpią wątpliwości interpretacyjne,
czyli niewystarczające okaże się bezpośrednie rozumienie tekstu1.
542 Punktem wyjścia derywacyjnej koncepcji wykładni, wiązanej z osobą Macieja Zieliń-
skiego, jest z kolei twierdzenie, że wykładnia ma miejsce niezależnie od tego, czy podda-
wany jej tekst prawny jest prosty i w pełni zrozumiały, czy też nie posiada takich właś
ciwości. Koncepcja ta głosi, że normy prawne zostały zakodowane w zbiorze przepisów
prawnych, a celem wykładni jest ich odkodowanie. Chcąc otrzymać normę prawną, ko-
nieczne jest zawsze sięgnięcie do wykładni, gdyż normy nie zostały dane wprost. Bardzo
istotne w tym przypadku jest należyte odróżnianie normy prawnej od przepisu praw-
nego, czyli jednostki redakcyjnej tekstu prawnego, graficznie wyodrębnionej przez pra-
wodawcę w postaci artykułu, paragrafu czy ustępu. Przepisy są bowiem przedmiotem
wykładni, a normy jej wynikiem. Może zdarzyć się tak, że z jednego przepisu uda się wy-
interpretować jedną pełną normę prawną, najczęściej jednak mamy do czynienia z sy-
tuacją o wiele bardziej złożoną: norma prawna zostaje zrekonstruowana na podstawie
1
J. Wróblewski, Zagadnienia teorii wykładni prawa ludowego, Warszawa 1959.
1. Istota wykładni 255
całego szeregu przepisów znajdujących się w różnych miejscach interpretowanego aktu

normatywnego, a czasami nawet w różnych aktach normatywnych2.
W ostatnich latach zauważalne staje się jednak dążenie do łagodzenia różnic między
koncepcjami derywacyjną i klaryfikacyjną. Pojawiają się głosy, które uwypuklają ele-
menty wspólne i podkreślają przydatność obu stanowisk w integrowaniu polskich teorii
wykładni. Obie te koncepcje ulegają z biegiem czasu – m.in. pod swoim wzajemnym
wpływem – pewnym modyfikacjom. W obu z nich występują procesy objaśniania
i w obu bardzo zbliżone są etapy dokonywania wykładni. Zarówno koncepcja klaryfi-
kacyjna, jak i derywacyjna silnie akcentują w swoich obecnych kształtach doniosłą rolę
argumentacji oraz w większym stopniu koncentrują się na przedstawianiu wskazań co
do prowadzenia wykładni niż na jej samym opisie3.
Prezentowana w podręczniku analiza problematyki wykładni opiera się na przyjęciu

założeń derywacyjnej koncepcji wykładni.
W celu lepszego zobrazowania istoty derywacyjnej koncepcji wykładni prześledzimy krótko proces
wyinterpretowywania (dekodowania) zawartej w Kodeksie karnym normy zakazującej zabijania.
Artykuł 148 § 1 tego Kodeksu stwierdza: „Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wol-
ności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego
pozbawienia wolności”. Usiłując wyinterpretować normę prawną sankcjonowaną tylko z tego
jednego przepisu, musielibyśmy uznać, że każdemu w każdych okolicznościach zakazane jest za-
bijać. W rzeczywistości jednak nie jest to norma prawna, lecz jedynie wyrażenie normokształtne,
czy – inaczej mówiąc – wypowiedź normatywna niezupełna. Artykuł 148 § 1 Kodeksu karnego
jest bowiem bez wątpienia dla odtworzenia normy zakazującej zabijania przepisem centralnym,
ale nie jest w tym zakresie przepisem pełnym. Jego treść musi zostać zmodyfikowana przez inne
przepisy. Uwzględnić np. należy, o czym mówią odpowiednie przepisy części ogólnej Kodeksu
karnego, że nie popełni przestępstwa, kto dopuści się zabójstwa, działając w obronie koniecznej
lub w stanie wyższej konieczności. Nadto na uwadze trzeba mieć to, że analizowany przepis
penalizuje jedynie tzw. typ podstawowy przestępstwa polegającego na spowodowaniu śmierci
człowieka. Inne przepisy wypowiadają się o typie uprzywilejowanym (zabójstwo w afekcie,
dzieciobójstwo, eutanazja) albo kwalifikowanym (zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem,
ludobójstwo) tego przestępstwa4.
Podsumowując jednym zdaniem dotychczasowe wywody, powiemy, że mianem wy-

kładni określa się w opisywanym tu ujęciu ogół czynności zmierzających do ustalenia,
jakie normy prawne są zawarte w danym tekście prawnym. Należy przy tym odróżniać
wykładnię sensu stricto i sensu largo. Wykładnia w ścisłym tego słowa znaczeniu obej-
muje wyłącznie reguły przekładu przepisów prawnych na normy, czyli tylko reguły in-
terpretacyjne, natomiast do wykładni w szerokim znaczeniu dołącza się ponadto inne
reguły egzegezy tekstów prawnych, tzn. reguły kolizyjne i reguły dotyczące wnios-
kowań prawniczych. Używana w tej pracy nazwa „wykładnia” bez żadnych dodatko-
wych określeń jest odnoszona do wykładni sensu stricto.
2
M. Zieliński, Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań 1972. Zob. też:
M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2017, gdzie na s. 62–88 znaj-
duje się opis jeszcze innych koncepcji wykładni, poparty szczegółowymi wskazówkami bibliogra
ficznymi.
3
M. Zieliński, M. Zirk-Sadowski, Klaryfikacyjność i derywacyjność w integrowaniu polskich teorii
wykładni prawa, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2011, nr 2, s. 99 i n.
4
Szerzej zob. S. Lewandowski, Cavendum est a fragmentis. O wymogu niefragmentarycznej inter-
pretacji tekstu prawnego, w: Język prawny i prawniczy. I Kongres Ogólnopolski, pod red. D. Kondratczyk
‍‑Przybylskiej, A. Niewiadomskiego, E. Walewskiej, Warszawa 2017, s. 129–132.
256 Rozdział XIII. Logika w wykładni prawa i wnioskowania prawnicze
2. Teorie wykładni prawa

2. Teorie wykładni prawa
Teoria wykładni, rozumiana jako usystematyzowana wiedza wyjaśniająca istotę tego
zagadnienia, może być przedstawiona w ujęciu opisowym lub normatywnym. Stąd też
mówi się o opisowych i normatywnych teoriach wykładni.
543 Opisowa teoria wykładni sprowadza się do zaprezentowania opisu, w jaki sposób
jest dokonywana wykładnia, czyli jaki ma ona przebieg i na jakich zasadach się opiera.
Teoria ta bada również (dokładniej mówiąc, opisuje) przyczyny, które powodują, że tak
właśnie przedstawia się proces interpretacji prawa. Nadto ta teoretyczna wiedza umoż-
liwia przewidywanie, jak w przyszłości będą wyglądać poszczególne czynności podej-
mowane w ramach wykładni i jaki będzie ich końcowy efekt. Opisowa teoria wykładni
jawi się więc jako zbiór twierdzeń pozwalających na wyjaśnienie, jak była, jest i będzie
dokonywana wykładnia prawa oraz jakie są tego przyczyny5.
544 Odmienne podejście do wykładni prezentuje jej teoria normatywna czy też lepiej
powiedzieć – teorie normatywne, gdyż w tym zakresie istnieje duże zróżnicowanie
poglądów. Teorie te nie zajmują się opisem, lecz formułowaniem zaleceń, jak należy
prowadzić wykładnię. Nie stanowią one w zasadzie zwartego zbioru dyrektyw, jednak
dające się zauważyć różnice w podejściu do interpretowanego tekstu pozwalają wy-
różnić dwie zasadnicze opcje, w zależności od tego, czy akcent kładzie się na stałość in-
terpretacji prawa, czy też na konieczność dostosowywania prawa poprzez odpowiednią
wykładnię do zmieniających się warunków. Niezmienność znaczenia tekstu prawnego
jest podstawowym założeniem tzw. statycznej teorii wykładni, natomiast teoria dyna-
miczna dopuszcza możliwość zmieniającej się interpretacji takiego tekstu. Właściwie
zamiast o teorii statycznej czy dynamicznej można mówić o teoriach, ponieważ w ob-
rębie tych dwóch opcji pojawiają się różne koncepcje, bardzo jednak do siebie zbliżone.
Dynamiczne teorie wykładni bywają niekiedy utożsamiane z teoriami obiektywnymi,
a teorie statyczne – z teoriami subiektywnymi, oczywiście przy zastrzeżeniu, że chodzi
tu o subiektywizm historycznego, a nie aktualnego prawodawcy6.
545 Przy statycznej teorii wykładni punktem wyjścia dokonywanej interpretacji jest „wola
ustawodawcy”. Jest to wola, jaką poprzez dany akt normatywny wyraził ustawodawca
w momencie tworzenia prawa. Wola ta przypisywana jest ustawodawcy historycznemu
i w związku z tym trzeba ją traktować jako niezmienną, gdyż wydarzeń z przeszłości
zmieniać nie sposób. Znaczenie, jakie nadajemy aktom normatywnym, jest takie samo
przez cały czas ich obowiązywania. Statyczna teoria wykładni zapewnia wprawdzie
stabilność prawa, lecz równocześnie naraża je na krytykę za nienadążanie za przemia-
nami w innych sferach życia.
546 Dynamiczna teoria wykładni woli ustawodawcy przeciwstawia zobiektywizowaną
„wolę ustawy”, czyli aktu normatywnego, który funkcjonuje w określonym otoczeniu
i którego znaczenie może się zmieniać stosownie do zmian tego otoczenia. Dokonując
5
M. Borucka-Arctowa, J. Woleński, Wstęp do prawoznawstwa, Kraków 1997, s. 101–102.
6
Dokładniejszą analizę statycznych i dynamicznych teorii wykładni przedstawiają np. H. Bartholo-
meyczik, Die Kunst der Gesetzesauslegung, Frankfurt am Main 1960, s. 43 i n. czy K. Larenz, W. Canaris,
Methodenlehre der Wissenschaft, Berlin–Heidelberg–New York 1995, s. 137 i n. Z literatury polskiej zob.
np.: R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 1996, s. 85–86; T. Chauvin, T. Stawecki, P. Win-
czorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2014, s. 250–252; J. Wróblewski, op.cit., s. 152 i n.
3. Dyrektywy wykładni 257
tak rozumianej wykładni, nie można kurczowo trzymać się „litery prawa”, ale ko-
nieczne jest zwracanie uwagi na pozaprawny kontekst. W przypadku jego przeobrażeń
modyfikacji ulegnie też wykładnia, sposób jej prowadzenia i jej końcowy rezultat. Na-
czelnym hasłem dynamicznej teorii wykładni można uczynić postulat „adekwatności
prawa i życia”, przy czym należy dostrzegać różne aspekty tej adekwatności. Odpo-
wiednio prowadzona wykładnia ma za zadanie zapewnić „dostosowanie prawa do
życia” na płaszczyźnie ekonomicznej, politycznej i aksjologicznej.
Ujmując wykładnię w szerszej perspektywie jako interpretację humanistyczną, można
wykładnię statyczną potraktować jako interpretację historyczną, a wykładnię dyna-
miczną – jako interpretację adaptacyjną. Przy humanistycznej interpretacji historycznej
przyjmuje się, że ludzkie zachowania są przejawem wiedzy i ocen określonego faktycz-
nego twórcy. Sens tych zachowań wyjaśnia się według stanu na czas ich dokonywania.
Interpretacja adaptacyjna ma natomiast charakter ahistoryczny, zmierza ona do dosto-
sowania przedmiotu interpretacji do aktualnego systemu kulturowego7.
Dylemat: wykładnia statyczna czy dynamiczna, staje się szczególnie wyrazisty w okre-
sach gwałtownych przemian. W naszej polskiej rzeczywistości tak było np. po prze-
łomie 1989 r. Nie można było z dnia na dzień uchylić całego ustawodawstwa z mi-
nionej epoki, nie można jednak było też udawać, że nic się wówczas nie wydarzyło
i wszystkie „stare” akty normatywne interpretować tak samo jak kilkanaście lat temu.
Koniecznością stało się więc przyjęcie koncepcji wykładni dynamicznej, co zresztą zo-
stało zaakceptowane przez praktykę i teorię prawa. Przyjmowano, że niezmienność
rozumienia tekstu prawnego nie jest jego stałą cechą, a samo prawo postrzegano jako
system norm, który powinien być dostosowywany do zmieniających się warunków
życia społecznego. W związku z tym należy badać, czy od daty wejścia w życie da-
nego przepisu miały miejsce takie zmiany jego systemowego lub pozaustawowego kon-
tekstu, które uzasadniałyby uznanie, że w trakcie obowiązywania tego przepisu przy
niezmienionym jego brzmieniu nastąpiła zmiana jego rozumienia8.
3. Dyrektywy wykładni
3. Dyrektywy wykładni
Ze względu na sposób prowadzenia wykładni można wyróżnić jej następujące
rodzaje: wykładnię językową, systemową i funkcjonalną. Istnieją również i inne
podziały wykładni według tego kryterium, wyżej przedstawione rozróżnienie jest
jednak chyba najbardziej zadomowione w naszej literaturze i równocześnie dość przej-
rzyste. Nim też będziemy posługiwać się w dalszej analizie.
Charakteryzując bliżej ten podział (mający charakter podziału typologicznego, a nie lo- 547
gicznego), należy wskazać, że w pierwszej kolejności stosowana jest wykładnia językowa.
Jak sama nazwa wskazuje, jej punktem odniesienia jest język, a polega ona na odkodo-
waniu norm prawnych z przepisów prawnych przy wykorzystaniu reguł semantycznych
7
M. Zieliński, Z. Ziembiński, Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm w prawoznawstwie, Warszawa
1988, s. 222–223.
8
Zob. uchwałę Trybunału Konstytucyjnego z 7 marca 1995 r. (W. 9/94), „Orzecznictwo Trybu-
nału Konstytucyjnego” 1995, część I, poz. 20, a także: P. Winczorek, Glosa do uchwały Trybunału
Konstytucyjnego z 7 marca 1995 r., „Państwo i Prawo” 1995, nr 9, s. 108–109; P. Tuleja, Trybunał Kon-
stytucyjny – powszechnie obowiązująca wykładnia ustaw, „Monitor Prawniczy” 1995, nr 7, s. 201.
(znaczeniowych) i syntaktycznych (składniowych) języka ogólnego i języka prawnego.

Z kolei wykładnia systemowa nakazuje traktować normę prawną jako element większej
całości, część systemu prawa. Sięgając do tego typu wykładni, trzeba dokonywać inter-
pretacji w ten sposób, aby zachowana była zupełność i niesprzeczność systemu prawa,
a także należy mieć na uwadze strukturę tego systemu i budowę danego aktu normatyw-
nego. Natomiast przy wykładni funkcjonalnej nadajemy normie znaczenie, uwzględ-
niając warunki, w jakich ta norma ma funkcjonować. Nie jest możliwe dokonanie pełnej
charakterystyki tego kontekstu funkcjonalnego. Jedynie przykładowo można wskazać, że
chodzi tu m.in. o zasady ustrojowe, uwarunkowania ekonomiczne, kulturę prawną i poli-
tyczną społeczeństwa czy też o pozaprawne systemy normatywne.
548 Za dominujące obecnie należy uznać stanowisko wyrażające nakaz prowadzenia wy-
kładni z wykorzystaniem wszystkich typów jej dyrektyw (językowych, systemowych
i funkcjonalnych), i to niezależnie od tego, czy uzyskano już wcześniej jednoznaczny
rezultat interpretacyjny, czy nie. Dyrektywy systemowe i funkcjonalne, które powinny
być stosowane zawsze, nie muszą więc służyć jedynie korygowaniu wykładni języ-
kowej, lecz równie dobrze ich rola może sprowadzać się do potwierdzania wyników sto-
sowania dyrektyw językowych9.
549 Powyższym trzem rodzajom wykładni odpowiadają, stanowiąc ich istotę, trzy grupy
dyrektyw interpretacyjnych (dyrektyw wykładni), czyli reguł mówiących, jak do-
konywać wykładni. Nie oznacza to jednak, że istnieje jeden powszechnie przyjmowany
i akceptowany katalog dyrektyw wykładni. Próby tworzenia przykładowych zestawień
tych dyrektyw są podejmowane w niektórych opracowaniach z zakresu teorii prawa.
Nie mają one charakteru obowiązującego czy nawet ogólnie uznawanego, lecz mimo to
mogą służyć i często służą daleko idącą pomocą zarówno w praktyce, jak i przy rozwa-
żaniach teoretycznych10.
Stosunkowo najwięcej powszechnie przyjmowanych i równocześnie poddających się
najbardziej precyzyjnej charakterystyce dyrektyw odnajdziemy w obrębie wykładni
językowej. I tak jedna z tych podstawowych dyrektyw głosi, że w interpretowanym
tekście prawnym nie ma elementów zbędnych. Oznacza to, że w procesie wykładni
nie wolno pomijać jakichkolwiek słów, liczb czy znaków interpunkcyjnych, jeżeli tylko
znajdują się one w akcie normatywnym.
Inna, często podawana w pierwszej kolejności językowa dyrektywa wykładni za punkt
wyjścia przyjmuje domniemanie języka ogólnego11. Zgodnie z nią interpretowanym
9
M. Zieliński, Wykładnia…, s. 210 i n. W starszej literaturze przedmiotu traktowano wykładnię
językową jako podstawowy rodzaj wykładni, a wykładnię pozajęzykową (systemową i funkcjonalną)
uznawano jedynie za subsydiarną. Przy takim ujęciu przyjmowano, że cały proces wykładni mógł być
zakończony na wykładni językowej, o ile jej zastosowanie doprowadziło do otrzymania normy prawnej,
której znaczenie jest jednoznaczne i nie budzi wątpliwości natury prakseologicznej czy aksjologicznej.
Tylko wtedy gdy takie wątpliwości się pojawiały, niezbędne stawało się sięgnięcie do wykładni syste-
mowej lub funkcjonalnej – por. Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 2001, s. 237–238.
10
Jeden z częściej przywoływanych katalogów dyrektyw wykładni, będący też podstawą prezen-
towanych tu wywodów, przedstawił J. Wróblewski, op.cit., s. 211 i n. oraz tenże, Sądowe stosowanie
prawa, Warszawa 1988, s. 128 i n.
11
Dyrektywę tę często określa się też mianem „domniemania języka potocznego”. W doktrynie
zwrócono jednak uwagę, że język potoczny jest językiem mówionym, służącym codziennej, niefor-
malnej komunikacji międzyludzkiej, natomiast język aktów normatywnych jest odmianą oficjalnej
zwrotom nie można bez dostatecznych powodów przypisywać znaczenia odbiegającego

od ich znaczenia z języka ogólnego. W uproszczeniu możemy więc powiedzieć, że przy
wykładni nie należy „silić się na oryginalność”, lecz trzeba poszczególne zwroty rozu-
mieć tak, jak pojmuje się je na co dzień. Zawarte w tej dyrektywie sformułowanie „bez
dostatecznych powodów” wskazuje na w pewnej mierze jej warunkowy charakter. Jeśli
zatem pojawią się te „dostateczne powody”, należy odejść od tego zalecenia. Przyczyną
tego może być np. definicja legalna nadająca danemu wyrażeniu znaczenie częściowo
lub nawet całkowicie odbiegające od dotychczasowych ustaleń terminologicznych
w tym zakresie. Wówczas od bazowania na domniemaniu właściwości języka ogólnego
ważniejsze będzie respektowanie nakazu interpretacyjnego zawartego w definicji.
Kolejne dwie dyrektywy językowe dadzą się w pewnym uproszczeniu streścić w na-
stępujących sformułowaniach: „Jeden wyraz – jedno znaczenie” i „Dwa wyrazy – dwa
znaczenia”. Pierwsza z tych dyrektyw zakłada, że danemu wyrazowi (wyrażeniu) na-
leży w obrębie danego aktu normatywnego nadawać dokładnie takie samo znaczenie,
bez względu na to, w ilu i w których miejscach tego aktu ten wyraz (wyrażenie) wystę-
puje. Druga z podanych tu dyrektyw stwierdza z kolei, iż wyrazy (wyrażenia) o różnym
brzmieniu muszą mieć różne znaczenie, nawet jeżeli w języku ogólnym są uznawane za
wyrazy (wyrażenia) synonimiczne lub bliskoznaczne.
Tytułem przykładu wskazujemy, że w myśl obowiązujących przepisów, czym innym jest za-
wieszenie biegu przedawnienia, a czym innym jego przerwanie, mimo że w mowie codziennej
uznalibyśmy określenia „zawieszenie” i „przerwanie” za wyrazy bliskoznaczne. Analogicznie
musimy zdawać sobie sprawę, iż np. odrzucenie apelacji następuje z całkowicie odmiennych
powodów niż jej oddalenie, mimo semantycznego podobieństwa słów „odrzucenie” i „odda-
lenie”. Skoro bowiem prawodawca posłużył się w tych przypadkach różnymi wyrazami, to
chciał podkreślić odrębność, a nie tożsamość tych instytucji prawnych.
Wykładnia systemowa i jej dyrektywy, jak już wskazywaliśmy, stoją na straży zacho-
wania zupełności i niesprzeczności systemu prawa. Stąd też do pierwszoplanowej dy-
rektywy tej grupy zaliczamy regułę, w myśl której należy tak dokonywać wykładni
przepisów prawnych, by wyinterpretowana z nich norma nie pozostawała w jakiejkol-
wiek niezgodności z innymi normami systemu prawnego. W szczególności musi być to
pełna zgodność z zasadami prawa, czyli podstawowymi, fundamentalnymi normami
obowiązującymi w danym systemie. Wykładnia powinna być też prowadzona w taki
sposób, aby unikać sytuacji, że konkluzją będzie stwierdzenie, iż w danym przypadku
mamy do czynienia z luką w prawie.
Dyrektywą systemową jest też tzw. argumentum a rubrica, gdzie punktem odniesienia
staje się systematyka wewnętrzna interpretowanego aktu normatywnego.
Tak np. do uznania najmu czy dzierżawy za stosunek prawny zobowiązaniowy, a nie prawno-
rzeczowy, wystarczy jedynie informacja, iż w Kodeksie cywilnym tytuł „Najem i dzierżawa”
znajduje się w księdze „Zobowiązania”, a nie w księdze „Własność i inne prawa rzeczowe”.
Trzecia grupa dyrektyw wykładni to dyrektywy funkcjonalne, posiadające bez wąt-

pienia najbardziej zróżnicowany charakter. Znajdzie się tu bowiem reguła nakazująca
polszczyzny i dlatego, wypowiadając się o językowych dyrektywach wykładni, lepiej jest mówić o ję-
zyku ogólnym niż o potocznym – szerzej zob. A. Choduń, Aspekty językowe derywacyjnej koncepcji
wykładni prawa, Szczecin 2018, s. 181 i n.
w procesie wykładni uwzględniać cel danej regulacji, lecz także zalecenie, aby przy in-
terpretacji tekstu prawnego mieć na uwadze oceny żywione przez społeczeństwo oraz
panujące normy moralne i obyczajowe. W tej fazie wykładni pod uwagę należy też brać
skutki społeczne, jakie może wywołać określona interpretacja.
Ta duża różnorodność dyrektyw funkcjonalnych wiąże się z tym, że sama wykładnia
funkcjonalna daleka jest od jednorodności. W jej obrębie można wyróżnić węższe typy
wykładni, z których nieco bliższej analizie poddamy dwa: wykładnię celowościową (te-
leologiczną) i wykładnię genetyczną.
550 Wykładnia celowościowa jako wyodrębniona odmiana wykładni funkcjonalnej ma
rację bytu w związku z możliwością wydzielenia z całego kontekstu funkcjonalnego
celów danego tekstu prawnego. Podstawową dyrektywą wykładni celowościowej jest
zalecenie, by interpretowanemu tekstowi przypisywać takie znaczenie, jakie jest zgodne
z celem tego tekstu. Przeważnie zdarza się tak, że przed tekstem prawnym można po-
stawić nie jeden, lecz całą grupę celów. Sytuacja komplikuje się, gdy poszczególne cele
wzajemnie się ograniczają lub gdy dochodzi między nimi do niezgodności. Wówczas
określony cel czy kombinację celów należy wskazać jako najbardziej pożądaną, tym
samym wykładnia celowościowa musi zostać zmodyfikowana o pewne reguły prefe-
rencyjne. Schemat wykładni celowościowej tekstu prawnego można w najprostszym
ujęciu przedstawić następująco:
1) P jest celem interpretowanego tekstu prawnego i cel ten należy zrealizować,
2) przypisanie tekstowi T znaczenia M jest środkiem realizacji celu P, a zatem:
3) tekstowi T należy przypisać znaczenie M12.
551 Drugi z omawianych w tym miejscu typów wykładni funkcjonalnej, czyli wykładnia
genetyczna, jak sama nazwa wskazuje, sięga do genezy danego aktu normatywnego.
Przedstawiając wykładnię genetyczną w ramach teorii argumentacji, można wyróżnić
dwa rodzaje argumentów wykorzystywanych przy tym typie wykładni: bezpośredni
argument genetyczny i argument subiektywno-teleologiczny. Pierwszy z nich ma za-
stosowanie przy odwoływaniu się do bezpośrednio wyrażonej woli prawodawcy. Wy-
interpretowanej normie prawnej nadaje się znaczenie odpowiadające tej woli. Bardziej
złożoną strukturę ma argument subiektywno-teleologiczny. Dokonywana w tym przy-
padku interpretacja ma uwzględniać cel czy całą kombinację celów, jakie zakładał
prawodawca w momencie tworzenia danego aktu normatywnego. Chodzi o to, by re-
konstruowana norma stanowiła środek niezbędny do realizacji celów, które zostały
wyznaczone przez subiektywną wolę tego historycznego prawodawcy13.
Wykładnia genetyczna w pewnej mierze zazębia się z wykładnią celowościową. Nie
powinno to jednak dziwić, gdyż obydwa te rodzaje wykładni nie są członami powsta-
łymi po dokonaniu podziału logicznego zakresu nazwy „wykładnia funkcjonalna”, lecz
są jedynie pewnymi szczególnymi typami wykładni funkcjonalnej. Może zdarzyć się, że
w jakimś konkretnym przypadku wykładnia genetyczna będzie tożsama, zarówno co do
przebiegu, jak i co do rezultatu, z wykładnią celowościową. Taka sytuacja wystąpi wów-
12
T. Gizbert-Studnicki, Wykładnia celowościowa, „Studia Prawnicze” 1985, nr 3–4, s. 52 i n.
13
R. Alexy, Theorie der juristischen Argumentation, Frankfurt am Main 1991, s. 291–294; M. Über-
lacker, Die genetische Auslegung in der jüngeren Rechtsprechung des Bundesverfassungsgericht, Kiel
1992, s. 14–17.
czas, gdy cel, jaki przyświecał prawodawcy w momencie stanowienia aktu normatyw-
nego, jest taki sam, jak cel stawiany przed tym aktem w czasie dokonywania wykładni.
Jednakże między wykładnią genetyczną a celowościową będą co do zasady wystę-
pować różnice, i to czasami bardzo daleko idące. Wykładnia genetyczna w jej aspekcie
teleologicznym zajmuje się subiektywną wolą tego prawodawcy, który stworzył inter-
pretowany akt normatywny, wykładnia celowościowa z kolei odrzuca wspomniany
argument subiektywno-teleologiczny i opiera się na argumencie obiektywno-teleolo-
gicznym. Wykładnia genetyczna odznacza się stałością, czego nie można powiedzieć
o wykładni celowościowej. Wola historycznego prawodawcy, jako zdarzenie z prze-
szłości, pozostaje bowiem niezmienna, natomiast cel, jaki ma spełniać dana regulacja,
może się zmieniać wraz ze zmianami pozaprawnego kontekstu. Widocznym manka-
mentem wykładni genetycznej jest to, że przy powszechnie przyjmowanej u nas kon-
cepcji wykładni dynamicznej można się do niej odwoływać tylko w przypadkach jej
pełnej zgodności z wykładnią celowościową.
Specyfika dyrektyw funkcjonalnych w zestawieniu z innymi typami dyrektyw, po-
dobnie jak samej wykładni funkcjonalnej w porównaniu z wykładnią językową
i systemową, uwidocznia się także przy analizie materiałów, do których odnoszą się
te dyrektywy. Dyrektywy językowe dotyczą interpretowanego aktu normatywnego,
dyrektywy systemowe – tegoż aktu i innych aktów systemu prawnego, a dyrektywy
funkcjonalne – zarówno aktów normatywnych, jak i elementów znajdujących się poza
systemem prawnym. Pomocą w wykładni funkcjonalnej mogą być bowiem niekiedy
pewne przepisy ogólne aktu normatywnego i wstęp do tego aktu zwany preambułą,
lecz również oficjalne uzasadnienie aktu, przebieg prac parlamentarnych związanych
z jego uchwaleniem, opinie ekspertów, stanowisko głównych sił politycznych i innych
zainteresowanych środowisk oraz obowiązujące w społeczeństwie normy moralne
i obyczajowe.
Wskazane wyżej dyrektywy wykładni (językowe, systemowe, funkcjonalne) można 552
określić mianem dyrektyw I stopnia. Oprócz nich wyróżnia się też dyrektywy wy-
kładni II stopnia. Dyrektywy z tej grupy nie odnoszą się do tekstu prawnego, lecz
dotyczą dyrektyw I stopnia, inaczej mówiąc, są one dyrektywami o dyrektywach. Dy-
rektywy interpretacyjne II stopnia wskazują więc, w jaki sposób i w jakiej kolejności
stosować dyrektywy I stopnia oraz jak rozstrzygać ewentualne kolizje między nimi.
Przykładowo można podać, że dyrektywą wykładni II stopnia jest reguła głosząca, iż w pro-
cesie wykładni w pierwszej kolejności stosujemy dyrektywy językowe, w drugiej – dyrektywy
systemowe, a dopiero na końcu dyrektywy funkcjonalne. Inną dyrektywą II stopnia jest zakaz
rozszerzającej interpretacji wyjątków (exceptiones non sunt extendendae). Dyrektywa ta kła-
dzie mocny akcent na nieprzełamywanie granic wykładni językowej w przypadku przepisów
ustanawiających wyjątki od regulacji zawartej w przepisie centralnym. Każde odstępstwo od
ogólnej zasady musi bowiem podlegać ścisłej wykładni, nieposzerzającej ani zakresu zastoso-
wania, ani zakresu normowania.
Dyrektywy wykładni II stopnia ze względu na swój metadyrektywalny charakter

często bywają stosowane automatycznie, niekiedy nawet nieświadomie, niemniej
jednak ich rola jest niesłychanie istotna, gdyż to właśnie one „sterują” całym procesem
wykładni14.
14
Por. Z. Ziembiński, Logiczne podstawy prawoznawstwa, Warszawa 1966, s. 223–226.
4. Niezgodności norm i reguły kolizyjne

4. Niezgodności norm i reguły kolizyjne
Jak wspomnieliśmy na początku rozdziału, do szeroko rozumianej wykładni zalicza
się też tzw. reguły kolizyjne, które umożliwiają usuwanie niezgodności między wy-
interpretowanymi normami poprzez uznanie jednej z tych norm za nieobowiązującą.
Może bowiem zdarzyć się, że norma prawna dekodowana z przepisów prawnych nie-
uchylonych w sposób wyraźny15 przez prawodawcę okaże się niezgodna z jakąś inną
otrzymaną także w wyniku wykładni sensu stricto normą prawną. Doszłoby wówczas
do naruszenia jednej z podstawowych zasad systemu prawnego, a mianowicie zasady
niesprzeczności, w myśl której w danym systemie prawnym nie mogą obowiązywać
dwie sprzeczne ze sobą normy. W rzeczywistości jest to określenie niezbyt precyzyjne,
gdyż ściśle rozumiana sprzeczność jest tylko jednym (ale nie jedynym) z rodzajów nie-
zgodności norm. Stąd też analizę problematyki reguł kolizyjnych poprzedzimy pew-
nymi uwagami dotyczącymi właśnie niezgodności norm16.
553 Niezgodność ta może przybrać dwie postacie: niezgodności prakseologicznej albo nie-
zgodności formalnej. W przypadku dwóch norm niezgodnych prakseologicznie moż-
liwe jest zrealizowanie obu tych norm, jednakże skutki spełnienia jednej z nich będą
niweczyć to, co miało być osiągnięte po zrealizowaniu drugiej z tych norm.
Mając np. normy „Połóż na stole książkę stojącą na półce” i „Postaw na półce książkę leżącą na
stole”, możemy je kolejno niemalże w nieskończoność realizować, ale trudno byłoby uznać za
celowy i sensowny ciąg działań polegający na kładzeniu książki na stół, następnie stawianiu
jej na półce, by zaraz potem położyć ją na stole itd.
Słusznie więc normy niezgodne prakseologicznie bywają czasami określane mianem

norm syzyfowych.
554 W przypadku niezgodności formalnej nie jest natomiast w ogóle możliwe postąpienie
zgodnie z dyspozycjami obu pozostających ze sobą w kolizji norm. Zrealizowanie jednej
normy uniemożliwia zrealizowanie drugiej. Trzeba też zaznaczyć, że istnieją dwa ro-
dzaje niezgodności formalnej norm: sprzeczność i przeciwieństwo. Przy sprzeczności
norm zawsze spełniona będzie jedna z norm i niespełniona druga.
Na przykład cokolwiek uczyni adresat norm „Sprzedaj swój samochód” i „Nie sprzedawaj swo-
jego samochodu”, zrealizuje jedną z tych norm i nie zrealizuje drugiej.
Inaczej jest przy przeciwieństwie; nie można postąpić zgodnie z obydwiema normami,
ale można nie zrealizować żadnej z nich.
Za przykład przeciwieństwa mogą posłużyć skierowane do tej samej osoby normy „Sprzedaj
swój samochód” i „Podaruj swój samochód ojcu”, oczywiście przy założeniu, że jest ona
właśc icielem tylko jednego samochodu. Jeżeli adresat tych norm sprzeda swój samochód,
to nie będzie mógł go już podarować, a jeżeli uczyni go przedmiotem darowizny, sprzedaż
stanie się niemożliwa. Właściciel samochodu nie może więc i sprzedać, i podarować go,
może jednak, pozostawiając go sobie, nie zrealizować żadnego z zawartych w tych normach
nakazów.
15
Wyraźne uchylenie (derogacja) aktu normatywnego lub jego części ma miejsce w przypadku
posłużenia się przez prawodawcę tzw. klauzulami derogacyjnymi, czy, inaczej mówiąc, przepisami
uchylającymi typu: „Traci moc ustawa…”, „W ustawie … uchyla się art. …”.
16
Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 225–230.
4. Niezgodności norm i reguły kolizyjne 263
Ustalenie, która z niezgodnych ze sobą norm jest normą rzeczywiście obowiązu-

jącą, następuje poprzez odwołanie się do jednej z reguł kolizyjnych. Wyróżnia
się trzy podstawowe rodzaje tych reguł17:
– regułę hierarchiczną,
– regułę chronologiczną,
– regułę merytoryczną.
Istotę hierarchicznej reguły kolizyjnej oddaje paremia lex superior derogat legi in- 555
feriori (norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu). W przypadku niezgod-
ności normy wyinterpretowanej z ustawy z normą zawartą w rozporządzeniu pierw-
szeństwo będzie miała norma rangi ustawowej, ponieważ jest ona usytuowana wyżej
w hierarchii systemu prawnego.
Reguła chronologiczna wyrażana przez zasadę lex posterior derogat legi priori (norma 556
późniejsza uchyla normę wcześniejszą) jest dość oczywista i nie powinna budzić żad-
nych wątpliwości. Racjonalny prawodawca, wprowadzając w życie określoną normę,
nie chce przecież, by obowiązywały te dotychczas istniejące normy, które mogłyby być
z nią niezgodne.
Regułę merytoryczną objaśnia sformułowanie lex specialis derogat legi generali (norma 557
szczególna uchyla normę ogólną). Uchylenie w przypadku reguły merytorycznej nie
oznacza, że norma uchylana, czyli lex generalis, w ogóle traci moc obowiązującą, lecz je-
dynie to, że nie znajduje ona zastosowania w zakresie regulowanym przez lex specialis.
Przykładowo norma zwalniająca z podatku dochodowego od osób fizycznych wypłacane ro-

dzinom zmarłych odprawy pośmiertne i zasiłki pogrzebowe jest wyjątkiem (lex specialis) od
zasady (lex generalis), że opodatkowaniu tym podatkiem podlegają wszystkie dochody osób
fizycznych.
W praktyce sytuacja może ulec skomplikowaniu, jeżeli dojdzie do swego rodzaju kolizji
reguł kolizyjnych. Może bowiem zdarzyć się, że np. późniejsza norma będzie niezgodna
z normą wcześniejszą znajdującą się jednak wyżej w hierarchii systemu prawnego lub
pojawi się kolizja normy szczególnej niższego rzędu z normą ogólną wyższego rzędu.
W takich przypadkach pierwszeństwo daje się regule hierarchicznej, czyli za obowiązu-
jącą uznaje się normę usytuowaną hierarchicznie wyżej. Stąd też przykładowo można
wskazać, że później wydane rozporządzenie nie może zawierać jakichkolwiek postano-
wień niezgodnych z unormowaniami zawartymi w nieuchylonej ustawie.
Z kolei przy zbiegu kolizyjnej reguły merytorycznej z regułą chronologiczną postępuje
się stosownie do zasady lex posterior generalis non derogat legi priori speciali (późniejsza
norma ogólna nie uchyla wcześniejszej normy szczególnej). Oznacza to, że przy nor-
mach równych rangą w stosunku do normy ogólnej pierwszeństwo będzie miała norma
szczególna bez względu na to, która z tych norm wcześniej weszła w życie.
Na przykład przeprowadzone w latach 1996, 2001, 2003 i 2011 nowelizacje postanowień Ko-
deksu pracy w zakresie urlopów wypoczynkowych nie wpłynęły w żaden sposób na upraw-
nienia urlopowe nauczycieli, mimo że normy dotyczące praw pracowniczych tej grupy za-
wodowej zawarte są w pochodzącej z 1982 r. ustawie Karta Nauczyciela, albowiem normy
prawne dekodowane z Karty Nauczyciela mają charakter lex specialis w stosunku do unor-
mowań zawartych w Kodeksie pracy.
17
L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2010, s. 255 i n.
5. Wnioskowania prawnicze
5. Wnioskowania prawnicze
Przedmiotem analizy prowadzonej w początkowej części tego rozdziału były normy
prawne wysłowione w tekście prawnym, które są z tego tekstu odkodowywane na
skutek zastosowania odpowiednich reguł interpretacyjnych, czyli w wyniku wykładni
sensu stricto. Dodać jednak trzeba, że za normy prawne należy nadto uznawać normy,
które można wywnioskować według określonych reguł inferencyjnych z norm wyra-
żonych w tekście prawnym. Normą prawną jest więc zarówno norma zawarta bezpo-
średnio w tym tekście, jak i norma nieposiadająca wprawdzie takiej właściwości, lecz
pozostająca z tą pierwszą w określonej zależności.
Jeżeli np. na drzwiach sklepu lub urzędu spostrzeżemy napis „Zakaz wprowadzania psów”, to
uznamy, że nie należy tam wchodzić także w towarzystwie lwa czy tygrysa, chociaż taki zakaz
nigdzie nie został wprost wyrażony.
558 Ogólny schemat rozumowania inferencyjnego przedstawia się następująco:

najpierw z przepisów prawnych zostaje w procesie wykładni wyinterpreto-
wana norma N1, a następnie poprzez zastosowanie reguł inferencyjnych z tejże normy
wyprowadza się normy N2, N3 … Nn. Prawidłowe przeprowadzenie rozumowania in-
ferencyjnego powoduje, że wyinferowane normy N2, N3 … Nn uzyskują taką samą
moc obowiązującą jak norma N1, ponieważ podobnie jak ona są elementami systemu
prawnego18.
Uznanie dopuszczalności wnioskowań prawniczych jest z punktu widzenia współczes
nego prawodawstwa i prawoznawstwa wręcz koniecznością. W przeciwnym razie pra-
wodawca musiałby sam ustanawiać wszystkie normy systemu prawnego, co nie byłoby
raczej wykonalne. W rzeczywistości prawodawca koduje w przepisach prawnych tylko
niezbędne minimum normatywne, gdyż wie, że stosujący prawo w miarę potrzeby sko-
rzysta z właściwych reguł inferencyjnych. Znaczenie tych reguł tylko w niewielkim
stopniu osłabia to, że właściwie jedynie uprawdopodobniają one obowiązywanie wy-
inferowanej normy, ponieważ co do zasady schematy tych wnioskowań nie zapewniają
poprawności przeprowadzonego rozumowania, a ich niezawodność może być osiąg
nięta tylko przy spełnieniu pewnych dodatkowych warunków.
Poniżej scharakteryzujemy mające chyba największą doniosłość praktyczną i równo-
cześnie najbardziej znane wnioskowania prawnicze, a mianowicie instrumentalne
wynikanie norm z norm, argumentum a simili, argumentum a contrario i argumentum
a fortiori.
559 Instrumentalne wynikanie norm z norm

Wnioskowanie oparte na instrumentalnym wynikaniu norm z norm, zwane też
wnioskowaniem z celu na środki, zakłada, że chcąc zrealizować określoną
normę stanowiącą nasz cel, niezbędne jest zrealizowanie szeregu innych norm będą-
cych środkami (instrumentami) prowadzącymi do tego celu. Oczywiście samo okreś
lenie „instrumentalne wynikanie norm z norm” jest pewnym uproszczeniem, albo-
wiem relacja wynikania może zachodzić jedynie między zdaniami w sensie logicznym,
18
T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, op.cit., s. 257.
5. Wnioskowania prawnicze 265
a nie między normami, które są przecież wypowiedziami innego rodzaju. Tym samym
zamiast „Z normy N1 wynika (instrumentalnie) norma N2”, należałoby raczej mówić:
„Ze zdania o obowiązywaniu normy N1 wynika zdanie o obowiązywaniu normy N2”.
Ze względu jednak na to, że zwrot „wynikanie norm” jest dość komunikatywny i rów-
nocześnie rozpowszechniony w literaturze przedmiotu, właśnie nim będziemy się tu
posługiwać, pamiętając, iż jest on pewnym skrótem myślowym.
Istotą instrumentalnego wynikania norm jest wykrywanie związków przyczynowych,
które umożliwiają realizację ustanowionej w sposób wyraźny normy N1. Jeżeli więc
norma N1 wyznacza określony wzór powinnego zachowania, to za nakazane należy
uznać wszystkie czyny, które są niezbędne do zaistnienia żądanego stanu rzeczy,
natomiast za zakazane – te czyny, które uniemożliwiłyby wypełnienie dyspozycji
normy N1. Można więc powiedzieć, że z normy N1 wynikają instrumentalnie normy
nakazujące czynić to, co jest warunkiem koniecznym zrealizowania N1, i normy zaka-
zujące czynić tego, co jest warunkiem wystarczającym niezrealizowania N1. Stosowane
w tym przypadku reguły inferencyjne określa się mianem dyrektyw instrumentalnego
nakazu i instrumentalnego zakazu19.
Załóżmy, że obowiązuje norma N1 nakazująca hydraulikowi dyżurującemu w miejskich wodo-
ciągach być gotowym do natychmiastowego usuwania awarii sieci wodociągowej. Według dy-
rektywy instrumentalnego nakazu wynika stąd np. norma N2, nakazująca temu hydraulikowi
mieć przygotowane narzędzia niezbędne do takiej naprawy. Z kolei dyrektywa instrumental-
nego zakazu powoduje, że za obowiązującą uznamy normę N3 zakazującą hydraulikowi wyjś
cia do domu w czasie dyżuru czy też normę N4, która zakazuje każdej innej osobie przyjść na
ten dyżur i nakłaniać hydraulika do spożywania alkoholu.
Chcąc przedstawić instrumentalne wynikanie norm z norm w możliwie skrótowej i rów-

nocześnie nieco bardziej uogólnionej postaci, można regułę instrumentalnego nakazu
wyrazić następująco: „skoro x jest nakazane i tylko jeżeli y, to x, to znaczy, że y jest rów-
nież nakazane”, zaś regułę instrumentalnego zakazu następująco – „skoro x jest naka-
zane i zawsze jeżeli y, to nieprawda, że x, to znaczy, że y jest zakazane”. Zauważmy, że
użyte w tych schematach odpowiedniki słowne implikacji odwrotnej („tylko jeżeli…,
to…”) i implikacji („zawsze jeżeli…, to…”) wyrażają odpowiednio warunek konieczny
oraz warunek wystarczający20.
Przy czynionych wyżej uwagach o instrumentalnym wynikaniu norm z norm jako
punkt wyjścia przyjmowaliśmy normę nakazującą, ale analiza ta przy pewnych mody-
fikacjach znajdzie też zastosowanie, gdy normą wyjściową (normą N1) będzie norma
wyrażająca zakaz. W takiej sytuacji reguła instrumentalnego zakazu głosi, że jeżeli N1
zakazuje spowodowania określonego stanu rzeczy, to zakazane jest czynić wszystko,
co jest przyczynowo wystarczające do zaistnienia tego stanu rzeczy. Natomiast w myśl
reguły instrumentalnego nakazu, jeżeli norma N1 zakazuje spowodowania określonego
stanu rzeczy, to nakazane jest czynić wszystko, co jest przyczynowo konieczne do nie-
zaistnienia tego stanu rzeczy.
19
Z. Ziembiński, Logika..., s. 250–251.
20
Dodajmy, na co zwracaliśmy już uwagę w rozdziale V przy omawianiu implikacji, że y jest wa-
runkiem koniecznym dla x, gdy wystąpienie x wymaga wcześniejszego wystąpienia y; natomiast y
jest warunkiem wystarczającym dla x, gdy x występuje zawsze po wystąpieniu y. Dany warunek może
być równocześnie koniecznym i wystarczającym, ale mogą też być zarówno warunki konieczne nie-
będące wystarczającymi, jak i warunki wystarczające niebędące koniecznymi.
Przykładowo jeżeli obowiązuje norma zakazująca zatrudniania pracownika ponad określone

w prawie pracy limity dopuszczalnych godzin nadliczbowych, to z tej normy wynikają instru-
mentalnie m.in. zakaz nakładania na pracownika takich obowiązków, że ich pełna realizacja
będzie wymagać przekroczenia tych limitów, czy też nakaz takiego rozdzielenia zadań wśród
ogółu pracowników, by te limity były zachowane w każdym indywidualnym przypadku.
Konstrukcja reguły instrumentalnego nakazu z wyjściową normą zakazującą wygląda

następująco: „skoro x jest zakazane i tylko jeżeli y, to nieprawda, że x, to znaczy, że y
jest nakazane”. Natomiast reguła instrumentalnego zakazu w tym przypadku ma po-
stać: „skoro x jest zakazane i zawsze jeżeli y, to x, to znaczy, że y jest zakazane”21.
Podawane wyżej przykłady mogłyby skłaniać do chęci potraktowania instrumental-
nego wynikania norm z norm jako wnioskowania niezawodnego. Jednakże przy pró-
bach praktycznego zastosowania ta prawnicza reguła inferencyjna doznaje niemałych
ograniczeń. Przede wszystkim o jej niezawodności można byłoby mówić po ustaleniu,
że idealizujące założenie o racjonalnym prawodawcy ma pełne odzwierciedlenie w rze-
czywistości, tzn. nie zostały ustanowione normy w jakikolwiek sposób naruszające re-
guły instrumentalnego nakazu i zakazu. Wnioskowanie to nie będzie dopuszczalne,
gdy wyinferowana norma naruszałaby istniejący porządek prawny. Nadto mając na
uwadze, że przecież nie w każdym przypadku cel uświęca środki, za w pełni zrozu-
miałe trzeba przyjąć też ograniczenia natury pragmatycznej i aksjologicznej.
560 Argumentum a simili

Argumentum a simili (wnioskowanie z podobieństwa) obejmuje swoim za-
kresem dwa rodzaje rozumowań, a mianowicie per analogiam legis i per analo-
giam iuris, co tłumaczy się odpowiednio jako wnioskowanie przez analogię z ustawy
i przez analogię z prawa. Szczególnie to pierwsze określenie nie jest zbyt precyzyjne,
ponieważ nie wnioskujemy tu w oparciu o całą ustawę, lecz o jedną normę wyinterpre-
towaną z tej ustawy. Analogia iuris to z kolei, najogólniej rzecz ujmując, wnioskowanie
odwołujące się do „ducha prawa”.
561 Zastrzec należy, że analogia legis, inaczej niż analogia iuris, niejednokrotnie bywa
traktowana nie jako typowe wnioskowanie inferencyjne. Uznaje się wtedy, że, stosując
analogię z ustawy, nie tworzy się nowej normy, lecz odnosi się wyinterpretowaną już
normę do danego stanu faktycznego, który wprawdzie nie zawiera się wprost w za-
kresie zastosowania tej normy, ale wykazuje podobieństwo do stanu faktycznego
określonego w tym zakresie22.
Odnotowujemy jednak też odmienne stanowisko przyjmujące, że w wyniku analogii
legis powstaje nowa norma, która ma taki sam zakres normowania jak norma wyj-
21
Sposoby formalizacji reguł instrumentalnego wynikania norm z norm zob. S. Lewandowski,
Retoryczne i logiczne podstawy argumentacji prawniczej, Warszawa 2015, s. 235–237, oraz T. Chod-
kowski, E. Nieznański, K. Świętorzecka, A. Wójtowicz, Elementy logiki prawniczej. Definicje, podziały
i typy argumentacji, Warszawa–Poznań 2000, s. 184–185, 241. W podanych tam wzorach wykorzy-
stano instrumentarium logiki deontycznej, czyli logiki, której formuły odnoszą się do kwalifikacji
czynów ze względu na określony system norm.
22
L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków
2001, s. 253. Szerzej na temat odróżniania analogii legis i analogii iuris zob.: J. Nowacki, Analogia
legis, Warszawa 1966, s. 121 i n.
ściowa, lecz różni się od niej zakresem zastosowania. Przy tym ujęciu można bez po-
trzeby czynienia dodatkowych zastrzeżeń także ten rodzaj argumentum a simili umiej-
scawiać w grupie wnioskowań prawniczych i tym samym uznawać, że jako element
wykładni sensu largo mieści się on w sferze ustaleń co do norm.
Tak np. obowiązująca w saloonach Dzikiego Zachodu norma „Nie strzelać do pianisty!” mogła
być w drodze analogii legis rozumiana jako zakaz chroniący życie także i innych muzyków,
którzy z racji swojej profesji byli w istotny sposób „podobni” do pianisty. Już jednak w przy-
padku ewentualnego stosowania tej normy do barmanów można było mieć wątpliwości,
z uwagi na ich stosunkowo nieznaczne „podobieństwo” do pianistów.
Przykładem nam bliższym jest analizowany swego czasu przez orzecznictwo i doktrynę
prawa cywilnego problem nabycia użytkowania wieczystego w drodze zasiedzenia. Żaden
z obowiązujących przepisów nie wypowiada się na ten temat, istnieją natomiast szczegó-
łowe unormowania zawarte w Kodeksie cywilnym dotyczące nabycia własności poprzez
zasiedzenie. W związku z tym, uwzględniając znaczące podobieństwo prawa własności
i prawa użytkowania wieczystego, uznano, że wskazane normy z Kodeksu cywilnego mogą
stanowić na zasadzie analogii legis podstawę stwierdzenia nabycia prawa użytkowania
wieczystego przez zasiedzenie, biegnące przeciwko poprzedniemu użytkownikowi wie
czystemu.
Wnioskowanie per analogiam legis w ujęciu symbolicznym można przedstawić w nastę-

pujący sposób:
M jest P
S jest podobne do M
S jest P
Schemat ten, mimo że w pewnej mierze przypomina wnioskowanie według trybu sy-
logistycznego Barbara [(M a P ∧ S a M) → S a P], nie może być uznawany za wzór
niezawodnego wnioskowania. Próbując traktować analogię legis jako opierającą się na
słusznym trybie sylogistycznym, popełnilibyśmy błąd czterech terminów, albowiem
termin M nie jest przecież tożsamy z terminem „podobne do M”.
W przywołanym wyżej modelu zasadniczym problemem jest ustalenie podobieństwa

między konkretnym rozpatrywanym stanem faktycznym (oznaczonym S) a stanem ob-
jętym zakresem zastosowania normy prawnej stanowiącej punkt odniesienia we wnio-
skowaniu z analogii (oznaczonym M). Stwierdzenie tego podobieństwa pozwala na
przypisanie rozpatrywanemu stanowi S takich samych lub zbliżonych skutków praw-
nych, jak ma to miejsce w stanowiącej punkt odniesienia normie prawnej dla stanu M.
Ustalenie podobieństwa między stanami faktycznymi stanowi podstawę do zastoso-
wania analogii legis.
Najczęściej stosujący wnioskowanie w trybie analogii legis orzekają o podobieństwie

stanów, odwołując się do ich właściwości, zgodnie z poniższym schematem:
M posiada istotne właściwości a, b, c, d, e, f

S posiada właściwości a, b, c, d
posiadanie właściwości a, b, c, d wystarcza do stwierdzenia podobieństwa S do M
zatem S jest podobne do M
Należy odnotować, że powyższy schemat jest bardzo uproszczony, gdyż wszystkie
własności są traktowane jako binarne (bez uwzględnienia natężenia, z jakim własność
występuje), ponadto schemat nie uwzględnia często zróżnicowanego znaczenia po-

szczególnych własności dla stwierdzenia podobieństwa stanów faktycznych.
562 Za wnioskowanie zawodne w jeszcze większym stopniu uważa się analogię iuris. Ro-
zumowanie to jest oparte na założeniu jednolitości preferencji aksjologicznych prawo-
dawcy. Składa się ono z dwóch etapów. W pierwszej kolejności na podstawie szeregu wy-
raźnie ustanowionych norm dotyczących danej dziedziny ustala się indukcyjnie, jakimi
ocenami kierował się prawodawca, tworząc te normy. Następnie przyjmuje się, że okreś
lone w ten sposób zapatrywania aksjologiczne będą miały zastosowanie także w innych
sytuacjach z tej dziedziny, co umożliwia stworzenie (a właściwie wyinferowanie z innych
norm) normy odnoszącej się do stanu faktycznego, nieobjętego prawną regulacją.
Na podstawie analizy niektórych szczegółowych unormowań prawa cywilnego, do-
tyczących np. przedawnienia, zasiedzenia czy odpowiedzialności za długi spadkowe,
można uznać, że prawodawca stara się zapewnić osobom małoletnim dalej idącą
ochronę niż innym uczestnikom obrotu prawnego. W związku z tym, jeżeli wystąpi-
łaby nieunormowana przez prawo sytuacja, w której w rachubę mogłaby ewentualnie
wchodzić zwiększona ochrona prawna małoletniego, to per analogiam iuris byłoby
wskazane, choć nie bezdyskusyjne, opowiedzieć się za takim rozwiązaniem.
Zaznaczyć też trzeba, że prawodawca może zawsze sam w sposób wyraźny rozstrzygnąć
kwestię dopuszczalności albo niedopuszczalności stosowania analogii23. Chcąc dopuścić
taką możliwość, wystarczy posłużyć się zwrotem typu „lub w sytuacjach podobnych”,
natomiast o zakazie analogii będzie świadczyć użycie określeń, takich jak: „tylko w tym
przypadku” czy też „wyłącznie w danym stanie faktycznym”.
Takim przykładem zakazu analogii jest art. 1 § 1 Kodeksu karnego, który brzmi: „Od-
powiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą
kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”. Oznacza to, że karnie od-
powiada się wyłącznie za precyzyjnie określony czyn zabroniony przez prawo karne,
a nie za czyn podobny do takiego czynu.
563 Argumentum a contrario

Argumentum a contrario, czyli wnioskowanie z przeciwieństwa, jest też
w pewnej mierze przeciwieństwem wnioskowania z analogii, w tym znaczeniu,
że wybór jednego z tych wnioskowań wyklucza możliwość odwołania się w danym
przypadku do drugiego z nich. O ile przy analogii zwracamy uwagę na podobieństwo
rozpatrywanego przypadku do sytuacji określonej w zakresie zastosowania normy wy-
interpretowanej z przepisów prawnych, to przy argumentum a contrario interesuje nas
jedynie, czy okoliczności „naszego” przypadku zawierają się w tym zakresie. Jeżeli na
to pytanie odpowiadamy przecząco, to uznajemy tym samym, że dana norma nie bę-
dzie tu stosowana. W uproszczeniu powiemy, że jeżeli norma N1 znajduje zastosowanie
w sytuacji S1, to w sytuacji S2 już jej nie stosujemy, oczywiście przy założeniu, iż sy-
tuacja S2 jest inna niż S1 (choć w jakimś stopniu może być podobna).
23
Uwaga ta odnosi się przede wszystkim do analogii legis. Analogia iuris jest bowiem wykorzy-
stywana w praktyce znacznie rzadziej, a przez niektórych teoretyków jest uznawana za w ogóle nie-
dopuszczalną.
Jeżeli zatem mężczyźni w określonym wieku są zobowiązani do stawienia się przed komisją
poborową, to a contrario wszystkie inne osoby takiego obowiązku nie mają.
Innym przykładem może być regulacja przewidziana w art. 30 § 4 Kodeksu pracy, zgodnie
z którą pracodawca, wypowiadając umowę o pracę zawartą na czas nieokreślony, ma obo-
wiązek podać przyczynę uzasadniającą wypowiedzenie. A contrario możemy więc wnio-
skować, że pracownik (czyli podmiot inny niż pracodawca), składając wypowiedzenie
umowy o pracę, nie musi wskazywać przyczyny tego wypowiedzenia. Praktycznym zasto-
sowaniem argumentum a contrario mającego za przesłankę zdanie o normie dekodowanej
z art. 30 § 4 Kodeksu pracy będzie też wniosek dotyczący tego, że pracodawca nie musi
uzasadniać wypowiedzenia umowy innej niż zawarta na czas nieokreślony.
Kwestia niezawodności argumentum a contrario wiąże się z ustaleniem, jaka relacja
zachodzi między zdaniami p, q w przesłance tego wnioskowania24. W przypadku
wniosku sprawa przedstawia się prosto, ma on postać implikacji „jeżeli nieprawda, że p,
to nieprawda, że q” (~p → ~q). Natomiast zdania proste w przesłance mogą być
połączone funktorem implikacji, implikacji odwrotnej albo równoważności (implikacji
dwustronnej). Wówczas, w poszczególnych przypadkach, całe wnioskowanie według
argumentum a contrario będzie miało następującą postać25:
1) (p → q) → (~p → ~q),
co odczytamy: „jeżeli p, to q, a więc jeżeli nieprawda, że p, to nieprawda, że q”,
2) (p ← q) → (~p → ~q)
– „tylko wtedy, gdy p, to q, a więc jeżeli nieprawda, że p, to nieprawda, że q”,
3) (p ≡ q) → (~p → ~q)
– „p zawsze i tylko wtedy, gdy q, a więc jeżeli nieprawda, że p, to nieprawda, że q”.
Podstawowe wiadomości z zakresu rachunku zdań umożliwiają nam stwierdzenie, że
jedynie w drugim i trzecim przypadku mamy do czynienia ze schematem niezawodnym,
czyli z wnioskowaniem przebiegającym według prawa logicznego. Wyjaśnimy to bliżej
na następującym przykładzie.
W myśl art. 10 § 1 Kodeksu cywilnego ten, kto ukończył osiemnaście lat, jest pełnoletnim. Trak-
tując tę wypowiedź jako przesłankę, można według argumentum a contrario wyprowadzić
wniosek: „jeżeli ktoś nie ukończył osiemnastu lat, to nie jest pełnoletni”. Ustalenie, czy z tej
przesłanki wynika logicznie podany wniosek (czyli czy nasze wnioskowanie jest niezawodne),
zależy od określenia, jaką dokładnie postać ma przesłanka. Inaczej mówiąc, decydujące zna-
czenie ma to, czy przesłanka w pełnym rozwinięciu brzmi „jeżeli ktoś ukończył osiemnaście lat,
to jest pełnoletni”, czy „tylko wtedy, gdy ktoś ukończył osiemnaście lat, to jest pełnoletni”, czy
też „zawsze i tylko wtedy, gdy ktoś ukończył osiemnaście lat, jest pełnoletni”. W dwóch ostat-
nich sytuacjach argumentum a contrario byłoby wnioskowaniem niezawodnym, ponieważ prze-
biegałoby według schematu będącego prawem logicznym. Obowiązującemu stanowi prawnemu
odpowiada jednak pierwszy z rozpatrywanych przypadków („jeżeli ktoś ukończył osiemnaście
lat, to jest pełnoletni, a więc jeżeli ktoś nie ukończył osiemnastu lat, to nie jest pełnoletni”),
24
E. Weinzierl, Wann ist der Umkehrschluß zulässig?, „Österreichische Juristen-Zeitung” 1973,
nr 14–15, s. 372–374.
25
W rzeczywistości mówiące o normie zdanie typu „jeżeli p, to q” wyraża okres warunkowy
(w lingwistyce rodzaj zdania podrzędnie złożonego, w którym występują dwa zdania składowe opisu-
jące relacje między dwoma zdarzeniami hipotetycznymi). Przedstawienie związku między zdaniami
p oraz q przy użyciu stosowanego w logice formalnej funktora implikacji jest pewnym uproszczeniem,
gdyż implikacja ta nie oddaje w pełni semantycznych właściwości okresu warunkowego. Por. J. Stel-
mach, B. Brożek, Metody prawnicze, Warszawa 2004, s. 48 i n.
co oznacza, iż jest to wnioskowanie zawodne. Wskazuje na to art. 10 § 2 Kodeksu cywilnego,

zgodnie z którym przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność26. Można więc
spotkać osoby, które nie ukończyły osiemnastu lat, a mimo to są pełnoletnie.
Analizowany wyżej przykład dowodzi, że stosowanie argumentum a contrario wymaga

dużej ostrożności. Nie jest to bowiem wnioskowanie, które można generalnie uznać za
niezawodne. Najlepszym rozwiązaniem byłoby formułowanie przepisów w taki sposób,
że można byłoby jednoznacznie stwierdzić, czy argumentum a contrario jest w danym
przypadku dopuszczalne i niezawodne, czy też nie. Celowi temu służyłoby właściwe
używanie odpowiedników słownych funktorów prawdziwościowych. W praktyce
jednak prawodawca nie zawsze ma te zalecenia na uwadze, co powoduje, że decyzję
o ewentualnym odwołaniu się do argumentum a contrario podejmuje stosujący prawo.
564 Argumentum a fortiori

Argumentum a fortiori jest wnioskowaniem z uzasadnienia słabszego na sil-
niejsze w oparciu o założenie konsekwencji ocen prawodawcy. Występuje ono
w dwóch odmianach: a maiori ad minus (z większego na mniejsze) i a minori ad
maius (z mniejszego na większe). Istotą pierwszej z tych postaci jest stwierdzenie, że
jeżeli komuś nakazano (lub dozwolono) czynić więcej, to tym bardziej nakazano (lub
dozwolono) mu czynić mniej, natomiast argumentum a minori ad maius głosi, że jeżeli
komuś zakazano czynić mniej, to tym bardziej zakazano mu czynić więcej.
Za egzemplifikację podanych wyżej reguł inferencyjnych mogą posłużyć wypowiedzi:
– jeżeli sąd może skazać świadka za nieusprawiedliwione niestawiennictwo na 1000 zł
grzywny, to tym bardziej może skazać go na 500 zł grzywny (argumentum a maiori ad
minus),
– jeżeli zakazane jest palenie papierosów na stacji benzynowej, to tym bardziej zakazane
jest rozpalanie tam ognisk (argumentum a minori ad maius).
W przypadku argumentum a fortiori wnioskujemy według schematu „skoro x jest za-

kazane (nakazane, dozwolone), to tym bardziej zakazane (nakazane, dozwolone)
jest y”, przy czym podstawą tego wnioskowania jest odpowiednia relacja, jaka zachodzi
między y a x. Relacja taka musi charakteryzować się asymetrycznością i tranzytyw
nością, a jej przykładami mogą być zależności typu „być większym”, „być mniejszym”,
„być trudniejszym”, „być ważniejszym” czy „być bardziej niebezpiecznym”. Chcąc uwy-
puklić rolę tej relacji, można przedstawić jako przykład argumentum a fortiori następu-
jące wnioskowanie:
1. Jazda we dwoje na rowerze jest zakazana.
2. Jazda we troje na rowerze jest bardziej niebezpieczna, niż jazda we dwoje na ro-
werze.
3. Jeżeli zakazane jest jeździć we dwoje na rowerze i jazda we troje jest bardziej
niebezpieczna, niż jazda we dwoje, to zakazane jest jeździć we troje na rowerze.
4. Jazda we troje na rowerze jest zakazana27.
26
Dodać tu trzeba, że stosownie do art. 10 § 1 zd. 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego sąd opie-
kuńczy może z ważnych powodów zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szes-
naście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny.
27
H.-J. Koch, H. Rüßmann, Juristische Begründungslehre, München 1982, s. 259. Podany przykład
dotyczy argumentum a fortiori w odmianie a minori ad maius, lecz analogicznie można byłoby przed-
stawiać przykłady odnoszące się do wariantu a maiori ad minus.
Podane wnioskowanie opiera się niezawodnym schemacie, co można wykazać, od-

wołując się do omówionej w rozdziale V reguły odrywania, zgodnie z którą gdy dana
jest implikacja i dany jest jej poprzednik, to można przyjąć jako konkluzję następnik
tej implikacji. W analizowanym przykładzie implikacją jest wyrażenie z wiersza 3.,
a jej poprzednikiem są wyrażenia z wierszy 1. i 2. Tym samym istnieją formalno
logiczne podstawy do przyjęcia jako wniosku następnika tej implikacji, czyli wyrażenia
z wiersza 4.
Jednakże wykazanie formalnej poprawności podanego wnioskowania nie oznacza,
nawet w powiązaniu z oczywistą poprawnością wcześniej przedstawianych przykładów,
że tym samym wykazana została niezawodność argumentum a fortiori. Wnioskując we-
dług szablonu, jaki da się odtworzyć z przykładu o jeździe na rowerze, nie popełnia
się wprawdzie błędu formalnego, lecz może się zdarzyć popełnienie błędu material-
nego, polegającego na sformułowaniu w danym przypadku przesłanki z wierszy 2. lub
3. w sposób niemający pełnego oparcia w aksjologicznych podstawach systemu praw-
nego. W rzeczywistości zarówno argumentum a maiori ad minus, jak i argumentum
a minori ad maius bazują nie na prawach logiki formalnej, ale na ocenach żywionych
przez prawodawcę, które nie muszą być tożsame z systemem ocen adresata normy.
Występujące w omawianych wnioskowaniach zwroty „mniejszy”, „większy” są wielo-
znaczne również z tego powodu, że nie określają, co ma być podstawą porównania.
Mogłoby się na przykład wydawać, że bez wątpienia poprawnym zastosowaniem
schematu a fortiori jest następujące stwierdzenie: „Jeżeli ktoś może kupić kilka bu-
telek alkoholu, to tym bardziej może kupić jedną butelkę alkoholu”. Uzasadnienie na-
rzuca się tu właściwie samo, przecież kilka to więcej niż jeden. Okazuje się jednak, że
„więcej” i „mniej” ma znacznie bogatszą treść w skali wartości preferowanych przez
prawodawcę niż w ujęciu arytmetycznym. Wprawdzie podane wyżej stwierdzenie co
do zasady sprawdzałoby się w praktyce, lecz można byłoby też znaleźć wyjątek od tej
reguły. Na początku XX w. obowiązywała w Belgii ustawa dopuszczająca obrót alko-
holem, o ile każda sprzedaż obejmowała co najmniej dwa litry. Można więc było wtedy
bez problemu nabyć dwa litry alkoholu w kilku butelkach, lecz mimo to nie można było
kupić jednej półlitrowej butelki alkoholu28.
28
Przykład podany za: Ch. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984, s. 92. Jak
wyjaśnia autor, „celem tej pozornie paradoksalnej ustawy było niedopuszczenie do tego, by robotnicy
przeznaczali każdego tygodnia część swego wynagrodzenia na zakup napojów wyskokowych, gdyż
koszt dwu litrów alkoholu przekraczał przeciętną płacę tygodniową”.
Aneks
Zbiór pytań kontrolnych
Aneks. Zbiór pytań kontrolnych
Każdemu pytaniu przyporządkowane są cztery odpowiedzi.

Wśród tych odpowiedzi mogą być poprawne cztery, trzy, dwie, jedna lub żadna z od-
powiedzi.
Odesłanie do numerów bocznych (nb) powinno ułatwić ich prawidłowy wybór.
Rozdział I. Zagadnienia wstępne
Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne

1. Semantyka:
A. jest działem ogólnej nauki o znakach nb 19
B. jest nauką o stosunkach między znakami językowymi a tym, do czego te znaki się odnoszą
nb 19
C. jest nauką o stosunkach między znakami językowymi a wypowiadającym czy też odbiera-
jącym wypowiedzi człowiekiem nb 19
D. nie jest działem ogólnej metodologii nauk nb 19
2. Pragmatyka:
A. jest działem logiki formalnej lub jest działem semiotyki nb 19
B. nie jest działem syntaktyki, ale jest działem semantyki nb 19
C. zajmuje się stosunkami między znakami językowymi a tymi, którzy te znaki nadają lub odbie-
rają nb 19
D. zajmuje się metodami uzasadniania twierdzeń nb 19
3. Przykładem wypowiedzi pełniącej funkcję performatywną jest:

A. sentencja wyroku sądowego, na mocy którego oddalono powództwo Lecha przeciwko Janu-
szowi o zapłatę nb 30–35
B. dokonany przez Jana w jego własnoręcznym testamencie zapis kolekcji monet na rzecz jego
jedynego brata nb 30–35
C. zamieszczona w komentarzu do kodeksu karnego analiza orzecznictwa dotyczącego obrony
koniecznej nb 30–35
D. opis przyrody w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej nb 30–35
4. Zdanie: „Studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego są prowadzone

w systemie ECTS” jest zdaniem:
A. analitycznym nb 56
B. którego wartość logiczna jest uzależniona jedynie od składni i znaczenia użytych w nim słów
nb 56
Aneks. Zbiór pytań kontrolnych 273
C. syntetycznym nb 57
D. którego wartość logiczną określa się na podstawie obserwacji faktów, o których zdanie orzeka
nb 57
5. „Każdy poseł do Sejmu RP jest osobą pełnoletnią” jest zdaniem:

A. ani prostym, ani analitycznym nb 71, 64, 56
B. subsumpcyjnym nb 59
C. wewnętrznie kontradyktorycznym nb 56
D. ogólnotwierdzącym nb 264
6. „Każda liczba podzielna przez dwa jest podzielną przez trzy”. Jest to zdanie:
A. proste nb 71
B. złożone nb 71
C. wewnętrznie kontradyktoryczne nb 56
D. ogólnotwierdzące nb 264
7. Zasada dwuwartościowości dotyczy:

A. metody uznawania zdań za prawdziwe nb 55
B. liczby wartości logicznych, które może przyjąć zdanie w sensie logicznym nb 55
C. podziału zdań kategorycznych na ogólne i szczegółowe nb 264
D. podziału dychotomicznego nb 362
8. O wyrażeniu: „Egzamin z logiki na WPiA UW w roku akademickim 2018/2019 odbył się w dniu
1.02.2019 r.” można powiedzieć, że:
A. pełni funkcję opisową lub performatywną nb 31, 33
B. pełni funkcję stwierdzania nb 31
C. jest wyrażeniem w języku I stopnia nb 45
D. jest zdaniem złożonym nb 71
9. Wypowiedź: „W lipcu 1993 r. ukoronowany został 37-letni Ronald Muwenda Mutebi II na

36. władcę Bugandy” pełni funkcję:
A. opisową nb 31
B. ekspresywną nb 34
C. sugestywną nb 32
D. performatywną nb 33
10. Którego stopnia językowego jest następująca wypowiedź: „Jan powiedział, że jego córka stwier-
dziła, iż wyraz «szczeżuja» składa się z dziewięciu liter”?
A. pierwszego nb 45–47
B. drugiego nb 45–47
C. trzeciego nb 45–47
D. czwartego nb 45–47
11. W zdaniu: „Jan jest studentem i sportowcem” słowa „i” użyto w znaczeniu:
A. enumeracyjnym nb 69
B. koniunkcyjnym nb 68
C. syntetyzującym nb 70
D. jako funktor nazwotwórczy nb 68
12. W zdaniu: „Flip i Flap stanowią zgraną parę bohaterów komedii filmowych” słowo „i” użyte
jest:
A. w znaczeniu koniunkcyjnym nb 68
B. jako funktor prawdziwościowy nb 65
C. w znaczeniu syntetyzującym nb 70
D. jako funktor nazwotwórczy nb 70
13. W którym znaczeniu słowo „i” jest użyte w zdaniu stwierdzającym, że „A i B są C”, jeżeli mamy
na myśli to, że przedmiot A należy do C oraz przedmiot B należy do C?
A. syntetyzującym nb 70
274 Aneks. Zbiór pytań kontrolnych
B. enumeracyjnym nb 69
C. koniunkcyjnym nb 68
D. jako funktor zdaniotwórczy nb 65, 69
14. W którym z poniższych zdań mamy do czynienia z funktorem „i” w znaczeniu enumeracyjnym?
A. Jan jest studentem wieczorowym i praktykantem w kancelarii notarialnej nb 68, 69
B. Adwokaci i radcowie prawni tworzą własne korporacje zawodowe nb 69
C. Jan i Paweł są studentami nb 69
D. Sejm i Senat razem wzięte to władza ustawodawcza RP nb 69, 70
15. Wskaż z zachowaniem kolejności, w jakich znaczeniach użyte jest w zdaniu: „Studenci Wy-
działu Prawa UW zameldowani w Warszawie i poza Warszawą tworzą razem grupę studentów
Wydziału Prawa UW i wraz z pracownikami stanowią korporację Wydziału Prawa UW”
słowo „i”:
A. koniunkcyjnym, syntetyzującym nb 68, 70
B. syntetyzującym, syntetyzującym nb 70, 70
C. enumeracyjnym, enumeracyjnym nb 69, 69
D. enumeracyjnym, koniunkcyjnym nb 69, 68
16. Funktor charakteryzuje się tym, że:

A. służy do budowy wyrażenia złożonego nb 61
B. nie jest nazwą nb 61
C. nie jest zdaniem nb 61
D. odnosi się do jednego lub więcej argumentów nb 61
17. Słowo „bardzo” może być użyte jako funktor o następującym zapisie:
A. n nb 61–72 B. n nb 61–72 C. z nb 61–72 D. z nb 61–72
n n nn n
ini iii z iii ii z ii
n nn n
iiiii z iiiii iii z iii
nn n
iii z iii ii z ii
nn n
18. Które z wymienionych niżej funktorów nie występują w zdaniu: „Dobrze uczący się student
zawsze otrzymuje dobre oceny”?
A. n nb 61–72 B. z nb 61–72 C. n nb 61–72 D. z nb 61–72
n z n n
ini izi
n n
19. W zdaniu: „Ptaki fruwają z jednego drzewa na drugie” występuje funktor:
A. z nb 61–72 B. n nb 61–72 C. z nb 61–72 D. z nb 61–72
nnn n z nn
20. Która z kategorii syntaktycznych występuje w zdaniu: „Czytam książkę w zielonej okładce”?
A. z nb 61–72 B. n nb 61–72 C. n nb 61–72 D. z nb 61–72
nn nn n n
21. Który z funktorów nie występuje w zdaniu: „Wydział Prawa i Administracji bardzo często orga-
nizuje konferencje naukowe”?
n nn nn nn
ini iii z iii
n nn
22. „Bardzo duże państwo nie zawsze rozciąga się od morza do morza”. Który funktor nie występuje
w powyższym zdaniu?
A. n nb 61–72 B. n nb 61–72 C. z nb 61–72 D. z nb 61–72
n n z nn
ini
n
23. Które kategorie syntaktyczne nie występują w zdaniu: „Dom, który kupiłam od pośrednika
handlu nieruchomościami, podarowałam córce”?
A. z nb 61–72 B. z nb 61–72 C. z nb 61–72 D. z nb 61–72
z n zz nn
24. W zdaniu: „Zosia wiła wianki i rzucała je do falującej wody” nie występuje funktor:
A. n nb 61–72 B. z nb 61–72 C. z nb 61–72 D. z nb 61–72
n nn nnn zz
25. W zdaniu: „Jan nie zapomniał o imieninach Zofii i podarował jej kwiaty” występuje funktor:
A. z nb 61–72 B. z nb 61–72 C. n nb 61–72 D. z nb 61–72
z nnn nn zz
26. Który z funktorów występuje w zdaniu: „Jan nie śpi, nie pije i nie stoi, a także nie śpiewa”?
z zz nn zzzz
27. Wskaż funktory niewystępujące w zdaniu: „Jeżeli Jan kupił książkę lub Piotr kupił książkę,
to jeśli Jan nie kupił książki, to Piotr kupił książkę”:
zz zzzz nn z
28. W zdaniu: „Jeżeli Jan nie je, nie pije i nie śpi, to ma wolny czas” występuje funktor:
z zz zzz zzzz
29. Który z podanych niżej funktorów występuje więcej niż raz w zdaniu: „Jeżeli Jan był u kolegi
i grał w warcaby stupolowe, to nie przygotował się do egzaminu”?
n nn z zz
30. Który z podanych niżej funktorów występuje w zdaniu: „Jan jest uczciwym politykiem, autorem
książek i osobą odpowiedzialną, ale Jan nie jest osobą punktualną”?
z nn nn nnn
31. Który z wymienionych niżej funktorów występuje w zdaniu: „Nieprawda, że studenci nie są
bardzo uważnymi słuchaczami”?
nn z n n
32. Które funktory występują w zdaniu: „Jan Kowalski jest ojcem, dłużnikiem i pośrednikiem, lecz
nie jest domokrążcą”?
A. z nb 61–72 B. z nb 61–72 C. z nb 61–72 D. n nb 61–72
nn zz zzz nnn
33. Który z podanych niżej funktorów nie występuje w zdaniu: „Nie jest tak, że Piotr i Marek są pil-
nymi studentami”?
A. n nb 61–72 B. z nb 61–72 C. z nb 61–72 D. z nb 61–72
n nn z zz
34. Które kategorie syntaktyczne występują w podanym niżej zdaniu więcej niż raz: „Piotr i Paweł
nie zawsze otrzymują dobre oceny”?
A. z nb 61–72 B. z nb 61–72 C. n nb 61–72 D. n nb 61–72
zz z n
35. Które z podanych niżej funktorów występują w zdaniu: „Bardzo popularny sportowiec, który
zamieszkał w Hiszpanii, jest amatorem używek i zdecydowanym przeciwnikiem korridy”?
nn zzz n nn
36. Które z podanych niżej funktorów nie występują w zdaniu: „Ireneusz bardzo interesuje się tury-
styką, często zdobywa wysokie góry i nie zniechęca się zmęczeniem”?
zzz nn nn z
iii z iii
nn
Rozdział III. Pojęcie nazwy, podziały nazw i stosunki zakresowe

1. Nazwa „Biblioteka Narodowa” to nazwa:
A. złożona, konkretna, ostra, generalna nb 75, 86, 100, 77
B. złożona, konkretna, nieostra, indywidualna nb 75, 86, 101, 76
C. złożona, abstrakcyjna, ostra, ogólna nb 75, 87, 100, 83
D. złożona, konkretna, nieostra, jednostkowa nb 75, 86, 101, 84
2. Nazwa „naród francuski” to nazwa:

A. konkretna, generalna, ogólna, złożona nb 86, 77, 83, 75
B. konkretna, indywidualna, jednostkowa, prosta nb 86, 76, 84, 75
C. konkretna, generalna, jednostkowa, złożona nb 86, 77, 84, 75
D. abstrakcyjna, indywidualna, jednostkowa, prosta nb 87, 76, 84, 75
3. Nazwa „Organizacja Narodów Zjednoczonych” to nazwa:

A. konkretna, generalna, jednostkowa, ostra nb 86, 77, 84, 100
B. konkretna, indywidualna, ogólna, nieostra nb 86, 76, 83, 101
C. konkretna, indywidualna, jednostkowa, ostra nb 86, 76, 84, 100
D. konkretna, generalna, ogólna, nieostra nb 86, 77, 83, 101
4. Określ, jakie cechy ma nazwa ,,pijana”:

A. abstrakcyjna, niepusta, indywidualna nb 87, 83–84, 76
B. konkretna, pusta, indywidualna nb 86, 85, 76
C. konkretna, niepusta, generalna nb 86, 83–84, 77
D. abstrakcyjna, niepusta, generalna nb 87, 83–84, 77
5. Nazwa „pracownik Najwyższej Izby Kontroli” to nazwa:

A. konkretna, ogólna, generalna, prywatywna nb 86, 83, 77, 78
B. konkretna, pusta, generalna, złożona nb 86, 85, 77, 75
C. abstrakcyjna, pusta, generalna, złożona nb 87, 85, 77, 75
D. konkretna, ogólna, indywidualna, złożona nb 86, 83, 76, 75
6. Nazwa „Trybunał Konstytucyjny” to nazwa:
A. konkretna i generalna nb 86, 77, 156–157
B. indywidualna lub pusta nb 76, 85, 159
C. ostra lub złożona nb 100, 75, 159
D. bądź indywidualna, bądź złożona nb 76, 75, 162
7. Nazwa „Karpaty” to nazwa:
A. abstrakcyjna lub generalna nb 87, 77, 159
B. konkretna i indywidualna nb 86, 76, 156–157
C. nieposiadająca treści nb 89
D. niemogąca występować w supozycji materialnej nb 82
8. Nazwa „bezczelne kłamstwo” to nazwa:
A. abstrakcyjna i złożona nb 87, 75, 157–157
B. generalna lub pusta nb 77, 85, 159
C. jednostkowa i indywidualna nb 84, 76, 156–157
D. ani generalna, ani prosta nb 77, 75, 163
9. Nazwa „Katedra Logiki i Argumentacji Prawniczej Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu
Warszawskiego” to nazwa:
A. złożona i generalna nb 75, 77, 156–157
B. jednostkowa lub indywidualna nb 84, 76, 159
C. abstrakcyjna bądź nieostra nb 87, 101, 162
D. niemogąca występować w supozycji materialnej nb 82
10. O nazwach „niepoczytalność” i „niepoczytalny” można powiedzieć, że:

A. są nazwami, których zakresy pozostają w stosunku zamienności nb 108
B. są nazwami konkretnymi i generalnymi nb 86, 77
C. są nazwami złożonymi i prywatywnymi nb 75, 78
D. jedna z nich jest nazwą abstrakcyjną, a druga konkretną nb 87, 86
11. Wskaż nazwę, która jest zarazem złożona, jednostkowa i generalna:

A. taką nazwą jest dowolna deskrypcja nb 234, 235
B. książka napisana przez Henryka Sienkiewicza nb 75, 84, 77
C. Uniwersytet Warszawski nb 75, 84, 77
D. obecna stolica Polski nb 75, 84, 77
12. Która z podanych niżej nazw jest zarazem złożona, generalna, ogólna, konkretna, ostra?
A. Ukraina nb 75, 77, 83, 86, 100
B. student nb 75, 77, 83, 86, 100
C. czarna rozpacz nb 75, 77, 83, 86, 100
D. zły pies nb 75, 77, 83, 86, 100
13. Co oznacza nazwa „metro w Szczecinie”?

A. nazwę jednostkową nb 84
B. nazwę indywidualną nb 76
C. nic nie oznacza nb 99
D. nazwę abstrakcyjną nb 87
14. O nazwie „Wrocław” można stwierdzić, że:

A. nie ma treści nb 89, 76
B. nie może występować w supozycji materialnej nb 82
C. nie jest nazwą generalną nb 77
D. nie może występować w supozycji formalnej nb 81
15. Której z podanych niżej nazw możemy przypisać treść?

A. pierwiastek drugiego stopnia nb 89, 77
B. Tadeusz Kościuszko nb 89, 76
C. najwyższy budynek w Warszawie nb 89, 77
D. droga przez las nb 89, 77
16. Przykładem nazwy, która coś znaczy, ale nic nie oznacza, jest:
A. człowiek mierzący ponad 3 metry wzrostu nb 89, 99, 77, 85
B. Kubuś Puchatek nb 89, 99, 76, 85
C. największe miasta na Słońcu nb 89, 99, 77, 85
D. Lech Wałęsa nb 89, 99, 76, 84
17. Wyrażenie „kolejka linowa w Łodzi”:
A. nic nie oznacza i nic nie znaczy nb 89, 99, 85
B. nic nie oznacza, ale posiada treść nb 89, 99, 85

C. coś znaczy, ale nic nie oznacza nb 89, 99, 85
D. nie posiada desygnatu, lecz jest nazwą konkretną nb 74, 85, 86
18. Dwie nazwy „Juliusz Słowacki” i „autor Balladyny”:
A. są równoważne lub równoznaczne nb 74, 90, 159
B. są równoważne i nie są równoznaczne nb 74, 90, 157
C. nie są równoważne bądź nie są równoznaczne nb 74, 90, 162
D. są równoważne albo równoznaczne nb 74, 90, 160
19. Nazwy „Piotr Wysocki” i „bohater powstania listopadowego” są:
A. równoważne albo równoznaczne nb 74, 99, 160
B. ani równoważne, ani równoznaczne nb 74, 90, 163
C. równoważne i nie są równoznaczne nb 74, 90, 157
D. równoważne bądź równoznaczne nb 74, 90, 162
20. W zdaniu „Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej ma swoją siedzibę w Luksemburgu”

występująca w nim nazwa „Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej” jest nazwą:
A. złożoną i indywidualną nb 85, 76, 157
B. bądź złożoną, bądź indywidualną nb 75, 76, 162
C. generalną i ogólną nb 77, 83, 157
D. ogólną albo występującą w tym zdaniu w supozycji formalnej nb 83, 81, 160
21. W zdaniu „Berło jest to ozdobna laska będąca oznaką niektórych godności” nazwa „berło” wy-
stępuje w supozycji:
A. ani prostej, ani materialnej nb 79–82, 163
B. formalnej lub materialnej nb 79–82, 159
C. prostej bądź formalnej nb 79–82, 162
D. materialnej albo prostej nb 79–82, 160
22. Jaki stosunek zakresowy zachodzi między nazwami „Płońsk” i „Polska”?

A. nadrzędności nb 109, 113
B. podrzędności nb 110, 113
C. zamienności nb 108, 113
D. przeciwieństwa nb 112, 113
23. Pomiędzy zakresami nazw „nie-bocian”, „nie-ptak” zachodzi stosunek:

A. zamienności nb 168
B. nadrzędności nb 109
C. krzyżowania nb 111
D. wykluczania nb 112
24. Określ stosunek zakresowy między nazwami „las” i „lasy”:

A. zamienności nb 108
B. podrzędności nb 110
C. krzyżowania nb 111
D. wykluczania nb 112
25. Stosunek zakresu nazwy „nie-ssak” do zakresu nazwy „nie-wieloryb” to:

A. podrzędność nb 110
B. krzyżowanie nb 111
C. nadrzędność nb 109
D. wykluczanie nb 112
26. W jakim stosunku zakresowym do nazwy nadrzędnej pozostaje zaprzeczona nazwa podrzędna?
A. krzyżowania nb 111
B. wykluczania nb 112
C. podrzędności nb 110
D. nadrzędności nb 109
27. Poprzez zaprzeczenie dwu nazw przeciwnych między zakresami nazw zaprzeczonych powstanie
stosunek:
A. wykluczania nb 112
B. nadrzędności nb 109
C. podrzędności nb 110
D. krzyżowania nb 111
28. Jaki stosunek zachodzi między zakresami nazw „nazwa ogólna” i „nazwa jednostkowa”?
A. wykluczanie nb 112
B. podprzeciwieństwo nb 111
C. sprzeczność nb 112
D. krzyżowanie nb 111
29. Z zakresem której z podanych niżej nazw zakres nazwy „nie-pies” pozostaje w stosunku takim,
jaki zachodzi między zakresami nazw: „nie-sosna” i „nie-drzewo”?
A. nie-ssak nb 107–113
B. nie-struś nb 107–113
C. nosorożec nb 107–113
D. jamnik nb 107–113
30. Wskaż nazwy przeciwne:

A. koncesja – formacja nb 112
B. nie-karany – nie-słownik nb 111
C. student – nie-książka nb 110
D. nie-kujon – nie-stenotypista nb 111
31. Pomiędzy którymi z podanych niżej par nazw zachodzi stosunek zakresowy przeciwieństwa?
A. Uniwersytet Warszawski – Senat Uniwersytetu Warszawskiego nb 112–113
B. całość obszaru Polski – całość obszaru Unii Europejskiej nb 112–113
C. student Uniwersytetu Warszawskiego – student nb 110
D. nie-uniwersytet – nie-liceum nb 111
32. Pomiędzy którymi z podanych niżej par nazw nie zachodzi zakresowy stosunek krzyżowania?
A. nie-żyrafa – nie-ssak nb 109
B. nie-prawnik – adwokat nb 112
C. nie-książka – nie-ławka nb 111
D. nie-sędzia – sędzia nb 112
33. Pomiędzy którymi z podanych niżej par nazw zachodzi stosunek zakresowy wykluczania:
A. nie-pingwin – pingwin nb 112
B. nie-ptak – pingwin nb 112
C. pingwin – dziób pingwina nb 112–113
D. nie-pingwin – nie-kangur nb 111
34. Jakie stosunki mogą zachodzić pomiędzy zakresem dowolnej nazwy ogólnej a zakresem do-
wolnej nazwy jednostkowej?
A. nadrzędności lub zamienności nb 83, 84, 109, 108
B. zamienności lub krzyżowania nb 83, 84, 108, 111
C. wykluczania się lub krzyżowania nb 83, 84, 112, 111
D. podrzędności lub zamienności nb 83, 84, 110, 108
35. Czy nazwa jednostkowa może pozostawać do innej nazwy niepustej w stosunku:
A. krzyżowania lub zamienności nb 83–85, 111, 108
B. nadrzędności lub wykluczenia nb 83–85, 109, 112
C. krzyżowania lub nadrzędności nb 83–85, 111, 109
D. wykluczania lub krzyżowania nb 83–85, 112, 111
36. Między zakresem nazwy nieostrej a zakresem nazwy jednostkowej może zachodzić stosunek:
A. podrzędności lub nadrzędności nb 84, 101, 110, 109
B. zamienności lub krzyżowania nb 84, 101, 108, 111

C. krzyżowania lub wykluczania nb 84, 101, 111, 112
D. nadrzędności lub zamienności nb 84, 101, 109, 108
37. Zakres nazwy generalnej i zakres nazwy indywidualnej mogą pozostawać do siebie w stosunku:
A. zamienności lub niezależności nb 77, 76, 108, 111
B. zamienności lub przeciwieństwa nb 77, 76, 108, 112
C. krzyżowania się zakresów lub nadrzędności nb 77, 76, 111, 109
D. wykluczania zakresowego w formie sprzeczności lub wykluczania zakresowego w formie
przeciwieństwa nb 77, 76, 112
Rozdział IV. Definicje

1. Jakie własności ma definicja: „Wyraz «zamek» oznacza budowlę obronną lub urządzenie bloku-
jące drzwi”?
A. równościowa w stylizacji semantycznej nb 124, 131
B. klasyczna i nominalna nb 127, 117
C. nominalna i nierównościowa nb 117, 133
D. sprawozdawcza lub równościowa nb 120, 124
2. Jaki to rodzaj definicji: „Rzeczami w rozumieniu niniejszego kodeksu są tylko przedmioty mate-
rialne”?
A. realna nb 118
B. nominalna nb 117
C. legalna nb 142
D. metajęzykowa nb 117
3. W pewnym opracowaniu z zakresu budownictwa zamieszczono następującą definicję: „Niech
wyrażenie «wysoki dom» znaczy tyle co wyrażenie «budynek mieszkalny liczący więcej niż sześć
kondygnacji»”. Ta definicja jest:
A. zdaniem w sensie logicznym nb 54, 121
B. definicją sprawozdawczą nb 120
C. definicją realną nb 118
D. definicją metajęzykową w stylizacji przedmiotowej nb 117, 132
4. „Periodyk” znaczy tyle, co „czasopismo”. Jest to definicja:
A. przez postulaty i równościowa nb 133, 124
B. aksjomatyczna i metajęzykowa nb 134, 117
C. realna i projektująca nb 118, 121
D. metajęzykowa i równościowa nb 117, 124
5. Definicja używana w matematyce: „Przeliczalnym nazywa się zbiór równoliczny ze zbiorem

liczb naturalnych” jest:
A. realną definicją przez postulaty nb 118, 134
B. definicją nominalną i równościową nb 117, 124
C. zdaniem w sensie logicznym nb 54, 120
D. wyrażeniem drugiego stopnia językowego nb 46, 117
6. Słownik wyrazów jednoznacznych stwierdza: „«Pedanteria» znaczy tyle co «dokładność»”.

Podana definicja jest:
A. nominalna, równościowa, sprawozdawcza nb 117, 124, 120
B. projektująca, nierównościowa, w stylizacji słownikowej nb 121, 133, 130
C. realna, sprawozdawcza, w stylizacji semantycznej nb 118, 120, 131
D. kontekstowa, nominalna, sprawozdawcza nb 126, 117, 120
7. Definicja: „Wyraz «pergamin» oznacza materiał pisarski sporządzony ze specjalnie wyprawionej

skóry” jest:
A. definicją klasyczną w stylizacji przedmiotowej nb 127, 132
B. zdaniem w sensie logicznym nb 54, 120
C. definicją realną lub równościową nb 118, 124

D. definicją nierównościową lub regulującą nb 133, 123
8. „Abnegat” znaczy tyle co „człowiek niedbający o siebie”. Podana definicja jest:

A. nominalna, równościowa, w stylizacji słownikowej nb 117, 124, 130
B. realna, równościowa, w stylizacji semantycznej nb 118, 124, 131
C. sprawozdawcza, równościowa, w stylizacji przedmiotowej nb 120, 124, 132
D. konstrukcyjna, metajęzykowa, przez postulaty nb 122, 117, 134
9. Zawarta w podręczniku z prawa międzynarodowego prywatnego definicja: „«Apatryda» znaczy

tyle samo co «osoba fizyczna nieposiadająca obywatelstwa żadnego państwa»” to definicja:
A. równościowa nieklasyczna, realna, w stylizacji semantycznej, sformułowana w języku
prawnym nb 128, 118, 131, 49
B. kontekstowa, nierównościowa, w stylizacji słownikowej, sformułowana w języku prawniczym
nb 126, 133, 130, 50
C. równościowa klasyczna, nominalna, w stylizacji słownikowej, sformułowana w języku praw-
niczym nb 124, 127, 117, 130, 50
D. równościowa klasyczna, nominalna, w stylizacji semantycznej, sformułowana w języku praw-
niczym nb 124, 127, 131, 50
10. Jeśli definiendum i definiens występują w supozycji materialnej, mamy do czynienia z defi-
nicją:
A. realną nb 118
B. nominalną nb 117
C. metajęzykową nb 117
D. w stylizacji słownikowej nb 130
11. Za definicję funktora prawdziwościowego może być uznana jego matryca. Taka definicja jest
przykładem definicji:
A. równościowej i klasycznej nb 124, 127
B. równościowej i nieklasycznej nb 124, 128
C. przez postulaty nb 134
D. legalnej nb 142
12. Jaki błąd popełniono w definicji rzekomo sprawozdawczej „Wieloryb jest to ptak o wielo-
barwnym upierzeniu”?
A. definicja za wąska nb 141
B. definiens i definiendum krzyżują się nb 141, 111
C. błąd przesunięcia kategorialnego nb 141
D. wykluczanie się definiensa i definiendum nb 141, 112
13. Jakich kategorii dotyczy błąd przesunięcia kategorialnego?

A. aksjologicznych nb 141
B. syntaktycznych nb 141
C. ontologicznych nb 141
D. semantycznych nb 141
14. W sytuacji, gdy popełniono błąd przesunięcia kategorialnego:

A. definiendum i definiens są nazwami, między którymi zachodzi stosunek podprzeciwieństwa
nb 141, 111
B. zakresy definiendum i definiensa krzyżują się nb 141, 111
C. definiendum i definiens należą do różnych kategorii ontologicznych nb 141
D. definiendum i definiens są nazwami konkretnymi nb 141, 86
15. Jaką funkcję pełnią najczęściej definicje występujące w aktach normatywnych?

A. konstrukcyjną nb 122, 145
B. regulującą nb 123, 145
C. informacyjną nb 120, 145
D. sprawozdawczą nb 120, 145
16. Art. 244 § 1 Kodeksu cywilnego brzmi: „Ograniczonymi prawami rzeczowymi są: użytkowanie,
służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz hipoteka”. Postanowienie
to jest przykładem:
A. definicji realnej lub definicji nominalnej w stylizacji przedmiotowej nb 118, 117, 130, 144
B. definicji projektującej nb 121, 145
C. definicji równościowej i nieklasycznej nb 124, 128
D. definicji legalnej nb 142
17. O definicjach legalnych można prawdziwie stwierdzić, że:
A. mają charakter definicji realnych nb 118, 144
B. uznaje się je za metanormy nb 146
C. są sformułowane w języku prawnym nb 49
D. nakazują, aby przy wyinterpretowaniu norm prawnych nadawać definiowanym wyrażeniom
znaczenie wiernie odpowiadające definicyjnemu ustaleniu nb 146
18. Dana jest następująca definicja: „Niech słowo «sześciokąt» oznacza spółkę, w której wspólnikami
jest sześć osób”. Ta definicja:
A. jest definicją sprawozdawczą nb 120
B. jest definicją równościową klasyczną nb 124, 127
C. ma stylizację semantyczną nb 131
D. jest obarczona błędem błędnego koła pośredniego nb 139
Rozdział V. Rachunek zdań

1. Zdaniem złożonym w sensie logicznym jest następujące zdanie:
A. Flip i Flap stanowią zgraną parę nb 71, 70
B. Jan i Piotr dobrze zdali egzamin z logiki nb 71, 69
C. Paweł nie wyjechał z Warszawy nb 71, 153
D. Sąd wymierzył przestępcy karę grzywny albo karę ograniczenia wolności nb 71, 160
2. Zaznacz funkcję zdaniową:
A. [(p → q) ∧ (q → r)] → r nb 147–148, 169
B. jeżeli p, to q nb 147–148
C. p,q[(p → q) → (q → p)] nb 147–148, 240–242
D. p wtedy i tylko wtedy, gdy q nb 147–148
3. Dana jest następująca funkcja zdaniowa: „Jeżeli X studiuje prawo na roku Y, to X dostał z przed-
miotu Z ocenę W”. Zmienną X obejmujemy kwantyfikatorem ogólnym, zmienną Z kwantyfika-
torem szczegółowym, a za wyrażenie „rok Y” podstawiamy nazwę „pierwszy rok”. Otrzymane
w ten sposób wyrażenie jest:
A. funkcją zdaniową nb 147–148
B. zdaniem fałszywym nb 55
C. zdaniem syntetycznym nb 57
D. zdaniem zawierającym dwa różne kwantyfikatory nb 240
4. Prawdziwe są zdania: „Jan zdał logikę zawsze wtedy i tylko wtedy, gdy zdał wstęp do prawo-
znawstwa” oraz „Jan zdał bądź logikę, bądź wstęp do prawoznawstwa”. Na podstawie tych in-
formacji możemy stwierdzić, że:
A. Jan zdał logikę i wstęp do prawoznawstwa nb 156–157, 166, 162
B. Jan nie zdał logiki i nie zdał wstępu do prawoznawstwa nb 156–157, 166, 162
C. Jan zdał logikę, ale nie zdał wstępu do prawoznawstwa nb 156–157, 166, 162
D. Jan zdał wstęp do prawoznawstwa, ale nie zdał logiki nb 156–157, 166, 162
5. Fałszywe są zdania: „Kasia gra na skrzypcach i fortepianie”, „Kasia gra na skrzypcach albo gra
na fortepianie”. Które z podanych niżej zdań są w związku z tym prawdziwe?
A. Bądź Kasia gra na skrzypcach, bądź Kasia gra na fortepianie nb 162, 157, 160
B. Kasia gra na skrzypcach lub na fortepianie nb 153, 157, 160
C. Kasia gra na skrzypcach wtedy i tylko wtedy, gdy gra na fortepianie nb 166, 157, 160
D. Kasia nie gra na skrzypcach i nie gra na fortepianie nb 157, 160, 152
6. Prawdziwe są następujące zdania:

1) Jan uczył się logiki lub wstępu do prawoznawstwa
2) Jeżeli Jan uczył się logiki, to uczył się wstępu do prawoznawstwa
Na podstawie tych informacji możemy stwierdzić, że:
A. Jan uczył się logiki i wstępu do prawoznawstwa nb 157, 164, 159
B. Jan uczył się logiki, ale nie wiadomo, czy uczył się wstępu do prawoznawstwa nb 157, 164,
159
C. Jan uczył się wstępu do prawoznawstwa, ale nie wiadomo, czy uczył się logiki nb 157, 164,
159
D. Nie wiadomo, czy Jan uczył się logiki, i nie wiadomo, czy uczył się wstępu do prawoznawstwa
nb 157, 164, 159
7. Czy zaprzeczeniem zdania złożonego: ,,Jan pisze wiersze i komponuje muzykę” jest zdanie(a):
A. Bądź Jan pisze wiersze, bądź Jan komponuje muzykę nb 162, 157
B. Nieprawda, że Jan pisze wiersze, lub nieprawda, że Jan komponuje muzykę nb 159, 153, 157
C. Nieprawda, że (Jan pisze wiersze i komponuje muzykę) nb 157, 153
D. Ani Jan pisze wiersze, ani Jan komponuje muzykę nb 163, 157
8. Czy zaprzeczeniem zdania złożonego: „Piotr jest teraz w szkole wtedy i tylko wtedy, gdy poszedł
spotkać się z kolegą” jest zdanie:
A. Piotr nie jest teraz w szkole wtedy i tylko wtedy, gdy poszedł spotkać się z kolegą nb 166, 153
B. Nieprawda, że Piotr jest teraz w szkole, wtedy i tylko wtedy, gdy poszedł spotkać się z kolegą
nb 166, 153
C. Albo Piotr jest teraz w szkole, albo poszedł spotkać się z kolegą nb 160, 166
D. Piotr jest teraz w szkole wtedy i tylko wtedy, gdy Piotr nie poszedł spotkać się z kolegą nb 166,
153
9. Zaprzeczenie zdania: „Jan zdał logikę lub zdał prawo rzymskie” jest równoważne zdaniu:
A. Jeśli nieprawda, że Jan zdał logikę, to Jan zdał prawo rzymskie nb 164, 153, 159
B. Jeśli nieprawda, że Jan zdał prawo rzymskie, to Jan zdał logikę nb 164, 153, 159
C. Nieprawda, że Jan zdał logikę, i nieprawda, że Jan zdał prawo rzymskie nb 157, 153, 159
D. Ani Jan zdał logikę, ani zdał prawo rzymskie nb 163, 159
10. Które z podanych niżej wyrażeń jest równoważne dysjunkcji (p/q)?

A. ~p ∨ ~q nb 162, 199
B. ~(p ∧ ~q) nb 162, 199
C. p → ~q nb 162, 199
D. q → ~p nb 162, 199
11. Które z podanych niżej wyrażeń jest równoważne implikacji (p → q)?

A. (~p ∧ ~q) nb 164, 199
B. ~(p ∨ ~q) nb 164, 199
C. ~(p ∧ ~q) nb 164, 199
D. ~(~p ∧ q) nb 164, 199
12. Wskaż funkcję, którą można zastąpić wyrażeniem (p ∨ q):

A. ~ (p ∧ ~q) nb 159, 199
B. (~p / ~q) nb 159, 199
C. [(p / p) / (q / q)] nb 159, 199
D. (~p → q) nb 159, 199
13. Wyrażenie [(p → q) ∨ (q → r)] → (p ∨ r):

A. jest prawem logicznym nb 172, 174–176
B. jest fałszywe przy każdym podstawieniu p, q, r nb 172
C. przy niektórych podstawieniach wartości p, q, r jest prawdziwe nb 170
D. bądź jest funkcją spełnialną, bądź kontrtautologiczną nb 172, 162
14. Ze zdania: „Paweł był w kinie” wynika logicznie zdanie:

A. Paweł był w kinie nb 174–176, 384
B. Paweł był w kinie i Gaweł był w kinie nb 174–176, 384

C. Paweł był w kinie lub Gaweł był w kinie nb 174–176, 384
D. Jeżeli Paweł był w kinie, to Gaweł był w kinie nb 174–176, 384
15. Które z podanych niżej zdań wynika logicznie ze zdania: „Jeżeli wierzyciel zwalnia dłużnika
z długu i dłużnik zwolnienie z długu przyjmuje, to zobowiązanie wygasa”?
A. Jeżeli wierzyciel zwalnia dłużnika z długu i zobowiązanie nie wygasa, to dłużnik zwolnienia
z długu nie przyjmuje nb 174–176, 384
B. Jeżeli dłużnik zwolnienie z długu przyjmuje i zobowiązanie nie wygasa, to wierzyciel nie
zwalnia dłużnika z długu nb 174–176, 384
C. Jeżeli wierzyciel zwalnia dłużnika z długu i dłużnik zwolnienia z długu nie przyjmuje, to
zobowiązanie nie wygasa nb 174–176, 384
D. Jeżeli wierzyciel nie zwalnia dłużnika z długu i dłużnik zwolnienia z długu nie przyjmuje, to
zobowiązanie nie wygasa nb 174–176, 384
16. Ze zdania: „Nieprawda, że zarazem zmniejsza się liczba aktów normatywnych i prawo staje się
jaśniejsze” wynika logicznie zdanie:
A. Nieprawda, że zarazem prawo staje się jaśniejsze i zmniejsza się liczba aktów normatywnych
nb 174–176, 384
B. Nieprawda, że zmniejsza się liczba aktów normatywnych, lub nieprawda, że prawo staje się
jaśniejsze nb 174–176, 384
C. Nieprawda, że zmniejsza się liczba aktów normatywnych, i nieprawda, że prawo staje się
jaśniejsze nb 174–176, 384
D. Zmniejsza się liczba aktów normatywnych i prawo staje się jaśniejsze nb 174–176, 384
17. Ze zdania: „Nieprawda, że zarazem zwiększa się popyt i zmniejsza się podaż” wynika logicznie
zdanie:
A. Nieprawda, że zarazem zwiększa się popyt i zmniejsza się podaż nb 174–176, 384
B. Nieprawda, że zarazem zmniejsza się podaż i zwiększa się popyt nb 174–176, 384
C. Nieprawda, że zwiększa się popyt, i nieprawda, że zmniejsza się podaż nb 174–176, 384
D. Nieprawda, że zwiększa się popyt, lub nieprawda, że zmniejsza się podaż nb 174–176, 384
18. Ze zdania: „Jeżeli oskarżony jest nieletni i nie ma obrońcy z wyboru, to ma obrońcę z urzędu”
wynika logicznie zdanie:
A. Jeżeli oskarżony jest nieletni i nie ma obrońcy z urzędu, to ma obrońcę z wyboru nb 174–176,
384
B. Jeżeli oskarżony nie ma obrońcy z urzędu i nie ma obrońcy z wyboru, to nie jest nieletni
nb 174–176, 384
C. Jeżeli oskarżony nie jest nieletni i ma obrońcę z wyboru, to nie ma obrońcy z urzędu
nb 174–176, 384
D. Jeżeli oskarżony jest nieletni i ma obrońcę z wyboru, to nie ma obrońcy z urzędu nb 174–176,
384
19. Ze zdania: „Jeżeli Jaś jest zdolnym uczniem i uczy się pilnie, to zdaje do następnej klasy” wynika
logicznie zdanie:
A. Jeżeli Jaś uczy się pilnie i jest zdolnym uczniem, to zdaje do następnej klasy nb 174–176,
384
B. Jeżeli Jaś zdaje do następnej klasy, to jest zdolnym uczniem i uczy się pilnie nb 174–176, 384
C. Jeżeli Jaś nie jest zdolnym uczniem i nie uczy się pilnie, to nie zdaje do następnej
klasy nb 174–176, 384
D. Jeżeli Jaś jest zdolnym uczniem, to jeżeli uczy się pilnie, to zdaje do następnej klasy
nb 174–176, 384
20. Które z poniższych zdań wynika logicznie ze zdania: „Jeżeli był silny wiatr, to nie odbyły się
zawody narciarskie i jeżeli padał deszcz, to skocznia była nieczynna, to jeśli był silny wiatr lub
padał deszcz, to…”?
A. nie odbyły się zawody narciarskie i skocznia była nieczynna nb 174–176, 384
B. nie odbyły się zawody narciarskie bądź skocznia była nieczynna nb 174–176, 384
C. nie odbyły się zawody narciarskie lub skocznia była nieczynna nb 174–176, 384
D. nie odbyły się zawody narciarskie albo skocznia była nieczynna nb 174–176, 384
21. Dobierz wniosek wynikający logicznie z podanych niżej przesłanek [(„Jeżeli Piotr jest notariu-
szem, to Piotr jest prawnikiem) i (Piotr nie jest notariuszem”)], to:
A. jeżeli nieprawda, że Piotr jest notariuszem, to nieprawda, że Piotr jest prawnikiem nb 174–176,
384
B. jeżeli Piotr jest notariuszem, to Piotr nie jest prawnikiem nb 174–176, 384
C. jeżeli Piotr nie jest notariuszem, to Piotr nie jest prawnikiem nb 174–176, 384
D. jeżeli Piotr nie jest prawnikiem, to Piotr jest notariuszem nb 174–176, 384
22. Co wynika logicznie według jednego ze znanych praw logicznych ze zdania: „Jeżeli nieprawda,
że Jan jest studentem, to nieprawda, że Jan zdał egzamin wstępny”?
A. jeżeli Jan jest studentem, to Jan zdał egzamin wstępny nb 174–176, 384
B. nieprawda, że (Jan zdał egzamin wstępny i jest studentem) nb 174–176, 384
C. jeżeli Jan zdał egzamin wstępny, to jest studentem nb 174–176, 384
D. jeżeli nieprawda, że Jan zdał egzamin wstępny, to nieprawda, że Jan jest studentem
nb 174–176, 384
23. Czy wymienione prawo logiczne jest zastosowane w odniesieniu do poniższego zdania, uzupeł-
nionego wyrażeniem w nawiasie: „Skoro prawnik nie jest zarazem prokuratorem i adwokatem,
to jeżeli jest prokuratorem, to…”:
A. (jest adwokatem) modus ponendo ponens nb 210
B. (nie jest adwokatem) modus tollendo tollens nb 211
C. (jest adwokatem) modus tollendo ponens nb 212
D. (nie jest adwokatem) modus ponendo tollens nb 213
24. Czy wnioskowanie: „Jeżeli prawdą jest, że oskarżony był bądź podżegaczem, bądź pomocnikiem,
i prawdą jest, że był podżegaczem, to wobec tego nie był pomocnikiem” jest oparte na:
A. modus ponendo ponens lub modus tollendo ponens nb 210, 212
B. albo modus ponendo ponens, albo modus ponendo tollens nb 210, 213
C. bądź modus tollendo tollens, bądź modus ponendo ponens nb 210, 211
D. bądź modus ponendo ponens, bądź modus tollendo ponens nb 210, 212
25. Zdanie: „Jeżeli pada deszcz, to (jeżeli grzmi, to jest burza) wtedy i tylko wtedy, gdy jeśli grzmi,
to ( jeżeli pada deszcz, to jest burza)” jest:
A. wypowiedzią niezupełną nb 60
B. egzemplifikacją prawa logicznego nb 174–176
C. egzemplifikacją tautologii nb 174–176
D. zdaniem złożonym, w którym występuje alternatywa rozłączna nb 64, 160
26. Jakie prawo logiczne zostało wykorzystane w zdaniu: „Jeżeli samochód jedzie, to jeżeli kie-
rowca wciśnie środkowy pedał, to samochód hamuje, to jeżeli samochód jedzie i kierowca wci-
śnie środkowy pedał, to samochód hamuje”?
A. sylogizm hipotetyczny nb 224
B. prawo dylematu konstrukcyjnego prostego nb 229
C. prawo eksportacji nb 226–227
D. prawo importacji nb 226–227
27. „Jeżeli idę na targ, to kupuję warzywa, to jeżeli nie idę na targ, to nie kupuję warzyw”. Czy ro-
zumowanie to oparte jest na jakimś prawie logicznym, a jeżeli tak, to na jakim?
A. modus tollendo tollens nb 211
B. nie jest oparte na prawie logicznym nb 174–176
C. prawo transpozycji nb 217, 225
D. prawo negacji implikacji nb 223
28. Wypowiedź: „Jeżeli nie jest prawdą, że jeżeli Piotr otrzymał wizę amerykańską, to Piotr wy-
jechał do Stanów Zjednoczonych, to w takim razie prawdą jest, że jeżeli Piotr nie wyjechał do
Stanów Zjednoczonych, to Piotr nie otrzymał wizy amerykańskiej”:
A. jest rozumowaniem opartym na prawie logicznym nb 174–176
B. jest egzemplifikacją jednej z formuł prawa negowania implikacji nb 223
C. nie jest rozumowaniem opartym na prawie logicznym nb 174–176

D. jest egzemplifikacją funkcji spełnialnej nb 174–176, 172
29. Która z podanych niżej funkcji logicznych jest tautologią:
A. (p ∨ q) ≡ [(p / p) / (q / q)] nb 174–176
B. (p →~q) → (~q ∧ p) nb 174–176
C. (~q ∧ p) → (~q → p) nb 174–176
D. [p → (~q → r)] → ~(p ∧ ~q) nb 174–176
30. Która z podanych niżej funkcji logicznych jest prawem logicznym:
A. (p → q) ≡ [p / (q / q)] nb 174–176
B. [(p ∧ q) → r] ≡ [(p ∧ ~r) → ~q] nb 174–176
C. [p → (q → r)] → [q → (p → r)] nb 174–176
D. [(p ∧ q) ∧ (r → s)] → [(p ∧ r) → (q ∧ s)] nb 174–176
31. Wskaż, która z podanych niżej funkcji logicznych jest kontrtautologią:
A. (p ⊥ q) → (~p ∨ ~q) nb 172–176
B. (p → q) ≡ (q → p) nb 172–176
C. [p → (p ∨ q)] → (p ∧ ~p) nb 172–176
D. ~(p → q) → (q → p) nb 172–176
32. Funkcja zdaniowa [~p ⊥ (q → r)] → ~[~q → (~p ∨ r)] po podstawieniu za p = 1, q = 0 daje
zdanie fałszywe. Określ, które z podanych niżej funkcji po takim samym podstawieniu staną się
zdaniami prawdziwymi:
A. [(p ∧ r) → q] nb 148, 153–166
B. [(q / r) → p] nb 148, 153–166
C. [(p → r) → q] nb 148, 153–166
D. [q → (p → r)] nb 148, 153–166
33. Czy na podstawie tego, że mamy do czynienia z dwiema funkcjami logicznymi:
(a) [~p ∨ ~(q → r)],
(b)~[~p → ~(~q ∧ r)];
gdzie: p jest zdaniem prawdziwym, q jest zdaniem fałszywym, a r zdaniem o nieznanej wartości
logicznej, możemy stwierdzić, że:
A. koniunkcja (a) i (b) jest fałszywa nb 148, 153–166
B. alternatywa zwykła (a) i (b) jest prawdziwa nb 148, 153–166
C. implikacja jeżeli (b), to (a) jest prawdziwa nb 148, 153–166
D. równoważność (a) i (b) jest prawdziwa nb 148, 153–166
34. Wiemy, że p jest zdaniem prawdziwym, q zdaniem fałszywym, zaś wartość logiczna r nie jest
znana. Które z podanych niżej funkcji logicznych przy tych podstawieniach staną się w tej sytu-
acji zawsze prawdziwe:
A. q → (p/r) nb 148, 153–166
B. (q ∨ r) → p nb 148, 153–166
C. (p / r) → ~(q ∧ r) nb 148, 153–166
D. [(p ∧ r) → q] → [~q → ~( p ∧ r)] nb 148, 153–166
35. Dane jest wyrażenie W: [(r ∧ q) → (~p ∨ ~r)] ≡ [(p ∨ r) ∧ (p → q)]. Na miejsce p podstawiamy
zdanie prawdziwe, na miejsce q – zdanie fałszywe, a na miejsce r – zdanie o nieznanej wartości
logicznej. W związku z tym wyrażenie W stanie się zdaniem:
A. prawdziwym nb 148, 153–166
B. fałszywym nb 148, 153–166
C. o niedającej się ustalić wartości logicznej nb 148, 153–166
D. o budowie sylogistycznej nb 148, 153–166
36. Dane jest wyrażenie W: [(p ∧ q) → (~p ↓ ~r)] ≡ [(p ⊥ r) ∧ (p → q)]. Na miejsce p podstawiamy
zdanie prawdziwe, na miejsce q – zdanie fałszywe, a na miejsce r – zdanie o nieznanej wartości
logicznej. W związku z tym wyrażenie W stanie się zdaniem:
A. prawdziwym nb 148, 153–166
B. fałszywym nb 148, 153–166
C. o niedającej się ustalić wartości logicznej nb 148, 153–166

D. będącym egzemplifikacją tautologii nb 148, 153–166
37. W czasie przesłuchania zadano świadkowi następujące pytanie: „Czy oskarżony zbił szybę w sa-
mochodzie i zabrał z niego radio?”. Świadek odpowiedział: „Nie”. Formalnologiczna analiza takiej
odpowiedzi (przy założeniu jej prawdziwości) wskazuje, że możliwa jest następująca sytuacja:
A. Oskarżony zbił szybę w samochodzie i zabrał z niego radio nb 218
B. Oskarżony zbił szybę w samochodzie, ale nie zabrał z niego radia nb 218
C. Oskarżony nie zbił szyby w samochodzie, ale zabrał z niego radio nb 218
D. Oskarżony nie zbił szyby w samochodzie i nie zabrał z niego radia nb 218
38. Jacek i Placek są bliźniakami nieróżniącymi się wyglądem. Różnią się jedynie tym, że Jacek za-
wsze wypowiada zdania prawdziwe, a Placek zawsze fałszywe. Pewnego razu spotkałem jed-
nego z tych braci i usłyszałem od niego następującą wypowiedź: „Jeżeli każda funkcja logiczna
jest prawem logicznym, to ja jestem Placek”. Kogo spotkałem?
A. Jacka nb 164
B. Placka nb 164
C. na podstawie tych informacji nie można określić, kogo spotkałem nb 164
D. zadanie nie ma rozwiązania, ponieważ podana wypowiedź jest kontradyktoryczna nb 164, 56
39. Prawdziwe wyrażenie typu „p albo q” oznacza, że prawdziwa jest:
A. alternatywa zwykła łącząca p, q nb 159
B. koniunkcja łącząca p, q nb 156
C. dysjunkcja łącząca p, q nb 162
D. negacja równoważności łączącej p, q nb 153, 166, 209
40. Prawdziwe jest zdanie: „Nieprawda, że jeżeli Jan dokonał kradzieży z włamaniem, to jeżeli Piotr
zawsze współdziała z Janem, to Piotr nie dokonał kradzieży z włamaniem”. Na podstawie tej
informacji można stwierdzić, że:
A. Jan dokonał kradzieży z włamaniem i Piotr dokonał kradzieży z włamaniem nb 157, 164
B. Jan dokonał kradzieży z włamaniem, ale nie wiadomo, czy Piotr dokonał kradzieży z włama-
niem nb 157, 164
C. Piotr dokonał kradzieży z włamaniem, ale nie wiadomo, czy Jan dokonał kradzieży z włama-
niem nb 157, 164
D. Nie wiadomo, czy Jan dokonał kradzieży z włamaniem, i nie wiadomo, czy Piotr dokonał
kradzieży z włamaniem nb 157, 164
41. W prawie redukcji do absurdu dokonano dwu przekształceń: w miejsce zmiennej podstawiono
wyrażenie (p ∨ q) i następnie zastąpiono części tak przekształconego wyrażenia, posługując się
jednym z praw de Morgana. W wyniku otrzymano tautologię:
A. [(~p ∨ q) ∧ p] → q nb 208, 198, 218
B. [(p ∨ q) → (~p ∧ ~q)] → (~p ∧ ~q) nb 208, 198, 218
C. [s → (~p ∨ ~q) ∧ s] → ~(p ∧ q) nb 208, 198, 218
D. [(~p ∧ ~q) → ~s] → [s → (p ∨ q)] nb 208, 198, 218
42. Prawo importacji zostało poddane dwukrotnemu przekształceniu. Pierwsze przekształcenie po-
legało na podstawieniu w miejsce p funkcji (q → r). Drugie na zastąpieniu funkcji (q → r) funkcją
równoważną logicznie, w której występuje negacja i alternatywa zwykła. Następnik otrzymanej
w wyniku przekształcenia implikacji ma postać:
A. [(q ∨ ~r) ∧ q] → r i jest tautologią rachunku zdań nb 226–227, 199
B. [(~q ∨ r) ∧ q] → r i nie jest tautologią rachunku zdań nb 226–227, 199
C. [(~q ∨ r) ∧ q] → r i jest tautologią rachunku zdań nb 226–227, 199
D. [(~q ∨ r) → (~q ∨ r)] i jest tautologią rachunku zdań nb 226–227, 199
43. Funkcja logiczna [(p → q) ∧ ~q] → ~p została przekształcona do postaci [(~p → q) ∧ ~q] → ~(~p),
a następnie do postaci [(p ∨ q) ∧ ~q] → ~(~p) i kolejno do postaci [(p ∨ r) ∧ ~ r] → ~(~p) oraz
do postaci [(p ∨ r) ∧ ~r] → p. Jakie reguły przekształceń rachunku zdań znalazły tu w kolejności
zastosowanie?
A. zastępowanie, podstawianie, podstawianie, zastępowanie nb 198–199
B. podstawianie, zastępowanie, podstawianie, podstawianie nb 198–199

C. podstawianie, zastępowanie, podstawianie, zastępowanie nb 198–199
D. zastępowanie, podstawianie, zastępowanie, podstawianie nb 198–199
44. Funkcję logiczną [(p ∨ q) ∧ s] → [s ∨ (p ∧ q)] przekształcono do postaci

[(p ∨ q) ∧ (p ∧ q)] → [(p ∧ q) ∨ (p ∧ q)], następnie do postaci
[(~p / ~q) ∧ (p ∧ q)] → [(p ∧ q) ∨ (p ∧ q)], a ostatecznie do postaci
[(~p / ~r) ∧ (p ∧ r)] → [(p ∧ r) ∨ (p ∧ r)]. Jakie reguły przekształcania (reguły dowodowe) zna-
lazły tu w kolejności zastosowanie?
A. zastępowanie, podstawianie, zastępowanie nb 198–199
B. podstawianie, zastępowanie, podstawianie nb 198–199
C. podstawianie, podstawianie, zastępowanie nb 198–199
D. zastępowanie, zastępowanie, podstawianie nb 198–199
45. Funkcja logiczna [p → (q → r)] → [q → (p → r)] została przekształcona do postaci

[p → (q → ~r)] → [q → (p → ~r)], następnie do postaci [p → (q / r)] → [q → (p → ~r)], kolejno
do postaci [p → (q / r)] → [q → (~p ∨ ~r)] oraz do postaci [p → (~q ∨ ~r)] → [q → (~p ∨ ~r)].
Jakie reguły przekształceń rachunku zdań znalazły tu w kolejności zastosowanie?
A. podstawianie, zastępowanie, podstawianie, podstawianie nb 198–199
B. podstawianie, zastępowanie, zastępowanie, zastępowanie nb 198–199
C. zastępowanie, podstawianie, zastępowanie, podstawianie nb 198–199
D. zastępowanie, podstawianie, podstawianie, podstawianie nb 198–199
Rozdział VI. Elementy rachunku predykatów

1. Deskrypcja:
A. nie jest nazwą ogólną, ale jest nazwą generalną nb 233–235, 62
B. jest nazwą złożoną lub konkretną nb 235
C. składa się z deskrypcyjnego funktora nazwotwórczego oraz jego argumentu nb 235
D. jest nazwą jednostkową bądź indywidualną nb 233–235
2. Wyrażenie: „Krajowa Rada Radców Prawnych” jest:

A. deskrypcją nb 234, 62
B. jednostkową nazwą indywidualną nb 233, 84, 76
C. termem nb 236
D. nazwą złożoną nb 75
3. Predykat dwuargumentowy służy jako:

A. funktor zdaniotwórczy od argumentów zdaniowych nb 61–63
B. funktor zdaniotwórczy od argumentów nazwowych nb 61–63
C. funktor nazwotwórczy nb 61–63
D. funktor funktorotwórczy nb 61–63
4. W zdaniu: „Jan jedzie z Warszawy do Krakowa” wyrażenie „… jedzie z … do …” pełni funkcję:

A. predykatu trójargumentowego nb 239
B. funktora zdaniotwórczego określonego na trzech argumentach nazwowych nb 63
C. deskrypcyjnego funktora nazwotwórczego nb 235
D. funktora nazwotwórczego określonego na trzech argumentach nazwowych nb 62
5. Zaznacz wyrażenia, które są deskrypcjami:

A. mistrz olimpijski w biegu na 100 m w roku 2000 nb 233–235
B. książka wydana przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe w roku 1990 nb 233–235
C. Raoul de la Grassevie nb 233–235
D. część sarkofagu Juniusa Bassusa nb 233–235
6. Która z podanych niżej nazw jest termem?
A. dziadek Adama Mickiewicza nb 236
B. Jakub Błaszczykowski nb 236
C. najwyższy budynek w Łodzi nb 236

D. nosorożec nb 236
7. Termem niebędącym deskrypcją jest:
A. Kamil Stoch nb 233–236
B. najlepszy piłkarz Europy nb 233–236
C. zdobywca medalu olimpijskiego nb 233–236
D. wybitny polski sportowiec nb 233–236
8. O dwóch nazwach „Wisła” oraz „najdłuższa rzeka w Polsce” da się stwierdzić, że:
A. obie są nazwami jednostkowymi nb 84
B. obie są deskrypcjami nb 234
C. jedna z nich jest deskrypcją i są równoważne nb 233–234, 74
D. obie są termami i nie są równoznaczne, ale są równoważne nb 236, 90, 74
9. Zaznacz poprawne wyrażenie rachunku predykatów:
A. x P1 (x) ∨ S2 (x,y) nb 245
B. x,y [A 2 (x,y)] ≡  y,x [A 2 (x)] nb 245
C. x [S1 (x) ∧ R1 (y)] nb 245
D. x [A 2 (x)] → x [D2 (x,y)] nb 245
10. Zaznacz poprawne wyrażenia rachunku predykatów:

A. P1(a) ∨ P2(a,b) ∨ P3(a,b,c) nb 245
B. y P2(x) nb 245
C. xP1(x) ≡ P2(x,y,z) nb 245
D. xy[P2(x,y) → Z2(x,y)] nb 245
11. Wskaż wyrażenie, które jest formułą zdaniową (przez a, b, c oznaczono zmienne indywiduowe,
przez a’, b’, c’ oznaczono termy, przez x, y, z oznaczono zmienne zdaniowe):
A. x nb 246
B. P3 (a,b,c’) / W2 (a’,b) nb 246
C. A1 (a’) ∧ y nb 246
D. ~z ∧ cW1 (c) nb 246
12. Zaznacz wyrażenia, które są zdaniami w sensie logicznym:

A. A 2 (x,y) ↓ S1 (x) nb 247
B. W1 (x) ∨ yZ1 (y) nb 247
C. x A 3 (x,a,b) → x B1 (x) nb 247
D. x B1 (x) → x B1 (x) nb 247
13. Wskaż zapis w postaci formuły rachunku predykatów następującego zdania: „Tylko niektóre
spółki są rejestrowane w raju podatkowym”, gdzie oznaczamy przez S predykat „być spółką”,
a przez R predykat „być zarejestrowanym w raju podatkowym”:
A. s[S(s) ∧ R(s)] ∧ s[~S(s) ∧ R(s)] nb 249
B. s[S(s) ∧ ~R(s)] nb 249
C. s[~S(s) ∧ R(s)] nb 249
D. s[S(s) ∧ R(s)] ∧ s[S(s) ∧ ~R(s)] nb 249
14. Wskaż, która z podanych niżej formuł odpowiada logicznej strukturze wyrażenia: „Żaden nie-
letni nie jest posłem” (gdzie oznaczono N1 – jest nieletnim, P1 – jest posłem):
A. ~x [N1 (x) ∧ P1 (x)] nb 249
B. x [~N1 (x) → ~P1 (x)] nb 249
C. x [N1 (x) → ~P1 (x)] nb 249
D. x [~N1 (x) ∧ ~P1 (x)] nb 249
15. Wskaż zdanie reprezentowane przez następujące wyrażenie rachunku predykatów:

x[Z1(x) → P1(x)], gdzie: Z1 – predykat jednoargumentowy „jest zatrudniony na podstawie
umowy o pracę”, P1 – predykat jednoargumentowy „jest pracownikiem”:
A. Jeżeli X jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę, to X jest pracownikiem nb 249
B. Każdy zatrudniony na podstawie umowy o pracę jest pracownikiem nb 249

C. Tylko zatrudniony na podstawie umowy o pracę jest pracownikiem nb 249
D. X jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę wtedy i tylko wtedy, gdy X jest pracownikiem
nb 249
16. Zaznacz prawa logiczne rachunku predykatów:
A. x,y[A 2(x,y)] ≡ y,x[A 2(x,y)] nb 253
B. x,y[A 2(x,y)] ≡ y,x[A 2(x,y)] nb 254
C. xy[A 2(x,y)] ≡ xy[A 2(x,y)] nb 255
D. x[A(x) ∨ B(x)] ≡ x[A(x)] ∨ x[B(x)] nb 261
17. Wskaż wyrażenie niebędące tautologią rachunku predykatów:
A. x[A(x) → B(x)] ≡ x[A(x)] → x[B(x)] nb 260
B. x[A(x) → B(x)] ≡ x[A(x)] → x[B(x)] nb 260–263
C. ~x[A(x)] ≡ x[~A(x)] nb 256
D. x[A(x)] → x[A(x)] nb 251–252
18. Pierwsze prawo de Morgana będące tezą rachunku predykatów to:
A. prawo negowania kwantyfikatora szczegółowego nb 257
B. prawo negowania kwantyfikatora ogólnego nb 256
C. prawo zastępowania kwantyfikatora ogólnego przez kwantyfikator szczegółowy nb 258
D. prawo, którego zapis formalny przedstawia się jako ~[xA(x)] ≡ x ~[A(x)] nb 256
19. Zdanie: „Jeżeli istnieje taki student (x), który rozwiązał wszystkie zadania w teście z logiki (y), to
o każdym z zadań w teście z logiki (y) można stwierdzić, że istnieje student (x), który je rozwiązał”:
A. w rachunku predykatów da się zapisać jako xy A 2(x,y) ≡ yx A 2(x,y) nb 255
B. jest egzemplifikacją prawa przestawiania kwantyfikatora szczegółowego z kwantyfikatorem
ogólnym nb 255
C. w rachunku predykatów da się zapisać jako yx A 2(x,y) → xy A 2(x,y) nb 255
D. jest egzemplifikacją prawa przestawiania kwantyfikatora ogólnego z kwantyfikatorem szcze-
gółowym nb 255
20. Określ związek logiczny występujący między zdaniami reprezentowanymi przez następujące
schematy:
I. ~\/z ~A(z) II. ~ /\z A(z)
A. przeciwieństwo nb 243
B. wynikanie I → II nb 243
C. wynikanie II → I nb 243
D. sprzeczność nb 243
Rozdział VII. Teoria nazw

1. Który termin jest rozłożony w zdaniu: „Tylko prawnik jest prokuratorem”?
A. żaden nb 294, 267
B. prokurator nb 294, 267
C. prawnik nb 294, 267
D. wszystkie nb 294, 267
2. Zwrot: „Niektóre S są P” rozumieć należy jako:
A. stwierdzenie, że niektóre S są P i niektóre S nie są P i przy tym nie jest tak, że każde S jest P
nb 266
B. stwierdzenie, że tylko niektóre S są P i tylko niektóre S nie są P nb 266
C. stwierdzenie, że niektóre S są P, i zarazem stwierdzenie, że nie jest tak, że niektóre S nie są P
nb 266
D. stwierdzenie, że niektóre S są P, i niewykluczenie tego, że każde S jest P nb 266
3. Określ stosunek zakresowy, w jakim mogą pozostawać do siebie zakres nazwy S oraz zakres
nazwy P w prawdziwym zdaniu S o P:
A. wykluczanie nb 266
B. przeciwieństwo nb 266
C. sprzeczność nb 266
D. krzyżowanie nb 266
4. Jaki stosunek zachodzi między zakresami nazw S oraz P, gdy prawdziwe jest zdanie „tylko
S i P”?
A. krzyżowanie lub zamienność nb 266
B. nadrzędność lub krzyżowanie nb 266
C. krzyżowanie lub wykluczanie nb 266
D. zamienność lub nadrzędność nb 266
5. W fałszywym zdaniu typu S o P między zakresem nazwy S a zakresem nazwy P zachodzi sto-
sunek:
A. zamienności lub podrzędności S względem P nb 266
B. podrzędności S względem P lub krzyżowania nb 266
C. nadrzędności S względem P lub wykluczania nb 266
D. krzyżowania lub wykluczania nb 266
6. Nazwa „S” pozostaje w takim stosunku do nazwy „P” jak nazwa „nie-pies” do nazwy „nie-kot”.
W takiej sytuacji prawdziwe jest zdanie:
A. S o nie-P nb 266
B. nie-P o nie-S nb 266
C. S o P nb 266
D. nie-S o nie-P nb 266
7. Przy jakich stosunkach zakresowych nazw P oraz S prawdziwe jest zdanie: „Tylko niektórzy stu
denci (S) są poznaniakami (P)”?
A. krzyżowanie zakresów nb 266
B. nadrzędność P nad S nb 266
C. zamienność S z P nb 266
D. wykluczanie nb 266
8. Na podstawie informacji, iż zakres nazwy S krzyżuje się z zakresem nazwy P, można stwierdzić,
że prawdziwe są zdania typu:
A. S i P → S o P nb 266
B. S a P ⊥ S e P nb 266
C. S i P / ~(S a P) nb 266
D. ~(S a P ∨ S e P) nb 266
9. Jeżeli zakres nazwy P wyklucza się z zakresem nazwy S, to wówczas prawdziwe jest zdanie typu:
A. S e P ∨ S o P nb 266
B. S e P ≡ S o P nb 266
C. S e P / S o P nb 266
D. ~(S e P ∨ S o P) nb 266
10. Funkcja „nieprawda, że tylko niektóre S są P” jest równoważna wyrażeniu:

A. S e P ∨ ~(S o P) nb 266
B. ~(S i P) ∨ ~(S o P) nb 266
C. ~(P o nie-S) ∨ ~(nie-P i S) nb 266
D. ~(S i P) ∨ S a P nb 266
11. Wyrażenie [(S a P → S i P) ∧ (S e P → S o P)] → [(S a P ∨ S e P) → (S i P ∨ S o P)] jest:

A. funkcją logiczną nb 147–148, 273
B. funkcją zdaniową nb 169–172, 273
C. prawem logicznym nb 172–176, 273
D. wyrażeniem sylogistycznym nb 209, 281, 273
12. Wśród podanych niżej zdań wskaż zdanie (a) równoważne zdaniu: „Żaden weksel nie jest cze-
kiem”:
A. Każdy weksel jest nie-czekiem nb 276
B. Niektóre nie-czeki nie są nie-wekslami nb 277

C. Każdy czek jest nie-wekslem nb 276, 274
D. Niektóre nie-weksle nie są nie-czekami nb 277
13. Zdanie: „Niektórzy studenci są szachistami” jest równoważne zdaniu:

A. Nieprawda, że każdy student jest nie-szachistą nb 276, 268–269
B. Niektórzy nie-szachiści nie są nie-studentami nb 277
C. Niektórzy studenci nie są nie-szachistami nb 276
D. Niektórzy szachiści nie są nie-studentami nb 276, 274
14. Podaj zdanie równoważne do zdania: „Tylko nie-lekkoatleci nie są sportowcami”:

A. Każdy lekkoatleta jest sportowcem nb 267
B. Żaden lekkoatleta nie jest sportowcem nb 267
C. Niektórzy lekkoatleci są sportowcami nb 267
D. Niektórzy lekkoatleci nie są sportowcami nb 267
15. Czy zdaniem równoważnym do zdania: „Niektórzy politycy nie są posłami” jest/są zdania:
A. Niektórzy nie-posłowie są politykami nb 274, 276
B. Nieprawda, że żaden polityk nie jest posłem nb 268–269
C. Niektórzy politycy nie są nie-posłami nb 276
D. Nieprawda, że tylko politycy są posłami nb 267, 268–269
16. Czy zdaniem równoważnym do zdania: „Niektórzy studenci nie są stypendystami” jest zdanie:
A. Nieprawda, że żaden student nie jest stypendystą nb 268–269
B. Niektórzy nie-stypendyści nie są nie-studentami nb 277
C. Żaden nie-stypendysta nie jest studentem nb 274, 276
D. Niektórzy nie-stypendyści są studentami nb 274, 276
17. Zaznacz parę zdań równoważnych:

A. Niektórzy ludzie nie są uczciwi – Niektórzy ludzie są nie-uczciwi nb 276
B. Każdy student ma indeks – Nieprawda, że żaden student nie ma indeksu nb 268–269
C. Nieprawda, że niektórzy studenci są sportowcami – Nieprawda, że każdy student jest spor-
towcem nb 268–269
D. Tylko niektórzy lekarze są doktorami medycyny – Nieprawda, że niektórzy doktorzy medy-
cyny nie są nie-lekarzami nb 273, 268–269, 276
18. Które z podanych niżej zdań są równoważne: 1. Niektórzy blondyni nie są studentami. 2. Nie-
którzy studenci nie są blondynami. 3. Niektórzy nie-studenci są blondynami. 4. Niektórzy nie-
blondyni nie są nie-studentami. 5. Nieprawda, że niektórzy blondyni są studentami. 6. Żaden
student nie jest blondynem.
A. zdanie 1 i 2 nb 268–269, 274–280
B. zdanie 1 i 4 nb 268–269, 274–280
C. zdanie 5 i 6 nb 268–269, 274–280
D. zdanie 2 i 3 nb 268–269, 274–280
19. Zdanie: „Tylko niektórzy uczniowie (M) są sportowcami (S)” jest równoważne zdaniu typu:
A. ~[~(M i S) ∨ ~(M o S)] nb 267–280
B. ~[(M e S) ∨ (M a S)] nb 267–280
C. (M i S) ∧ (M i nie-S) nb 267–280
D. (M a S) ∨ (S e M) nb 267–280
20. Konwersją zdania „Niektórzy agenci śledzą terrorystów” jest zdanie:

A. Niektórzy terroryści śledzą agentów nb 274
B. Niektórzy terroryści są śledzeni przez agentów nb 274
C. Terroryści są śledzeni przez niektórych agentów nb 274
D. Niektóre osoby śledzące terrorystów są agentami nb 274
21. Konwersją zdania „Niektórzy ornitolodzy obserwują tukany” jest zdanie:

A. Niektóre tukany obserwują ornitologów nb 274
B. Niektóre tukany są obserwowane przez ornitologów nb 274

C. Tukany są obserwowane przez niektórych ornitologów nb 274
D. Niektóre osoby obserwujące tukany są ornitologami nb 274
22. Zdaniem przeciwnym do zdania: „Żaden notariusz nie jest zwolennikiem indukcjonizmu” jest
zdanie:
A. Niektórzy notariusze nie są zwolennikami indukcjonizmu nb 273
B. Niektórzy zwolennicy indukcjonizmu są notariuszami nb 273
C. Tylko niektórzy notariusze są zwolennikami indukcjonizmu nb 273
D. Tylko zwolennicy indukcjonizmu są notariuszami nb 273
23. Które z podanych niżej zdań jest zdaniem przeciwnym do zdania: „Tylko osoby pełnoletnie są
osobami uprawnionymi do wzięcia udziału w głosowaniu”?
A. Każda osoba uprawniona do wzięcia udziału w głosowaniu jest osobą pełnoletnią nb 267,
273
B. Niektóre osoby uprawnione do wzięcia udziału w głosowaniu nie są osobami pełnoletnimi
nb 267, 273
C. Niektóre osoby pełnoletnie są osobami uprawnionymi do wzięcia udziału w głosowaniu
nb 267, 273
D. Żadna osoba pełnoletnia nie jest osobą uprawnioną do wzięcia udziału w głosowaniu nb 267,
273
24. Zaznacz pary zdań przeciwnych:

A. Tylko niektórzy poeci otrzymują Nagrodę Nobla – Żaden poeta nie otrzymuje Nagrody Nobla
nb 267, 273
B. Każdy prokurator jest prawnikiem – Niektórzy prawnicy są prokuratorami nb 274, 268
C. Żaden magister astronomii nie jest linoskoczkiem – Każdy linoskoczek jest magistrem astro-
nomii nb 274, 268
D. Żaden informatyk nie jest zwolennikiem hipotetyzmu – Tylko niektórzy informatycy nie są
zwolennikami hipotetyzmu nb 274, 267, 273
25. Czy zdaniem sprzecznym do zdania: „Tylko niektórzy studenci zdali egzamin z logiki” jest zdanie:
A. Niektórzy studenci nie zdali egzaminu z logiki nb 267, 273
B. Żaden student nie zdał egzaminu z logiki lub każdy student zdał egzamin z logiki nb 267,
273
C. Tylko niektórzy studenci nie zdali egzaminu z logiki nb 267, 273
D. Bądź każdy student zdał egzamin z logiki, bądź żaden student nie zdał egzaminu z logiki
nb 267, 273
26. Podaj kontrapozycję zdania sprzecznego do zdania: „Tylko prawnicy są aplikantami notarial-
nymi”:
A. Niektórzy nie-prawnicy nie są nie-aplikantami notarialnymi nb 267–268
B. Niektórzy prawnicy nie są aplikantami notarialnymi nb 267–268
C. Niektórzy nie-prawnicy są aplikantami notarialnymi nb 267–268
D. Niektórzy prawnicy są aplikantami notarialnymi nb 267–268
27. Wskaż zdanie podprzeciwne w stosunku do zdania sprzecznego do zdania: „Żaden student nie
jest hazardzistą”:
A. Nieprawda, że każdy student jest hazardzistą nb 268–272
B. Niektórzy studenci są hazardzistami nb 268–272
C. Niektórzy studenci nie są hazardzistami nb 268–272
D. Nieprawda, że tylko hazardziści są studentami nb 267–272
28. Wskaż zdanie sprzeczne w stosunku do zdania podprzeciwnego do zdania: „Niektórzy prawnicy
są osobami posiadającymi wyższe wykształcenie”:
A. Żaden prawnik nie jest osobą posiadającą wyższe wykształcenie nb 268–272
B. Niektórzy prawnicy nie są osobami posiadającymi wyższe wykształcenie nb 268–272
C. Żaden prawnik nie jest nie-(osobą posiadającą wyższe wykształcenie) nb 268–272, 276
D. nie można wskazać takiego zdania nb 268–272
29. Jakich przekształceń należy dokonać, aby ze zdania: „Każdy występek jest przestępstwem”
otrzymać zdanie: „Niektóre nie-występki nie są przestępstwami”?
A. obwersja, konwersja, kontrapozycja nb 276, 274, 278
B. kontrapozycja, konwersja, obwersja nb 277, 275, 276
C. kontrapozycja, obwersja, konwersja nb 277, 276, 275
D. konwersja, obwersja, konwersja nb 275, 276, 274
30. Jakich przekształceń należy dokonać, aby po dokonaniu dwukrotnego przekształcenia ze
zdania: „Żadne postanowienie sądu o przedterminowym zwolnieniu nie jest wyrokiem”
otrzymać zdanie „Niektóre nie-postanowienia sądu o przedterminowym zwolnieniu nie są nie-
wyrokami”?
A. obwersja, kontrapozycja nb 276, 278
B. kontrapozycja, konwersja nb 278, 274–275
C. obwersja, konwersja nb 276, 274
D. konwersja, kontrapozycja nb 274, 278
31. Jakich przekształceń należy dokonać, aby ze zdania: „Tylko pełnoletni uzyskują prawo jazdy”
otrzymać zdanie: „Żaden nie-pełnoletni nie uzyskuje prawa jazdy”?
A. kontrapozycja, konwersja, obwersja nb 267, 277, 276
B. konwersja, kontrapozycja, obwersja nb 267, 275, 277–278, 276
C. obwersja, konwersja, kontrapozycja nb 267, 276, 274, 278
D. kontrapozycja, obwersja, konwersja nb 267, 277, 276, 274
32. Jakich przekształceń należy dokonać, aby ze zdania: „Żaden nie-prawnik nie jest nie-sędzią”
otrzymać zdanie: „Niektórzy prawnicy nie są sędziami”?
A. obwersja, konwersja, obwersja nb 276, 275, 276
B. konwersja, obwersja, konwersja nb 274, 276, 274
C. konwersja, kontrapozycja nb 274, 278
D. konwersja, obwersja, konwersja, obwersja nb 274, 276, 275, 276
33. Jakich przekształceń należy dokonać, aby zdanie: „Żadna ustawa nie jest nie-aktem norma-
tywnym” przekształcić w zdanie: „Niektóre ustawy są aktami normatywnymi”?
A. konwersja, obwersja, kontrapozycja nb 274, 276, 277
B. kontrapozycja, konwersja, obwersja nb 278, 274–275, 276
C. obwersja, konwersja, kontrapozycja nb 276, 275, 277–278
D. obwersja, konwersja, inwersja nb 276, 275, 279–280
34. Jakich przekształceń należy dokonać, aby po dwukrotnym przekształceniu ze zdania: „Żaden
adwokat nie jest sędzią” otrzymać zdanie: „Niektórzy nie-sędziowie są adwokatami”?
A. obwersja, konwersja nb 276, 275
B. konwersja, obwersja nb 274, 276
C. kontrapozycja, obwersja nb 278, 276
D. obwersja, inwersja nb 276, 279
35. Fałszywe jest zdanie: „Tylko niektóre motyle są owadami”. Które z podanych niżej zdań są
w związku z tym prawdziwe?
A. Żaden nie-owad nie jest motylem wtedy i tylko wtedy, gdy każdy motyl jest owadem nb 267,
273, 274, 276, 166
B. Bądź niektóre owady są motylami, bądź niektóre nie-owady nie są nie-motylami nb 267, 273,
274, 278, 162
C. Niektóre motyle nie są owadami lub niektóre owady nie są nie-motylami nb 267, 273, 274,
276, 274, 159
D. Żaden owad nie jest motylem albo niektóre motyle są owadami nb 267, 273, 274, 160
36. Fałszywe jest zaprzeczenie zdania sprzecznego do zdania: „Każdy student jest poetą lub żaden
student nie jest poetą”. Które z podanych niżej zdań są w związku z tym prawdziwe?
A. Każdy student jest poetą wtedy i tylko wtedy, gdy żaden student nie jest poetą nb 273,
157
B. Niektórzy studenci są poetami i niektórzy studenci nie są poetami nb 273, 157
C. Niektórzy studenci są poetami wtedy i tylko wtedy, gdy niektórzy studenci nie są poetami
nb 273, 166
D. Bądź każdy student jest poetą, bądź żaden student nie jest poetą nb 273, 162
37. Prawdziwe jest zaprzeczenie zdania sprzecznego do zdania: „Tylko niektóre przestępstwa są wy-
stępkami”. Na podstawie tej informacji można stwierdzić, że prawdziwe są zdania:
A. Każdy nie-występek jest nie-przestępstwem nb 267, 273, 277
B. Niektóre nie-występki są przestępstwami nb 267, 273, 274, 276
C. Niektóre przestępstwa nie są nie-występkami nb 267, 273, 276
D. Nieprawda, że każde przestępstwo jest występkiem i nieprawda, że żadne przestępstwo nie
jest występkiem nb 267, 273, 157
38. Fałszywe jest zdanie sprzeczne względem zdania: „Tylko niektóre orzeczenia są wyrokami”.
Na podstawie tej informacji możemy stwierdzić, że prawdziwe są zdania:
A. Tylko wyroki są orzeczeniami lub niektóre nie-wyroki nie są nie-orzeczeniami nb 267, 273,
278, 159
B. Niektóre wyroki są orzeczeniami i nieprawda, że niektóre orzeczenia nie są wyrokami nb 267,
273, 274, 157
C. Żaden wyrok nie jest orzeczeniem lub każde orzeczenie jest wyrokiem nb 267, 273, 274, 159
D. Niektóre nie-wyroki są orzeczeniami i niektóre wyroki są orzeczeniami nb 267, 273, 274,
276, 157
39. Który z podanych niżej wniosków wynika logicznie z następujących przesłanek (niezależnie od
kolejności ich wypowiedzenia): „Żaden żołnierz nie jest posłem” i „Niektórzy inżynierowie są
posłami”:
A. Niektórzy nie-żołnierze nie są nie-inżynierami nb 278, 292–295
B. Niektórzy inżynierowie są nie-żołnierzami nb 276, 292–295
C. Niektórzy żołnierze są inżynierami nb 274, 292–295
D. Niektórzy nie-żołnierze są inżynierami nb 274, 276, 292–295
40. Co wynika z tych przesłanek (niezależnie od kolejności ich wypowiedzenia): „Każda spółka
akcyjna jest osobą prawną”, „Żadna spółka akcyjna nie jest osobą fizyczną”:
A. Niektóre osoby fizyczne nie są osobami prawnymi nb 292–295
B. Żadna osoba fizyczna nie jest osobą prawną nb 292–295
C. Każda osoba prawna jest osobą fizyczną nb 292–295
D. Niektóre osoby prawne nie są osobami fizycznymi nb 292–295
41. Jakiego rodzaju zdaniem jest przesłanka większa w poprawnym trybie sylogistycznym,
jeżeli przesłanka mniejsza jest zdaniem szczegółowo-twierdzącym, a wniosek jest zdaniem
szczegółowo‍‑przeczącym:
A. ogólno-twierdzącym nb 292–295
B. ogólno-przeczącym nb 292–295
C. szczegółowo-przeczącym nb 292–295
D. nie ma takiej przesłanki nb 292–295
42. Uzupełnij wniosek w poprawnym trybie sylogistycznym o przesłankach (niezależnie od ko-

lejności ich wypowiedzenia): „Żaden prokurator nie jest sędzią” i „Niektórzy prawnicy są sę-
dziami”:
A. Niektórzy prokuratorzy nie są prawnikami 292–295
B. Niektórzy prawnicy nie są prokuratorami nb 292–295
C. Tryb nie da się uzupełnić nb 292–295
D. Niektórzy prawnicy są nie-prokuratorami nb 292–295
43. Co wynika z tych przesłanek: „Tylko student prawa jest osobą uprawnioną do zdawania egza-
minu z logiki w dniu 31.01.2019 r. w Auditorium Maximum”, „Żaden student prawa nie jest
osobą nieposiadającą świadectwa dojrzałości”?
A. Żadna osoba nieposiadająca świadectwa dojrzałości nie jest osobą uprawnioną do zdawania
egzaminu z logiki w dniu 31.01.2019 r. w Auditorium Maximum nb 292–295
B. Żadna osoba uprawniona do zdawania egzaminu z logiki w dniu 31.01.2019 r. w Auditorium

Maximum nie jest osobą nieposiadającą świadectwa dojrzałości nb 292–295
C. Niektóre osoby nieposiadające świadectwa dojrzałości nie są osobami uprawnionymi do zda-
wania egzaminu z logiki w dniu 31.01.2019 r. w Auditorium Maximum nb 292–295
D. nic nie wynika nb 292–295
44. Mamy dwie przesłanki: „Żaden adwokat nie jest nie-prawnikiem” i przesłankę będącą zdaniem
sprzecznym do zdania: „Niektórzy sędziowie są adwokatami”. Co wynika z tych przesłanek nie-
zależnie od kolejności ich wypowiedzenia?
A. Każdy sędzia jest prawnikiem nb 268, 292–295
B. Nic nie wynika nb 268, 292–295
C. Niektórzy prawnicy są sędziami nb 268, 292–295
D. Niektórzy prawnicy nie są sędziami nb 268, 292–295
45. Uzupełnij przesłankę w następującym wnioskowaniu entymematycznym: „Niektóre wykro-

czenia nie są występkami, bo żadne wykroczenie nie jest przestępstwem”:
A. Każdy występek jest przestępstwem nb 300, 292–295
B. Żaden występek nie jest przestępstwem nb 300, 292–295
C. Niektóre występki są przestępstwami nb 300, 292–295
D. Niektóre występki nie są przestępstwami nb 300, 292–295
46. Określ pierwszą (większą) przesłankę brakującą w sylogizmie, który musi być poprawny for-
malnie i materialnie:
???
Każdy adwokat jest prawnikiem
Niektórzy prawnicy nie są sędziami
A. Żaden sędzia nie jest adwokatem nb 292–295
B. Żaden adwokat nie jest sędzią nb 292–295
C. Niektórzy sędziowie nie są adwokatami nb 292–295
D. Niektórzy adwokaci nie są sędziami nb 292–295
47. Które z podanych niżej zdań może być przesłanką mniejszą, we wnioskowaniu opartym na po-
prawnym trybie sylogistycznym, jeżeli wiemy, że przesłanką większą jest zdanie sprzeczne do
zdania: „Niektórzy notariusze są sędziami”, a konkluzją zdanie: „Niektóre osoby z wyższym wy-
kształceniem nie są notariuszami”:
A. Niektóre osoby z wyższym wykształceniem nie są sędziami nb 268, 292–295
B. Żaden sędzia nie jest osobą z wyższym wykształceniem nb 268, 292–295
C. Niektóre osoby z wyższym wykształceniem są sędziami nb 268, 292–295
D. Niektórzy sędziowie są osobami z wyższym wykształceniem nb 268, 292–295
48. Jaki wniosek wynika z następujących przesłanek:
nie-M a nie-P
nie-M i S
???
A. S i nie-P nb 277, 274, 276, 268, 292–295
B. nie-P o nie-S nb 277, 274, 276, 268, 292–295
C. S a P nb 277, 274, 276, 268, 292–295
D. S e nie-P nb 277, 274, 276, 268, 292–295
49. Jaki wniosek wynika z następujących przesłanek:
tylko nie-P e M
~(S a M)
???
A. ~(S a P) nb 267–278, 292–295
B. nie-P o nie-S nb 267–278, 278, 292–295
C. nie wynika żaden wniosek nb 267–278, 292–295
D. nie-P i S nb 267–278, 274, 276, 292–295
50. Które z podanych niżej wniosków mogą stanowić uzupełnienie słusznego trybu sylogistycz-
nego:
tylko P a M
M o nie-S
???
A. S i P nb 267, 276, 292–295
B. S o nie-P nb 267, 276, 292–295
C. P i S nb 267, 276, 292–295
D. nie-P o nie-S nb 262, 276, 292–295
51. Czy poprawnym uzupełnieniem trybu sylogistycznego:

tylko nie-M e P
nie M e S
???
jest (są) następująca(e) konkluzja(e):
A. nie-P a nie-S nb 267, 274, 276, 292–295
B. S e nie-P nb 267, 274, 276, 292–295
C. S o nie-P nb 267, 274, 276, 292–295
D. P o nie-S nb 267, 274, 276, 292–295
52. Uzupełnij tryb sylogistyczny. Podaj rozwiązania:

PaM
???
nie-P i S
A. M a nie-S oraz S a nie-M nb 274, 276, 292–295
B. S a M oraz M a S nb 274, 276, 292–295
C. M o S oraz S o M nb 274, 276, 292–295
D. nie-M i S nb 274, 276, 292–295
53. Które z podanych niżej przesłanek mogą być przesłanką większą w słusznym trybie sylogi-
stycznym:
???
MaS
SiP
A. P a M nb 292–295
B. M e nie-P nb 276, 292–295
C. P i M nb 292–295
D. M o nie-P nb 276, 292–295
54. Wiemy, że stosunki zakresowe pomiędzy nazwami S, P, M ilustruje następujący wykres Venna:
W powyższej sytuacji prawdziwe są zdania typu:

A. P i S nb 301
B. P i M nb 301
C. S i M nb 301
D. M e P nb 301
Rozdział VIII. Elementy teorii relacji

1. Dana jest relacja „bycia sąsiadem”. Jej dziedzina pozostaje do przeciwdziedziny w stosunku:
A. zamienności nb 309, 324, 314
B. podrzędności nb 309, 324, 317
C. krzyżowania nb 309, 324, 315
D. wykluczania nb 309, 324, 313
2. Określ stosunek zakresowy dziedziny do przeciwdziedziny w relacji „być siostrą”:

A. zamienność nb 309, 314
B. podrzędność nb 309, 317
C. krzyżowanie nb 309, 315
D. wykluczanie nb 309, 313
3. W dowolnej relacji symetrycznej dziedzina tej relacji pozostaje do jej przeciwdziedziny

w stosunku:
A. zamienności lub krzyżowania nb 309, 324, 314, 315
B. podrzędności lub nadrzędności nb 309, 324, 317, 316
C. zamienności lub wykluczania nb 309, 324, 314, 313
D. krzyżowania lub wykluczania nb 309, 324, 315, 313
4. O relacji „bycia córką” można stwierdzić, że jest:

A. relacją tranzytywną, zwrotną, asymetryczną, w której stosunek dziedziny do przeciwdzie-
dziny jest stosunkiem zamienności zakresowej nb 329, 327, 325, 314
B. relacją atranzytywną, azwrotną, nonsymetryczną, w której stosunek dziedziny do przeciw-
dziedziny jest stosunkiem krzyżowania się zakresów nb 330, 328, 326, 315
C. relacją atranzytywną, azwrotną, asymetryczną, w której stosunek dziedziny do przeciwdzie-
dziny jest stosunkiem podrzędności przeciwdziedziny do dziedziny nb 330, 328, 325, 317
D. relacją atranzytywną, azwrotną, asymetryczną, w której stosunek dziedziny do przeciwdzie-
dziny jest stosunkiem krzyżowania się zakresów nb 330, 328, 325, 315
5. O relacjach „bycia potomkiem” (1) oraz „bycia dzieckiem” (2) możemy powiedzieć, że:
A. obie relacje są przechodnie nb 329
B. obie relacje są zwrotne nb 327
C. obie relacje są asymetryczne nb 325
D. w obu relacjach ich dziedziny i przeciwdziedziny wykluczają się nb 313
6. Wskaż relację nonsymetryczną:

A. bycia urażonym przez nb 326
B. x,y(xRy ∧ yRx) ∧ x,y(xRy ∧ ~yRx) nb 326
C. x,y(xRy → ~yRx) nb 325
D. bycia prawnukiem nb 325
7. Czy zapis: x,y,z(xRy ∧ yRz ∧ xRz) ∧ x,y,z(xRy ∧ yRz ∧ ~xRz) oznacza, że:
A. R jest stosunkiem symetrycznym nb 324
B. R jest stosunkiem nonsymetrycznym nb 326
C. R jest stosunkiem atranzytywnym nb 330
D. R jest stosunkiem nontranzytywnym nb 331
8. Cechami relacji charakteryzującej stosunek zakresowy zachodzący między nazwami:

„nie-prawnik” i „nie-adwokaci” są:
A. symetryczność i atranzytywność nb 111, 342
B. symetryczność i tranzytywność nb 111, 342
C. symetryczność i nontranzytywność nb 111, 342
D. nonsymetryczność i nontranzytywność nb 111, 342
9. Czy relacja, która występuje między zakresami nazw: „nieletni” i „nie-nieletni”, jest:
A. asymetryczna i nontranzytywna nb 112, 344
B. nonsymetryczna i nontranzytywna nb 112, 344

C. symetryczna i nontranzytywna nb 112, 344
D. symetryczna i atranzytywna nb 112, 344
10. Relacja, w jakiej pozostają ze sobą zakresy nazw: „Żoliborz” i „Warszawa”, jest relacją:
A. symetryczną, tranzytywną nb 112, 344
B. asymetryczną, nontranzytywną nb 112, 344
C. asymetryczną, atranzytywną nb 112, 344
D. symetryczną, atranzytywną nb 112, 344
11. Relacja, w jakiej pozostają ze sobą zakresy nazw: „nie-adwokat” i „nie-adwokaci”, jest relacją:
A. asymetryczną, nontranzytywną nb 111, 344
B. symetryczną, tranzytywną nb 111, 344
C. symetryczną, nontranzytywną nb 111, 344
D. nonsymetryczną, nontranzytywną nb 111, 344
12. Jakie cechy przypisać możesz relacji, w jakiej pozostają ze sobą zakresy nazw: „dom” i „nie-domy”?
A. symetryczność, przechodniość nb 110, 340
B. symetryczność, nonprzechodniość nb 110, 340
C. asymetryczność, przechodniość nb 110, 340
D. nonsymetryczność, aprzechodniość nb 110, 340
13. Stosunek zakresowy zachodzący pomiędzy nazwami: „nie-akty normatywne” i „ustawa” jest
stosunkiem:
A. symetrycznym, tranzytywnym nb 109, 340
B. asymetrycznym, nontranzytywnym nb 109, 340
C. nonsymetrycznym, nontranzytywnym nb 109, 340
D. asymetrycznym, atranzytywnym nb 109, 340
14. Scharakteryzuj pod względem symetryczności, zwrotności i przechodniości stosunek zacho-

dzący między nazwą „notariusz” a dopełnieniem do uniwersum nazwy „nie-prawnicy”:
A. nonsymetryczny, zwrotny, aprzechodni nb 112, 344
B. symetryczny, azwrotny, nonprzechodni nb 112, 344
C. symetryczny, azwrotny, przechodni nb 112, 344
D. asymetryczny, azwrotny, przechodni nb 112, 344
15. Scharakteryzuj pod względem symetryczności i tranzytywności relację zachodzącą między

stosunkami zakresowymi nazwy „relacja tranzytywna” a dopełnieniem do uniwersum nazwy
„relacja porządkująca”:
A. symetryczna i tranzytywna nb 111, 342
B. asymetryczna i atranzytywna nb 111, 342
C. symetryczna i nontranzytywna nb 111, 342
D. asymetryczna i tranzytywna nb 111, 342
16. Cechami relacji charakteryzującymi stosunek zakresowy między nazwą X i nazwą Y są syme-
tryczność i atranzytywność. Można z tego wysnuć wniosek, że:
A. nazwa X jest nadrzędna zakresowo w stosunku do nazwy Y nb 344
B. nazwa X jest zamienna zakresowo z nazwą Y nb 344
C. zakres nazwy X jest sprzeczny z zakresem nazwy Y nb 344
D. zakres nazwy X pozostaje w odniesieniu do zakresu nazwy Y w stosunku przeciwieństwa
nb 344
17. Między którymi z podanych par nazw zachodzi stosunek zakresowy, będący jednocześnie sto-
sunkiem symetrycznym, azwrotnym i nonprzechodnim?
A. Warszawa – Paryż nb 112, 344
B. prawnik – adwokat nb 109, 340
C. student – nie-student nb 112, 344
D. flaga – chorągiew nb 108, 339
18. Cechami relacji charakteryzującymi stosunek zakresowy między dwiema nazwami są: azwrotność,
symetryczność i nontranzytywność. Które z podanych niżej nazw pozostają w takim stosunku za-
kresowym?
A. student – mieszkaniec Warszawy nb 111, 341
B. student – nie-student nb 112, 344
C. nie-student – nie-drzewo nb 111, 342
D. drzewo – mieszkaniec Warszawy nb 112, 344
19. Która z podanych niżej relacji jest zarazem symetryczna, nonprzechodnia i azwrotna?
A. relacja zachodząca pomiędzy dwiema nazwami przeciwnymi nb 344
B. relacja zachodząca pomiędzy dwiema nazwami podprzeciwnymi nb 342
C. relacja zachodząca pomiędzy dwiema nazwami sprzecznymi nb 344
D. relacja zachodząca pomiędzy dwiema nazwami niezależnymi nb 341
20. Relacja, jaka zachodzi między zakresami nazw: „nie-pies” i „nie-kot”, ma pod względem syme-
tryczności i tranzytywności takie same cechy jak relacja:
A. współprawdziwości dwóch zdań nb 111, 157, 345
B. współfałszywości dwóch zdań nb 111, 163, 349
C. niewspółprawdziwości dwóch zdań nb 111, 162, 348
D. niewspółfałszywości dwóch zdań nb 111, 159, 346
21. Stosunek wynikania dwóch zdań jest stosunkiem:

A. symetrycznym nb 164, 350, 379–384
B. nonsymetrycznym nb 164, 350, 379–384
C. asymetrycznym nb 164, 350, 379–384
D. żadnym z wymienionych nb 164, 350, 379–384
22. Czy związek niewspółprawdziwości dwóch zdań jest relacją:

A. asymetryczną i atranzytywną nb 162, 348
B. symetryczną i nontranzytywną nb 162, 348
C. nonsymetryczną i nontranzytywną nb 162, 348
D. symetryczną i atranzytywną nb 162, 348
23. Relacja, która występuje między zdaniami sprzecznymi, jest relacją:

A. symetryczną i atranzytywną nb 160, 347
B. symetryczną i tranzytywną nb 160, 347
C. asymetryczną i atranzytywną nb 160, 347
D. symetryczną lub nontranzytywną nb 160, 347
24. Określ, jakie cechy ma relacja wyrażona w zdaniu: „Pójdę do kina albo odrobię lekcje”:
A. symetryczna i atranzytywna nb 160, 347
B. nonsymetryczna i tranzytywna nb 160, 347
C. asymetryczna i atranzytywna nb 160, 347
D. symetryczna i tranzytywna nb 160, 347
25. Czy funktor „ani… ani…” tworzy relację:

A. symetryczną i tranzytywną nb 163, 349
B. asymetryczną i tranzytywną nb 163, 349
C. asymetryczną i nontranzytywną nb 163, 349
D. symetryczną i atranzytywną nb 163, 349
26. Czy dysjunkcja jest relacją:

A. symetryczną i nontranzytywną nb 162, 348
B. symetryczną i tranzytywną nb 162, 348
C. asymetryczną i tranzytywną nb 162, 348
D. nonsymetryczną lub nontranzytywną nb 162, 348
27. Przykładem relacji tranzytywnej jest:

A. koniunkcja nb 157, 345
B. binegacja nb 163, 349

C. dysjunkcja nb 162, 348
D. implikacja nb 164, 350
28. Stosunek równościowy to stosunek:

A. symetryczny, przechodni, zwrotny nb 336
B. nonsymetryczny, nonprzechodni, nonzwrotny nb 336
C. asymetryczny, aprzechodni, azwrotny nb 336
D. symetryczny, przechodni, nonzwrotny nb 336
29. Relacja identyczności jest:

A. relacją porządkującą nb 337, 335
B. relacją tożsamości nb 337
C. relacją zachodzącą pomiędzy przedmiotem a nim samym nb 337
D. relacją zachodzącą na przykład między nazwą „auto” i nazwą „ciężarówka” nb 337
30. Relacja zachodząca między autorem „Quo vadis” (X) a Henrykiem Sienkiewiczem (Y) jest:
A. relacją tożsamości nb 337
B. relacją identyczności nb 337
C. relacją, w której każda własność przysługująca X przysługuje Y nb 337
D. relacją porządkującą nb 335
31. Jaka relacja może stanowić podstawę (kryterium) podziału logicznego?
A. przechodnia, asymetryczna, spójna nb 354, 336, 329, 325, 332
B. zwrotna, symetryczna, przechodnia nb 354, 336, 327, 324, 329
C. spójna, azwrotna, przechodnia nb 354, 336, 332, 328, 329
D. asymetryczna, przechodnia nb 354, 336, 325, 329
32. Wskaż relację, która jest zarazem asymetryczna i tranzytywna:

A. x jest rówieśnikiem y nb 324, 327, 329
B. x jest starszy od y nb 325, 328, 329
C. x zna się z y nb 324, 328, 331
D. x podziwia y nb 326, 328, 331
33. Która relacja wprowadza porządek w zbiorze:

A. bycie podobnym do – w zbiorze Polek nb 335
B. bycie mniejszą liczbą – w zbiorze liczb naturalnych nb 335
C. bycie rówieśnikiem – w zbiorze osób w różnym wieku nb 335
D. posiadanie lepszej oceny z egzaminu – w zbiorze 100 osób, które zdały ten egzamin nb 335
34. Wskaż wśród zapisanych niżej symbolicznie cech relacji te, które pozwolą na stwierdzenie, że
relacja R nie jest w danym zbiorze relacją porządkującą:
A. x,y(xRy → yRx) nb 324, 335
B. x(x ∈ Z → xRx) nb 327, 335
C. x,y(xRy → ~yRx) nb 325, 335
D. x,y,z[(xRy ∧ yRz) → xRz] nb 329, 335
35. Zapis: x,y,z(xRy ∧ yRz → ~xRz) oznacza, że:

A. R jest relacją symetryczną nb 324
B. R jest relacją asymetryczną nb 325
C. R jest relacją nonsymetryczną nb 326
D. R jest relacją tranzytywną nb 329
36. W procesie toczącym się przed sądem sędzia wyznaczył kolejność składania zeznań przez
świadków powołanych przez strony. Relacja „bycia zeznającym wcześniej” wyznaczona w tym
zbiorze świadków jest relacją:
A. symetryczną, atranzytywną, nonspójną nb 324, 330, 334
B. asymetryczną, tranzytywną, nonspójną nb 325, 329, 334
C. asymetryczną, tranzytywną, spójną nb 325, 329, 332
D. nonsymetryczną, tranzytywną, spójną nb 326, 329, 332
37. Utworzono zbiór Z składający się z dziesięciu zdań w sensie logicznym. W zbiorze tym spójna jest
relacja niewspółfałszywości, a relacja niewspółprawdziwości jest nonspójna. Na podstawie tych
informacji możemy stwierdzić, że:
A. w zbiorze Z są co najmniej dwa zdania prawdziwe nb 332–334
B. w zbiorze Z są co najmniej dwa zdania fałszywe nb 332–334
C. w zbiorze Z relacja współprawdziwości jest nonspójna nb 332–334
D. w zbiorze Z relacja współfałszywości jest nonspójna nb 332–334
38. W zbiorze Z studentów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego określona

została relacja R „studiowania na tym samym roku”. Na podstawie tych informacji możemy
stwierdzić, że:
A. między dziedziną a przeciwdziedziną relacji R zachodzi stosunek krzyżowania lub wyklu-
czania nb 315, 314
B. relacja R jest symetryczna, tranzytywna i spójna w zbiorze Z nb 324, 329, 332
C. relacja R stanowi kryterium podziału logicznego zbioru Z nb 353–359
D. relacja R jest relacją wzajemnie wieloznaczną nb 322
39. Dany jest zbiór Z składający się z siedmiu zdań w sensie logicznym, z których każde ma wartość
logiczną taką samą jak zdanie: „Klasyfikacja to wielostopniowy podział logiczny”. W zbiorze tym
określono relację R, będącą związkiem współprawdziwości dwu zdań. O relacji R można stwier-
dzić, że:
A. stwarza porządek w zbiorze Z nb 364, 157, 345, 335
B. jest relacją posiadającą w tym zbiorze takie same cechy jak stosunek zamienności zakresowej
dwu nazw nb 364, 157, 345, 339
C. jest relacją nonsymetryczną, nontranzytywną i spójną w zbiorze Z nb 364, 157, 345, 326,
331, 332
D. między dziedziną a przeciwdziedziną zachodzi stosunek zamienności nb 364, 157, 345,
314
40. Relacja równościowa R doprowadziła do wyłonienia w zbiorze Z dwóch klas abstrakcji: klasy K1
i klasy K 2. Na podstawie tej informacji można stwierdzić, że:
A. relacja R stworzyła porządek w zbiorze Z nb 354, 336, 335
B. relacja R ma takie same cechy jak relacja niewspółprawdziwości dwóch zdań nb 354, 336,
348
C. między dziedziną i przeciwdziedziną relacji R zachodzi stosunek zamienności nb 354, 336,
319
D. między K1 i K 2 zachodzi stosunek krzyżowania nb 354, 336
41. Klasa abstrakcji jest to:

A. klasa przedmiotów pozostających w stosunku równościowym do jakiegoś przedmiotu tej
klasy nb 354
B. klasa przedmiotów pozostających w stosunku porządkującym do jakiegoś przedmiotu tej
klasy nb 354
C. klasa nazw abstrakcyjnych nb 354
D. klasa nazw nieostrych nb 354
42. Dwie nietożsame klasy abstrakcji wyznaczone w danym zbiorze przez tę samą relację równo-
ściową pozostają do siebie w stosunku:
A. zamienności lub podrzędności nb 353–359
B. podrzędności lub krzyżowania nb 353–359
C. krzyżowania lub wykluczania nb 353–359
D. zamienności lub wykluczania nb 353–359
43. Czy klasa abstrakcji wyłoniona przez relację R w zbiorze W złożonym z różnych elementów zawiera:
A. element/elementy dziedziny relacji R nb 353–354, 309
B. element/elementy przeciwdziedziny relacji R nb 353–354, 309
C. elementy zbioru W nb 353–354, 309
D. podzbiór pola relacji R nb 353–354, 309
44. Podzbiór studentów, którzy otrzymali ocenę dostateczną na egzaminie z logiki, wyłoniony
w zbiorze studentów I roku WPiA jest:
A. członem podziału logicznego zbioru studentów WPiA wyłonionym przez relację: „być równym
pod względem oceny z egzaminu z logiki” nb 353–359
B. klasą abstrakcji wyłonioną przez relację „być równym pod względem oceny z egzaminu z lo-
giki” nb 353–359
C. zbiorem w sensie kolektywnym nb 74
D. zbiorem w sensie dystrybutywnym nb 74
45. Poprawny podział logiczny jest:

A. wyczerpujący i rozłączny nb 357–358, 157
B. wyczerpujący lub rozłączny nb 357–358, 159
C. niewyczerpujący bądź nierozłączny nb 357–358, 162
D. niewyczerpujący albo rozłączny nb 357–358, 160
46. Podział dychotomiczny ma następujące właściwości:

A. jest zawsze wyczerpujący nb 362, 357
B. jest zawsze rozłączny nb 362, 358
C. podstawą podziału jest cecha kontradyktoryczna nb 362
D. obejmuje dwie klasy abstrakcji wyłonione na podstawie relacji równościowej nb 362, 354
47. Czy przy prawidłowo dokonanym podziale logicznym:

A. wszystkie dane klasy abstrakcji charakteryzują się tą samą determinantą nb 363
B. podstawę podziału stanowi relacja symetryczna, zwrotna i przechodnia nb 354
C. stosujemy tylko jedną zasadę podziału nb 359
D. całością dzieloną jest zbiór w sensie dystrybutywnym nb 74, 355
48. Determinanty to:

A. konieczne do przyjęcia założenia niezbędne do przeprowadzenia wnioskowania nb 363
B. cechy ogólne, za pomocą których dokonujemy podziałów logicznych nb 363
C. podstawowe twierdzenia rachunku zdań nb 363
D. odmiany cechy ogólnej, za pomocą której dokonujemy podziału logicznego nb 363
49. Dana jest następująca definicja: „Klasyfikacja to podział logiczny”. Taka definicja:
A. jest za szeroka nb 141, 364–365
B. jest za wąska nb 141, 364–365
C. zawiera błąd przesunięcia kategorialnego nb 141, 364–365
D. jest poprawna nb 141, 364–365
50. Koszty sądowe dzielą się na opłaty sądowe i zwrot wydatków, a z kolei opłaty sądowe na wpisy
i opłaty kancelaryjne. To zdanie przedstawia:
A. podział logiczny nb 353–365
B. klasyfikację nb 364–365
C. partycję nb 366
D. typologię nb 367–368
51. Określony zbiór mebli tworzą meble reprezentujące styl chippendale, meble reprezentujące styl art
déco, meble reprezentujące styl biedermeier oraz meble eklektyczne. Mamy tutaj do czynienia z:
A. podziałem logicznym sztucznym nb 361
B. partycją nb 366
C. typologią nb 367–368
D. klasyfikacją nb 364–365
D. partycją nb 366
52. Kodeks cywilny składa się z księgi pierwszej zatytułowanej „Część ogólna”, księgi drugiej zaty-
tułowanej „Własność i inne prawa rzeczowe”, księgi trzeciej zatytułowanej „Zobowiązania” oraz
księgi czwartej zatytułowanej „Spadki”. Jest to przykład:
A. podziału logicznego nb 355–363
B. klasyfikacji nb 364
C. partycji nb 366
D. typologii nb 367–368
53. Partycją jest:

A. podział ludzi ze względu na posiadane wykształcenie nb 366
B. podział polityków ze względu na przynależność partyjną nb 366
C. podział książek ze względu na język nb 366
D. podział sądu na wydziały nb 366
Rozdział IX. Uzasadnianie twierdzeń

1. Postulat krytycyzmu polega na:
A. odrzucaniu przesłanek entymematycznych we wnioskowaniu dedukcyjnym nb 369, 385
B. przyjmowaniu za prawdziwe zdań należycie uzasadnionych nb 369, 206
C. przyjmowaniu wnioskowania za poprawne tylko wtedy, gdy pomiędzy przesłanką i wnios
kiem w tym wnioskowaniu zachodzi stosunek wynikania logicznego nb 369, 384
D. odrzucaniu wnioskowań obarczonych błędem formalnym nb 369
2. Jaki związek zachodzi między zdaniami: „Jeżeli Jan jest starszy od Piotra, to Piotr jest młodszy
od Jana”?
A. tetyczny nb 383
B. analityczny nb 380
C. przyczynowo-skutkowy nb 381
D. żaden nb 380–384
3. Prawdziwość przesłanek przesądza o prawdziwości wniosku przy:

A. wnioskowaniu dedukcyjnym nb 393–398
B. indukcji niezupełnej nb 404
C. wnioskowaniu przez analogię nb 417
D. indukcji zupełnej nb 399
4. Dowodząc, można popełnić błąd:

A. materialny nb 395, 427
B. formalny nb 395, 428
C. petitio principii nb 395, 436
D. ignoratio elenchi nb 395, 435
5. Ignoratio elenchi to:

A. nieznajomość tezy dowodzonej nb 435
B. błędne koło w dowodzeniu nb 437
C. inna nazwa argumentum ad hominem nb 457
D. błąd, który można popełnić, dowodząc nb 395–397
6. Które z praw wykorzystuje się w dowodzie niewprost?

A. modus ponendo ponens nb 397, 210
B. modus tollendo tollens nb 397, 211
C. modus tollendo ponens nb 397, 212
D. modus ponendo tollens nb 397, 213
7. Sprawdzanie jest:
A. rozumowaniem polegającym na poszukiwaniu następstw dla zdania wątpliwego nb 400, 403
B. rodzajem wnioskowania przez analogię nb 400, 403
C. zawsze pewną (niezawodną) metodą rozumowania nb 400, 403
D. metodą rozumowania mającą czasami niezawodny charakter nb 400, 403
8. Sprawdzanie negatywne jest:

A. rozumowaniem o charakterze zawodnym nb 400
B. rozumowaniem wykorzystującym prawo podwójnego przeczenia nb 400

C. rozumowaniem o charakterze niezawodnym nb 400
D. rozumowaniem wykorzystującym modus tollendo tollens nb 400
9. Indukcja zupełna:
A. jest szczególnym przypadkiem wnioskowania przez analogię nb 399
B. jest wnioskowaniem niezawodnym nb 399
C. wykorzystuje zbiór przesłanek jednostkowych obejmujących wszystkie jednostki danego ro-
dzaju nb 399
D. jest wnioskowaniem zawodnym nb 399
10. Przy wnioskowaniu przez indukcję niezupełną można popełnić błąd:

A. formalny nb 428
B. materialny nb 427
C. materialny i formalny nb 427–428
D. przesunięcia kategorialnego nb 141
11. „Skoro Warszawa liczy ponad 1 milion mieszkańców, a także Berlin, Paryż, Londyn i Rzym liczą
ponad 1 milion mieszkańców, to również i Madryt liczy ponad 1 milion mieszkańców”. Powyższe
rozumowanie jest przykładem wnioskowania:
A. dedukcyjnego nb 393–398
B. indukcyjnego nb 399, 404–416
C. zawodnego nb 401
D. przez analogię nb 417
12. Jaka relacja zachodzi między przesłanką a wnioskiem przy wnioskowaniu przez analogię?
A. relacja wynikania wniosku z przesłanki nb 417
B. relacja sprzeczności nb 417
C. relacja przeciwieństwa nb 417
D. relacja wynikania przesłanki z wniosku nb 417
13. Na podstawie zbadania kilku jednostek zbiorowości stwierdzono, że każda z badanych jednostek
posiada własność „P”. Na tej podstawie wysnuto wniosek, że kolejna niezbadana jednostka po-
siada własność „P”. Mamy tutaj do czynienia z:
A. indukcją enumeracyjną zupełną nb 399
B. indukcją enumeracyjną niezupełną nb 404
C. sprawdzaniem pozytywnym nb 403
D. wnioskowaniem przez analogię nb 417
14. Które spośród wymienionych niżej rodzajów wnioskowań są wnioskowaniami niezawodnymi?

A. dowodzenie wprost i dowodzenie niewprost nb 395–397
B. indukcja zupełna nb 399
C. tłumaczenie nb 402
D. sprawdzanie negatywne nb 400
15. Wskaż wnioskowania uprawdopodobniające, zawodne:

A. dowodzenie niewprost nb 397
B. indukcja niezupełna nb 404
C. indukcja statystyczna nb 405–416
D. sprawdzanie pozytywne nb 403
16. Wnioskowania niezawodne to:

A. wnioskowanie dedukcyjne, indukcja enumeracyjna zupełna, sprawdzanie negatywne
nb 393–398, 399, 400
B. indukcja enumeracyjna zupełna, dowodzenie, sprawdzanie negatywne nb 399, 395–397, 400
C. indukcja enumeracyjna niezupełna, indukcja statystyczna, tłumaczenie nb 404, 405–416,
402
D. sprawdzanie pozytywne, indukcja eliminacyjna Milla, wnioskowanie przez analogię nb 403,
418–424, 417
17. Dane jest następujące wnioskowanie: „Jeżeli Jan popełnił zbrodnię lub występek, to popełnił
czyn karalny”, a zatem „Jeżeli Jan nie popełnił zbrodni i nie popełnił występku, to nie po-
pełnił czynu karalnego”. Wnioskowanie to:
A. jest oparte na prawie logicznym nb 429, 174–176
B. nie jest egzemplifikacją tautologii nb 429, 174–176
C. jest obarczone błędem zanegowania poprzednika nb 430
D. jest oparte na prawie dylematu konstrukcyjnego prostego nb 429, 229
18. Wnioskowanie poniższe: „Jeżeli Jan popełnił przestępstwo rozboju, to Jan został ukarany. Jan
został ukarany, zatem Jan popełnił przestępstwo rozboju”:
A. przebiega zgodnie z prawem logicznym modus ponendo ponens nb 430, 210
B. zawiera błąd formalny nb 430, 428
C. zawiera błąd stwierdzenia poprzednika w oparciu o następnik nb 429
D. zawiera błąd zanegowania poprzednika nb 430
19. Miarą prawdopodobieństwa aposteriorycznego jest:

A. liczba p ∈ [0,1] nb 389
B. wartość logiczna zdania stwierdzającego wystąpienie zdarzenia nb 388, 389
C. granica ciągu liczbowego nb 389
D. liczba odzwierciedlająca siłę przekonania, z jaką osoba uznaje twierdzenie o wystąpieniu
zdarzenia w przyszłości za prawdziwe nb 389, 390
20. Prawdopodobieństwo logiczne:

A. odnosi się do zdarzeń prostych nb 391
B. odnosi się do zdań nb 391
C. orzeka o prawdziwości zdania A pod warunkiem prawdziwości zdania B przy założeniu, że
zdanie B jest prawdziwe przynajmniej w jednym przypadku (sytuacji) nb 391
D. jego miarą jest liczba mieszcząca się w przedziale [0,1] nb 391
21. Stosunek zakresowy nazwy „prawdopodobieństwo psychologiczne” i nazwy „prawdopodobień-

stwo logiczne” to:
A. krzyżowanie się nb 390–391
B. nadrzędność nb 390–391
C. sprzeczność nb 390–391
D. wykluczanie nb 390–391
22. O pomiarze statystycznym możemy powiedzieć, że:

A. dotyczy określonej badanej cechy występującej u jednostek badanej zbiorowości nb 410
B. polega na przyporządkowaniu jednostkom zbiorowości statystycznej wielkości liczbowych ze
względu na poziom badanej cechy nb 374
C. zawsze rozpoczyna badanie statystyczne nb 409
D. w jego wyniku otrzymujemy materiał statystyczny nb 412
23. Prawdopodobieństwo poprawności uogólnienia we wnioskowaniu statystycznym zależy od:

A. liczebności próby nb 405–416
B. dokładności (precyzji) uogólnienia nb 405–416
C. stopnia zróżnicowania badanej zbiorowości pod względem badanej cechy nb 405–416
D. przyjętego schematu losowania próby nb 405–416
Rozdział X. Przekazywanie myśli

1. Które z podanych wyrażeń mogą być podstawione za niewiadomą pytania?
A. kategoria syntaktyczna nb 445
B. zielony nb 445
C. ekskomunika nb 445
D. klasa abstrakcji nb 445
2. Jaką rolę odgrywa funkcja zdaniowa: „X jest polskim laureatem Pokojowej Nagrody Nobla” w od-
niesieniu do pytania: „Kto jest polskim laureatem Pokojowej Nagrody Nobla?”?
A. danej pytania nb 445
B. partykuły pytania nb 440
C. założenia pozytywnego nb 446
D. założenia negatywnego nb 446
3. „Która z drużyn piłkarskich była mistrzem Polski w 2016 r.: Wisła Kraków czy Legia Warszawa?”
Powyższe pytanie jest pytaniem:
A. rozstrzygnięcia nb 444, 448
B. dopełnienia nb 444
C. zamkniętym nb 442
D. otwartym nb 443
4. „Kto jest lepszym skoczkiem narciarskim: Maciej Kot czy Kamil Stoch?” Powyższe pytanie jest
pytaniem:
A. otwartym lub rozstrzygnięcia nb 443, 444, 448, 159
B. zamkniętym i niedopełnienia nb 442, 444, 448, 157
C. zamkniętym albo nierozstrzygnięcia nb 442, 444, 448, 160
D. bądź otwartym, bądź dopełnienia nb 443, 444, 162
5. Jan zapytał kolegę: „Czy Płock, czy Warszawa, czy Radom jest obecnie miastem wojewódzkim?”.
Powyższe pytanie:
A. spełnia pozytywne założenie pytania nb 446
B. spełnia negatywne założenie pytania nb 446
C. jest pytaniem dopełnienia nb 444
D. jest wieloczłonowym pytaniem rozstrzygnięcia nb 448
6. Na pytanie: „Które z polskich miast jest największe?” odpowiedziano: „Poznań jest największym
polskim miastem”. Ta odpowiedź jest odpowiedzią:
A. właściwą nb 445, 447
B. niewłaściwą nb 445
C. całkowitą wprost nb 449
D. całkowitą niewprost nb 449
7. Na pytanie: „Kto jest najlepszym polskim skoczkiem narciarskim?” udzielono odpowiedzi:

„Dawid Kubacki jest najlepszym polskim skoczkiem narciarskim”. Jest to odpowiedź:
A. częściowa lub właściwa nb 449, 445, 159
B. całkowita wprost i właściwa nb 449, 445, 157
C. bądź częściowa, bądź niewłaściwa nb 449, 445, 162
D. właściwa albo całkowita niewprost nb 445, 449, 160
8. Na pytanie: „W którym z europejskich miast odbyły się wybory Miss Świata 2006?” udzielono
odpowiedzi: „Wybory Miss Świata 2006 odbyły się w Warszawie”. Jest to odpowiedź:
A. całkowita niewprost bądź właściwa nb 449, 445, 162
B. niewłaściwa lub całkowita wprost nb 445, 449, 159
C. właściwa albo całkowita wprost nb 445, 449, 160
D. częściowa i całkowita niewprost nb 449, 157
9. Na pytanie „Jaką ocenę otrzymał Jan z egzaminu z logiki?” odpowiedziano: „Jan nie zdał egza-
minu z logiki”. Taka odpowiedź jest:
A. właściwa nb 445
B. całkowita niewprost nb 449
C. częściowa nb 449
D. niewłaściwa nb 445
10. Na pytanie: „Na który dzień wyznaczono termin egzaminu poprawkowego z logiki dla studentów
I roku WPiA UW?” uzyskano odpowiedź: „Termin egzaminu poprawkowego wyznaczono na ma-
rzec”. Taka odpowiedź jest:
B. całkowita wprost nb 449
C. całkowita niewprost nb 449
D. częściowa nb 449
11. Na pytanie „Ilu studentów WPiA UW mieszka w Warszawie?” udzielono fałszywej odpowiedzi:
„W Warszawie mieszka sześciu studentów WPiA UW”. Taka odpowiedź jest:
B. niewłaściwa nb 445
C. całkowita niewprost nb 449
D. częściowa nb 449
12. Argumentum ex concesso to:

A. funkcjonalna dyrektywa wykładni nb 457
B. powoływanie się w procesie sądowym na zeznanie świadka nb 457
C. powoływanie się w dyskusji na przesłanki uznane przez przeciwnika w celu wykazania słusz-
ności tez, na które przeciwnik nie chce się zgodzić nb 457
D. powoływanie się w dyskusji na opinie osób mających złe mniemanie o prawdomówności
przeciwnika nb 457
13. Argumentum ad verecundiam to chwyt erystyczny polegający na:

A. odwołaniu się do groźby użycia przemocy nb 457
B. odwołaniu się do próżności audytorium nb 457
C. odwołaniu się do czynników wywołujących litość nb 457
D. odwołaniu się do autorytetów nb 457
14. Argumentum ad personam to chwyt erystyczny, który polega na odwołaniu się do:
A. interesów materialnych dyskutanta nb 457
B. nieśmiałości nb 457
C. próżności nb 457
D. litości nb 457
15. Stosowanie argumentu ad vanitatem polega na:

A. odwołaniu się do próżności słuchaczy nb 457
B. odwołaniu się do racji merytorycznych nb 457
C. odwołaniu się do groźby użycia przemocy nb 457
D. odwołaniu się do racji przeciwnika nb 457
16. Oskarżony rozpoczął swoje końcowe wystąpienie od pochwał pod adresem sądu, wskazując
w szczególności na sprawiedliwość, inteligencję i doświadczenie przewodniczącego składu
orzekającego. Następnie podkreślił, że występujący w tej sprawie prokurator w czasie studiów
otrzymał ocenę niedostateczną z prawa karnego i w związku z tym mogą pojawić się wątpli-
wości co do jego kompetencji. Na zakończenie przedstawił swoją trudną sytuację finansową,
zawodową i zdrowotną. Zaznaczył też, że surowa kara byłaby ogromną dolegliwością nie tylko
dla niego, ale i dla jego rodziny: bezrobotnej żony i czwórki dzieci. Wskaż, jakich chwytów ery-
stycznych użyto w tym wystąpieniu:
A. argumentum ex concesso nb 457
B. argumentum ad misericordiam nb 457
C. argumentum ad personam nb 457
D. argumentum ad vanitatem nb 457
17. W czasie przedwyborczej debaty politycznej odbywającej się na rynku jednego z małych miast
kandydat partii A (pan X), występując tuż po kandydacie partii B, zasygnalizował, że jego przed-
mówca otrzymywał w czasie studiów gorsze od niego oceny, co jednoznacznie wskazuje, która
partia jest gorsza. Pan X w swojej wypowiedzi ciągle podkreślał, że ludzie tak inteligentni, pra-
cowici i uczciwi, jak przysłuchujący się debacie, zasługują na znacznie lepsze rządy niż te, które
mieliśmy w ostatnich latach. Zadeklarował także, że po dojściu do władzy partia A obniży po-
datki i równocześnie zwiększy świadczenia socjalne, co spowoduje, że znacznemu polepszeniu
ulegnie sytuacja finansowa wszystkich obywateli. Wskaż, jakich chwytów erystycznych użyto
w tym wystąpieniu:
A. argumentum ad baculum nb 457
B. argumentum ad crumenam nb 457
C. argumentum ad vanitatem nb 457
D. argumentum ad personam nb 457
18. Pewien młody, rozpoczynający karierę sportowiec napisał do prezesa jednej ze znanych spółek
następujący list:
„Wielce Szanowny Panie Prezesie,
zwracam się z uprzejmą prośbą o zawarcie ze mną umowy sponsorskiej i tym samym udzie-
lenie mi finansowego wsparcia, niezbędnego do rozwoju mojej kariery sportowej. Wyrażam na-
dzieję, że Pan Prezes, jako osoba znana ze swej dobroci, mądrości i hojności, zechce wspomóc
mnie w ten sposób. Byłoby to też potwierdzenie dotychczasowego obrazu kierowanej przez Pana
Spółki, która powszechnie odbierana jest jako mecenas sportu i przyjaciel młodzieży.
Pozwalam sobie także zauważyć, że zainwestowanie we mnie obecnie niewielkich kwot może
w przyszłości przynieść Spółce i Panu osobiście znaczące korzyści finansowe. Jeżeli kiedyś zo-
stanę mistrzem świata (co jest prawdopodobne), to sponsor tak wybitnego sportowca z pewno-
ścią będzie mógł liczyć na pomnożenie swoich zysków.
Wierzę, że Pan Prezes nie odrzuci mojej prośby. W przeciwnym wypadku strasznie bym się
zestresował, a nawet popadł w depresję. Na samą myśl o tym robi mi się bardzo smutno i łzy
napływają mi do oczu.
Z wyrazami szacunku
Jan Sportowiec”
Jakich argumentów użyto w tym liście?
A. argumentum ad baculum nb 457
B. argumentum ad crumenam nb 457
C. argumentum ad misericordiam nb 457
D. argumentum ad vanitatem nb 457
19. Pewien student po otrzymaniu ocen niedostatecznych z egzaminu z logiki w obu terminach skie-
rował do Dziekana następujące podanie:
„Wielce Czcigodny Panie Dziekanie,
zwracam się z uniżoną prośbą o wyrażenie zgody na zdawanie przeze mnie egzaminu komisyj-
nego z logiki.
Wyjaśniam, że niezdanie egzaminów z logiki odbieram jako kolejne ogniwa w łańcuchu nie-
szczęść tworzących moje smutne i pechowe życie. Do matury mieszkałem w małej wiosce po-
łożonej w nieprzyjaznej ludziom górskiej dolinie. Nie dość, że do szkoły miałem pod górkę, to
codziennością było dla mnie borykanie się z powodziami, lawinami, niedźwiedziami czy śwista-
kami. Miałem nadzieję, że rozpoczęcie studiów odmieni mój żałosny los. Niestety, rzeczywistość
znacząco różniła się od moich wyobrażeń. Spośród innych studentów nikt mnie nie lubi i nie
rozumie. Również w oczach osób egzaminujących nie zauważyłem sympatii czy litości. Jakżeż
więc w takich warunkach mogłem zdać egzamin?
Wierzę jednak głęboko, że u Pana Dziekana znajdę wreszcie zrozumienie. Jestem przekonany, że
osoba, którą uważam za wzorzec sprawiedliwości, przychyli się do mojej prośby.
Z wyrazami szacunku i podziwu
Jan Student”
Jakich argumentów użyto w tym podaniu?
A. argumentum ad vanitatem nb 457
B. argumentum ad invidiam nb 457
C. argumentum ad misericordiam nb 457

D. argumentum ad baculum nb 457
20. Jaki błąd popełniono w następującej wypowiedzi: ,,Obrońca oskarżonego odwołał się od orze-
czenia sądu, który ukarał go grzywną”?
A. błąd myślenia figuralnego nb 461
B. błąd amfibologii nb 463
C. błąd ekwiwokacji nb 459
D. błąd przesunięcia kategorialnego nb 141
21. Jakim błędem jest obciążona wypowiedź: „Piotr nie odróżnia dobermana i jamnika od
siebie”?
A. ekwiwokacji nb 459
B. figuralnego myślenia nb 461
C. amfibologii nb 436
D. ani ekwiwokacji, ani niedopowiedzenia kwantyfikacji nb 459, 465, 163
22. Błąd amfibologii dotyczy:

A. składni wypowiedzi nb 463
B. zwrotów wieloznacznych ze względu na składnię nb 463
C. dosłownego rozumienia zwrotów obrazowych nb 461
D. logomachii nb 455
23. Błąd myślenia figuralnego polega na:

A. stosowaniu skrótów myślowych nb 461
B. dosłownym rozumieniu zwrotów obrazowych nb 461
C. użyciu homonimu w wielu znaczeniach w jednej wypowiedzi nb 459
D. stworzeniu wypowiedzi wieloznacznej ze względu na składnię nb 463
24. Dosłowne rozumienie zwrotu obrazowego to błąd:

A. amfibologii nb 461, 463
B. materialny nb 461, 427
C. nieadekwatności nb 461, 141
D. ekwiwokacji nb 461, 459
25. Logomachia to:

A. jałowy spór słowny nb 455
B. koncepcja uznająca za podstawowy cel retoryki perswazję nb 454
C. ogół związków zachodzących między zdaniami z kwadratu logicznego nb 268
D. wyróżnienie części składowych całości nb 366
Rozdział XI. Wypowiedzi oceniające, normatywne i modalne

1. Zbiór zachowań adresatów norm, które regulowane są przez tę normę, nazywamy:
A. zakresem normowania normy nb 482
B. zakresem zastosowania normy nb 480
C. zakresem normowania lub zastosowania normy nb 482, 480, 159
D. ani zakresem normowania, ani zakresem zastosowania normy nb 482, 480, 163
2. Zwrot „norma N obowiązuje” jest zdaniem prawdziwym w ujęciu behawiorystycznym, gdy:

A. norma została ustanowiona przez prawodawcę w ramach posiadanych kompetencji
nb 486
B. norma wyznacza adresatowi postępowanie oceniane pozytywnie w świetle przyjętego sys-
temu ocen nb 486
C. norma jest stosowana praktycznie w istotnej liczbie przypadków nb 486
D. adresat normy został określony przy użyciu nazwy indywidualnej nb 479, 76
3. Funktory modalne charakteryzują się tym, że:

A. są funktorami intensjonalnymi nb 490, 66, 150
B. są jednoargumentowe nb 490
C. są określone na argumentach nazwowych nb 490
D. są określone na argumentach zdaniowych nb 490
4. O funktorach modalnych możemy stwierdzić, że:

A. są funktorami nieprawdziwościowymi nb 490, 66, 150
B. jest to rodzaj funktorów prawdziwościowych nb 490, 65, 151
C. argumentem funktora modalnego jest zdanie proste lub złożone nb 490
D. argumentem funktora modalnego może być predykat jednoargumentowy z odnoszącym się
do niego termem nb 490
5. Wypowiedź: „musi być tak, że ~z” jest zdaniem prawdziwym w interpretacji logicznej. Które
z podanych wypowiedzi są w związku z tym prawdziwe?
A. może być tak, że z, i może być tak, że ~z nb 496–498
B. musi być tak, że z nb 496–498
C. może być tak, że ~z przy jednostronnym rozumieniu możliwości nb 496–498
D. może być tak, że z przy dwustronnym rozumieniu możliwości nb 496–498
6. W jednostronnej interpretacji logicznej prawdziwym zdaniem jest wypowiedź modalna: „może

być tak, że z”. Które z podanych wypowiedzi będą w tej interpretacji prawdziwe?
A. musi być tak, że z nb 496–497
B. może być tak, że ~z nb 496–497
C. (musi być tak, że z) ∨ (musi być tak, że ~z) nb 496–497
D. ~(musi być tak, że ~z) nb 496–497
7. Jaka relacja zachodzi pomiędzy zdaniami: „musi być tak, że z” i „może być tak, że ~z” w przy-
padku interpretacji jednostronnej?
A. przeciwieństwa nb 496–497
B. sprzeczności nb 496–497
C. zawsze prawdziwa jest dysjunkcja tych zdań nb 496–497
D. zawsze fałszywa jest koniunkcja tych zdań nb 496–497
8. Wskaż parę zdań związanych związkiem przeciwieństwa w sytuacji, w której wiadomo, że

chodzi o jednostronne rozumienie zwrotu „może być tak, że z”:
A. może być tak, że z – może być tak, że ~z nb 496–497
B. musi być tak, że z – może być tak, że ~z nb 496–497
C. może być tak, że z – musi być tak, że ~z nb 496–497
D. musi być tak, że z – może być tak, że z nb 496–497
9. W przypadku interpretacji dwustronnej zwrotu: „może być tak, że z” spośród trzech zdań: „musi
być tak, że z”, „musi być tak, że ~z” oraz „może być tak, że z i może być tak, że ~z”:
A. tylko jedno zdanie jest prawdziwe, a pozostałe dwa fałszywe nb 498
B. dwa zdania są fałszywe i nie można określić wartości logicznej trzeciego zdania nb 498
C. nieprawda, że tylko jedno zdanie jest prawdziwe, a pozostałe falszywe nb 498
D. wszystkie trzy zdania są fałszywe nb 498
10. W interpretacji logicznej dwustronnej zwrot: „może być tak, że z” jest zdaniem prawdziwym.
Wskaż, które z podanych niżej wyrażeń są w związku z tym również zdaniami prawdzi-
wymi:
A. musi być tak, że z lub musi być tak, że ~z nb 498
B. musi być tak, że z albo musi być tak, że ~z nb 498
C. bądź może być tak, że z, bądź może być tak, że ~z nb 498
D. jeżeli musi być tak, że z, to może być tak, że ~z nb 498
11. W interpretacji logicznej prawdziwa jest wypowiedź: „Ustanowienie hipoteki musi być wpisane
do księgi wieczystej”. Jaką wartość logiczną ma wypowiedź: „Ustanowienie hipoteki może być
wpisane do księgi wieczystej” przy jednostronnym rozumieniu możliwości, a jaką przy rozu-
mieniu dwustronnym?
A. jest prawdziwe w obu sytuacjach nb 496–498
B. jest fałszywe w obu sytuacjach nb 496–498
C. jest prawdziwe przy jednostronnym rozumieniu możliwości, a fałszywe przy rozumieniu
dwustronnym nb 496–498
D. jest fałszywe przy jednostronnym rozumieniu możliwości, a prawdziwe przy rozumieniu
12. Po dokonaniu interpretacji logicznej okazało się, iż zdanie: „Martyna może nie wygrać rajdu
Dakar” jest prawdziwe. Jaką wartość logiczną ma w związku z tym zdanie: „Martyna musi wygrać
rajd Dakar” przy jednostronnym rozumieniu możliwości, a jaką przy rozumieniu dwustronnym?
13. Po dokonaniu interpretacji logicznej okazało się, że wypowiedź: „Jan musi pojechać do Paryża”
ma taką samą wartość logiczną, jak wypowiedź: „Jan musi nie pojechać do Paryża”. Jaką war-
tość logiczną ma w związku z tym zdanie: „Jan może pojechać do Paryża” przy jednostronnym
rozumieniu możliwości, a jaką przy rozumieniu dwustronnym?
14. W interpretacji logicznej jednostronnej zdaniem prawdziwym jest wypowiedź modalna: „Człon-
kiem zarządu może być osoba fizyczna”. Które z podanych niżej wypowiedzi są w takiej sytuacji
zawsze prawdziwe?
A. Członkiem zarządu może być osoba fizyczna nb 496–498
B. Musi być tak, że członkiem zarządu jest osoba fizyczna nb 496–498
C. Musi nie być tak, że członkiem zarządu jest osoba fizyczna nb 496–498
D. Może być tak, że członkiem zarządu jest osoba fizyczna, lub może nie być tak, że członkiem
zarządu jest osoba fizyczna nb 496–498
15. Prawdziwe jest zdanie: „Bolek jest wyższy od Lolka”. W związku z tym, jaką wartość logiczną
ma zdanie: „Lolek może być niższy od Bolka” w interpretacji logicznej przy jednostronnym rozu-
mieniu możliwości, a jaką przy rozumieniu dwustronnym?
A. jest prawdziwe w obu przypadkach nb 496–498
B. jest fałszywe w obu przypadkach nb 496–498
D. jest prawdziwe przy dwustronnym rozumieniu możliwości, a fałszywe przy rozumieniu
jednostronnym nb 496–498
16. Które z podanych niżej zależności są tautologiami zarazem w jednostronnej i w dwustronnej in-
terpretacji logicznej wypowiedzi modalnych?
A. A(z) → [~M(z) ∧ M(~z)] nb 496–498
B. A(z) / A (~z) nb 496–498
C. A(z) → ~M(z) nb 496–498
D. M(z) → M(~z) nb 496–498
17. Zdaniem przeciwnym w interpretacji tetycznej do zdania typu „x musi czynić c” jest zdanie:
A. x musi nie czynić c nb 499–508
B. x nie musi czynić c i x nie musi nie czynić c nb 499–508

C. x nie musi czynić c nb 499–508
D. x nie musi nie czynić c nb 499–508
18. Wskaż zdanie przeciwne do zdania Incx:

A. Oncx nb 499–508
B. Nncx nb 499–508
C. Fncx nb 499–508
D. Dncx nb 499–508
19. O danym czynie c wiadomo, że jest fakultatywny, ale nie jest indyferentny. Które z podanych
niżej zdań są w związku z tym prawdziwe?
A. Czyn c jest nakazany lub nie jest dozwolony nb 499–508
B. Czyn c jest przedmiotem obowiązku prawnego i nie jest nakazany nb 499–508
C. Czyn c jest dozwolony albo zakazany nb 499–508
D. Czyn c nie jest zakazany lub nie jest nakazany nb 499–508
20. O danym czynie c wiadomo, że jest fakultatywny, ale nie jest zakazany. Czy na podstawie tej
informacji można powiedzieć, że:
A. Czyn c jest nakazany lub indyferentny nb 499–508
B. Czyn c nie jest dozwolony i nie jest przedmiotem obowiązku prawnego nb 499–508
C. Czyn c nie jest indyferentny lub nie jest przedmiotem obowiązku prawnego nb 499–508
D. Czyn c jest dozwolony i indyferentny nb 499–508
21. Wiadomo, że czyn c jest nakazany albo dozwolony. Na podstawie tej informacji możemy stwier-
dzić, iż:
A. Czyn c jest przedmiotem obowiązku prawnego lub jest fakultatywny nb 499–508
B. Czyn c jest zakazany i nie jest nakazany nb 499–508
C. Czyn c jest dozwolony i nie jest przedmiotem obowiązku prawnego nb 499–508
D. Czyn c jest nakazany lub nie jest indyferentny nb 499–508
22. O danym czynie c wiadomo, że jest fakultatywny zawsze i tylko wtedy, gdy jest przedmiotem
obowiązku prawnego. Na podstawie tej informacji możemy stwierdzić, że:
A. Czyn c jest dozwolony i nie jest przedmiotem obowiązku prawnego nb 499–508
B. Czyn c jest fakultatywny i nie jest dozwolony nb 499–508
C. Czyn c jest zakazany lub nie jest nakazany nb 499–508
D. Czyn c jest przedmiotem obowiązku prawnego lub nie jest indyferentny nb 499–508
23. Nie jest prawdą, że dany czyn c jest dozwolony albo fakultatywny. Na podstawie tej informacji
możemy stwierdzić, że czyn c:
A. jest zakazany lub nie jest indyferentny nb 499–508
B. jest dozwolony i nie jest przedmiotem obowiązku nb 499–508
C. bądź jest nakazany, bądź nie jest indyferentny nb 499–508
D. jest przedmiotem obowiązku albo jest fakultatywny nb 499–508
24. Wiadomo, że określony niezakazany czyn c nie jest przedmiotem obowiązku prawnego. Na tej
podstawie możemy stwierdzić, że czyn c:
A. jest nakazany i dozwolony nb 499–508
B. jest dozwolony i nie jest nakazany nb 499–508
C. jest indyferentny nb 499–508
D. jest zakazany i fakultatywny nb 499–508
25. Co można prawdziwie powiedzieć o obowiązywaniu innych norm na podstawie informacji, iż

obowiązuje norma dozwalająca poddanie oskarżonego oględzinom zewnętrznym ciała?
A. obowiązuje norma nakazująca poddanie oskarżonego oględzinom zewnętrznym ciała
nb 499–508
B. nie obowiązuje norma zakazująca poddawania oskarżonego oględzinom zewnętrznym ciała
nb 499–508
C. nie obowiązuje norma czyniąca poddanie oskarżonego oględzinom zewnętrznym ciała przed-
miotem obowiązku prawnego nb 499–508
D. obowiązuje norma uznająca poddanie oskarżonego oględzinom zewnętrznym ciała za czyn
indyferentny nb 499–508
26. Co możesz powiedzieć o obowiązywaniu innych norm, jeżeli wiadomo, że obowiązuje norma:
„wolno głośno mówić”, a jednocześnie wiadomo, że mówienie głośno jest przedmiotem obo-
wiązku prawnego?
A. nie obowiązuje norma: „należy mówić głośno” nb 499–508
B. może obowiązywać norma: „wolno nie mówić głośno” nb 499–508
C. nie obowiązuje norma: „wolno nie mówić głośno” nb 499–508
D. może obowiązywać norma: „nie wolno mówić głośno” nb 499–508
27. Co możemy powiedzieć o obowiązywaniu innych norm, jeżeli wiemy, że obowiązują normy:
„wolno palić” i „wolno nie palić”, i wiemy jednocześnie, że obowiązuje norma określająca palenie
jako czyn będący przedmiotem obowiązku prawnego?
A. obowiązuje norma zakazująca palenia i obowiązuje norma nakazująca palenie nb 499–508
B. obowiązuje norma nakazująca palenie i nie obowiązuje norma zakazująca palenia nb 499–
–508
C. nie da się nic powiedzieć, bo sytuacja taka nie może wystąpić nb 499–508
D. nie obowiązuje norma zakazująca palenia, ale obowiązuje norma nakazująca palenie, norma
dozwalająca palenie i norma dopuszczająca fakultatywność palenia nb 499–508
28. Co można powiedzieć o obowiązywaniu innych norm, jeżeli wiadomo, że obowiązuje norma:
„wolno kraść”, a chodzi o dozwolenie jednostronne?
A. obowiązuje norma: „wolno nie kraść” nb 499–508
B. obowiązuje również norma: „należy kraść” nb 499–508
C. nie obowiązuje norma: „nie kradnij” nb 499–508
D. może obowiązywać norma: „należy kraść” nb 499–508
29. Co można powiedzieć o obowiązywaniu innych norm, jeżeli wiadomo, że nie obowiązuje norma
określająca czyn c jako dozwolony, a jednocześnie wiadomo, że czyn c jest przedmiotem obo-
wiązku prawnego?
A. obowiązuje norma określająca czyn c jako nakazany nb 499–508
B. obowiązuje norma określająca czyn c jako zakazany i jednocześnie fakultatywny nb 499–
–508
C. obowiązuje norma określająca czyn c jako indyferentny nb 499–508
D. obowiązuje norma określająca czyn c jako fakultatywny i nie obowiązuje norma określająca
czyn c jako zakazany nb 499–508
30. Wiadomo, że picie kawy z mlekiem nie jest czynem zakazanym i nie jest czynem fakultatywnym.
Które z podanych niżej zdań są w tej sytuacji prawdziwe?
A. picie kawy z mlekiem jest czynem dozwolonym i nie jest czynem zakazanym nb 500–509
B. picie kawy z mlekiem jest czynem indyferentnym lub nie jest czynem fakultatywnym
nb 499–508
C. picie kawy z mlekiem jest czynem nakazanym i nie jest czynem dozwolonym nb 499–508
D. picie kawy z mlekiem jest czynem będącym przedmiotem obowiązku prawnego lub jest
czynem zakazanym nb 499–508
31. Na podstawie informacji, iż obowiązuje norma nakazująca rozwiązywanie krzyżówek, możemy

stwierdzić, że:
A. rozwiązywanie krzyżówek jest czynem dozwolonym i nie jest czynem fakultatywnym
nb 499–508
B. rozwiązywanie krzyżówek jest czynem nakazanym i nie jest czynem zakazanym nb 499–508
C. rozwiązywanie krzyżówek jest czynem fakultatywnym i nie jest czynem indyferentnym
nb 499–508
D. rozwiązywanie krzyżówek jest czynem będącym przedmiotem obowiązku prawnego i nie jest
czynem indyferentnym nb 499–508
32. Fałszywe jest zdanie: „Picie wody mineralnej bądź jest dozwolone, bądź jest przedmiotem
obowiązku”. Na podstawie tej informacji można stwierdzić, że:
A. picie wody mineralnej jest czynem indyferentnym lub nie jest czynem zakazanym nb 499–508
B. picie wody mineralnej jest czynem nakazanym i nie jest czynem indyferentnym nb 499–508
C. picie wody mineralnej jest albo czynem dozwolonym, albo nie jest czynem fakultatywnym
nb 499–508
D. picie wody mineralnej jest czynem fakultatywnym lub jest czynem nakazanym nb 499–508
33. Na podstawie informacji, że zbiórka pieniędzy przez Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy jest
dozwolona i nie jest przedmiotem obowiązku, możemy stwierdzić, że:
A. zbiórka pieniędzy przez Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy nie jest czynem nakazanym
nb 499–508
B. zbiórka pieniędzy przez Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy jest czynem indyferentnym
nb 499–508
C. zbiórka pieniędzy przez Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy nie jest czynem zakazanym
nb 499–508
D. zbiórka pieniędzy przez Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy jest czynem fakultatywnym
nb 499–508
Rozdział XII. Logika w procesie tworzenia i stosowania prawa
Rozdział XIII. Logika w wykładni prawa i wnioskowania prawnicze

1. Stwierdzenie, że badany stan faktyczny jest objęty zakresem zastosowania danej normy prawnej,
jest:
A. etapem w procesie stosowania prawa nb 529–531
B. istotą subsumpcji nb 538
C. przykładem domniemania prawnego nb 536
D. przejawem swobodnej oceny dowodów nb 535
2. Do wykładni sensu largo zaliczamy:

A. dyrektywę głoszącą, że w tekście prawnym nie ma elementów zbędnych nb 542, 549
B. argumentum a rubrica nb 542, 549
C. regułę lex posterior derogat legi priori nb 542, 556
D. argumentum a minori ad maius nb 542, 564
3. Art. 154 § 1 Kodeksu cywilnego brzmi: „Domniemywa się, że mury, płoty, miedze, rowy i inne
urządzenia podobne, znajdujące się na granicy gruntów sąsiadujących, służą do wspólnego
użytku sąsiadów”. Postanowienie to jest przykładem:
A. wypowiedzi w języku prawnym nb 48
B. wypowiedzi w języku prawniczym nb 50
C. domniemania prawnego nb 536
D. odesłania statycznego nb 527
4. Art. 12 ust. 5 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych brzmi: „Wynagrodzenie notariusza za

ogół czynności notarialnych dokonanych przy zawieraniu umowy, o której mowa w ust. 1 wy-
nosi ¼ minimalnego wynagrodzenia za pracę, o którym mowa w ustawie z 10 października
2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę”. Przepis ten jest przykładem odesłania:
A. statycznego nb 527
B. dynamicznego nb 527
C. wewnątrzsystemowego nb 526
D. pozasystemowego nb 528
5. Art. 379 § 1 Kodeksu postępowania karnego brzmi: „Gdy sąd wchodzi na salę lub ją opuszcza,
wszyscy wstają”. Przepis ten:
A. jest sformułowany w języku prawnym nb 48
B. wyraża domniemanie prawne nb 536
C. jest zdaniem w sensie logicznym nb 484

D. ma postać powinnościową nb 514
6. Art. 385 Kodeksu postępowania cywilnego brzmi: „Sąd drugiej instancji oddala apelację, jeżeli
jest ona bezzasadna”. Przepis ten:
A. jest zdaniem w sensie logicznym nb 484
B. jest wypowiedzią w języku prawnym nb 48
C. ma postać powinnościową nb 514
D. ma postać pozornie opisową nb 515
7. Luzy subsumpcji mogą być wynikiem:

A. stosowania zasady swobodnej oceny dowodów nb 538–540
B. występowania nazw nieostrych w tekstach prawnych nb 538–540
C. występowania domniemań prawnych w postępowaniu dowodowym nb 538–540
D. stosowania językowych dyrektyw wykładni nb 538–540
8. Art. 256 Kodeksu postępowania cywilnego brzmi: „Sąd może zażądać, aby dokument w języku
obcym był przełożony przez tłumacza przysięgłego”. Postanowienie to jest przykładem:
A. wypowiedzi w języku prawnym nb 48
B. wypowiedzi w języku prawniczym nb 50
C. domniemania prawnego nb 536
D. definicji legalnej nb 142–146
9. Sylogizm prawniczy charakteryzuje się tym, że:

A. jest uproszczonym modelem procesu stosowania prawa nb 531
B. przesłanką większą jest w nim opis ustaleń co do norm nb 531
C. przesłanką większą jest w nim opis ustaleń co do faktów nb 531
D. przesłanką mniejszą jest w nim decyzja o stosowaniu prawa nb 531
10. Art. 115 § 5 Kodeksu karnego stwierdza: „Mieniem znacznej wartości jest mienie, którego war-
tość w chwili popełnienia czynu zabronionego przekracza 200 000 zł”. Postanowienie to jest
przykładem:
A. reguły kolizyjnej nb 553–557
B. definicji nominalnej i równościowej nb 117, 124
C. niekonstrukcyjnej definicji projektującej nb 121–123
D. wiążącej reguły znaczeniowej w odniesieniu do języka prawnego nb 142–146
11. Art. 4 § 1 pkt 1 Kodeksu spółek handlowych brzmi: „Użyte w Kodeksie określenie «spółka oso-
bowa» oznacza spółkę jawną, spółkę partnerską, spółkę komandytową i spółkę komandytowo
‍‑akcyjną”. Postanowienie to jest przykładem:
A. metaprzepisu nb 146
B. domniemania prawnego nb 536
C. definicji metajęzykowej i klasycznej nb 117, 127
D. definicji projektującej w stylizacji semantycznej nb 121, 131
12. Argumentum a rubrica to:

A. systemowa dyrektywa wykładni nb 547–549
B. reguła interpretacyjna odwołująca się do systematyki wewnętrznej interpretowanego aktu
nb 549
C. językowa dyrektywa wykładni nb 547, 549
D. funkcjonalna dyrektywa wykładni nb 547–551
13. Argumentum a rubrica to dyrektywa interpretacyjna odwołująca się do:

A. celu danej regulacji nb 547–551
B. aksjologicznego uzasadnienia normy nb 547–551
C. genezy aktu normatywnego lub woli prawodawcy nb 547–551
D. związków przyczynowych między stanami rzeczy wskazywanymi przez normy nb 547–551
14. Dyrektywą wykładni drugiego stopnia jest:

A. argumentum a rubrica nb 552, 549
B. zasada stosowania wykładni językowej w pierwszej kolejności przed wykładnią funkcjonalną
nb 552
C. reguła domniemania języka ogólnego nb 552, 549
D. uznanie, że w tekście prawnym nie ma wyrażeń zbędnych nb 552, 549
15. W jednym z komentarzy do Kodeksu cywilnego zamieszczono następujące stwierdzenie: „Art. 10

§ 1 Kodeksu cywilnego głosi, iż osoba fizyczna uzyskuje pełnoletniość z dniem ukończenia
osiemnastu lat”. Wypowiedź ta:
A. jest sformułowana w języku prawnym nb 48
B. jest sformułowana w języku prawniczym nb 50
C. jest prawnie narzuconą regułą inferencyjną nb 558
D. jest przykładem argumentum ex concesso nb 457
16. Norma N1 nakazuje: „Jutro o godz. 16.00 musisz zdawać egzamin z logiki”, a norma N2 nakazuje:
„Jutro o godz. 16.00 musisz uczestniczyć w turnieju brydża sportowego”. W takiej sytuacji mamy
do czynienia z:
A. niezgodnością formalną norm nb 554
B. sprzecznością norm nb 554
C. przeciwieństwem norm nb 554
D. niezgodnością prakseologiczną norm nb 553
17. Dane są następujące normy: N1 – „Przyjdź jutro do Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego”,

N2 – „Nie pokazuj się jutro w Krakowie”. Taka para norm jest przykładem norm:
A. przeciwnych nb 554
B. sprzecznych nb 554
C. niezgodnych formalnie nb 554
D. niezgodnych prakseologicznie nb 553
18. Dane są następujące normy: N1 – „Nie jedz wołowiny”, N2 – „Nie jedz baraniny”. Taka para norm
jest przykładem norm:
A. niezgodnych prakseologicznie nb 553
B. niezgodnych formalnie nb 554
C. przeciwnych nb 554
D. sprzecznych nb 554
19. Dwie normy mają częściowo wspólny zakres zastosowania, lecz według posiadanej wiedzy oczy-
wiste jest, że skutki zrealizowania jednej z nich niweczą skutki zrealizowania drugiej normy.
Mamy do czynienia zatem z:
A. niezgodnością formalną norm nb 554
B. ze sprzecznością norm nb 554
C. przeciwieństwem norm nb 554
D. niezgodnością prakseologiczną norm nb 553
20. Jaki związek istnieje między normami: „Włącz komputer, jeżeli jest wyłączony”, „Wyłącz kom-
puter, jeżeli jest włączony”?
A. nie istnieje żaden nb 553–557
B. sprzeczności nb 554
C. niezgodności prakseologicznej nb 553
D. przeciwieństwa nb 554
21. Zasada: lex superior derogat legi inferiori jest wyrazem następującej reguły kolizyjnej:
A. hierarchicznej nb 555
B. chronologicznej nb 556
C. merytorycznej nb 557
D. prakseologicznej nb 553
22. Czy w związku ze zbiegiem kolizyjnej reguły merytorycznej z regułą chronologiczną postępuje
się stosownie do zasady:
A. lex posterior generalis non derogat legi priori speciali nb 557
B. lex specialis derogat legi generali nb 557
C. lex superior derogat legi inferiori nb 557
D. lex rationis determinantis sive sufficientis nb 369
23. Załóżmy, że 1 lipca 2019 r. weszła w życie ustawa, z której przepisów wyinterpretowana była
norma N1 zakazująca hodowania w Polsce wielbłądów. Przyjmijmy też, że 1 października 2019 r.
weszło w życie rozporządzenie jednego z ministrów zawierające normę N2 zezwalającą na ho-
dowlę w Polsce wielbłądów dwugarbnych. Kolizja, jaka wystąpiłaby wówczas między normą N1
a normą N2, powinna być rozstrzygnięta poprzez odwołanie się do reguły:
A. lex superior derogat legi inferiori nb 555
B. lex posterior derogat legi priori nb 556
C. lex specialis derogat legi generali nb 557
D. lex posterior generalis non derogat legi priori speciali nb 557
24. Lex specialis derogat legi generali:

A. jest regułą umożliwiającą usuwanie niezgodności między wyinterpretowanymi normami po-
przez uznanie, że norma ogólna nie znajduje zastosowania w zakresie regulowanym przez
normę szczególną nb 557
B. jest chronologiczną regułą kolizyjną nb 556
C. jest merytoryczną regułą kolizyjną nb 557
D. wchodzi w skład funkcjonalnych reguł wykładni nb 549–551
25. Reguła lex posterior derogat legi priori jest:

A. dyrektywą wykładni II stopnia nb 552
B. regułą stosowaną w ramach wykładni celowościowej nb 550
C. rodzajem reguły kolizyjnej nb 553–557
D. regułą inferencyjną nb 558–564
26. Z reguł inferencyjnych korzystamy, odwołując się do:

A. argumentum a rubrica nb 549
B. analogii iuris nb 562
C. argumentum a fortiori nb 564
D. wnioskowań opartych na instrumentalnym wynikaniu norm nb 559
27. Wnioskowaniem opartym na założeniu konsekwencji ocen prawodawcy jest:

A. analogia iuris nb 562
B. argumentum a rubrica nb 549
C. argumentum a maiori ad minus nb 564
D. argumentum a minori ad maius nb 564
28. Instrumentalne wynikanie norm z norm opiera się na:

A. wnioskowaniu przez analogię nb 560–562
B. wnioskowaniu z przeciwieństwa nb 563
C. zastosowaniu reguł inferencyjnych nb 558
D. powiązaniach przyczynowo-skutkowych zachodzących pomiędzy zachowaniami nakazanymi
przez normy nb 559
29. „Jeżeli anestezjolog pełniący dyżur w szpitalu ma obowiązek być gotowym do natychmiasto-
wego przeprowadzenia operacji, to znaczy, że nie wolno mu w czasie dyżuru wyjść do domu”.
Rozumowanie to jest przykładem:
A. instrumentalnego wynikania norm z norm nb 559
B. argumentum a simili nb 560–562
C. argumentum a fortiori nb 564
D. argumentum a contrario nb 563
30. Obowiązuje norma: „Niewykorzystany bilet kolejowy powinien być zwrócony w kasie biletowej
dworca, nie później niż na dwie godziny przed odjazdem pociągu”. Wynika z niej instrumen-
talnie norma:
A. niewykorzystanego biletu kolejowego nie można zwrócić na jedną godzinę przed odjazdem
pociągu nb 559
B. niewykorzystany bilet kolejowy nie może być zwrócony po odjeździe pociągu nb 559
C. na dworcu na dwie godziny przed odjazdem pociągu musi być czynna co najmniej jedna kasa
biletowa nb 559
D. osoba posiadająca bilet kolejowy, którego nie zamierza wykorzystać, nie musi go zwrócić
nb 559
31. Wnioskowanie per analogiam legis jest:

A. wnioskowaniem niezawodnym opierającym się na słusznym trybie sylogistycznym nb 561,
291–302
B. przykładem reguły kolizyjnej nb 553–557
C. odmianą argumentum a fortiori nb 564
D. rodzajem argumentum a simili nb 560–562
32. Traktując analogię legis jako wnioskowanie niezawodne opierające się na słusznym trybie sylo-
gistycznym, popełnia się błąd:
A. amfibologii nb 463, 561
B. figuralnego myślenia nb 461, 561
C. czterech terminów nb 297, 561
D. przesunięcia kategorialnego nb 141, 561
33. W analogii iuris wykorzystujemy:

A. prawo transpozycji złożonej nb 225
B. jeden z kanonów indukcji eliminacyjnej nb 418–424
C. prawo sylogizmu hipotetycznego nb 224
D. modus ponendo ponens lub modus tollendo tollens nb 210, 211
34. Wnioskowanie z przeciwieństwa (argumentum a contrario):

A. zawsze opiera się na wnioskowaniu przebiegającym według prawa logicznego nb 563
B. nigdy nie opiera się na wnioskowaniu przebiegającym według prawa logicznego nb 563
C. niekiedy może opierać się na wnioskowaniu przebiegającym według prawa logicznego
nb 563
D. może być oparte na schemacie (p → q) → (~p → ~q) nb 563
35. Załóżmy, że obowiązuje następująca norma N: „Podatek od posiadania psa należy uiścić zawsze
i tylko wtedy, gdy posiadany pies jest czarny”. Po zapoznaniu się z tą normą Zuzanna, będąca
posiadaczem jedynie białego psa, uznała, że nie ma ona obowiązku uiszczania podatku od po-
siadania psa. Jej rozumowanie opierało się na:
A. argumentum a simili i było w tym przypadku wnioskowaniem niezawodnym nb 560–562
B. argumentum a simili i było w tym przypadku wnioskowaniem zawodnym nb 560–562
C. argumentum a contrario i było w tym przypadku wnioskowaniem niezawodnym nb 563
D. argumentum a contrario i było w tym przypadku wnioskowaniem zawodnym nb 563
36. Zgodnie z art. 42 § 3 i 4 Prawa spółdzielczego członek spółdzielni lub zarząd spółdzielni może
zaskarżyć do sądu uchwałę walnego zgromadzenia z powodu jej niezgodności z prawem lub po-
stanowieniami statutu. W jednym z wyroków dotyczących korzystania w praktyce z tego prze-
pisu Sąd Najwyższy uznał, że w drodze stosowania jednego z wnioskowań prawniczych można
stwierdzić, iż nie ma przeszkód do przyjęcia możliwości zaskarżenia części uchwały walnego
zgromadzenia. Na którym z wnioskowań prawniczych oparł się Sąd Najwyższy?
A. na instrumentalnym wynikaniu norm z norm nb 559
B. na argumentum a contrario nb 563
C. na argumentum a fortiori nb 564
D. na argumentum a minori ad maius nb 564
37. Argumentum a fortiori opiera się na:

A. zasadzie podobieństwa pomiędzy sytuacjami unormowanymi nb 560–562
B. ustaleniu przeciwieństwa pomiędzy sytuacjami uregulowanymi w dwóch normach nb 563
C. założeniu konsekwencji ocen prawodawcy nb 564
D. rozumowaniu inferencyjnym nb 558, 564
38. Argumentum a maiori ad minus jest przykładem:

A. argumentum a rubrica nb 549, 564
B. reguły inferencyjnej nb 558, 564
C. wnioskowania opartego na założeniu konsekwencji ocen prawodawcy nb 564
D. wnioskowania z celu na środki nb 559
39. Argumentum a minori ad maius:

A. służy do usuwania niezgodności norm nb 564, 553–557
B. jest funkcjonalną dyrektywą wykładni nb 564
C. jest wnioskowaniem opartym na założeniu konsekwencji ocen prawodawcy nb 564
D. wykorzystuje modus ponendo ponens nb 564
40. Które z przytoczonych niżej wnioskowań jest przykładem wnioskowania a maiori ad minus?
A. jeżeli zakazane jest bez zgody właściciela gruntu wykonanie wykopu w celu ułożenia ruro-
ciągu gazowego, to tym bardziej zakazane jest wykonanie wykopu w celu ułożenia wodo-
ciągu nb 564
B. jeżeli dozwolone jest zatrzymanie podejrzanego bez zgody sądu na 24 godziny, to tym bar-
dziej dozwolone jest zatrzymanie go na 48 godzin nb 564
C. jeżeli zakazane jest zatrzymanie podejrzanego bez zgody sądu na dłużej niż 24 godziny, to
tym bardziej jest zakazane zatrzymanie go na 48 godzin nb 564
D. jeżeli zakazane jest pobieranie odsetek w wysokości wyższej niż 15% rocznie, to tym bardziej
zakazane jest pobieranie odsetek w wysokości 30% rocznie nb 564
41. „Jeżeli oskarżonemu zakazano wyjeżdżać do innego miasta, to tym bardziej nie może on wyje-
chać do innego państwa”. Rozumowanie to jest przykładem:
A. argumentum a rubrica nb 549
B. argumentum a fortiori nb 564
C. argumentum a maiori ad minus nb 564
D. argumentum a minori ad maius nb 564
42. Art. 466 Kodeksu postępowania cywilnego stwierdza: „Pracownik lub ubezpieczony działający
bez adwokata lub radcy prawnego może zgłosić w sądzie właściwym ustnie do protokołu po-
wództwo oraz treść środków odwoławczych i innych pism procesowych”. Sąd Najwyższy, od-
wołując się do tego przepisu, uznał, że pracownik reprezentowany przez radcę prawnego nie
może zgłosić ustnie do protokołu rozprawy wniosku o doręczenie uzasadnienia wyroku sądu.
Na którym z wnioskowań prawniczych oparł się w tym przypadku Sąd Najwyższy?
A. na instrumentalnym wynikaniu norm z norm nb 559
B. na argumentum a simili nb 560–562
C. na argumentum a contrario nb 563
D. na argumentum a minori ad maius nb 564
Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy
A – czterech terminów 139, 212

– ekwiwokacji 212–213
adresat normy 220 – fałszywego podziału 201
aksjomat 92 – fałszywego połączenia 201
aksjomatyczny system rachunku zdań – fałszywej analogii 203
93–100 – figuralnego myślenia 213
– Whiteheada–Russella 97–100 – formalny 144–145, 201
akt normatywny 68–69, 221, 236 – hipostazowania 47
alternatywa 79–80 – idem per idem 66, 178
– rozłączna 79–80 – ignotum per ignotum 66–67
– zwykła 79 – materialny 144–145, 200–201
analogia iuris 266 – następstwa 202
analogia legis 266–267 – nieadekwatności definicji 67–68
argument funktora 31 – niedopowiedzenia 214
argumentum – nieuzasadnienia przesłanki 202
– a contrario 268–269 – nieznajomości dowodzonej tezy 202
– a fortiori 270–271 – przesunięcia kategorialnego 67
– a maiori ad minus 270–271 – stwierdzenia poprzednika w oparciu
– a minori ad maius 270–271 o następnik 201
– a rubrica 259 – w definiowaniu 66–68
– a simili – analogia iuris 266–268 – w dowodzeniu 202
– a simili – analogia legis 266–268 – wnioskowania 202
– ad baculum 211 – zanegowania poprzednika 201
– ad crumenam 211 błąd wnioskowania z reguły na wyjątek
– ad invidiam 211 i z wyjątku na regułę 202
– ad misericordiam 211 błędne koło w dowodzeniu 202
– ad personam 211 brzytwa Ockhama 12
– ad populum 211
– ad vanitatem 211 C
– ad verecundiam 211
– ex concesso 211 całość dzielona 162
asercja 74 cecha
– konsekutywna 48
B – konstytutywna 48
– kontradyktoryczna 163
badanie statystyczne 188–193 chwyty erystyczne 211
binegacja 160 człon podziału 162
błąd człon relacji 146
– amfibologii 213 czyn
– błędnego koła pośredniego 66 – będący przedmiotem obowiązku 233
– circulus in definiendo 58, 66 – dozwolony 232, 235
322 Indeks rzeczowy
– fakultatywny 232 dyrektywa inferencyjna 183

– indyferentny 233 dyrektywa techniczna 222
– jednostronnie dozwolony 231 dysjunkcja 159–160
– jednostronnie fakultatywny 231 dyskusja 209–210
– nakazany 230, 232, 235 dyspozycja normy 220
– nienakazany 231 dziedzina relacji 147
– niezakazany 231
– zakazany 230, 232 E
D eksperyment 172
ekwiwalencja (relacja równościowa) 87
dana (osnowa) pytania 205 element
definicja – oznaczający 22
– aksjomatyczna (przez postulaty) 64 – oznaczany 22
– cząstkowa 65 erystyka 210
– indykcyjna (rekurencyjna) 64 estymacja parametru 193
– klasyczna 62
– konstrukcyjna 61 F
– kontekstowa 62
– legalna 29, 68–70 fakt
– nierównościowa 62–65 – wyróżniony oceniająco 249
– nominalna 59 – wyróżniony opisowo 249
– projektująca 60–62 fałszywość 31
– przez postulaty 64 figura sylogistyczna 134–136
– realna 59–60 formuła atomowa 114
– regulująca 61–62 – zdaniowa 114
– równościowa 62–65 funkcja
– sprawozdawcza 60–62 – ekspresywna 25
– wyraźna 62 – logiczna 86–87
– zakresowa 63 – – dowód założeniowy 92–96
– za szeroka 9 – – kontrtautologiczna 87
– za wąska 9 – – rachunki aksjomatyczne 96–100
definiendum 62 – – spełnialna 87
definiens 62 – – sprawdzanie 89–92
denotacja nazwy 41, 51 – – sprawdzanie niewprost 89–92
deskrypcja 35, 109–112 – – sprawdzanie zero-jedynkowe 88–89
desygnat nazwy 31, 40–41 – – tautologiczna 87
determinanda 164 – opisowa 24
determinanta 164 – performatywna 24
diagramy Venna 13, 142–144 – prezentacyjna 25
dictum de nullo 101 – stwierdzania 28
dictum de omni 101, 117 – sugestywna 24
dictum de singulo 117 – zdaniowa 71–73
domniemanie prawne – – konkretyzacja 72
– formalne 250 – – kwantyfikacja 72
– materialne 250 – znakotwórcza 22
dopełnienie zbioru desygnatów 55 funkcja wypowiedzi 24–25
dowodzenie 182–183 funktor 33
dowód – asercji 74
– niewprost 89, 183 – ekstensjonalny (prawdziwościowy) 36
– wprost 182 – funktorotwórczy 34, 38–39
– w systemie aksjomatycznym 96–100 – główny w zdaniu 36
– założeniowy (w rachunku zdań) 92–96 – intensjonalny (nieprawdziwościowy) 37
dylemat 106 – koniunkcji 37, 76–78
– konstrukcyjny prosty 106 – modalny 16, 223
– konstrukcyjny złożony 106 – nazwotwórczy 34–35, 109
Indeks rzeczowy 323
– negacji 75–76 – kanon reszt 197–198

– – deskrypcyjny 109 – kanon zmian towarzyszących 198
– nieprawdziwościowy 37, 73 kategoria syntaktyczna 40
– prawdziwościowy 36, 73–74, 76, 85 klasa
– zdaniotwórczy 34–38 – abstrakcji 161
– negatywna 55
G – uniwersalna 55
klasyfikacja 164–167
genus 62 klauzula generalna 54, 240
glosa 30 kompetencja 234
koniunkcja 37, 76–78
H – jako funktor nazwotwórczy 37
– jako funktor zdaniotwórczy 37
hipoteza normy 220 konkretyzacja 72
homonim 26–27 konotacja 47
homonimia 48–49 kontrapozycja 131–132
– ograniczona 131–132
I konwers relacji 146–148
konwersja 129–130
identyczność 156 – ograniczona 130
idiom 26 – prosta 129
implikacja 82–83, 173–174 kryterium oceny 216–217
– odwrotna 160 kwadrat logiczny 126–128
indukcja kwantyfikator
– eliminacyjna 195–199 – ogólny 110
– enumeracyjna – szczegółowy 110
– – niezupełna 187–188
– – zupełna 183–184 L
– statystyczna 188–193
instrumentalne wynikanie norm z norm logiczna teoria języka 27
264–266 logika erotetyczna 204
interpretacja losowo wybrana część zbiorowości 189
– logiczna wypowiedzi modalnej 224–228 luzy w procesie stosowania prawa 252–253
– tetyczna wypowiedzi modalnej 224, 228–235
– zdań kategorycznych 121
M
inwersja 132–133
metajęzyk 28
– częściowa 132
metoda dowodów założeniowych 92–96
– zupełna 132
metoda niewprost 88–92
metoda rachunków aksjomatycznych 96–100
J metoda zero-jedynkowa 88–89
możliwość
język 25
– dwustronna 227–228
– I stopnia 28–29
– jednostronna 227
– II stopnia 28–29
– koncepcja logiczna 26 N
– naturalny 27
– prawniczy 29–30 następnik relacji 147
– prawny 28–29, 238 nazwa 31, 40–57
– rachunku predykatów 108 – abstrakcyjna 46–47
– sztuczny 27 – cudzysłowowa 44
– generalna 42–44, 108
K – indywidualna 42–44, 108
– intuicyjna 49
kanony Milla 195–199 – jednostkowa 44–45, 108–109
– kanon jedynej różnicy 196–197 – konkretna 46
– kanon jedynej zgodności 196–199 – nieostra 51–52
324 Indeks rzeczowy
– niezbiorowa 42 P
– ogólna 44–45
– o stałym znaczeniu 48 partycja 166, 244
– ostra 51–52 partykuła pytajna 204
– o zmiennym znaczeniu 48 perswazja 210
– prosta 41 podprzeciwieństwo 56, 126
– prywatywna 43 podstawa podziału 162
– pusta 44–45, 57 podstawianie 98–100
– równoważna 48 podział
– równoznaczna 48 – logiczny 161–167
– treść pełna 47–48 – – dwuczłonowy 163
– wieloznaczna 48–50 – naturalny 163
– zbiorowa 42 – rozłączny 162
– złożona 41 – sztuczny 163
negacja 75–76 – typologiczny 167–168
– przynazwowa 139–140 – według zasady dyskrepancyjnej 163
– przyzdaniowa 139–140 – według zasady specyfikacyjnej 164
neologizmy 55 – – dychotomiczny 163
niedopowiedzenie – zupełny 162
– kwantyfikacji 214 pole relacji 147
– relatywizacji 214 polisemia 49
nieporozumienie 212 pomiar 171, 191
niezrozumienie 212 pomiar statystyczny 192
norma 218–222 poprzednik relacji 147
– kompetencyjna 335 poziom języka 28
– niezgodność norm 261–263 prawa
– prawna 221 – de Morgana 104
– – postać powinnościowa 237 – de Morgana dla kwantyfikatorów 118
– – postać pozornie opisowa 237 – inwersji 132–133
– przeciwieństwo norm 262 – kontrapozycji 131–132
– sprzeczność norm 262 – konwersji 129–130
– tetyczna 220 – kwadratu logicznego 126–129
normodawca 219, 228–229 – negowania implikacji 105
notacja rachunku zdań 107 – negowania kwantyfikatorów 118
– obwersji 130–131
O – opozycji 127
– przestawiania kwantyfikatorów 117
obserwacja 172 – rachunku predykatów 116–120
obwersja 130–131 – redukcji do absurdu 102
ocena instrumentalna 217 – rozkładania kwantyfikatorów 119
ocena preferencyjna 217 – transpozycji 104–105
odesłanie – zastępowania kwantyfikatorów 112, 118
– dynamiczne 244 prawdopodobieństwo 177–180
– pozasystemowe 244 – definicja aposterioryczna (częstościowa) 178
– statyczne 244 – definicja aprioryczna (klasyczna) 177
– wewnątrzsystemowe 244 – definicja klasyczna – patrz: definicja
odpowiedź aprioryczna
– całkowita niewprost 207 – logiczne 179
– całkowita wprost 207 – subiektywne 179
– częściowa 207 prawdy definicja klasyczna 31
– niewłaściwa 205 prawdziwość 31
– właściwa 205 prawo
odrywanie 93 – charakterystyki fałszu 105
opis statystyczny 192 – charakterystyki prawdy 104
oznaka 23 – dictum de omni 101
Indeks rzeczowy 325
– dictum de singulo 101 – zastępowania 98

– Dunsa Szkota 105 relacja
– dylematu 106 – aspójna 154
– eksportacji 106 – asymertyczna 152
– importacji 106 – atranzytywna 153
– importacji i eksportacji 105 – azwrotna 153
– negowania implikacji 105 – dziedzina 147
– opozycji 127 – jednoznaczna 150
– redukcji do absurdu 102 – konwers relacji 146, 148
– sylogizmu hipotetycznego 105 – następnik 147
– transpozycji 104–105 – negacja alternatywy 104
predykat – negacja koniunkcji 104
– jednoargumentowy 110 – negowanie implikacji 105
– n-argumentowy 110 – nonspójna w zbiorze 155
profesjonalizmy 54 – nonsymetryczna 152
próba 189 – nontranzytywna 154
przeciwdziedzina relacji 147 – nonzwrotna 153
przepis normatywny 221, 236–239 – odwrotnie jednoznaczna 150
przesłanka – pole 147
– entymematyczna 176 – poprzednik 147
– mniejsza 133 – porządkująca 154
– większa 133 – przeciwdziedzina 147
przyporządkowanie w relacji 149–151 – równościowa 156
pytania 204–209 – spójna w zbiorze 154
– dopełnienia 205 – symetryczna 151–152
– niewłaściwie postawione 206 – tożsamości 156
– otwarte 205 – tranzytywna 153
– podchwytliwe 208 – wzajemnie jednoznaczna 150
– rozstrzygnięcia 205–206 – wzajemnie wieloznaczna 150
– sugestywne 208 – zwrotna 152
– zamknięte 204 retoryka 209
rozumowanie inferencyjne 264
R równoważność – funktor 84–85
– rodzaj 62
rachunek predykatów pierwszego stopnia 112 – różnica gatunkowa 62
racja 174 równoważność nazw 42
racjonalny normodawca 220 równoznaczność nazw 48
reguła
– dołączania alternatywy 94 S
– dołączania koniunkcji 93
– dołączania równoważności 94 spostrzeżenie 170
– dołączenia podwójnej negacji 94 sprawdzanie
– inferencyjna 253, 264–266 – negatywne 184–185
– kolizyjna 255, 261–263 – pozytywne 186–187
– – chronologiczna 262, 263 stała logiczna 86
– – hierarchiczna 262, 263 stosowanie prawa 245–248
– – merytoryczna 262, 263 – luzy decyzyjne 252–253
– negowania alternatywy 95 stosunek
– negowania koniunkcji 95 – pragmatyczny 27
– odrywania 93, 99 – semantyczny 27
– opuszczania alternatywy 94 – syntaktyczny 27
– opuszczania koniunkcji 93 – zakresowy 55–57
– opuszczania podwójnej negacji 94 – – krzyżowania się 56, 157
– opuszczania równoważności 94 – – nadrzędności 56, 157
– pierwotne 93 – – niezależności 56, 157
– podstawiania 98 – – podprzeciwieństwa 56, 126, 157
326 Indeks rzeczowy
– – podrzędności 56, 157 tranzytywność 153–154

– – przeciwieństwa 57, 126, 158 treść nazwy 47–50
– – sprzeczności 57, 126, 158 – pełna 47
– – wykluczania 57, 158 tryb sylogistyczny 135–136
– – zamienności 56, 157 – zasady poprawności 137–144
stylizacja – trylemat 106
– przedmiotowa 64 typologia 167–168
– semantyczna 63
– słownikowa 63 U
subsumpcja 246, 251–252
supozycja (rola znaczeniowa) uzasadnianie
– formalna 44
– bezpośrednie 169
– materialna 44
– pośrednie 170
– prosta 44
swobodna ocena dowodów 249
sylogizm 102–103 W
– alternatywno-rozłączny 103
– alternatywny 103 wartość logiczna zdania 31, 224
– destrukcyjny 102 weryfikacja hipotezy 193
– dysjunkcyjny 102 wiedza 225
– hipotetyczny koniunkcyjny 105 wieloznaczność 48–50, 52, 241
– kategoryczny 133–134 wnioskowanie 170, 180–200
– konstrukcyjny 102 – dedukcyjne 181, 199–200
– prawniczy 247 – – dowodzenie 182
– równoważnościowy 103 – – sensu stricto 182
symptom 23 – indukcyjne 183
synonim 27, 50 – niededukcyjne 200
systemy – niezawodne 181–185
– aksjomatyczne 92–93 – prawnicze 263–271
– dedukcji naturalnej 93 – przez analogię 266–268
– nieaksjomatyczne 92 – redukcyjne 199
– statystyczne 188
T – zawodne 185–199
– z celu na środki 264
tautologia 88–89 wykładnia 250–251, 254
– rachunku predykatów 114–120 – II stopnia 261
technika prawodawcza 239–245 – derywacyjna koncepcja 254–255
tekst prawny – dyrektywy interpretacyjne 258
– elastyczność 240 – funkcjonalne 258–260
– komunikatywność 241–242 – – celowościowa 260–261
– precyzja 241 – – genetyczna 260–261
teoria dowodowa legalna 249 – językowa 257–258
term 108 – klaryfikacyjna koncepcja 254
termin 53 – sensu largo 255
– mniejszy 133 – sensu stricto 255
– prawny 53–54 – systemowa 257–259
– rozłożony 164 – teoria dynamiczna 256–257
– średni 133, 137–138 – teoria normatywna 256
– większy 133 – teoria opisowa 256
tetyczna interpretacja wypowiedzi modalnych – teoria statyczna 256–257
228–235 wynikanie 174–176
tłumaczenie 185–186 – logiczne 175
transpozycja 104 wypowiedź 24
– prosta 104 – apodyktyczna 223
– zdania warunkowego 104 – modalna 222–225
– złożona 105 – niezupełna 33
Indeks rzeczowy 327
– oceniająca 215–218 – kategoryczne z „tylko” 123–124

– optatywna 218 – ogólne 121
– problematyczna 223 – ogólno-przeczące 121
wyraz 24 – ogólno-twierdzące 121
wyrażenie 24 – proste 36
– nieostre 213 – przeciwne 76, 126
– okazjonalne 50, 213 – przeczące 121
– rachunku predykatów 113 – sprzeczne 75, 126
– sensowne 24 – subsumpcyjne 33
– syntetyczne 33
Z – szczegółowe 121
– szczegółowo-przeczące 121
zakres – szczegółowo-twierdzące 121
– nazwy 40–41, 44, 51–52 – twierdzące 121
– niewiadomej pytania 205 – wewnętrznie kontradyktoryczne 32
– normowania normy 220 – w języku rachunku predykatów 114
– zastosowania normy 220 – w sensie logicznym 31
założenie pytania 205 – złożone 36
– negatywne 205 zmienna
– pozytywne 205 – kwantyfikatora 110
zasady logiczne – nazwowa 71
– dwuwartościowości 32 – wolna 111
– dyskrepancyjna 163 – zdaniowa 71–72
– niesprzeczności 100 – związana 111
– podwójnego przeczenia 101 znak 22
– racji dostatecznej 101 – ikoniczny 23
– tożsamości 100 – słowny 23
– wyłączonego środka 101 związek
zasięg kwantyfikatora 111 – niewspółfałszywości 159
zastępowanie 98–99 – niewspółprawdziwości 159
zbiór – niezgodności dwóch zdań pod względem
– desygnatu 41 prawdy i fałszu 159
– w sensie dystrybutywnym 41 – współfałszywości 160
– w sensie kolektywnym 41 – współprawdziwości 77
zdania związek wynikania
– przeciwne 76, 126 – o charakterze analitycznym 174
– sprzeczne 76, 126 – o charakterze logicznym 175
– w sensie logicznym 31 – o charakterze przyczynowo-skutkowym 174
zdanie 31 – o charakterze strukturalnym 175
– analityczne 32 – o charakterze tetycznym 175
– egzystencjonalne 33 zwrot łączący definicji 59, 62
– kategoryczne 121–123 zwrotność relacji 152–153

Logika Dla Prawników Lewandowski

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Logika Dla Prawników Lewandowski

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Właścicielem kopii jest Andrzej Pawlak

Właścicielem kopii jest Andrzej Pawlak

ISBN PDF-a: 978-83-8223-415-2

ROZDZIAŁ I. Zagadnienia wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

ROZDZIAŁ II. Znak, język, kategorie syntaktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

ROZDZIAŁ III. Nazwa, podziały nazw i stosunki zakresowe . . . . . . . . . . . . . . . . 40

ROZDZIAŁ IV. Definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

ROZDZIAŁ V. Rachunek zdań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

4. Funktory prawdziwościowe dwuargumentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

ROZDZIAŁ VI. Elementy rachunku predykatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

ROZDZIAŁ VII. Teoria nazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

ROZDZIAŁ VIII. Elementy teorii relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

ROZDZIAŁ IX. Uzasadnianie twierdzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

ROZDZIAŁ X. Przekazywanie myśli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

ROZDZIAŁ XI. Wypowiedzi oceniające, normatywne i modalne . . . . . . . . . . . . . 215

ROZDZIAŁ XII. Logika w procesie tworzenia i stosowania prawa . . . . . . . . . . . . 236

3. Struktura procesu stosowania prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

ROZDZIAŁ XIII. Logika w wykładni prawa i wnioskowania prawnicze . . . . . . . 254

Aneks. Zbiór pytań kontrolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Rozdział I. Zagadnienia wstępne

10 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

3 Platon (427–347 p.n.e.), uważany za twórcę pojęcia rozumowania dedukcyjnego jako

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 11

12 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 13

zówki, stanowiąc m.in., że poznanie jest warunkiem wstępnym stwierdzania prawdzi-

14 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

na wzór działań arytmetycznych, a stosunki równoważności międzyzdaniowej i sub-

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 15

Stanisława Leśniewskiego (1886–1939) i Jana Łukasiewicza (1878–1956). Stanisław

16 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

Szkoła lwowsko-warszawska odegrała ogromną rolę w kształceniu matematyków, filo-

Logika jest nauką analityczną w przeciwieństwie do chemii, biologii, medycyny, nauk

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 17

Logika indukcji oparta jest na rozumowaniu indukcyjnym, a więc prowadzącym od

Nie jest naszym zamiarem prowadzenie szczegółowych rozważań o historii logiki.

Tadeusz Kotarbiński wyodrębnia logikę w węższym zakresie, czyli logikę formalną, 18

18 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 19

dowodzenia. W pewnych jednak sytuacjach argumenty opierają się na rozumowaniach

20 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

Związane są one z odpowiedzią na pytanie o wartości, którymi należy się kierować

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 21

wiedza dotycząca języka. Umiejętność formułowania tekstów prawnych w sposób

Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne

W takim ujęciu znak jest bytem złożonym jednocześnie z trzech elementów1:

Przykładami znaków mogą być znaki drogowe będące elementami oznaczającymi

Reasumując, można stwierdzić, że element oznaczający (substrat materialny) znaku to

Element oznaczający z prawnego punktu widzenia może mieć różną postać.

W odróżnieniu od elementu oznaczającego oznaka (symptom) powstaje samoistnie 25

24 Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne

28 Wyrażeniem złożonym (często zwanym w skrócie wyrażeniem) nazywamy

30 Wypowiedź w zależności od okoliczności, w których ją formułowano (np. czasu,

Funkcja ta jest podstawowa w komunikacji człowieka z otoczeniem.

33 Funkcja performatywna wypowiedzi występuje w sytuacji, gdy wypowiedź niesie

rządzona przez arbitra (arbitrów) w postępowaniu polubownym itp. Performatywna wy-

Funkcja prezentacyjna wypowiedzi występuje w sytuacji, gdy sposób jej sformuło- 35

26 Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne

tu dwie nazwy o takim samym znaczeniu (równoznaczne) i, co za tym idzie, o takim

28 Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne

gacony język etniczny na potrzeby okreś­lonej grupy zawodowej lub utworzony od

Przykładami wypowiedzi w języku II stopnia są: „«Las» to rzeczownik”; „W języku polskim

10 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 11

12 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 13

14 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 15

16 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 17

18 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 19

20 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 21

24 Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne

26 Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne

28 Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne

gacony język etniczny na potrzeby określonej grupy zawodowej lub utworzony od

30 Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne

Przynależenie do określonej kategorii syntaktycznej może zależeć od sposobu użycia wyra-

32 Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne

Do określenia wartości logicznej zdania syntetycznego niezbędna jest albo obserwacja

Zauważmy, że funkcję zdań w sensie logicznym mogą w określonych warunkach pełnić 60

34 Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne

36 Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne

Prawdziwość takich wypowiedzi nie ma związku z wartością logiczną zdań‍‑argu

38 Rozdział II. Znak, język, kategorie syntaktyczne

W szyku podstawowym wyrazów w zdaniu twierdzącym o budowie podmiotowo

42 Rozdział III. Nazwa, podziały nazw i stosunki zakresowe

Nazwa indywidualna jest arbitralnie nadawana określonemu przedmiotowi 76

44 Rozdział III. Nazwa, podziały nazw i stosunki zakresowe

46 Rozdział III. Nazwa, podziały nazw i stosunki zakresowe

Niewłaściwe posługiwanie się nazwami abstrakcyjnymi prowadzi niekiedy właśnie do

48 Rozdział III. Nazwa, podziały nazw i stosunki zakresowe