Piotr Sztompka

SOCJOLOGIA
ZMIAN
SPOŁECZNYCH
 SPIS TREŚCI

Spis wykresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . 9
Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Przedmowa ........................ . .. . ..................... . . . . .. . ..... 13
ze. Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . • . . . . . 17
Nota do wydania polskiego ..... . .. • ................ . . . . .... .. ............. 18

CZĘŚĆ I. POJ ĘCIA I KATEGORIE

1. Podstawowe pojęcia w badaniu zmiany ........... . ..... . .... . ....... . .. 19

Metafora organiczna: klasyczne podejście do zmiany społecznej . . ...... ....... 19
Model sysremowy i wywodzące się z niego pojęcie zmiany społecznej .......... 20
Wiąz.ki zmian: odejście od prostej wizji dynamiki społecznej ... . .. . . . ......... 22
I in
Model alternatywny: dynamiczne pole spolecwe ............. . .... . ........ 24
Różnorodność procesów spolecznych: typologia ......... . .. . .. . .. . . ........ 27

2. Zmienne koleje idei postępu ....... ................. .......... . .... • ... 38

Krótka historia idei postępu ....................... ...•. ................ 38
Zdefiniowanie postępu ... . ..... . . . . .. ... ... ............... ...... . ..... 41
Mechanizm postępu ......................... .............. ............ 43
Upadek idei postępu ............ ......... . .................. .......... 45
(Ył..:(J,{~ ·hief 4zt:;_ · ·r:~ :··: ;':.:·:.~}
Alternatywne pojęcie postępu .. ..
. spo Ieczenstwa:
3. C zasowy wymiar ' czas społeczny .......:>.}.'·' .·J.... "-' · '-·' .ł!_'(,3
' €.: ........... :5
Czas jako wymiar życia spolecznego ....... ... . ... .. ................. .... 53
Czas jako aspekt zmiany spolecznej ......... .. .......... • .... .... . .. . .... SS
Pomiar czasu ........................... •. . . . .................. . • .... S7
Czas w świadomości i kulturze ........... . ......... . ... . ................ 58
Funkcje czasu spolecznego ..... . ............ . ........ . ......... .. .... .. 61
Główne tradycje teoretyczne w badaniach nad czasem . . ... . ..... .. .......... 64
6 Piotr Sztompka

4. Modalności tradycj i historycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Procesualna natura społeczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Pojęcie tradycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Powstanie i zmiana tradycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Funkcje tradycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Tradycjonalizm i antylradycjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

S. Nowoczesność i <:o dalej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Zdefiniowanie nowoczesności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . 78
Aspekty nowoczesności . . . . . . . • . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . • . . . . . . . . . . . . . 82
Osobowość nowoczesna . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . 85
Rozczarowanie nowoczesnością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . 86
Ponowoczesność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

6. Globalizacja społeczeństwa ludzkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Od izolacji do globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Klasyczne ujęcia globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Najnowszy przedmiot zainteresowania: globalizacja kultury . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Wizje zglobalizowanego świata i ideologie globalizmu . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . JO J

CZĘŚĆ U. TRZY WIELKIE WIZ.TE HISTORII

7. Klasyczny ewolucjonizm . ............. . ..... .. ....................... 103

Pierwsza metafora: organizm i wzrost ................. ...... ............ 103
Założyciele ewolucjonizmu socjologici.nego ......... ................. .... 105
Wspólne założenia teorii ewolucji ....... .. ..... . ....................... llO
Słabości klasycznego ewolucjonizmu .... . ......... ..... ...... ..... .. .. .. 112

8. Neoewołucjonizru .... . ........... .... . ...... . .......... . .. . .. . .. .... J 16

Odrodzenie się ewolucj onizmu . . . .......... ...... ......... . .... .... . ... 116
Neoewolucjonizm w antropologii kulturowej ..... ... ................ . . .. . 117
Neoewolucjonizm w socjologii .......... .. ... .. . . .. • .. ...• .. • .. • .. . .. .. 120
Neofunkcjonalizm i debara na cemat różnicowania .. .....•.... ............. l 25
Zwrot w kierunku ewolucjonizmu biologicznego ....... .. ................ . 127

9. Teorie modernizacji: dawne i nowe ..... . .............................. 130

Ostatnie wcielenia ewolucjonizmu .............. . .................... . . . 130
Pojęcie modemizacji ................. . .......................... . .. . . 132
Mechanizmy modernizacji ............... ..... ...... • ... . .......... . . . 134
Krytyka idei modemizacji .... . . . .. . ............ ... ................ • .. . 135
Teoria neomodernizacji i neokonwergencji .. . . .. . . . .......... . ..... .. .. . . 137
 Socjologia zmian społecznych 7

67 10. Tw rie cykli historyct.nych .. . .. . ... ... . ... ......... . .... . .. . . ... . .. .. \ 42
67 Logika teorii cyklicznych .. . .. . ... ..... ...... . .... . .. . .. . . .. • . ..... .. . 142
69 Prekursorzy cyklicznej wizji dziejów ... . ... . . . . • .. . . .. . . . . . . .. . . . .. . .. . . 143
71 Historiozofie powstania i upadku cywilizacji . . ........... . . .. . .. . . . . . . . . . 145
74 Socjologiczne teorie zmiany cyklicznej . . .. . ...................... . ...... I 48
76
11. Materializm historyczny .. . ..... . . . . . . . .... .. . . . . . . . .. . . . . . . . .. .. . .. . 154
78 Ewolucjonistyczne i heglowskie korzenie ... ... .. . ....... . .. . . . ..... . .. . . 154
78 Marksowska wii.ja historii: trójpoziomowa rekonstrukcja ............ . .. . .. . \ 56
82 Poziom indywidualnych działań: teoria ,,istoty gatunkowej" ....... • .. . . .. . .. 160
85 Poziom struktur społecznych: teoria klas ...... . .. . . .. . . . . . . .. . . .... . ... . . 166
86 Poziom historii światowej: teoria formacji społeczno-ekonomicznej ........... 168
89 Wielowymiarowa teoria tworzenia historii . . .. . . ................... .. .. . . . 170

93
93 CZĘŚĆ 111. WIZJA ALTERNAT YWNA: T WORZENIE HISTORII
94
97 12. Przeciwko progresywizmowi: współczesna krytyka .. .. . . . .. . .. . . . . . . . . .. 174
101 Odrzucenie „historycyzmu": Karl R. Popper ... . . .......... . ....... • . . . .. . 174
Zwodnicza metafora wzrostu: Robert Nisbet ... . .. . .. ... .. . .. . .. ... • .. • ... 176
„Szkodliwe postulaty": Charles Tilly . . ......... . .. . .. • . . . . ..... . ... .... . 179
,,Zapominanie" XIX wieku: Immanuel Wałłerstein . .. . .. . .. . .. . .. . .... . .. .. I 80

. . 103 13. Historia jako wytwór człowieka: rozwój teorii podmiotowości . .. .. . . .. .. .. I 83

. . 1{)3 W poszukiwaniu podmiotowości ............... . .. . .. . .. . .. . .. . . . ..... . 183
. . 105 Nowoczesne teorie podmiotowości . . . .............. . .. . .. . .. . .. . ..... . . 185
. . 110 Współczynnik podmiotowy ......... . . . . .. . . .. . ..... . • .. . ..... . ... . ... !91
.. 112
14. Nowa socjologia historyczna: konkretność i uwarunkowanie . . . ... . ..... . . 192
.. 116 Rozkwit socjologii historycznej .............. . .. . .. . .... . .. . .. . ........ 192
.. 116 Nowy Jiistoryzrn ...... . . ... . . .. . .... ... • . .. . . . . ........ . ............ 195
.. 117 Wspólczynnik historyczny ............ . .. . .. . .... . .. . .. . .. . .. . ........ 199
.. UO
.. 125 15. Stawanie się społeczeństwa: sedno zmiany historycznej .. . .. . .. . .... . .. . . 202
. . 127 Poziomy rzeczywistości społecznej . . . . . . . . . . . . .. . .. . ..... . ............. 202
Poziom pośredni: podmiotowość i praxis ... . .... . ..... . • .......... . . . .... 204
.. 130 Środowisko naturalne i świadomość ..... . ..... .. . .. . . . .................. 208
.. 130 Wprowadzenie czasu i historii ........... . .... . . . . .. . .. . .. . .. . ...... . . . 212
.. 132 Stawanie się stawania się społeczeństwa ... . . ........ . .... . ..... .• . . .. . .. 2 l 8
.. 134
.. 135
.. 137
8 Pimr Szlom~

CZĘŚĆ IV. ASPE KTY STAWANIA SIĘ SPOŁECZEŃSTWA

16. Idee j ako slły historyczne ......... ............. . . ................ . ... 220
Imponderabi lia w hh torii ........ . . .... . . . . . . ..... .. .. . ..... . ......... 220
Duch kapi tali7.mu .............. . .. . ... . .. . ..... . . . . .. .. .............. 221
Etos protestancki ....... . ...... . .. .. . . .. .. .. . .. . . . .. . . . .............. 222
Osobowo~ innowacyjna .......... . . ............ . . . . .................. 224
Motywacja do osiągnięć ............ . . . . .... .. . ....................... 227
Kłopor liwa „mentalno~ socjali styczna" ... ...... . .. . . .. . ..... . .......... 228

17. Wyłanianie slę norm: uniki i innowacje . . .. .. . ..... . .. . ................ 234

Nonnatywny rdzeti struktury społecznej .. . . .. .... . ........ . .. . .. . ....... 234
Zinstytucjonali 7.owane omijanie regul .. .. . .. . ..... . ...... . . . . ........... 234
Innowacje normatyw ne . .. . ... . . . .. .. . . .. . . . . . . . .. .. . .. .. . ............ 238

18. Wielkie j ednostki j ako podmioty zmiany . . . . . . .. . .. .. . .. . . .. .... ... . . . . 242

Historia j ako wytwór czlowie ka ...... . ... . .. . .. . ........... • .. • .... .. . . 242
Konkurujące teorie . .... . .. . ..... • .. . . .... • ........... . .. .. . . . ....... 245
Stawanie s ię bohaterem . . . ... .. .. . . . . . .. . .. . .. . . . . ...... .. . .. . .. . . .... 249
Bycie bohaterem .. .. . . .... .. . . .. . .... .. . .. . ...... . . . . ..... . . .. . . .... 252
Wplywając na hi storię . . .. ..... ... . ..... . .. . .. . .. . .. . ..... • .... . • . ... . 253

19. Ruchy spoleczne jako siły zmiany . .. . .. . .. . .. . . . . ... . . . . .. . ........... 255

Ruchy spoleczne wśród innych podmiotów zmiany ... ... . ...• . . . .. . .. . . . .. 255
Zdefiniowanie ruchów społecznych .. .. . ................. .... . . . ... .. ... 256
Ruchy społeczne i nowoczesność . . .. .... . . . .. . . . ... . .. . ................ 259
Typy ruchów społecznych ....... . .. . .. . . ........ . . .... . .... . .......... 261
Wewnętrzna dynamika ruchów społecznych .. . .......... . ................ 265
Zewnętr1,11a dynamika ruchów społecznych .. . . . ..... .. .. . .. . ............. 271
Stan teorii ruchów społec1.nych .. . ..... . . . . . . . .. . ...................... 274

20. Rewolucje: szczytowy przejaw zmiany spolecznej . . . . .. . ............ . ... 279

Re wolucja jako fonna zmiany ... .. .. . . . .. . . ...... .... .. . . ..... • ....... 279
Krótka historia idei rewolucji ....... . . . .. . .. . .. . . .. • . . . . . . ............. 279
Współczesne pojęcie rewolucji ...... • .. . . . . ..... . . . .................... 281
Przebieg re wolucj i .. . .. . .. . ..... . .. ......... .. . ...................... 283
Modele rewolucji .... . .. . .... .. . . .. ... .. .. . .. . . ... .. ... . . . .. . .. . .. . . . 285
Główne teorie rewolucji .. . ................. . . . ...... . . ............ . .. 286
Zdefi niowana ignorancja w badaniu rewolucji ............... . . .. .. . .. .... 294

Bibliog rafia .. • .. • ........ . . ..... . .. . ..... .. . .. . .. . .. . . . . . . .. . . . . ... .. . 297

Indeks . . . ... . • .. • .. .. ........ . . . • .. • ..... .. . .. ........... ...... . ...... 3 17
 Socjologia i;mian społecznych 9

.. 220 SPIS WYKRESÓW

.. 220
.. 221 l. l. Proces unilinearny lub liniowy kierunek zmiany . ........................ 29
.. 222 1.2. Proces mułlilinearny albo galąi alternatywnych kierunków zmiany .......... 30
.. 224 1.3. Funkcja skokowa lub zmiana jakościowa ........................ •..• . .. 30
. . 227 1.4. Proces cykliczny ......... ............................. .... ....... . 31
.. 228 1.5. Proces spiralny ................. ......................... .......... 32
t .6. Stagnacja ................................................ . ....... 33
.. 234 1.7. Proces losowy ......................... .......................... . 33
. . 234 8.1. Wizja systemu społecznego Stewarda (tródło: Kaplan i Manners, 1972: 47) .. 119
.. 234 8.2. Schemat ewolucji Lenskiego (tródło: Lenski, 1966: 92) .......... ..... . .. 122
. . 238 11. l. Fonnacja społeczno-ekonomiczna ..... . ..... .............. ... . .. . ... 169
15.1. Wymiary i poziomy procesu społecznego . .. .... . .. . .... . ......... .. . .. 206
. . 242 15.2. Podmiotowość i praxis w funkcjonowaniu .... . .. . ..... . .............. . 208
.. 242 15.3. Przebieg procesu dziejowego ............................. • .. • .. • ... 215
. . 245 15.4. Różny zakres czasowy samoprzeksztalcania się społeczeństwa .. .. . .. . .... 215
. . 249 17.1. Kolejność etapów dyfuzji innowacji ................... . .. . . . .. .. . . ... 239
. . 252 20.1. Deprywacja aspiracyjna (iród/o: Gurr, 1970: 51) ........................ 289
.. 253 20.2. Deprywacja kryzysowa (tr6d/o: Gurr, 1970: 47) ... .. ....... . .. . . .. ..... 289
20.3. Deprywacja progresywna (iródło: Gurr, 1970: 53) ... . .................. 289
.. 255
.. 255
.. 256
.. 259
. . 261
.. 265
SP IS TABEL
.. 27 1
.. 274 5.1 . Weberowska opozycja dwóch typów społeczeństwa .. .. .............. . .. . 80
5.2. ,,zmienne porządkujące" Parsonsa ...................... . ............. 81
.. 279 7.1. Społeczeństwo militarne versus społeczeństwo industrialne ............... 107
.. 279 7.2. Solidamo~ mechaniczna versus organiczna ........................ ... 109
.. 279 7.3. Gemeinschaft (wspólnota) versus Gesel/scl1aft (społeczeństwo) ............ 109
.. 281 IO. I. Periodyzacja historii według Sorokina ........... ...... .. ..... ........ 152
.. 283 15.1. Podmiotowo~ć jednostkowa i społeczna ........................ ....... 202
.. 285 16.1. OsobowoS'ć autorytarna versus innowacyjna ........... . .. . ..... . ...... 225
.. 2.86 19.1. Typologia zm iany ............................... ... ............... 256
.. 294

.. 297
. . 317
 „ „.. -- '· f . . ,: :~!:*·""
. . .. -
.,....._ _ _ _ __ ,~.„„,__ ,____ __ .... ' ·~ •. ł.11~~!1~ "'~~~1!:1~ .
:·~?;J~< ~„ . t . ·t .
. ~ !\. A.SPl:K f\ ST.~~~Młk .~t.r; Sl-'Oł,., , „ . ;i.,„ ł ~ "
J', , . ::· . \ ·· . ?. „. „ .:"'''" ; \.
' '.' ." f

t„· i~ }Atł1 \~)'' łłilnfU:).1.~ . . . . ., . ••.. .• W0<.3.JDJ.'l'łl ~

Imt~u~1t-.<1. '*" ltj'~m'· . .. .. . . ...,...... .. . . ...... ,. ,... 2:.!o
~ l);.'4;1:. };.;>~f.:'.;l!l4ilSI .„ ~·' . -~ „~ .~lJ&iod .J~~i,;r '~inii djf} 'QUl.:IO'CL'JY!S l$Xltł .~Jj ~ ,
O( .Bios .pi'.~':'l„~finu. wbin~~ d!)'(fl'..VJ{l~Jl& ~[u<fla '(0'1A~nili11um ~ , •.~12
Of. 0:-.'lłlow·(>(C: łll~lll.aqjllł..,,.•.„". „ „ .. $lf'((ff;)ł.OU{8Dhiml d»J Ji..WO~t ai~IJ'1 . ~.14
IE M•~w.!~'Gtą 1.1"1~~
"„ r.;t;p;„„~
~· ..., . ~..t~~<ł
--„-· '" "'"'. . .....
„ , . „„ „::.„· ...„„. .·l(Ol:Ji.L~~ ~'fł . •~17
,„.,...~ ···~·· li31i!\.ocni»"~.. „ '·- ~"· •.„ ·:~;..,;,.,
· ~· ' •. , ,,,. '{nim.iq&
. a::i.,..,n,
~ .~ :O· 'łQ
"'<:
f.f: „. ~ ..• .~ . „. ' .. '~'-' ..„..„„„,„ ..... .... „...:.:.; •·:. ;"'- ""'.;. :
.„ '„„ .„... 2t.:>11o:giui .~J
n ·~Ą-l!Pibll'lk .~ ~~~rm:.iAftikJJ.inJ4..;..'ilt*'..~ .•..; ~ ..:~.„;. ..~..;, ~.„.,. ' '(W.Cll!PłJi~ . ;~
~.I ł~fot~~łr~~n~~}l!b1ow'>t€ o~. u~~'(t a~iW . • e..łi
~ 1Ziil'Uy:t\x:in•.w_i.~''lf~t;-~~1.:~~) ~i:ł~rt l.J ii,at.ilo'ł1:t.~a .. ;~11•
~ffuPUW.ili'.:je' ~)'~ , • •„ ~. „ .. „ .. • ..„ „ ~6~':Ji!11000i~Ql~J,foą<! li~'i . ,fi,1$
OOS: ••. . . :.• . :.:... .. ·:•~};;•.... .. . . og~.<;~:u~q '{inOł$oq i '{lllUn'(W .t.~1
~~~1&id~- f-Oliłl.Jq. "· ;';,~ ff~u~l 'li. ~.~~i ~wo>o.itnlx><J .~
l!.l!l·fa~j,a j;lt1> ~,yt·N'O~ ci!owit>#',.,,. .. . • , „ . _. ··- •. . o~wo.i_~. lllJ$:itll<l.8!!i(Wfi .W
łJSJ\1:-.?h>J;Uf'11.,!.' Jtl'.':~'811~?(,)loq& ~li! a;iJll'IOlsJ~~ ~- ~:s.tn#>..sJ. ,.I!,~
. <iE:SSt-iw<ll';e :-:*b(1batć,t~&r; „ "• · ·., , ...•• „;.;~ 4-));'"1'<mG~ i(:us't",b .,.0q11l:i .~~Pil . .- M'tł
Qm;.;icie bi~.• „.~-----~ (Il :-O~~ł .ti«O :~~lłini..~ik.flt'~. -~
\)St\Vp))w.aj~QA.~ ••.••• (tł;. :OtH .rwil-:.~W.~)..awoa~ 11\?A:'<~ . ..'~
(!st.• • ~•--,<:?'i:\ ', •. ; ; , ; . '..; (tl. :~)Wł ;lltiO : ~s) .tiftW:'(~Cn(j a('.t11w'{'Jq:i(l .ł:.()S:
1·9. Rudi;! ,,~~I: jdo 'Jfły l~~,
. RUL>ł\y ~J.t!C ~lMjl..:b l,~jJrl~· l'-'·.~'1;\•
. ~5.5 ......"'....
. • . • . . . : ~.{: •. 255
~:i~w.ttiib 1~· ~~~.;. ~ > • • • • ' • • • • ,· • • • ' • • 156 .
Rud11 ~~~l\f!W~. : ;\~.,~„" . . .... ;59
· T:;py Mi;ów~ społ"'t.nydl ·. <:. .• „ .•.. . ;. . . . . . .. . . .. ... .... „ . 26ł

W~ d)'tm.1inn»:ro<i:w ~~~; ·' · J3HAT·~.

ZeW!lęłrlBadyn;1~t!k11~~:~'\.tt~. . .- ..... . . . •,
"'" .Sun 1..00t. ru(:Mw ~j>QłCe:11„~r.h ~~ · MN\ • ,.. rl""'· b ""i>•: „: ""'ri ~... ,„ . 2';1u
Uf> ·' • • . •••• • · . ,„ , . , .... .„ . . 1\~A•M::>-"'t' Wuq'{! . AJ'łl "t"""'()()O il.-n•Ó.1:><1:>.., , r.i;;·
18 : „ .. ; .. : .. ·„. ,', , . .. :". „ . •„. • ~
· .; . : . . . . w~ "o~l_tdbjinoą ~n:>imS., · .S„:c·
-~r . . ,. :-:)'-:-:-..~ .. .·.; ~ił1.łh
~ Kewoa~,:f...· ~vm ·...,·~1·~
. . · .. . ·~«=- ~L . · . . ~ 1li
"'"'"l'" ~ll'n'>'ł ~rhnr· o"1'ttń~2 · -..t.1'
(lfi/t:„~~.O,Cj·~ ~\?f~.~W:. , ; ens:inq'l() "t\11t'I.~" mn~in~ ?-~11 abil()i· „!:~
{>()~ ~ (l~~il;i~l'l~qii} ł\t~fl~t~i>·'i»l>~~ .{B.tof\i?xłl!w} ~~~l.r\il!i~ . „~~J
~i f'.li·~tt~ p;.Jj~;u;)NQ})Jl:ji. ; • , • ;, , .wi'Jlo:iul,g~ 1iwlt,ljl .a{~is'{boil~ . „ 1l0l
S:OC~~.CM-®'o;ji.. ;,, •.• .,., , , -~ • .; •••• ~~i ll'1ł.9:iłt<MIOOt ~\V\'.>!Oi!abo'i. _, t..'t-ł
~'Ui:. rt.Wvli.x.jł.•'• .• , ··• .- ;:. ,1:.:· . . .fl~~WQCOl W"':t!l.8'1~'0-~ ~~qqq~{)...f~ ·
oc~lw;~ ;:.fili• r«wó!~ji··.•"·~~'·', ,."';;,~ , ;; ,,:-•:.,,-. i; . , , ,, „ x.ri1nrp~ A~<?CJ'(I . ·Mil
Z>13fu-.~~. ignor:mcja w ~l'łilł.reworu1.ji":: ;., .,::·;,.,.,.. , . '. ,·. . , . . , , . .. . . . .. 29-+ .

;';;~,.·'.~·,:: :.•::: ::.::.:.. :: ::'.'.'.~~~··: : ~ .

.. . .~:.:·~:

. ::· „ . •,
. „
.. _· .-r_·_.:; - '.: ..; .:..„
Pamięci mojej matki
'

PRZEDMOWA

adanie zmiany społecznej stanowi samo sedno socjologii. Można powiedzieć, że cala
B socjologia mówi o zmianie. ,Zmiana jest tak oczywistą właściwością rzeczywistości
społecznej, że każda teoria z obszaru nauk społecznych, jakikolwiek byłby jej punkt wyjś­
cia, musi się prędzej czy później do mej odnieść" (Haferkamp i Smelser, l 992a: i).
Działo się tak od początków socjologii w XIX wieku, kiedy próbowano zrozurrueć
fundamentalną przemianę społeczeństwa od postaci tradycyjnej do nowoczesnej oraz zwią­
zane z tym procesy urbanizacji, industrializacji i rozprzestrzenienia się kapitalizmu. Na
początku XXI wieku znaleiłiśmy się w centrum równie radykalnej przemiany - od święcą­
cego triumfy, rozprzestrzeniającego się stopniowo na cały świat modernizmu do nowych
form życia społecznego, dotychczas opisywanych za pomocą dość mglistego pojęcia
„postmodernizmu". Zarówno zwykli ludzie, jak i socjologowie ponownie odczuli silną po-
trzebę zrozumienia zachodzących przemian społecznych. W latach siedemdziesiątych stało
się jasne, że „najbardziej uderzającą cechą współczesnego życia jest rewolucyjne tempo
zmian społecznych. Nigdy wcześniej w dziejach ludzkości [zmiana] nie zachodziła tak szyb-
ko. Obejmuje wszystkie dziedziny: sztukę, naukę, religię, moralność, edukację, politykę,
ekonomię, życie rodzinne, a nawet wewnętrzne aspekty naszego życia - zmiana nie ominę­
ła niczego" (Lenski i Lenski, 1974: 3). Staje się to jeszcze bardziej jasne na początku XXI
wieku. Jak to okres1ił wnikliwy obserwator współczesnego świata, „żyjemy dziś w epoce
oszałamiającej zmiany wyznaczanej przez przekształcenia krańcowo odmienne od tych
z wcześniejszych okresów. Upadek sowieckiego socjalizmu, słabnięcie dwubiegunowego
układu sił na świecie, tworzenie się zintensyfikowanych globalnych systemów komunika-
cji, oczywisty triumf kapitalizmu w skali całego świata, a jednocześnie wyratne zarysowy-
wanie się globalnych podziałów i coraz mocniej spędzające nam sen z powiek problemy
ekologiczne - wszystkie te, a także inne kwestie staj ą przed naukami społecznymi, które
muszą się z nimi zmierzyć" (Giddens, 1991: XV).
Celem tej książki jest przedstawienie czytelnikowi zbioru podstawowych narzędzi in-
telektualnych służących do analizy, interpretacji i rozumienia zmiany społecznej, szczegól-
nie w odniesieniu do skali makrosocjologicznej czy też historycznej. Narzędzia te można
przyporządkować do trzech oddzielnych dziedzin: (i) myślenia potocznego, w którym lu-
 Przedmowa J
dz.ie w naturalny sposób rozwaźają pewne luine idee, poglądy i wyobrażenia na temat zmiany
spolecznej, w chwili gdy zac-t,ynają zastanawiać się nad swoim iyciem; (2) filozofii spo-
łecznej i polityc.wej, które od refleksji potocznej pnesz.ły na poziom autonomicz.nej, wy-
specjalizowanej i racjonalnej analizy, wytwarzającej zlożone kategorie, wizje i doktryny;
(3) właściwych nauk spolecznych-historii, ekonomii, nauk politycznych, antropologii spo- loi
lecznej, socjologii - które do zmieniającej się rzeczywistości społecz.oej zaczęły stosować ko
merooyczną, krytyczną i wrientowaną na fakty analizę, dochodząc do bardziej rygorystycz- ny<
nych pod względem naukowym, opartych na faktach pojęć, modeli i teorii. W tej ksią.Zce poś
ograniczymy się wyJącznie do naukowego podejścia do zmiany społecznej, a mówiąc jesz.- Nie
cze dokładniej, gl6wnie do podejść zaproponowanych w ramach socjologii. Stąd właśnie ZY"-
tytuł: Socjologio zmian społecznych. okul
Przez niemal dwa wieki socjologia zgromadziła 21laczny zbiór pojęć, modeli i teorii rycz
dotyczących zmiany spolecznej, jednocześnie socjologiczne podejścia do zmiany spolecz- św i a
nej same się pu,ez ten czas zmienialy. Jaką cv;ść tego bogatego dziedzictwa powinniśmy (
włączyć do naszego zbioru narzędzi intelektualnych? Czy powinniśmy się skoncentrować i teo1
wytącz.nie na najnowsz.ych i najmodniejszych trendach, pQmijając wszystko, co byto wcześ· zasad
niej? Odpowied:i br.tmi: stanowczo NIB! Jedną z największych mądrości socjologii jesr rychn
zasada historyzmu. Mówi ona, ie w celu zrozumienia jal!;iegokolwiek współczesnego zja- czeni<
wiska musi.cny przyjrzeć się jego źródl.om oraz procesom, które dały mu początek. Ta sama i pers1
zasada odnosi się do świata idei - nie jest możliwe zrozunuenie wspólczesnych wizji zmia- zmian:
ny spolecznej bez.dostrzeżenia, które z wcześniejszycb koncepcji zamierzają rozwijać. a wo- zmfa.o!
bec których stoją w opozycji. Będziemy się trzymać tej zasady. d-0stęp1
Nie oznacza to je<lnak, ie naszym celem jest budowanie szczegółowej genealogii inte lek· posługi
rualnej wszystkich teorii zmiany powstalych od początku socjologii, śledierue ich powiązań, zar6wn
zależności i sekwencji. Nie chodzi tu o pisanie historii idei, ale systematyczną analizę socjolo- ganizac
giczną. W związku z tym, korzyscając z przywiJeju odpowiedniej perspektywy czasowej, na zmi<
rnoiemy sobie pozwolić na selekcję i pomijanie tych koncepcji czy wręcz całych „,szkól", jącym I
które okazaly się jałowe, prowadząc rozwój intelektualny w ślepe zaułki. W zamian za to Po1:1
sl..-upiJny się tylko na cych, które są nadal żywe i wpływowe. Będz.ieiny też siosować opis Część I
o charakterze bardziej systematycznym niż chrOnQlogicznym, mniej interesując się datami, pochod
a raczej logiką. Przyjmiemy także postawę współczesnego obserwatora zmiany spolecznej, zmiaoy
który w poszukiwaniu wyjaśnień jest gotowy do wykqrz,ystywania rozmaitych idei z bogate· rycz.ny
go i zróżnicowanego dziedzictwa socjologicznego, nie bacząc na ich iródla. Jeczny,
Jak przystało na książkę adresowaną do studentów (choć nie tylko do nich), będ? się poświęc
starał być tak Obiektywny i bezstronny, jak to tylko mozliwe, poświęcając każdej z prez.en- wyobra
towanych teorii tyJe uwagi, ile jej się należy. Niemniej, mam też oczywiście własne przeko- WZQfÓ~

nania; uważam na pri.yk.lad, ż.e istnieje wyraźny kierunek zmian teorii zmiany, które ewolu- i socjoJ,
ują od mechanicznych schematów progresywisryczr:iych„ gloszącycb nieuchronność, ko· Będą Ot
nlec2.11ość i nieodwracalność procesów spoJecznych, ku takim, które podkreślają waczenie bardzie;
ludzkiej świadomości, konlcreme uwarunkowanie zdarzeń i otwarty charakter przyszłości. nych, n
Logika tej intelektualnej ewolucji znajduje swoje odzwierciedlenie w układzie książki, któ- tocznyn
ra rozpoczyna się od klasycznych ujęć rozwoju, a kończy przedstawieniem „teorii stawania posraci<
się społeczeństwa", będącej zarówno rezultatem wcześniejszych debat teoretycznych., jak wielki cl
i zapewne bardziej adekwatnym narzędziem opisu współczesnej zmiany spolecznej. Tak lecznyc.
więc, mimo że w analizie będę starał się być „chłodny" i obiektywny, to w podsumowaniu podmio1
 h:egmo"'.'a_______ 15

•}·lożę swoje karty na stół. Trudno bowiem ukryć fakt, iż jest to książka z przesianiem
1 okreslonym nastawieniem. Osobisty punkt widzenia autora nie będzie utrzymywany w se-
krecie, ale zostanie zaprezentowany, aby umożliwić jego analizę i krytyczną debatę.
Przez większą część książki będę starał się zaprezentować, naświetlić i objaśnić socjo-
logiczne teorie dotyczące zmiany. Wywód będzie się koncentrował głównie na poziomie
~oocepcji i wizji, a fakty historyczne będą przywoływane tylko jako ilustracje dla konkret-
nych pojęć, modeli czy teorii zmiany społecznej. Stąd też czytelnik będzie się mógł tylko
pośrednio zapoznać z faktami i danymi dotyczącymi współczesnych i dawnych społeczeństw.
S ie jest naszym zadaniem relacjonowanie wydarzeń współczesnych i minionych, wska-
~...,.,·anie, dokąd i jakimi drogami podąża świat społeczny. Chcemy raczej dać czytelnikowi
otulary, przez które będzie mógJ sam patrzeć - ostrzej i dalej. Ujmując rzecz mniej metafo-
~cznie, chcemy wzbogacić język, poszerzyć wzory myślenia i wyobraźnię konieczne do
Ś"il°iadomej i krytycznej refleksji nad zmianą społeczną.
Czy ten cel ma jakieś uzasadnienie w praktyce? Jaki jest pożytek z tego typu pojęciowej
; troretycznej wiedzy? Musimy w tym miejscu przywołać ważną prawdę socjologiczną -
zasadę refleksyjności. Głosi ona, iż wiedza na temat społeczeństwa ma bezpośrednie i na-
~ .:hmiastowe konsekwencje. To, co Judzie myślą o zmianie spolecznej, ma zasadnicze zna-
.:zenie w popychaniu ich do działania, a zatem ma zasadniczy wpływ na sarn kierunek
1 ;>erspektywy zmiany społecznej . W tym sensie wzbogacanie teoretycznej wiedzy na temat
mriany ma tym samym praktycwe znaczenie dla samego jej wytwarzania. Idee dotyczące
mriany stają się zasobem dla jej inicjowania. Im bogatsza nasza wiedza, im więcej mamy
dostępnych różnorodnych pojęć, modeli i teorii, tym lepiej i bardziej krytycznie się nimi
p:>slugujemy i tym bardziej nasze działania stają się przemyślane i świadome. Dotyczy to
arówno codziennych działań zwyczajnych Judzi, jak i programów grup zadaniowych, or-
µnizacji, ruchów społecznych, rządów i innych podmiotów zbiorowych zorientowanych
ca zmianę. Zakres i głębokość wyobraźni socjologicznej jest ważnym czynnikiem ksztaltu-
_-...:: ym losy społeczeństwa.
Powyższe założenia narzucają w pewnym stopniu wewnętrzny układ i logikę książki.
Część I zostanie poświęcona wyjaśnieniu podstawowych pojęć, które, niezależnie od swojego
~hodzenia, tworzą zbiór powszechnie akceptowanych idei niezbędnych przy badaniu
oiany. Są to takie pojęcia, jak: zmiana społeczna, proces spoleczny, rozwój, cykl histo-

I :: .:zny etc. Będziemy także analizowali bardziej dyskusyjne pojęcia, takie jak: postęp spo-
~zny, czas społeczny, tradycja historyczna, nowoczesność i globalizacja. Część Il będzie
~więcona trzem wielkim wizjom historii ludzkości, które wywarły największy wpływ na
·1•yobraźnię zarówno społeczną, jak i socjologiczną. Dostarczyły konkurujących ze sobą
11o-zorów rozumienia i interpretacji zmiany społecznej, zarówno przez zwykłych ludzi, jak
: socjologów. Tymi wizjami są ewolucjonizm, teorie cykliczne i materializm historyczny.
Będą one analizowane zarówno w ich ortodoksyjnej, skrajnej postaci, jak i w późniejszych,
'xlrdziej przystępnych wersjach. Pokażemy, iż wizje te, pomimo licznych glosów krytycz-
!?~·ch, nadal silnie wplywają na współczesnych: dostarczają archetypów w myśleniu po-
:.xznym, jak również odradzają się wciąż w dyskursie socjologicznym w coraz to nowych
;:-ostaciach. W dłuższej perspektywie teoria socjologiczna zdaje się jednak odchodzić od
• ielkich historycznych schematów w kierunku bardziej konkretnych wyjaśnień zmian spo-
~znych zlokalizowanych w czasie i przestrzeni, będących wynikiem działań określonych
;xxlmiotów, zarówno indywidualnych, jak i zbiorowych. Ta tendencja analizowana jest w czę-
 r

16 Przedmowa

ści III, która śledzi rozwój nowego ruchu teoretycznego skierowanego przeciwko progresy-
wizmowi, a podążającego w kienmku tego rodzaju teoretyzowania, które proponuję okre-
slić mianem „teońi stawania się społeczeństwa" (Sztompka, 1991b). Jest ona zakorzeniona
w dwóch wpływowych trendach teoretycznych: teońach podmiotowości i socjologii histo-
rycznej. One z kolei, jak się twierdzi, dostarci.ają czwartego, altematywnego podejścia do
zmiany społecznej, stopniowo wypierającego trzy tradycyjne wizje i i.apewniającego naj-
bardziej adekwatne narzędzie do interpretowania przeobrażeń współczesnego społeczeń­
stwa. Zgodnie ze swoimi z.ałożeniami podejście to otwiera pole do studiowania specyficz-
nych, konkretnych mechanizmów zmiany, jak i roli różnych podmiotów w jej rozwijaniu.
Aspekty tej teońi, które znalazły już uznanie w literaturze socjologicznej, zostały omówio-
ne w części IV, ze szczególnym naciskiem na rolę imponderabiliów - idei i norm - będą­
cych substancją zmiany, roli wybitnych jednostek i ruchów społecznych jako podmiotów
oraz istoty rewolucji społecznych jako szczytowych przejawów zmiany. P

I
.-\J
PODZIĘKOWANIA

dee zaprezentowane w tej książce testowałem przez wiele lat na moich studentach zarów-
I no na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, jak i na University of Califomia w Los
..\ngeles (UCLA); wielu rzeczy się od nich nauczyłem i mam nadzieję, że oni również cze-
~ ode mnie. Do zebrania moich wykładów w jednym tomie doszło jednakże przypad-
acm. Historia książek, podobnie jak historia w ogóle, w dużym stopniu zależy od zbiegu
okoliczności. Przypominam sobie pewne słoneczne popołudnie w UCLA i lunch, j aki ja-
Jlem z Simonem Prosserem, redaktorem wydawnictwa Blackwell . To właśnie wtedy, w wy-
:il-u jego redaktorskiej magii połączonej z czarem miejsca, plan napisania tej książki oka-
.rai się nagle równie oczywisty co nieunikniony.
Większość pracy wykonałem w pobudzającym intelektualnie, a j ednocześnie niezwykl e
sympatycznym środowisku naukowym Swcdish Collegium for Advanced Studies in tbe
Social Scienccs (SCASSS) w Uppsali wiosną 1992 roku. Swoją wdzięczno~ć chciałbym
•·yraz.ić wszystkim kolegom obecnym w tym czasie w Collegium, podobnie jak dyrekcji
1 pracownikom, a szczegól ni e moim przyjaciołom i jednocześnie wspaniałym przeciwni-
kom w grze /es boules, Jeffowi Alexandrowi i Bji:imowi Wittrockowi.
NOTA DO WYDANIA POLSKIEGO ł.

K sana została po angielsku. Jej pierwsze brytyjskie wydanie ukazało się w 1993 roku,
siążka ta powstała oa zamówienie wydawcy brytyjskiego, Black-well Publishing, i napi·

a wydanie amerykańskie rok później (1994). W efekcie zaintereBowania czytelników kolej·

ne cztery wydania aoglojęzyczne ukazywały się mniej więcej co dwa lata. W 1996 roku
pojawilo się pierwsze wydanie rosyjskie, a w cztery lata późoiej - drugie. W 1995 roku
wydano książkę po hiszpańsku, l>y panowić wydanie w roku 2002. Tłumaczenie na język
portugalski ukazało się w Brazylii w 1998 roku. Obecnie w pracach redakcyjnych 2najdują
się ukończone już tlurnaczeoia na język japoński i chiński.
l przez ten cały czas książkit nie była dostępna po polsku. Zajęty innymi rematami
i projektami badawczymi nie mogłem nigdy zdobyć się na to, aby napisać ją od nowa w moim
języku ojczystym. Jedynie fragmenty njektórych rozdziałów wprowadzilem do ostatniej
części mojego podręcznika Socjologia - analiza społeczetlstwa, opublikowanego przei
wydawnictwo Znak w roku 2003. Wydawało mi się zawsze, że oddanie do tłumaczenia na
język polski ksiąiki polskiego autora byłoby niestosowne i pretensjonalne. Ktoś mógłby
pomyśleć, że stawiam się w jednym szeregu -i 1.:1akimi mistrzami polskiej myśli sp0łecznej
jak Bronisław Malinowski czy Florian Znaniecki, których dzieła - pisane po angielsku -
ukazywały się po polsku dopiero w tłumaczeniach.
Tak więc jeóynie zdecydowana i mocna perswazja mojego polskiego wydawcy przekonała
mnie, że albo pozwolę na pn.etlumaczenie książki, albo po prostu ona nigdy po polsku się nk .....
,,.....
ukaże. A pagłębiona refleksja socjologiczna o zmianie społecznej wydaje się potrzebna jak ni·
gdy wcześniej w społeczeństwie przechodzącym tak fundamentalną zmianę jak 11asze. Potrzelr
na pnede wszystkim studentom, ale być może i szerszemu gronu światłych obywateli, szuka-
jących intelekrualnych órogowskazów w czasach „wielkiej transformacji". Uległem więc.
Mialern szczęście, że tłumacz okazał się moim byłym studentem, słuchaczem moich
wykladów o zmianie spoJecznej na Uniwersytecie Jagiellońskim, dobrze wprowadzonym
w moją tenninologię i logikę argumentacji. Mam wrażenie, że Jacek Konieczny wywiąza\
się -ie swojej roli znakomicie. Jeśli więc czytelnik napotka na jakieś fragmenty trudniejsze
do zrozumienia, to wina będzie spoczywać wyłącznie po mojej stronie.
al•
Kraków, w kwietni u 2005 Piotr Sztompka , .,,
 Część I
POJ~CIA I KATEGORIE

I. PODSTAWOWE POJĘ CIA W BADANIU ZMIANY

Metafora organiczna: klasyczne J)-Odejścic do zmiany społecznej

W narodzin socjologii aż do czasów dzisiej szych my~ socjologiczną kształtowało roz·

IÓŻnienie, które okazało się równie zwodnicze, co trwałe. Był to rodzaj „grzechu pierwo-
rodnego" naszej dyscypliny, za który, szczerze mówiąc, odpowiedzialność ponosi jej oj-
.:iec, August Comte ( 1798- 1857). Podzielił on swój system teoretyczny na dwie odrębne
.::zęści: „statykę spoleczną" i „dynamikę społeczną" . U podstawy tego rozróżnienia zawarta
~la implicite analogia, jakiś czas póiniej wyrażona już wprost przez Herberta Spencera
1820-1903), między spoleczeństwem a organizmem biologicznym. Statyka społeczna była
;iojmowana jako nauka o anatomii spolecze1lstwa, jego częściach składowych i ich upo-
:ządkowaniu, analogicznie do anatomii ci al a ludzkiego (z jego organami, szkieletem i lkan-
Umi), dynamika społeczna natomiast miała się skupiać na fizjologii, procesach zachodzą­
..:ych wewnątrz społeczeństwa, podobnie jak opisuje się funkcje organizmu (oddychanie,
metabolizm. krążenie krwi). Połączenie tych dwóch czynników daje w rezultacie rozwój
~leczeństwa, co znów można porównać do wzrostu organizmu (od stanu zarodkowego do
dojnalości). W konsekwencji zakladano istnienie czegoś takiego jak stan społeczeństwa w da-
~m momencie, który może być obserwowany i analizowany niezależnie od jego ruchu.
Herbert Spencer pozostał przy tej samej wizji, ale zmienił tenninologię. Jest on autorem
3:mego rozróżnienia, które przez ponad wiek zajmowało centralne miejsce w języku socjolo-
~: •.struktura" w opozycji do „funkcji". Ta pierwsza wskazywała na wewnęcrzną budowę.
t.sztalt lub fonnę calości spolecznycb, druga - sposoby ich działania lub przeksztalceń. Tym
;.amym ugruntowal się ten sposób myślenia, który pozwalał postrzegać społeczeństwo jako
realny byt, namacalny obiekt, niezależnie od procesów w nim zachodzących. lnnymi słowy.
wnocni\o się pnekonanie, ie moiliwe jest oddzielenie struktury oo funkcjonowania.
Metodologicznym dziedzictwem tych wczesnych idei była opozycja dwóch typów pro-
.-esu badawczego. Comte opisał to jako poszukiwanie praw współistnienia (dlaczego pew·
ae zjawiska społeczne niezmiennie występują jednocześnie) w przeciwieństwie do poszu-
kiwania praw następstw (d laczego pewne zjawiska społeczne niezmieonie poprzedzają inne
lub po nich następują). Ta idea, rozmaicie później nazywana, trafiła do większości podręcz­
ailców badarl spolecznych. „Badania synchroniczne" (przekrojowe) były definiowane jako
spojrzenie na społeczeństwo w bezruchu, a więc jako perspektywa statyczna, natomiast
20 Część POJĘClA
I. I KATEGORJE I r„
„badania diachroniczne" (sekwencyjne) - jako spojrzenie na
pienie się na zachodzących w nim zmianach.
społeczeństwo w ruchu isku- ~- śc:
Idee te wywarły duży wpływ na współczesne badania zmiany (badania diachroniczne). 3. fu:
Nie odziedziczyły one jednak klasycznej metafory organicznej i związanych z nią rozróż- je<
nień wprost od Comte' a, Spencera i innych mistrzów socjologii dziewiętnastowiecznej, ale ne
przez wpływową dwudziestowieczną szkołę socjologiczną znaną jako teoria systemu spo- gr•
łecznego, teoria funkcjonalna lub strukturalny funkcjonalizm (por. Sztompka, 1974). Syste- sl.2
mowy model społeczeństwa wypracowany przez tę szkołę połączył i uogólnił wszystkie idee ej~
typowe dla organicyzmu. Aparat pojęciowy używany zazwyczaj do analizy zmiany wywodzi 5. po
się w całości przede wszystkim z modelu systemowego, nawet jeśli uczeni zajmujący się ffi(
zmianą tego nie zauważają łub dystansują się od teorii systemu społecznego i teorii struktura)- 6. śrc
no-funkcjonalnych. Dopiero niedawno model systemowy napotkał alternatywę w postaci ge·
procesualnej wizji społeczeństwa, inaczej podejścia morf o genetycznego,
i w konsekwen('.ji pojęcia stosowane przy opisie zmiany społecznej uległy modyfikacjom. De
rak ter
h.1b w;
Model systemowy i wywodzące się z niego pojęcie zmiany społecznej
Ki·
/iojęcie „systemu" oznacza złożoną całość, skladaj_ącą si_ę z wielu elementów połączonych ·••ych:
\Vzajemnym1 relaCjami i ·oddzielonych od środowiska zewnętrznego wyratną granicą . I. zre
~Oczywistymi przykładami systemów są organizmy żywe, ale również: molekuły, budynki, sze
planety, galaktyki. Tak generalne pojęcie może być stosowane do analizy społeczeństwa na zm
różnych poziomach ogólności. Na poziomie makro, można traktować jako system całe spo- ws
łeczeństwo globalne (ludzkość) ; na poziomie mezzo, jako systemy można także postrzegać -'· zm
państwa narodowe czy regionalne sojusze polityczne i wojskowe; na poziomie mikro, jako mi
małe systemy można traktować społeczności lokalne, stowarzyszenia, przedsiębiorstwa, ro- .: zm
dziny, kręgi przyjaciół. Co więcej, jakościowo różne segmenty społeczeństwa, jak ekonomia, kra
polityka czy kultura, mogą być również ujmowane w kategoriach systemowychJrak. więc ' zm
w rękach teoretyka systemu społecznego, takiego jak na przykład Talcott Parsons (I902- 1979), dar
pojęcie to zostaje nie tylko uogólnione, ale również znajduje uniwersalne zastosowani9 ~- zm
Zmiana społeczna jest w związku z tym rozumiana jako zmiana zachodząca wewnątrz poj
systemu bądi też obejmująca go w całości. A precyzyjniej, jest to różnica między rozmaity- no•
mi następującymi po sobie stanami tego samego systemu. ,Jeżeli mówimy o zmianie, marny
na myśli coś, co powstaje po jakimś czasie; to znaczy, marny do czynienia z różnicą między Cz.
tym, co może być obserwowane przed danym punktem czasu, i tym, co widzimy po tym dla inr
punkcie czasu. Aby można było określić róźnice, jednostka analizy musi zachować mini- mlian
mum tożsamości - mimo zmiany w czasie" (Strasser, Randall, 1981: 16). demoI
Najprościej zatem rzecz ujmując, pojęcie zmiany społecznej zawiera trzy elementy: (I) S..-iami
różnicę (2) w różnych momentach czasu (3) między stanami tego samego systemu. Typowa cie na1
definicja moźe brzmieć tak: „Przez zmianę społeczną rozumiem jakąkolwiek niecykliczną ~tilu
przemianę systemu społecznego rozumianego jako całość" (Hawley, 1978: 787). wszys·
W zależności od tego, co wetmiemy pod uwagę, a więc jak.ie aspekty, fragmenty, wy- rrjany
miary systemu podlegają zmianie, można wyodrębnić różne jej rodzaje. Wynika to z faktu, suacj~
iż ogólny stan systemu nie daje się ująć w prosty, jednowymiarowy sposób, raczej wylania zwierr
się jako połączony, sumaryczny rezultat stanu różnych jego komponentów, takich jak: dość p
I. podstawowe elementy (na przykład liczba i różnorodność jednosrek i ich działań), iscorę,
 P·xlstawowe pojęcia w badaniu zmiany 21

• relacje między elementami (na przykład więzi społeczne, poczucie wspólnoty, zależno­
ści i powiązania między jednostkami, interakcje, relacje między działaniami),
. iunkcje elementów systemu jako całości (na przykład role zawodowe pełnione przez
jednostki łub konieczność podjęcia pewnych działań dla zachowania porządku społecz­
nego),
~ granice (na przykład kryteria włączenia, warunki, jakie musi spełnić jednostka, aby do-
stać się do grupy, zasady rekrutacyjne w stowarzyszeniach, kryteria selekcji w organiza-
cjach etc.),
- podsystemy (na przyklad liczba i różnorodność rozróżnialnych wyspecjalizowanych seg-
mentów, sekcji, podsystemów),
~- środowisko (na przykład warunki naturalne, bliskość innych społeczeństw, położenie
geopolityczne).

Dopiero w wyniku złożonego oddziaływania tych komponentów powstaje ogólna cha-

mterystyka systemu: równowaga lub nierównowaga, konsensus łub jego brak, harmonia
.Et- walka, współpraca lub konflikt, pokój lub wojna, dobrobyt lub kryzys etc.
Kiedy poddamy model systemowy szczegółowej analizie, docierając do jego podstawo-
•;..:h składników i wymiarów, otrzymamy wynikające z tego następujące możliwości zmiany:
zmiana składu (na przykład migracje z jednej grupy do innej, rekrutacja do grupy, zmniej-
;zenie liczby ludności na skutek głodu, demobilizacja ruchu społecznego, rozpad grupy),
- zmiana w strukturze (na przykład pojawienie się nierówności, krystalizacja władzy, po-
wstanie więzi przyjacielskich, ustanowienie relacji współpracy bądi konkurencji),
_. zmiana funkcji (na przykład specjalizacja łub różnicowanie się zawodów, zanik ekono-
micznej roli rodziny, przejęcie przez szkoły i uniwersytety roli indoktrynującej),
.! zmiana granic (na przykład łączenie się grup, złagodzenie kryteriów przyjęcia i demo-

kratyzacja członkostwa, podbój i wchłonięcie jednej grupy przez drugą),

< zmiana w relacjach podsystemów (na przykład panowanie reżimu politycznego nad gospo-
darką, kontrola rodziny czy w ogóle sfery prywatności przez władzę toialitarną),
~ zmiana w środowisku (na przykład skażenie środowiska naturalnego, trzęsienie ziemi,
pojawienie się Czarnej Śmierci lub wirusa HIV, zanik dwubiegunowego systemu rów-
nowagi sił w stosunkach międzynarodowych).

Cza5ami zmiany są tylko częściowe i mają ograniczony zakres bez większych konsekwencji
.Aa innych aspektów systemu, który jako całość pozostaje nienaruszony. Mimo cząstkowych
m:.ian zachodzących wewnątrz nie następuje całkowita zmiana jego stanu. Na przykład siła
dnnokratycznego systemu politycznego leży w jego zdolności do radzenia sobie z trudno-
S."iam.i, zaspokajania potrzeb i rozładowywania konfliktów poprzez częściowe reformy, które
w narażają stabilności i ciągłości państwa jako całości. Ten rodzaj modyfikacji adaptacyjnej
-~ilustracją z mi a n y w systemie. W innych jednak przypadkach zmiana może objąć
•Yystkie aspekty systemu (a przynajmniej jego fundamenty), prowadząc do całkowitej pm:-
mi.any, która każe nam traktować nowy system jako zasadniczo różny od s1arego. Dobrą ilu-
macją są tu wszystkie wielkie rewolucje społeczne. Ten rodzaj radykalnej transfonnacji na-
Z"iemy zmianą system u. Granica między tymi dwoma przypadkami bywa wszakże
dość płynna. Zmian y w s y st e mi e często kumulują się i ostatecznie wpływają na jego
11to1ę, prowadząc do z m i a n y s y s t e m u. Dosyć często możemy zaobserwować w syste-
mach społecznych specyficzne „progi graniczne", po przekroczeniu których rozległość,
natężenie i siła rozpędu pojedynczych, cząstkowych zmian doprowadza do przekształcenia
tożsamości systemu i prowadzi nie tylko do ilościowej, ale rzeczywiście jakościowej inno-
wacji (Granovetter, 1978). Wszyscy tyrani i dyktatorzy prędzej czy póiniej przekonują się,
że tłumienie niezadowolenia społecznego jest możliwe tylko do pewnego momentu, a stopnio-
wa erozja ich władzy otwiera drzwi dla demokracji.
Jeżeli przyjrzymy się kilku definicjom zmiany społecznej, jakie można znaleźć w standar-
dowych podręcznikach socjologU, zobaczymy, że poszczególni autony kładą nacisk na różne
rodzaje zmiany. Niemniej dla większości z nich kluczowa wydaje się strukturalna zmiana
relacji, organizacji i powiązań między komponentami społeczeństwa:

„Zmiana społeczna jest to transformacja zachodząca w organizacji społeczeństwa oraz

we wzorach myślenia i działania w czasie" (M acionis, 1987: 638).
„Zmiana społeczna jest to modyfikacja lub transformacja sposobu, w jaki zorganizowa-
ne jest społeczeństwo" (Persell, 1987: 586).
Zmiana społeczna odnosi się do „zmienności relacji między jednostkami, grupami, or-
ganizacjami, kulturami i społeczeństwami zachodzącej w czasie" (Ritzer i in„ 1987: 560).
„Zmiany społeczne są to przemiany wzorów zachowań, relacji społecznych, instytucji
i struktury społecznej w czasie" (Farley, 1990: 626).

Być może powodem takiego podkreślania zmiany struktur a I n ej jest fakt, iż czę­
ściej niżw innych przypadkach prowadzi ona do z mi a n y s y st em u niż do zmiany
w s y s t e mi e. Struktura społeczna stanowi rodzaj szkieletu, na którym opiera się społe­
czeństwo i procesy w nim zachodzące, gdy więc ona się zmienia, wszystko inne najczęściej
również.
Jak zauważyliśmy wcześniej , pojęcie systemu może być stosowane na różnych pozio-
mach ogólności: makro, mezzo i mikro. W związku z tym zmiana społeczna może być
postrzegana jako zachodząca zarówno na poziomie makro - systemów międzynarodowych,
narodów, państw; na poziomie mezzo - korporacji, partii politycznych, ruchów religijnych,
dużych stowarzyszeń; jak i na poziomie mikro - rodzin, społeczności, grup zawodowych,
klik, kręgów przyjacielskich. Powstaje tu pytanie, jak oddziałują na siebie zmiany zacho-
dzące na różnych poziomach. Z jednej strony socjologowie pytają, jaki wpływ na poziom
makro mają wydarzenia rozgrywające się na poziomie mikro (na przykład jak zmiany w za-
chowaniach konsumenckich prowadzą do wzrostu inflacji lub j ak drobne zmiany w co-
dziennych zwyczajach ludzi przekształcają cywilizacje i kultury), a z drugiej strony pytają
o wpływ na poziom mikro działań z poziomu makro (na przykład jak rewolucje wpływają
na życie rodzinne lub jak kryzys ekonomiczny wpływa na wzory przyjaźni). ,,Zmiana spo-
łeczna jest negocjowana między jednostkami. Stąd teorie zmiany strukturalnej muszą poka-
zywać, jak zmienne z poziomu makro wpływają na indywidualne motywy i wybory oraz
jak te wybory wpływają z kolei na zmienne z poziomu makro" (Hemes, I 976: 5 I4 ).

Wiązki zmian: odej~cie od prostej wizji dynamiki społecznej

Pojęcie zmiany społecznej zawiera ideę ostatecznych, najmniejszych „atomów" dynamiki
społecznej, pojedynczych zmian stanu systemu lub jakiegoś z jego elementów. Rzadko kie- I
I. Podstawowe pojęcia w badaniu zmiany 23

dy występują one jednak pojedynczo, zazwyczaj są ze sobą powiązane. W obrębie socjolo-

gii powstały bardziej złożone pojęcia, z pomocą których można poradzić sobie z typowymi
formami takich powiązań.
Najważniejszym z nich jest idea „procesu społecznego" opisująca sekwencję wzajemnie
powiązanych zmian. Klasyczna definicja pochodzi od Pitirirna Soroki na (1889- 1968): „Przez
j:'roces rozumie się każdy rodzaj ruchu, modyfikacji, transformacji, pnemiany lub »ewolu-
:ji« - krótko mówiąc, jakiejkolwiek zmiany - konkretnego obiektu w czasie, niezależnie od
!ego, czy będzie to zmiana jego położenia w przestrzeni, czy też modyfikacja jego aspektu
ilościowego lub jakościowego" ( 1937: t. l: 153). Precyzyjniej rzecz ujmując, pojęcie co
uznacza: (I) wielość zmian (2) odnoszących się do tego samego systemu (zachodzących
„. nim łub przekształcających go jako całość), (3) przyczynowo powiązanych ze sobą (w tym
sensie, że jedna zmiana jest przynajrrmiej częściowo przyczyną innej, a nie czynnikiem
jedynie jej towarzyszącym bądi ją poprzedzającym), co więcej ( 4) zmiany te następują po
sobie sekwencyjnie (następują jedna po drugiej w pewnym określonym czasie). Przykła­
dami procesów - od poziomu makro do poziomu mikro - mogą być: industrializacja,
cbanizacja, globalizacja, sekularyzacja, demokratyzacja, rozprzestrzenianie się wojen,
::>0bilizacja ruchu społecznego, likwidacja przedsiębiorstwa, rozpad stowarzyszenia, za-
• iązanie się kręgu przyjaciół, kryzys rodziny. Ponownie kJuczowym zagadnieniem teore-
~·.;znym jest tu związek pomiędzy procesami zachodzącymi w skali mikro i makro.
Od momentu powstania swojej dyscypliny socjologowie skupiali szczególną uwagę na
dlł•óch spo§ród wszystkich proceSów społecznych. Pierwsty z nich to „rozwój społeczny",
i:tóry opisuje proces rozwijania się pewnego potencjału zawartego w istocie systemu. Do-
kbdniej mówiąc, pojęcie to oznacza proces charakteryzujący się trzema swoistymi cecha-
mi: (I) jest kierunkowy, to znaczy, żaden ze stanów systemu nie powtarza się na innym
cupie; (2) każdy późniejszy sraa systemu przedstawia wyższy poziom wybranej cechy (na
przykład rosnące zróżnicowanie struktury, wyższa wydajność ekonomiczna, postęp tech-
.:>logiczny lub wzrost populacji) lub każdy póiniejszy stan systemu zbliża go do pewnego
anu pożądanego (na przykład społeczeństwo w coraz większym stopniu realizuje zasadę
11óv•ności społecznej , powszechnego dobrobytu lub reprezentacji demokratycznej); oraz (3)
proces stymulują immanentne (wewnętrzne, endogenne, autodynam iczne) skłonności sys-
lmlu (na przykład wzrost gęstości zaludnienia towarzyszący wzrostowi ludnościowemu;
p-zezwyciężenie wewnętrznych sprzeczności poprzez ustanowienie zupełnie nowych form
~.:ia społecznego, przyrodzona ludziom kreatywność przeksztalcająca w znaczącym stop-
•u istniejący por1..ądek społeczny). Pojęcie rozwoju zawiera w sobie mocne zalożenie o je-
~·J nieuchronności, konieczności i nieodwracalności. Ponieważ jest ono oderwane od po-
;:.)mu ludzkich działań i gdzieś ponad Judzkimi głowami zdąża w kierunku założonego
: ~óry, ostatecznego fi n a I u, może łatwo przybrać zdegenerowaną formę fatalistycznej
:...b mechanistycznej wizji zmiany. Przeanalizujemy wkrótce dużą grupę teorii, dla których
idea rozwoju jest centralnym zagadnieniem, a które można określić wspólnym mianem pro-
~ywizrnu. W jej skład wchodzą różne odmiany ewolucjonizmu (od Comte' a do Parson-
~ ' oraz materializm historyczny (od M arksa do Althussera).
lnnym procesem społecznym budzącym szczególne zainteresowanie socjologów jest „cyk!
społeczny".Nie jest on już kierunkowy, ale jednocześnie nie jest też chaotyczny. Charak-
~·zują go dwie cechy: ( 1) ruch okrężny, w którym każdy stan systemu pojawia się ponow-
~ w odpowiednim momencie w przyszłości, będąc jednocześnie repliką tego, co się już
24--~-
C?:!jŚć I. POJĘCIA l KATEGORIE I.

zdarzyło w jakimś momencie w przeszłości, oraz (2) fakt, iż ta powtarzalność, przybierają- pa.
ca postać falowania lub oscylacji, wynika z immanentnej skłonności systemu. W ten sposób dz
zmiany są obserwowalne tylko w krótkiej perspektywie czasowej, w długiej już nie, jako że nei
system powraca do swojego stanu początkowego. Będziemy jeszcze mieli okazję dokład- CZJ
niejszego zaprezentowania grupy teorii interpretujących historię w kategoriach cykl i spo- prę
łecznych, czyli cykl icznych teorii zmiany (od Spenglera do Sorokina). cie
Kolejnym pojęciem - być może najbardziej dyskusyjnym, ale jednocześnie najbardziej us2
wpływowym w całej historii ludzkiej myśli (n ie tylko socjologii) - iest idea „postępu spo- jak
łecznego". Poszerza ona obiektyw!lą i neutralną kategorię rozwoju społecznego o wymiar pus
aksjologiczny, oceniający. W konsekwencji przechodzimy od wyjaśnień neutralnych, ściśle
naukowych, na obszar normatywny. Zasadniczo przez „postęp" rozumiemy: (1) kierunko- żen
wy proces, który (2) nieustannie przybliża system do preferowanego, korzystnego stanu .::hrt
(lub, mówiąc inaczej, do realizacji okres1 onych, nieobojętnych etycznie wartości, takich kieł
jak: szczęście, wolność, dobrobyt, sprawiedliwość, godność, wiedza etc.) lub do realizacji pod
wizji społeczeństwa idealnego, szczegółowo i całościowo opisywanych w licznych uto-
piach społecznych. Najczęściej idea postępu definiuje - zgodnie ze światopoglądem dane- su-z,
go autora - jak powinno wyglądać społeczeństwo. Wykraczamy tu, rzecz jasna, poza rze- mu.
czyw i stość naukową, która ogranicza swoje zainteresowanie do tego, co jest, nie interesu- •mi1
jąc się tym, co być powinno. Zdar za się jednak, że idea postępu przyjmuje odcień loja:
kategoryczny, twierdząc, że tak naprawdę pewne wartości w sposób konieczny realizują się Pole
w historii i że generalnie rzecz biorąc; społeczeństwo nieuchronnie zmienia się na lepsze jedn
(cokolwiek dany autor definiuje jaKQ tQ „lepsze"). Takie twierdzenia, nasycone hi.storio20- mń:
ficznym optymizmem, można poddać testowi, choć niestety rzadko tylko udaje im się go tład
zdać. O postępie społecznym powiemy znacznie więcej w mzdziale 2, opisując zarówno men
triumfy tej idei, niedawny upadek, jak i możliwości jej uratowania. docI
ki re
obie
Model alternatywny: dynamiczne pole społec:i:ne
T~m
Dopiero niedawno socjologia podała w wątpliwość prawomocność organiczno-systemowe- man
go modelu społeczeństwa oraz rozdziału statyki i dynamiki społecznej. Na znaczeniu zdają >Ubi
się zyskiwać dwa trendy intelektualne: (l) podkreślanie pQwszechnych dynamicznych ;am
właściwości rzeczywiStości społecznej, to jest postrzeganie społeczeństwa w ruchu („wizja tury:
procesualna"), oraz (2) odejście od traktowania społeczeństwa (grupy, organizacji) jako s~,

obiektu. to jest dereifikacja rzeczywistości społecznej („model pola"). k

Pierwsze przeczucia, iż przeciwstawianie statyki i dynami.lti może być mylące i że nie -JOie
można sobie w ogóle wyobrazić żadnych niezmiennych obiektów, jednostek, struktur czy ·lub.
całości, mają swoje źródło w naukach przyrodniczych. Jak to ujął Alfred N. Whitehead: v.·ie1
„Jedynym powszechnie występującym faktem, który obecny jest w samej istocie tego, co Prec
rzeczywiste, jest zmiana rzeczy" (1988: IOl). Wkrótce podejściem dominującym okazała pros;
się perspektywa czysto dynamiczna, procesualna, a współczesna nauka, kiedy mówi nicą
o podstawowych składnikach rzeczywistości, zajmuje się raczej zdarzeniami niż rzeczami, .::ald
raczej procesami niż stanami. ;.z.cz<
Dla socjologii oznaczało to tyle, że nie może ona postrzegać społeczeństwa jako nie- >amc
ruchomego stanu, ale jako proces; nie jako sztywny quasi-obiekt, ale jako ciągły, niekoń­ na Io
czący się strumień zdarzeń . ZauważOno, iż tak długo można mówić, że społeczeństwo (gru- nia..,
L l'acj.stawowe pojęcia w badaniu zmiany 25

llL • spólnota, organizacja, państwo narodowe) istnieje, jak długo coś się w ramach niego
•z 1 ej e. podejmowane są jakieś działania, zachodzą zmiany, trwają procesy. Z ontologicz-
mEIO punktu widzenia społeczeństwo w bezruchu nie istnieje i istnieć nie może. Całą rze-
G?'-istość społeczną wypełniają zjawiska dynamiczne, jest to strumień zmian o różnej
ppltości. intensywności, rytmie i tempie. Nieprzypadkowo używamy często terminu „ży­
ar społeczne". Jest on zapewne dokładniejszą metaforą społeczeństwa niż dawny obraz
~,·nionego, zreifikowanego superorganizmu, bo przecież życie nie jest niczym innym,
J* :-JChem i zmianą. Zatrzymane, nie będzie już życiem, lecz czymś zupełnie innym -
fllll4. którą równie dobrze można nazwać śmiercią.
Metodologiczną konsekwencją dynamicznego ujmowania życia społecznego jest podwa-
ame zasadności prowadzenia badań wyłącznie synchronicznych i afirmacja perspektywy dia-
ckooicznej (historycznej). Jak powiedział czołowy historyk XX wieku: „Badanie spraw ludz-
ł:ich "' ruchu jest z pewnością bardziej owocne i bardziej realistyczne niż jakiekolwiek inne
~jście, które zajmuje się wyimaginowanym stanem spoczynku" (Toynbee, 1963: 81).
T~m samym ulega przekształceniu nasze wyobrażenie o przedmiocie zmiany. Nie po-
9:regamy już społeczeństwa (grupy, organizacji etc.) jako sztywnego, „twardego" syste-
- . ale raczej jako „miękkie" pole relacji. Rzeczywistość społeczna jest interpersonalna
-myjednostkowa), istnieje po m i ę dz y ludźmi; to sieć więzi, zależności, wymiany,
a.,.łoości wspólnotowej. Innym.i słowy, jest to specyficzna tkanka łącząca ludzi razem.
Ne interpersonalne pozostaje w ciągłym ruchu: rozszerza się i kurczy (na przykład kiedy
)1119ostki przyłączają się lub odchodzą), wzmacnia i osłabia (kiedy następuje jakościowa
~a relacji, na przykład przejście od znajomości do przyjaźni), scala i rozpada (na przy-
llai gdy pojawia się lub znika przywództwo), przyłącza się lub oddziela od innych seg-
~w pola (na prp-kład kiedy zawiązują się koalicje, federacje lub, z drugiej strony,
-.:±lodzi do secesji). ~ naszym życiu nauczyliśmy się wyróżniać szczególnie istotne wiąz­
~ rtlacji społecznych . Mówiąc o nich, przedstawiamy je najczęściej, jakby były realnymi
-.iri:tami. Nazywamy je grupami, wspólnotami, instytucjami, państwami narodowymi.
~111Czasem iluzją jest uważać, że istnieją one podobnie do przedmiotów. W rzeczywistości
- . iy raczej do czynienia z nieustannymi procesami powstawania i rozpadania się grup niż
tmbilnymi bytami nazywanym.i grupami, dostrzegamy raczej procesy organizacji i dezor-
.-z.acji niż stabilne organizacje; raczej procesy „strukturacji" (Giddens, 2003) niż struk-
~: raczej procesy formowania się niż formy; raczej zmienne „figuracje" (Elias, 1978) niż
~''De wzory]
Kiedy przyjmie się taką perspektywę, najmniejszą, elementarną jednostką analizy so-
cjmogicznej staje się „zdarzenie". Rozumie się je tu jako chwilowy stan pola społecznego
..., jakiegoś jego segmentu). Weźmy jako przykład obiad rodzinny. Poszczególni członko­
w rodziny zbierają się razem w domu, siadają przy stole, oddają się rozmowie i jedzeniu.
f'ID.~·zyjnie rzecz ujmując, jest to właśnie zdarzenie. Chwilę wcześniej wszyscy byli roz-
pos.zeni, każdy uwikłany w inną wiązkę relacji: w biurze, szkole, kuchni, kinie, za kierow-
--:? samochodu. Za chwilę każdy będzie ponownie robił co innego: oglądał telewizję, wra-
ai :io firmy popracować w nadgodzinach, jechał na nocną dyskotekę. Ty m, co wyróżnia tę
-.::zególną wiązkę relacji jako rodzinę, zapewniając jej, mimo ciągłych zmian, trwanie i toż­
~. jest: (1) identyfikacja psychologiczna: samoświadomość, uczucia, więzi, wzajem-
• lojalność; (2) prawdopodobieństwo regularnego nawiązywania relacji: wspólne spotka-
„ \\ domu łub przynajmniej utrzymywanie co jakiś czas kontaktu za pomocą poczty czy
26 Czę.~ć I. POJĘCIA I KATEGORIE I.

telefonu; (3) szczególny charakter wzajemnych relacji: zaiylość, trwalość, bezinteresow- ej

ność, spontaniczność. je.
Pojęcie pola jednostkowego można jeszcze doprecyzować. Proponujemy następującą ny
typologię („schemat lNIS", por. Sztompka, 199lb: 124-126), która wyróżnia cztery wy- pr.
miary, aspekty pola: idealny, normatywny, interakcyj ny i szans życiowych . Jak dotąd dla ny
uproszczenia mówiliśmy, że relacje społeczne łączą ze sobą jednostki. Jednak co i jak one
tak naprawdę łączą? Mogą to być idee, myśli lub wierzenia jednostek (podobne bądź róż­ dla
ne); reguły kierujące ich zachowaniem (które mogą współgrać bądź się naw.zajem wyklu- śni
czać); podejmowane przez nie działania (któce mogą być prz.yjazne lub wrogie, nastawione A;
na współpracę bądź konkurencję); ich interes y (które mogą być wspólne bądź pozostawać WC
w konflikcie). W zależności od tego, co wchodzi w skład sieci relacji, wyróżniamy cztery sob
rodzaje tkanek, które przeni"ają i scalają spoleczeństwo. Są to tkanie.i: (I) idei, (2) reguł, (3) cję,
działań i (4) interesów. Połączone ze sobą sieci idei (wierzeń, przekonań, definicji) tworzą IJTlJ'
ideologiczny wymiar pola, czyli „świadomość społeczną". Połączone ze sobą sieci reguł jakc
(norm, wartości , przepisów, ideałów) tworzą normatywny wymiar pola, czyli „instytucje
społeczne". Wymiary ideologiczny i nom1atywny stanowią domenę tradycyjnie zwaną kul- i pn
turą. Dalej, połączone ze sobą sieci działań tworzą in terakcyjny wymiar pola, czyli „organi- dwc
zację społeczną". Połączone ze sobą sieci interesów (szans życiowych, możliwości, dostę­ puje
pu do zasobów) tworzą wymiar szans życiowych, c zyli „hierarchię społeczną". Wymiary ma,
interakcyjny i szans życiowych stanowią z. \.:.olei tkankę spoleczeństwa sensu stricto. Aby dząc
podkreślić tę wielowymiarowość pola, będziemy odtąd używali terminu „pole społeczno­ czy 1
kulmrowe". tu Z(
W każdym z. tych czterech wymiarów pole spoleczno-kulturowe podlega nieusta1mym "'aż
zmianom. Obserwujemy (I) ciągle formułowanie, utrwalanie się lub przeformułowanie idei, z.am~
pojawianie się i znikanie ideologii, systemów wartości, doktryn i teorii; (2) ciągłą instytu- łub~
cjonalizację, przestrzeganie lub odrzucanie norm, wartości i reguł, powstawanie i zanikanie
kodeksów etycznych i systemów prawnych; (3) ciągle powstawanie, różnicowanie się i zmia-
Różr
nę Irnnałów interakcji, powiązań organizacyjnych czy więzi grupowych, powstawanie lub
rozkład grup, kół i sieci międzyludzkich; (4) ciągłą krystalizację, petryfikację i redystrybu- ."ie I
cję możliwości , interesów, szans życiowych; powstawan ie i znikanie, rozciąganie i spłasz­ Poza
czanie hierarchii społecznych. prze7.
Uda nam się uchwycić faktyczną :złożoność życia społecznego rozgrywającego się w polu się b:
społeczno- kulturowym, jeżeli zdamy sobie sprawę z dwóch rzeczy. Po pierws ze, procesy ~fodi
zachodz.ące we wspomnianych czterech wyiniarach nie rozgrywają się niezależnie od sie- Sl\\:a"
bie. Jest dokładnie odwrotnie: między wymiarami istnieją najróżniejsze, wzajemne powią­ .:zase
zania, na przykład badane przez socjologię wiedzy powiązanie między wymiarami szans ratu ~
życiowych i idei (jak sytuacja życiowa determinuje przekonania) lub badane przez socjolo- świat
gię dewiacji powiązan ie między wymiarami normatywnym i interakcyjnym (jak normy że: nf
wpływają łub nie wpływają na działania). Po drugie, musimy zdać sobie sprawę z faktu, ii nyn)u
pole społeczno-kulturowe funkcjonuje na różnych poziomach złożoności: makro, mezzo Al
i mikro. Pojęcie to można stosować do fenomenów społecznych każdej skali. Szczególnym my w
rodzajem pola spoleczno-kult\lrowego jest rodzina, ale również, mimo jakościowej różnicy, kryte1
firma, partia polityczna, armia, wspólnota etniczna , państwo narodowe, a nawet społeczeń­ świad
stwo globalne. Te różne przejawy pola społeczno-kulturowego nie istnieją niezależnie od także
siebie; przeciwnie, są w niezwykle złożony sposób ze sobą powiązane. Procesy krystałiza- oraz (o
~ Podstawowe pojęcia w bada11i11 zmiany 27

.;;i i fluktuacje pola, przybierające postać globalnych, regionalnych, lokalnych, a nawet

pinostkowych zdarzeń społecznych, silnie się wzajemnie określają. Dalszych gruntow-
~di i rozległych badań wymaga problem efektów na poziomie makro, wywoływanych
fnc!Z zdarzenia z poziomu mikro, i przeciwnie - efektów na poziomie mikro, wywolywa-
~ :h przez zdarzenia na poziomie makro.
W ramach modelu płynnego pola społeczno-kulturowego, powstałego jako alternatywa
61. zreifikowanej wizji systemu społecznego, prawomocna~ zachowują wprowadzone wcze-
tm.:j podstawowe pojęcia dynamiki społecznej, choć w nieco zmodyfikowanym znaczeniu.
:\ LUem: (I) zmiana społeczna będzie oznaczała różnicę między stanami pola społecznego
• crasie; (2) proces społeczny - sekwencję zdarzeń społecznych (różnych, następujących po
lllbie stanów pola społecznego); (3) rozwój społeczny- różnicowanie, ekspansję, krystaliza-
qę.. fonnowanie się pola społecznego w różnych wymiarach, wynikające z wewnętrznych,
immanentnych wła~iwości; oraz (4) postęp społeczny - każdy rodzaj rozwoju postrzegany
1"'-0 korzystny z punktu widzenia jakiegoś stanowiska aksjologicznego.
Główną różnicą w porównaniu z modelem systemowym jest konceptualizacja zmian
i pocesów jako faktycznie ciągłych , nigdy dyskretnych lub przerywanych. Ruch między
• oma punktami nigdy nie zanika, niezależnie od tego, jak mały interwał czasowy wystę­
~ między nimi. Nawet jeżeli będziemy zmniejszali skalę, skracając dystans między dwo-
- ~djęciami" społeczeństwa, przestrzeń pomiędzy nimi zawsze będzie zapełniona zacho-
4ąi:ymi bez ustanku zmianami. Każde dwa stany pola społeczno-kulturowego - obojętne
~ niemal równoczesne, czy odległe w czasie - są z całą pewnością różne. Przypomina się
• mana antyczna metafora Heraklita o rzece, do której nie można wejść dwa razy, ponie-
~·~ nie będzie już tą samą rzeką. Jest tylko kwestią umowy, że dla potrzeb analizy „zamra-
=~.-· pewne stany społeczeństwa, traktując je jak pojedyncze zdarzenia, i mówimy o zmianie
!i:.~ procesie jako sekwencji takich zamrożonych, nieciągłych punktów.

S.żnorodność procesów społecznych : ty pologia

SIC twierdzę, że wyłączność na prawdę ma jedynie model systemowy albo model pola.
l'Ou wszystkim, są one przecież instrumentami poznawczymi i jako takie trzeba je oceniać
,a.ez pryzmat efektywności, skuteczności i mocy heurystycznej. Model systemowy okazał
a; bardzo wpływowy i legł u podstaw większości współczesnych teorii zmiany społecznej.
Model pola wyrósł jako próba dokładniejszego uchwycenia dynamicznej natury społeczeń­
- a. jednak wymaga jeszcze dokładniejszego opracowania i weryfikacji empirycznej. 'I)'m-
CD..<em rozsądne wydaje się stanowisko eklektyczne i wyprowadzenie podstawowego apa-
11111 pojęciowego do badania zmiany społecznej z obu iródel. Każde z nich rzuca pewne
Ś9iatlo na niezwykłą różnorodność zjawisk dynamicznych. Raymond Boudon zauważył,
K: .. próba zredukowania zmiany społecznej do jednego modelu jest zajęciem beznadziej-
~·· (1981: 133).
Aby jednak móc orientować się w skomplikowanej tematyce zmiany społecznej, musi-
~· wprowadzić typologię procesów społecznych. Jej podstawą będą cztery podstawowe
~1eria: (l) forma lub kształt, jaki przybiera proces, (2) rezultaty lub skutki procesu, (3)
Ś'iadomość procesu społecznego wśród ludzi, (4) siła napędowa procesu. Zajmiemy się
IM:że pokrótce (5) poziomem rzeczywistości społecznej , na którym rozgrywa się proces,
oraz <6) jego zakresem czasowym.
28 Częś6 I. POJĘCIA I KATEGORIE

Forma procesu spo/,ecznego

Biorąc pod uwagę pierwsze kryterium, jeżeli popatrzymy na proces z perspektywy zewnętrz­
nej, dostrzeżemy różne formy i kształty. Procesy mogą być kierunkowe i niekierunkowe.
Procesy kierunkowe są nieodwracalne i często kumulatywne. Każda kolejna faza różni się
od jakiejkolwiek wcześniejszej i zawiera elementy poprzedniej, podobnie jak każda wcześ­
niejsza faza stanowi podłoże dla późniejszej . Idea nieodwracalności akcentuje fakt, i ż w ży­
ciu człowieka są takie czyny, podobnie jak myśli, uczucia czy doświadczenia, których nie
można cofnąć (Adam, 1990: 169). Kiedy już zaistnieją, pozostawiają nieusuwalne ślady
i nieuchronnie wpływają na późniejsze fazy procesu; czy to będzie kariera osobista, zdoby-
wanie wiedzy, zakochanie się czy przeżycie wojny. Jako przykłady procesów kierunko-
wych można wymienić: socjalizację dziecka, rozrost miasta, rozwój technologiczny prze-
mysłu, wzrost populacji. W szerokim rozumieniu zarówno indywidualna biografia, jak i hi-
storia społeczeństwa są w przeważającej części kierunkowe.
Niekoniecznie tak musi jednak być w węższym ujęciu, kiedy rozważa się specyficzne
typy procesów kierunkowych. Niektóre z nich mogą mieć charakter teleologiczny (inaczej
mówiąc: finalistyczny), choć rozpoczynają z różnych punktów wyjściowych, uparcie dążą
do określonego celu czy stanu końcowego, zupełnie jakby coś je do niego przyciągało.
Przykładów dostarcza tak zwana teoria konwergencji, która pokazuje, jak różne społeczeń­
stwa, o zupełnie odmiennych tradycjach, dochodzą po jakimś czasie do podobnych osiąg­
nięć cywilizacyjnych czy technologicznych, czy to będzie produkcja maszynowa, rządy
demokratyc:me, transport samochodowy, telekomunikacja czy inne. Niezliczoną ilość pn.y-
R:·
kladów takich procesów moi.na znaleźć w literaturze strukturalncrfunkcjonalistycznej, we-
dług której system społeczny ma tendencję do osiągnięcia ostatecznego stanu równowagi
za sprawą wewnętrznych mechanizmów niwelujących wszelkie zaburzenia. Istnieją jednak
i procesy kierunkowe innego typu: rozwojowe, nieustannie wypracowujące i rozwijające
pewien wrodzony potencjał, który jest bez końca uzewnętrzniany. Na przykład często przed-
stawia się rozwój technologiczny jako wynik przyrodzonej człowiekowi innowacyjności
i kreatywności, podczas gdy właściwe naturze ludzkiej nienasycenie ma być motorem pOd-
bojów terytorialnych. Jeżeli proces zdąża ku jakiemuś pozytywnemu zjawisku, traktuje się
go jako progresywny (na przykład eliminacja chorób i wydłużanie życia). Jeżeli oddała się
od pozytywnego, pożądanego stanu końcowego, nazwiemy go regresywnym (na przy).()ad
zniszczenie środowiska naturalnego, komercjalizacja sztuki). i:;
Ptocesy kierunkowe mogą być stopniowe, narastające lub, jak czasem mówimy, linear- p-o-
ne. Jeżeli podążają wzdłuż jednej trajektorii lub przechodzą przez podobne sekwencje ko- sa;.,
niecznych faz, nazywa się je unilinearnymi. Na przykład większość ewolucjonistów spo-
łecznych wierzy, iż wszystkie kultury muszą przejść pr.tez te same stadia; jedne wcześniej ,
drugie później. Te społeczeństwa, które powstały wcześniej lub rozwijały się szybciej, po-
kazują tym bardziej zacofanym lub powolnym ich własną przyszłość. Te, które pozostają
ciągle z tyłu, uzmysławiają tym bardziej rozwiniętym, w jaki sposób musiała wyglądać ich
-
prz.

.:es:
~
przeszłość. Unilinearny proces przedstawia rysunek 1.1. i.llo
z:aai
z kc
pod
do i
L Podstawowe pojęcia w badaniu vniany 29

s
2

Faz.a rozwoju

s
I

Czas

~nek I. I. Proces unilinearny lub liniowy kierunek zmiany: (a) tendencja rosnąca (postęp);
(b) tendencja malejąca (regres)

Z drugiej strony, kiedy proces przebiega wzdłuż wielu różnych trajektorii - omijając
~-ne etapy, zastępując je innymi czy też dodając zupełnie nietypowe - nazywa się go
-.ttilineamym. Na przykJad kiedy historycy opisują narodziny kapitalizmu, wskazują na
ećmienny przebieg tego samego procesu w różnych częściach świata (wzór zachodni,
W'!-.'ilodni i inne). Z kolei badacze modernizacji wyróżniają różne drogi, jakimi kraje Tnecie-
F Świata podążają w kierunku cywilizacji miejsko-przemysłowej . Schematyczną repre-
amację procesu multilineamego przedstawia rysunek 1.2 .
Przeciwieństwem procesów liniowych są te, które przebiegają poprzez jakościowe sko-
t: albo prz.elomy. Po dłuższych okresach ilościowego wzrostu przekraczają specyficzne
fllOgi graniczne (Granovener, 1978). Są to procesy nielinearne. Chociażby według marksi-
.;.r.· zmiana w sekwencji tak zwanych formacji społeczno-ekonomicznych odbywa się po-
flUZ epoki rewolucyjne - nagłe, zasadnicze i radykalne transformacje calego spoleczeń­
.,..a po długich okresach narastających sprzeczno~ci, konfliktów, rozłamów i napięć. Pro-
a :sy tego typu obrazuje rysunek ł .3.
Procesy niekierunkowe (lub płynne) mogą być dwóch rodzajów. Niektóre są zupełnie
przypadkowe, chaotyczne, pozbawione jakiegokolwiek wzoru. Rozważmy na przykład
falowanie nastrojów w rewolucyjnym tłumie łub procesy zmniejszania i zwiększania się
zaangażowania w ruchy społeczne czy, w przypadku dzieci, w gry i zabawy. Inne mają
z k.olei charakter oscylacyj ny - można w nich wyodrębnić powtarzające się lub chociaż
;xxi<>bne wzory, a kolejne fazy są bądź identyczne, bądź przynajmniej jakościowo podobne
2l innych. Gdy obserwujemy niemal dolcladne powtarzanie się faz, traktujemy proces jako
 Czę4ć I. POJĘC IA 1 KATEGORIE I.
30

s ------- - - -- - ---

s
2
Faza rozwoju
s
)

s
4
- - J_ - - - - - - - - - - - ~d> I
I I
I I
I I
t
1
Czas
Rysunek 1.2. Proces multilinearny albo galąź alternatywnych kie nmków zmiany

(a)
Faza rozwoju
•.._.
(b)
--
~

""
~

Czas
•T•
ł;Q

Rysunek 1.3. Funkcj a skokowa lub zmiana jakościowa: (a) tendencja rosnąca (postęp);
(b) tendencja malejąca (regres)
„
osi
IE 31

· :my łub jako zamknięte kolo. Pomyślmy na przykład o typowym dniu pracy sekretar-
1QCownika sezonowego na farmie, czy też (w dłuższej perspektywie czasowej) o usta-
• 111 poriądku pracy naukowca zaczynającego pisać swoją kolejną książkę. W skali ma-
•edlug tego wzorca przebiegają często cykle ekonomiczne: wzrostu i recesji, boomu
imll!moacji, ,,rynków byków" i „rynków niedźwiedzi", Graficzna reprezentac_ja lego procesu
przypominala sinusoidę, jak na rysunku I .4.

Czas

• -...1.: 1.4. Proces cykliczny: (a) regularny (równe fazy); (b) prtyspiesi.ający (coraz krótsze
fazy); (c) zwalniający (coraz dłuższe fazy)

~Y w ramach jednego procesu obserwujemy podobieństwo na różnych poziomach

lllliDDO!';ci, mówimy, że przybiera on kształt spirali, inaczej mówiąc, jest cyklem otwartym.
•~ładem niech będzie droga studenta przez kolejne szczeble edukacji szkolnej czy
C'l'S~ieckiej, z naborem, sernestrami, przerwami świątecznymi, egzaminami; za każ.
razem jednak na wyższym s2czeblu edukacji. W innej skali dostrzegamy cykle ekono-
!llliai1e na tle generalnej tendencji wzrostu (przysłowiowe dwa kroki do przodu, jeden do
....... W najszerszym horyzoncie czasowym obserwujemy tendencję. którą Arnold Toyn-
llR przypisuje całej ludzkiej histońi: stopniowe bogacenie się religii i, ogólnie rzecz biorąc,
i!c;ł duchowego ludzkości, poprzez liczne cykle kryzysów i odnowy, rozkwitu i uwiądu
~"':lbee. 1934: 61). Z kolei w wizji Karola Marksa mamy postępującą emancypację ludz-
~ poprzez „padół łez", poprzez kolejne cykle narastającego wyzysku, alienacji i ubó-
- :1- przezwyciężane ostatecznie przez rewolucje (Marks, Engels, 1946). leżeli poziom
~y po każdym cyklu jest wyższy, jak to miało miejsce w naszych przykladach, może-
32 Część I. POJĘCIA I KATEGORrE J. .

my mówić o cykJ u rozwojowym (a nawet postępowym). Z drugiej strony, jeżeli poziom

osiągany po każdym nawrocie jest niższy (wedlug przyjętej skali), będziemy taki proces
nazywali cykle m regresywnym , co pokazuje rysunek 1.5.

Faza nn.woju

Czas

Rysunek 1.5. Proces spiralny: (a) tendencja rosnąca (postęp); (b) tendencja malejąca (regres)

Szczególny przypadek, kiedy upływ czasu nie zbiega się z żadnymi zmianami stanu
systemu, nazywamy stagnacją (rysunek 1.6.).
Inny wyjątkowy przypadek, gdy zmiany nie układają się w żaden rozpoznawalny wzór,
nazywamy procesem losowym (rysunek Li .).

Skutki procesu spolec411ego

Drugi ważny czynnik i jednocze~nie kolejne kryterium naszej typologii dotyczy skutków
procesu społecznego. Niektóre procesy prowadzą do powstania zupełnie nowych warun-
ków, stanów społeczeństwa, struktur społecznych etc. Mają prawdziwie twórczy charakter,
prowadząc do powstania zasadniczej innowacji. Wszystkie tego typu procesy można okre~­
lić mianem ..morfogenezy" (Buckley, 1967: 58-66). Przykładów nie brakuje: mobilizacja
ruchu społecznego; powstawanie nowych grup, stowarzyszeń, organizacji, partii; zaklada-
nie nowych miast; uchwalenie konstytucji nowego państwa; rozprzestrzenianie się n owtj
mody lu b s tylu życia; udoskonalanie wynalazku technicznego ze wszys tkimi tego długofa­
lowymi ko nsekwencjami. Procesy morfogenetyczne można odnaletć u tródeł wszystkich
cywilizacyjnych , technologicznych, kulturowych i społecznych osiągnięć ludzko~ci, od
dawnych społeczeństw prymitywnych aż do nowoczesnej fazy industrialnej.
IE L />""-stawowe pojęcia w badaniu zmiany 33

(b)
s
I

faz.a rozwoju

(a)
s
2

Czas

Rysunek 1.6. Stab'nacja: (a} na wyższym poziomie; (b) na niższym poziomie

r,

fua rozwoju

N
I-
r,
i-
a
1-
!j
1-

h Czas
d
Rysunek 1.7. Proces losowy
34 Część I. POJĘCIA I KATEGORIE !:._Pods

Trzeba je odróżnić od procesów zwykłej przemiany, które mają mniej istotne konse- StH>/ec.
kwencje, nie prowadząc do powstania zasadniczych innowacji. Niektóre z nich nie tworzą
w ogóle niczego nowego, rezultatem innych jest niewielka modyfikacja, reforma, zmiana 1loażny1
kompozycji. Te pierwsze, zwane „reprodukcją prostą" (lub inaczej procesami wyrównaw- W'ŚrÓd I
czymi, dostosowującymi, homeostatycznymi, równoważącymi lub podtrzymującymi), nie 198-łb).
powodują zmiany zastanych wanmków, utrzymują status quo, gwarantują istnienie i trwa- Cukow.
nie społeczeństwa w calkowicie niezmienionej postaci. Znajdują się one w centrum uwagi mogąb.
szkoły strukturalno-funkcjot1alnej, która interesuje się głównie warunkami koniecznymi do
zachowania stabilności, ponądku społecznego, barmorui, konsensu i równowagi (Parsons, I. Pl
I 964). Nic zatem dziwnego, że funkcjonaliści gruntownie przebadali wiele podstawowych ~ponc
procesów reprodukcji. Jednym z nich j est socjalizacja, za pomocą której z jednej generacji ~onna
na drngą przekazywane jest kulturowe dziedzict.wo społeczeństwa (wartości, normy, wie- ~<llut )il,
rzenia, wiedza etc.). Inne to: kontrola społeczna. która eliminuje zagrażające spokojnemu ~ kom
funkcjonowaniu społeczeństwa zachowania dewiacyjne; adaptacja i przystosowanie, które
pozwalają na stabilne trwanie struktur społecznych mimo zmian środowiska; nierówna dys-
trybucja przywilejów i nagród między pozycjami społecznymi, gwarantująca płynną rekru-
tację do istniejących już statusów i ról, tak jak w głośnej ,,funkcjonalnej teorii uwarstwie-
nia" (Davies, Moore, 1975). Istnieją wreszcie narzucające rygory i wyposażone w sankcje
systemy etykiety, reguły okazywania szacunku, zachowarua się etc., które służą do potwier-
dzania tradycyjnych hierarchii statusu.
Podczas gdy reprodukcja prosta pozostawia wszystko w niezmienionym stanie, „re-
produkcja rozszerzona" powoduje ilościowe wzbogacerue bez zasadniczych modyfikacji ja-
kościowych. Dzieje się tak. na przykład przy wzroście demograficznym, rozrastaniu się przed-
mieść, rosnącej produkcji samochodów w danej fabryce, zwiększeniu się rekrutacji studen-
tów na uruwersytet, akumulacji kapitału poprzez oszczędności. I przeciwnie, ilościowe
zubożenie, analogicznie bez zmiany jakościowej, można nazwać ,,reprodukcją zawężoną".
Dochodzi do niej, gdy wydaje się rezerwy finansowe, me oszczędzając, gdy następuje tak
zwany „ujemny wzrost" populacji czy niepohamowana eksploatacja zasobów naturalnych.
}(jedy obok ilościowych modyfikacji zachodzi jeszcze zasadnicza zmiana jakościowa,
nie mówimy już o reprodukcji, ale o „transformacji". Nie zawsze da się łatwo wyznaczyć
dokladoą granicę, po przekroczeniu której daną zmianę można potraktować jako j akościo­
wą. W praktyce za kryterium przyjmuje się zmianę struktury wraz z istotną modyfikacją
sieci relacji obowiązujących w systemie społecznym lub polu społeczno-kulturowym i/lub mimi stoi,
zmianę funkcji z istotną modyfikacją sposobu działania systemu lub pola. Można rozumieć, *ąd te si
że tego typu zmiany dotykają samego jądra rzeczywistości społecznej, jako że ich reperku- w.· pierws
sje są zazwyczaj odczuwalne. we wszystkich aspektach życia społecznego. Dochodzi w ten antne Jul
sposób do całościowej zmiany j akościowej. Zmiany strukturalne zachodzą na przykład, wnętrzne)
kiedy w grupie pojawia się przywództwo i hierarchia władzy, kiedy następuje biurokratyza- ~v.- zmie1
cja ruchu społecznego, zastąpienie autokratycznej władzy przez demokratyczny rząd, zni- ąjny; są '
welowanie nierówności społecznych poprzez reformę podatkową. Przyklady zmiany funk- ~ajwi~
cjonalnej można obserwować, kiedy przedsiębiorstwem zaczyna samodzielnie zarządz3Ć «Idzieleni
rada pracownicza, przyjmując na siebie prerogatywy w zakresie podejmowania decyzji; ~·wista
gdy Kościół zaczyna odgrywać wyraźną rolę polityczną; gdy szkoła przejmuje funkcje edu- a tym id2
kacyjne rodziny. „Transformacja" odpowiada temu, co wcześniej nazwaliśmy zmianą lrakcją na
s y s te m u, „reprodukcja" zaś wskazuje najwyżej na z mi a n ę w systemie. wywołane
 i. Podstawowe pojęcia w badaniu vniany

Społeczna świadomość proces6w

Ważnym czynnikiem wszystkich zmian zachodzących w społeczeństwie jest ich świadomość

•'Śl'Ód ludzi, a szczególnie świadomość skutków, jakie te procesy przynoszą (por. Sz.t.ompka,
l ~8-łb). Wprowadzając do naszej typologii czynnik podmiotowy, możemy wyróżnić trzy do-
.lalkowe rodzaje zmian. Te rozróżnienia krzyżują się, rzecz jasna, z wcześniejszymi, a zatem
:oogą być traktowane jako podkategorie morfogenezy, reprodukcji i transfonnacji.

I. Procesy mogą być dostrzegane, przewidywane i planowane. Parafrazując termin z.a-

n ::roponowany przez Roberta K. Mertona (2002: 93), nazwiemy je ,jawnymi". Na przykład
1 '.'!!'om1a kodeksu drogowego z.mniejsza liczbę wypadków; legalizacja kantorów wymiany
" :l!ut likwiduje czarny rynek; prywatyzacja hand.lu detalicznego zwiększa zaopatrzenie w do-
u :Ta konsumenckie.
e 1. Procesy mogą być niedostrzegane, nieoczekiwane i nieplanowane. Podążając ponow-
n!: za Mertonem, nazwiemy je „ukrytymi". W tym wypadku sama zmiana, jak i jej rezułta­
I- ~ pojawiają się niespodziewanie i - w zależności od okoliczności - mogą być odebrane
:- ;:rzychylnie bądź też nie. Przykładowo, ludzie przez. długi czas generalnie byli nieświadomi
~ z:iiszczeń, jakie w środowisku naturalnym powodowało uprzemysłowienie. Tak zwana świa­
r- .a:imość ekologiczna jest zjawiskiem stosun kowo niedawnym.
3. Ludzie mogą dostrzegać proces, przewidywać jego rozwój i planować określone skutki,
:- ~ocz.eśnie całkowicie się w swoich obliczeniach myląc. Proces przebiega inaczej niż
l- .:a:zekiwali, a jego skutki są odmienne, a nawet całkowicie przeciwne oczekiwanym. Stosu-
i- ~ termin Mertona i Kendall (1944), nazwiemy taki przypadek „procesem bumerango-
I- W')m". Na prz.yklad kampania propagandowa może w rzeczywistości wzmocnić nastawie-
le .a.. przeciwko którym j est skierowana, mobilizując obronę i wywołując negatywną reak-
r. ~: reforma fiskalna mająca na ce lu zahamowanie inflacji może spowodować recesję
ik 1 ••yższą inflację; poziom zysku może się obniżyć wskutek większej konkurencyjności spo-
•odowanej właśnie chęcią podniesienia zysku.
a,
l -lltiejscowienie przyczynowości
(.)lejne ważne kryterium różnicujące procesy społeczne dotyczy siły sprawczej, która za
mni stoi, czynników przyczynowych wprawiających je w ruch. Podstawowe pytanie brzmi:
t&ą!I te siły czy czynniki się bior,i: czy z obszaru podlegającego zmianie, czy z zewnątrz?
111· pierwszym przypadku mówimy o „procesie endogennym" (przyczyny zmian są imma-
:a:nme lub wewnętrzne), w drugim - o „procesie egzogennym" (przyczyny zmian są ze-
r.ięcrzne). Procesy endogenne rozwijają naturalny potencjał, skłonności i tendencje zawar-
t"' zmieniającej się rzeczywistości. Procesy egzogenne mają charakter reaktywny, adapta-
~jny; są odpowiedzią na naciski , bodźce i wyzwania pochodzące z zewnątrz.
Sajwiększym problemem w rozróżnianiu procesów endogennych i egzogennych jest
9ddzielenie tego, co należy do sfery społecznej, od tego, co znajduje się poza nią. Na pozór
ee?) wista jest odpowiedź, iż przyroda jest zewnętrzna w stosunku do społeczeństwa, a co
n tym idzie, jako egzogenne powinno się traktować wszystkie procesy społeczne będące
ą :ie.akcją na naturalne bodźce środowiskowe. Zmiany w społeczeństwach średniowiecznych
•)"'·olane Czarną Śmiercią (epidemią cholery w XIV wieku) są egzogenne (Topolski, 1990:
36 C~ć I. POJĘCIA I KATEGORIE I . Podst

60-79), podobnie jak reakcja spoleczności lokalnych na katastrofy naturalne, zmiany we No\\
wzorach i zasadach współżycia seksualnego w Kalifornii wymuszone przez pojawienie się wanych
wirusa HIV czy w sposobach spędzania urlopów, związane ze zmianami klimatu. nie, ie r
Możemy jednakie zawęzić skalę analizy i nie wyznaczać gran icy między społeczeń­ ny jest 11
stwem a przyrodą, ale pomiędzy różnymi podsystemami, segmentami lub wymiarami "Ili." istocio
społeczeństwa. Przyjmując taki punkt odniesienia, zmiany reżimu politycznego spowo- czesnej
dowane niedoborami ekon omicznymi można traktować jako egzogenne, mimo że wszystko obecnej
to bez wątpienia zachodzi w obrębie społeczeństwa. Podobnie potraktujemy laicyzację od umie
życia narzucaną przez autokratyczny reżim polityczny. Tak więc to, co uważa się za egzo- ny i czę:
genne, a co za endogenne, w oczywisty sposób zależy od poziomu analizy. Zależy również lań pode
od ram czasowych, w których umieścimy dany proces. Rozważmy katastrofę ekologiczną nego z~
zmieniającą wzory konsumenckie i życie codzienne całej populacji. Obserwowana z per- niemym
spektywy teraźniejszej, jest wyraźnie reakcją na naturalne czynniki środowiskowe, a za- podejmo
tem procesem egzogennym. Jednakie u swych źródeł sarna katastrofa jest konsekwencją ców i pr
ludzkich działań i w takim pośrednim sensie wspomniana zmiana stylu życia może być miczne. J
traktowana jako endogenna. Spowodowali ją - nie wprost i oczywiście nie celowo (proces dornie u1
ukryty) - sami ludzie. Weźmy jeszcze inny przykład: w pewnej społeczności grasuje psy- ..odgórni
chopata zabijający dzieci, wskutek czego dochodzi do reakcji obronnej; zamyka się szkoły, Przykład
matki zostają w domu. Czy te procesy są egzogenne? Tak, o ile przyjmiemy, że ich przyczy- rodzinną
na ma podłoże psychologiczne, a więc naturalne jak sama choroba. Co jednak, jeśli psycho- "'atyzac)
patia wynika z wadliwej socjalizacji albo odrzucenia przez społeczność („stygmatyza-
cji"), co jest przecież wyraźnie przyczyną społeczną? Z tej perspektywy procesy zacho-
ro:;jomy
dzące w zagrożonej społeczności będą endogenne, spowodowane przez jej wcześniejsze
zaniedbania w stosunku do winowajcy. Tak więc: „Większość procesów, jeżeli obserwuje S a zakot
się je przez dłuższy czas, można potraktować jako egzogenno-endogenne~i>owodują skutki ~no pok
mogące wpływać nie tylko na reguły funkcjonowania systemu, które~o dotyczą, ale rów- poziom ac
nież oddziaływać na jego środowisko" (Boudon, Bourricaud, I 989: 329). Powtórzmy: .akrnpr(
traktowanie procesu jako endogennego albo egzogennego jest zawsze zależne od przyję­ 11ajszersz
tej perspektywy analizy. lltcznych.
Pomijając fonnalne pytanie o ich umiejscowienie w stosunku do procesu, przyczyny 1972). Pr·
zmiany mogą być jakościowo istotnie różne: naturalne, demograficzne, polityczne, ekono- diów spo
miczne, technologiczne, kulturowe, religijne i inne. Od zarania dyscypliny ambicją socjolo- cja kultur.
gów było znalezienie najważniejszych czynników powoduj ących zmianę, takich, .które są .ił duże g1
„główną siłą napędową" procesów społecznych. Pośród niezliczonych wersji „determini- cyjne. M:
zmów społecznych", w których różne czynniki wskazywano jako kluczowe, można wyróż­ pupach, 1
nić dwie podstawowe kategorie procesów. Pieiwsza obejmuje „procesy materialistyczne",
powodowane przez „twarde", technologiczne, ekonomiczne, środowiskowe czy biologicz-
Zd:res cz
ne bodźce. Druga to „procesy idealistyczne", gdzie niezależną rolę sprawczą przypisuje się
ideologii, religii, etosowi etc. Współcześnie istnieje tendencja do odrzucania takich podzia- Podobnie,
łów i uznawania, że przyczyny procesów mogą przybierać konkretne fonny zależne od aaczniev
złożonego współgrania rozmaitych sil i czynników - zarówno materialnych, idealnych, jak ~Tóżnić
i innych - często w unikalnych konfiguracjach. Żaden z nich nje jest już traktowany jako pzelotnyc
podst a w o w a przyczyna procesów społecznych . „Współczesna socjologia w swojej na- kia i tysi
ukowej formie zazwyczaj(... ) rezygnuje z poglądu o istnieniu dominuj ącego czynnika zmiany i obszerne
społecznej" (Boudon, Bourricaud, 1989: 326). aiim będ
IE 1.: ! :·i.<rawowe pojęcia w badar1i11 zmiar1y 37

~.:i..,,.oczesna socjologia nie tylko odrzuca absolutyzowanie pojedynczych, uprzywilejo-

ISE'.'·.:h czynników zmiany, ale również. je przedefiniowuje. Obecnie uznaje się powszech-
._ u mówienie o ekonomicznych, technologicznych czy kulturowych przyczynach zmia-
i- ~ ~mylącym upros zczeniem, ponieważ. za tymi wszystkimi przyczynowymi siłami stoją
Dl •illocie ludzkie działania i tylko one. Problem pod mi ot o w ości, centralny dla współ­
)- ~ socjologii, będzie szczegółowo omówiony później (zob. rozdział 13). W chwili
:o fllll:l;:nej dla naszych potrzeb ważne jest wyróżnienie dwóch typów procesów w zależności
ję 1-..Uejscowienia podmiotowości . Niektóre procesy rozwijają się w sposób niezamierzo-
)- ;„ i =zęsto niedostrzegany (procesy ukryte), będąc wynikiem wielu indywidualnych dzia-
lllipodejmowanych z różnych prywatnych powodów i motywów, które nie mają nic wspól-
1ą '
!-.i> z procesami, które faktycznie powodują. Takie procesy będziemy nazywali sponta-
r- !~mi (lub wyłaniającymi się „oddolnie"). Typowym przykładem są niezliczone działania
a- C 5 jwo"'ane przez k.oosumentów i producentów, kupujących i sprzedających, pracodaw-
ją . _ i pracowników, wywołujące w efekcie inflację, recesję i inne procesy makroekono-
(Ć -=me. Przeciwieństwem tego są procesy intencjonalne, zorientowane na pewne cele, świa­
es ~ uruchamiane i kontrolowane. Nazywamy je p 1a n o w a ny mi albo narzucanymi
y- ~'rnie" (por. Sztompka, 1981). Najczęściej wciela się je w życie za pomocą prawa.
y, ~em niech będzie zwiększony przyrost naturalny spowodowany przez politykę pro-
y- ? uą lub eliminowanie nieefektywnych zakJadów przemysłowych przez politykę pry-
o- ~yjną w następstwie rewolucji antykomunistycznych w 1989 roku.
a-
o-
•~•;r procesów społecznych
ie
~e .• Di:ończenie naszej typologii jedno ważne
przypomnienie. Jak już wskazaliśmy, i co
ki ~pokazują dotychczasowe przykłady, procesy społeczne zachodzą na wszystkich trzech
w- •-ru
... t<:ch rzeczywistości społecznej: makro, mezzo i mikro. Nazwiemy je odpowiednio
y: -*rą>rocesami, mezzoprocesami i mikroprocesami. Makroproces y rozgrywają się na
ę- -~~ym poziomie: społeczeństwa globalnego, państw narodowych, regionów, grup et-
. eh. Ich zakres czasowy jest najdłuższy, rozgrywają się w lon.gue duree (Braudel,
DY l. Procesy globalizacji, światowej recesji, dewastacjj środowiska naturalnego, fale ru-
o- s:połecznych, demokratyzacja systemów politycznych, postęp edukacji, uniformiza-
o- .blolJ~.·i · sekularyzacja są właśnie przykładami makroprocesów. Mezzoprocesy obejmu-
są grupy, społeczności, stowarzyszenia, partie polityczne, annie, aparaty administra-
li- ~tikroprocesy zachodzą w codziennym .świecie jednostek ludzki ch - w małych
iż- „~b. rodzinach, szkołach, miej scach pracy, kolach przyjaciół.

.:z-
•" '

c-.asowy procesów
>ię
ia- alllllbcli·e. istnieje ogromna różnorodność zakresu czasowego procesów. Będziemy mieli
od •~ie więcej do powiedzenia na ten temat w rozdziale 3, tutaj zaznaczmy tylko, że możemy
ak ć rozmaite rodzaje procesów: od tych rozgrywaj ących się w bardzo krótkim czasie,
1

r
t.o J I llUlych. chwilowych, aż. do długotrwałych tendencji historycznych obejmujących stu -
la- ~ : tysiąclecia. Jak zatem widzimy, pojęcie procesu społecznego jest niezwykle ogólne
{ ' · ~~'.11atego wymćaga znkuacznie precyzyjndiejszego zlidefok
1iowkrania i uhszczegóło';'ienia,
1„„ "' ' 1
ny
.,~ mog «<mym omę '""' oo• " .,, ""'' <po oc="w.

,
 2. Zmie.

2. ZMIENNE KOLEJE IDEI POSTĘPU !>Zą pre

.Jdea p
zowaną
Krótka historia idei postępu
Wś1
Zdroworozsądkowe rozumienie idei postępu wydaje się jasne. Postęp jest jednym z tych Bacon ·
pojęć, które za sprawą powszechnego użycia i pozornie jasnej konotacji uważamy na ogół s1opnio
za oczywiste. W rzeczywistości ewoluowało ono przez wieki, stopniowo rozszerzając swo- ląc. Me1
ją treść, zyskując powoli współczesne, złożone znaczenie. Intelektualne korzenie poj ęcia tres (po
sięgają daleko wstecz, a od swoich narodzin w zamierzchłej starożytności było ono ogrom- małowu
nie wpływowe. Christopher Dawson nazwał je „roboczą wiarą naszej cywilizacji" (w: Lasch, czerpać
1991: 43), a Robert Nisbet powiedział: ,,Przez niema.I trzy tysiące lat nie było w zachodniej minają :
cywilizacji żadnej idei ważniejszej, a nawet równie ważnej, jak postęp" (1980: 4). wiedza i
Wytłumaczenia tego trzeba najprawdopodobniej szukać w podstawowych cechach kondy- ulopie s
cji ludzkiej: ciągłym rozziewie między rzeczywistością a aspiracjami, egzystencją a ma- czeństw
rzeniami. Nieustanna niezgodność między tym, co ludzie mają, a tym, co by chcieli mieć, achima;
kim są, a kim by chcieli być, okazała się prawdopodobnie kluczem do sukcesu naszego niują kie
nigdy niezaspokoj onego, zawsze niezadowolonego, bez przerwy poszukującego i dążącego którą pr:
do czegoś gatunku. Pojęcie postępu zmniejsza to egzystencjalne napięcie, dając nadzieję na miary pe
lepszy świat w przyszłości, głosząc, że jego nadejście jest pewne, a przynajmniej prawdo- Doin
podobne. W ten sposób zaspokaja pewną uniwersalną ludzką potrzebę i dlatego, mimo Stało się
wszystkich podnoszonych ostatnio wątpliwości i sceptycyzmu, jeszcze na długi czas pozo- sianowią
stanie z nami. Jak stwierdził Sidney Pollard: „Świat wierzy dziś w postęp, ponieważ jedyną nych czę
alternatywą jest zupełna utrata nadziei" (w: Lasch, 1991: 42). :ozwoju,
Pierwsze t ródla idei postępu można odnaleźć w starożytnej Grecji. Jej mieszkańcy po- z faktu, i
strzegali świat w procesie nieustannego wzrostu, stopniowego rozwijania swojego poten- dziej pry
cjału, przechodzenia przez regularne fazy (epoki), stawania się coraz lepszym. Platon (427- lizo wany
347 p.n.e.) przedstawia w Prawach rozwój organizacji społecznej, wychodząc od pierwot- fazy, Urn<
nych prapoczątków, a dochodząc do bardziej rozwiniętych form. Arystoteles (384-322 p.n.e.) ••!>półna ;
śledzi w Polityce rozwój państwa od rodziny i organizacji plemiennej do greckiego pań­ forycznie
stwa-miasta (polis), które uważa za idealną formę polityczną. Protagoras (481-411 p.n.e.) prędkości
szczegółowo rekonstruuje postęp w kulturze: od barbarzyńskiego państwa naturalnego do ~·te tylko
rozwiniętej cywilizacji. Wszyscy trzej autorzy przyjmują mocne założenie, iż świat może dów, znaj
osiągnąć doskonałość zarówno w aspekcie społecznym, politycznym, jak i kulturalnym gv,·a Zacl
(Nisbet, 1980: 10-46). >1ej hetero
Drugim iródłem idei postępu j est żydowska tradycja religijna. Znaczenie przypisywane ~- kiero·
biblijnym prorokom i ich proroctwom pokazuje, że historia jest święta, kierowana przez ;oajbardzi<
wolę bożą czy opatrzność, a co za tym idzie, z góry ustalona, nieodwracalna i konieczna. · !\isbet, t·
Historii ludzkości od samego początku towarzyszy plan, który realizuje się poprzez kon- tładniej E
kretne, „ziemskie" wydarzenia, prowadząc do ostatecznego ukoronowania w przyszłej ,,złotej gę właśni
erze", millennium, raju. Przebieg i kierunek historii jest narzucony „z góry", ma ona jedno- Okres
cześnie charakter postępowy, jako że stopniowo i nieubłaganie zbliża się do ostatecznego Bossuet (I
spełnienia. Prorocy czy przywódcy religijni, ludzie szczególnie natchnieni łub obdarzeni kich wzori
charyzmą, potrafią odczytać boski plan historii i przewidzieć bieg ziemskich wydarzeń. Zlpropon<
Oba stanowiska intelektualne - greckie i żydowskie - spotykały się w tradycji judeo- dwanaście
chrześcijański ej, która miała przenikać zachodnią kulturę przez następne stulecia. Najlep-
~ Zmienne koleje idei postępu 39

'l..j prezentację tej unikalnej syntezy można znaleźć w pismach św. Augustyna (354-430).
Jdea postępu, zgodnie z powszechnie akceptowaną interpretacją, reprezentuje zsekulary-
:,"„·aną wersję chrześcijańskiej wiary w opatrzność" (Lasch, 1991: 40).
W średniowieczu do pojęcia postępu dodano nowe elementy. Bernard z Chartres i Roger
ti..Jcon (1214- 1292) zastosowali ten tennin do świata idei, twierdząc, że wiedza ludzka
s:,;.pniowo i kumulatywnie wzrasta przez wiek.i, coraz bardziej się wzbogacając i doskona-
~ ..\1etafora karłów stojących na ramionach olbrzymów, stworzona przez Bernarda z Char-
;ns (por. Me1ton, 1965), a spopularyzowana znacznie później przez Izaaka Newtona, od-
malowuje sytuację współczesnych myślicieli , którzy widzą lepiej i dalej, ponieważ mogą
.:urpać z wiedzy zgromadzonej przez swoich poprzedników. Nawet jeżeli sami nie przypo-
anają gigantów, są silniejsi mądrością tych, którzy żyli przed nimi. Wynika z tego, że
91edza stale i stopniowo się rozwija. W okiesie średniowiecza pojawiają się także pierwsze
mopie społeczne - idealistyczne, całościowe wizje ziemskiego raju, doskonałego społe­
aeństwa, które ma być osiągnięte w przyszłości. Zarysowane przez Rogera Bacona, Jo-
a:hima z Fiore i innych, stały się popularne w następnych wiekach. Utopie społeczne defi-
lliują kierunek, w którym rzekomo zmierza ludzkość. Umożliwiają krytykę teraźniejszości,
bórą przeciwstawiają ideałowi, utopijnej wizji, dostarczając w ten sposób podstawowej
miar)' postępu.
Do interesującego zwrotu w dziejach idei postępu doszło w erze odkryć geograficznych.
Scalo się jasne, że społeczeństwa ludzkie, kultury, organizacje poli tyczne i ekonomiczne nie
-.owiąjedności . Uwidoczniła się olbrzymia różnorodność fonn życia społecznego w róż­
~·ch częściach świata. Aby jednak uchronić ideę jedności ludzkości i jej nieuchronnego
~woj u, interpretuje się tę różnorodność w szczególny sposób. Twierdzi się, że wynika ona
z faktu, iż poszczególne społeczeństwa osiągnęły różne fazy rozwoju czy postępu. Te bar-
ltz:iej prymitywne znajdują się na niższych szczeblach rozwoju, pokazując bardziej cywi-
firowanym ich własną przeszłość; z kolei te bardzi~j cywilizowane reprezentują późniejsze
~ ·umożliwiając bardziej prymitywnym spojrzenie w przyszłość. Zakłada się, że istnieje
1"p61na trajektoóa, po której poruszają się wszystkie społeczeństwa. Ujmując rzecz meta-
bycznie, wyobraźmy sobie drab inę, po której wszyscy się wspinają, tyle tylko, że z różną
fP.dkością i z nierównym powodzeniem; lub ruchome schody, na których wszyscy stoją,
~tylko, że na różnych stopniach. Na końcu trajektorii, czy też szczycie ruchomych scho-
«w.-. znajdują się zwycięskie, najlepiej rozwinięte i najbardziej cywilizowane spoleczeń­
""''a Zachodu. Taki obraz idei postępu jest rezultatem próby „przekształcenia obserwowa-
8CJ heterogeniczności w j asno sprecyzowaną homogeniczność: homogeniczność naturalne-
l'D· kierowanego przez człowieka rozwoju wszystkich ludzi, od form najprostszych do
mjbardziej zaawansowanych, przez które ludzie Zachodu, rzecz jasna, rozumieli siebie"
•X tsbet. 1980: 149). Długa histońa e tnocentryzmu - w centrum znajdował się Zachód, a do-
tiadniej Europa lub Ameryka - typowego dla większości teorii zmiany społecznej zaczęła
~ właśnie w tamtym momencie.
Okres oświecenia wniósł kilka nowych akcen tów do ewolucji pojęcia postępu. Jacques
lossuet ( 1627- 1704) stworzył ideę historii powszechnej, ogólnego, wspólnego dla wszyst-
b.-b wzoru kryjącego się za histońami poszczególnych kontynentów, regionów czy państw.
Zlproponowal pierwszą rozbudowaną periodyzację histońi powszechnej. Wyszczególnił
„anaście głównych epok, według których wyznaczany jest nieustający rozwój społeczeń­
- ·a. a w szczególności religii. Jean Condorcet (1743- 1794) zaproponował alternatywny

J
40 Część I. POJĘCIA I KATEGORIE

podzial na dziesięć okresów i sugerował bardziej świecki mechanizm postępu, który miał
się odbywać za sprawą ciągłego rozwoju wiedzy i nauki. Giambattista Vico (1668-1744)
obwieścił narodziny „Nauki nowej", która miała szukać koniecznych regularności ukrytych
w historii ludzkości. Ostatecznie Immanuel Kant ( 1724-1804) wprowadził sugestywne kry-
terium postępu: znaczenie i kierunek historii zostają odsunięte na bok przez kryterium wzrostu
indywidualnej wolności połączonej z rozwojem moralności, która ogranicza korzystanie ze
swobody, gdy ta zagraża wolności innych.
Tilk o to docieramy do XIX wieku, określanego przez niektórych mianem „wieku postę­
pu", a przez innych „triumfem idei postępu" (Nisbet, 1980: 170). Idea postępu przenika do
my§\enia potocznego, akceptuje ją ftlozof1a, zostaje przejęta przez literaturę, sztukę i na-
ukę. Atmosferze romantycznego optymizmu towarzyszy wiara w rozum i potęgę człowie­
ka. Nauka i technologia wydają się nieść obietnicę nieograniczonej ekspansji i rozwoju.
Taki klimat intelektualny znajduje odzwierciedlenie na obszarze nowo powstałej socjolo-
gii. Wszyscy ojcowie-założyciele naszej dyscypliny wyznają jakąś ideę postępu.
Henri Saint-Simon (1760-1825) i August Comte skupili się na rozwoju rozumu i wy-
obrażali sobie, że zmiany typowych stylów myślenia przechodzą przez trzy stadia: teolo-
giczne, metafizyczne i pozytywne. Ostatnie to stadium nauki: empirycznej, opartej na fak-
tach wiedzy zdolnej dostarczać wyjaśnień, przewidywań i praktycznych wskazówek. (,.,s·a-
voir, pour prevoir, pour prevenir" - „zrozumieć, aby przewidzieć, aby zapobiec", jak to ujął
Comte w słynnym powiedzeniu). Nauka „pozytywna" była traktowana jako ukoronowanie
ludzkiej myśli. Herbert Spencer zawarł wzrost i postęp w przyrodzie oraz w społecze11stwie
we wspólnym prawie ewolucji. Przewodzić zmianie w obu dziedzinach miała przyjęta przez
niego uniwersalna zasada strukturalnego i funkcjonalnego różnicowania się (wzrastającej
wewnętrznej złożoności organizacji i działań). Karol Marks (1818- 1883) zarysował utopię
społeczeństwa komunistycznego. Twierdził, iż będzie to ostateczny etap, jaki za sprawą
rozwoju sil wytwórczych (technologii) osiągną wyzyskiwane klasy. Droga do bezklasowe-
go, komunistycznego społeczeństwa wiedzie przez serię rewolucji społecznych. Max We-
ber (1864- 1920) zwrócił uwagę na powszechną tendencję do racjonalizacji życia społecz­
nego i organizacji społecznej (kalkulacja, myślenie instrumentalne, nastawienie na skutecz-
ność, odrzucanie emocji i tradycji, bezosobowe, biurokratyczne zarządzanie), widząc w tym
główny kierunek zmiany spole.cznej. Emile Durkheim (1858- 1917) wskazał na postępują­
cy podział pracy i towarzyszącą mu integrację społecze1istwa przez „solidarność organicz-
ną", rodzącą się za sprawą wzajemnie korzystnych, komplementarnych działań i ról człon­
ków społeczeństwa.
Jedynie Ferdinand Toennies (1855- 1936) podał w wątpliwość postępową naturę zmiany
i jako pierwszy ostrzegał przed ubocznymi efektami rozwoju (Fletcher, 1971, t. 2: 72).
Podkreślił zalety wcześniejszej tradycyjnej Gemeinschaft (wspólnoty), w miejsce której
pojawiło się charakterystyczne dla nowoczesności, industrializmu i urbanizmu Gesellschaft
(społeczeństwo). Była to zapowiedź powszechnego wiek później rozczarowania postępem.
Jednym z jego objawów stało się wtedy poszukiwanie „utraconej wspólnoty".
W ten sposób kończymy bardzo ogólny szkic początków ewolucji idei postępu. Stop-
niowo coraz bardziej skomplikowane i wielowymiarowe, pojęcie to osiągnęło wreszcie
współczesne znaczenie.
! Zmienne koleje idei postępu 41

ZMfiniowanie postępu

„-swoim pierwotnym znaczeniu idea postępu jest głęboko osadzona w modelu kierunko-
wej transfonnacji, w pewnej wersji progresywizmu. Trudno sobie ją wyobrazić zarówno
• ramach teorii organicznych, strukturalno-funkcjonalistycznych, jak i cyklicznych. Nie
ma sensu mówienie o postępie społeczeństwa, o tym, że się rozwija czy staje się coraz
mq,sze, jeżeli z założenia postrzega się je jako stabilne, podlegające zaledwie reprodukcji
~w ortodoksyjnym podejściu strukturalno-funkcjonalnym, gdzie w centrum uwagi znaj-
~ się równowaga systemu społecznego) lub zmieniające się tylko w ramach zamkniętych
ątii (powracające po jakimś czasie do punktu wyjścia). Pojęcie postępu ma sens jedynie
•połączeniu z ideą transformacji (zmianą system u, a nie tylko zmianą w s y s-
lcm ie). Podążając za Robertem Nisbetem, zdefiniujemy zatem postęp jako ideę, wedle
ilórej „ludzkość powoli, stopniowo i nieprzerwanie przechodzi od pierwotnego ubóstwa
.-rurowego, ignorancji i poczucia zagubienia na ciągle wyższe poziomy cywilizacyjne.
'lmdencja ta, mimo chwilowych komplikacji, zarówno utrzymuje się obecnie, jak i będzie
~utrzymywała w przyszłości" (Nisbet, 1980: 10).
Przyjrzyjmy się teraz trochę dokładniej tej definicji, która trafnie oddaje oryginalne
--.:-zenie pojęcia postępu. Dla przejrzystości i precyzji analizy można ją rozbić na kilka
Jiównych składników. (I) Pojęcie nieodwracalnego, liniowego czasu zapewniającego
llDDtynuację przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Postęp to, z definicji, pozytywnie
-.tościowana różnica między przeszłością a teraźniejszością (postęp dokonany) lub mię­
~· teraźniejszością a przyszłością (postęp przewidywany). (2) Pojęcie kierunkowego ru -
c:im. w którym żadna z faz się nie powtarza, a każda z nich bardziej niż jakakolwiek wcześ­
s jsza zbliża się do ostatecznego stanu końcowego (stopniowe przybliżenie do ostatecznej
r.aiizacj i wyznawanych wartości). (3) Idea kumulatywnego procesu, który dokonuje się
"idź stopniowo, krok po kroku, bądź na drodze rewolucji poprzez okresowe ,,skoki" jako-
iDowe. (4) Dające się wyróżnić typowe, ,,konieczne stadia" (fazy, epoki), przez które prze-
diodzi proces. (5) Nacisk na „endogenne" (wewnętrzne, immanentne) przyczyny procesu,
Dire rozumie się jako autodynamiczne lub, innymi słowy, rozwijające naturalny potencjał
a .·arty w społeczeństwie podlegającym zmianie. (6) Postrzeganie procesu jako nieuchron-
~- ko n ie cz n ego, „naturaJnego"; nie da się go zatrzymać ani odwrócić. (7) Pojęcie
• .~prawy, rozwoju (por. Granovetter, 1979), ulepszenia, to jest ocenienie każdej kolejnej
:X:::• procesu jako relatywnie lepszej od poprzedniej, aż do ostatniej, końcowej fazy, która
T..a doprowadzić do całkowitej realizacji preferowanych wartości, takich jak szczęście, do-
~k. wolność, sprawiedliwość, równość etc.
Ostatni punkt uświadamia nam, że postęp zawsze odnosi się do jakichś określonych
:o.'1ftości. Nie jest to pojęcie czysto opisowe, abstrakcyjne, obiektywne, ale raczej warto-
~ujące. Ten sam proces może być postrzegany jako postęp albo jako regres, w zależności
«!przyjętych kryteriów aksjologicznych. Te z kolei różnią się znacznie między jednostka-
r.i:c grupami, klasami, narodami. To, co za postępowe uważają jedni, inni mogą postrzegać
Q::zej. Zawsze musimy zadać pytanie: postęp dla kogo i ze względu na co? Postęp absolut-
~ nie istnieje. Zawsze należy określić wartości lub kryteria, do jakich go odnosimy.
Czy to jednak oznacza, że wybór takich wartości jest sprawą zupełnie subiektywną,
"'-1wencjonalną i arbitralną? Nie wolno nam wpaść w pułapkę calkowitego relatywizmu.
'19artości są względne w różnym stopniu. Istnieje jeden obszar, na którym znajdziemy talcie
42 C~~ć I. PO!§CIA l KATEGORfE ~· . Zmi~

miary postępu, co do których większość ludzi prawdopodobnie się zgodzi, a my w ten Inn:
sposób uzyskamy najlepsze przybliżenie absolutnego kryterium postępu. Przyjmijmy, że bieżno1
życie ludzkie jest taką absolutną wartością. Wszystkich sceptyków i relatywistów, któay aspekt)
kwestionują postęp we współczesnym społeczeństwie, zapytałbym: czy nie jest faktem, że sieniu (
średnia długość życia jest obecnie dwukrotnie większa niż w średniowieczu? Czy jest jakiś dziej lic
inny powód tego stanu rzeczy niż postęp w medycynie? Napr.awdę trudno zaprzeczyć, iż uważali
zwiększenie długości życia ludzkiego jest powszechnie pożądaną wartością. Czy innym nia naul
wskaźnikiem postępu w medycynie nie jest także zwalczenie wielu przez długi czas śmier­ aspekty
telnych chorób? Niech wydajność i oplacalność będą kolejnymi niezaprzeczalnymi war- ne relac;:
tościami. Czy nie jest lepiej przebyć ocean w sześć godzin niż w trzy miesiące? Możemy nując we
dokonać tej sztuki dzięki postępowi r.echnicznemu. Czy nie jest łatwiej wysłać fak s lub przeszk(
e-mail niż tygodniami wymieniać korespondencję, co również bezspornie zawdzięczamy IWO i TC)
postępowi technicznemu? Trzecim kandydatem na wartość uniwernalną może być zakres SIWO i ks
wiedzy. Czy to nie dobrze, że mamy znacznie większą i dokladniejszą wiedzę o mechani- liczby m
zmac h. rządiących przyrodą i spoleczeństwem niż dawniej? Czy nie jest postępem, iż to posiada.i<
raczej rzetelne i metodyczne badania dostarczają nam sprawdzonych danych na temat spo- swpnia \Ą
łeczeństwa i jego historii, a nie wyobrainia, fantazja, mity i ster:eotypy? C7.y moina z.aprze- wolucji t
czyć postępowi nauki ? Robert Merton wyrazil to w ten sposób: „dzisiejsi astronomowie jako kluc
faktycznie mogą jui mieć so\idniejsUj, bardziej rozleglą i dokladniejszą wiedzę aa temat .:zlowiek•
Słońca, Księżyca, planet i gwiazd. niż miał A.rysta.rch z Samos czy nawet Ptolemeusz ( ... ) gatunku h
dzisiejsi demografowie mogą po prosili mieć głębsze i szersze zrozumienie dynamiki zmia- "'atunk.i I
ny populacji nii , powiedzmy, siedemnastowieczny William Petty czy nawet Thomas Mal - a sprawie•
thus na początku XIX wieku" (Merton, 1975: 337; 1982). sach życic
Z drugiej strony, istnieją takie dziedziny, w których. kryteria postępu stają się wysoce połiryczn}
dyskusyjne. W wieku XIX i jeszcze długo w XX industrializację, urbanizację i moderniza- lala moi.I.i
cję uwaiano za synonimy postępu. Dopiero niedawno okazało się, :że być może zaszły one ścią i ró:żn
za daleko (prze! udnione miasta, przepełnione kurorty turystyczne, zatkane lotniska, za- się często
korkowane autostrady, zatłoczone plaże, zalew dóbr, marnotrawstwo k.ommmencltie), a tak- nego dost~
ie, ie pozytywne zjawiska mogą mieć niekorzystne efekty uboczne (zanieczyszczenia, nie jest sa·
wyczerpywanie się zasobów, z.nis2.Czenie środowiska naturalnego, choroby cywilizacyjne). kich s zans
Stalo się także jasne, źe postęp w jednej dziedzinie odbywa się często tylko kosztem regre- A zate
su w innej. Trwające obecne procesy transformacji państw postkomunistycznych. w Eu~o­ łościowyc
pie wschodniej i środkowej dostarczają licznych przykładów. Demokratyzacji, otwarciu ~tywuą i
społeczeństw, rozwojowi przedsiębiorczości i wolnemu rynkowi towarzyszy wzrost bezro- jlJ!tek, mo
bocia i biedy, roz.luinienie dyscypliny społecznej, z gwałtownie wuastającą liczbą prze-
stępstw i wykroczeń, wewnętrznymi sporami i paraliżem wladzy oraz zalewem kultury
.\lecJ1aniz
masowej niskich lotów. Cxy możliwe jest zbilansowanie korzyści i krzywd, zjawisk funk-
cjonalnych i dysfunkcjonalnych? Równie w
Przez długi okres wielu myślicieli - od Tomasza Morn.sa do Mao Tse-tunga, od Plato- sprawach.
na do Marksa - wierzyło, że da się obronić ideę postępu obejmującą wszystkie wymiary ~łecz.nyi
społeczeństwa, wszystkich ludzi jednocześnie, osiągnąć powszec.hoy i uniwersalny roz- drugie, mu
wój. Budowano wizje doskonalych spoleczeństw, utopie społeczne, które dostarczały ca- czemu on
łościowych, syntetycznych kryteriów postępu. Postęp oznaczał zbliżanie się do opisanej s:;stemu sr
w utopii doskonalości, czy miała to l>yć Nowa Harmonia, millennium, Parlstwo Slorica Mówią•
czy komunizm. rii myśli SJ
: Zmienne koleje idei postępu 43

Inni proponowali wyróżnienie bardziej konkretnych kryteriów postępu, świadomi roz-

~eżności, ambiwalencji i niewspólmierności jego różnych wymiarów. Wyszczególniali te
~kty życia społecznego, które w ich mniemaniu miały nadrzędne znaczenie, i w odnie-
;;eniu do nich definiowali postęp. Dla jednych kluczową dziedziną była religia, a najbar-
=ziej liczył się prowadzący do zbawienia postęp duchowy i moralny. Inni za najważniejszą
r-.ażali świecką wiedzę, dlatego decydujący był dla nich jej postęp prowadzący do powsta-
m nauki „pozytywnej". Inni skupili się na obszarze życia codziennego i za najważniejsze
.ł!Spekty postępu społecznego uważali więzi społeczne, solidarność międzyludzką, wzajem-
mr relacje, jednym słowem „wspólnotę". In ni stawiali w centrum domenę polityki, propo-
•jąc wolność jako kryterium: wolność negatywną, to jest wolność od ograniczeń, barier,
przeszkód w swobodzie wypowiedzi i samorealizacji; oraz wolność pozytywną, uczestnic-
150 i reprezentację demokratyczną, to jest wolność do wpływania na własne społeczeń­
;;-.;.·o i ksztaltowania go. Innym wariantem kryterium była emancypacja, to jest zwiększenie
~zby mieszkańców państwa, którzy są jego pełnoprawnymi uczestnikami, podmiotami
j:ID5iadającymi prawa, obywatelami. Tak więc, postęp był mierzony według wzrastającego
taopnia włączenia i malejącego stopnia wykluczenia spolecznego (wyrażonego podczas re-
Jol.(~ucji francuskiej hasłem Ega/iti i późniejszą debatą o egalitaryzmie). Inni myśliciele
.' &o kluczowe kryterium postępu wskazywali technikę, mając na myśli rosnącą zdolność
.::dowieka do panowania nad naturą. Chciano w ten sposób wskazać na unikalną władzę
painku ludzkiego nad środowiskiem, w jakim żyje. Inni zwrócili się ku ekonomii, za wstępne
•:mmki postępu uważając godne zorganizowani e produkcji i sprawiedliwy podział dóbr,
ł sprawiedliwość i równość za jego główne kryteria. Wreszcie niektórzy skupili się na szan-
a:h życiowych, dostępności opcji i wyborów w obszarach zawodowym, edukacyjnym,
poiirycznym, ideologicznym, rekreacyjnym etc. (Dahrendorf, I979). Węższa grupa podkreś­
m możliwości dokonywania wyborów przez konsumentów w związku z rosnącą obfito-
icą i różnorodnością dostępnych na rynku dóbr i usług. Kryterium szans życiowych łączy
~często z pojęciami równości i włączenia, wskazując na konieczność zapewnienia rów-
mąo dostępu do szans życiowych dla jak największej części społeczeństwa. Miarą postępu
n:: jest samo istnienie opcji i możliwości wyboru per se, ale istnienie równych dla wszyst-
b..il szans życiowych.
A zatem jako fragmentaryczne, częściowe kryteria postępu (w przeciwieństwie do ca-
ic!:..iowych utopijnych wizji) wyróżniliśmy: zbawienie, wiedzę, wspólnotę, wolność (po-
~~wną i negatywną), emancypację, panowanie nad naturą, sprawiedliwość, równość, do-
-.ek. możliwość wyboru, powszechnie dostępne szanse życiowe.

~ltthanizm postępu

lbwnie wiele opinii istnieje na temat mechanizmów postępu. Musimy tu pamiętać o trzech
tprawach. Po pierwsze, siłach napędowych (łub podmiocie) postępu: Co nadaje procesom
~ecznym postępowy kierunek? Czym są podmioty sprawcze uruchamiające postęp? Po
~gie, musimy mieć na uwadze formę łub kształt procesu: Jaka jest trajektoria postępu, ku
czemu on zmierza? Po trzecie, musimy prześledzić powodujący postęp sposób działania
~ stemu społecznego: W jaki sposób i za sprawą czego osiąga się postęp?
\1ówiąc o podmiocie postępu, możemy wyróżnić trzy następujące po sobie etapy w histo-
llii myśli społecznej. Pierwsi myśliciele umieszczali silę sprawczą postępu w świecie nad-
44 C~ć J. POIĘCIA.1 KATEGORIE 2. Zm,

pn..y r<x!1.onym. B6stwa, bogów, opatrzność, los uważano <;a gwarantów postępowego kie- podst;
runku ptQCesów społecznych czy hjstorycznych. Sai-calizacja podm)oru prowadziJa do prze- cja, ,J
konania, że postęp jest narzucony z góry, jest darem, za który człowiek może co najwyżej cł\unk
wyrażać wdzięczność. Póiniejsi my~iciele zajęli odmienne stanowi sko i urnieSCili podmiot ski ani
sprawczy w świecie ludzkim. Nal\1ralne tendencje społeczeństwa i jego potencja! ut.nano za cowan
odpowiedzi aloe za poslępowy kierunek procesów spoJecznych (podobnie jak potencjalność la Mar
za wana w genach, zarodkach czy nasionach ujawnia się później w dojrzałych organizmach). miczn)
Sekulary7..acja (naturalizacja) podmiotu prowadzila do wizji, w której postw uznano za natu- zuboże
ralne i nieuchronne rozwijanie ukrytego potencjału, a jedynymi wyobrażalnymi reakcjami dl iwo~
lud2kimi były bierna adaptacja lub dostosowanie się. Wreszcie nowocześni myśliciele za twór- nieunil;
ców postępu uznają najczęściej podmioly ludzkie (indywidualne i zbiorowe). Dzięki uczło­ ncgo re
wieczeniu podmiotu mówi się, ie postęp się osiąga, wytwarza, wprowadza, co prr..ecieź. z począ
wymaga kreatywności, wysiłku, poszuklwań, czyli odpowiednich postaw ludz.kich. grunn1 !
Kiedy rozwaiamy zagadnienie podmiotu, podstawowym problemem staje się różnica perspek
między wizją post~u auiornatycznego, a ut ody n am i cz n ego (w sakralnej lub świec­ ksowski
kiej wersji) i a kty w i st y cz n ego. Ta pierwsza zakłada pozaludzki podmiot, d.ruga sku- przykład
pia się na ludziach i ich działaniach. Pierwsza glosi, ie postęp jest konieczny, druga dopusz- ne si.er~
cza, że może być on zależny od innych czynników; w zależności od dzialari podejmowa- w iyciu :
nych przez ludZi postęp mo~ (ale również nie musi) zachodzić. W pierwszej postęp dzieje liwym Ż)
s i ę, w drugiej jesc os i ą gany. Pierwsza sprzyja postawie pasywnej, adaptacyjnej (na Wres:
zasadzie „poczelcarny, zob<1czymy"), druga wymaga aktywnego, kreatywnego i konstruk- społeczni
tywnego zaangaiowaoia. charakter
Na wiele sposobów można również postrzegać formę czy ksztalt procesu. Jednym z wy- rozwijan
miarów ttajektorii postępu jesr jej równość, „gladkość''. Niektórzy autorzy cr.tklują postęp spriecin·
jako Slopniowy ruch 1<u lepszym stanom społeczeństwa. Jako przyklad wetmy klasyczne pu.Mani
pojęcie postępu naukowego: wraz z upływem <:zasil gromadzone są powoli innowacje, od- nych i n1
k~y.cia, .obs~rwacje, hipotezy, obejmujące coraz większy zakres zjawisk i docierające gtę­ przcbran
bie_i do ich istoty. Wiedza ma charakter kumulatywny: powoli, ale stopniowo ro~nie i rozwi- mi.i Pańs
ja się .. Istnieje jednakże inny, allematywny obraz postępu jako procesu nie regularnego, prze. W czasac
b1egaiącego ~prz~~ nagłe pf7..y~pieszenia oraz zahamowania; po okres.i e ilościowej kumulacji a u tego<
dochodzi do Jakoscmwcgo pr7..eskoku na wyższy poziom. Jest to rewolucyjna (inaczej dia- go. Znaj1
lektyczna) wizja postępu. Rozważmy ten sam przykład nauki. We wspólczesnyrn ujęciu SIOSOW3I
Thomasa Kuhna (2001) postęp naukowy zachodti raczej na drodze serii rewolucji nauko- obecny v
wych, radykalnych zmian dominujących poglądów naukowych niż przez cząstkowe uzu- mi w Jud
pelni~nia is~ni~jących już wizji czy dziedzin wiedzy. Odrzucenie wcześniejszego paradyg- zewnęlr2
matu • przy1ęc1e nowego rozpoc-iyna okres no.n nalnej, kumu.latywnej pracy naukowej, jed-
nak tylko do czasu, gdy paradygmat się wyczerpie ijesc nie do utrzymania w obliczu nowych
w~zwań. Nieunik.niony_j~~t wtedy jego upadek i zastąpienie następnym. Na podobnej zasa- Upadek
dzie w Marksowskie:) WIZJI postępu społecznego i ekonomic2nego rewolucje społeczne pczy- Królując
noszą radykalną, jakościową zmianę ,.formacji spoleczno-ekonomicznych" (niewolnictwa znaczeni
na feudaliz~, feudalizmu. na .kapitalizm, kapitalizmu na socjalizm i rak dalej). W dlugich rrendy fr
okresach między rewofuc1am1 postęp dokonuje się w sposób wolniejszy, kumula1vwny i je- Alexand
dynie ilościowy (zob. rozdział Il). ·
Wiek
Pyt11,nie, co m~irla nazwać formą czy kszt~lr.em ~stępu, ma wiele wspólnego z jego ser\11ator
spo1stosc1ą. Czy JCSt to proces, który zachodzi hnearnie, systematyczni e. czy też ogólna, tistowsk
 2. Zmienne koleje idei postępu 45

r- podstawowa tendencja, w której od czasu do czasu możliwy jest regres, załamanie, stagna-
i- cja, „nadkładanie drogi", i która prowadzi do zwycięstwa dopiero w „ostatecznym rozra-
ej chunku"? Wcześni ewolucjoniści, na przykład Comte, Spencer czy Durkheim, zdawali się
it skłan iać ku pierwszej, linearnej wizji. Przyjmowali, że postęp rozumu, strukturalne różni­
~ cowanie czy podział pracy są procesami ciągłymi. Z drugiej strony, jeżeli weźmiemy Karo-
ić la Marksa. zobaczymy zupełnie inną wizję. W ramach każdej z formacji społeczno-ekono­
). micznych obserwujemy mianowicie regularny, systematyczny regres - rosnący wyzysk.
I- zubożenie mas, narastające niezadowolenie i żądania zmian, pogłębiającą się niesprawie-
li dliwość etc. - wszystkie te zjawiska nasilają się, aż osiągają poziom, kiedy rewolucja jest
r- nieunikniona. Oznacza ona olbrzymi skok do przodu, ale znów te same procesy wewnętrz­
f- nego regresu i rozkładu zaczynają drążyć nową formację społeczno-ekonomiczną, która
i z początku jest mocno „postępowa". Później następuje jednak pogorszenie i przygotowanie
gruntu pod nową rewolucję. Na dłuższą metę trajektoria historii jest postępowa; w krótszej
a perspektywie zawiera przejściowe fazy regresu. Interesujące jest spostrzeżenie, że Mar-
ksowska wizja wykazuje pewne podobieństwa do wczesnoreligijnych wizji postępu. Na
przykład w typowym dla chrześcijaństwa ujęciu (choćby u św. Augustyna) zbawienie i wiecz-
ne szczęście (Państwo Boże) mogą być osiągnięte tylko dzięki udręce, cierpieniu i ubóstwu
w życiu ziemskim. Na ostateczne szczęście trzeba sobie zasłużyć wcześniejszym nieszczęś­
e liwym życiem.
Wreszcie, jeżeli weźmiemy pod uwagę wytwarzający postęp sposób działania systemu
społecznego, pojawiają się kolejne dwie przeciwstawne wizje. Pierwsza z nich, ponownie
charakterystyczna dla wczesnych ewolucjonistów, podkreśla „pokojowe", harmonijne
rozwijanie postępowego potencjału. Druga skupia się na wewnętrznych napięciach,
sprzecznościach i konfliktach, których przezwyciężenie popycha system w kierunku postę­
pu. Manichejski motyw zmagania się przeciwstawnych sił dobra i zła, elementów pozytyw-
nych i negatywnych, w którym dobro ostatecznie zwycięża, można odnaleźć w różnych
przebraniach w licznych teoriach postępu. Jest on obecny już u św. Augustyna w dychoto-
mii Państwo Ziemskie - Państwo Boże, dwóch biegunowych siłach walczących na ziemi.
W czasach współczesnych motyw ten jest charakterystyczny dla dialektyki Hegla i Marksa,
a u tego drugiego dla idei walki klas jako podstawowego mechanizmu postępu historyczne-
go. Znajdziemy go w darwinizmie z jego pojęciem walki o byt i przetrwania najlepiej przy-
stosowanego, tajemnicy selekcji naturalnej i postępowej ewolucji gatunków. Jest również
obecny w psychoanalizie Freuda, gdzie podkreśla nieustanne napięcie pomiędzy istniejący­
mi w ludzkiej psychice id (popędy biologiczne) i superego (przymus społeczny); w świecie
zewnętrznym wobec człowieka także między naturą a kulturą.

Upadek idei postępu

Królująca w myśli społecznej przez niemal trzy tysiące lat idea postępu wydaje się traci ć na
znaczeniu w XX wieku. Pewne fakty historyczne dość silnie jej przeczą, pojawiają się także
trendy intelektualne, które idą pod prąd jej głębokim, fundamentalnym założeniom (por.
Alexander, ł 990).
Wiek XX dobiegł końca, podejmowane są próby zrobienia jego bilansu. Niektórzy ob-
serwatorzy nazwali go już „potwornym stuleciem" . W XX wieku byliśmy świadkami na-
zistowskiego Holokaustu i stalinowskich łagrów, dwóch wojen światowych, grubo ponad
 46 Część I. POJĘCIA l KATEGORIE

!OO milionów ofiar konfliktów o zasięgu globalnym i lokalnym, powszechnego bezrobocia

i biedy, głodu i epidemii, uzależnienia od narkotyków i przestępczości, zniszczenia środo­
wiska naturalnego i wyczerpywania się zasobów, tyranii i wszelkiego rodzajów dyktatur
(od faszyzmu do komunizmu) i wreszcie, co najważniejsze, ciągłego zagrożenia zagładą
nuklearną i globalną katastrofą ekologiczną. Nie ma wątpliwości, że nastąpiło powszechne
rozczarowanie ideą postępu (Alexander, 1990: 15-38). Ma ona przecież charakter zwrotny:
oddzialuje z obiektywną rzeczywistością społeczną, rozkwita w okresach obserwowalnego
postępu, podupada wtedy, gdy postęp staje się wątpliwy. Rozczarowanie jest prawdopo-
dobnie tym silniejsze, że następuje po o.kresie rozbudzonych nadziei, powszechnego opty-
mizmu, po aspiracjach i obietnicach „ery postępu", okresie „triumfującej nowoczesności"
w XIX i początkach XX wieku.
Niektóre tendencje intelektualne idą w tym samym kierunku. Robert N is bet ( 1980: 317-
351) naświetla główne założenia idei poscępu, twierdząc, że wszystkie one znalazły się
współcześnie w ogniu krytyki. Przytoczmy kilka przykładów. Przez długi czas utrzymywa-
ło się przekonanie o szlachetności, wręcz wyższości zachodniej cywilizacji. Ostatnio ob-
serwujemy jednak „wyparcie Zachodu", zmniejszenie się wiary w wartości i instytucje
nowoczesnych, wysoko rozwiniętych społeczeństw. Nisbec znajduje symptomy tego zjawi-
ska, po pierwsze, w szerzącym się irracjonalizmie, odrodzeniu mistycyzmu, buncie prze-
ciwko rozumowi i nauce; po drugie, w subiektywizmie i egoistycznym narcyzmie charakte-
rystycznych dla kultury konsumpcyjnej; i po trzecie, w panującym pesymizmie, dominują­
cym obrazie degeneracji, upadku i rozpadu. Innym zalożeniem idei postępu była afirmacja
nieograniczonego wzrostu ekonomicznego i technicznego, nieograniczonego rozwoju ludz-
kich możliwości. Wyraźnie przeczy temu modna idea „baner wzrostu", hamulców rozwoju
(por. Mishan, 1986). Kolejnym zalożeniem była wiara w rozum i naukę jako jedyne źródła
prawomocnej i znajdującej zastosowanie wiedzy. Zamiast cego obserwujemy zarówno acak
na naukę (w imię relatywizmu epistemologicznego), jak i atak na rozum (w imię emocji,
intuicji, poznania pozaempirycznego, jak również jawnego irracjonalizmu). Wreszcie, po-
jęcie postępu w swojej świeckiej wersji zostało oparte na „wierze w podstawowe znacze-
nie, nieusuwalną wartość życia na ziemi" (Nisbet, 1980: 317). Zamiast tego w nowoczes-
nym społcczer1stwie przemysłowym panująca kultura konsumpcyjna akcentuje zabawę i he-
donistyczne przyjemności, przez co wydaje się wyczerpywać swoją zdolność do czynienia c
ludzi zadowolonymi i mobilizowania ich. Dominuje „powiew nudy", poczucie bezsensu, a
anomii i alienacji. Jl
Można uzupełnić listę Nisbeta o jeszcze dwa założenia. Po pierwsze, o utopijność, to s
jest głoszenie całościowych, idealnych wizji lepszego, upragnionego społeczeństwa. Jak n
pamiętamy, była ona przez kilka wieków ściśle powiązana z ideą postępu. Obecnie jeste- l
śmy jednak wyraźnie świadkami klimatu antyutopijnego. Ostatni cios myśleniu uc<>pijnemu
zadał niedawny upadek systemu komunistycznego, ostatniej z nieudanych prób zrealizowa-
..\
nia utopijnej wizji na ziemi. Pozostała niepewność co do przyszłości, którą postrzega się
jako całkowicie nieprzewidywalną, mogącą się rozwijać w sposób przypadkowy czy loso- c
wy. To z kolei podważa drogie z :zalożeń idei postępu - orientację na przyszlość. :żade.n p
przyszlościowy projekt nie jest już w stanie zawładnąć ludzką wyobraźnią i mobilizować
zbiorowych działań (czy li nie spelnia roli, jaką kiedyś odgrywał tak skutecznie, na przykład g
pod postacią idei socjalistycznych). Dokladniej mówiąc, brakuje wizji lepszego świata (kiedyś n
była nią utopia komunizmu); zamiast tego mamy bądź proroctwa katastroficzne, bądź pro- r:
 :. Zmienne koleje idei postępu 47

tli: ekstrapolacje obecnych trendów (jak na przyklad w teoriach społeczeństwa postindu-

lo- ,;trialnego). Nie ma ponadto programu społecznej naprawy, nie ma wskazówek, jak wy-
lllr brnąć z obecnych kJopotów. Nic zatem dziwnego, że ludzie odwracają się od przyszlości
dą a wybierają nastawienie na teraźniejszość, skupiając się na natychmfastowej satysfakcji,
Ge b'ólkiej perspektywie czasowej i życiu codziennym.
y: W rezultacie tych wszystkich historycznych i intelektualnych przemian kryzys zastąpił
10 postęp w roli lejtmotywu XX wieku. Stalo się tak również w obszarze świadomości zbioro-
O· • ·ej. gdzie dominują pesymistyczne wizje rzeczywistości społecznej. Doszło do tego nie
y- tylko w słabo rozwiniętych i biednych państwach, ale także w tych wiodących i zamożnych.
i" Ludzie przyzwyczaili się do myślenia w kategoriach wciąż powracającego bądź trWalego
tryzysu ekonomicznego, politycznego czy kulturowego. Podobna sytuacja ma miejsce w na-
I_ llkach społecznych obfitujących w krytyczne wyjaśnienia zachodzących procesów, prowa-
ię dzone właśnie z punk'tu widzenia kryzysu. Jak to ujmuje John Holton: „Współczesna myśl
a- społeczna została zdominowana, jeżeli nie opętana, ideą kryzysu" (Holton, 1990: 39). Traf-
>- nie zauważa, że jesteśmy świadkami osobliwej „normalizacji kryzysu". Pierwotnie pojęcie
ie 10 wywodzi się z dramatu łub medycyny, gdzie oznacza moment krytyczny, rozwidlenie,
i- przesilenie procesu, wymagające jakiegoś rozwiązania: albo pozytywnego (na przyklad wy-
kczenie pacjenta), albo negatywnego (na przykład śmierć). Tak więc kryzys jest stanem
:- przejściowym, prowadzi albo do poprawy, albo do pogorszenia sytuacji. Współcześnie zu-
pełnie przeciwnie - ludzie mają tendencję do uważania kryzysu za zjawisko chroniczne,
trwałe i nie wyobrażają sobie jego ustania w przyszlości.
Upadek pojęcia postępu i zastąpienie go przez ideę chronicznego kryzysu doprowadziły
u do wytworzenia klimatu intelektualnego, panującej powszechnie atmosfery, w której „do-
a świadczenie społeczne jest w coraz mniejszym stopniu częścią dzieła epickiego, a w coraz
k v•iększym serialu telewizyjnego (.„) Jednym z najbardziej uderzających symptomów epoki
i, ;tale zaprzątniętej kryzysem, czyniącej go zjawiskiem normalnym, jest upadek optymistycz-
nych narracji zmiany społecznej i ewolucji historycznej" (Holton, 1990: 43-44). Jest to
:• "'")'raźnie jeden z aspektów zjawiska, nazywanego przez postmodernistów końcem „wiel-
kich narracji" (Lyotard, 1997).
Czy znaczy to, że idea postępu jest martwa? Wątpię. Uważam, że jest ona zbyt ważna
a dla ludzkiego umysłu, zbyt kluczowa dla zmniejszenia egzystencjalnych napięć i lęków,
1, aby mogla zniknąć na dobre. Przechodzi chwilowe załamanie, jednak wcze-śniej czy póź­
niej odzyska swoje miejsce w ludzkiej wyobraźni. Aby jednak mogla przetrwać, musi zo-
) stać skorygowana i przeformułowana, wyczyszczona z niektórych przebrzmiałych i zwod-
niczych obietnic. Na zakończenie naszych rozważań na temat postępu proponuję jeden z moż­
liwych kierunków takiej próby.

Alter natywne pojęcie postępu

Ostatnie rozczarowanie ideą postępu wiąże się ściśle z falą krytyki, skierowaną głównie
pod adresem rożnych odmian tradycyjnego progresywizmu. Krytyka fundamentalnej dla
ewolucjonizmu „metafory wzrostu" oraz „żelaznych praw historii", głoszonych przez do-
gmatyczną, ortodoksyjną wersję materializmu historycznego, zaczyna sugerować koniecz-
ność odrzucenia idei postępu (Popper, 1989; 1993; Nisbet, 1969; 1970; Tilly, 1984). Czy
rzeczywiście są podstawy, żeby tak sądzić? Czy nie jest możliwe utrzymanie pojęcia postę-
48 Część I. POJĘCIA I KATEGORIE

pu, jeżeli odłoży się na bok tradycyjne wersje progresywizmu z ich trudny.mi do zaakcepto-
wania założeniami finalizmu, fatalizmu i dete.rminizmu? Czy nie jest możliwe oczyszcze-
nie idei postępu z dziewiętnastowiecznego balastu?
Przyjmując, że ideę postępu łączono pierwotnie z wizją procesu kierunkowego, trzeba
postawić kilka pytań w celu uszczególowienia jej charakterystyki. Zastanówmy się na po-
czątek, w jakiej fa z ie proces u jest „zakotwiczone" pojęcie postępu, a mówiąc mniej
metaforycznie, do której fazy procesu bezpośrednio się ono odnosi. Możliwe są trzy odpo-
wiedzi. Pierwsza, najbardziej rozpowszechniona w klasycznej teorii socjologicznej, odnosi
postęp do jego ostatecznego wyniku, rezultatu czy skutku rozumianego bądź jako szeroko
zakrojony plan, kompleksowa wizja przyszłego społeczeństwa (typowa dla utopii społecz­
nych), bądi jako określona cecha spoleczeńsr.va i jego elementów (na przyklad bogactwo,
zdrowie, wydajność, równość, szczęście). W tym wypadku mówimy o „postępie jako ide-
ale". Druga odpowiedź sytuuje postęp w ogólnej logice procesu, w której każdy z etapów
jest postrzegany jako lepszy od wcz.eśniejszego i jednocześnie mniej doskonały od następ­
nych. Nie ma tu jednak mowy o ostatecznym Jcońcu (co było charakterystyczne dla ewolu- m
cyjnego pojęcia stopniowego różnicowania i adaptacyjnej poprawy). W tym wypadl'll mó- a
wimy o „postępie przez doskonalenie". Wreszcie trzecia odpowiedi odsyła nai; do mecha- 11
nizmów leżących u źródeł postępu, wskazując na naturalny potencja! podmiotowości lub s
skłonność do postępu. Istotą procesu nie jest tutaj wcale to, co się faktycznie dzieje, ale D
sama tego możliwość. Wyznacznikiem postępu nie jest samo osiągnięcie, ale proces osiąga­
nia; nie realizacja czegoś, ale dążenie; nie odkrycie, ale poszukiwanie.
Opowiadam się za tym ostatnim rozwiązaniem. Jego zalążki można odnaleźć w doktry-
nie „nieograniczonego wzrostu" E.H. Carra, którą tak analizuje Christopher Lasch: „Nie
postulując końca historii, [Carr] argumentuje, że mężczyźni i kobiety mogą nadał liczyć na
ulepszanie »w żaden wyobrażalny sposób nie ograniczone, zmierzające do celów, które
będzie można zdefiniować clopiero wtedy, gdy się do nich zbliżymy«" (Lasch, 1991: 42).
Zanim bardziej szczegółowo przedstawię to stanowisko, chciałbym zadać inne związa­
ne z tym pytanie dotyczące kryteriów postępu i ich statusu logicznego. Niektórzy uważają,
że kryteria czy miary postępu są absol utne, stałe, uniwersalne; słowem - niezmienne. Do-
starczają nam ponoć zewnę!fZnej, niezależnej skali, za pomocą której możemy oceniać za-
chodzący proces. Stanowisko przeciwne jest relatywistyczne i historyczne. Głosi ono, że
same standardy postępu są dynamiczne i wraz z rozwojem procesu podlegają permanentnej
zmianie, ciągłej ewolucji. Potrzeby, pragnienia, cele, wartości i inne miary postępu pozo- gc
stają aktualne, dopóki nie wstaną zaspokojone. Zawsze są zależne od konkretnej fazy pro- tj
cesu i nigdy się ostatecznie, finalnie nie uciel~niają. To, do czego się dąży, jest zmienne, O)
stale jest jedynie samo dążenie. Istnieje wiele różnych obiektów pragnień ludzkich, ale tak hi
naprawdę trwale jest samo pragnienie. W ten sposób miara postępu nie pochodzi już z ze- tel
wnątrz, jest raczej immanentna dla samego procesu. O)
Kolejne pytanie jest związane z deontycznym statusem postępu: czy kieruje on nas ku je.
.konieczności, czy ku potencjalności? Tradycyjne podejścia progresywistyczne traktowały J>
postęp jako nieucluonny i konieczny ze względu na nieubłagane prawa ewolucji lub histo- ro
rii . Nowsze, postprogresywistyczne teorie mońogeoezy-strukturacji (będą omawiane w roz- OC
dziale 13) z pewnością sklaniałyby się ku odmiennym wyjaśnieniom, w których postęp pi!
traktuje się jako zależny od różnych czynników, jako otwartą sza n s ę na polepszenie,
która niestety niekoniecznie musi si~ \lri.eczywistnić, co więcej, może być niedostrzegana. Ki
 ..
1. Zmienne koleje idei postępu 49

Trzeba jeszcze zadać jedno py1anie do1yczące on!ologicznej natury postępu: co jest
oniologicznym substratem przyczynowej, generatywnej siły, która prowadzi do postępu?
.Można tu wyróżnić cztery typy odpowiedzi. Doktryna „prowidencjalizmu", spotykana w róż­
nych szkołach filozofii społecznej, umieszcza osta1eczną, sprawczą silę postępu Uego pod-
miot) w porządku nadprzyrodzonym. Odwołuje się do boskiej woli, opatrzności, boskiej
interwencji. Doktryna „heroizmu", typowa dla tradycyjnej historiografii - starszego bra!a
socjologii, umieszcza podmio! postępu w nadzwyczajnych indywidualnych uzdolnieniach
wielkich ludzi: królów, proroków, przywódców, kodyfikatorów, rewolucjonistów, genera-
lów etc. To wyjaśnienie ma już charakter „ziemski", choć wciąż nie społeczny, zmiana
bowiem zależy od mniej lub bardziej przypadkowych cech genetycznych pojedynczych
~o. osób. Doktryna „organicyzmu" wprowadza czynnik społeczny, ale w swoisty sposób. Trak-
~­ tuje podmiot sprawczy jako nieodlączny elemen! działania organizmu społecznego, niejako
~w wbudowany w niego potencjał wzrostu, ewolucji, rozwoju. Źródła pos!ępu mają charakter
społeczny, jednak - paradoksalnie - pozaludzki. Nie ma tu miejsca dla ludzi. W tej wizji
~: niezależnie od ludzkich wysiłków zdają się rządzić samoregulujące się, kompensacyjne,
k\- auiomatyczne mechanizmy. Jeżeli pojawiają się w ogóle ludzie, to tylko w roli bezwolnych
la- marionetek, mimowolnych wykonawców, realizatorów z góry przesądzonych wyroków hi-
~b s!orii, jako ucieleśnienie sił produkcji, technologicznych tendencji, trendów demograficz-
ale nych, rewolucyjnego zapału.
ra- Jedynie w doktrynie „konstruktywizmu", leżącej u podłoża teorii posiprogresywistycz-
nych, uwaga skupia się na prawdziwie uspołecznionych jednostkach w ich aktualnym społecz­
ry- nym i historycznym kontekście, a siła napędowa zmiany - jej podmiot - jest umiejscowiona
iie w ich zwyczajnych, codziennych działaniach społecznych. Część wynikającego z owych
na dziala11 postępu może mieć charak!er zamierzony, jednak przyjmuje się, że w większości
ire jest on niezamierzonym, a często także niezauważonym, rezultatem ludzkich wysiłków,
:1. produktem „niewidzialnej ręki" (Adam Smith), „chytrości rozumu" (Hegel), „logiki syt.u-
ra- acyjnej" (Karl R. Popper). W ten sposób dokonano uczłowieczenia i uspołecznienia pod-
ją, miotu. Zwykli ludzie odzyskali w procesie zmiany należne im miejsce, jako istoty świado­
lo- me, choć nie wszechwiedzące; po1ęine, choć nie wszechwładne; kreatywne, choć również
ra- skrępowane; wolne, choć tylko do pewnych granic. Takie podejście do podmiotu jest za-
że równo składnikiem, jak i postulatem teorii morfogenezy-strukturacji.
iej Reasumując, postprogresywistyczna orientacja 1eore1yczna, a w szczególności morfo-
k)- geneza-strukturacja, proponuje nowe podejście do postępu społecznego jako ( 1) raczej poten-
IO- cjalnej zdolności, a nie ostatecznej realizacji; (2) dynamicznych, ewoluujących, względ­
le, nych cech konkre!nego procesu, a nie absolutnej, uniwersalnej, zewnętrznej normy; (3)
ak historycznej możliwości czy sposobności, a nie koniecznej, nieuniknionej i nieubłaganej
1endencji oraz (4) wyniku, często niezaplanowanego, a nawet niedostrzeganego, różnorod­
nych zbiorowych działań ludzkich, a nie rezulta!u boskiej woli, dobrej chęci wyją!kowych
k.u jednostek („wielkich ludzi") lub działania automa1ycznych mechanizmów społecznych.
iły „Nadzieja na nieograniczony, otwarty postęp, bardziej nawet niż podkreślanie szczególnej
IO- roli człowieka w tym procesie, pozwala zrozumieć tę trudną zagadkę, skąd bierze się odpor-
IZ- ność idei postępu w obliczu tylu niewesołych dla niej wydarzeń, które rozwiały iluzję u10-
ęp pii" (Lasch, 1991 : 48).
ie, W zaproponowanej rekonstrukcji postęp jest blisko związany z silną podmiotowością.
la. Kiedy jednak podmio1owość można nazwać postępową? Z punktu widzenia posiępu ja-
50 Czę§ć I. POJĘCIA I KATEGORIE 2.

ka ko I wiek podmiotowość wydaje się z pewnością lepsza niż żadna. Jasne jest, że aby
mówić o postępie, musimy mieć kierunkową zmianę, a jeżeli postrz.egarny kierunkową zmianę na
jako wynik działania ludzi, j a ka ko 1 w ie k podmiotowość jest oczywistym warunkiem SW
postępu. Jej czynny udział jest jednakże jedynie warunkiem postępu, koniecznym, ale w żad­ łaj
nym razie nie wystarczającym. N ie zapominajmy, że zmiana kierunkowa może mieć rów- dz.i
nież charakter wsteczny; może być regresem, a nie postępem . A zatem musi to być podmio- Ob
towość szczególnego rodzaju, taka, która posiada postępowy potencjał. Jakie zatem cechy
są tu szczególnie istotne? ny•
me
1. Po pierwsze, cechy działających jednostek. Wyróżnię kilka opozycji, między którymi wa
możliwe są oczywiście stany pośrednie. Tak więc, działające jednostki mogą być kreatyw- sty
ne, innowacyjne, zorientowane na osiągnięcia lub pasywne, konsenvatywne, pogodzone 00 1
z przypisanymi im pozycjami. Mogą prezentować autonomię, niezależność, silny charakter nie
lub wykazywać się konfonnizmem, dostosowaniem, podległością. Mogą mieć właściwą jes
świadomość własnego położenia społecznego lub być jednostkami nieświadomymi, żyją­
cymi złudzeniarni lub fałszywą świadomością. Wynika z tego, że działania podejmowane rie1
przez większość jednostek, łub te szczególnie wpływowe, będą miały istotny wpływ na cyc
kształt podmiotowości. ną
2. Równie ważne są cechy struktury. Mogą być bogate w opcje, dopuszczające wiele od
rozwiązań, heterogeniczne, skomplikowane lub zupełnie na odwrót: ubogie w opcje, rze
ogran iczone, homogeniczne i pwste. Mogą być otwarte, elastyczne, tolerancyjne, dopusz- zay
czające duży zakres urozmaiceń łub zamknięte, sztywne, dogmatyczne i skutecznie elimi-
nujące nowości. l z.nów, to, jak.ie struktury o\aciają większ.ość aktywnych jednostek (lub te ŻY'
szczególnie wpływowe), znajdzie odzwierciedlenie w kształcie podmiotowości. wr
3. Cechy środowiska przyrodniczego, w którym znajduje się społeczeństwo, wywierają pev
swój wpływ na dwóch poziomach: przez warunlci obiektywne i przez subiektywne postawy mo
ludzi. Warunki naturalne mogą być łagodne, bogate w zasoby, przyjazne człowiekowi lub zna
s urowe, ubogie i nieprzyjazne. Natomiast ludzie mogą starać się okiełznywać, formować twi,
i podporządkowywać sobie przyrodę, przystosowywać ją do swoich potrzeb i aspiracji albo
mogą chcieć jedynie dostosowywać się do niej, podporządkowywać się, wykazywać pa- ~ji,
sywność . Trz
4. Pamiętając o właściwym społeczeństwu wymiarze historycznym, trzeba podkreślić t on
rolę tradycji. ponownie na poziomie obiektywnym i subiektywnym. Obiektywnie, wydaje war
się mieć znaczenie, czy tradycja charakteryzuje się ciągłością, spójnością, dlugim trwa- kóv
niem, czy raczej ma charakter nieciągły, panuje w niej zamęt i chaos. Subiektywnie, szacu- łają
nek, przywiązanie, zakorzenienie w tradycji mogą być przeciwstawione nastawieniu na te- sze1
rainiejszość i bezkrytycznemu odrzuceniu przeszłości (tak charakterystycznemu dla „gene-
racji tu i teraz"). lud:
5. Znacząco mogą się różnić także wyobrażenia dotyczące przyszłości. Postawa optymi- ory;
zmu i nadziei j est przeciwstawna pesymizmowi, katastrofizmowi i desperacji. Wiara, że i w~
przyszłość zależy od nas, że możliwe są alternatywne, zależne od ludzkich wysiłków scena- aw
riusze jej rozwoju, znajduje się w opozycji do wszelkich rodzajów fatalizmu i finalizmu. i.em
Przyjęcie długoterminowej perspektywy łub strategii na przyszłość to coś zupełnie innego llOŚ<
nii perspektywa krótkoterminowych, natychmia::.towych oczekiwań czy oportunistycznych, dziE
taktycznych machinacji. ści,
E : . Zmienne koleje idei postępu 51

y Jeżeli ponownie przyjrzymy się liście różnych cech podmiotowości, zobaczymy, i.e moż­
ę na je podzielić na dwie grupy. Niektóre z nich określają, czy ludzie będą chcieli przekształcać
Il swoje społeczeństwo - te zmienne tworzą zbiór motywacji aktywistycznych. Pozostałe okreś­
lają, czy ludzie będą w stanie działać; te zmienne tworzą zbiór możliwości sprzyjających
'-
działaniu. Tylko wtedy można mówić o postępowej podmiotowości, jei.eli łączy ona w sobie
oba te warunld - motywacje i możliwości, jeżeli ludzie zarówno che ą,jaki mogą działać.
y Przypuszczam, że staje się to możliwe, kiedy połączy się pierwsze człony wymienio-
oych powyżej dychotomii, uzyskując kombinację: (I) kreatyw nych, autonomicznych i sa-
moświadomych jednostek, (2) bogatych w opcje i elastycznych struktur, (3) przyjaznych
i v.·arunków naturalnych, (4) zachowującej ciągłość i szanowanej tradycji oraz (5) optymi-
stycznego nastawienia do przyszlości, umiejętności jej przewidywania i długofalowego pla-
oowania. Jest to typ idealny ,,społeczeństwa aktywnego" (przyjmując termin Amitai Etzio-
r oiego, l 968a), w którym może wytworzyć się postępowa podmiotowość i którego celem
jest postępowe samoprzekształcenie.
Dotąd charakteryzowaliśmy podmiotowość z perspektywy zewnętrznej . Własności zo-
rientowanej na postęp podmiotowości zredukowaliśmy do warunkujących i determinują­
cych ją czynników zewnętrznych. Chciałbym jednak przyjąć teraz perspektywę wewnętrz­
oą i skupić się na funkcjonowaniu zorientowanej na postęp podmiotowości, że tak powiem,
od wewnątrz. Pytanie brzmi: jaki jest modus operandi podmiotowości zanurzonej w zbio-
rze warunków i oddziaływań - strukturalnych, osobowych, naturalnych i historycznych -
zawartych w naszym typie idealnym?
Opiszemy go za pomocą dwóch szerokich, ogólnych pojęć: wolności i autotranscendencji.
Żywotna, zorientowana na postęp podmiotowość jest do pewnego stopnia wolna. Jest wolna
.,,.. rozumieniu wolności negatywnej („wolności od"), to znaczy mimo ograniczeń dysponuje
pewnym poziomem autonomii i niezależności; funkcjonuje w ramach otwartego pola opcji,
możliwości, szans. Jest też wolna w rozuinieniu wolności pozytywnej („wolności do"), to
znaczy ma zdolność do wpływania, zmieniania, pokonywania ograniczeń i tworzenfa uła­
rwień; ma pewien stopień władzy i kontroli nad okolicznościami, w jakich istnieje.
Jednakże niezwykle istotną, najważniejszą cechą jest jej skłonność do autotranscenden-
cji, wychodzenia poza siebie, pokonywania ograniczeń, przekraczania barier i „granic".
Trzymając się tej ostatniej metafory, autotranscendencja zachodzi na trzech „granicach"
kondycji ludzkiej: przekraczaniu przyrody przez jej okiełznywanie, kontrolowanie i regulo-
wanie za pomocą pracy; przekraczaniu struktur spolecznych za pomocą rozmaitych uni-
ków, zachowań dewiacyjnych, reform i rewolucji; i wreszcie jako autotranscendencja dzia-
łających jednostek przez naukę, kształcenie się, samokontrolę, sukces, rozwijanie się, roz-
szerzenie ograniczonych ludzkich możliwości z pomocą technologii etc.
Tę skłonność można wyjaśnić jako konsekwencję dwóch podstawowych cech świata
ludzkiego: kreatywności (innowacyjności) działających podmiotów tworzących nowe,
oryginalne cele, idee, instytucje, oraz kumulatywnego charakteru ciągle rozszerzanego
i wzbogacanego doświadczenia ludzkiego, indywidualnie zdobywanego przez całe życie,
a w perspektywie historycznej przekazywanego kulturowo. Ostatecznie odnajdujemy za-
tem główny motor postępu w nieredukowalnej i z natury nieograniczonej ludzkiej kreatyw-
ności i zdolności uczenia się, dzięki którym możliwe jest tworzenie innowacji oraz ich
dziedziczenie i przekazywanie, przez co powiększa się wspólny zasób wiedzy, umiejętno­
ści, strategii, technik etc.
52 Część I. POJĘCIA I KATEGORIE

Jeżeli zaistnieją warunki opisane w typie idealnym postępowej podmiotowości, to ludz-

ka kreatywność i kumulatywny charakter doświadczenia gwarantują autotranscendencję i ciąg­
ły postęp ludzkości. Mocno podkreślam to ,jeżeli" . Postęp nie jest konieczny, ponieważ nie
jest wcale powiedziane, że ludzie będą chcieli i będą w stanie skorzystać ze swoich twór-
czych zdolności. Rozkwit tych ostatnich mogą uniemożliwiać warunki naturalne, struktu-
ralne i his1oryc2.ne, oslabiona motywacja do postawy aktywnej (n a przykład wynikająca
z wyuczonej bierności, biorącej się ze stosowania mechanizmów adaptacyjnych czy obron-
nych w sytuacji przymusu, lub wynikająca z przykrych doświadczer1, „skaz" po wcześniej ­
szych porażkach). Podobnie proces kum1Jlacji, przekazywania tradycji może zostać zakłó­
cony zarówno na poziomie jednostkowym, jak i historycznym (decydująca będzie tu kon-
dycja rodziny, szkoły, Kościoła, mediów i innych instytucji). W takich przypadkach wynikiem
będzie raczej stagnacja lub regres niż postęp.
Autotranscendencja społeczeństwa, w której podmiotowość bierze udział jako główna
siła sprawcza, oddziałuje zwrotnie na samą podmiotowość, w wyniku czego ta ostatnia
również staje się autotranscendentna. Urzeczywistnienie potencjalu podmiotowości przez
praxis zwiększa ten potencjał. Emancypacja podmiotowości przez jej funkcjonowanie w cza-
sie skutkuje zwiększeniem obszaru wolności i silniejszą skłonnością do autotranscendencji. .i
Ostatecznie postępowość podmiotowości musi być postrzegana nie tylko jako stymulująca
postęp, ale również sama podlegająca postępowemu rozwojowi. Stanowi skumulowany hi -
storycznie efekt swe.go własnego działania.
 3. CZASOWY WYMIAR SPOŁECZEŃSTWA:
CZAS SPOŁECZNY

Czas jako wymiar życia społecznego

a Wszystkie zjawiska społeczne dzieją się w jakimś momencie w czasie. Wszystkie procesy
społeczne rozciągają się w czasie. Krótko mówiąc, życie społeczne toczy się w czasie. Czas,
podobnie jak przestrzeń, stanowi powszechny kontekst życia społecznego: ,,Musimy zdać
sobie sprawę z relacji czasowo-przestrzennych stanowiących istotę interakcji społecznych
(„.). Wszystkie istniejące wzory interakcji są osadzone w czasie'' (Giddens, 1979: 3, 202).
Czas jest niezbędnym wymiarem rzeczywistości ludzkiej „zawartyrn w każdym aspekcie na-
szego życia" (AdaUl, 1990: 2). Te ontologiczne fakty wiążą się z epistemologicznymi konse-
kwencjami; są przyczyną „centralnego mi~jsca czasu w tematyce nauk społecznych" (Adam,
1990: 9) lub, jak to ujmuje Giddens, ,,integralności czasu dla teorii społecznej" (1979: 198).
Czas jest oczywiście jes1..cze bli.iej z.wiązany z.ez.mianą spo\ecz.ną. Samo doświadczenie
czasu i jego wyobrażenie biorą się ze zmieniającej się natury rzeczywistości. Trudn.o po-
jmować czas, nie odnosząc się do jakiejś zmiany. I vice versa - nie do pomys1enia jest idea
zmiany pozbaw iona pojęcia czasu. Jak pamiętamy, czas pojawia się w definicj i zmiany
społecznej, w której najczęściej mówi się o różnicy między dwoma stanami systemu spo-
łecznego w cz a sie (zob. rozdzial l ). Tak więc. jak to w typowy dla sieb ie, klarowny
sposób ujmuje Pitirim Sorokin: „Każde Stawanie się, Zmiana, Proces, Zmienność, Ruch,
Dynamiczny Stan, w przeciwieństwie do Bycia, implikuje istnienie czasu" ( 1937, t. l: 156).
;;-Przyjrzyj my się najpierw niektórym generalnym własnościom czasu jako wymiaru każde­
go zjawiska społecznego, a pM.niej pewnym jego szczególnym cechom jako aspektu zmia-
ny społecznej . Każ.de zjawisko lub zdarzenie społeczne jest powiązane z innymi zjawiska-
mi i zdarzeniami. Nie istnieją pojedyncze, niepowtarzalne czy zupełnie odrębne zjawiska
łub zdarzenia. Jedną z form powiązania między nimi jest sekwencja, z relacjami poprzedza-
nia i następstwa łączącymi wydarzenia w łańcuch łub proces, które występują w zdarze-
niach zachodzących na wszystkich poziomach: makro, mezzo i mikro. Po w~jnie podpisuje
się traktat pokojowy, po wyborach następuje zaprzysiężenie prezydenta, inflacja prowadzi
do obni żenia poziomu życia, rządy dyktatora wywołują powstanie ruchów opozycyjnych.
Ws zystko to zachodzi w czasie his1orycznyro. Przejdimy do innego wymiaru: po okresie
dzieciństwa następuje okres edukacji szkolnej, po zawarciu małżerlstwa narodziny dzieci,
po przej~ciu na emeryturę śmierć. Powyższe przyklady odnoszą się do czasu jednostkowej
biografii. Schodząc jeszcze niżej, na poziom realiów życia codziennego: śniadanie poprze-
dza podróż metrem do pracy, póiniej przychodzi czas na przerwę na lunch, następnie posie-
dzenie zarządu, droga powrotna do domu, oglądanie telewizji, jedzenie kolacji, położenie
się do łóżka. Te wydarzenia wyznaczają upływ czasu w codziennym życiu. Na wszystkich
tych poziomach każde pojedyncze zdarzenie, jakie obserwujemy, s tanowi zawsze ogniwo
jakiejś dłuższej sekwencji; poprzed za inne lub po nich następuje, dzieje się przed innymi
lub po innych. Zachodzi w jakimś momencie w c-iasie. Ujmując to inaczej: „Wszystkie
działania społeczne zawierają się w innych, szerszych działaniach. Nazywamy to os a -
dze Il iem w c z asie" (Lewis, Weigart, I 990: 82).
. fożeli przyjrzymy się bli~j każdemu zjawisku lub zdarzeniu społecznemu, zauważymy,
ze rue tylko Jest ono zrelatywizowane wobec innych, zewnętrznych zjawisk, ale samo może
54 C~ść l. POJĘCIA I KATEGORlE

się wewnętrznie dzielić na komponenty, i że te komponenty są również ze sobą powiązane

w czasie. Niektóre relacje wewnętrz.ne takie mają charakter sekwencyjny, łącząc wcze,~­
niejsze i późniejsze fazy tego zjawiska. Mówimy, że każde zjawisko lub zdarzenie ma pe-
wien okres trwania, istnieje przez jakiś czas. Wojna, jak wiemy z historii średniowiecza,
może trwać ponad 100 lat. Nauka szkolna trwa dekadę lub więcej. Śniadanie zajmuje nam s
pól godziny. Niezaleinie od skali, od makro, przez mezzo, do mikro, oczywiste jest, ii. s
każde zjawisko czy zdarzenie zajmuje jakiś czas. s
Gdy traktujemy zjawiska jako chwilowe, przelotne czy natychmiastowe, jest to zawsze s
kwestia przyjęcia przez nas względnej perspektywy czasowej. Błyskawica i grzmot są w po- z
tocmym ro2umieniu po20mie pozbawione jakiegokolwiek okresu trwania, jednak dla fizy- Jl
ka są niezwykle zlożonymi, trwającymi jakiś czas sekwencjami wyładowań elektrycznych s;
i fal dźwiękowych, Skok wzwyż, nokaut czy serwis w tenisie wydają się niezwykle szyb- s;
kie. musimy jednak pamiętać o wszystkich procesach biologicznych zachodzących w ciele Je
sportowca, z których każdy ma określoną długość trwania. Bitwa może być tylko epizodem UJ
z punktu widzenia stratega wojskowego, jednak nie jest nim dla żolnierz.y siedzących w oko- ri1
pach. K.Iótko mówiąc, nie istnieją zjawiska czy zdarzenia pozaczasowe, zarówno w sensie rz
ich umiejscowienia w czasie, jak w sensie rozciągłości w czasie. Sekwencyjność i trwanie ~p
to dwa fundamentalne aspekty życia społecznego i, analogicznie, dwa podstawowe aspekty pr
czasu. bę
Zdarzenia i zjawiska społeczne są także nieodwracalne. Kiedy coś się zdarzyło, nie da się m:
tego unieważnić (Adam, 1990: 169). Kiedy coś zrobiliśmy, pomyśleliśmy, nauczyliśmy się
czy doświadczyliśmy, nie da się tego cofnąć. Mówiąc krótko, życie biegnie w jednym kierun-
ku. „Nasze życie mija w nieodwracalnym czasie umierania organizmu" (Giddens, 2003: 76).
Zjawisko to obserwujemy na wszystkich poziomach życia społecznego. Na poziomie
makro historii raz wypowiedziitna wojna staje się nieodwołalnym faktem. Oczywiście można
ją zakończyć i podpisać traktat pokojowy, ale są to już zupełnie inne, następujące po niej
zdarzenia historyczne. Na poziomie mezzo - biografii - nie da się odwrócić narodzin dziec-
ka. Można oczywiście oddać je do adopcji, zrzec się praw rodzicielskich lu b po prostu je
porzucić, dziecko może też młodo umrzeć, ale ponownie są to różne, następujące po tam-
tym zdarzenia w biografii. Na poziomie życia codziennego, jak doskonale wiemy, rodzinna
kłótnia staje się faktem dokonanym, nawet jeżeli nastąpi po niej szczery żal i zgoda; usma-
żony omlet nie przestanie nagle istnieć, p0dobnie jak nie da się „wymazać" zbyt ciężkiej
kolacji, mimo że bardzo byśmy tego chcieli podczas najbliiszej bezsennej nocy. Wszystko
to wyraża metaforyczna idea „uplywu czasu", co oznacza, że cokolwiek dzieje się później,
znajduje się już w innym punkcie w czasie. Heraklit wyraził tę myśl już w staroży1ności
w swoim słynnym stwierdzeniu, iż nie da się wejść dwa razy do tej samej rzeki Mówiąc
słowami wspólczesnej autorki: „Powtómie wykonane działanie nigdy nie będiie takie samo,
jak to wcześniejsze. Ws2ystko, co było z nim związane, nieodwołalnie się od tego czasu
zmieniło" (Adam, 1990: 168).
Z założenia o nieodwracalności czasu wynika podział na przeszłość, teratniejszość i przy- kc
szłość. Tak dla nas dzisiaj oczywii:.ty, z historycznego punktu widzenia nie jest wcale uni- w.
wersalny: pojawił się dopiero na pewnym etapie rozwoju społeczeństw ludzkich, wiążąc się
blisko z wynalezieniem pisma. Dopiero wtedy przeszłość „rozciągnęła się w tył", aby być
nie tylko pamiętaną, ale również zapisywaną. „W ścisłym tego słowa znaczeniu historia
-
ce
Cl
c'i
zaczyna się od pisania" (Goody, 196&: 39). Również przyszłość uległa rozciągnięciu; moi- n
3. Czasowy wymiar spolecze1isrwa: czas społeczny 55

na ją było przewidywać i planować, a nie tylko wyobrażać sobie w dowolny sposób. Jednak
dopiero myśl judeochrześcijańska bardzo silnie potwierdziła wspomniany podział, a wraz
z nią przeniknął on całą Judzką cywilizację.
Podział na czas przeszły, czas teraźniejszy i czas przyszły nie jest też tak wyraźny, jak by
się mogło wydawać. Mówiąc dokładniej, teraźniejszość nie istnieje, ponieważ procesy
społeczne są ciągłe i w każdym wyobrażalnym momencie bez ustanku przechodzą z prze-
szłości w przyszłość; są już przeszłością albo jeszcze nie są przyszłością. Jakkolwiek małą
skałę byśmy przyjęli, zawsze będziemy mieli do czynienia racz.ej z ruchem, upływem niż
z jakimś zatrzymanym stanem. Nawet gdy piszę te słowa, każde kolejne zdanie przynależy
już do przeszłości . W momencie, gdy napiszę jakieś słowo, przestaje ono należeć do przy-
szłości. Potoczne powiedzenie, że teraźniejszość to tylko „punkt spotkania przeszłości i przy-
szłości", nie jest pozbawione sensu. Oczywiście dla celów praktycznych rozróżnienie takie
jest usprawiedliwione, dopóki pamiętamy, że to, co traktujemy jako teraźniejszość, jest
umowne, sztucznie wyizolowane z ustawicznego biegu rzeczy. W życiu społecznym kryte-
rium demarkacyjnym są najczęściej możliwości postrzegania i wpływania na bieg wyda-
rzeń. Jak to ujmuj e Barbara Adam:°[Zdarz.enia z przeszłości znamy z przekazów, bezpo-
średnio obserwujemy teraźniejsze, a przyszłe możemy sobie tylko wyobrażać. Wydarzenia
pneszłe są już zdeterminowane, terainiejsze właśnie są determinowane, a przyszłe dopiero
będą zdetem1inowane. (... ) Na przeszłość nie można wpływać, teraźniejszość jest przed-
miotem wpływu, na przyszłość można wpływać tylko potencjalnie" 0990: 22)J
/,,,,tf' s~C'
Czas j ako as pekt zmiany społecznej
W badaniach nad zmianą społeczną czas jest nie tylko uniwersalnym wymiarem, ale rów-
nież podstawowym, konstytutywnym czynnikiem. Zmiana jest wszechobecna w życiu
społecznym. Ściśle mówiąc, dwa różne pod względem czasu stany jakiej kolwiek jednostki
społecznej (działania społecziiego;-gnipy; wspólnoty, instytucj i, społeczeństwa).!l_ie mogą
być identyczne. W praktyce wymogi naszego codziennego życia pozwalają nam oczywi-
ście ignorować pewien rozmiar tej różnicy. Mówimy wtedy o stabilności jako przeciwień­
stwie zmiany. Na przykład historycy mogą określać niektóre społeczeństwa starożytne jako
stabilne, niezmienne przez wieki lub tysiąclecia, porównując to z przyspieszonymi zmiana-
mi charakterystycznymi dla e poki nowoczesnej. Antropologowie społeczni mogą opisywać
pewne prymitywne, słabiej rozwinięte społeczeństwa jako „zimne", w przeciwieństwie do
miejsko-przemysłowych „gorących" społeczeństw świata Zachodu. Wszystko to jest jed-
nak względne. Mówiąc, że coś jest stabilne, „odnosimy się najczęściej do tempa zmian
dużo wolniejszego od tego, które stanowi nasz punkt odniesienia. Społeczeństwa tradycyj-
ne, kiedy się je ocenia i opis uje na tle standardów zachodnich, zmieniają się niezwykle
powoli" (Adam, 1990: 29).
W rzeczywistości zmiana i czas zawsze istnieją, a idea stabilności jest tylko przydatną
kon;eocją. Ale nawet wtedy, gdy ją stos ujemy, nie możemy uciec od pojęcia czasu, ponie-
waż mówiąc o stabilności, mamy na myśli wzglę4vY.fil'.!!lc różnic, niezmienność pewnych
cech w relatywnie długim okresie. „Mówiąc o stabilności, nie można abstrałlować od poję­
cia.czasu, ponieważ stabilność oznacza ciągłość w czasie" (dlddens, 1979: 199). Co wię­
cej, mówi~nie_o..:~~abił119ści nabiera sensu tylko przy odniesieniu jej do czegoś, co się zmie-
nia: innych społeczeństw, środowiska , liczby członków grupy etc. Na przykład społeczeń-
56 Część I. POJĘCIA I KATEGORIE

stwo Eskimosów jest stabilne w porównaniu z kanadyjskim, duńskie w porównaniu z wło­

skim. Amerykański system konstytucyjny jest stabilny w porównaniu z amerykańską eko-
nomią i techniką. Kościół katolicki jest stabilny mimo ciągle zmieniającej się liczby wier-
nych, rozwija się i kurczy na przestrzeni wieków.
W odniesieniu do zmiany spcłecznej czas przybiera dwojaką postać, Po pierwsze, może
słuiyć za-źeW"nętrzną skalę pomiaru zdarzeń i procesów, nadając ład ich chaoty~znemu
biegowi, c5! umożliwia le11.szą orientację w świecie S(>?łecz,.!!)'.m lub koordynację dzialań
podejmowanych przez jednostki. Jest to „czas ilościowy" mierzony przez tradycyjne urzą­
dzenia, takie jak zegary i kalendarze, które pozwalają nam określić względną długość, szyb-
kość, -okres trwania różnych zdarzeń $p0łecznych oraz odstępy między nimi. Tym samym
poz.walaj ~ nam w upC>rządkowany sposób wiązać re sobą lub rozdzielać niezłiczone .dŹiala­
nia społeczne podejmowane przez jednostki lub grupy. Czy wykład akademicki byłby moż­
Hwy, gdyby profesor i studenci nie pojawili się w tej samej sali, mniej więcej w tym samym
momencie, a studenci z poprzednich zajęć wcześniej nie wyszli? Czy można by odprawić
nabożeństwo, gdyby ksiądz i wierni nie przyszli w tym samym czasie do kościoła? Czy
możliwa byłaby podróż koleją, gdyby maszynista nie podj echał na peron w tym samym
czasie, w którym oczekują na nim pasażerowie? Im bardziej złożone staje się ludzkie społe­
czeństwo, tym większe jest znaczenie czasowego uporządkowania i koordynacji. W społe­
czeństwie nowoczesnym żadna organizacja nie bylaby w stanie funkcjonować bez pomiaru
czasu. Wyobraźmy soDrewielką fabrykę bez systemu zmianowego, transport kolejowy lub
loi~·lczy bez rozkładów jazdy (lotów), restaurację bez godzin otwarcia. Odkąd wynaleziono
i wprowadwno do użytkowania urządzenia do pomiaru czasu, możliwe stało się dokładne
-mierzenie czasu wszystkich zmian społecznych - zdarzeń i zjawisk - poprzez odniesienie
ich do zewnętrznej skali. Możemy tu mówić o zdarzeniach „dziejących się w czasie".
Istnieje jednak jeszcze jeden sposób, w jaki czas wiąże się ze zmianą społeczną, tym
razem nie jako zewnętrzna, umowna skala, ale jako wewnętrzna, immanentna, ontologicz-
na właściwość zdarzeń i procesów społecznych. Jest to „czas jakościowy" określany przez
naturę samych procesów społecznych. Dowolne procesy społeczne będą przejawiały różne
właściwości czasowe:
1. Mogą być z natury krótsze lub dluższe. Porównajmy na przykład bitwę z wojną;
refonnę prawną z długotrwałym procesem erozji motalności; mobilizację rewolucyjną i roz-
wój gospodarczy.
2. Toczą się wolniej lub szybciej. Porównajmy na przykład galopującą inflację i powol-
ny proces emancypacji kobiet; błyskawiczną karierę gwiazdy pop i stopniowy awans zawo-
dowy lekarza.
3. Mogą przebiegać w rytmicznych interwalach lub cechować się chaotycznością. Po-
równajmy na przykład fale prosperity i podupadania gospodarki, okresy boomu i recesji,
z bezładnymi fluktuacjami mody czy stylu artystycznego.
4. D:!elą się na ''ze~r.~_ych wła§~iwościach substancjalnych w związku z oko-
liczn6sc1anll przyrodniczymi lub społecznymi. Z jednej strony mamy na przykład czas pra-
cy i odpoczynku związany z naturalnym zjawiskiem dnia i nocy lub, jeżeli przeniesiemy się
w scenerię wi ejską, prace na roli wyznaczone przez równie naturalny rytm pór roku: wio-
sny, lata, jesieni i zimy. Z drngiej strony istnieje podział o charakterze spolecznym na czas
swięty i czas świecki, przejawiający się w różnicy między świętami i dniami roboczymi,
okresami żałoby i miesiącami miodowymi, dnjami targowymi i ramadanem, sesjami egza-
 .i. Czasowy wymiar społeczeństwa: czas społeczny 57

minacyjnymi i wakacjami uniwersyteckimi. We wszystkich tyc!:..E!..zypadkach 'E~ do

~zynienia raczej z „czasem zawartym w zdarzeniach.'.' nizpoprostu ze „zdarzeniami dzieją­
w
---
.:ymi się czasie": W socjologii określamy to zaz wyczaj_mianem „czasu społec~.!1~~'. '·
.

Pomiar czasu
Pomiar czasu wymaga skali i jednostek. Można je otrzymać, odnosząc się do zdarzeń po-
i.1arzającyc~ si,ę, które wyznaczają interwały, i~arzeń wyjątkowych, wyznaqających
początek skali. Naturalnych pu.!!ttów odniesienia dostarczają zjawiska przyrodnif;ze - naj -
prościej jest wykorzystać- cykle astronomiczne, następstwo dnia i nocy oraz pór roku. Jakaś
prosta idea świtu, wschodu słońca, ranka, południa, popołudnia, wieczoru i zachodu s łońca
jest prawdopodobnie uniwersalna, narzucona przez pierwotne warunki ludzkiej egzystencji
oa ziemi. Podo~ni_e następst~~pór rok.u. wiosny, łata, jesieni i zimy, różniących się najczę­
iciej warunkami klimatycznymi i atmosferycznymi i w naturalny sposób połączonych z cy-
klami rozrodczymi zwierząt i wegetacyjnymi roślin, nie mogło ujść uwagi nawet w naj -
wcześniejszych plemionach mys1iwskich i zbierackich. zyskało zasadniczą wagę przy usta-
laniu rocznych cykli aktywności społeczeństw ogrodniczych i rolniczych. Inną jednostką
.::zasu, prawdopodobnie również powszechnie dostrzeganą, jest miesiąc, oparty na dwu-
dziestodziewięcioipółdniowym cyklu Księżyca. W s110Łecze~St\~~cp_ Qp_ierąj.ąc~h swoją
~s_l'ająi;!f_!Ja rybactwie i innych zawodach morskich cykl ten zyskuje jeszcze większe
znaczenie w związku z rytmem przypływów i odpływów. -
Inne jednostki czasu odzwierciedlają raczej doświadczenia społeczne niż naturalne. Tak
jest w przypadku tygodnia, którego społeczne, i stąd w pewnym stopniu konwencjonalne,
pochodzenie nie pozostawia wątpliwości w związku z jego zmienną długością w różnych
kulturach: osiem dni we wczes nym Rzymie, siedem w tradycji judeochrześcijańskiej, dzie-
sięć w Chinach, pięć lub sześć w niel.-tórych częściach Afryki i Ameryki Centralnej. Pra-
przyczyny wyznaczenia długości tygodnia doszukano się w powtarzającym się rytmie tar-
gów i jannarków (Goody, 1968: 34-:35). Znalazła tu także odzwierciedlenie biologiczna
potrzeba odpoczynku, przeznaczenia jednego dnia specjalnie na ten cel, lub potrzeby du-
chowe związane z wiarą religijną, modlitwą i odprawianiem rytuałów (piątek w islamie,
sobota w j udaizmie, niedziela w chrześcijaństwie). Podział czasu o charakterze konwencjo-
nalnym, mający pochodzenie religijne, można również dostrzec w skali rok-u, na przykład
rok liturgiczny w chrześcijaństwie, lub w skali dnia, wyznaczany godzinami modlitw po-
rządek życia w klasztorach (co tak wspaniale opisał Umberto Eco w Imieniu Rói;y).
Pierwsze urządzenia techniczne służące do wyznaczania i mierzenia czasu - zegar s ło­
po- neczny i klepsydra - pojawily się w Babilonii i Egipcie tysiące lat p rzed naszą erą. Wiele
15ji, jeszcze musiało powstać różnych wynalazków, zanim w połowie XIV wieku skonstruowa-
no w Europie pierwszy zegar z napędem ciężarkowym. Później wynaleziono mechani zm
lo- sprężynowy, jednak dopiero w połowie XIX wieku na rynek w Szwajcarii i USA wszedł
ira- iani zegarek na rękę dostępny dla zwykłego klienta, a nie tylko dla najbogatszych, stając się
'Się najpopularniejszym i masowo używanym urządzeniem technicznym w następnym wieku.
rio- Zegary i zegarki pozwoliły na oddzielenie czasu od konkretnych zdarzeń , zarówno przy-
ias rodniczych, jak i społecznych, oraz na wprowadzenie konwencjonalnych, łatwych . do po-
mi, liczenia jednostek czasu o równej długości. Oparty na zodiaku p0dzial dnia na dwanaście
ia- godzin został j uż wprowadzony w starożytnej Grecji. Podział godziny na sześćdziesiąt mi-
58 Część I. POJĘCIA I KATEGORIE

nut, a minuty na sześćdzi esiąt sekund jest znacznie późniejszy - pochodzi z połowy czter-
nastego wieku.

Czas w świadomości i kulturze

J_ako ws~ec.1!9becna cecha życia społecznego, przenikająca wszystkie zdarzenia i procesy
społeczne, 9''!,S musiał :znaleźć swoje. o,ązwierciedlenie na subiektywnym_poziomie świa­
domości. Percepcja i świadomość czasu jest doznaniem uniwersalnym. Poszczególni ludzie
róż_nią;;l.ę__ znacznie „poczuciem czasu", na przykład umiejętnością oceniania długości zda-
rzeń, określania bez zegarka momentu czasowego (odgadywania, która j est godzina), prze-
widywania długości procesów koniecznych do osiągnięcia jakiegoś celu (wyznaczanie dead-
lines), umiejętności podziału procesów na interwały (planowanie dnia pracy>:_~~­
~esyjnie punktualni.)!'!!!!.. rn:itorycznie się sfl2źniają,. Psychologia czasu zajmuje się wlaśnie
tego typu zagadnieniami, krótko mówiąc - „czasem wewnętrznym" człowieka.
Dla so~j~lo~i_i b_ardziej interesującyjęfil_!!!_ny, socjopsychologiczny lub kułturowY...!i'.P .
refleksji nad realiami czasu, a mianowicie dotyczący t~gwych symboli, wartości, reguł
i orientacji związanych z czasem, które są podzielane-przez grupy, wspólnoty, klasy i inne
jednostki zbiorowe. Skodyfikowane i głęboko zakorzenione w świadomości społecznej oraz
kulturze zyskują wartość intersubiektywną i normatywną, nadając poszczególnym spole-
czeństwom wyraźne „profile czasowe". Wpływ takich powszechnych wzorów kulturowych
jest odczuwalny w różnych obszarach życia społecznego, przejawia się w określonych sty-
lach zachowań. Aby przekonać się o zróżnicowaniu orientacji czasowych, wystarczy po-
równać współczesną kulturę amerykańską z, powiedzmy, meksykańską, niemiecką z wło­
ską lub - w perspektywie historycznej - dawne, tradycyjne społeczeństwa z nowoczesnym
społeczeństwem przemysłowym. Różne profile czasowe dotyczą nie tylko poziomu makro
społeczeństw czy grup etnicznych. Niektóre zawody przykładają wielką wagę do cnoty
punktualności, „oszczędzania czasu" etc„ inne traktują tę kwestię znacznie swobodniej.
Pomyślmy z jednej strony o przedsiębiorcach i pilotach samolotów, a z drugiej o artystach
czy rolnikach. Nie tylko poszczególne zawady, ale również klasy społeczne, picie i grupy
wiekowe okazują się znacznie różnić w sposobie postrzegania czasu.
Precyzyjniej, kiedy mówimy o orientacji lub perspektywie czasowej, trzeba wyróżnić
następujące aspekty: -·
l. Poziom ś~iadomości czasu - jest to najbardziej generalna cecha, którą na jednym
kraiicureprezentuJe obsesyJne zwracanie uwagi na czas, upływ czasu, mijanie czasu, brak
czasu etc. (syndrom „czas to pieniądz"), a na drugim obojętność, niedbalstwo i liberalne
podejście do czasu (syndrom „mai/ana").
2. Horyz.ont czasowy - niekiedy postrzega się tylko najbliższy czas, niekiedy również
postrzega się, bierzep-od uwagę, nadaje ważność i znaczenie czasowi bardziej odległemu.
Możemy mówić o perspektywie krótkoterminowej i długoterminowej bez względu na to,
czy spoglądamy w przyszłość, czy w przeszłość. Skrajny przypadek perspektywy kr6tko-
terminow~i określany j est czasami mianem „prezentyzmu".
3. KszJ~!! ~a czasu - cykliczna lub linearna. Mircea E.łiade (1959) twierdzi, że
„człowiek pierwotny" p0siaaał cykliczną koncepcję czasu z wydarzeniami rozgrywającymi
się w naturalnym rytmie przyrody. Linearne postrzeganie czasu rozpoczyna się wraz
z chrześcijaństwem, które wprowadzilo pojęcie przyszłego odkupienia i zbawienia jako punk-
 J. Cwsowy wymiar społeczeństwa: czas społeczny 59

tu docelowego, do którego konsekwentnie zdążaj ą zarówno ziemska historia, jak i indywi-

dualna biografia. Mimo że linearna wizja czasu zdaje się dominować w nowoczesnym,
uprzemysłowionym świecie, to jednak zachowały się istotne enklawy myślenia cykliczne-
go. Michael Young (1988) wskazuje na fakt, iż cykliczny rytm życia społecznego jest bli-
sko związany z rytmiczną istotą procesów przyrodniczych. ,,Nawet jeżeli stwierdzenie to
jest sprzeczne z naturą wspólczesnego myślenia, chciałbym zwrócić uwagę na zasadnicze
przetrwanie perspektywy cyklicznej (... ). Twierdzę, że zwracanie większej uwagi na ruch
o charakterze kołowym pozostaje w zgodzie z faktami codziennego doświadczenia, jeśli
nie z nowoczesnymi stereotypami" (s. 4, 6). Kontynuując, przedstawia fascynujące ilustra-
cje codziennych cykli pracy i odpoczynku. roku słonecznego, roku kościelnego, tygodnia,
a nawet kalendarza akademickiego czy sportowego. W podobnym tonie J. David Lewis
i Andrew J. Weigart (1990) omawiają „trzy cykle, które w naszym społeczeństwie w mniej-
szym lub większym stopniu opieraj ą się na trzech naturalnych sekwencjach definiowanych
jako znaczące jednostki czasu" : rozkład dnia, porządek tygodnia i pory roku.
4. Nacisk na przeszłość lub na przyszłość - „Sposób, w jaki członkowie grupy odnoszą
się do przeszłości i przyszłości - ich pe r spe k ty w a cz as o w a - jest w dużym stop-
niu zależny od struktury i funkcji grupy. Perspektywa czasowa jest integraln~ c~ę~cl~!!.~.o­
śd społecznych, a jednostki ukierunkowują swófe"3źiafaniii"na teratnlejszośĆ lub na przy-
szłość, odnosząc się do tych grup, których wartości podzielają" (Coser, Coser, 1990: 191-
192). ~ ~~P:~!V:'a. czy grupy _żyją przeszłością: kultywują tradycje, skupiają się na
przeszłych osiągnięciach, żyją w historii; inne żyją przyszłością: zrywają z tradycjami, nie
zważają na przeszłość, patrzą w przyszłość. Mówimy tu o orientacji retrospektywnej i pro-
~~ spektywnej. Na przyklad na najogólniejszym poziomie społeczeństwo amerykańskie uznaje
tm się zazwyczaj jako zorientowane na przyszłość, a na przykład „Chińczycy używają teraźniej­
kro szości jako centralnego punktu, z którego życie płynie równomiernie w obu kierunkach" (Co-
Dty ser, Coser, 1990: 192). W każ.dym społeczeństwie istnieją również różnice na niższych pozio-
~j. mach. Niektóre grupy etniczne, religijne, zawodowe przyjmują różniące się od innych per-
ICh spektywy czasowe. W spoleczeństwie amerykańskim na przykład niektóre anarchistyczne
~y frakcje polityczne lub sekty religijne przyjmują perspektywę zorientowaną na przyszłość, uto-
pijną lub chiliastyczną. Większość zawodów jest również. wrientowana na przyszłość, ale
D.ić w bardziej doczesny sposób, zwracając się ku bliższej i bardziej realistycznie pojmowanej
przyszłości. Podobnie jest z amerykańską klasą średnią, nastawioną na osiągnięcia i karierę,
rm gotową zrezygnować z natychmiastowego zaspokojenia i odłożyć je na przyszłość. Istnieją
:ak jednak regiony (Stare Południe) lub tradycyjnie zorientowane rodziny, które żyją wspomnie-
!ne niami z przeszłości . Wreszcie niektóre grupy z marginesu społecznego, wyrzutki społeczne,
bezdomni, bezrobotni przyj mują perspektywę prezentystyczną, żyjąc z dnia na dzień. To samo
eż odnosi się do grup, które znalazły się w niecodziennych, niepewnych lub groźnych sytu-
IU. acjach, na przykład żołnierze podczas bitwy. Dominuje wtedy skrócenie perspektywy czaso-
to, wej, życie „na krótką metę". Można się także spodziewać, że „małe dzieci będą przede wszyst-
:o- kim zorientowane na teraźniejszość, a osoby starsze na przeszłość" (Lewis, Weigart, 1990:
82). Krótko mówiąc, „ludzie będą raczej postrzegać swoją teraźniejszość w innym świetle,
że jeżeli skupią się na »tu i teraz«, niż. gdyby traktowali ją jako instrumentalną wobec przyszłości
ni albo jako zaledwie okruchy wspanialej przeszłości" (Coser, Coser, 1990: ł 93).
az 5. Sposób pojmowania przyszłqści - dla j ednych będzie czymś, na co się biernie wy-
k- czekuje, dla innychtym, ·co się aktywnie tworzy. Pierwszy sposób oznacza antycypację
 60 C~ść I. POJQCIA I KATEGORlE

.i adaptację, drugi - planowanie i ksztaltowanie. Możemy m6wić o orieJJtacji pasywnej lub

fatalistycznej (na przykład chiliastyczne sekty religijne) versus aktywnej i woluntarystycz-
nej (na przykład rewolucyjne ruchy społeczne). Kiedy t() drugie nastawienie połączy się
z szeroką wyobraźnią czasową, obejmującą nie ty!k() szarą rzeczywistość życia codzienne-
. go, ale równiez historyczne procesy w skali makro, nazywa się je „historycznością". Jest
ona „świadomością, że nie tylko jesteśmy kształtowani przez historię, ale sami ją kształtu­
jemy; historia tworzy nas, a my tworzymy ją" (Adam, 1990: 146). Wedle słów innego auto-
ra, jest to świadomość linearnego upływu czasu i „aktywnej mobilizacji form życia spo-
łecznego dążących do samoprzekształcenia" (Giddens, 1979: 221). Oboje zgadzają się. że
zorientowanie na przyszłość samo w sobie jest zjawiskiem historycznym, pojawiło się do-
pierona pewnym etapie rozw~iu cywilizacji ludzkiej, zyskując szczególną wagę w społe­
czeństwie nowoczesnym.
6. Dominujące systemy wanośd - akcentujące zmianę, innowację i postęp lub akcentu-
jące ~-j'iodobieństwo i porządek. Pierwszą orientację można nazwać progresywi-
styczną i jest ona przeciwieństwem orienr.acji konserwatywnej. Taki układ ideologiczny
funkcjonuje oczywiście na znacznie szerszym obszarze niż tylko świadomość czasu, choć
znacząco zabarwia również ońentacje czasowe.

.. <;zyąnik czasu funkcjonuje w kulturze społeczeństwa, wspólnoty lub grupy społecznej

nie tylko pod postacią generalnej orientacji cz~o:-v_ej, ale także w formie znacznie bardziej
konkretnych reguł (oczekiwań normatywnych) regulujących różne aspekty zachowań lu-
dzi."Reguly takie odnajdujemy zarówno w różnych inŚtytucjach, to jest zespołach nonn
i wartości związanych z ważnymi funkcjami społecznymi, takimi jak edukacja, rodzina,
ekonomia, polityka etc., aJe t~~ Y! !<!~1.!!ify~h ~()l~.<;h _gi9łec~n.l'.fłl.?..!o jest zespołach nonn
i wartości związanych z okfeslonymi pozycjami społecznymi (statusem), takimi jak na przy-
kład nauczycie\, kierownik, robotnik , student, policjant etc. Krótko mówiąc, reguły związa­

----
ne z czasem są osadzone w strukturze szerszych sieci reguł, w społecznych systemach nor-
matywnych.
Robert K. Merton w s zczególny sposób traktuje jedną z wainych kategorii takich reguł,
nazywając je~cznie oczekiwanymi trwałościami" (1982c; 1984). Według niego, ist-
nieją takie ważne normy społeczne, które konstytuują „główny czasowy składnik smik.tur
społecznych i relacji międzyludzkich" (1968: 365- 366). Normy te, zakorzenione w struktu-
rze społecznej , okre~lają trwałość określonych działań, dlligo§ć"lsfoienia grup i organizacjj,
kadencje urzędów etc. Chodzi tu nie tylko o to, że jedne formy życia społecznego trWają
dłużej niż inne, ale o istnienie oczekiwań normatywnych, które określają, jak dlugo powin-
ny one trwać. Każde odstąpienie od tych norm społeczeństwo definiuje jako dewiacyjne, co.
wywołuje negatywne sankcje społeczne. Porównajmy małżeństwo, w którym uroczysta
przysięga wyraża oczekiwanie trWalości zwią:zku aż do śmierci, z przelotną znajomością
zawartą podczas wakacji za granicą. Jak to ujmuje Merton: „małżeństwo, które nawet w cza-
sach nara$tającej seryjnej monogamii jest nonnacywnie definiowane jako przypuszczalnie
)>definitywne lub posiadające nieskończenje długą trwałość«, będzie wytwarzało i tolero-
wało większy \adunek zarówno wrogości, jak i sympatii, niż takie relacje jak znajomość,
kt6re definiuje się jako czasowe" (l 982c: 30). Porównajmy jeszcze rodzinę, czyli grupę o nie-
okres1onym czasie trwania, z grupą roboczą powołaną na dwa miesiące, albo ojcostwo, z de-
futicji crwające całe życie, z prezydenturą ograniczoną przez czas trWania kadencji.
UE 3. Czasowy wymiar spo/eczetistwa: czas społeczny 61

ub Podobnie iak wszystkie inne reguły, „oczekiwana trwałość" silnie wpływa na mys1enie
tZ·
------
i eoczynania aktywnych jednostek. Najczęściej .jest tak, że gdy oczekiwana trwałość więzi
się s,pg.Jil;inej, przynależności lub statusu grupowego jest dłuższa, ludzie traktują je poważ­
le· niej, bardziej się w nie angażują, poświęcają więcej swoich zasobów (czasu, energii, pienię­
tSt dzy, emocji etc.) na ich wspieranie, częściej angażują się całą swoją osobą. w wielorakich
Iii· i zróżnicowanych fonnach, niż kiedy realizują wąskie, ściśle określone zadania. Porównaj-
IO· my na przykład postawę matki w rodzinie i pracownika zatrudnionego w firmie na określo·
ny czas. Nawet w dziedzinie zawodowej spotyka się różny stopień zaangażowania, wynika-
'°" że jący z określonej. długości zatrudnieni;!, Zastanówmy się, jak.i wpływ na poświęcenie się
lo- pracy mają zasada dożyworniego zatrudnienia w japońskich korporacjach lub dożywotni
łe- etat profesora na uniwersytecie.
Jeżeli okres trwania jest określony nonnatywnie, na przykład w postaci kadencji urzędu
IU· łub terminu wykonania zadan ia grupy roboczej, można obserwować znaczące różnice
··i- w zachowaniu i zaangażowaniu między okresem początkowym, środkowym i końcowym.
111y „Syndrom kulawej kaczki" obserwowany pod koniec kadencji łub gorączkowy pośpiech
kić w działaniu w obliczu zbliżającego się deadline to tylko wybrane ilustracje omawianej za-
leżności od czasu.
_g_e_g!JJY. strukturalne dotyczące czasu nie ograniczają się jednakże tylko do okresu trwa-
pej ....filE.._lstnieje wiele normatywnych oczekiwań związanych z prędkością pewnych procesów
~ej (na przykład przepisy drogowe, określony czas na ukończenie szkoły lub uniwersytetu,
łu- formalne i nieformalne normy określające właściwą wydajność w danym czasie pracy).
' Istnieją reguły określające Il}Oment osiągania określonego statusu (na przykład wiek do-
'111
jrzałości, ·wiek poboru do wojska, zasady dotyczące stażu pracy w różnych zawodach, przy-
musowa emerytura etc.). Istnieją normy wskazujące na właściwy rytm procesów i przerwy,
jakie w nich występują (naprzykład nonny regulujące godziny posiłków, codzienne czyn-
ności w szpitalu, kolejność przerw w pracy).
Nie powinno być zaskoczeniem, że czas - tak wszechogarniający czynnik życia spo-
łecznego - jest w tak wszechogarniający sposób społecznie regulowany.

Funkcje czasu spełecznege

~zas pełni w społeczeństwie szereg uniwersalnych fu!lksii. Istnieją także istotne różnice
historyczne w pojmowaniu roli czasu między dawnymi społeczeństwami tradycyjnymi
a nowoczesnym społeczeństwem przemysłowym. Wilbert Moore (1963a) wskazał·-na- trzy
·~ ·· ~ ·· ·- · ·

funkcje, które wiążą się z trzema uniwersalnymi aspektami życia społecznego: synchroni-
zacją równoczesnych działań, sekwencyjnością działań następujących po sobie oraz wy-
znaczaniem ich tempa w danej jednostce czasu. Wychodząc od tej propozycji, możemy
stworzyć bardziej rozwiniętą typologię.

1. Pierwszy uniwersalny wymóg życia społecznego, którego realizacja jest możliwa dzięki
wspólnie uznawanym systemom mierzenia czasu, to synchronizacja działań . Znaczna część
działań podejmowanych w społeczeństwie to działania zbiorowe, rzeczy robione wspólnie
przez dużą liczbę łudzi. Aby do tego doszło, Judzie muszą znaleić się w tym samym miej·
scu o tym samym czasie (na przykład przyjść na stadion piłkarski, aby stworzyć publicz-
ność w czasie meczu). Nawet jeżeli nie jest konieczna fizyczna obecność, ludzie muszą
 Czę~~ I. POJĘCIA I KATEGORIE 3.

podjąć okre!flone działania w jednym cza~ie (na przykład włączyć odbiorniki 1elewizyjne I)
i stworzyć „widownię" danego progr-.unu). ,,Im bardziej działające jednostki są od siebie za- .,.,
leżne, rym bardziej konieczna staje się synchronizacja czasu" (Lewis, Weigart. 1990: 96). o·
2. Kolejnym uniwe~y!!!_wymogiem jest koordynacja. Indywidualne działania nie n
zachodzą w próżni. Znaczna część z nich jest ze sobą powiązana, prowadząc do wspólnego al
celu lub przyczyniając się do powstania czegoś wspólnego. Najlepszym przykładem jest je
podział pracy. jeden z klasycznych przedmiotów zainteresowania socjologii. Aby indywi- c;
dualne wysiłki mogfy się przyczyniać do realizacji wspólnego zadania, muszą zachodzić
bądt. w tym samym czasie, bądt. w określonych ods1ępach w szeregu czasowym. Aby zbu-
dować dom, brygadzista, murarze i hydraulicy muszą przyjść do pracy o tej samej godzinie s~
i dokładnie zorganizować czas pracy tego dnia, tak aby logicznie powiązać wykonywanie m
konkre1nych zadań, nie przeszkadzać sobie wzajemnie i nie zablokować pracy. Aby wygrać u1
bitwę. lo1nictwo musi na przykład zaa1akować dokładnie w tym samym momencie (albo :ie
pót.niej, albo wcześniej) co piechota, a w odpowiednim czasie musi do nich dołączyć mary- Tii
narka wojenna. To dlatego stratedzy wojskowi przykładają taką wagę do „godzin W" czy ~
„godzin O". pe
3 ..J~astępnym wymogiem jest „sekwencyjne uporządkowanie". Procesy społeczne roz- pl•
grywają się etapami, jedne wydarzenia następują po drugich w określonej kolejności; więk- .:z
szość procesów przebiega według wewnętrznej, koniecznej „logiki". Wiele dzialań ma sens :P•
tylko wtedy, gdy zostaną wykonane w odpowiednim, konkretnym monieii'Cie danego proce- 11•c
su. Można je podjąć tylko w odpowiednim czasie; ani wcześniej, ani póiniej. Jeżeli jest na 10:
COś za wcześnie. ludzie muszą czek ać, podobnie jak musz.ą się śpieszyć, aby nie zostać
w tyle, kiedy proces rozgrywa się szybko. Najlepszym chyba modelem takiej sytuacji jest od
Unia mon1ażowa w fabryce, jednak zjawisko to jest znacznie bardziej uniwersalne. Dziecko dz:
musi pój~ć do szkoły w określonym wieku, pole musi zostać zasiane o określonej porze in~
roku , a zbiory zebrane w innej, 1uż przed a1akiem piechoty przeciwnik musi zostać zbom- aJ.i
bardowany, kartki bożonarodzeniowe trzeba wysłać w grudniu, a pastylki nasenne połknąć • ·5
o okre~onej godzinie wieczorem. Do 1ego wszystkiego niezbędny jes1 pomiar czasu. len
4. Innym wymogiem jest określanie 1erminów pewnych~ (wyczucie czasu). Nie- an
które z nich mogą być podjęte tylko wtedy, gdy dostępne są odpowiednie zasoby łub środki, I~
a te przecież nie muszą być dostępne zawsze. Tylko w okre~onym czasie, w piektóre dni ~
tygodnia można pójść do banku, sklepu, restauracji czy kina. Godziny otwarcia różnią się :u
znacznie w różnych społecze1lstwach, a ich opanowanie jest jedną z koniecznych umiejęt- .:u
ności turysty, pozwalającą podejmować sensowne i efektywne działania. Również o okreś- fr.i
!onych godzinach przyjeżdżają i odjeżdżają pociągi, autobusy, samoloty, statki; nie da się • ·y
korzystać z usług transportu publicznego bez podstawowej znajomości rozkladów jazdy. :O
5. Kolejnym wymogiem, o którym trzeba wspomnieć, jest pomiar okresu trwania róż- rak
nych działań. Może on mieć decydujące znaczenie w społeczeństwie, na przykład określa- sst
. jąc oczekiwaną długość działania (godziny szkolne, godziny pracy). wysokość wypłaty był
(dniówka. 1ygodniówka, pensja miesięczna), jakość wykonania (w rywalizacji sponowej Rai
lub testach akademickich), koszt usługi (rozmowy telefonicznej, korzystania z elektryczno- me,
ści, wypożyczenia samochodu) oraz wiele innych kwestii. Bez wspólnych, uznawanych ma1
metod mierzenia czasu tego typu ustalenia nie byłyby możliwe. r:zy
6. Ostatnim wymogiem jest jakościowa alokacja czasu. Sprawą istotną dla przezwy-
ciężenia monotonii i rutyny dnia codziennego jest przeznaczanie określonego czasu na pewne w
 3. Czasowy wymiar społeczeństwa : czas społeczny 63

typy czynności. Dni przeznaczone na odpoczynek lub modlitwę', dni_przeznaqone na

\\)'.darzenia sportowe~(na przykiao sr00a·...:1ak" wąi.Da elfa fanów .i)li~ożnej w Europie),
.>kresy przeznaczone na wakacje, dni lub okresy przeznaczone na zakupy czy spotkania
rodzinne, karnawał na spontaniczną, zbiorową zabawę, kampanie wyborcze na wzmożoną
lktywność polityków - każdy taki wydzielony, wolny od pracy i przyziemnych trosk okres
.iest niezwykle ceniony we wszystkich społeczeństwach, a jedną z funkcji czasu jest wyzna-
.:zanie i wyodrębnianie stosownych na nie momentów.

Znaczenie wszystkich powyższych funkcji_z,_wj_ę~gąJ;i.ę w.raz ze wzrostem złożoności

;polecreós~a - fego instytucji i organizacji, zadań i wyzwań stojących przed jego czlonka-
Dii: Wyobraźmy sobie plemię myśliwych i zbieraczy i porównajmy je z nowoczesnym
uprzemysłowionym miastem. W sE?leczeństwie prymitywny.ro czas pQja_~ią.si_ę_iako kon-
;ekwencja rytmiqnycluaję.ć.J.Vzorów_ powtarzal!}'.fb. <lziala~ykli pór roki!,. ~yklu .t'cia
liiilikiego, obrządku magicznego lub religijnego. Ludzie zyskują pewne pojęcie czasu per
.ie.jest ono jednak czymś wtórnym, pochodnym od obowiązków codziennego życia. Antro-
pologowie społeczni odkryli nawet społeczeństwa pozbawione kategorii czasu. Badając
plemię Nuerów w Sudanie, E.E. Evans-Pritchard zauważył, że nie posiadają oni żadnej idei
.:zasu oddzielonej od bezpośrednio doświadczanych zjawisk meteorologicznych czy biolo-
gicznych oraz codziennych czynności (1963). Jak to ujęła Barbara Adam, czas jest w życiu
wczesnych społeczeństw swego rodzaju wtórną, zależną zmienną. Pełni wyłącznie funkcje
instrumentalne.
E>rugą skraj nością jest nowoczesne społeczeństwo przemysłowe, gdzie sytuacja ulega
odwróceniu. Czas staje się głównym (egulatorem, koordynaiorem, organizatorem ludzkich
działań, zyskując w związku z tym zadziwiającą autonomię. Nie jest już narzędziem czy
instrumentem, ale wartością samą w sobie. Staje się zmienną niezależną, głównym, deter-
minującym czynnikiem życia społecznego. Używając sformułowania Roberta Mclvera, we
w. spółczesnej cywilizacji mamy do czynienia ze swego rodzaju „despotyzmem czasu", ka-
lendarz i zegar zaczynają rządzić światem. Jack G~4y uznaje zegar za „najważniejsze
urządzenie współczesnego świata, przewyższające znaczeniem nawet maszynę parową"
· 1968: 33). Ludzie przywiązują szczególną wagę do dat, godzin, terminów. ,,Dla czlowieka
<1>0ki przemysłowej charakterystyczny jest nieustanny niepokój związany z upływającym
.:zasem" (s. 40). Czas staje się zasobem, który można wydawać, oszczędzać· łub przezna-
.:zać na coś, a nawet towarem, który można sprzedawać i wymieniać. Jak to ujął Benjamin
funkiin: „Czas to pieniądz''. W efekcie „we współczesnych społeczeństwach przemysło­
wych" czas zyskuje „wyjątkowy status („.) zasobu, którym można gospodarować, można
go marnotraw1c, przeziiaćżać-ria coś, sprzedawać i kontrolować" (Adam, 1990: 113). Cha-
rakteryzując współczesną cywilizację, Lewis Murnford pisze: „Ustalone terminy płatności,
ustalone terminy kontraktów, ustalone godziny pracy i posiłków; od tarot.ego okresu nic nie
było w pełni wolne od kalendarza lub zegara. Marnotrawienie czasu stało się dla prote-
Dwej stanckich kaznodziejów (.„ ) jednym z najhaniebniejszych grzechów" (1964: 2). Z tego sa-
200- mego powodu jedną z wielkich cnót stała się punktualność. W 1983 roku rząd Meksyku,
1ych mając na celu modernizację kraju, zapoczątkował kampanię na rzecz racjonalnego wyko-
rzystania czasu. Na ulicach Mex.ico City można było zobaczyć ogromne billboardy przypo-
rwy-
:wne W języku angielskim ich uświęcenie widać nawet na poziomie etymologii: Holy days.
 64 Część I. POJĘCIA I KATEGORIE 3.

minające ludziom powiedzenie Franklina: „Tiempo es dinero''. Zjawisko reifikacji i autooo- ta

mizacji jakościowo nowych właściwości życia społecznego, które zaczęły żyć własnym ni
życiem oraz ograniczać i terroryzować swoich twórców, czyli jednostki ludzkie, jest bar- kl
d ziej ogólną, wykraczającą poza domenę czasu, cechą nowoczesności. ni
su
Główne tradycje teoretyczne w badaniach nad czasem cz

_Kla~cznit socjQlgg!a czas.u j est osiągnięciem Emile' a Durkheima (19 12) oraz przedstawi- w
cieli „francuskiej szkoły", Marcela Maussa, Henri Huberta, Maurice' a Halbwachsa, Marce-
la Graneta (por. Banaszczyk, 1989). Durkheimiści pofocyii nacisk na trzy nowe..zagadnie- śc
nia, które wyznaczaly icb odrębne poaej~cie do czasu.•o dziedziczone p rzez póiniejszą so- zn
cjologię: perspeKtywę soc}Ólogiczną, perspektywę racjonalną i perspektywę relatywistyczną. 511
Pot09znepojęcie czasu traktowało go jako nieokreślone, naturalne środowisko obejmu- ie<
jące całość doświadczenia ludzkiego. Filozofowie, a w szczególności Kant, traktowali go ra
j~lco uniwersalny, ludzki sposób organizowania doświadczeń, formę..naszej wrażliwości, SC)
aprioryczną ,,kategorię poznania". Czas nadal bjrcifmś naturalnym , tyle tylko że uloko- 1••<
wanym w umyśle (raczej niż w samej rzeczywistości) i nakliiifaiiym na rzeczywistość tylko
w procesie zdobywania wiedzy. Durkheim poszedł krok dalej, przenosząc problem czasu
_w...dziedzinę społeczną. Czas jest dla niego ,,faktem społecznym", „zbiorową reprezenta-
cją": wspólnym odbiciem czy emanacją zbiorowych doświadczeń or.1z organizacji wspól-
noty społecznej lub społeczeństwa. Jako taki jesi konstruktem społecznym. Podobnie jak
inne konstruowane społecznie „fakty społeczne", czas jawi się ludziom jako coś zewnętrz­
nego, napotykanego, wywierającego ograniczający wpływ na ich działania. Dostarcza norm
.regulujących życie społeczne i w ten sposób oddziałuje z~rotnie na spofoczeóStWO, z które-
go się . wywooziKsztaltuje swoich własnych twórców. Durkheim uchwycił w ten sposób
dialektykę czasu: czas wyraża rytm zbiorowych działań, ale także zwrotnie je~ ~~~luje.
Skoro czas ma charakter społeczny, to nie jest substancją, specyficzną formą istnienia.
aleraczejSiecupeiacj i porządkujących· zdarzenia społeczne w sekwencyjne i rytmiczne
wzory. Jednym z typów relacji jest prosty układ „przed i po". Inny to cza.s linearny, kierun- I "
kowa sekwencja niepowtarzających się zdarzeń (charakterystyczna dla „śwlec!Ocii" dzie-
dzin życia). Jeszcze innym typem jest czas cykliczny łączący zdarzenia o charakterze po-

- wracającym (charakterysfycżiie «:Ilaciasu „świętego" lub liturgicznego).

Społeczne pochodzenie czasu implikuje również to, że będzie ~n przyjmował odmienne
postacie w różnych spq_ł_~J:!<ństwach. Uznaje się, że jest relatywny wobec różnorodnych
założeń egzystencjalnych powstałych w różnych kulturach i różnych epokach. A zatem
czas jest zrelatywizowany kulturowo i historycznie.
· · ourkheimiści rozszerzyli później ten relatywizm z porównywania społeczeństw na ich
wewnętrzną konstytucję, części składowe. Stwierdzono, ie rozmaite zbiorowości (plemjo-
na, wspólnoty lokalne, miasta, grupy zawodowe, grupy wiekowe, klasy) „żyją w różnych
czasach"; rozmaite organizacje (biura, przedsiębiorstwa, szkoły) tworzą specjalne ramy
czasowe dla swoich członków; każdy rodzaj ludzkiej aktywności (politycznej, ekonomicz- Sp
nej, religijnej, edukacyjnej, technicznej, rodzinnej) przebiega pod dyktando innej matrycy ńu
czasowej. Twierdzono również, że istnieją grupy lub kategorie społeczne, które do pewne- .R.
go stopnia Sił odseparowane od wszechogarniającego wpływu czasu, stosując indywidualne ..:h
ramy czasowe bądź całkowicie ignorując czas. Przykłady to dzieci, emeryci, pacjenci szpi- „ -i;
:>RIE .i . Czasowy wymiar społeczeństwa: czas społeczny 65

ono- tali. bezrobotni, wi_ętniow.ie, .bohemy-artystyczne. Przekonaliśmy się już wcześniej, że ist-
nym :l.ieją również rzadkie przypadki całych społeczeństw, które nie dostrzegają czasu (na przy-
bar- kład Nuerowie). Utrzymywano, że ten skrajny relatywizm jest prawdziwy zarówno w od-
niesieniu do obiektywnych, rzeczywistych rytmów występujących w życiu społecznym,
subiektywnej świadomości i postrzegania czasu, jak i do kulturowej, normatywnej regulacji
czasowych aspektów społeczeństwa .
Inny ważny wkład w teorię czasu pochodzi od Pitirima Sorokina i Roberta K. Mertona.
awi- W SWolrrisłynnym artykule (1937) analizują to, co nazywają „ci.asem społeczno-kulturo­
1rce- wym", wiążąc go jeszcze bardziej z problematyką zmiany społecznej. _ Podkreślają jako-
lnie- ściową i r~l~tywi_sty_~~n_ą ną~fę cza~l_I: Nie jest on nigdy neutralną, ilościową skalą pomiaru
so- mu"--an,. iile r~9zej jest W,Y.P._?Saż~ny w bogatą treść i płynie różnie w różnych społeczeń­
11ą. stwach. Jak to ujmują autorzy: „srstemy ~z,ąsowe różnią się w zależności od_struktury spo-
nu- łecznej" (s. 615). Wynika to z faktu, iż punkty odniesienia służące do pomiaru czasu wybie-
go ;:;; .:~ię s°pośród zdarzeń znaczących dla społeczeństwa, a ich waga zależy od rozmaitych
ści, stylów życia oraz domin ujących w danej wspólnocie czy społeczeństwie problemów. W naj-
ko- wcz~niejszych społeczeństwach mogły być wyznaczane przez okresy polowań; w społe­
lko ,;zeństwach rolniczych powiązane z czasem żniw, powodziami, okresami deszczu, przypły­
asu wami morza; później z lokalnymi bazarami, festiwalami i świętami religijnymi oraz targa-
rta- mi handlowymi; we współczesnym społeczeństwie konsumenckim charakterystyczne są
oól- okresy zakupów i urlopów. W efekcie daty nabierają dla poszczególnych społeczeństw zna-
jak czenia kulturowego, a nie są tylko elementem kalendarza; pewne okresy, mimo że nominal-
:rz- nie równe, mij ają w zależności od danej kultury z różną prędkością (na przykład porównaj-
irrn my okres wakacji z okresem poprzedzającym święta Bożego Narodzenia we współczes­
re- nych społeczeństwach zachodnich). Upływ czasu nie ma charakteru neutralnego, płynnego
;ób i jednakowego dla wszystkich; zdarzają się wyraźne przyspieszenia i okresy zastoju. Soro-
~1!.LMerton traktują czas jako funkcjonalny wymóg zorganizowanego, skoordynowanego
1ia, i zsynchronizowanego życia·5p01ecznego. Ma on społeczne pochodzenie i jest wyposażony
me w ku}turową.treść, a co za tym idzie oddziałuje z powrotem na społeczeństwo, zwiększając
ln - i wzbogacając charakterystyczny dla niego rytm życia.
ie- Ważny wkład podkreślający ogromną heterogeniczność jakościowego czasu społeczne­
)O- go pochodz)od Georges' a Gurvitcha ( 1964 ). Przedstawia on typologię ośmiu kategorii cza-
su.jakie można spotkać we współczesnym społeczeństwie, na przykład stały „stabilny czas"
ine 1ra0ycy]nych, opartych na pokrewieństwie wspólnot, „czas rzeczywisty" nowoczesnych
'Ch technologii, „czas cykliczny" Kościołów i sekt, „czas wybuchowy" ruchów rewolucyjnych
•Gurvitch, 1990: 71- 72). Każde społeczeństwo charakteryzuje swoista konfiguracja cza-
~ ~ec_?:~ych, wx_~ó_r czasu staje się ważnym aspektem tożsamości grupowej, a w kon-
eh sekwencji rywalizacji i walki międzygrupowej.
io- Empirycznie zorientowaną „socjologię czasu" rozwija między innymi Eviatar Zeruba-
ch vel (1981). Uważa on, iż „porządek socjotemporalny" jest fundamentalną .i uniwersalną
ny zasadą życia społecznego. Przejawia się on na poziomie obiektywnym i subiektywnym.
;z- Społeczeństwa wytwarzają obiektywne, wspólne „czasowe układy odniesienia" swojego
cy funkcjonowania (harmonogramy, rozkłady jazdy, budżety czasu), natomiast ludzie rozwija-
1e- ją „standardowe orientacje czasowe", które są im niezbędne do orientowania się w życiu
ne ich własnego społeczeństwa. Każde zdarzenie społeczne czy zmiana społeczna ma swój
)i- własny odpowiedni „profil czasowy". będący kombinacją czterech cech czasu: (1) struktu-
 66 --------------·--------_=:Cz:.ręg::.:ć...:.I:...:
. P...:O:.::.;JĘ:i..:C:::IA
:..:..::..
l ;; KA
:..:.T:.::E:..::
Gc::O.:..:
RlE =

ry następstwa (kolejności etapów właści wych, na przykład, dla codziennych czynności, -ł.
rytuałów religijnych, kariery zawodowej, wzrostu ekonomicznego etc.), (2) okresu trwania
(długości czasu, przez jaki trwa), (3) umiejscowienia w szerszych sekwencjach („k.iedy"
zdarzenje właściwie zachodzi) oraz (4) powtarzalności bądź unikalności.
We współczesnym społeczeńst~_ie ważny jest podział na czas prywatny i czas publicz- Sr
ny. Skoro
--. ~
c~ą~taj~-·Śię -· ·--· - · . sprzedają
-· -towarem.ludzie . ..
część-swojego PTY"'.~tl!e.i:o.czas\i;"ziiinie-
... oe
maJąc_ go. na czas...pracy. (Zerubavel, I 990: 171 ). Ten czas z kolei jest regulowany przez I)':
sztywny hannonogram pracy (z „ruchomym czasem pracy" jako wyjątk.iem możliwym w nie- i.In
których zawodach, na przykład lekarz w odróżnieniu od pielęgniarki). „Z nasLaniem ery .„„
biuro.k.r'dcji czas współczesnego człowieka zostal ściśle podzielony na części; w jednych fen
musi on być dostępny w roli zawodowej, a w innych nie musi" (s. 172). Jest to najnowsze
r9~~i.!ljęcie_w.~ę~niejszego, tradycyjnego przedmiotu badań socjologii cUistr,-.rmTanowi-
cie badania „budżetów-ciasu" (Szalai, 1972). - - -· · - · ·· ···· · i.ze
Były toję_d_y!,lj~ wybrane przykłady szkól socjologicznych i poszczególnych uczonych Ob
podejmujących niezwykle złożoną problei:ifatykę czasu społecznego, która w ostatnich la- i Z<
tach zyskuje coraz większe znaczenie, a od lat siedemdziesiątych przeksztalcila się w od- aie
rębną dyscyplinę badań socjologicznych z własnymi czasopismami, konferencjami i stowa- muj
rzyszeniami akademickimi.
'lliC

ZUi
gd~
!er•

poc
oci
.:au
faz
•}"
• "L

mii
że I

fiz)
im
iro<
pon
Ila{\

pra•
I
be
kim
!pO:
i od
lldz
GORIE

mości, 4. MODALNOŚCI TRADYCJI HISTORYCZNEJ

:wania
kiedy"
Procesualna natura społeczeństwa
1blicz- Społeczeństwa ludzkie zmieniają się nieustannie na wszystkich poziomach swojej wewnętrz­
~e- nej złożoności. Zmieniają się na poziomie makro - ekonomi i, systemu politycznego i kultu-
przez ry: na poziomie mezzo - wspólnot, grup i organizacji; oraz na poziomie mikro - indywidu-
w nie- .ilnych działań i interakcji. Społeczeństwo nie jest całością, ale zbiorem wielopoziomo-
:m ery v•ych, wzajemnie powiązanych procesów. Jak to ujmuje Edward Shils: „Społeczeństwo jest
dnych ienomenem »tr.ms-czasowym«. Nie konstytuuje go samo jego istnienie w danym momen-
o wsze :ie. Istnieje tylko w czasie. Jest konstytuowane w czasie" (1981: 327).
Uiowi- Skoro tak, znajduje się w ciągłym ruchu od przeszłości ku przyszłości. Jego teratniej-
s.zość jest tylko fazą przejściową między tym, co się zdarzyło, a tym, co dopiero nadejdzie.
onych Obecny stan społeczeństwa zawiera zarówno skutki, pozostałości i ślady przeszłości, jak
ich la- 1 zalążki, potencjalność przyszłości. Z procesualnej natury społeczeństwa wynika, iż wcześ­
w od- niejsze fazy wiążą się przyczynowo z fazą terainiejszą, która z kolei przyczynowo detenni -
;towa- auje warunki następnej.
W tym rozdziale skupimy się na powiązaniu obecnego stanu społeczeństwa z jego
11•cześniejszą historią. „Związek łączący społeczeństwo z jego przeszłością nie może nigdy
rupełnie wygasnąć; tkwi w jego naturze (.„). Społeczeństwo nie byłoby społeczeństwem,
;dyby ta więź nie istni ała choćby w minimalnym stopniu" (Shils, 1981: 328). Powiązanie
k!raźniejszości z przeszłością jest podstawą tradycji.
Problem tradycji nie powstałby, gdyby różne fazy społeczeństwa w sekwencji procesu
miały charakter dyskretny, a nie ciągły, czyli gdyby całkowicie się kończyły, zanim roz-
poczną się nowe. Tak jednak nie j est. Ponownie zacytujmy Shilsa: „Społeczeństwo to byt
o charakterze ciągłym" (s. 168). Przeszłość społeczeństwa nie znika, a przynajmniej nie
.:alkowicie. Jej fragmenty pozostają, tworząc swego rodzaju środowisko dla następnych
:U. dla kontynuacji procesu. Dzieje się tak za sprawą dwóch mechanizmów przyczyno-
• !·ch. Jeden ma charakter materialny lub fizyczny, drugi idealny lub psychologiczny, a oba
•njemnie się potęgują.
Mechanizm materialny funkcjonuje dzięki trwaniu przedmiotów, artefaktów, ich roz-
mieszczeniu wynikającym z aktywności poprzednich pokoleń, wszystko to tworzy jednak-
a: otoczenie dla działań podejmowanych w teraźniejszości . Mechanizm ten opiera się na
:lzycznym istnieniu obiektów. Domy i mosty, drogi i porty, kościoły i zabytki, narzędzia
! maszyny, dym w powietrzu i śmieci w rzece - wszystkie one składają się na odziedziczone
środowisko materialne, w którym żyjemy, choć sarni go nie stworzyliśmy. To środowisko,
pomnażane przez wieki, ale również podlegające w tym czasie erozji i dewastacji, nie jest
11aturalnie repliką dawnych czasów, co najwyżej stanowi świadectwo tego, jakie one na-
;irawdę były. Jego trwanie stanowi raison d 'etre archeologii.
Ylechanizm idealny funkcjonuje za sprawą ludzkiej zdolności do pamiętania i komuni-
bcji. Przeszłość nie ginie, ponieważ ludzie pamiętają jej fragmenty. Pamiętają przede wszyst·
O.m swoje wcześniejsze doświadczenia, jednak zakres ich pamięci poszerza się na dwa
!pOSOby. Po pierwsze, w stronę współczesnych, z którymi mogą dzielić swoje wspomnienia
' od których mogą się dowiedzieć o wydarzeniach z przeszłości, w których sami nie brali
Jdziału. Po drugie, zakres pamięci rozszerza się także ku poprzednikom za pośrednictwem
68 Część I. POJĘCIA I KATEGORIE

różnego rodzaju archiwów historycznych, w których zapisano wspomnienia wcześniejszych

pokoleń. Zasób zbiorowej pamięci jest magazynowany w archiwach, bibliotekach, muze-
ach. Tak więc zasób zbiorowej pamięci sięga daleko w przeszłość, znacznie dalej niż osobi-
ste wspomnienia ludzi go tworzących. Oczywiste staje się tu znaczenie umiejętności pisa-
nia, jednego z fundamentalnych wynalazków ludzkości. „Wynalazek pisma znacznie roz-
szerza zakres interakcji prowadzonych na odległość- zarówno w przestrzeni, jak i w czasie"
(Giddens, 1979: 204). Ustny przekaz tradycji jest nieporównanie bardziej ograniczony niż
przekaz pisany. Jest uzależniony od znacznie mniejszego kręgu osób bezpośrednio obec-
nych, jest też znacznie bardziej płytki, jeżeli chodzi o horyzont czasowy. Dopiero z wynale-
zieniem pisma mogła narodzić się świadomość historyczna, a badanie historii rozpoczęło
się na dobre. „Wynalazek pisma stanowi podwalinę »świadomości linearnego czasu«, która
przekształca się później na Zachodzie w postawę historyczności, cechującą życie społecz­
ne" (Giddens, 1979: 210).
Dzięki mechanizmowi idealnemu, psychologicznemu ludzie dziedziczą przeszłe prze-
konania, wiedzę, symbole, a także normy, wartoS:ci i reguły. Są one gromadzone, interpreto-
wane, stosowane i przekazywane dalej przez najróżniejsze podmioty, takie jak rodziny,
Kościoły, szkoły, uniwersytety, środki masowego przekazu, armie, przedsiębiorstwa i par-
tie polityczne. Oczywiście pamięć jest bardziej zawodna nii arch.iwa. To, co dociera do nas
z przeszłości, zostaje wcześniej wyselekcjonowane (często stronniczo), wyidealizowane, znie-
kształcone w procesie zapamiętywania i interpretowania przez pośredniczące pokolenia.
Oba mechanizmy przekazywania, materialny i idealny, oddziałują na siebie wzajemnie.
Otaczające nas, pochodzące z przeszłości materialne artefakty wspomagają naszą pamięć,
dostarczają namacalnych punktów oparcia, zaczepienia dla naszych wyobrażeń o wcześ­
niejszym społeczeństwie. Niektóre z nich czynią to w sposób niezamierzony, jest to ich
ukryta funkcja (na przykład dzielnice slumsów, dzikie getta i zanieczyszczone środowisko
przypominają nam o ponurych stronach epoki przemysłowej; zarośnięte chaszczami tory
kolejowe na amerykańskich pustkowiach budzą obrazy heroicznych czasów „pogranicza"
i zdobywania Zachodu; piramidy Majów na półwyspie Jukatan przywołują wizje dawnych,
potężnych cywilizacji). Ione obiekty materialne zachowały się i służą wyraźnie do tych
celów, które stały się póiniej ich funkcją jawną. Starożytne zabytki, barokowe katedry,
średniowieczne miasta i generalnie większość obiektów„ jakie można znaleźć w muzeach,
ma ilustrować i podkreślać świetność i piękno przeszłości. W wyjątkowych wypadkach
mogą również stanowić dramatyczne ostrzeżenia przed tragediami, jakie rozegrały się w prze-
szłości, jak to jest w przypadku Muzeum Holokaustu w Auschwitz lub Lasu Katyńskiego,
w którym NKWD wymordowało tysiące polskich oficerów.
Odziedziczone przekonania, wiedza, symbole, normy, wartości i reguły wywierają rów-
nież zwrotny wpływ, nadając znaczenie obiektom materialnym. Forum Romanum pozosta-
nie dla nas tylko terenem usianym ruinami, jeżeli nie będziemy posiadali pewnej wiedzy
o jego oryginalnym kształcie i przeznaczeniu. Narzędziom czy maszynom przekazanym
nam z wcześniejszej epoki musi towarzyszyć pamięć lub instrukcja okres1ająca, jak ich
używać. Pomnik jest tylko kawałkiem marmuru, jeżeli nie pamiętamy, kogo przedstawia,
lub nie możemy znaleźć napisu o tym mówiącego. Parlament Brytyjski jest jedynie kamien-
nym gmachem, jeżeli nie znamy lub nie potrafimy znaleźć zapisów praw wyborczych.
Tymi materialnymi i idealnymi ścieżkami przeszłość, jakkolwiek zniekształcona, do-
ciera do terainiejszości. Można powiedzieć, że przeszłość „istnieje w terainiejszości"
>RIE ~ Jfodalności tradycji historycznej 69

~eh ''' podwójnym sensie: obiektywnie, kiedy obiekty z przeszłości zachowały się w sposób
uze- materialny, i subiektywnie, kiedy w świadomości członków społeczeństwa pamiętane i roz-
obi- •••ażane są idee z przeszłości, do tego stopnia, że stają się one częścią wspólnej kultury.
>isa- W obu przypadkach, oraz w ich wzajemnym oddziaływaniu, przeszłość zaczyna wply-
roz- „·ać na teraźniejszość, staje się jednym z ważnych czynników wyznaczających obecny
.sie" >tan społeczeństwa.
niż Istnieje jednak jeszcze trzecia droga, którą nie tyle prawdziwa, ile „wymyślona" prze-
~ec- s.zlość może również wpływać na teraźniejszość. Przeszłość można sobie wyobrażać, może
1ale- t>yć jedynie wytworem ludzkiej fantazji. Może to nastąpić w sposób nieświadomy, w re-
zęło zultacie błędu, przesady, wybujałej pomysłowości, konfabulacji, może do tego dojść także
tóra i w sposób celowy, w postaci zamierzonej konstrukcji będącej tworem wyobraźni, a udają­
ecz- ~ej prawdziwą. Jest to przypadek „skonstruowanej tradycji" (Hobsbawm, Ranger, 1985).
Przyczyny tworzenia takich konstrukcji mogą być rozmaite: czasami istnieje potrzeba uza-
rze- ;.adnienia lub zapewnienia legitymacji bieżącym działaniom politycznym, czasami próbuje
eto- ;ię w ten sposób zmobilizować poparcie i uczestnictwo w bieżących programach, poprawić
:iny, unage przywódcy lub wzmocnić ducha narodowego. Eric Hobsbawm dzieli „skonstruowa-
par- oą tradycję" na trzy grupy: ( 1) symbolizującą i wyrażającą społeczną spójność wspólnot
nas i narodów, (2) legitymizującą status, instytucje, władzę oraz (3) socjalizującą do określo­
nie- nych wartości, norm i reguł zachowania (Hobsbawm, Ranger, 1985: 9). Twierdzi on, że
_nie ma realnych oznak słabnięcia neotradycyjnych praktyk związanych zarówno z ubio-
nie. xm osób w służbie publicznej (siły zbrojne, prawo, a chyba i urzędnicy państwowi), jak
Lięć, i ze zwyczajami związanymi z przynależnością państwową obywateli" (s. 12). Skonstruowa-
ześ­ ne obrazy przeszłości, nawet jeżeli całkowicie nieprawdziwe, mogą wywierać znaczący wpływ
icb przyczynowy. W tym wypadku, jak i w wielu innych, słynne „twierdzenie Thomasa" powia-
isko da: ,Jeżeli Judzie definiują sytuacje jako rzeczywiste, to stają się one syruacjami rzeczywisty-
tory mi" (por. Merton, 2002: 459). Dzieje się tak dlatego, iż ludzie uwzględniają swoje przekona-
~za" nia w postępowaniu, a działania składają się na to, czym ostatecznie jest społeczeństwo.
ych, Te społeczne i psychologiczne mechanizmy tłumaczą niezwykły fakt ciągłości lub, bar-
:ych dziej precyzyjnie, zmiany w ciągłości i ciągłości w zmianie. Tak więc, z jednej strony, zmiana
dry, ;poleczna nigdy nie jest absolutna lub skończona, zachodzi na szerokim tle jednostajności.
ach, \\lele z tego, co ludzie ,,robią, myślą i do czego dążą. pomijając specyficzne przypadki, jest
:acb nieomal powtórzeniem tego, co już robiono i myślano od dłuższego czasu, na długo zanim
rze- urodził się ktokolwiek z obecnie żyjących" (Shils, 1981: 34). Nawet zmiana rewolucyjna,
~go, z definicji najbardziej rozległa i radykalna, pozostawia wiele aspektów społeczeństwa w nie-
zmienionym stanie. Z drugiej strony, ciągłość nigdy nie jest calkowita, dziedzictwo przeszło­
ów- ;ci zmienia się, ulega zniekształceniom, modyfikacjom lub wzbogaceniu, a każdy późniejszy
1sta- moment w życiu społeczeństwa jest inny od jakiegokolwiek wcześniejszego.
:dzy
1ym
Pojęcie tra dycj i
ich ,....__
wia, :_Zawartość, treść wszystkiego, co dziedziczymy z przeszłości, wszystkiego, co jest nam
ien- przekazywane w kumulatywnym, narastającym procesie historycznym, składa się na dzie-
dzictwo społeczeństw-' Na poziomie makro wszystko, co społeczeństwo otrzymuje w spadku
do- po wcześniejszych fazach procesu dziejowego, składa się na jego „dziedzictwo historycz-
ści" ne"; na poziomie mezzo wszystko, co wspólnota lub grupa otrzymuje w spadku po wcześ-
70 Czę$ć I. POJĘCIA I KATEGORIE
---- ···--------------------'~~_c_..o_ic_ ___ _ . c_ _

niejszych fazach życia grupowego, składa się na „dziedzictwo grupowe"; na poziomie mi-
kro wszystko, co jednostka otrzymuje w spadku po wcześniejszych fazach jej biografii,
składa się na „dziedzictwo osobiste".
Jeżeli będziemy się rygorystycznie trzymać idei, iż procesy społeczne mają charakter
ciągły, toczą się w długich odcinkach czasu, wtedy każdą fazę, włączając w to obecną,
musimy traktować jako ukształtowaną, pozostającą pod wpływem wszystkich poprzednich
faz, poczynając od samego początku procesu. W tym sensie, cokolwiek zdarza się w społe­
czeństwie dzisiaj, musi być uznane za złożony, skumulowany wynik tego, co działo się od
początku ludzkości, za rezultat całej ludzkiej historii. Przechodząc na inny poziom ogólno-
ści, to, czym jest wspólnota lokalna dziś, skrystalizowało się za sprawą wszystkich zdarzeń
rozgrywających się w niej od chwili powstania. Kim jestem teraz, wynika ze wszystkich
moich przeszłych doświadcz.eń, całej mojej biografii. Można twierdzić, że na każdym z wy-
mienionych poziomów odnajdziemy takie przyczynowe powiązanie, choć w miarę cofania
się w czasie syst.e matycznie by ono slabło, nigdy jednak zupełnie nie znikając . Jednakże
sam związek przyczynowy nie wystarcza, żeby można było mówić o tradycji. Sumy nagro-
madzonych w czasie przyczyn obecnego stanu społeczeństwa nie nazwiemy tradycją, ale
raczej jego pochodzeniem, genealogią. Sumy nagromadzonych skutków przeszłych stanów
społeczeństwa również nie nazwiemy tradycją, jest ona bowiem po prostu społeczeństwem
w chwili obecnej, jego obecnym stanem. Ujmowane tak szeroko, pojęcie tradycji traci sens.
Aby móc mówić o tradycji, związek między przeszłością a teraźniejszością musi być
bliższy, ściślejszy. Musi wiązać się z trwałym istnieniem przeszłości w teraźniejszości, a nie
wskazywać jedynie na to, że teratniejszość ma źródła w przeszłości . Jak pamiętamy, takie
trwałe istnienie może przybierać dwie fonny: materialną i idealną, obiektywną i subiektyw-
ną. Przez tradycję, w pierwszym, bardziej generalnym sensie tego słowa, będziemy rozu-
mieć ogół obiektów i idei, które wywodzą się z przeszłości, ale są możliwe do odnalezienia
w teraźniejszości, czyli te, które nie zostaly zniszczone, uszkodzone, zarzucone lub zapo-
mniane. „Tradycja" oznacza tu po prostu dziedzictwo, czyU wszystko, co faktycznie pozo-
stało z przeszłości. Jak zauważa Shils: „ W podstawowym, najbardziej elementarnym sensie
[tradycja) oznacza po prostu traditum; wszystko to, co jest transmitowane lub przekazywa-
ne z przeszłości do teratniejszości" (1981 : ł2).
Możemy jednak zastosować jeszcze bardziej restrykcyjne kryterium, zawężając zakres
tego pojęcia. Przez tradycję - w drugim, węższym ujęciu tego terminu -będziemy rozumie-
li tylko specjalnie wybrane fragmenty dziedzictwa, a mianowicie te, które nie tylko prze-
trwały i są obecne w teraźniejszości, ale również pozostają z nią w silnym, bliskim związ­
ku. Jeżeli chodzi o obiekty, to muszą one być rzeczywiście zauważane, wskazywane, obda-
rzone specjalnym znaczeniem ze względu na to, że pochodzą z przeszłości. Zamki królewskie,
średniowieczne mury miejskie, starożytne ruiny, królewskie karety, wozy osadników z pre-
rii Dzikiego Zachodu i pierwsze modele Forda T w oczywisty sposób należą do tej katego-
rii, razem z nieprzebraną liczbą innych obiektów. JeżeU chodzi o idee (w tym wierzenia,
symbole, normy, wartości, reguły, systemy przekonań i ideologie), to ludzie muszą je sobie
naprawdę uświadamiać i je wyznawać, muszą one wpływać na myślenie i działanie, a tak-
że, podobnie jak obiekty materialne, czerpać swoje szczególne znaczenie lub legitymację
z tego, że są „odwieczne". Pochodzące ze starożytności pojęcia demokracji, sprawiedliwo-
ści, wolności, a także mity opisujące narodziny narodów, wspomnienia o chwale państwa,
metody medycyny ludowej i stare przepisy kucharskie to pierwsze z brzegu przykłady,
ORIE .s. Moda/11o!ci tradycji historycl.llej 71

;: mi- jakie przychodzą do głowy. Mogą także istnieć obiekty lub idee stworwne zupelnje nie-
;rafii, dawno. któ re jednak uważa si ę 1..a stare i z tego powodu traktuje ze szczególnym s1.acunkiem.
~Iowa tu o pozorowanej lub skonstruowanej rradycji. Hugb Trevor-Roper pr7.edstawia zadzi.
-akter wiającą hi storię tradycji szkockich góral i, zawierającą szeroki wachlarz strojów, symboli, her-
ecną, bów. melodii ludowych - wymyślonych nie wcześniej niż w XIX wieku pnez parę znudzo-
inich nych arystokratów. „Cale pojęcie odrębnej kultury i tradycji szkockich góra!j jest retrospek-
pole- tywną konstrukcją" (1985: 15). Inny historyk pokazuje, w jaki sposób celowo stworzono
;ię od cradycje wielu ceremonii brytyjskiej monarchii. „Nowym instytu~jom pr1.ydano staroświec­
ólno- ki urok prastarego, choć przeciei. wymyślonego widowiska" (Cannadine. 1985: 138).
arzeń Kluczową sprawą dla zrozumienia tradycji jest zatem postawa, nastawienie współczes­
:tk.ich nych wobec obiektów i idei z pneszlości. Za sprawą takiej szczególnej postawy czy nasta-
z wy- wienia dokonuje się wyboru określonej części dziedzictwa historycznego i podnos i j ą do
•fania rangi tradycji. Znaczenie, szacunek lub podziw, jakimi cieszy się wszystko, co jest społecz­
lakże nie uznawane za tradycję. pozwalają wyja§nić interesujące zjawisko naśladowania tradycji.
agro- a
Jako ilustracje można wskazać domy w stylu kolonialnym, meble la Ludwi k XIV, staro-
ą, ale żytne dywany perskie produkowane w Honkongu i niezliczone inne przedmioty. W skrócie:
anów ..Tradycje nie reprodukują się ani nie rozwijają samodzielnie. Jedynie żyjące, świadome,
twem mające pragnienia istoty ludzkie mogą je tworqć, przywracać do życia i modyfikować"
sens. 1Shils, ł981 : 14-15). Tradycje są tworz.one przez ludzi.
i być
a nie Powstanie i zmiana tradycj i
takie
<tyw- Trddycje - w zdefiniowanym powy7~j wąskim rozumieniu, to jest zbiory obiektów i idei,
rozu- l..iórym ludzie nadają specjalne znac~,enie ze względu na to, że pochod7..ą 1. przeszłości - same
~ienia podlegają zmianom. Pojawiają się w określonych momentach, kiedy ludzie definiują pewne
zapo- fragmenty przeszłości jako tradycję; podlegają modyfikacjom, kiedy ludzie wybierają okreś­
pozo- lone fragmen1y tradycji jako ważniejsze, a ignorują inne; trwają przez jaki ~ czas i mogą zanik-
:ensie nąć. kiedy ludzie porzucają obiekty i odrzucają lub zapominają idee. Tradycje mogą również
:ywa- ożywać i pojawiać się na nowo po długich okresach zapomnienia. Dobrym prtykładem może
tu być ożywienie tradycji etnicznych i narodowych w Europie Wschodniej i dawnym Związ­
.a kres ku Radzieckim po okresie, kiedy byly o ne stłumione przez reżimy komuni styczne, niejako
Jmie- zamroi.one w ujednolicających pętach totalitaryzmu. Aktywne postawy lud1.i wobec resz1ek
prze- przeszłości, które pozwalają „wykroić" tradycje z heterogenicznej tkanki odziedziczonego
wiąz­ środowiska fizycznego oraz przechowywanych w pamięci przekonań i reguł, przeobrafają się
obda- i zmieniają, a wraz z nimi nieustannie zmieniają się same tradycje.
vskie, Do narodzin tradycji może dojść na dwa sposoby. Pierwszy rodowód ma charakter „oddol-
z pre- ny", odbywa się przez mechanizm emergencj i. Jest to spontaniczny, nie intencjonalny,
1tego- stopniowy proces, w k1órym biorą udział wielkje masy ludzi. Niektóre fragmenty dziedzic-
renia, twa his1orycz.oego zostają prt.ez pewne jednostki uznane, z tego czy innego powodu, za
sobie interesujące. To zainteresowanie, szacunek, oddanie czy podziw rozprzestrzeniają się róż­
a tak- nymi droganli, obejmując większą lic7.bę ludzi. Ich postawy przekształcają s ię w zachowa-
nację nia - rytuały, ceremonie, dążenie do renowacji starych obiektów, reinterpre1ację dawnych
Uiwo- zasad postępowania. One z kolei porwierd zają, ale również wzmacniają pos tawy. Indywi-
istwa, dua lne preferencje i dzialania stają się wspólne i przekształcają się w rzeczy wiste fakty
<Jady, społeczne. W ten sposób rodzi się tradycja. Paradoksalnie proces ten jest podobny do dyfu-
 72__________ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _C
"-'zę"-~'ć--'-
I.-'-P-'-0-'-JĘ...._C'-'-lA_lK_A_T_
E_G_O_
RIE
_

zji innowacji (która będzie omawiana w rozdziale 17), choć w tym wypadku chodzi raczej
o odkrywanie i odnajdywanie czego§, co juź istniało w przeszłości.
Druga droga ma charakter „odgórny", dolconuje się przez mechanizm nanucenia. W tym
wypadku ludzie posiadający władzę lub wpływy dokonują selekcji, specjalnie podkreS'lają,
wzbudzają zainteresowanie, a nawet wymuszają na innych to, co uznają za tradycję. Może
to być król narzucający poddanym tradycje swojej dynastii, dyktator wykorzystujący daw-
ną chwałę narodu, dowódca wojskowy przywołujący opowieści o wielkich bitwach lub
znany projektant mody odnajdujący inspiracje w przeszłości i narzucający styl ,,retro".
Zauważmy, że oba sposoby, w jakie pojawiają się tradycje, nie przesądzają o ich treści,
szczególnie ie to rozróżnienie istnieje niezależnie od innego (krzyżując się z nim), które
omawialiśmy wcześniej, a mianowicie opozycji tradycji a u te n tycznej, odwołującej
się do realnie istniejącej przeszłości, oraz tradycji s k o n str u o w a n ej, odnoszącej się
jedynie do wymyślonej, zaprojektowanej przeszłości. Tradycje skonstruowane mogą ro-
dzić się w procesie emergencji, jeżeli ktoś stworzy atrakcyjną wizję przeszłości i jest
w stanie zarazić nią wystarczającą liczbę ludzi. Jednak chyba znacznie częściej skonstru-
owane tradycje są opracowywane i narzucane przez osoby będące u władzy i mają służyć
ich politycznym celom. Przypomnijmy sobie ceremonie koronacyjne cesarza Bokassy,
nawiązujące do tradycji napoleońskiej, lub nie tak znów odległe w czasie przemówienia
polityczne, w których słyszało się o „wiecznej, tysiącletniej przyjaźni " między Związ­
kiem Radzieckim a Libią, Rum unią i Mozambikiem. Decyzja o napisaniu od nowa wszyst-
kich podręczn ików historii w Rosji i byłych Niemczech Wschodnich po upadku komuni-
zmu w 1989 roku świadczy o tym, w j akim stopniu cala tradycja narodowa była tam fałszo­
wana lub skonstruowana.
Ugruntowane już tradycje podlegają różnorodnym zmianom. Jeden z kierunków ma
charakter ilościowy, polega na zmianie liczby zwolenników. Określona tradycja może przy-
ciągać ludzi, rozwijając się i obejmując całą populację państwa narodowego lub nawet sięga­
jąc poza jego granice, zyskując prawdziwie globalny wymiar. Mowa tu o tradycjach zwią­
zanych z wielkimi religiami, chrześcijaństwem, islamem i buddyzmem. Ma to również miej-
sce w przypadku niektórych doktryn politycznych i związanych z nimi tradycji
konstytucyjnych: liberalnej demokracji, socjalizmu, konserwatyzmu. Z drugiej strony, lu-
dzie mogą się danymi tradycjami znudzić, rozczarować lub na nich zawieść i stopniowo ::
bądź nagle od n.ich odejść. Los komunizmu, a ogólniej - tradycji lewicowych pod koniec i.
XX wieku jest tu bardzo pouczającym przykładem. :::
Drugi kierunek zmiany ma charakter jakościowy i polega na zmianie treści tradycji. (
Dodaje się do niej pewne idee, symbole, wartości, a inne odrzuca; pewne obiekty wprowa-
dza w zakres uznawanego tradirum, inne z niego usuwa. W wymiarze idei, symboli i warto- •
ści wystarczy przypomnieć sobie wpływ reformacji na tradycję chrześcijańską lub ll Sobo- p
ru Watykańskiego na katolicyzm. Bardziej aktualnymi przykładami są zmiany w tradycji I<
Partii Pracy w Wielkiej Brytanii w ostatnich latach, historyczne poprawki do wyidealizo- ~
wanego, przesłodzonego obrazu odkrycia Ameryki, które wprowadzono przy okazji rocz- b
nicy wyprawy Kolumba , lub fala rewizj onistycznej literatury dotyczącej rewolucji francu-
skiej (na przyklad Sullivan, 1989; Shama, 1989), ukazującej j ą w zupełnie nowym świetle. \1

W bardziej namacalnym wymiarze obiektów materialnych pomy~lmy o włączeniu maszy- a

ny do pisania 01.iveui Lettera lub sportowego samochodu Porsche do kolekcji nowojorskie- s
go Muzeum Sztuki Nowoczesnej, wystawieniu ubrania Elvisa Presleya na aukcji w Sothe- ~
E.GORIB ; Jfodalności tradycji historycznej 73

d raczej ~-sprzedawaniu odznak i medali Armii Czerwonej na ulicach Berlina lub ściąganiu zabyt-
i:owych, zakurzonych mebli ze strychów nowoczesnych domów.
.W tym Zasadnicze pytanie brzmi oczywiście: dlaczego dochodzi do tych zmian? Odpowiedź
aeślają, °.eży częściowo w psychologicznych właściwościach ludzkiego umysłu, niespokojnego
ę. Może : sceptycznego, głodnego nowości i oryginalności, wykazującego się kreatywnością i inno-
!CY daw- „ac:yjnością, wyobrainią i fantazją. Nic, nawet tradycja, nie jest w stanie uciec od wpływu
1ach lub ~ skJonności. Prędzej czy później tradycja zaczyna być kwestionowana, podawana w wąt­
:tro". ;:Uwość, ponownie badana. Równocześnie odkrywa się i uznaje za tradycję nowe fragmen-
:h treści, ~ przeszłości. Wyjątkowym przypadkiem jest sytuacja, gdy tradycja zostaje podważona
11), które przez nowe fakty, kiedy zderzona z rzeczywistością, okazuje się nieprawdziwa lub bezuży­
iołującej zczna. W nauce podważanie tradycji przez jej weryfikację zostało zinstytucjonalizowane
iącej się • XVII wieku, stając się częścią naukowego etosu. Mniej skrajny przypadek to tak.i, w któ-
~ogą ro- ~lII tradycja, chociaż nie sfalsyfikowana, okazuje się nieadekwatna, dysfunkcjonalna, to
:ci i jest F5f. w związku z tym, że okoliczności społeczne uległy radykalnej zmianie, nie zaspokaja
konstru- ..ma już żadnych potrzeb czy wymagań i dlatego zostaje odrzucona.
ą służyć Innym wyjaśnieniem zmiany może być fakt istnienia różnorodnych tradycji i nieunik-
~okassy, llionych zderzeń między każdą z tradycji, a innymi, które z nią konkurują. Dochodzi do
1ówienia irgo między różnymi społeczeństwami, kulturami czy w ramach jednego społeczeństwa.
'Związ­ Pierwszy przypadek (zderzenia o charakterze międzyspołecznym) został dokładnie przeba-
. wszyst- ~y przez antropologów społecznych, szczególnie w odniesieniu do podboju kolonialne-
komuni- !'J. lecz także przy okazji bardziej pokojowych form kontaktu kulturowego między całko­
n falszo- • 'icie odmiennymi społeczeństwami, włączając w to programy narzucanej modernizacji
?oltrz rozdział 9). Tradycje lokalne niemal bez wyjątku ulegają znacznym wpływom, prze-
1k ów ma ~łceniom łub wręcz zagładzie.
>że przy- W drugim przypadku (pluralizmu wewnątrzspołecznego) zderzenie tradycji może przybie-
1etsięga­ ::ai.: różne formy. Najczęstszym przypadkiem jest zderzenie tradycji narodowych lub etnicz-
ich zwią- ~ .:h w wieloetnicznym łub wielorasowym społeczeństwie. Równie często dochodzi do
1 ież miej - ""1fliktu pomiędzy tradycjami kultywowanymi w różnych klasach i warstwach społecz­
tradycji ~ .:h. Nieufność i wrogość okazywana przez klasy gorzej sytuowane w stosunku do trady-
trony, lu- .:;: elit jest chyba najbardziej oczywistym przykładem, wybuchając w gwałtownych for-
·opniowo ..:h podczas rewolucji, kiedy pali się pałace królewskie, plądruje rezydencje arystokra-
1d koniec ..;v.·. a muzea przekształc<i na stajnie lub koszary. Wyraźne animozje pojawiają się również
mędzy rozmaitymi tradycjami regionalnymi. I wreszcie nie mniej ważne tradycje religijne,
tradycji. lllóre również mogą stwarzać poważne podziały.
wpro wa- Byłoby jednakże uproszczeniem sądzić, iż różnorodne tradycje nieustannie między sobą
.i i warto- • 1.lczą. Mogą się one również nawzajem wspierać. Jednym z ostatnich przykładów jest
1 ll Sobo- jllOlski ruch opozycyjny Solidarność, który połączył - w osobliwej, lecz jak później pokaza-
{tradycji ia bistoria, wybuchowej i efektywnej mieszance - co najmniej trzy różne tradycje: katoli -
ridealizo- ~-zm, polski nacjonalizm i spontaniczny socjalizm robotniczy (ten ostatni, rzecz jasna, nie
azji rocz- ~ł tożsamy z oficjalnym „socjalistycznym" credo).
ji francu- Wzajemne zderzenie lub (rzadziej) wspieranie jednej tradycji przez drugą nieuchronnie
11 świetle. .-pływa na każdą z nich. Wiele zależy tu od względnej siły rywalizujących tradycji. W sytu-
u maszy- a.i i. kiedy są one wyraźnie nierówne pod względem immanentnej sily (stopnia artykulacji,
1oj orsk.ie- ~· perswazji, zakresu etc.) lub stopnia poparcia, jak.im cieszą się wśród wpływowych
w Sothe- jllD(lmiotów (państw, armii, ruchów społecznych), typowym rezultatem będzie osłabienie
 .:...
74.:___ ____ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ .::;z=.:ść:_:I.:_:.P
c :..;::.:
O~IA I KATEGORI~

i erozja słabszej z nich. Najczęstszym przypadkiem jest tu podbój kolonialny, ale dzieje się
tak również podczas wojen, okupacji, silnie ewangelizacyjnych kampanii religijnych etc.
Z innym s kutkiem mamy do c:z.ynienia, gdy lokalna tradycja jest relatywnie mocna lub gdy
zewnętrzna tradycja nie jest narzucana siłą. Dochodzi wtedy do inkorporacji lub kulturowe-
go zapożyczenia niektórych elementów obcej tradycji. Wreszcie, kiedy oddzialujące na sie-
bie tradycje są relatywnie równie silne, może dojść do ich syntezy lub scalenia. Zachowane
zostają centralne elementy każdej z nich, ale jednocześnie wytaźnie się obie zmieniają.
Powiemy więcej o tych procesach w rozdziale 6.

Funk<.:je tradycji
Tak właśnie przedstawia się zlożona dynamika tradycji. Być może jednak od pytania, dla -
czego tradycje się zmieniają, ważniejs:z.e jest to, dlaczego w ogóle istnieją. Edward Shils
stwierd1,a z przekonaniem: „Ludzie nie potrafią przetrwać bez swoich tradycji, mimo iż
często są z nich niezadowoleni" (1981: 322). Jakie zatem uniwersalne wymagania lub po-
trzeby życia jednostkowego lub społecznego są uspokajane przez tradycje? W jakich oko-
licznościach historycznych potrzeby te są na tyle rozbudzone, że tradycje nagle się poja-
wiają i rozprzestrzeniają? Dochodzimy w ten sposób do problemu funkcji tradycji.

L Pierwszą funkcję. moŻJJa wyrazić banalnym stwierdzeniem, że tradycja stanowi mą­

drość popnednich pokoleń. Umieszcza w naszym zasięgu, w naszym aktualnym środowi­
sku i świadomości przekonania, normy, wartości i obiekty powstałe w przeszłości. Zapew-
nia także wybór tych fragmentów z calego dzi.edzict111a historyczne.go, które z jakiegoś
powodu uważa się za wartościowe. Stąd tradycja jest jak gdyby pulą zasobów, idealnych
i materialnych, z których Judzie mogą korzystać, podejmując dtiałania w teraźniejszości,
aby na podstawie przeszłości zbudować przyszłość. W szczególności może ona dostarczać
strategii działania (na przykład tradycja środowiska artystycznego, rękodzielnictwa, środo­
wiska medycznego i prawników), wzorów do naśladowania (na przyklad tradycja bohate-
rów, charyzmatycznych przywódców, świętych czy proroków), wizji instytucji spolecznycl1
(na przykład tradycja monarchistyczna, konstytucjonalizm, parlamentaryzm), modeli orga-
nizacji (na przykład tradycja rynku, demokracji czy kolonializmu), obrazów „społeczeństw
odniesienia" (na przykład tradycja starożytnej Grecji, tradycja amerykańska lub zachod-
nia). Ludzie nie mogą tworzyć swojego życia społecznego od podstaw, wymyślać wszyst-
kiego od no111a. Tradycja dostarcza im budulca, z którego mogą składać swqj świat.
2 . Kolejną funkcją jest zapewnianie legitymacji istniejącym stylom życia, instytucjom,
systemom przekonań i kodeksom. Wszystkie one wymagają uzasadnienia, dzięki któremu
mogą obowiązywać i zyskują aprobatę. Jednym ze źródel tej legitymizacji jest właśnie trady-
cja. Często zatem używa się mocnego uzasadnienia, że „zawsze tak było" lub że „ludzie
zawsze tak uważali", nawet ryzykując paradoks, iż ludzie będą podejmowali pewne działa­
nia tylko dlatego, że inni czynili tak samo w przeszłości , lub będą uznawali pewne przeko-
nania za własne tylko dlatego, że były one uznawane w przeszłości (Shils, 1981: 21 ). Innym
rodzajem uzasadnienia jest przywołanie dawnego źródła lub autom pewnego systemu prze-
konań lub doktryny („tak mówi Biblia", „tak uważał Arystoteles", „Marks akceptowa! takie
działanie"). Jeszcze inny rodzaj uzasadnienia głosi nieprzerwaną ciągłość niektórych wspól-
cze.snych instytucji z przeszłością. To Max. Weber wskazał na rolę tradycji jako źródła pa-
.!. Modaillości tradycji historycznej 75

nowania, to jest uznawanej i akceptowanej władzy. Jako przykład podawał panowanie mo-
narchii legitymizowane przez tradycję całej wcześniejszej dynastii.
3. Funkcją tradycji jest również dostarczanie przekonujących symboli tożsamości grupo-
v.ej , umacnianie zakorzenienia i wzmacnianie pierwomej lojalności wobec narodów, wspól-
OOl. grup. Typowymi przykładami są tu tradycje narodowe z hymnami, flagami, godłami,
mitologią i rytuałami publicznymi, które zawsze odwołują się do historii, wykorzystując prze-
;.zJość do budowania integrujących więzi. Brytyjski historyk opisuje na przykład ,,rytuał to-
„•arzyszący monarchii jako święto wolności i celebrację ciągłości w niespokojnych i szalo-
~ych czasach" (Trevor-Roper, 1985: 159). Tradycje regionów, miast, wspólnot lokalnych od-
gr}Wają podobną rolę w łączeniu mieszkańców czy członków w ramach określonej przestrzeni.
Tradycja zawodu czy przedsiębiorstwa symbolizowana przez herb, logo i legendy wywołuje
iJOCZUCie godności i dumy z pracy. Tradycje uniwersytetów i szkól wyrażone poprzez bogaty
~iuał, ceremonie, togi etc. pomagają zachować autonomię świata naukowego.
4. Tradycja pozwała także uciec od skarg, niezadowolenia i frustracji współczesnym
życiem. Jeżeli społeczeństwo przeżywa kryzys, zastępczym źródłem dumy będzie dla nie -
go tradycja szczęśliwszej przeszłości. Tradycja dawnej suwerenności i niepodległości po-
maga narodowi przetrwać okres okupacji i zniewolenia. Tradycja utraconej wolności wcześ­
niej czy póiniej podważa najlepiej nawet umocnioną dyktaturę czy tyranię. Używając po-
etyckiej metafory: ,,Przeszłość jest przystanią dla niespokojnego w teraźniejszości ducha"
Shils, 1981: 207).

Jak wszystkie dzieła Judzkie, tradycja niekoniecznie musi być dla społeczeństwa i jego
:złonków korzystna; jest naznaczona funkcjonalną ambiwalencją. Może mieć nie tylko funk-
:jonalne, ale i dysfunkcjonalne konsekwencje.

I. Po pierwsze, każda tradycja, niezależnie od treści, może stawać na przeszkodzie lub

hamować kreatywność lub innowacyjność, dostarczając gotowych rozwiązań współczesnych
problemów. Może wystąpić skłonność do rezygnowania z poszukiwań nowych rozwiązań
1 uciekania się do starych, sprawdzonych, bezpiecznych metod. Prawdopodobnym tego
rezultatem będzie stagnacja.
2. Może wystąpić skJonność do hołdowania tradycyjnym stylom życia, metodom rzą­
ctzenia, strategiom ekonomicznym. mimo radykalnej zmiany warunków historycznych. Trwa-
nie przy starych tradycjach w zmienionych okolicznościach jest jednym z przejawów iner-
cji typowej dla wielu ludzkich instytucji. Rezultatem będzie nieskuteczność lub kompletne
niepowodzenie polityki, rozczarowanie obywateli, kryzys ekonomiczny lub polityczny.
Dobrym przykładem są zmienne koleje transformacji postkomunistycznej w Europie
Wschodniej i byłym Związku Radzieckim, gdzie tradycje dziewiętnastowiecznego kapitali-
stycznego Zachodu, z ide,1 Laissez-faire w ekonomii i pojęciem liberalnej demokracji parla-
mentarnej, traktuje się jako żelazne wytyczne reform. Fetyszyzacja tych tradycji nie tylko
okazuje się przynosić efekty odwrotne od zamierzonych w calkowicie odmienionym świe­
cie społecznym początku XXI wieku, ale również paraliżuje poszukiwania jakiejś realnej
_trzeciej drogi" pomiędzy odrzuconym w całości socjalizmem a entuzjastycznie przyjętym
nieskrępowanym kapitalizmem.
3. Niektóre tradycje mogą być dysfunkcjonalne lub szkodliwe za sprawą określonych
treści. Oczywiste jest, że nie wszystko, co działo się w przeszłości, było dobre. Historia
76 Część l. POJĘCIA I KATEGORIE

ludzkości pełna jest tragedii i cierpień, zniszczenia, okrucieństwa, wyzysku, dyskrymina-

cji, krwawych ideologii, nierozsądnych przekonań, niesprawiedliwych praw, tyranii i dyk-
tatur. Wokół każdego z tych zjawisk można zbudować tradycję kultywowaną i pielęgnowa­
ną przez jednostki lub grupy. Tradycje militaryzmu, imperializmu, kolonializmu, antysemi-
tyzmu, nazizmu lub stalinizmu, istniejące ciągle we współczesnym świecie i od czasu do
czasu przybierające na sile to tylko kilka przykładów tego zjawiska. Obecnie istnieją na
przykład niepokojące oznaki odżywania tradycji skrajnej prawicy w Niemczech, Francji
i Włoszech oraz stalinizmu w Rosji. Destrukcyjnego potencjału tradycji tego typu nie moż­
na lekceważyć .
4. Istnieją wreszcie takie tradycje, które utrzymują się nie poprzez w pełni świadomy
wybór, ale raczej na poziomie „społecznej podświadomości'', po prostu silą przyzwyczaje-
nia i inercji. Nie są one jakoś szczególnie kultywowane lub praktykowane, ale po prostu
akceptowane jako wygodny, zwyczajowy tryb życia. Badacze dawnych państw komuni-
stycznych stworzyli termin homo sovieticus, aby opisać charakterystyczny dla nich syn-
drom mentalny będący wyuczoną i adaptacyjną reakcją na system totalitarny. W jego skład
wchodzą takie cechy, jak: oportunizm, pasywność i apatia, odsuwanie od siebie odpowie-
dzialności, zaniedbywanie pracy, wyuczona bezradność, „zawistny egalitaryzm'', „dorosły
infantylizm" (oczekiwanie ochrony i opieki od państwa) i pasożytnicza innowacyjność (ciąg­
le poszukiwanie luk umożliwiających przechytrzenie systemu). We wszystkich społeczeń­
stwach byłego bloku sowieckiego obserwuje się utrzymywanie się tych postaw długo po upadku
systemu totalitarnego. W przypadku niektórych ludzi mamy tu po prostu do czynienia z iner-
cją dawnego stylu życia, którą wkrótce osłabi rodzący się system kapitalistyczny, jednak w przy-
padku innych - nowy etos pracy, indywidualna odpowiedzialność i duch konkurencji wpro-
wadzone przez kapitalizm stwarzają wyzwanie trudne do zaakceptowania; pojawia się nostal-
gia za mniej wymagającym, mniej wyczerpującym i bardziej bezpiecznym, nawet jeśli
biedniejszym, życiem z przeszlo~ci. Powstaje rodzaj ukrytej tradycji, której w panującej po-
wszechnie atmosferze zwycięstwa nad komunizmem nikt otwarcie nie głosi, ale która pomi-
mo to wpływa na dzialania mas. W tego typu zmienionych okolicznościach tkwiące głęboko
zwyczaje i nawyki straciły calą swoją wartość adaptacyjną, stając się potężną przeszkodą dla
transfomlllcji systemu politycznego i ekonomicznego. A co nawet bardziej niebezpieczne,
mogą stać się żyzną glebą dJa populistycznych demagogów lub twardogłowych komunistów.

Tradycjonalizm i antytradycjonalizm
Zjawisko tak powszechne i tak ważne jak tradycja nieuchronnie rodzi metaoceny, to jest
najbardziej ogólne postawy społeczne wobec tradycji jako takiej, wyrażane w ideologiach
lub doktrynach dotyczących tradycji i jej roli w społeczeństwie. Nieodlącznie ambiwalent-
ny charakter tradycji - jak się przekonaliśmy, równie często funkcjonalnej, jak dysfunkcjo-
nalnej - siłą rzeczy prowadzi do zróżnicowanych ocen.
Jeżeli ideologie lub ogólny klimat opinii sprzyjają tradycji, mamy do czynienia z „tra-
dycjonalizmem"; jeżeli odrzucają tradycję, nazwiemy je „antytradycjonalizmem". Można
hipotetycznie założyć, że okresy dynamicznego, ekspansywnego rozwoju nie sprzyjają tra-
dycji. Głównym motywem przewodnim takich czasów jest zmiana i nieciągłość. Istnieje
wtedy powszechne przekonanie, że wszyscy powinni akceptować zmianę, dążyć do niej i ją
inicjować (Shils, 1981: 2). Innowacja, oryginalność i własne przekonania stają się wysoko
DRIE ~ Jlodalno.<ci tradycji historycznej 77

1ina- =Uonymi wartościami. Ludzie generalnie są nastawieni na przyszłość, a nie na przeszłość.

dyk- Przyszłość pojmują jako bezpośrednie zaprzeczenie przeszłości. Uważają, że budowanie
owa- przyszłości wymaga czynnego odrzucenia i rozstania się z przeszłością. Dominuje akty-
emi- • izm, optymizm i postępowość, wiara w naukę i technikę jako instrumenty racjonalnej
.u do przebudowy świata. Jest wielce prawdopodobne, że w takim klimacie ideologicznym naro-
ją na .tzi się antytradycjonalizm, którego nosicielem będzie „generacja tu i teraz".
ancji ~aszą hipotezę można potwierdz.ić przykładem nowoczesności (która będzie szczególo-
moż- • o analizowana w rozdziale 5). Kapitalistyczne, przemysłowe, miejskie społeczeństwo
• klasycznym dziewiętnastowiecznym okresie gwałtownej ekspansji i wzrostu było oie-
lomy n·ykJe antytradycjonalistyczne. Jeżeli w ogóle pielęgnowało jakiekolwiek tradycje, to były
zaje- „ .. tradycje antytradycjonalizmu", miłe wspomnienia wielkich rewolucji - brytyjskiej, fran-
rostu .:uskiej, amerykańskiej - wiążących się z odrzuceniem wczefoiejszego rolniczego, mo-
mni- :13CChistycznego porządku społecznego, całkiem przekonująco określanego często mianem
syn- ...indycyjnego". Znacwie póiniej, po 11 wojnie światowej, w latach stabilizacji i dobrobytu,
•klad 1DOżna było zaobserwować podobną skłonność do stronienia od tradycji i wychwalania te-
1wie- raźniejszości oraz przyszłości. „Uświęcenie i oddanie się przeszłości mającej sprawować
rosły ~mboliczny nadzór nad społeczną, polityczną oraz kulturową zmianą i innowacją ustąpiło
~iąg­ miejsca akceptacji innowacji i orientacji na przyszłość jako podstawowym wymiarom kul-
:zeń­ auowym" (Eisenstadt, 1992a: 424).
adku W opisanych przypadkach antytradycjonalizm przybiera raczej formę ignorowania tra-
iner- dycji niż walki z nią. Odnosi się do tradycji jako takiej, a nie do jakiejś konkretnej. Może
>rzy- .~nak również przybrać formę bardziej aktywnej krytyki skierowanej przeciwko konkret-

'PfO- nym tradycjom, do czego dochodzi, kiedy dysfunkcjonalne efekty tradycji stają się szcze-
•staJ- gólnie istotne. Wracając do wcześniejszego przykładu, istnieje silna kampania przeciwko
jeśli tradycji realnego socjalizmu i syndromowi homo sovieticus, zapoczątkowana przez intelek-
i po- rualistów z krajów postkomunistycznych, a nastawiona na przeciwdziałanie wysoce szko-
Jmi- dliwym skutkom tego wciąż trwałego dziedzictwa (Lutyńsk.i, 1990; Sztompka, 199 I a). Taki
>oko zogniskowany, selektywny antytradycjonalizm nie przeszkadza w głoszeniu innych trady-
ł dla :ji, na przykład nacjonalizmu, katolicyzmu, demokracji - tych o wcześniejszym pochodze-
:zne, niu, wyraźnie funkcjonalnych dla prowadzonych aktualnie transformacji.
tów. Okresy stagnacji, podupadania lub kryzysu - niezależnie, czy ekonomicznego, polityczne-
go czy kulturowego - natychmiast na nowo budzą tradycje. W trudnych czasach ludzie
szukają pomocy u przodków, ucieczki od codziennych zmanwień, pocieszenia w bardziej
$wietlanej przeszlości. Znajdują je w odżywających tradycjach, starszych i młodszych,
jest zwłaszcza w dziewiętnastowiecznej tradycji „triumfującej nowoczesności". Okresy tego
iach typu cechuje rozbudzony tradycjonalizm. Tradycje jawią się wtedy jako użyteczne, szcze-
ent- gólnie funkcjonalne, a zapomina się o ich dysfunkcjonalnym potencjale.
cjo- Najbardziej chyba rozumną postawą wobec tradycji jest „tradycja krytycznego trady-
cjonalizmu". ZakJada ona analityczną i sceptyczną postawę, sporządzanie w każdym kon-
,tra- kretnym przypadku bilansu funkcji i dysfunkcji, branie pod uwagę zarówno treści tradycji,
•żna jak i okoliczności historycznych, w jakich się ją glosi. Unika się w ten sposób blędu ślepego
tra- tradycjonalizmu, bezkrytycznego podążania za tradycjami, owładniętego utożsamieniem
.ieje przeszłości z dobrem. Unika się w ten sposób także przeciwnego błędu dogmatycznego
iją antytradycjonalizmu, ignorującego dobroczynną rolę, jaką może odgrywać w społeczeń­
oko stwie tradycja jako taka, a niektóre tradycje w szczególności.
5. NOWOCZESNOŚĆ I CO DALEJ?

Zdefiniowanie nowoczesności

Jak już wcześniej podkreślaliśmy, socjologia narodziła się jako intelektualna odpowiedź na
szczególny okres w historii. Powstała w XLX wieku jako próba interpretacji i zrozumienia
ogarniającego Zachód wielkiego przejścia od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesne-
go - mi~jskiego, przemysłowego, demokratycznego. Większość badań socjologicznych i roz-
ważań teoretycznych skupiała s ię od tego czasu na społeczeństwie nowoczesnym. Socjolo-
gia okaza.ła się rodzajem naukowej samoświadomości nowoczesności, a jej najważniejsze,
klasyczne osiągnięcia wiążą się z okresem triumfującej nowoczesności. Nawet kiedy so-
cjologowie wykraczali w swoich badaniach poza granice rozwiniętego Zachodu, patrzyli
najczęściej na inne społeczeństwa jako na prymitywne, słabo r~z"'.ini~tc, prenowoc.zesne.
Otwarcie przyjmowali perspektywę zachodnią, dając do zrozuffiJerua, ze emancypacja spo-
łec1..eństw ze statusu Trzeciego (czy Drugiego) Świata może się odbyć jedynie poprzez na-
śladowanie Zachodu (,,Pierwszego Świata"). Dopiero niedawno dało o ~obie znać rozcza-
rownnic nowocżeSno1'cią. a socjologo\vic og łosiJj nast.an_ie nowej epol"l „ponowoczesno-
śc i" (Lyorard, 1997) wymagającej nowych form refleksji socjologicznej. Mimo to idea
nowoczesności pozostaje nadal cenrralnym punktem odniesienia; pojęcie ponowoczesności
ma sens jedynie jako opozycja, jako wtórne, negatywne pojęcie oznaczające odrzucenie
nowoczesności.
N owoczesność można zdefiniować na dwa sposoby: historycznie i analitycznie. Histo-
ryczne pojęcie nowoczesności odwoluje się do konkretnego czasu i miejsca; jest umiejsco-
wione w czasie i przestrzeni. Definiuje się ją raczej przez wskazanie exemplum niż przez
wyliczenie cech. Ilustracją tego podejścia mogą być wypowiedzi dwóch współczesnych
autorów, mimo że różnią się oni w dokładnym umiejscowieniu omawianego zjawiska w cza-
sie. ,J ako pierwsze przybliżenie. powiedzmy po prostu tak: »nowoczesno~ć« odnosi się do
sposobów życia lub organizacji. które powstawały w Europie od około XVll wieku i które
pótniej w mniejszym lub większym stopniu zyskały zasięg światowy" (Giddcns, 1990: 1).
„Doszło do tego między XVI a XVTTI wiekiem; wszystko zaczęło się w krajach Europy
Północno-zachodniej - a zwłaszcza w Anglii, Holandii, północnej Francji i północnych
Niemczech" (Kumar, 1988: 5).
Większość historyków zgodzi łaby się z tym, że nowoczesność powstała w następstwie
wielkich rewolucji. Rewolucje amcrykar\ska i francuska zbudowały polityczne i instytu-
cjonalne ramy nowoczesności: demokrację konstytucyjną, rządy prawa i zasadę suweren-
ności państw narodowych. Rewol ucja przemysłowa w Anglii stworzyla natomiast funda-
menty ekonomiczne: produkcję przemysłową angażującą wolnych pracowników najem-
nych, stanowiącą źródło industrializmu i urbanizmu jako nowego sposobu życia, oraz
kapitalizm jako nową fonnę przywlaszc1.ania i dysrrybucji dóbr.
Jednakże taka historyczna charakterystyka, mimo iż użyteczna. wyrafoie nie jest wy-
starczająca. Zdefiniowanie konia przez wskazywanie palcem na zwierzę pasące się na łące
nie neguje sensu głębszej analizy prowadzonej przez zoologów. Od początku istnienia so-
cjologii obserwujemy powtanającc się próby analitycznego zdefiniowania nowoczesności
pr7.e1. odkrycie jej fundamentalnych cech i ich wyjątkowej kombinacji twori.ąccj ten specy-
fic1.ny syndrom.
 5. Nowoczesnofć i co dalej? 79

Jedno z pierwszych wyjaśnień zostało sformułowane przez samego założyciela socjolo-

gii. Augusta Comte' a. Wskazał na kilka cech nowego porządku: (l) koncentrację siły robo-
:zej w centrach miejskich, (2) organizację pracy zorientowaną na efektywność i zysk, (3)
.,.~·korzystanie odkryć naukowych i techniki w procesach produkcyjnych, (4) pojawienie
;ię utajonych lub jawnych antagonizmów między pracodawcami i pracownikami, (5) wzrost
~ontrastów i nierówności społecznych, (6) system ekonomiczny oparty oa indywidualnej
przedsiębiorczości i wolnej konkurencji.
Większość socjologów obiera drogę polegającą na zestawieniu obrazu nowoczesności
z tradycyjnym spolecze1lstwero prenowoczesnym. W efekcie proponują oni modele bie-
;unowe, dychotomiczne, poj ęcia o charakterze kontrastowym. Ich podejścia różnią się znacz-
:iie w zależności od przyjmowanych stanowisk teoretycznych (a czasami również ideolo-
pcznych czy etycznych). Kilka modeli biegunowych zaproponowali klasycwi ewolucjoni-
;:.:i: opozycja społeczeństwa „militarnego" i „industrialnego" He rberta Spencera,
Gemeinschaft i Oesellschaft Ferdinanda Toenniesa, solidarność „mechaniczna" i „organiczna"
Em.ile' a Durkheima. (Te trzy dychotomie zostaną szczegółowo omówione w rozdziale 7).
Wszyscy trzej autorzy - bądi w optymistycznym nastroj u (Spencer, Durkheim), bądi ze
!Jowem przestrogi (Toennies) - trafnie zdiagnozowali niektóre z ważnych cech rodzącego
się porządku społecznego. Z kolei Karol Marks i Fryderyk Engels zakreślili szeroko zakro-
jony i niezwykle wpływowy obraz nowoczesnego społeczeństwa kapitalistycznego, nada-
.Re mu silnie ideologiczny i krytyczny odcień. (Omówimy go szczegółowo w rozdziale 11,
bóry jest poświęcony „materializmowi historycznemu" Marksa).
W tym miejscu chcemy omówić być może najbardziej systematyczne i gruntowne
;:.-zedstawienie nowoczesności, które można znaleźć u Maxa Webera w jego biegunowych
:ypach spoleczetistwa „tradycyjnego" versus „kapitalistycznego" (podążymy ściśle za ich
~konstrukcją dokonaną przez Randalla Co!Unsa, 1980). Społeczeństwa tradycyjne i kapi-
t.l.listyczne można przeciwstawić w sześciu wymiarach: charakterze wlasności, dominują­
.-ej technologi i, charakterze siły roboczej, charakterze rynku eko nomicznego, naturze pra-
• a. dominujących motywacjach. Dychotomię tę przedstawia tabela 5.1.
Weberowską wi zję kapitalizmu można podsumować jego własnymi słowami: „W kaz-
{ ~m razie kapitalizm jest dążeniem do zysku w sposób trwały, racjonalnie kapitalistyczny:
.i:> ciągle nowych zysków, do rentowności" ( 1994: 5) i, co równie ważne, charakteryzuje go
.Jacjonalno-kapitalistyczna organizacja wolnej pracy" (s. 8). Jak podsumowuje centralne
p.ljęcie racjonalnego przedsiębiorstwa kapitalistycznego Collins: „Cechami samego racjo-
:ulnego kapitalizmu są przedsiębiorcza organizacja kapitału , racjonalna technika, wolni
;:-racownicy naj emni, niepodlegające restrykcjom rynki i przewidywalne prawo" (J 980: 930).
W okresie po II wojnie światowej najbardziej wpływowym schematem intelektualnym
wżącym do analizy społeczeństwa tradycyjnego i nowoczesnego stal się ten zapropono-
i ' any pnez Talcotta Parsonsa pod nazwą „zmiennych porządkujących" (\ 951 : 76-98, 203-
:•19: 1964: 46-51 , 58- 67). Pozostając wyraźnie pod wpływem Toenniesa, Durkheima i We-
~. Parsons konstruuje swego rodzaju wielowymiarową skalę do porównywania różnych
~pów systemów społecznych. Przystosowując ją do naszych celów, mo7.emy wyróżnić dwa
;r.zeciwstawne modele, z których pierwszy jest zbliżony do tego, który omawialiśmy dotąd
~o „społeczeństwo tradycyjne" (tabela 5.2.).
80 CZf~ć I. POJĘCIA I KATEGORIE

Tabela 5. 1. Weberowska opozycja dwóch typów społeczeństwa

(t,rodlo: Colli.ns. 1980, z modyfikacjami)

SpoJtt:zt.ósrwo tr.adycyjot - rolniczt Spoltczeństwo kapitalist;i•czne

Charakier Powiązany z dziedziczonym statusem
wła~ności społecznym (ziemiaństwo).
Mechanizacja Praktycznie nie istnieje.
pracy
Natura siły Zasadn iczo siła robocza nie jesl wolna Siła robocza przemieszcza się swobodnie
roboczej (bądź za sprawą osobistego
zniewolenia, bądż przynajmniej
podda.ństwa, czyli prawnego przypisania z jednego do dl'\lgiego regionu.
do <iemi).
Rynek W dużym stopniu ograniczony (przez
bariery podatkowe, zagrożenie
rozbojami, brak 7.lUIWansowanych
inslrument()w pieniężnych, słabo
rozwinięty transport). W rezultacie
powstają tylko rynki lokalne, a w szer-
szym zakresie funkcjonują jedynie
lukraiywne rynki towarów
luksusowych.
Panujące Party!cularystycznc, w róźny sposób
prawa stosują się do różnych grup
społecznych. Są one przedmiotem
patrymonialnych rozstrzygnięć
i egzekucji.
Dominujące Koncentrują sic; wokół zaspokajania
motywacje potrzeb na dotychczasowym poziomie.
Pracownik był pogodzony
z tradycyjnym sposobem życia
i wysokością zarobków. Jak to ujmuje
Weber: „Dodatkowy zarobek
inlcrcsowa\ go w rrwiejszym stopniu,
aniżeli mniej pracy" (1994: 4 I).
Prywatna własność wszystkich środków
produkcji i ich koncentracja w tękach
przedsiębiorców (ziemia, budynki,
maszyny, surowce - wszystkie one są
koocrolo~ prr.ez jllden podmiot
i mogą być swobodnie wymieniane na
tynku jako dobra prywatne).
Produkcja przemysłowa oparta na
mechanizacji pracy, pozwalająca na
precyzyjną kalkulację i rachunek
kapitału. Efektywność, produktywność,
racjonalna organizacja wiodącymi
zasadami produkcji.
w zależności od zapotrzebowania, od
jednej do drugiej gałę.ii gospodarki,
Bezpośredni producenci sprzedają swoją
silę roboczą w zamian za płacę, niczym
towar na "'olnym ry•nku.
Handel na wolnym rynku nie
ograniczony tradycyjnymi restrykcjami
(monopolem klasowym, ograniczeniami
własności, protekcjonizmem etc.). Rynek
sam uscala zasady dyscrybucji
i konsumpcji.
Stosowane uniwersalnie, przewidywalne
prawo gwaranrujące przewidywalność
kontraktów i egzekwowanie praw. I
Nieograniczone dążenie do zyslcu jako
podstawowa motywacja zachowań
ekonomicznych.
JORIE 5. Nowoczes11ość i co dalej ? 81

Tabela 5.2. „Zmienne porządkujące" Parsonsa

:e Społeczeństwo tradycyjne Społeczeństwo nowoczesne

lków St0pień artykulacji Rozproszen ie,
eh suuktury społecznej tj. niewyartykułowany, luźny,
pojemny charakter ról, grup, relacji spolecwych, wyrainy podział pracy,
są społec2J1ych.
na
?odstawy statusu Przypisanie. tj. dopuszczanie do ról, Osiąganie, tj. wybieranie do statusów,
~ecznego statusów, grup, stosunków
społecznych, oparte na nabytych
czynnikach wynikających
z urodzenia i dziedziczenia.
1ość,
Kl)teria rekrutacj i Partykularyzm, tj. selekcja
i odnoszenie sic; do partnerów
stosunków społecznych, jak
również rekrutacja do ról i grup,
opa~ na unikalnych,
., indywidualnych cechach
potencjalnych kandydat6w,
swoją niekoniecznie związanych z pracą.
.zym jaka ma być wykonywana lub
nalurą grup czy stosunku
społecznego.
Specyficzność, tj. wysoka
specjalizacja ról i stosunków
ukierunkowany charakter iycia
grupowego.
ról, grup, relacji. oparte na osobistym
wysiłku i zasługach.
Uniwersalizm, tj. selekcja
i odnoszenie się do partnerów relacji
społecznych, jak również rekrutacja
do ról i grup, oparte na uogólnionych,
abstrakcyjnych cechach, związanych
z kompetencjami bezpośrednio
wymaganymi przez zadania i narurę
grup lub relacji.

ami ~teńaocen Kolektywizm, tj. ocenianie Indywidualizm, tj. ocenianie

\i ami i postrzeganie ludzi związane z ich i postrzeganie ludzi związane z ich
Rynek przynależnością do grup, indywidualnymi działaniami.
zbiorowości, wspólnot, plemion. Ważniejsze jest to, co robią.
Ważniejsze jest to, gdzie należą, niż
to, kim są.
RDlaemocji Afektywność, tj. dopuszczenie Neutralność, tj. zakaz eksponowania
emocji do życia społecznego. emocji. rzeczowy. racjonalny kl imat
iycia społecznego.

Zgodn ie z tendencją charakterystyczną dla nowoczesnej socjologii, która każe raczej

mówić o z miennych niż o wzajemnie się wykluczających cechach typu „albo-albo", Par-
tOOS nie twierdzi , że modele re przedsrawiają jakieś realne, historyczne społeczel'istwa; są
aczej ~J.itycznymi p.J!MJ.~'! kon1l!!YY!!b wzdJ_tg_którego można us zerego-
~Jealnie istniejące społeczeństwa. Każdy z wymiarów może przybierać swoją wanogć
nezależnie od innych, co pozwala otrzymać wielo~ możliwych profili historycznie unikal-
~·ch spoleczeóstw. Ta konsekwencja wynikająca z systemu Parsonsa została pomysłowo
~ta w rozbudowanych typologiach społeczeństw pnez Mariona Levy'ego (1952; 1966).
82 Część I. POJĘCIA l KATEGORIE

Aspekty nowoczesno~ci

Obok definiowania nowoczesności jako przeciwieństwa tradycjonaliz.mu podejmowano wiele

prób budowania defin icji pozytywnych przez wskazywanie fundamemalnych właśc iwośc i
tego szczególnego typu społeczeństwa. Wyjaśnienia lakie mogą się łatwo przekształcić w spo-
rządzan i e ad hoc list wszyslkich możliwych cech współczesnych społeczeństw, poi.bawio-
nych wyraźne.i hierarchi i. porząd ku i leżących u ich podłoża przesłanek teorelycznyc h. A te
są przecież niezbędne. aby można by!o stworzyć glębszą i bardziej konkretną wizję no-
woczesn ości niż ta, której dostarczają bardzo ogólne modele biegunowe. Jedna z ostatnich
prób bardziej systematycznego wyj a~nien ia nowoczesności została przedstawiona przez
Krishana Kumara ( 1988). Autor wychodzi od strategii konstruowania modeli biegunowych.
j ednak wzbogaca ;ą konkretnymi obserwacjami empirycwymi zgromadzonymi w różnych
badaniach socjologicznych. Wydaj e się. że ten obszerny katalog cech typowych dla nowo-
czesności jest bli~ki temu. co można by uznać za stanow isko wspólne dla całej socjologii.
Podążając za Kumarem, wymienimy najpierw podstawowe cechy nowoczesności. zasa-
dy stanowiące jej szkielet, a później wskażemy na ich reperkusje w rozmailych, bardziej
konkremych obszarach życia społecznego: ekonom ii, stratyfikacji spo!ecznej. polityce. kul-
wrze i życi u codzienn ym.

1. Zasada pierwsza to indywidualizm. fohn Naisbitt i Pa tricia Aburdene (1990) mówi ą

o „triumfie jednostki'', j ako najważniejszym spośród „me.garrendów" charakteryzujących
epokę nowoczesną. Rozu m ieją przez to oslateczne zajęcie przez jednostki- w miejsce wspól-
not, plemion, grup, narodów - centralnego miejsca w spo łecze1\stw ie (s. 298). Jednostka
uwolniła się z niezaslępowal n ych, narzucanych więzi grupowych i może swobodnie poru-
szać się między t.biorowościami społecznymi , wed le własnej woli wybierać, do któ rych
z ni1.:h chce przynależeć, decyduje sama o sobie i ponosi odpowiedzialność za swoje działa­
nia. zarówno suk<:esy, jak i porażki.
2. Następną zasadą jest dyferencjacj a. Dcityczy ona przede wszystkim sfery pracy. gdzie
przejawia się w wi elkiej liczbie wyspecjalizowanych. wąsko sprecyzowanych zawodów,
wymagającyc h odmiem1ych umiejętności. kompetencji i wykształcenia. Zróżnicowanie widać
także wyraźnie w sferze konsumpcji, gdzie każdy potencjalny konsu meJ1l napotyka na oszała­
miającą różnorod11ość opcji lub „szans życiowych" (Dalu-endorf. 1979). Oba zj awiska podno-
szą niebywale zakres możl iwych wyborów w obszarze edukacj i, kariery zawodowej i stylu
życia.
3. Kolejną zasadą j est racjonalność - w działaniu organizacji i instytucji dominuje kał­
ku.lacja i bezosobowość. Jest to oczyw iście lejtmotyw Weberowskiej teorii biurokracji, a or-
ganizacja biurokratyczna (w rozumieniu efektywnej bezosobowości zarządzan ia) jest po-
wszechn ie uznawana za jedną z centraln ych cech nowoczesności. Pod tym szyldem trzeba
także umieścić Zllaczenie nauki jako uprzywilejowanej, cieszącej się muwiększy111 uzna-
niem i niezawod nej formy poznania.
4. Czwartą wsadą jest ekonomizm, przez który rozumiemy zdominowanie całego życia
społecznego przez ekonomiczną aktywność, ekonomiczne cele i ekonomiczne kryteria osiąg­
njęć. Nowoczesne spoleczeństwo jest zainteresowane głównie towarami. ich produkcją.
dystrybucją i konsumpcją. i oczywiście pien iędzmi, jako wspólną jednostką i środkiem
wymiany. Spychają one na da lszy plan alternatywne zainteresowanie rodziną i więzam i
\TEGORIE 5. Nowoczesność i co dalej? 83

krwi, które dominowało we wczesnych, prymitywnych społeczeństwach, lub polityką i wojną,

które z kolei było charakterystyczne dla tradycyjnych społeczeństw agrarnych (na przykład
'ano wiele w średniowieczu).
aściwości 5. Ostatnią zasadą jest ekspansywność. Nowoczesność ma wrodzoną tendencję do roz-
:ićw spo- szerzania swojego zasięgu, przede wszystkim w przestrzeni. Ten właśnie proces nazywamy
1ozbawio- globalizacją (będzie omawiany szczegółowo w rozdziale 6). Jak to ujmuje Anthony Gid-
1ych. A te dens: „Nowoczesność jest ze swej natury globaUzująca" (1990: 177), czyli ma tendencję do
wizję no- obejmowania coraz większych obszarów geograficznych i ostatecznie do ogarnięcia całego
ostatnich świata. Nowoczesność rozszerza się także „w gląb", penetrując najdrobniejsze, najbardziej
ona przez prywatne i intymne sfery życia (na przykład przekonania religijne, zachowania seksualne,
u nowych, gusty konsumpcyjne, wzory spędzania czasu wolnego etc.). „W obu przypadkach zasięg
"różnych i intensywność przemian towarzyszących nowoczesności są bardziej gruntowne niż więk­
dla nowo- ;zość rodzajów zmian charakterystycznych dla poprzednich okresów" (s. 4).

ocjologii.
)ści , zasa- Przedstawione powyżej generalne zasady organizujące nowoczesność znajdują od-
1, bardziej zwierciedlenie w węższych obszarach życia społecznego. Socjologowie wskazują najczę­
ityce, kul- ściej na kilka nowych zjawisk, charakterystycznych dla społeczeństw nowoczesnych. Tak
O!O w dziedzinie ekonomii, centralnej dla całego systemu, obserwujemy:
l. niespotykaną dotąd prędkość i skalę wzrostu gospodarczego, co oczywiście nie wyklu-
>O) mówią cza okresowych lub lokalnych recesj i; ogólnie jednak na dłuższą metę przewyższa on
yzujących wszystko, co miało miejsce w poprzednich epokach,
sce wspól- ' przejście z produkcji rolniczej do przemysłowej, będącej głównym sektorem gospodarki
Jednostka ' koncentrację produkcji w miastach i aglomeracjach,
dnie pom- wykorzystanie nieożywionych źródeł energii w miejsce siły Judzi i zwierząt,
lo których ~ wszechobecność innowacji technicznych obejmujących wszystkie sfery życia,
oje działa- IJ. otwarcie konkurencyjnych rynków pracy najemnej z pozostawieniem marginesu bezro-
bocia,
:acy, gdzie - koncentrację siły roboczej w fabrykach i wielkich przedsiębiorstwach przemysłowych,
zawodów, ' kluczową rolę przedsiębiorców, kierowników, ,,liderów biznesu" w kierowaniu produkcją.
anie widać
na oszała­ Działającyw ten sposób system ekonomiczny przekształca całą strukturę klasową i hierar-
;ka podno- .:bię stratyfikacyjną,tak że:
wej i stylu • . sytuacja własnościowa i pozycja na rynku stają się głównymi determinantami statusu
społecznego (zastępując wiek, tożsamość etniczną, płeć, wyznanie religijne i inne trady-
iinuje kal- cyjne czynnik.i);
racji, a or- duże segmenty populacji ulegają procesom proletaryzacji i pauperyzacji; dokonuje się
a) jest po- przekształcenie ich w pozbawioną własności siłę roboczą, zmuszoną do sprzedawania
lem trzeba swojej pracy jako towaru, nieuczestniczącą w przynoszonych przez nią zyskach;
zym uzna- _. na drug.im biegunie silne grupy kapitalistycznych właścicieli znacznie się wzbogacają
dzięki zawłaszczaniu i reinwestowan iu zysków, przez co coraz widoczniejsze stają się
1łego życia wyraźne nierówności społeczne;
leria osiąg­ ~ jednocześnie pojawia się i rozrasta klasa średnia, obejmuj ąca różnorodne zawody, ludzi
produkcją. zatrudnionych w handlu, adminis tracji, transporcie, edukacji, nauce i innych „usługach".
i środkiem
i więzami
84 C~ć I. POJĘCIA I KATEGORIE

W obszarze polityki najistotniejsze zmiany dotyczą:

] . rosnącej roli państwa, które przejmuje nowe funkcje w regulowaniu i koordynowaniu
produkcji, redystrybuowaniu zasobów, ochronie suwerenności gospodarczej i stymu-
lowaniu ekspansji na obce rynki,
2. rozprzestrzeniania się rządów prawa obowiązującego zarówno państwo, jak i obywateli,
3. poszerzenia kategorii obywatelstwa, co daje szerszym kategoriom społecznym prawa
polityczne i obywat.elskie,
4. rozprzestrzeniania się racjonalnej, bezosobowej organizacji biurokratycznej, jako do-
minującego we wszystkich obszarach życia społecznego systemu zarządzania i admi-
nistrowania.

Pojęcie organizacji biurokratycznej zawdzięczamy Maxowi Weberowi, który zbudowal

jej typ idealny, obejmujący następujące cechy: (I) określone, regulowane prawem kompe-
tencje urzędów, (2) hierarchia urzędów ze zróżnicowanymi prerogatywami i władzą, (3)
ustalone kryteria i zasady mianowania oraz awansu, (4) wyksztalcenie fachowe lub odpo-
wiednie doświadczenie jako podstawa zatrudnienia, (5) praca biurowa na pelnym etacie
z ustalonym z góry wynagrodzeniem, (6) rozdzielenie stanowiska urzędowego i zmieniają­
cych się piastujących je osób, które nie są właścicielami „środków administrowania'', (7)
pisemna forma wszelkich czynności, co jest niezbędnym warunkiem kontroli urzędników
i ich odpowiedzialności, (8) bezosobowość procedur, „oddzielenie miłości, nienawiści i każ­
dego czysto osobistego, w szczególności irracjonalnego i nieobliczalnego, uczucia od wy-
pełniania obowiązków urzędowych" (Weber, 1954: 351).

W obszarze kultury mamy do czynienia z czterema ważnymi zjawiskami:

l. sekularyzacją, malejącą wagą magicznych i religijnych wierzeń, mitów, wartości i norm
oraz ich zastąpieniem przez idee i reguły legitymizowane przez rozum i pochodzące
„z tego świata'', „ziemskie" czynnik.i,
2. centralną rolą nauki, mającą zapewniać dostęp do prawdziwej wiedzy, która z kolei może
być wykorzystywana w technice i produkcji,
3. demokratyzacją edukacji, obejmującej spore segmenty populacji na coraz wyższym po-
ziomie,
4. pojawieniem się kultury masowej z wytworami estetycznymi, literackimi, artystyczny-
mi, które przekształcają się w powszechnie dostępne na rynku towary i odwołują się do
niewyrafinowanych gustów.

Wreszcie w obszarze życia codziennego obserwuje się:

l. wyraine rozszerzenie sfery pracy i jej oddzielenie od życia rodzinnego,
2. rosnącą prywatyzację rodziny i jej coraz większą izolację od społecznej kontroli wspólnoty
lub całego społeczeństwa,
3. rozdzielenie czasu pracy i czasu wolnego, z rosnącym zakresem tego drugiego,
4. dominujące w życiu codziennym nastawienie na nabywanie i konsumowanie dóbr, które
przybiera nie tylko utylitarną, ale również ważną funkcję symboliczną („ostentacyjna
konsumpcja", „robienie zakupów" satysfakcjonujące samo w sobie jako działanie nie-
zależne od realnej potrzeby zakupu).
RIE i .\"owoczesność i co dalej? 85

Ta lista, i tak już długa, nie jest z pewnością kompletna. Daje nam jednak pewne pojęcie
niu • •łaściwościach społeczeństwa określanego jako nowoczesne oraz charakterystycznych
nu- ediach życia, jakie prowadzą ludzie w nim żyjący.

leli.
iwa wość nowoczesna
-.unki charakterystyczne dla nowoczesności w oczywisty sposób wywarły wpływ na oso-
do- a..~:t' człowieka. Mówimy o ,,kosztach ludzkich wynikających z oddziaływania zespołu
mi- - ~k. takich jak: urbanizacja, industrializacja, mobilność społeczna czy komunikacja ma-
1lnkeles, 1976: 321). Istnieją również pewne predyspozycje osobowościowe, które wy-
~ . ;ię wstępnym warunkiem pełnego rozwoju nowoczesności. „Efektywne funkcjonowanie
wal lll!ll*czeóstwa nowoczesnego wymaga, aby obywatele posiadali określone przymioty, posta-
ipe- ~- 11;artości, nawyki i predyspozycje" (lnkeles, 1976: 321). Tak więc zachodzi wzajemna
(31 mRl'akcja między poziomami instytucjonalnym i organizacyjnym a poziomem osobowości.
po- '.!lic:ttórzy autorzy próbowali opisać syndrom osobowości powiązanej w charakterystyczny
icie ~ z nowoczesnością, mówiąc o: „mentalności nowoczesnej" (Bellah, 1968) lub „syn-
1ją­
~e osobowości nowoczesnej" (lnkeles, 1976). Klasyczne badania w tej dziedzinie były
(71 11111••adzone w latach siedemdziesiątych pod auspicjami Harwardzkiego Projektu Badawcze-
:ów p Gad Społecznymi i Kulturowymi Aspektami Rozwoju (Harvard Project on the Social and
:aż- c.uraJ Aspects of Development). Badania porównawcze sześciu państw rozwijających się
11y- .~entyny, Chile, Indii, Izraela, Nigerii i Pakistanu) doprowadziły autorów do zbudowania
aalitycznego syndromu osobowości nowoczesnej, będącego zbiorem następujących cech:
1. Gotowość na nowe doświadczenia, otwartość na innowacje i zmianę. Może się to prze-
__ iać na różne sposoby: w „gotowości zastosowania nowego leku lub środka czystości, uży­
1rm .::a nowego gatunku nasion lub zastosowania nowego nawozu, podróżowania nowym środ­
ące llzi:n transportu lub sięgnięcia po nowe źródła informacji, zaakceptowania nowej fonny cere-
9Dllii ślubnej lub wybrania nowego typu kształcenia dla dziecka" (Inkeles, 1976: 327).
2. Gotowość do wyrabiania sobie i posiadania opinii na wiele róż.nych tematów szerszej,
~licznej natury, szukania dowodów wspierających opinie, dostrzegania różnorodności
po- JllI!iejących poglądów, a nawet pozytywnego oceniania tej różnorodności. „Człowiek no-
~zesny jest zdolny uznać różnorodność opinii: nie odczuwa potrzeby gwaJtownego za-
ny- ;auczania różnicom ze strachu, że wprowadzą one zamęt w jego własny obraz świata. Nie
do lll;dzie też raczej formułował i bronił swoich opinii w autokratyczny lub hierarchiczny spo-
tl:ib"" (Inkeles, 1976: 328).
3. Szczególna orientacja wobec czasu: nastawienie raczej na teraźniejszość i przyszłość
ru na przeszłość, przestrzeganie harmonogramów, punktualność.
-ł. Skuteczność, „przekonanie człowieka nowoczesnego o jego zdolności, pojedynczo
Dty ci- wspólnie z innymi, do organizowania swojego życia, radzenia sobie z wyzwaniami,
:~e ono przynosi" (Inkeles, 1976: 329). W szczególności odnosi się to do możliwości
~owywania środowiska naturalnego, ale również możliwości panowania nad problema-
5re ::::.; !politycznymi, ekonomicznymi etc.) powstaj ącymi w życiu społecznym.
jna 5. Planowanie, czyli antycypowanie i organizowanie przyszłych działań zorientowa-
ie- ::.ch na zakładane cele, zarówno w dziedzinie publicznej, jak i prywatnej.
6. Ufność w regularność i przewidywalność życia społecznego (reguł gospodarczych,
• arunków handlu, polityki rządu), pozwalające na kalkulowanie działań.
 86 Część I. POJĘCIA I KATEGORIE

7. Poczucie sprawiedliwości rozdzielczej, „przekonanie, że wynagradzanie powinno

odbywać się raczej według zasad niż kaprysu i że struktura wynagradzania powinna być, na
ile to możliwe, związana z umiejętnościami i wysiłkiem" (lnkeles, 1976: 330).
8. Zainteresowanie i przywiązywanie dużej wagi do edukacji szkolnej i kształcenia.
9. Szacunek dla godności drugiej osoby, z włączeniem w to osób o niższej pozycji spo-
łecznej lub posiadających mniejszą władzę.

Wymienione cechy osobowości nie tworzą lutnej listy, ale istnieją między nimi wza-
jemne związki . ,Jednym z podstawowych zalożeń naszych badań jest to, że te właściwości
są ze sobą naprawdę spójne, tworzą syndrom, że ludzie, którzy posiadają jedną cechę, będą
również przejawiali inne. Innymi słowy uważamy, że możemy nie tylko mówić o ludziach,
k1órzy posiadają tę czy inną ce eh ę, ale o ludziach, których można konkretnie opisać jako
całościowo nowoczesnych" (lnkeles, 1976: 333).

Rouzarowanie nowocusnością
w· k XlX nazywa się czasem erą triumfującej nowoczesności (Alexander, 1990). W teorii
ie . d . 'e klimat optymizmu odzwierciedlający w jakimś stopniu powszechne
społecznej omm,uJ . „ . , . dnosz c eh sukcesy elit. Panuje powszechna
odczucia, szczegohue te rozw1JaJących się,? . ą yda· ykapitalizm. owarantująceciąg­
wiara w rozum. tccJmjkę, naukę. sprawne panst.wO I wy ~n < ,. .o . . . no-
ly postęp ; nieograniczoną ek~pa1JSJ\' ludzkośc1. Jednak dośc szybko stało się J~Sne, ze .
woczesność niesie ze sobą ambiwalentne skutki, nie tylko korzystne, ale rówmez szkodli-
we, czasami wprost tragiczne (por. Aron, 1969). Krytyka społeczeńs1wa kapitalistyczno-
przemysłowego pojllwia się już w XIX wieku i trwa przez cały wiek XX.
Najbardziej chyba trwały temat tej debaty wprowadził Karol Marks pod hasłem „aliena-
cji" (por. Ollman, 1975). Marks uważał, że istoty ludzkie są z natury wolne, twórcze
i prospołeczne. Te naturalne skłonności ulegają jednak zatraceniu, kiedy nastają takie wa-
nmki hist.oryczne, które nie dają możliwości korzystania z nich. Takie zdehumanizowane
warunki powstają we wszystkich społeczeństwach klasowych, a zwłaszcza w nowoczes-
nym kapitalizmie, gdzie większość ludzi zostaje przekształcona w zależne, wyzyskiwane
i urzeczowione tryby machiny ekonomicznej. Pozbawiony kontroli nad własną pracą i jej
produktami pracownik doznaje poczucia alienacji, wyobcowania od wykonywanej pracy
i otaczających go grup, wreszcie od siebie samego. „Robotnik nie potwierdza się w swojej
pracy, lecz zaprzecza, nie czuje się zadowolony, lecz nieszczęśliwy, nie rozwija swobodnie
energii fizycznej i duchowej, lecz umanw ia swe ciało i rujnuje się duchowo" (Marks, 1960:
550). Nie jest już uczestnikiem dobrowolnego stowarzyszenia o charakterze wspólnoty, ale
zamiast tego doświadcza izolacji, odseparowania od innych ludzi, staje się wobec nich wro-
gi, wyalienowany od swoich towarzyszy. Tak więc alienacja oznacza pozbawienie impul-
sów socjoekonomicznych (temat egoizmu, atomizacji), brak twórczości (temat rutynizacji,
monotonii) i w konsekwencji wyzbycie się kontroli nad d.ziałaniami (temat pasywizmu),
rezygnację z autonomii (temat reifikacji, fetyszyzacji towarów, które r1...ądzą ludimi), krót-
ko mówiąc, upadek „potencjału gatunku Judzkiego". Natura ludzka staje się nieludzka. Do
przywrócenia pełni jej ludzkiego potencjału może dojś~ jedynie wtedy, gdy wyleczy się
alienację, a to wymaga zburzenia warunków społecznych, które do niej doprowadziły, i usta-
nowienia bezklasowego społeczeństwa socjalistycznego.
RlE 5. Nowoczes110Śl' i co dalej?

1 110 Rozmaite, teoretycznie brzemienne wątki składające się na pojęcie alienacji zostały pói -
, na J.iej podjęte przez wielu uczonych, którzy rozciągnęli je daleko poza znaczenie nadane mu
;xzez Marksa.
l. Alienacja nie objawia &ię tylko w dziedzinie pracy, ale r6w11iei w dziedzinie polityki,
po- i.11ltury, edukacji, religii, sztuki, czasu wolnego, konsumpcji, rodziny i wielu innych. Naj-
.:zamiejszy obraz społeczeństwa nowoczesnego s tworzyli Erich Fromm, który określił je
:nianem „niepoczytalnego" (1966; 1996; 2003), i Herbert Marcuse (1991), który traktował
za- :.e jako całkowic ie nieudany „projekt", ślepą uliczkę ludzkiej historii.
•Ści 2. lnoą \inię krytyki, opartą na niemal całkowicie przeciwnych założeniach, zapoczątko­
;dą ••al Emile Durkheim swoi m wpływowym pojęciem „anomii" (por. Lukes, 1985). Dla Durk-
eh, :>eima ludzie są z natury bestiami, egoistycznymi, indywidualistycznymi istotami gotowy-
1ko ::::i.i walczyć o swoje interesy, nie licząc się z innymi. Dopiero kiedy ograniczają ich reguly
wltury, normy i wartości, daje się uniknąć wojny wszystkich przeciwko wszystkim i moż­
.:"'e staje się harmonijne współżycie w społeczeństwie. W pewnych warunkach historycz-
:ych reguły kulturowe tracą swoją scalającą moc albo zupełnie zanikają. Mowa tu o warun-
ach anomii, rozregulowania kontroli normatywnej albo zaniku norm, kiedy ludzie pozo-
)rii ilaWieni sami sobie, bez drogowskazów, mają poczucie wykorzenienia i zagubienia. Uciekają
me ;łę do zachowań dewiacyjnych lub samobójstw, co prowadzi do anarchii i chaosu społecz­
ma r go. Społeczeństwo nowoczesne sprzyja powstawaniu warunków anomii i tym samym
ąg­ ma.leży nieustannie zwracać uwagę na utrwalanie lub odbudowywanie silnego porządku
no- DOralnego. Pojęcie anomii zrobilo w socjologii wielką karierę. Robert Merton zastosował
jli- _Je w szczególnym przypadku pojawiającej się w strukturze społecznej rozbieżności między

no- culturowo określonymi celami a dostępnymi w praktyce możUwościami ich osiągnięcia.

~edy taka rozbieżność występuje - a Merton uważał, że tak właśnie było w wielkich,
na- ,;xzej sytuowanych grupach nowoczesnego społeczeństwa amerykańskiego- powstają róż­
~ze ::...'fodne wzory adaptacyjne, w tym różne formy dewiacji. Takie rozumienie anomii, jakie
va- ~edstawił Merton, zainicjowaJo wpływowy trend w socjologii dewiacji i kryminologii
me 'ferton, ł 938; 1964).
es- 3. Kolejny wątek krytyki funkcjonuje pod etykietą „społeczeństwa masowego" lub upadku
me _..,·spólnoty". Nacisk kładzie się na społecznie dezintegrujące skutki uprzemysłowienia,
jej .t>anizacji i demokratyzacji, zarówno na poziomie makro, jak i mikro. Przeczucia tego
1cy :'Odzaju można odnaleźć już u Ferdinanda Toenniesa w jego sceptycyzmie wobec Gesell-
•jej ldia/t (społeczeństwa nowoczesnego) jako przeciwieństwa Gemeinscłw.ft (tradycyjnej wspól-
1ie .ity). Krytycy podążający za Toenniesem twierdzili, że w spo leczeństwie nowoczesnym
)(): :udzie zatracili swoją indywidualną tożsamość, zaczęto ich traktować jako anonimowy, za-
ale unizowany tłum pracowników, urzędników, wyborców, nabywców lub widzów. Wszyst-
ro- io za sprawą skali, w jakiej działa społeczeństwo nowoczesne, ze swoimi wielkimi rynka-
ul- 'Di. widowniami, publikami, elektoratami czy organizacjami o zasięgu narodowym, a na-
:ji. „ et ponadnarodowym. Różnice między jednostkami i unikalna przynależność grupowa
u). ilegają zatarciu albo są zupełnie ignorowane. W efekcie zerwane zostają międzyludzkie
:lt- „ięzi wspólnego zamieszkania, podobieństwa etnicznego, religijnego bądi klasowego; jed-
)o :BOStki stają się osamotnione i są wykorzystywane. Na poziomie osobowości, psychiki. utrata
>ię ?QCZUcia wspólnoty oznacz.a pogorszenie się jakości iycia, rodzi frustrację i c,"ierpienie. Na
ta- ;xiziomie politycznym oznacza, że ludzie, jako zobojętniała, ujednolicona i zależna masa,
;xizostaj ą oa łasce bezosobowych biurokracji i rządów. Taka masa jest podatna na manipu-
 Cz,ęść I. POJĘCIA I KAlEGORIE

lację i ucisk, stąd rozdrobnienie społeczeństwa zwiększa niebezpieczeństwo rządów auto-

kratycznych, a nawer 1otalitamyc.h, Sprzyja to także mobilizacji wszelkiego rodzaju ruchów
społecznych będących substytutami nieistniejących więzi społecznych. „Słabo ze sobą zwią­
zani i niezintegrowani ludzie łatwo angażują się w aktywne formy działalności w życiu
politycznym i w uczestnictwo w ruchach masowych, które zapewniają im pelne członko­
stwo w społeczeństwie nai:odowym" (Kornhauser, I 968: 60). W centrom zainieresowania
tej tradycji krytycznej znajduje się odrodzenie wspólnoty - pierwotnych więzi grupowych,
więzi z rodziną, narodem, Kościołem etc.
4. Inny wątek krytyki narodził się stosunkowo niedawno. Można go wpisać pod szyld
ekologii. Do jego artykulacji mogło dojść dopiero wtedy, gdy zachodzące na skalę świato­
wą urbanizacja i uprzemysłowienie społeczeństwa doprowadziły do nagromadzenia wy-
starczająco istotnych skutków negatywnych. Kiedy intensywność utajonych dysfunkcji i za-
grożeń, nieprzewidzianych i nieantycypowanych, przekroczyła pewien punkt krytyczny,
podniosły się ostrzegawcze glosy. Równocześnie z narodzinami świadomości ekologicznej
wśród zwykłych łudzi pojawiły się różnorodne koncepcje teoretyczne. Niektórzy autorzy (

skupili się na wyczerpywaniu się zasobów naturalnych, dewastacji środowiska, genetycz-

nych zmianach w populacji ludzkiej. Inni zastanawiali się nad „barierami wzrostu" i kreśliJi
katastroficzne scenariusze przyszłości ludzkości (Mishan, 1986). Jeszcze inni, bardziej po-
zytywnie nastawieni, starali się okre~lić warunki ,,kontrolowanego rozwoju". Ten rodzaj
krytyki, mimo że zainteresowany ostatecznie losem społeczeństwa, spoczywał często w rę­
kach specjalistów od nauk przyrodniczych, czasami ekonoITl.istów, a tylko okazjonalnie sa-
mych socjologów.
5. Inna tradycja krytyczna odnosi się do skali globalnej i wskazuje na wytwarzane przez
nowoczesność nierówności oraz zachwianie równowagi w obrębie wspólnoty międzyna­
rodowej. Sięga ona leninowskiej teorii imperializmu, według której logika systemu kapita-
listycznego z jego poszukiwaniem maksymalnego zysku, taniej siły roboczej i surowców,
jak również szerokich rynków zbytu dla produktów, prowadzi nieuchronnie do kolonialnej
lub neokolonialnej eksploatacji słabszych kraj ów lub regionów świata przez najbardziej
rozwinięte centra kapitalistyczne. Tradycja ta zrodziła we wspólczesnej socjologii tak zwa-
ne teorie zależności (A. Gunder Frank, H. Cardoso), gloszące nieuchronny podział świata
na centrum oraz regiony peryferyczne i semi-peryferyczne (inna wersja Pierwszego, Dru-
giego i Trzeciego Świata), czemu towarzyszy utrwalenie biedy i zacofania peryferii, do
których należy ogromny procent ludzkiej populacji. W jeszcze nowszej interpretacji tego
samego tematu sugeruje się, że główną osią napięć i konfliktów w przyszłości będzie rosną­
cy rozdział między zamożną Północą i słabo rozwiniętym Południem. Omówimy te kon-
cepcje bardziej szczegółowo w rozdziale 6.
6. Ostatni rodzaj argumentacji skierowanej przeciwko nowoczesno~ci dotyczy zjawiska
wojny. Wskazuje się na bezdyskusyjny fakt, iż liczba, skala, brutalność i destrukcyjność
wojen w epoce nowoczesnej przekracza wszystko, co było .znane wcześniej. Szacuje się, że
w samym XX wieku ponad 100 milionów ludzi straciło życie w wyniku działań wojennych.
Jest to z pewnością częściowo spowodowane rozwojem techniki wojskowej, co jest z kolei
rezultatem spektakularnego postępu technicznego w okresie nowoczesności. Co jednak jesz-
cze ważniejsze, powodem są poważne zmiany społeczne namnożone przez przernyslowo-
miejski system poprzez (1) stwarzające podziały konsekwencje dążenia do maksymalizacji
zysku, bogacenia się i zawłaszczania, które prowadzą do ostrych konfliktów interesów eko-
RIE :. Nowoczesność i co dale '? 89

1to- oomicznych między państwami narodowymi, oraz (2) nacisk na racjonalną efektywność,
ów i:alkulację, instrumentalizm, co pozwala na zdegradowanie ludzi do zbędnych przedmio -
1ią­ tów i zawieszenie wszelkich hamulców moralnych, które w przeciwnym razie mogłyby
ciu zapobiec masakrze na skalę masową. Ten punkt widzenia przekonująco uzasadnia Zygmunt
ko- Bauman w swojej socjologicznej interpretacji Holokaustu (1992). Groibę wojny nuklear-
.nia iaej i możliwość całkowitej samozagłady ludzkości uznaje się za ostateczne argumenty prze-
·eh, :iwko nowoczesności.

yld
Ponowoczesność
tto-
'l.iy- Ambiwalentne doświadczenia i konsekwencje nowoczesności - zarówno pozytywne, jak
za- 1negatywne - dały początek wielu wizjom teoretycznym zajmującym się przyszłością
:ny, społeczeństwa ludzkiego. Jedna z nich jest zakorzeniona w optymistycznym i progresywi-
:nej srycznym klimacie klasycznej socjologii i kontynuuje teoretyczny schemat ewolucjonizmu.
rzy Głosi ona, że występujące obecnie tendencje, przeważnie pozytywne, będą kontynuowane
·cz- • przyszłości i że nowoczesność będzie po prostu ewoluować w tym samym kierunku,
ilili osiągając coraz bardziej dojrzałą, doskonalą fonnę. Zalążki przyszłości można odnaleźć
po- • terainiejszości, w bardziej zaawansowanych typach społeczeństw (szczególnie Europy
iz aj Zachodniej, Japonii i Ameryki Północnej), z obecnych trendów występujących w spole-
rę­ .:zeństwie da się po prostu ekstrapolować jego przyszJy obraz. Tak wyglądają podstawowe
sa- założenia teorii społeczeństwa postindustrialnego, jak również licznych przepowiedni futu-
rologicznych rozwiniętych w dekadach prosperity, jakie nastąpiły po II wojnie światowej,
zez zanim zaczęto powszechnie dostrzegać negatywne konsekwencje nowoczesności (na przy-
na- klad por.: Toffler, 1974; Naisbitt, Aburdene, 1990; Kotkin, Kishimoto, 1988).
ita- Klasyczna wizja społeczeństwa postindustrialnego została nakreślona przez Daniela Bella
6w, 1974) oraz Alaina Touraine' a (1974) i zainspirowała wielu kontynuatorów. Jej podsumo-
lnej • ·aniem jest pięć tendencji spopularyzowanych i uzupełnionych później przez Johna Nais-
ii ej bina pod nazwą „megatrendów" (Naisbitt, Aburdene, 1990).
wa- I. W dziedzinie ekonomicznej dochodzi do kolejnej zmiany dominujących sektorów: po
iata ;barakterystycznym dla nowoczesności przejściu od produkcji rolniczej do przemysłowej
)ru- :iadchodzi przejście od przemysłu do usług (trzeci sektor) , na które składa się wiele różnych
do zawodów niezwiązanych bezpośrednio z produkcją: handel, finanse, transport, opieka zdro-
ego • ·otna, rekreacja, badania, edukacja, administracja i rządzenie.
:ną­ 2. W strukturze klasowej i hierru.-cbii stratyfikacyjnej następuje wzrost liczebnosci i ogólne-
on- go znaczenia w społeczeństwie sektora 11sl11g, a w jego ramach grup zawodowych i te.ch-
nicznych zatrudnionych w obszarze nauk.i, badań i rozwoju oraz w „opiece społecznej",
ska .:zyli edukacji, zdrowiu, kulturze, ubezpieczeniach społecznych, rekreacji. Ten aspekt grun-
ość 1ownie omawia Ralf Dahrendorf w swojej koncepcji „społeczeństwa klasy usługowej"
, że · Dahrendorf, 1964).
·eh. 3. W dziedzinie techniki rozkwita nowa „technologia intelektualna" (późn iej mówiło się
:>lei o niej high-tech) wiążąca się z przetwarzaniem informacji raczej niż surowców i energii.
:sz- Odnosząc się do tego aspektu, Zbign.iew Brzeziński sformułował termin „społeczeństwo
>łO­ iechnotroniczne" (1970).
acji 4. W podtrzymywaniu dynamiki społeczeństwa zasadniczego znaczenia nabiera samo-
ko- napędzający się rozwój technologiczny.
90 Ctęść L POJĘCIA I KATEGORIE

5. Wiedza i jej zdobywanie za pomocą różnych form edukacji szkolnej staje się central-
nym aspektem systemów wartości i dominujących zagadnień życia codziennego. Peter Druck- sro§
er podkreśla wagę tego aspektu, mówiąc o „spoleczeństwie wiedzy". QU I

.:alk
Jak widzimy, wszystkie te cechy postindustrializmu zakładają właśc iwie intensyfikację Trar
zjawisk i procesów wyrainie już obecnych w nowoczesności od samego początku jej istnie- tran:
nia. Autorzy reprezentujący tę tradycję teoretyczną zakładają, iż w przyszłości w pełni się kow
one rozwiną i - zgodnie z duchem ewolucjonistycznym - próbują wyprowadzić przyszłe czy'
tendencje z ich obecnych zalążków. z ro:
Jednakże wraz ze wzrostem świadomości negatywnych aspektów nowoczesności i na- nim
rastającą krytyką jej antyludzkich konsekwencji pojawia się idea, że społeczeństwo no-
woczesne nie powinno i nie może podążać dalej tą samą drogą, ale raczej musi ulec rady- v.isl
kalnemu przekształceniu. Ta alternatywna wizja ma swoje korzenie w nostalgii za odkryty- Dien
mi niespodziewanie na nowo jasnymi aspektami społeczeństwa tradycyjnego. Niektórzy _ioedr
autorzy proponują powrót do wcześniejszych, tradycyjnych form życia społecznego, które :unl
zarzucono lub zniszczono z nastaniem nowocze.s ności. Pojawiają się liczne wezwania <Io z 1e1
odbudowy wspólnot, ponownego zawiązania pier.votnych więzi społecznych, ożywienia stek
pierwotnych grup i relacji międzyludzlcich. Równie silnie apeluje się o ratowanie i odbudo- ora2
wę środowiska naturalnego, walkę z zanieczyszc1..eniami, zagładą ekologiczną i bezmyślną lud;
cksploacacją zasobów naturalnych. Idee tego typu dostarczają mobi]jzujących motywacj i J
dla potężnych ruchów społecznych . 5ie <
Mimo to zasadniczy kierunek najnowszej teorii społecznej jest inny, opiera się na wie- obe·
rze, że w historii ludzkiej po epoce nowoczesnośd pojawi się jakaś fundamentalna, jako- rz.e
ścjowa nowość. Jest to trzecia wizja, która przyjmuje, że pr7,emiany społeczne są nieodwra- I. I

calne i że zmierzają ku jakościowo nowemu typowi społeczeństwa, który wyłoni się z po-
piołów nowoczesności. Nie jest jeszcze do końca jasne, jak będzie ono wyglądało, ale
powstaly już dla niego chwytliwe nazwy: „ponowoczesność" (Bauman, I989; Lyotard, 1997;
Habermas, 2000), „posthistoria" i „postcywilizacja'', z których wszystkie zachowują tak
blislcie wszystlcim ludziom nastawienie na przyszłość, jednocześnie odcinając się od nega-
tywnych aspektów współczesności. Nic więc dziwnego, i.e stały się o ne popularne nawet 3.
wśród laików i szerokiej publiczności.
Czwarta wizja jest znacznie bardziej powściągliwa w przewidywaniach niż teorie spo -
łeczeństwa postindustrialnego i znacznie mniej ambitna w swoich twierdzeniach niż teorie -..
ponowoczesności. Ogranicza się do szczegółowej, wnikliwej analizy nowoczesności w jej
najbardziej dojrzalej postaci z końca XX wieku, nie przesądzając kierunku, w którym spo-
łeczeństwo ludzkie podąży lub powinno podążać. Mowa tu o teorii „szczytowej" lub „póź­
nej" nowoczesności, zaproponowanej pr.te.z Anthony Giddensa ( 1990). Warto ją przedsta-
wić bardziej szczegółowo.
Autor twierdzi, że jest jeszcze za wcześnie, aby mówić o ponowoczesności. „Nie wy-
szliśmy jeszcze poza nowoczesność; rzecz ujmując dokładniej, żyjemy w fazie jej radykali- zyl
zacji" (Giddens, 1990: S 1). „Nie wkraczamy w jakiś okres ponowoczes ności, ale raczej 1.
w epokę, w której konsekwencje nowoczesności stają się bardziej radykalne i uniwersalne
niż wcześniej" (s. 3). Nie chodzi tu jednak o prostą kontynuację wcześniejszych tendencji.
Pojawia się raczej jakościowo nowe zjawisko, które zasadniczo przekształca współczesny
świat i „przenosi nas do nowego i niepokojącego wszechświata doznań" (s. 53).
tłE : . Nowoczes11ość i co dalej? 91

aJ- Giddens omawia cztery cechy „póinej nowoczesności"; zaufanie, ryzyko, nieprzejrzy-
~k- ;;iość i globaJizację. Zasadnicze znaczenie zaufania jest spowodowane wszechobecnością w ży­
ciu człowieka nowoczesnego „abstrakcyjnych systemów", których zasady działania nie są
.:ałkowicie przejrzyste dla zwykłych ludzi, a które z kolei są w codziennym życiu niezbędne.
~ję Transport, telekomunikacja, rynki finansowe, elektrownie atomowe, siły zbrojne, korporacje
ie- uansnarodowe, organizacje międzynarodowe i mass media stanowią przykłady tych skompli-
>ię kowanych, ogromnych, bezosobowych form organizacyjnych, które silnie oddziałują na rze-
de czywistość społeczną. Ludzie muszą się nauczyć z nich korzystać i na nich polegać. „Wraz
z rozwojem abstrakcyjnych systemów zaufanie do bezosobowych zasad, podobnie jak do ano-
1a- nimowych innych, staje się niezbędne dla funkcjonowania w społeczeństwie" (s. 120).
10- Druga główna cecha późn~j nowoczesności to pojawienie się jakościowo nowego zja-
ly- 11.·iska ryzyka. Ryzyko oznacza niepewność co do skutków podejmowanych działań lub
:Y- niemożliwe do okre-ślenia prawdopodobieństwo negatywnych skutków niezależnych od woli
zy .iednostki. W tym sensie jest to jedna z nieusuwalnych cech kondycji ludzkiej, jednak w wa-
•re runkach wysokiej nowoczesności przybiera ona na sile i staje się wszechobecna. Wynika
::Io z tego „nieuchronność życia z zagrożeniami, które pozostają poza kontrolą nie tylko jedno-
1ia stek, ale również dużych organizacji, włączając w to państwo, o wysokim stopniu nasilenia
o- oraz niosących zagrożenie dla życia milionów istnień ludzkich, a potencjalnie dla całej
ną ludzkości" (s. 131).
Mówiąc konkretniej, „profil ryzyka" późnej nowoczesności wyróżnia się zarówno w sen-
*
e-
sie obiektywnym, jak i subiektywnym; mamy do czynienia zarówno z większą rzeczywistą
obecnością ryzyka, jak i z jego silniejszą niż kiedykolwiek wczeŚlliej percepcją. W wymia-
o- rze obiektywnym obserwujemy:
a- l. uniwersalizację ryzyka: możliwość katastrof zagrażających każdemu, bez względu na
o- klasę, przynależność etniczną, stanowisko (na przyklad wojna nuklearna, zatrucie śro­
'1e dowiska);
7; ' globalizację ryzyka: ekspansja ryzyka na duże segmen ty populacji ludzkiej, dotykająca
lk wielkie masy ludzi (na przykład rynki finansowe, które w skali całego świata reagują na
a- wstrząsy polityczne, konflikty militarne, wzrost cen ropy naftowej, przejęcia spółek etc.);
et 3. instytucjonalizację ryzyka: pojawienie się organizacji, w których ryzyko jest wpisane
w funkcjonowanie (na przykład rynki finansowe i giełdy papierów wartościowych, ha-
D- zard, sport ekstremalny, ubezpieczenia);
ie -t zwrotny charakter ryzyk a: pojawienie się lub intensyfikacja ryzyka jako niepl anowane-
ej go efektu ubocznego lub efektu bumerangowego ludzkich działań (na przykład zagroże­
l- nia ekologiczne wynikające z uprzemysłowienia, zbrodnie i wykroczenia jako rezultat
t- błędnej socjalizacji, nowe tzw. „choroby cywilizacyjne'', których przyczyną są wzory
~- pracy i styl życia charakterystyczny dla nowoczesności).

l- W wymiarze subiektywnym istnieją dodatkowe elementy, czyniące doświadczenie ry-

i- zyka wyraźn iejszym:
~j I. silniej sza wrażliwość na zagrożenia i niebezpieczeństwa wynikająca ze zmniejszenia się
1e roli mechanizmów obronnych i racjonalizacji o charakterze magicznym i religijnym,
i. 2. powszechniejsza świadomość zagrozeń za sprawą rosnącego poziomu wykształcenia,
y 3. coraz późniejsze uświadamianie sobie niedoskonałości wiedzy ekspenów i powtarzają­
cych się błędów w funkcjonowaniu „abstrakcyjnych systemów".
 Wszystko to przyczynia się do powstania czwartej centralnej cechy: „nieprzejrzysto· 6. GLO
ści". czyli niepewnego, płynnego charakteru życia społecznego w warunkach późnej no-
woczesności. Istnieje kilka źródeł tej niepewności : Od izołac.
l. Błędy konstrukcyjne, które występują szczególnie w dużych, skomplikowanych sys-
Jedną zes;
temach abstrakcyjnych.
2. Błędy operatorów, które są nie do uniknięcia z powOdu udziału czynnika ludzkiego ją zdefinic
w funkcjonowaniu i kontrolowaniu abstrakcyjnych systemów. 1992: 396
3. Nieuchronność nieplanowanych i niedostrzeganych (ukrytych) efektów. Jak 10 ujmu- istnienia: :
je Giddens: „Nieważne, jak dobrze system jest zaprojektowany, i nieważne, jak efektywni globalnegc
są jego operatorzy- konsekwencje wprowadzenia go w życie i funkcjonowania, w kontekś­ lX). Ludzi
cie funkcjonowania innych systemów i generalnie ludzkiej aktywności, nie dają się całko­ ideologicz1
wicie przewidzieć" (1990: 153). .:ałość spoi

4. Refleksyjność wiedzy społecznej, która wyjaśniając społeczeństwo i czyniąc je na o globalnej

pozór bardziej przewidywalnym, może w nieprzewidywalny sposób wpływać na bieg pro- poza trady
cesów społecznych. ,,Nowa wiedza (pojęcia, teorie, wyniki badań) nie czynią po prostu .ieszcze w c
świata społecznego bardziej przejrzystym, ale zmieniają jego naturę, zwracają go w nowym ..do naszyc
kierunku" (s. 152-153). n e ontolo;
5. Ogromne zróżnicowanie władzy, wartości i interesów pomiędzy jednostkami i gmpa- Konieczne
mi społecznymi, prowadzące do skrajnego relatywizmu i likwidujące proste, uznawane szych dysc
powszechnie drogowskazy służące do definiowania i oceny sytuacji społecznych. lub kultura
Piątą cechą późnej nowoczesności jest postępująca globalizacja (szczegółowo omówio- t0ejologia.
Łatwiej
na w rozdziale 6), to jest rozciąganie się sieci relacji społecznych, ekonomicznych, poli-
tycznych i kulturowych na całą ziemię. Skutkiem jest między innymi zmniejszenie roli mowe przy]
cławniejnie
państwa narodowego, które staje się, jak to ujmuje Daniel Bell, „za małe na duże problemy
1ów społec
i za duże na małe problemy" (w: Giddens. 1990: 65). Na nowo pojawiają się więzi społecz­
ne o bardziej pierwotnym charakterze i poczucie tożsamo~ci grupowej, przez długi czas plemion, k
stłumione przez państwo narodowe. „Wraz z rozciągnięciem się relacji społecznych obser-
<k>wym koi
~ele różne
wujemy, jako fragment tego samego procesu, wzrost nacisków na autonomię lokalną i re-
mieprzekłac
gionalną tożsamość kulturową" (s. 65).
Współc
Giddens kończy swój opis późnej nowoczesności omówieniem typowych postaw, jakie
przyjmują ludzie, aby dostosować się do wszechobecnej niepewności i ryzyka:
polityki wi
I. Pragmatyczna akceptacja (lub postawa: „dzień, jak co dzień") przejawiająca się w sku· iaa przykła
pianiu się na rozwiązywaniu codziennych zadań i wypieraniu niepokojów ze świadomości. aicje domi
2. Konsekwentny optymizm - wiara, że sprawy w jakiś sposób ułożą się lepiej, a zagro- p kontyne
międzynarc
żeń uda się uniknąć dzięki opatrzności , nauce, technice czy naturalnej dla człowieka ra-
cjonalności. jl&o główn:
3. Cyniczny pesymizm, ze skróceniem horyzontu czasowego i hedonistycznym nasta- ev.·ego, kie
wieniem na korzystanie z życia „tu i teraz", zanim nastąpi uderzenie zagrożenia. encjach po
4. Radykalne przeciwstawienie się dostrzeganym tródłom zagrożeń, realizowane głów­ Sprawiedlil
~ji,gdy
nie przez ruchy społeczne. Rozumie się samo przez się, że jedynie ta ostatnia forma adapta-
cyjna ma charakter konstruktywny i stwarza nadzieję na przezwyciężenie niektórych z gro:t- „ .ach poSI
nych aspektów nowoczesności. ,.-tamentai
.,..,_. na cal<
Idea „pótoej nowoczesności" wydaje się najbardziej owocnym instrumentem analitycz-
nej, obiektywnej oceny zagrożeń, jak również nadziei, jakimi obdarzyła nas równie przera- Przecho
_ cji pon
żająca, co fascynująca epoka, w jakiej przychodzi nam żyć.
E

6. GLOBALIZACJA SPOŁECZEŃSTWA LUDZKIEGO

)-

Od izolacji do globalizacji
s-
kdną ze szczególnie istotnych tendencji epoki nowoczesnej jest zwrot ku globalizacji. Można
;a zdefiniować jako „zbiór procesów, które czynią świat społeczny j ednym" (Robertson,
~o
:992: 396). Społeczeństwa stają się zależne od siebie we wszystkich aspektach swojego
u- ::smienia: polityce, eko nomii, kulturze, a zakres tej współzależności nabiera prawdziwie
ni P.,balnego charakteru. ,,żadne państwo nie jest samowystarczalną wyspą" (Chirot, 1977:
:ś­
:X •. Ludzkość nie jest już jedynie statystycznym agregatem, kategorią filozoficzną lub
:Ueologiczną; przeksztalcila się w rzeczywistą jednostkę socjologiczną, najobszerniejszą
o-
.::ałość społeczną, obejmującą wszystkich ludzi żyjących na ziemi. Można już dziś mówić

na : globalnej strukturze relacji politycznych, ekonomicznych i kulturowych, wykraczających

;.-ioza tradycyjne granice i łączących odrębne społeczeństwa w jeden system. A przecież
o-
tu
_ieszcze w całkiem nieodległej przeszłości wcale tak nie było. Jak to ujmuje Peter Worsley:
m ..Jo naszych dni społeczeństwo ludzkie realnie nie istniało" (1984: 1). Zmiana o charakte-
:ze ontologicznym znalazła odzwierciedlenie w epistemologicznym statusie socjologii.
~onieczne stało się dziś „przemyślenie na nowo podstawowego założenia, istniejącego w na-
1a-
ne szych dyscyplinach od dawna, że podstawową jednostką analizy jest naród. społeczeństwo
:nb kultura" (Smełser, 1992: 369). Niektóny uczeni zgadzają się z Norbertem El iasem, że
.o- 11'.X:jologia jest możliwa tylko jako nauka o społeczeństwie światowym (Elias, I 986) .
,Ji- Łatwiej będzie dostrzec głębokość zmian, j eżeli porównamy dwa kontrastujące, biegu-

oli JOv.·e przypadki: jeden historyczny, drugi współczesny. Społeczeństwo ludzkie stanowiło
ny iav.niej niezwykle zróżnicowaną, różnorodną, heterogeniczną mozaikę pojedynczych obiek-
~· społecznych. Istniały różnorodne, odrębne jednostki polityczne, poczynając od hord,
:z-
~
;iicmion, królestw, imperiów, a na dominującym stosunkowo od niedawna państwie naro-
er- .a:>v.)'m kończąc. Istniały niezależne, samowystarczalne gospodarczo autarkie, istniało też
~le różnorodnych, lokalnych kultur zachowujących swoją tożsamość, często wzajemnie
re-
~rzekladalnych i nieporównywalnych.
Współczesne społeczeństwo ludzkie przedstawia zupełnie inny obraz. W dziedzinie
kie
~ryki widzimy jednostki ponadnarodowe różnej wielkości: bloki polityczne i militarne
•JM przykład NATO), strefy dominacji imperialnej (na przykład dawny blok radziecki), ko-
ku-
:i.
.D..i e dominujących potęg (na przykład „Grupa Ośmiu"), organizacje wspólnotowe o zasię­
;ro- !!l kontynentalnym lub regionalnym (na przykład Wspól nota Europejska), organizacje
~ynarodowe o zasięgu ogólnoświatowym (z ONZ i jej wyspecjalizowanymi agendami
ra-
'JfiT.o głównym przykładem). Obserwujemy także pierwsze zręby powstającego rządu świa­
Sta- - ·ego, kiedy pewne funkcje związane z władzą są realizowane przez podmioty o kompe-
a:acjach ponadnarodowych (na przykład Parlament Europejski, Międzynarodowy Trybunał
~wiedliwości lub Interpol), rośnie także homogenizacja polityczna. Wydaje się, że w sy-
5w-
~ii. gdy wprowadzanie demokracji w Ameryce Łacińskiej , Europie Południowej i pań­
pta-
:ot- ...-ach postkomunistycznych już się dokonało lub j eszcze ciągle trwa, system demokracji
. ~entarnej rzeczywiście stal się „politycznym uniwersalium", dominującą formą rzą­
/CZ- *'"' na całej ziemi (Fukuyama, 1989; 1996).
Przechodząc na obszar ekonomii, obserwujemy zwiększającą się rolę koordynacji i in-
era-
: ~cji ponadnarodowej (na przykład EFTA, UE, OPEC), porozumienia gospodarcze o za-
94 6.

sięgu regionalnym i ogólnoświatowym, globalny podział pracy i wzrastającą rolę wielona- m

rodowych i ponadnarodowych korporacji (niektóre osiągają dochód większy niż średniej si
wielkości państwa narodowe). Jedne z nich są zarządzane z centrali znajduj ącej się w określo­ 11
nym kraju (na przyk.ład Nissan łub Toyota); inne wyrainie tracą narodowe korzenie i działają le
na całym świecie za pomocą filii, franszyzy etc. (na przyk.ład Pepsi-Cola, McDonałd's, Gene-
ral Motors). Stały się one' nowymi, potężnymi aktorami na światowej scenie ekonomicznej. aJ.
Wraz z upadkiem gospodarek planowych, sterowanych, wydaje si ę, że wolny rynek stał się Li'
„ekonomicznym uniwersalium", powszechnym mechanizmem ekonomicznym obejmującym da
całą ziemię. Godna uwagi jest szybkość, z jaką rynki finansowe na całym świecie reagują na kc
wydarzenia w poszczególnych państwach, nawet tych odległych geograficznie. .::h
Wreszcie w obszarze kultury 9bserwujemy postępującą homogenizację. Środki maso- 1a1
wego przekazu, a w szczególności telewizja, przekształcają cały świat w „globalną wioskę" w•
(McLuhan, 2004), w której informacje i obrazy z najbardziej odl egłych zdarzeń odbiera się li)
w czasie rzeczywistym, w której wielomilionowe rzesze ludzi uczestniczą w tych samych wł
wydarzeniach kulturalnych (igrzyskach olimpijskich, koncertach rockowych, Dynastii), co m(
prowadzi do ujednolicenia ich gustów, poglądów i preferencji. Tendencja ta osiągnęła peł­ nic
nię z chwilą powstania globalnych s ieci informacyjnych (CNN) i gazet „International He- sol
rald Tribune". Zalew podobnymi produktami konsumpcyjnymi dociera do wszystkich po- Sla
pulacji (fenomen „coca-cołizacji"). Fizyczne przemieszczanie się ludzi - migracje, czaso- pn
we zatrudnienie za granicą, turystyka - powoduje bezpośredni, niezapośredniczony kontakt
z obcymi wzorami. Pojawia się globalny język, angielski przejmuje tę rolę w komunikacji mic
zawodowej w nauce, technice, biznesie, informatyce, transporcie i prywatnej komunikacji o s:
w podróży lub turystyce. Technika komputerowa wymusza jeszcze inną unifikację: soft- dól
ware' u - te same programy są używane na całym świecie, tworząc wspólny wzór organizo- rle
wania i przetwarzania danych i informacji. Wraz z erozją i znikaniem lokalnych, autochto- ta r
nicznych tradycji kulturowych wydaj e się, że masowa, konsumpcyjna kultura typu zachod- v•n1
niego staje się ,,kulturowym uniwersalium" na całym świecie. teo1
Wszys tkie te wielowymiarowe zmiany sk.łaniają współczesnych historyków do sfor- crur
mułowania koncepcji „historii globalnej" (Schafer, 1991 ). Twierdzą oni, że w ostatnich .:es
dekadach, czyli mniej więcej od połowy XX wieku, tendencja globalizacyjna w sposób DO I
fundamentalny zmieniła istotę procesu dziejowego. Cokolwiek dzieje się w jakimkolwiek ~ie:
miejscu na ziemi, ma globalne przyczyny i globalne skutki. Skala narodowa czy nawet pes:
regionalna nie jest już wystarczająca; narodowa czy regionałńa skała historyczna nie ma już oc;
sensu. Zamiast tego wszystkie wydarzenia historyczne muszą być badane w kontekście Jóv.
globalnym. Nacisk powinno się kłaść na te procesy, które przekraczają granice tradycyj- met
-
nych jednostek analizy (państw, regionów, rejonów) i obejmują całą ziemię. Mówiąc pro- prze:
sto, w zglobalizowanym świecie historia toczy się inaczej: ma nowe podmioty, nowe me- daj;
chanizmy i nowe kierunki. a historycy nie mogą tego wszystkiego ignorować. ii.::ki
Na długo przed powstaniem tej modnej dziś ońentacji teoretycznej stworzono wiele teore- pow
tycznych wyj aśnień dążących do zrozumienia różnych aspektów tendencji globalizacyjnych. oycl
z mc
;pos
Klasyczne ujęcia globalizacji
plan
Istnieją trzy teoretyczne wyjaśnienia globalizacji, które możemy już traktować jako kla-
syczne: teoria imperializmu, teoria zależności i teońa systemu światowego. Wszystkie trzy
 ,'
·' 95

mają wspólny przedmiot zainteresowania i niosą podobne przesłanie ideologiczne. Zajmują

się głównie sferą ekonomiczną i są nastawione na wyjaśnienie mechanizmów eksploatacji
i niesprawiedliwości. Mają więc wyrafoe kor.zenie marksistowskie i przybierają orientację
.
lewicową.
("' (, -
~· , ( 0 f O ,„
? ? " P : .1 0 .
Teorię imperializmu w rudymentarnej postaci można odnaleźć już u A. Hobsona ( 1902),
ale zostala rozwinięta przez Włodzimierza Lenina (1949) i Mikola.ia Bucharina ( l929).
Uważają oni imperializm za najwyższą fazę ewolucji kapitalizmu, kiedy nadprodukcja i spa-
dająca stopa zysku wymagają podjęcia działań obronnych. Ekspansja imperialna (podbój ,
kolonizacja, kontrola ekonomiczna nad innym.i krajami) jest strategią obronną kapitalizmu,
chroniącą go przez upadkiem. Służy trzem zasadniczym celom ekonomicznym: zyskaniu
caniej siły roboczej, zdobyciu tanich s urowców i otwarciu nowych rynków zbytu dla nad-
wyżek własnych produktów. W rezultacie dominacji ekonomicznej świat dzieli się asyme-
trycznie: wizja walki klasowej, w której nmiejszość posiadaczy wyzyskuje nieposiadającą
własności większość zostaje przeniesiona na scenę globalną, na której ograniczona liczba
) metropolii kapitalistycznych wyzyskuje przeważającą większość slabiej rozwiniętych lub
nierozwiniętych społeczeństw. W wyniku tego nierównego, jednostronnego przepływu za-
sobów i zysków powiększa się przepaść między państwami bogatymi i biednymi. Bogaci
stają się jeszcze bogatsi, a biedni jeszcze biedniejsi. Tylko światowa rewolucja wzniecona
,_ przez wyzyskiwanych może przerwać ten zaklęty krąg (Lenin, 1949).
:t Podobną wizję stworzyli w połowie XX wieku teoretycy skupiający się na relacjach
ii między tak zwanym Pierwszym i Trzecim Światem w okresie postkolonialnym. Mowa tu
ii o sytuacji, gdy zniesiona została bezpośrednia podległość polityczna wobec obcych rzą­
,_ dów, pozostało jednak podporządkowanie ekonomiczne. „Teoria zależności" ma swoje ko-
,_ rzenie w Ameryce Łacińskiej , odzwierciedlając głównie jej trudne położenie. Została opar-
I- \a na założeniu, ie i.acofanie Ameryki Łacińskiej nie wynika wyłącznie z czynników we -
l- wnętrznych, ale w znacznym stopniu z ograniczeń pochodzących z zewnątrz. Prekursor tej
teorii, Paul Prebisch, głosi! zasadniczy podział ekonomii św iatowej na dominujące „cen-
r- trum", składające się z wysoko rozwiniętych potęg przemysłowych, i „peryferie", skladają­
h ~e się w większości z państw rolniczych ( 1950). Wychodząc od tego rozróżnienia, stworzo-
b ao bardz.iej zaawansowaną teorię zależności, która przybierała dwie zupełnie różne posta-
:k .:ie: pesymistyczną i nieco bardi.iej optymistycwą. Andre Gunder Frank (1969) przedstawi\
!! pesymistyczną wizję trwałego i nieodwracalnego zacofan ia Ameryki Łacińskiej, intensyfi-
IŻ kacji~ a przynajmniej petryfikacji, jej eksploatacji i zacofania. Ma się tak stać z kilkll powo-
ie jów. Po pierwsze, istnieje całkowicie asymetryczna relacja pomiędzy kapitalistycznymi
j- metropoliami (w szczególności USA i międzynarodowymi korporacjami zdominowanymi
)- 1Jiiez USA) a zależnymi od nich „satelitami". Eksploatuje się lokalne zasoby, a większość
!- jocj~tk9\~ycb produktów jest przechwytywana przez obcy kapital, płynąc od państw sate-
ickich do metropolii. Po drugie, ten rodzaj trwałego ukladll ekonomicznego prowadzi do
e- powstania własnych interesów elit (biznesowych, kierowniczych , zawodowych, politycz-
h. nych) państwa zależnego. Starają się je one zagwarantować sobie. inwestując i korzystając
z możliwo'ści dostępnych w dominujących metropoliach poza ich własnym krajem. W ten
;posób lokalne elity zostają dokooptowane do obcego kap italu i są gotowe realizować jego
:ilany i projekty. Mimo iż pozostają w kraju, ich aspiracje, poczucie lojalności i tożsamość
a- ;.ąjuż daleko poza nim. Stają się ochoczymi, a czasem mimowolnymi, gwarantami zależne­
go statusu własnego kraju.
 96 __ Część I. POJĘC!.11 ~ATEGO~IE
---------- -- --- - -··
W rezultacie tworzy się ,Jańcuch zależności". Wplątane w mechanizm zewnętrznej
eksp loatacji i dopuszczone do części zysków, lokalne eUty nie są zainteresowane uzyska-
niem suwerenności ekonomicznej. Jedyna siła społeczna, która potencjalnie mogłaby prze-
rwać ten łańcuch, składa się z mas pracowniczych, które nie uczestniczą w zyskach, ale
ponoszą ciężar eksploatacji. Ich relatywna siła w porównaniu z połączonymi silami obcych
metropolii i ich miejscowych, lojalnych sług jest zazwyczaj mizerna i nie daje nadziei na
zmianę, z wyjątkiem może jakiegoś rozpaczliwego, „oddolnego" powstania ludowego.
Nieco bardziej optymistyczny scenariusz kreślą Henrique Cardoso i Eduardo Faletto
w swojej teorii „zależnego rozwoju" (1969). Jak twierdzą. głównym problemem jest brak
niezależnej technologii i rozwiniętego sektora dóbr kapitalowych. „Uzależniony kapitalizm
jest sparaliżowany. (...)Akumulacja, ekspansja i samorealizacja lokalnego kapitalu wyma-
ga i zależy od dynamicznego uzupełniania na zewnątrz. Musi on włączyć się do obiegu
międzynarodowego kapitalizmu" (Cardoso, 1973: 163).
Pojawia się jednak promyk nadziei: sytuacja zależności powoduje powstanie.. pew-
nych niezamierzonych efektów ubocznych lub efektów bumerangowych stopniowo pod-
kopujących jej żywotność. Napływ obcych inwestycji tworzy na morzu zacofania i trady-
cjonalizmu wyspy wysoko rozwiniętych, nowoczesnych przedsiębiorstw. Służą one za
wzór: edukują wykwalifikowaną silę robotniczą, szkolą lokalne elity menedżerskie, otwie-
rają szanse dla kooperujących filii , stwarzają bodt ce do naśladowania ich sukcesu ekono-
micznego. Rodzi się i rozprzestrzenia motywacja do własnej przedsiębiorczości, powoli
kształtuje się lokalna klasa średnia, rozpoczyna się wczesny etap akumulacji rodzimego
kapitału. Na pewnym etapie te narastające, ilościowe zmiany mogą doprowadzić do jako-
ściowego skoku, startu (take-ofj) do lokalnego wzrostu i rozwoju ekonomicznego, stop- t
niowo osłabiając zależność. Globalne powiązania ekonomiczne j awią się tu raczej jako <l
środek do ostatecznej emancypacji niż jako instrument dalszego podporządkowania. „Kraje E
niedawno uprzemysłowione" (N/Cs - newly industrialized countries, na przykład Brazy- D
lia czy Meksyk), a także tak zwane „Azjatyckie Tygrysy" (Tajwan, Korea Południowa, a
Singapur, Hongkong), z podobnymi procesami rozgrywającymi się od niedawna w by-
łych państwach komunistycznych, zdają się wskazywać, że taki scenariusz jest co naj-
/ mniej możliwy.
Najbardziej rozbudowany projekt teoretyczny zajmujący się problemem ogólnoświato-
\~\ . wych zależności ekonomicznych został zapoczątkowany w latach siedemdziesiątych przez
Immanuela Wałlersteina pod nazwA \,,,teorii ~YS~!UU światow'ego"Tt"97"4~
/ róiiifa ~l6woe-śf~_!l~~il!.rWsŹe to stadrii"in;;minlff_f~~mów", stos11ajc~o ma-
łych, saP.owystarczalnych ekonomicznie je_<!p~~tek, cechujących się-pełnym wewnęffznym _
pooż1alem pracy i jednolitą kulturą. Dominują one w <!ipOłeczeństwach lowieckO-zb1etifC-
kich i trwają do czasów społeczeństw ogrodniczych i rolniczych. · - ·
b ~ Po nich nadszedł c~ „img~;iólV..świato.w.)!ch": dużych, znacznie bardzi~J_ r2_Z_lęglych
jednostek zawierających znaczną liczbę wcześniejszych „minisystemów". Opierają si~ na
g~odarc~ rolniczej, a metodą k()ordynacji ekonomicznej jest Sitfia władz.~~!3\f!:l.!ł
i polityczna; rygorystyczna administracja, bezwzględny system podatkowy i ó6owiązkowy
pobór do wojska. Są także nieustannie zaangażowane w prowadzenie wojen i podb~j impe-
rialny (przyklady obejmują starożytne Chiny, Egipt i Rzym). Ich żywotność podkopuje wz-
rost aparatu biurokratycznego i skomplikowanie zadań admioistracyjnych z wiązanych
z. ogromnym terytorium.
E 6. Globalizacja seołecze1istwa ludzkiego ) . __ - · -- - ·---- _ __ . •. - ~Z
c
:j Epoka „ekonomii światowej" lub „systemu światowego" ~zyna.Jię_gdzieś na począt-
l· k:u_X~ W tym czasie rQdz.isię kapitalizm, który w przyszłości ma się stać dominu-
Jącym systemem ekonomicznym. Państwo jako regulująca, koordynująca agenda us..ię~e
e .!}liejsca ryakowi. Jedyną funkcją państwa pozostaje nadzór nad regułami aktywności go:
h spodarczej, wolną przedsiębiorczością i handlem.
a System kapitalistyczny ma niezwykłą moc ekspansji. Jego samonapędzająca się dyna-
mika i zdolność do dostarczania wielości dóbr czyni go wielce atrakcyjnym dla sporych
o segmentów ludności . Dysponuje także władzą polityczną i silą militarną, co pozwala mu na
tk rozszerzanie swojego panowania. Coraz nowocześniejs.:e śrililkL~PQrtU , techąiki woj- . [)
n s~ komnnj~jiJ?.t?:Y.~ieszająjego roz_wÓj_!).~.i:ałyJll.ś.wiecię..c. W rezultacie poj~wiają f
ł- się nierówności i_mQ.1.e.~~!)~!w.o. globalne ulega.hierarchizacji. Różnicuje się ono na-trzy '
:u "j)Qziorny: <;en tra, per.yfeńę_ i pośredl}iJyp_sen.1i:Q!;ryf~!ji (jest to mniej więcej tożsame z in-
nym, bardziej popu larnym podzialern na Pierwszy i Trzeci Świat ze znajdującym się mię-
{- dzy nimi ,,Drugim Światem").
i- Wychodząc ze swojej kolebki w wiodących społeczeństwach Europy Zachodniej , ka-
f· pitalizm sięga ku semi-peryfeńorn i peryfeńom. Biedne społeczeństwa peryferyczne „zo-
stały silą włączone do dominującego systemu światowego kierowanego przez społeczeń­
srwa znajdujące się w centrum, pozostały jednak na jego obrzeżach, przynajmniej pod wzglę­
dem surowej władzy, a także pod względem korzyści rozdzielanych przez światową
gospodarkę" (Chirot, 1977: 9). „Arena zewnętrzna" krajów, które nie wchodzą w orbitę
..światowej gospodarki kapitalistycznej", kurczy się. Przechodzenie do kapitalistycznej go-
J- spodarki rynkowej, jak.ie obserwujemy po upadku nakazowo-rozdzielczych gospodarek
p- byłych państw komunistycznych, zapełnia olbrzymią lukę rozwoju niekapi talistycznego i wy-
~o daje się stanowić najnowsze potwierdzenie tej obserwacji. Tak więc w~ wie_~u ~ały świat
je RQQ,lega StQI?_!YO\.\l_~~-~~ą~E.lniu do jednego systemu wzajemnych zal_eżnoś.cLekon9_micz­
y- nych, chociaż w związku z utrzymywaniem się nierównego tempa rozwoju s~stem ten jest
a, gorze[
~rue.tcyczny__i~y_SJ>.fę_!lię~g~!it!!_t:nY, skJad_ll__SJ_ę z części _wysoko rozwiniętych: raz~
y- ~nię.tY.Chi~łabo rozwj11iętych. Teońa Immanuela Wallersteina pozostaje najbardziej rady-
1j- kalną wersją idei globalizacji ekonomicznej .
Wizja Wallersteina stanowiła oczywiście ważny wkład do teorii zmiany. „Sporym
o- osiągnięciem teorii systemu światowego i jej badaczy było bezsprz.ecmie uwypuklenie idei,
że świat ma naturę systemową i że wiele z tego, co tradycyjnie w naukach społecznych
y- analizowano na poziomie społeczeństw lub, szerzej, cywilizacji, można i powinno zostać
a- zrelatywizowane i omawiane z globalno-systemowego punktu widzenia" (Robertson, 1992:
m .WO). Głównymi wadami tej teorii bylo jej silne nastawienie na ekonomię i mechaniczna
ekstrapolacja idei nierówno&ci klasowych na poziom międzynarodowy - w obu wypadkach
niewątpliwie ma to swoje korzenie w marksizmie. Teońa systemu światowego szybko oka-
eh zala się zatem niewystarczająca dla zrozumienia zlożonMci społeczeństwa globalnego.
na Konieczne było wprowadzenie innego ważnego wymiaru - kultury globalnej.
n.11
vy
~ajnowszy przedmiot zaintereso wania: globalizacja kultury
1e-
1z- Początki zainteresowania globalizacją kultury znajduj emy w pracach antropologów spo-
eh łecznych, na przykJad B. Malinowskiego (1884-1942) i A.R. Radcliffe-Browna ( 1881-
1955), którzy prowadząc badania terenowe, spotkali się ze zjawiskami kontaktu kulturowe-
98
go. zderzenia kultur i kontlik.tu kulturowego. Były one szczególnie istotne w społeczeń­
stwach kolonialnych, gdzie cywilizacja zachodnia przenikała do kultur lokalnych. Jak za-
uważa Daniel Chirot, nawet na początku XX wieku „pozostało aa świecie bardw niewieJe
społeczności »tradycyjnych«. Praktycznie wszystkie ludy, z wyjątkiem nielicznych izolo-
wanych grup w najodleglejszej Amazonii, pewnych obszarach Afryki i w niedostępnych
częściach Azji, doświadczyły już dlugotrwalego i niezm.iernie destabilizującego kontaktu
z wysoce zmodernizowanym, zindustrializowanym i politycznie dominującym świateni Za-
chodu" (1977: 7). Lokalne s posoby życia, nonny i wartości, zwyczaje i obyczaje, wierzenia
religijne, wzory życia rodzinnego, style produkcji i konsumpcji zdawały się słabnąć pod
naciskiem nowoczesnych instytucji zachodnich.
Taka sytuacja zrodziła dwie przeciwstawne reakcje ideologiczne. Niektórzy antropolo-
gowie, opowiadający się za „relatywizmem kulturowym", mówili o ,,kulturowym imperia-
lizmie" prowadzącym do katastrofalnych konsekwencji: wyniszczenia lokalnych kultur,
utraty autonomii kulturowej społeczeństw zależnych, ogólnego zubożenia kulturowego. Inni,
opowiadający s ię bardziej po stronie sil kolonialnych, głosili „etnocentryzm", sławiąc mi-
sję cywilizacyjną Zachodu walczącego z barbarzyństwem i Pogaństwem, wypleniającego
dzikie zwyczaje i rozbijającego prym.itywne instytucje.
Identyczne reakcje we wsp6/czesnym spoleczeństwie wywoluje. postępująca westerni-
zacja (lub nawet amerykanizacja) kultury. Zarówno w myśleniu laików, j ak i w artykułowa­
nych ideologiach możemy odnaleźć element narzekania, iż „impanująca tóżnorodno~ć sys-
temów kulturowych na świecie znmiejsza się za sprawą bezprecedensowego w historii pro-
cesu »kulturowej synchronizacji«" (Hamelink, 1983: 3). Uważa się, że komercjalizacja,
uniformizacj a i umasowienie kultury sprowadzają jakość jej produktów do najniuzego
wspólnego m.ianownika, czego rezultatem jest „a0tykultura" i „nowe batbarzyństwo". Ist-
nieje jednak również orientacja przeciwna. W ścisłym związku z wizją modernizacji i aspira-
cjami do doścignięcia społeczeństw najbardziej rozwiniętych istnieje gotowość do przyję­
cia zachodnich wzorów jako środków lub wymogów ogólnie rozum.ianej emancypacji spo-
lecznej lub przynajmniej symboli cywilizacyjnego awansu. Byla to od zawsze postawa
charakterystyczna dla wykształconych elit politycznych i ekonomicznych państw kolonial-
nych. W ostatnich latach podobna perspektywa zyskala popularność w krajach postkomuni-
stycznych. Chęć „dołączenia do Europy" i „ucieczki od Azji" (od zacofania, autokracji,
radzieckiej dominacji imperialnej) rodzi niezwykle prozachodnie nastawienie kulturowe ·
(bezkrytyczna „fetyszyzacja" Zachodu).
W ostatnim okresie uniformizacja i homogenizacja kultury na skalę globalną dokonuje
się głównie; z.a pośrednictwem mass mediów, z najsilniej oddziałującą te lewizją na czele.
„Imperializm mediów" w coraz większym stopni u przekształca świat w „globalną wioskę",
w której zakres doznań i produktów kulturowych jest wszędzie wJaściwie taki sam. Podob-
ny efekt powoduje zjawisko podróżowania i turystyki na niespotykaną dotąd skalę, za spra-
wą którego rozprzestrzenieniu ulegają wzory tych społeczeństw, z których pochodzi więk­
szość turystów, czyli ponownie rozwiniętych, przemysłowych spoleczeństw Zachodu.
Te ważne procesy wywołują refleksję teoretyczną. Jednym z niedawnych przykładów jest
rozwij ająca się teoria „globalnej ekumeny" przedstawiona przez Ulfa Hannerza (1987; l989a;
l 989b). Definiuje on pojęcie ekumeny jako obszar ciągłych interakcji, wzajemnego przenika-
nia się i wymiany treści w obszarze kultury. Stopniowy rozwój ekumeny osiąga w naszych
czasach prnwdziwie globalny zasięg. Tradycje kulturowe powstają w zamkniętych wsP.6lno-
 ~G/obalizacjq_ społeczeństwa /11dzkiego 99

tach; są zlokalizowane w konkretnej przestrzeni i miejscu oraz wytwarzane, manifestowane

i reprodukowane w bezpośrednich, równoczesnych' interakcjach „twarzą w twarz''. Wspól-
czesne kultury wykraczają natomiast poza konkretne ramy przestrzenne i czasowe; dzięki
nowoczesnym technikom komunikacji i transportu ,,rozwiązują więzy przestrzeni i czasu".
Przepływy kulturowe w obrębie globalnej ekumeny nie mają charakteru ani symetryczne-
go, ani wzajemnego. Większość z nich jest jednokierunkowa, z wyraźnym rozróżnieniem' na
cencrum, skąd wywodzi się przekaz kulturowy, i peryferie, gdzie jest on jedynie przyjmowa-
ny. Przekaz kulturowy z peryferii do centrum jest silnie ograniczony. Niedawnymi, lecz rzad -
kimi przykładami mogą być: muzyka reggae, powieści latynoamerykańskie i afrykański rock.
Hannerz twierdzi, że taka asymetryczna stru.ktura z wyróżnionym centrum i peryferiami
nie jest systemem jednolitym, obejmującym wsz.ystkie wymiary kultury i regiony geogra-
ficzne świata. Jest to pluralistyczny konglomerat, w którym istnieją różnorodne wyspe-
cjalizowane centra, zależne od rodzaju propagowanych treści kulturowych, oraz różne cen-
tra regionalne, zachowujące całkowitą dominację kulturową tylko na określonych obsza-
rach geograficznych. Same centra podlegają ponadto przemianom historycznym: zn1ieniają
się w czasie (por. Tiryak.ian, 1985a). Przykładami wyspecjalizowanych centrów mogą być:
USA w dziedzinie nauki, techniki i kultury popularnej, Francja w dziedzinie wyrnfinowanej
kuchni i mody, Japonia w obszarze kultury organizacyjnej. Przykładami centrów regional-
nych są: Meksyk w Ameryce Łacińskiej, Egipt w świecie arabskim. Watykan dla krajów
katolickich, święte miasta Kum i Mekka dla społeczności islamskiej.
Patrząc w przyszłość, Hannerz kresu cztery możliwe scenariusze losów uniformizacji
kulturowej. Pierwszy, „scenariusz globalnej homogenizacji", przewiduje całkowitą domi-
nację kultury zachodniej, gdzie cały świat staje się mniej lub bardziej udaną repliką zachod-
niego stylu iycia, wzorów konsumpcyjnych, wartości i norm, idei i przekonań. Te same
towary w sklepach, te same sztuki w teatrach, te same samochody na ulicach, to samo menu
w restauracjach, te same filmy w kinach, te same bestsellery w księgarniach, te same wia-
domości w gazetach, te same telenowele w telewizji, te same przeboje na dyskotekach - jest
10 skrajny, przerysowany obraz zjawisk, które dokonują się już w niektórych częściach
świata. Każda lokalna specyfika znika pod przygniatającą presją homogenizującego walca
cywilizacji Zachodu.
Szczególna wersja tego procesu jest określana mianem „scenariusza nasycenia kultu-
rowego". Podkreśla się w nim wymiar czasowy: peryferie powoli, stopniowo absorbują
wzory kulturowe centrum, nasycają się nimi, a mi dluższą·metę, kilka pokoleń później ,
lokalne idee, formy kulturowe i wrażliwość zostają wyeliminowane. Jest to homogenizacja
z dodanym wymiarem historycznym. ·
Trzeci scenariusz „deformacji kulturowej" wskazuje na degradację i zniekształcenie za-
chodniej kultury w toku jej adopcji. Zderzenie z peryferiami zniekształca i zafałszowuje
wyższe wartości. Pierwszy mechanizm odfiltrowuje bardziej wyrafinowane, „intelektual-
ne" idee, przepuszczając tylko „mało wyszukane" wytwory kulturowe pośledniejszego sor-
tu. Pomografia raczej niż krytyka literacka, thrillery szpiegowskie a nie laureaci Nagrody
'I ~obła, Dynastia a nie Szekspir, rap a nie Beethoven. Są ku temu dwa powody: brak przygo-
1; towania kulturowego i bardziej wyrafinowanych gustów po stronie przyjmującej; po dru-
giej stronie - skłonność do „dumpingu kulturowego", to jest wysyłania nadwyżki najgor-
h szych produktów na rynki peryferyczne. Drugi rnecbanizm to znieksztalcenie i zafalszowa-
1- nie przyjmowanych wartości w celu ich dostosowania do lokalnie tradycyjnych sposobów
100 __ ____f,zęść I. POJĘCIA I KATEGORIE

życia. Na przyklad w tradycyjnie autokratycznym kraju wartości demokratyczne przekształ­

ciłyby się łatwo w despotyzm, równość w nepotyzm, wolność słowa w nieprzyjenme pu-
bliczne klótn.ie, wolność zrzeszania się w pojawienie się niezliczonych walczących ze sobą
koteńi i klik.
Czwarty scenańusz, wyraźnie najbliższy osobistym przekonaniom Hannerza, to „do-
jrzewająca amalgamacja kulturowa". Zakłada on bardziej równorzędny dialog i wym.ianę,
a nie tylko jednostronny, ślepy odbiór. Dochodzi do częściowego, selektywnego przekształce­
nia ku ltury metropolii przez peryfeńe, wzbogacenia j ej o lokalne wartości, nadania lokalnej
interpretacji przyjmowanym ideom itd. W efekcie powstaje unikalna fuzja lub połączenie
lokalnych i importowanych elementów. Globalna kultura odgrywa rolę stymulującą i mobi-
lizującą w rozwijaniu lokalnych wartości kulturowych. W toku tego procesu dostosowuje
się ona do lokalnych warunków. Zróżnicowanie kultur utrzymuje się, jednak wszystkie one
wychodzą z tego procesu odnowione i zmodernizowane przez wpływ centrum. Ważnym.i
podm.iotami pośredniczącymi w tym procesie są lokalni twórcy kultury, którzy selekcjonują
i przekształcają importowane produkty zgodnie ze swoją własną kompetencją i wrażliwo­
ścią kulturową oraz dostrzeganymi przez siebie potrzebami lokalnego rynku. Równie waż­
ną rolę odgrywają zwyczajni ludzie, reprezentujący głębokie struktury lokalnego dziedzic-
twa kulturowego, osadzone w świecie ich codziennego życia. Dołączają oni własne treści
do ponadnarodowego strumienia kulturowego, znacząco go p rzy tym modyfikując. Jednym
z mechanizmów, dzięki którym ten proces może się dokonywać, jest rozkJad napływają­
cych produktów kulturowych na treść i formę. Odłączenie formy, stylu, techniki, przekaź­
nika, lub - ujmując rzecz metaforycznie - ,języka kulturowego" od konkretnej s ubstancji
znaczeniowej, fabu ły, opowieści ; innymi słowy, rozdzielen ie tego, co język mówi, i tego,
o czym mówi - to wszystko pozwala na zwiększenie kreatywności , wypełnianie global-
nych form lokalnymi treściam.i . Lokalne wartości kulturowe mogą rozwinąć się i wzboga-
•
p
cać w tych nowych ramach. D
Ostatecznym rezultatem jest zjawisko, które Hannerz nazywa ,,kreolizacją" (hybrydy-
zacją) kultury. Na całym świecie kultury okazują się m.ieć zróżnicowane pochodzenie, two-
s:
c
rzą złożone kombinacje, tracą czystość i homogeniczność. Wynika to z zachodzących, hi-
storycznie nawarstwiających się wzajemnych oddziaływań m.iędzy centrum i peryfeńami.
wielokierunkowego przepływu pomiędzy tym, co ponadnarodowe, i tym, co lokalne. Jak to
ujmuje autor, zamiast włączania wszystkich kultur w jedną globalną kulturę, „toczy się
między nim.i rozmowa".
Silnego wsparcia scenariuszom „dojrzewającej amalgamacji kulturowej" i „hybrydyza-
cji" dostarcza Shmuel Eisenstadt. Podsumowując swoje rozległe badania nad starożytnymi
i współczesnym.i cywilizacjami, kreśli obraz podobny do Hannerza. „Kiedy historyczne
cywilizacje rozwijają się, muszą sobie poradzić z symbolicznymi i instytucjonalnymi zało-
7-eniam.i społeczeństw, które są do nich przyłączane. To wyzwanie zmusza te społeczeństwa
do reakcji, co w efekcie otwiera pole nowych opcji i możliwości. [Społeczeństwa nowo-
czesne] mają wiele wspólnych cech, ale także przejawiają między sobą wiele różnic. Te
różnice wykrystalizowały się w procesie selektywnej inkorporacji - a więc także transfor-
macji - głównych założeń symbolicznych i formacji instytucjonalnych oryginalnej cywiti-
zacji zachodniej, jak również ich własnych cywilizacji" (Eisenstadt, l 992a: 423).
Reakcje społeczeństw peryferycznych na ekspansję zachodniego centrum zależą, we-
dług Eisenstadta, od kilku powiązanych ze sobą czynników. (1) „Moment wejścia" danego
 JOJ

społeczeństwa do globalnego porządku, który decyduje o tym, jakie aspekty wcześniejszej

kultury u legną osłabnięciu i jakie nowe opcje się pojawią (innymi słowy, skąd bierze się
wpływ centrum). (2) Styl organizacji technologicznej i ekonomicznej, istniejący wcześniej
w danym społeczeństwie (innymi słowy, jaki jest stan peryferium, kiedy musi się zmierzyć
z zewnętrznymi naciskami). (3) Podstawowe założenia ontologiczne dotyczące porządku
kosmicznego, społecznego i kulturowego w ich wzajemnych relacjach, podobnie jak skład
i pozycja elit, które artykułują i sankcjonują te wizje. (4) Tradycyjne sposoby reagowania
na zmianę, wypracowane w danym społeczeństwie w przeciągu doświadczenia historycz-
nego (na przykład reakcje adaptacyjne lub twórcze) (s. 427). Ogólnie rzecz biorąc, autor
uważa, że wynikająca z tego kombinacja różnorodności i unifonnizacji ma znaczący poten-
cjał dynamizujący: „Relacja między ścisłym przestrzeganiem zasad obowiązujących w da-
nej cywilizacji a umiejętnością odstępowania od nich wpływa w znacznym stopniu oa kie-
runek i transformatywne zdol ności cywilizacji, jej reakcje na zmianę i kierunki innowacyj-
ności" (s. 427).

Wizje zglobalizowanego świata i ideologie globalizmu

„Globalność jest problemem praktycznie nieuniknionym we współczesnym życiu" (Ro-
bertson, 1992: 409). Niesie ze sobą zarówno zagrożenia, jak i nadzieje. Skoro tak, ludzie
muszą podchodzić do niej świadomie. Procesy globalizacji obejmujące, jak się przekonali-
śmy, wszystkie aspekty współczesnego życia społecznego - ekonomię, politykę. kulturę -
znalazły odzwierciedlenie w świadomości społecznej. Znaczącej zmianie uległ sposób, w jaki
ludzie postrzegają świat, zarówno ten lokalny, jak i świat jako całość. Pojawi ły się nowe
wizje świata; niektóre powstają na poziomie myślenia potocznego, inne są artykułowane
przez określone ideologie globalizmu i antyglobalizmu. Wszystkie one nabierają przyczy-
nowego charakteru zwrotnego, stają się zmiennymi niezależnymi, współtworzącymi proce-
sy globalizacyjne. Pojawiając się jako reakcje na globalność, stają się czynnikami ją warun-
kującymi.
Roland Robertson zaproponował niedawno wnikliwą typologię „obrazów porządku świa­
ta" (1992: 4(}Lµł09). Wyróżnia cztery takie wizje. Pierwsza, „Globalny Gemeinschaft 1",
postrzega świat jako mozaikę zamkniętych, odgraniczonych od siebie wspólnot, bąd:t rów-
nych i unikalnych pod względem rozwiązań instytucjonalnych i kulturowych, bądi ułożo­
nych hierarchicznie z niektórymi wspólnotami przewodzącymi innym. Ta wizja jest rodza-
-
. jem negatywnej reakcji na globalizację i może skutkować ideologią „antyglobalizmu" .
W wersji egalitamej była reprezentowana przez klasyczną antropologię społeczną z jej twier-
dzeniem o relatywizmie kulturowym. Wersja hierarchiczna była obecna już w koncepcji
Chin jako Państwa Środka leżącego w centrum świata, jak również w niektórych doktry-
a nach islamu. Ostatnio została przywrócona do życia przez fundamentalistyczne ruchy, któ-
re „domagają się oddania im ich wspólnot społecznych w nienaruszonym stanie i pozosta-
wienia reszty świata w postaci szeregu zamkniętych wspólnot nie stanowiących zagrożenia
·- dla »najlepszej« wspólnoty" (s. 407).
I- Druga wizja, „Globalny Gemeinschaft II", podkreśla jedność gatunku ludzkiego i opo-
wiada się za powstaniem w pełni globalnego społeczeństwa lub „globalnej wioski" w do-
:- słownym sensie tego słowa, czemu ma towarzyszyć ogólnoludzki konsens w sprawie war-
o tości i idei. Jest to wizja raczej normatywna niż opisowa, obecna już w starożytnej idei
102

królestwa Bożego na ziemj, a niedawno pojawiająca się na nowo w licznych ruchach eku-
menicznych, przede wszystkim w Kościele katolickim otwarcie zwracającym się do całej
ludzkości z nowym zapalem „ewangelizacyjnym", ale także we wschodniej Azji, szczegól-
nie w japońskich ońentacjacb religijnych. Świeckie przyklady tej wizji można odnaleźć w
ś'wiatowym ruchu na rzecz pokoju lub ruchu ekologicznym. Inną ciekawą areną, gdzie z.da-
je się pojawiać p<:>dobny obraz, jest bezpieczeństwo międzynarodowe. Neil Smclser zauwa-
ża „ewolucję porozumjeń i symbolicznego wyznaczania na przy klad <ego, jakich granic
międzynarodowych nie wolno przekraczać bez groźby doprowadzenia do międzynarodo­
wej ?.agłady nuklearnej, albo jakie można podjąć działania, aby wycofać się z konfrontacji
bez utraty twarzy" (1992: 369- 394).
Trzeci obraz, „Globalny Geselfschafi I", postrzega świat jako mozaikę suwerennych
par\stw narodowych, wzajemnie otwartych i prowadzących intensywną wymianę ekono-
miczną, polityczną i kulturową. Wersja egalitarna postrzega partnerów jako politycznie rów-
nych. zaangażowanych we wzajemnie korzystną wspólpracę. Wersja hierarchiczna pod-
kreśla wagę wiodących, hegemonicznych społeczeństw (mocarstw), k16re gwaranrują sca-
bilność świata.
I wreszcie czwarty obraz. „Globalny Gese/lschafc Il", przewiduje un i fikację państw naro-
dowych pod egidą rządu światowego bądź w ramach państwa ponadnarodowego, bądź
w postaci ścisłej federacji. Wizja ta, propagowana już wcześ'niej przez 1iberałów oraz mar-
ksistów, znalazła się znów w centrum politycznej debaty, szczególn ie w związku z prze-
kształcaniem się Unii Europejskiej od formy integracji o charakterze ekonom icznym ku
formie o charakterze bardziej politycznym.
Spór i rywalizacja mjędzy tymi wizjami i ideologiami scanowi znaczącą część współ­
czesnej debaty intelektualnej.
RIE

ku-
ałej
:ól-
~ w
.da-
.va- Część H
inie
do-
TRZY WIELKIE WIZJE HISTORII
acji

ych
1no-
6w- 7. KLASYCZNY EWOLUCJONIZM
)Od-
sta- Pierwsza metafora: organizm i wzrost

aro- Socjologia narodziła się jako odpowiedź na palące zapotrzebowanie intelektualne i prak-
)ądź tyczne. Wyrażała dążenie do zrozumienia i kontrolowania ogromnych przemian społecz­
nar- nych zachodzących w Europie w następstwie wielkich rewolucji: powstania nowoczesne-
'rze- go, przemysłowego, miejskiego, kapitalistycznego spolcczeństwa i erozji tradycyjnego, rol-
l ku niczego, wspólnotowego porządku . Dziewiętnastowieczni filozofowie, którzy stali się
mcjologami, stanąwszy wobec nowej, skomplikowanej i trudnej do zdefiniowania rzeczy-
:pół· wistości, rozpoczęli poszukiwanie heurystycznych analogii lub metafor w lepiej znanych
dziedzinach. W ten sposób trafiono na pierwszą metaforę, za pomocą której opisano społe­
.:zeństwo i zmiany, jakim podlega. Swoje źródło miała w biologii, a była to metafora orga-
nizmu i wzrosru.
Analog ia do organizmu była przez jej twórców traktowana wyłącznie jako mechanizm
heurystyczny, użyteczne narzędzie intelektualne. Twierdzili, że istnieją ogólne podobień­
stwa między organizmem a społeczeństwem, jednak byli równ ie mocno świadomi różnic
i rozbieżności. Dopiero znacznie później zaczęto rozumieć tę metaforę dosłownie, a społe­
.:zeństwa zaczęto traktować jako zreifikowane, realne, wielkie, ponadindywidualne organi-
zmy. Tego typu nadużycie analogii, charakterystyczne dla szkoły „organicyzmu" powstałej
pod koniec XIX wieku (Martindale, 1960: 78-81), okazało się bezpłodnym, ślepym zauł­
kiem badań socjologicznych, podczas gdy ograniczone, heurystyczne zastosowanie meta-
fory organicznej dowiodło swojej znaczącej skutecwości i prężności (por. Back, I 971 ) .
Analogia organiczna odnosiła się w pierwszym rzędzie do anatomii, wewnętrznej budo-
wy społeczeństwa. Zarówno organizmy, jak i społeczeństwa miały się składać z dających
się wyróżnić składników (komórek, j ednostek) grupujących się w bardziej złożone całości
·Organy, instytucje) i powiązanych ze sobą (lub zi ntegrowanych) za pomocą określonych
;ieci zależności (anatomia organizmu, więzi społeczne). Najkrócej mówiąc, widziano je
jako fenomeny posiadające strukturę. Istniała jednak wyraźna świadomość różnic w stop-
niu integracji tej stmktury: silnej i ścisłej w przypadku organizmu, którego żadna część nie
byłaby w stanie funkcjonować poza całością, i bardziej luźnej w przypadku społeczeństwa,
w którym zarówno j ednostki , jak i instytucje zachowują pewien poziom autonomii i samo-
wystarczalności. Analogię organiczną zastosowano również do fizjologii, wewnętrznego
J04 ··---·------ -----·--·-···----~ść IT. TRZY WIELKIE WIZJE HISTORII

działania społeczeństwa. Składniki organiczne i społeczne oraz bardziej złożone kompo-

nenty odgrywają określone role, wypełniają funkcje w obrębie odpowiadających im całości
i w ten sposób przyczyniają się do przetrwania i zapewnienia ciągłości organizmu lub życia
ludzkiego. Krótko mówiąc, kladziono nacisk oa podobieństwo funkcji. Ponownie jednak
dostrzegano wyraźnie różnice: wysoko wyspecjalizowane, jednofunkcyjne elementy skła­
dowe lub organy w przypadku organizmu oraz wielofunkcyjne, wzajemnie zastępowalne
składniki lub subsystemy w przypadku społeczeństwa.
W odniesieniu do dynamicznych przemian w obu przypadkach widziano wyraźnie
wzajemną wleżność ciągłości i zmiany. Mimo nieustannej zmienności skladników (komó-
rek, tkanek w przypadku organizmu; osób, grup w przypadku społeczeństwa) całości są
w znacznej mierze trwałe, istnieją dłużej od części składowych. Zarówno życie organizmu,
jak i historię społeczeństwa charakteryzuje wzrost. Stanowi on z.asadnicze pojęcie, dzięki
któremu można zrozumieć zmianę. Dostarcza pierwszej wizji przemian społeczeństwa, która
mocno się zakorzeniła w teorii socjologicznej. podobnie jak w świadomości spolecznej,
i pozostaje popularna aż po dziś dzień.
„Wzrost" oznacza powiększenie, rozszerzenie, komplikowanie i różnicowanie. Jest to
proce.s, który (I) polega na rozwijaniu zawartych w danym obiekcie zalążkowych tendencji
istniejących w nim od samego początku (rozwijając i ujawniaj ąc to, co zostało już wcześ­
niej zakod<>wane w zaląiku lub embrionie), (2) ma charakter jednokierunkowy i nieod-
wracalny (nie ma drogi powrotu od dorosłości do mł<>dości), (3) zachodzi nieprzerwanie
i nie da się go zatrzymać (nie ma sposobu, aby pozostać wiecznie młodym), (4) zachodzi
stopniowo, narastająco, krok po kroku oraz (5) przechodzi przez stadia i etapy (na przykład
młodość, dojrzałość, starość).
Pojęcie
wzrostu stanowi trzon socjologicznej idei ewolucji, fundament ewolucjonizmu
społecznego - wpływowej szkoły teoretycznej w badaniach nad zmianą społeczną. Ko-
niecznie trzeba tu podkreślić, iż ewolucjonizm w socjologii był chronologicznie wcześniej­
szy i zasadniczo odmienny od ewolucjonizmu w biologii (darwinizmu). Po pierwsze, była
to teoria ontogenezy odwołująca się do pojedynczej, swoistej całości (społeczeństwa ludz-
kiego), darwinizm zaś byt teorią filogenetyczną, mówiącą o pochodzeniu gatunków lub
populacji. Po drugie, socjologowie zakładali mechanizm rozwijania immanentnego poten-
cjału, darwinizm natomiast skupiał się na przypadkowych mutacjach w obrębie gatunków,
walce o byt, przetrwaniu osobników najlepiej przystosowanych i dobon:e naturalnym naj-
lepiej zaadaptowanych segmentów danej populacji. W pierwszym przypadku proces po-
strzegano jako płynny, a czynniki odpowiedzialne za zmianę jako endogenne, immanentne,
w drugim przypadku - procesowi towarzyszyły napięcia, a zmiany były stymulowane przez
egzogenne bodźce środowiskowe. Po trzecie, ewolucjonizm w socjologii miał charakter
ściśle deterministyczny, zakładał nieubłaganie konieczny proces, ewolucjonizm w biologii
zaś miał charakter wyłącznie probabilistyczny. wskazywał na przypuszczalnie stochastycz-
ny trend. Obie gałęzie ewolucjonizmu rozwijały się oddzielnie. Przez większą część swojej
długiej kariery ewolucjonizm w socjologii ignorował lub lekceważył odkrycia ewolucjoni-
zmu w biologii. Dopiero niedawno niektórzy autorzy zaczęli szukać inspiracji w ewolucjo-
nizmie biologicznym i występować z „ewolucyjną" (a nie „ewolucjonistyczną") teorią zmiany
spolecznej i kulturowej, \ll}'korzystując wybrane ustaJenia współczesnej biologii (Langton,
1979; Lopreato, 1984; Bums i Dietz, I99 1; 1992).
~Klasycz1~_ewol'!Ei!!~iE.'!._________________
_ ______________________ ..!._~

Założyciele ewolucjonizmu socjologicznego

Zacznijmy od początku i zilustrujmy klasyczne sformułowanie idei ewolucjonizmu socjo-
logicznego pracami jego sześciu przedstawicieli: Comte' a, Spencera, Morgana, Durkhei-
ma, Toenniesa i Warda .

.ługust Comte i idealistyczne pojęcie ewolucji

Założyciel socjologii przyjmuje, że aby zrozumieć rodzącą się nowoczesność, konieczne
jest umieszczenie tego procesu w szerszym kontekście hi storycznym, uznanie go za fazę
w długim biegu ludzkich dziejów. Kapitalistyczne społeczeństwo miejsko-przemysłowe nie
narodziło się przypadkowo, ale jest naturalnym, koniecznym wynikiem wcześniejszych
procesów. Bez zrekonstruowania wzoru i mechanizmu całej toczącej się historii nie jest
możliwe właściwe wyjaśnienie, przewidywanie i opracowanie praktycznych wskazówek
mających zastosowanie do współczesnych zjawisk.
Ma nim być słynne „prawo trzech stadiów". Mechanizm napędowy zmiany historycznej
ma być umiejscowiony w dziedzinie umysłu i ducha: w sposobie, w jaki ludzie podchodzą
do rzeczywistości i w jaki ją rozumieją, w założeniach i metodach, jakie wykorzystują w celu
wyjaśniania, przewidywania i kontrolowania świata. Jakość i ilość wiedzy posiadanej przez
społeczeństwo nieustannie wzrasta. Jest to podstawowa cecha społeczeństwa, która deter-
minuje i wpływa na wszystkie inne aspekty życia społecznego: ekonomiczne, polityczne,
militarne. Ludzkość przechodzi przez trzy stadia: teologiczne, metafizyczne i pozytywne.
W pierwszym stadium ludzie przywołują siły nadprzyrodzone i boskie jako wyjaśnienie
oraczających ich faktów i zdarzeń. Zwracają się do duchów i dusz tkwiących w przedmio-
tach, roślinach, zwierzętach (fetyszyzm, animizm), później do rozmaitych bogów odpowie-
dzialnych za różne dziedziny życia (politeizm) i wreszcie do jednego wszechmogącego
boga (monoteizm). Ten okres charakteryzuje się dominacją życia militarnego i powszech-
nością instytucji niewolnictwa. Drugie stadium, metafizyczne, nadchodzi wtedy, kiedy lu-
dzie zastępują bogów abstrakcyjnymi przyczynami i esencjalnymi, fundamentalnymi za-
sadami rzeczywistości jako dającymi się pojąć rozumowo. W życiu politycznym dominują
idee suwerenności , rządów prawa i legalnej władzy. Trzecie, pozytywne stadium zostaje
osiągnięte, gdy ludzie odwołują się do prawideł opartych na empirycznych dowodach, obser-
v. acji, porównaniu i eksperymencie. Jest to era nauki i industrializmu. Kiedy osiągnięte już
zostanie stadium pozytywne, rozwój nabiera charakteru otwartego, jako że nauka nieustan-
aie się rozwija, w coraz większym stopniu przybliżając ludziom rzeczywistość, nie docho-
dząc jednak nigdy do całkowitej i ostatecznej prawdy. Zakres ludzkiej wiedzy nieustannie,
stopniowo się zwiększa. Ten ilościowy, kumulatywny wzrost zaczyna dominować w mo-
mencie, gdy zostaje wreszcie osiągnięta najwyższa forma badania rzeczywistości, najwyż­
;zy jakościowo rodzaj nauki pozytywnej. „W ten sposób historia jest opowieścią o zmia-
nach w umyśle i zmianach w społeczeństwie, które wzajemnie sobie odpowiadają i stano-
wią swoje odbicie" (Mazlish, 1966: 197). E wolucja oznacza przede wszystkim ewolucję
metod dochodzeni a do wiedzy i wynikającego z tego jej zakresu.
r 106

Herbert Spencer i naturalistycz11e pojęcie ewolucji

Spencer postrzega ewolucję jako podstawową, powszechną zasadę całej rzeczywistości,

zarówno środowiska naturalnego, jak i społeczeństwa. Ta powszechność wynika z faktu, iż
cala rzeczywistość ma charakter zasadniczo materialny, składa się z materii, energii i ruchu.
„Ewolucj ę można zdefiniować jako zmianę od nieuporządkowanej homogeniczności do
uporządkowanej heterogeniczności, towarzyszącą wyczerpywaniu się ruchu i stopnia inte-
gracji materii" (Spencer, 1972: 71). Modelu dla tego procesu dostarcza wzrost organizmu.
„W swoim pierwszym stadium każdy zalążek zawiera substancję, która jest w całości
jednakowa, zarówno pod względem konsystencji, jak i składu chemicznego. Pierwszym
krokiem jest pojawienie się różnicy między dwiema częściami tej substancji, lub, jako że
opisujemy to zjawisko w kategoriach języka psychologicznego, różnicowania. Każda z tych
już zróżnicowanych, oddzielnych części zaczyna teraz sama przejawiać pewną odmienność
części: i z czasem te wtórne zróżnicowania stają się równie wyraźne, jak to pierwotne( ... ).
Poprzez talde niekończące się zróżnicowania wytwarza się w końcu złożone połączenie
tkanek i organów tworzących dorosłe zwierzę lub roslinę. Tak przedstawia się historia wszyst·
kich organizmów" (s. 39).
W skrócie, ewolucja odbywa się na drodze różnicowania strukturalnego i funkcjonał·
nego: (I) od prostoty do złożoności, (2) od chaosu do artykulacji części, (3) od jednolito-
ści, homogeniczności do specjalizacji, heterogeniczności oraz (4) od płynności do stabil-
ności. Tego typu proces ma charakter uniwersalny: „Czy będzie to w przypadku rozwoju
Ziemi, czy w przypadku rozwoju życia na jej powierzchni, czy w rozwoju Społeczeń·
stwa, Rządu, .Manufaktur, Handlu, Języka, Literatury, Nauki, Sztuki, wszędzie utrzymuje
się ta sama ewolucja od prostoty do złożoności na drodze następujących po sobie różni­
cowań" (s. 40).
Ogólne prawo ewolucji znajduje szczególne zastosowanie w odniesien iu do historii
społeczeństwa ludzkiego. Mechanizm ewolucji opiera się na trzech prawidłowościach. Po
pierwsze, jednakowe. homogeniczne populacje są z natury niestabilne. Fundamenta lną ce-
chą jednostek ludzkich jest ich nierówność pod względem odziedziczonych uzdolnień, in·
dywidualnych doświadczeń i warunków środowiska, w którym żyją, doświadczanych przez
nie przypadkowo możliwości i ograniczeń. Z tego powodu tworzona przez nie homoge·
niczna masa różnicuje się pod względem ról, funkcji , stopnia posiadanej władzy, prestiżu
i zasobności. Po drugie, nierówności mają skłonność do wzmacniania się, rozszerza się
specjalizacja ról społecznych, wzra~tają dysproporcje władzy i bogactwa. W efekcie po-
czątkowe różnice stopniowo i kumulatywnie się pogłębiają. Po trzecie, jako że ludzie za-
jmujący podobne pozycje (role, funkcje, prestiż, bogactwo) przejawiają skłonność do łą­
czenia się, społeczeństwo zaczyna się dzielić na frakcje, klasy i grupy według różnic klaso-
wych, narodowych i zawodowych. Określenie granic strzegących tych tożsamości pogłębia
podział populacji i powrót do homogeniczności nie jest już możUwy.
Mechanizm ten wytwarza w dziejach ludzkości sekwencję wyróżnialnych stadiów, od
prostych społeczeństw (odizolowanych od siebie, w których wszyscy członkowie przeja-
wiają podobną aktywność, pozbawionych organizacji politycznej), poprzez społeczeństwa
złożone (w których pojawia się podział pracy między jednostkami i podział funkcji między
segmentami społeczeństwa, a centralnego znaczenia nabiera hierarchiczna organizacja po-
lityczna), społeczeństwa podwójnie złożone (posiadające własne terytorium, ze stabilną
".;.J<Jasy_wrv ew'!!_'!S)_f!!zivn________ --·-·---- ··-- -------·--· ---·-·---···· ______ ·---·--·'·Q~

;.onstytucją i systemem prawnym), aż do cywilizacji (najbardziej złożonych całości spo-

!ecznych, państw narodowych, federacji państw i dużych imperiów).
Aby podkreślić kienmek, w jakim z mierza proces ewolucji, Spencer wprowadza pierw-
;zą biegunową, dychotomiczną typologię społeczeństw. Nakreślone analitycznie, przeciw-
;tawne typy idealne traktuje się tu jako początkowy i końcowy punkt w chronologicznej
;.ekwencji. Ten rodzaj strategi.i wyznaczania kierunku procesu ewolucji miał się dopiero
;tać popularny; odnajdziemy go w pracach późniejszych ewolucjonistów. W wersji Spence-
~owskiej jest to opozycja społeczeństwa militarnego i industrialnego. Typologię tę podsu-
:nowuje w schematycznej fomtie tabel a 7. l . stanowiąca nieznaczną modyfikację opisu przed-
;tawionego przez Neila J. Smelsera (1968: 246).

Tabela 7. I. Społeczeństwo militarne versus społeczeństwo industrialne

Cecha Spoleczeństwo militarne Społeczeństwo industrialne

Podstawowa aktywność
Podstawa integracj i społecznej Prqmus, surowe sankcje
Relacje między jednostką
l państwem
Relacje między państwem
linnymi organizacjami
SllUktura polityczna
Stratyfikacja społeczna
.lJ<tywoość ekonomiczna
Dominujące wartości
Obrona terytorium i dążenie do Pokojowa produkcja oraz
ekspansj i wymiana dóbr i usług
Dobrowolna kooperacja oparta
na umowie
Dominacja państwa, Państwo zaspokaja potrzeby
ograniczanie wol.ności jednostek jednostek, wolność
Monopol i dominacja państwa Autonomia organizacji sektora
prywatnego
Centralizacja, autokracja Decentrali zacja, demokracja
Przypisanie do ró l, mała Możliwość osiągania ról,
mobilność, społeczeństwo wysoka mobilność,
zamknięte społeczeństwo otwarte
Autarkia, protekcjonizm. Swoboda ekonomiczna, wolny
samowystarczalność bandel
Odwaga, dyscyplina, Inicjaiywa, innowacyjność,
posłuszeństwo, lojalność, niezależność, zaufanie
patriotyzm

Lewis Morgan i materialistyczne pojęcie ewolucji

-\merykański antropolog Lewis Morgan (1818- 1881) zaproponował swój warian t idei
!wolucji, kładąc nacisk przede wszystkim na dziedzinę technologii. Był pierwszym z wielu
:-.ldaczy głoszących determinizm technologiczny i lokujących podstawowe si ły napędo­
-.e zmiany społecznej w obszarze wynalazków i odkryć, które stopn iowo przekształcają
:.lle życie populacji ludzkich. Morgan uważał, że podobieństwo i ciągłość ewolucji wy-
·• odzi się z uniwersalizmu i niezmienności materialnych potrzeb człowi eka . Te potrzeby,
:harakterystyczne dla gatunku ludzkiego (na przyklad potrzeba pożywienia, schronienia,
.,.-ygody, bezpieczeństwa etc.), dostarczają bodźców do nieustannego poszukiwania s po-
;.)bów ich z aspokojenia. Tak więc dążenie do innowacj i technicznych wywodzi się z na-
 Część II. TRZY WlELK}E WlZJE H!STORH - Kl
108
- - -·----·-------- - - -
turałnych, materialnych potrzeb, jakich doświadczają istoty ludzkie. Zdobycze technolo-
giczne zmieniają charakter całego społeczeństwa, wpływając na formy życia rodzinnego,
wartości kulturowe i życie codzienne.
W historii ludzkości można wyróżnić trzy odrębne epoki: dzikości, barbarzyństwa i cywi- Cha1
liza~ji, wyznaczane przez doniosłe przełomy w technologii. W ten sposób w „pierwszym Gló~
podokresie dzikości " obserwujemy proste formy utrzymywania się przy życiu, oparte na
zbieraniu owoców i orzechów. ,,Drugi podokres dzikości" przynosi wynalezienie ognia i tech-
Pozy
nik łowienia ryb. W „trzecim podokresie dzikości" wynalazek łuku i strzał przyczynia się
do znacznego ułatwienia polowania. W „pierwszym podokresie barbarzyństwa" znaczą­
cym osiągnięciem jest opanowanie sztuki wyrabiania gliny. W „drugim podokresie barba- Suul
rzy ństwa" obserwujemy udomowienie zwierząt i nową technikę w rolnictwie, czyli na-
wadnianie. W „trzecim podokresie barbarzyństwa" rewolucyjnego znaczenia nabierają wytop Kont
rudy żelaza i produkowanie z niego narzędzi. I wreszcie narodziny „cywilizacji" wyznacza
wynalezienie alfabetu fonetycznego i pisma (Harris, 1968: 181).
Ten typ jednoczynnikowego, opierającego się na technologii wyjaśnienia okazał się
wpływowy. Pojawił się ponownie w szkole marksistowskiej, a intelektualną ciągłość za-
pewnił mu Fryderyk Engels, który wykorzystał idee Morgana w sw~jej książce Pochodze-
nie rodziny, własności prywatnej i państwa (1884). Podchwycili je pótniej również repre-
zentanci neoewolucjonizmu, na przykład Leslie White i Gerhard Lenski (zob. rozdział 8).

Emik Durkheim i socjologiczne pojęcie ewolucji

Ten francuski klasyk myśli socjologicznej byl zdecydowanym antyredukcjooistą; odma-
wiał szukania przyczyn zjawisk społecznych gdziekolwiek poza dziedziną właściwej rze-
czywistości społecznej („fakty społeczne" sui generis). Ta orientacja znajduje wyraźne
odzwierciedlenie w wizji ewolucji społecznej, jaką przedstawił w swojej wczesnej książce
O podziale pracy społecznej (1893). Głównym kierunkiem ewolucji ma być narastający
z czasem podział pracy, proces różnicowania się zadań , obowiązków i ról zawodowych
w społeczeństwie. Tendencja ta ma związek z czynnikami demograficznymi: wzrost ludno-
ściowy skutkuje rosnącą gęsto§cią zaludnienia, co prowadzi do wzrostu „gęstości moral-
nej'', czyli coraz większej intensywności interakcji, skomplikowania stosunków społecz­
nych lub, krótko mówiąc, właściwości więzi społecznych. Opierając się na strategii Spen-
cera, Durkheim przedstawia inną dychotomiczną typologię społeczeństw, opartą na różnym
rodzaju więzi społecznych: „solidarność mechaniczna" jest zakorzeniona w podobieństwie
niezróżnicowanych funkcji i zadań; „solidarność organiczna" w komplementarności, ko-
operacji i wzajemnej niezbędności wysoce zróżnicowanych ról i zawodów. Typologia ta ma
charakter chronologiczny, opisuje punkt początkowy i końcowy ewolucji społecznej: histo-
ria przebiega od „solidarności mechanicznej" do „solidarności organicznej". Oba bieguno-
we typy podsumowuje w schematycznej formie tabela 7 .2.

Ferdinand Toennies i ewolucja bez postępu

Podobną typologię społeczeństwa można odnaleić w głośnym traktacie Toenniesa zatytu-
łowanym Gemeinschoft und Gesellschaft (Wsp6lnora i społeczeństwo) (1887). Osobowe.
bliskie, bezpośrednie, autoteliczne więzi charakterystyczne dla „wspólnoty" przekształcają
 Klasyczny ewol11cjo'!:"'
iz,_m'--- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - '1;...:0"'-9

Tabela 7.2. Solidamo~ć mechaniczna versus organiczna

Cecha Solidarność mechaniczna Solidarność organiczna

Charakter działań
Główny typ więzi społecznej
Pozycja jednostki
Struktura ekonomiczna
Kontrola społeczna
Podobne, jednakowe
Świadomość moralna i religijna Komplementarność
Kolektywizm, nacisk na grupę,
wspólnotę
Pojedyncze, autarkiczne,
samowystarczalne grupy
Represyjne prawa karzące
przestępstwa (prawo karne)
Wysoce zróżnicowane
i współzależność
Indywidualizm, nacisk na
autonomiczne jednostki
Podział pracy, wzajemna
zależność grup, wymiana
Prawo odszkodowawcze,
zabezpieczające kontrakty
(prawo cywilne)

Tabela 7.3. Gemeinsch:aft (wspólnota) versus Gesellsch:aft (społeczeństwo)

Cecha Gemeinschaft Gesellschaft

Stosunki społeczne Pokrewieństwo Wymiana ekonomiczna
Typowe instytucje Rodzina Państwo i ekonomia
Obraz jednostki Osoba Pozycja społeczna, obywatel
Forma bogactw Ziemia Pieniądze

Rodzaj prawa Prawo rodzinne Prawo kontraktowe

Główne instytucje Wieś Miasto
Kontrola społeczna Zwyczaje ludowe, obyczaje, Prawo i opinia publiczna
religia

się w bezosobowe, pośrednie, wtórne i czysto instrumentalne relacje z innymi w „spole-

~zeństwi e" nowoczesnym. Kierunek ewolucji dokładniej pokazuje zestawienie w tabeli 7 .3.
Wyjątkowość podejścia Toenniesa ujawnia się w jego krytycznym stosunku do spole-
~zeństwa nowoczesnego, szczególnie w jego nostalgii za utraconą wspólnotą. Jest rzadkim
?rzykladem ewolucjonisty, dla którego ewolucja nie jest synonimem postępu. W jego rozu-
:nienju dokonuje się ona niezgodnie z ludzkimi potrzebami, prowadząc raczej do pogorsze-
::ria niż do poprawy kondycji Judzkiej.

lester Ward i ewolucja ewolucji

Do teorii ewolucji bardzo interesuj ącą ideę dodał amerykański socjolog Lester Ward (I 841-
1913). W pracy Dynamie Sociology (1883) twierdzi on, że mechanizm ewolucji nie jest
;taly, ale zmienia się w czasie. W dłuższej perspektywie ewolucji podlega również sam
Jlechanizm ewolucji. Najważniejsza linia demarkacyjna oddziela okres spontanicznej ewo-
„
110 _. ___ . __________ S_z.x§ć Il. TRZY WIELKIE_~IZJE Hl§T~Rll

łucji w przyrodzie (genesis) od relatywnie niedawnego okresu ewolucji społecznej, zorien-

towanej na osiąganie zamierzonych celów (relesis). Tylko ta druga jest kierowana przez c
świadomość i ukierunkowane na cel działanie jednostek. Mówiąc dokładniej, ewolucja roz- n
poczyna się od obejmującej cały wszechświat „kosmogenezy". Pojawienie się zjawiska
życia prowadzi do powstania nowego mechanizmu ewolucyjnego, czyli „biogenezy", która t'
nakłada się na kosmogenezę. Jakiś czas póiniej pojawia się człowiek, co zapoczątkowuje o
działanie kolejnego mechanizmu ewolucyjnego, „antropogenezy", w której centralną rolę li
odgrywa umysł ludzki i świadomość. Ponownie mechanizm ten zaczyna działać wspólnie n
z dwoma wcześniejszymi, uzupełniając kosmo- i biogenezę. Wreszcie ludzie osiągają nową
formę organizacji, społeczeństwo, a wraz z nim do poprzednich dochodzi nowy mechanizm u
ewolucji, okres1any mianem „socjogenezy". W efekcie, wszystkie cztery mechanizmy działają ir
razem, kontrolując nakładające się na siebie warstwy proces6w mających różne źródła:
kosmogenezy, biogenezy, antropogenezy i socjogenezy. Wraz z dwiema ostatnimi fazami w
ewolucja obiera nowy kierunek. Planowanie, przewidywanie, kształtowanie przyszłości daje 01
całkowicie nowe możliwości zmiany społecznej. Ewolucja przebiega na nowych, wyższych .:!;
poziomach, równocześnie proces staje się bardziej wielowymiarowy i zhumanizowany (por. J
Gella. 1966). za
w·
ni
Wspólne założenia teorii ewolucji
Konkretny obraz zmiany spolecznej i historycznej kształtował się stopniowo w pracach
klasyków ewolucjonizmu. Mimo różnic występujących między poszczególnymi autorami
wszyscy wydają się zgadzać co do pewnej liczby założeń składających się na rdzeń teorii .:z
ewolucji.
I. Wszyscy ewolucjoniści zakładają, że dzieje ludzkości posiadają unikalną formę, wzór.
„logikę" lub znaczenie kryjące się za licznymi, pozornie przypadkowymi i niezwiązanymi
ze sobą zdarzeniami (Berlin, 1966; Addis, 1968). Wzór ten można odkryć; jes t on dostępny .:ą

poznaniu, a celem teorii ewolucjonistycznej jest właśnie jego rekonstrukcja. Umożliwi ona S.:i
zrozumienie historii i otworzy drogę do przewidywania przyszłości. .:z:
2. Za obiekt toczących się zmian uznaje się cale społeczeństwo, ludzkość, rodzaj ludzki. ~c

Traktuje się go jako pojedynczą, najobszerniejszą ze wszystkich całość. Nawet j eżeli nie-
którzy z autorów skupiają się na ewolucji wybranych fragmentów czy aspektów społeczeń­
stwa, powiedzmy: religii (Benjamin Kidd), moralności (Edward Westermarck) lub techniki
(Lewis Morgan), rozumieją. że ewoluują one wraz z całym społeczeństwem, stanowią jedy-
nie symptomy ewolucji całego społeczeństwa.
3. Wspomniana całość jest ujmowana w kategoriach organicznych, przez zastosowanie
a n a I ogi i organ i c z n ej, jako ściśle zintegrowany system komponentów i podsyste-
mów; wszystkie one, razem i osobno, przyczyniają się do zachowania i kontynuacji calości.
4. Nacisk kładzie się na zmiany takiej organicznej całości, systemu społecznego. Jeżeli
bierze się pod uwagę zmiany w obręb ie składników, komponentów lub podsystemów.
to jedynie ze względu na ich wkład do ogólnej ewolucji społeczeństwa.
5. Zmianę społeczeństwa traktuje się jako wszechobecną, jako naturalną, konieczną
i nieuchronną cechę rzeczywistości społecznej. Jeżeli zauważa się stabilność lub stagnację.
interpretuje się je jako zmianę, która uległa wstrzymaniu, zahamowaniu i traktuje się je jako
wyjątki.
 11 1

6. Ponieważ zmiana o charakterze ewolucyjnym dotyczy pojedynczej całości, społe­

~zeństwa jako całości, traktuje się ją jako pojedynczy, wszechogarniający proces, który
można postrzegać i badać jako całość, na najwyższym poziom.ie abstrakcji.
7. Zmiana społeczeństwa jest postrzegana jako kierunkowa, przebiegająca od form prym.i-
tywnych do rozwiniętych, od stanów prostych do złożonych, od rozproszenia do skupienia,
od homogeniczności do heterogeniczności, od chaosu do organizacji. Ruch ten ma charak-
ter stały i nieodwracalny; żaden wcześniejszy etap społeczeństwa się nie powtarza, a każdy
następny etap znajduje się wyżej na skali złożoności i zróżnicowania.
8. Zmiana ewolucyjna ma charakter jednoliniowy, biegnie według j ednego, z góry
ustalonego wzoru lub trajektorii. Oczywiste różnice, jakie obserwuje się między różnymi
iragmentarycznym.i społeczeństwami lub kulturami w obrębie społeczeństwa ludzkiego jako
~ałości, wynikają z wolniejszego lub szybszego tempa tego samego procesu ewo lucyjnego
·>\· różnych częściach świata. Bardziej prymitywne lub zacofane społeczeństwa są po prostu
opóźnione w procesie, jednak nieuchronnie podążą tą samą drogą za społeczeństwami bar-
jziej rozwiniętymi, w szczególności za najbardziej dojrzałym.i społeczeństwami Zachodu .
..Fundamentalnym kryterium w tym szeregu jest zrównanie nowoczesności, czyli zjawisk
zachodzących w społeczeństwach Zachodu, z dojrzałością; i na odwrót, tradycjonalizm
wskazuje na niedojrzałość i niedostatek rozwoju" (Smith, 1976: 37). Istniejące współcześ­
:Ue prymitywne społeczeństwa pokazują nam, jak społeczeństwa Zachodu wyglądały w prze-
;złości. Te z kolei pokazują bardziej prymitywnym społeczeństwom, jak będzie wygląda.la
;cb przyszłość. Analityczna s kala zróżnicowania pokrywa się z chronologiczną skalą roz-
·>\·oju. Ujmując rzecz metaforycznie, drabina dziejów jest jedna, tyle tylko, że różne społe­
:zeństwa stoją na różnych jej szczeblach.
9. Ta wspólna trajektoria ewolucji dzieli się na określone stadia, fazy czy okresy, które
JkJadają się w ciągłą sekwencję i z których żadne nie może zostać ominięte.
1O. Zmianę o charakterze ewolucyjnym postrzega się jako stopniową, ciągłą, narastają­
:ą i kumulatywną. Ogólny postęp ewolucji jest płynny i nie zawiera radykalnych nieciągło­
ści, za.łamań czy przyspieszeń. Nawet jeżeli w pojedynczych społeczeństwach, kulturach
:zy cywi lizacjach pojawiają się kryzysy, zwroty w tył czy erupcje, nie osłabia to generalnie
;topniowego charakteru zmiany.
11. Twierdzi się, że ewolucja podlega uniwersalnemu, jednakowemu mechanizmowi
?rzyczynowemu; na wszystkich e tapach działają te same procesy, te same przyczyny popy-
:hają proces do przodu. (Godnym uwagi wyjątkiem jest tu Lester Ward z jego pojęciem
;ekwencji różnych mechanizmów ewolucyjnych, jednak nawet w jego teorii ostateczna „lo-
gika" kryjąca się za ewolucją jest taka sama). Większość autorów przyjmuje stanowisko
monokauzalne, zakładając, że proces ewolucji jest ostatecznie determinowany przez poje-
jynczą, unikalną przyczynę.
12. Wrodzony impuls popychający społeczeństwo ludzkie do zmiany jest umiejscowio-
ny w samej jego „naturze", wywodząc się z elementarnej potrzeby samorealizacji i samo-
;>rzekształcania. A zatem uznaje się, że ostateczne przyczyny zmiany ewolucyjnej mają
~harakter immanentny, endogenny. Ewolucja polega na rozwij aniu kryjącego się w społe­
:zeństwie potencjału, od form zarodkowych do dojrzałych.
13. Zmiana ewolucyjna ma charakter spontaniczny. Zachodzi w niezamierzony i często
:iiezauważony sposób, wytwarzając utajone skutki, które są zagregowanymi i skumu lo-
wanym.i łącznym.i efektami proces ów, których członkowie społeczeństwa nie są nawet świa-
r domi. (Ponownie musimy zaznaczyć wyjątkowo~ć stanowiska Lestera Warda, który w swoim
pojęciu „relesis" uzna) możliwość zorientowanej na cel, zaplanowanej zmiany).
14. Z miana o charakterze ewolucyjnym jest uznawana za równoznaczną z postępem;
skutkuje ciągłym ulepszaniem społeczeństwa, poprawianiem warunków życia Judzi.
Przedstawiciele najbardziej klasycznego ewolucjonizmu wyznawali pogląd, charakterystycz-
ny dla optymistycznego klimatu ich epoki, że „cywili.zacja podążala, podąża i będzie podą­
żać w pożądanym kierunku" (Bock, 1978: 40). Godnym uwagi wyjątkiem jest Ferdinand
Toennies, który jako pierwszy ostrzegał przez ślepą wiarą w korzyści płynące ze zmiany.

Słabości klasycznego ewolucjonizmu

Wszystkie wymienione wyżej założenia są wysoce dyskusyjne. Można je krytykować i od-
rzucać na gruncie: teoretycznym, jeżeli prowadzą do nieprzekonujących wniosków lub zmu-
szają do przyjęcia niemożliwych do obrony założeń; empirycznym, jeżeli nie znajdują po-
twierdzenia w faktach życia społecznego i są sprzeci.ne ze świadectwami historycznym.i;
moralnym, jeżeli naruszają lub podważają powszechnie akceptowane wartości. W rzeczywi-
stości podążano za wszystkimi wymienionymi liniami krytyki, co doprowadziło do załamania
i czasowego upadku te.orii ewolucji w pierwszej połowie XX wieku. Pojawiła się ona ponow-
nie już w odnowionej formie około lat pięćdziesiątych pod nazwą neoewolucjoniz.mu.
I. Wielu profesjonalnych historyków zakwestionowało założenie o ogólnym wzorze lub
logice dziejów. Szczegółowe, dotyczące konkretnych przypadków, oparte na faktach bada-
nia sklonily ich do zajęcia paeciwne.go stanowiska, „ewentystycznego", .•.•idiograficzne-
go", kładącego nacisk na zależny od konkJetnych warunków i przypadkowy charakter zda-
rzeń historycznych. Nawet ci, którzy przyjmowali perspektywę „nomotetyczną", dopusz-
czając istnienie prawidłowości i wzorów w historii, nadawali im zasięg ograniczony - do
epoki, okresu, regionu, państwa narodowego - i odrzuc~Ji możjjwość zastosowania ich do
całej ludzkości . Byli gotowi formułować „prawa dotyczące historii" (konkretnej historii
tego czy innego kraju, tej lub innej epoki), ale nie „prawa historii" (rozumiane globalnie)
(Mandełbaum, 1957). Gruntowna krytyka filozoficzna i logiczna tego założenia pojawiła
się później w pracy Karla R. Poppera (1989), która zostanie omówiona w ro2dziale 12.
2. Założenie, że cale społeczeństwo ludzkie podlega zmianie o charakterze e wolucyj-
nym, uległo zakwestionowaniu w obliczu nowych świadectw olbrzymiego pluralizmu.
różnorodności, heterogeniczności Judzkich populacji: plemion, społeczności lokalnych.
państw narodowych, cywilizacji. Ich silnie indywidualna tożsamość, względna autonomia
i izolacja sklonily wielu antropologów społecznych do traktowania ich jako odrębnych jed-
nostek i śledzenia ich oddzielnych ścieżek ewolucyjnych.
3. Przesadnie zorientowana na integrację, organiczna wizja społeczeństwa uległa pod·
ważeniu na skutek powszechnie obserwowanych konfliktów, napięć, notorycznej dys-
funkcjonalności niektórych instytucji i wzorów społecznych oraz względnej funkcjonalnej
autonomii pewnych segmentów lub aspektów społeczeństwa. Okazało się, że komponenty
spolec2.eństwa niekoniecznie przyczyniają się do trwania całości, a często mają działanie
wręcz szkodliwe i destrukcyjne. Nowy konfliktowy model społeczeństwa nie pasowa! do
ewolucj onistycznej interpretacji zmiany.
4. Zauważono także, że przytłaczająca większość zmian społecznych ma ograniczony
zasięg i przybiera charakter zmian w system i e, zachodząc w ramach pewnego ele-

l
- . Klaszcz.ny ewo!ucjoniz7?1_ _ __
--·------ - - -----·-.113
--
n:ientu społeczeństwa raczej niż między różnymi elementami. Stąd za nieuzasadniony uzna-
ao nacisk na znacznie rzadsze, mające fundamentalny charakter z m i a n y system u.
Wskazywano również na to, iż. jed)lnie niewielką czę,~ć 2 mi a n w i; y st em 1 e można
:.tzpo.średnio powiązać ze z mi a n am i system u, uznać za ich wymogi czy wspólde-
i:erminanty. Większość z mi a n w s y s te mi e bądź jest neutralna w odniesieniu do ca-
:ego systemu, bądź zapewnia raczej reprodukcję niż transformację.
5. Absolutyzacja zmiany była związana z ogólnym nastawieniem epQki nowoczesnej,
.,.. której postrzegano ją jako zjawisko oczywiste i, co więcej, jako wysoce pożądaną wla-
~iwość życia społecznego. Ten pogląd podważyły szybko zbierane świadectwa antropolo-
pczne i historyczne. Wskazywały na dłuższe okresy stabilności, stagnacji i zachowywania
~dycyjnych wzorów jako zjawiska typowego dla wczesnej historiL Ciągłość musi być
ratowana jako co najmniej równie ,,naturalna" jak zmiana.
6. Zauważono, że pojedynczy, unikalny proces zmiany jest jedynie abstrakcyjnym poję­
.iem nie mającym podstaw oncologicznych. Ma charakter jedynie nominalny, nie istnieje
.,.. rzeczywistości. Tak naprawdę istnieje nuJóstwo cząstkowych procesów, które mogą być
·••zajemnie niezależne, paralelne, krzyżujące się, zachodzące na siebie, wzmacniające się
.tlbo ze sobą sprzeczne. Obserwujemy i możemy historycznie udokumentować wybrane
;:irocesy, takie jak urbanizacja, industrializacja, migracje. proletaryzacja, sekularyzacja lub
Jemokratyzacja e tc„ ale nie „zmianę społeczną" jako taką.
7. Zakwestionowano jednokierunkowość ewolucji na podstawie ogromnej liczby przy-
::'.adków odwróceń trendu, zwrotów, załamań, kryzysów łub nawet całkowitego upadku
;:>aństw czy cywilizacji. Kiedy w centralnych obszarach społeczeństwa ludzkiego zachodzą
;:'!'Ocesy o charakterze regresywnym, trudno je zlekceważyć jako nieistotne. W rzeczywi-
;lOści powodują one czasowe odwrócenie procesu dziejowego na znacznie większą skalę.
Pomys1my o upadku cywilizacji Greków, Rzymian czy Majów i wpływie, jaki miały wtedy
'.i! wydarzenia na cały świat. Od-różnicowanie, homogenizacja, rozproszenie i dezorganiza-
~ja zachodzące na dużą skalę są częstymi zjawiskami historycznyuti, które nie pasują do
>tlOSObu myślenia ewo\ucjonistycznego (Tiryakian, 198Sc: l !8- 134; 1992: 78- 96).
8. Ideę unilinearnego procesu ewolucji, biegnącego rzekomo wzdłuż jednej trajektorii.
xipiera się trzema rodz.ajarni argumentów. Niektóre mówią o jakościowych różnicach mię­
.:Zy społeczeństwami i niemożności ich uszeregowania na wspólnej skali zróżnicowania,
i<}jrzalości lub postypu. Niektóre spol.eczeństwa niei.acbodnie, a przynajmniej niektóre ich
:nstytucje, musi się traktować po prostu jako odmienne, a nie zacofane. Empiria dostarcza
.lowodów, że możliwe jest is tnienie lokalnych, swoistych trajektorii ewolucyjnyc.h różnych
:-egionów, cywilizacji i kultur. ,,Horyzontalna wizja historii" (Smith, 1976: 40) zakfadająca, że
:.:>. co następuje póiniej, jest po prostu inne, wydaje się b:isdziej adekwatna nii „wizja werty-
ulna", która wszystko, co następuje później, umieszcza na wyższym punkcie skali. Inne ar-
fUIDenty kieruje się przeciwko nastawieniu etnocentrycznemu i wierze w najwyższą wartość
zachodnich instytucji lub stylu życia jako najwyższego punktu na skali ewolucyjnej. Przeciw-
::ie sta.oowisko relatywizmu kulturowego uznaje się za mo(alnie wła.(ciwsze. Jesz.cze inne
;rgumenty przywołują teoretyczną ideę dyfuzji. Jeżeli, jak głoszą ewolucjoniści, społeczeń­
;twa na różnych poziomach ewolucyjnego rozwoju współegzystują w tym samym czasie
~storycznym, nie ma powodu przypuszczać, że ich rozwój w przyszłości, podążający od-
izielnymi, wzajemnie niezależnymi ścieżkami, będzie po prostu powielał jeden ogólny sce-
:ariusz ewolucji. Jest dokładnie odwrotnie: społeczeństwa stają się od siebie wzajemnie za-
114 i

Jeżne, dochodzi do obustronnej wymiany i zapożyczania form organizacyjnych, reguł kultu-

rowych, stylów życia etc. Ta złożona siatka wpływów zachodzących między spoleczeństwa­ p
mi może w znaczącym stopniu przeks1..tałcić drogę rozwoju obraną przez każde z nieb. p
9. Na gruncie tego samego argumentu dyfuzjonistycznego odrzuca się ideę niezmiennej s:
sekwencji stadiów. Niektóre stadia mogą być omijane. a niektóre procesy uległy przyspie- g
szeniu właśnie z powodu wykorzystania doświadczeń innych społeczeństw lub z powodu k:
bezpośredniego wtargnięcia innych społeczeristw (podbój, kolonizacja, zdominowanie).
Dyfuzjonizm wprowadza „cenne poprawki, szczególnie do pojęcia stadiów rozwojowych
czy to każdego ze społeczeóstw, czy całej ludzkości. Najważniejszym czynnikiem była mi-
gracja, a efekty demonstracji (czyli pr:zemieszczanie się ludzi i idei) nieustannie zmieniały Ul
istniejące wzory i jednostki" (Smith, 176: 43).
I O. Wizja stopniowej, narastającej zmiany nie pasuje do niezwykle powszechnego w Judz-
kich dziejach doświadczenia nieciągłości, rozłamów, mutacji, progów granicznych, sko-
ków jakościowych lub katastrofalnych pęknięć.
11. Świadectwa historyczne przeczą nazbyt uproszczonej monokauzalności. Wskazują
na rolę różnorodnych przyczyn, bezpośrednich i pośrednich, natychmiastowych i odsunię­
tych w czasie w ich złożonych permutacjach. Zdarzenia i zmiany historyczne okazują się
najczęściej połączonym efektem unikalnego zbioru przyczyn, z których żadnej nie można
potraktować jako wyłącznej lub nawet uniwersalnie wcześniejszej od innych. Nawet jeżeli
pewien typ przyczyn można uznać za wcześniejsze, samo w sobie jest to czasowo i histo-
rycznie względne. Fakt, iż czynniki ekonomiczne wydają się kształtować współczesne spo-
łeczeństwo, nie wyklucza tego, że w istniejących wcześniej imperiach dominujący mógł
być czynnik policyczny albo że we wczesnych społeczeństwach prymitywnych najsjlniej-
szy wpływ na życie społeczne wywierała rodzina i więzy pokrewieństwa . Chodzi tu także
o to (co L. Ward wskazał z wyjątkową przenikliwością), że w nowoczesnym społeczeń­
stwie zmiany są w znacznie większym stopniu wytwarzane i kontrolowane w zamierzony.
zaplanowany sposób, co zasadniczo przekształca mechanizm ewolucji.
12. Najpoważniej szą chyba słabością ewolucjonizmu jest pomijanie zewnętrznych przy-
czyn zmiany społecznej, przejawiających się w takich zjawiskach jak: podbój, kolonizacja..
dyfuzja, kontakt kulturowy, efekt demonstracji, zmiany środowiska naturalnego, klęski
żywiołowe, katastrofy etc. „Można spokojnie powiedzieć, Ze duża część zapisów historycz-
nych byłaby niezrozumiała, gdyby nie wyjaśniać ich w kontekście oddziaływania między
jednostkami społecznymi" (Smith, 1976: 133). Oczywiście równie wielkim błędem może
być przejście z perspektywy wyłącznie „endogennej" do perspektywy wyłącznie „egzogen-
nej''. Wybór jednego lub drugiego typu przyczynowości, lub obu z nich, musi zależeć od
konkretnego przypadku historycznego.
13. Jak już sugerowal.iśmy, całkowicie sponlaniczny charakter ewolucji nie jest możli­
wy do utrzymania w związku ze znaczeniem wysiłków Judzi w kształtowaniu i przekształca­
niu tworzonych przez nich społeczeństw, poczynając od starożytnych reform i kodyfikacji
prawa czy obyczajów, do rewolucyjnych projektów politycznych epoki nowoczesnej, z ca-
łym bogactwem ludzkich inicjatyw. planów i strategii obserwowanych w międzyczasie,
Jakaś część zmian zawsze była zamierzona i dostrzegana, a udział tego typu zmian zdaje si~
wzrastać wraz z rozwojem społeczeństw. Niektótzy autorzy mówią o „histori i humaniscycz-
nej" w odróżnieaiu od ,,historii naturalistycznej", mając na myśli okres, w którym upo-
wszechnia się celowe konstn1owanie instytucji społecznych (Topolski, 1978).
 RII 7. KlasycZJ1y ewalucjonizm 11 5

.tu- 14. Powiązanie ewolucjonizmu z progresywizmem czyni pojęcie ewolucji szczególnie

wa- podejrzanym dla tych krytyków współczesnej cywilizacji, którzy są rozczarowani postę-
pem. Założeniu, że ewo lucja prowadzi do poprawy i ulepszenia życia społecznego. wydają
nej się przeczyć tragiczne do~wiadczenia XX wieku i budząca lęk perspektywa wieku obecne-
iie- go: niepohamowany rozwój przemysłu, techniki, wojen i urbanizacji. Czasy, w których
:x!u kryzys w równym stopniu stał się lejtmotywem myśl enia potocznego, jak i teorii socjolo-
ie). gicznej, nie mogą być zbyt go$ciune dla idei ewolucji.
ych
tni- Pod zmasowanym ognfom tych i podobnych im argumentów klasyczny ewolucjonizm
1ały utracił centralne miejsce w teorii zmiany spolecznej. Jego kariera nie dobiegla jednak jesz-
cze końca. Ponad sto lat po swoich narodzinach pojawił się ponownie w znacznie ztnienio-
tdz- oym kształcie pod nazwą neoewolucjonizmu.
.ko-

~ują
nię­
' się
•Żna
:żeli
sto-
ipo-
16gl
liej-
ikże
:ień­
ony.

•rzy-
~cja.
lęski
-ycz-
ędzy
noże
gen-
-ćod

ożli­
alca-
kacji
:z ca-
:asie.
je się
tycz-
upo-
8. NEOEWOLUCJONIZM

Odrodzenie się ewolucjonizmu

Po okresie krytyki i odrzucenia ewolucjonizm w socjologii powrócił w latach pięćdziesią­
tych na pierwszą linię debaty akademickiej. Zwróci! się jednakże ku nowym źródłom in-
telektualnym i odpowiednio do tego poszedł w innym kierunku. W tej nowej, poprawionej
formie jest do dziś wpływową szkolą w teorii zmiany.
Neoewolucjonizm poszukuje nowych fundamentów dla swoich twierdzeń. Zamiast in-
spiracji filozoficznych lub historiozoficznych korzysta z rezultatów konkretnych, empirycz-
nych dyscyplin zajmujących się zmianami społecznymi, w szczególności: paleontologii,
archeologii, antropologii kulturowej, etnologii i historiografii. Dyscypliny te rozkwitły w XX
wieku, a przedstawiciele neoewolucjonizmu chcą wykorzystać ich rezultaty. Twierdzą, że
z nagromadzonych dowodów jedna rzecz wynika j asno, a mianowicie generalne potwier-
dzenie idei kierunkowych, linearnych przekształceń, prowadzących do wzrastającego zróż­
nicowania społeczeństw. Jak to ujmuje Gerhard Lenski: „Podstawowe zarysy ludzkiej hi -
storii od paleolitu dolnego, poprzez epokę brązu, są dla nas teraz jasne. Można je opisać
jedynie w kategoriach rozwoju: świadectwa rosnącej lic:z.ebności ludzkiej populacji, świa·
dectwa zajmowania przez Judzi nowych siedlisk, świadectwa coraz bardziej złożonej tech-
niki, świadectwa rosnącej produkcji dóbr trwałych i akumulacji kapitału. Historycy pode-
jmują opowieść tam, gdzie archeologowie kończą swoją, a ich odkrycia zarówno wzmac-
niają, jak i poszerzają obraz dostarczany przez odkrycia archeologów: ciągłego wzrostu
populacji, ciągłego postępu w technologii, produkcji i akumulacji kapitału, jak również
systemów społecznych, które w miarę upływu czasu stają s ię stopniowo coraz bardziej
złożone, zróżnicowane, zurbanizowane i potężne" (Lenski, 1976: 551 ).
Podobnie Talcott Parsons twierd.zi, że: „rozwój w teorii biologicznej i w naukach spo-
lecznych stworzył stabilne podstawy do uznania fundamentalnej ciągłości społeczeństwa
i kultury jako elementu ogólniejszej teorii ewolucji systemów ożywionych" (1971: 2).
W zwi ązku z tym ewolucja nie j est mitem - twierdzą neoewolucjoniści - ale potwierdzo-
nym faktem. Trzeba jedynie badać ją w naukowy raczej niż spe kulatywny sposób, biorąc
pod uwagę wszelkie uzasadnione glosy krytyki, skierowane przeciwko klasycznemu ewo-
lucjonizmowi i wszystkim późniejszym osiągnięciom dyscyplin nauk społecznych, włącza­
jąc samą socjologię.
To przekonanie sprawiło, iż neoewolucjonizm odszedł wyraźnie od klasycznego ewo-
lucjonizmu. (I) Przenosi się nacisk z ewolucji globalnego społeczeństwa ludzkiego jako
cało&ci na procesy pojawiające się w mniejszych jednostkach społeczeństwa: cywilizacjach.
kulturach, poszczególnych społeczeństwach (plemionach, państwach narodowych etc.). (~ 1
W centrum zainteresowania :znajdują się mechanizmy przyczynowe ewolucji raczej niż se-
kwencje koniecznych stadiów. Innymi słowy, najsilniej poszukuje się wyjaśnień raczej niż
schematów typologicznych. (3) Wyjaśnienia procesu ewolucji są formułowane za pomQC.ł
kategorii opisowych, unika się wartościowania i odniesień do postępu. „Ewolucja społecz­
no-kulturowa ma dla współczesnych ewolucjonistów znaczenie bardziej ograniczone, ""!·-
zbyte ukrytych ocen moralnych" (Lenski, Lenski, 1974: 79). (4) Twierdzenia mają charak-
ter probabihstyczny, stochastyczny rac2ej niż. be2pośrednio deterministyczny. (5). Docho-
d zi do stopniowej inkorporacji spostrzeżeń czynionych przez drugą gałąź ewolucjonizmu -
~. Neoewolucjonizm 117

ewolucjonizm darwinowski, biologiczny, rozwijający się prężnie, ale niezależnie, i docho-

dzącydo wielu znaczących wyników w obszarze nauk biologicznych.

~eoewolucjonizm w antropologii kulturowej

Kariera neoewolucjonizmu rozpoczęła się w antropologii kulturowej. Prace wielu autorów
joprowadzily do stopniowej liberalizacji, a nawet całkowitego usunięcia sztywnych zało­
żeń charakterystycznych dla klasycznego ewolucjonizmu. W ten sposób neoewolucjonizm
\IZOaje wcześniejszą szeroką krytykę i stara się ją uwzględnić. Przedstawimy teraz kilka
·.-)'branych prac z tej dziedziny.

Leslie White i zwrot ku determinacji technologicznej

W dwóch ważnych książkach, Science ofCulture. (1949) i Evolution of Culture (1959), ame-
:ykański antropolog Leslie White kreśli obraz kultury jako mechanizmu adaptacyjnego, za
?<Jmocą którego gatunek ludzki dostosowuje się do przyrody, głównie przez okiełznywanie
:iaturalnych źródeł energii i wykorzystywanie ich do zaspokajania ludzkich potrzeb.
Wszystkie elementy kultury są ze sobą wzajemnie powiązane, ale ,,zasadniczą rolę od-
g:rywa system techniczny'', organizacja polityczna zaś, struktura normatywna, systemy wie-
izy i ideologii mają charakter wtórny lub drugorzędny. Kultura rozwija się dzięki ulepsze-
:liu źródeł energii, zwiększeniu ilości energii wykorzystywanej rocznie na głowę, a także
•czrostowi wydajności środków technicznych przetwarzających energię. Te czynniki deter-
:ninują zwiększanie się panowania człowieka nad naturą, które White uznaje za podstawo-
••ą tendencję w ewolucji.
Można mówić o regularnej ewolucyjnej sekwencji sposobów wykorzystywania energii:
:ia początku ludzie wykorzystują energię fizyczną własnych mięśni; później, wraz z udo-
:nowieniem zwierząt, ludzie wykorzystują ich energię; w następstwie rewolucji rolniczej
:?ajważniejsza staje się energia gleby; późniejsze odkrycie zasobów mineralnych otwiera
jostęp do nieprzebranych zasobów energii; aż wreszcie umiejętność rozszczepienia j ądra
ltomu rozpoczyna erę atomową.
Rozwój kultury ma biologiczne podloże i korzenie w tym, co człowiekowi w naturalny
;posób jest przyrodzone. Kultura ludzka, kiedy już powstanie, zyskuje jednak częściową
lutonomię; ma własne życie i rozpęd i ewoluuje według właściwych sobie, swoistych
:nechanizmów i prawidłowości. W ten sposób rozwój kultury ma głównie charakter endo-
genny; ostatnie znaczące zmiany w zewnętrznym środowisku przyrodniczym miały miej-
;.;e co najmniej 20-25 tysięcy lat temu. Późniejszej dynamiki kultury nie da się już zinter-
?fetować jako odpowiedzi na zewnętrzne wyzwania, trzeba do niej podchodzić na jej włas­
Jym, kulturowym poziomie. Klucz do ewolucji kultury można odnaleić w samej kulturze.

Julian St.eward i pojęcie ewolucji multilineamej

lnny antropolog amerykański, Julian Steward, w książce pt. Theory ofCulture Change (1955)
:eszcze bardziej zdecydowanie odszedł od ewolucjonistycznej ortodoksji. Porzucił wielką
listoriozofię dla poszukiwania prawidłowości zmiany historycznej „średniego zasięgu".
5klonilo go to do badania raczej różnorodnych i odmiennych kultur (w ich wielości) n iż
r jednej, powszechnej kultury całej ludzkości (w jej wyjątkowości). „Badania prowadzone
w XX wiek-u zgromadziły mnóstwo dowodów wspierających zdecydowanie twierd7.enie, iż
poszczególne kultury znacz.ąco różnią się od innych i nie przechodzą przez unilinearne
stadia" (Steward, 1979: 28).
Kultury są postrzegane jako oddzielne jednostki umiejscowione w różnych niszach
ekologicznych, przybierające zróżnicowany kształt dzięki adaptacji do różnych warunków.
Nacisk przenosi się na różnice między kulturami, które można odkryć na drodze badań
porównawczych prowadzonych w odległych i odseparowanych geograficznie obszarach,
jak również na wewnętrzną różnorodność komponentów i wymiarów danej kultury. Kultu-
ry różnią się od siebie, a i w obrębie danej kultury można wyodrębnić różnorodne aspekty.
Ewolucja obejmuje wszystkie konkretne całości kulturowe - czy będą to oddzielne kul-
tury, czy oddzielne obszary jednej kultury - ale w każdej z nich przebiega inaczej, według
swoistych mechanizmów. Stąd trzeba ją traktować jako zj awisko multilineame, co należy
rozumieć na dwa sposoby. Po pierwsze, w wymiarze międzyspołecznym: w różnych spo-
łeczeństwach ewolucja przebiega wzdłuż różnych li nii, ze względu na unikalne warunki.
w jakich s ię one znajdują. Po drugie, w wymiarze wewnątrzspołecznym: ewolucja róż­
nych aspektów społeczeństwa (kultura, ekonomia, polityka, sztuka, prawo etc.) przebiega
wzdłuż różnych linii i wykorzystuje różne mechanizmy. Ewolucja multilinearna „dotyczy
poszczególnych kultur, ale zamiast poszukiwania lokalnej zmienności i różnorodności, co
powoduje zmianę układu odniesienia ze szczegółowego na ogólny, zajmuje się tylko tymi
niewielkimi podobieństwami formy, funkcji i sekwencji, które są ważne z empirycznego
punktu widzenia. To, co traci się w wymiarze uniwersalnym, zyskuje się w wymiarze kon-
kretności i specyficzności" (s. 19). Ustalanie i analiza podobieństw jest przedmiotem bada-
nia ewolucji multili nearnej.
Mimo tych różnic za zmianami ewolucyjnymi stoi bardziej ogólna zasada przyczynowa:
przewaga czynników „techniczno-ekonomicznych" odgrywających strategiczną rolę w każ­
dym społeczeństwie ludzkim. Nie wynika jednak z tego bezpośredni determinizm techno-
logiczny. Dominacja czynników techniczno-ekonomicznych wśród innych czynników przy-
czynowych ma raczej charclkter probabilistyczny. Rdzeń społeczeństwa, przyczynowo kształ·
tujący jego zmiany. składa się przede wszystkim z instytucji o charakterze technicznym
i ekonomicznym, ale może również obejmować, choć z mniejszym prawdopodobieństwem.
pewne aspekty organizacji społecznych i politycznych, a jeszcze rzadziej - ideologii.
Rdzeń kultury definiuje się jako: ,,konstelację cech, które w największym stopniu są
związane z dzialaniami i formami ekonomicznymi zapewniającymi kulturze przeżycie. Rdzeń
zawiera takie wzory społeczne. polityczne i religijne, j akie empirycznie określa się jako
najbliżej związane z tymi formami. Rozliczne pozostałe czynniki mają wielki potencjał
zmiennośc i , ponieważ są słabiej związane z rdzeniem. Te drugie, wtórne czynniki w więk­
szym stopniu są determinowane wyłącznie przez okoliczności kulturowo-historyczne - oa
drodze przypadkowych innowacji lub dyfuzji - i kulturom posiadającym podobne rdzenie
nadają one pozór zewnętrznej odmienności" (s. 37).
Technika i ekonomia mają najczęściej decydujące znaczenie i rzadko kiedy nabierają cha-
rakteru peryferycznego; znacznie częściej na peryferiach znajduje się polityka, a ideologia
będzie najprawdopodobniej jedynie drugorzędną, pochodną silą w hierarchii przyczynowości
społecznej. Dopiero kiedy techniczno-ekonomiczny rdzeń ulegnie przekształceniu, można
dostrzec w i ększe zmiany ewolucyjne i pojawiają się nowe gatunki kulturowe. „Przez tysiącle-
 119

cia kultury ulegaly ogromnym 1.mianom w różnych środowiskach, a zmiany te mają swoją
przyczynę w nowych formach adaptacyjnych, których wymagają zmieniające się technika
i formy produkcji" (s. 37). Dominujący kierunek ewolucji w bistoru wyznacza wzrastająca
zloioność strukturalna („integrncja spolcczno-kulturowa") jednostek biorących udział w dzia-
laniacb zbiorowych: od rodzin w najwcześniejszych stadiach, poprzez plemiona, do państw w
czasach nowożytnych. To właśnie przedstawia rysunek 8. I.

Organizacja
spolcczno-polityczna

Techni ka i ekonom ia

·- Środowisko
I-
n Rysunek 8.1. Wizja systemu spolecznego Stewarda (źródło: Kaplan i Manners. 1972: 47)
Prtedruk 1.a pozwoleniem Prentice Hall, Inc.
l.

.ą Interesującą krytykę i rozwinięcie teońi Stewarda zaproponował Anthony Smith. Zauwa-

.ó ża on, po pierwsze. że z.różnicowanie kulturowe między spoleczeństwami jest więksre niż
.o zróżnicowanie warunków ich środowiska nacuralnego (nisz ekologicznych), co oznacza. że
al przynajmniej tej „nadwy7Jci uóżnicowania" nie da się wytłumaczyć za pomocą mechanizmu
(- adaptacji i trzeba się odwołać do jakicM autonomicznych wewnątrz.kulturowych mechani-
13 wów rozwoju. Po drugie. sila, z jaką czynniki środowiskowe lub technicmo-ekonomiczne
ie determinują kulturę, zależy od fazy ewolucji: pri.eważają we wczesnych faz.ach, natomiast
dopuszczają znacznie większy udzial czynników detenninujących o charakterze politycznym
a- i ideologicznym w późniejszych stad iach. Forma nądów, religii czy sztu.ki może zyskać bar-
·j3 dziej autonomiczną postać. Im bardziej społeczeństwo jest rozwinięte, tym większy stopie1\,
Ci w którym ,,&rodowisko będzie raczej ustalało ogranic1.enia zróżnicowania kulturowego i zmian.
13 niż popychało jednostkę ku zmianie" (Smith, 1976: 48). Schemat Stewarda wstał zatem w ten
e- $poSób wprawiony w ruch i wyposażony w wymiar czasowy.
120 Część Il. TRZY WIELKIE WIZJE HISTORII
-----·--·-·-··--·- ------ · - - -

Marshall Sahlins i E. Service: rou6inienie „ewolucji ogólnej" i „ewolucji szczegółowej"

W swojej książce Evolution and Cu/ture (1960, zob. też 1975) Sahlins i Service starają się
ponownie dowieść s\us2ności jednego 2 glównych temat6w klasycznego ewolucjonizmu i po-
godzić go z wnioskami nowej teorii ewolucji. ,,Ewolucja ogólna" może być sensownie studio-
wana na najwyższym po2iomie abstrakcji jako ogólna tendencja ludzkości, w której nieustan-
nie pojawiają się nowe gatunki kulturowe. Polega ona na wzroście adaptacyjności, złożoności
systemu i wyższym stopniu organizacji wewnętrznej. W przeciwieństwie do niej „ewolucja
szczegółowa" obejmuje konkretne sposoby, na jakie nowe gatunki kulturowe adaptują się do
specyficznych środowisk. Społeczeństwa przejawiają w tym znaczną kreatywność, z czego
wynika wielka różnorodność kultur. Jak mówią autorzy, „dobrze zaadaptowana kultura jest
ukierunkowana. Jej projekt został udoskonalony w okreś\onym kierunku, jej środowisko jest
wąsko zdefiniowane, a sposób funkcjonowania ostatecznie ustalony". Zapewnia jej to tożsa­
mość, unikalność i silę, ale stanowi również źródło potencjalnej słabości. „Ewolucja ogólna"
i „ewolucja szczegółowa" mogą mianowicie wchodzić ze sobą w konflikt. Ewolucja szczegó-
łowa zakłada doskonałe przystosowanie do konkretnego środowiska, ewolucja ogólna zaś
zakłada rosnącą autonomię i panowanie nad środowiskiem jako warunki wstępne zdolności
przystosowawczych w przyszłości. W ten sposób ,,społeczeństwo lub kultura może się przez
specjalizację tak doskonale przystosować do środowiska, tak dobrze wpasować w swoją niszę
ekologiczną, że zatraci zdolności przystosowawcze, nie będzie już zdolne wprowadzać inno-
wacji koniecznych do skoku na wyższy poziom organizacji technicznej i społecznej" (Smith,
1976: 47). Prawdopodobnym rezullatem będzie raczej stagnacja niż zmiana.

Neoewolucjonizm w socjologii
Neoewolucjonizm rozprzestrzenił się w socjologii jako reakcja na ortodoksyjne wersje pode-
jścia strukturalno-funkcjonalnego. Szkoła ta dominowała w teorii socjologicznej w łatach
pięćdziesiątych, jednak znalazła się pod ostrzałem krytyki za, jak uznano, zbyt statyczne
nastawienie. Osoby niezwiązane ze szkolą funkcjonalną przedstawiały zrewidowaną teorię
ewolucyjną jako alteml!tywę dla funkcjonalizmu, natomiast sami czołowi funkcjonaliści
przedstawiali ją jako modyfikację i rozwinięcie funkcjonalizmu, które miało go uratować.
Omówimy teraz dwa najbardziej wpływowe przykłady neoewolucjonizmu w socjologi i.

Gerhard i Jean Lenski: podejście ek-0logiczno-ewolucyjne

Autorzy definiują swoją główną perspektywę, odnosząc się do nauk przyrodniczych:
,,z ewolucyjnym podejściem w biologii dzieli ona poważne zainteresowanie procesem zmiany
- szczególnie zmiany o charakterze podstawowym, długofalowym, progresywnym i ada-
ptacyjnym - i powiązanymi procesami konkurencji i konfliktu. Z ekologicznym podejściem
w biologii dzieli zainteresowanie więzami wzajemnych zależności w ramach i pomiędzy
populacjami oraz relacja.mi między populacjami a ich środowiskiem" (Lenski, Lenski, 1974:
23). Podkreśla. się w ten sposób, że historia człowieka to nie po prostu sekwencja „nie-
szczęść chodzących parami („.) zagmatwana sieć zdarzeń pozbawionych jakichkolwiek
sensownych wzorów czy tendencji" (s. 76). Przeciwnie: „wyraźnie oczywista jest obecność
długofa\owych trendów" (Lenski, 1976: 554).
 - - -- --· -- - - ------------ . ______.J~~
Tendencją o największym znaczeniu jest postęp technologiczny. Pomimo sporadycznych
przypadków „zastoju technologicznego" i regresu stanowi on przeważający kierunek zmiany.
Ewolucję społeczno-kulturową definiuje po prostu jako „postęp technologiczny i jego konse-
kwencje" (Lenski, Lenski, I 974: 79). Istota postępu technologicznego sprowadza się do zmie-
niającego się zakresu i jakości infonnacji wykorzystywanej do opanowywania środowiska
naturalnego. „Skłaniam się ku przekonaniu, i.e za tymi wszystkimi tendencjami, a przynaj-
mniej większością z nich, kryje się jeden glówny tre.nd, który wyjaśnia wszystkie inne. Jest to
wzrost dostępnego ludziom zasobu informacji - w szczególności informacji użytecznej do
manipulowania środowiskiem materialnym, czyli - technologii" (Lenski, 1976: 555).
) Sama emancypacja gatunku ludzkiego ze świata zwierząt dokonała się za sprawą postę­
;t pu w uczeniu się i dzieleniu infonnacją. Podstawowa forma informacji ma naturę genetycz-
:t ną, wyż.sza fonna to indywidualne uczenie się, póiniej przychodzi komunikacja za pomocą
.- znaków (dzielenie się informacją z innymi, którzy są bezpośrednio obecni) i wreszcie ko-
munikacja 1.a pomocą symboli, kodowanie informacji, pnechowywanie jej i dzielenie się
1- z innymi, którzy niekoniecznie muszą być obecni, a nawet niekoniecznie współcześni (prze-
iŚ kazywanie i akumulowanie informacji z pokolenia na pokolenie). „Systemy symboliczne
:1 dały ludzl<0ści radykalnie nowy sposób odnoszenia się i adaptowania do świata biofizycz-
:z nego („.). Systemy symboliczne są funkcjonalnym odpowiednikiem systemów genetycz-
:ę nych" (Lenski, Lenski, 1974: 18). Bardzo prawdopodobne, że w przyszlości zakres i jakość
)- informacji dostępnej gatunkowi ludzkiemu pozwoli mu świadomie i celowo kontrolować
ri, swoją własną ewolucję. Będz\e to ukoronowaniem procesu „ewolucji ewolucji", ciągłego
postępu samych mechanizmów ewolucyjnych.
Wszystkie inne aspekty życia społecznego są silnie powiązane z charakterem technolo-
gii. „Rozwiązania pojawiających się w społeczeństwie problemów technologicznych funk-
~jonują jako zbiór warunków, które determinują wachlarz możliwych do wykorzystania
e- ;>rzez spoleczeństwo rozwiązań innych problemów" (Lenski, Lenski, 1974: 80). Dominują­
:h ~y przebieg tej determinacji układa się w sekwencję: „technologia - ekonomika - polityka
ne - system dystrybucji dóbr" (Lenslci, 1966: 436). Autorzy podkreślają jednak stanowczo, i.e
ię :leterminację technologiczną należy traktować jedynie jako probabilistyczną i dopuszczają
:ci :nożliwość występowania sprzężeń zwrotnych prowadzących od innych aspektów społe­
lĆ. :zeństwa do technologii. Jednak generalnie „postęp technologiczny jest naczelnym czynni-
o em determinującym w konstelacji globalnych trendów - w populacji, języku, strukturze
;połecznej i ideologii - który określa podstawowe zarysy historii człowieka" (Lenski, Len-
;ki, 1974: 110).
Tak oto technologia dostarcza głównego kryt.e óum periodyzacji społeczeństw łudz­
;h: och na stadia łub fazy ewolucji: (I) łowieckie i zbierackie, do 7000 roku p.n.e., (2) ogrod-
ny :iicze, od 7000 do 3000 roku p.n.e., (3) rolnicze, od 3000 p.n.e. do J 800 roku n.e. i ( 4)
la- ?fZemyslowe, od 1800 roku n.e. W zależności od lokalnych warunków ekologicznych
!ID :nogą istnieć alternatywne, rozmaite linie ewolucji odgałęziające się od głównego nurtu
.zy : dlatego odrębne od głównych typów. Niektóre społeczeństwa mogą rozwinąć równo-
74: ::iędne lub odmienne technologie na tym samym ogólnym poziomie wydajności, mierzo-
ie- ::ym jako „wartość produktu społecznego brutto, podzielonego przez energię ludzką wlo-
iek !Oną w uz yskanie tego produktu" (Lenski, 1966: 93). Wynikającą z tego typolog ię spole-
>ŚĆ :zeństw przedstawia rysunek 8.2.
122

Społeczeństwa
przemysłowe

Społeczeństwa
żeg l arskie

Społeczeństwa
hybrydalne
Społeczeństwa
stadne
Społeczeństwa
rybackie

Społeczeństwa
łowieckie
i zbierackie

Rysunek 8.2. Schemat ewolucji Lenskiego (tródlo: Lenski. I 966: 92)

Przedruk za pozwoleniem McGraw Hill, Publishers

Talcoft Parsons i rozbudowana teoria rói.nU:<J'IJ•ania

U schyłku płodnej kariery Talccm Pars(mS zmierzył się z problemem długofalowej zmjany
historycznej. W dwóch książkach, Socieries: Evdutio>1ary and Comparative Perspectives
( 1966) i The System ofModern Societies (1971 ), wykorzystał wypracowaną wcześniej struktu-
ralno-funkcjonalną aparaturę pojęciową do zinterpretowania przemian ewolucyjnych spo-
łeczeństwa Judzkiego.
Parsons wyróżnia dwa rodzaje procesów zachodzących w każdym systemie społecz­
nym. Procesy o charakterze in1e.gracyjnym i kontrolnym prowadzą do efektów kompensa-
cyjnych: odbudowują stan równowagi po zaburzeniach oraz gwarantują ciągłość i repro-
dukcję społeczeństwa. Istnieje jednak również proces zmiany strukturalnej dotykającej cen-
tralnego s ystemu wartości i norm. „Zmiana strukturalna jest zmianą w war1ościacb
regulujących relacje między podsystemami" (Lackey, ł 987: 85).
Zmiany strukturalne podążają zgodnie z ewolucyj nym wzorem. Każdą następną fa~
procesu wyróżnia wzrost złożoności wraz ze wzrostem liczby i róinorodności wyspecjali-
 123
.---··-·---··---.„

zowanych podsystemów, konsekwencją czego jest potrzeba nowych form kooperacji, koor-
dynacji i organizacji. „Ewolucja społeczno-kulturowa, podobnie jak organiczna, postępo­
wała poprzez różnicowanie się od prostych do stopniowo coraz bardziej złożonych form"
(Parsons, 1966: 2). Innymi słowy „czynnikiem wyznaczającym kierunek jest wzrost gene-
ralnych zdolności adaptacyjnych" (s. 26). Jest to jednak tylko ogólna tendencja, która n'ie
wyklucza różnorodności specyficznych trajektorii ewolucyjnych. Ewolucja nie jest uniline-
arna, ale multi lineama: „Wbrew jednak niektórym wczesnym koncepcjom, nie postępowa­
ła ona wzdłuż jakiejś porządnie zdefiniowanej lini i, lecz w każdej fazie zawierała całkiem
bogate przemieszanie form i typów" (s. 2).
Istnieją cztery podstawowe mechanizmy ewolucji: różnicowanie, doskoniilenie adapta-
cyjne, inkluzja i uogóln ianie wartości (Parsons, 1966: 22- 23; 1971: 26-28). ( 1) Mechanizm
różnicowania polega na wyłanian iu się nowych pod względem stru ktury i funkcji podsyste-
mów. „Różnicowanie to podział podsystemu lub struktury w systemie społecznym na dwa
lub więcej podsystemów .lub struktur, które różnią się pod względem cech i funkcjonalnego
znaczenia dla systemu" (Parsons, 1971: 26). Przykładem jest podział rodzinnego gospodar-
stwa chłopskiego na nowoc:z.esne gospodarstwo domowe i nowoczesną organizację pracy.
r 2) Mechanizm doskonalenia adaptacyjnego polega na wzroście efektywności każdego z no-
wych podsystemów, ich bardziej wyspecjalizowanym i efektywnym działaniu w porówna-
ni u z wcześniejszym i, bardziej do siebie podobnymi całościami. „Doskonalenie adaptacyj-
ne jest procesem, dzięki któremu szerszy wachlarz zasobów staje się dostępny dla podsys-
temów społeczeństwa, aby ich funkcjonowanie mogło stać się wolne od niektórych
ograniczeń nałożonych na ich poprzedników" (s. 27). Na przykład nowoczesna fabryka
wytwarza więcej produktów, większą ich róźnorodność, czyriiąc to efektywniej niż gospo-
darstwo chłopskie. (3) Mechanizm inkluzji polega na włączaniu nowych podsystemów do
;połeczeństwa, co daje gwarancję ich harmonijnego funkcjonowania w nowym kontekście .
.Z tymi problemami można sobie poradzić tylko poprzez inkluzję nowych podsystemów,
;truktur i mechanizmów w normatywne ramy społeczności" (s. 27), między innymi nową
generację norm, wartości i reguł. (4) Mechanizm uogólniania wartości polega na formuło­
waniu standardów normatywnych na dostatecznie ogólnym poziomie, tak aby obj ąć nowe,
uóżnicowane podsystemy i zapewnić im wsparcie i legitymizację. „Kjedy sieć społeczn ie
astrukturyzowanych sytuacji ulega skomplikowaniu, sam w1.ór wartości musi zostać sfor-
;nulowany na wyższym poziomie ogólności, aby można by lo zapewnić stabilność s pole-
:zeństwa" (s. 27). Te cztery mechanizmy działają wspólnie. „Stan jakiegokolwiek spole-
:zeństwa czy wręcz systemu powiązanych społeczeństw (... )jest złożoną wypadkową roz-
wijających się cykli wiążących się z tymi (i innymi) procesami zmiany" (1966: 23).
Ewolucja przechodzi określone fazy: {I) pierwotną, (2) prymitywną późniejszą, (3) po-
frednią i (4) nowoczesną. Pierwotne społeczeństwo jest wysoce zuniformizowane i homo-
geniczne. Nie jest podzielone na wyspecjalizowane podsystemy. Zasadniczych więzi spo-
!.:cznych dostarcza pokrewieństwo i religia. Uczestnictwo w społeczeństwie jest określane
?rzez przypisane s tatusy i partykularne kryteria. Faza prymitywna późniejsza zostaje osiąg-
1ięta, kiedy dochodzi do podziału na podsystemy: funkcje pol ityczne (realizowanie celów)
Jwalniają się od religii (utrzymywanie wzorów działania), a w ramach tego ostatniego sub-
;ystemu nast<(puje dalsze róż.nicowanie wartości świętych i świeckich. Pojawia się stratyfi-
i;acja uczestnictwa w społeczeństwie, a większy nacisk kładzie się na kryterium osiągnięć
:-aczej niż na przypisanie. Fazę społeczeństw pośrednich wyznacza rozwój pisma, które
124

umożliwia akumulowanie informacji, komunikację na odległość i transmisję tradycji. Poja-

wia się rozwinięta stratyfikacja społeczna zdominowana przez zasady o charakterle uni -
wersalistycznym. Wart.ości ulegają uogólnieniu i zyskują świecką legitymację. Wreszcie
„nowoczesny typ społeczeństwa narodził się tylko na jednej arenie ewolucji. na Zachodzie,
czyli przede wszystkim na obszarze Europy, spadkobiercy zachodniej polowy Imperium
Rzymskiego. leżącym na północ od Morza Śródziemnego. Społeczeństwo zachodniego
chrześci.iaństwa stworzyło następnie podstawę pod to, co nazwiemy »Systemem startu«
nowoczesnych społeczeństw" (Parsons, 197 I: I). Zasadn.iczymi cechami nowoczesności
są: (I) całkowite zróżnicowanie na cztery podsystemy społeczeństwa: adaptacyjny, osiąga­
nia celów. integracyjny i utrzymywania wzorów działania, (2) dominująca rola gospodarki,
którą charakteryzuje masowa produ kcja, organizac.ia biurokratyczna, wszechobecność ryn -
ku i pieniądza jako, odpowiednio, uogólnionej areny oraz środka wymiany, (3) rozwój sys-
temu prawnego jako głównego mechanizmu społecznej koordynacji i kontroli, (4) stratyfi-
kacja oparta na uniwersalnym kryterium osiągnięć, (5) rozwój bezosobowych, pośrednich,
złożonych sieci relacji społecznych .
Wizję ewolucji Parsonsa krytykowano za j ej prozachodnie nastawienie. „Potrafi on wy-
obrazić sobie jedynie główną lody gę ewol ucyjnego postępu, mianowicie »zachodnią« - od
Izraela i Grecji, przez Rzym, do nowoczesnego Zachodu. Cała reszta okazała się. rzecz
jasna, porażką ewolucji, choćby nie wiadomo jak dobrze była przystosowana do swoj ego
środowiska. Taki schemat genezy nowoczesnego społeczeństwa ma charakter wyraźnie et-
nocent.ryczny. Jej cykl został wyprowadzony z wybiórczej lektury historii Zachodu, opiera-
jącej się na tych cechach, które okazały się znaczące i wartościowe w doświadczeniu społe­
czeństw przemysłowych państw Zachodu, a w szczególności Ameryki" (Smith, 1976: 52).
To nastawienie uwydatnia s ię najsiln iej, kiedy Parsons zamyka swoje omówienie ewo-
lucji konkluzją: w naszych czasach pojawiło się „społeczeństwo wiodące". stanowiące kul -
minację całego procesu ewolucji, a tym społeczeństwem są Stany Zjednoczone. „Stany
Zjednoczone, »pierwszy nowy naród«, zaczęły odgrywać rolę w przybliżeniu porównywal-
ną z rolą Anglii w XVlI wieku" (Parsons, 197 I: 87). Dzieje się tak głównie dlatego, że
„syntetyzują w wysokim stopniu podkreślaną w socjalizmie równość szans. Z góry zakła­
dają wolny rynek, silny i relatywnie n iezależny od rządu porządek prawny oraz uwolnione
od kontroli konkretnej religii czy grupy e tnicznej »państwo narodowe«. Za zasadniczą in-
nowację uznano rewolucję edukacyjną, zwłaszcza w związku z naciskiem na model stowa-
rzyszeniowy, jak również otwartość na wykorzystywanie szans. Przede wszystkim społe ­
czeństwo amerykańskie poszlo dalej niż jakiekolwiek inne porównywalne wielkością spo-
łeczeństwo w odc ięciu s i ę od starych, przypisanych nierównośc i i w instytucjonalizacji
wzorów z gruntu egalitarnych" (s. 114).
Uwagi Parsonsa trzeba jednak rozpatrywać w kontekście historycznym. Kiedy pisał te
s łowa, USA przeżywały okres prosperity, dostatku i optymizmu. Jego prace odzwierciedla-
.i<\ ten klimat i dlatego czasami są bliskie a pologetyce i ideologii. „Talcottowi Parsonsowi.
piszącemu w Stanach Zj ednoczonych w łatach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych , wydawa-
ło się, że żyje w szczytowym okresie cywilizacji, tak jak August Comte w latach trzydzie-
stych XlX wieku wierzył, że jego ojczysta Francja pokazuje oblicze przyszłości mniej no-
woczesnym społeczeństwom jego czasów" (Collins, 1988: 39).
 125

\cofunkcjonaJizm i debata na temat różnicowania

W latach osiemdziesiątych rozpoczęła się ważna debata teoretyczna dotycząca jednego

z g łównych twierdzeń ewolucjonizmu, iż ewolucja społeczna zmie rza w kierun ku rosną­
: ego różnicowania strukturalnego i funkcjonalnego. Idea ta była już obecna w opisie ogól-
:iego „prawa ewolucj i" Herberta Spencera (zob. rozdział 7). Jednak dopiero Emile Durk-
:ieim wyrazi ł ją i rozwinął w pełni w swojej pierwszej książce O podziale pracy spolecz-
'1ej (1893). Wyodrębniając jeden aspek t różn icow ania - pod ział pracy - Durkheim
j ostrzega ogólną prawid łowość: „Jeżeli będziemy abstrahować od różnych form, jakie
?Odzia ł pracy przybiera w zależności od czasu i miejsca, to trzeba zauważyć, że wzrasta on
<cale w miarę rozwoju historii" ( 1999: 295). Biiegunowa typologia „sol idarności mecha-
:iicznej" i „solidarno~ci organicznej" (zob. tabe la 7.2.) jest po prostu rozwinięciem tej
;dei. Takie sformułowanie problemu dokonane przez Durkheima wywarło ogromny wpływ
:ia późniejszą debatę. „Choć pogląd, iż społeczeń stwo zmienia się na drodze procesu
; pecjalizacji instytucj i, może być wywiedziony z wcześniejszych czasów, można uznać,
że nowoczesna teoria zmiany społecznej jako różnicowania zaczyna się od Durkheima"
Alexander, l 988a: 51 ).
Pojęcie podziału pracy odnosi się w pierwszym rzędzie do dziedziny zawodowej i doko-
:iującej się w jej obrębie specjalizacji. Pojęcie różnicowania jest uogólnieniem tego proce-
;u. Jak go definiuje Neil J. Smelser: „s tmkturalne różnicowanie jest procesem, dzięki które-
:nu jedna społeczna rola łub organizacja( ... ) dzieli się na dwie lub więcej ról lub organi zacji
... ). Nowe jednostki społeczne są strukturalnie oddzielne, jednak wzięte razem stanowią
:'unkcjonałny e kwiwalent pierwotnej jednostki" (ł 959: 2). Podział pracy jest jedynie szcze-
~ólnym przypadkiem różnicowania. D ietrich Rueschemeyer wyjaśni a tę różnicę: „Pojęcie
;1rukturalnego różnicowania mieści w sobie podział pracy, jednak pod dwoma względami
·.,·ychodzi poza starsze pojęcie . Podczas gdy podział pracy odnosi się do ról zawodowych,
1 w złożonych społeczeństwach głównie do pełnoetatowych stanowisk i zawodów, pojęcie
:óżnicowania nie ogranicza się do sfe ry ekonomicznej i dotyczy również ról politycznych,
:.;ulturowych i innych. Ponadto różni cowanie obok ról odoosi się również do specjalizacji
)rganizacji i instytucj i" (Rueschemeyer, 1986: 141).
Oczywiste jest, że idea różnicowania w adekwatnym stopniu obejmuje „generalny zarys
:iistorii świata" (Alexander, l 988a: 49), jak również generalne cechy epoki nowoczesnej,
;;iedy zjawisko to osiąga niespotykaną wcześn iej skalę. Istnieją jednak dwa powody. dla
i\tórych idea ta j est n iewystarczająca: nie dostarcza mechanizmu przyczynowego wyjaś­
:iiającego powszechną tendencję do różnicowan ia (to, co zaproponował Durkheim w posta-
: i presji demograficznej lu b „gęstości moralnej" jest tylko częścią odpowiedzi) oraz nie
jostarcza konkretnej, zakorzenionej w hi storii, specyficznej dla danej fazy aoalizy różno­
rodnych konsekwencj i, efek tów ubocznych, napięć będących wynikiem różnicowania w róż­
nych epokach, jak również dość częstych przypad ków odwrócenia trendu, funkcjooalnego
łączenia się, od-różnicowania i zjawisk degeneracji. Napięcie powstające między pozio-
mem ogólnej tendencji, mechanizmami przyczynowymi i zależnym od konkretnych warun -
ków rozwoj em wypadków historycznych określane jest przez Alexandra jako „problem
Durkheima". S tanowiło to motywację do podejmowanych później prób rozszerzenia teorii
różnicowania „w dól", w stronę wyj aśnienia ukrytych procesów przyczynowych i uwzg lęd­
nienia realiów historycznych.
 126 Część li TRZY WIEI.KIE WIZJE HISTORII

Tak ie próby były podejmowane już przez pierwsze pokolen ie przedstawicieli struktural-
nego funkcjonalizmu: Talcona Parsonsa ( 1966: 1971 . zob. powyżej), Neila Smclsera ( 1959).
Shmuela Eisenstadta ( 1963). Później. w latach osiemdziesiątych. wątek ten podjęla tak zwana
szko la „neofunkcjonalna" (na przykład Alexander. 1985: Rueschcmeyer, 1986: Alexander,
1988a: Alexander. Colomy, 1988: Tiryakian. 1992) ...Próby zrewidowan ia pojęci a różni­
cowania zrod ziły się ze wspólnego prleko nani a. i ż fak-rycznie dos ta rcza ono intuicyjnie
sensownych ram pozwalających zrozumieć naturę współczes nego św iatn. Jednak wysile k
pow iązania owego generalnego modelu 7. instytucjami, procesami, napięc iami wlaściwymi
dla określonych faz pochlonąl uwagę większości współczesnych teoretykó w zajmujących
się różn icowaniem" (Alexander, J 988a: 69).
Jako ilustrację tego. co można nazwać teorią neoróżnicowania. wybiorę k si ążkę Die tri-
cha Rueschemeyera Power and rlze Divisio11 ąf Labour (I 986). Autor stara się sprostać obu
wyzwaniom wynikającym z zanicdbarl Durkheima: sta ra się uzupełn ić mechanizm prcy-
czynowy i zakotwiczyć tendencję w kon kretnie uwarunkowanych faktach. dopuszczając
wyjątki i odwrócenie calego trendu. Przyj m ując tak jak Durkheim. że „podział pracy i róż­
nicowanie spoleczeństwa są procesami. które stanowią ukryty mechanizm pr.Gechodzenia
do bardziej zlożonych struktur spolecznych" (Rueschemeyer. 1986: I), skupia się na jed-
nym zn aczącym czynniku. który j est przyczyną różnicowani a, a mianowit'ic na w ładzy.
Czynniki zwiększające efektywność, prod uktywność lub zdol ność przystosowania propo-
nowa ne przez. wcześniejszych funkcjonalistów rodzą jedynie pytan ia. Kwcstic o zasadni-
czym znaczeniu to: Dla czyjej efektywnośc i (według czyich kryteriów)? Dla czyjej pro-
duktywności (wedł ug czyich „struktur preferencji")? Dla czyjej zdolnośc i adaptacyjnej (za-
spokajającej czyje potrzeby)? Rueschcmcycr argumentuje. że potężni mają 1~1wsze możliwość
narzucania podzialu pracy zgodnego z ich partykularn ymi in teresam i lub do blokowania
różnicowania. jeżeli okazuje się ono spr.Geczne z ich inte resami. Bogato udokumentowana
tc1a jego książki brzmi: „To wlafoie interesy tych najpotężniejszych w największym stop-
niu determinują. jakie kryteria efektywności wybiorą oni spośród różnych form podziału
pracy. ksztaltując w ten sposób konkretne formy produkcji i reprodukcji spolccznej" (s. 7 I).
Pne no~ząc swoj e rozumowanie na poziom konkretnych warunków historycznych. Ruesche-
meyer odważn ie mierzy się z drugim wyzwaniem pozostawionym przez Durkheima: aby
nie ignorować wyjątków od tendencji. Kilka prąkładów od-różnicowania. zdefiniowanego
jako „odwrócenia specjalizacji i l ączcn i a s i ę funkcji" (s. 14 1), dowodzi. że tendencja ta jest
w wysokim stopni u uzależniona od ko nkre tnych warunków. (I) Istn ieją pr1.yklady stagnacji
charakrerystyczne dla licznych spolecze ństw roln iczych, przeważających przecież na świ e­
cie w dlugich okresach historii. (2 ) Znane są dobrte prtypadki załama nia s i ę trwającego
jakiś czas procesu podzialu pracy: upadek Imperium Rzymskiego. Imperium Bizantyjskie-
go. o kresy degeneracji w Egipcie czy Persji to tylko wybrane przykłady. (3) Na różnych
poziomach struktur społecznych zauważa się przeciwtendencje: na przykład centralizacj i
i wzmożonemu podzialowi pracy na poziomie rządowym mogą często towarzyszyć proce-
sy degeneracji jednostek lokalnych (wsi. mia~t. regionów): podobnie obok rosnącej specja-
lizacji Manowisk na poziomie gospodarki narodowej lokalnie może występować „dążenie
do powrotu do z nacznie prostszych i dajqcych mniej pieniędzy sposobów zarabiania na
życic" (s. 150). (4) W nowoczesnym spolc<:lcńsrwie zdarzają się szczególnie interesujące
prz.ypadk i od-różnicowania: mająca ogóln y. jednoczący charakler ro la obywatela, krzyżu ­
jąca się 'l wszystkimi innymi podziałami s polecznym i, podobnie jak indywiduali zm morał-
l ny i religijny (na przykład w protestantyzmie) częściowo zmniejszający zainteresowanie,
jakim cieszą się wyspecjalizowane instytucje Kościoła lub duchowieilstwa. Można je, jak
s ię okazuje. wyjaśnić również przez przywołanie zróżnicowanego stopn ia posiadanej wła­
127

dzy oraz rywalizujących ze sobą grup interesu, które powstrzymują, blokują i odwracaj<)
proces różnicowania.
Praca Rueschemeyerajest tylko jednym z naj nowszych przykładów tego, jak „problem
Durkheima" i związany z nim program badawczy przenika toczącą się debatę teoretyczną,
która trwa już niemal przez cały wiek.

Zwrot w kierunku ewolucj onizmu biologicznego

Jak pamiętamy, ewolucjonizm socjologiczny Comte'a lub Spencera był chronologicznie
wcześniejszy od ewolucjonizmu w biologii, a w szczególności od jego najbardziej wpły­
wowego sformułowania dokonanego przez Karola Darwina ( 1809- 1882) w jego funda-
mentalnym traktacie O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego (1859). Zarów-
no klasyczny ewolucjonizm w socjologii, jak i większość szkól neoewolucjonistycznych
kontynuowała Spencerowską metaforę wzrostu organizmu raczej niż Darwinowski1 wizję
doboru naturalnego. Dopiero niedawno socjologia poważnie zainteresowała się darwi now-
skimi korzeniami. W miejsce wcześniejszych teorii określanych mianem „progresywis tycz-
nych" lub „ontogenetycznych" (Burns, Dietz, 1992: 3), takich jak „teorie stadiów" lub „teo-
rie różnicowania organicznego" (Collins, ł988: 13), niektórzy neoewolucjoniści proponują
..teorie selekcji naturalnej" (Collins, 1988: 29) lub teorie „zmienności społeczno­
-kulturowej i selektywnych przewag" (Lopreato. 1984: 236). Podzielają oni poglqd, i ż „mo-
del darwinowski ujawnia fundamentalne podobieństwa analityczne między biologicznymi
a społeczno- kulturowymi procesami ewol ucji" (Langton, 1979: 306) i „próbują opisać me-
chanizmy, które wytwarzają ewolucję społeczno-kulturową przez analogię do darwinow-
skiego modelu przypadkowej zmienności i doboru" (Lopreato, 1984: 264).
Efektem jest cał kowicie inne ujmowanie podstawowych metafor i modeli kryjących się
za ewolucyj nym teoretyzowaniem. Randall Collins trafnie podsumowuje ten podział: kla-
syczna teoria „przyjmuje za model embriologię i przedstawia wzrost społeczeilstwa analo-
gicznie do organicznego, nie tylko powiększającego się, ale równ ież różnicującego na wy-
specjalizowane organy i funkcje ( ... ). Druga ana logia, biologiczna, odnosi s ię do Darwi-
nowskiej teorii ewolucji gatUnków na drodze zmienności i doboru naturalnego tych form,
które są najlepiej przystosowane do środowiska ( ...). Różnicowanie widzi s poleczeilstwa
Jako analogiczne do pojedynczych organizmów wzrastających w ciągu życia; dobór natu-
ralny widzi społeczeństwa jako analogiczne do różnorodnych gatunków (popu lacji organi-
zmów), z których pewne są wybierane jako korzystne adaptacje. a inne nie" (Collins, 1988:
13). Ta zmiana perspektywy podziałała stymulująco na nową faJę teoretyzowania. Raz jesz-
cze, „w ostatniej dekadzie myślenie ewolucyjne przeniosło się z peryferii teorii społecznej
do samego jej centrnm" (Bums, Dietz, 1992: 3).
Darwin zdefiniował podstawowy mechanizm ewolucji jako „utrzymywanie się korzyst-
nych dla osobnika różnic i odmian oraz zagładę szkodliwych" (Darwin, 1959: 85). Trzy
zasady organizują logikę całego procesu. Po pierws ze, zasada zmienności (przypadkowych
mutacji) w populacji. Po drugie, zasada doboru (walka o byt) spośród w różnym stopniu
wyposażonych jednostek. Po trzecie. zasada przetrwania najlepiej przystosowanego (suk-
128

ces reprodukcyjny). na skutek czego dochodzi do reprodukcji w przyszłych populacjach

tych cech, których nosiciełanti są wybrane jednostki (cechy „dziedziczone").
Jedną z głównych kwestii biologii ewolucyjnej był charakter składników podlegających
doborowi. Wczesne i naiwne spojrzenie mówilo o konkretnych. samodzielnych osobnikach
będących dla siebie rywalami. między którymi toczy się walka o przetrwanie i zachodzi
proces doboru naturalnego. Odkrycia Johanna G. Mendla ( 1822-1884) doprowadziły d()
bardziej absrrakcyjnego pojęcia genów i puli genów jako obszaru, na którym toczy się do-
bór ewolucyjny. Równoległy rozwój intelelktualny można zauważyć w socjologicznej lub
„społeczno-kulturowej " teorii ewolucji. To nie popu lacje osób podlegają procesowi ewolu-
cji, ale raczej wiązki abstrakcyjnych s tosunków społecznych, lub. w najnowsz.ej wersji,
zbiory reguł wyrażonych w „~ystemach reguł" (Burns, Dietz, 1992: 261: patrz także Dietz,
Bums. 1992). Podobieństwo rozumowania, a nawet używanego języka, do biologicznej
koncepcji jest niewątpl iwe . „Nasze podejśc ie - oświadczają Bums i Dietz - koncentruje się
na procesach, przez które regu ły społeczne są generowane, selekcjonowane, transmitowane
lub reprodukowane( ... ). Sily ewolucyjne opierają się na zmienności występującej w popu-
lacji. Procesy tnmsmisji i doboru faworyzuj<) pewne reguły i prowadzą do ic h powszech-
niejszego występowania. Nazywa się to sukcesem reprodukcyjnym lub przydatnością kul-
turową" (Bums , Die tz, 1992: 263).
Inną zagadką, z którą borykają się teorie biologiczne i socjologiczne. są tródla począł·
kowej zmienno~ci. Dlaczego populacje są tak heterogeniczne i zróżnicowane? Niektórzy
autorzy przyznają, że : „współcześni przedstawiciele nauk społecznych. podobnie jak Dar-
win, nie wiedzą nic na temat praw rządzących wytwarzaniem zmienności" (Langton, 1979:
292). Mogą sobie najwy źej pozwolić, aby mówić o in nowacjach. wynalazkach, aberrac.iach,
przypadkowych zachowaniach. specyficznych cechach i tym podobnych losowych i nie-
przewidywalnych czynnikach. Inne stanowisko głosi, że zmienność w społeczeństwie ludz-
kim niekoniecznie musi mieć ślepy czy przypadkowy charakter, ale może być również re-
zultatem celowego projektu, może być „umyślna w tym sensie, że istoty ludzkie są zorien-
towa ne na osiąganie celów i nieustannie zaangażowane w poszukjwanie strategi i lub
zachowań. które pod jakimś względem są lepsze od dawnych'' (L-0prearo, J984: 247). Czy-
ni to pojawienie się zmienności mniej nieokteślonym, niż by to mogło być w innym wypad-
ku. Jeszcze bliżej sekretu zmienności udaje się dotrzeć autorom skupiającym się na ewolu-
cji systemów reguł. Tom Bums i Thomas DielZ sugerują, iż zntienność reguł może się brać
z sześciu okoliczności. (I) Musi dojść do werbalizacji reguł podczas ich transmisji spoleczn~j
(przez nauczycieli), a to otwiera drogę do indywidualnych sfonnulowań . (2) Każdy przypa-
dek wprowadzenia w życie regul. które z definicj i mają ogólny charakter, wymaga interpreta-
cji i jeM to kolejna okazja do pojawienia się !lpecyficznych cech. (3) Ludzie popełniaj<} błędy
i pomyłki w artykułowaniu i wprowadzaniu reguł w życie. (4) Ludzie aktywnie poszukują
reguł i z nimi eksperymentują, szczególnie je7.,eli nie są usatysfakcj onowani tymi, które są
obowiązujące. (5) Ludzie angażują się w działania o c harakterze żartobliwym czy wręcz
przekornym, co może generować nowe reguły rozszerzające się na ,.poważne" dziedziny
życia. (6) Zawsze mamy do czynienia z prze nikaniem obcych reguł. czy to pnez kontakt
osobisty, czy w sposób zapośredniczony (przez mass media) (Burns. Dietz, I 992: 264).
Trzecia zagadka odnosi się do mechanizmu selekcji, czyli „zróżnicowanej reprodukcji
sposobów działania i my~enia w obrębie społeczeństw" (Langton, 1979: 392). Dlaczego
jedne składniki są dziedziczone, a inne odrzucane? „W jaki sposób spośród nadmiaru wy·
 129

twarzanego w każdej chwili przez daną populację czynniki dokonujące selekcji wybierają
tylko określone kombinacje, co prowadzi do ich zachowania i instytucjonalizacji'' (Lopre-
ato, 1984: 251). W pytaniu tym chodzi w rzeczywistości o trzy oddzielne kwestie: Kto lub
co jest podmiotem dokonującym selekcji? Jakie kryteria stosuje się w procesie selekcji„
W jaki sposób dokonywana jest selekcja?
Co do podmiotów, Bums i Dietz wyróżniają „p-selekcję", którą świadomie realizują
osoby posiadające wlad~, reformatori.y, prz.ywódcy, c zyli ci, którzy ustanawiają reguły dla
innych, „s-selekcję" będącą mimowolnym produktem ograniC7.,eń lub ulatwie1i, których źró­
dłem są ustanowione stmktury, i „m-selekcję" dokonującą się poprzez naturalne, obiektyw-
ne ograniczenia środowiska materialnego. Dla przykładu „podmioty ludzkie nie są w stanie
wprowadzać reguł, które są sprteczne z prawami nat.ury lub biologii" ( I 992: 266- 267) .
.-\utorzy podkreślają wagę świadomej, celowej podmiotowości ludzkiej. zaniedbywanej lub
~ałkowicie pomijanej w bardziej mechanicznych wersjach ewolucjonizmu. „Podmiotowość
:lostarcza mechanizmu genemjącego zmianę w systemach reguł, k tóry jest znacznie potęż­
niejszy niż błąd czy migracja, takiego, który pasuje do dynamicznego, pełnego inwencji
i często swobodnego charakteru życia ludzkiego''' (s. 275).
Jeżeli chodzi o kryteria selekcji, zgodnie z uznawaną tradycją wymienia się zdol ności
adaptacyjne lub sukces reprodukcyjny, to jest funkcjonalną wartość pewnych instytucji.
reguł, sposobów życia dla przetrwania i zdolności reprodukcyjnej. Niektórzy aurorzy idą
jeszcze dalej, wskazując , że samo przetrwanie lub dopasowanie rzadko jest jedynym wzglę­
jem, jaki bierze się pod uwagę, i że w społeczeństwie ludzkim ważnym czynnikiem selek-
:j onującym może być „zwiększenie satysfakcji lub wygód" (Lopreato, 1984: 256). Można
wreszcie zasugerować, że podstawowym kryterium może być zwiększenie możliwości pod-
miotowych społeczeństwa: potencjału do samoprzeksztalcenia się (zob. rozdzial 15).
Podobnie sposób, w jaki dokonuje się selekcja, postrzega się jako coraz bardziej
;komplikowany: od pros tej darwinowskiej „walki o przetrwanie", poprzez „walkę o wzmoc-
nienie", to jest „działania mające na celu uzyskanie tego, co zaspokoi nasze potrzeby i prag·
nienia" (Langton, 1979: 297), do „walki o satysfakcję", czyli „przewagę przyjemności nad
bólem" (Lopreato, 1984: 257). Zaproponowalbym jeszcze jeden, być może najważniej szy
; posób selekcji: „walkę o podmiotowość", to jest o wyzwolenie się od negatywnych ogra-
n iczeń i zwiększenie pozytywoej wolności do przekształcania s wojego własnego społe­
: zeństwa (zob. rozdział 15).
Neoewolucjonistyczna teoria selekcji społeczno- kulturowej, jak szczerze przyznają jej
rzecznicy, jest nadal „na bardzo wczesnym etapie rozwoju w naukach społecznych" (Bums,
Dietz, 1992: 275). Wygląda już jedoak znacznie bardziej obiecująco ni ż klas yczny ewoJu-
: jonizm, podobnie jak niektóre niedarwinowskie gałęzie neoewolucjon izmu omawiane
\\'CZeśniej. To, co w niej przede wszystkim nowe, to odrzucenie determinizmu, finalizmu.
!'atalizmu, linearności i stopniowości. W ich miejsce kładzie się s ilny nacisk na prawdopo-
Jobieństwo, losowość, konkretne uwarunkowania, otwartość procesu, istnienie jakościo­
wych progów i kluczową rolę podmiotowości ludzkiej. Zakładany przez nią program ba-
Jawczy jest bardzo ambitny: „Sukces może wymagać teoretycwej &yn\ezy biologii ewo\u-
.;yjnej i nauk społecznych, podobnie jak bogats.zej i bardziej systematycznej wiedzy na
:cmat warunków środowiskowych, w tym kulturowych, oraz zmienności homo sapiens i je-
go społeczeństwa na przestrzeni dziejów" (Lopreato, 1984: 236).
9. TEORIE MODERNIZACJI: DAWNE I NOWE

Ostatnie wcielenia ewolucjonizmu

Mówi ąc o idei modern izacji, możemy mieć na myśli trzy sposoby rozumienia tego terminu.
Pierwszy, najbardziej ogólny. jest synonimem wszystkich rodzajów postępowej zmiany
społecznej, w której społeczeństwo porusza s ię wzdłuż pewnej przyjętej skali postępu. Tak
rozumiana modernizacja jest w pełni relatywistyczna w sensie histo rycznym i może by''
1,astosowana do wszystkich o kresów hi storycznyc h. Wyjśc ie z jaskiń i zbudowanie pierw-
szych schroni eń było z pewnością przy kładem modernizacj i, podobn ie jak zastąpienie fur-
manek samochoda mi i maszyn do pisan ia komputerowymi ed ytorami tekstÓ\\', aby wspo-
mnieć bardziej współczesne pr?.ypadki. To rozumienie tem1inu nie będzie tu llas intereso-
wało, jako że nie jest wystarczająco kon kretne i istnieją inne dobre terminy, któryc h moi.n;:
zamiast niego użyć. Drugie znaczenie jest bardziej hiscoryc;:nie skonkretyzowane. Przywo-
łuje ideę „nowoczesności". kompleks społecznych, politycznych, ekonomicznych. kulturo-
wych i mentalnych przekształceń zachodzących na Zachodzie od XVI wieku, osi ągającycr.
swoje apogeum w wieku XIX i XX. W jego skład wchodzą procesy uprzemysłowienia.
urbanizacj i, racj onalizacji, biurokratyzacji, demokratyzacji, rozkwit kapitalizmu, upowszech-
nianie się indywidualizmu i motywacji do osiągnięć. apoteoza rozumu i nauki i wiele in-
nyd1 procesów omawianych szczególowo w rozdz.iaJe 5. „Moderni zacj a" w tym rozumie-
niu oznacza proces dochodzenia do now-oczesnośc:i . zb liżan ia się do o kreślonego, zlokali-
zowanego historycznie syndromu instytu cjonalnego, organizacyjnego i odnoszącego się d(
postaw: „procesu, przez który przechodzi społeczeństwo tradycyjne lub przedtechniczne.
kiedy przekształca się w społeczeństwo, które charakteryzuje się technologią maszynowe!.
racjonalnymi i św iecki mi postawami ora~ wysoko zróżn icowanymi strukturami społeczn~ ·
mi" (O'Connell, l 976: J 3), W tym sensie większość klasycznych prac w socjologii dotycz'
modernizacj i: Comte i Spencer. Marks i Weber, Durkheim i Toennies w swoim czasie o pi-
sywali ten zasadniczy dla historii Europy i USA proces.
Wreszcie, w naj bardziej pre<:yzyjnym rozumieni u, term inu „modernizacja" używa si;
tylko do opisu wysiłków podej mowanych przez zacofane i słabo rozwinięte społeczeństw~
aby dogonić wiodące, najbardziej rozwi nięte państwa, współistniejące z nimi w tym samyr.-.
okresie historycznym w ramach społecze1\stwa globalnego. Innymi słowy, opisuje ona prze-
jście od peryferii do centrum nowoczesnego społeczeńs twa. Takie wąskie rozumieni:
„modern izacji" przyjmuje grupa specyficznych podejść do zmiany społecznej , funkcjon~­
j ących pod nazwami modernizacj i. neomodernizacj i i teorii konwergencji. Będą one prze.::-
miotem naszego zainteresowan ia w tym tozdziale.
Teorie modernizacji i konwergencji są produktem czasów po ll wojn ie światowej . Ob1t
zostały sformułowane w odpowiedzi na rodzi\CY się wtedy podział społecze1istwa Judzkie-
go na trzy oddzielne „światy": Pierwszy Swiat rozwi niętych społeczeństw przemyslowyc::
do których zalicza się Europa Zachod nia i USA, do których dołączyła wkrótce Japonia or;;;
„kn\je niedawno uprzemysłowione" Dalek iego Wschodu; Drugi Świat autorytarnych sp<-
łeczeństw „socjalistyc:rnych' ' zdominowanych przez Związek Radziecki, prrechodząc.r;.­
proces wymuszonego uprzemysłowienia Qdbywającego się przy wielkich kosztach spole.:: ·
nych; oraz Trzeci Św iat społecze ństw postkolonialnych Południa i Wschodu, roważnie z"-
cofanych i często znajdujących !>ię jeszcze głęboko w erze przedindustrialnej. Jak skonce;-
9: Te()rie moderni;,acji: dm"_'!!'. i li<!.':'.~ _ 131

tualizować i wyja'inić zmianę społeczną w tak heterogenicznym i wyratnie nierównym glo-

balnym ukladzie, biorąc pod uwagę wzrost interakcji i wzajemnych zależnośc i Pierwszego.
Drugiego i Trzeciego Świata? Okazuje się to poważnym wyzwaniem dla teore tyków zmia-
ny. Klasyczne teorie modernizacji skupiały się na konlraście między Pierwszym i Trzecim
Światem , podczas gdy teorie konwergencji, podobnie jak powstałe niedawno teorie trans-
formacji postkomunistycznej, za główny temat obi·erały podział na Pierwszy i Drugi Świat.
Okres dużej popu larności obu teorii w ich klasycznej , wstępnej formie prz.ypada na lata
pięćdziesiąte i połowę lat sześćdziesiątych. Wkład Mariona Levy'ego (1966), Everetta Hage·
na (ł962), Talcotta Parsonsa (1966). Neila Smelsera (1959). Daniela Lemera (1958), Davi-
da Aptera ( 1968) i Shmuela Eisenstadta ( 1973) do teorii modemiwcji oraz prace Clarka
Kerra (Kerr i in., 1960), Samuela Huntingtona (1968), Waha Rostowa ( I960) na polu teorii
konwergencj i są powszechnie czytane i cieszą się uznaniem. Późn iej. w latach siedemdzie·
siątych i aż do połowy lat osiemdziesiątych spotkały się one z mocną kryty ką. co w rezulta-
cie zmniejszy\o waczenie, a nawet doprowadziło dio cZ1lkowitego upadku obu teorii. Jednak
pod koniec lat osiemdziesiątych obserwujemy odradzanie się teorii modern izacji, ajej zre-
widowane wersje występują pod nazwą „neomodernizacji" (Tiryakian. 199 1) lub „postmo-
dern izacji" (A lexander, 1992). Na początku lat dziewięćdziesiątych, w następstwie upadku
komunizmu, także r.e oria konwergencji weszla ponownie do glównego nurtu debaty socjo-
logicznej, przedstawiając jedno z możliwych wyjaśnień transformacji postkomunistycznej.
Zarówno teorię modernizacji, jak i teorię konwergencji można traktować jako ostatnie
wcielenia orientacji ewolucjonistycznej. Odnosi się 10 szczególnie do wczesnych wersji
obu teorii, później pod presją krytyki dokonała się stopniowa li berali zacja mocnych zało­
żeń ewolucjooistycznych, a w wariantach neomodernizacji i neokonwergencji zostały one
niemal całkowicie odrzucone. Z początku jednak, poszukuj ąc modelu teoretycznego przy-
datnego do in1erpre1acji przechodzenia od mniej rozwiniętych do bardziej rozwin iętych „świa­
tów", obie teorie zwróciły się ku ewolucjonizmowi, który w tym czasie nadal dominowa]
w socjologicznym myśleniu o zmianie. „Chociaż używana przez nich tern1inologia jest w ja-
kimś stopniu nowa. sposób, w jaki teoretycy modernizacji podchodzą na ogół do badania
zmiany społecznej w niezachodnich spolecze1\stwach. pozostaje głęboko osadzony w per-
spektywie progresywizmu, która na dobre funkcjonowała w obiegowych sądach zachod-
nich nauk społeczn ych na długo pried końcem XIX wiek u" (Tipps, 1976: 64).
Zakladali oni zatem, iż (I) zmiany inają c harakter unilinearny. w związku z czym słabi ej
rozwinięte społeczeństwa muszą podążać tą samą ści eżką, k tórą już wcześn iej przemierzy-
ły spoleczellstwa bardziej rozwinięle. powtarzając te same kroki, albo pozostać na niższym
stopniu tych samych schodów. (2) Uważali, że zmiany są nieodwracalne i nieuchronn ie
zmierzają ku nowoczesności. wspólnemu dla wszystkich ostatecznemu celowi procesów
rozwojowych. który to cel identyfikowali z uprzemysłow ionymi , kapitalistycznymi. demo-
kratycznymi społeczeństwami Zachodu. (3) Uważal i, i.e zmiany mają charakter stopniowy,
narastający, zachodzą w s pokojn y, pokojowy sposób. (4) Wskazywali na regularną sekwen-
cję stadiów. przez które przechodzi proces, z których żadne rzekomo nie może być ominię­
te, na przykład „tradycyjne - przejściowe - nowoczesne" (Apter, L968), ,,tradycyjne - osią­
gaj ące warunki niezbędne do »startu« (rake-ofj) - startujące do kontrolowanego wzrostu -
dojrzewające - osiągające poziom masowej ko nstunpcji" (Rostow, 1960). (5) Polożyli na-
cisk na endogenne, imma nentne przyczy ny i opisywali silę napędową zmiany w terminach
suu krnralnego i funkcjonalnego różnicowan ia, doskonalenia adaptacyjnego i podobnych
l

J
132

pojęć o proweniencji ewolucjonistycznej. (6) Głosili progresywizm, uważając, że procesy

modernizacji prowadzą do powszechnej poprawy jakości życia spoleczeństw, polepszenia
kondycji ludzkiej. Ujmując rzecz zw ięile, modernizację i konwergencję postrzegano jako
konieczne. nieodwracalne, e ndogenne i w ostatecznym rozrachunku korzystne.
Jednak nawet na tym początkowym etapie i stniały już pewne odstępstwa od ewolucjoni-
stycznych idei, widoczne szczególnie w teorii modern izacji. Obok szczególnego skupienia
problematyki na Trzecim Świecie (lub Drugim Świecie w przypadku teorii konwergencj i)
nowością był nacisk na inżynierię społeczną i planowanie oraz bardziej skonkretyzowaną
s
wizję końcowego celu. W przeciwier1stwie do spontanicznej tendencji wylaniajijcej się „od-
d
doln ie", modernizacja była najczęściej postrzegana jako proces inicjowany i kontrolowany u
„odgórnie" przez oświecone eli ty polityczne zdecydowane wyrwać swoje kraje z zacofania E
za pomocą celowych, zaplanowanych działań. Zamiast dostarczania mglistych, utopijnych
obrazów lepszego społeczeństwa teoretycy modernizacji obrali sobie bardziej konkretną n
wizję. a mianowicie istniejących, najbardziej rozwiniętych spolecze11stw zachodniego, li
kapitalistycznego świata. Dzięki temu modernizacja oznaczała coś innego niż spontaniczny \\
rozwój w ogólnie postępowym kierunku. Oznaczała celowe naśladowanie społeczeństw
zachodnich uznanych za wzorce nowoczesności . Uprzemysłowione demokracje Zachodu
służyły za „państwa modelowe" (Bendix, 1964), „spoleczeńs twa odniesienia" lub „wyzna- 01
czające tempo" (Tiryakian. I 985a), a „państwa- uczniowie" miały je ścigać lu b starać się je
dogonić. „Modernizacja nie j est samopodtrzymującym się procesem ewolucyjnym, który
zachodzi sam z siebie. Jest to raczej proces naśladowania. przeszczepiania do naszego kraju
wzorów i produktów stanowiących osiągnięcia innych krajów" (Chodak, 1973: 257). :ii
~i

Pojęcie modernizacji :n
~a
Modernizacja, w szczegółowym rozumieniu przyjętym przez teorie modernizacji lat pięć­ ;;a
dziesiątych i sześćdziesiątych. została zdefiniowana na trzy sposoby: historyczny, relaty-
zd
wistyczny i analityczny. 111
. ' W definicjach ltistorycznych jest ona synonimem westernizacji łub amerykanizacji. Po- '.\'I
strzega się ją jako ruch w kierunku określonych historycznie społecze1istw, zlokalizowanych
w czasie i przestrzeni. Można zacytować dwa przykłady wyjaśnień tego rodzaju. Shmuel
Eisenstadt powiada: „Z historycznego punktu widzenia modernizacja jest procesem zmiany
w kierunku tych typów społecznych. ekonomicznych i politycznych systemów, jakie rozwija-
ły się w Europie Zachodni~j i Ameryce Północnej od XVII do XIX wieku i później rozprle- '.\ I
strzenily na inne państwa europejskie, a w XIX i w XX wieku na pa1istwa Ameryki Południo­
wej, Azji i Afryki" ( 1966b: l). Wilbert Moore proponuje podobny opis: ,,Modernizacja jest
»całkowitym« przeksztalcen iem tradycyjnego, przednowoc1,,esnego spoleczerlstwa w takie
JJ
formy technologii i związanej z nimi organizacji społecznej, które charakteryzują »zaawanso· : n
wane«, zamożne i stosunkowo stabilne politycznie narody Świata Zachodniego" ( J 963b: 89). !n
Podejścia tego rodzaju są najbardziej narażone na błędne założenie etnocentryzmu. •J:
Definicje relatywistyczne częściowo unikają tego niebezp ieczeństwa, nie przywołując
dokładnych parametrów przestrzennych lub czasowych, ale skupiając się na istocie proce-
su. kiedykolwiek i gdziekolwiek on zachodzi. Ponownie można podać dwa przykłady. Edward
Tiryakian zauważa: „Nowoczesność nie jest toi..sama ze współczesnością. Z perspektywy
światowego procesu historycznego. nowoczesność odnosi s ię do najbardziej postępowych
 133

• 7 ·., iodących prym innowacji lub przełomów w poznawczych, moralnych, etycznych, tech -
: . . znych i społecznych formach, które przyczyniają się do poprawy kondycji ludzkiej"
-'5a: 134). Podobne wyjaśnienie daje Szymon Chodak: „Modernizacja jest szczegól-
. -::. ważnym prąpadkiem rozwoju społeczeństwa, przypadkiem podejmowania mozol-
- ;~ wysiłków maj<jCych na celu osiągnięcie wyznaczonych wyższych standardów" (1973:
:..: ~ . W relatywistycznym ujęciu modernizacja oznacza celowe n<tśladowanie standardów,
· :~ za nowoczesne uznaje cala populacja, jej oświecone segmenty lub elity rządzące. Te
·..:.·,jardy mogą jednak ulegać zmian ie. „Epicentra" nowoczesności, to jest położenie wio-
-. :· :h. stanowiących punkt odniesienia spoleczeństw, których dokonania najpowszechniej
-::-..;je się za nowoczesne, nie są ustalone raz na zawsze; zmieniają się w tok.u historii.
: : ·' ard Tiryakian śledzi takie „przemieszczające się epicentra nowoczesności" od „spole-
. :;::;.iw-rozsadników" w Grecji i Iz raelu. przez antyczny Rzym, Europę Pólnocną i Pół-
.; :io-zachodnią w średniowieczu, rozkwit Stanów Zjednoczonych i obecne przesunięcie
·• ·::erunku Dalekiego Wschodu, krajów leżących nad Oceanem Spokojnym, a być może
· :~zyszłości z powrotem do zjednoczonej E uropy ( I 98Sa).
Defin icje analityczne stają się jeszcze bardziej konkretne, próbując wyznaczyć wymiary
„ .; oczesnego społeczeństwa celowo zaszczepionego w prenowoczesnym. tradycyjnym
' :-:zeniu. Niektóre z nich skupiają się na aspekcie strukturalnym. W ten sposób Neil Smeł­
.;- .)pisuje modernizację jako złożone. wie lowymiarowe przejście, obejmujące sześć dzie-
:..:.::. W sferze ekonomii oznacza ona: (I) zakorzenienie technologii w wiedzy naukowej,
: :irzejście od produkcji rolnej na wlasne potrzeby do rolnictwa .komercyjnego, (3) zastą­
- :::ie sily ludzi i zwierząt energią nieożywioną i produkcją maszynową, (4) rozprzestrze-
.. "-~ ie się forn1 miejskich i koncentrację przestrzenną sily roboczej. Na arenie politycznej
- -.jernizacja wiąże się z przejściem od władzy plemiennej do systemów władzy opartych
·";:-rawie wyborczym, reprezentacji, partiach politycznych i demoJcracji. W dziedzinie edu-
"; •i pociąga za sobą likw i dację analfaberyzmu i wzrastający nacisk na wiedzę. wyuczone
: : l ności i kompetencje. W sfe rze religijnej - sekularyzację. W życi u rodzinnym oznacza
- -. ~jszą rolę więzów krwi i większą specjalizację funkcjonalną rodziny. W dziedzinie stra-
. :: i\acji modernizacja oznaczll nacisk na mobilność i indywidualne osiągn ięcia raczej niż
·" :~chy przypisane jednostce (Smelser, 1973: 747- 748).
\' ie które z pozostałych wyjaśnień analitycznych modernizacji przyjmują perspektywę ra-
=~: psychologiczną niż struktural ną. Wyznaczają one określony typ osobowości , ponoć cha-
·'-·:terystyczny dla społeczeństw nowoczesnych. „Osobowość nowoczesna" została opisana
. :.nd ziale S jako szczególny syndrom składający się z następujących cech: (I) niezależność
·: :radycyjnych autorytetów, postawa antydogmatyczna, (2) zainteresowanie sprawami pu-
. .:znymi, (3) otwartość na nowe doświadczenia, (4) wiara w siłę rozumu i skuteczność na-
-·~ . ; 5) planowanie, antycypowanie, zorientowanie na przyszłość, umiejętność rezygnowania
· ·..:.tychmiastowych gratyfikacji, (6) wysokie aspiracje: edukacyjne, kulturalne i zawodowe
. ~_'.;eles, 1976: Inkeles, Smith, 1974). Modernizacj a na tym polu oznacza zbliżanie się do
-·~ej właśnie charakterystycznej konfiguracji osobowościowej i tłumienie przeciwnych, tra-
-.· : yjnych cech osobowościowych. W sumie_ zakłada ona „więks14 zdolność przystosowania
: do rozszerzającego się horyzontu społecznego, roz wijanie elastyczności , poszerzanie za-
•: ::;u zainteresowań i potencj alnej empatii względem innych ludzi i sytuacji, coraz lepsze
-·:'.umienie potrzeby samorozwoju, mobilności, zwiększanie nacisku na teraźniejszość jako
::·my wymiar czasowy ludzkiej egzystencji" (Eisenstadt, 1983: 226).
134 Część li. TRZY WIELKIE WIZJE HISTORll Y.

Mechanizmy modernizacji

Co powoduje, że słabo rozwioi ęr.e społeczeństwa tak powszechnie są popychane (łub przy-
c iągane) do nowoczesności? Teoretycy różnią się w tej kwestii i proponują kilka hipotez.
Niektórzy autor7.y przywołują tradycyj ne rozumowanie ewolucjonis tyczne (w wydan iu
Spencera lub Durkheima) z jego metaforą wzros tu. Stn1kturalne i funkcjonalne różnicowan ie
(a dokładniej podział pracy) jest nieuchronnym, „naruralnym" procesem, który choć może
zostać na jakiś czas przyhamowany lub nawet wstrzymany, 10 jednak ostatecznie bierze górę.
Jeżel i przyjmuje się taką perspektywę, głównym zagadnieniem staje się odkrycie czynn ików.
które wst0,ymują różnicowanie (wzrost) s łabo rozwiniętych społeczeństw. a zadaniem polity- :iia
ki jest poszukiwanie sposobów usunięcia tych hamulców. Ukrytym założeniem jest lu przeko- .:in
nanie, że społeczeństwa pnejdą p roces modernizacji, jeżeli tylko nie będzie im się w tym
pr1,,eszkadzać. Usilne dążenie do modernizacji uważa się za zjawisko spontaniczne, powstają­
ce oddolnie. Zadaniem elit politycznych jest jedynie znoszenie barier modernizacji, które chronią ·po
tradycyjne, zacofane style życia, instytucje i wzory organ izacyjne. -,i z;
Inne hipotezy przywołują bardziej wyrafinowane rozumowan ie ewolucjonistyczne (w wy-
daniu Darwina), z jego ideą różnorodności i przetrwania naj lepiej przystosowanego. W zde- '.•)rJ
rzeniu lub konkurencji między społecze1\stwami (kulturami, gospodarkami, fom1ami or- )ot
ganizacji, formacjami wojskowymi) nowoczesność stanowi najwyższą postać w tej kon- "1 0~

kurencji. kst ona lep iej przystosowana, bardziej wydajna, umożliwia zaspokoj enie większej -.:oe
liczby potrzeb większych mas ludzi na wyższym poziomie. Warunkiem koniecznym mo- :"br.
derni7,acji jest współistnienie różnorodnych społeczeństw, natomiast społeczeństwa pozo- „ 10(

stające na n iższym poziomie rozwoju muszą się zmodernizować albo zginą. Doskonalen ie ~·~ (
adaptacyj ne może być stopniowe, rozwijać się „oddolnie'', zachodzi j ednak wtedy bardzo -"'· ia
powoli. Można je przyspieszyć, jeżel i oświecone eli ty polityczne staną s ię świadome ada- · :,· s
ptacyjnego upośledzenia swoich społeczeństw i „odgórnie'' wprowadzają modernizujące ; ::.:(1
ceformy, łącząc je z kampaniami edukacyjnymi poszerzającymi świadomość korzyści pły­ ~ju:
nących z nowoczesności. ~:uj1
Tego rodzaju świadomość może się takie rozwinąć spontanicznie. kiedy zwykli ludzie za - ~Jo

sprawi1 „efektu demonstracji" dostrzegą wyższy standard życia, dostatek i wolność osobistą - ,fl
panującą w bardziej nowoczes nych społeczeństwach. Mieszkańcy słabiej rozwi niętych , zaco- - : ~O<
fanych pai\stw mogą doświadczyć korzyści płynących z nowoczesności bezpośrednio lur
z drugiej ręki. Możliwość bezpośredniego spotkania się z nowoczesnymi styllITT!i życia, insty·
tucjami i organizacjami rośnie wraz z polepszen iem się środków komunikacji, rozwojem tu·
rystyki, podróży biznesowych etc. Szanse na pośrednie, zapośredniczone doświadczenie no· : j k
woczesności (a w szczególności jej ,sóiowych" \\tron) umożliwiają media i telekomunikacja. :o .j si
od hollywoodzkich filmów poczynając, a na telewizji satelitarnej kończąc. Kiedy usilne dąże· · .:.ze
nie do nowoczesności obejmuje masy, często może być ono sprzeczne z in1ere-5ami utrwało·
nych el it politycznych. Wanmkiem koniecznym modernizacji j est wtedy przejęcie władz~
przez nowe, przychylne jej elity, odnoszące zwycięstwo nad tymi konserwatywnymi i będące : .~-:~I \

w stanie wyzwolić nagromadzony potencjał modernizacyjny spoleczeństwa. • . zne

Dość specyficzny mechanizm moderni zacj i zaproponowała teoria konwergencj i. W je: :r::.kl
klasycznej formie (C. Kerr, S . Huntington, W. Rostow i inni) jest ona bli&ka determinizmo· · :~ 0\0
wi technologicznemu. Teoria konwergencji tw[erdzi, że charakter dominującej technologi: ~li
narwca (wywołuje) określone formy organizacji społec znej, życi a politycznego, wzorfr,, :~ •.:i.
9. Teorie modemi~alji: dawne i nowe 135

ku lturowych, codziennych zachowań, a nawet przekonań i postaw. Jeśl i przyjąć, że techno-

logia pos iada własną, immanentną logi kę rozwoju , napędzaną przez ci ąg odkryć i innowa-
~ji. dominacja nowoczesn ych technologi i prędzej czy póiniej wywoła syndrom nowoczes-
nośc i , prowadząc do upodobnienia się, a nawet u niformizacji różn orodnych społeczeństw
i wyeliminowania różnic lokaln ych. Tę u ni formizuj ąco-ksztahującą ,,logikę industrial izmu"
tak pod sumowuj e John Goldthorpe: ,,Wraz z rozwojem industriali zmu i jego rozprzestrze-
nien iem si ę na cały świat (. ..) nieuchro nnie maleje zasięg żywotnych s truktu r instytucjonal-
nych i żywotnych systemów wartości oraz przekonań. Wszystkie społecze11stwa. którąkol­
wiek ścieżką wchod ziłyby do industri alnego świaaa, będą wykazywały tendencję do zbl iża­
nia się. choć by asymptotycznie. do czystej postaci indus trializmu" ( l 971: 263). Lub słowami
innego autora: „Modernizacja to proces ho moge ni zacji. lstniej e wiele różnyc h typ6w s po-
1eczeń stw tradycyj nych; w rzeczy samej tradycyj ne społeczeństwa, j ak argumentuj ą nie któ -
:zy, mają ze sobą niewiele wspólnego poza tym , że nie są nowoczesne. Z dru giej s trony.
,poleczeństwa nowoczesne charakteryzuj ą się fu ndamental nymi podobieństwami . Mode r-
:iizacja wytwarza tendencję do konwergencj i społeczeństw" (Hunting ton, I976: 3 I).
Dokładniej mówi ąc. prowadwne w latach siedemdziesiątych empiryczne badania nad
:·;onwergencją dotyczyły kilku obszarów, gdzie z założenia obserwowano uniformizację.
Dotyczyły one: struktury zawodowej przystosowanej do potrzeb przemysłu, struktury de-
:nograficznej z niższym wskaźnikiem urodzin i wyższą średnią długością życia. zmiany
:nodelu rodziny: od wie lopokoleniowej do nuklearnej , nowych form edukacj i powszechnej,
:·abryk jako najbardziej rozpowszechnionej formy organizacji si ły roboczej. wzrostu do-
: hodu na głowę, pojawie nia się rynków konsumenck ich. demokratyzacji życia połi tyczne­
~o (We inberg, 1976: 356). Studia porównawcze dostarczyły j ednakże również istotnych
~w iadectw rozbieżności między podobnie uprzemysłow ionymi par1stwami , szczególni e róż­
Jic systemów politycznych. Chcąc pogodzić tezę o konwergencji z ty mi s przecznymi świa­
:leccwami , ni ektórzy autorzy twierdzą, że konwergencj a ogranicza się do rdze nia systemu
:ndustrial nego, gdzie indziej pozostawiając szerokie pole do rozbi eżności. „Ten rdzei\ obe-
:muje fabryczny system produkcji, system stratyfikacj i oparty na s komplikowanym i roz-
":-udowanym podziale pracy i hie rarchii umi ejętn ośc i , szeroką komercjalizację towarów
: usług oraz ich przepływu przez rynek oraz system edukacyj ny zdol ny do zapełniania róż­
Jorodnych nisz zawodowych i systemu stratyfikacyjnego" (Feldman, Moore. I 962: I 46).

Kry tyka idei modernizacji

Pod koniec lat sześćd ziesiątych i w latach s iedemdziesiątych idea modernizacji znalazła się
Jod silnym ostrzałem krytyki. Atakowano ją zarów no na gruncie empirycznym.jako sprzecz-
Ją ze świadectwami historycznymi, jak i na gruncie teoretycznym, jako opartą na niemożli­
·x ych do utrzymania założeniach. Z perspektywy e mpiryc znej dowod zono, że działania
:nodernizujące najczęściej nie prowadzą do obiecywanych rezu ltatów. W słabo rozwi niętych
Jar\stwach nie zn ikła bieda, a wręcz się powiększała, powszechnie i stniały reżimy autokra-
:\·czne i dyktatury, wojny i niepokoje społeczne były na porządku dziennym. mnożyły się
xzykłady sakrali zacji życia i nowych form fu nd.amenrał izmu religijnego. nie zgas i zapał
:deologiczny, pojawialy s ię nowe odmiany nacjonalizmu, fra kcjona lizmu i regionalizmu.
Mi eliśmy także do czynieni a z licznymi patologicznymi efektami uboczn ymi moderni-
zacji. Zniszczenie tradycyjnych instytucji i stylów życia powodowało często dezorganiza-
136 9. li

cję społeczną, chaos i anomię. Wzrastała i lość zachowań dewiacyjnych i przestępczość. 199:
Brak harmonij między sektorami gospodarki i desynchronizacj a zmian w różnych podsys- ca "
temach społec1..eństwa skutkowały nieefektywnością i marnotrawstwem. Jak poświadczy! wsp,
kompetentny obserwator: „w takich społeczeństwach wszystkie te działania nie doprowa-
dziły do rozwoju - szczególnie na polu polityki - żywotnych nowoczesnych systemów
Teor
instytucjonalnych zdolnych do łagodzenia stale zmieniających się, zróinicowanych proble-
mów i żądań'' (Eisenstadt, 1966a: 435). ~aF
Z perspektywy te or e tycznej 1.alo:ż:enia ewolucjonistyczne kryjące się za moderni- (Tiry
zacją uznano za niemożliwe do 1.aakceptowania. Wskazano na możliwość rozwoju rnultili- wani
nearnego. podążanie różnymi ścieżkami modernizacj i, a nie tylko jedną drogą: „różne punkty „wej:
wyjściowe procesów modernizacji w tych społeczeństwach znacząco wpłynęły na konkret- sobie
ną postać ich rozwoju i napotykane po drodze problemy" (Eisenstadt, !966b: 2). histo1
Całkowite przeciwstawienie tradycji i nowoczesności zostało uznane za mylące, doce- pow~

niono też korzyści płynące z tradycjonalizmu w pewnych obszarach. ,,Nie ty lko nowoczes- zmia1
ne społeczeństwa zawierają w rzeczywistości wiele elementów o charakterze tradycyjnym. Jo „n
ale tradycyjne spolec;ieństwa mają często wiele uniwersalnych, zorientowanych na osią­ ;ię w
gnięc ia, biurokratycznych cech. kt(>re nonnalnie uznaje się za nowoczesne" (Huntington. woju'
1976: 38). „Można pójść krok dalej i twierdzić. że możliwe jest nie tylko współi stnienie, ale demi;
Że'modernjzacja sama w sobie może wzmocnić ll'adycję" (Huntington, 1976: 36). „Trady- :w i c
cyj ne symbo le i formy władzy mogą być żywotnymi składnikami stanowiącymi punkt wyj- nych,
ścia dla wartości wspomagających modernizując.:: s truktury" (Gusfield, l 966: 352), Gł
Podkreślano znaczenie zewnętrznego, globalnego ko ntekstu i zewnętrznych przyczyn ; tyci.r
w miejsce wyłącznego nacisku na czynniki endogenne. „Żaden system teoretyczny, które- >:o lon'
mu nie udaje się uwzględnić tak ważn ych zmiennych, jak wpływ wojny, podboju, domina- zach o·
cji kolonialnej, polityki międzynarodowej lub Slosunków wojskowych albo handlu mię­ Wsch<
dzynarodowego i przepływu kapitału między państwami , nie może liczyć na wyjaS'nienie : plan<
ani pochodzenia tych społeczeństw. ani istoty ich walki o autonomię polityczną i gospodar- ::iobud
cz.ą" (Tipps, 1976: 74 ). „,.ą m1
Zakwestionowano stałą sekwencję e tapów na drodze do modernizacji: „Można dowo- ;pójną
dzić, ie spóźnialscy mogą zmodemizować s ię szybko drogą rewolucj i oraz zapożyczania ::arzuc
doświadczeń i technologii od tych, którzy zmodern izowali się wcześniej . W ten s posó!) zostali
caly prnce.s może ulec skondensowaniu , a założenie. że istnieje dokładnie określone na· -' WSZ)
stępstwo faz - warunki konieczne, s tart (1ake-off), droga do dojrzałości i tym podobne - Na
przez. k tóre muszą przejść wszystkie społeczeństwa, jes t przypuszczalnie bezpodstawne„ ,tron i(
(Huntington, 197 6: 38). : zywy
I wreszcie zakwestionowana została etnocentryczna, stawiająca w centralnym punkcie .:. ego~
Zachód, koncepcja ce lów modernizacji, j ako ie „wiele. nowo zmodern izowanych oraz ~i urok
modernizujących się społeczeństw i państw nie rozwija się w kierunku europejskich paóst\1 .;Jtokt
narodowych" (Eise.n.stadt, J983: 236). To wystaix:zyło, aby przynajmniej na jakiś czas po- c.:.mie1
zbaw ić teorię modernizacji atrakcyjności. ; zysu:
Podobnie, historyczne przewidywania zawarte w teorii konwergencji okazały się po prosru ,.)wyn
nieprawdziwe. „Coraz bardziej oczywisty stawał się fakt, iż is!nieje ogromna instytucjonal- ~ rzew

na zmienność między różnymi nowoczesnymi i modernizującymi się społeczeństwami - ,,_., tov

nie ty lko między cym i znajdującymi się w okresre przej-foiowym, ale również między bar· :: 3. lr<
dziej rozwiniętymi, a nawet wysoko uprz.emyslowionymi s polecze1istwami" (Eisenstadt. ~:zeds
9. _Teo~ie modernizacji: dawne i nowe 137

1992a: 422). Zamiast konwergencji pojawiła się rosnąca rozbieżność j ako cecha dominują­
ca w społeczeństwach nowoczesnych, a modernizacja nie mogła być już postrzegana jako
wspólny, najwyższy, końcowy punkt ewolucji wszystkich społeczeństw.

Teoria neomodernizacji i neokonwergencji

Na początku lat osiemdziesiątych obserwujemy częściowe odrodzen ie teori i modernizacji
(Tiryakian, I985a), a po 1989 roku najwyraźniej znal azła ona nowy przedmiot zaintereso-
wania w postaci wysiłków podejmowanych w społeczeństwach postkomunistycznych, aby
.,wejść" lub „powrócić" do Europy (nowoczesnego, zachodniego świata). Uświadomiono
sobie, że teoria modernizacji może być użyteczna dla zrozumienia tych nowych procesów
historycznych i dlatego „odrzucenie jej razem z pojęciem nowoczesności może być równie
poważnym błędem, jak pos tawienie modernizacji w centrum zainteresowania w badaniu
zmiany społecznej w latach sześćdziesiątych" (Tiryakian, 1985a: 132). Słychać wezwania
do „nowego s pojrzenia w badaniach nad modernizacją, do nowego s pojrzenia, któ re będzie
się wiązało również z dalekosiężnym sformułowan iem nowej wizji nowoczesności i roz-
woju" (Eisenstadt. 1983: 239). W odpowiedzi na to wystąpiono z projektami ,.teorii neomo-
dernizacj i" (Tiryakian, 1991) lub „teorii postmodernizacji" (Alexander, 1992). Wskrzeszo-
na i odnowiona teoria modern izacji uwzględnia doświadczenia krajów postkomunistycz-
nych, wskutek czego modyfikacji ulegają jej centralne założenia.
Główna różnica między procesami modernizacji w Trzecim Świecie i w postkomuni-
stycznym Drugim Świecie wynika z dziedzictwa realnego socjalizmu. W państwach post-
kolonialnych punktem wyjśc ia było zazwyczaj społeczeń stwo tradycyjne, prenowoczesne,
zachowane w mniej więcej niezmienionym kształcie, w Związku Radzieckim zaś i Europie
Wschodniej zarówno panująca ideologia, jak i wysoce upolityczniony, scentralizowany
i planowy system ekonomiczny były przez wiele dzi esięcioleci zaangażowane w „odgórne"
pobudzanie modernizacji. Rezultat tych działań był daleki od tego, co nazywamy prawdzi-
wą modernizacją. Można go nazwać „falszywą modernizacją". którą rozumiem jako nie-
>pójną, pozbawioną harmonii, wewnętrznie sprzeczną kombinację trzech składników: (I)
narzuconej nowoczesności w pewnych obszarach życia społecznego, polączonej z (2) po-
zostałościami tradycyjnego, prenowoczesnego społeczeństwa w wielu innych dziedzinach,
.1 wszystko to jest okraszone (3) symboliczną fasad<) imitującą zachodn ią nowoczesność .
Nakreślmy uproszczony bilans dziedzictwa realnego socj alizmu na tym obszarze. Po
stronie nowoczesności możemy zapisać: wymuszone uprzemysłowien ie połączone z upor-
..:zywym nastawieniem na przemysł ciężki; przejście od sektora rolniczego do przemysło­
>\·ego; proletaryzację na dużą skalę; chaotyczną urbanizację; niezwykle skuteczną kontrolę
)iurokratycznego aparatu administracyjnego. policji i wojska nad ludnością; sil ne państwo
.1utokratyczne. Występowały również, czasami w ekstremalnym natężeniu, wszystkie nie-
zamierzone efekty uboczne nowoczesności, wlicz.ąj ąc w to: zn iszczenie .środowiska, zanie-
:zyszczenia, wyczerpywanie się zasobów, anomię i apatię panujące w społeczeństwie ma-
;owym. Brakowało i często nadal brakuje: własności prywatnej; racjonalnej, obliczalnej.
?rzewidywalnej organizacji produkcji; sprawnie działającego rynku; rządów prawa; obfito-
;ci towarów i usług; niezawodnych „systemów abstrakcyjnych'', takich jak telekomunika-
:ja, transport lotniczy, sieć dróg, infrastruktura bankowa (Giddens, 1990); mocnych elit
;irzedsiębiorczości i klasy średniej ; zakorzenionej etyki pracy i indywidualizmu; sprawnie
 Część li TRZY W/ELK/E W/ZJE HISTOR!I 9.

funkcjonującej pluralistycznej demokracj i. Wydaje s ię, że spoleczeńsrwa te uparcie doświad-

czają wszystkich ponurych stron nowoczesności, a opierają się tym jasnym. Poniosły jej ro
koszty, ale nie korzystają z przywilejów. To osobliwe schizofreniczne dzieclzicrwo nadal no
istnieje i nie znikn ie jeszcze zapewne przez. co najmniej jedno pokolenie. kó
Europa Wschodnia oclzied2.iczyla nie tylko fałszywą nowoczesnosć, ale pod pewnymi !\'(

względami powróciła także do prenowoczesności , pozostając przez kil ka dekad za kurtyną inc
zjed noczonego bloku socjalistycznego. Wewnętrzne reżimy autokratyczne i dominacja "' c
zewnętrznego imperium stłumiły wszelkie wcześniejsze podzia!y. wytwarzaj <1c fa.lszywą
homogeniczność i konsens (atrofia „społeczeństwa obywatelskiego"). Zanikła rói:norod- ,-z<
ność etniczna, regionalna i religijna. Z upadkiem zewnętrznego imperium i trwającą Jibern- wp
lizacją wewnętrzną prenowoczesne poczucie wspólnoty, solidarności i więzi - mocno stłumio- '!V.
ne, ale do końca nie wykorzenione - ponownie się odrodziło, Blok jako całość i każde ze
z państw z osobna okazały się bardziej podzielone i wewnętrznie rozdarte niż ktokolwiek '!V•
mógł przypuszczać; jak gdyby zastygły w epoce prenowoczesnej, w tych wszys tkich sta- iy r
rych konfliktach i resentymentach, narodowych, etnicznych i regionalnych. Z chw ilą gdy ;:>oj
sztucznie wzniesione ograniczenia zostały usun ięte, nie pojawiły się wcale ujednolicające : ~·ci
efekty kapitalizmu. wolnego rynku i demokracji, a le w pełnym świet l e ukazała się preno-
woczesna twarz państw sowieckich i wschOdnioeuropejskich. .i ro:
Trzeba wreszcie wspomnieć o osobliwych symbo licznych ozdobnikach, które wprawia- :~m
ły w zak łopotanie, a czasem nawet myliły zacho dnich obserwatorów: konstytucj ach, parla- '.'10<
mentach, wyborach, referendach. samorządach lokalnych e1c. Mieszka1lcy pa118IW postko- .:n:
munistycznych wiedzą doskonale, do jakiego stopn ia wsi.ystko to było oszustwem, pełnią- ::ic)
cym rolę jedynie czysto instrumentalną. „Zarówno konstytucje, jak i wybory potwierdzały ~\'Ć
fakt, iż reżimy totalitarne pod względem legitymizacji, relacji między centru m i peryferia- <!Ór
mi , ale również w swoim ogólnym programie kulturowym i politycznym - były reżimami :~ n(
nowoczesnymi" (Eisenstadt, I992b: 32). Jednakże w tej zafałszowanej formie fasady ideo-
log icznej idee kons tytucjonalizmu, demokracj i, reprezentacji etc. przedostawały się do świa- zrnu
domości społecznej i w nowej sytuacji historycznej mogły przeobrnzić się w hasła opozy- -:az1
cji. ,,Ta specyficzna socjalizacja polityczna mogla w sprzyjających warunkach z łatwością ~,il e
wzmocnić u nich świadomość sprzeczności między obietnicami reżimów i ich wypełnia- .:v. I
niem" (Eisenstadt , 1992b: 34). 2\\'ri
Wszystko co rodzi konieczność ponownegQ poważnego przemyślenia pojęcia nowo -
czesności i t.e orii modernizacji. Wysiłek t.e go rodzaju j est już podejmowany, a jego kierunki -Z•l
można ują<.' w dziesięciu pun kiach. ·' .'·c
I. Nie ogranicza s ię dłużej podmiot u, siły napędowej modernizacji do działających „od- ..n.
górnie" rządów czy elit politycznych. W centrum uwagi znajduje się raczej „oddolna" mobili- .-.~tę:
zacja prących do modernizacji ma~. kontestujących najczęściej bierne lub konserwatywne . ~ko
rządy. Powstające spontanicznie ruchy społeczne i chary2.matyczni przywódcy postrzegani 8
są jako główne podmioty modernizacji. ·' sk.
2. Nie postrzega się dłużej modernizacji jako rozwiązania wymyśl<mego i uznawanego -;1.:
przez oświecone elity i narzucanego ni echętnej im. tradycyjnie zorientowanej ludności, jak '.c'> w
to miało najczęściej miejsce w przypadku państw Trzeciego Świata. Odzwierciedla ona • J11
raczej powszechne, spontaniczne aspiracje ludrwści, rozbudzone efeklem demonstracji za- '.: W•
chodniego dostatku, swobody i nowoczesnych stylów życia („syndrom Dynastii"), obser- ' vcj:
wowanych przez dostępne dla wszystkich media i koncak.ty osobiste. :'.:z·
 139

3. Zamiast kładzenia naci sku na e ndogenne, immanentne siJy modernizacji, dostrzeżono

rolę czynników egzogennych, włączając w to geopol ityczny układ si ł na świecie. doMęp­
ność zewnętrznej pomocy gospodarc zej i finansowej. otwartość międzynarodowych ryn-
ków czy wreszcie ni e mniej ważną dostępność pomocnych zasobów ideologicznych: poli-
tycznych i społecznych doktryn lub teorii, które glosząc nowoczesne wartości (na przyklad
indywidualizm, dyscyplinę, etykę pracy, samodzielność. odpowiedzial ność. rozum, postęp,
1\ol ność) , zachęcają do podjęc ia moderniwcyjnego wys iłku.
4. W miejsce pojedynczych, unikalnych modeli nowoczesności . które zacofane społe­
:ze11stwa mają naśladować (w klasycznej teorii najczęściej model Stanów Zjednoczonych).
\\·prowadza się ideę „przemieszczających si ę epicentrów nowoczesności" i, jako j ej następ­
;two, pojęcie alternatywnych „społeczeństw odniesienia" (Tiryakian. J985a). Twierdzi s ię.
że model ameryka11ski niekonieczn ie musi być użyteczny dla społeczeństw postkomun i-
;cycznych; ogólnie rzecz biorąc, zachodni model modernizacji niekonieczn ie musi być w każ­
j ym przypadku najlepszy. możl i wy do wyeksportowan ia i zastosowania. Coraz częściej
:iojawiają się poważne propozycje uznania za bardziej użyteczne przykładów Japon ii i „Azja-
:Yckich Tygrysów" (NTCs - krajów niedawno uprzemysłow i onych) czy wreszc ie Chi n.
5. Zamiast mówić o ujednoliconym procesie modernizacj i. przedstawia się jego bardziej
:irozmaicony obraz. Ws kazuje się , że w różnych obszarach życ i a społecznego ma on różne
:~mpo, rytm i kolejność, w rezultacie czego może się powtarzać desynchronizacja działań
:nodernizacyjnych. Ralf Dahrendorfostrzega prze z „dylematem trzech zegarów". przed któ-
:-ym stają kraje postkomunistyczne, uzasadniaj<)C, że o ile w obszarze reform prawa kon sty-
:ucyjnego sześć miesięcy może wystarczyć. o tyle w d ziedzinie gospodarczej sześć lat może
':>\·ć czasem z byt krótkim. Zmiana glęboko zakorzenionych stylów życia , postaw i wartości.
~ tóre składają się na nowoczesne „społeczeństwo obywatelskie", może zająć pokolenia (Dah-
:~ndorf, 199 1).
6. Kreśli się mniej optymistyczny obraz modernizacji, un i kając naiwnego woluntary-
?mu niektórych wczesnych teorii. Doświadczen ia społeczeństw postkomunistycznych po-
~azuj<) wyraźnie, że nie wszystko jest możliwe , nie wszystko da się osi;ignąć i nie wszystko
?<lleży wyłącznie od samej woli politycznej. Znacznie wi ększy nacisk kładzie się na bloka-
iy. bariery, „tarcia" (Etzioni, 1991; Sztompka, 1992), a ta kże na nieuchronne odwrócenia,
: wroty i 1..ałamania procesu modernizacji .
7. Zamiast interesowania się nie mal wyłącznie wzrostem gospodarczym znacznie więk­
,zą uwagę kieruje się na Judzkie wartości, postawy, znaczenie symboli i kodów kult uro-
·'· ych, najkrócej - imponderabiliów. jako koniecz nych warunków powodzenia modern iza-
.j i. Wskrzeszono klasyczne pojęcie „osobowości nowoczesnej", ale przyznano mu inną
:v lę; nie jest już traktowane jako pożądany wynik procesów moderni zacyjnych, ale raczej
:.iko konieczny warunek ekonomicznego „startu".
8. Skorygowano antytradycjonalizm c harakterystyczny dla wc zesn ych teorii prze z
·'·skazanie, iż lokalne tradycje mog<l kryć w sobie ważne tematy sprzyjaj ące moderniza-
:j i. Zamiast odrz ucania tradycji, które prowokując silny opór, może prowadzić do s kut-
::ów przeciwnych od zam ierzonych, proponuje się raczej jej wykorzystanie, przez od kry-
·'anie „tradycji modernizacji" i traktowanie ich jako legitymacji dla toczących się moder-
.-.izacyjnych dziaJań. Może to być szczegól nie is totne w przypadku bylych spoleczeóstw
·vcjalistycznych, w których dlugi ep izod „fałszywej nowoczesnośc i", zamrażający je fak-
:, cznie w stanie prenowoczes nym. poprzedzały zwykle pewne okresy kapitalistycznego
140 . Część Ił. TRZY WIELKIE WIZJE Hl~TORH ~-Tel

wzrostu lub ewolucji demokratycznej (na przykład Czechosłowacja lub Polska w okresie ?rZef
międzywojennym). .:hod;
9. Wewnętrzne rozdarcie społeczeństw postkomunistycznych, z pewnymi enklawami no- .;iczn
woczesności, wyn ikającymi z narzuconej industrializacji i urbanizacji oraz rozleglynu obsza- ~ospc

rami prenowoczesności (w rozpowszechnionych postawach, sposobie życia, instytucjach po- :corii

li lycznych, układzie klasowym etc.), tworzy centralne zagadnienie s trategii: co począć z na- -.„ypa.
macalnymi pozostałościami „realnego socjalizmu", na przykład wielkimi, państwowymi. z
najczęściej technologicznie zacofanymi przeds iębiorstwami pnemysłowymi. Główna debata znaki1
toczy się między rzeczn ikami terapii szokowej, czy inaczej podejścia „Wielkiego Wybuchu" :•kaza
(Sachs, As lund, Balcerowicz), opowiadającymi się za całkowitym demontażem ekonomicz- :;.·eh k
nych, politycznych i kulturowych pozostałości socjalizmu i rozpoczęciem modern izacji od : iej fe
zera, oraz zwolennikami „gradualizmu", którzy chcieliby uratować istniejące dziedzictwo nawet ;.ilkOI
kosztem wolniejszego zbliżania się do nowoczesności . Obie strony mają mocne argumenty. :Jłko1

tak więc rozwiązanie tego problemu pozostaje sprawą otwartą. :zej po

IO. Ostatnim punktem, który czyni obecne działania modernizacyj ne dokonujące się : ostat
w społeczeństwach postkomunistycznych w oczywisty sposób różnym i, a może nawet :.i ę re~
trndniejszymi od modernizacji państw Trzeciego Świata po II wojnie światowej , jest klimat :>o trz,
ideologiczny panujący w .,modelowych społeczeństwach" rozwiniętego Zachodu. Na po· ~yło 1•
czątku XXI wieku era „triumfującej nowoczesności" z jej dobrobytem, o ptymizmem i eks- -' -:iążj

pansjonistyczną siłą wydaje s ię zakończona. Lejtmotywem świadomości społecznej staje ~; k as1

się raczej kryzys ni ż postęp (Holton, 1990). Wyratna świadomość efektów ubocznych i nie- ~;p i rac

zamierzonych „efe któw bumerangowych" nowoczesności rodzi poczucie rozczarowania. ~.:>l ogic
rozwiewa złudzen ia czy skłania wprost do jej odrzucenia. Na poziomie teoretycznym dy· ~ idyw

żurnym stylem myślenia staje się „postmodernizm". Wygląda na to, że zachodnie społe ­ -..:ilogi<
czeństwa. znudzone podróżą, są gotowe wyskoczyć z pociągu nowoczesnośc i akurat w tym ~.,łogic

momencie, gdy postkomunistyczny Wschód gorączkowo próbuje do tego pociągu wsiąść. -:-.0mer
W tej sytuacj i trndniej o jednoznaczne wsparcie ideologiczne d la działań modernizac yjnych : :" ·art)
prowadzonych pod sztaodarami liberalnej demokracji i gospodarki wolnorynkowej - je· Prz~
dynego wyobrażalnego kierunku, jeżeli pominiemy faszystowską alternatywę oraz dość -;:,1gą d
mglis tą i tajem n i czą „Trzecią Drogę". Odnowiona teoria modernizacji musi poradzić sobie :..:.ment
z ogólnym wyj aśnien iem tego szczególnego kłopotu. :.j niesi.
:;;0ria n
Teoria neomodernizacj i zostaje zatem oczyszczona z wszystkich ewolucjonistycznych :.:.rzędz

lub progresywistycznych podtekstów; nie zakłada żadnego koniecznego, unikalnego celu

ani nieodwracalnego przebiegu zmiany historycznej. Modernizacja jest w zamian za to po·
strzegana jako historycznie uwarunkowany proces konstrnowania, rozprzestrzeniania się
i uprawomocniania ins tytucji i wartości charakterystycznych dla nowoczesności : demokra·
cji, wolnego rynku, edukacj i, racjonalnej admin istracji, samodyscypliny, etosu pracy etc.
Unowocześn ianie (lub uciekanie od „fałszywej nowoczesności") jest nadal podstawowym
wyzwaniem dla społeczeństw postkomunistycznych. W ten sposób zrewidowana teoria
modernizacji przedłuży ła swoj e istnienie.
Jei.eli zwrócimy się teraz ku teorii konwergencji, okaże się, że praca analityczna będzie
znaczn ie łatwiejsza, ponieważ można w niej bezpośrednio wykorzystać większą część
pnedstawionych powyżej rozważań. Kilka szczególnych dla niej zagadnień wymaga jed·
nakże krótkiego komentarza. Jak pamiętamy, teoria konwe rgencji zajmowała się głównie
 14 1

;:irzepaścią dzielącą Pierwszy i Drugi Świat (rozwinięte społeczeństwa przemysłowe i prze-

:hodzące proces uprzemysłowienia państwa socjalistyczne) i głosiła, że ukryta, technolo-
; iczna „logika industrializmu" nieuchronnie doprowadzi do wzajemnego upodobnienia sfer
;ospodarki. polityki i kultury. Biorąc pod uwagę taki właśn ie przedmiot zainteresowania
:eorii konwergencj i, możemy powiedzieć. że niedawne wydarzenia historyczne są w tym
«ypadku jeszcze bardziej istotne niż w przypadku teorii modernizacji.
Z upadku komunizmu można wyciągnąć przynajmniej trzy lekcje, klóre stawiają pod
mak.iem zapytania niektóre założenia teorii konwergencji. Po pierwsze, idea wzajemności
~kazała się po prostu nieprawdziwa. Zamiast wzajerru1ego zbliżenia dwóch systemów, z któ-
:;ch każdy czerpał coś od swojego odpowiednika, co prowadziło do powsi:aniajakiejś „trze-
: iej formy" nowego reżimu społeczno-politycznego, jesteśmy w rzeczywistości świadkami
::iłkowicie jednokierunkowego przepływu, w którym niepodzielnie dominują i ostatecznie
:ałkowicie iwyciężają wzory zachodnie. Po drugie, teoria konwergencji implikowała ra-
: z.ej pokojowe, stopniowe mieszanie się sk.ladnikó\" obu ~ystemów nii naglą dezintegrację
: ostateczne załamanie się świata komunistycznego. PrzewidywaJa raczej powolną ewolu-
:1ę rea lnego socjalizmu przyjmującego zachod11ie wzory niż nagłą i radykalną rewolucję.
?o trzecie, okazało się, że najpotężniejszym czynnikiem prowadzącym do rewolucji nie
~ylo wcale przenikanie społeczeństw socjalistycznych wysokimi technologiami. Była to
.;·ciąż jeszcze odległa perspektywa. Zamiast tego kluczowy wydaje się psychologiczny czyn-
~1 k aspiracji rozbudzonych przez „efekt demonstracji" wzorów zachodnich. Wśród tych
~;piracji znajdowaly się również, choć nie przede wszystkim, nowoczesne. rozwinięte tech-
~.ologie. Tak więc to nie zachodnie technologie popchnęły cały proces do przodu, jak prze-
·' idywala teoria, ale aspiracje ludzi żyjących w warunkach coraz głębszego zacofania tech -
~ologicznego przyciągnęły ich do tych technologii. To nie kraje socjalistyczne zostały tech-
~ologicznie zmodernizowane, ale raczej ich zacofane technolog ie okazały się w pewnym
::iomencie nie do zniesienia dla ludzi żyjących w warunkach globalnej konkurencji i okien
:·1wartych na świat (dzięki przepływowi informacji, ludzi , wizji i idei).
Przykład teorii modernizacji i teorii konwergencji pokazuje, że wydarzenia historyczne
::iogą dostarczać potężnych bodźców do przemyślenia, s tworzenia nowej wersji czy fun-
.:Jmentalnego zrewidowania tych socjologicznych teorii zmiany, które mają bezpośrednie
:·jniesienia empisyczne (historyczne). W nowych okolicznościach historycznych zarówno
:~oria modernizacji, jak i teoria konwergencji zyskały nowe siły, dostarczając użytecznych
~.:uzędzi wyjaśniających lub interpretujących zj awisko transformacji postkomunistycznej.
10. TEORIE CYKLI HISTORYCZNYCH

Logika leorii cyklicznych

Teoria cykli przyjmuje inną wizję procesu dziejowego niż teorie wywodzące się z ewolu-
cjonizmu. Reprezen tuje al ternatywną wizję historii. Zamiast kierunkowości i nieustanne:
innowacj i dostrzega powtarzalność; zamiast rozwijania nieograniczonego potencja.lu do-
strzega jego okresowe wyczerpywanie i tymczasowe powracanie do początku proces u. " .'
Zmiana społeczna i historyczna nie przebiega wzdłuż jednej linii, a le raczej po okręgu. .'.re
Jak wszystkie teorie historii, również ta jest zakorzeniona w analogiach i metaforach za·
czerpniętych z myślenia potocznego. Zarzuca ewolucjonistyczną metaforę organicznego wzro-
stu i zamiast tego zwraca się ku powszechnie doświadczanym w codziennym życiu powtórze·
niom. nawrotom łub falowaniu. (I) Istnieją oczywiste cykle astronomiczne i ich reperkusje
dzień i noc (praca i sen), fazy księżyca (przypływy i odpływy morza), pary roku (regularne
okresy wegetacji, rytm pracy na roli, a w społeczeństwie nowoczesnym - wzory spędzani~
wakacji). (2) Istnieją cykle biologiczne mające istotne konsekwencje dla życ ia społecznegl'
narodziny, dzieciństwo, wiek dojrzewania, dorosłość, starość, śmierć (rozpoczęcie i 1..akoń·
czen ie aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym wyznaczone przez takie progi. jak: pó·
jście do szkoły, dostanie pierwszej pracy, zalożenie rodziny. wychowywanie dzieci. przejści<
na emeryturę). (3) Istnieją łatwo obserwowalne cykle polityczne, ekonomiczne i społeczne w skai:
makro: rządy przychodzą i odchodzą, recesja następuje po ożywieniu gospodarczym, okre>:
prosperity przeplatają się z kryzysami, po okresach napięć w stosunkach międzynarodowyct
następuje odwilż lub odprężenie, zamieszki społeczne przechodzą w długie okresy stabi lnośc:
(4) Ismieją również nie budzące wątpliwości cylkle zachodzące w mikroskali życi a codzienne·
go: codzienny rytm życia rodzinnego, tygodn iowy rytm dni roboczych i weekendów, rocw' ·' e
rytm wakacji i świąt. W poetyckim stylu Pitirima Sorokina: „Wielka symfonia życia spolecz· . :· k
nego jest »rozpisana« na niezliczoną ilość oddzielnych procesów, wszystkie przebiegają w r:1·
mie fał, powtarzają się w przestrzeni lub w czasie, albo w obu tych wymiarach jednocześnie ~. : .ln

okresowo lub nieokresowo, po krótkich lub po długich interwałach" (1937, t. 1: 170). JO

Wszechobecność takich cyklicznych zjawis k skloniła do rozciągn ięcia kryjącego się z:.. . l\'I
nimi obrazu na poz.iom historii, której znaczenie, ksztalt, formę łub logikę zaczęto inter· .:.or1
pretować w kategoriach cyk li. Wyraźnie uznano, że pod powierzchn ią niezliczonych wyda- ., iel
rzeń historycznych kryje się taki ogólny ksztalt czy logika procesu historycznego, co jed· ' ·"J jo
nak interpretowano na najróżniejsze sposoby. ::un
Zani m skierujemy naszą uwagę na konkrerne przykłady teorii cyklicznych. w bardzie:
precyzyjny i formalny sposób wyjaśnijmy pojęcie cyklu. W procesie kierunkowym każd"
Pre I
kolejna faza jest różna od jakiejkolwiek innej poprzedzającej ją w czasie, natomiast w pre>·
cesie o charakterze cyklicznym stan zmieniaji1cego się systemu w jak imś momencie w przy· : yk
szlości będzie taki sam (lub w fundamentalny sposób podobny), jak stan systemu w j akim· ~1ej
wcześniejszym czasie. Tak ogólna charakterystyka dopuszcza znaczną różnorodność pro· ,::-ze
cesów cyklicznych w zależno:foi od bardziej konkretnych cech: stopnia podobieństwa mię· ,:eni
dzy powtarzającymi się stana1Ui systemu, okresu między powtarzającymi się zdarzeniami. Z~ St
liczby powtórzeń w całym cyklu.
Pitir irn Sorokin proponuje rozróżnienie cykli pełnych i względnych: „W pełnym proce·
s ie cyklicznym ostatnia faza danego nawrotu oznacza powrót do jego pierwszej fazy, 11 cyk:
IO. Te<!_rie cz.W liistoryq;riych __ 143

rozpoczyna s ię od nowa, przemierzając tę samą drogę. przez którą przechodził wcześniej.

Z drugiej strony we względnym procesie cyklicznym kierunek powtarzającego się procesu
nie pokrywa się całkowicie z ty mi poprzednimi nawmtami. W kaidym kolejnym cyklu
poj awia się pewne odchylenie" (1937, t. I : 184- 185)
Ujmując to innymi słowami, proces może przebiegać cyklicznie, kiedy kolejne sta ny
systemu powtarzają się po jakimś czasie w dokładnie t.ikiej samej postaci j ak wcześniej (na
prlykład zachód słońca) . Proces może takie podążać ruchem spiralnym, kiedy kolejne sta-
ny są do siebie w fundamentalny sposób podobne, ale nie identyczne (poranne korki na
drogach powiększające się z roku na rok). Spirala wstępująca będzie oznaczała powtar.tanie
się nil ilościowo wyższym poziomie (postęp cykliczny). a zstępująca na ilościowo niższym
poziomie (regres cykliczny).
Czas trwania cyklu może być długi lub krótki. Nie można cego oczywiście zmierzyć w spo-
;ób bezwzględny, a tylko w odn iesieniu do rodzaju branych pod uwagę procesów, W biologii
~ykl życia motyla będzie krótki w porównaniu do cyklu życ i a wieloryba. W socjologi i dzien-
ny cykl życia rodzinnego będzie krótki, a cykl kariery zawodowej długi . W ekonomii cykl
produkcji samochodu będzie krótk i, statku - długi, lub inwestycja i zysk w handlu detalicz-
nym będzie cyklem krótkim, w przemyśle ciężk i m - długim. W polityce cykl po~iedzeń par-
lamentu (kalendarza parlamentarnego) będzie krótki , a cykl wyborczy długi.
Istotne jest taJcże. czy cykl zachodzi w sposób ry tmiczny czy nierytmiczny. W pierw-
;zym przypadku mamy do czy nienia z równymi interwałami między kolejnymi fazami cy-
id u; w drugim - interwały mają nierówną długość. Jeżel i jest ona całkowicie przypadkowa,
:namy do czynienia z cyklem losowym. Za nierytmicznym wzorem może się jednak kryć
;iewna regularność . Jeżeli interwały systematycznie srają się krótsze, mamy do czynienia
2 cyklem przyśpies7..ającym (na przyklad odkrycia naukowe lub innowacje technologiczne
'.\' epoce nowoczesnej). Jeżeli interwały s tają się systematycznie d łuższe. doświadczamy
: vklu zwalniającego .
Wreszcie cykle mogą się różnić liczbą faz. przez jakie przechodzą. Jeżeli w cyklu wyróż­
:iiamy tylko dw ie fa1y, mamy do ciynienia 2. cyklem dychotomicznym (na przykład dzieri
. noc. praca i odpoczynek, wojna i pokój. boom i recesja). W pr.typadku trzech faz, mamy do
: zynienia z cyklem trójdzielnym (na przyklad pows tanie - doj rzałość - upadek, grzech pier-
-.1 orodny - odkupienie - zbawienie). Jeżeli można wyróżn ić więcej faz, mówimy o cykl u
·' ielokrotnym (na prz.yklad d2ieciństwo - młodość - dojrzałość - s1atość - śmierć w przypad-
:.;u jednostkowego biegu życia, mobilizacj<l - rekrutacjil - uformowanie się przywództwa -
:-iurokratyzacja - demobilizacja - kryzys w przypadku „kariery" ruchu społecznego).

Prekursorzy cyklicznej wizji dziejów

Cykliczna wizja procesów przypuszczalnie nałożyła się na myślen ie potoczne jeszcze wcze.{-
:iiej niż bardziej złożona wizja wzrostu. Z pewnośc i ą musiała być obecna w Judzkim po-
<trzeganiu św i ata na długo przed tym, zanim wkroczyła do bardziej systematycznego my-
,lenia teoretycznego. W myśli filozoficznej, podobnie jak wiele innych idei. wywodzi się
ze starożytnej Gre.cji. Arysto teles pow iada: „To, co było. j est tym. co będzie; a to, co zostało
.:.:zynione, jest tym. co będzie uczynione: nie ma nic nowego pod słońcem" (za: Sorokin,
:937, L J: 170). W pismach Herodota (V wiek p.n.e.) znajdujemy pierwsze wyc zerpujące
;>rzedstawienie cykli reżimów politycznych: monarchia - tyrania - oligarch ia - demokracja
144 Część li. T_RZY W!ELKIE WIZJE HISTO~!I /(

- rządy motłochu. W myśli Polibiusza (200-1 18 p.n.e.) znajdujemy podobne stwierdzenie, 111
a mianowicie, że wszystkie jednostki polityczne (systemy polityczne) przechodzą nieuchron- pr
nie przez cykl wzrostu. apogeum i upadku. cI
Podobne idee przyszły do głowy wnikliwemu średniowiecznemu obserwatorowi życia
społecznego, Ibn Chaldunowi ( 1332-1406). Również j emu przypisuje się ten truizm. iż
„nie ma nic nowego pod s ł ońcem". W historii mamy do czynienia z ciągłymi powtórzenia- Hi
mi. Dok ładniej, dostrzega on regularny cykl życia cywilizacji podobny do cyklu życia or- Ki
ganizmów żywych: wzrost - dorosłość - starość. Podobny wygląd ma cykl reżimów poli- .:y
tycznych. który trwa mniej więcej sto lat lub trzy pokolenia. W obszarze życia codziennego ler
dostrzegamy charakterystyczny cykl zmieniających się więzi społecznych lub poczucia so- Ol)
lidarności w grupach ludzkich. Przechodzi on przez trzy stadia: ( I ) Silnie rozwinięte poczu- :A
cie solidarności wynikające z trudnych warunków koczowniczego życia na pustyni. (2) Wraz
z pojawieniem s ię osiadłych, lokalnych kultur i rosnącym dostatkiem więzi grupowe ulega- ..:u~
ją rozkładowi, a sol idamość słabnie. (3) Prowadzi to do całkowitego załamania się więzi \\"e
społecznych i rozprosze nia grup, po czym następuje ponowna ich krystalizacja w oparciu o .ed
rodzące się od nowa więzi społeczne. :iia.
W okresie oświecenia wizja cykliczna zostaje ostatecznie rozszerzona na cały okres itrz
ludzkiej historii przez Giambartistę Vico. Prawdopodobnie to on jako pierwszy stwierdził
(w swojej słynnej Nauce nowej). że życie społeczne i historię można badać w sposób na-
ukowy i że można odkryć występujące w nich prawidłowości. Dzieje się tak dlatego, że
społeczeństwo i historia są ostatecznie wytworami człowieka, skutkami jego działań i dla-
tego muszą być dostępne ludzkiemu poznaniu; są z zasady poznawalne. Poszukując prawi- :-on
dłowości historycznych. Vico dochodzi do obrazu s pirali wstępującej. Typowy proces za- :J Sl
chodzący zarówno na ogólnym, generalnym poziomie ludzkości, jak i na poziomie konkret- ·'la!
nych cywilizacji, kultur łub społeczeństw przybiera fonnę nawrotów, choć nie dokładnych z:·ci
powtórzeń (corsi i ricorsi). Przy każdym nawrocie w cyklu pojawiają się nowe zjawiska. ~;zt;
Mówiąc bardziej konkretnie, charakterystyczny cykl dziejowy przechodzi przez trzy ; ~ar
fazy: (I) anarchia i barbarzyństwo; (2) porządek i cywilizacja. którym towarzyszą rządy :..;sa
rozumu i nastawiony pokojowo przemysł; (3) upadek cywilizacji wiążący się z nastaniem L
nowego okresu barbarzyństwa. Te stadia wiążą się z rozmaitymi aspektami życia społecz­ ~;.\żn
nego i formami rządów (teokracja, arystokracja, republika lub monarch ia), rodzajami pra- i?Ol1
wa, 1ypowego języka (hieroglificzny, symboliczny, narodowy). Istnieje również pewna ko- ':vr)
relacja z dominuj ącymi typami charakterologicwymi: nieokri.esany, srogi , łagodny, wrażli­ ;~~cl
wy, rozwiązły. Vico uważal, że do tej pory miały miejsce dwa cykle: pierwszy w starożytności. ,:vr)
zakończony upadkiem Rzymu; drugi rozpoczął się z odrodzeniem barbarzyństwa w śred­ :.:~zr

niowieczu, osiągając fazę końcową w jego własnej epoce. Vico maluje posępny obraz zde - f )Io·
prawowanych mas miejskich, eb'Oistycznych bestii podzielonych na frakc.ie i loczących wojm C(~pr
domowe. „Miasta przekształcą się w lasy, a lasy w legowiska i kryjówki ludzi" (cyt. za ::.:ze
Mazlish. 1966: 4 1). Jego cykliczna wizja sugeruje jednak pewien rodzaj optymizmu; w końci: .:..;jąc
rozpocznie się nowy cykl i ludzkość się odrodzi. f i ".
Vico zdaje się sugerować, że mechanizm przyczy nowy ukryty za tym powtarzającyn: c
się cyklem rna charakter psychologiczny i wiąźe się z dominującymi motywacjami i posta- : Jalr
wami zapisanymi w ludzkiej naturie. „Najpierw ludzie odczuwają to, co konieczne. poteir. : : ~kr
poszukuj ą tego, co pożyteczne. następnie kierują się ku temu, co wygodne, z. kolei delektuj~ ~:J cl
się zbytkie m, aż wreszcie zdemoralizowani luksusem, trwonią majątek bez żadnego opa· ::.i ri
 145

;niętania"(Vico, 1966: 112). Jak komentuje Bruce Mazlish: „Na wskroś historyczny, Vico
przyjął pojęcie nieustannej zmiany i płynności pay zachowaniu trzonu ludzkiej natury"
1966: 41).

Historiozofie powstania i upadku cywili1..acji

~iedy roliiamy siędo epoki nowoczesnej, wie!tl filowfów i.aczyna stosować m.etaforę
:yk liczną do całego
okresu ludzkich dziejów. W rezultacie przegrupowywania i nowej in·
:erpretacji materiału historycznego poj awiły się wielkie teorie historiozoficzne. Wybierze·
:ny z nich trzy, autorstwa: Rosjanina Mikołaja Danilewskiego, Niemca Oswalda Spenglera
: Anglika Arnolda Toynbeego.
Mikołaj Danilewski (I 822-1885) zyskał szeroką sławę dopiero po śmierci za sprawą fran·
: uskich i niemieckich tłumaczeń jego książki Rosja i Europa ( 1890 i odpowiednio 1920).
· .\·edlug niego, dzieje ludzkie są wyartykułowane we względnie izolowanych, obszernych
·ednostkach, „całościach historyczno-kulturowych" lub cywilizacjach. Cywilizacja zachod-
::ia. inaczej mówiąc rzymsko-germańska. jest tylko jedną z wielu, jakie rozkwitały na prze-
•:rzeni dziejów. Blędem historyków j est uznawanie tej cywilizacji za najwyższą i konstru-
: wanie linearnej chronologii epok (starożyma - średniowieczna - nowożytna), której kul mi·
·.acją jest epoka nowoczesnego Zachodu. W rzeczywistości nie da się stworzyć wspólnej
::U-onologii różnych cywilizacji: „nie ma takiego wydarzenia, z pomocą którego można by
~nsownie podzielić losy calej ludzkości na okresy, króre dałoby się zastosować do niej cał~j,
:vnieważ nigdy nie było i raczej nie będzie takiego zdarzenia, które jednocześnie znaczyłoby
•' samo i miało rę sam<t wagę dla całej ludzkości" (za: Sorokin, 1966: 180). Cywilizacje mają
;. łasną wewnętrzną logikę rozwoju, każda z nich przechodzi przez właściwą sobie sekwencję
:;:;ciową, a żadna z nich nie jest najlepsza czy doskonała. „Każda cywilizacji\ powstaje, wy-
,;,ztaka własną formę morfologicwą, własne wartości, wzbogacając w ten sposób całkowi tą
;;arbnicę dorobku kulturowego ludzkości, a następnie przemija, nie znajdując kontynuacji
;-'.sadniczej. właściwej sobie formy w innych cywilizacjach" (s. 181).
Ludzie tworzą historię, ale ich his toryczna rola się zmienia. Odpowiednio można wy-
· ~ż nić trzy typy podmiotów historycznych: (I) Pozytywne podmiory historyczne, czyli te
·:-olecze11stwa (plemiona, ludy), które stworzyły wielkie cyw ilizacje (odrębne całości hi-
: )ryczno-kułturowe): egipską, asyryjsko-babilońską, chińską, indyjską, perską, hebraj ską,
;:-~cką, rzymską. arabską i rzymsko-germańską (eu ropejską). (2) Negatywne podmioty hi-
: )ryczne: te plemiona lub ludy, które odgrywały destrukcyjną rolę. doprowad zając do osta-
:..:znego upadku zniedołężniałe, rozkładające się cywilizacje (na przykład Hunowie, Mon·
; :·Iowie, Turcy). (3) Jednocześnie istnieją ludy i pierni.ona pozbawione kreatywnej elan.
; ~prezentują one jedynie „materiał e tnograficzny" wykorzystywany przez kreatywne spo-
: :zeństwa do budowania ich własnych cywilizacji. Po rozpadzie wielkich cywilizacji skła­
~.;ące się na nie plemiona lub ludy powracają niekiedy do stanu „materiału e tnograficzne-
; :··. czyli pasywnych, rozproszonych populacji.
Cywilizacje pcze.iawiają kreatywność na wybraJ1ycb polach, mają specyficme indywi-
: ~line przedmioty zainteresowania lub tematy przewodnie. Dla cywiJizacji greckiej było to
: . ~kno, dla cywilizacji semickiej religia, dla cywilizacji rzymskiej prawo i administracja.
:.:: chińskiej praktyczność i użyteczność, dla indyjskiej wyobraźnia, fantazja i mistycyzm,
:.. ~ rzymsko-germańskiej nauka i technika.
146 Czę~ć li. TRZY WJEL.KJE WIZJE HISTQ~ll

W losach lub przebiegu życia każdej z wielkich cywilizacji można zaobserwować typo-
wy cykl rozwoju. ( 1) Okres, czasami dość <!ługi, wyłani ania się i krystalizacj i. Kończy się
z chwilą, gdy cywilizacja pojawia się i przybiera odrębną postać i fo rmę, uniezależniając
s ię kulturowo i politycznie o raz ustanawiając wspólny język. (2) Później przychodzi faza
rozkwitu, kied y cywilizacja rozwij a w pelni swój twórczy potencjał w określonych dziedzi -
nach. Ten okres trwa zazwyczaj relatywnie krótko (Dani lewski szacuje go na 400-600 lat>
i kończy się, kiedy wyczerpują się zasoby sil kreacyjnych danej cywilizacji. (3) Końcową
fazę cyklu wyznacza brak kreatywności. petryfikacja i ostateczny rozpad cywilizacji. Dani-
lewski uważał, że cywilizacja rzymsko-germańska weszła w fazę degeneracji, która obja-
wia się szeregiem symptomów: rosnącym cynizmem. sekularyzacją. osłabieniem innowa-
cyj ności, nienasyconym pragnieniem władzy i dominacji nad światem. Z drugiej strony.
nowa cywilizacj a rosyjsko-slowiai1ska zn aj dowała s ię w fazie rozkwitu i rnia la rozkw itnąć
w przyszłości. Tak przedstawia się ostateczne, nieco etnocentryczne przesłanie historiozo-
fii Dan iłewskiego.
Jego teoria poprzedzała inną, stworzoną niezależnie syntezę historiozoficzną Oswalda
Spenglera (1880-1936). Najbardziej wpływowa z prac Spenglera. Zmier~ch Z(lchodu, uka-
zała s ię w roku 1918. Autor 1wierdzi. że w historii nie mamy do czynienia z linearnym
postępem, ale raczej ze zbiorem historii życia oddziel nych, unikalnych, samowystarczal-
nych organicznych całości, nazywanych „wysokimi kulturami". Każda z nich „rozkwita na
glebie dającego się ści§le odgraniczyć krajobrazu, z któ rym pozostaje związana na sposót-
rośliny" i umiera. kiedy „urzeczywistni już ogól swych wewnętrznych możliwości w posta-
ci narodów, języków, dogmatów, sztuk. państw, nauk" (Spengler. 2001 : I00). Historia jes1
„zbiorową biografią" takich kultur.
Każdajednoslkowa kultura przechodzi cykl życi owy składający się z dzieciństwa, młodo­
ści, wieku dojrzałego i starości: pojawia się, wuasta i zgodnie ze swoim przeznaczenierr.
umiera. Fazę upadku kultury określa się mianem „cywilizacji". Jest ro faza petryfi kacji
i agonii, kultura przej awia określone cechy charakterystyczne: perspektywę kosmopolityczna
zamiast lokalnej, luźne relacje charakterystyczne dla życia miejskiego zastępuj ące więz~
krwi , naukowe i abstrakcyjne podejście do świata w miejsce naturalnej wrnżliwości religij -
nej, wartości masowe zamiast ludowych. pieniądze zamiast prawdziwych wartości, sek;
zamiast macierzyństwa, politykę i brutalną siłę zajmujące miejsce konsensu. Cyw ilizacj~ - [

może trwać w tak.im stanie upadku lub agonii przez dłuższy czas, jednak j ej os tatecznym
przeznaczeniem j est rozkład i zanik.
Spengler wyróżnia osiem „wysokich kul tur" i analizuje ich losy. Te kultury to: egipska.
babi lońska, indyjska, chińska, klasyczna (grecko-rzymska), arabska. meksykańska i zachod·
nia (powstała o kolo roku I000 n.e.). Każda z wielkich kultur ma swój temat przewodni ł ut
„główny symbol", który wywołuje reperkusje we wszystkich składnikach ku ltury, w okreś·
tony sposób zabarwia sposób myślenia i działani a j ej czło nków, a takie określa charakter
nauki i filozofii, sztuki i wiedzy, typowej mentalności , zwyczajów i wzorów i.yc iowych.
W rezultacie nie istnieje uniwersalna. powszechna wiedza, nauka i fi lozofia w różnych kuł·
turach, ale raczej pojedyncze. swoiste systemy myślowe odnoszące się do danej kultury. Na
przykład „głównym symbolem" kultury grecko-rzymskiej jest kult dośw iadczeń zmysło­
wych. ciała ludzk iego - wątek apolli ński . W kulturze chińs kiej jest nim tao - nieokreślona.
kręta, multilinearna „droga" lub kierunek życia (Soroki n, 1966: 19 l ). Dla kul tury zachod-
niej „głównym symbolem" jest „nieogranic zona przestrzeń", a pojęcie cza~u oznacza prze. „.
..,
 I O. Te.o rie CY.kii his1orycz11ych 14 7

znaczenie, które rozciąga się w nieskończoność - wątek faustyczny. Jak komentuje Bruce
\1azlish: „Tym, czego najwyraźniej szuka Spengler, jest »dusza« kultury lub epoki. (. .. )
\'aturalnie każda dusza będzie sui generis dla każdej kultury i będzie przenikała wszystkie
.iej aspekty. Ponieważ przenika ona i pobudza wszystkie aspekty, każdy fakt i zdarzenie
". kulturze może służyć( ...) za symbol tej kultury i jej duszy" ( 1966: 328). Był to rel aty-
;\·izm par excellence kulturowy. „Prawdy istnieją tylko w odniesieniu do okre.ślonego ro-
Jzaju czlowiecze11stwa" (s. 332).
Przebieg życia „wysokich kultur" nie daje się wyjaśnić w kategoriach przyczynowych.
k st to raczej ,.cykl przeznaczenia'·. Jest przejawem wewnętrznej konieczności lub prede-
,1ynacji i można go uchwycić tylko intuicyjnie. „Zauważamy. że szybkie i głębokie zmiany
zaznaczają się w historii wielkich Kultur bez przypisanych do nich przyczyn, wpływów lub
:clów jakiegokolwiek rodzaju" (za: Sorokin, ł 966: 192). Podo bnie narodziny kultur nie
::-tają żadnych przyczyn. Kultury nie powstają z powodu szczególnych sklonności określo­
~,·ch populacji lub społeczeństw. Raczej jest tak, że proces zachodzi dokładnie odwrotnie.
;·ojawiaj ąc się jako wynik przeznaczenia, a kultury wybieraj ą pewne spoleczeństwa jako
,woich nosicieli lub podmioty.
Diagnoza i przewidywania Spenglera dotyczące losów kultury zachodniej. która weszła
J Ż w degeneracyj ną fazę cywilizacji, są wyjątkowo zlowróżbne. W sercu wspólczesnego
· ?Oleczeństwa znajduje on „megalopolis", św iatowe miasto otoczone przez prowincje.
.\V obrębie świata-miasta żyj e nowy rodzaj nomadów, miejsk ich mieszkańców-pasożytów.
'· ykorzenionych, pozbawionych tradycji i przeszłości . Mieszkańcy miasta stanowi ą masę.
' nie obywateli lub rasę" (Mazłish, 1966: 342). Nic dziwnego, że w najbliższej przyszłości
.:>ędzie ono leżało w szczątkach, zapomniane; nasze koleje i statki parowe równie martwe
.:.I; rzymskie drogi i chiński mur. nasze gigantyczne miasta i drapacze chmur w rui nach
·.;.:zym stare Memfis i Babilon. Historia maszyny technicznej megalopolis szybko zbliża
· :ę do nieuniknionego kmka. Zostanie ono pożarte od środka, jak każda rozwinięta postać
: !WOinej i każdej Kultury" (za: Sorokin, 1966: 194).
Najszerzej zakrojoną i najbardziej umocowaną w historii teorię cywiłiz.acji i ich cyklów
::. ..:iowych przedstawił Arnold Toynbee (1 889- 1975). W dwunastu tomach swojego A Sr11-
~·. of History, publikowanego w ciągu dw udziest u siedmiu łac ( 1934-196 1) prlez Oxford
• niversity Press, podjął próbę uogólnienia niezwykle bogatego materiału obej111ującego
. .; lą spisaną historię ludzkości.
Twierdzi on, że wlaściwi\jednostką rozważań historycznych nie jest ludzkość rozumia-
. ~j ako całość ani pojedyncze państwa narodowe, ale raczej j ednostki pośrednie, 111ającc
, :ększy zasięg przestrzenny i czasowy niż pojedyncze społeczer1srwa, ale mniejsze od łudz-
t '· :ści - mianowicie dwadzieścia jeden cywilizacji. Lista jest podobna do tych stworzonych
:~zez Danilewskiego i Spenglera, choć bardziej rozbudowana. Niemniej jednak ponownie
•· :·:-jawia się idea specyficznego potencjału. który dominuje w każdej cywilizacji. Jest to na
r; :~zy klad: estetyka w cywilizacji helleńskiej , religia w indyjskiej, nauka i technol ogia :na-
i· : ynowa w cywilizacji zachodniej.
·~ Cywilizacje powstają za sprawą dwóch połączonych czynników: obecności rwórczej
l'· :.:ty i odpowiednich warunków środowiskowych , ani zbyt n iesprzyjających, ani za bardw
'"" , : rzysrnych. Mechanizm powstania cywilizacji, podobnie jak jej dyna111icznego trwania.
d· :~·,\·iera się w idei wyzwań i odpowiedzi. Środowi.sko (początkowo naturalne, później rów-
:e· ·.. :::ż społeczne) nieustannie stawia przed społeczeństwem wyzwania. a ono, dzięki istnieniu
148 Część {l TRZY WIELKIE WIZJE HlSTORll ..·
twórczej elity, siara się sobie z nimi poradzić. Kiedy odpowiedź na dane wyzwanie zostanie
już znaleziona. pojawia się nowe. które zmusza do poszukiwa11ia nowej odpowiedzi. W fa-
zie wzrostu cywilizacji oopowiedzi przynoszą pomyślny skutek. Judzie podejmują m1dz wy-
czajny wysiłek, aby sprostać nadzwyczajnym wyzwaniom i w ten sposób romzaskują „bryłę .J
obyczaju", jednak w fazie załamania, dezi ntegracji i rozpadu tracą swój twórczy potencjał.
Cywilizacje psują się od !Srodka za sprawą rosnącej niemożności sprostania nowym wyzwa- ;i
11 iom. ,,Ideę upadku cywilizacji można podsumow;ić w rrzech punktach: wyczerpanie się sil
twórczych eli ty, co prowadzi do wycofania się z mimesis ze strony większości [która odma-
wia ślepego podąfania za odnoszącą sukcesy elitą i jej naśladowania) i w konsekwencji d0
utraty jedno&ci społeczeństwa rozumianego jako całość" (za: Sorokin, 1966: 200). DOdat-
k:owym czynnikiem j e.si bunt „zewnętrznego proletariatu"', czyli barbarzyńców. którzy, kie· .;

dy cywilizacja zaczyna się rozpadać, nie godzą się już na stan ujarzmienia lub wykluczen ia.
Ostatecznym przeznacze11iem większości cywilizacj i j est zawsze rozpad, mimo że przez ·:.s
długi czas mogą one pozostawać w spetryfikowanym stanie upadku. Spośród wielkich cy-
wilizacji co najmniej szesna~cie j est już „martwych i pochowanych".
Na zakończenie swojej syntezy, choć nie porzuca idei cykli istn iejących w obrębie ka~de.
z cywilizacji, Toynbee stwierdza. że istnieje ukryty, wspólny dla wszystkich cywilizacji wzó:
lub unikalna logika przejawiająca się w najdłu7..szej perspektywie. Jest nią postęp duchowośc
i religii. Cywilizacje to „s łużebnice" religii. „Historyczną funkcją cywilizacji jest służyć. po-
pnez upadki, jako stopnie ku postępującenm procesowi obj awiania wciąż głębszego wglądc ...
religijnego i daru jeszcze większej łaski działan ia wedle tego wglądu" (Toynbee, 199 1: 161 ·

Socj ologiczne teorie zmiany cykUcznej

Wielkie schematy cykli były przedstawiane głównie przez filozofów. historyków łub file>- - ~1
zofów historii. a nie przez socjologów_Jednak również w samej socjologii znajdziemy waż- :·'i
ne przykłady myślenia w kategoriach cyklicznych. Dwa z nich zasługują na szczególn~ ·:ze
uwagę. - :J

Vilfredo Pareto: krążenie elit

.Klasyczne wyjaśnjenie cykli spolecznych funkcjonujących w mniejszej skali odręb11yc:-.
~poleczeństw raczej niż w wielkich cywilizacjach zaproponował Vilfredo Pareto (184~­
!923) w swoim monumentalnym Tra u ato di sociologia generale ( 19 16).
Pareto kreśli obraz społeczeństwa jako systemu społecznego, który sam, podobnie j,;;. =.:(;
konstytucyjne dla niego $Cgmenty (polityka, gospodarka, ideologia). przechodzi pn.ez p0-
wtarzające się cykle równowagi, destabilizacji. załamania się równowagi i nowej rów1w -
wagi. Istnieje ogólny cykl społeczeństwa i specyficzne cykle cząstkowe: polityczno-mil: -
larny, ekonomiczno-przemysłowy, ideologiczno-religijny: wszystkie one zachodzą wedlu!
podobnego wzoru. Aby uozumjeć, j ak dzfałają te cykle, konieczne jest przyjrzenie się wi-
zj i Pareto dotyczącej anatomii systemu społecznego.
Ma się ona składać z trzech typów wzajemnie powiązanych abstrakcyjnych kompone n- .:-ni
tów (zmiennych): residuów, t.o jest immanentnych skłonności ludzkich: interesów. czyl: . zc1
obiektywnych warunków zaspokajających Judzkie potrzeby: oraz derywacji, to znaczy uza- :~m
sadnień i racjonalizacji tworzonych przez ludzi , aby uzasadnić ich residua i interesy. :·lzi
: '). Teorie cykli hiswrycznych 149

Res idua odgrywają rolę kluczową; stanowią podstawowy. determinujący czynnik życia
-połecznego. Pośród różnorodnych istniejących w społeczeństwi e res iduów dwa przeciw-
·rnwne typy mają zasadnicze znaczenie. reprezentu.j ąc dwie alternatywne strategie, jakie
'J dzie s tosują do osiągania swoich celów: przebiegłości i siły. Res idua .,innowacji" (,,k lasa
:„ 1 obejmują takie cechy jak: innowacyjność, duch przedsiębiorczości. głód nowości i ory-
;inal ność. Przeciwne residua „konserwacji" („klasa Il") obejmują: rozwagę, ostrożność,
::;1dycjonalizm, cenienie bezpieczeństwa, wybieranie stabilności i ciągłości. podkreślanie
.)jalności, legalizmu i patriotyzmu.
Społecze11stwa Slł z natury heterogeniczne: ich popu lacje składają s i ę z różniących się
-:i iędzy sobą członków. Zawsze istnieją jakiejś elity złożone z tych, którzy wyróżniają się
.; określonych dziedz.inach działal nośc i: elity polityczne (rządowe), elity ekonom iczne, elity
Jeołogiczne (intelektualne). Charakter elity zależy od rozłożenia residuów wśród j ej człon ­
·:.:iw. a w szczególności od proporcji residuów ,.klasy I'' i „klasy li" . El ita myśli i działa
·:iaczej, jeżeli jest zdominowana przez członków z residuami „innowacji". a inaczej, kiedy
. ~st przeniknięta residuami „konserwacji''.
Zmi anę społeczną i historyczną postrzega się jako cykliczne krążenie elit: ic h rozkwitu .
• padku i zastępowania przez inne. Jak to ujmuje Pareco: „Historia jest cmentarzyskiem
"~ stokracj i" (to jest elit wszelkiego rodzaju). Ukryty mechaniz m tego procesu opiera się
~ J występujących na przemian falach residuów zyskujących i tracących dominację w eł i ­
:.;-:h. By być bardziej konkretnym , prześledtmy trzy typowe cykle takich zm ian.
W cyklu po lityczno-mi litarnym głównymi ak torarni są silni władcy („lwy") i przebie-
; li administratorzy („l isy"). Jako punkt wyj~cia cyklu weźmy rządy lwów. Ich panowanie
~st oparte na podboju, wojn ie, ekspansji tery torialnej , dom in acji nad innymi spole-
.ze11stwami. Naj bardziej liczą się za lety wojskowe. lojal ność, przywiązanie do wspó l-
-.ocy i tradycji . Rząd ząca elita jest przesiąknięta residuam i konserwacj i. Prędzej czy
~0źniej takie predyspozycje okazuj ą s ię jednak niewystarczające. W czasie pokoju po-
::zebne są inne um iejętności: zarz.ądzania. administrowania, organizowania, kal kułowa­
·.ia. Ludzie reprezentujący residua ,.innowacji" (lisy) powoli przenikają do e lity przez
.„ 0optacj ę, pozbawiając przewagi lwy. W końcu udaje im się przechytrzyć lwy i prze-
. :m1ją władzę. Tu jednak zaczy na się druga faza cyklu. Lisy zaniedbują „po li tykę za -
;raniczną". narażają na szwank s ilę militarną społeczeilstwa, porzucają tradycyjne war-
:)ści. Wywołuje to ostry sprzeciw sił konserwatywnych, lwy mobilizują się i silą, czyli
·;\ oją najskuteczniejszą bronią, obalają rządy lisów. W ko11cu cykl zacz.yna się do nowa.
Generaln ie rzecz biorąc. po elicie op i erającej się na odwadze, sile, przemocy przychodzi
: lita burżuazyjna, plutokratyczna, opierająca się na pods1ępie, intrydze. ideologii i vice
?rsa" (Maier, 1964: 5 1).
W dziedzinie ekonomii obserwujemy podobny !Przebieg wydarzeń. W cyklu ekonomicz-
:.o-przemyslowym aktorzy są inni: rentierzy i s pekulanci. Przyjmijmy. że to ci pierwsi prze-
·'· ażają w elicie gospodarczej . Przejawiają residua konserwacji, nastawione na bezpieczne
'.'Osiadanie, minimalizację ryzyka. raczej oszczędzanie niż inwestowanie zysków. stały do-
. hód. Ogólnym skutkiem ich polityki jest stagnacja. a nawet recesja. Społeczne niezadowo-
. ~nie i żądania zmian rodzą presję na rozwój i reformy. Do elity ekonomicznej zostają wtą­
_zeni spekulanci, innowatorzy, przedsiębiorcy, powoli ją przeni kają i podważają dominację
:~ntierów. W ko1\cu rentierzy tracą na znaczeniu i zostają wykluczeni z e lity. W drugiej
:·JZie cyklu przyspieszona zmiana, niepewność co do przyszłości, chaos i anom ia nieuchronnie
 150 Czę~ć li. TRZY WIELKIE WIZJ E HISTORIJ

10war?y,tące refonnom wywołują ostry sprzeciw rentierów, których znaczenie społeczne

ro~nie i którzy w końcu odzyskują przewagę.
W cyklu ideologiczno-religijnym głównymi aktorami są: kapłani broniący wiary i kry-
tyczni i ntelektualiści broniący rozumu. Przyjmijmy, że w świadomości społecznej dominu -
je wiara. dogmatyzm i tradycjonalizm. Wśród elity ideologicznej zauważymy przewagę
residuów „konserwacji". Jednak7..e prędzej czy później do głosu dochodzi poszukująca i scep-
tyczna natura lud zka: pojawia się herezja, proponuje się nowe pojęcia. idee. wizje, które
wchod zi} do powszechnego użycia. Ideologiczny monolit słabnie, pojawia się myślenie al-
ternmyw ne, które powoli podważa rz11dy wi;1ry. Na pierwszy plan wysuwa się rozum i jego
rzecznicy, krytyczni intelektualiśc i wyposażeni w residua innowacji. Pierwszą fazę cyklu
zamyka epoka nauki. techniki. myślenia instrumemalnego i dzialarl obliczonych na sku-
teczność. Później j ednak ponownie umacnia s i ę potrzeba poszukiwania sensu. podstawo-
wych za,ad i prawdy ostatecznej. podczas gdy nauka i technika nie mogą ich zaspokoić.
Odżycie myślenia mitycznego i magicznego otwiera od nowa szansę dla kapłanów, sil nych
'woimi residuami konserwacji. Krytyczni intelektualiści zostają zepchnięci na margine~ ~
'połcczeństwa. Powraca fundamentali1m i dogmatyzm. z
~·
l'itirim Soroki11: ryh11 zmia11 kulturowych
Inna socjologiczna teoria cykli ma bardziej współczesne pochodzenie. W centrum zaintere- :r
sowania monumentalnej teori i cyk licznej Pitirima Sorokina, przedsrnwionej w c1Jerotomo·
wym dziele pt. Social and C11/111ral Dynnmics ( 1937). znajduje si ę kultura. Definiuje on ją
jako: „h1czną ;.urnę wszystkiego. to jest wytwarzane lub modyfikowane przez świadorn4
i nieświadomą działalność dwóch lub więcej jednostek wchodzących 7e sobą w in terakcje
i warunkujących nawzajem swoje zachowania" (t. ł: 3). Olbrzymia różnorodność wytwo· k
rów kulturowych, jakie obejmuje ta kategoria. nie tworzy prostej „zbieran iny" (luinegC> . .l

kong.lomer.llu), ale raczej zintegrowany system. Stanowią one „wewnętrzną jednostkę lo-
giczno-ataczeniową". najwyższą formę integracji. w której ,,każda c7ę5ć, kiedy znajduj~
~ię w przetnaczonej dla siebie pozycji. nic jest już zauważalna jako część, ale wszystkie
czę~ci razem tworzą niejako jeden garnitur bez szwów" (s. 19). Za tą jednością kryje się
jedna. powsze<.:hna „<.:entralna zasada (»przyczyna«), która przenika wszystkie komponen -
ty. nadaj<1c każdemu z nich sens o raz znac1.enie i w ten sposób tworząc kosmos z chaos~
nielintegrowanych fragmentów" (s. 32). Centralnej zasady ku ltury trzeba szukać w św iecie
znaczeń. a określa s ię ją mianem „rnenralności ku lturowej".
Na podstawie niezwykle skrupulatnej analizy różnorodnych aspektów ludzkiej kultury -
St.tuk.i. wiedzy. etyki. prawa. wojen - na przes tneni wieków Sorokin proponuje rozróżnienie
dwóch pr1.eciwstawnych. n iemożliwych do pogodzenia ze sobą typów kultury. „Każda z nicr. 'I

ma swoją mentalność: swój system prawdy i wiedzy; swoją filozofię i ~wiatopogląd (We/ran·
sc/1m11111g): swój typ religii i standardy »świętości«; swój system dobra i zla: swoją fonnc ,\' \

s1.tuki i literatury: swoje obyczaje, prawa, kodeksy postępowania: swoje dominujące fom1~
Mosunków społecznych: swoją organizację ekonomiczną i polityczną; i wreszcie swój t~T "· \
O$Obowości ze swoistą rnen1alno~Ci<J i zachowaniem" (s. 67). Dwa przeciwstawne typy kultu· 'Z<
ry określa mianem Jdeacyjnego i Zmysłowego. Są one rozumiane jako typy idealne, nieistnit'- ~ie
jące w czystej postaci w żadnej epoce, natomiast realne kultury przyjmują r(>żne miestane. : s~
pośrednie formy, z których jedna zasługuje na oddzielne miano Idealistycznej. .z
I O. Teori~gkli his1orycz11v~·h_ 151

Kultura ldeacyjna chara kteryzuje się następującymi założeniami: (l} Rzeczywistość

ma naturę duchową. niemateńal n<1. ukrytą pod powierzchownymi marerialnymi i zmys ło­
wymi pozorami (na przykład Bóg, Nirwana, Tao, Brahma). Jest wi.e czna i niezmienna.
; 2) Najważniejsze potr~eby i cele mają charakter duchowy (zbawienie duszy, służba Bogu,
wykonywanie świętego obowiązku, obowiązki moralne). (3) Głównymi metodami zaspo-
kojenia tych celów są samodos konalenie umysłu i ciała, pragnień, przekonań, całej oso-
bowości, żeby wyzwolić ją z pokus i zai meresowań zmysłowych i oderwać od ziemskiej
egzystencj i. Te podstawowe założen ia mają szereg dalszych konsekwencj i. (4) Wiążą się
z pojęciem prawdy, którą można osiągnąć na drodze doświ adczenia wewnętrznego (obja-
ll'ienia, medytacji, ekstazy, boskiego natchnienia), stąd jest ona absolutna i wieczna. (5) Za-
kładają ideę dobra zakorzenionego w niematerialnych, wewnętrznych, duchowych, po-
nadzmyslowych wartościach (życie wiecwe, Mias10 Boga, 'Z.jednoczenie z Brahmą), stąd
Jesc ono najwyższe i wieczne.
Ku ltura Zmysłowa przyjmuje przeciwne założenia: (1) Istnieje jedynie rzeczywistość
materialna, dostępna zmysłom. Uważa się ją 7..a przemijającą i podlegającą nieustannym
zmianom: „Stawaniu się, Procesowi. Zmianie, Strumieniowi, Ewolucji, Pos tępowi, Trans-
formacji" (s. 73). (2) Potrzeby i cele mają charakrer wyłączni e cielesny lub zmysłowy (głód
i pragnienie, seks, schronienie, komfort). (3) Sposobem ich zaspokojenia jest modyfi kowa-
"ie i eksploa1acja środowiska uwnętrznego. Te fundamental ne :założenia pociągają za sobą
inne. (4) Prawda jest dostępna cył ko poznaniu zmysłowemu i traktuje się ją jako czasową
i względną. (5) Dobro jest zakorzenione w zmysłowych , empirycznych, materialnych wano-
~c i ach (rozkosz, przyjemność, szczęście, użyteczność) i dlatego zasady moralne są elastyczne,
~e latywistycine. zmienne w zaleiności od okoliczności i sytuacji.
Pośrednia kultura Jdealistyczna reprezentuje zrównoważoną mieszankę e lementów
ldeacyjnych i Zmysłowych: (l) Rzeczywistość j est wielowymiarowa, zarówno macerialna,
)ak i nadprzyrodzona. (2) Potrzeby mają charakter zarówno cielesny, jak i duchowy. (3) Ich
za.;;pokojenie wymaga :zarówno samodoskonalenia, j ak i przekształcania środow i ska. Krót-
~o mów iąc: „Uznawanie wartości ldeacyjnych za najwyższe nie oznacza, że świat Zmysło­
"' y jesr zwykl.ą iluzją lub ma w<utość negatyWI\<\', i na (.>dwról, dopóki 10, co zmyslowe,
:mzostaje w harmonii z, ldeacyjnyrn, posiada wartość pozytywną" (s. 75).
Decydujący moment przychodzi, gdy Sorokin stosuje tę analityczną typolog ię do biegu
?rocesu dziejowego. Według niego podstawowy wzór zmiany dziejowej ma charakter cy-
..'\liczny. „Fluktuacje spoleczno-kuhurowe, to j esr powracające procesy w życiu społecznym
: ku lturowym i w historii ludzkiej - 10 właśnie one S<j głównym przedmiotem zain teresowa-
~ ia obecnych badań'' (s. 153). ,,Najbardziej generalnym wzorem zmiany spoleczno-kultu -
:owej są \e właśnie nieustannie zmieniające się, powtarzające się procesy" (t. 4 : 73). Proce-
, ,. często zmien i ają kierunek i powtarzają się. ,.Krót ko lub przez długi czas, w tym samym
:ub w kilku systemach :;połecznych, proces przebiega w określonym i l ościowym, jakościo­
·.,·ym lub przestrzennym kierunku, lub naraz we wszystkich tych kierunkac h, osiąg,<\ »punkt
:iasycenia« i wtedy często odwraca kien111ek swoj ego biegu" (t. I: 170). Takie fluktuacje,
"' ')'znaczane przez odwrócenie kierunku ważnego procesu, można obserwować w najszer-
;zej perspektywie dziejowej, która wydaje się podzielona na epoki, ery i okresy. Najważ­
:'liejs1..ą zasadą tej periodyzacj i są z mi any w dominujących cypach mentalności kulturowej
: systemach kulturowych: powtarzająca się sekwencjit kult.u r ldeacyjnych, Idealistycznych
: Zmysłowych.
152 _C!:ęść I! TR_ZY _WlELKlE \~IZJE HlS'IORll

Autor rekonstruuje historycwe „fale" i „ tlukt.uacje" przede wszystkim w obrębie kultu-

ry grecko-rzymskiej i zachodniej. obejmując swoimi badaniami okres ponad 2500 lat. O ka-
7:uje się. że cykle ni e oznacw;ą peJoego pow tarzania się, ale raczej zawsze nowe przedsta-
wie nia i wcielenia tych samych podstawowych zasad. Okazuje się także, że cykle ni e nastę­
puj<) w stalym rytmie i nie mają ró111nego czasu trwania. „Historia powtarza się. ale jej
motywy powracają zawsze w now ych wariacjach - zmienia się nie tyl ko ich treść, ale rów-
nież rytm i cempo" (t. 2: 201- 202). W efekcie ouzymuj emy periodyzację zachodni~i histo-
ri i. którą przedstawia tabela 10.l.

Tabela I O. I . l)eriodyz.acja historii według Sorokina (okresy)

! Grecja. Vlll- VI w. p.n.e. ldeacyjny

Grecja. V w. p.n.e. lde.alistyczny
-
'\ Rzym, IV w. p.n.e. - IV w. n.e. Zmyslowy
ldealis1 yczny
Ideacyj ny
! Europu. XII-XIV w. n.e. fdealistyczn y
Europ:1, X IV w. 11.e. - c2a.1·y dzhiejsze Zmys!owy

Mechanizm przyczynowy kryjący się z.a „superrytrnem faz ideacyj no-ideafistyczno-

·zm yslowych w grecko-nymskich i zachodnich systemach kullurowych" (t. 4: 737) polega
na wyczerpywaniu się możliwości , zużywaniu się twórczego potencjału każdego kolejnego
systemu. ,.Kiedy każdy z nich wyczerpl\ie twórczy zasób poznawczych. moralnych. este-
tycznych, poli tycznych i innych wartości , a ciągle domi nuje nie przez swoj ą twórczą wla-
ściwość, ale głównie przez inercję, oszustwo, przymus, podstęp i pseudowartości - taki
system musi upa~ć jako bezpłodny, często szkodliwy i krzywdzący dla swoich członków
oraz ludzkości jako całości'' (Soroki n, ! 963: 435), Upadek systemu otwiera szansę, aby
powstał alternatywny system i ukazal swój własny potencj ał, aż do momentu, kiedy i o n się
wycze rpie. a caly proces rozpocznie się od nowa. Rozwijani e potencjał u każdego z syste-
mów zależy glównie od działań podej mowanych przez j ego czł()nków. Przekształca się od
środka dzięki lud?..kiej aktywności. Soroki n po<lkreśla zasadę immanentnei przyczynowo-
ści. jednakże czynniki zewnętrzne mogą również odgrywać pewną rolę, dostarczając wy -
z.wań i przyspieszając lub opóźniając, ularwiając lub hamując immanenlny rozwój syste-
mów kulturowyclt
Diagnoza, jaką Sorokin stawia wspólczesnej sobie zachod nie_j cywili zacji, jest wyjątko·
wo krytyczna. Uwa7,a on. że faza Zmysłowa trwaj ąca od kilku stuleci osiągnęla ostateczne
ll<L~ycenie, które wytwarza wiele negatywnych. patologicznych zjawisk i ogólny upadek
k ultury. Istniej ą liczne tego symptomy. Przeszl iśmy całą drogę od piękna śred niow iec:we.1
muzyki kośc:.ie lnej do „kakofonii jazzu'', od goryckich katedr do współczesnych slumsów.
od rzeźb Michała Anioła do magazy nów pornograficznych, od poe?..ji Byrona do thrille-
rów szpiegowsk ic: h. We współc zesnej sztuce, rozpacza Sorokin, „ulubiony mi »boha!era-
mi« są prostytu tki, kryminal iści, ulicznicy. obłąkańcy, hipokryci, łajdacy i inne aspołecz·
.'O. '!~ll':i!_t)'kli historycznych 153

1e typy" (w: Bierstedt., 1981 : 337). Jego przewidywania na nadchodzące czasy również są
?esymistyczne:
I. Zapanuje większa moralna i estetyczna a narchia.
2. Ludzie zostaną urzeczowieni , będą traktowani jak tryby w maszynie.
3. Zatracony zostanie konsens moralny i inte lektualny, górę weźmie chaos opinii i prze-
:..onań.
4. Porządek społeczny będzie utrzymywany jedynie za pomoC<j przymusu, a pol itycz-
1e rządy będzie legitymizować jedynie si ła.
5. Wolność zdegeneruje się do poziomu pustego sloganu mającego zwodzić i niewolić
:-nasy.
6. Postępował będzie paral iż rodziny.
7. Kultura masowa, sprowadzająca wszystko do najniższego wspólnego mianownika.
Z:1Stąpi przejawy kultury wyższej.
8. Obniży się jakość życia i jego ogóln y sta ndard.
9. Wzrośn ie liczba patologii spolecznych.
JO. W życi u politycznym dominować będą: apatia, wąski egoizm i ucieczka do sfery
,:'rywatnej.

Zaiste posępny obraz. Mimo to, w d luższej perspektyw ie, logika procesu historycznego,
,;1óry Sorokin - jak sądzi - odkrył, dostarcza powodów do optymizmu. Nieuchronnie na-
.:ejdzie nowa faza Ideacyj na. „Prawdopodobny u padek współczesnej nam fazy Zmysłowej
~. ie koniecznie oznacza koniec kultury zachodniej w większym stopniu niż upadek śred­
~. i owiecznego Ideacjonizmu. W tamtym przypadku było to przejśc ie od uwiędlej fazy Ide-
"~yjnej do olśniewającej Zmysłowej, podobnie jak może nastąpić ponowny zwrot od naszej
~odstarzalej Zmyslowości do nowego i peł nego wigoru Jdeacjonizmu" ( 1937: t. I: XIII).
:-eoria krytyczna może się karmić zarówno bezgranicznym pesymizmem, jak i skrajnym
: ptymiz mem, jako że, zgodnie z logiką cyklu, prędzej czy późn i ej ponownie nieuchronnie
~ojawią się zarówno najwyższe, j ak i najniższe przejawy dorobku ludzkości.
11. ~IATERIALIZM HISTORYCZNY

Ewolucjonistyczne i heglowskie korzenie

W tym rozdziale zwrócimy się ku innej wizji historii. która mimo swoich bliskich związ­
ków z ewolucjonizmem musi być traktowana oddzielnie. Wyscępuje ona pod nazwą mate-
rializmu historycznego i można ją odnaleźć w pracach Karola Marksa, Fryderyka Engelsa
oraz ich licznych naslępców.
Teoria M<1rksa byla głęboko zakorzeniona w dziewiętnastowiecznym klimacie intelek-
tualnym. Podzielał on zasadnicze założenia epoki. Jeżeli chodzi o historię Jud zką, wynika)
z nich obraz „naturaln ego•·, to znaczy regu larn ego i poznawalnego procesu. Historia. po·
dobnie jak inne dziedziny rzeczywistości. powinna być przedmiotem nauki nomologicznej.
Podejście naukowe uczyni możliwym odkrycie znaczen ia, wzorów, tendencji w zdarze -
niach historycznych nawet w największej skali histori i powszechnej, a to z kolei umożliwi
garuokowi ludzkiemu kontrolowanie wlasnych losów. Osta tecznym celem Marksa było
znalezienie „żelazn ych praw" his!orii ludzkości, aby możliwe sra.Io się nadanie jej postępo­
wego kierun ku. Swoje życiowe credo przedstawił we wczesnym okresie kariery, w j edena-
stej z Tez o Feuerbachu (1845): ,,Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie
jednak o to. aby go zmienić" (Marks, I 96 ł: 8).
Niektóre z. podstawowych substancjalnych twierdzeń Marksa dotyczących historii są po
prostu powtórzeniem ewolucjonistycznego systemu przekona11. Tak więc (I) Marks był
zagorzałym zwolennikiem postępu jako ogólnego k ierunku procesu dziejowego. Podzielał
optymizm ewolucjonistów. wskazując na stale doskonalenie się społeczeństwa. (2) Widzial
historię jako popychaną od wewnątrz, j ako rozwijanie inunanentnych, endogennych, we -
wnątrzspołecznych s i ł. (3) Widział historię j ako przechodzącą przez sekwencję wyróżnial ­
nych stadiów, wzdłuż jednej ścieżki (choć był świadom pewnych wyjątków i odstępstw od
standardowej traj ektorii, na przykład tego, który nazywał „formacją azjatycką"). (4) Za
dominujący trend history<:zny uznawał rosnące komplikowanie się i różnicowanie społe­
czeństw, k ladl przy tym szczególny nacisk na podział pracy. Stąd w łaśnie niekcóre koncep-
cje założycieli marks izmu trudno odróżnić od klasycznego ewolucjonizmu. Wystarczy spo-
jrzeć na Pochodzenie rodzi11y. wła.rno.fri prywatnej i parlstwa Engelsa ( 1884). Jest to j edy-
nie rozszerzony komentarz i kontynuacja ewolucjonistycznej teorii Lewisa Morgana.
Prawdz iwa s pecyfika materializmu historycznego w porównaniu do ewolucjonizmu z;i,
czy na s ię dopiero wtedy, gdy Marks czerpie inspirację z nauk Georga Wilhelma Friedricha
Hegla ( 1770-1831 ). a w szczególności z j ego pojęcia „d ialektyki". W niezwykle zlożonej
interpretacji historii.jaką przedstawił Hegel w swojej Fenome11ologii ducha (1807) i w W.-
kładach :: filov{fii dziejów ( 1832), można wyróżnić dwa aspekty. Pierwszym jest forma.
wzór lub logika procesu dziejowego. Przez to właśnie głównie rozumie się dialektykę. Dru-
gim jest treść. wskazanie na si ly i podmioty popychające bieg historii do przodu. Tu wła·
śnie znajduje się Heglowsk ie idealistyczne pojęcie Ducha (lub Rozumu), będącego fak·
tycznym podłożem i podmiotem historii. Marks czerpał z Hegla wybiórczo: zaakceptowal
formalną ideę dialektyki, ale odrzucił idealistyczną treść jego teorii. Podążając za innym
niemieckim filozofem żyjącym w jego czasach, Ludwigiem Feuerbachem ( 1804-18721. r
.,postanowi! stworzyć swoją własną filozofię materialistyczną j ako inwersję heglizmu (... • r
wywracając tllozofię Hegla do góry nogami'' (Avineri , 1968: 12).
11. Mllfefia_lizm historyc: ny 155

Heglowska idea diale ktycznego przebiegu (formy, wzoru) historii zawierała następują­
ce założenia; wszystkie je można również odna leźć w pracy Marksa.
I. Historia przejawia kie mnko wy. wstępujący, postępowy rozwój. „Hegel twierdzi, że
jeżel i przyjmiemy perspektywę światowej hi storii, przekonamy się, że w pozornie chaotycz-
nej wielości zd arze11 istnieje wewnętrzny logos .. Ten logos ma formę teleologiczną. W hi -
storii można odkryć narrację lub »opow idć«" ( Bernstein, 1972: 18). Opowieść ta jest
optymistyczna: „Duch prowadzi historię do j ej prawdziwego i ostatec znego celu - całkow i ­
rego urzeczywistnien ia wolności" (s. J 8).
2. Rozwój historyczny nie jest li nearny. p rosty i stał y. Zachodzi raczej na drodze zała­
mań , regresów, kryzysów i dopiero w ostatecznym rozrachu nku przybiera swój og ólnie
postępowy kształt. „Samorea lizacj a i samospełnienie Ducha odbywa się tyl ko na drodze
sa mozniszczenia. („.) His toria roczy się wed ług scenariusza nieustannej walki i samo-
zniszczenia, gdzie wszystkie ograniczone instytucje społeczne zostają zni szczone c zy auf
~ehoben [konstruktywnie przezwyciężone]" (s. 2 1). Tę ideę można opisać za pomocą
metafory spirali: proces porusza się w tył i w p rzód , jednak gdy wydaje się powracać do
wcześniejszego stanu, w rzeczywistości znajduje się j uż na wyższym poziomie. Każdy
naw rót cyklu oznacza pewną miarę postępu , nawet j eżeli dokonuje się to kosztem czaso -
1\'ego regresu.
3. Rozwój historyczny nie jest również stopni owy, gładki czy kumu latywny. \.Vystęp uj ą
w nim specyficzne progi, kiedy zasadnicza właściwość procesu ulega radykalnej (i szyb-
kiej) zmianie. Takie właśn ie prog i lub jakościowe przełomy wyznaczają natura lne stadia
lub fazy his tori i. Metafora schodów pozwala łatwiej zrozumieć taki swois ty kształt historii .
4. Sekwencja stadiów his torycznych dzieli się na trzy e tapy. Ten trójdzielny wzór daje
<ię zastosować do o kresów historycznyc h różnej długości . W najbardziej rozległej skali
historii świata opowieść o Duchu wiedzie przez preh istorię j ego prymitywnej egzystencji ,
później historię zależności i zniewolenia z towarzyszącą im walką o emancypację (według
Hegla wszystko to zaczęło się wraz z powstaniem państwa), ku fazie końcowej, kiedy Duch
osiąga pełną wolność, samorealizację i samowiedzę. Ta trójdzielna logi ka przypo111ina bi-
'.l lij ny wzór Edenu. z iemskiego potępienia i odkupienia oraz ostatecznego zbawienia w Raj u.
Jednak w węższej skali czasowej, w obrębie każdej epoki oznaczającej fazę wielkiego cy-
ldu, można rakże wyróżnić crzy fazy niższego poziomu: rozkwit. spełnienie i upadek przy-
gotowujący grunt pod nowy cykl na wyższym p<>ziomie.
5. Motorem proces u dziejowego są immane ntne, endogenne siły. „Duch jest źródłem
;wojej aktywności" (s. 2 1). Innymi słowy, zawiera przyczyny wlasnej transfom1acj i.
6. Te immanenrne si ły są oparte na zasadzie zanegowania: sprzecznośc i , napięcia i ich
rozładowania. Duch jest wype łniony ci ągłą walJ<ą. „prowadzi wojnę z samym sobą''. „Sa-
;n orealizacja i samospełnien ie Ducha odbywa się tylko na drod ze samozniszczen ia. (...)
Jednak si ła negacj i nie prowadzi do bezsensownego zniszczenia: za j ej sprawą realizuje s ię
;iostępowy rozwój ku rzeczywistej wolności" (s. 21).
7 . Proces his toryczny przebiega na różnych poziomach. Rzeczywistymi wyda~zeniami
:1istorycznymi, a nawet konkretnymi 7.achowani ami ludzkimi kieruje „chytrość rozumu". co
;prawia, że nie:lwiadomie wytwarzaj ą one generalną tendencję postępową na światowo-histo­
~·cznym poziomie Ducha. Tam z kolei, wbrew różnym konkretnym wypadkom historycz-
nym. prawdziwa tendern:ja historyczna objawia swój konsekwentny i konieczny charakter.
 156 C1,ęść 11. TRZY WIELKIE WIZJE HlSTORll

W takich wlaśnie diale ktycznych ramach um ieszczono h i storię. W oryginalnej wersji

Hegla były to ramy nałożone na historię. gdzie autonomiczna opowieść o Duchu rozgrywa-
jąca się na swoim własnym metafizycznym poziomie by la jed ynie odzwierciedlana w rze-
czywis tych faktach historycznych. Słynna uwaga Hegla o Napoleonie na polu bitwy pod
Jeną jako „Duchu dziejów na koni u" stanowi dość wymowną i lustrację tej perspektywy.
„Kiedy już odnosił się do wydarzeń historycznych, czynił to 1yłko w celu zilusirowania
jakiejś kwestii. Fakty historyczne stanowią tylko przypisy do tematu Fenomenologii. Oczy-
wi.ści e, ponieważ proces je.st konieczny, faktycznie obj awia się w Historii Świ ata, to j ednak.
jak sądzi Hegel, może być wyjaśniony bez odnoszenia s ię do rzeczywistych wydarzeń"
(Plamenatz, 1986, t. 2: I 48).
Marks uznał takie podejście za niemożl iwe do zaakcep1owania i podj ął wysiłek. aby
ująć proces dziejowy na nowo w kategoriach materialistycznych. to jest przez odniesienie
do świata takiego, jaki obiektywnie istnieje. wliczając w to przyrodę. społeczeństwo i jed-
nostki ludzkie. Historia nie jest dla niego trajektori ą Ducha, ale sekwencją zm ian społe­
czeństwa ludzkiego. Zasady wprawi ającej ją w ruch trzeba szukać w „ludzkiej działalności
zmysłowej. praktyce" (Marks, I 961 : 5). Dialektyka wstała s prowadzona na ziemię i wyko-
rzystana j ako narzędzie do zrozumienia realnego, ludzkiego św iata.

Marksowska wizja historii: trójpoziomo wa rekonstrukcj a

Mark~owska wizja his torii. podobnie jak jego pozosiała spuścizna, została w znaczący s po-
sób przekształcona przez pokolenia interpretatorów i zwolenników. Marksiści po Marksie
na różne sposoby wykorzystywali jego rekonstrukcję procesu dziejowego. Liczne wersje
materializmu historycznego. lokujące się w szerokim spektrum od „dogmaiycznego mar-
ksizmu" S talina ( 1879- 1953) do „interpretacji aktywistycznej" Gramsciego ( 189 1-1 937).
zawsze jako swoje źródło przywołują au tory tet Marksa, mimo że wszys tkie one różnią się
wyraźnie między sobą, są wzajemnie sprzeczne, a czasami wprost przeciwne w swoich
twierdzeniach. Jak ujmuje to Steven Lukes: „Tradycja marksisrowska nie stanowi mono li-
tycznej calośc i, ale obszar walki" ( 1985: 2).
Metateoretyczna refleksja dotycząca zastanawiających losów teorii Marksa może podążać
dwiema drogami. Większo.<ić badaczy Marks.a (szczegóJnje krytycy i wrogowie) najczęściej
wywodzi ją ze stwierdzonej przez nich wewnętrznej niespójności jego teorii. Źródeł później­
szych rozbieżności szuka s ię w antynomiach 1kwiących w oryginalnej pracy Marksa (bądź
wyn ikaj ących z przeciwstawienia różnych okresów biografii: „dojrzały Marks" neguje „mło­
dego Marksa", łub - co jest trudniejsze do obrony - z opozycji tematów prześladujących go
przez całe życie, pojawiających się równo legle we wszystkich jego teoriach lub z ambiwalen-
cji i niespójności w doborze poziomów ontologicznych, na których decydował się badać ży­
cie społeczne i historię). Można to nazwać „n ieprzyj aznym wyjaśn ieniem".
Istnieje jednak również alte rnatywne „życzli we wyjaśnienie", za którym chciałbym się
1u opowiedzieć. Jako jego motta możemy użyć ironicznego żartu Raymonda Arona: „Gdy-
by nie było tyłu milionów marksistów, nie byłoby żadnych wątpliwości , j akie są wiodące
idee Marksa i co jes t centra lnym zagadnieniem jego myśli " ( 1968. t. l: 145). Życzliwa
interpretacja przyznaje Marksowi przywilej wątpl iwości. Czy możliwe, że rozbieżność kon -
tynuacj i i interpretacj i wynika raczej z błędnego rozumowania kontynuatorów i interpreta-
torów n iż z \Vjny sa1nego Marksa? Czy niożl i \ve, że jednostronne ujmo\vanie przez nich ;-
11 .. Materiq_lj301'!J!istorvczny l57

tematu wynikało z krótkowzrocznego myślenia presyntetycznego, a Marks był prekurso-

rem syntetycznej. wielowymiarowej wizji społecze11stwa? Czy nie c hodzi cu o to, że póź­
niejsi teoretycy obierali sobie za przedmiot zainteresowania bądt „struktury". bądź „pod-
mioty'·', „historycystyczne" lub „human istyczne" zagadnienia z pracy Marksa, ponieważ
uważali zainteresowanie strukturami i procesam i oraz zainteresowanie j ednostkami i dzia-
łaniami za wykluczające się wzajemnie al ternat ywy, natomiast sam Marks uważał, że są
one komplementame, ujmują dw ie strony tej samej złożonej rzeczywistości? Tak więc to,
co „n ieprzyj azne wyjaśnienie" nazwałoby niespójnością i traktowało jako słabość Marksa,
.. przyjazna interpretacja" nazywa wielowymiarowośc ią i uznaje za j ego główną si łę, tak
naprawdę znacznie wyprzedzającą później szą dopiero ewolucję teorii socjologicznej w kie-
runku syntetycznego, wielostronnego obrazu św"iata społecznego .
Rekonstrukcja materializmu historycznego, którą chcę przedstawić w tym rozdziale, jest,
j ak łatwo się domyślić. tylko jedną z możliwych interpretacji Marksa. Będzie prowadzona
z „perspektywy przyjaznej", zakładając wewnętrzną spójność Marksowsk.iej wizji dziejów,
wypracowywaną przez lata w szeregu artykułów o odmiennym statusie logicznym, niepo-
równywalnym ciężarze gatunkowvm i przeznaczonych dla różnych odbiorców.
[Moje główne twierdzenie brzn;-i następująco: materializm historyczny jest wielowymia-
rową teorią dziejów, rozwijaną na trzech różn ych poziomach dyskursu: historii światowej,
stru ktury społecznej i indywidualnych działań.i Uj mując to inaczej, faktycznie istnieją trzy •
powiązane ze sobą teorie cząstkowe, konstytutywne dla materializmu hist()rycznego: teoria
formacji spoleczno-ekonomicznych na najwyższym poziomie: teoria walki klas na pozio-
mie pośrednim; i teoria jednostek ludzk ich („istoty gatunkowej". by użyć termin u Marksa)
na poziomie najni7,szy m. Podejmują one nie tylko różną tematykę, nie tylko są ulokowane
w innych miejscach oeuvre Marksa, ale zostały sformułowane w różnych j ęzykach. Niektó-
re (na przykład fragmenty teorii klas i teorii jednostek) w języ ku konkretnoempirycznym.
w którym Marks opisuje zjawiska mniej więcej bezpośrednio obserwowalne; osoby, ich
Jziałania, grupy, które tworzą, wytwory ich pracy etc. Dobre przykłady takiego konkretno-
empirycznego dyskursu można znaleźć w Walkach klasowych we Francji 1848- 1850 Cl 850),
Osiemnastym Brumaire' a Ludwika BoMparle ( 1852), Wojnie dom.OWI:!} we Francji (187 1)
1 okazjonalnie jako ilustracje w innych pracach. Najwyraźniej jednak Marks nie ma do tego
serca i gdy tylko bjerze si ę do wyjaśniaJJ.ia rzeczywistości empirycznej, poszukiwania jej
mechanizmów lub „praw zmienności", porzuca język empiryczny i mamy do czynienia
z rozważaniami o charakterze abstrakcyjno-teoretycznym. Znaczną część swojej pracy (na
przykład teorię formacji społeczno-ekonomicznych, znaczne fragmenty teorii klas i niektó-
~e fragmenty teorii „istoty gatunkowej" i alienacj i) podej muje w tym typie dyskursu, w któ-
:ym główne pojęcia nie maj ą bezpośrednich , wyraźnych odniesień empirycznych, ale są
:.;onstruktami, modelami, idealizacjami użytecznymi w porządkowani u doświadczeń. Na
:ym poziomie nie ma już mowy o osobach czy grupach. ale raczej o „wartośc i dodatkowej" .
..stosunkach produkcji", „bazie ekonomicznej", „nadbudowie", „świadomości klasowej ",
..obiektywnych interesach klasowych". ,,klasie dla siebie", „alienacj i'", „reifi kacji" etc. Ka-
.~ital (1867), Ideologia niemiecka (1845-1846) i Przyczynek do krytyki ekonomii politycz·
>1ej (1859) dostarczają dobrych przykładów tego całkowicie odmiennego stylu myślenia.
Trzy wyróżnione przez nas teorie tworzą spój ny, hierarchiczny gmach. Są powiązane
:dacją in terpretacj i - od góry do dołu, i relacją agregacji - od dołu do góry. Kiedy schodzi-
:ny w dół, teorie niższego poziomu korzystają z mechanizmów proces61~· opisanych na
158 Częś~ li. TRZY WIELKIE WIZJE HISTORII

wyższym poziomie. dostarczają bardziej konkretnej interpretacj i empirycznej t wierdzeń tam

przeds tawionych. Kiedy idziemy w górę. teorie wyższego poziomu opisują łączny efekt
procesów zachodzących na ni ższych pozio mach, dokonując uogólnień na temat ich połą·
czonych, często niezamierzonych i niedostrzeganych rezultatów.
Tak więc mechanizmu zmian w formacji społeczno-ekonomicznej dostarcza teoria klas
społecznych. Na przykład ogólne twierdzenie o nieuchronnym samozniszczeniu kapitali·
mrn jest wypełnione empiryczną treścią przez mechanizm wzgl ędnej pauperyzacji i mobi·
lizacji klasy prac uj11cej, w ko1icu wybuchającej w postaci rewolucji a mykapitalistycznej.
Jak komentuje Raymond Aron: „Mechanizm samozniszczenia kapitalizmu ma charakter
socjologiczny i dokonuje s ię poprzez zachowania grup społecznych" ( 1968, t. I: 174). Jed·
nak z kolei powody, dla których klasy w ogó le powstają i walczą z innymi klasami. mogą
być znalezione tylko na niższym poziomie, w teorii jednostek i ich działań , która przypisuje
istotom ludzkim określone skłonności, „siły" i aspiracje oraz wyjaśnia. d laczego stając w ob·
liczu alienacji i deprywacji, są gotowe mobilizować się do działań rewo lucyjnych. Jeżeli
odwrócimy porząde k z dołu do góry. ponownie dostrzeżemy te trzy kroki: emancypacyjne
wys iłki wyalienowanych jednostek łączą ludzi o podobnych interesach e konomicznych i po·
wod ują wyłonien ie się klas. Rozwijająca się walka między klasami znajduje kulminację
w rewo luc.ii społecznej i skutkuje zmianą całej formacj i społeczno-ekonomicznej.
Prześledźmy konsekwencje, jakie ma taka potrój na kon strukcj a teo re tyczna dla wszyst·
kich ważnych zagadnień dynamiki społecznej . Po pierwsze. wyraźn ie istnieją trzy wizje
przyszłości. ku której podążaj ą społeczeństwa. trzy stany końcowe przyjmowane za kryte-
ria postępu . Na poziomie historii świawwej Marks przewiduje powstanie komunizmu, to <
znaczy przede wszystkim obfitość dóbr ekornomicznych gwarantowanycb przez gwałtowny
t
rozwój „sil wytwórczych" (technologii). zniesienie własności prywatne.i i osłabienie pań·
siwa. Na poziomie struktur społeczn ych przewiduje powstanie bezklasowego społeczeń·
stwa równości, realizującego zasadę „każdemu według potrzeb" . Na poziomie indywidual-
nych dzialar1 ma nadziej ę na całkowite wyzwolen ie członków społeczeństwa z alienacj i.
czyli osiągnięcie pełnej wolności: negatywnej od wszelkich ograniczeń strukturalnyc h
i pozytywnej do kszta łtowania organizacji społecznej i instytucji wed le woli jednostki.
Podobnie możemy mówić o trzech r.o rach, którymi przebiega zmiana społeczna, trzech
postaciach. pod jakimi wzór dialektycznej spi rali objawia się w historii. Na poziomie histo·
rii światowej obserwujemy przejście od powszechnej własnośc i i prymitywnych form auto·
nomii, przez własność prywatną i władzę polityczną, do komunistycznej równości ekono·
micznej i politycznej, „dobrowolnego stowarzyszenia wol nych wytwórców" . Na poziomie
struktury społecznej widzimy przejśc ie od wspólnoty przedklasowej, przez społeczeństwo
klasowe do bezklasowego społeczeństwa przyszłości. Na poziomie indywidualnych dzia·
lań obserwujemy przesunięcie od prymitywnej spontaniczności. przez reifi kację i alienację.
ku emancypacji, wolności i zniesieniu alienacji.
Analogicznie istnieją trzy pojęc ia rewolucji wyznaczaj ących progi jakościowej zmiany
w przebiegu historii. Na poziomie historii światowej rewolucje oznaczają fundamentalne
pneksztalcenie całej formacji społeczno-ekonomicznej. Na poziomie struktur społecznych
rewolucje poc iąga.ją za sobą zastąpienie klasy rządzącej przez klasę z nią walczącą. Na
poziomie indywidualnych działall rewolucja odnosi się do przedsięwzięć zbiorowych na
du żą skalę, w których interesy (głównie ekonomiczne) jednych ludzi b iorą górę nad intere·
sami innych ludzi.
 ·' MaterialiZ1!.0iJst_Or)'~zny 159

Pojęcie interesów ma również trzy znaczen ia. Na poziomie historii światowej systemo-
:-e interesy mają charakter obiektywny, są związane z pozycją zajmowaną w formacji spo-
: ~,~zno-ekonomicznej, w systemie produkcji. Na poziomie struktur społecznych interesy
,.lasowe są postrzegane jako subiektywne, a ich świadomość przekształca się w świado­
:-:1ość klasową. Na poziomie indywidualnych działań in teresy oznaczają intencje, motywa-
::e. osobiste cele (wśród których intencje, motywacje i cele ekonomiczne uznaje się za
-.,1j bardziej znaczące).
Istnieją również trzy odmiany dialektycznego mechanizmu zmiany, którego źródłem są
:;unanentne napięcia i ich póiniejsze rozwiązanie. Na poziomie historii światowej obser-
., ujemy obiektywne sprLeczności pomiędzy segmentami formacj i spoleczno-ekonomicz-
~-~j oraz typową sekwencję (łańcuch) ich rozwiązywania: od bazy ekonomicznej do nadbu-
:0wy politycznej i prawnej oraz „form świadomości społecznej". Na poziomie struktur
';'Olecznych istnieje konflikt klasowy ewoluuj ący od obiektywnych sprzeczności klaso-
·'·'·ch przez uświadomiony antagonizm i wrogość klasową do faktycznej walki klas i prze-
:)mu rewolucyjnego. Na poziomie indywidualnych działań obserwujemy ciągły rozwój
,;.reatywności ograniczany przez warunki przyrodnicze i społeczne oraz podejmowany nie-
_;cannie wysiłek skierowany przeciwko tym ogranjczeniom, w rezultacie czego człowiek
: 'o;kuje coraz większą kontrolę nad przyrodą i środowiskiem społecznym.
Istnieją wreszc ie trzy funkcjonujące na różnych poziomach sposoby determinacj i
~rzyczynowej. Odpowiedź na podstawowe pytanie: czy zmiana społeczna j est konieczna
: zy przypadkowa; całkowicie zdeterminowana czy częściowo woluntarystyczna: finalistycz-
~J czy otwarta - przybiera różną formę w zależności od poziomu teoretycznego. na którym
:0stało zadane. Tak oto na poziomie historii światowej Marks postuluje silny determinizm.
)gólny proces dziejowy widzi jako nieodwracalny, przechodzący przez określone, zasad-
~.:cz.o jednakowe stadia i prowadzący nieuchronnie do ustanowienia komunizmu. Na pozio-
::ue struktur społecznych obowiązuje znacznie słabsza determinacja. Klasy podejmują dzia-
: ~nia zbiorowe w pełni świadome swoich interesów ekonomicznych i dążą do ich utrwale-
-~ia }ub obrony. Może im również brakow;ić wys1arCZ<ljącej świadomości swoich interesów,
;vdobnie jak może być ona mylna, fałszywa. Czasami mogą być też zwodzone lub oszuki-
..-ane w działaniach przez nieodpowiedzialnych przywódców, demagogów. agents provo-
. meurs. We wszystkich tych przypadkach klasy mogą działać niezgodnie ze swoimi intere-
'lmi ekonomicznymi. Ich działania nie podlegają wtedy determinacji ekonomicznej. Na
:--oziomie indywidualnych działań najważniejszym składnikiem jest woluntaryzm, wolny
·.1·ybór, s pontaniczne decyzje, konkretne uwarunkowanie i przypadek. Działania nie są zde-
:~nninowane. Każda pojedy ncza osoba może w zasadzie dzi ałać przeciwko własnym inte-
:~som e kono micznym. Niektóre tak czynią , przedkładając nad nie inne względy (na przy-
;.;Jad emocjonalne, tradycjonalne, ideologiczne). Jednakże ogólnie rzecz biorąc, ludzie są
:1cjonalni, a ich kalkulacje ekonomiczne stanowią podstawowe przesłanki ich intencj i,
\ ::1otywacji i celów. W ten sposób, choć w od niesieniu do pojedynczych osób mamy do
:zynienia ze znacznym stopniem indeterminizmu, w zbiorowosci, w masie działań górę
:-ierze deremtinacja ekonomiczna. Każdy jest wolny w swoich wyborach, ale można bez-
:>iecznie przewidywać, jakich wyborów dokona większość ludzi.
W ten sposób zmiana historyczna w ujęciu Marksa stopniowo rozprzestrzenia s ię na
.1szystkich trzech poziomach. Rzeczywisty proces zmian dziejowych rozpoczyna się na
::aj niższym poziomie indywidualnych działań. Tu prawdopodobnie Marks umiejscawia pier-
- 160 Gzęść U. TRZY WIEL_KIE WIZJE H.1.5.'fQ~ll

wotną podmiotowość, silę przyczynową wprawiającą w ruch wszystkie zmi any historycz-
ne. Każdaosoba jest wolnym, decydującym o swoim "losie podmiotem. Jednak w swoich
działaniach ludzie są zmuszen i dostrzegać wspól ne warunki strukturalne, w które są wpisa-
ni. Pod uwagę biorą najczęściej narlucone im strukturalnie interesy ekonom.iczne. Wspól-
nota interesów ekonomicznych (i odpowiadający im konflikt interesów z innymi) łączy
jednostki o podobnym położeniu w klasy społeczne i czyni z nich antagonistów wobec
członków innych klas. Aby bronić swoich in teresów ekonomicznych. klasy społeczne wy-
powiadają walkę klasom antagonistycznym. Zwyciężają w niej - wprowadzając nowe spo-
soby produkcji - klasy postępowe, mające interes w e kspansywnym rozwoju „sil wytwór-
czych" (nowoczesnych technologii). Reszta formacji społeczno-ekonomicznej musi dosto-
sować się do nowego systemu ekonomicznego, co kończy się przekształceniem fondamentó1'
całego społeczeństwa, czyli rewolucją społeczną. Następnie wszystko powtarza się od po-
czątku.
Ten uproszczony obraz trzeba ternz wypełnić większą l icz/Ją detali przez rekonstrukcję
podstawowych Marksowskich idei, odnosząc się po kolei do każdego z trzech poziomów.

Poziom indywidualnych działań: teor ia „istoty gatunkowej"

Elementarnymi składnikami, podstawowym podłożem ontologicznym społeczeilstwa są
jednostki Iudzkk Jest to banał, który Marks oczywiście przyjmuje, podobnie jak większosć
myślicieli społecznych, za punkt wyjścia teorii społecznej. „Przesłanki. od których zaczy.
namy - mówi - to rzeczywiste osobniki, ich działanie i materialne warunki ich życia, za.
równo te, które już zastały. jak i te, które wytworzyły swą własną działalnością. Przesłanki
te dają się więc ustalić w drodze czysto empirycznej" (Marks, Engels, l96la: 21).
W tym miejscu koilczy się myślenie potoczne, a pojęcie jednostki zostaje wyrażone
w zdecydowanie oryginalny sposób. Po pierwsze. nie rna ona charakteru substancjalnego.
ale relacyjny (kontekstowy). Natury ludzkiej nie charakteryzuje jakiś stały zestaw uniwer-
salnych własności, ale raczej specyficznie ludzki stosunek do środowiska, sposoby, w jaki
ludzie odnoszą się do społecznego i naturalnego kon tekstu, w któ rym egzystują. Można j ~
wyprowadzić z sieci relacji ze społeczeństwem i przyrodą, w które jednostka j est uwikłana
Te typowo ludzkie sposoby odnoszenia siebie samego do środowiska są uniwersalne i stal~.
mogą się jednak oczywiście od siebie różnić konkretnymi formami zarówno w wymiarze )

historycznym, jak i kulturowym. Relacyjne aspekty natury ludzkiej mają charakter zarów-
no uniwersaloy, substancjalny, jak historyczny i specyficzny. Jedno z przesłań, jakie niesie
w sobie szósta ze słynnych Tez o Feuerbachu jest tu, jak sądzę, najbardziej odpowiedni~ .
„istota człowieka to nie abstrakcja tkwiąca w poszczególnej jednostce. Jest ona w swoj~: l'
rzeczywistoś"ci całokształtem stosu nków społecznych'·' (Marks, J 961 : 7). Jak t.ę tezę od<.:zy- .<
tuje współczesny komentator: „Marks oczywiście zauważył, że natura ludzka nie jest włas­
nością, która po prostu mieszka w człowieku, na tej zasadzie jak egoizm »człowieka ekono-
micznego«, ale raczej j est relacją pomiędzy ludźmi" (Swingewood, 1975: 95). W ten spo- z
sób j ednostka ludzka jawi się jako węzłowy punkt w szerszej sieci stosunków społecznych.
Pozycja społeczna - i wynikający z tego fakt formowan ia jednostek przez społeczeństwo.
podobnie jak zwrotny wpływ jednostek na kontekst ich społecznego życ ia - jest uniwersal-
ną w łasnością kondycji ludzk.iej, podczas gdy typowe kombinacje sieci relacji różnią się
historycznie, a specyficzne wiązki takich relacji różnią się między sobą indywidualnie.
 161

Istniej ą dwa rodzaje stosunków, za pomocą których Marks definiuje naturę ludzk<t· Aby
ułatwić dalsze omówienie, nadam im imiona „ uczestnictwa" i „kreacji" . Charakteryzując
pierwszy, Marks kon centruje się na relacjach ludzi z innymi l udźmi („stosunkach społecz­
nych" w ścisłym znaczeniu tego słowa). Można go jednak rozszerzyć. nie naruszając zna-
czenia nadanego mu prLez Marksa, na relacje z przyrodą, na uczestnictwo i harmo11i.im1
przy należność do świata natury. Odwrotnie, charakteryzując drugi rodzaj stosunków - kre-
ację - Marks skupia się niemal wyłącznie na relacjach ludzi z przyrodą. Pl)nownie można to
jednak rozszerzyć na postawy wobec innych ludzi i obiektów spolecznych. oznaczające na
przykJad pragnienie zmienienia, edukowania, przekonywania inn ych. reformowania orga-
nizacji społecznych lub tworzenia nowych grup etc. W ten sposób uczestnictwo i kreacja
mogą się przej awiać w związku z obydwoma kontekstami życia społecznego : społecznym
(i nni ludzie) i przyrodniczym (obiekty) .
Z powodu nacisku, jaki Mar ks kJadl na re lacje uczesrnicrwa, jego pojęcie ludzkiej naru-
ry j est nie psychologiczne, ale socjologiczne. Często sądzi się błędn ie, że nacis k na jed11ost-
kę nieuchronnie oznacza przyjęcie perspektywy psychologicznej. Zgadzając się z 1\1cke-
rem, że „żaden inny poważny autor nie przejawiał takiego braku zainteresowania psycho lo-
gicznym wymiarem życi a społecznego" (Tucker, 1980: 22), nie należy wyciągać błędnego
wniosku, iż Marks lekceważył badan ie jednostek. Na jednostkę można patrzeć z ró711ych
punktów widzenia. Dla psychologa jednostka per se j est zasadniczy m tematem. a nacisk
kładzie się na funkcjonowanie umysłu lub osobowości w aspekcie kognitywnym, emocjo-
nalnym, wolicjonalnym, motywacyjnym, związanym z postawami lub jeszcze innym. Dla
socjologa zasadniczym tematem są konkretne obiekty ponadjednostkowe lub międzyjed ­
nostkowe: interakcje, stosunki społeczne, zbiorowości społeczne, wspólnoty, gn1py. społe­
czeństwa etc.
Perspektywa socjologiczna zastosowana do j akie go ko I w i e k zjawiska sprowadza
;ię do postrzegania g() w kontekście tak ic h właśni e specyfic znych j ednostkowych lu b
1n.iędzyjednoslkowych całości, jako będącego ich elementem lub przy najmniej zw iąza nego
z nimi w uregulowany sposób. Stąd też jednostka jest i~totnym tematem d la socjologiL o ile
jest uwikłana w jakąś szerszą tkankę społeczną. Z perspektywy socjologicznej jednostka
będzie zatem widziana nie j ako pełnoprawna os oba (ze specyficzną, unikalną wewnętrzną
kompozycją psychologiczną), ale raczej j ako abstrakcyjny, jednowymiarowy „przekrój"
0soby: (I) podmiotu działań społeczn ych nakierowanych na innych ludzi i zorie ntowanych
na ich reakcje, (2) współuczestnika interakcji społecznej. (3) uczestnika stosunku społecz­
nego, (4) członka zbiorowości społecznej lub grupy, (5) osoby zajmującej okre.(/oną pozy-
:ję społeczną, (6) odtwórcy roli społecznej . Dla socjologii zagadnienie natury ludzkiej jest
związane z charakterys tykami jednostki w jej cząstkowych kompetencjach jako podmiotu.
współuczestnika, uczestn ika, członka, osoby zajmującej pozycję społeczną lub odtwórcy
ro li. i ty lko w nich.
Bezpośredni dowód , iż Marks badał jednos.tki ludzkie z perspektywy socjologic:rnej ,
znajduje się w j ego licznych deklaracjach. że ludzie (kapi taliści , chłopi . proletariusze) inte-
~esują go tylko jako reprezentanci klas społecznych (członkowie dokładnie zdefi niowanych
grup) lub jako ucieleśnienie kategorii ekonomicznych (osób zajmującyc h określl)ne pozy-
:je w systemie produkcji i dystrybucji), lub też jako reprezentujących tende ncje historyczne
nosiciele szerszych procesów dziejowych). Marks często podkreśla równoważność czlo-
"'·ieczeństwa i egzystencji społecznej . Człow i ek nie istnieje poza spoiecze1\stwe111: kaida
...
162 Część Il. TRZY WJEL4_!E WIZJE _HISTORII

jeónos\ka jes\ związana z innymi poprzez niezliczone stosunki i wspó\zaleiności i w \en a

sposób więź społeczna jes1 kons ty1u1ywnym czynnikie m kondycji i natury ludzkiej. „Czło­ 5
wiek - powiada Marks - jest w najdosłowniejszym waczeniu :oon politikon , nie tylko
zwierzęc i em towarzyskim, lecz zwierzęciem, które tylko w społeczeństwie 1J1oże się od-
osobnić . Produkcja odosobnionej jednostki poza społeczeństwem (. ..) jesl takim samym
absurdem, jak rozwój języka bez żyjących razem i rozmawiaj11cych ze sobą indywidu-
ów"' ( 1986: 40).
Bardziej nawet przekonujący pośredni dowód na konsekwentnie socjologiczne pode-
jśc i e Marksa pojawia s ię, jeżeli weźmiemy pod uwagę wymaganą przez tę perspek tywę
metodę charakteryzowania natury ludzkiej , któ ra wydaje się bliska podejściu Marksa. Sko-
ro perspektywa prawdziwie socjologiczna wymaga patrzenia na Judzi jako na uczestników
szerszych cało~ci społecznych. 1iacisk musi zostać przeniesiony na działanie. Wynika to
z fakm, i ż ludzie uczestniczą w większych całościach włiiśnie poprzez różnego rodzaju dzia-
łania. Niektóre w szczególny sposób ukierunkowane h.1b zorientowane działania skladają
się na dziiilanie społeczne; zorientowane na siebie nawzajem i skoordynowane działania
składają się na interakcję: trwałe, powt\wz.a}ące się i uregulowane wi.ajemne dt.ia\ania włą­
czają jednostki w s tosunki społeczne; działania wytwarzające więź z jednymi ludźmi , a dy-
stans (lub wrogość) wobec innych, czyn ią jednos tkę członkiem grupy społecznej; unikalny
zbiór działań definiuje pozycję społeczną (na przyklad zawód); a unikalny zbiór oczekiwa-
nych, przypisanych działań określa rolę społeczną. Aby wykonywać wszystkie te działania.
jednostki musz<1 posiadać specj alne zdolności, umiejętności, sprawności, talenty. ,,A naliza
działania społecznego może wyjść od modelu, a później zapytać, jaki rodzaj podmiotów
jest przez niego wymagany" ( Holłis, 1987). Innymi słowy, właściwości podmiotu (działają­ -..J .
cej, uczestniczącej jednostki) można wyprowadzić z właściwości działania (charakterystycz- .c.
nej dla człow ieka uczestniczącej aktywności). Tę kwestię jasno ujmuje Gramsci: „można · :-iC
powiedzieć, że człowiek jest z gru ntu »poli tyczny«, ponieważ to przez aktywność prze-
kształcania i ustawiczne kierowanie innymi ludźmi realiwje swoje »człowieczeństwo«, swoją
»naturę ludzką«" (l 971: 360).
Prlechodząc do drugiego rodzaju specyficznie ludzkiej relacji - relacji ze środowiskiem -
którą określiliśmy mianem „kreacji", zauważamy od razu, że ona również jest konstytuowana
przez określony typ działania. W kreacyjnej aktywno.ści jednostki, wytwarzając przedmioty. :~ i
uzewnętrzniają swoje „moce", unliejętności , talenty. W tych przedmiotach potwierdzają się.
szukają sposobu zob ie ktywizowanego wyrażenia swojego jednostkowego po1encjalu. Jak 10
ujmuje Marks: „Czlowiek podwaj a się nie tylko intelektualnie, jak w świadomości. lecz czyn-
nje, rzeczyw iście, i ogląda siebie w stworzonym przez siebie świecie" (1960: 554). Aby tego
wszystkiego dokonać, jednostki ludzkie mus.zą oczywiście opanować określone zdolności.
umiejętności, sprawności lub, jak by to ujął Marks, określone „moce". I rym razem własności
działającej , kreatywnej jednostki (podmiotu) można wyprowadzić z własności charaktery-
stycznej dla czlowieka kreatywnej aktywności (d ziałania}.
Za klucz do zrozumienia natury ludzkiej Marks wyraźnie uznaje właściwości ludzki ego
działania; „widzi osoby przede wszystkim jako podmioty'' (Rubinstein, I 98 I: J39). Stwier-
dza wyraźnie: „Jak osobniki życie swe uzewnętrzniają - takie są" (Marks i Engels, 1975:
61), powt<lrZaj<jC niemal dosłowJlie przekonanie Hegla, że „Duch jest rym, co robi, a jego
natura objawia się tylko w sumie j ego działarl'' (Plamenatz, 1975: 64). Marks rozwija tę : . \ \',
ideę: ,.W sposob ie działal ności życiowej zawiera się cały charakter danej species („.) -
 .11ateria/izm historyczny . 16 3

'·.\olna, świadoma dzialalność stanowi c harakrer gatunkowy człowieka„ (Marks. I960:

: ~ 3 J. Ponownie zdaje się tu parafrazować Hegla. d la którego „Rozum lub Duch nie jest
· .:zym innym j ak tylko jego dzialania mi, w nich jedynie ujawn ia się jego natura i jedynie
:cdy istnieje, gdy się w taki sposób ujawni" (Plamenatz. 1975: 63). Ws pólczes ny komen-
":o r trafnie zauważa: „Dla Marksa człowiek obj awia si ę jako istota gatunko wa poprzez
:z1ałani e takiego rodzaju, o takich właśc iwośc iach i rytmie, jakie może być udziałem tylko
-:0ry ludzkiej" (Ollman, 1975: 84) .
.'.\Tac isk na dzialanie jako podstawowy, konstytutywny wymiar istot ludzkich j est jesz-
. ::; bardziej wyraźny w „marks izmie aktywistyczn.ym" po Marksie. Gramsci odpowiada
·. ~ pytanie: „Czym jest człowie k ?" w bardzo znamjen ny sposób: „Mamy tu na myśli py-
·":iie: kim czlowiek może się stać? To znaczy, cz.y człowi ek może zdomi nować swoje
::zeznaczenie, czy może »stworzyć samego sie bi e«, czy może stworzyć własne :i',yc ie„
-:-·.\ ierdzimy dlatego, że człowiek j est procesem. a 1nówiąc dokładn iej - procesem swoich
: ~ iałań" ( ł 971: 351 ).
Można wyróżnić kilka analityczn ych cech działania, tak jak j e rozumie Marks.
I. Działanie postrzega się jako świadome i celowe w rozu mieniu schematu środki -
. ele. Jak przedstawia tę kwestię Engels: „w his torii spoleczeristwa działaj ą wyłącznic lu -
:: ie. którzy obdarzen i są świadomością. kiernją się rozmysłem lub namiętnością i dążą do
,;reślonych celów. Nic nie dzieje się tutaj bez świadomego za miaru, bez zam ierzo nego
. :lu" ( 1974: 71 ).
2. Uważa się, że podmioty posiadają pew ien stop iell świadomości tub krytycznej samo-
·' iadomości działań,jakie podejmuj ą. Można to nazwać. aby użyć frazy Roma Harre, „zwrot-
. .; kontrol ą" działania przez podmioty ludzkie (Harre i Secord. 1972). Jak to ujmuje Marks:
i: ztowiek jest ( ... ) istotą istniejącą d la samej sie bie" ( 1960: 628). Rozwija tę kwestię w ten
:-osób: „Zwierzę jest bezpośrednio tożsame ze swoją dzi ałalnośc ią życiową. Nie odróżnia
:=od niej . Jest nią. Człowiek czyn i samą swą dzi ałalność życiową przed miotem własnej
.:>li i świadomości. (.„) Świadoma działalność życiowa odróżnia człow ieka bezpośred nio
i działalności życiowej zwierząt" (s. 553).
3. Uważa się, że działanie jest poprzedzone jakąś antycypacją i p lanowaniem. W barw-
•=.i prozie Marksa: „Ale nawet najgorszy budowniczy tym z góry j uż różni się od psz.czoly.
:: zanim zbuduje komórkę w wosku, musi ją przedtem zbudować we własnej głowie. Przy
: .lkończeni u procesu pracy zjawia s ię wynik, który już przed rozpoczęciem tego procesu
,miał w wyobrażeniu robotnika, a więc istniał idealnie" (s. I 89).
4. Uważa się, że wykonanie działania cechuje pew ien s topień konsekwencji i trwałośc i .
.::~dług Marksa człowiek, w przec iwieństwie do zwi.erzęcia. „nie tylko uskutecznia zmian"
: m ny tego, co otrzymał od przyrody; w tym, co mu dala przyroda. urzeczywistnia zarazem
·x ój cel, który jest mu z na ny, który jest dla niego prawem określającym sposób jego dzia-
.;nia i które mu musi podporządkować swoją wolę" ( 1951 , t. 1: 189).
5. Działanie ma c harakter innowacyjny, tzn. jest aktywnym stawieniem czoła środowi ­
· ~u. jest zorientowane na świat przyrodniczy i/l ub rna innyc h ludzi oraz próbuje ich zmie-
·.ic. przekształci ć, wytworzyć j akąś nowość. Dla Marksa praca j est działaniem par excel-
' 11ce kreatywnym.
6 . Działanie ma charakter zbiorowy, tzn. j est zawsze odnoszone do inn ych ludzi. zori en-
·.~wane na nich, zależne od nich, s koordynowane z nimi , zderzające się z ni mi etc. „Wszel-
-:.i produkcja - powiada Marks - j est zawłaszczaniem przyrody przez jednostkę w ramach
164 Część IL T_R_Z)'. WIELKIE WIZJE HISTORII li, I

i za pośrednictwem określonej formy społecznej" ( ł 955: 230); można to rozszerzyć na po- >lrni
zostałe ludzkie działania. i zd<
: ie I
Aby podmiot działał tak , jak to zostało opisane powyżej , musi posiadać zestaw kompe- ;;ie i
rencj i, zdolności, umiejętności . Niekróre z nich sprowadzają się do umiejętności kontrolo- l ie 1
wania działań. Są nimi samoświadomość. świadomość projektywna, wytrwałość. Inne ogra· \,la ,
n i czają się do umiejętności zachowania pewnej autonomii działania wobec zewnętrzn ych. : elo
środow iskowych nacisków. Tu k luczowe będą takie zdolności.jak innowacyjność. orienta- jzia
cja socjocentryczna polączona z inregralnością osobowości , pewnym poziomem niezależ- :.icji
ności i spon taniczności - „umiejętności zareagowania w inny sposób" (Giddens, 1979). zują
Wszystkie le zdolności tworzą Marksowsk<l wizję natury ludzkiej jako natural nego poten- : „m
cjału dla dzia łan ia c harakterystycznego dla człowieka. ? Ian
Urzeczywistnienie tego potencjału w działaniu wpływa na sam ten potencjał. Tworząc iie r
ze środowiska naturalnego „zhumanizowany" świat i kształtując wiory organizacji spo· xsz~
lecznej z płynnych i przypadkowych kontaktów ludzkich. podmioty równ ież przekształca- :•bra
ją. wzbogacają i doskonalą same siebie, swoją wiedzę, umiejętnośc i , sprawności, zdolno- ~ym
ści. Kreacja staje się w pewnym sensie autokreacją. John Plamenatz uważa Marksa za pro- ,;1ed·
pagatora „idei człowieka jako istoty dokonującej autokreacji: to znaczy isto ty, która rozwija 1'
zdolności swoiste dla swojego garunku podczas życia i pracy z innymi i która w tym proce- ~..1cji
sie nabywa własnych wyobrażeń o świecie i sobie samej, („.) istoty, która, inaczej niż inne ·" y I
znane nam is toty, w pewnym sensie rworzy sama siebie, tak że tkwiące w niej czlowieczeń- Ja ~
siwo jest bardziej zdobyczą niż naruralnym stanem" (1975: 3, 34). .:zi ał
Taką interpretację doskonałe potwierdzają liczne obserwacje Marksa, na przykład: ,.Od- ;;01
dzialując („.) na przyrodę zewnętrzną i zmien iając ją, człowiek zmienia zarazem swoj ą ;o).~
własną naturę. Rozwija drzemiące w niej moce i podporządkowuje grę tych sil swej własnej .iadl
zwierzchności" ( ł 95 I, t. I: I 88). .1dzl
Wszystkie le cechy Judzkiego działania i ludzkiej natury są najsiln iej reprezentowane ~
w procesie pracy i w ludzk iej zdolności do pracy. Stanowi to lejtmotyw dla Gyorgy Lukacsa. ~:ej<
który traktuje pracę jako „model wszelkiej społecznej praktyki. wszelkiego aktywnego za· . enie
chowania społecznego'' ( 1984, t. li/ l: 67 ). Sam Marks definiował pracę j ako podstawową .·erw
akrywność gatunku ludzkiego, „aktywność gatunkową" niezbędną do przeżycia, reproduk- ; .\tur
cji i ewolucj i społecze r1stwa ludzkiego oraz nastawioną na ujarzmianie i zawłaszczanie przy- : ego
rody. Postrzega ją jako sumę wysiłków, dzięki którym istoty ludzkie modyfikują, prze- ~z iej
kształcają, kontrolują przyrodę, przystosowując ją do swoich potrzeb. - y. IE
„Praca jest przede wszystkim procesem zachodzącym między człowiekiem a przyrodą. .„,.e <
procesem, w którym człowiek poprzez swoją d ziałalność realizuje, reguluje i kontroluje - :ach
wymianę marerii z przyrodą. Przyrodzie przeciwstawia s ię sam jako siła przyrody. Wpra· .jin.
wia w ruch nmura!ne siły swego ciała - ramiona i nogi, głowę i ręce, aieby przyswoić sobi~ , ięc
materię przyrody w postaci przydatnej dla swego własnego życia" (Marks, 195 1: 1.88). -:ak
Lukacs wskaz uje. że praca nie musi być skierowana bezpośrednio na przyrodę, moż< -.:am
również wiązać się z wpływaniem na innych ludzi ( na przykład kształcenie, organizowanie. .,·cgc
przewodzenie), gdzie wytwarzanie „waności użyrkowych" s taje się jedynie ostatecznyrr„ -:aje
pośrednim rezultatem (1984, t. Il/ I: 67). ..J w·
Obojętne, jaką konkretnie przyjmuje postać, praca wyraźnie jednak stanowi przejaw dwócr. P<
charakterystycznych dla kondycj i ludzkiej stosu nków: kreatywności i uczestni ctwa. Z jedne: -..1 po
 : I. Malerial~~"~ hi~foryczny 165

-irony, stanowi ona uprzedmi otowienie, uzewnętrznienie, urzeczywistnienie ludzkic h „mocy„

: zdolności w wy tworach; z drugiej , zawsze jest prowadzona w pewnym spoleczn ym kontekś­
: ie kooperacji, współzawodn i ctwa lub zwierzchnictwa. W pracy z najdujemy również wszyst-
:-:ie inne cec hy ludzkiego działania. Dla Lukacsa jej zasadniczym komponentem j est „zaloże­
~. ie teleologiczne", a w zlożonych fom1ach produkcji - dluższe łańcuchy tak ich ,.założeń".
\la on tu na myśli podporządkowanie działan ia lu b sekwencji działań wcześniej założonemu
: elowi lub planow i. Jest to pierwotne źródło symboli i języka, jako że symbole są planami
~zialania w skondensowanej postaci, urzeczywistniającymi szczególny potencjał ludzkiej orien-
:.1cji na środowisko natural ne i społeczne (przeksz[alcaj ący, kształtujący. zdobywaj ący, rozka-
: ujący etc.). Praca wywiera także zwrotny wpływ na pracującego, zwiększając jego zdolności
. ..moce" do przyszłej pracy; jest to zachowan ie o charakterze autokreacyjnym. Jak to opisuje
:>lamenatz: ,Jest to( ... ) aktywność o silnie kształtuj ącym charakterze, aktywność, która rów-
~. ie mocno przyczynia się do kształtowan i a podm iotu, jak rzeczy. na które on dziala. To przede
.:. szystkim poprzez swoją pracę człowiek zaczyna sieb ie rozu mieć i kontrolować, uzyskuje
· braz siebie samego" ( 1975: 118). Lub, ujmując [ę samą rzecz w j ęzy ku bardziej fi lozoficz-
~ 'm : „Podczas gdy w ujęciu Marksa to podmiot kształtuje przedmiot, sytuacja odwrotna.
·:iedy przedmiot kształtuje podmiot, j est r6wnież prawdziwa·' (Rubinstein, 198 I: 169).
Nieprzypadkowo, kiedy Marks wyjaśnia patologię ludzkiej natury w swojej teorii a lie-
• Jcji. zaczyna od alienacji pracy, a dopiero później uogólnia ten obraz na wszystkie przeja-
·'· y ludzkiej „natury gatunkowej". W spolecze1istwie klasowym „pracownik s taje się obcy
J a swoj ego własnego działani a i obc y d la swoich wytworów. Nie postrzega ju ż swoich
.:z iałań jako własnych , a wytwory jego pracy nie należą już do niego" (lsrael, 1971: 43). Te
. koliczno.~ci towarzyszące pracy rozprzestrzeniają się na wstystkie obszary życia ludzkie-
;0. Marks, opisuji:\c warunk i spo leczer\stwa klasowego. kreśli - niczym w krzywym zwier-
.1Jdle - obraz powszechnego zdehumanizowania człowieka, co z punklll widzenia natury
.Jdzkiej jest patologiczne i wyjątkowe, chociaż pozostaje faktem.
W ten sposób przez zaprzeczenie doszliśmy do silnego potwierd z.enia omówionego wcześ­
· iej obrazu zdrowej, normaln~j natury ludzkiej. Alienacja jest więc substancjalnym odwró-
:~ niem relacj i wiążących ł udzi zarówno z przyrodniczym.jak i ze s połecznym otoczeniem.
:~rwaniem relacji kreatywności i uczestnictwa. Czlowiek nie jest j uż kreatywny: ,.życi e
_:atunkowe ( ...) samo i,ycie produkcyjne stąje się (...) tylko środkiem zas pokojenia jednej
, ego potrzeby, potrzeby zachowan ia egzystencji fizycznej'' (Marks. 1960: 553). Gdzie in-
; ziej: „robotnik nie potwierdza s ię w swojej pracy, lecz zapriecza, nie czuje się zadowolo-
~- !'. lecz nieszczęśl i wy, nie rozwija swobodnie energii fizycznej i duchowej, lecz umartwia
-we ciało i rujnuje się duchowo" (s. 550). Nie uczestniczy więcej w wolnych stowarzysze-
~. i ach o charakterze kooperacyjnym, ale zamiast tego zostaje odizolowany, odseparowany
:-J innych ludzi i staje się wobec nich wrogi - wyalienowany wśród swoich towarzyszy. Ta k
.,· ięc alienacja oznacza utratę impulsów socjocentrycznych (moryw egoizmu. atomizacji),
:-rak kreatywności ( motyw monotonii) i w konsekwencji zrzeczen ie się kontroli nad działa­
~. i am i (motyw pasywizmu). rezygnację z autono mii (motyw reifikacj i, fetyszyzmu towaro-
.'. ego etc.) oraz, w skrócie, upadek ludzkiego „potencjału gatunkowego". Natura ludzka
, taje się nieludzka. Obraz jednostki w społeczeństwie klasowym j est całkowicie odmienny
.•d wizji natury ludzkiej z wczes nych pism fi lozoficznych Marksa.
Po zaprezentowaniu analitycznej rekonstrukcji Marksowskiej idei natury ludzk iej moż­
~.
-.a pokusić się o z.nalezienie synterycznej zasady jej funkcjonowan ia, jakiegoś wyzwalaji:\-
166 . ____ ~z_ę~~ IL_TR?.Y W!E_LKIE WIZJE HISTORI I

cego mechan iz mu zmuszaj ącego ludzi jak.o aktywne jednostki do urzeczywistniania w dzia-
łani u przyrodzonego im potencjału i równocześnie rozwijania go. Obiecujące wskazówki
zn a.idu.ie my w dwóch oce nach pracy Marksa. Erich Fromm uważa. że „dla Marksa czlowie-
ka c harakteryzuje »zasada ruchu« (...). Zasady ruchu nie można rozumieć mechanicznie,
a le jako napędzającą i twórczą witalność , energię; ludzka pasja j est dla Marksa podstawową
mocą cz Iowie ka usiln ie dążącego do obiektywizacji" (Fromm, 1966: 30). J. McMurtry wy-
daj e się podążać t<\ samą drogą: „W Marksowskim pojęciu natury ludzkiej najbardziej rzuca
się w oczy wewnętrzna, generatywna siła, jaką przypisuje ono czlow iekowi. Dla Marksa
c zlowiek jest przez ~ame potrzeby swojej natury popychany do jeszcze bardziej wydajnych
prz.edsięwz.ięć. które dzięki swoim szczególnym wrodzonym zdo lnościom jest w stanie prze-
prowadzić w szczegól ny sposób („ .). S tąd też człowiek jest przez samą swoją konstytucję
ustawiczn ie pobudzany do aktywności , nieustannie od wewnątrz popychany do niezbędnej
do życia ekspresyjno~ci materialnej, której najbardziej d la człowieka typową postaci'! jest
praca w jej „n i eskażonej" formie lub produktywna aktywność z rodzaju twórczości arty-
stycznej" (McM urtry, 1978: 35-36).
Ten fundamentalny ciąg intensywnej aktywności: przezwyciężania niedoskonałości, prze-
ciwstawiania się ograniczeniom, walczenia z wrogami, przekraczania granic, przełamywa­
nia barier (zar6wno zewnętrznych, środowiskowych, jak i wewnętrznych, narzuconych przez
ograniczone wyposażenie człowieka) o kreśliłbym mianem ,Judzkiej tendencji do tran scen-
dencji i samotranscendencj i". W te n właśn i e sposób zaczyna się historia ludzka i dzięki
ternu c i ągle się toczy.

Poziom struktur społecznych: teoria kl as

Aktywni ludzie i ich działania nie istnieją w próżni . a le raczej w kontekście szerszych cało·
ś(: i' społecznych. Większe całosci społeczne powstają wtedy, gdy rodzą si~sieci stosu nków
spolec?.nych (struktury społeczne) łączących ze sobą od rębne jednostk~( lst nieje przeko·
nujący dowód , i,e Marks pojmował całości społeczne nie w urzeczowion y. a le w nowo·
czesny. re lacyjny sposób. W ZatJSie krytyki ekonomii poliryc~nej znajdujemy jednoznaczne
stwierdzenie: „Społeczeńs two nie sk łada się z j ednostek. lecz wyraża sumę w i ęzi i sto·
sunków, w któ rych jed nostki te pozostają względem s iebie" (l 986: 192) Współcześni
ko men tatorzy uznaj'\ to za najważn iejszą cechę ontologii Marksa. Na przyklad Bertell
O ll man m6w i: „Każdy czynni k. który ma znaczenie w badaniach Marksa nad kapital i·
z mem, jest »sprecyzowany m stosunkiem społecznym«. Ten stosunek jest w Marksowskiej
koncepcji rzeczywistośc i społecz nej nieredukowalnym minimum d la wszystki ch całości.
Na tym właśnie polega sedno trudoości, j aką mamy ze zrozumieniem marksizmu, któreg0
tematyką nie jest po prostu społeczer1stwo, ale społeczeństwo pojmowane »relacyjnie«„
( 1975: 14- 15). Podobną obserwację czyni Swiugewood: „Akcent położony jest na spole -
cze1istwo rozumiane j ako sprecyzowana s truktura, w ramach której występują ludzki e in-
tencje i działania" ( 1975: 37).
Uznawan ie całości społecznych za struktury relacyjne jest jedyn ie drugą stroną postrze-
gania j ednostek j ako wplątanych w stru ktury (o czym wspomioaliśmy wcześniej. mówiąc
o „socjologicznym" podejściu Marksa do jednostek Judzkich). Konsekwentny s truktura-
lizm Marksa objawia s ię w odniesien iu do obu poziomów rzeczywistośc i społecznej: za.
równo całości ~połecznych. jak i jednostek ludzkich (Sztompka, 1979: 287-323).
II. Materia/hm hi.11oryc~11y 167

Jednostki łączą się razem i tworzą zbiorowości . grupy. stowarzyszenia etc„ jeżeli mają
ze sobą coś wspólnego (i odpowiednio, j eżeli coś je odróżnia od innych ludzi). Możliwe s11
różne podstawy w ięzi społecznej . Dla Marksa szczególne znaczenie ma sytuacj a własno­
ściowa. podobn y poziom posiadania dóbr. Jednakże nie każdych. Istnieje jedna szczegól na
kategori a dóbr, \((óre są naj bardziej atrakcyjne i poszukiwane przez ludzi ze względu na ich
unikal ną wła~c i wość: nie traci się ich w procesie konsumpcji. ale są w stanie generować
większą i lość dó br, przyrastać. powiększać się, pomnażać się. Są to „środki produkcj i":
zie mia. surowce, budynki. narzędzia , maszyny. kapi tał. Ich pos iadanie gwarantuj e zaspo-
kojenie innych potrzeb ich wlaścicieli , a w następstwie tego czyni możliwym przejście na
jeszcze wyższy poziom zaspokojenia. Właśnie dlatego posiada nie lub nieposiadanie środ­
ków prod ukcji jest najważniejszym aspektem sytuacji życiowej człowieka , pozycji dant:i
osoby w społeczeństwi e. Określa jej podstawowe obiektywne interesy, przez które rozu mie
s ię s tworzenie takiej sytuacji społecznej, która gwaran tuje najpełniejsze zaspokojenie po-
trzeb. Fakt posiadania i wynikający z niego interes w utrzym aniu korzystnych warunków
>połecznych wytwarza więt między posiadaczami; podc zas gd y fakt nieposiadania i wyni -
kający z niego interes w radykalnej zmianie społeczn ych warunków deprywacji wyr.warza
więź między osobami pozbawionymi własnośc i . W ten sposób powi;tają klasy społeczne -
J la Marksa najważniejszy rodzaj grup społecznych . Giddens tak podsumowuje niemal po-
" ·szechny już dziś konsens co do znaczenia poj ęcia Marksowskiej klasy społecznej : .,Klasy
są konstytuowane przez s tosunek grup j ednostek do faktu posiadania prywatnej własności
; rodków produkcji" (1971: 37).
Ta swoista więź społeczna logjczoie pociąga za sobą podział społeczeństwa na dwie
przeciwne, bieg un owe klasy: tych, któ rzy posiadają środki produkcji, i tych. którzy ich nie
posiadają i w związku z tym, aby przeżyć , muszą sprzedawać swoją pracę (jedyny towar
,1 wartości rynkowej , j akim dysponują) . Powstaje bieg unowy model społeczeństwa , z włas­
nością, bogactwem i dostatkiem na jednym krańcu oraz pracą najemm1, ubóstwem i depry-
wacją na drugim; świat „posiadających" i „nieposiadających", bogatych i biednych. uprzy -
11·ilejowanych i wyzyskiwanych. „ Wol ny i niewolnik, patrycjusz i plebejusz, pan feudalny
i chłop poddany, majster cechowy i czeladnik. k rótko mówiąc, ciemiężyciele i uciemiężeni
pozostawali w stałym do siebie przeciwieństwie" (Marks i Engels, 1946: 35).
Model ten jest obdarzony wewnętrzną dynamiką. Marks identyfikuje co najm niej dwa
rodzaje pneobrażeń , które nieustannie w nim zachodzą. Jeden dotyczy całej spolaryzowa-
nej struktury, drugi jej kornponenrów - przeciwnych klas. Pierwszy jest historyczną tenden -
cją do upraszczania różnic społecznych i el iminowania wszystkich grup lub przynajmniej
eliminowan ia s trategicznego z naczenia wszysrkich grup poza tymi opartymi na zróżnico­
waniu posiadania. Rosnąca polaryzacja osiąga szczyt w społeczeństwie kapitalistycznym:
„Nasza epoka, epoka burżuazji - powiada Marks - wyróżnia się jednakże cym, ie uprościła
przeciwieństwa klasowe. Całe społeczeństwo rozszczepia się coraz bardziej i bardziej na
dwa wielkie wrogie obozy, na d wie wie lkie. wręcz przec iwstaw ne sobie klasy: burżuazj ę
i proletariat" (Marks, Engels, 1946: 36).
Jednocześnie z tendencją do polaryzacji zarysowuje się j eszcze jedna - do wzrosw we-
wnętrznej krystalizacji kl as. Ideę tę wyraża rozróżnienie, jakie Marks czyni między „klasą
w sobie" a „klas11 dla siebie''. Fakt zaj mowania wspól nej pozycji pod względem posiadan ia
przez mnogość jednos tek nie wystarcza, aby klasa faktycznie funkcjonowała jako twór w peł­
ni wykształcony. Prędzej czy później jednostki zaczynają osiągać pewną świadomość ws pó l-
168 Część II TRZY WIE~KIE WIZ}~ HIS1:QRll

noty poloienia (i odpowiadającej temu opozycji do innych klas), zaczy nają się między sobą
komunikować i wchodzić w interakcje, tworzyć trwalsze formy wewnętrznej organiwcji
(na przykład przywództwo, reprezentacja polityczna), co skutk'Uje powstaniem dojrzalej
„klasy dla siebie" zdolnej do artykulowa.nia i bronienia swoich interesów.
Podstawowe źródło, bodziec do nieustającej dynamiki procesu polaryzacji i krystaliza-
cji ponow nie można odnaleźć w immanentnych sprzecznościach stru ktury klasowej. Model
ma charakter samonapędzający się, samoprzeksztakający się. Marks opisuje typową rela-
cję między klasami jako wzajemną opozycję. Wyróżnia się co najmniej trzy typy takiej
opozycji. Po pierwsze, istn ieje obiektywna sprzeczność interesów między tymi, którzy po-
s i adają, a tymi. którzy nie posiadają: im większy zakres i stopień realizacji interesów posia-
daczy lub zaspokajania ich potrzeb. tym dla nieposiadających trudn iejsze staje się realizo-
wan ie ich interesów lub zaspokajanie ich potrzeb. Można to określić mianem „sprzeczności
klasowej''. Po drugie, obiektywna sprzeczność może zacząć być subiektywnie postrzegana
przez człon ków odpowiednich klas. Po obu srronach rodzą się wtedy uczucia niechęci, nie-
ufności , wrogości . Ten typ rel acji można nazwać „antagonizmem klasowym". Wreszcie.
antagon izm ten może zamanifestować się na arenie ekonomicznej. politycznej, ideologicz-
nej; może się przekształcić w mniej lub bardziej zorganizowane zachowanie zbiorowe lub
działanie zbiorowe członków danej klasy, skierowane przeciwko członkom klasy pr.teciw-
nej. „!Członkowie klas] prowadzili nieustanną, to ukrytą, to jawną walkę - walkę, która za
każdym razem kończyła się rewolucyjnym przekształceniem całego społecze11stwa lub też
wspólm] zagladą walczących klas" (Marks, Engels, 1946: 35). „Walka klasowa" wydaje się
tu najbardziej odpowiednim terminem. To właśnie poprzez sprzeczności, antagonizmy i walki
klasowe, połączone z ciągłą presją na ich rozwiązanie, spoleczeństwo przejawia swoj ą sklon-
ność do samotranscendencji.

Poziom historii światowej : teoria form acji społecwo-ekonomicznej

Relacyjm] wizję ri.eczywisto!:ici społecznej, tak typową dla Marksa. można również Odna-
leźć na najwyższym poziomie j ego konstrukcji teoretycznej, na którym ujmuje on społe­
czeństwo w najbardziej abstrakcyjny sposób. Mówi cał kiem otwarcie: „Stosunki produkcji
w swym c:aloksztalcie tworzą to, co nazywa si ę stostmkam.i społecznym i , społeczeństwem
i to społeczeństwem na okres1onym historycznym szczeblu rozwoju, społeczeństwem o swo-
istym, wyróżniającym je charakterze" ( 1948: 31-32).
Fundamen ty Marksowskiej teorii formacji społeczno-ekonomicznej , którą najpełniej
rozwinął w Kapitale ( 1867), zostały wyłożone w często cytowanym frag mencie wstępu do
Pr:,yc:.y11ku do krytyki ekonomii politycznej ( 1859). „W społecznym wytwarzaniu swego
życia ludzie wchoctzą ze sobą w określone, konieczne, niezależne Od ich woli stosunki.
w stosunki produkcji, które odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju ich material-
nych sił wytwórczych. Ca łokształt tych stosunków produkcji stanowi ekon om iczną struktu·
rę społeczeństwa. realną bazę. na której się wznosi nadbudowa prawna i polityczna, a której
odpowiadi\ją okre~lone formy świadomośc i spo łecznej" ( 1955: 5).
Ten model najbardziej obszernej całości społecznej (we współczesnej te rminologii
moglibyśmy powiedzieć : systemu społecznego) przedstawia rysunek 11.l.
 169

, Formacja społeczno-ekonomiczna
~ ,

Nadbudowa Formy świadomości

polityczna i prawna ~ --- „ społecznej
(ideologiczna) (sztuka, literatura, religia)

„ ł
Q)
I
I
.- I
Stosunki produkcji
•
-
~

Ia:i
'
- Siły wytwórcze

(])
"'' ' '
'
' Sposób produkcji

(środowisko pozaspołeczne +
- odziedziczone
Przy roda
wyposażenie człowieka)
<D, @. CD - główne sprzeczności dialektyczne

Rysunek 11. l. Formacja społeczno-ekonomiczna

Zgodnie z konsekwentną dynamiczną orientacją Marksa mode l został skonstruowany tak,

:.ik gdyby w j ego wnętrzu nieustannie zachodził ruch; jakby zawierał nieustanne zmiany wy-
·x olywane przez określone endogenne siły. W modelu zawarta j est zasada wewnęU'Znej dyna-
:niki. W wizj i Marksa podlega on nieustannym zmianom, ostatecznie prowadzącym do całko­
"' itego samoprzekształcenia. ,.Na okres1onym szczeblu .swego rozwoj u materialne si ły wy-
:\\órcze społecze1\stwa popadają w sprzeczność z istniejącymi stosunkami produkcji ( „.). Z form
:ozwoju si ł wytwórczych stosunki te zamieniają się w ich kajdany. Wówczas następuje epoka
:ewolucji społecznej . Ze zmianą podłoża e konomicznego odbywa się mniej lub bardziej szyb-
:.;o przewrót w całej olbrzymiej nadbudowie" (I 955: 5).
Przekształcenia mają charakter samonapędzający, immanentny, endogenny; są powodo-
"'·ane przez istniejące trwałe w ramach struktury sprzeczności i napięcia. Dochodzi do nich
.,. trzech miejscach: (I) Na granicy między społeczeństwem i środowiskiem (przyrodą)
"' postac i nieustannie powracającej sprzeczności między dowolnym poziomem techno logii
: wyzwaniami staw ianym i p rzez warunki pozaspołeczne, jak również konstytucję biolo-
giczną człow ieka. Stanowi to bodziec do ciągłego rozwoju sil wytwórczych. (2) Inna sprzecz-
:iość pojawia się między os i ągni ętym poziomem techniki a istniejącą społeczną organizacją
-- 170 Część n. TRZY WIELKIE WIZJE HISTORII

procesów wytwórczych, niezdolnych do bardziej efektywnego wykorzystania dostępnych

sil wytwórczych. To z kolei jest bodźcem do postępowych zmian stosunków wytwórczych.
{3) Ostatnia sprzeczno~ć pojawia się między nowo ustanowionym typem stosunków pro·
dukcji a tradycyjnym systemem instytucj i politycznych, prawnych i ideologicznych (nad-
budową), które nie są już instrumentalne wobec bazy e konomicznej. Prowadzi to do prze-
ksztalcenia reżimu pol itycznego i struktury prawnej społeczeństwa. Z powodu wewnętrz ·
nych sprzeczności i ciągłej p resji na ich rozw iązan ie społeczeństwo przejawia n ieustann~
sk lon no!ić do samotranscendencji.
„Zagadką historii" jest to. w j aki dokładnie sposób pojedyncze fazy funkcjonowani~
model u lączą się w narastaj ąq sekwencję. wytwarzając serię regularnych. kie ru nkowycr.
prtekształcer\ (por. Addis. 1968; 1969). Problemem „tworzenia historii" jest to. jak pod·
miotowość ludzka wpływa nie tylko na rzeczyw iste funkcjon owanie społeczeństwa. alć
również na j ego rozwój w dłuższej perspektywie(przekształcenia). Tu dopiero wprowadzo.
na zostaje prawdziwie dynamiczna perspektywa. Jeże l i przyjrzymy s i ę ogólnemu wzoro" :
historii ludzkiej, takiemu, jakim go opisał Marks, zobaczymy. w jaki sposób te wewnętrzne
mechanizmy samotranscenden<:ji wytwarzają linearne, kierunkowe, postępowe przeksztai·
cenia spolecze rlstwa. sekwencję formacj i społeczno-ekonomicznych wyznaczanych przez
następujące po sobie rewolucje spoleczne (por. Habermas. 1983).
Marks wyróżnia pięć formacji spoleczno-e konomicznych: wspólnotę pier.votną, niewo!-
nictwo. feudalizm. kapitalizm i komunizm. Lub, w prostszym schemacie obejmującym naj·
ważniejsze podziały, trzy glówne epoki w historii ludzkośc i: pozbawionych alienacji spok·
czer\stw przedklasowych (wspólnota pierwotna}; przes iąkniętych alienacj ą społeczeństw kia·
sowych (niewolnicrwo, feudal izm, kapitalizm); oraz wyzbytych alienacji społeczeńst\'
postklasowych (komunizm). Marks uważa, że najważniejszy moment nadchodzi wraz ze wspói·
czesnym społeczeństwem kapitalis tyczn ym i jego nieuchronnym przejściem do komunizmu.
Ten historyczny próg oznacza przejście z „królestwa konieczności„ do „królestwa wolności".
kończy „prehistorię'· społeczeństwa ludzkiego i orwiera epokę jego prawdziwej, humanistycz.
nej, wolnej .,histori i". Podmiotem tej epokowej zmiany jest współczesny proletariat, klas~
wyzyskiwanych i pozbawionych własności, której obiektywne interesy mogą się urzeczy.
wistnić tyl ko prLez całkowi te zniesienie podziałów klasowych i panowania klasowego. W re·
zultacie rewo lucji komunistycznej zostan ie ustano wione ..dobrowolne stowarzyszenie wol·
nych wytwórców", ko1icząc długi okres nierówności, wyzysku i ludzkiego nieszczęścia. Osta·
teczny postęp zostanie zreal izowany z poniesieniem wielkich kosztów spolecznych placonych
przez ca.tą epokę spoleczeńs tw klasowych. W ten sposób powróc i liśmy do punktu wyjścia.
ci.yli do Heglowskiego marzenia o ostatecznym zwycięstwie wolności.

Wielowymiarowa te<>ria tworzenia historii

W przedstawionej powyżej interpretacj i teorii Marksa h is torię widzi się jako wytwarzaną
przez złożoną wzajemną zależność działan ludzkich i warunków strukturalnych (podziałcl\I
klasowych i formacji spoleczno-ekonomicznych). Wzajemny związek pomiędzy różnymi
poziomami, na których toczy się historia, wyraża kategoria praxis. Zarysowa ne już w pracy
Marksa praxis staje się centralny m pojęciem jednej z późn iejszych interpretacji marksi·
:wrn. znanej jako szkola „huma ni styczna" lub ..aktywistyczna", której reprezenta ntami byli
między innymi Antonio Gramsci, Gyorgy Lukacs ( 1885- 1971) i Erich Fromm.
: /. Ma!er~aljv.f!. his1orycz11y 171

Marks j est wyraźn ie świadom wzajenuiej zależności różnych poziomów. W najbardziej

vgólnych słowach stwierdza: „Okolicznośc i w tym samym stopn iu tworzą ludzi. w jakim
ludzie -okol iczności '' (Marks, Engels. 1961a: 41 ). To samo przesianie zawiera trzeci a z Tez
,, Feuerbachu ( 1845): „Materi alistyczna teoria. że ludzie są wytworami warunków i wy-
:howania, że więc zmienie ni ludzie są wy tworami innych warunków i zmienionego wycho-
wania, zapomina. że warunki są zmien iane właśnie przez ludzi i że sam wychowawca musi
zostać wychowany" (Marks, 196 I: 6).
W związku z tym Marks wprowadza pojęc i e praxis, zdefiniowane jako obszar, gdzie
wzajemnie prze ni kają się działania Judzkie i warun ki struktural ne (klasy. formacje), jak
równ ież jako proces, dzięki któremu wzajemnie się determinują. Zacytuj my Marksa: „Zbież­
ność zmian warunków i działalności ludzkiej może być traktowana i racjonalnie ro zumiana
jedynie jako r e w o l u cy j n a praktyk a" (l96l: 6). Gdzie indziej mówi: „W działal­
ności re wolucyjnej pneobrażanie samego sie bie łączy się z przeobrażani em waru nków"
1Marks. Engels, 196la: 228).
Niektórzy komentatorzy uważają, że Marksowska teoria praxis „dos tarcza klucza do
zrozumienia jego podstawowych poglądów od wczesnych rozmyśla1\ do doj rzałej myśli''
1Bernstein, 1972: XI). Twierdzą, że jest to wzorcowy przykład jego wysi łków d la osiągn ię­
,·ia syntetycznego, wielowymiarowego modelu spoleczeństwa: „Marks stara ł się przezwy-
-: iężyć skrajną jednostronność swojej zarówno ideali stycznej, jak i materialistycz nej dok-
tryny w nowej d iale ktycznej sy ntezie s iebie samego" (Zei tlin, 19s·1: 2). Idea praxis, bu-
dująca mos t nad p rzepaścią dzielącą jednos tki i całości społeczne. została podchwycona
przez „aktywistycznych marksistów", szczególnie Gramsciego i Lukacsa. Ten pierwszy
mówił o całości dzieła Marksa jako o „fi lozofii praxis" (Gramsci, 1971) i pośw i ęci ł więk­
; zość ze swojej własnej pracy na wykazanie. że „efektywne działanie ludzkie nie jest kon-
sek wencją ani czystej woli. ani nieubłaganyc h sił. ale szczególnego rodzaju interakcji po-
między obiektywnymi okolicznościami i twórczym duchem człowieka" (Femia, 1987: 121 ).
Dmgi z nich wyraźn ie traktuje praxis jako „centralne pojęcie" swojej głównej książki (Lukacs,
1988: 18), w której wiodącym zagadnieniem jest dialektyczna fuzja podmiotu i p rzedmiolll.
Czerpiąc z Hegla, uważa, że ta fuzja dokonuje s ię w historii i identyfikuje proletariat jako
jej wcielenie.
Co jest najważniejszą przyczy nową siłą mobil i zującą społeczno-historyczną praxis, zło­
żony. wielopoziomowy proces tworzenia historii? Na jakim poziomie teoretycznego.grna-
-:hu trzeba ją umiejscowić? „Inte rpretacja aktyw istyczna" odrzuca jakiekolwiek fatalis tycz-
ne czy fi nali styczne założeni a lub modele mechaniczne, skupiając się na aktywnej roli pod-
miotów ludzkich (mas, klas, ruchów s połecznych, przywódców etc.) w podejmowaniu
decydujących wyborów wpływających na bieg hi storii. Można znaleźć mocne dowody. że
.iktywistyczny obraz historii jest obecny przyna.im niej w niek tórych pismach Marksa. Roz-
ważmy następ ujące stwie rdzenie: „Pierwszą przes łanką całej historii ludzk iej jest, ma się
rozumieć, is mienie żywych osobników ludzkich" (Marks, Engels. 196 ł a: 2 1). Lub dokład­
niej: „Skoro (.„) cała tak zwana historia powszechna jest niczym innym. jak tylko tworze-
niem człowieka przez pracę ludzką, jak ty lko stawan iem się przyrody dla człowieka, to ma
on oczywisty, nieodparty dowód swego narodzenia z s iebie samego, dowód procesu s wego
powstawania" (Marks, 1960: 588). Albo, gdy Marks cytuje Vico w wyraźnie aprobującym
kontekście : „Historia Judzka tym się różni od historii naturalnej, żeśmy pierwszą sami zro-
bi li, a drugiej nie" (Marks, 1951, t. I: 400). Tak więc ogólna wskazówka co do twórczej ,
172 .. __C~ę_ść Il. TRZY WIELKIE WIZ.J E HJSTORJI

konstruktywnej natury procesu historycznego została wyratnie uczyniona przez Marksa

zarówno w jego wczesnych, młodzieńczych pracach, jak i w dojrzałych analiz.ach.
Podjęli ją obaj liderzy „interpretacji aktywistycznej". Dla Gramsciego „historia jest wolą
ludzi, którzy działają na przyrodę, żeby zmienić swój świat, osiągnąć cele, zaspokoić po-
trzeby" (w: Femia, 1987: 64) lub: „historia jest nieustanną walką jednostek i grup w celu
zmiany tego, co w danym momencie istnieje" (s. 99). Wyraźnie opowiada się on za takim
odczytaniem Marksa, które „jako dominujący czynnik w historii postuluje nie surowe fakty
ekonomiczne, ale ludzi; ludzi w społeczeństwach, Judzi, którzy wchodu\ ze sobą w interak-
cje(... ) i przez te kontakty (cywilizację) rozwijają zbiorową, spoleczną wolę : ludzi, którzy
rozum ieją fakty ekonomiczne, oceniają je i przystosowuj ą do swojej woli, tak że staje się
ona si lą napędową ekonomi i, czynnikiem formującym rzeczywistość obiektywtlą" (w: Fe-
mia, 1987: 90).
Wspólczesny komentator zauwaZ:a: „Centralnym tematem Listów jest ponowne zwróce-
nie uwagi na człowieka, jako na twórcę swojej własnej historii rac zej niż jako odzwiercie-
dlenie wyznaczników strukturalnych" (Femia 1987: 64). U Lukacsa taki sam nacisk jest
oczywisty: „Historia nie jawi się już jako zagadkowy ciąg zdarzeń dziejących się z czlowie-
kiem i z rzeczami, który trzeba by wyjaśnić poprzez ingerencję transcendentnych mocy lub
usensowniać przez odniesienie do jakichś wobec historii transcendentnych wartości. Histo-
ria j est ( .„) wytworem - jakkolwie k dotąd n ieświadomym - działalności samych Judzi (... ).
Nie występuje w niej bowiem już nic, co jako ostateczna podstawa bytowa i wyjaśniająca
racja nie sprowadza łoby się do czlowieka, do wzajemnych stosunków między ludirni"
(Lukclcs, 1988: 378- 379).
Oczywi ście ludzk ie działania nie zachodzą w próżni i nie są ani przypadkowe, ani cal-
kowicie wolne. Marks rozwija ideę Judzkiej kreatywności w hi storii, wyróżniając dwie gra-
nice, parametry wyznaczaj<\ce jej pole. Pierwsze ograniczenie jest związane z wyposaże­
niem działających ludzi: kim są i, w konsekwencji, co są w stanie zrobić. Można powie-
dzieć, że w ten sposób tworzenie historii jest uwarunkowane „od dołu" . Marks i Engels
sformułowali słynne s twierdzenie, które wydaje się dotyczyć tego ograniczenia: „Historia
nie robi nic, »nie posiada żadnego olbrzymiego bogactwa«, »nie stacza żadnych walk«! To
nie »historia«, lecz właśnie człowiek, rzeczywisty. żywy człowiek - on robi 10 wszystko, on
wszystko posiada. on s tacza wszystkie walki; to wcale nie »historia« używa człowieka jako
środka do osiągania jej wlasnych celów - jak gdyby historia była jakąś odrębną i stotą -
historia to nic innego jak tylko działalność dążącego do swoich celów człowieka" (Marks, En-
gels. 196lb: 11 4).
Drugie ograniczenie jest związane z okolicznośc iami, usytuowaniem dzi ałania, wynika
z charakteru struktur i fazy transformacji, w której aktywne jednostki żyją i działają. Można
powiedzieć, że w ten sposób tworzen ie historii jest warunkowane „odgórnie". Jak to uj muje
Marks: „Ludzie sami tworzą swoją historię, ale nie tworzą jej dowolnie, nie w wybranych
przez siebie okolicznościach , lecz w takich., w jakich się bezpośrednio znaleźli, jakie zosta-
ły im dane i przekazane" (Marks, 1946: 15).
Jaka jest j ednak natura tych okoliczności? Czy są one po prostu dane, napotykane, za-
pewniane przez opatrzność łub los? Docieramy tu do sedna aktywizmu Marksa. Nie pozo-
stawia on żadnych wątpliwości co do jednego: struktury ograniczające obecne działania
same są wytwarzane przez działające jednostki ludzkie, przez. ich wcześniejsze dzialani«
lub przez działania ich poprzedników. Nie mają pozaludzkiego charakteru. ale całkowicie
I I . Ma1erialiv 11 lii.s101yc~11y . 173

'ą tworami człowieka. Oto najbardziej znamienne scwierdzenie Marksa odnoszące Ilię do
sfery rozwoju technologicznego...Ludzie nie panują swobodnie nad s wym i si ł am i
wy 1 wór czy mi, podstawą całej ich historii. gdyż wszelka siła wytwórcza jest siłą nabytą,
wytworem poprzedniej działalności. Tak więc siły wy1wórcze są wynik iem praktycznej ener-
gii ludzkiej, lecz sama ta energia uwarunkowana jest okolicznościami, w jakich ludzie są
s1awiani przez uzyskane już siły wytwórcze, przez istniejącą przed nimi formę społeczną.
k1órej nie stwarzają, która jest produktem poprzedniego pokolenia" (Marks. 1949: 26-27).
Obserwujemy kumulatywną sekwencj ę dzialari podejmowanych przez działające j ed-
nostki w ramach istniejących srrukrur; później następuje !Warzenie nowych struktur przez
re działania; i ponownie działanie w ramach ograniczeri nałożonych przez nowe struktury.
Cj mując to słowami samego Marksa: ,,Historia j est niczym innym jak kolejnym następowa­
niem po sobie poszczególnych pokoleń, z których każde wykorzystuje przekazane mu w s pu-
~ciźnie przez wszystkie poprzed nie pokolenia materiały, kapitały i siły wytwórcze; a więc,
z jednej strony, dane pokolenie w całkowicie zmienionych okol icznościach prowadzi dalej
przekazaną w spuściźnie działalność , z drugiej zaś - przez swą zupełnie zmienioną działal­
ność modyfikuje dawne okol iczności" ( Marks, Engels, 196 la: 49).
W efekcie wyposażenie działających jednoscek ulega s!Opniowemu wzbogacaniu, a struk-
cury podlegają stopniowemu rozwojowi. Maxks wyjaśn ia: „Dzięki prostemu faktowi, że
każde następne pokolenie zastaje uzyskane przez poprzednie pokolenie siły wytwórcze,
które służą mu za surowiec do nowej produkcji, powstaje w histori i ludzi pewien związek,
powstaje historia ludzi. która tym bardziej jest historią ludzkości, że rozwinęły się siły wy-
twórcze ludzi, a wskutek tego rozwinęły się ich stosunki społeczne" (Marks, 1949: 27).

Podsumowując: każda faza procesu przekształca pocz<1tkowe warunki i zmienia pole

możliwo.ści otwane dla następnej fazy cworzenia historii. Pra.iis działa w warunkach pozo-
siawionych przez poprzednią praxis. Jednak najwyższą siłą sprawczą wprawiającą całą tę
złożoną sekwencję w ruch jest ludzka podmiotowość z jej nieodłączną skłonności ą do trans -
.:endencj i i samotranscendencji.
Materializm historyczny był najbardziej złożoną teorią zmiany społecznej i historycznej,
która próbowała zachować ewol ucjonistyczną wiarę w ogólnie postępowy wzór historii ludz-
kości i pokazać, jak ten wzór wyłan ia się z funkcjonowania społeczeństwa jako złożony, sku-
mulowany rezultat ludzkich działań. Innymi słowy, Marks nadal wierzył, że w his torii istniej e
przewaczenie, jednak widzial to przeznaczenie nie jako kształtowane przez. bogów, Duc.ha
lub opatrzność, ale przez samych łudzi . W tym rozumieniu materializm historyczny buduje
most pomiędzy tradycyjnymi i nowoc1..esnymi teoriami z miany społecznej. Jedną nogą Marks
stoi mocno w XIX wieku, ale drugą sięga daleko w XX. Marksowski materializm historyczny
zapowiadał i przygotowywał pojęciowy grunt pod dwa wpływowe podejścia do zmiany spo-
leczn~j. dominujące pod koniec XX wieku: socjologię historyczną i teorię podmiotowości .
Będą one przedmiotem naszego zainteresowania w następnych rozdziałach.
 ł
,.
WIZJA AlTERNATYWNA: TWORZENIE HISTORU

12. PRZECIWKO PROGRESYWIZMOWI:

WSPÓŁCZESNA KRYTYKA

Odrzucenie „historycyzmu": Ka rl R. Popper

Jak si ~ przekonaliśmy, 7aró wno ewolucjonizm, jak i materia lizm historyczny Marksa po-
dzie l ają pewne fundamentalne założen ia. K ażdy z nich jest formą progresyw izmu: pode-
jścia postu lującego nieredukowalne, jakościowo nowe wlaści wośc i i prawid łowośc i proce- .:i
su historycznego, wyposażaj<łCe go w we wnętrzną logikę. sens i kierunek. Idea. że hi storin ·J
toczy si ę samodzic\if1e. wzdłuż jakiego~ z góry założonego kursu, w kienmk u jaki egoś z góry
ustalonego cel u. wzh udzala wątpli wości i krytykę niemal od samego j ej powstani a. jednak
dopiero w drugiej połowic XX wie ku dokonano drobiazgowej krytyki progresywizmu, co
w końcu doprowadzi to do upad ku tego podejścia i powolnego zastępowania go przez a łtema-
1ywną wizję zmiany społecwej i procesu dziejowego. W tym rozdziale zaprezentowanych
zostanie czterech ważnych krytyków progresywi zmu i w porządku chronołogicznyrn będą 10: .I
Karl R. Popper. Robert Nisbet. Charles Tilly i Immanuel Wallerstein. W ten sposób przygotu-
jemy grunt pod konstruktywną pre~ntację podejścia postprogresywisrycznego. które. jak
uważamy. w sposób bardziej adekwatny wyjaśnia dynamikę społeczną i h istoryczną.
Karl R. Popper sformułował woją klas)'C7.ną krytykę tego, co muwal .,hist0rycyzniem".
w 1957 roku w małej książec.tce zatytułowanej Nęd-:,a historycyzmu, a później w Post-
script: A/ter Twemy Year.f do jego fundamentalnego dzieła Logika odkrycia 11a11koll'ego
( 1968). Przez błędny ..historycyzm" (jako odmienny od uzasadnionego ..historyzmu") ro-
zurniał doktrynę łub orientację w naukach społecznych wyróżni<ljącą się ki lkoma twierdze-
niami: omolop.icinymi. epistemologicznymi i metodologicznyrni. ( ł ) Po pierwsze. niesie -.1

on ze sob<j on1ologiczm1 wizję historii: .,teorię („.). według której społeczeństwo z koniecz-
no~ci ulega zmianom. lecz tylko takim. które 7.go<lne są ze zdeterminowanym i ni ezmien-
nyrn z góry wzorem, i.e pnechoclzi prze.t stadi a wyznaczone z nieubłaganą konieczności<(
( 1989: '.35). W tym wyjaśn ieniu rozpoznajemy ty pow<j triadę założeri onto logicznych, które
w naszych wcześniejszych rozważaniach okazywały się zawsze kryć za wyjaśnieniami ewo-
lucj onis tyczny mi lub hi~ toryczno-materialistycznym i: determin izm (..z góry określona dro-
ga"), fata!iim ( „nieublagana konieanoff') i finalizm {„z góry określone s tad ia·• zmierzają­ -: :
ce do jakiegoś najwy7.szego s tadi um, .,końca his rorii"). (2) Popper przypis uje „hisiorycy- •...
zmowi '' silne twierdzenie e piste mo logiczne. a mianow icie , ie prawa historii są pO'mawalne.
 175

:- : :?ą zostać ujawnione przez badania: „historycyzmem nazywam - powiada - wsze lkie
_.;;e podejście do nauk społecznych, które zakJada, iż głównym celem tych nauk j est for-
- _iowanie prognoz histo rycznych oraz że cel taki można osiągnąć przez wykrywan ie »ryt-
- : \\'«.»Schematów«, »praw« albo »trendów« leżących u podstaw rozwoju his torycznego"
~S9 : 5). W innym miejscu: „W szczególności przeświadczenie. że celem nauk spo łecz­
:. :h jest ujawnienie prawa ewolucj i społeczeJ\stwa Judzkiego i przewidywanie j ego przy-
:: !ści („.) można by przecież uznać za k luczową tezę historycyzmu" (s. 65). (3) Towarzy-
::- temu postulat metodologiczny d la badań socjologicznych: podstawowym celem nauk
:·: tecznychjesc s kupien ie się na prognozowanych celach. aby dostarczyć „ proroctw histo-
- :znych" lub po prostu aby „przepowiedzieć przyszłość".
Popper przekonuje, że wszystkie te za łożenia są błędne i że mi ały szkodliwe skutki d la
· , .:,u\ socjologicznych, j ak również dla polityki społecznej . Głównym kry tyczny m twier-
:..: ~niem jego książki jest teza, że .,nie jest możliwa naukowa teoria rozwoju historycznego
- :-gąca stanowić podstawę przewidywa r\ historycznych" (s. 2). W konsekwencji „całośc i o-
- ; inżynieria społeczna". to znaczy próby wykorzystywania wiedzy o kon iecznych tren-
:_:h i antycypowanej przyszłości do konstruowania instytucji społecznych (w przeciw ień­
.._, ie do „CZ<\Stkowej inżynierii społecznej" - wysiłków na małą skałę, o charakterze refor-
- ::torskim), może być tylko irracjonalna, utopijna i skazana na niepowodzenie. Historycyzm
· -.izi atmosferę fatalizmu i pasywizmu, nawołuje. do „społecznej akuszerii", ograniczania
.- :~rwencji politycznej do przygotowań na nadejście rzekomo nieuchronnych zdarzell, i uza-
·~jn ia „moralny futuryzm", wiarę, że wszystko to jest dobre, co służy wymogom przyszłe­
; . rozwoju. To drugie stwierdzenie ma wyraźn ie formę twierdzen ia moralnie wątpliwego,
:=~e l uświęca środki , i łatwo może zostać wykorzystane do legitymizowania tyran ii. de-
: ·Jtyzmu , a nawet totalitaryzm u.
Popper przedstawia kilka argumentów, które mają podważyć historycyzm i u zasadnić
' ~o krytyczne oceny. Podstawą logicznej i metodologicznej krytyk i, na której się skupia,
. ::. ni pięć spostrzeżeń dotyczących społeczeństwa Judzkiego i jego historii. ( I) Nie istnieje
- ~.i wersalna historia l udzkości, ale raczej rozbieżne i zróżnicowane historie segmentów
:·)łeczeństwa ludzkiego. (2) Prawidłowości społeczne są w bardzo dużym stopn iu uzależ­
-.. , ne od konkretnych warunków i zmienności, a każde zdarzenie historyczne jest „wy-
: ,Jkową c hwi lowego układu zmagających się ze sobą sił" (s. 33). Historycyście, mówi
: : pper, „brak wyobraźni, nie potrafi bowiem wyobrazić sobie zmiany warunków. od któ-
~· :h zależy zmiana" (s. 76). (3) W historii istnieje uza leżniony od konkretnych waru nków,
::-acjonalny i nieoblicz.alny czynnik osobowy. (4) Historia ludzka jest un ikalnym, nie po-
::mającym się procesem, nieporównywalnym do niczego innego. (5) Co chyba najważ­
·~ ejsze, wiedza jest tym wymiarem społeczei\stwa ludzkiego, który ma zasadnicze znacze-
-.:~. a jej poziom w sposób istotny wpływa na wszystkie inne wymiary.
Główną konsekwencją spostrzeżeń Poppera dotyczących spo leczeństwa jest to, że pra-
, ,)mocne mogą być jedynie kontekstowe prognozy naukowe. dostrzegające różnorodne
: ;.;alne okoliczności i s pecyficzne warunki początkowe. natomiast w zasadzie niemożliwe
~>l przewidywanie dotyczące uniwersalnej historii [podążającej z góry okre,śJoną drogą w nie-
::niennych warunkach. „Jest to główny błąd historycyzmu. Jego »prawa rozwoju« okazują
-:ę trendami absolutnymi, które - podobnie jak prawa - są niezależne od warunków począt­
·„)wych i unoszą nas w nieodwracalnie określoną przyszłość. Stanowią podstawę bezwarun -
·„)Wych proroctw - w przeciwieństwie do warunkowych prognoz nauki" (s. 76).
176 _ --~~xś~ lIL'Y.l.ZJĄ ALTER~ATJ'N_NA: TWORZENIE HISTO~ll

Inną istotną konsekwencją jest niemożność istnienia uniwersalnych praw rodzaju ewolu-
cyjnego i konieczność ograniczenia wyni.ków nauk społecznych albo do praw ..fragmenta-
rycznych", kontekstowych, albo do wyjaśnień konkretnie uwarunkowanych trendów. Prawo
ewolucji nie j est możliwe, ponieważ e wol ucja społeczeństw jest historycznie unikalnym przy-
padkiem (niemożliwym do powtórzen ia). „S koro skazani jesteśmy na obserwację jednego.
unikalnego procesu, to nie mamy w ogóle szansy na sprawdzenie uniwersalnej hipotezy łut>
wylcrycie prawa przyrody odpowiadającego kryteriom naukowym. Obserwacja takiego pro-
cesu nie j est również w stanie pomóc nam w przewidywaniu jego dalszego biegu. Nawe1
najbardziej uważna obserwacja jednej rozwijającej się poczwarki nie wystarczy. by przewi-
dzieć, że wykluje się z niej motyl" (s. 66). To, co możemy osiągnąć, to najwyżej historyczne
trendy. które nie dają podstaw do przewidywania przyszłości . ,,Twierdzenie o istnieniu okre-
ślonego trendu w danym miejscu i czasie jest jednostkowym zdaniem historycznym. a nic
prawem uniwersalnym" (s. 69), a taki trend nie może być podstawą prognoz.
Te same konsekwencje mają wynikać z najbardziej rozstrzygającej obserwacji: że wie·
dza jes t nieodłączn ym skl adnikiem rzeczywistości społecznej, wpływającym przyczynowe·
na inne wymiary s polecze1lstwa. Ostateczna, logiczna refutacja historycyzmu przez Poppe·
ra biegnie następującym torem:
Wzrost ludzkiej wiedzy mocno oddziałuj e na bieg ludzkiej hisiorii.
Nie możemy przewidzieć - czy to za pomocą racjonalnego myślenia, czy za pomo.:"
metody naukowej - stanu naszej wiedzy naukowej w przyszłości . Jest sprzecznością sam_
w sobie myśleć, że możemy dzisiaj przewidzieć to, co będziemy wiedzieć dopiero jutr,'
Przewidywanie przyszłej wiedzy jest absurdalne, ponieważ w momencie przewidywani.'
będzie ona j uż wiedzą obecną. Przewidzenie przyszłej wiedzy ni e różni się niczym od .ie:
posiadania po prostu, tu i teraz.
Nie jeste~my w stanie przewidzieć przyszłego biegu ludzkiej historii, ponieważ nie mok
my w iedzieć, co będzie znane (odkryte, wynalezione) w przyszłości .

Wszystkie te argumenty sprowadzają się do tej samej podstawowej konkl uzji: musim:-
odrzuc ić możliwość historii teoretycznej ~ nie może istnieć naukowa teoria rozwoju his1,·-
rycznego służąca za bazę dla historycznych prognoz (s. 2-3). W miejsce obalonej wiz.·.
„h istorycystycznej" Popper proponuje swój własny system przekonm\. Tak podsumowu_·:
go w spółczesny komentator: ,.Popper jest indeterrni11istą, który wierzy, że zmiana jest rt ·
zultatem naszych prób rozw iązania problemów i że na~ze próby rozwiązania probłemó·:.
zawierają elementy nieprzewidywalne, między innymi wyobraźnię, decyzje i szczęście . .'.li:·
odpowiadamy tylko za nasze decyzje. Jeże li ktokolwiek popycha naprzód historię, to ror:-
my to my („ .). Wszystkie cele histori i to nasze cele. Sens historii to sens, jaki my jej nad.'-
jemy" (Magee, 1998: 110-l Jl ). Wyrainie antycypo wał Popper wszystkie podstawowe id<-:
postprogresywistycznych teorii podmiotowości , tworz.enia historii i stawania się spolecz.<:~.­
stwa. któ re zostaną omówione w dalszych rozdziałach.

Zwodnicza metafora wzrostu: Robert Nisbet

Kolejną ważną krytykę progresywizmu przedstawił ponad dziesięć lat później Robert l\i<-
bet w swojej książce Social Change and Hisro1)• (I 969) i powiązanych z nią arty kuła.::
(Nisbet, 1970).
 T
.li 177

u- Punktem wyjścia jest dla Nisbeta opozycja ewolucjonizmu biologicznego i społecznego.

a- D1iedzictwo Darwina i Mendla, podkreśla, różni się całkowicie od dziedzictwa Spencera i Com-
:(I te' a. (1) Ewolucjonizm biologiczny poszukuje mechanizmu zmiany i dlatego dostarcz.a wy-
,._ jaśnień i pozwala na przewidywanie. Ewolucjonizm społeczny rzekomo potrafi uchwyci ć
o. bieg. kierunek i s tadia procesu dziejowego i dlatego ma charakter jedynie wyjaśnienia opi-
Jl:' sowego. (2) Dla przedstawicieli ewolucjonizmu biologicznego tematem jest agregat , popu-
o- lacja, gatunek. dla przedstawicie li ewolucjonizmu społecznego zaś jest nim pojedynczy
·ce obiekt: społeczeństwo, wspól nota, grupa. klasa społec zna, instytucja (na przykład rodzin a,
·i- prawo łub religia). (3) Biolodzy traktują mechanizm zmian w populacji j ako stochastyczny.
ne zachodzący na drodze wielkiej liczby częściowo przypadkowych jednos tkowych zdarze1\
·c- i dlatego pozwalający jedynie na probabilistyczne uogólniani e praw. Socj ologowie, z d111 -
tie giej strony, śledzą przebieg rzekomo nieubłaganych, koniecznych i nieodwracalnych tenden-
cji, poszukując praw determinujących kierunek i następstwo zmian. „Podczas gdy biologicz-
ie- na teoria staje się (w znacznym stopniu już w sformułowaniu Darwina oraz całkowicie po
.i.·L tym, jak doszło do jej połączenia z wielkimi odkryciami Mendla) teorią populacyjną i staty-
)Ć- ;tyczną, teoria ewolucji społecznej była i pozostaje do dziś konstrukcją typologiczną" {Nis-
bet, 1969: I62). (4) Substancjalne mechanizmy wyjaśniające są całkowicie różne. W biologii
~entralnym zagadnieniem są procesy doboru naturalnego (Darwin), zmienności genetycznej
~1endel) i przetrwania najlepiej przystosowanego. W socjologii za podstawowy mechanizm
~wolucji uznaje się różnicowanie strukturalne i funkcjonalne.
r\ Sekret tego specyficznego charakteru ewolucjonizmu społecznego odnajdu.jemy w szcze-
1i:.:. gólnym obrazie, który - mimo swojej biologicznej proweniencji - jest calkowicie obcy
jć ~wolucjonizmowi biologicznemu. Jądrem socjologicznej idei ewol ucji lub rozwoju jes1
:nianowicie „me1afora wzrostu", model naturał11ego rozwoju pojedynczego organizmu (a nie
~aiu nku) od fazy embrionalnej do dojrtałości. „Taki wzrost nie jest modelem darwinow-
,kiego doboru naturalnego łub postdarwinows.kiej teorii w biologi i" (s. 164). Jest wynalaz-
;;iem dziewiętnastowiecznych klasyków socjologii i wykazał się ogromną żywotnością,
zachowując się do naszych czasów w różnych neoewolucjonistycznych, neomodernizacyj-
:iych lub neomarksistowskich wariantach.
Metafora wzrostu pociąga za sobą rozmaite implikacje, definiowane przez Nisbeta jako
„analogia zmiany zachodzącej w społeczeństwie do zmiany w procesach wzrostu poj edyn-
: zego organizmu" (s. 166):
l. Zmiana to zjawisko naturalne i normalne; jest to typowy proces życiowy, którego nie
ja się zatrzymać, dopóki organizm żyje (lub s poleczer1stwo trwa).
2. Zmiana ma charakter kierunkowy; przechodzi przez sekwencję stadiów, w której prze-
' Złość. terainiejszość i przyszłość lączą się w jeden szereg.
3. Kierunek zmia ny jest wyznaczany pr:zez końcowy cel pelnej dojrzałości. która
·' przypadku spoleczeństwa jest najczęściej rozumiana jako nowoczesność typu zachod-
~ iego - industrializacj a, urbanizacja, kultura masowa, demokracj a etc.
4. Zmiana ma charakter immanentny, endogenny; jest funkcją samego systemu. rozwija-
: xą się odśrodkowo i realizującą wzór zmiany zapisany już wcześniej w embrionie (jak to
"" mówi: „terainiejszość jest ciężarna przyszłością").
5. Zmiana ma charakter ciągły, stopniowy, kumulatywny, krok po kroku podąża za okre.~o­
~.ym wzorem. wzdluż stałej sekwencji stadiów („Natura nie dokonuje skoków", powiedział
:.eibniz i to samo odnosi s ię do społeczeństwa).
- 178 Część 111. WIZJA ALTERNATYWNA: TWORZEN!C HISTORII

6 . W naturze systemu leży konieczność zmiany, podobnie j ak niepowstrzymane prze - zacl

kształcanie się potencjału w jego realizację. "Dla wszystkich przedstawic ie li ewolucjoni- met
zmu społecznego konieczność by ła podstawowy111 składni k iem tego, co uznawali za nauko - ;i1e1
wą teorię zmiany" (s. 181 ). :iy,
7. Przyczyny zmiany są j ednakowe: siły zapoczątkowujące zmi anę są same w sobie Jo J
niez mienne, idenryczne w przeszlości, teraźniejszośc i i przyszłości (na przykład skłonności
u mysłu u Comte'a. sprzeczności u Hegla. konflik t klasowy u Marksa etc.). ;kc
:ze
Wszystkie wymienione t wierdzen ia mogą zostać obalone, stąd sama metafora wzrostu
okazała się niemożl iwa do utrzymania. Tak więc :
I . Stałość, stabi lność i trwanie są przynajmniej równie naturaln e i normalne, jak zmiana.
„Si
W społeczeństwach ludzkic h dość często obserwujemy i nercję. ciągoty konserwatywne,
niechęć do zmiany przyjętych sposobów zachowania. rządy zwyczaj u i tradycj i. ~li1
2. Nie ma prostej. linearnej kierunkowości zm iany ani żadnego ostatecznego jej celu.
3. Zmiana społeczna ma często charakte.r egzogenny, jest s tymu lowana przez oko liczno- :~n

ści zewnętrzne wobec spoleczeństwa. Tak a zew nętrzna przyczynowość ma zasadnicze

,_..,,_
znacze nie dla wyprowadzania społeczeńs twa ze stanu bezw ladu. stabil nośc i i trwania. :ta
,.Znacząca z miana jest w przeważającej większości wypadków rezultatem czy nników in- ~le
nych niż rozwój; to znaczy czynników, któ[ych nie można oddzielić od zewnętrznych wy- ~;\' (

darzeń i wplywów" (s. 280).

4 . Najczęściej mamy do czynienia z niec iągłośc ią zmiany. Wi<1że się ona zazwyczaj
z kryzysem i trwa. zanim nie zostanie wstępnie os i ągnięta jakaś nowa, przejśc iowa forma
adaptacyjna.
5 . Z miany społeczne nie są konieczne ani nieodwracalne; może do n ich wcale nie dojść, :te
a w historii spotyka się wszelkiego rodzaju zwroty i odwrócenia trendów.
6 . Przyczyn z miany spolecznej jest wiele i są zróżnicowane, a także kulturowo i his to-
rycznie względne.

Jako pozytywną al ternatywę dla progresyw izmu Nisbet przeds tawia poważne badania
historyczne. Wbrew pozorom ani ewolucjo nizm, an i materializm historyczny nie mają nic xl
wspólnego z historiografią . To, co proponowały. było najwyżej „»abstrakcyjną historią«,
historią oddzieloną od partykularności zdarzeń, działań . postac i. miejsc i okresów, które to ~'r;
właściwości stanowily samą istotę tego, czym zajmowali s ię historycy" (s. 165). Zwo len ni -
cy progresywizmu ignorowal i źródła historyczne, próbując budować swoj e schematy po-
nad h istorią. Konstruowali teorie „nakladane" na historię, a nie teorie his torii. ,,Ich celem m
( ...) było rozpoznanie warunków zmiany, naturalnej zmiany, które leżaly w obrę bie społe-
czeństwa lub kultury i których istnienie nie zależało od niezliczonej i lości prLypadkowych ~d
zdar ze11 i działań udokumemowanych przez historię" (s. 234). Wpadli następn ie w pułapkę
zgubien ia konkrerności , traktując swoje racjonaln ie zaprojektowane, abstrakcyjne schema·
ty i interpretacje jako wyjaśnienia realiów h is torycznych. Co wi ęcej, próbowal i wydedu ko·
wać z nich konk retne prognozy wydarzeń historycznych. za
Antidotum na pokusy zwolenników progresywizmu jest historyczna konkretność. „Dla ;p
badacza zmiany s polecznej każdy wysi łek uporania się z proble mem zmiany, jeżeli nie ;.
zostanie w nim uwzględ n iony czas i partyku łarność „ spotyka się z niepowodze ttiem - tub ·''
banal nością" (s. 252). „Im bardziej nasza tematy ka jes t konkretna, empiryczna i zw i ąza na z ;~
 179

·e · zachowaniami, tym gorzej stos uje się do niej teorię progresywistyczną i jej rozmaite ele-
1i. menty pojęciowe" (s. 267). W poważnych b adaniach historycznych nie ma miejsca dla
O· :netafory wzrostu. „Kiedy patrzymy na rzeczywiste społeczne zachowanie jakiej ś dziedzi-
Jy, nie dostrzegamy wzrostu, ale historię; h.istorię. która nie zgadza się na przykrojenie jej
fo prokrustowego łoża" (s. 285).
ic i Przypadkowość, konkretność, zewnętrzna przyczynowość - właśnie te czynniki Nisbet
.ikcentuje w swoim obrazie zmiany dziejowej. Podobne idee powrócą ponownie we współ­
; zesnych postprogresywistycznych teoriach zm iany społecznej, które zostaną przedstawio-
Je w rozdzialach 13, 14 i 15.

na
„Szkodliwe postulaty": Charles Tiłly

'.linęło następnych piętnaście lat, zanim z kolejnym poważnym atakiem na progresywizm

I. ._,·ystąpił Charles
Tilly w Big Structures, Large Processes, Huge Comparisons (1984). Autor
10· :en twierdzi, że socjologia jest uwięziona w założeniach wywodzących się z XIX wieku.
·: waia również, ie jest to szczególnie widoczne w badaniach nad zmianą społeczną. Socj olo-
til ;ia zmiany musi wyswobodzić się z tej pułapki, nie wyrzekając się nadal aktualnej listy pro-
in· :-k mów ustanowionych przez wielkich mistrzów. ,,Musimy trzymać się dziewiętnastow iecz­
''\ '• ~ych problemów, ale odrzucić dziewiętnastowieczny aparat intelektualny" (Tilly, 1984: 59).
lstnieje osiem „szkodliwych postulatów'' odziedziczonych z XIX wieku, które muszą
:ostać odrzucone, jako ie ., wszys tkie os iem jest błędnych" (s. 12).
I. Społeczeństwo jest bytem odrębnym . istnieje obiektywnie jako całość (organizm
·poleczny, system społeczny) i dzieli się na mniejsze całości, na oddzielne, odrębne spo-
jśc. :~.:-zeństwa.
2. Wyjaśnienie zachowania społecznego przywoływać wpływ zewnętrznego, ogra-
musi
:.iczającego społeczeństwa (struktury społecznej) na umys lyjednostek (ludzk<i osobowość).
3. Zmiana społeczna jest spójnym zjawiskiem o charakterze ogólnym, które można ba-
.'. lć i wyja§niać jako całość.
111i:: 4. lstnieje następstwo stadiów, z których każde jest bardziej zaawansowane (postępowe)
ni- :J poprzedniego.
ią· 5. Podstawową logiką i dominuj<icą tendencją procesu dziejowego j est różnicowanie (na
: rzyklad podział pracy, specjalizacja organów lub funkcji).
l tll· 6. Porządek społeczny zal eży od równowa gi pomiędzy różnicowa.niem a integracją.
7. Patologia społeczna, dewiacja e tc. wynikają z napięć wywołanych wyjątkowo szybką
: :nianą społeczną .
8. Nieprawomocne formy konfliktu i przymusu biorą się ze zmiany i nieładu, podczas
~ Jyformy prawomocne s łużą integracji i kontroli.

m::· Świadectwa historyczne pokazują, ie założenia te są niemożliwe do utrzymania. Tak oto:

1h · · l. Społeczer1srwo nie może być postrzegane jako całość, ale raczej jako płynna, złożona,
:J.::hodząca na siebie, krLyżująca się i nałożona na wszystko sieć „wielorakich stosunków
DL ·Jołecznych. niektórych całkowicie lokalnych, innych zachodzących na skalę światową"
ni: '· 25). Do baditń historycznych lub socjologicznych wybiera s ię konkretne zbiorowości,
lu': -' ęzły w tej s ieci, które zyskują wtedy realność pod nazwą państw narodowych, organizacji
na z >?Olecznych, grup społecznych etc.
180 C.zt~ć łll. WlZJA_Al,.TERNATY\~NA: TWORZENI~ l·llSTO_Rl_l

2. Czynnikami determinującymi w życiu społecznym nie są urzeczowione, zewnętrzne

całości społecz11e, al e interakcje, stosunki między członkami społeczeństwa, powstaj ące
struktury interpersonalne.
3. Zamiast jednego głównego procesu zmiany społecznej na różnych poziomach zło­
żoności istnieją w rzeciywisw.ści liczne fragmentaryczne procesy, przebiegające równole-
głe lub w przeciwnych kienmkach, oddzielnie lub zachodząc na siebie, a „zmiana $polecz-
na" jest tylko abstrakcyjnym terminem na określenie ic h ogólnych, zagregowanych i sku-
mu lowanych rezultatów.
4. Fakty historyczne nie poz.walają nam postu lować istnienia jakichkolwiek dostrzegal-
nych stadiów w procesie dziejowym, co w ięcej. każą nam wątpić, ii kryje się za ni mi po-
stęp.

5. Nie można postrzegać różnicowania jako procesu-matki zmiany społecznej. jako że

równie c~ęsto obserwujemy procesy od-r6źnicowania (dezorganizacji, regresu, rozpadu struk-
tur etc.).
6. Porządek .spo!eczny niekonkcznie powstaje dzięki mechanizmom integrującym, jako
że różne formy rywalizacj i. przemocy zbiorowej, protesty etc. są w pewnych okoliczno·
ściach jedyną racjonalną formą upominania się o interesy zbiorowe i gwaranwją wprowa-
dzenie łatwiejszego do zaakceptowania porządku .
7. Zmiana społeczna niekoniecznie wytwarza ogólne napięcie strukturalne z patologią
społeczną i dewiacją j~iko jego symptomami.
8. Przymus w sł użbie „p rawa i porządku" wykonywany przez państwo i jego urzędni·
ków może czasami być nieodróżnialny od przestępstwa lub wykroczenia zaklócaj ących
porządek spoleczny.

Jak widzimy, recepta TWy'ego na ,,szkodliwe postulaty'' XIX wieku jest podobna do re:
Nisbeta: zwrot ku głębokim, skon kretyzowanym badaniom opartym na świadectwach hi·
storycznych. O owocnOści tej rady świad.czą dobitnie jego własne płodne badania w dzie·
dzinie ruchów społecznych i rewolucji, gdzie Tilly dowodzi swoich wysokich kompetencj:
jako historyk (por. Tilły, Tilly, 1975; Tilly. 1978: 1979a).

„Zap-0minanie" XIX wieku: Immanuel WaUersteitt

Autor „teorii systemu światowego" (omawianej wcześniej w rozdziale 6) podziela scepc' ·
cyzm Nisbeta i Tilly'ego, jeśli chodzi o prawomocność dziewiętnastowiecznego paradygm~­
tu. Immanuel WaHersteiojest dość radyka!J1y w swojej .kryryce i domaga się nie tylko korekr:-
i modyfikacji dziedzictwa, jakie zostawili 11am mistrzowie socjologii, ale racrej calkowiteg.:
odrzucenia założeń charakterystycznych dla myśli dziewiętnastowieci:nej. Jak 10 ujął w tytu·
Je swojej książki , istnieje potrzeba Unthinking Social Scien(·es (1991). Swój cel wyjaśn:"
w następujący sposób: „oprócz przemyślenia na nowo, co j est »normalne«, uważam. ż:::
musimy »zapomnieć« dziewiętnastowieczną naukę spoleczną, ponieważ. wiele z jej założe ~.
- które w mojej ocenie są zwodnicze i ograniczające - nadal sprawuje kontrolę nad nasz.:
mentalnością. Te założenia, niegdyś uważane za pobudzające, dziś stanowią główną bariero
intelektualną przynoszącej korzyści analizy świata społecznego" (Wallerstein, 199 l: I).
Spośród tych zwodniczych pojęć odziedziczonych po XIX wieku wyn5żnia „tozwó_ '·
jako głównego winowajcę. „Pojęciem. które wydaje mi się kluczowe i j ednocześnie budz:o·
 12. Pr:edll'ko progresywizmowj : wsp61c~e.rna kry1yk11 18 1

ce najwięcej wątpliwości w dziewiętnastowiecznej nauce społecznej Uest] pojęcie »rozwo-

ju« ( ... ). Mamy tu do czynienia z ideą. któ ra była niezwykle wpływowa. wi elce zwodnicza
( dok ładniej. ponieważ w swojej częściowej poprawności wydawała się tak pr7ekonująco
oczywista) i konsekwentnie budziła złudne oc1.ekiwania (iarówno intelektualne. j ak pol i-
1ycznc). Mimo 10 iak niewiele osób jesr gorowych naprawd~ zapomn ieć o ty m cen tralnym
pojęciu'• (s. 2).
Pojęcie rozwoju 1..0staje uznane w niemoż liwe do zaakceptowania przede wszystkim
d latego, 7.e jest ni e do pogodzenia z dominującym we współczesnym świecie trendem hi-
storyczny m - procesem globalizacji. Można wskazać dwa aspekty tej niewspólrn iemośc i .
I . Przez samą swoją definicję pojęcie rozwoju odnosi się do i mmanentnej. endogennej
zmiany generowanej od s'rodka społeczeństwa (grup, klas, wspólnot, „systemu spo łeczne­
go" ) i postępującej na drodze stopniowego rozwijania naturalnego potencjał u. Jednakże.
twierdzi Wallerstein, realny świat s polecmy jest inny: wykazuje się głównie zmianami eg-
zogennymi. generowanymi przez źródła ?,ewnętrzne. Pozostaje stabilny. dopóki coś 7. ze-
wnątrz na niego nie zadziała. W ten spollób centralną rolę w dynamice dziejowej pełnią
międzynarodowe. g lobal ne czynniki i wpływy. Dążen ie do zmiany ma źródlo w kontaktach
międ1y społeczeństwami, konku rencj i. zderzeniu, konflikcie. podboju i podobnych zdar7.e-
niach, a nie wynika z umiejscowionego wewnątrz społeczeństwa e mbrionalnego poten cja-
łu . Jest to pier.vszy powód, dla którego myiHenic w kategotiach rozwoju jest jałowe.
2. Drugi aspekt dotyczy obrazu spo łeczeństwa (pań stwa narodowego) jako izolowa-
nego, s uwerennego, do pewnego stopn ia nieza leżnego lub a utarki cznego i ewol uuj4cego
;godnie z wla.~ciwymi s obie. specyficznym i sklonn ościarni i kieru nkam i. Zakorzeniona
w my~le niu progresywisrycznym idea rozczło nkowania społec zeńst wa ludzkiego i jego
J rtyku lacj i w od rębnych par\stwach narodowyc h jest wyraźnie nie do utrzyman ia w 7glo-
balizowanym świecie. „D aremne jest ana li zowanie procesów rozwoj u społecznego na-
,zych rozrn;1itych (narodowych) »spoleczer\stw«, jak gdyby były autonomicznymi. ewo-
luującymi wewnętrmie strukturan1i. poda.as gdy w rzeczywistości są i by ły przede wszyst-
kim strukturami tworzonymi i przybierającymi kszrałr w odpowiedzi mi procc.~y zachod7ące
w skali ~wiatowcj" (s. 77 ).

Wałl erstein znajduje dwa dodatkowe powody, dla których pozbycie się pojęcia rozwoju
.l~SI obligatoryjne.
I . Jest ono blisko powiązane z wysoce wątp l iwym pojęciem postępu, które, w jego oce-
I· ~ i e. ma kilka zas adniczych wad. (a) Sugeruje sra ly kierunek zmiany, podczas gdy w rze-
:zywisto~ci procesy hi storyczne wykazuj<) się zmiennością, zawracają . zmieniają kierunek.
talrzymuj ą s io; lub końCZ<J. Ich kierunkowości nic można przyj mować Cl priori: jest ona co
najwyżej uzależnioną od konkret nych warunków możl iwo&cią. pojawiającą się w określo­
nych okolic1.nościach. (b) Drugą wadąjest optymistyczne założenie niekończącego się u lep-
:~ ,zania. będącego wynikiem procesów rolwojowych. Nie tneba się długo La~tanawiać. aby
r. zauważyć, że pod pewnymi względami. a często nawet pod wieloma, pótnicjsze stadia
:udzkiej h istońi Lrudno zdefiniować jako doskonalsze w stosunku do wcześniejs1.ych. Dla-
:~go wartościuj:icy aspekt postępu musi być również traktowany jako zależ11 y od konkret-
1ych warunków i historycznie względny. „Anali1„a w kategoriach system u światowego chce
\ldebrać idei postępu status trajektorii i udostę1>nić ją jako zmienną analityczną. Mog•1 być
·~psze i mogif być gorsze systemy history<.:zne (a my możemy dyskuwwać n;id kryteriami
182 C~ść !1~.-~g.J~ ~l~IE~NAT_YWNA: TWORZENIE HISTORłl

oceny). Nie jest wcale pewne, że istniał linearny trend - do góry. na dół lub na wprost. Być
może linia trendu jest nieregularna, a być może nieokreślona" (s. 254).
2. Ostatni powód ma bardziej generalną naturę, j est związany z wewnętrzną konstytucją
dyscyplin należących do nauk społecznych. Rozwój należy mianowicie do tyc h pojęć, któ-
re utrwalają dziewiętnastowieczny „grzec h pierworodny" nauk spolecznych - sztuczne
i bezpodstawne rozróżn ienie na trzy podsystemy: ekonomiczny. polityczny i społeczny (lub
kulturowy). Procesy rozwoju ekonomicznego, politycznego i społecznego (l ub kulturowe-
go) omawiane są najczęśc iej osobno, różni badacze studiują je w izolacji od inn ych proce-
sów, co rylko powiększa złudzenie, że istn ieją trzy osobne trajektorie zmiany. „Dziewiętna­
stowieczne nauki społeczne pozostawiły nam straszliwe dziedzictwo. Jest nim twierdzenie.
że rzeczywi stość społeczna rozgrywa się na trzech oddzielnych arenach: politycznej. eko-
nomicznej i społeczno-ku ltu rowej ( ...). Jest to nonsen s w kontekście tego, jak faktycznie
funkcjonuje świat" (s. 264). „Święta trójca: polityka/ekonomia/społeczeństwo-kultura nie
ma już dziś żadnej intelektualnej wartości heurys tycznej" (s. 265). Nauka zg lobalizowane-
go ~połeczeństwa musi stać s ię interdyscypl inarna i jest to ostateczny powód, dla którego
powinniśmy wyrzec si ę idei rozwoju.

Nieustanna krytyka progresywizmu na przestrzeni kilku dekad doprowadzi la do powo i·

nej erozji. a wreszcie do całkowitego upad ku tego podejścia. Na początku XXI wieku obie
jego glówne wersje - ewolucjonizm i materializm historyczny - wydają się już należeć d0
histori i myśl i społecznej. W ich miej sce na pierwszy plan wyobraźn i socjologicznej wysu-
wa się altern atywna wi zja postprogresywistyczna. Będzie ona tematem kolej nych trzed
rozdzia lów.
13. HISTORIA JAKO WYTWÓR CZŁOWIEKA:
ROZWÓJ TEORII PODMIOTOWOŚCI

W poszukiwaniu podmiotowości

Prawdopodobnie od początków aurorefleksji ludzie poszukiwali pods tawowych przyczyn

zdarzeń, motorów zjawisk i procesów, sił odpowiedzialnych z.a ich własny los. Nieuchron-
nie srało się ro jednym z ci ągle obecnych. wiodących wątków myśli społecznej oraz, ju ż
znacznie późn iej, nauki socjologicznej. Tu zdefin iowano to jako poszukiwanie ukryrych
sprężyn dynam iki spo łecznej, funkcjonowania i przekształcania społeczeństwa. W długiej
ewo lucji myśli społecznej „podmiotowość" pod legała stopniowej sekularyzacji, human iza-
cj i i socjalizacji.
Początkowo umiejscawiano ją poza ludzkim i społecznym św i alem - w dziedzinie po-
nadnaturalnej. Czy w przebraniu si ł animis tycznych, spersonalizowanyc h bóstw, poj edy n-
czych bogów. czy metafizycznej opatrznośc i - podmiorowość zawsze działa ła z zew nąrrz.
k~ztałtując i kontro l ując życie indywidua lne i z biorowe. j ed nosrkowe biografie i historię
społeczną.
W kolejnej fazie podmiotowość została sprowadzona na ziemię i ulokowana w różnego
rodzaju s topniowo odkrywanych s i łach natury. Społeczeństwo ludzkie. jego funkcj onowa-
nie i zmianę uważano za bezpośrednie wytwory determinacj i przyrod niczej: fizycznej.
biologicznej, klimatycznej. geograficznej, a nawet astronomicznej. Podmiotowość uległa
sekularyzacj i. Nadal pozostawała poza człowieczeńsrwem i społeczeństwem . w jakiś spo-
sób była im j ednak bliższa.
Musiało minąć więcej czasu, zanim moce pod miotowe p rzypisano istotom ludzk im, choć
nawet wtedy nie wszys tki m. Podmiotowość zos tała ulokowana wyłącznie w Wielkich Jed-
nostkac h: prorokach. bohaterac h. prz.ywódcach. wodzach, odkrywcach. wynalazcach, ge-
niuszach. To oni wprawiają w ruch spo łecze1istwo, jed nak ich charyzmatyczne zdol nośc i
nie pochodzą ze spo łeczeństwa; są raczej wrodzone. genetyczni e odziedziczone i indywi-
dualnie rozwin ięte. Podmiotowość uległa humanizacji, ale jeszcze nie socjalizacji. Intere-
sujący wariant tego wątku można odnaleić we współczesnym strukturalnym fun kcjonali-
zmie, gdzie odpowiedzialność za z m i a n y s po Ie c ze 11 s t w a (w przec i wieńsrwie do
zmian w sp o ł e cze 11 s t wie) przypis uje się dewiantom, czyli tym, którzy podważają
ustalone obyczaje społeczne. Je dnak dewiacja „zachodzi z powodów socjologicznie - to
znaczy strukturalnie - nieznanych i niepoznawalnych. Jest to bakcyl, który atakuje system
z mrocznego wnętrza indywidual nej psychiki lub z mgl istych wyżyn świata zewnętrznego''
!Oahrendorf, 1968: I 16).
Wraz z narodzi nami socjologii sprawa przy bie ra zaskakujący obrót: podmiotowość ule-
ga socjalizacji, ale równocześnie ponownej deh umani zacji. Została umiejscowiona bezpo-
średnio w obrębie społeczeństwa, ale samo spoleczetłstwo było pos trzegane w ujęciu orga-
niczny m. jako samoregulująca i samoprzeksztakająca się całość. Metafora organizmu uży­
ca do opisan ia funkcjonowania spolecze11stwa i metafora wzrostu zastosowana do jego
rozwoju miały tę samą konsekwencję : podmiotowość jest traktowana jako przyrodzona moc
organizmu społecznego, jego specyficzna, choć nieanalizowana, uważana za oczywistą elan
rita/, man ifestująca się w sposób konieczny w życi u społecznym i w kierunkowej. nieod-
wracalnej zm ianie społecznej. To „błędne prze konanie socjologii" (Nisbet. I970: 203), grzech
 C7ęść Ili. WIZJA ALTERNATYWNA: TWORZEN IE HISTORII

pierworodny naszej d yscypliny, przcśladowalo socjologię przez długi czas. Kryje się o no
1J1 rozmaitymi wersjami ewolucjonizmu i progresywimm, w których historia toczy się gdzieś
ponad ludzkimi głowami; stalo się jedną c najbardziej oczywistych słabości ortodoksyjne-
go funkcjonalizmu lub mec hanicznej teorii systemów społecznych, niosących ze sobą dziwne
modele spoleczeństwa bez ludzi. Krytycy żądali: ..Przywróćmy społeczeństwu ludL.i i wlej -
my w nich trochę krwi" (Homans, 197 1: 11 '.l). Z czasem te wezwania zostaly wzięte pod
roLwagę. a podmiotowość os tateczn ie znalazla s woje właściwe mi ejsce: w działaniach
podm iotów spoleczn ych. Ulegla jcdnoc1.e~ncj humanizacji i socj al izacji .
Wybitni ludzie powróc ili w ro li podm iotów, lecz ich wyjątkowe moce byly traktowane
jako e manacj a raczej s połecz.nych niż. wrod zo nych przymiotów. Pos trzegano ic h jako
ucieleśnienia , krystalizacje napięć s trukturalnych, nastrojów społecznych , tradycj i hlsto -
rycrnych. By li przywódcami, a le paradok ~al nie ty lko d latego, 7..e patrafi li iść za tymi , któ-
rym pnewodzi li. kh przewodnictwo przyjęło postać „przedstawicielskiej aktywności„:
..rcalilOwanej w imieniu ludzi, aby zachować dla nich orwartą przyszłość" (Dahrendori.
1980: 18) lub - ujmując necz w innej tenninologii - korzystania z ,.mcta-wład~.y'' ksztaltu-
jącej kontekst społeczny dla innych: .. 7dolno~ć do struktural izowania stosunków społecz­
nych. do zm ieniani a »typu gry«. w któr<j grają dzialające jednostki , lub do manipulowania
dystrybm:ją zasobów, warunkami rządzącymi interakcjami czy wymianami między zaanga-
żowan ymi w nie aktywnymi jednostkami'' ( Baumganner i in „ 1976: 225).
Kolejna zmiana zaszla z pojawie ni e m się socjologicznego m yślcnin o podmiotowości .
Jej ośrodek przeniós ł s ię z osobowych prz ymiotów na role społeczne. a w szczególności na
te role, które mia ly naturalne podm iotowe prerogatywy do wprowadzan ia. a nawet wymu-
szani a zmian. Na p ierwszy p lan wysunął się prob lem legitymacji urzędów i osób w nich
pracuj ących.
Najbardziej chyba przełomowym krok iem było rozciągnjęcie ide i podmiotowości na
wszystk ich ludzi, a nie tylko na nielicznych wybrańców, na wszystkie role społeczne, a nil!
tylko na potężne u rzędy. Oezywi ~cie dostnegano, ie jednostka odgrywa niewielką roli:
w zmianie społecznej, ale jednocześnie tę zmianę trzeba traktować jako łąc1J1y rezultat teg0
wszystkiego. co czynią jednostki. W sens ie dystrybutywnym jednostka ma niewie l ką, prak-
tyczn ie niedostrzegalną moc pod mi otową. ale w sensie kolektywnym - jest jedynym pod-
mi ote m w spo łeczeństwie. Dwie pokre wne dyscypliny udzie lają socjologi i pomocy w tym
problemie teoretycznym. Zapożyczona 1. e konom ii metafora rynku gos podarczego pozwala
zrozumieć. w jakj sposób owa „n iewid1.ialna ręka" wy lania si ę z różnorodn ych, rozproszo-
nych decyzji podej mowanych pri.cz niezlicwnych producentów, konsumentów, kupujących
i sprzedających: natomiast zapożyczona z li ngw istyki metafora ,języka naturalnego" po-
maga zrozumieć. w jaki sposób w codziennej praktyce ludzie tworzą, reprodukują i zmie-
niają swoj e spoleczeństwo. podobn ie jak w codziennym mówieniu kształtują. reprodukują
i modyfikują !'.wój język. Znac1.e1\ia nabrało pojęcie niez.am\en.onych. ukrytych efektów , i
ludLkich dzialań (Menon. 1976). jako ie zmianę społeczną postrzegano jako cagregowany
i historycznie skumulowany rezultat tego wszystkiego, co czlo nkowie spoleczeristwa czy-
nią le swoich prywatnych pobudek i dla s woich prywatnych racji.
Trz.ebajednakże zauwa7..yć, iż we współczesnym spoleczeństw ic nic wszysrkie zmiany ~
spol~zne mają niezam ierLony charakter i nie wszyscy ludzie działają w odosobnieniu. Po- \
jęc ia zam ierzonej i zaplanowanej zmiany oraz zbiorowego, grupowego d ziałani a uzupeł- f
niaj<1obraz spontanicznej zm iany wytwarzanej przez jednostki. Dzi ęki temu podm iotowość
 ! 3. łfistori'! ja~o wyiwór l:zlowieka: rozwój teorii podm.iotowości 185

znajduje swoje ostateczne ucieleśnien ie w podmiotach zbiorowych lub grupowych. N iektó-

re z nich dzialają niejako odgórnie poprzez ti~tanawianie prawa. Są to rządy, zgromadzenia
ustawodawcze, korporacje, ciała admin istn1cyjne etc. Inne działają oddoln ie, wprowadza-
jąc zmiany stop niowo. Są to stowarzyszenia, grupy nacisku lub grupy lobbystyczne, ruchy
>polecz ne. Ich złożone konfiguracje tworzą scenę polityczną nowoczesnych społeczeństw,
a ich zam.ierzone działania krzyżują się z nieupoa.ądkowaną codzienną aktywno~cią poje-
dynczych ł udzi ro:z:grywającą się na scenie codziennego życia. W ten sposób jednostki i zbio-
rowości razem l<sztaltuj<J kręty bieg ludzkiej historii.
Prześledzi liśmy odyseję idei podmiotowości w labirync ie myśli społecznej i socjolo-
gicznej. Na początku miała ona charakte r całkowicie powludzki i pozaspołeczny. Na końcu
pojawia się jako cecha w pełni ludzka i w pełn i społeczna w dwóch postaciach pojedyn-
,·zych działających jednostek oraz podmiotów zbiorowych. Najnows za teoria socjologicz-
na skupia się na obu tych postaciach, starając się wyświetlić sekret ich działilnia i mec hani-
zmów, przez które kształtują i reprodukują rzeczywistość społeczną. Przyjrzyj my s i ę im
.jokJadniej .

:-.lowoczesne teorie podmiotowości

Walter Buckley i pojęcie morfogenezy

Genealogia współczesnej teorii. podmiolowości wywodzi się z 1967 roku i książkj Waltera
Buckleya Sociology and Modem Systems Theo1y. Wychodząc od tradycji strukturalnego
funkcjonalit:mu i ogólnej teorii systemów, Walter Buc k.ley chcial je skorygować, wlączając
spostrzeżenla z innych orientacji teoretycznych: teorii wymiany, symbolicznego interak-
~jonizmu, teorii gier, modeli zachowania zbiorowego. Podstawą tej integracji byt nada!
model systemowy. Buckley uważał , źe „model systemowy posiada potencjał do zsyntety-
zowan ia modeli interakcyjnych w spójny syscem pojęciowy - teorię elementarną - proce-
'ÓW społeczno-k ulturowych" (1967: 81). Model strukturalno-funkcjonalny samoregulują­
:ego się, homeostatycznego (lub. jak go nazywał, „morfostatycznego") systemu przenik-
ł '.\\ę1ego negatywnymi , kompensacyjnymi sprlężeni ami zrównoważył modelem „systemu
~ :norfogenetycznego" z pozytywnymi, wzmacniającymi sprzężeniami, w którym struktury
\. <ą nieustannie budowane i przekształcane. „Model zakłada istnienie systemu wchodzących
f ze sobą w interakcje komponentów z wewnętrznym iródlem napięcia, a całość jest zaanga-
1 zowana w ciągłą wymianę ze 1.mieniający1n się śr-Odowi skiem zewnętrznym i wewnęrrz­
! :iym, taką, że to dn1gie zaczyna być w pewien s posób selektywnie »odwzorowywane« w jego
J. ,1rukturze" (s. 128). Zdefitliował centralne, strategie me pojęcie w ten sposób: „Morfogene-
j za będzie odnosiła się do tych procesów, któ re zmierzają do rozwijania lub zmieniania da-
ł ~ej formy, struktury lub s ta nu systemu" (s. 58), Nacis k na aktywn<), konstruktywną stronę
i; :unkcjonowania społeczeństwa był znaczącym przełomem w perspektywie teoretycznej ,
:i1imo że Buck ley nadal pozostawał w pułapce niektórych zaloie11. model\ organicznego
: mechanicznego, które jakoby odrzucił. Jego system morfogenetyczny „wyłania się". „ule-
ga rozbudow ie", „sam się generuje, rozwija i reorganizuje". Istnieje w tym wszystkim pe-
·.\·ien autom;uyzrn. podobnie jak pewna zreifikowana, twarda właśc i wość samego systemu.
Podm iotowość nie została jeszcze wyzwolona ze swojej systemowej klatki.
186 Częś~ li!. WIZ!A ALTERNATYWNA: TWORZENIE HISTORII

Amitai Etzio11i i spolecze1istwo 4ktywne

Rok późn iej Amitai Etzioni wystąpił z nowatorskim opisem „społeczeństwa aktywnego„
(Etzioni I968a). nazwanym później „teori ą samokierowania" (Breed, 1971 ). W jej centrum
znajduje się pojęcie „mobilizacji" łub „aktywacji społecznej": „Teoria społecznego kiero-
wania różni się znacznie od innych teorii we współczesnych naukach społecznych tym. że
mobilizacyj ny zapał w zbiorowościach i społeczeństwach uznaje za główne źródło ich włas­
nych przekształceń, a także przekształceń ich relacj i z innymi jednos tkami społecznymi.
Kiedy jednostka społeczna mobilizuje się ( ... ), d<\ŻY do zmiany swojej struktury i granic.
a także struktury jednostk i wyższego rzędu. do której należy" (f:<zioni, I%8a: 393).
Społeczeństwo ludzkie jest postrzegane jako „makroskopowy i trwały ruch", jest zaanga·
żowane w .. intensywne i nieustanne sarnoprzekształcanie się" (I968a: Vili). Ostatecznegc>
motoru tego procesu Etzioni doszukuje się w „samowyzwalaj<\Cej się transfonnatywności„
(s. I 21 ) i „twórczej reaktywności" (s. 504) ludzi; locus takich zdolności są zbiorowości, gm·
py i organizacje społeczne, a mechanizm jes1 identyfikowany z d:zjahmiem zbior()wyrn, nąi ·
częściej w ramach procesu politycznego. „Teoria kierowania pyta, jak dana jednostka dziab·
jąca [rozumiana j ako zbiorowość] kiemje procesem i jak ten proc,es zmienia strukturę i grani-
ce jednostki ( ...). Teoria społecznego kierowania pyta również, w jaki sposób dana strukturo
została ukształtowana, jak jest podtrzymywana, jak może zostać zmieniona, gdzie znajduj.;
!iię ośrodki władzy, kto zawiadttie wi edzą i kto jest uprawniony do orzennictwa" (s. 78).
Mimo że Eczioni również wywiódł swoje idee z teorii systemowej czy cybernetyki, po·
trafił uniknąć reifikacji lub automatyzacji przez zna lezienie prawd7,iwych podmiotów sa·
moprzekształcania się społeczeństwa w postaci różnego rodzaju zbiorowośc i . Poszukiwa-
nia trudnej do zdefiniowania podmiotowości stały się znacznie bardziej konkretne.

Alain To11raine, Michel Crozier i Erhard Friedberg: przykłady prac autorów francuskich
W drugiej połowie lat siedemdziesiątych nie można było nie zauważyć fr..mcuskiego wkład:..
do teorii podmiotowości. Od tego czasu rozpoczął się „szybki rozpad zreifikowanej wiz_;:
społeczeństwa", t;.ik charakterystycznej dłaszczególnej francuskiej wersji stmkturalizmu (Ch~­
zel. 1988: 197). Najważniejszym chyba przeds!awicie!em cego <rendujesr Alain Touraine. O~
czasu, gdy naszkicował obraz „samotwor7..<\Cego si ę społeczeństwa'· (Touraine, I. 977), jeg.:
liczne prace były silnie nasycone krytyką. Była ona skierowana zarówno przeciwko progre>~ ·
wizmowi, jak strukturalizmowi, a głównym zarzutem było to, że .,podporządkowują one ser,,
działania zbiorowego niezmiennym prawom i wymogom rzeczywistości historycznej" (I 98:'
81 ) i w konsekwencji eliminują z perspektywy s0<.jologicznej aktywną jednostkę (podmiot
traktując ją jako epifenomen, czystą emanację systemu. „Koncepcja ewolucjonistyczna lu:
historycystyczna odwołuje się do historii porównawczej lub nawet fi lozofi i historii. Stara s1=
pokawć , że można uporządkować spoleczeństwa w ich marszu ku postępowi, racjonałnos•
i wzmacnianiu państwa narodowego. Jest to nieprzydatne w badaniu samych społeczny,··~
jednostek dzialaj;1cych ; wystarczy analiZl)wać ich działania jako wyraz bądź pozytywnyc
tendencji. bądź wewnętrznych sprzeczności danego systemu" (s. 9 1). Konieczny jest „powr':
działającej jednostki" (Touraine, 1984): „musimy ponownie potwierdzić potrzebę powrotu ć.:
idei, że to ludzie sami tworzą swoją h istorię" ( I985: 88). Jest to możliwe tylko, jeżeli widz.in-.:·
społeczeństwo jako konkretnie uwarunkowany, płynny produkt ludzkich dzialań: ' "społeczer.·
 I 3. Hisror_ia_ j~1ko wyrwór człowieka : ro: wój teorii podmiorowofri 187

stwo nie jest niczym innym. jak tylko niesiabilnym i raczej niespójnym rezultatem społecz­
nych s tosunków i konfl iktów" (s. 85).
Tworzenie społeczeństwa i historii realizuj e się w działaniach zbiorowych. których
głównym i podmiotami są d la Touraine'a ruchy społeczne (Touraine, 1985). Za główne wc ie-
lenie podmiotowośc i rozumie się, w dość szczególny sposób, te formy mobilizacji zbioro-
wej, które bezpośrednio dotykają kulturowych podstaw spolecze1istwa. właściwego dla niego
stylu „tożsamości his torycznej''. „Ruch społeczny („.) jest najważniejszym z podmiotów
działających. ponieważ rzeczywistość historyczna jest tworzona przez konflikty i negocja-
cje ruchów spolecz:nych, które nadają orientacjom kulturowym specyficzną społeczną for-
mę" (s. 87). Odrzucenie ewolucjonizmu i awans ruchów społecznych do roli kluczowych
podmiotów działających Touraine łączy z powstaniem „społeczeńs twa postindustrialnego".
gdzie radyka lnie wzrosła „zdo lność do działan ia na własną rękę". zwiększył się zakres opcj i
i możliwości i dlatego „spolecze1istwa te postrzegają same siebie raczej jako wytwory wła­
snych działań niż jako część procesu ewolucj i historycznej" (s. 84). W pracy Touraine·a ta
mało precyzyjna zdolność spolecze1istwa do mobilizowania się, przekształcania, rod;z:enia
struktur - dostrzeżona już. przez wcześniejszych autorów - została zdefiniowana w bardz iej
konkrecny sposób i zrelatywizowana do określonej fazy hiscorycwej.
Inn y francuski wkład do teorii podmiotowości pochodzi od duetu Michela Croziera
i Erharda Friedberga, socjologów organizacji, którzy zmierzyli się z zależnością między
działającymi jednostkami a systemami (Crozier, Friedberg. l 982). Uświadomi li sobie. i e
działające j ednostki nie istnieją poza systemem. który determinuje zakres ich wolności, ale
I· równocześnie system nie istnieje bez dzialaj<)Cych j ednostek, które go stworzyły, podtrzy-
I· mują i tylko one są upoważnione, aby go zmienić. Podobnie j ak Touraine zaczynają od
odrzucenia „praw historii" (z ich automatyzmem, finalizmem, nieuchronnośc ią). a takie
silnego detenninizmu. szczególnie typu materialistycznego lub technologicznego (który
wyobraża sobie formy org anizacj i ludzkiej jako w pełni ukształtowane przez zewnętrzny
h
kontekst. środowis ko systemu społecznego).
l W zamian za to proponują wizję zmiany społecznej jako nieustannej strukturalizacji i re-
strukturalizacji areny, na której ludz ie podejmują działania w odpowiedzi na problemy i wy-
·"
i- zwania, z którymi muszą się zmierzyć. Zmiana społeczna ma charakter narastający; wylania
I~ ;,ię 7.. toczonych przez nich społecznych gier, negocjacji, pettraktacji. kontliktów i kooperacji.
Działania zbiorowe tego rodzaju są w naturalny sposób twórcze za sprawą mechanizmu
„zbiorowego uczenia się", w którym jed11os1ko·we odkrycia i innowacje przeobrnżają się. we
I· wspó lne praktyki społeczne i zostają wbudowane w system. W konsekwencj i zm ieniają się
cechy systemu, a nawet może dojść do przekształcenia samych mechanizmów przekształ­
cania. Nie ma koniecznej. nieuchronnej czy .,naturalnej" z.miany; świat społeczny jest 2. na-
llllY niezdetenninowany lub przynajmniej „częściowo niezdeterminowany": zm iana w ca-
łości jest rezultatem ludzkiej inwencji. kreacji i poszukiwari. Rozpoznanie takiej ludzk iej.
konkretnie uwarunkowanej genealogi i wszystkic h systemów, nawet tych , które z pozom s<)
najbardziej sztywne i niezmie nne, uwzględnia perspektywę krytyczną, realistyczną ocenę
„organizBcyjnej wolności" i z<lolno§ci do przeciwstawienia się i przełamywani a i.stniej;)-
.::ych wanmków strukturalnych. Tak ie wla.foie postawy znajdują się wśród warunków wstęp­
nych tego, co autorzy nazywają „uczącym się społeczeństwem''. Odkrycie. że zbiorowe ucze-
nie się jest jednym z. fundamentalnych mechanizmów samoprzekszt<ilce nia się społeczeń­
stwa, jest chyba ich zasadniczym wkładem do toczących się poswkiwań podmiotowości.
188 Część Ili. ~ IZJ!- ĄLTER.NATJ:'.\~~A: TWOR~HllE HiSTORl l

Anthony Giddens i idea strukturacji

Brycy.iczycy weszli do debaty najenergiczniej za sprawą pracy Anthony Giddensa, rozwija-

jącego pod koniec XX wieku swoją „teorię strukturacji" (Giddens, 1979; 198 l ; 2003). Dy-
stansuje się on od wszystkich teorii typowych dla „ortodoksyjnego konsensu", które zakła·
dają rei fikację calośei społecznych i społeczną derem1inację działających jednoslek (traktu·
jąc je jako „struktural ne lub kulturowe marionetki"). Łącząc krytykę różnych nurtów
funkcjonalizmu i strukturalizmu z pozytywną inspiracją zaczerpn iętą z różnych odmian
„socjologii interpretatywnej", Giddens posuwa się aż do zaprzeczenia adekwatności sa-
mego pojęcia struktury. Kładąc nacisk na pJynną, nieustannie zmieniającą s ię, całkowicie
u za leżnioną od konkretnych warunków naturę rzeczywistości społecznej, której jedyną
prawdziwą podstawą ontologiczną są działania i in terakcje podmiotów społecznych, pro-
ponuje przekształcić statyczne pojęcie struktury w dynamiczną kategorię „strukturacji"
jako opisu zbiorowyc h zachowań ludzkich. „Nasze życie 10 pasmo przekszt.aJceń" (Gid·
dens, 1979: 3), a jego podstawową treścią jest ciągle wytwarzanie i reprodukowan ie społe­
czeństwa. Dlatego „studiować strukturację systemu społecznego to znaczy studiować spo-
soby, w które ten system, przez zastosowan ie generatywnych reguł i zasobów oraz w kon-
tekście niezamierzonych rezultatów, jest wytwarzany i reprodukowany w interakcjach"
(s. 66). Reguły i zasoby, których u.żywają działające j ednostki, są przekształcane przez sam
proces ich używania: ,,strukturalne właści.wości systemów społecznych są zarówno środ­
kiem, jak i wynikiem praktyk, które konstytuują te systemy" (s. 69). Nazywa się to teore-
matem o „dwoistoś'ci struktury".
Podstawowym motorem ,,strukturacji" są działające j ednostki ludzkie (lub podmioty).
różnorodność jednostek w ich codziennych zachowaniach. Jedną z ich podstawowych
właściwości jest „wiedza" (knowlr:dgeability) lub refleksyjność: „aktorzy spoleczni mają
znaczną w iedzę o wanmkach i konsekwencjach tego, co robią w życiu codziennym" (Gid-
dens, 2003: 33 l ). Drobiazgowa analiza „świadomości praktycznej" i „świadomo§ci dys-
kursywnej" działających jednostek ludzkich wychodzi znacznie poza wcześniejsze „socjo-
logie interpretatywne", nie prowadzi jednak do jednostronnej absolutyzacji. Uznaje się. że
pewne warunki są przyjmowane przez łudt:i bezrefleksyjnie. a niektóre konsekwencj e ich
działań są niezamierzone. Stąd , mimo że hist.oriajest postrz.egana j ako zależny od konkret-
nych warunków wytwór ludzkiej podmiotowości, tak jakby składała się ze „zdarzeń. któ-
rych sprawcą jest podmiot, z tym że w każdym momencie swej czynności mógłby on postą·
pić inaczej'' (s. 9), nie znaczy to, że ten wytwór ludzki pokrywa się z intencjami: „Historia
j es! wynikiem celowych działań, ale nie jest zamierzonym wynikiem: sama nieustannie
niweczy wysiłki nadania jej zamierzonego kierunku" (s. 66).
[onym aspektem działających jednostek ludzkich jest ich materia lna (cielesna, fizyczna.
biologiczna) konsr.ytucja i w konsekwencji ich nieuniknione osadzenie w czas.ie i przestrze-
ni. „Cielesność narzuca ogran iczenia możliwości ruchu i percepcji podmiotu działającego"
(s. I 55). Implikacje tej powrnie prostej konstatacji okazują się niezmiernie złożone, a so-
cj ologowie rzadko się z nimi mierzą.
Z Giddensem podmiotowość znajduje ostateczne ucieleśnienie w jednostkowych istotach
ludzkich. Nie j e.si już mglistą tendencją sysremu al\i nieokreślonym dążeniem zorientowa-
nych na zmianę zbiorowości, klas, ruchów, ale codziennym zachowan iem zwykłych ludzi -
często dość odległym od jakichkolwie k reformistycznych zamierzeń - które kształtuje i prze-
li l J.._lj~stori.a jako wy11_v6r_ cz~()_wi.e_ka: roz..•':'6j teorii podmjotowości 189

ksztalca społeczeństwa ludzkie. Nie ulega wąipii wości, że pod względem intensywności i głębi
szczegółowej analizy działań indywidualnych j ednostek Giddens dochodzi dalej w rozwiązy-
1- waniu zagadki podmiotowości niż jakikolwiek z wcześniejszych amorów.
,_
l-
Tom Burns i grupa uppsalska: teoria systemów reguł
i-
,\ Przec iwną stroną podmiotowości - zagadnieniem ram strukturalnych - zajęli się Tom
n R. Burns i Helena Flam w swojej „teorii systemów reguł" (Burns. Flam. 1987). Mimo że
1- deklarują oni zamiar „przerzucenia mostu między poziomem działającej jednostki a pozio-
.e mem struktury" (s. 9). skupiają swoją uwagę nie na kształtujących jednostkach dzi ałają-
1ą ..:ych, ale raczej na kształtowanych strukturach, które ujmują normatywnie jako złożone
l- sieci reguł. Ta orientacja normatywna ujawnia się już w pierwszym zdaniu książk i : .,Ak-
tywność ludzka - w cal~j swojej zdumiewającej różnorodności i oryginalności - jest orga-
l- nizowana i regulowana przez społecznie określone regu ły i systemy reguł" (s. VJIJ). Można
~- się zastanawiać - pamiętając, że autorzy pracują w Uppsali, w Szwecji - czy nie ma w tym
)- mimowolnego echa albo świadomej kontynuacji ważnego w szwedzkiej socjologii obszaru
1- badai1, nazywanego cz.asem „szkolą uppsalską", a mianowicie normatywnej ontologii świa-
1" ta społecznego, opracowanej przez. Torgny Segerstedta (1966). „Każdy rodz.aj interakcji
ir. i kooperacji musi z.akladać wspólne normy. To dlatego, że mamy wspólne normy i symbole
j. posiadające wspólne znaczenie, możemy przewidywać działan ia" (Segerstedt, 1966: 12).
e- Zasadniczą ideą teorii systemów reguł jest wyrafinowana analiza reguł społecznych, które
wytwarzają „głębokie struktury w historii ludzkiej" (Burns, Flam, 1987: IX). Reguły te gro-
'>. madz.ą się w trz.y rodzaje „modulów": systemy reguł, reżimy reguł i gramatyki. Systemy reguł
:~. składają się z „zależnych od kontekstu i określonych w czasie zestawów reguł uporz.ądkowa-
j.; nych w celu strukturowania i regulowania społecznych transakcji, wprowadzania w życie
d- Jkreślonych rodzajów aktywności, wykonywania konkretnych zadań lub wchodzenia w inte-
5. •akcje z innymi w społecznie określonych formach" (s. 13). Reżimy regu ł mają charakter
0• 1utorytatywny, są podparte sankcjami społecznymi oraz sieciami władzy i kontroli i stąd w per-
i.: :epcji ludzkiej nabierają charakteru obiektywrnego, zewnęttznego. Są bliskie temu, co nor-
ct: :nalnie nazywamy instytucjami (w normatywnym rozumieniu tej niejednoznacznej katego-
~l- :ii). Indywidualny poziom systemów reguł przeradza się w „gramatyki generatywne działania
ó- ;polecznego", stosowane przez działąjące jednostki „do strukturowania i regulowania ich trans-
rą· 1kcji z innymi w określonych sytuacjach lub sferach aktywności" (s. 14).
ri .; Zlożonej i wielowymiarowej sieci normatywnej nie traktuje się jako czegoś da11ego.
i i~ .1· tradycyjnym durkheimowskim stylu, ale raczej jako wytwór ludzkich działań: ,.Systemy
:egul społecznych są konstrukcjami ludzkimi" (s. 30); „podmioty Judzkie nieustannie two -
1~. :-zą i przekształcają systemy regul społecznych" (s. 26). Czynią to na trzy sposoby: tworząc
~e- :e. interpretując i stosując. Wszystkie te działania są obdarwne dużym marginesem wolno-
0· '~ i. będąc „częściowo niezdeterminowanymi"; są również obszarem społecznych konflik -
,0. :ów i wal.k, szczególnej „polityki" tworzenia reguł. Wyłaniając się z ludzkich działań , sys-
:emy reguł również na nie rzutują. Jednym głosem z Giddensem autorzy mówią o „podwój-
1c~. ~ej relacji'': systemy reguł społecznych „organizują i reguluj ą społeczne transakcje. takie
,3. : .1k wymiana lub rywalizacja polityczna, pod względem tego, kto jest dopuszczony do udziału.
1- : lkie transakcje są wlaściwe i legalne, gdzie i kiedy można je przeprowadzać, jak mają być

ze- ;:> rzeprowadzane etc. Równocześnie procesy transakcyjne maj ą zasadnicze znaczenie dla
190 Część Ili. WIZJ~ ALTERNATYWN_A: TWORZENIE HISTORII

tworzenia i przekształcania syste mów reguł. podobn ie j ak i ich interpretacji i realizacji" (s,
10-11).
Tak więc „aktywne podmioty ludzkie przez swoje działania przekształcają same warun-
ki. w jakich te działania się odbywają'' (s. 3). Pojawia się lu nierozwijana już później
wskazówka. że klucz do tej „dwoistości'' można znaleźć w hi!ltorycznyrn wymiarze ludz-
kiej rzeczywistości : „Systemy. za którymi ludzie obecnie podąhją. były wytwarzane i roz-
wij ane na przestrzeni długiego czasu. Przez swoje transakcje grupy społeczne i wspólnoty
podtrLymują i rozszerzają systemy regu l na przyszłość" (s. 29). Burns i Flam dodają do
1eorii podmiotowości bogatą analizę suu ktur normatywnych. poparcą szczegó lową analizą
wybranych przypadków empirycznych mających największe znaczen ie d la wspó lczesnego
spolec ze1\stwa. takich jak rynki ekonomiczne, biurokracja i kompleksy technologiczne.

Margaret A.rclrer i rozwinięta teori<1 morfogenez.)'

Angielska uczona Margaret S. Archer wlączyla się. w debatę o podmiotowości w 1982 roku
niejako destrukty wnie. mocno krytykując Giddensowską „teorię strukmracji" (Archer, I 985
( 1982]). Nienial od razu przeszła jednak do fazy konstruktywnej, proponując własną wersje
„teorii morfogenezy", czego kulminacją była ważna książka C11//11re and Agency (J988 1:
autorka nadal rozwija ten projekt (Archer, 1989). Główną z.alerą perspektywy morfogene-
tycznej jest uznanie, że „unikalną cechą odróżniającą systemy społeczne od organicznych
i mechan icznych j est ich zdolność do przechodzenia gwa/cownej rescrukturyzacji" (Archer.
I988: XXIJ). Taka restrukturyzacja zależy ostatecznie od podmiotowo~ci ludzk iej: „struk-
turalne uwarunkowanie jest nierozerwalnie osadzone w praktycznej interakcji" (Archer.
1985: 59). Centralne pojęcie morf o ge n ezy „odnosi się do złożonych wymian (między
strukturam i a działaniami I. co prowadzi do zmiany zastanej formy, struktury i stanu Syste-
mu" ( 1985: XXII). Aby badać takie wymiany, trzeba przyj ąć zasadę „anali tycznego duali-
zmu" raczej niż pojęciowej „dualności" . Wcześniejsze z tych stanowisk oznacza, że dziafa·
nie i strukturę pojmuje się jako analitycznie możliwe do rozdzielenia, ponieważ ,jakościo­
wo nowe wla:iciwośc i, które charakteryzuj ą systemy społeczno-kulturowe, implikuj~
nieciągłość między poczi1tkowymi in terakcjami a ich wynikiem - złożonym systemem"
( 1985: 6 1). W przeciwieństwie do tego zasada duali z.mu popełnia błędne rozumowanie „cen-
cm lnego połączenia··. „zlania dwóch elementów, [ której odbiera j akąkolwiek autonomię lut-
niezal eżność jednemu z nich, jeżeli nie obu" (1988: XJfl).
Dwa argumenty przemawiają za analityczną dualnośc ią, a przeciwko dualizmowi. Pierw-
szy jesl natury mecodologicznej. Przedstawianie działania i struktury jako konsty tutywnych
dla siebie nawzajem nie prowadzi do sądów empirycwych o ich relacjach, wyk lucz.a ,Ja-
kiekolwiek badanie ich wzajemnej zależności" i stąd „nie da się wyjaśnić wpływów jedne-
go na drugie" (1988: 13- 14). Drugi, bardziej przekonujący argument jest natury ontolo-
gicznej : rzecz w tym, że działanie i strukrura są faktyc znie odrębne, ponieważ „ warunko-
wanie strukturalne", .,społeczna interakcj a" i będące ich następstwem „rozbudowywanie
struktur" zachodzą w różnych momentach. „Późniejsza in terakcja będzie różna od wcześ­
niejszego dzialania, ponieważ jest uwarunkowana strukturalnymi konsekwencj ami wcześ­
niejszego diialania" (I 985: 6 1) . Dokładn iej. oznacza to, że „struktura logicznie poprzedza
przeksztalcające ją dzialanie(a); i („.) rozb udowywanie struktur logicznie następuje po tych
dzialan iach" (s. 72). W odniesieniu do kultury, „rozbudowywanie Kultury to przyszłość.
i 13. Historia jako wytwór człowieka:. rozwój te(lrj i,Podm.imowofri 19 1

która jest wykuwana w teraźniejszości, »Wytapiana« z przeszłego dziedzictwa przez obec-

ną innowację"' (1988: XXJVl. Tak więc zasada dualizmu jest źródłem drugiego zalo7..enia
charakrerysrycznego dla teorii morfogenezy, a mianowicie sekwencyjnej, cyklicznej natury
wzajemnej wymiany między działaniem i strukturą.
W swojej późniejszej pracy Archer dodaje nowe spostrzeżenie, a mianowicie, ie „do-
kładnie taka sama sekwencja, przez którą podmiotowość doprowadza do przekszrałcenia
społeczeństwa, j est równocześnie odpowiedzialna za systematyczne przekształcanie samej
podmiotowości społecznej (. .. ). Podmiotowość doprowadza do rozbudowywania ku ltury
i struktury, ale sama w tym procesie ulega rozbudowaniu" (1989: 2). Orwiera to nowe pole
zainteresowań: „morfogenezę podmiotowości". W tym kontekście wyjaśnione zosrają ce-
chy podmiotowości - refleksyjność, celowość, sprawstwo, innowacyjność - z mocnym za-
strzeżeniem dotyczącym jej nadmiernej „w iedzy" (knowledgeability) lub wszechw iedzy
(s. 5). Rozróżnia się również dwa typy podmiotowości, „zb iorowe jednos tki działające"
i „elemenrarne jednostki działające" oraz opisuje różne empiryczne sekwencje ich morfo-
genezy (jak również ich udzialu w morfogenezie). W ten sposób do teorii morfogenezy
dodana została trzecia zasada. Przypisując to pojęcie mnie (por. Sztompka, 1987), Archer
nazywa ją „podwójną morfogenezą" i opisuje jako proces , „w którym rozbudowanie za-
równo struktury, jak i podmi otowości jest polączonym owocem inrerakcji. Struktura jest
medium warunkującym i rozbudowywanym wyni kiem interakcji: podmiorowość jest kształ­
towana i przekształca srruktu rę, podczas gdy ona sama przekształca się w tym procesie"
(Archer, 1989: 33). Najważniejszym chyba przesianiem teorii Archer jest osadzenie dialek-
tyk i działanie-struktura w czasie historycznym.

Wspólczyn nik podmiotowy

Od Buckleya do Archer debata na temat podm iotowości zatoczyła pełne koło. Tymczasem
te-0ria podmiotowości, skupiając się na opozycji działania i s truktury i próbując zbudować
między nimi most, została rozwin ięta i znacznie wzbogacona. W efekcie zaczęw postrze-
gać rzeczywistość społeczną ze swego rodzaju współczynnikiem po<lmiorowym. Proponu-
ję zdefiniować to pojęcie podsumowujące dziedzictwo różnych teorii podmiotowości j ako
zbiór sześci u założeń ontologicznych: (I) społeczeństwo jest procesem i podlega nieustan-
nej zmianie; (2) zmiana ma charakter głównie endogenny, przybiera postać samoprzekszt.al-
can ia; (3) podstawowym motorem zmiany j est moc podmiotowa jednostek ludzkich i zbio-
rowości społecznych; (4) kierunek, cele i prędkość zmiany mogą być przedmiotem sporów
między najróżniejszymi podmiotami i stają się areną konfl iktów i wa lk; (5) działanie za-
chodzi w kontekście zasranych struktur, które to s truktury samo z kolei kształtuje, z czego
wynika podwójna właściwość struktur (jako jednocześnie kształtujących i ksztalrowanych) ;
oraz (6) wymiana między działaniem a strukturą zachodzi w czasie, na drodze naprzernien-
nych faz podmiotowej kreatywności i strukruralnej determinacji.
Rozwijającą się teorię podmiotowości zaczęto uważać za cemrafny obszar teorii socjo -
logicznej. Uznaji\ją za taki nie tylko j ej współtwórcy, którzy twierdzą, że „problem struktu-
ry i podmiorowości sł uszn ie 1..0sral uznany za podstawowe zagadnienie wspólczesnej teorii
społecznej" (Archer, 1988: IX), ale również bardziej obiektywni obserwatorzy, gotowi przy-
znać , iż „wszystko wskazuje na to. ie jeszcze przez j akiś czas będzie ona ważnym obsza-
rem rozwoj u teoretycznego" (Collins, 1986: 1350).
14. NOWA SOCJOLOGIA HISTORYCZNA:
KONKRETNOŚĆ I UWARUNKOWANIE

Rozkwit socjologii historycznej

W teoriach podm iotowo~ci, a szczególnie w ich najnowszych sformułowaniach, wyraźnie
dostrzegano czas, procesualną naturę i historyczny wymiar rzeczywistości społecznej, za-
wsze jednak stanowiły one szczątkow y przedmiot zainleresowania, marginalny czynnik
zasadniczej relacji działania i struktury. Ta logika ulega odwróceniu w socjologii hi storycz·
nej, która za centralny problem uznaje opozycję ciągłości i zmiany. choć rozwiązując go.
prędzej czy później dociera do całkiem zaawansowanego pojęcia podmiotowości . W tym
sensie istnieje fundamemalna zbieżność obu linii rozwoju teoretycznego, choć punkty wy·
jścia obu podejść są zupełnie przeciwne.
Opowie&ć o stopniowym rozkwicie socjologii historycznej jest równie długa co zawib
(por. Sztompka, 1986). Powszechnie uważa się. że socjologia zrodziła się z historii. Stąd tez
niedawne odnowienie zainteresowań historycznych wśród socjologów traktuje się niekied;
jako powrót do korzeni dyscypliny. Nic bardziej mylnego! Socjologię historyczną musim;
traktować jako krytyczną reakcj ę na tradycyjne, bardzo szczególne wykorzystanie historii.
charakterystyczne dla ojców założycieli nauki socjologicznej. Powiedzieć, że socjologia
zrodziła się z zainteresowania historycznymi zdarzeniami i procesami to jedno, ale całkiem
czym innym jesc scwierdz:enie, że socjologia narodzi/a się jako naukowe badanie historii. TC'
pierwsze jest z pewnością prawdziwe: jak już kilka razy podkreślaliśmy, dóewiętnasto·
wieczna socj ologia europejska narodziła się jako próba zrozumienia i wyjaśnien ia wielkie:
Lransfom1acji społeczeństwa tradycyjnego w nowoczesne, ze wszystkimi towarzyszącymi
temu złożonymi procesami uprzemysłowienia, urbani zacji, akumulacji kapitału, pauper~ -
zacji, proletaryzacji, pojawienia się nowych państw i narodów, dominacji nowych klas spo-
Iecwych ecc. Historia Europy dostarczyła naturalnej problematyki dla wczesnej myśli so-
cjologicznej, a formuła Comte'a: „savoir, pour prevoit; pour pnfvenir", scworzyła jej cele
i przesłanki.
Nie podchodzono jednakie do tematy.ki historycznej za pomocą pntwdziwie hislorycz-
nych metod, przez rekonstrukcję konkretnych zdarzet1, ostrożne ich uogólnianie, dzięki czemc
można uzyskać wyraźn ie określone „prawa dotyczące historii" (Mandelbaum, 1948). Byłe
zu pełnie odwrotnie: a priori określano un iwersalne, obejmujące swoim zakresem wszystkC'
i ponoć wszystko wyjaśniające „prawa historii" i co najwyżej ilustrowano j e przypadkowy-
mi świadectwami historycznymi zebranymi za pomocą, wedle określania Comte' a, „meto-
d y porównawczej" (która znowu rniala niewiele wspólnego z konkretnym, historycznym.
systematycznym porównywaniem społeczeństw). Ewolucjonistyczne i progresywistyczne
schematy Comte' a, Spencera, Toenniesa i wczesnego Durkheima nie wywodziły się z hi·
storii, nie były w niej zakorzenione, ale raczej na nią nakładane (Nisbet, 1969: 164-165 •
Podzielały również pewne charakterystyczne założenia: traktował y historię mechanicznie.
jako autonomiczną dziedzinę, „rzeczywistość sui generis", w której aktywne jednostki ludzkie
były dziwnie nieobecne, a także traktowały kierunek histońi jako z góry określony, fatali·
styczny, niezależny od ludzkich dzialań. Tak abstrnkc}'.ine formuły byly dziećmi „histori o·
zofii" raczej n iż historiografii. Ewolucjonizm i progresywizm nie przyczyniły się ostatecz-
nie do powstania perspektywy prawdziwie historycznej. Całkiem przeciwnie: zamiast zbli-
 19'.\

żenia socjologii do historii. faktycznie reprezen1owaly wczesną formę ahistoryzmu. Może­

my go nazwać, nieco paradoksalnie, „h ist0riozoficznym ahistoryzmem".
Tendencja ra, mi mo że dominująca, nie była w żadnym wypadku jedyną. XIX wiek
może się poszczycić zrodzeniem również pewnych przykladów socjologii prawdziwie hi -
storycznej. mocno osadzonej w bogatej dokumentacji historycznej, o zakresie ograniczo-
nym do danego okresu historycznego, a także dostrzegającej rolę aktywnych jednostek ludz-
kich- indywidualnych i zbiorowych - jako podstawowych twórców zmieniającego się świilta
społecznego. Teorie te odrzucały założenia mechaniczne i fatalistyczne, reifikację proce-
sów społecznych i uczyniły na powrót z człowieka realny podmiot historii. Trzy nazwiska
spośród dawnych mistrzów socjologii wydają się reprezentować ten wczesny, autentyczny
hist0ryzm: Karol Marks (przynaj mniej we wcześniejszym, skoncentrowanym na historii
okresie jego pracy), Alexis de Tocqueville (w tym stopniu, w jakim można go uważać za
socjologa, a nie tylko historyka w ścisłym zna<:zeniu tego slowa) i, najpełniej i jui bez.
jakichkolwiek zastrzeżeń, Max Weber.
To z tym ostatnim socjologia osiągnęla pełnoletność. Cala ogromna nauka Webera jest
mocno osadzona w wiedzy historycznej, sięgającej od cywilizacji starożytnych do narodzin
przemysłowego kapitalizmu. Zastosowanie perspektywy historycznej doprowadziło Webera
do odrzucenia ahistorycznych, mechanicznych „praw hislorii" i schematów progresywistycz.-
nych. Zamiast tego skupił się na konkretnych przejściach i progach pomiędzy epokami. erami
i okresami hi storycznymi, a zwłaszcza na narodzinach kapitalizmu w Europie Zachodniej.
Oznaczało to także odrzucenie mechanicznych i fatalistycznych interpretacji procesu dziej o-
wego i przyznało podmiotom ludzkim, ich mocywacjom, intencjom i dzialaniom kluczową
rolę w wytwarzaniu struktur społecznych, ekonomicznych i politycznych, nawet w najwięk­
szej makroskali. Współczesny komentator ma wystarczający powód do opisania Webern jako
„najbardziej historycznie nastawionego z wie lkich socjologów" (Burke. 1980: 20). Tak więc
niedawne odrodzenie socjologii historycznej trzeba raci.ej wiązać zd1iedzictwem Marksa.
Tocqueville'a i szczególnie Webera, z ich autentycznie historycznymi pracami. niż z filozo-
ficznymi, a priori rozwojowymi schematami Comte' a, Spencera, Toenniesa i Durkheima.
Zanim doszło do takiego odrodzenia, socjologia była świadkiem długotrwałego upadku
perspektywy historycznej. Częściowo wiązało się to z ponownymi narodzinami myśli so·
.:jologic znej, do jakich doszło w Stanach Zjednoczonych na przełomi e wieków. Ameryka1i-
ska socjologia miała całkowicie odmienne korzenie od europejskiej. Po pierwsze, narodziła
;ię w innym społeczeństwie, ubogim w tradycje historyczne, istn iejącym od samego po-
.:zątku w ramach jednego społeczno-ekonomicznego systemu przemysłowego kapitalizmu.
a więc nieświadomego „bólów porodowych" towarzyszących przejściu od społeczeństwa
1radycyjnego do nowoczesnego, ale równocześnie wyjątkowo bogatego pod względem swo-
.iego składu rasowego, etnicznego i klasowego, dotkniętego najróżniejszymi podziałami .
sprzecznościami i konfliktami, wypełnionego wszelkimi postaciami dewiacji i patologii
społecznej. Najbardziej palącym problemem bylo z.atem ra<::Lej ule?s'Z.enie istniejącego po-
~ządku n i ż ustanowienie nowej formacji społecznej . Amerykańscy socjologowie skupili się
:ia zagwarantowaniu spokojnego funkcjonowania systemu społecznego, wykorzenianiu prze·
stępczości i dezorganizacji społecznej, inlegrowa niu wspólnot lokalnych, zwiększaniu efek-
: ywności działania instytucji. podnoszeniu wydajności pracy i spraw ności zarządzania.
Rozwiązań tych problemów poszukiwano w konkJ'ernych diagnozach empirycznych, głów­
nie na poziomie mikrosocjologicznym (Anto nio. Piran, I 978: 1-2).
194 Cz~ść Ul. WIZJA ALTERNATYWNA: TWORZENIE HISTORL

Te refonnatorslde, prezentystyczne, em piryczne i mikrosocjologiczne zainteresowani.

prowadziły ameryk.ai1sk.ich socjologów ku innym iródlom in telektualn ym, do tradycji psy-
chologii raczej niż historiozofii. W charakterystyczny sposób lokalna amerykańska orienw-
cja teoretyczna w socjologii - pragmatyzm, społeczny behawioryzm, symboliczny iocer·
akcjon izm i później teoria wymiany - pozostawały wyraźnie pod wpływem orientacj:
psychologicznej. Je.żeli Jr7-eba się było zmierzyć z pytaniami dotyczącymi funkcjonowani-'
całego społecze11stwa w skali makro. Amerykanie chętnie przyjmowali tradycję brytyjskie:
a111ropołogii funkcjonalnej Malinowskiego i Radc liffe-Browna, który postrzegali społecze1'.­
s1wo jako samoregulujący się, zrównoważony, wewnętrznie hannonij11y system (por. Sztomp·
ka 1974). Szkoła strukturalnego funkcjonali zmu narodziła się już w latach czterdziestyc:-
i zyskala przewagę w socjo logii amerykańskiej, którą utrzymała przez następnych trzydzie-
ści lat. Zarówno mikro-, jak i makroteoretyczne tradycje charakterystycwe dla socjolog: :
ameryka11skiej abstrahowały zatem od historycznego wymiaru rzeczywistości społeczne:
Razem z bezkrytycznie wąskim empiryzmem i pragmatyztnem pracowni ków badawczyc~
były one l>dpowiedzialne za ahistoryczne nastawienie socjologii ameryka1\skiej. Tę odmi~­
nę ahistoryzmu, zrodzonego i rozwijanego w Stanach Zjednoczonych, ale rozprzestrzenic-
nego na calym świecie, będę. nazywał „prezentystycznym ahisto1yzmem".
W ren sposób za sprawą podwójnej. genealogii nauki socjologicznej - e uropejs kie
i amerykańsk iej - orientacja ahistoryczna miała panować w dyscyplinie przez większą czę >.
XX wieku. Dziedzictwo pierwszych, europejskich począ1ków socjologii można odnalez.
w historiozoficznym ahi storyzmie - socjo logii ponad historią - reprezentowanym prze;
różn e odmiany ewolucjonizmu, neoewolucjonizmu, teorie wzrostu gospodarczego, model:
modemiz<icji lub fatal istyczne i deterministyczne wersje neomarksizmu. Dziedzictwo dr~ ­
gich, ameryka1\skich początków socjologii można znaleźć w prezentystycznym ahisto0 ·
zmie - socjologii bez historii, której dobrym reprezentantem j est wąsk i empiryzm, podol'·
nie jak teorie, które nie ogl ądając się wstecz, ignorują wymiar czasu historycznego,
W epoce królującego ahistoryzmu perspektywa historyczna, mimo że zepchn ięta na ma:-
giries, nie zanik/a calkowicle. Dwa mos1y łącu1 tradycję Marksa. Tocquevilłe'a i Webera z n\"·
woczesną socjologią. Jednym z nich jest bogaty nurt „marksizmu aktyw istycznego": pr.K:
Gramsciego, Lukacsa, szkoły frankfurckiej, nowej lewicy etc. Ten trend był jednak wplym:--
wy glównie w filozofii i bezpośrednio nie wplyT1ąl na sposób uprawiania smjo!ogii, w t~r
cuisie nadal programowo anryfilozoficznej, Większe znaczenie wydaje się zatem mieć inr.:
zjawisko imelektualne. Chodzi o przypadek „dziwnych. choc szanowanych, seniorów dysc' -
pliny" (Skockpol, 1984: 357), którzy od czasu do czasu przyjmowali to!ę hist0ryk6w, badaj;,;.
okres1one, konkretne fragmenty przeszłości, chociaż mając wykształcenie socjologiczne, chętn!~
s tosowali w 1ych badaniach swoje socjologiczne ramy pojęciowe i teoretyczne. Aby dąć tylk :
kilka przykładów: R.K. Merton śledzi początki nauk e ksperymentalnych w siedemnastowie.:z-
nej Anglii ( 1970); NJ . Smełser opisuje ewolucję przemysłu bawełn ianego w Brytan ii u pro~ ­
ery nowoczesnej ( 1959); S.N. Eisenstadt analizuje sysiemy polityczne starożytnych. scemr,;-
lizowanych imperiów ( 1963); S.M. Lipset rekonstruuje historyczną genealogię narodu am::-
rykańskiego (1967). Mimo swojej wyjątkowości prace te zdobyły szerokie grono czytelnikÓ"'
i przygotowały grunt pod pelne odrodzenie perspektywy tiistorycwcj w socjologii, które d.--
konało s ię dopiero w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych.
Nawet pod koniec lat pięćdziesiątych wi1ski em piryzm i prezentyzm by ły już przedmic··
tem s ilnej krytyki. Można to nazwać pierwszym kryzysem w powojennej socjologii. Prz.:-
:-1. Nowa socjologia hisroryczna: kanktemość i uwarunkowanie

~onując o konieczności budowania teorii. niektórzy autorzy bezpośrednio sformułowali

ządanie odbudowy perspektywy historycznej. Na przykład dla C. Wri ghta Millsa jest to
wstępny warunek prawdziwej „wyobraini socjologicznej": „K ażda nauka społeczna - albo
lepiej. każde dobrze przemyślane badania społeczne - wymagają koncepcji o historycznym
za.kresie i pełnego wykorzystania materiału historycznego'' (Mills, 1959: 145 ). W latach
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych po raz kolejny zakwestionowano funkcjon.itną .,wielką
ceorię", argurnenrując, iż sugeruje ona utopijny, nieprzystający do rzeczywistości obraz społe­
czeństwa. 'vV ten sposób doszło do drugiego .kryzysu w socjolog ii. Model integracj i. konsensu
i stabilności ulega w rękach przedstawicieli teorii konfliktu przeksztalceniu w model kontlik-
tu. przymusu i zmiany (Dahrendorf. 1959; I 968; Re~. I 969). Nacisk przeno~i się z 111ed1a-
nicznej samoregulacji systemu na celowe działania jednostek. grup, zbiorowoś<.:i. ruchów ; po-
lecznych, mas społecznych traktowanych j ako podmioty przyczynowe lub przynajmniej jah•
nosic iele zmiany społecznej . Formuła socjologii bez historii (inaczej - prezentystycznego
ahistoryzmu) ulega powolnemu podważaniu. Krytyka dosięga również fom1uły sot:jologi i
ponac.I historią, inaczej - historiozoficznego ahistoryzmu. W rozdziale 12 analizowaliśmy za-
kwestionowanie przez Poppera (1989; 1993) fatalbtycznej, mechanicznej i profetycznej in-
terpretacji marksizmu, a także druzgocącą krytykę, jakiej Nisbet ( 1969: 1970) i Till y (19841
poddali metaforę wzrostu, kryjącą się za teoriami ewolucjonistycznymi i ncoewolucjo n i·
~tycznymi , a rozumianą jako postępowe różn icowanie struktura lne.

Nowy h istor yzm

Na tle tych głębok ich przemian współczesnej socjologii „nowy historyzm" tub „socjo logi a
historyczna" powstają jako oddzielna orientacja teore tyczna i metodologiczna. M imo fo
w tej odnowionej fom1 ie jest nadal dość młoda. przyniosła już znaczące prace o charakterze
zarówno konkretnym, jak i ogólnym. Po substancjalnej, konkretnej s tronie można wskazać
re prace, które -podążając drogą Marksa, Tocqueville'a i Webera. a później Mertona. Smel-
sera, Eisenstadta i innych - podjęły problemy historyczne o sprecyzowanym czasie trwania
i lokalizacji przestrzennej i poddały je uogólniającej , socjolog icznej ana lizie. Nąjbardziej
rozpowszechnioną procedurą jest indukcyjne i porównawcze badanie wybranych przypad·
ków historycznych w poszukiwaniu wspólnego mechanizmu procesów społecznych. Na
przykład Barrington Moore ( 1966) śledzi mechanizmy bun tów ch łopsk ich i rewolucj i
mieszczańskich we Francji, Stanach Zjednoczonych. Chinach i Japonii, poszukujiic czyn ni -
ków determinujących różne scenariusze rozwoju politycznego w erze postfeudalner demo-
kratyczne , faszystowskie i komunistyczne. Charles Tilly bada przypadki ruchów społecz·
nych i zbiorowych protestów w „zbuntowanym wieku" lat 1830-1930, w szczegól no~l'i we
Francji, Anglii i Włoszech, budując na tej podstawie orygi nalną teorię działania zbiorowe-
go (Tilly i in „ 1975, Tilly, 1978). Theda Skockpol (1979) przedstawia porównawczy opis
rewolucji francuskiej , rosyjskiej i chińskiej , wskazując na wspólny mechanizm pol ityczny
działający we wszystkich tych przypadkach. Michae l Man n (1 986) przedstawia wyczerpu-
jący opis iródeł i pOCZ<\tków władzy w społeczeristwach ludzkich, od czasów neolitu, prze?
scarożytne cywilizacje Bliskiego Wschodu, klasyczny okres śródziemnomors ki , śre<lnio·
wieczną Europę. aż do rewolucji przemysłowej w Anglii, doprowadza tę relncję do czasów
współczesnych, budując na tak rozległym materiale hist0rycznym uogólniony m()(Jeł i teo-
rię władzy. Jednakże dla naszych celów musimy się skupić na innej spuściźnie socjologii
196 CzęSć !Il. ~l?dA ALTERNĄTY_WNA TWO~ZE~I.E HISTO_Jłll

historycznej: ogólnych fi lozoficznych, metateoretycznych i teoretycznych rozwaźaniach rzu-

cających nowe światło na zmienną naturę rzeczywistości społecznej . Omówię tu tylko pra-
ce napisane przez socjologów. Sklonnuść da integracji lub godzenia ze sob11 .socjologii i hi-
Storii pojawiła się również na te renie historii, szczególnie we francusldej szkole Annales
(na przyklad Braudel, 1980) i różnych galęziach „historii społecznej" . Historycy reprezen-
tujący te orientacje dochodzą często do ontologicznego obrazu spolecze1lstwa, podo bnego
do tego. jaki tworzą przedstawiciele socj o Iogi i historycznej. Również. kilku współczesnych
filozofów (na przykład Bhaskm:, l 986) podkreśla procesualną. konstruowaną, historyczną
naturę spoleczeristwa.

Norbert Elias i socjologia figuracyjnci

Narodziny nowoczesnej socjologii hiswcycznej, będącej czymś więcej niż tylko historycz-
nie osadzonymi badaniami, ale także odrębną perspektywą teoretyczną świata społecznego.
można powiązać z odkryciem i zadziw iającą karierą ignorowanej długo pracy Norberta
El iasa. Jako jeden z pierwszych socjologów historycznych przeprowadzi! nieustępliwy atak
na „zamknięcie się socjologów w teraźn iejszości" (Elias. 1987: 223), co było tak charakte-
ryscyczne dla „ ortodoksyjnego konsensu" na poziomie teorii. jak i dla bezkrytycznego do-
boru faktów na poziomie badań empirycznych. Antidotum na ten błąd abstrahowania od
diachronicznej i dy namicznej konstytucji społeczeństwa ludzkiego ma być „perspektywa
procesualna", czyli dostrzeżenie. że „najbliż,~za teraźniejsz()ść, do k'tórej ograniczają się
socj ologowie. ( .„) konstytuuje tylko jedną. małą , chwilową fazę w ogromnym strumieniu
rozwoju ludzkości, który, nadc•hodząc z przeszłości. wlewa się w terain iejszość i prze ku
możliwym wariantom przyszloś'ci" (s. 224). Społeczeństwa są bezpośrednio zanurzone w cza-
sie historycznym: „każde teraźniejsze spo:leczenstwo wyrosło z wcześniejszych społeczeństw
i wskazuje poza siebie na różnorodność możliwych wariantów przyszłości" (s. 226). Proces
ten jest przeważnie nieplanowany, mimo że zawiera w sobie krótsze lub dłuższe odcinki
planowanej. inte11cjo11al11ej zmiany, Nie ma w tym jednak automatyzmu lub nieuchronności
zmiany; proces jest całkowicie zależny od konkretnych warunków, uruchamiany przez isto-
ty ludzkie pozostające w swoich róinorodnych , złożonych wzajemnych powiązaniach
wspólzależnościach , które Ełias nazywa „figuracjami". Węzłowymi punktami mogą by<'
w nich indywidualne działające jednostki, ale także grupy, a nawet pa(lstwa. Figuracje two-
rzą „elastycwe sieci wy1warzane przez napięcia" (l 978: 130), „fluktuujące, zmieniając?
swoj ą postać equilibriwn, równowagę władzy raz zyskiwanej, a raz traconej, skłaniające.!
się raz ku jednej stronie, a raz ku drugiej" (s. 13 ł ). Takie sieci relacji międzyludzkich. gdzi?
główny m rodzajem więzi jest władza (iącząca ludzi. ale ro«"nież przeci wstawiająca ich so-
bie. generująca kooperację, ale także konflikty), są w naturalny sposób płynne , niestabilne.
podlegają wszelkiego rodz.aj u permutacjom. Są one zmien iającymi się wwrami lub, po-
wiedzmy, wzorami zmienności trwającymi dłużej lub krócej. Ludzie w swoich „figura-
cjach" stanowią jedyny podmiot zmian)' historycznej: „Plany i dzialania, emocjonal ne i ra-
cjonalne impulsy poj edynczych ludzi nieustannie splarają się w przyjazny lub wrogi spo-
sób. Ta podstawowa tkanka wynikająca z wielu pojedynczych planów i działań ludzi może
dać początek zmianom i wzorom, których żad na pojedy ncza osoba nie p lanowała ani nie
stworzyła. Z tej współzależnośc i Judzi rodzi się porządek sui generis, porządek ważniejSZ>
i silniejszy niż wola i rozum tworzących go pojedy nczych osób. To właśnie ten porządek
14. Nowa .wcjologia historyczna: ko11kre111ość i uwarunkowanie 197

splatających się ludzkich impulsów i dążeń, ten porządek spoleczny wy znacza bieg zmiany
historycznej" (1982: 230-23 1).
Z drugiej strony, kiedy już figuracje zostaną ustanowione, oddzialują zwrotnie na same
działania: ,jed nos tki konstytuują historyczne figuracje i są historycznie przez nie konsty-
tuowane" (Abrams, 1982: 250). A zatem dylemat ciąglości i transfom1acji zostaje rozwią­
zany w rym „immanenrnym porz.c1dku zmiany" (Amason. 1987: 193), a poj ęcie figuracji
jako efekt uboczny buduje most nad przepaścią między działaniami a strukturą. Jak zauwa-
żył współczesny komentator, ,.przez całą jego pracę przewija się silna sklonność do wycho-
dzenia poza tradycyjną b iegunowość myślenia i unikania j akiegokolwie k s tanow iska iden -
tyfi kowanego z tą biegunowością'' (Goudsb lom, 1987: 332). W tym sensie projekt socjolo-
gii historycznej Eliasa jest par excellence syntetyczny.

Philip Abrams i projekt „socjologii historycz11ęj"

Najbardziej radykalną wersję socjologii historycznej przedstawi! w I982 roku Philip Abrams.
Argumentuje on za całkowitą integracją socjologii i historii, twierdząc. że socjologia może
być poważnie uprawiana jedynie w sposób historyczny. Przyczyny tego stanu rzeczy są natu-
ry ontologicznej, ponieważ zarówno socjologia, jak i historia traktują o tej samej „irytująco
niemechanicznej maszynie" (Abrams, 1982: Xlll) - społeczeństwie ludzkim. Zarówno pode-
jście statyczne, jak i tradycyjne podej ście progresywistyczne proponujące „prawa i stadia
ewolucji i rozwoju z ich własną koniecznością" (s. 8), są całkowicie nieadekwatne do jego
zrozumienia. „W moim rozumieniu histori i i socjologii - oznajmia - nie może być między
nimi żadnej relacji, ponieważ pod względem fundamentalnych zainteresowań his toria i socjo-
logia są ty m samym. Obie poszukują zrozumienia zagadki ludzkiej podmiotowości i obie
starają się tego dokonać pny użyci u procesu społecznego strukturowania" (s. X).
Idea proces u pomaga doprowadzić do polączenia obu tradycyjnych opozycji: s tatyki
i dynamiki oraz struktury i dzialania: „Rozróżn ienie na diachroniczność i synchroniczność
jest absurdalne. Socjologia musi dotyczyć zdarzania się. ponieważ w ten wlaśnie sposób
odbywa się strukturowanie" (s. X), a „socjolog ia procesu'' dostarcza „alternatywy dla na-
szych wysl użonych i nieadekwatnych socjologii d zialan ia i socjologii systemowej" (s. XV).
ponieważ „proces j est łączem między działaniem i strukturą" (s. 3). Dlatego „społeczeń­
stwo trzeba rozumieć jako proces konstruowany historycznie przez jednostki. które są hi-
storycznie konstruowane przez spoleczeństwo" (s. 227). Proces ten nigdy się nie kończy,
ma charakter sekwencyjny i kumulatywny; na k ażdym jego etapie działania podej muje s ię
w określ onych warunkach (możliwościach) s tworzonych w przeszłości, a te działania z ko-
lei zmieniają przyszle okol iczności. Ten „ciągly proces konstruowania znajduje się w cen-
trum zainteresowania anali zy społeczeństwa" (s. 16).
Na proces składają się zdarzenia historyczne: „Zdarzenie jest momentem stawania się,
w którym spotykają się działanie i struktura" (s. 192). Do zasadniczych zmian kierunku
procesu dochodzi za sprawą wielkich wydarzeń: „Wielkie wydarzenia dokonują decydują­
cych połączeń działani a i struktury; są momentami. w których strukturowanie jest wyraźnie
widoczne, w których podmiotowość ludzka s potyka się ze spoleczną możl iwością i można
ją widzieć jako równocześnie determinowaną i determ inującą" (s. 199).
Dlatego właśnie ostateczną silą napędową historii jest dialektyka ludzk iej podmiotowo-
ści. a bieg historii jes t usta lany przez dialektykę strukturowania. ,,Problem podmiotowości
 198 Część li/. WIZJA ALTERNA~TWNA: TWORZENIE HISTORII

Jesr problemem znalet:ieniil sposobu WJ'ja_5nienia Judzkiego doświadczenhi. co wymaga,

żehy hisw ria i społeczeńst wo były jednocześn ie i każde w równym stopniu ustanawiane
przez nieustanne i mniej łub bardziej ce lowe lu<lzkie działania i żeby ludzkie działania,
jakko lwiek celowe. były us rana wiane przez hisrorię i spoleczellscwo. Jak my, jako aktywne
podmioty. tworzymy świat przedmio tów. które następnie slają się niejako podmiotami two-
rt.ącymi nas, będących dla nich przedmiotami'>'' (s. Xlll).
Jest to fundamentalna zagadka, kcórn us ta la program badawczy :zarówno dla socjologii.
jak historii. a także dla ich wspólnego potomka - socjologii his torycznej.

Charles Tilly: spotkanie SOljologii i historii

Pewnego rod7.aju w łasnej syntezy socjolog ii i his torii dokonał Charles Tilly, jednoc ześnie
płod ny historyk spoleczny i socjolog h isroryczny. Poza licznymi konkremymi badaniami
sformułował on pewne ogólne twierdzenia programowe dotyc7..ące historycznej nallłry rzeczy-
w istośc i społecznej i znaczenia historycznego punktu widzenia w badan iach socjologicz-
nyd1. Wyraźnie widać w nich nacisk na proces o charakterze kumulacywnym: ,.Jako 2jawi-
:-.ko histori a jest ku111 ulatywnyn1 wpły wem przeszłych zdarzeń na zdarzenia teraźniejsze„
<Tilly. 198 1: 12). Żaden z obecnych stanów nie jest kon ieczną fazą w z góry okre~lonej
s~kwencji rozwojowej. ale raczej „rezultatem długiego. powolnego, historycznie określo­
nego proce~u-- ł s. 39). Równocześnie dostarcza on zbioru możliwości dla kontynuacji proce-
su: ..Ka7da struktura lun proces konstytuuje serię punktów wyboru . Rezultaty w danym mo-
menc ie ogrnniczają mo7.liwe rezultaty w nmmenta<:h późniejszych" ( 1984: 14). Obecny pro-
ces hi storyczny jest pluralistyczny i zróżnicowany. łącząc różne wchodzące na siebie. sprzeczne.
komplementarne i równoległe procesy: „Nie ma czegoś takiego jak zmiana społeczna w ogó-
le. btniejc wie le procesów zmiany zachodzących w dużej skali; urbanizacja, industrializ.1cj a.
proletaryzacja, wzrost ludnościowy, kapitalizacja. bi urokratyzacja - wszystkie one zachodzą
w możli wy do określen ia. spójny sposób. Zmiana społeczna taka nie jest" (s. 33). Oczywiście
pewne procesy mogi\ zyskać pierwszoplanowe znaczenie w konkretnych okresach hisrorii.
odsuwając w cier\ wpływ innych: ,,Zmiany zachodzące przez ostatnich kilkaset łat w rozwija-
jących s ię częściach świata zostały zdomi nowane przez wzrost par\scw narodowych i roz-
wój kap italizmu w dziedzinie własnośc i i produkcji" (s. 49). Wszystko ro jednak jest uza-
leżnione od kon kretnych warunków. nigdy nie ma nieuchronnego charakten1.
Podobnie odchodzi on od wizji spoleczer1stwa jako urzeczowionej ,.faktyczności' .. W za -
mian z.a to pri:yjmuje pewien rodzaj teorii pola. postrzegającej rzeczywi~tość spolecZ11<1 nie
jako system. ale jako płynną, z.mieniającą się sieć „w ielorakich relacji społecznych, nie kt6-
rych całkowicie lokalnych. innych o skali ogólnoświatowej" (s. 25). W ten sposób konstytu -
cja społeczeństwa i bieg historii ~ą w fundamentalny sposób zależne od konkretnych futlzkich
dzi nh1ń. Wśród nich T ill y postanawia skonceatrować się na codziennych zachowaniach zwy·
klych ludzi („historia ludowa" raczej niż „historia ełitystyczna"), a szczególnie na podejmo-
wanych przez nich działaniach zbiorowych. „sposobach, w jakie ludzie dzialają ra?.em, dążq..­
do realizacji wspólnych interesów" ( 1978: 5). Składają się na nie, między innymi. „.kontesrn-
cyjne zgromadzenia". przemoc zbiorowa, ruchy społeczne i rewolucje.
Przesłanie konkretnych badań, jak i programowych prac Ti!Jy'ego jest ja~ne: socjologi~
powi nna zostać ..osadzona w historii" (1931: 12. 46), to znaczy powinna patrzeć na ~pok·
.:zerhtwa ..porównawc.i.o. ponad materialnymi obiektam i czasowo-przestrze1111ymi, aby w·
/4. Nowa socjologia historycwa: ko11kre111ośc' i 111raru11kmra11ie 199

baczyć, skąd przyszliśmy, gdzie idziemy i jakie istniej<l re alne al ternatywy dla naszej obec-
nej sytuacji" ( 1984: 11). Badania tego typu muszą „zakładać, że czas i miejsce, w których
struktura lub proces pojawia się, mają znacien ie dla jego charakteru, że kolejność, w której
zachodzą podobne zdarzen ia, ma znaczący wpływ na ich rezultaty" (s. 79).

Christopher Lloyd i „strukt11r)'WI.·"

Bogatego objaśnienia stanowiska określanego mianem ,.strukturyzmu" dostarczył Christo-
pher Lloyd ( 1988). Intencja przewodząca jego książce ma wyraźnie i>yntecyczny charakter:
.. Problemem ( ...) jest zbud()wanie mostu między subiektywnym/obiektywnym oraz między
wolnością i determinizmem , aby pokazać. w jaki s posób ludzie faktycznie tworzą ~woją
własną hi.~torię, ale również. w j aki sposób określone okoliczności , które są rezultatem
tworze nia historii przez ludzi w przeszłości . waru nkują tworzen ie przez nich historii w te-
raźniejszości" (Lł()yd , 1988: 30ł ). Kluczem do tej zagadki jest procesua lna natura spole-
.:zeristwa: „ wyznaczanie granicy między przeszJością a rera;foiejszością wydaje s i~ cał ko­
wicie arbitralne i bezcelowe. »Tera7.n iejszość« zawsze staje s ię »przeszłością«, a procesy
istnieją nieustannie w obu kierunkach'" (s. 20). Stąd „podstawą nauk i społecznej musi być
wyjaśnianie przekształcania społeczeństwa"(~. Ul). Wyniku z lego konieczno.~ć przyjęcia
perspektywy hi storycznej: „S koro s truktury zawsz.e się zmieniają, pow inny być zawsze
badane w sposób historyczny" (s. 164).
W ramach procesu istnieje wziu emna, dialektyczna zależność struktur i dzialari: „Dzial<inie
Jaje się wyjaśnić za pomocą jego struktural nych i psychologicznych imperatywów i ogra-
niczeń, a struktura i jej historia są możliwe do wyjaśnienia jako intencjo nalne i nieincen -
: jonalne konsekwencje jednostkowych działail i podlegaji\cego regułom masowego działa­
nia w cw~ie" (s. ł O). Si lą napędową tej dialektyki i następującego w jej wyniku procesu
historycznego jest podmiotowo.{ć ludzka, ulokowana „w świadomym podmiocie ludzkim,
.1~zkołwiek jest to podmiot, który zawsze dziala w strukturalnym, społecznym. kulturowym
: geograficznym środowisku" (s. I09). Lloyd podkreśla: „Indywidualne i zbiorowe dziala-
:1ia ludzkie są pods tawowym podmiorem h istorii" (s. 37). „Osoby obdarzone podmiotowo-
;cią" są wolne w granicach odziedziczonych wyborów i posiadają zdolność do powodowa-
nia pewnych ograniczonych zmian w świecie. Czyn ią to zarówno intencjonalnie. j ak i -
znacznie częśc iej - nieintencjonalnie. powodując rtiezamierzone, a nawet niedostrzegane
' kutki w Strukturze.
Lloyd zbiera te założenia w następującym wyjaśnieniu swojego s tanowiska: „Struktury-
<1yc zna koncepcja postrzega społeczeilstwo jako uporządkowany. niezaleźny, choć luino
zintegrowany, nie ustann ie zmieniający się zbiór relacji, reguł i ról. które utr1:ymują razem
1bi orowo§ć j pojedy ncze osoby. Przewyższa on i ist nieje niezależnie od jakiejkolw iek jed-
1osrki, ale nie wszystkich ( lub znacz~1cej c:.zęści) tych jednostek ( ... ). Aby nada l istnieć,
:nusi być 7-biorowo reprodukowany przez te jednostki i posiadać znaczący potencjał do
;m:ekszcalcenia się w inną strukturę w wyniku ic h działań"' (s. I 6-17).

Wspólczyn nik histor yczny

\\"rezu ltacie rozwijającego się nac isku na wymiar h istoryczny rzeczywistość społeczna jest
·.,. coraz większym stopn iu postrzegana z pewnym rodzajem „wspólczynnika historyczne-
200 Część lil:..~~-fZIA.- _A~!§R!::J_~n'._~VNA : ~"WOJ.lZ.ENTE HISTORII

go". Proponuję używać tej nazwy jako określenia zbioru sześciu założet1 ontologicznych,
króre okazują się wspólnym fundamentem socjologii historycznej. r·
I. Zakłada się, iż rzeczywist.ość społeczna nie jest trwałym stanem, ale raczej dynamicz- p
nym procesem. Raczej dzieje się, niź istnieje, składa się ze zdarzeri raczej niż obiektów.
Czas jest immanentnym, wewnętrznym czynnikiem życia społecznego. To, co się dzieje. n
w jaki s posób przebiega, z jakich przyczyn i z jakimi skutkami - zależy od momentu cza- 1•
sowego, w jakim jest umiejscowione, lokalizacji w procesualnej sekwencji, miejsca w ryt- le
mie zdarzeri charakcerystycznych dla danego procesu. Nie tylko właściwości i cechy zja- k1
wisk, ale również ich prawidłowości („prawa") są trakcowane jako zależne od czasu; w róż- p•
nych fazach procesu występują odmienne mechanizmy zdarzeń. rr
2. Tw ierdzi się, że zmiana społeczna jest wypadkową wielorakich procesów mających je
różne wek tory. częściowo się pokrywających, częściowo zbieżnych i częściowo rozbież- n•
nych. wzajemnie się wspomagających lub konfliktowyc h. Każdorazowy stan spoleczeń- rr.
stwa tworzy się na przecięci u zróin.icowanych. heterogenicznych i wielokierunkowych pro-
cesów. m
3. Społeczeństwo samo podlega zmianom, nie jest widziane j ako j ednostka, obiekt. lub n:
system, ale raczej jako płynna siatka relacj i, w kcórej przenikają się napięcie i harmonia. nc
konflikt i kooperacj a.
4. Sekwencja zdarzeń w obrębie każdego procesu społecznego ma charakter kumula-
tywny. Każda faza procesu jest postrzegana jako skumulowany rezultat, efekt, krys taliza-
cja, punkt zejścia s ię wszystkich pop rzednich faz i równocześnie zalążek, tkw iący w nim
pocencjal, punkt wyjścia d la następnego procesu. W każdym momencie hiscorii otwiera się
wyznaczone po le szans, możliwości, opcji dla przyszłego biegu procesu, w istotny sposób
określone przez cały wcześniejszy bieg procesu.
5. Jako czynni ki sprawcze procesu wskazuj e się podmioty ludzkie, indywidualne i zbio-
rowe, oraz ich działania. W tle każdej fazy procesu są jacyś ludzie, zbiorowości, grupy.
ruchy społeczne, stowarzyszenia etc., których działania do niej doprowadziły. Każda faza
procesu otwiera pole możliwości , zasobów - chciałoby się powiedzieć „surowców" - dla
ludzi przystępujących do tworzenia rzeczywistości społecznej.
6. Zauważa się, że ludzie nie tworzą społeczeństwa ,jak irn się podoba", ale jedynie
w danych warunkach slruktur.~!nych odziedziczonych z przeszłości, s1wo12onych dla nich
przez ich poprzedników, którzy też byli ograniczeni przez struktury. Wynika z tego, że istnieje
d ialektyka działań i struktur, w których działania są częściowo zdetenninowane przez wcześ­
niejs1..e struktury, a póiniejsze Struktury są tworzone przez wcześniejsze działania.

Oczywiście daleko jeszcze do powszechnej zgody na takie stanowisko i c hyba niełatw('

będzie ją osiągnąć. Jednakże w pluralistycznej panoramie współczesnej socjologii orienta-
cja hiscoryczna wyraźnie sięupowszechnia. Zakres i szybkość zrniany tego paradygmaru
można ocenić. porównując kilka opinii. W 1968 roku K. Erikson rozpaczał: „W socjolog ii
amerykar\skiej ciągle brak jest zainteresowanja hi storią ( „ .). Większość z tego, co w cyn:
kraju uznaje się za badania soc:jologiczne, nie jest zbytnio przeniknięte perspektywą histo-
ryczną" (Erikson, 1971: 6 I). Zaledwie dwanaście lat później K. Burke oświadczył: „So-
cjologia historyczna płynie ceraz szerokim strumieniem" (Burke, 1980: 28). Rok późnie:
C. Tilly zauważył: „Niektórzy z naj bardziej utalentowanych socjologów amerykańskich prz~ -
stępują do badań historycznych" (Tilly, I9Sf: 43), a w 1984 roku T. Skockpol ogłosi/~
14. Nowa .rocjoloKia historyczna: .konkreuw.~f i uwarw1ko1~l111ie 20 1

.. ilory ok.res socjologii historycznej"" i stwierdzi ła : ..Obecnie (.„) strumień socjologii hjsto-
ryc?nej urósł w rzekę i rozlał się na zawirowania przebiegające przez wszystkie części
projektu socjologicznego" (1984: Xll, 356).
Obrat rteczywi stości społecznej wyposażony wc „współczynnik historyczny" ostatecz-
nie przezwycięża stare dychotomie ci ąg łości i zmiany, statyki i dynamiki, synchronicznośc i
i diachroniczności. Proces historyczny postrzega się jako podmiotowe osiągnięcie, skumu-
lowany efekt wy twórczych i reprodukuj ących wysi łków aktywnych jednostek ludzkich,
które są podejmowane w warunkach strukturalnych ukształtowanych przez wC7.cś'niejsze
pokole nia. Jak się przekonaliśmy, pojęcie podmiotowości ludzkiej j ako podstawowego
motoru procesu pojawia się dość wyraźnie w pracach socjologów historycznych. Mimo że
jest 10 d la ni ch drugorzędny przedmiot za inte resowa ni a, przyćmiony przez zagadktf ~tabil­
ności i transfom1acji, również ich prace de facto prqczyniają się do zasypania przepaści
między <lzialaniem i stru kturą.
Współczynnik historyczny i współczynnik podmiotowy okazują się dwiema komple-
mentarnymi. a nawet równoczesnymi cechami rzeczywistości społecznej. Dziedzictwo teo-
ńi podmiotowości zbiega się ze spuścizną socjologii historycznej w wyznacz:miu zarysu
nowej wizji świata społecznego.
15. STAWANIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA:
SEDNO ZMIANY HISTORYCZNEJ

Poziomy rzeczy wistości społecznej

W tym ro7.dziale chcialbym przedstawić zarys mojego włas nego podej~c i a teoretycznego.
które bardz iej szczeg6 łowo rozwijam gdzie indziej (Sztompka, 199 1b). Jest to próba stworze-
nia syntezy i dalszego ro1.w i nięc ia g lównych idei teorii pod miotowośc i i współczesnej so-
cjologii historycznej (zob. wcześniejsze rozdzialy 13 i 14).
Zacznijmy od rozró7.nien ia dwóch poziomów rzeczywistości spolecznej : poziomu jed-
nostek i poziomu całośc i . Pierwszy z nich składa się z ludzi, tak jednostek. j ak członków
ko nkretnych zbiorowości (grup, stowarzys7.e1\, wspólnot, ruchów etc.). Drug i s klada się
z abstrakcyj nych. po nadjednostkowych cal ości społecznych , reprezentujących rzeczywi-
stość społeczną sui generis (spolecze1istwa, kultury, cywilizacje, formacje spoleczno-eko-
nomiczne, systemy społeczne etc.). Całości społecznyc h nie inte rpretuje się an i jako jedy·
nie zb iorów jednostek. ani jako bytów metafizycznych, a jednos tek społecznych nie widzi
s ię ani j ako pasywnych przedmiotów, an i jako całkowicie autonomiczn ych podmiotów. a le
jako podmioty ogran iczone w dzia łan iu.
Można tu dodać j eszcze drugie rozróżn ienie. Dotycz.y ono dwóch trybów istnien ia rze-
czyw istości spolecznej: trybu potencjału i trybu realizacj i. Do pierwszego odnosi my się
wtedy. ki edy mów imy o wrodzonych tendencj ac h, zarodkach i zalążkach przyszlości. zdo i·
n ościach. „mocach" e tc. Do drugiego odnosimy s ię, gdy mówimy o procesac h. prze kształ­
ceniach. rozwoju. z.achowaniach. działaniach etc.
Oba 1ryby można uchwycić za pomocą każdego z główn ych ko mponentów §wiata
społecznego. Struktu ry można traktować jako potencjał real izujący s ię (rozw ij ający s i ę)
w fu nkcjonowallin. a podm ioty jako potencjał real izujący s ię (mob il izujący) w dzi ałani u.
A zatem knyżując ze sobą te dwie dycho to mie (poziomów i trybów), dochodzi my do czte-
rech pojęć będącyc h kamie niami węgiel nym i naszego modelu: struktur i podmiotów, funk -
cjonowan ia i działania.

Tabela 15. 1. Podm iotowość jednostkowa i społeczna

Potencjał Realizacja
Całość St11.1k1ura Fu nkcjonowanie
Jednostka Podm iol działający Dzialan ic

Rozważmy relacje między komórkami tej czteropolowej struktu ry (tabela 15. 1.). W wy-
miarze wertyka ln ym zak ładamy komplemen tarne relacje wyłanian ia się i autono mii. Struk-
tury widzi się j ako powstające na nowo za sprawą podmio tów. Mimo że obej mują one
podmioty. pos iadaj<l własne. specyficzne właściwo~ci i praw i dłowośc i . Są sieciami mię­
dzypodmiotowymi. nie dającymi się zredukować do sumy podmiotów. Jednak podmiot\
także ni e są redu kowalne do zajmowanego przez nie miejsca w strukturze: posi adają pe-
wien stopień autono mi i. i ntegral ności. wzgł~dnej wol n ośc i wyboru i decydowan ia. Są nie-
: 5. Stawanie się spoleczeilstwa: sedno zmiany '1is101yc~.11ej 203

zależnymi jednostkami ze szczególnymi właściwościami i prawidłowośc iami. a nie tylko

·.1ęzłowymi punk tami w s trukturze.
P<Xlobnie funkcjonowan ie struktur (funkcjonowanie społecze1\s twa) musi być traktowane
·.iko jakościowo nowe w wyniku dzialari p<xlejmowanych przez podmioty. Mimo że działania
, 1anowią esencję funkcjonowania spolecze1\stwa. n ie dąje się ono do nich zredukować, łącząc
·.1 sobie liczne niepowi<jzane ze sobą działania i zysk ując własną. specyficznq s ilę rozpędu,

.\zór lub logikę następstwa stadiów. Jest czymś więcej ni ż tylko sumą działail. Zdefi ni owal i-
,my \\truktury jako i;tatycwe nowe jakości w re h\cji do podmiotów <tlialających , mimo ie bez
:->odmiotów nie byłoby struktu r. W p<>dobny sposób funkcjonowanie jest dynamiczn<j nową
. .1kością w rel;teji do działań, mimo że bez działań nic byłoby funkcjonowan ia. Jak ro uj muje
Blau: „Mimo i.e złożone syste my społeczne S<j ufundowane na prostszych. maj ą swoją własn<j
Jynamikę zjako$"ciowo nowymi wła<ciwościami' " ( 1964: 20). Właści wości re można ana li-
:1 cznie rozpatrywać na i.eh własnym poziomie. abstrahując od faktu. i7. to społeczne działan ia
:worz.ą ostateczną podstawę fun kcjonowania społeczeństwa.
Chciałbym zaproponować trt.y fonny cak iej n iezależnej dyna miki struktur. A więc rno-
~e my zaobserwować „zasadę inercji": najczęściej jest bardziej prawdopodobne. że funkcjo-
·10wanie będzie kontynuowa ne w ten sam sposób, ni ż że dokona s i ę w nim radykalny zwrot
na prLykład w państwach realnego socjalizmu podnoszen ie ce n i poda tków było prt.ez
Jlugi czas bardziej typową odpowiedz i'! na niedobory gos podarcze n iż przechodzenie od
; ospodarki pl anowej do jakiejś postac i gospodarki rynkowej: bardz iej pow~zeclme było
zmien ianie priywódców n i ż zastąpien i e ro talitaryzmu demo kracją : budowan ie kolejnej ko-
:><llni węgła by lo standardową decyzją i nwestycyjną zamiast zwrócenia się ku e nergii aro-
~1owe_i e tc.). Można rakże zaobserwować „zasadę ~iły ro7.pędu" (lub ko ntynuacji}: kiedy
!si ągnie się określ oną fazę lub etap funkcjonowan ia. istnie.ie duża szansa przejścia do na-
· tępnej fazy raczej ni7. zatrzy man ia się lub zawrócenia. Schemat jest taki: jeżel i osiągnięty
zos tanie etap A, najprawdopodobniej nasrąpi po n im etap B (n a przykhtdj eżeli prowadzi s i ę
.-~kąś pol i tykę, będ1,ie ona raczej komynuowana przez jakiś c zas: jeżeli w pewnym obszarze
;ospodarki do ko nuje się inwestycji , stają się one źródłem kolej nyc h zwii)zanych z ni mi
nwestycji: jeże l i w jakiejś dziedz inie życi a społecznego pojawia s ię dezo rganizacj a. praw-
Jopodobnie rozszerzy się ona i ogamie ró wnież i inne dziedzi ny: jeżeli potrzeby konsump-
. \j ne ludzi są już w pe wnym stopn·1u zaspokajane, trudno je:a obni żyć poi 1om ich zaspoka-
.Jnia). Wreszcie. istniej e również „zasada sekwencyjności": fazy funkcjonowania prze bi e-
;ają według pewnego wzoru i często nie da się ich omi nąć. We wszystkich aspektach życia
,połecznego i~tnieje ustalony porządek i aby funkcjonowanie było efektyw ne. musi być
:eałizowane w regularnej kolej ności (na przykł ad gospodarka nie może zostać zmodernizo-
xana bez wcześniejszego wyedukowania siły roboczej : nie da się zmien ić wzorów kon -
'umpcji, jeżel i n ie zostaną wyprodukowane lub zaimportowane nowe. orygi nalne produk-
:yJ. Są to tylko hipotetyczne ilustracje, maji1ce pokazać. że jakościowo nowe stmktury można
·.1·idzieć jako rozwijające się w jakośc i owo nowy sposób s rosownie do ich własn yc h praw.
I odwrotnie, dzi ałania nie są jedynie uc ieleśnieniem funkcj onowan ia społeczeństwa. cał­
;;owici e zakorzen ionym w jego si le rozpędu . Posiadają pewie n stopie11 autonomii, względną
:;iezależność od dynam icznego kontekstu społecznego. którego są uczestni kami. Przynaj mniej
:zęść z tego. co podmioty rt.eczywi ści e robi<j, może nie pasować do bieżącego sposobu funk-
:jonowan ia s połeczeństwa; mogi1 „iść pod prąd", działać w sposób anarchistyczny lub anty-
:ypować przyszłość. wykazując się wyobraźnią, oryg inalnością ł ub innowacyjnośc i <1.
204 Część TI!. WIZJ~ ALTERNATYWNA: TWORZEN!~ .HISTORII
;_:

Jeżeli
przejdziemy do wymiaru horyzontalnego naszej czteropolowej tabeli, zauważy­ st,
my, że zależność między podmiotami a działaniami jest dość intuicyjna. Wyjaśnia ją poję­ dl
cie „mobilizacj i", Podmioly mobilizują swoje potencjalne zdolności, umiejęrnośd, potrze- w
by, postawy, skłonności, podejmując różnego rodzaju działania. J edzą, kiedy są głodni: w
klócą się, kiedy są źli; komponują symfonie, j eżeli są utalentowani; wzniecają rewolucje.
kiedy ulegają „relatywnej deprywacji"; toczą wojny, jeżeli są uzbrojeni etc. Istnieje oczy-
wiście szereg czynników, od których zależy, czy rzeczywiście będą to wszystko robić, czy
„,
zr

też powstrzymają się od działania, zachowując swój potencjał w ukryciu. Niektóre ze zmien- zb
nych pośredniczących, stanowiących przyczynowe ogniwo między potencjałem podmio- m
tów a jego urzeczywistnieniem się w działaniu będą omawiane w następnym rozdziale. śn
ie ·
kiedy poddamy nasz model operacjonalizacji.
Znacznie mniej oczywista jest horyzontalna relacja na wyższym poziomie, pomiędzy !U
strukturami a ich funkcjonowaniem . Uchwycimy ją za pomocą pojęcia „rozwijania". Struk-
tury rozwijają się w funkcjonowaniu, uwalniają przyrodzony im potencja], tendencje, skłon­ pe
ności. Na przykład kiedy wypelniająje sprzeczności, napięcia lub przeciążenia - maj ą skłon­ ka
ność do rozpadania się i zmieniania; i na odwrót. kiedy są wewnętrznie homogeniczne i har-
je(
monijne - mają skłonność do płynnego funkcjonowania. Istnieje d uże prawdopodobieństwo. po
że kiedy są niezróżnicowane i scentralizowane, wytworzy się s tan stagnacji, kiedy zaś są ko
pluralistyczne i zdecentralizowane, istnieje duże prawdopodobieństwo rozwoj u. Oczywi- 1p
ście istnieje szereg zmiennych pośredniczących, od których zależy to, czy potencjał s truk- ny
tur fak tycznie się rozwinie, czy tez nie. cz:
Musimy odłożyć konkretyzację tych wstępnych rozważań do następnych rozdziałów. zy•
W tym momencie przedstawione proste przykłady mają na celu jedynie wskazanie general- po
nego zamys łu, i ż realizowanie się struktur rnoie być analitycznie pojmowane jako oddziel- tac
ne od realizowania się podmiotów, mimo lż w rzeczywisrości oba te procesy są ze sobą
b.lisko związane. le)
ni(
ok
Poziom pośredni: podmiotowość i praxis pe
Zdefiniowawszy poziom struktur (w ich funkcjonowaniu) i poziom podmiotów (w ich działa­ mi
niu) jako odrębne i oddzielne, musimy teraz spróbować połączyć je, określić ich związek. sp1
Jest to zasadniczy krok w konstruowaniu naszego modelu. To tutaj, na „styku" (A rcher. ny
1988: XVIII) pomiędzy strukturmni i podmiotami, funkcjonowaniem i działaniem, trzeba lee
szukać zagadk i stawania się spoleczeńsrwa. od
Kilku aut.orów popchnęło badania w tym kierunku przez podkreślanie „dwoistości struk- cai
tur" (i jej logicznego następstwa, czyli dwoistości podmiotów) lub, w bardziej generalnym ki
ujęciu, „analitycznej dwoistości" rzeczywistości spolecznej. Dla Giddensa ..dwoisto&ć struk- W)
tury (.„) wyraża się we wzajemnej zależności struktury i podmiotowości" ( 1979: 69). Tak dz.
więc, „konstytuowanie podmiotów i struktur to nie dwa niezależne od siebie ciągi zjawisk. lee
lecz św iadectwo dwoistości. Zgodnie z pojęciem dwoistości struktury właściwości s truktu - ro;
łoi
ralne systemów spolecznych są zarazem i nośn ikiern, i wynikiem praktyk, które powtarzal-
nie organizują'' (2003: 65). „Dwoistość podmiotów" można przedstawić j ako zasadę kom- na
plementarności , oznaczającą. iż. właściwości podmiotów są zarówno wytworem srruktur. się

jak i zasobami do ich tworzenia. Podobną sugestię czyni Roy Bhas kar: ,,Jeżeli społeczeń­
stwo jest warunkiem dla naszej podmiotowości, to ludzka podmiotowość jest w równym
J5. ~f(l ~a11j_e_:~ię_,sP.{)!_ec!:_e1isnva: sedno ~miany histo_r)'"._Zn.ei_ . „ „ „ __ • 205

stopniu warunkiem dla spofeczeństwa, które podczas swego trwania nieustannie ,ią repro-
dukuje i przekształca. W tym modelu społec1.eństwo jest zatem zarazem zawsze obecnym
warunkie m, jak i nieustannie reprodukowanym wynikiem ludzkiej podmiotowości: tym
właśnie jest dwoistość struktury" (1986: 123).
Margaret Archer sprzeciwia się „dwoistości struktury" i optuje za „analitycznym duali-
zmem": „próbą określenia, jak pewne własności »części składowych« i pewne własności
»ludzi« faktycznie łączą się na wspólnej płaszczyinie" (1988: XVIII). Proponuje raczej
zbadać ich interakcję, ich wząi ernną zależność, niż łączyć je jako „w ścisły sposób konsty·
tutywne dla siebie wzajemnie" (s. XIll), ponieważ „w analitycznym dualizmie chodzi wła­
śn ie o możliwość przebadania relacji między nimi" (s. 141). Nie zamierzam włączać s ię do
tej debaty, jako że wykorzystując spostrzeżenia obu stron, zaproponuję nieco inną koncep-
malizację problemu - trzecie rozwiązank
W teorii „stawania się społeczeństwa" poziomy funkcjonującej struktury i działających
podmiotów nie będą traktowane ani jako analitycznie oddzielne, ani jako w1,ajemnie redu-
kowalne. Zamiast tego przyjęty zostanie trzeci, pośredni poziom, który ma reprezentować
jedyną prawdziwą istotę rreczywistości społecznej, specyficzną tkankę społeczną. Jeżeli
pomyślimy o jakimkolwiek empirycznym zdarzeniu lub zjawisku w spoleczeńsrwie, czym-
kolw iek, co się rzeczywiście dzieje, czy nie jest to zawsze, bez wyjątku synteza struktur
i podmiotów, funkcjonowania i działania? Wskażcie mi taki podmiot, który nie jest uwikła·
ny w jakąś strukturę; strukturę, która istniałaby bez jednostek; działanie, które nie uczestni -
czy w funkcjonowaniu spoleczeństwa: funkcjonowanie spoleczeńsrwa niedające się rozło­
żyć na działania. Nie ma podmiotów istniejących poza strukturą, tak jak nie ma struktur
pozbawionych podmiotów. Równo<:ześnie jednak struktury nie rozrapiają się w podmio-
tach, a podmioty nie roztapiają się w strukturach.
Byłem zawsze pod wrażeniem mądrości sentencji przypisywanej Charlesowi 1-1. Coo-
leyowi: ,,Jaźń i społeczeństwo to byty bliźniacze" (w: Fletcher, 197 ł , t. 2: 486) czy wcześ­
niejszej tezy Marksa: „Okoliczności w tym samym stopniu tworzą ludzi. w jakim ludzie -
okoliczności" (Marks, Engels, ł96la: 41) . Dlaczego nie mielibyśmy traktować poważnie
pełnych konsekwencj i tych spostrzeżeń? A oznaczają one. ie nie ma rzeczywistości pod-
miotowej ani rzeczywisrości strukturalnej per se. Podobnie nie istnieje żaden wyobrażalny
sposób prawdziwej interakcji między tymi dwie ma rzeczywistośdami , pomiędzy t.raktowa-
nymi osobno podmiotami i strukturami. Faktycznie są one złączone w jeden ludzko-spa·
łeczny świat, w j edną podmiotowo-struktura lną tkankę społeczną. Nie chodzi tu o to, że
odrębne podmioty i struktury oddziałuj ą na siebie, wytwarzając jakieś efekty. Raczej jest
tak, że rzeczywistość podmiotowo-strukturalna w swojej wewnętrznej, immanentnej jedno-
ści występuje w różnych permutacjach, w różnych mieszaninach składników podmioto·
wych i strukturalnych sk.ladających się na zdarzenia społeczne. Podstawową treścią, praw-
dziwymi składnikami społeczeństwa są zdarzenia; nie pojedyncze działania czy „fakty spo-
łeczne'', ale ich bliskie, konkretne połączenia. Trzymając się naszej analogii, podobne
rozwiązanie można zastosować w kwestii „umysł-ciało": umysł i ciało są całkowicie zespo-
lone w każdej osobie i w dzialaniach podejmowanych przez jednostki ludzkie. Indywidual-
na rzeczywistość ludzka składa się z osobowych zdarzeń (działań). w których przejawiają
się różne domieszki tych nierozłącznych składników.
Pomyślmy o tym pośredniczącym, trzecim poziomie - ulokowanym pomiędzy pozio-
mem całości i poziomem jednostek - stosując nasze rozróżnienie na dwa tryby istnienia:
206 Cztść Ili. WIZJA ALTERNATYWNA: TWORZENIE HISTORII

potencjał i real izację. Nawiązując do Ma rksa, Gramsciego i Luk;ksa. nazwiemy rzeczy-

wiste przej awy tkan ki s polecznej, zachodzących zdarze11 społec znyc h , terminem praxis.
Praxis jest tam. gdzie spotykaj ą się funkcjonowanie i dzialan ie; jest dialektyczną syntezą
lego, co dzieje się w społeczeńst w ie. i tego. co robią ludzie. Reprezemuje zbiegan ie s ię
funkcjonujących s trukwr i dzialających podmiotów, połączony twór impetu funkcjonowa-
nia (na poziomie całośc i} i bieg u dzial ań podejmowanych przez członków społeczer\stwa
(na poziomie j ednostek). Innymi s lowy, jest ona podwójnie warunkowana (podlega ogra-
nicze niom i u łatwien iom): od góry, przez fazę funkcjo nowania osiągniętą przez s po leczer\-
s two. i od dołu, przez zac howania jednostek i tworzonych przez nie grup. Nie da się jej
jednak zredukować do żadnego z nich; w odn iesieniu do obu poziomów, jednostek i całości .
stanowi nową jakość. W ten sposób pojęcie praxis jest zakotwiczone wertykalnie w obu
podstawowych pojęc iach naszego model u. odnoszących się do tego. co zreali zowane: funk-
cjono wan ia i dzialania.
Pozostając na pośrednim poziomie. posłu żmy się teraz s wego rodzaju rozumowaniem
cl rebo urs. Jeżel i praxis jest rea lizacją, ma.ni festacją tkanki społecznej , musi istnieć coś, co
j est reali zowane lub manifestowane, jakiś przyrodzo ny praxis potencjał lub. by być bar·
d ziej precyzyj nym. zbió r zdol ności, .skłonnośc i, tendencji immanent nych d la tka nki .spo-
łecznej i pozwalających na powstanie praxis. Jako korelat praxis p roponujemy pojęcie pod-
miotowości , umiejscowionej na tym samym poziomie, ale odnoszącej się do innego sposo-
bu istnienia, a mianowicie mającego związek z pote ncjalnością praxis. Przedsta wiam ten
etap naszego rozumowania na rysunku 15. 1.
,.Podmiotowość" jest pojmowana jako pojęcie atrybutywne; podsumow uje ona określo·
ne w łasno.~c i tkanki społecznej, tej ,.naprawdę prawdziwej rzeczyw istości" świata s połecz­
nego. To właśn ie w niej spotykają się struk tury (zdol ności do funkcj onowania) i podmiot:
(zdolności do działani a); jest to syntetyczny produkt, fuzja s truk tu ral nych oko l iczności i wy-
posażen ia w podmiotowość. Jako ta ka jes! ona podwójnie warunkowana: ..od góry''. prze z
bi lans nacisków i ograniczer1, a le także zasobów i możliwości dostarczanych przez istniej ą·
ce struktury: oraz „od dołu" , przez urn iejęrności . talenty. zdolnośc i , w i edzę. postawy człon ­
ków spoleczer1stwa i form organizacyjnych, w których łączą się oni w zbiorowości. g rup: .
ruchy społeczne e tc. Podmiotowość nie j est jednak redukowalna do żadnego z nich; w od·
niesien iu do obu poziomów (całości i jednostek) tworzy nową jakość .

Potencj ał Realizacja

Całość STRUKTURY - - - - + FUNKCJONOWANIE

ł ł
RZECZYWISTOŚĆ PODMIOTOWOŚĆ - +PRAXIS

Jednostka
t
PODMIOTY - - - - - +
t
DZIAŁANIE

Rysunek 15. 1. Wymiary i poziomy procesu społecznego

li I 5. Stawanie się spolecze1is1wa: sedno zmia11v histo!'.l'c:11ej 207

.. Jak dotąd, zakotwiczyliśmy pojęcie podmiotowości w wymiarze wertykalnym. w dwóch

podstawowych pojęc iach naszego model u, odnoszących się do potencjału : w strukturach
i podmiotach. Trzeba ją j ednak również powiązać horyzoncalnie z pojęc i em praxis. Jako
ę potencj ał, podmiotowość j est realizowana przez p raxis, manifestowana w zda rzeniach spo-
I· łecznych. To horyzontalne połączenie między podm iotowości<1 a praxis kryje się za tenni -
3 nem „zdarzania się''. Jest ono ponown ie zb i egn ięciem się ak rna lizacj i zachodzącej na róż·
I· nych poziomach, fuzj i rozwoju struktur i mobi lizacj i podmiotów. Tak wi ęc j est warunko-
i- wan a od góry i od dołu , ale nie da się j ej zredukować do żadnego z tych procesów.
~! Reprezentuj e ona nową jakość . Pod obnie j a k konstytuujące j ą procesy, ona również ma
J. charakter uzależniony od konkretnych warun ków: zdarzanie s ię jes t tylko możliwe. <.:z.asem
u prawdopodobne, ale nigdy kon ieczne. Podmiotowość może być aktualizo wana w różnym
stopniu; może również pozostać ukryta lub uśpiona .
Trzy sekwencje łączące potencjał i realizację - a mianowic ie struktury rozwijające s ic;
)\ w funkcjonowaniu, podm ioty mobilizujące się w działaniu i s yntetyczny proces podm ioto·
(' wo.foi ,,zdarzającej się" w praxis - były do tąd trak towane jako linearne. dzia lające tyl ko
r- w j edny m kierunku. Musimy skorygować ten obraz przez przywołan ie idei „dwoistości struk-
). tury" i „dwoistości podmiotów". Piaget skup ia s i ę na poziomie calośc i , pisząc o „stałej
[. dwoistości , a dokladn iej - dwubiegunowoś.:i własności, określającej j e jako raz na zawsze
). ustrukturowane i strukrurujące" ( 1972: 37). Plamenatz skupia się na poziomie jed nostek.
Il mówiąc o podmiocie, że ,jest on wytworem swojej własnej aktywno.{ci, ( „ .) tego , co sam
zrobił, i tego, co na niego oddzialywalo" (1 975: 76). Jak rozum iem. sform ułowan ia te wy-
l- raż.ają ważne spostrzeżenie dotyczące sprzęż.er\ zwrotnyc h, które muszą zos tać włączone do
mod elu. Pierwsze z nich odnosi się do samomodyfikuj ącej się wlaściwości struktur: są one
przekształcane przez swoje funkcjonowanie. Mówimy tu o procesie „budowan ia struktur".
Drugie z nich odnosi się do samomodyfikującej s i ę właści wości podmiotów: są one prze-
·z kształcane p rzez swoje działanie. Mów imy tu o procesie „formowan ia się pod miotów".
!· Odniosłem się do tego procesu w bardziej kon kretnym kontekście jako du „podwójnej mor-
). fogenezy" (Szrompka, J989: 127). Margaret Archcr ( J 989) na:zywa g o „morfogenezą pod-
miotowości".
1. Stosując cę samą ideę. mutatis mutandis, do pośredniczącego, trzeciego poziomu rze-
czywistośc ipodmiotowo-strukturalnej , możemy powiedzieć, że podmiotowość j est w zna-
czący sposób przekształcana przez praxis. Mówimy o „konstruo waniu podm iotowości".
Aby doprowadzić tę kwesti ę do korka, uwzględnię te trzy sprzężenia zwrotne w naszym
modelu, oznaczaj ąc j e strzałkami s kierowa nymi w przec i w ną s tronę. Pytania: ,jak aktu -
alizacja potencjału może na niego wpł ywać ?", „jak faktycznie funkcjonuje mechanizm
autogeneratywny?" muszą jednak pozostać bez odpo wiedzi. dopóki do mode lu nie zosta-
nie wprowadzony wymiar czasowy. Zni knie wtedy mylący obraz przyczynowości działa­
jącej wstecz.
Nowe kategorie podmiotowości i praxis, podobn ie j ak dodanie łączących procesów
i sprzężeń zwrotnych na wszystkich pozio mach, znacząco wzbogaciły model stawania s ię
spolecze11stwa. Możemy podsumować obecny etap jego konceptualnego opracowania za
pomocą rozszerzonego d iagramu (rys une k I 5.2.).
208 _c;_zęść H_I. WIZJA ~!'.'JERNAfYWN. A: TWORZ_E!-l_I E HISTORII

Potencjał Realizacja

f - - budowanie struktur - l
Całość STRU KTURY- -+- rozwijanie - -.. FUNKCJONOWANIE

r -- konstruowanie
pcxlmiotowości - - l
RZECZYWISTOŚĆ PODMIOTOWOŚĆ ~z.darzanie się - _.. PRAXIS

Jednostka PODMIOTY-
r- -
formowanie się
podmiotów -
_.. mobi lizacja- _.. DZIAŁANIE
l

Rysunek I 5.2. Podmiotowość i praxis w funkcjonowaniu

Środowisko naturalne i świadomość

Model stawania się społeczeństwa w postaci, w jakiej z ostal jak na razie p rzedstawiony.
wisi w próżni. Naszym następnym krokiem musi być wyposażenie go w szerszy kontekst.
Stawanie się społeczeństwa trzeba umiejscowić w środowisku . Postuluję dwa rodzaje śro­
dowiska. Pierwsze z nich ma charakter doś'ć inniicyjny: jest to przyroda. Drugie nieco mniej :
jest nim świadomość. Wbrew pozorom istnieje między nimi uderzające podobieństwo, j ako
że dotycz.y ono ich generalnego statusu wz ględem ludzkich działań i funkcjonowania społe­
czeństwa. Ponieważ ludzie są z natury istotami cielesnymi, żyjącymi w przestrzeni i czasie.
wykorzystującymi zasoby naturalne, wpl.ywającymi na warunki naruralne etc., przyroda
jest nieuniknionym „pojemnikiem", w którym płynie życie społeczne. Ludzie nie mogą
istnieć poza przyrodą i stąd j est ona pierwszym koniecznym środowiskiem świara społec2-
nego. Jednakże ludzie są również istotami myślącymi, wykorzystującymi symbole, komu-
nikującymi się z innymi, formułującym.i przekonania etc. Zawsze są zanurzeni w środowi­
sku idei, zarówno własnych, jak i pochodzących od ludzi im współczesnych czy nawet od
poprzedników. Ponownie nie do pomyślenia jest istnienie człowieka poza tym otoczeniem.
Stąd świadomość można traktować j ako drugie konieczne środowisko społeczeństwa ludz-
kiego. W sumie nieuchronna dwoistość konstytucji człowieka, jaką j est obdarzony - jakc
równocześnie naturalny przedmiot i świadomy podmiot - pociąga za sobą dwoistość środo­
wiska, które otacza ludzką praxis.
Zacznijmy od aspektu bardziej oczywistego, czyli od środowiska pn:yrodn icz.ego. Poj a-
wia się ono w dwóch postaciach: j ako zewnętrzne warunki natmalne, w których działaj~
i funkcjonują podmioty i struktury, i j ako wewnętrzne konstytutywne cechy jednostek sta·
nowi ących podstawową bazę społeczeństwa. Ilustracją pierws zej z nich może być: kłima1.
topografia terenu, ekologia, geologia e tc_ Są one w wyraźny sposób istotne dla ludzkie!':
działań: są również istotne dla funkcjonowania struktur. Warunki naturalne umożliwiaj~
 209

istnienie niektórych sieci wzajemnyc h powiązań, a nawet je narzucają, inne z kolei S<j przez
nie wykluczane. Pomyśl my o szlakach migracji i handlu, sieciach komunikacyjnych i wzo -
rach osiedlania się na o bszarach górskich. w przeciwieństwie do równin, do tych powstają­
cych w dolinach lub wzdłuż rzek, zakładanych na wybrzeżach łub wyspach. Albo pomyśl­
my o hierarchiach nierówności bogactwa i władzy, charakterystycznych dla obszarów ubo-
gich w zasoby naturalne, w przeciwieństwie do tych wyłaniających się w waru nkach
naturalnej obfitości. To tylko przypadkowe ilustracje, pierwsze, które przychodzą do gło­
wy. Przyroda wpływa na spolecze!lstwo nie tylko od zewnątrz, ale również od środka, po-
przez biologiczną konstytucję i wyposażenie genetyczne populacji. Wiele z tego. co zacho-
dzi w społeczeństwie, zależy od sprawności umysłowej , wrodzonych talentów. siły. wy -
trzymalości, zdrowia i sprawnośc i fizycznej każdego z jego członków, jak również od
występowania i rozmieszczenia cech biologicznych w różnych segmentach populacji. Mimo
że. biorąc rzecz dosłownie, czynniki te wpływają na jednostki od wewmitrz, można je rów-
nież potraktować jako środowisko w bardziej abstrakcyjnym sensie, środowisko związane
z tym, co j est nieredukowalne, swoiste w ludziach i ich społeczeństwach.
W obu postaciach, wpływów zewnętrznych i wewnętrznych, środowisko przyrodnicze
może pojawi ać s ię bądź jako negatywne ograniczenia (bariery, blokady), bądź pozytywne
czynniki wyzwalające (ułatwienia. zasoby). Aby jeszcze bardziej skomplikować sprawę.
relację przyrody i społeczeństwa trzeba widzieć jako dwustronną, wzajemną. Przyroda za-
pewnia warunki parametryczne, ale równocześnie i warunki interaktywne dla ludzkiej pod-
miotowości i praxis. Tworzy pole możliwych aktualizacji podmiotowości, ale sama może
być kształtowana przez praxis i dlatego samo pole może podlegać modyfik acj om. Z jednej
strony, mo7.,e być ono rozszerzane. Na tym właśn ie polega technika, cywilizacja i ogólnie -
.•zhumanizowana przyroda". Zauważmy, że „środowisko wewnętrzne'', czyli odziedziczo-
ne biologiczne i psychologiczne wyposażenie. również może być rozszerzane za sprawą
działania. Do tego właśnie sprowadza się kształcenie, ćwiczenia umysłowe, samodoskona-
le nie się i dbanie o sprawność fizyczną. Z drugiej strony, zwrotne oddzi aływanie praxis na
5rodowisko przyrodnicze nie musi być wcale pozytywne czy korzystne. Może ono równie?,
zawężać pole możliwości aktua lizowania podmiotowości. Dopiero niedawno w w i ększym
stopniu dostrzegliśmy szkod liwy, a nawet katas trofalny wp ływ ludzkiej praxis na przyrodę.
Zanieczyszczenia, wyczerpywanie się zasobów natura lnych, niedobory energii. katastrofy
ekologiczne etc. to ilustracje tego zjawiska w przypadku, gdy dotyka ono środowiska ze-
wnętrznego, pozaludzkiego, a rak zwane choroby cywilizacyjne, obniżenie poziomu zdro-
wia, odporności czy samopoczucia psychicznego ludności pokazują, j ak działania jedno-
stek mogą niekorzystnie wpłynąć na ich wewnętrzną, dziedziczną konstytucję.
Przejdźm y teraz do drugiego typu środowiska, w którym funkcjonuje stawanie się spo-
łeczer\stwa, czyli do świadomości społecznej lub „otoczenia ideologicznego". Zanurzen ie
w świadomości trzeba traktować jako jeden z atrybutów wyróżniających systemy społecz­
ne. Jak to ujmuje Ian C. Jarvie: „Świat społeczny w tym jest swoisty. że j ego jednostki,
procesy i relacje wyłaniają się z działań podejmowanych przez jego członków i są przez nie
konstytuowane, a te działania z kolei pociągają za sobą powstanie teorii i obrazów tego
świata, które od czasu do czasu są brane pod uwagę" (I 972: 10). lnacze.i formułuje to Ken-
neth Boulding: „Systemy społeczne są tym, co nazywam »zwróconymi ku sobie obrazami«.
to znaczy, że są systemami, w których wiedza o samych systemach stanowi istotną część
ich dynami ki, a co za rym idzie, w których wiedza o systemie zmienia system" ( 1964: 7 ).
210 Część UL WIZJA ALTERNATYWNA: TWORZENIE HISTORU

Świadomość manifestuje się na różnych poziomach naszego modelu. Rzecz jasna. przede
wszystkim jest atrybutem pojedynczych clzialających jednostek. Idąc za G iddensem. przy-
wiązuję wielki1 wagę do tego, co on nazywa „Judzką wiedzą" (k11ow/edgeabiliry): „Niezby-
walnym aspektem tego. co ludzie czynią, j est ich zdolność rozumienia własnego działania"
(2003: 21 ). Dlatego „cechą istoty ludzkiej jest działanie celowe, umotywowane; motywy
potrafi ona dyskursywnie rozważać (w tym i przedstawiać je fałszywie)" (s. 4 1). Omawia-
jąc pewne spostrzeżenia A lfreda Schutza, Giddens wyróżn ia dwie formy świadomości -
praktyczną i dyskursywną: „Aktorzy zdolni są nie tylko do monitorowania czynności włas­
nych i cudzych w toku regularnych zachowań codziennych; dzięki świadomości dyskur-
sywnej potrafią również »monitorować to monitorowanie«" (s. 69). Jest to n iewątpliw ie
fakt ontologiczny o fundamentalnym znaczen iu, który musi być wzięty pod uwagę w każ­
dym obrazie rzeczywistości społecznej. Świadomość w tym sensie może być przypisana
nie tylko działającym jednostkom, ale również innym rodzajom podmiotów - tym zbioro-
wym. Mówimy o „kulturze grupy". „idiokulturze" , ,,ideologii giu py" (Ridgeway, 1983:
252). mając na myśli charakterystyczny rozkład idei w g rupie, typowe. domi nujące, po-
wszechne. przeciętne przekonania członków g rupy. Wszystko to jest dość intuicyjne, ale
musimy się zwrócić ku bardziej abstrakcyjnej konceptualizacj i.
Przechodząc od dolnego do górnego poziomu naszego modelu, musimy rozpatrywać
świadomość w mniejszym stopniu w sposób jednostkowy, już nie jako treść ludzkich umy-
s łów. ale jako ponadludzkie sieci relacj i łączące idee, przekonania, pojęc ia w obszerne blo-
ki ideologii, doktryn , systemów przekonań. teorii, tradycji. W oczywisty sposób trwają one
dłużej od ich indywidualnych nosicieli (osób lub grup, które akceptują część z nich w swo-
jej jednostkowej lub zbiorowej świadomości), są zakodowane, zmaterializowane i spetryfi·
kowane w tekstach i służą jako ograniczenia lub zasoby dla indywidualnego myślenia. Mają
również swoj ą własną dynamikę, a przedstawione wcześniej zasady inercji, siły rozpędu
i sekwe ncyjności wydają się mieć zastosowanie również i tutaj. W tym sensie świadomość
traktuj e się j ak Durkheimowskie „wyobrażenia zbiorowe" lub „fakty społeczne sui gene·
ris" albo jak Popperowski „Trzeci Świat" (Popper, 1997: 252).
Z obu stro n świadomość rzutuje na centralny poziom ontologiczny podmiotowości i pra·
xis. Potencjał podmiotowy jest znacząco kształcowany zarówno przez to, co ludzie w da-
nym społeczeństwie rzeczyw iście myślą i w co wierzą (w świadomości indyw idualnej lut-
zbiorowej ), j ak i przez to, co strnktury ideologiczne (osadzone w świadomości społecznej
ideologie, systemy przekonail, tradycje) każą im myśleć i w co kill'zą im wierzyć. To pierw-
sze można traktować jako wewnętrzne środowisko podmiotowości, jako że zam ieszkuje
ludzkie głowy. To drugie można trak tować jako zewnętrzne środow isko podmiotowości.
j ako że istnieje niejako ponadindywidualnie, poza ludzkimi głowami. Oba czynniki, pozo-
stając w chwiejnej i zmieniającej się równowadze, wyznaczają pole aktualizacji podmioto·
wośc i ; dostarczają ograniczeń i ułatwier\ przez określ anie, jaki rodzaj praxis jest możliwy.
a jaki niemożliwy, jakie środki są dostępne, a jakie wykluczone, jakie cele są realne, a jakie
utopijne. Ograniczenia nakładane przez przyrodę mają charakter twardy, materialny. Ogra-
niczenia nakładane przez świadomość można traktować j ako miękkie. ideologiczne. Nie
oznacza to, że te drugie nie mogą wywierać niezwykle silnych ograniczeń na podmioto-
wość. Historia reżi mów totalitarnych. dogmatycznych tyranii, religijnych fundamentalizmó"
etc. pokazuje, do jaki ego stopnia ludzie mogą być niewolnikami panujących doktryn i ideo·
logii. Do tego rodzaju ogran iczeń wyraźnie odnosi się zjawisko nazywane na wiele sposo-
 211

bów,jako .,zniewolony umysł" (Miłosz, 1999), ,,kontrola myś]enia" (Koestler, 1990), „trój-
wymiarowa władza" (Lukes, 1978). Z kolei praxis poprzez swego rodzaju sprzężenie zwrome
w znaczący sposób wpływa na świadomość . To w praxis i przez praxis ludzie nabieraj ą
przekonań, jak również wystawiają je na próbę, potwierdzają lub falsyfik uj ą twierdzenia,
potwierdzają lub odrzucają cenione idee. To w praxis i przez praxis, dowodząc swojej nie-
efektywności, nieskuteczności lub antyludzkich skutków, rozpadają się i znikają srruktury
ideologiczne i doktrynalne, podważone zostają utopie i dogmaty, mimo że może to trwać
przez pokolenia lub wieki. j ako że zt1sada inercj i dziala tu ze szczególną bezwzględnością.
Fakt, iż funkcjonowani e podmiotowośc i i praxis jest zanurzone w „oceanie świadomo­
ści" - zewnętrznym i wewnętrznym środowisku myśli, przekonań , idei - ma jeszc1.e .iedm\
ważną konsekwencję. Świadomość nie tylko wywiera w łaściwy sobie wpływ na podmioto-
wość i praxis, ale też pośredn iczy w przypadku wpływu wywieranego przez inne środowi­
ska, podobnie jak w samej dialektyce podmiotów i struktur. Ludzie nie są pasywnymi „re-
aktorami", ale wychodzą naprzeciw rzeczywistości z postawą aktywną. nastawieniem anty-
-::ypującym. Definiują, interpretują, wybierają czynniki swoich sytuacji i działają na podstawie
swoich wyobrażeń i ocen. Jak to ujmuje Merton: „reagujemy nie tylko na obiektywne cechy
sytuacji, ale również, a czasami przede wszystkim, na znaczenie, jakie ta sytuacja ma dla
nas" ( J 982b: 249). Świadomość - indywidualna, zbiorowa i spo!eczna - jest polem za~o­
bów (pojęć. symboli, norm, ram etc.) dla takich interp retacji. Może utrL.ymywać ludzi w nie-
s'wiadomości pewnycb ograniczeń i możliwości lub otwierać im na nie oczy. Może icb
zwodzić, dostarczając nieodpowiednich narzędzi intelektualnych służących do pojmowa-
:i.ia rzeczywistości, lub ro7.wiewać ihri.je, oferując ostre pojęcia krytyczne. Tak więc warun-
~ naturalne, w ich ograniczającym lub wyzwalającym wpływie na podmiotowość , s<) w du -
zyrn stopniu zapośrednicwne przez „otoczenie ideologiczne" . Podmiotowość musi „uświa­
Jarniać sobie" naturalne zagrożen ia i nadzieje, aby móc „zdarzać si ę" w związanej z nią
~ rro:is . Albo może pozostać w u~pieniu, ignorować ograniczenia i nie dostrzegać możłiwo­
c.: i. dopóki nie zostaną one uświadomione . Tytułem przykładu pomyśl my o „świadomości
: kologicznej", która narodziła się niedawno i pobudza duże masy do przeciwdzialania za-
:iieczyszczeniom, mimo że obiektywnie świat był już skażony znacznie wcześniej . przynaj-
:i,niej od zarania epoki przemysłowej. Albo pomyślmy o ruchu promującym aerobik, omo-
j zie na fitness, które pojawi ły się dopiero wtedy, gdy ludzie dostrzegli, że ćwiczenia fizycz-
:ie mają korzys tne skutki , mimo że bezczynność i nawyk siedzenia skracał im życie
xzynaj mniej od czasu początków cywilizacji miejskiej.
Nie tylko wpływ środowiska przyrodniczego jest zapośredn iczany przez świadorno:ić.
Ten sam mechanizm funkcjonuje również wtedy, gdy jakikolwiek rodzaj warunków struk-
:uralnych spoJeczeństwa Jączy się z podmiotowym wyposażeniem na poziomie podmioto-
·' ości i praxis. Struktury spoleczne ani nie ograniczają, ani nie wyzwalają działań ludzi
„,.żaden bezpośredni, natychmiastowy, mechan iczny sposób, ale tylko do tego stopn ia. do
:.ikiego ludzie j e dostrzegają i defini ują jako bloki zasobów. Na przykład, co j uż dawno
:emu zaobserwował Tocqueville, Judzie mogą być wyzyskiwani lub ulegać deprywacji przez
:Jca, a buntują się, dopiero gdy rodzi się egalitarna ideologia zawierająca pojęcie praw czło­
·.,jeka, wolności. niesprawiedl iwości etc. (1955). Jednym słowem, rewolucyjna praxis wy-
:.rnia się u nieb, dopiero kiedy rozbudzona zostanie „świadomość rewo lucyjna". Na podob-
~ej zasadzie przez tysiąclecia kobiety były zdominowane przez mężczyzn i dopiero nie-
fawno zmobilizowały się prL.eciwko temu podporządkowaniLJ. Warunkiem niezbędnym by!a
2 12 . Część III. W_l'?-!~ AL!§.~NATYWN A.: .rwo~.~i::NlJ': !"fl~TO Rll

artykulacja „świadomości feminis tycznej". Strukturalne blokady, bariery, przeszkody wy-

wołują reakcje i galwani zują podmiotowość tylko wtedy, gdy są jako takie definiowane.
W takim samym stopniu jest to prawd ziwe w odniesieniu do st rukturalnyc h szans, zasobów
i możliwości . Ekonomiczne s truktury rynku 1ub polityczne struktury demokracj i od dawna
dowodzą swojej wartości w wielu częściach świata, ale ich pe łne przyjęcie w Europie
Wschodniej stało się możliwe, dopiero kiedy powstał znaczący poziom „demokratycznego
konse nsu" z powszechną zgodą co do konieczności wprowadzenia inicjatywy prywatnej.
konkurencj i. pluralizmu. przedstawicielstwa e tc. Zanim demokratyczne możliwości mogły
zostać wykorzystane, musiano sobie je uświadomić j ako możliwości.
Dostrzegając zasadniczą rolę świadomości w funkcjonowani u społeczeństwa, musimy
bronić s ię przed jej jednostronną absol utyzacją. Byłoby i l uzją myśleć , że wszys tko, co za.
c hodzi w spoleczerlstwie, jest 1,amierzone i dostrzegane przez jego członków. Wielu auto- \'

rów pod kreślało istotny ukryty wymiar życia spolecznego. Istnieją takie struktury, warunki
środowiskowe, a nawet wyposażenie jednostkowe, których podmioty działające nie są świa­
dome. Dodatkowo dość często nie są sobie w stanie wyobrażać skutków swoich własnych
działań. szczególnie tyc h długofalowych lub pośrednich. Popper podkreśla ten fakt, opisu-
j ąc „logikę sytuacyjną" (1997: 235). Dla Mertona niezamierzone i niedostrzegane konse-
kwe ncje celowych działań stanowią centralny przedmiot zainteresowania socjologii: „Można
przyjąć, że s woi sty wkład intelektualny socjologów znajduje wyraz przede wszystkim
w badaniu niezamierzonych s kutków (w tym funkcji ukrytych) różnych praktyk społecz­ n:
nyc h, choć ujawn ia się to w badaniu rezultatów przewidywanych (w tym funkcji jawnychr r.
(2002: 136). W podobnym tonie wypowiada się Giddens: „Ludzka refleksyjność jest jed· n<
nak zawsze ograniczona. Strumień działania nieustan nie prowadzi do skutków nieoczeki- I;
wanych przez aktorów, te zaś stwarzać mogą zwrotnie nieznane dotąd jego wanmki" (2003:
66). Ogranicze nia podmiotów i działań znajdują odzwierciedlenie w pośrednim poziomie
naszego modelu. w możliwych c harakterystykach podmiotowości i praxis, które czasami \V

trzeba widzieć w izolacj i od ich zewnętrznych i wewnętrznych środowisk świadomościo­

wych. Tak więc, można zaproponować spektrum s ytuacj i od ,.ślepej podmiotowości" i „spon-
tanicznej praxis" na jednym biegunie, do „samoświadomej podmiotowości" i „racjonalnie śc
kontrolowanej praxis" na drugim. Wzdłuż tej skali można uporządkować wszystkie stopnie ni1
wplywu, jaki świadomość wywiera na funkcjonowanie spolecieństwa. ic
lJ
Wprowadzenie czasu i historii
W modelu stawania się społeczeństwa czynnik czasu jest n.ieuchronni e obecny od sameg' :rz
początku . Jeżeli mówimy o rozwijaniu struktur w funkcjonowaniu, mobilizowaniu pod-
miotów w działaniu albo zdarzaniu s ię podmiotowości przez praxis - wyrainie zakładam'
wymiar czasu; wszystkie te procesy mogą zachodzić jedynie w czasie. Jednak na razie zn~­
czenie, jakie w naszym modelu przypisaliśmy czasowi, z dwóch powodów jest niedost~­
teczne. Po pierwsze, zaklada się go tylko implicite; czasowy wymiar procesów jest trakt1.'·
wany jako coś oczywistego, przyjmowanego jako pewnik. N ie zostały jeszcze wyciągnię1 ::
żadne systematyczne konsekwencje z „istnienia w czasie" . Po drugie, jest on ograniczon:·
do tego, co można nazwać „czasem wewnętrznym" w przeciwierlstwie do „czasu zewnętrz­
nego"; czas funkcjonowania w przeciwieństwie do czasu przekształcan ia. Działanie aktp• ·
nych jednostek, funkcjonowanie struktur i ich syntetyczna fuzj a - praxis podmiotowości -
f
I I 5. S1awa11ie .się spolecze1istwa: sedn_<J_'Z}Yl~<IJIY his~O!Y,W•e} 213

ł nie są na razie widziane jako wytwarzające jakąk·o l wiek innowację, ale raczej jako reprod u-
kujące te same warunki. W ren sposób funkcjonowanie społeczeństwa ma nadal charakter
statyczny, a nie prawdziwie dynamiczny, obej muje jedynie „zmiany w społe-ezer\srw ie".
ignorując „zmi any społeczeństwa". Srąd też model ma nadal charakter synchroniczny, a nie
prawdziwe diachroniczny. Nie jest statyczny rylko w tym naj bardziej trywialnym sensie. że
dostrzega się jakąś zmienność w obrębie rzeczyw istości społecznej; ale przecież żaden ba-
dacz spoleczei1stwa poważnie w to nie wątpi, n iezależnie od orientacji teoretycznej. Uzna-
nie istnienia zmiennośc i ni e czyni modelu dynamicznym. Do tego trzeba czegoś więcej.
~1usimy przezwyciężyć oba mankamenty, włąc:u1jąc czas do naszego modelu w bardziej
wyratny, a mniej ograniczony sposób.
Nie będziemy w tym z pewności <) pierwsi. Si lny nacisk na czynnik czas u jest wyrain ie
widoczny w obu lin iach wcześn iejszego teoretyzowani~ które w teorii stawania się społ.e­
.:zeń stwa staram s ię zsyntetyzować: teorii podmiotowości i socjologii historycznej. Podzie-
laj <) one zasadnicze spostrleżenie, że połączenie poziomu j ednostek i całości jest możli we
cylko,jeżeli do obrazu zosranie włączona historia . G iddens wzywa do „włączen ia czasowo-
ści do rozumi enia ludzkiej podmiotowości" ( 1979: 54) i w rym połączeniu wprowadza swo-
_ie kluczowe pojęcia .,rekurencyjności" („Przez swoje czynności i w ich wyn iku odtwarzają
oni warunki możliwośc i owych czynności" [2003: 40]) i „strukturacji" („sposoby, w które
;ystem, poprzez zastosowanie generatywnych reguł i zasobów oraz przy uwzględnieniu
niezamierzonych rezultatów, jest wytwarzany i rep rodukowany w interakcjach" [ 1979: 66]).
Ten nacisk nieuchwnnie popycha teorię podmiotowo.ści w kierunku socjologii historycz-
nej: „wraz z powro tem czasowości j ako integralnego wymian1 teori i społecznej historia
i socjologia staj ą się metodologicznie nierozróżni al ne" (Giddens, 1979: 8).
Nic dziwnego. że w pierwszym manifeście socjologii historycznej znajdziemy pełne
wsparcie dla „potrzeby zrekonsryruowania anty nomii działania i struktury jako procesu
\I' czasie, zreorganizowania badań nad nimi z uwzględnieniem di alektyki strukturowania"
I Abrams, 1982: xvn. Abrams twierdzi. że „świat społeczny jest z gnrntu historyczny''

•s. 3) i definiuje socjologię historyczną j ako „próbę z.rozumienia relacj i osobowej aktywno-
ści i doświadczenia z jednej strony i o rganizacji społecznej z drugiej, jako czegoś, co jest
nieustannie konstruowane w czasie" (s. 16). Ll oyd twierdzi, ie: „l udzka podmiotowość
i dzia\anie spoleczne dialektycznie wi ążą się ze :;,trukturarni społecznymi w c:wsie" (1988:
11 ). Proponuje, aby „zachować wymiar czasowy jako ni eodłączn y składnik kaidego bada-
nia społeczeństwa, ponieważ struktura, działanie i zachowanie są wzaj emnie powiązane
w d ynamicznym, przekształcającym j e związku" (s. 314) i wyróżni a sekwencję, w której te
trzy aspekty się pojawiają: „( 1) określone okolicznośc i. które u możli wiają i uniemożl i wiają
działanie, (2) świadome działanie, które ma znaczenie hjstoryczne, (3) zamierzone i nie-
zamierzone konsekwencje działania, które zmieniają się w obiektywne i pozornie niezmienne
warunki działania i myślenia" (s. 283).
Mniej więcej te same fazy w tej sekwencji skrupulatn ie analizuje Archer pod nazwą
.. wanrnkowan ia struktu ralnego", „in terakcji strukturalnej" i „rozbudowywania struktur".
które składają się na niekończące się cykle morfogenezy (1988: XXll). Już w 1986 roku
..\rcher „ob ierała czas do połączenia struktury i podmiotowośc i" (Archer ł 986), ponieważ
„bez odpowiedniego włączenia czasu nigdy nie będzie można w satysfakcj onujący sposób
rozwiązać problemu strnktury i podmiotowości" (s. 2). Czy ni ona następnie ist0tną u wagę.
która może wydawać si ę oczywista, choć dopi ero po tym, jak została wypowiedziana: „stnrk-
2 14

tum i działanie funkcjonują w różnych okresach,(... ) struktura logicznie poprzedza działa­

nia, które ją przekształcają, a rozbudowanie struktury logicznie następuje po tych działa­
niach" (s. 22). Lub w bardziej poetyckim stylu: „przyszłość jest wyk uwana w teraźniejszo­
ści, »Wytapiana« z przeszłego dziedzictwa przez obecną innowację" (s. XXIV).
Widzimy zatem, że mamy już w rękach wszystkie pojęciowe skladniki konieczne do
bezpośredniego i pełnego włączenia czasu do naszej analizy. Musimy tylko wyrazić je
w kategoriach naszego modelu. Jeżeli dostrzeżemy, że model - w stopniu, w jakim został
dotychczas opracowany - przedstawia tylko jeden, pojedynczy cykl stawania się społe­
czeństwa. możemy zbliżyć się do rzeczywistości społecznej przez ułożenie kilku replik
modelu, jedna obok drugiej wzdłuż osi czasu. Każdy z nich wid1J się j ako funkcjonujący
wewnętr.rnie (reprodukujący się w „czasie wewnętrznym") , ale również jako rozszerzający
swój wpływ na następny (kształ tujący go w „czasie zewnętrznym"). Funkcjonowanie wcześ­
niejszego widzi się jako przyczynowo związane z funkcjonowaniem późniejszego, pr.1:e·
kształcające go w znaczący sposób.
W jaki sposób działa to przyczynowe ogniwo? Ujmując rzecz prosto: praxis w pewnym
czasie kształtuj e podmiotowość w czasie późniejszym, która jest realizowana w zmienionej
praxis w jeszcze późniejszym cza5ie, a proces ten trwa bez końca. Konkretniej. sekwencję tę
można podzielić na kilka faz. A zatem toczące się zdarzenia społeczne łączące funkcjonowa·
nie strnktur i dzialania podmiotów (lub po prostu praxis) w jakimś danym czasie wpływają
zarówno na struktury (modyfikując i kształtując nowe sieci relacji), jak i podmioty (modyfi·
kując i kształtując ich immanentne zdolności) w czasie późniejszym. W rezultacie wyłania się
zmodyfikowana lub nowa podmiotowość. Społeczny potencja! praxis ulega zmianie. Czy
i kiedy podmiotowo~ć jest aktual.izowana przez „zdarzanie się", to się objawia w nowej pra-
xis, która sama wyraża fuzję funkcjonowania nowych struktur i działania nowych podmiotów.
Z kolei nowa praxis w późniejszym czasie rozpoczyna analogiczny cykl. który przez zmie-
nione struktury i podmioty, zmodyfikowaną podmiotowość i jej realizację skutkuje wyłonie·
niem się kolejnej zmodyfikowanej prcnis. Sekwencja toczy się bez końca, wytwarzając nie-
ustanne kumulatywne przeksztalcenia spoleC7..er\stwa. Reprezentuje ona to, co rozumiemy przez
ludzką historię w przeciwieństwie do wewnętrznego funkcjonowania społeczeństwa.
Dlatego wła~nie jakikolwiek istniejący stan spoleczeństwajest jedynie fazą w sekwencji
his torycznej, wytworem przeszłego funkcjonowan ia (skumulowanej tradycji historycznej 1
i warunkiem kon iecznym dla funkcjonowania przyszłego. Podobnie ka7..de zdarzenie spo·
łeczne (jako komponent praxis) jest poniekąd odbiciem całej wcześni ej szej his torii i zaląż·
kiem przyszłej . Jest umiejscowione w rzece czasu historycznego. Stawanie się społeczer\·
s twa rozpatrywane w wymiarze „czasu zewnętrznego" lub longue duree można nazwac
tworzeniem historii. Przedstawiamy ten najbardziej złożony, historyczny wymiar życia spo·
łecznego w sc hematycznej formie na rys unku ł5.3.
Obraz ten wymaga pewnego komentarza. W tej wersji naszego modelu, aby uprości<'
obraz, umie.~ciliśmy jedynie główne linie przyczynowości oznaczone strzałkami. a pominę ·
l iśmy wewnętrzną przyczynowość, która jest istotna rac1..ej dla funkcj onowania społeczer\ ·
stwa niż d la jego przekształcania. Jednak jedną rzecz pominęliśmy nie tylko z przyczyn
dydaktycznych. Możemy teraz wymazać wprowadzone wcześniej wstępnie sprzężenia zwrot -
ne, chcąc przedstawić ważną kwestię, a mianowicie, że struktury są przekształcane w funk ·
cjonowaniu, podmioty odmieniane w działaniu i w efekcie podmiotowość zostaje zrekon-
struowana w praxis. Strzałki zwrócone w przeciwną stronę, wskazujące we wcześniejszym
 15. Stawanie sir. _spolecze1lstwa: sedno v11ia11y historycznej 2 l5

czas t 1 czas ł 2
STRUKTURA FUNKCJONOWANIE STRUKTURA FUN KCJONOWAN IE

ł +
ł
~ PODMIOTOWOŚĆ ~ PRAX/S - - PODMIOTOWOŚĆ _. />RAX/S - - +

-
t
PODM IOT DZIAŁANIE
t
~ PO DM I OT DZIAŁANIE

- - - - - - - - histori.l.I - - - - - - - -

Rysunek 15.3. Przebieg procesu dziejowego

Przeszło~ć -----ł-~ Teraźniejszość -----1:::~ Przyszłość

~ I I I
Społeczeństwo „ Spo łeczeństwo
1
„ Społecz.eń stwo „
1
Społeczeństwo Spoleczc1\stwo
I I I \V czasie -2 w czasie - 1 \V cz.asie O \V czasie + I w czas.ie +2
I I I ' - -- -- - - '
I I I I l
, ; 1 L funkcjonowan ie -' I
I I
. _ __ Zmiana społeczna ---~·
: .__
I

' -- - - - - - -- - - -- - Procc~ diiejowy - - - - - - - - - - - - - - -'

Rys unek 15.4. Różny zakres czasowy samoprzekszcałcania się społec?.eństwa

schemacie sµn.ęienia zwrotne zostają teraz wyprostowane. skoro <lostrzegliśmy. że struk-

tury, podmioty i podmiowwość, na które te sprzężenia zwrotnie oddziałują, to inne s truktu~
ry, podmioty i podmiotowość - takie, które istniej11 później w czasie. Jes t prawdą, że funk-
.::jonowanie oddziałuje z wrotnie na funkcjonujące struktury, działania oddziałują zwrotni e
na d2iala.iące jednostki, praxis oddziałuje zwrotnie na podmiotowość, której jest manifesta-
cją- ale nie zakłada się tu żadnej teleologii, ponieważ mówimy o późniejszych strukturach.
późniejszych podmiotach i późniejszej podmiotowości, na które przyczynowo wpływają
wcześniejsze funkcjonowanie, wcześniejsze działania i wcześniejsza proxis.
Nie wolno nam dać się także zwie~ć dydaktycznej konieczności, która każe nam teraz
nakreślić modele przedstawiające fu nkcjonowanie społeczeństwa w różnych momentach
tui obok siebie. Nie oznacza to, 7..e mówimy o różnych społecze1istwach wzajemnie na
siebie oddziałujących , lub sytuacji, gdy jedno wpływa na dru,gie. W rzeczywistości nie są to
różne spoleczeństwa, ale różne stadia, fazy funkcjonowania tego samego społeczeństwa.
Stąd też sekwencj a przedstawia samoprzekształcenie społeczeństwa między różnyrni mo-
mentami oraz jego funkcjonowanie w momencie dowolnym.
Sekwencja takich samoprzekształceń ma charakter ciągły i nieskończony. Stąd też .iedy-
nic z powodów praktycznych schemat przeds taw ia tylko dwie następujące po sobie fazy;
można go rozszerzyć w obu kierunkach: w przyszłość i w przeszłość.. Zmieniając skałę
i pornijaj11c wewnętrzne detale społecznej anatomii i fizjologii, obraz samoprzekszwlcania
>ię spoleczetistwa w czasie można priedstawić ta k, jak na rysunku 15.4.
216 Część Ili._WIZJ,\ ALTERNATYWNA: TWORZENIEHISTO~li

Jak widać. model umożliwi a nam teraz precyzyjne definiowanie trzech poj ęć kluczo-
wych dla zrozumienia dynamiki społecznej. ,,Funkcjonowanie" obejmuje wszystko, co dzieje
si ę w społeczeństwie w pewnym momencie. „Zmiana społeczna" opisuj e pojedyncze
przekształcenie społeczeństwa od jednego, wcześniejszego, do następnego, pótniejszego
stanu. „Proces dziejowy" odnosi się do sekwencji samoprzekształceń, jakim podlega społe­
czeństwo w długim okresie. Odpowiednio możemy wzbogacić wcześniejsze rozróżnienie
na wewnętrzn y i zewnętrzny czas przez wskazanie dwóch ważnych odmian tego drugiego:
króckot.ermi nowego czasu zmiany społecznej i prawdziwie historycznego czasu longue duree.
Spo łeczeristwo nie istnieje w próżni, ale raczej w podwójnym środowisku przyrody
i świadomości . Dostrze7..enie tego faktu pozwoli nam odkryć jeszcze jeden ważny mecha-
nizm, poprzez który funkcjonuje proces dziejowy. Zauważyl iśmy, że zarówno przyroda. jak
i świadomość wchodzą we wzajemną zależność ze społeczeństwem, jako w cym samy m
czasie kszta łtujące i kształtowane. Bogatsi o wymiar czasowy, możemy teraz rozwikłać i tę
dialektykę.
Zacwijmy od przyrody. Praxis odc iska niewątpliwe piętno na przyrodzie, zmieniając
warunki naruralne (zmn iejszanie się i lośc i lasów, regulacja rzek, oranie ziemi. zanieczysz-
czanie atmosfery etc.), ale również wprowadza zupełnie nową dziedzinę przekształconej
przyrody („zhumanizowana przyroda", „sztuczna przyroda") stworzonej z produktów i ar-
tefaktów, techniki i cywilizacji (dorny i drogi, mosty i fabryki. gadżety i meble etc.). Jest to
pozostałość po wcześniejszej praxis, która dostarcza wanmków dla późniejszej praxis. Pre-
cyzyjniej. wspóldetenninuje ona zarówno zdolności podmiotów (jakie działania mogą być
podejmowane). jak i potencjał s truktur (jak ie sposoby funkcjonowania s truktur są możliwe 1
i w efekc ie wpływa na syntetyczną jakość podmio towości. Podmiotowość „zdarza się„
w zmieuionej pmris, która z kolei przekształca środowisko przyrodnicze i cykl trwa dalej.
Można powiedzieć, że pozostałości po wcześniejszy m funkcjonowaniu spoleczer1stwa są za-
kodowane w środowisku przyrodniczym i przenoszone do następnej fazy funkcjonowania
Dość podobny mechanizm ciągłości pojawi się, kiedy zwrócimy się ku innemu środowi­
sku społeczeństwa - świadomości społecznej. Istn iejąca w danym czasie praxis znajduje
odzwierciedlenie zarówno w ideach. wierzeniach, przekonaniach podzielanych przez pod·
mioty (jednoscki i grupy), jak i w ideo logi.ach, systemach przekonań, doktrynach istnieją·
cych w bardziej zobiektywizowany. ponadjednostkowy sposób. Zmieniona świadomośc
oddziałuje zwrotnie na zdolności podmiotów (redefin iując. jakie działania są możliwe) oraz
na potencja! struktur (określając , j akie fom1y strukturalne są możliwe). W efekcie podmio·
towość zostaje w znacznym stopni u zmieniana. Jej aktualizacj a skutkltie zm i aną praxi.<
w późn iej szym czasie. a to z kolei doprowadza do zmian w świadomośc i . Raz j eszcze cyki
powtarza się, trwa proces narastających modyfikacji świadomości. Tak więc dziedzictwc
wcześniejszych faz funkcjonowania społeczeństwa jest zakodowane w św i adomości spo·
lecznej i przekazywane w przyszłość.
Mechan izm. w którym proces dziej owy wiąże się z ciągłym przemodelowywaniem śro­
dowisk (przyrody i św i adomości), jest uzupełnieniem dla głównego, który funkcjonuje po·
przez przekształcanie struktur i podmiotów (i w efekcie ich fuzji - podmiotowości ).
W cen sposób można wyróżni ć cztery pętle przyczy nowe. poprzez które zachodzi proce;
tworzenia historii: (I) via efekty strukturalne, (2) via zdol ności podmiotów, (3) via zhu -
manizowaną przyrodę. (4) via zmodyfikowaną świadomość. We wszystkich czterech prz,.
padkach pmxis w określonym czasie pozostawia efekty, któ re trwają dłużej od niej i sta_i~
l I 5. S1a._1~a11ie się spolecze1isrwa: sedno _zrniat!Y.. hiswryc<.11ej

się :lklywną, warunkującą silą d la następnej proxis. Sumę tych efektów moiJia sprowadzić
1\?

do tradycji historycznej w najszerszym sensie t·e go słowa (Shils. 1981). W trakcie wieloeta-
powego, sekwencyjnego procesu tradycja historyczna ma tendencję do akumulowania się.
Ta al.(Umulacja ma oczywiście wybiórczy charakter; pewne po1.0s1a\0$ci wcze~niejs2ych
okresów zachowują się, inne znikają. Tak więc struktury mogą się rozpadać. podmioty mogą
tracić już nabyte zdolności, przedmioty materia lne mogą psuć się lub stawać się przestarza-
le, idee mogą ulegać zapomnieniu. Wszystko to za l eży od szeregu zmiennych niektóre z nich
zostaną przedstawione w następnym rozdziale. Jednak zawsze istn ieje jądro tradycji , które
jest pnekai.ywane z pokolenia na pokolenie przez d\ugi czas. W rezultacie proces cechuje
się znaczącą ciągłośc ią i kumułatywnością, a my jesteśmy świadkami powstawania sekwen-
cyjnych wzorów w historii.
Najczę.{ciej, choć nie zawsze, rodzenie się trwalych efektów przez istniejącą praxis
i kumu lacja tych efektów w pnekazywanej tradycji odbywa się mimowolnie; zachodzi bez
intencji, celu, a nawet ~wiadomości. Efekty są niezamierzone i niedostrzegane przez czlon-
ków spoleczeństwa, mimo że sama praxis j es t celowa, intencjona lna i często racjonalna.
Jak ujmuje to Giddens: „Historia jest wyn ik iem celowych dzialań, ale nie jest ich zamierzo-
nym wynikiem: sarna nieustann ie niweczy wysil.ki nadania jej zamierzonego kierunku" (2003:
66). Lub w bardziej metaforycznym języku Hołlisa: „Działania mają wiele konsekwencji,
które są planowane, choć początkowo przez nikogo niezauważane. Można je uznać zadzie-
lo chytrośc i rozuniu , jeżeli, kiedy już wyjdą z ukrycia , okazują się zbiorowymi efektami
indywidualnie racjonalnych decyzj i podejmowanych przez jednostki grające role w grze"
(1987: 205). Jeżeli w historii powstaje jak iś wzór, mus i on w tym przypadku zos tać przypi-
sany r.tądom „niewidzialnej ręki". Nie można jedna k zaprzeczyć. że czasami widzialne,
a nawet aż nazbyt widzialne ręce funkcjonują w historii - dyktatorzy, tyrani , reformatorzy,
legislatorzy, rewolucjoniści, prorocy etc., któr:zy starają się popchnąć proces dziejowy na
założoną z góry drogę. w zaplanowanym kierunku, w pomocą zaplanowanych przekształ ­
ceń. Obojętne, czy te próby Sc) skuteczne, czy nie. stanowic) ał!ernatywę tworzenia historii.
Jednakże w obu przypadkach proces dziejowy jest konkretnie uwarunkowany, a nie okreś­
lony z góry łub konieczny. Pozostalości po wcześniejszej praxis składają się na pole możli­
wośc i (podmiotowych, s trukturalnych , środowiskowych) dla późniejszej praxis. Pole to
jest zawsze ograniczone. ale nigdy nie pozbawia możliwości wyboru. Zawsze istnieją moż­
liwe alternatywne ście7..ki przyszlych procesów. wychodzące z każdej fazy procesu. Nie któ-
re z nich są aktualizowane w praxis; inne są odrzucane; scąd niektóre pojawiające się w hi-
storii możliwości są wykorzystywane, a inne porzucane. Ostatecznie zależy to od decyzj i
i wyborów podejmowanych przez podmioty, które zawsze „mogły postąpić inaczej". Jeżel i
w historii istnieje w ogóle jakaś konieczność , to jest to konieczność warunkowa: jeżeli
ludzie zdecydują się działać, zrob ią co w ten czy w inny sposób. Pozory kon i eczności poja-
wi ają s ię dopiero po zdarzeniu, kiedy decyzje i wybory zostaly jui dokonane, a dzialania
podjęte. Wcześniej proces jest zawsze otwarty. Jak to ujmuje Tiłly. „proces sranowi serię
punktów wyboru. Rezultat w danym momencie ogranicza możliwe rezu ltaty w później­
szych punktach czasu" (1984: 14). W d ługiej perspektywie ten konkretnie uwarunkowany
mechanizm wytwarza wszystkie rodzaje krętyc11 , zmiennych trajektorii, po których porusza
się historia. Opisany mechaniz.m pokazuje, „w jaki s.pos6b lud2ie naprawdę tworzą swoją
własną historię, ale też w jaki sposób szczególne okoli czności. bęchice wynikiem rworzenia
historii przez ludzi w przeszłości, warunkują owo tworzenie historii" (Lloyd, 1988: 301).
218 Część llL WIZJA ALTERNATYWNA: TWORZENIE HISTORJ:

Stawanie się s tawania się społecze1lst wa

W naszej dyskusji zbudowaliśmy dotychczas wielopoziomowy model rzeczywist0ści spo·

łecznej i wyposażyliśmy go w podwoj oną dynamikę wewnętrznego funkcjonowania i sa·
moprzekształcania. Społeczeństwo widzi się nie tylko jako zbudowane w szczególny spo·
sób, ale również jako posiadające szczególny mechanizm samozmiany. Za sprawą funkcjo·
nowania tego mechanizmu społeczeństwo nieustannie się zmienia. Czy jednak sarn ter:
mechanizm pozos taje niezmienny? Czy jes t historycznie ostateczny i uniwersalny, czy hi·
s toryczna relatywizacja dotyka być może nie tylko parametrów i zmiennych modelu. ak
również samych zasad jego dynamiki?
Używając innego języka. powiemy, że jest to wariant starego pytania, czy zmiana histo·
ryczna oznacz.a tylko zmi anę faktów (stanów społeczer1stwa), czy również zmianę prawi·
dlowości obowiązujących w społeczeńs twie (praw społecznych) (Gewirth. 1969). Optuje
za tym drugim rozwiązan i em (co można nazwać „radykalnym historyzmem") i odrwcan:
pojęcie ahistorycznych, uniwersalnych praw społecznych (Sztompka, l 984b). Przetłuma­
czenie tego na kategorie naszego modelu oznaczałoby, że przekształcenia historyczne obe·
jmują nie tylko podmioty, struktury i podmiotowość, nie tylko działan ia, funkcjonowanie
i praxis, nie tylko środowisko przyrodnicze i świadomość, ale również powiązania międz~
nimi, sposoby, w jakie się ze sobą łączą, wytwarzając dynamikę społeczną. Krótko mówiąc.
będę twierdził, iż z upływem czasu same zasady funkcjonowania. sposób funkcj onowan ia
i zmiany społeczeństwa ludzk iego podlegają znaczącym przekształceniom. Do modelu do·
dana zostaje os tateczna. najbardziej złożona pętla sprzężenia zwrotnego: nie chodzi tylko
o to, że podmiotowość zm ienia się w trakcie swojej praxis, ale również że styl stawania się
społeczeństwa zmienia się z upływem histori i. Wchodzimy tu w dziedzinę metadynamiki.
Można by powiedzieć o stawaniu s ię samego mechanizmu stawania się.
W li teraturze istnieje kilka wskaz6wek pokazujących, że uczeni niejasno uświadamiali
sob ie tę osobliwość świata społecznego. Marks i Engels przedstawili już opozycję pomię ·
dz.y „królestwem koni eczności" i „króles.twem wolności" lub ,.prehistorią" i .,prawdziwą
historią" społeczeństwa Judzkiego, rozumiejąc przez to fundamentalną zmianę zasad funk ·
cjonowania na gran icy oddzielającej klasy społeczne w przeszłości od spodziewanego bez-
klasowego społeczer1stwa przyszłości. Wspó łcześni marksiści mówią o „h istorii naturali·
stycznej" opozycyjnej wobec ,.historii humanistycznej", nawiązuj ąc do rosnącej roli Judz-
kiej , racjonalnej interwencji w epokach nowożytnych (Topolski, 1978). Albo pomyślm:
o opozycji Warda między ge11esis i telesis jako dwiema oddzielnymi zasadami ewolucji. Ta
druga wią7..e się z celowośc i ą. świadomością i wiedzą (Fletcher, 197 1. t. I: 479). Podobne
przes ianie zawierają inne powszechnie przeciwstawiane pary pojęć: wolny rynek i plano·
wan ie. spontaniczność i św iadomy wybór, niewidzialna ręka i racjonalna kontrola, chytrość
rornmu i rea\i"zacja planów. Wskarnją o ne nie tylko na zmianę spo!ecreństwa, ale n<1 meta-
zmianę, zmianę najbardziej fundamentalnych sposobów zmieniania się.
Podążając za wskazówkami z wcześniejszej literatury, będę twierdził. że sposób sta-
wan ia się społeczeństwa rozwija się zależnie od rodzaju relacji łączących spo łeczer1stwo
z j ego środowiskami (przyrodniczym i świ adomości). Wspólny mianownik tendencji hi·
storycznej obejmującej mechanizm stawania się społeczeństwa odnajdziemy w rosnącej
kontroli nad środowiskami (w rozumieniu panowania nad nimi i izolowania się od nich ).
W odniesieniu do przyrody tendencja jest dość oczywista. H is toria ludzkiej cywilizacji
 15~_5.!awonie się spolecze1isrwq_: se!!_no z/lliany hisro„ycznej 2 19

i techniki nie jest niczym innym, jak stopniowym podporząd kowywaniem zasobów natu-
ralnych ludzkim potrzebom i rosnącym zabezpieczaniem społecze ństwa ludzkiego przed
zagrożeniami naturalnymi. W odn iesieni u do świadomości wzros t ludzki ej wiedzy ozna-
cza między innymi ewoluowa nie samoświadomości zjawisk społecznych , prawidlowo-
~ci , mechanizmów funkcjonowania społeczeństwa i zmi any oraz pod ważanie mitów, ilu-

l zj i, „fałszywej św iadomości''. Pozwala to w większym stopniu an tycypować, p l an ować

i celowo kształtować życ ie społeczne. W miarę jak mechanizm stawania się społeczeń ­
s twa staje się dla j ego uczestników coraz bardziej przejrzysty, nieuchronn ie zawiera w sobie
więcej ludzkiej inte rwencji.
Jak wszys.cy doskonale wiemy. obie tende111cje wytwarzają wszakże nie tylko efekty
korzystne, postęp w s ta waniu się społeczeństwa„ ale również znaczące efekty uboczne, a na-
wet efekty przeciwne, zniekształcające, zagrażające lub wręcz blokujące funkcjonowan ie
społeczeństwa i zmianę. Nadmierny podbój przyrody doprowadził do katastrof e kologicz-
nych, zanieczyszczeń. wyczerpywania się zasobów naturalnych etc. Przesadna wiara w ro-
zum, wiedzę i planowanie życia spolecmego dQprowadzila do '1.niewo!e11ia lud'1.i, ubóstwa,
a nawet eksterminacji w ramach różnego rodzaju „.naukowyc h" projektów totalitarnych.
Tak więc tendencja historyczna wydaje się ewoluować w kierunku wyższego poziomu kon-
troli: rozpoznania j ej ograniczeń lub, innym i słowy, samokontroli samego dążenia do kon-
trolowania.
Koszty, dysfunkcje, efek ty uboczne, długofalowe zagrożenia kon troli nad oboma śro­
dowiskami (przy rodą i świadomością) są coraz lepiej dostrzegane we współczesnym społe­
czeństwie. Pomyślmy o erupcji świ adomości ekologicznej z jej ide.1 harn1on ii z przyrodą
i imperatywem powściągania wygórowanych ambicj i do jej podbijania; lub o fali ancytota-
litarnej, liberalno-demokratycznej świadomości z jej ideą pluralizmu. tolerancj i, partycypa-
cj i. spontaniczności i wyrzeczenia się wszelkich prób narzucania społeczeństwu założo­
nych z góry, dogmatycznych strategii.
W odniesieniu do naszego modelu można je potraktować jako oznaki powolnego wyła­
nian ia się nowego sposobu s tawania się społeczeństwa, zapewniającego społeczeństwu łudz­
kiemu większą autonomię, jak również większą samoświadomość oraz krytyczną i reali-
styczną kontrolę nad własnym losem. Jest to jakby następna mutacja na odwiecznej ścieżce
wiodącej od całkowicie uprzedmiotowionej, ślepej egzystencji prymitywnych ludów, przez
n ai wną megalomanię lud zkiej potęgi i rozumu, do w pełni twórczej, w pełni uświadomionej
egzystencji społeczeństwa, jakie ma powstać w przyszłości . żyjącego w harmonii z przyro-
dą i pogodzonego z ograniczeniami myśli . Jest to ścieika e mancypacji podmiotowości ludz-
kiej w historii.
Nasz model stawania się spoleczeM.twa 1.0stał w ten spo&ób ukońc1.0ny . Przeanalizowa-
liśmy jego złożoną wewnętrzną konstytucję, wyposażając go w sposób wewnętrznego
funkcjonowania, umiejscowi liśmy go w czasie historycznym, wyposc1żyl iśmy go w mecha-
nizm samoprzekształcen ia, poprzez który sa me zasady funkcjonowania i przekształcani a
podl egają zmianie historycznej. W ten sposób zastosowaliśmy najbardziej radykalną per-
s pektywę dynami czną; społeczeństwo jawi się w niej jako nieustanny. wieczny ruch. Może­
my rozpocząć od dowol nej części modelu i p rześledzić jego ewolucję w czasie. Którykol -
wiek komponent wybierzemy, wid zimy go w funkcjonowaniu: każ.dy fakt okazuje się zda-
rzen ie m ; każdy pod miot można rozłożyć na działania; kaidy stan j est jedynie fazą
w zachodzącym procesie.
 ;
I
~ u.:ięśi
~
n; .
I ASPEKTY STAWANIA SI~ SPOlECZENSTWA

16. IDEE JAKO SIŁY HISTORYCZNE

Imponderabilia w historii
Pełne uznanie roli imponderab iliów - przekonań, wartości, motywacji, aspiracji, postaw -
w procesach zmiany społecznej stało się możliwe dopiero wtedy, kiedy socjologia przeszła
od perspektywy historycystycznej i progresywistycznej ku orientacji indywidualistycznej.
W tych pierwszych panowały systemy holis tyczne, ze swoimi nieredukowalnymi własno­
ściami i prawidłowościami. a łudzi traktowano jako pasywne, zależne, w pełni uformowane
składniki szerszej całości . Aby wynieść aspekty idealne do roli czynników dominujących.
nie można było postrzegać już procesów dziejowych jako autonomicznych, niezależnych
od ludzkich działai1, przebiegających na swo im własnym poziomie gdzieś ponad ludzkimi
głowami. W zamian za to postawiono działających ludzi w centrum teorii socjologicznej.
Ten zwrot w kierunku stanowiska opisanego później jako indywidualizm metodologiczny
stanowił osiągnięc ie Maxa Webera.
Od Weberowskiej „socjologii humanistycznej" organizmy lub systemy społeczne tracą
swoją central ną pozycję w teorii socjologicznej, a nacisk zostaje przeniesiony na podmioty
i ich działania. Socj ologia jest dla Webera badan.iem działań społecznych, zachowań zna-
czących skierowanych na innych i uwzględn iających ich rzeczywiste lub oczekiwane odpo-
wiedzi. Wszystkie złożone jednostki społeczne (gospodarki, systemy polityczne, organiza-
cje społeczne) nie są nicz.ym innym jak skumulowanymi, trwałymi rezul tatami działań spo-
łecznych, wyłaniającymi się w przebiegu ludzkiej historii. Wyjaśnić je to znaczy odnaleić
ich źród ła w działaniach ludzkich; a z kolei wyjaśnić działan ia (zrozumieć je) to znacz~
wyświetlić ich znaczenie, motywy psycholo_ giczne, które popychają ludzi do działania, po-
dobnie jak wartości kulturowe, normy i reguły. króre kształtują formę, jaką te działania
przybierają. Tak wi ęc podstawowe czynniki wyjaśniające zostały ulokowane w sferze idei.
podzielanych przez. ludzi kategorycznych przekonań i normatywnych reguł. Jak to ujmuje
sam Weber: „Otóż do najważniejszych elementów formujących sposoby życia należały
wszędzie w przeszłości moce magiczne i religijne - oraz zakorzen ione w wierze e ryczne
wyobrażen ia o obow iązku" (Weber, 1994: 13).
Od rezydual nego lub zdeterminowanego statusu, jaki nadawały ideom typowe podejścia
ewolucjonistyczne lub progresywistyczne, nasrępuje zwrot ku perspektywie, w której idee
1 16. ld_ee jako siły_ his_rP.r;'_cv:e_

są traktowane jako centralne, niezależne czynniki. Sam Weber mówił o swojej teorii jako
o „pozytywnej krytyce" materiali zmu historycznego Marksa, w tym sensie, że dla niego
221

raczej „nadbudowa" niż „baza" (stosując terminologię Marksa) lub po prostu „miękkie"
systemy przekonań raczej niż „twarda" ekonomia i technika s tanowily aktywne i rzeczywi-
ste sily w historii. Niektórzy współcześni komentatorzy twierdzą, że głównym tematem
calej pracy Webera, „tezą Webera", było uznanie „funkcji ideologii jako zmiennej niezależ­
nej w rozwoju społeczeństwa" (Bimbaum, 1953: 125).
Praktyczne zastosowanie tego podejścia najłatwiej odnaleić w Weberowskiej interpre-
tacji początków kapitalizmu. To złożone rozumowanie, przedstawione w 1904 roku w kla-
sycznym eseju Eryka protestancka a duch kapitalizmu, wymaga szczegółowej analizy.

Duch kapitalizmu
Dla Webera, podobnie j ak d la więks1..0ści jego dlziewiętnastowiecznych poprzedników, glów-
nym ce lem bylo zrozumienie nowoczesności, nowego, radykalnie zmienionego świata
społecznego, osiągającego pelnię rozwoju w dziewiętnastowiecznej Europie Zachodniej
oraz USA i rozprzestrzeniającego się na inne regiony świata. Centralną zasadą organizującą
ten nowoczesny system był kapitali zm, czy li racjonalna, efektywna, nastawiona na zysk
produkcja towarów oparta na wlasności prywatnej i indywidualnej przedsiębiorczości. Wedle
słów Webera: „Kapitalizm _jest dążeniem do zysku w sposób trwały, racjonalnie kapitali -
styczny: do ciągle nowych zysków („.) racjonalno-kapi talistyczna organizacja wolnej pra-
cy" (Weber, 1994: 5, 8). Jak to ujął w trochę bardziej rozbudowanym opisie współczesny
interpretator Webera: „Cechami racjonalnego· kapitalizmu są przedsiębiorcza organizacja
kapitału, racjonalna technologia, wolni pracownicy najemni, n iepod legające kontroli rynki
oraz przewidywalne prawo" (Collins, I 980: 930).
Tak więc jednym z głównych przedmiotów 1.-ainteresowania Webera stało się pytanie:
.lak narodzil się kapitalizm i jak udało mu si·ę z takim powodzeniem przetrwać? innymi
słowy, poszukiwał wyjaśnienia przejścia od społeczer\stwa tradycyjnego do kapitalistycz-
nego i dalszej ekspansj i kapitalizmu już po jego narodzinach.
Rozumowanie Webera przebiega niej ako od końca i ma trzy e tapy. Jeżeli kapitalizm.
podobnie jak wszystkie inne strukturalne całości, jest rezultatem ludzkich działań, musi
istnieć jakiś szczególny ryp takich działar\, których nosicielami są określone k lasy lub pod-
mioty przejawiające określony rodzaj motywacji. W ten sposób pierwszym krokiem jest
pytanie: Kim są twórcy kapitalizmu? Weber odpowiada: zarówno nowy typ przedsiębior­
ców, jak i nowy typ pracowników. Poj awienie si ę takich nowych podmiotów jest podstawo-
wym wymogiem narodzin kapitalizmu.
Co jednak wyróżnia ten nowy typ przedsiębiorców i pracowników? To pytanie wyzna-
cza drugi krok rozumowania. Odpowiedź brzmi: specyficmy etos lub mentalność. „duch
kapitaliz mu". Ta unikalna mieszanina motywacji i wartości obejmuje:
Po pierwsze, motyw zysku: traktowanie bogacenia się, a w szczególności zarabiania
pieniędzy, jako podstawowego celu w życiu, nie będącego już podrzędnym wobec zaspoka-
jania innych potrzeb. Powoduje to wyraźne przeniesienie celów. kiedy to, co było co najwy-
żej instrumentem lub .środkiem, staje się celem samym w sobie.
Po drugie. orientację ascetyczną: unikanie wszelkich spontanicznych przyjemności i hedo-
nistycznej konsumpcji.
222 C~l(:<ć IY: A~-~EKTY STAWANIA SIĘ SPOŁECZE~ST\\~\

Po trzecie, ideę powołania: obowiązek rozumiany jako intensywna, zdyscyplinowana.

odpowiedzialna, racjonalna aktywność. Odnosi się to do przedsiębiorców, dla których wysiłek
organizacyjny staje się celem samym w sobie, i do pracowników, którzy zaczynaj<) trakto-
wać pracę jako cel sam w S<>bie.

Jeżeli „duch kapital izmu" przenikający kapitalistyczne podmioty (przedsiębiorców

i pracowników) i rodzący kapitalistyczne działania (organizowanie i praca) jest wstępnym
warunkiem narodzin kapitalizmu, to skąd się -ien „duch" bierze? Jest to Lrzeci krok rozumo-
wania Webern. Wyjaśnienie nie może się zatrzymać na poziomie etosu, ale musi sięg.nąć
głębiej, do samych jego iró<lel. To tu zaczyna się najbardziej oryginalna (i kwestionowana)
argumentacja Webera.

Etos protestancki
Weber 'ń<ychodzi od spostrzeżenia o charakterze empirycznym. Zauważa mianowicie ude-
rzającą. stalą korelację: w okresie wczesnego kapitalizmu główne pod mioty (liderzy bizne-
su, personel wyszkolony w technice i w handlu, robotnicy wykwalifikowani) są zazwyczaj
w przeważającej mierze protestantami. Aby udowodnić, że taka korelacja nie jest pozorna
i że istnieje faktyczna przyczynowość prowadząca od wyznawania religii protestanckiej do
angażowania się w role społeczne, trzeba zbadać możliwe wspólne, niezależne przyczyny
obu zjawisk. ( I ) Weber rozważa możliwość , iż zarówno protestantyzm, jak i duch kapitali -
zmu mogą być skutkiem wysokiego poziomu rozwoju kulturowego, charakterysrycznego
dla jednych krajów. a dla innyc h nie. Jednakże dane porównawcze pokazują, że ra korelacja
jest taka sama w wysoko rozwiniętych, jak i w mn iej rozwiniętych krajach. (2) Is tnieje
możliwość, że w pewnych szczególnie bogatych regionach zasoby ekonomiczne zostały już
zakumulowane w okresie poprzedzającym reformację i że to s1worzylo .szanse dals7-ego
rozwoju, bez względu na przywiązanie do danej religii. Ponownie okazuje się, że w regio-
nach zdecydowanie różniących się zakumulowanym bogactwem przewaga protestantów
w zawodach technicznych i wśród wykwalifikowanej sily roboczej jest stała. (3) Web<>r
rozważa hipotezę, że siłą napędową przedsiębiorczości i efektywnej siły roboczej może być
raczej mniej szościowy lub marginalny społecznie status niż określona przynależność reli-
gijna. Jednak dane pokazują. że zawody związane z biznesem są bardziej rozpowszechnione
wśród protestantów. bez względu na ich mniejszościowy lub większościowy status lub to, czy
rządzą w konkretnym kraju, czy nie. Weber wyciąga z tego wniosek, iż tym, co decyduje
o szczególnej roli protestantów w wytwarzaniu kapitalizmu jest „trwała wewnętrzna specyfi-
ka, a nie zmienna, zewnętrzna. historyczno-polityczna sytuacja tych wyzna11" (1994: 24).
Cóż jednak takiego znajduje się w treści wyznania protestanckiego, co wytwarza mo-
tywacje sprzyjające działalności kapitalistycznej? Weber zauważa, że w obrębie protestan-
tyzmu mamy do czynienia z różnorodnością wywań. odrębnych sekt, które wydają się mieć c
zróżnicowany wpływ na mobilizowanie etosu kapitalistycznego. Znaczenie mają różnice s
dotyczące zorien towan ia na „tamten świ at" lub na „ten świat". Ascetyczne gałęzie prote-
stantyzmu (kalwi nizm. metodyzm. baptyzm) są zorientowane na „ten świat", dokonują po- n
łączenia przedsiębiorczości z pobożnością religijną. Tak i związek ma dwojaki charakter. c:
Pierwszy wyraża się w idei powołania: wypełnianie obowiązku w ziemskich sprawach sta- ~
nowi najwyższą formę aktywności moralnej. Drugi wyrnża idea predestynacji: osiągnięcie J•
16. !dee.Jf1.~0 silr hisror.vcv1e 223

laski i zbawienia na tamtym świecie jest rezultatem calkow icie suwerennych i wo lnych
decyzji Boga. W tej un ikalnej mieszani nie można doszukiwać s ię źródeł kapitalizmu.
Na czym polega wywodzący się z tego proces motywacyjny? Weber twierdzi, że niepo-
kój i niepewność egzystencj alna są wspólnymi dla wiernych wamnkami e mocjonalnymi.
Jeżeli wyroki Boskie są w pełni wo lne i w związku z tym nieprzewidywalne, w jaki sposób
jednostka może się dowiedzieć, czy została wybmna, czy potępion<\? Żadnymi L.iemskimi
~rodkami nie można wpłynąć na Boga, ponieważ Bóg jest całkowicie nieza leżny. Z drugiej
'Irony, Bóg wpływa na ziemski świat, a do przeprowadzania swoich planów i zamierzeri
wykorzystuje wybranych, a z pewnością nie potępionych. Stąd też, jeżel i ktoś wytrwałe
poświęca się intensywnej aktywności i odnosi w tym sukces, jest to najlepszy z możl i wych
znaków, iż został wybrany, jest to znak łaski i pr.lyszłego zbawienia. Z tego samego powo-
ju, jeżeli ktoś jest leniwy, traci czas na przyjemności, oddaje się kons umpcji - jest to znak
potępienia. Dobra, sumienna praca nie jest środkiem do zdobycia zbawie nia, ale sł uży za
ziemski znak Bożej łaski . Powodzenie, osiągnięc ia w działaniach, szczególnie te, które można
zmierzyć w obiektywny sposób za pomocą pieniądza, eliminują niepokój. odbudowują pew-
ność i - poprzez mechanizm nazywany przez współczesnych socjologów „samospełniającą
;i ę przepowiednią" - przynosu1 jeszcze większe powodzenie (jak 10 się mówi - „sukces
rodzi s ukces"). W ten sposób na poziomie indywidualnej motywacji narodził się silny na-
-:isk na l:lktywizm czy w dziedzinie przedsiębiorczości, czy pracy. Uznaje się, że zastrzy k
ideologii z zewnętrznego źródła religijnego jest niezbędny dla mobilizacji i dokonania „pierw-
szego pch nięcia" z tradycyjnej ekonomii do nowoczesnego systemu kapitalistycznego. „Re-
ligijna ocena stałej, systematycznej, świeckiej pracy zawodowej jako najwyższego środ ka
ascezy i sposobu sprawdzania się człowieka odrodzonego i autentycznośc i jego wiary mu-
siała być najsUniejszą z możliwych dźwigni e kspansji i sposobu pojmowania życia. Sposo-
bu, który określiliśmy jako »ducha« kapitalizmu" (Weber. 1994: 170).
j(jedy już do tego dojdzie, przekształceniu ulega struktura relacji społecznych . Z po-
czątku proces ma charakter negatywny za sprawą niszczenia starych struktur. Samotność
w obliczu Boga i Jego wyroków i czysto indywidualny test łaski. dokonuj ący się poprzez
ziemską aktywność, prowadzą do atomizacji społeczeństwa, izolacji jednostek i osłabieni a
1radycyjnych więzi. Sekret wyrazistego indywidualizmu, samodzielności i indywidualnej
konkurencyjności, tak typowych dla systemu kapitaliscycwego, leży w pods1awowych orien-
iacjach religii protestanckiej. Można mu przeciwstawić bardziej kolektywne, na5tawione
na wspólnotę, wytwarzające poczucie solidarnośc i nastawienie Kościoła katolickiego. We-
ber z aprobatą przytacza uwagę uczynioną przez innego współczesnego mu autora: „Kato-
lik jest spokojniej szy, ma mniejszy pęd do zarabiania i d latego bardziej mu zależy na moż­
liwie zabezpieczonym życiu, choćby i z mniejszymi dochodami" ( 1994: 24).
Po drog,ie, to przekształcenie ma również charakter pozytywny za sprawą ustanawiania
nowych stmktur. Zmobilizowane do aktywności i osiągania sukcesu (mającego służyć jako
oznaka zbawienia) jednostki zaczynają porównywać swoje osiągnięcia. Współzawodnictwo
staje się stylem życia. Akumulacja kapitału raczej niż konsumpcja, reinwestowanie zysków
raczej nlż ic h wykorzystywanie stają się jedynymi racjonalnymi strategiami zagwarantowa-
nia sobie sukcesu na konku rencyjnym rynku przedsiębiorców. Podobnie - sumienna. efek-
tywna praca staje się jedyną strategią gwarantującą sukces na konkurencyjnym rynku pracy.
System jest źródłem sankcji. które skłaniają do konformizmu. Jeżeli przedsiębiorca nie stosu-
je się do tej zasady, firma zostaje wyeliminowana z rynku. Jeżeli nie zrobi tego pracownik,
224 __Czrś.ć IV. ASPEKTY ST.~l/ANIA SIĘ SPOŁECZEŃSTWA

straci pracę. Tendencją charakterystyczną dla calego systemu staje się maksymalizacja efek-
tywnoś'ci. Zapewnia mu to wewnętrzną dynamikę i ekspansyjną silę.
W tym momencie system zaczyna funkcjonować samodzielnie, zaczyna się reproduko-
wać bez konieczno&ci dalszego wsparcia religijnego. Nawet więcej , może się następnie
zwrócić przeciwko religii jako takiej, wytwarząjąc silną tendencję sekularyzacyjną. „Nowe
osoby uksztaltowane przez sekty protestanckie wytwarzają nowy porządek spoleczny, któ-
ry zniewala nie tytko swoich twórców. ale również inne aktywne jednostki w ich e kono-
micznym sąsiedztwie. Kiedy nowa struktura zostanie już ustanowiona, to ona z kolei prze-
kształca, edukuje i selekcjonuje nowy typ świeckich jednostek dobrze przystosowanych do
działania w nowym porządku " (Hemes, 1989: 156). System, który rozpoc:ząl się jako histo-
ryczny wypadek w Europie Północno-zachodniej , zyskuje rozpęd i ekspansjonistyczną silę
pozwalającą mu o~jąć znaczn<1 część zierni.
„Teza Webera" została napisana w tonie polemicznym. Była glównie skierowana prze-
ciwko materiali zmowi historycznemu Marksa z charakterystycznym dla niego pomijaniem
dziedziny idealnej, traktowanej przez marksizm jako rezydualna nadbudowa. „Mówienie
o »odzwierciedleniu« stosunków >>1nacerialnycll « w »idealne.i nadbudowie« byłoby tu czy -
stym nonsensem" (Weber, 1994: 56). Weber mógł jednak wpaść w pułapkę własnej jed·
nostronności. Byl świadom tego niebezpiec.zeństwa. Dostrzegał tendencyjność i niekom-
plemość zaproponowanego przez siebie wyjaśnieni a i pośpiesznie dodawał, że jego życze·
niem nie było „zastępować jednostronnie »mateńalistycznej<~ inte rpretacji przyczynowej
kultury i historii równie jednostronną interpretacją spirytualistyczną" (s. J83).
S tąd w późn iejszych pracach Weber wprowadził szereg poprawek do swojej „tezy"'.
(I) W szetoko zakrojonych badaniach religi i srarożycnych (1963) wykazał, że w zależności
od lokalnych, historycznych warunków religia może mieć całkiem inne lub nawet przeciw-
ne skutki dla życia spolecznego. Jest zjawis.kiem wielofunkcyj nym. Na przykład w przy-
padku Chin lub Indii tamtejsze systemy religijne okazały się raczej skutecwie blokować
niż ulatwiać rozwój kapitalizmu. (2) W Theoryof Social and Economic Organization ( 1947'
Weber rozszerzył swój schemat wyjaśniający poza obszar religii, wlączając do zmiennych
niezależnych inne instytucjonalne i poli tyczne czynniki: rozwój scentralizowanych, biuro-
kratycznych państw, pojawienie się nowoczesnego prawa, idei obywatelstwa i praw jed·
nostki etc. (3) Twierdzenia mówiące o znaczeniu protestantyzmu miały ograniczony za-
kres. Nie uznawano go ju ż za podstawową przyczynę, ale raczej za czynnik wspomagający.
który w określonym punkcie toczącego się procesu rozwoju w kierunku kapitalizmu był
zdolny wyzwolić masową motywację do aktywności „na tym świecie" (uratować ją od „ży­
cia zakonnego" dla „tam tego świata") i zmobilizować przedsiębiorców i pracowników d0
intensywnych wysiłków.

Osobowość innowacyjna
„Teza Webera" i jej centralne przesianie, aby szukać ważnych przyczyn procesów makro·
historycznych w mikro-dziedzinie ludzki<:h motywacji, postaw i wartości - okazała się bar-
dzo wplywowa. Wielu wspólczesnych teoretyków próbowalo ją rozwinąć i zastosować de
warunków wysoko rozwiniętego kapitalizmu. Skupimy się na dwóch, już klasycznych przy·
kładach tego trendu teoretycznego. Everett Hagen wprowadzi! pojęcie osobowo.fri innCl·
wacyjnej jako warunku wstępnego dla wzrostu gospodarczego, rozprzestrzeniania si~ przed-
 siębiorczości i formacji kapitalistycznej. Uważał on, że istnieją odrębne, przeciwstawne
syndromy osobowości charakterystyczne dla spoleczeristwa tradycyjnego i nowoczesnego.
f Wytworem społeczeństwa tradycyj nego i warunkiem koniecznym dla jego u·wałego funk-
cjonowania jest osobowość autorytarna. Osob-0wość innowacyjna, wytwór i funkcjonalny
wymóg spolecu.ń.stwa nowoczesnego, jestjej dokładnie przeciwstawna we wszystkich aspek-
tach. Tę opozycję można przedstawić jako kolejną biegunową dychotomię jak w tabeli 16. J.
(Hagen, 1962):

Tabela I6.1. Osobowo~ć autorytarna versus innowacyjna

Cecha Osobowość autor yt arna Osobowość innowacyjna

Nastawienie do Podporządkowanie wzorom życ ia Pełne ciekawosci
rzeczywistości dyktowanym przez tradycję i władze, i manipulacyjne nastawienie
do świata, nieustanne
a legitymizowanym przez ich rzekomo
wieczną naturę i nadprzyrodzone poszukiwanie ukrytych
l
pochodzenie prawidłowości w celu
wpływania na zjawiska
I
i ich kontrolowania
Postrzeganie roli Uległość, posłuszeńsrwo, konformizm, Branie osobistej
jednostki w świecie unikanie odpowiedzialności i potrzeba odpowiedzialności za złe strony
podporządkowania świata połącwne
z poszukiwaniem lepszych

Styl przywództwa Sztywność, wysokie oczekiwania

rozwiązań i próbami
wprowadzania zmian
Otwa11ość i tolerancja wobec
lI
i ogromne wymagania wzg lędem podwładnych, sprzyjanie ich
podwładnych oryginalności i innowacyj ności I
J
Poziom kreatywności Brak krearywności i innowacyjnośc i Kreatywność, wysoka ocena I
i innowacyj ności oryginalności i nowości ,
niezaspokojona ciekawość
I
Osobowość autorytamą ksztaltują warunki s tagnacji, prostej reprodukcji , utrwal:tjącego
się stanu równowagi, a ona, jako ich łącz.ny efekt, doprowadza do petryfikacji tych warun-
ków. Osobowość innowacyjną kształtują warunki nowoczesności, a ona z kolei pomaga
doprowadzić do uirwalania się zmian i innowacji, które nieustannie rewolucjonizują wzory
życia, jego standard, wartości, techniki etc.
Podobnie jak Weber, Hagen musi się zmierzyć z najtrudniejszym pytaniem o początki :
przede wszystkim, w jaki sposób pojawia się nowoczesna osobowo.ść innowacyjna, jeżeli
w tradycyjnym syndromie autorytamym wyrainie nie ma niczego, co mogłoby od ~rodka
doprowadzić do jej powstania na drodze endogennych, immanentnych procesów. PierwS'!e
pchnięcie od tradycji w kierunku nowoczesności trzeba przypisać jaki mś czynnikom ze-
wnętrznym, przywołując przyczynowość o charakterze egzogennym. U Webera był to kon-
kretnie uwarunkowany czynnik protestantyzmu (kalwinizmu). U Hagena są to historyczoie
specyficzne okoliczności, które określa mianem „utraty statusu". Dochodzi do niego, kiedy
ustanowione, z góry ustalone, przypisane statusy charakterystyczne dla tradycyjnego spo-
226 Część JV. ASPEKTY STA\~~ĄNIA SIĘ S POŁECZEŃS).'WA

leczeń stwa ,.zamk niętego" zostają podważon e przez rodzącą się mobi l ność społeczn<i
i „otwarcie" hierarchii klasowych i stratyfikacyjnych. Takie warunk i pojawiaj<l si ę na ma-
sową skałę wraz z upadkiem tradycyjnego porządku w następstwie wielkich re wolucj i i po-
wstaniem przemysłowego, urbanistycznego społec zeństwa. [sinieją czrery rypowe przypadki
utraty statusu:
Kiedy cala grupa (wspólnota, kategoria zawodowa, e lirn arystokratyczna etc.) traci swój
wcześniejszy status i w konsekwencji to samo d zieje się z każdym z jej członków (na przy-
k h1d 1radycyj ni rzemieślnicy zostają zastąpieni przez robotników fabrycznych. e lita star-
szych zostaje za~aąpiona przez wybieranych przedstawicie li). Między wcześniejszym a pói-
niejszym statusem pojawia s ię przepaść.
Kied y grupa nie cieszy się taki m szacunkiem, na jak.i wedlugjej członków zasługuje (na
przyklad rodzaj względnej deprywacji dośw i adczany przez członków grup etnicznych, kor-
poracji, firm. mieszkańców s polecznośc i lokalnych. drui.yn sportowych etc., którzy czują.
że ich grupy niesłusznie nie są doceniane przez grupy zewnętrzne). Poj;n via s i ę rozbieżność
między aut0definicją statusu a s ta tusem rzeczywiście posiadanym.
Kiedy isrnieje rozbieżność lub niespój ność pom iędzy różnymi wymiarami statusu (na
przy kład prestiż, jakim cieszy się dane stanowisko, powiedzmy, profeso ra uniwers yteckie-
go, nie odpow iada poziomowi dochodu lub w ładzy albo kiedy wiel ka władza lub dochód
nie idzie w parze z wysokim pozio mem prestiżu etc.). Pojawia się rozbieżność pomiędzy
statusem. jaki dana osoba (lub zawód) u zyskuje na skali straty fikacyjnej a statusem mierzo-
nym na innej s kali.
Kiedy gm pa nie j esi (jeszcze) akcepwwa na w szerszej .sceneri i społecwej, a jej czJon-
kowie uzysk ują marginalny s tatus (na przykład mniejszości etniczne, niedawni imigranci.
gastarbei te rzy etc.). Pojawia się rozbieżność między statusem, do którego się aspiruje, a tym
faktycznie posiadanym.

Wszystkie citery sytuacje , ze wspólnym mianownikiem w postaci rozbieżności pomię­

dzy s tatusami fak tycznymi a wyobrażany mi„ przypomi nają klasyczne ujęcie anomii przez
R(iberta K. Mertona ( 1938). Nic zatem dziwnego, że Hagen rozumuje analogic znie do Mer-
tona. Twierdzi, że strukturalna niespójność man ifestowana przez „utratę statusu" doprowa-
dza do okre.s1onych typowych „form adapl11cyjnych" : od wycofani ;i (rezygnacj i), przei ry-
tualne trzymanie się odziedziczonych wzorów, do innowacji i buntu przeciwko sytuacj i
pos trzeganej jako nie możl iwa do zaakceptowania. Każda z tych form adaptacyjnych zacho-
d zi w określonych, konkretnych warunkach. Dwie ostatnie (innowacja i bunt) są dla Hage-
na naj bardziej interesujące, poni eważ wyj aśniają pojawienie się osobowości innowacyjnej.
Wysuwa on w tym mi ej scu hipotezę, która jest chyba naj bardziej dyskusyjna w calym rozu-
mowaniu. Uważa. że kluczowym czy nnikiem j est charakter socjalizacji (a szczególnie wczes-
nej fazy wyc howania dziecka). W warunkach utraty statusu ci ludzie, którzy są zazwyczaj
bardziej zaangażowani zawodowo, cierpią bardziej i łatwiej pogqżają się w rezygnacji i roz-
paczy. Kobiery - zasadnicze podmioly socj aJjzacji - są niezadowolone z oczywisrej słabo­
ści swoich partne rów i w swoich praktykach wychowawczych kładą silny nacisk na zmia-
nę, in nowację, oryginalność i kreatywno~ć z nadzieją wychowania lepiej przystosowanego
potomstwa.
l
ł Motywacja do osiągnięć
22 7

ł
Inna powszechnie dyskutowana teoria skupiająca się na psychologicznych aspektach roz-
woju kapitalizmu została zaproponowana przez Davida McC lellanda (1967). Koncentruje
się on na pytaniu, czy istnieje jakiś wspólny, un iwersalny syndrom osobowościowy, który
można by uznać za poprzedzający eksplozję intensywnego rozwoju gospodarczego. Odpo-
wiedź j est twierdząca: rozwój gospodarczy zawsze był i jest rezultatem wcześniejszego
rozprzestrzenienia się moty w a c j i do os i ą g n i ę ć (potrzeby osiągnięć , lub w skró-
cie n Achievemenl). Motywacja ta znajduje d la sieb ie naj lepsze ujście w aktywności przed-
siębiorczej, dla której jest szczególnie n iezbędna. ,.Spolecze r\stwo z generalnie wysokim
poz iomem /1 Achievement wyrworzy bardziej dynamicznych przedsiębiorców, którzy z ko-
le i wywołają szybszy rozwój gospodarczy" (McC lelland, 1967: 205).
Alternatywne syndromy osobowościowe, n Ąffiliation (potrzeba przyna l eżności) lub
11 Power (potrzeba władzy), mają przeciwne konsekwencje. Rozprzestrzenianie się po-
trzeby przynależności powstrzymuje indyw idualną konkurencyjność, nonkonformizm. ory-
ginalność i in nowacyjność, hamując ostatecznie wzrost gospodarczy. Potrzeba przyna-
leżności połączona z potrzebą władzy wytwarzają jeszcze bardziej szkodl iwe skłonności
totalitarne.
Motywacja do osiągnięć, un iwersalny warunek wstępny ekspansji i wzrostu gospodar-
czego, może się pojawić w różnych epokach historycznych , stąd musi być ona defi niowana
w ujęciu relatywnym. W rym celu traktuje się standardy doskonałości , miary czy skale
osiągnięć j ako his torycznie specyficzne i zmien ne, podczas gdy samą potrzebę osiągania
określonego standardu. cokolwiek nim j est, uważa się za u niwersalną i niezmienną. Jak to
wyjaśnia McCłelland, motywacja do osiągnięć Jest dążeniem do sukcesu za pomoc<! pode-
jmowanych przez siebie wysi łków w sytuacjach, w k tórych wyniki danej osoby pod legają
ocenie w odniesieniu do pewnego standardu doskonałości. Przykładając to do historycznej
sytuacj i rozwijającego się kapitalizm u, n Achievemem sprowadza si ę do ukrytej dyspozycji
do rywalizacj i o wyższy poziom doskonałości nagradzany pieniędzmi i o pewny, rosnący
zysk poprzez akumulację raczej niż konsumpcję.
Istnieje szereg kore latów motywacji do osiągnięć zwii}zanych z zac howan iami i z po-
:>tawami, które przekładają się na złożony syndrom osobowościowy. Po s tronie zachowań
motywacja do osiągnięć o kazuje się powiązana z ruchl iwością pionową, częstym i podróża­
mi, dł ugim czasem pracy, chęcią akumulowa nia kapitału , aspiracjami ed ukacyj nymi
w odniesieniu do dzieci, przedsiębiorczą aktywnością. Po stronie postaw widzimy rnpał
innowacyj ny, wysokie poczucie odpowiedzialności , planowan ie działań z wyprzedzeniem.
preferowanie racjonalnej kalkulacji, gotowość na średni poziom ryzyka.
Jak powstaje i rozwija się ten njezwykJe ważny syndrom osobowoś<.:iowy? Klucz po -
nownie leży w odpowiedniej socjalizacji, wła5ciwym wychowywaniu dziec i i kształceniu .
które kładzie wysoki nacisk na samodziel ność, wytrwałość w dążeniu do celu, troskę
o doskonałość, szacunek d la ciężkiej pracy. McCielland zaleca „zasiewać" motywacj ę do
os iągnięć. aby później „zebrać p lony" wyni kaj ące ze wzrostu gospodarczego.
Oczywiście, tak j ak w przypadku każdej teorii socjologicznej, ist.nieją pewne wątpliwo­
ści, które można zgłosić wobec wyjaśnienia McClellanda. Jedną z nich j est problem. „kto
kształci kształcących " ł u b, innymi słowy, co motywuje rodz iców lub nauczycieli do kształ­
\:enia s woich dzieci łub uczniów do osi ągnięć raczej niż do przynależności lub władzy. Inne
228 . Część rv. ASPEK'f.Y STA\~ANIA SIĘ SPOŁECZ.Ę~ST~A

pytanie dotyczy kompletności wyjaśnienia: czy postulowana n Achievement wystarcza do

wyjaśnienia ekspansji i wzrostu gospodarczego? Czy może j est to co najwyżej warunek
konieczny, ale nie wystarczający? Co ze sprzyj ającymi okoli cznościami historycznymi. nie-
zbędnymi zasobami , możliwo§ciami b;irdziej namacalnego (materialnego. technicznego.
politycznego) rodzaju? Jak ro ujmuje j eden z kryt.yków: „Co się dzieje w sytuacji, kiedy
potrzeby osiągnięć są ogromne, ale ujście dla ich przełożenia na przedsiębiorczość nie ist-
nieje lub j est zablokowane?" (Chodak, 1973: 180). Naj pra wdopodobniej będziemy świad­
kami poważnego kryzysu aspiracj i i oczekiwar1 lub powszechnego doświadczania przejmu-
ją<;-ej względnej deprywacji. Może to prowadZ.ić do pasywizmu lub. w określonych warun-
kach, do wybuchu rewolucyjnego aktywizm u.

Kłopotliwa „mentalność socjalistyczna"

Dotychczas badaliśmy pozyiywną rolę idei. ideologii, postaw my.ślowych jako przyczyn.
a przynajmn iej czynników sprzyjających wzrostowi, ekspansji, postępowi gospodarczemu.
Jednakże w określonych okolicznośc iach te same czynniki mogą odgrywać przeciwną rolę.
dostarczając barier i blokad do zmiany. Dysfunkcjonalne znaczenie wzorów myślowych
w procesach zmiany społecznej zostało niedawno obszernie udokumentowane przez wyda -
rzeni a w Europie Wschodniej i Centralnej - rewolucje 1989 roku , upadek komunizmu i je-
go n astępstwa.
Wielu obserwatorów podkre,<la, że jedną z wielu przeszkód, barier lub „tarć" (Etzioni.
1991) w przejściu od realnego socjalizmu do demokratycznego, rynkowego spoleczerlstwa
je.~t powszechny syndrom osobowościowy, który nazywa się „mentalnością socjalistyczną".
„duchem socjalistycznym", „homo sovieticus'' lub „zniewolonym umysfem" (Milosz. 1999.i.
Jest to wytwór kilku dziesięcioleci totalitarnych i semitotalitamych rządów, które odcisnęły
się silnym piętnem na motywacjach i postawach ludności. Realny socjalizm ksztaltowal oso-
bowość na dwa sposoby. Po pierwsze, swoje piętno odciskały socjalistyczne instytucje. formy
i struktury organizacyjne. Proces ten dokonywał się poprzez długotrwale wyrabianie nawy-
ków, indoktrynację, „kontrolę myślenia" (Koestler, 1990) i wprowadzenie do umysłów ludzi
fałszywej „rzeczywistości ideologicznej". Doprowadzono do tego, ie ostatecznie osiągnęła
ona poziom bezrefleksyjnych motywacji, podświadomości , głębokich kodów psychologicz-
nych. Po drugie, istniał chyba jeszcze silniejszy pośredni mechanizm powstawania „reakcji
adaptacyjnych" lub mechanizmów obronnych , tworzonych przez ludzi jako sposoby radzenia
sobie z socjalistycznymi wanmkami. Te formy i mechanizmy adaptacyjne, dowiódłszy swojej
skuteczności. uległy głębokiemu osadzeniu i spetryfikowaniu w powszechnej świadomości.
Tak oto dziedzina psychologi i mas wykazuje zadziwiającą odporność na zmianę i wyda-
je się trwać dłużej od organizacyjnych i instytucj onalnych form realnego socjalizmu, które
zostały skutecznie zniszczone przez ruchy dernokratyczne lat osiemdziesiątych. Nieszczęs­
ne dziedzictwo realnego socj alizmu wydaj e się najbardziej ttwale w sferze umysłu . Sądzę.
że tu właśn ie tkwi główny mechanizm, przez który komunizm straszy społeczeństwa
postkomunistyczne zza grobu. Jak to w metaforycznej formie ujął pewien dzie nnikarz: mur
berliński został zburzony, ale „mur w naszych głowach" istnieje nadal.
PneanaJizujmy anatomię „mentalności socjalis tycznej" na przykładzie Polski. Biorąc
poprawkę na pewne narodowe odmiany. podobne cechy można zaobserwować w innych
krajach dawnego bloku socjalistycznego.
 16. Idee jako siły hi.5torycz11e 229

Współc zesn y obserwacor zauważa: „czterdziestopięcioletni ok.res » budowania socjali-

zmu« przekształcił polskie społeczeństwo znacznie głębiej , niż można by oczeki wać, mając
na uwadze ciągły opór Polaków wobec rządów komunistyc znych" (Mokrzycki, 1991: 3).
Dodaje: „W Polsce, pomijając ruinę ekonomiczną i poważny s tan kondycji psychologicznej
społecze1\stwa, droga do demok.racji jest blokowana w pewnym se nsie przez samo społe­
czeństwo, jego głęboką, wewnętrzną strukmrę" (s. 13). Inny polski socjolog ostrzega przed
podobnym zagrożeniem: „podstawowym problemem, z j akim l iczyć się muszą reformato-
rzy, jest fakt, i ż codzienne działania j ednostek modelowane będą p rzez nawyki wykształco­
ne w toku doświadcze1\ społecznych zupełnie innych od tych. które winny stać się tre.<cią
nowych instytucji" (Marody. 1990: 167).

ł Badania empiryczne świadomości społecznej (wartości, preferencji, upodobań , wzorów

konsumpcyjnych e tc.) stały się wiodącym zagadnieniem i rodzajem z naku firmowego pol-
ł skiej socjologii. Przez cztery dekady dostarczały mnóstwa danych, przyczyniając się do
powstania dość wiarygodnego obrazu „polskiego umysłu" pod rządami komunistycznymi.

Ił Prawdopodobnie mtibardziej uderzającym ze wszystkich wyników j est ten, i ż „polski umysł"

okazuje się pęknięty, wewnętrznie rozdarty przez swego rodzaju schizofren ię. To pęknięcie
wydaje się pokrywać z dyc hotomią publiczn e - prywatne. Zupełnie inne przekonania, mo-
tywacj e i pos ta wy wydają się przeważać w sferze publicznej w porównaniu z tymi. k tó re
i znajdują zastosowanie w życiu prywatnym. Z długiej listy antynomii ( Marody, 1987a i b)
l
wybiorę kilka ilustracji.
1. Ludzie wykazują zasadniczo odmienne nastawienie do pracy. Niedbals two, nieefek-
tywność, absencja, tak typowe dla pracowników przedsi ębiorstw pat\stwowych, zaskakują­
co kontrastują z dyscypliną, dbałością i praco witością przejawianą pr7..ez ludzi zatrudn io-
nych w sektorze prywatnym. samozatrudniających się czy pracujących za granicą.
2. Istniej e kontrast pomiędzy obszarem pracy j ak o takim a życiem osobistym. Wyuczo-
na bezradność, niechęć do podejmowania decyzji, przenoszenie odpowiedzial ności, nacis k
'f na bezpieczeństwo i egoistyczne korzyści. które dominują w publicznych instytucjach, przed-
siębiorstwac h , urzędach administracyjnych etc., kontrastują z samodzielnością, inicjatywą.
innowacyjnościit. gotowością do podejmowania ryzyka i altruizmem przejawianymi w re-
lacjach z rodziną lub domem.
3. W środowisku fizycznym zaniedbywanie czy lekceważenie państwowej lub publicz-
nej wspólnej własności jest wyraźnie rozbieżne z wręcz nadmierną troską i zainteresowa-
niem własnością prywatną. Porównajmy brud, bałagan i wandalizm na podwórkach i klat-
kach schodowych w blokowiskach ze schludnymi, zadbanymi , pieczołowi cie wyczyszczo-
nymi wnętrzami mieszkań. Podobnie jeden rzut oka na fasadę i otoczenie wystarcza. aby
odróżnić przedsiębiorstwo państwowe od prywatnego warsztatu, państwowy sklep spożyw­
czy od prywatnego. Szczególnie smutnym wyrazem tego sch izofrenicznego pęknięcia są
pos tawy wobec własności: kradzież zapasowych części, materialów i wyposażenia z pań­
stwowych przedsiębiorstw jest powszech nie akceptowana i nie wywołuje moralnego potę­
pien ia, natomias t kradzież majątku prywatnego spotyka się z s ilnym potępien iem.
4. W obszarze aspiracji. ambicji i nadziei premiowan ie pasywizmu, konformizmu, uleg-
łości i prreciętności w rolach publicznych wyraźnie nie przystaje do nastawien ia na sukces.
samorealizację i indyw idualne osiągnięcia w życiu prywatnym. Te pierwsze prowadzą do
fatalizmu i poczucia bez nadziei w spra wach publ icznych, postawy „poczekamy, zobaczy-
my" i „syndromu pasażera na gapę". Ludzie niechętn ie angażują się w życie publi czne,
HO Część /V. ASPE_KrY STAWANIA SIĘ SPOŁECZEŃSTWA

poni eważ nie widzą żadnego re alnego sposobu. w jaki mog liby cokohviek zmienić. a rów-
n ocześnie wyraźnie dostrzegają ryzyko i cenę związaną i. aktywizmem. „Orientacja fatali-
styczna ( ...)je~! w ten sposób wyuczoną (i racjonalną) odpowiedzią na od legJą. kapryśną
i obojętną władzę nanuconą z zewnąt rz" (Thompson, Ell is, Wildavs ky, 1990: rozdz. 12: 3-
4). Wybitny polski socj olog S tanisław Oss<>ws ki nazywa to ..syndromem liliputa" .
5. W dornetiie polityk i panuje powszechna n ieufność wobec oświ adczeń publicznych.
krytycyzm wobec mass mediów i sceptycyzm wobec apeli pol itycznych, czemu towarzysz:
naiwna gotowość do bezkrytycznej wiary w pogłoski , p lotki i przepowiednie przekai_ywa-
ne nieoficjalnymi kanałami . Ci sami ludzie, którzy mówią: „t.e lewizja kłamie" czy „w pra-
s ie prawdziwe są tylko nekrologi" , w największym stopniu są podatni na naj bardziej nie-
dorzeczne mity. a j ei.el i roznoszą je przyjaciele. sąsiedzi lub członkow ie rodziny, są goto\1 i
działać na ic h podstawie.
6 . Władze. zarówno centralne. jak i lokalne. postrzega się j<iko obce i wrogie.; rz;id widzi
się jako arenę spisków. oszus twa i cynizmu, a przynajmniej g ł upoty i niekompetencji.
Jednocześni e przecenia się i ideali zuje prywatne koneksje, kontakty i lojalność w prac: .
między przyjaciółmi i w domu.

Jeżelita psychoanaliza „um ysłu socjalistycznego" jest prawdziwa (a każde z twierdzeń

można poprzeć z.naczącymi świadectwami socjologicznymi, nie mówi ąc już o potocznych
obserwacjach), wylania się z. niej ponury obraz. Patologiczne pęknięcie w świadorności
społecznej mu~i znaj dować odzw ierciedlenie w rzeczywistych zachowan iach. Ponownie
wybieram z literatury socjologicznej tylko kilka ilustracj i przedstawiających charal<tery-
styczne wzory działan ia w społeczeństwach komunistycznych.

I. Najczęściej mówi się ch yba o rozdziale tego, co ludzie mówią, i tego, co faktycznie
robią; o zadziwiającej różnicy pomiędzy tym, co się głosi, a tym , jak s i ę działa, międz~
deklaracjami a zachuwaniami. K lasyczne p rzyklady odn o.u.ą .~ę do zachowania w sferze
pol itycznej, powszechnego wzoru oportunizmu, hipokryzji i cynizmu w mówieniu. Obser-
watorzy zewnętrzni chyba nie dostrzegają, iż ten sam podwójny standard mówienia i dzia-
łani a był często man ifesto wany przez władze, a nie tylko przez zwykłych łud zi . lstnial0
dziwne. luźne. nonszalanckie nastawienie wobec wprowadzania w życie dekl aracji poli-
tycznych lub praw o podłożu ideologicznym. W rzeczywistości również w/adze nie zamie-
rzały robić tego. co mów iły lub uchwal ały. Tak naprawdę czyniło to życ ie łatwiejszym.
dopuszczało znacznie w iększy stopień wolności i autonomii. niż można by oczekiwać. pa-
trząc na deklaracje i prawa polityczne. Czy jest przypadkiem, że wprowadzenie stanu wo-
jennego w 1981 roku, zdarzenia potencjałn.ie przerażającego, bylo zdecydowanie najłagod­
niejszym tego typu przy padkiem w niedawnej historii?
2. Polscy socjologowie przeanalizowali szczegółowo wybrane przyk.lady sytuacji po -
dwójnych standardów. Jeden z nich określa się mianem działań fałszywych lub pozornych
(Lutyński, 1990). Terminy te oznaczają n iezro zumiałe działani a o charakterze rytualnym.
pozbawio11e w ogóle j akiegokolwiek wewnętrznego znacze nia lub celu. Ich bezznaczenio-
wość jest jasno dostrzegana przez działające jednos tk i, ale również , paradoksalnie. przez
władze, które ich oczekują łub wymagają. Klasycznym przykładem są raporty z wyl<onania
planów rrodu kcyj nych. niemal zawsze przesadzone i wypaczone. Ten bląd sumuje się pod-
czas przechodienia przez kolejne poziomy gospodarki central nej , prowadząc do powstania
16. Idee jako siły hisroryczne 23 1

całkowicie nierealistycznych statystyk gospodarczych, które są późn iej podstawą przyszłych

planów. Podobnie istni ały kosztowne i uci ążli we procedury wyborcze, mimo że faktycznie
zwycięzców wybierano i nominowano z wyprzedzeniem. Fakt, iż wszyscy z pełnit powagą
i wiarygodnością grali tę komedię. można wyjaśnić 1ylko jej „zewnętrzm1 funkcj<i" potwier-
dzania oportun istycznej lojal ności wobec gry, w której wszyscy uczestniczą. wobec jej dziw-
nych, choć autokratycznie narzuconych reguł i zasad.
3. Inna odmiana podwój nego s tandardu wiąże się nie tyle z działaniami , ile z mówie-
niem. Mówi się czasem o „pustosłowiu" lub ba rdziej otwarcie o „strukturach zorganizowa-
nego kłamstwa" (Ash, I990a: J8). Pojęcie to opisuje rozdział między lym, co mówi s i ę na
forum publ icznym, a tym, co mów i s ię prywatnie. Kontekst determinuje całkowicie od-
mienne formy i treść: mówiąc (lub pisząc) w sytuacj ach pub licznych lub w rolach publicz-
nych, ludzie używaj ą specyficznej s kładni , słown ictwa, frazeolog ii, symboliki (co George
O rwell nazwał „nowomową"). Przemawiający wygłaszają dogmatyczne, bezkrytyczne. za-
barwione ideolog icznie tezy. Niew ie lu s ł uchaczy traktuje je poważnie. a nawet mówcy
zmieniają zu pełnie język i bron ią przeciwnych twierdzeń, kiedy opuszczają forum publi<.:z-
ne. Prywatn ie są nawet w stanie dystansować się od swoich własnych zachowar\, pr1.yjmo-
wać postawę krytyczną i wyśmiewać swoj e własne słowa. zupełnie jakby i stn iały dw ie
różne, całkowicie oddzielne gry, rządzące się przeciwny1ni regułami.
4. Kolej nym z powszechnie istniejących wzorów behawioralnych wiążących się z opozy-
cj ą prywatne - publiczne są nieustannie podejmowane próby przechytrzeni a systemu lub
„wyg rania z systemem". Socjologowie nazwali to „pasożyln icz'I innowacyjnośc ią" (Maro-
dy, 1990). W odniesieniu do zwykłego oszustwa jest 10 eufemizm, może o na jednak rów-
nież przybierać bardziej subtelne formy. Jedną z nich jest poszukiwanie luk w regulacjach
prawnych - zadanie łatwe, jeżeli weźmie się pod uwagę chaos legislacyjny, an tynomie.
n iespój ności i nadmiernie kazuistyczny, szczegółowy charakter „prawa socjalistycznego".
Inny mechanizm wytwarza rozpowszechnione „zinstytucjonalizowane om ijanie" reguł, które
ro om ijanie jest częściowo możl iwe za sprawą celowo l uźnego lub nieskutecznego egze-
kwowania prawa. Wreszcie ludzie wy kazują nieustanne wyczulenie wobec oczekiwanych
irracj onalnych zmian w fu nkcjonowaniu handlu (wyżs1..e ceny, podatki, cła) i próbują pora-
dzić sobie z nimi przez gromadzenie zapasów j edzenia lub benzyny. pośp ieszne importowa-
nie lub eksportowanie towarów lub zakładanie fim1 prywatnych na.~lawi onych na szybki zysk
raczej ni ż dlugotenninowe inwestycje. Powszechność postawy „łap i uciekaj!" pokazuje, że
większość łudzi próbuje osiągnąć swoje prywatne ce le „wbrew systemowi" raczej niż. „po-
przez system". Warto zauważyć, że takie zachowan ie jest często traktowane jako godne uzna-
nia, a ci, którzy odnoszą w nim sukces, ciesz<\ si ę powszechnym szacunkiem podszytym za-
zdrością. Kryje się za tym mniej lub bardziej świadome usprawiedliwienie oparte na przeko-
naniu, że jest to rodzaj słu sznego rewanżu na systemie, kt6ry oszukuje swoich obywateli
droga do uzyskania pewnej rekompensaty za niesprawiedliwie utracone przywileje.
5. Następnym charakterystycznym wzorem zachowania j est rozpowszechniona niechęć
do podejmowania odpowiedzialnych decyzj i lub gotowość do podejmowania ich tylko w laki
sposób, który pozwala uniknąć odpowiedzialności (przez te lefon, ustn ie, bez formy pisem-
nej e tc.). Istnieje tendencj a do przekazywania odpowiedzia lności (niekończ.;1ce si ę „zrzuca-
nie odpowiedzialności na innych") z jednoczesnym żądaniem od władz opieki. zapewn ie-
nia bezpieczeństwa socjalnego i innych bezpiatnych korzyści . Jako że syndrom ten jest
typowy dla dziec i, możemy go nazwać „przedłużoną i nfanty l nością''. Jego odwrotnośc ią
232

jest postawa paternalistyczna przyjmowana często przez władze. Jak zauważa Stefan No·
wak, „przeświadczenie, że nasz system społeczno-ekonomiczny winien zaspokajać przy·
najmniej podstawowe potrzeby obywateli, wydaje się powszechnym i niekwes tionowanym
efektem czterech dziesięcioleci socjalistycznej edukacji naszego narodu. Postrzegane naru-
szenia tej zasady stanowią jedno z najsilniejszych zagrożeń dla j akiejkolwiek aprobaty sys·
temu" ( 1988: 32).
6. Ostami zbiór diialań jest wynikiem „zawistnego egalitaryzmu". Ideologia socjali-
styczna z jej naciskiem na prymitywny egalitaryzm, który dobrze wyraża slogan „wszyscy
ludzie mają jednakowe żołądki", zaszczepia rodzaj instynktu przeciwko nadzwyczajnym
os iągnięciom , nadmiernym zyskom. wyjątkowym sukcesom; gwałtowny resentyment wo·
bec jakiej kolwiek elity. Stąd podejmowane są różnorodne działania w celu uniemożliwienia
innym zdobycia rozgłosu , nawet jeżeli nie mamy tu do czynienia z sytuacją konkurencji,
a sukces jednej osoby nie umniejsza szans nikogo innego. Zupełn ie jak w znanym żarcie
opisującym „polskie piek\o": gnesrnicy wszystkich narodowości gotują się na otwartym
ogn iu w wielkich kot1<1ch , każdy kocioł jest pilnowany przez uzbrojone diabły. Jedynie przy
kotle z napisem „Polska" nie ma straży. Dlaczego? Gdyby bowiem ktoś próbował się wydo-
stać i uciec, jego rodacy z pewnością wciągną go z powrotem do środka.
Można było oczekiwać, że kiedy instytucjonalne struktury realnego socjalizmu zostaną
zburzone, „socjalistyczny umysł" również zniknie. Tak się niestety nie stalo. Jak s twierdzi\
kompetentny badacz: „Tym bowiem, co przede wszystkim uderza, gdy analizujemy obszar
postaw politycznych w roku 1990, jest ich zdumiewające wręcz s trukturalne podobieństwo
do postaw znanych i opisywanych we wcześniejszych okresach" (Marody, 1990: 166). lro-
nia histori i sprawiła, ie podstawowa opozycja sfery publicznej i prywatnej, wraz z więk­
szością jej psychologicznych i behawioralnych przejawów, przeżyła system komunistycz-
ny i stoi na drodze postkomunistycznych reform. Pozwolę sob ie wymienić kilka bardziej
spektakularnych symptomów tej zaskakującej ciągłości.
Mimo ciągłego przypominania, że ,,nareszcie jesteśmy we własnym domu", ludzie wydają
się niezainteresowani i niechętni angażowaniu się w działalność publiczną. Niezwykły jest
utrzymujący się pasywizm i apatia polityczna: w pierwszych po pól wieku demokratycznych
wyborach 38% populacji zdecydowalo się nie glosować, a w wyborach lokalnych (nawet
bliższych „naszemu własnemu domowi") absencja wyniosła 58%. Niemal połowa Polaków
nie uznała za warte zachodu wrzucić kanę do głosowania do urny i wybrać swojego pierwsze-
go demokratycznego prezydenta, a mimo pluralistycznego spektrum stowarzyszeń i pan.ii
politycznych wyrosłych jak grzyby po deszczu w przeciągu roku ponad 90% populacji zdecy-
dowało się nie należeć do żadnej z nich („Gaz.eta Wyborcza", 25 kwietnia 1991).
Rząd nadal postrzega się jako pozostający w opozycji do społeczeństwa - „oni" prze-
ciwko „nam" . W wolnych wyborach prezydenckich Tadeusz Mazowiecki, człow ie.k
o znakomitych kwalifikacjach i bezspornych osiągnięciach. okazał się „splamiony" obec-
nością w rządzie (jako pierwszy premier post.komunistycznej Polski) i otrzymał mniej gło­
sów niż Stanisław Tymiński, populistyczny demagog przybyły z Kanady, człow i ek całko­
wicie nieznany i właśnie dlatego wolny od j akichkolwiek skojarzeń z istniejącym.i władza-
mi. które nadal traktowano z podej rzliwością .
Ludzie kontynuują swoją grę „uderzania w system", iupełniejakby się nic nie zmieniło.
jak gdyby sy~tem nadal był obcy, narzucony, taki, który powinno się odrzucić. „Pasożytni­
cza innowacyjność" kwitnie w nowych fonnach, które umożliwia prywatyzacja, pojawie-
„

I§: ky_ejako siły ltistoryczn_e_ _ _-··-- _ 233

nie się wo lnego rynku i niepewność tymczasowego prawa. Masy ludzi są zaangażowane
w różnego rodzaju nielegalny handel, przemyt, omijanie podatków i cel. Pojawi ają się nowe,
wysoce zorganizowane formy takiej aktywności. Dla obserwatorów rozprz.estrzeniającej
s ię przedsiębiorczości zd umiewający jest fakt, jak wielka jei część jest nadal opitrta na bra-
ku zaufania. niepewności co do przyszłości i tradycyjnej taktyce „łap i uciekaj!"'.
,,Zawistny egalitaryzm·· nadal istn ieje i tak naprawdę może się wyrażać na więcej spo-
sobów, ma więcej potencjalnych celów, j ako że liczba tych, którym .,się udało" (osiągnęli
stanowiska polityczne, szybko się wzbogacili, robią z powodzeniem interesy, zyskal i pu-
bliczną sławę), rośnje w szybkim tempie. Resentyment wobec tej grupy łatwo pr.zeradza się
w starą egalitarną retorykę. Jak zauważa wnikliwy obserwator sceny Europy Wschodniej:
„W większości z tych krajów nada l istnieje powsz.echne poparcie dla wzg lędnie egalitarnej
dystrybucji bogactw już wytworzonych i dla silnego państwa opiekuńczego" (Ash. 1990a:
21). Ten klimat obejm uje wszystkie rodzaje eLit, w tym równ ież intelektualistów (oczywi-
ście nazywanych ,jajogłowymi").
Wśród większości, której się „n.ie udało" lub której w zaw ierusze rewolucyjnej zmiany
wręcz obniżył się wcześn iejszy standard życia (na przykład znaczne segmenty klasy pracu-
jącej, chłopstwo, nie mów iąc o ki]J(uoastu proce ntach bezrobotnych - zjawisku nieistnieją­
cym w czasach socjalizmu), narasta nostalgia za starymi forrnaJ11i organizacyjnymi pater-
nalistycznego państwa, czemu towarzyszy głośne domagan ie się rekompensaty. Oczekuje
się, że rząd zaspokoi podstawowe potrzeby, zapewni bezpłatną opiekę zdrowotJlą, bezpłat­
ną e.dukację, pracę, emerytury, bezpieczeńsLwo socjalne, zasiłki z opieki społecznej. Praw-
dopodobnie niewiel u chciałoby powrotu komunizm u, ale wielkie masy marzą o jakiejś „trze-
ciej drodze", humani tarnym kapitalizmie lub ( parafrazując slare slogany dotyczące socj ali-
zm u) ,,kapitalizmie z ludzką twarzą" lub „polskiej" drodze do kapitalizmu.
Są to ty lko niektóre namoje społeczne w tajemniczy sposób przypominające dawny
sposób myślenia i działania. Składają się one na trwaj ące ciągle dziedzictwo realnego so-
cjalizmu, które zza grobu prześladuje społeczeństwa Europy Wschodniej. Bez przezwycię­
żen ia tego dziedzictwa, co może zająć co najmniej jedno pokolenie, pełny sukces transfor-
macji postkomunistycznej nie będiie możliwy. Dowodzi to raz jeszcze, jak silnymi czynni-
kami w zmianie społecznej mogą być ludzkie idee.
17. W YŁANIANIE SIĘ NOR~I : UNIKI I INNOWACJE

Norm a tywny rdze11 str uktury społecznej

Życie społeczne jest porządkowane przez reguły. Wielu uczonych uznaje porządek norm.
wartości, instymcji reguluj ących zachowania ludzkie za centralny aspekr społeczeństwa. W swo·
im klasycznym sfommłowaniu Emile Durkheim pojmował „fakty spoleczne" w kategoriach
wyratnie normatywnych: „Kiedy wypełniam swoje zadanie bram. małżonka czy obywatela.
kiedy wywiązuję s ię z podjętych zobowiązań - dopelniam obowiązków, które zostały wyzna·
czone niezależn ie ode mnie i moich czynów w prawie i obyczajach. Nawet wtedy, gdy są one
zgodne z moimi własnymi uczuciami i odczuwam je jako swą rzeczywistość wewnętrzną, nie
przestaj ą być one rzeczywistością obielnywną, ponieważ to nie ja je stworzyłem, a jedynie
przyswoi Iem je sobie poprzez wychowanie. ( „.) Oto więc sposoby dzialania. myślenia i od·
czuwania posiadaj ące tę godną uwagi właściwość egzystowania na zewnątrz świadomości
indywidualnych. Te typy postępowania lub myslenia są nie tylko zewnętrzne wobec jednost·
ki ; zawdzięczają one swoje istnienie imperatywnej i przemożnej sile, przez co narzucają się
jednostce. czy chce ona tego, czy nie chce'' (Durkheim, 1968: 29- 30).
Podobny nac is k na normy odnajdujemy w idei „porządkt1 aksjonormatywnego", opra·
cowanej przez Floriana Znan ieckiego. Według niego: „Dla oznaczenia aksjonormatywneg<"
ładu wśród zjawisk zwanych »spolecznymi« używa się do~ć powszechnie terminu p o·
r zą d e k s po ł e cz n y" ( 1971: 668). „O rganizacja spoleczeństwa trzyma się na uzna-
nych i podtrzymywanych przez zbiorowość normach, które regulują nie tylko czynnośc i .
;ile także doświadczen ia i wyobrażenia jej członków. ( ...) Wszel kie zjawiska kulturowe są
zjaw iskami spolecznyrni, ponieważ wszystkie pod l egają usankcjonowanym przez zb ioro-
wość zasadom" (s. 651 - 652). Silne zainteresowanie normatywnymi podstawami konsens~
spolecznego i równowagi systemowej odnajdujemy w pracach strukturalnych funkcjonali-
stów (Parsons, 195 1). „Szkoła dramaturgiczna". a szczególnie Erving Go ffman. dostarczy-
la s ubtel nej analizy ukrytych nom1atywnych ram teatru spolecznego (Goffman, 1963, J96i.
197 l ). Etnometodo logow ie zagłębiali się jeszcze bardziej w zawiłościach uznawanych z;;
oczywis1e założeń normatywnych, kryjących się za życiem społecznym (Garfinkel. 1967 '·
Tom Burns i jego zespól (Bums i Flam, 1987) zaproponow ał wszechstronną teorię „syste-
mów reguł" i „reżi mów reguł" . To tylko wybrane przykłady, ale dowodzą o ne, że faktycz·
nie „znaczenie norm społecznych i ich kl uczowa pozycja w życi u społecznym były po-
wszechnie dostrzegane przez przedstawicie li nauk społecznych" (Segerstedt, 1966: I05 1
B yć może nie jest wielką przesadą twierdzić za Harrym Johnsonem, że „pojęcie normy jest
dla socjologi i central ne" (I 960: 8).
W rym rozdziale przyjrzymy się pokró tce dwóm sposobom, w jakie ten zasadniczy aspek:
społeczeństwa może podlegać zmianie: procesowi zinstytucj onalizowanego omijania regu'
i innowacjom normatywnym.

Zinstytucjonalizowani:! omijanie reguł

Przez 7.•m ianę normatywną rozumiem powstanie, zastępowanie lub modyfi kację kompo·
nentów struktury normatywnej: norm. wartości, ról, instytucji. zespo lów instytucji. D l ~
uproszczenia będę mów ił o zmian ie nonn. a le wszystko, co zostanie tu powiedziane. w ró" ·
' 17. Wy/a11ia11ie się norm: 1111iki i innowacje 215

i,· nym s topniu stosuje się do innych, bardziej złożonych kompleksów normatywnych. Skupię
się na sposobie. w jaki normy (lub zm ienione normy) wylaniają się z dzi ałań podejmowa-
nych przez róż ne podmioty społeczne. Mogą ni mi być zwy kli ludzie stopniowo wytwarza -
jący zmian ę w swoich codzie nnych zachowaniach lub inn e podmioty podejmujące reformy
normatywne, dokonujący zmian za pomocą prawa.
Swego rodzaju preludium zmiany nonny jest dewiacja nonnat)n.vna. Jak zauważa Robert
Bierstedt, „odstępstwa od starej struktury są prawie na pewno częścią procesu tworzenia no-
wych" (198 1: 46 1). ale te odstępstwa nie są utrzymane w jednym stylu. Ta posiadająca klu-
czowe znaczenie kategoria wymaga p recyzyjnej definicji. W dalszej analizie będę w dużym
stopniu czerpał z klasycznych prac Roberta Mertona. Zaproponował on następujące pojęcie
dewiacj i: . Adaptację uznaje się za dewiacyjną(. .. ). kiedy zachowanie odbiega od wymagań
stawianych przez cele kulturowe lub prlez normy instytucjonalne, albo przez obie naraz"
( l 959: 178). Zauważa on. że nie powinno się mylić dewiacji z zachowaniem jedynie ekscen-
trycznym: trzeba ..rozróżniać nowe formy zachowan ia, które nie wykraczają poza o bręb fom1
instytucjo naln ie ustalonych lub dozwolonych, oraz no we formy, klóre poza nie wykraczają.
Trzy mając się użytecznej terminologii Florence Kluckhorn , pierw~zą z tych sytuacji można
opisać jako zachowanie »alternatywne«, a tylko drugą j ako »dewiacyjne«" (s. 18 1). Podobnie
„tolerancja" wobec zachowania „alternatywnego", s kala dopuszczalnej konkretyzacji ogólnej
normy mus i być odróżniana od „faktycznego przyzwolenia". pasywnej postawy publiczności
społecznej wobec zai.:howan ia uznawanego za dewiacyjne, a jeszcze bardziej od tego. co można
nazwać „zinstytucjonalizowanym przyzwoleniem" - zakazem negatywnego sankcjonowania
aktów dewiacyjnych. Drugie rozumienie zosta lo przyjęte przez, Jacobsena. który definiuje
przyzwolenie jako „z instytucjonalizowany klimat społeczny, w którym o~oba może publicz-
nie pogwałcić przyjęte normy, nie śc iągając na s iebie sankcj i" ( 1979: 223).
Me rto n rozróżn i a dwie podstawowe formy dewiacji we właściwym sens ie tego s lo wa:
zachowanie nonkonformistyczne ( lub dewiacja pryncypia lna) lub zachowanie abe rracyjne
(lub dewiacja doraźna). Różni ą się one pod kilkoma istotnymi względami . ( I) Nonkonfor-
mizm ma charakter publiczny. zachowanie aberracyjne zaś prywatny: „nonkonformiści ogła­
szają swoje odstępstwo publicznie; nie staraj ą s i ę ukryć faktu odst<\pie nia od norm spolecz-
nyc h. Dysydenci polityczni lub religij ni domagają się , aby publiczn ie ogłosić ic h od stęp­
stwa tym w~zystkim , którzy c hcą patrzeć lub słuchać; przestępcy aberracyjni ~taraj<1 s ię
unikać świacła jupiterów kontroli spolecznej" (Merton. I 982b: 72). (2) Nonkonformizm
wiąże się z wycofan iem legitymacj i dla powszechnie przyjętych norm, zachowan iu aber-
racyjnemu zaś równoc ześnie to warzyszy legitymizacja norm: , .Nonkonformiśc i podważaj<)
legitymację norm spolecznych, które odrzucaj ą. lub przyrntjrnniej podważąją ic h stosowa-
nie w określonych sy tuacjach („.). W przeciwieństwie do nich aberranci uznają prawomoc-
ność norm , które łam ią. ale traktują taki akt j ak o doraźny środek lub wyraz stanu ich włas­
nego umyslu" (s. 73). (3) Nonkonformizm ma charakter pozytywny. ko nstruktywny; za-
chowa nie aberracyjne ma c harakter wylącznie negatywn y: „nonkonformiści dążą do zmiany
norm, kcó rym zaprzeczają poprzez dzialania. Chcą zastąpić te no rmy, które uważają za
moral nie wątpliwe, in nymi, które maj ą mocne podstawy moralne. W przeciwieris twie do
nich al)tmanci próbują przede wszystkim un iknąć sankcjonującej siły istniejących norm,
nie propon uj ąc dla nich zastępstwa" (s. 73).
Nonkonformistyczne i aberracyjn e zachowanie inicjuje dwie odmienne ścieżki m o r-
f o ge n ezy n o r mat y w n ej. różniące się etapami i wewnętrznymi mechanizmam i. Jedną
236

z nich można nazwać morfogenezą przez innowację normatywną; drugą - morfogenezą

przez omijanie norm. Obie są formami s tawania się spoleczeństwa. Przyjrzyjmy się bliżej
każdej z nich, zaczynając od tej drugiej.
Morfogeneza przez omijanie nonn 7.aczyna się od incydentów aberracyjnego zachowa-
nia jednostek, które uznają nonny za zby1 dla njch wymagaj ące. mimo że ogólnie prawo-
mocne. Jak to definiuje Jacobsen: „Omijanie norm („.) jest szczególnym rodzajem pogwałce­
nia norm, w którym ma ono charakter zarówno umyślny, jak i chytry" (1979: 220). Na
przykład złodziej nie kwestionuje prawomocności piątego przykazania; byłby z pewnością
oburzony, gdyby coś mu ukradziono, podobnie jak nie zdziwiłoby go, gdyby został złapany
i osądzony. Jak powiedział Merton, ten przypadek sprowadza się do: „stopniowego osłabia­
nia uznanych, lecz na ogól nieskutecznych wysiłków oraz do coraz częstszego stosowania
sposobów niedozwolonych, ale ia to mniej albo bardziej efektywnych" (2002: 211). Rzecz
jasna. jedne normy o mijamy przez cały czas, a inne od czasu do czasu.
Niektóre przypadki omijania nonn pozostają w pełni prywatne, niewidoczne, niewykry-
te i stąd nie mają konsekwen cji spoJecznyc h. Nie inicjują procesu s tawania się spoleczer1-
stwa, jednak kiedy omijacie staje się bardziej powszechne, podejmowane przez wiele jed-
nostek, może dojść do rozbudzenia świadomości tego faktu. Coraz częstsze przypadk i omj-
jania norm mogą zoslać powszechnie dostr zeżone, mimo że sprawcy pozostają
niezidentyfikowani. Kiedy uda się ich zidentyfikować, przykłady osób szczególnie ?.sęcz­
nie omijających normy mogą stać się przedmjotem uznania społecznego, często skażonego
zazdrością. Jak zauważ.a Merton: „Odnoszący sukcesy łajdacy - odnoszący sukcesy we-
dług kryteriów znaczących dla nich grup o dniesienia - stają się pierwQwzorami dla innych
Judzi z ich środowiska, którzy, początkowo mniej sł<lonni do tego i w mniejszym .stopniu
wyalienowani, teraz przestają się trzymać zasad, które wcześn iej postrzegali jako prawo-
mocne." ( J964; 235). Dobry przykład stanowią wielcy przedsiębiorcy w krajach postkomu-
nistycznych; ze swoim bogactwem, ostentacyjną konsumpcją, koneksjami politycznymi są
często uznawani za wzór do naśladowania, szci,ególnie przez młodsze pokolenia, mimo że
wszyscy wiedzą, że aby dojść do takid1 sukcesów, musieli złamać przynajmniej nie.które
prawa regulujące gospodarkę okresu transfonnacji.
Wystąpienie powszechnej motywacji do omijania nonn w dużych zbiorowościach. po·
łączone z rozpowszechnionym przekonan]em, iż „wszyscy to robią" i tendencją do naśla­
dowania ludzi, którzy skutecznie omijają normy. wyjaśnia przypadki ich tak regularnego
i powtarzającego się omtjania. Dla Robi na Williamsa ,,regulame omija11ie" oznacza sytu·
ację, „kiedy publicznie uznawana nonna jest potajemnie gwałcona na ska lę masową przy
milczącej zgodzie lub nawet aprobacie samego społeczeństwa lub grupy, przynajmniej tak
długo.jak to pogwałcenie pozostaje w ukryciu" (1970: 419-420). Unikanie podatków, oszu-
kiwanie na egzam inach, drobne kradzieże w firmach, unikanie opiat celnych i kontroli wa-
lutowych stanowią dobrze znane przykłady Szczególnie interesującym przypadkiem, cha·
rakterystycznym dla dawnych krajów socjalistycznych, była rozpowszechniona kradziez
towarów, surowców, narzędzi etc. z przedsiębiorstw państwowych. Tradycyjne hamulce
moralne, stosowane w odniesieniu do własności prywatnej, w tym wypadku, jak widać, ni~
obowiązywały, pon iewai dla wielu osób „państwowe" znaczyło tyle samo co „niczyj e" .
\.V)'stąpienie regularnego omijania jest następnym Jaokjem na drodze do morfogenez~
normatywnej (zauważmy jednak, że normy nadal uznaj e się za prawomocne). Do zasadni-
czej fazy dochodzi wtedy, kiedy, jak ujmuje to Merton, „rosnąca częstotliwość zachował\
 237

dewiacyjnych, lecz »uwieńczonych powodzeniem« osłabia w oczach innych zasadność norm

instytucjonalnych, a w skrajnych przypadkach zupełnie pozbawia je prawomocności'' (2002:
243). Dopiero teraz jego pojęcie „zinstytucjonalizowanego omijania" znajduje pełne zasto-
sowanie: „Przypadki omijania reguł instytucjonalnych same ulegają instytucjonalizacji, kiedy
( 1) układają się w dosyć wyraźne typy; (2) są stosowane przez znaczną Liczbę ludzi, a nie są
rozproszonymi wybiegami podejmowanymi n iezależnie i prywatnie; (3) są zorganizowane
pod postacią dosyć rozbudowanego spo łecznego mechanizmu, składającego się z kooperu-
jących po cichu uczestników, łącznie z tymi, którym powierzono wprowadzanie reguł w ży­
cie; oraz (4) są rzadko karane, a kiedy już do tego dochodzi, kary przybierają w znacznej
mierze formy symboliczne, mające przede wszystkim służyć potwierdzen iu nienaruszalno-
ści reguł" (Merton, J982a: 76).
Dobrym przyk:Jadem takiej sytuacji jest roZ!J)owszechniona korupcja w społeczeństwach
postkomunistycznych. Instytucjonalizacja w tym przypadku jest czymś więcej niż samą regu-
larnością, skoro wiąże się nie tylko z powtarzalnością zachowań, ale z nadaniem jej rangi
prawomocności, powszechnej akceptacji lub nawet usankcjonowaniem zachowania polegają­
cego na omijaniu nom1. Ten wzór ewoluuje, „ilekroć prawa rządzące organizacją pozostają
! w tyle za zmieniającymi się interesami, wartościami i potrzebami przeważającej czę,<c i lud-
" ności. Na jakiś czas omijanie czyni prawo znośnym" (Merton, 1963: IX). Innego doskonałego
przykładu zinstytucjonalizowanego omijania dostarczają pewne typy procedur rozwodowych:
„aby omijanie było skuteczne, wymaga rozwiniętej machiny społecznej składającej się ze
skrycie koopernjących klientów, prawników, sędziów, przeszkolonych wspólników i wyspe-
cjalizowanych ludzi, tworzących mające przekonać sąd świadectwa cudzołóstwa ; powszech-
nie wiadomo, że praktyki omijania odchodzą od litery i ducha prawa, lecz ( „ .) mimo to istnie-
je na nie zgoda urzędników sądowych, którym powierzono wprowadzanie w życie prawa;
i wreszcie te ominięcia rzadko kiedy są karane, a jeżeli już, stanowią w znacznej mierze cere-
monialne okazje do potwierdzania świętości prawa" (s. IX- X).
Istnieją trzy dodatkowe warianty zinstytucjonalizowanego omijania. Pierwszy z nich to
,,erozja norm''. Występuje wtedy, gdy omija się normy tradycyjnie obecne w s trukturze
normatywnej, ale nie przystające już do aktualnych realiów życ ia. Naj lepszą ilustracją jest
tu powolna liberalizacja obyczajów seksualnych lub stopniowe słabnięcie standardów praw-
nych dotyczi\cych pornografii (luźna granica między „miękką" i „twardą" pornografią, po-
dobnie j ak coraz bardziej pernlisywne reguły dopuszczalnej nagośc i, charak terystyczne dla
tak zwanego syndromu „Playboya").
Drugim wariantem jest „opór przeciwko normom''. W przeciwieństwie do przypadku
erozj i norm omijanie dotyczy norm dopiero co, świeżo wprowadzonych „odgórnie" przez
akt ustawodawczy, a odbiegających od ustalonych form postępowania. „Nowo powstałe
wymogi instytucjonalne są w rzeczywistości nieprzestrzegane, podczas gdy powoli zmie-
niające się normy i uczucia nadal kierują faktycznymi zachowaniami" (Merton, 2002: 367-
368). Dobrym przykładem jest powszechny opór, jaki napotykają reformy prawne idące
pod prąd wspólnych zwyczajów, stereotypów, uprzedzeń lub mocnych przekonań moral -
nych Uak w przypadku prohibicji w Stanach Zjednoczonych, ustawodawstwa dotyczącego
praw obywatelskich, prób zmiany forn1 malżeń.stwa w koloniach afrykańskich lub kolekty-
wizacji posiadłości ziemskich w krajach socjalistycznych).
Trzecia modalność wiąże się z „substytucją nonn". Dochodzi do niej, kiedy stara norma
nadal obowiązuje, ale rozpowszechnione jej omijanie zostaje wstępnie uprawomocnione za
238 Czę:~ć IV. ASPEKTY STAWANIA S IĘ SPOLECZEŃST\~'~

sprawą skali i dlugiej (radsrcji wystęPQwania. Jak wyjaśnia Jac<)bsen: „Regularne omij anie
może zyskać częściową legi ty mację przez sarną długość występowania i stać się tradycją
niejako »Walkoweren1«. Kiedy do tego dochodzi. sama norma się nie zmier1ia. ale ominię­
cie zyskuje pewien stopie11 legitymacji za sprawą »lagod nego przyzw<1le11ia«'' ( 1979: 226).
W ten sposób często ignorowane są zakazy palenia w miejscach publicznych, skoro ,.nikt
jak dotąd przeciwko nim nie zaprotestowar· (s. 226), zaczynająjedn ak obowiązywać, kiedy
dochodzi do wyraźn ych protestów publicznyc h przeciwko pogwalceniom normy.
Te kolejne typy zinstytucjonalizowanego omijania nom1 prowadzą do ostamiej fazy proce-
.su morfogenezy: wprowadzenia nowych norm przez władze albo osiągania przez nie, na
drodze omijania, statusu norm usankcjonowanych, w pełni uprawomocnionych i osadz<i-
nych w nowej strukturLe normatywnej. Omijanie. które miało miejsce wcześniej, zostaje
zaakcep1owane i usankcjonowane jako nowa norma. Na przykład, odnosząc się do znanego
powszechnie om ijania przestarzałego prawa rm.wodowego, Merton zauważ.a: „powinno się
ciągle dawać publiczne świadectwo rego zinstytucj onalizowanego omijania, wydobywaj ąc
na świarlo dzienne pelną skalę rozdźwięku mir,dzy zasadami prawa a częstotliwością prak-
ryk jego o mijania. wywarłoby się również w ten sposób potężny nacisk na zmianę prawa··
( I 963: IX). Podobnie, notoryczne omijanie różnych zakazów dotyczących posiadania obcej
waluty, istniejących dawniej w krajach Euro py Wschodniej (czemu rowarzyszy ło powsta-
nie rozległego czarnego rynku). stopniowo prowadziło do zaw ieszenia tych przestarzałych
i nierealistycznych praw, a następnie ustanowienia nowych regu lacji wal utowych. Przy tego
rodzaj u reformie normatywnej sytuacja zmienia się diametralnie: srosowanie się do stare)
normy s taje się ak tem dewiacji (lub przynajmniej postępowaniem anachron icznym, trady-
cjonalnym łub oryginalnym), podczas gdy dewiacja w starym rozumieniu staje się akten:
ko nfonnizmu. To zamyka cykl morfogenezy i oczywis'c:ic otw iera nowy. jako że nowe nor-
my będą nieuchronnie om ijane, przynajmniej przez niektórych członków społeczer\stwa.
a proces formułowan ia, zastępowani a i modyfikowania norm poprzez ich omijanie zacznie
fu nkcjonować od nowa.

lnn()wacje norma(ywne
Alte rnatywnym mechanizmem morfogenezy normatywnej jest akumulacja innowacji. W tyn~
wypadk"u podmioty nie uciekają si ę. do doraźnego omij ania norm, które normalnie akcepru-
ją, ale raczej podają w w<1tpliwość słu~ zność samych norm. Normie (rutynowej czynności.
tradycj i, zwyczajowi. prawu) odmawia się prawomocności od samego początku, a odrzuca-
jące zad1owanie (no nkonformizm) m<i charakter publiczny, otwarry. czasami wręcz osten-
tacyjny. Trzymając się temin<)logii Mertona, paradygmatyczny przypadek zachowania roz-
poczynającego ten proces jest nazywany „buntem". „Ten rodzaj przystosowania wyprowa-
dza ludzi na zewnątrz oraczającej st11rkcury 11po lecznej, aby tworzyli wizję i pról:>owaJ:
reali zować struk!Urę nową. tQ znaczy zupełnie przeksz1ałconą, Zakłada to wyobcowanie
z panujących celów i wzorców, które uznawane są za czysto arbitralne. Arbitralne zaś t<:>.
ściśle rzecz biorąc, takie. które nie są prawomocne, ani też nie sit w sta nie egzekwowii,-
poslusze1\stwa. ponieważ równie dobrze sytuacja może wyglądać inaczej. ( ... ) Bunt, z dru -
giej strony. dotyczy autentycznej przemiany wartości, kiedy to bezpośrednie lub zastępcze
doświadczenie frustracji prowadzi do całkow itego odrzucenia wartości uprzednio cenio-
nych" (Merton. 2002: 220-22 I).
f!. Wyłanianie _się norm: uniki i innowacje 239

Pojęcie
to ma bardzo szeroką denotację: stosuje się do innowatora lub od krywcy prze-
łamującego zastane ramy panującej te chnologii bądi dominującego paradygmatu nauko-
wego; do proroka religijnego lub autoryte tu moralnego definiującego na nowo to, co do-
bre i ~-prawiedliwe; do artysty lub pisana proponującego nowy styl: do przedsiębiorcy
reorgan izuj ącego produkcję lub s przedaż; do polityka lub władcy wprowad zającego nowe
kodyfikacje prawne itd . W każdym przypadku początkiem jest epizod ludzkiej kreatywno-
ści, oryginal ności lub odstęps twa od istniejących tradycji. Każdy z takic h epizodów musi
mieć z definicji wyjątkowy charakter, występować j edynie wśród kilku wybranych osób
lub najwyżej w mniejszości członków społeczeństwa. Jak ujmują to Loomisow ie: „Sposo-
by nonkonformistycznej adaptacj i ( ... ) są w rzeczywistości niemodalnymi alternatywami,
którymi posługuje się mniejszość, a które mogą z czasem zająć miejsce adaptacji konformi-
stycznych; i możliwe, że stanie się to w taki m stopniu, że dla większej liczby członków
populacji staną się one funkcjonalnie lepsze niż aktua lnie stosowane wzory zachowania"
(Loomis, Loomis, 1961: 316).
Znaczący dystans dzieli moment, w którym jakaś j ednostka lub grupa jednostek wytwo-
rą innowację. i czas, kiedy stanie się ona w pełni akceptowana i zastąpi wcześniejsze drogi
i sposoby postępowania Judzkiego (por. Coleman i in .. 1966). Proces ten można rozbić na
sekwencję czterech etapów, jak na rysunku 17 .1 .

Inicjacja Filtrowanie Dyfuz.ia Uprawomocnienie

zmiany _ _ _ __. muany _ _ _ __. zmiany zmiany

L pozostaje
prywatna
JL zostaj e
odrzucona
J Lprzybiera fon11ę
kompensacji
J
lub publiczna lub zaakceptowana lub amplifikacji

Rysunek 17.l. Kolej n o~ć etapów dyfuzji innowacji

Na każdym etapie możemy obserwować całkowitą zależność od konkretnych warun-

kćwr, proces moie być kontynuowaoy !ub nie, może wy\worz.yć nonnalywl\ą morfogel\ez.ę
lub zatrzymać się w miejscu. Istnieje pewne podobieństwo tego modelu do pojęcia procesu
. ,wartości dodanej'' w opisie zachowan.ia zbiorowego Smelsera. „Każdy etap procesu war-
tości dodanej ( ... )jest warunkiem koniecznym d la właściwego i skutecznego dodania war-
tości na etapie następnym. Warunkiem wystarczającym dla końcowego efektu jest ponadto
kombinacja wszystkich warunków koniecznych zgodnie z określonym wzorem. W miarę
trwania procesu wartości dodanej zawęża się stopniowo wachlarz możliwych produktów
końcowych" (Smelser. 1962: l 4).
W ten sposób już na pierwszym e tapie proces u innowacja może pozostać prywatna.
.:alkowicie indywidualna, a próby jej upublicznienia mogą się zupełnie nie powieść. Ręko­
pisy pozostające w szufladach, prototypy nowych maszyn na stolach kreślarskich , idee,
o których śni się w prywatności i nie dziel i z innymi - to przykłady, kiedy innowa<.:je nie
'tają się publiczne i szerzej znane i dlatego nie mogą mieć żadnych dalszych konsekwencji
społecznych. Nieprzypadkowo jedna z podstawowych instytucjonalnych reguł zawarta w eto-
;ie naukowym wymaga ogłaszania odkryć w fonnie pisemnej lub przynajmniej ustnie, co
240

Merton nazywa normą „komunalizmu" wy ników naukowych (1973: 273). Caly sens i s po-
leczne waczenie nauki zostałoby stracone bez tego zalecenia.
Jednakże widoczność jest jedynie koniecznym, ale nie wystarczającym warunkiem sukce-
su. Nawet wtedy, kiedy innowacje stają się znane, nie oznacza 10, że będą miały r\atych-
miast konsekwencje społeczne. W filtrowanie z miany włączają się różne podmioty, które
mogą jeszcze zablokować innowację przed rozprzestrzenieniem się w społeczeństwie. Nie-
które z tych podmiotów mogą nie być w tym wyspecjalizowane, przyjmując funkcję filtro-
wania jako zajęcie poboczne (konserwatywny nauczyciel powstrzymujący wszelkie przeja-
wy indywidualiz mu , tradycyjnie oastawieni sąsiedzi rozpuszcz.ający plotki o ekstrawaganc-
k ich zachowaniach nowego lokatora, zachowawczy kierownik uibraniający jakichkolwiek
ehperymentów z nowymi technikami produkcji). Jednakże we współczesnych społeczeń­
stwach istnieją liczne wyspecjalizowane podmioty, dla których filtrowanie innowacji (ga1e-
-keepi11g) nie j est zajęciem marginalnym, ale ich główną raison d'etre. Dobrze znanym;
prz.ykladami mogą być cenwrzy. recenzenci artykułów lub ksii1żek, kolegia redakcyjne.
urzędy patentowe, komisje kwalifikacyjne e tc. Oczywiśc ie zjawisko to nie ogranicza sie
tylko do społeczeflstwa nowoczesnego. Osławiona inkwizycja i polowania na czarownice
w czasach średn iowiecza były wyraźnie prekursorami ideologicznego gare-keeplngu, znacz-
nie bardziej bezwzględnego niż wspókzesne mechanizmy filtrowania. Za sprawą dzialani..;
rMnych mecł1anizmów filtrujących i blokujących innowacje normatywne mogą ulec likwi-
dacji na tak wczesnym etapie. Za sprnwą stłumienia, sztywnej i represyjnej kontroli spo-
łecznej, cenzury. odrzucenia. biurokntcji, obsrrukcji legislacyjllej etc. innowacje norma-
tywne mogą nie spotkać się z zaimeresowaniem, uz naniem lub wstępną akceptacją w więk ­
szej społeczności lub społeczeństwie.
Zasadnicze p ytanie dotyczy oczywiście natury tych kryte riów (lub selekcjonerów), klĆ'·
re powstrzymują pewne innowacje od rozprzestrzeniani.a się. a innym na to pozwalają. Możn .;
podejaewać, że głównym czynnikiem selekcjonującym, choć działającym tylko w dłuższe::
perspektyw ie, są obiektywne interesy członków spolecz.e11stwa. Jak ujmuje to Merton: „Pe-
wien (niewiadomy) stopień odchylenia od aktualnie istniejących norm j est prawdopodot-.-
nie funkrjonalny dla podstawowych celów wszelkich grup. Jakiś stopień »innowacji« moż;;
się na przykład przyczynić do kształtowan ia nowych wzorów instytucjonalnych bardzie_
niż s tare wzory przystosowanych do reaJjzacj i pods tawowych celów grupy" (2002: 24.t
W krótkiej pe rspektywie, zanim to ostateczne kryterium się utwierdzi, selekcja może si;;
dokonywać na podstawie z.mistyfikowanych wizji wsp6111ych dla Judzi osobistych inter~ ­
sów (fałszywa świadomość , ideologia) lub. i to nawet cz.ę~ciej , wedł ug narwconych part: -
kulamych interesów osób posiadających wladz.ę (rządów, silnych grup nacisku, dykt;itor6"
mody, obro1k6w religijnej lub ideologiczn~j ortodoksji), wystarczająco zdolnyc h i zarad-
nych, aby utrzymać w mocy normy i warcości sprzyjające ich pomyślności i aby powstrz , ·
mać jakie kolwie k zagrożenie ze strony alremaiywnych norm i wartości.
Kiedy już innowacja szczęśliwie przebrnie przez mechanizm filtrujący i osiągnie szer-
szy wymiar społeczny, rozpoczyna się faza jej dyf uzji. Może ona przyj<jć różne modalnok
l. Może prz.ybrać fonnę kompen sacji, kiedy początkowa z.miana w ywołuje negatywr.~
sprzężenia zwrotne umniejsz.aji\ce znaczenie innowacji norrnacywnej, ograniczające zasię~
reperkusji lub eliminujące ją całkowicie w drodze kontrrefonny.
2. Inną możliwości ą jest nadkompensacja, kiedy opór zmobilizowany przeciwko innc'-
wacji normatywnej jest tak s ilny, że reakcja mechanizmów kompensacyjnych j est zbyt mocn.::
 241

i „przelewa się", nie tylko przywracając status quo, ale ostatecznie zmieniając strukturę
w kierunku przeciwnym do zamierzonego. Jest to zwrot w tył lub „efekt bumerangowy".
tak częsty w przypadku radykalnych refonn poli(ycznych, z których wiele miało swój „Ther-
midor". ,,Próby wzmocnienia danej struktury instytucjonalnej mogą wyzwolić si ły. które
prowadzą raczej do jej zmiany; równie dobrze m oże stać się dokładnie odwrotnie" (Baum-
gartner i in„ 1976: 216).
3. Kolejną możliwością jest insułacja zmiany, kiedy początkowa innowacja nie wywo-
łuje żadnych dalszych reperkusji. Zostaje zamrożona, ograniczona do obszaru s truktury
nonnatywnej, w którym została pierwotnje wprowadzona. z brakiem szerszych konsekwencj i
dla innych segmentów społeczeństwa. Jes t 10 przypadek lokalnych zwyczajów lub regio-
nalnych dialektów ogcaniczonych do izolowanych wspólnot.
4. lru1ym przypadkiem j est dyspersja, kiedy początkowa zmiana prowadzi do przypad-
kowych przeksz1alce11 pew nej ograniczonej liczby innych komponentów struktury norma-
tywnej (pojedynczych no rm i wartości, instytucji , ról społecznych etc.). Pozostawia ona
chaos w istniejącej strukturze nonnatywnej , modyfikując ją w różnych punktach, ale za-
chowując nienaruszoną całość s truktury. Mówiąc metaforycznie, jest 10 zmiana przez mo-
i
za ikę. Jako przyk.lad weźmy liczne fragmentaryczne reformy wprowadzane w odpowiedzi
!. na kryzys w socjalistycznych gospodarkach Europy Wschodniej, które nie naruszały ich
E
podstawowych regu ł; lub mnożenie się w niesystematyczny, oportunistyczny sposób praw
mających walczyć z rodzącymi się problemami. społecznymi.
5. Wreszcie mamy najważniejszą możliwość, którą można nazwać amplifikacją zmiany.
opartą na działaniu pozytywnych sprzężerl zwrotnyc h lub „drugiej cybernetyki" (Maru-
yama, 1963). Początkowa zmiana wyzwala lu łańcuch kolejnych zmian w iflllych obszarach
struktury normatywnej , prowadząc do mnożenia innowacj i normatywnych, wzmocnienia
znacze nia i doniosłości pierwotnej zmiany, a w niektórych przypadkach całkowitego prze-
kształcenia s truktury. Dzieje się tak często w obszarze techniki, na przykład w przypadku
kon sekwencji, jakie miał dla życia ludzi wynalazek samochodu, samo lo tu czy komputera.
Dziedzina po lityki dos tarcza innych stosownych ilustracji: pamiętamy, jak narodziny Nie-
zależnego Związku Zawodowego Solidarność wpłynęły na polski system polityczny, lub co
dla społeczeństwa sow ieckiego znaczyło wprowadzenie względnie wolnych i otwartych
mediów (głasnost').

Jak się przekonujem y, nawet na tym e tapie proces wartości dodanej nie jest j eszcze
za ko11czony. Zmiana normatywna nadał może zostać powstrzy ma na, jak to się dzieje
w przypadkac h kompensacj i i nadkompensacji. Kiedy jednak innowacji uda się utrzymać ,
czy w postaci insułacj i w jej pierwotnej formie, czy w chaotycz nej dyspersji lub amplifika-
cji, i rozprzestrzenić s i ę w strukturze normatywnej, głównym problemem staje się j ej upra-
womocnienie. Aby utrzymać się i oddziaływać na społeczeństwo w dlugiej perspektywie,
zmienione normy, wartości i instytucje muszą zyskać pewien stopierl uznania, akceptacji,
a nawet aktywnego wsparcia ze s trony członków społeczeństwa. W innym razie ich istnie-
nie pozostaje niepewne. Kiedy nowo ustanowionym s trukturom normatywnym brakuje szer-
szej legi tymacj i i są poparte jedynie przymusem łub groźbami przymusu ze strony rządzą­
cych elit lub dominujących grup nacisku, wytwarzają wybuchowy potencjał sprzeciwu,
kon testacji, opozycji i buntu. Takie innowacje normatywne nie mogą trwać dł ugo, a ich
nieuchronne odrzucenie generuje najczęściej nowe cykJe zmiany normatywnej.
18. WIELKIE JEDNOSTKI JAKO PODMIOTY ZMIANY

Historia jako wytwór człowieka

Zmiana społeczna., wliczając w 10 historyczne przekształcenia na wielką skalę, jest osi ą~­
nięciem aktywnych jednostek ludzkich, jest tezultatem ich działań. Nie ma w historii spo i~·
czeństw niczego, co nie byłoby efektem, zamierzonym lub niezamierzonym, ludzkich w: -
silków. „Z wyjątkiem niektórych teologów i mistycznych metafizyków nikt już nie zaprze·
cza, ie historię tworzą mężczyźni i kobiecy" (Hook. 1955: Xl).
Stwierdzenie, ie ludzie tworzą histoti~. Jlie mówi nam wiele o tym, kto faktycznie .L
tworzy: czy wszyscy mężczytni i kobiety, czy tylko niektórzy: czy wszyscy w tym samy;..
stopniu, czy z różnym skutkiem; czy wszyscy na cym samym obswrze, czy w różny<~
dziedzinach; w ten sam sposób czy różnymi drogami. Krótko mówi<JC, pytamy:
Kto tworzy historię?
W jakim stopniu rworzy historię?
Jaki rodzaj historii tworzy?
W jaki sposób ją tworzy?
Aby zbliżyć się do odpowiedzi na te pytania, konieczne jest rozróżnienie kontekstó" .
w których ludzie wykazują aktywność, stop nia wplywu, jaki ich działan ia mają na przebie f
zmian społecznych, obszarów, w jakich te.n wpływ jest odczuwany, i sposobów, w ja_\;:
wywierają swój wpływ.
Pytając, kto tworzy historię, mus imy być świadomi podstawowej różnicy między fr:·
dywidualnymi aktywnym i jednostkami (działającymi ludźmi) a podrniolami zbiorowyr.·_
(działającymi zbiorowościami, grupami 1,adaniowymi, ruchami spolecznymi, stowarzysz<-
niarni, partiami potitycznymi, armiami, rządamj e1.c.). Podmiotami zbiorowymi i ich zdc''.·
no~icią do <:rni<łny spolec:mej zajmiemy się w rozdziale 19, skupiając teraz naszą uwa~=
wylączniena j ednostkach. Wśród działających ludzi wyróżniamy trzy róine typy. Pierw$Z:
z nich obejmuje zwykłych ludzi w ich nonnalnych, codziennych czynnościach. Llidzi~.
pracując i odpoczywając, jedząc i śpiąc, podróżując i spacerując, mówiąc i pip.,ąc, ~miej..\~
się i kłócąc etc„ tworz.ą większość z 1ego, co zachodzi w społeczeństwie. Masy zwykły.:~.
ludzi tworzą 1ę podstawową esencję społeczeństwa ludzkiego. Wśród działających jedn•>
stek istnieją jednak również wyjątki. Ten drugi typ składa się z jednostek, które ze wzgl~c ­
na zalety lub specjalne osobowe przymioty (wiedzę, kwa lifikacje, ta lenty, umiejęmo.<.::
silę, pnebieglość, a nawet „charyzmę") dzialają jako reprezentanci innych, w ich imien: .
albo na ich rzecz ( Dahrendorf, 1979) lub któny mani pulują lub ograniczaj<l innych, na" ~:
bez ic h zgody Zaliczamy do 1ej grupy przywódców. proroków, ideologów. patriarchó"
mężów .stanu, dyktatorów, tyranów etc. Trzeci typ składa się z osób zajmujących wyjąck,'­
we pozycje, które wyposażają ich w szcrególne prerogatywy (bez względu na wyjątkO\':
osobowe przymioty. które mogą również czasami posiadać. choć cięsto wcale tak nie jest
Ich role pozwalają, a wręcz wymagają dzialań mających konsekwencje dla innych ludz:
decydujących o ich losie (innymi slowy, podejmL!ią oni wiążące decyzje, a nawet sprawu:"
„metawladzę"; kształtują reguły, do których inni muszą si~ stosować) . Mamy tu na my ~::
władców, legislatorów, kierowników, administratorów, policjantów etc.
Tę typol ogię dział<1jących j ednostek moi.na skrzyżować z inną, dotyczlJcą charakter)·
stycznych sposobów działania. Jeżeli weimiemy pod uwagę formę.jaką mogą przyjąć dzi .<-
 18. Wielkie jednostki jq~o pgrjm}.01_x_(,!11iany -··-·-·-- 243

lania, mamy wyraźnie do czynienia z kontinuum. (I) Na jedny m biegunie znajdziemy co-
dzienne dzia łani a, z czysto egoistycznymi, prywatnymi motywacjami i intencj ami. Mimo-
wolnie, w niei ntencjonalny i często niedostrzegalny sposób, każde z nich rnoże wytwarzać
znaczące efekty uboczne wpływające na innych ludzi łub nawe t na trwalsze instytucje s po-
łeczne; wszystkie one zebrane razem mają oczywiście dalekos iężne konsekwencje społecz­
ne (na przykład używanie języka naturalnego, omijanie norm, wynajdowani e nowych na-
rzędzi). (2) Przesuwając się wzdłuż kon tinuu m, napotkamy dzi ałania podejmowane w i;zer-
szym kontekście zachowania zbiorowego, rod zaj dodanej, słabo s koordynowanej sumy
indywidualnych działań, nadal pozbawionych wspólnej intencji. ale przez swoją masowość
i „współistnienie" zdoln ych do wy tworzenia bezpośredn ich konsekwencji społecznych
o istotnym znaczen iu. Tłumy, wybuchy panilti lub wrogości czy zamieszki są ilustracją
tego zj awiska. (3) Jako następne z kolei mamy działania zbiorowe również podejmowane
wspólnie z innymi, ale tym razem są to intencjonalne. celowe, s koordynowane próby osiąg­
nięcia j akiegoś celu wspólnego dla samych uczestników lub dla szerszego społeczeństwa
(na przykład petycje, manifestacj e publiczne, ka mpanie e tc.). (4) Oddzielną kategorię sta-
nowią działania o charakterze przedsiębiorczym: organ izowanie, koordynowanie, mobili-
zowanie. edukowan ie, indoktrynowanie innych w celu wywołan ia zamierzonego działani a
z ich strony. (5) Istnieją wreszcie działania polityczne, posługiwanie się władzą (łub walka
o władzę w celu jej późniejszego wykorzystania), rozkazywanie, manipulowanie. s tano-
wienie prawa, kodyfikowanie (ale też spiskowanie, prowadzenie kampanii. kandydowanie
w wyborach etc.).
Ty le jeżeli c hodzi o formę, jaką mogą p rzyj ąć działania. Jeśli przejdziemy teraz do
treści lub ob iektu działań podejmowanych przez indywidualne dzi ałaj ące j ednoscki. moż­
na dodać j eszcze jedną typolog i ę. Pewne działania są skierowane bezpośredn io na stru k-
tury: wytwarzają je, zmieniają łub wspierają. Tworzą one pierwszą kategorię naszej typo·
logii: budowan ie s truktur. Występuje ono w kilku odmianach. Kiedy narzuca się nowe
normy, wymyśla o ryginalne idee, zapoczątkowuje nowe in terakcje, kszt ałtuje nowe hie-
rarchie nierówności , mamy do czynienia z prawdzi wą morfoge nezą. Kiedy zmie nia s ię
normy. przeformułowuje idee, zmienia kanały imerakcji, redystrybu uje możliwości. otrzy-
mujemy zmianę strukturalną. Kiedy dochodzi tylko do potwierdzania norm, wspierania idei.
utrzymywania dróg interakcj i, a nierówności p(lzostają spetryfikowane. dzi<tlania le prowa-
dzą do kontynuacji s trukturalnej czy reprodukcji s trukcuralnej. Budowanie struktur na te
różne s posoby nie wyczerpuje wszystkich ro dzajów działania. Pozostałe typy obejmują
dzialania s kierowane na inne podmioty raczej niż na struktury. Znajdziemy tu socjal i zację.
edukację, indoktrynacj ę, mobilizowanie, organizowanie, koordynowan ie etc. Przez formo-
wanie, przekształcanie lub pobudzenie skłonności i zdolności podmiotów działania takie
mogą rów n ież pośrednio wpływać na struktury, przyczyniając się do zmiany społecznej .
Wreszcie spotykamy działania s kierowane na środowisko, zwrócone ku obiektom material-
nym - bądi przyrodzie, bądź „zhumanizowanej prLyrodzie", czyli cywil izacji. Praca jest
paradygmatycznym przykładem tej ostatniej kategorii.
Jak wid zimy, istniej ą różne drogi, którymi „ludzie tworzą hi storię". Musimy sobie za-
i: tem zadać drugie z naszych głów nych pytań: W jakim s topniu ludzie tworzą historię" Czy
ich udział j est równy, czy nie? Oczywiste jest, że mamy niezwykle szerokie spektrum przypad-
ków - od działań zwy kłych ludzi w ich codziennych czynnościach do niezwykłych wyczy-
nów wielkich przywódców. Wydaje się zrozumiale, że te drugie są bardziej istotne, w związku
244 _ C1ęść IV. ASPEKTY STAWANIA SIĘ SPOŁECZEŃSTWA

z czym od początku systematycznych bada1\ nad zmianą społeczną przyciągały znacznie

w iększą uwagę. Pozostaniemy wierni tej tradycji. Stąd też, nie ignorując i nie pomniejsza-
jąc roli zwykłych ludzi, pojedynczo niewiele znaczących. ale w swoj ej masie decydujących
dla przebiegu zmiany, s kupimy się na roli wielkich jednostek. które odciskają nieporówna-
nie większe i zmicznie bardziej bezpośrednk piętno na kształcie historii.
Istnieją oczyw iśc ie różne s kale i odcien ie ,,wielkości " . Nawet jeżeli unikniemy moral·
nych ocen i weźmiemy pod uwagę tylko stopień obiektywnego wpływu, kategoria ta na-
dal pozostanie dość heterogeniczna. Weimy czynnik czasu. Na jednym biegunie będzie ·
my mieli tych, którzy odeszli, odciskając s ię piętnem na wiekach ludzk iej historii na
dobre czy na złe: Jezus i Budda. Cezar i Napoleon, Stalin i Hitler, Kopernik i Edison. !'\a
drugim biegunie znajdują się ci, którzy wspókześnie wyznaczają trendy - dyktatorzy
mody, inspiratorzy chwilowych „szaleństw" - mogący zyskiwać olbrzymie rzesze zwo-
lenników, a w pewnych dziedzinach będący w stanie zmien i ć wzory życiowe wielkicl:
mas ludzkich. Jednak takie wzory czy style obowiązują tylko czasowo. wkrótce są zastę·
powane przez inne: Elvis Presley i The Beatles, Prince i Madonna, Pierre Cardin i Gianni
Versace. Skala wpływu może się takie różn ić w wymiarze przestrzeni. Są tacy. którz'
mają swoich zwolenników jedynie lokalnie, tacy, którzy wywierają wpływ na niew ielkie
spoleczności lub co najwyżej pojedyncze państwa. ale są i tacy. którzy mają naśladow­
ców i wywierają wpływ na skalę prawdziwie globalną. Porównajmy Pol Pota i Lenina.
Pi noche ta i Hitle.ra, prałata Jankowskiego i Jana Pawia 11. Wreszcie, skala wpływu różo :
się w zależności od j ego przedmiotu. Nadchodzi moment, aby zadać trzecie z naszycf:
pyta1); Jaki rodz.aj historii tworzą ludzie? Na j ednym biegunie znajdują się liderzy działa­
nia: generałowie. politycy, dyktatorzy. Na drugim liderzy myśli: prorocy, męd rcy. fi102:0-
fowie , uczeni. i ntelektualiści. Oczyw iście wzdłuż wszystkich trlech osi istnieje niesły­
chana różnorodność konkre tnych przypadków, różniących się zasięgi em czasowym. za-
kresem przestrzennym i obszarem wpływu.
Tak więc pozostaje nam zastanowić się nad ostatnim pytaniem: W jaki sposób ludz ie
tworzą hisrorię? Wpływ mogą wywierać bądź nieświadomie, bądi celowo. Obiekiywn.:
konsekwencje i subiektywne intencj e niekon iecznie się ze sobą pokrywaj ą. Kopernik z pe11 ·
nośc i ą nie wyobrażał sobie, że jego odkrycia w astronomii zrewolucj onizują w następnyd:
wiekach myślenie naukowe, religijne., a nawet potoczne. James Watt nie planował ani nit
antycypował spektakularnych zmian w ca!ej ludzkiej cywilizacji, które nastąpiły po wynJ·
lezieniu przez niego maszyny parowej. Niels Bohr nie przewidywal, ie jego odkrycia w til·
jernniczej dziedzinie cząstek atomowych pobudzą rozwój broni nuklearnej, zasadnicz.:
zm i eniającej równowagę militarną i historię polityczną świata po li wojnie światowej . C:
herosi myśli po prostu nie uważali siebie za „twórców his torii", mimo że ich idee pociągał'
za sobą olbrzymie zmiany historyczne. Herosi działania również mogą zna leźć się w te:
kategorii. Aleksander Wielk i mógł być całkowicie nieświadomy faktu, iż jego zwycięstw.:
nad Persami uratuje zachodnią cywilizację na nadchodzące tysiąclecia. Krzysztof Kolu ni~
z pewnością nie przypuszczał, że odkrywa obszar przyszłego supermocarstwa, którego prze-
znaczeniem miała być dominacja w historii świata. Wszyscy on i po prostu robili to, co d'
nich należało, walcząc albo żeglując, nieświadom i fak.tu, iż uruchami ają procesy na skal:
historyczną. Czasami działali pod wpływem czysro emocjonalnego lub moralnego impu l;.•_
- w ogóle bez jakiegoko lwiek wyraźnego celu. Rosa Parks, czarna kobieta z Montgomer:-
w stanie Alabama, odmawiając zajęcia miejsca w wydzielonej części publicznego autobi.: -
18. Wiel~i~ jedlf(Wki jako po_dmioty ~mi!mr 245

su, nie wiedziała, że inicjuje gigantyczny ruch pn1w obywate lskich, który w nadchodzących
latach miał zmienić oblicze A meryki.
Z drugiej strony istnieją oczywiście również ci, którzy świ adomie widzą się w wie lkich
historycznych rolac h, mają ambicje zmieniania świ ata. Napoleon i Marks. Robespierre i Le-
nin, Gorbaczow i Reagan, Piłs udski i Wałęsa to ty lko niektóre przyklady. W ich przypadku
nadał uzasadnione jest rozróżnienie sub iektywn ych intencji i obiektywnych konsekwencji.
Dość często nie pokrywają się one ze sobą. Ironia historii płata figle najbardziej ambitnym
reformatorom i rewol ucjonistom. Niektórzy wytwarzają trwałe skutki historyczne, jednak
różne, a nawet przeciwne tym. jakie zamierzali osiągnąć. Jak zauważył Karl Popper, w ięk­
szość rewolucji powoduje konsekwencje odwrotne do tych, o j akich marzyli rewolucj oni-
ści . Bardziej ogólnie: „Nawet te [instytucj e i trad ycje), które powstają w wyniku św i ado­
mych i za mierzonych działań ludzkich, są zazwyczaj pośredni mi, niezamierzonymi i często
niepożądany mi produktami ubocznymi tych działar!" (Popper. 1993, t. 2: 102). G łęboko
moralne, romantyczne i humanitarne zainteresowania Karo la Marksa zdegenerowały się do
jednego z najbardziej opresyjnych i nieludzkich systemów po litycznych w historii świ ata.
Tu dobre intencje wyraźnie ulotniły się z myśli ich twórcy i doprowadzi ły do najstraszliw -
szych konsekwencj i. Może być również odw rotnie. W najnowszej historii wszys tkie dowo-
dy wskazują na to. że M ichaił Gorbal·zow. zapocz<ttkowując po l i t ykę głasnosti i pie riestroj-
ki, próbował raczej ratować rozpadający s ię sys1em komunistyczny niż przewodniczyć jego
całkow itemu upadkowi. Jego dalekie od rewolucyjnych intencj e zaowocowa ły najgłębszą
c hyba transformacją w histo ri i współczesnej . Gorbaczow ma więc zagwarantowane miej-
sce w pod ręczni kach historii nie do końca z powodu tego, co chciał osi11gnąć, ale w wyn iku
obiektywnej roli, jaką odegrał. Rzadko zdarza się. żeby wielcy przywódcy lub pol itycy byl i
w stanie os iągnąć histo ryczne cele.jakie sobie zakładali. Jeżel i już tak jest, to raczej w mniej -
szej skali cząstkowych reform społecznych niż wiel ki ch projektów globalnej przebudowy
(Popper. 1989).

Konkurujące teorie
Systematyczna filozoficzna i socjologiczna refleksja nad ro l ą wielkic h jednostek w histo rii
oscylowała między dwiema przeciwnymi orientacjami: determinizmem heroicznym i de-
termi nizmem społecznym. Jak można było przewidzieć, powstało też stanowisko umiarko-
wane, starające się łączyć wartościowe spostrzeżenia z obu skrajnych doktryn. Nazwiemy
je podejściem ewolucyjno -adaptacyjnym.
Doktry na dete rminiz mu heroicznego j est zakorzeniona w bardziej ogólnych założeniach
ind ywidualizmu i wo lu ntaryzmu. Zakłada ona, że wszystko, co istnieje w historii. jest skut-
kiem indywidua lnych dzi ałań (indywidualizm}, a histo ria jest nieskor!czenie plastyczna.
wrażl iwa na indywidualne inicjatywy (wol untaryzm). Inn ymi słowy, jedynie jednostki mogą
wpływać na h istorię. a historia temu wpływowi się w pełni poddaje. Wśród jednostek, jak
się twierd zi. to wielkie indywidual ności mają najwię ksze znaczen ie, odpow iadają za więk­
szość z mian historycznych.
Klasyczne sformu łowa nie tego stanowiska pojawia się w pracy szkockiego historyka
i fi lozofa Thomasa Carlyle ·a (1795- 188 1). Jest dość stanowczy: „We wszystkich epo kach
historii świata z najdziemy Wiel kiego Człowieka, będącego n iezastąpionym wybawcą swo-
jej epoki; iskrą, bez której ogier! nigdy by nie zapłonął. Historia świ ata( ... ) była B i ografią
246 C_?-ęść IV _ASPEKTY STAWANIA SIĘ SPOŁE.q'.EŃSTWA

Wielkiego Człowieka" ( 1963: 17). „Historia uniwersalna. historia tego wszystkiego. czego
c1lowiek dokonał na tym świecie, jest w gruncie rzeczy Historią Wielkiego Człowieka.
który w niej działał" (s. I). Bardz.iej dokładnie: ..Istnieli przywódcy ludzi. ci prawdziwie
wielcy; modelujący, twórcy wzorów i - w szerokim sensie - twórcy tego wszystkiego, co
masy ludzkie 7.dolaly zrobić lub osiągnąć; wszystko, co widzimy, patrząc w spełnieniu na
świat. jest tym właśnie zewnętrznym , materialn ym rezultatem, praktyczną realizacj ą i wcie-
leniem Myśli, które kryły s i ę w Wiel kim Człowieku i które przesiał światu: dusza calej
historii świata. można ta k sprawiedliwie stwierdzić, ich właśn ie była historią" (s. I).
Szczególną oznaką wielkości jest intelektualna moc zrozumienia rzeczywistości i zdolno-
ści do podjęcia srosownego dzia łania. lscnieją wyjątkowe jednostki, klórc „intuicyjnie sq
świadome Bosk iej ldei kryj11cej się pod powierzchnią rzeczywistogci; przeczuwaj ą znacze-
nie uniwersalnych procesów zachodzących pod powierzchnią powszedniej egzystencj i'
(L. Young, 1939: 8 l ). Podstawową m iarą w ielkości są czyny. „Nie ma wątpliwości, że Car-
lyle wyżej ceni sobie bohatera j ako czlow ieka czynu niż jako citowieka myśli" (s. 841
Wklad wielkich jednostek zostaje odwzajemniony przez reakcje społeczeństwa. Carlyle
uważał. że bohaterowie wśród mas swoich zwolenników wzbudzają uczucia lojałn<>ści. sza-
cunku, posłuszeństwa i czci: „Wszyscy kochamy wielkich Judzi: kochamy, darzymy czci;;
i w posłuszeństwie nisko im się kłaniamy" (Carlyle, I963: 19). Buduje to najważniejsz;;
więi spoleczną: „Więc cóż zatem innego jest prawdziwą lojalnością, zbawiennym łykiem
powie1rza dla całego społeczeństwa, jeżeli nie emanacja kultu Bohaterów. pełen ułegłośc:
podziw dla łudzi prawdziwie wielkich'> Społeczeństwo jest zbudowane na kulcie Bohare-
rów" (s. I 5). Carlyle dostarcza nam drobiazgowej analizy różnych typów bohaterów: tych.
którzy są utożsami ani z bogami, tych, którzy są lraktowani jedynie j ako pr1,,edstawicielc
hogów (prorocy i duchowni), nasrępnie poetów, pisarzy, w ładców i artystów: Mahome1.
D111lte, Szekspir. Luter. Cromwell. Napoleon.
Podobne stanowisko, a nawet jeszcze bardziej radykalne, zająl jeden z wczesnych konty-
nuatorów Cru·lyle'a, historyk Frederick Adams Woods. Skupia się on tylko na jednej kategori '
boha1erów - królach - przekonując o ich zasadniczym znaczeniu dla historii Europy. Badani"
nad 386 suwerennymi w ładcami doprowadziły go do konkluzji, iż silni, przeci ętni i slab
monarchowie rząd.z iti w silnych, pr~ciętnych i słabych okresach w historii danych narodó11
w okolo 70% przypadków. Taka korelacja zoscala uznana za dowód, ż.e „funkcjonowanie
~wiara zostało zainicjowane i było kierowane przez nielicznych wielkich łudzi" ( 191 3, za
Hook, 1955: 5 1). Doktryna detenninizmu heroicznego niepostrzeżenie stała się kanor1e111 pod-
ręczników hi storiograficznych, skupiających uwagę na Cezarach, Aleksandrach, Napoleonach.
Cromwellach, Robespierre' ach, Hitlerach, Stalinach i innych ikonach.
Głównym wyzwaniem i trndnośc.ią dla rzeczników tej doktryny jest odniesienie do konteks-
tu historycznego, okol iczności spolecznych , konkretnych sytuacji, w których działają wiel-
kie jednos tki. Niezależnie od swojej osobistej wspaniałości wielkie jednostki zawsze byl'
skrępowane, ograniczone w tym, co mogły osiągnąć. Najwyraźn iej nie wszystkiego da sie
do konać w społeczer\stwie ludzkim, istnieją bariery dla Judzkiej woli, nawet jeżeli jest t,· 1
wola bohaterów. Do analizy tworzenia historii trzeba zatem wlączyć, przynajmniej ze względc r
na te ograniczające zdolności, inne, zew nętrzne wobec działających jednostek czynniki. r
Istnieje jeden sposób pokonania tej trndności, który nadal jest otwarty dla dogmatycz- (
nych obrońców determinizmu heroicznego: należy stw ierdzić, iż warunki. które ogranicz;1-
ją bohaterów, są wy łącznie dziedzictwem żyjących wcześniej wielkich jednostek, które
 I 8. Wielkie jednostki Ja!o podmioty zmiany 247

pozostawiły świat ukształtowany przez swoje historyczne czyny. Uwzględnienie tej po-
pniwki czasowej pozwala jakoby na potwierdzenie wyłącznej roli jednos tek. Jednakże taki
.,genetyczny determinizm hero iczny" zbliża się niebezpieczni.e do regresu ad i11fi11itum lub
rozumowania tautologicznego.
Doktryna de terminizmu społecznego jest oparta na przeciwnych założen iach i przedsta-
wia przeciwne twierdzenia. Jest zakorzeniona w pewnej wersji „historycyzmu'· podkreśla­
jącego z góry określony bieg historii, poruszanej przez immanentne siły i odizolowanej od
wpływ u jednostek ludzkich. włącznie z wielkimi bohaterami. Rządzi fatalizm. niczego tak
naprawdę nie da się zrobić z toczącymi się, koniecznymi i nieod wracalnymi zmi anami,
a j edynymi skutecznymi działaniami są te, któ re współgraj ą z immanentnymi te ndencjami
historycznymi, co najwyżej będąc w s tanie zwoln ić je lub przyspieszyć. Tak więc j ednostki
są drobinami rzuconymi na fale historii bądt nieistotn ymi, bądź w najlepszym wypadku
będącymi nosicielami procesów historycznych. ucieleśnieniem historii, jej kon i eczności,
kienmku i celów. To czas stwarza wielkie jednostki.
Mimo to historyczna konieczność może być świadomie dostrzegana w różnym stopniu,
uświ adamiana i antycypowana mniej lub bardziej poprawnie. Ludzie są mniej lub bard ziej
spostrzegawczy, mniej lub bardziej wrażliwi na istni ejące tendencje, obdarzeni rmi.iejszą lub
i większą wyobratnią w priewidywanl u przyszłości. Pod wszystkimi tymi względami jednost-
i ki się różnią. Te. które lepiej rozumieją tendencje konieczne w ich czasach, osiągają wyższą
ł pozycję, jako że lepiej s i ę przystosowują i skutec zniej działają. Stają się wielkimi jednostka-

ł mi, a ich wielkość polega na większej zdolności do odczytywania i dostrzegania historycznej

koniecznośc i i do działania zgodnie z nią: płynięcia na grzbiecie historycznej fali .
Istnieją dwa warianty takiego rozumowan ia. Jeden jest idealistyczny, naj lep iej repre-
zentowany przez Hegla, dla którego „dzieje powszechne nie są niczy m innym jak rozwo-
jem pojęci a wolności" ( 1958, I. 2: 358). Ko nieczne rozwijanie się Ducha znajduje odzwier-
ciedlenie w wydarzeniach historycznych. Wie lcy ludzie są w stanie lepiej ucieleśniać Du-
cha, potrafią zrównać s wój krok z koniecznym biegiem histori i. Są „l udźmi myślącymi ,
którzy dobrze rozumiej<l potrzeby s woich czasów: kiedy nadchodzi odpowiedni moment do
rozwoju" (za: Hoo k, 1955: 63).
Inny wari ant ma charakter materialistyct.ny i najlepiej reprezentuje go tak zwany ,Jllate-
rializm historyczny" przedstawiony przez Marksa w późnym o kresie, a rozwijany przez licz-
nych ortodoksyjnych marksistów (Kautsky, Plechanow, Stalfo). Dla nich - jak pokazaliśmy
w rozdz.iale 11 - „7..elazna" konieczność rozwoju historycznego jest zakorzeniona w ekonomii
i wylonianiu się klas z ich sprzecznymi interesami. Wielkie jednostki co te, które są w stanie
najpełniej pojąć i reprezentować interesy kJasowe. Mogą się wtedy stać „służebnikami " histo-
rii, obejmując przewodnictwo nad masowymi ruchami ucieleśniającymi interesy klasowe.
Główną trudność rzecznikom determini zmu społecznego sprawia konstatacja, że nie-
które wielkie jednostki niewątpliwie zmieniają ibieg i tempo historii. Co by się stało, gdyby
zabrakło ich na scenie historii? Czy historia Europy potoczyłaby si ę tak samo, gdyby zbłą­
kana kula trafiła Napoleona na moście w Lod i na początku jego kariery? Czy historia świata
potoczyłaby się tym samym biegiem, gdyby Lenin został aresztowany podcza~ podróży
pociągiem ze Szwajcarii do Rosji i nie był w stanie poki erować rewol ucją październikow1i?
Czy doszłoby do upad ku komunizmu w pamiętnym roku 1989, gdyby Gorbacww nie ro7.-
montowal mocno obwarowanego imperium rad zieckiego? Czy ruch Sol idarno.śc i powsrał­
by, gdyby Wałęsa nie przeskoczył przez płot w s toc zni ? Można sensownie zadać niezliczo-
248 . Część 1\1. f\SP~KTY STAWANIA S!Ę SPOŁECZEŃST\\ "·

n<\ ilość takich sprzecznych z faktami pytań. Jeżeli wykona się eksperyment myślowy, od·
powiedzi muszą być negatywne: nie, historia nie byłaby taka sama bez tych wielkich jedne'·
stek. One naprawdę mają znaczenie.
Dogmatyczni zwolennicy determin izmu społecznego mogą się jednak bronić w jede.~
sposób: uznając , że wielkie osoby są wytworami czasów historycznych; takie jednostki r:
prostu odpowi adają na potrzeby epoki. Te potrzeby określa się j ako konieczne, takie, które
11\uszą zostać zaspokojone, nie ma jednak mowy o jakiej kolwiek nieuchronności w wyr~­
staniu konkretnej jednostki do historycznej roli. Każdą jednostkę można zastąpić: jeżeli 111~
j edna, 10 inna pojilwi się, aby spełnić tę samą, w najwyższyllJ. stopniu koniec:wą. historycz -
ną rolę . Co jednak począć z tymi licznymi przypadkami, w k tórych wyraźnie brakowai-.
wielkich przywódców, nie pojawili się mimo presji h istorycznej potrzeby? Wydaje się. ż;
nie ma nic z lego w takiej a.rgumemacji, oprócz tego, że nie istnieje 7..aden wyobra7..aln:·
sposób, aby ją sprawdzić; z empirycznego punktu widzenia jest ona pozbaw iona sen:;.~
jako i.e każdy wyobra7..al ny dowód będzie ją potwierd1..ał. Ten sposób argumentacji ma\\., ·
rai.n ie charakter ad hoc. Wyśm iewał go Carlyle: „Czas wzywa? Niestety, znali.śmy Cza.<:·
które wzywały wielkiego człow ieka wystarczająco głośno; a jednak mimo to go nie znaL·
zły! Nie pojawił się: Opatrzność go nie dostrzegła; Czas, wzywając naj głośniej jak się d.'..
musiał popaść w konfuzję. j ego plany obróciły się wniwecz, pon ieważ ten , którego wce.;:.
wzywano - nie nadszedł"' (1963: 16).
W obl iczu właściwych obu podejściom słabości (choć dostarczają one rów nież ważn y.:~.
spostrzeżeń) najrozsądniejsze wydaje się unliarkowane stanowisko syntetyzuj ące. Moźna .-~
nazwać podejściem ewo lucyjno-adaptacyjnym, ponieważ odwołuje się do idei przypadkow::.
mutacj i i dobom nawralnego. Podejście Io, najlepiej chyba wyartykułowane przez badający.:~
zjaw isko geniuszu naukowego Alfreda Kroebera (1989) i Roberta M ertona ( ł97 3: 366--37(•.
można uogólnić i rozszerzyć na inne obszary poza socjologię nauki. Największą j ego zale:-'
jest to, iż bierze pod uwagę ważną rolę przyczynową zarówno wielkich jednostek, jak i ke>r.·
tekstu społecznego w ich wzajemnej interakcji . Argumentacja opiera się na dwóch zasadac~
Zasada zmiennośc i mówi o losowym czynniku znakomi tości (talentu, umiejętności, zaradn,--
ści. geni uszu) pojawiającym się w pewnych propon.:jach w każdej populacji. Zawsze istnie. t
pewna pula wybitnych jedno.~tek, będąca wynikiem swego rodzaju przypadku genetyczneg.:
Jak to Henri Poincare ( 1854-J9ł2) ujął dawno temu: „Największe zrządzenie przypadku t:
narodziny wielk iego człowieka" (za: Hook, 1955: 228). Nawet Carlyle dostnegal, iż geniu;;
pojawia się w sposób niezdetem1inowany. co interpretował jako dar Boga: „Najcenniejsz:
dar, jaki Niebo może dać Ziemi: człowiek »genialny«. jak go nazywamy; Dusza Człowiek"
faktycznie 7.esłanego dla nas z niebios z Bożym prze1>łaniem" (1963: 56).
Następn ie zaczyna funkcj onować druga zasada - zasada selekcji. Wybitni ludzie rnusz.:.
crnfić na „podatny grum" dla swoich idei, innowacji. działań. Muszą one Odpowiadać n"
pewne iscn iejące i niezależnie rozwinięte w populacji społeczne zapotrzebowanie, przybie·
rające postać poco.eb. oczekiwaii, aspiracji. Jeżeli do tego doj dzie , wybitność zostaje d0-
strzeżona i wynagrodzona między innymi p rzez większą zdolność do wplywania i przewt' ·
dzenia ludziom. a co za tyllJ. idzie do wpływania na zmianę społeczną i zmianę biegu hi st0-
ri i. Wybitne jednostk i wyw ierają wpływ, ponieważ podążają za nimi inni ludzie. W 1yr..
ujęciu nie tylko realizują oni wyroki historii, ale mogą również naprawdę ją kształtowa<'
jak długo są zdolni przekonać lub zmusić innych do podążania za nimi. Z drugiej stron: .
jeżeli ich przesłanie rozmija się z wymogami czasów, nie pomoże ani perswazja, ani prz: ·
 18. !Vi~lkie jednos1ki jako pod111io1y zmil~ny 249

mus. Zostaną zignorowan i lub pokonani, porzuceni lub z<tpomn ien i. kh działania.jeże li nie
będą odpowiadały okolicznościom społecznym, nie będą poc iągały za sobą żadnych konse-

' kwencji i nie będą odgrywaly żadnej historycwej ro li. W spoleczeńs1wie nie istnieje inna
~ wielkość niż wielkolić społeczno-indywidualna. pomyślny splot czynników społec2:0 ych
t i indywidualnych.
Jeżeli przyjmuje $ię to s tanowisko teoretyczne, trzeba się jeszcze zająć dwoma kolejny-
1 mi szczegółowymi problemami: ( I ) Jak funkcjonuje współgranie społecznych i jednos tko-

I
wych czynników w procesie zyskiwania wielkości, stawania się bohaterem?(2) Jak to współ­
g ranie spolec:m ych i indyw idualnych czynników manifestuje się w byciu bohaterem, w pro-
cesie zmiany społecznej i w historii , na które wplywa wielka jednostka?

1' . Stawanie się boha terem

Ludzie rodzą się z określonymi talentami, a niektó rzy z nich znajduj ą sprzyjające otoczenie
socjalizacyjne, które .ie uwalnia i rozwija. Zasadniczy moment przychodzi jednak później,
kiedy społeczeństwo uznaje lub ignoruj e ich roszczenie do w i elkości. Aby stać się przy-
wódcą, 1r2eba mieć zwolenników. Aby stać się prorok.iem, trzeba mieć wiernych. Aby stać
się znanym pisarzem, trzeba mieć czytelników. Aby stać się wielkim piani stą, trzeba m ieć
słuchaczy. Aby coś znaczyła w społeczeństwie, wielkość danej osoby musi mieć c harakte r
publiczny, a nie prywatny. W tym właśnie miejscu fu nkcjonuje selekcyjny mechani zm
społeczny. który wynosi pewne jednostki do s talltsu bohaterów, a innym go odmawia.
010 czter~' argumenty wi;kazujące na \\lagę s polec:rnego aspektu wielkości.
l. Istn i eją rozliczne przypadki wybitnych jednostek (i nnowatorów, anys tów, badaczy, pi-
sany), które zyskały uznanie i wpływ dopiero pośmiertnie lub, co gorsza, ich osiągnięcia
przypisano autorom żyjącym później . Tacy mężciyźn i i kobiety wyraźnie nie pasow<tfi do
swoich czasów, nie było odpowiednich warunków społecznych, aby mogli wywrzeć na nie
wpływ, nie istni ała niezbędna otwartość na icli idee; anly'cypowali przyszle epoki, k1óre miały
dopiero nadejść. Przykładów jest co niemiara. W nauce wśród tycli, którzy prawdziwy wpływ
wywarli dopiero pośmiennie. Sil Galileusz, Cavendish, Gauss, Galois, Fleck i wielu in nych.
W malarstwie mamy znane przypadki umierających w nędzy i nieznanych współczesnym van
Gog ha, Toulouse-Lautreca i Modigl ianiego, którzy zdobyli uznanie i honory dopiero kilka
dekad później . W muzyce podobny .los spotkał Musorgsk iego i Bartoka.
2. Drugi argument ma w pewnym sensie charakter przeciwny. Ws kazuje on na lo, że
odpowiedni konte kst spolec;:ny nie tylko uznaje osiągnięcia, ale reż j e pobudza i wywołt~je.
Naj lepszych przykładów dos1arcza nauka. w której z.najdziemy szeroko opisywane przy-
padki wielu odkryć dokonanych niezależnie (Menon, 1973: 343- 382), poj awiaj ących się
gromadnie w okresach, kiedy społeczności naukowe były w pewnym sensie gotowe na
przełom w określonych dziedzinach. Znane są pr<:ykłady: rachunku rói.niczkowego ( New-
ton i Leibniz), azotu (Rutherford i Schee{e), !elegrafu (Henry, Morse, Steinheil, Wheatsto-
ne, Cooke), fotografii (Daguerre, Niepce. Talbot), planety Neptun (Adams i Leverrier), fono-
grafu (Cros i Edison). Skala takich „wielokrotności" wydaje się wzrastać, odkąd weszliśmy
w epokę nowoczesnej nauki. Nie tak dawno temu istotny przełom w fizyce nadpr1.:ewodni-
ków ogłosiło niemal jednocześnie ponad dwudziestu pracujących niezależnie uczonych. Ko-
mentując takie przypadki, G. i J. Lenski mówią: „Choć nie odmawiamy talen!u wspornnia-
nym jednostkom, twierdzimy, że tylko niew ielu z tych. którzy w największym stopniu przy-
250 Część IV. .ASPEKTY STAWANIA SIĘ_ $P_ą~§<;Z.EŃST\\:'.A

czynili się do postępu wiedzy, było naprawdę niezastąpionych" (1974: 93). Raczej to ogólny
stan dyscypliny akademickiej jako całości był odpowiedni dla określonych typów odkryć i
wynalazków. Jednym z odpowiedzialnych za to mechanizmów może być, ujmując rzecz me-
taforycznie, snop światła z reflektora rzucony na okre-<lone obszary badań, w których natych-
miast ogłasza się wszystkie istotne wyniki: staj ą się one publiczne, dostrzega się je i przyno-
szą one chwałę ich autorom. To kontekst określa tych, którzy mają stać się wielcy.
3. Kolejny dowód znajdujemy w historycznym fakcie istnienia całych epok kw itnącej
twórczości, innowacyj ności, oryginalności, czasami nazywanych „złotymi wiekami". Za
ilustracje mog<l służyć Grecja w V wieku p.n.e., cywilizacja Majów, włoski renesans w X\"
wieku i francuski renesans w XVI. Dlaczego właśnie tam i wtedy? Jest sprzeczne z jakimi-
kolwiek znanymi prawami natury przyj mować , 7..e w tych czasach i krajach narodziło sie
o wiele więcej ludzi genialnych. Jedynym wyjaśnieniem jest kontekst społeczny, który dopro-
wadzał do rozkwitu ludzkich osiągnięć.
4. Ostatni argument dotyczy ciągle nierównej reprezentacji wielkich jednostek wśróc
różnych pici. ras i wspólnot etnicznych . .Jeże li chodzi o pleć, LO w życi u publicznym więk ­
szośc i znanych społeczeństw przywódcy polityczni, monarchow ie, prezydenci i bohatero-
wie wojenni w przeważającej mierze, jeżeli nie wyłącznie, byli mężczyznami. Wskaźn ik:
sławy naukowej i artystycznej są również znacząco wypaczone na korzyść mężczyzn. Jeże­
li popatrzymy na listę laureatów Nagrody Nobla. dowodu najwyższego uznania, znajdzie-
my tam dziewięćdziesięciu jeden mężczyzn i tylko dziesięć kobiet w dziedzinie li!eratur:.
stu czterdziestu trzech mężczyzn i tylko trzy kobiety w dziedzinie chemii. Ponownie ni<>
istnieje żaden dowód wsp ierający twierdzenie o jakiejś wrodzonej, genetycznej przewadze
mężczyzn pod względem kreatywności i innowacyjności . Jedynym wyjaśnieniem jest za-
korzenione w społeczeństwie uprzedzenie i dyskryminacja oraz nierówny dostęp do zas<' -
bów koniecznych do uzyskiwania osiqgnięć (kształcenie, baza materialna, dostępny cza;
etc.), a także nierównie zwracana uwaga na przypadki rzeczywistych osiągnięć (dostęp d,•
publikacji, opiniotwórczych gare-keeperów, zainteresowania publicznego etc.). Podobne
ilustracje można równie łatwo znaleźć w odniesieniu do mniejszości rasowych łub etnicz-
nych. Wyraźnie funkcjonuje tu negatywna selekcja spoleczna, odmawiająca członkom okreś­
lonych kategorii płciowych. rasowych i etnicznych sprawiedliwego uznania ich osi ągnię~
i nie pozwalająca im na wej ście do panteonu bohaterów.

W procesie społecznej selekcji bierze się pod uwagę zróżnicowane kryteria sławy. One
z kolei dostarczają uzasadnień wyjątkowej, niezwyklej postawy spolecznej lub, mówią:
inaczej , legitymizacji dla wielkości. Takie uprawomocniające czynniki instytucjonalizuj;::
się. obracają s ię w normy i reguły określania, klo powinien zyskać uznan ie. Pods tawy legi-
tymizacji różni11 się znacznie w zależności od obszaru, na j akim pojawia się osiągnięcie.
W sferze religii, policyki i wojny, które zrodziły większość bohaterów mających rangę
historyczną, nąjwcześniejszym i najbardziej ogólnym kryterium była charyzma osobista. Jak
ją definiuje Edward Shils: „Charyzma jest przymiotem, który przypisuje się osobom, dziala·
niom, rolom. instytucjom, symbolom i obiektom materialnym ze względu na zakladany zwią·
zek z »podstawowymi«, »fundamentalnymi«, »żywotnymi« siłami determinującymi porzą·
dek. Ten zakładany związek z najbardziej »poważnym i« pierwiastkami wszechświata i życi;;
ludzkiego widzi się j ako właściwość lub stan istnienfa przejawiający się w sposobie bycia lub
postawie oraz w dzi ałani ach pojedynczych osób; postrzega się go również jako tkwiący w na-
'
18. Wielkie j ednrwki jako podm ioty zmiany 251

turze określonych ról i zbi orowości" (Shils. 1968: 386). Uważa się, że ten przymiot ma nad-
przyrodzone pochodzenie, jest znakiem Bo7..ej laski, wybrania lub powołania, wcześniejszego
przeznaczenia do wyjątkowych czynów przez wyposażenie w niezwykle talenty i moce. Cha-
ryzma może być subiektywnie, głęboko doświadczana przez jej nosicieli, dając im poczucie
wyjątkowej potęgi , mocy i powołania. Może również być zauważana przez innych, którzy ją
dostrzegają lub przypisują pewnym osobom. Zarówno przypisanie charyzmy samemu sobie,
jak i jej przypisanie przez społecze1istwo wzmacniaj ą się wzajemnie i tylko razem tworzą
prawdziwie charyzmatyczne osoby. Jak je zdefin iował Shils, „osoby, które posiadają głębokie
subiektywne poczucie swoich własnych charyzmatycznych przymiotów i którym przypisali
je inni, nazw iemy osobami charyzmatycznymi" ( 1968: 386). Jeżeli brakuje drugiego czynni-
ka, jesteśmy co najwyżej świadkami uzurpacji charyzmy pozbawionej konsekwencji społecz­
nych. Jeżeli brakuje pierwszego. mamy przypadek udawanej, spolecznie wytworzonej chary-
zmy, wynoszącej 111.iemoty do chwały i wpływów.
Pojęciem charyzmy. obecnym w kontekście rel igijnym od starożytności, zainteresował s ię
i opracował je teoretycznie Max Weber. Traktował ją jako jedną z trzech podstaw uprawo-
mocnienia władzy lub wpływu, jaki pewni ludzie mogą mieć względem innych w obs zarze
polityk.i, wojskowości, religii i intelektu (alternatywne podstawy uprawomocnien ia mają cha-
rakter legal na-racjonalny i tradycyj ny). Wladzę charyzmatyczną odnajdywano w twórczych.
innowacyjnych, zaradnych osobowościach - przywódcach, prorokach, wojownikach, mędr­
cach - uznawanych za takich przez ich entuzjastycznych wyznawców lu b poddanych. Uwa-
żano, ie władza ta jest wyposażona w najsilniej szy potencja! dynamiczny, w konieczny spo-
sób wiążący się ze zmianą społeczną. Dla Webera: „ władza charyzmatyczna jest z konieczno-
ści rewoluc yjn a" (Shils, 1968: 387). Podczas gdy władze o charakterze tradycyj nym
i legalno-racjonalnym mają skłonności do zachowar1 rutynowych lub dzialar\ konfom1istycz-
nych (realizujących ustalone style życia lub stosujących się do zasad nom1atywnych, w któ-
rych znajdu.ią potwierdzenie swojego statusu). władze charyzmatyczne, czerpiąc uprawomoc-
nienie z sil isrniejących ponad i poza instytucjami społecznym i. nie są ograniczone w walce
o odciśnięcie własnego piętna na procesie dziejowym. Są gotowe łamać ustanowiony porzą­
dek i Lworzyć w jego miejsce nowy. „Osoby charyzmatyczne i ci, którLy na nie reagują, dążą
do przekształcenia na większą skalę. Starają się przelamać struktury ustalonego pOr7Adku
dzi ałania i zastąpić j e strukturami działa.I » natchnionych« tymi przymiot<uni lub stanami
umysłu, j akie są generowane przez bezpośredni i intensywny kontakt ze »źródłem« - siłami ,
które przewodzą życ i u ludzkiemu i j e determ inuj ą" (Sh ils. J968: 387).
Osoby charyzmatyczne rozwijają charyzmatyczne style działania i cechy osobowości ,
które pomagaj ą wzmocnić ich obraz j ako wysłanników Boga. inkarnacji losu, zwiastunów
historii, fiihrerów narodów etc.:
Są bardzo wymagający i a utokratyczni, wyznaczają przebieg działań swoich zwolenni-
ków i karzą za niesubordynację.
Utrzymują dystan s wobec zwo lenników, uczniów i pomocników, podkreślają to różny­
mi rekwizytami (bardzo oficjalne ubranie lub mundur, specjalne formy zwracania się, wy-
soko postawione mówn ice, wielkie sale aud iencyjne lub biura).
Podejmują niecodzienne działania mające na celu udowodnienie ic h specja lnych mocy
(cuda czynione przez świętych, Mao pływaj ący w rzece Jangcy).
Są wysoce dogmatyczni, fanatycznie oddani realizacji projekt.ó w, jakie przedstawiają,
i nie tolerują krytyki.
252

Skutecznie izolują się od nieprzychylnych zwrotów w opinii publicznej przez ustana-

wianie kręgu fanatycznych z wolenników, wyznawców i pochlebców, którzy są źródłem
fenomenu ,.myślenia grupowego" (przekonania o niezniszczalności, omnipotencji, m11dro-
ści i słuszności) .

Znaczenie charyzmatycznego uprawomocnien ia władzy jest największe w okresach

kryzysu społecznego, kiedy podważa się przyjęte style życia, reguły i prawa, dyskredytuje
rządzące elity i odrzuca tradycje. Jedynego możliwego do :iaal.ccept0wania źródła władzy
trzeba wtedy szu ki1ć poza porządkiem społecznym. Jest to właśnie dokładnie przypadek
charyzmy z definicji wywodzącej się z sil ponadnaturaloych. W takich okresach istnieje
również wzmożona wrażliwość i otwartość na charyzmę ze strony rnas. Dzieje się tak dlate·
go, że charyzmatyczni przywódcy zaspokajają przynajmniej trzy uporczywe w warunkach
kryzysu potrzeby psychologiczne:
Potrzebę bezpieczeństwa, która jest rep(ezentowana przez wizję ojca biorącego sprawy
we własne ręce. Dostrzega I to Carlyle, któr~' twierdził, że najważ11iejsi.ą służbą królów jest
„panowanie nad nami, dawanie nam cały czas praktycznej nauki, mówienie nam każdego
dnia i o każdej godzinie. co ntarny robić" ( 1963: 257).
Skłonność do stukania rekompensaty za osobiste niepowodi.enie. niedoskonałość, ubó-
stwo. przez emocjo11alną identyfikację z wielkim bohaterem, czerpanie dumy z jego cz~ -
nów - co współczesny psycholog społeczny nazywa „heroizacją per procura" (Marod~ .
1987b; 92).
Pragnienie uniknięcia odpowiedzialności i osobistego zaangażowania w wysoce nie-
pewnych („anomijnych") warunkach, przei. delegowanie ich na silnego przywódcę. 7-,jawi-
sko to podkreśla Erich Fromm. który w cej postawie odnajduje .iedrią i. psychospołe<:znych
przyczyn faszyi.rnu (Fwmrn, 1993).

W bardziej stabilnych warunkach ważniejsze stają się inne, wewnętrzne podstawy wla-
dzy: legalno-racjo11alne, raczej opierające się na ustanowionej hierarchii urzędów niż na ce-
chach ~jedynczych osób je piastujących, lub tradycyjne, ufundowane na pradawnych Jur
niepriem.ijających zwyczajach wspólnoty. Znacrenie podmiotów obdarzonych tymi rodzaja-
mi władzy we wprowadzaniu w życie radykalnych zrnian będGie naturalnie mniejsze niż tyci'.
obdarzonych chary:t.mą. Zastanawialiśmy się dość długo nad zag:idnieniem charyzmy, ponie-
waż jest to cecha najczęściej przypisyw1ma „twórcom historii'' dzialającym na arenie poli-
tycwej, podmiotom o największym wac·zeniu dla zmiany spolec:znej, o których uczymy si~
z książek historycz11ych. Na obszarach innych nii polityka i religia spotyka się odmieon~
kryceria znakomitości. W nauce wiedza jest podstawowym kryterium zarówno w sensie klrn-
lifibc:ji (emdycj a, kompetencje), jak i kreatywności (innowacyjności). Etos naukowy darz:
uzn:iniem tych, któny opanowali istniejącą wiedzę, ale również ją wzbogacili. W sztuce de-
cydttiące są perfekcja wykonania i oryginalnosć (pomysłowość} fom1y i treści. W technice
wyznacznikami doskonalości stają się efektywność i użyteczność (stosowa\nosć).

Bycie bohaterem

Niezależnie od tego, jakimi drogami dochodzi się do statusu bohatera. i niezależnie od za-
stoso1vanych kryteriów uprawomocnienia, z chwilą gdy taka osoba zostaje uznana przez spo·
18. Wielkie jednostki jc1ko podmioty zmiany ..
~ ·• -···-- -·- .. ·- - . 253

leczeństwo, otwierają się pri.ed nją ogromne możliwości inicjowania zmiany i wpływania na
jej bieg. Zanim jednak potencjalnie potężna i wpływowa osoba może faktycznie odcisnąć
swoje piętno na procesie dziejowym, muszą zostać spełnione j eszcze inne warunki.
I. Sytuacja społeczna (po lityczna, gospodarcza) musi mieć taki charakter, że pojedyn-
cze decyzje mogą mieć znaczenie dla przyszłego biegu procesów. Dzieje się tak. gdy pole
historycznych alternatyw jest re latywnie rozległe i każdy z możliwych scenariuszy jest „czę­
ściowo niezdeterminowany'', nie przesądzony przez wcześniejsze etapy procesu. „Możli ­
wość alternatywnego rozwoju sytuacji historycznej j est założeniem znaczącego działania
bohaterskiego" (Hook, 1955: 114). W takich „punktach na rozdrożu" pomniejsze czynniki
mają nieproporcjonalnie wielkie konsekwencje, a his toria świata zależy od trywialnych detali.
Wśród tych drugorzędnych czy nników - ..przechylających szalę", jeżeli można tak powie-
dzieć - pojedyncze decyzje, wybory podejmowane przez jedną osobę mogą zyskać wielką
wagę, popychając procesy w kierunku. z którego nie da się ich łatwo zawrócić. Takie wa-
runki pojawiają się w okresach destabilizacji społecznej, dezorganizacji, wrzawy przedre-
wolucyjnej, powojennej traumy etc. „W czasie wojen i rewolucji los ludzi wydaje się wy-
raźnie zależeć od decyzji jednej czy też kilku osób" (Hook, 1955: 3). Aby mieć szansę
odegrania prawdziwie historycznej roli. wielka j ednostka musi znaleić się w takim właśnie
okresie historycznym, żyć w wyjątkowych czasach. W tym sensie bohaterowie są dziećmi
czasów sprzyjających bohaterom.
2. Wybitna jednostka musi mieć rzeczywistą możliwość podjęcia kluczowych decyzji
w autorytatywny sposób - innymi słowy, kiedy otwiera się możliwość działania mającego
historyczne konsekwencje, musi faktycznie posłużyć się swymi prerogatywami władzy lub
wpływu. Niew iele zdziała naj lepszy wódz, j eże I i będzie siedział w areszcie; niewiele zdzia-
ła najwybitniejszy polityk, j eżeli będzie przechodził depresję. Możemy powiedzieć, że aby
odegrać historyczną rolę, wielka jednostka musi nie tylko żyć w odpowiednim czasie. ale
również znaleźć się w odpowiednim miej scu. W tym sensie bohaterowie są dziećmi miejsc
sprzyjających bohaterom.
3. Prawdziwie historyczna zmiana zachodzi tylko wtedy, jeżeli znaczna liczba ludzi
jest w nią zaangażowana. Nikt nie jest w stanie zmienić historii wyłącznie własnymi
rękami. Aby wpłynąć na historię, wielka j ednostka musi być w stanie poderwać innych
ludzi do działania, zmobilizować ich lub zm usić. przewodzić im swoim przykładem, za-
straszyć siłą charakteru, przekonać ideami, polbudzić emocjami - najkrócej, wyrwać lub
wypchnąć z rutyny i stagnacji. Kiedy podejmuje się historycznie ważną decyzję, trzeba
dysponować zastępami , musi istnieć potencjalnie dostępna pula posłusznych lub entuzja-
stycznych zwo lenników. Dowódca musi mieć armię, przywódca rewolucji rozgniewany
tłum, prorok wiernych oczekujących dobrej nowiny. prezydent posłusznych i przestrze-
gających prawa obywateli. Tak więc ostatnim warunkiem odegrania roli bohatera, wpro-
wadzania w życie znaczącej zmiany społecznej, jest istnienie bogatych zasobów ludzkich
dojrzałych do mobi li zacji.

Wpływając na historię

Różnymi drogami, w różnym stopniu, na dobre i na zie, wielkie jednostki wpływają na

zmiany społeczne i przekształcają procesy dziejowe. To właśnie głównie z tego powodu są
póiniej określane przez społeczeńs two mianem „wielkich".
2S4 Część IV. ASPE_ISTY STAWANIA SIĘ SPOŁECZJ:ŃST\VA

Ich ro la historyczna przybiera dwie formy. Hook czyni rozróżnien ie pomiędzy „jed-
nostkami tworzonymi przez wydarzenia'' i ,jednostkami tworzącymi wydarzenia". Te pierw-
sze są wielkie ze względu na to, co faktycznie rob i ą. N iekonieczn ie reprezentując same
sobą wyjątkowy poziom mądrośc i , wyobratni lub prawości moralnej. „poty kaj ą się o wiel-
kość", będąc obecnymi w odpowiednim miejscu i czasie oraz podejmując odpowiednie
decyzj e. Właściwie wykorzystują napotkane szanse, a następujące konsekwencje historyczne
słusznie przypisuj e się ich czynom. „Człowiek taki jest wytworem zdarzeń. w których szczęś­
liwym lub nieszczęśli wym zbiegie m okol iczności przyszło mu się znaleźć. w miej scu, gdzie
działanie lub powstrzymanie się od d ziałan ia ma w dużym sto pni u decyduj ące znaczenie··
(Hook, 1955: 163). Ca łkiem często tacy ludzie początkowo są nieśw iadomi historycznego
z naczenia swoich dzi ałań.
Przeciwnym przypadkiem jest ten związany z „jednostkami tworzącymi zdarzenia" . Są
one wielkie ze względu na swoją osobo wość . Repreze!lluj ą nadzwyczajne przymioty umy-
słu i serca: i ntel igencję, klarowną wizję, silne przekonan ia, wytrwało~ć w dochodzeniu do
celu, zdolności prz ywódcze. Z takich jed noste k rekrut uj ą się charyzmatyczni bohaterowie:
sami czuj ą się wy brani , a inni dostrzegają ich charyzmę. Wyjątkowy styl ich działań leż:
nie 1ylko w wykorzystywanilJ nadarzających się szans, aJe wlaśnie w ich 1wor2.eniu. „Czło­
wiek tworzący zdarzenia(. ..) znajduje rozwidlenie m1 drodze dziejów. ale równ ież po maga.
że tak powiem, je stworzyć. Zwiększa szanse na s ukces tej alternatywy, którą wybiera z po-
mocą s woich niezwykłych pny miotów wykorzystywanych do jej realizacji" (Hook, 195.'
I 57).
Na drodze do his torycznej wielkości znajduj ą się liczne pułap ki. Dość często prób:
zmieniania histo rii nie udają się. nawet gdy leżą w rękach j ed nostek najwyższego formatu
Nasza wcześn iejsza analiza wskazuje na określoną liczbę możliwych pomyłek, un iemożl i·
wiających odnies ienie s ukcesu przez potencjalnych bohaterów lub prowadzących do upad -
ku tych, k tórzy wcze.foiej zyskali uzminie. (I) Po pierwsze, do niepowodzenia dochodz:
często przy n ie właściwym zdefi niowaniu obszaru możliwości : trzeba widzieć historyczne
alternatywy. kiedy rzeczywiscie się pojawiają. unikać myślen ia życzeniowego i wymyśl a·
nia alternatyw historycznych, kiedy w rzeczywistości ich nie ma. (2) Istnieje powszech n~
skłon ność do myślenia dychotomicznego, typu „albo-albo'', ignoruj ącego zlożono~ć sytu-
acji społecznych, po dobnie j ak róźnorodność ich możliwych rozwinięć. (3) Często mam:·
do czynienia z niemożnością poprawnej oceny prawdopodobieństwa, podobnie jak kosz-
tó w wewnętrznych każdego z możliwych kieru nków działani a, a rakże rozpoznania tyc:-
„okien możl iwości". które pozwalają osiągnąć jak naj więcej j ak naj mniejszym kosztem. (-\
Notorycznie nie bierze się pod uwagę moi.l iwych nieza mierzonych konsekwencj i, wytwo -
rów i efektów ubocznych podej mowanej decyzji, szczególnie jeżeli wydaj ą się one odlegl::
w czasie. (5) Wszechobecna jest niemożność przewidzenia reakcji mas na rozważane dec~ ·
zje, przecenianie lub niedocenianie potencjału powszechnej mobi lizacji, błędne odczyt; ·
wanie nastrojów s połecznych , błędne interpretowanie ogólnych celów i aspiracji. (6) Ostat·
nia pułapka jest chyba naj bardziej nie bezpie.czna: j est nfr1 ignorowanie ogrnniczeri ludzki«'
możl iwości panowania nad okolicznościami społecznymi i historycznymi oraz obsad zani:
siebie samego w ro li wszechmocnego Boga.
Ci, którzy s11 w s tan ie pokonać trudności i un iknąć tyc h pułapek, w pełni zasługują na,,,
by nazwać ich „wielkimi j ednostkami".
19. RUCHY SPOŁECZNE JAKO SIŁY ZMIANY

Ruchy społeczne wśród innych podmiotów zmiany

Podmiotowość ludzka przybiera różnorakie wcie lenia. Zmianę społeczną powodują różne
podmioty, ale wśród nich jest j eden tak.i. który - przynajmniej w epoce nowoczesnej - stał
się szczególnie istotny. Usłyszymy o nim za każdy razem, gdy w łączym y wiadomości
w tele wizji. Widzimy tłumy na miejskich płacacJ1 protestujące przeciwko opresyj nem u rzą­
dowi, ponure twarze strajkujących brytyjskich górników. amerykańską młodzież pikietują·
cą elektrown ię atomową, studentów walczących w zarnieszkach z policją na ul icach Seulu.
muzułmanów atakujących chrześcijan i vice versa. Serbów walczących z Bośniakam i i Bo-
śniaków walczących z Serbami, czarnych Afrykanów zb ierających się na wiec u przeciwko
apartheidow i, kobiety pikietlljące k.liniki aborcyj ne i franc uskic h rolników blokuj ących au-
tostrady. Wszystko to są ruchy społeczne, najmocniej chyba oddziałujące siły zmiany spo-
łecznej w naszym społeczeństwie.
Wielu autorów z.auważa tę szczególną rolę ruchó w spolecznycb. Widzą j e j ako „jedną
z głównych dróg, jaką współczesne społeczeństwa są tworzone od nowa" (B lurner. 1951 :
154); „twórców zmiany społecznej" (Killian, 1964: 426); „historyczne jednostki działają·
ce" (Touraine, L977: 298); „podmioty prlekształcające życie polityczne" lub „nosicieli pro-
jektów historycznych" (Eyerrnan, Jamison, I99 l'. 26). Niektóny 'L autorów p<>Suwają się
jeszcze dalej, twierdząc, że „ruchy masowe i konflikt, jaki powodują, są p odst a w o wy-
m i podmiotami zmiany społecznej" (Adamson, Borgos, 1984: J 2).
Gdzie umieścić ruchy społeczne wśród innych podmiotów zmiany społeczi1ej? Odpo-
wiedź na to pytanie zacznijmy od rozróżnienia sposobów powstania zmian y społecznej
napędzanej podmiotowo. Pierwsze kryterium mówi. że jedne zmiany mogą rodzić się „od-
dolnie'", w działaniach podejmowanych przez duże masy zwykłych ludzi o zróżnicowanym
stopniu „wspólnotowości"; inne zmiany mogą pojawiać się „odgórnie", w działaniach po-
siadających władzę elit (władców, rządów, kierowników. administratorów etc.), zdolnych
narzucać swoje preferencje innym członkom społeczeństwa. Druiie kryterium mówi. że
pewne zmiany mogą mieć c harakter zamierzony, poż4dany przez podmioty, mog<l zacho-
dzić jako realizacja założonych wcześni ej projektów; inne zmiany mogą wyłaniać się jako
niezamierzone efekty czy produkty uboczne działań skierowanych na całkowicie inne cele.
Kn.yiu.iąc i.e sobą te dwa kry teria (locus i stopień intencjonalności) , otrlymujerny
czteropolową typologię: (l) Ukryta zmiana wyłani aj(1ca się „oddolnie" (na pnyklad ludzie
działający w codziennym życiu, dokonujący wyborów. podej mujący decyzje w swoich pry-
watnych sprawach, nieświadomie wytwarzający zmiany gospodarcze. trendy demograficz-
ne, zmiany zwyczajów i stylów życia etc_). Są to skumulowane i połącm1\e efekty rozpro-
szonych jednostkowych działań, których skutk iem jest powstanie trendów, kt6re można
uchwycić w makroskali, wyabstrahować z masy generujących j e działań. Czasami takie
długofalowe trendy, zmiany i prądy nazywa się ruchami społecznymi (lub „ogólnymi ru-
chami spolecznymi" w przeciwi eństwie do szczególnych ruchów społecznych). Takie uży­
cie terminu uznajemy jednak za nieuzasadnione, jako że istnieją lepsze, powszechnie uży­
wane termi ny, jak trendy, tendencje, prądy czy makroprocesy, na oznaczenie zjaw isk, o któ-
rych mowa Zamierzamy zarezerwować termin ,.ruch społeczny" dla specyficznego wcielenia
podmiotowości. (2) Ukryta zmiana rodząca się „odgórn ie" (na przykład dzi ałania podejmo-
256 C:-ęść IV. ASPEJ{lY STAWANIA SIĘ SP_OJ::ECZEŃST\\~

wane przez rządy, mjmowołnie wytwarzające efekty uboczne lub wręcz efekty bumerango·
we - zmiany przeciwne do za.mierzonych). (3) Jawna zmiana rodząca się „odgórnie'· in~
przyklad udana realizacja planów, wprowadzenie w życie reform przez ciała rządowe, ad· V

ministracyjne lub kierownicze). (4 ) Jawna zmiana rodząca się „oddolnie„ (na przykład w~·
muszenie reformy politycznej przez zmobilizowane masy). To rozróżnienie podsumowuj :: k
tabela 19.1.

Tabela 19.1 . Typologia zm iany n

Lccus podmiotowości p
d
Oddolnie Odgórnie
Intencjonalność 2 li
podmiotowości
4 \\
3
n
ff
Ostatnia kategoria (4) opisuje sytuację, w której ludzie zbierają się razem i w jak.in:;
s topniu organizują w celu spowodowania przewidywanej zmiany w społeczeństwie. W z:..· je
leżności od s topnia zorganizowania spektrum będzie się rozciągało od sponta nicz n> -~­ n:
i rozproszo1Jych tłumów i zamieszek, przez ruchy społeczne, do grup interesu, lobby i w~· d:
soce zbiurokratyzowanych partii politycznych w a I czą cyc h o władzę (partie poli tycz ·
ne p os i ad a j ą ce władzę będą ju ż należaly do innej kategorii naszej typologii, razer..
z władcami i rządami, j ako podmioty wymuszające zmianę „odgórnie'·). ż

n
Zdefiniowanie ruchów społecznych
St•
Adekwama definicja ruchu społecznego mus i odróżniać ten fenomen od innych kategor:.
podmiotów ( I, 2 i 3) i od innych zjawisk tej samej kategorii (4). Tak więc ruch społeczr.:­ d
składa się z następujących konsty tutywnych komponentów: p
( J) Istnieje zbi orowość ludzi działających razem. n
(2) Wspólnym celem działania zbiorowego jest jakaś zmiana ich społeczeństwa def · p
niowana przez uczestników w podobny sposób.
3) Zbiorowość jest relatywnie rozproszona. z niskim poziomem organizacji formalne:
4) Działania cechttierelatywnie wysoki poziom spontaniczności, przyjmują niezinstytu- b
cjonalizowane, niekonwencjonalne formy. SC
bi
Podsu mowując: przez ruchy społeczne rozumiemy luźno zorganizowane zbiorowośc: w
działające wspólnie w niezin.Hytucjonalizowany sposób w celu wytworzenia zmiany w ici':
społeczeństwie. te
Te same akcenty można znal eźć w licznych definicjach występujących w literaturze ty
W kilku klasycznych sformułowaniach ruchy społeczne rozumie się jako: lu
,Przedsięwzięcia o charakterze zbiorowym , dążące do ustanowienia nowego porządkc (li
życia" (Blumer, 195 1: 199); p1
,Przedsięwzięcia o charakterze zbiorowym, maj ące spowodować zmianę porządki: kl
społecznego" (Lang, Lang, J 961; 507);
 19. Ruc~y spoleczne)a_~o ~!Ó'. u11ia11y 1S1

„Zbiorowy wys iłek mający na celu modyfikację

nom1 i wartości" (Smelser, 1962: 3);
,,Zbiorowość dzialającą przez jakiś czasw celu propagowania lub przeciwdziałania zmianie
w spoleczeństwie lub grupie, której ta zbiorowość jest częścią" (Turner, Killian, 1972: 246);
„Zbiorowy wysiłek mający na celu kontrolowanie zmiany lub odmienienie je.i kienm-
ku" (Lauer. 1976: XIV).

Współcześni autorzy podają bardziej rozbudowane chanikterystyki ruchów społecz­

nych j ako:
„Wyraz woli zmiany wśród czlonków spoleczeństwa" lub w szczególności: ,,Zbiorowe
próby wyrażania żądań i niezadowolenia i/lub dzialania na rzecz zmiany lub j ej przeciw-
dzialania" (Zald, Berger, 1978: 828, 841);
,,Mniej lub bardziej zorganizowane formy działania zbiorowego skierowanego na zmia-
nę spoleczną" lub bardziej precyiyjnie: „Grupy jednostek zgromadzone we wspólnym celu
wyrażenia w publiczny sposób subiektywnie odczuwanego niezadowolenia i w celu zmia -
ny dostrzeganych społecznych i politycznych podstaw tego niezadowolen ia" (Eyerman. Ja-
mison, 1991: 43-44);
„Niekonwencjonalne próby podejmowane przez grupy w celu wytworzenia zmiany lub
jej przeciwdziałania" łub bardziej szczególowo: „Niekonwencjonalne grupy o zróżnicowa­
nym poziomie organizacji formalnej, które starają się wytworzyć lub przeciwdziałać ra-
dyk11lnemu lub refonnistycznemu typowi V-mia11y" (Wood, Jackson, 1982: 3 ).

Wreszcie w bardziej kontekstowym, opisowym stylu o ruchach Sp()łecznych mówi się.

l że jestto:

ł
„Specyficzny rodzaj grup wspólnego działarl.ia; istnieją dłużej i są bardziej zintegrowa-
ne niż masy czy t)umy. a nie są jeszcze tak zorganizowane, jak kluby polityczne i inne
stowarzyszenia" (Rudolph Heberle. w: Banks, 1972: 8);
„Podtrzymywany ci ąg interakcji między tymi, którzy w danym narodzie posiadają wła­
dzę, a osobmni z powodzeniem ubiegającymi się o to, by mówić w imieni u elektoratu nie-
posiadającego formalnej reprezentacji, w trakcie których osoby te wysuwają publiczne ż4di1-
nia zmian w rozkładzie lub sprawowaniu władzy wspierając te żądania demonstracjami
publicznego poparcia" (Tilly, 1979b: 12).

Chyba najczęstszym i najsilnie.i podkreślanym aspektem wszystkich tych definicji jest

bliski związek między ruchami społecznymi a zmianą społeczną. Jak zauważaj<l Wood i Jack-
son: „zmiana jest podstawową cechą definiującą ruchy społeczne („.) Ruchy społeczne są
blisko powiązane ze zmianą spoleczną" (1982: 6). Ta uwaga, choć pozornie oczywista,
wymaga trzech wyjaśnień.
1. Zmiana społeczna jako cel ruchu moie oz.nacz.ać różne rz.eczy. Cel moie mieć charnk-
ter pozytywny, mający wprowadzić coś, czego jeszcze nie ma (nowy rZ<\d lub reżim poli-
tyczny, nowe zwyczaje, prawa lub instytucje) lub negatywny, mający zatrzymać, zapob iec
lub odwrócić zmiany wynikające bądi z procesów niezwiązanych z ruchami społecznymi
(na przyklad pogorszenie się stanu środowiska. obniżenie się wskaźnika urodzin, wzrost
prze.stępcwści), bądi 'l.wiązanych z clzialaniami innych konkurencyjnych ruchów (na przy-
kład ustawodawstwo amyaborcyjne uchwalone pod presją ruchów obrony życi a, przeciw
czemu głośno protestuje ruch opowiadający się za wolnym wyborem).
258 Czę~ć IV. ASPEKTY STAWA_NIA SIĘ SPOŁECZEŃSTW•.1.

2. Ruch y społeczne mogą mieć różny s tatus przyczynowy w stosunku do zmiany. Zjed-
nej strony. można je traktować jako podstawowe przyczyny zmiany. to jest jako warWlki
koniec:zne i wystarczaj ące. aby do niej doszło. Problem z tym sta nowiskiem polega na tym.
i e zazwyczaj aby osiągnąć sukces, ruchy społeczne muszą występować w sprzyjaj ących
okoli cznościach społecznych, muszą napotykać sprzyjającą „Struk.rurę możliwości" lub (uj-
mując rzecz me taforycznie) „płynąć na grzb iecie fal i" innych si ł społecznych. Są skutecz-
ne. tylko j eżeli uzupełnią je inne czynniki. Ich aktywność rzadko. jeżeli w ogóle. j est pełną.
całkowitą przyczyną zmiany. Zazwyczaj występuj<\ tylko jako konieczny lub uzupełniający.
ale prawdopodobnie nigdy nie wystarczający waru nek zmiany społecznej.
Z drugiej strony, ruchy społeczne można. traktować jako wyłącznie skutki , ep i fenomen~
lub symptomy towarzyszące procesom rozwijającym s ię wed ług własnej dynam iki i sił'
rozpędu (na prL.ykład towarzyszą postępow i procesu modernizacji. urbanizacj i, poj awien iu
się spoleczeństwa masowego lub naglym .kryzy.~om gospodarczym). Ujmujiic to metafo-
rycznie, w tej perspektywie przypominają ooe gorączkę odzwierciedlającą głębsze prze -
miany w organizmie społecznym. Problem z tym stanowiskiem polega na tym. że, jak moż­
na wykazać, wiele ruchów społecznych naprawdę przyczyn ia się do zmiany społecznej .
zmie nia jej przebieg. kierunek i prędkość - nie mówiąc już o tych, które faktycznie ją ini-
cjują i na nii1 wpływają.
Najbardziej rozsądne podejście sprowadza się do znalezienia złotego środka. Uznaje
ooo ruchy społeczne za pośredni ków w łańcuchu przyczynowy m społecznej praxis. Widzi
się je zarówno jako wytwory wcześniejszych zmian społecznych. jak i j ako twórców (tul'
przynajmniej wspóltwórców) dalszych przeksz.tałce1i spo łeczeństwa. Ruchy jawią się tt:
raczej jako nośn i ki , nosiciele, przekaźn i ki toczącej się zm iany n iż jako jej podstawow~
przyczyna bądź jedy nie powierzchniowa manifestacja. Nie powstają w próżni, ale w pe"._
nym punkcie historii włączają się w proces społeczny, starając się wplynąć na jego prze·
bieg. Tom Bums próbuje uchwycit' ren pośredni starus ruchów spoleczoych, pisząc o nich
j ako o „działaj ących w społeczeństw ie jednostkach. grupach, organizacjach i ruchach , w ró\I ·
nym s topniu nos ic ielach, jak twórcach i reformatorach systemów regu ł ( ... ). Są nosicielanu
s trukcury społecznej w postaci przyswojonych systemów reguł i równocześnie tworzą, repro·
dukują i przekształcają systemy reguł poprzez swoje dzialania i transakcje" (Burns i in„ 198':
IV). PO<lobną uwagę czyni Dieter Rucht: „Ruchy społeczne są jednocześnie wytworami i twór-
cami wzorów społecznych. Mimo że działają w historycznie stwor;:onych i relatywnie stabil-
nych ramach, uczestniczą również aktywnie w zmie nianiu dyskursów politycznych, ukladó"
władzy i symbol i kulturowych" ( 1988: 306). Użyjmy prostego diagramu:

Wczesniejsze procesy społeczne -7 Ruchy społeczne -7 Późniejsze procesy społeczne

Toczący się bieg zmiany społecznej

3. Trzecia kwestia dotyczy obszaru, w którym faktycznie zachodzi zmiana spowodowa-

na przez ruch społeczny. Zwykle przyjmuj e się. że zmiana. do której doprowadza rud:
społeczny, jest umiejscowiona w zewnętrznym wobec samego ruchu s połeczeńst wie. Wy-
gl ąda to tak. jakby ruch oddziaływał na społeczeństwo z zewnątrz. jednak nie pow inno si,,
zapom i nać, że każdy ruch społecz n y stanowi część samego podlegającego zmianie społe­
cze1\stwa. zawiera pewną (i to czasami calk.iem liczną) część jego członków i zajmuje pe-
 19. Ruchy społeczne jako sil,v zmi<m)' 259

wien (i to czasami całkiem duży) obszar jego fu nkcjonowania. S tąd w rzeczyw istości jest
on wewnętrzny względem społeczeństwa i oddziałuje na nie od środka. W tym przypadku
społeczeństwo zmienia spo łeczeństwo. Znaczna część zmian wytwarzanych przez ruch to
zmiany w samym ruchu (w liczbie jego członków, ideologii, regułach, instytucjach. for-
mach organizacyj nych etc.), ale nawet zewnętrzne zmiany w szerszym społeczeństwie (w jego
prawach, ustroj u politycznym, kulturze) spowodowane przez ruch oddziałuj ą zwrotnie na
jego własn ych człon ków i struktury, zmi eni ają środowisko działan ia, podobnie jak wyposa-
żenie działających jednoste k (ich motywacje, postawy, wyznawane ideologie ecc.). Swoist<\
cechą ruchów społecznych jest właśnie ten bliski, wzajemn y związek pomiędzy zewnętrz,­
nymi i wewnętrznymi zmianami: 1.mieniają społeczeństwo, zm ieniając się jednocześnie sa me.
i zmien iają siebie (mobilizują się, organizuj.ą), aby s kuteczniej zm ieniać społeczeństwo.
Z miany w samy m r uch u i zmiany powodowane prze z ruc h i dą ręka w rękę,
tworząc wzaj emnie powiązane, równoczesne procesy. Tę wyjątkową cechę ruchów spo-
łeczn ych objaśn ia s twierdzenie Gary Marxa i Jamesa Wooda. że „ruchy spo łeczne cechuje
w iększa dynamika niż większość innych form społecznych" ( 1975: 394). Są zm i aną par
excellence społeczną. Zmieniają się same, zmieniając zarazem społeczeństwo.

Ruchy społeczne i nowoczesność

Ruchy społeczne są naj prawdopodobniej zjawiskiem historycznie uniwersalnym. Ludzie
t we wszystkich społeczeństwach musieli mieć powody do łączenia s ię i walczenia o wspól-
f. ne cele oraz przeciwko tym. którzy s tali na drodze do ich realizacji. Historycy opisują bun-
i ty, powstania, wybuchy niezadowolenia, które miały miejsce j uż w starożytności , silne ru-
I chy religij ne w średniowieczu, potężne bumy chłopskie w ł381 i 1525 roku. reformację
oraz ruchy kulturowe, etniczne i narodowe powstające od czasów odrodzenia. Potężne ru-
chy społeczne przyczyniły się do narodzin nowoczesności w trakc ie wielkich rewolucj i
mieszcza1iskich, angielskiej , francuskiej i amerykaiiskiej. W tym czasie straregie i taktyk i
ruchów, ich „repertuary kontestacj i" (Tilly, I 979a) ewoluowały. jednak większość o bser-
watorów jest zgodna, że „era ruc hów społecznych" tak naprawdę rozpoczęła się dopiero
z dojrzalymi społeczer1stwami nowoczesnymi. Dopiero w XIX i XX wieku ruchy społecz­
ne stały s ię tak liczne. tak potężne, tak istotne i mające takie konsekwencje dla przebiegu
zmiany. Współcześni obserwatorzy potwierdzają: „Wysoce zmodernizowane społeczeństwa
maj ą skJonność do stawania się »społeczeństwami ruchów społecznych«" (Ne idhardt, R ucht.
1991: 449). „Ruchy społeczne są centralną częśc iej zjawiska, l.."tóre nazywamy nowoczesno-
ścią. ( „.) Stanowią definicyjną cechę wspó\c:zesnej polityki i wspólczesnego społeczeń­
stwa" (Eyennan, Jamison, I99 J: 53). „Ruchy społeczne są powiązane 7. głęboko zakorze-
nionymi zmianami strukturalnymi, które określa się jako punkty zwrotne procesu moderni-
zacji w obszarach »systemu« i »św iata życia«" (Rucht, I988: 324).
Is tnieje kilka powodów, d la których ruchy społeczne są ta k szczególnie istotne i znacZ<\-
ce we współczesnej epoce. Niektóre z nich zawarli już w swoich charakterystykach no-
woczesnośc i klasyczni dziewiętnastowieczni autorą.
l. Pierwszy może być nazwany „tematem D urkheima" - wraz z urbanizacją i indu-
stri alizacją doszło do fizycznego ~kupienia się wiel kich mas łudzi na niewielkim obszarze.
co wytworzyło wysoką „gęstość moralną" populacji. Stwarza to lepsze możliwości do na-
w iązywania kontaktów i interakcji, form ułowania zbiorowych poghtdów, artykułowan ia
260 Czę§ć IV.. !'~E KTY STAWA NIA SIĘ SPOŁECZEŃST~!-

wspólnych ideologii i werbowania zwolenników. W skrócie, szanse na mobilizację ruchów

społecznych są znacząco większe. Czy ruch socjalistyczny byłby możliwy bez fabryk z ty-
siącami robomików mających ze sobą bezpośredni, osobisty kontakt? Czy to przypadek. że
kampusy uniwersyteckie ze skoncentrowanymi w nich masami studentów stały się bazą
wszelkiego rodzaju ruchów kontestacyjnych'?
2. Kolejną typową cechą nowoczesności, którą moina nazwać „tematem Toenniesa''.
jest atomizacja i izolacja jednostek w bezosobowym Gesellschaft łub, używając współczes­
nego zwrotu, „samotnym tłumie" (Riesman. 1971 ). Doświadczenie alienacji, samotności
i wykorzenienia wywołuje pragnienie wspólnoty, solidarności i „wspólnotowości". Członko­
stwo w ruchach społecznych dostarcza substy tutu zaspokojen ia tych uniwersalnych ludz-
kich potrzeb. W ten sposób współczesne społeczeństwo masowe zapewnia bogatą pulę
potencjalnych członków. gotowych do rekrutacji i mobilizacji.
3. „Temat Marksowski" zwraca uwagę na bezprecedensowy wzrost nierówności spo-
łecznych z ostrymi hierarchiami bogactwa, władzy i prestiżu, towarzyszącymi współczes­
nej gospodarce kapitalistycznej. Powszechne staje się doświadczenie i dostrzeganie wyzy-
sku, ucisku, niesprawiedliwości i deprywacji generujących wrogość i konflik ty grupowe.
Ludzie, których osobiste interesy są zagrożone, są gotowi walczyć przeciwko tym, którzy
im zagrażają. „Przychylność struktur" (Smelser, 1962) dla pojawienia się ruchów społecz­
nych jest wyraźniejsza niż kiedykolwiek wcześniej.
4. „Temat Weberowski" dotyczy demokratycznej transformacji systemu politycznego.
otwierającej wielkim masom Judzkim pole dla zbiorowych dzialań. Wyrażanie różnic, ar-
tykułowanie własnych interesów i aktyw izm w ich obronie stały się prawem, co więcej -
obowiązkiem odpowiedzialnego obywatela. Radykalnemu przekształceniu uległa „struktu-
ra szans politycznych" (Tarrow, 1985) dla pojawienia się ruchów społecznych.
5. Cechą, k tórą można nazwać „tematem Saint-Simona i Comte' a" , jest współczesny
nacisk na podbijanie, kontrolowanie, dominowanie i manipulowanie rzeczywistości, po-
czątkowo przyrody, lecz póin.iej również społeczeństwa. Przekonanie, że zmiana i postęp
społeczny zależą od ludzkich dział all, że społeczeństwo może być kształtowane przez jego
członków dla ich własnej korzyści, jest istotnym ideologicznym warunkiem wstępnym ak-
tywizmu, a co za tym idzie mobilizacji ruchów społecznych. Woluntaryzm podsyca ruch~
społeczne. fatalizm je zabija.
6. Współczesne społeczellstwo doświadczyło generalnego podniesienia standardu kul-
turalnego i edukacyjnego. Uczestnictwo w mchach społecznych wymaga pewnego pozio-
mu świadomości, wyobraźni, wrażliwości moralnej i zainteresowania sprawami publiczny-
mi oraz umiejęmości abstrahowania od doświadczeń własnych czy lokalnych. Wszystkie te
cechy są dodatnio skorelowane z poziomem edukacji. Rewolucja edukacyjna towarzysząca
rozprzestrzenianiu się kapitalizmu i demokracji poszerza pulę potencjalnych członków ru-
chów społecznych.
7. Ostatnią cechą jest pojawienie się i rozpowszechnienie mediów masowych (Molotch.
1979). Stanowią one potężne instrumenty artykułowania, kształtowania i jednoczenia po-
glądów, formułowania i szerzenia przekazów ideologicznych, kształtowania „opinii publicz-
nej". Rozszerzają horyzonty obywateli poza świat osobisty na doświadczenia innych grup.
klas i narodów odległych pod względem spo łeczny m lub geograficznym. Wynikają z tego
dwie konsekwencje. (a) To otwarcie wytwarza ważny „efekt demonstracji", czyli szansę na
porównanie naszego życia z życiem innych społecze11stw. Dostrzeżenie niesprawiedliwego
 19. Ruchy Sf)()fec~ne jako siły ~miany 261

upośledzenia i towarzyszące mu pocwcie ,,rnlatywnej deprywacji" dostarcza sprzyjającego

podłoża psychologicznego dla ruchów społecznych. (b) To również przez mass media lu-
dzie dowiadują się o cudzych polirycznych przekonaniach, postawach, żądaniach. Pozwala
im to ocenić rozmiar doświadczanego wspólnie ciężkiego lo~u. przełamać „pluralistyczną
ignorancję" lub mylne, parał ii.ujące przekonanie, że człowiek jest sam w niedoli i niezado-
woleniu. W zamian za to wytwarza się solidarność. lojalność i konsens rozciągający się
daleko poza najbliższy krąg społeczny. To poczucie ws pólnej sprawy i ponadlokal nej soli-
darności jest kolejnym socjopsychologicznym warunkiem koniecznym dla pojawiania się
ruchów społecznych.

Typy ruchów społecznych

Ruchy społeczne występują we wszystkich postaciach i rozmiarach, przejawiają olbrzymią
różnorodność fonn. Aby zorientować się
w tej heterogenicznej klasie zjawisk, konieczna
jest typologia. Można ją skonstruować na pods tawie kilku kryteriów.

1. Ruchy spo łeczne różnią się pod względem zakresu planowanej zmiany. Niektóre maj11
i
\ relatywnie ogranicione cele, dąiąc do mody fikac}i }akieg~ aspektu spoleczeństwa bez do-

I tykania rdzenia struktury instytucjonalnej. Chcą raczej zmiany w sp o ł e c ze ń s t wie

niż zmiany s p o Ie cze ń s t w a. Nazwie my je ruchami reformatorskimi. Przy kładami są:
ruchy pro- i antyaborcyjne, domagające się odpowiednich zmian w prawie, ruchy wałczące
o prawa zwierząt, żądające zakazu eksperymentów, ruchy domagające się ograniczenia pręd­
kości na niemieckich aulostradach. Inne ruchy dążą do zmian głębszych, sięgających fun-
damentów organ izacji społecznej. Ze względu na centralne, strategiczne umiejscowienie
atakowanych przez nie ins tytucji , zmiany, j eżeli doj dą do skutku, rozprzestrzen i ają się da le-
ko poza bezpośredni cel i doprowadzają do przekształcenia s p o Ie cze 11 s t w a raczej niż
tylko do z m i a n y w s p o I e c ze 11 st w i e. Takie ruchy nazwiemy radykalnymi. Przy-
kładami są ruchy praw obywatelsk ich w USA, ruch walczący z ilpartheidem w Afryce Połu­
dniowej i narodowowyzwoleńcze ruchy w krajach kolonialnych. W skrajnym przypadku, kie-
dy zamierzone zmiany obejmują wszystkie aspekty struktury sp0łecznej (polityczne, gospo-
darcze i kulturowe) i dążą do osiągnięcia całościowej transformacji społeczeństwa wedle
j akiegoś zakładanego obrazu „alternatywnego społeczeństwa" lub „utopi i społecznej", mówi-
my o ruchach rewolucyjnych, takich jak ruchy milenarystyczne, faszyslowskie i komunistyczne.
Inne sformułowanie tej samej typologii przedstawił Neil Smelser, który rozróżnia ruchy
„rorienlowane na normy" i t\IChy ,;LOrientowane na wartości" . „Ruch rorientowany na nonll)'
jest działaniem zmobilizowanym w imię ogólnego przekonania [podzielanej ideologii], za-
kładającym rekonstrukcję norm(. ..). Ruch zorientowany na waności jest zbiorowym działa­
njern zmobilizowanym w imię ogólnego przekonania zakładającego rekonstrukcję wartości''
(Smelser, 1962: 9). Wartości , w rozumieniu Smelsera, dostarczają podstawowych wytycz-
nych postępowania, definiują i regulują właściwe cele ludzkich di1żeń, na przykład sprawie-
dliwość, wiedzę. demokrację. wolność. Normy są właściwymi środkami, które należy obn1ć
w dążeniu do tych celów, na przykład dyscyplina, przyzwoitość, uczenie się, ciężka praca.
,.Normy są zatem bardziej konkretne od ogólnych wartości, j ako że okres1ają konkretne zasa-
dy regulujące dzi ałania, które są konieczne, aby wartości mogły zostać zrealizowane" (s. 27).
 262 .. C:2ęść IV. ASPEKTY S_T,\\VANIA SlĘ_SPOŁEC_ZEŃSTWA

2. Ruchy społeczne różnią się pod wzg lędem jakości zamierzonej zmiany. N iektóre kladą
nacisk na innowacje, usiłują wprowadzić nowe instytucje, nowe prawa, nowe style życia.
nowe wierze nia. Krótko mówiąc, chcą ukształtować społeczeństwo według wzoru, który ni-
gdy wcze.foie.i nie był ~tosowany. Są zorientowane na prlyszlość. Proponują zmiany skiero-
ll';1ne do p.r1..0du i kładą nacisk na nowość. Możemy je nazwać ~.s_ha~1~wfrrri. Pny-
kładami będą ruchy republikat1skie, socjalistyczne I wyzwolen ia kobiet. Inne mchy zwracają
się kt1 przeszłości. Dążą do odbudowania instytucji, praw, sposobów życia i wierzeń . które
zo~tały jt1 ż ust<lllowione w przeszłości , a le później ulegty zniszczeniu lub zostały porzucone
w biegu histori i. Proponowane zmiany są s kierowane wstecz, a nacisk kładz.ie s ię na tradycję .
Możem y je nazwać ruchami kon.~erwatywnymi lub zachowawczymi. Przykladami będą ruch
ekologiczny- i fondamen1al11e ruchy religijne, „MÓral Majority" w USA wzywający do powro-
w do wartości rod7jro1ych. ruch monarchistyczny opowiadający się za powrotem rządów dy-
11as1ycznych, p rzypadki odrodzenia etnicznego w E uropie Wschodniej i Środkowej, które
wystąpi ły po upadku komuniz mu. Rozróirn ienie na mchy postępowe i konserwatywne można
zeswwi ć z r<JZp()wszechni onym w polityce pod1:iałem na lewlcę i prawicę. Ruchy lewicowe
najczęściej pri.y.imują ońentację postępową. mchy prawicowe są zazwyczaj konserwatywne.

3. Ruch y społeczne ró?.nią się pod względem przedmiotu z.arnierzonej z.miany. Niektóre
s kupiaj<1.się na ?.mian ie struktur spolecznych, inne na z.mianie jednostek. Ruchy s k.i erowane
n;' ~truktury przybierają dwie formy. (a): ~uCl)y }po!ecI,r1ocpolitycine (łub, jak je nazy1i·a
·-- -
. ~ ............ --·-
Ch;irles Ti lly. „narodowe ruchy s polecz.ne" ) dążą do z.mian w polityce, gospodarce. hierar·
chi ach klasowych i ·siraiyfikacyjnych. „Prz.ez narc)dowy ruch społeczny rozumiem długo­
trwale wyzwanie rzucone władzom pań8twowym w imieniu ludności, która w porównaniu
z par1stwem ma n iewielką w ładzę formalną" (Tilly, J985: I). (b) „~~~y ~po!e_CZ~().:~ult!:!­
rowe" są skierowane na bardz iej nie uch wytne aspekty życ ia społecznego, działając na rzecz.
zn1iai1y przekonań. systemów pr:1,ekonań, wartości , norm , symboli. wzorów życia codzien-
nego - na przykład bi1nicy, hippisi i punki. ~uchy s~ierowan_e raczej na j_ed11.os~'5.0iż na
struktu1y równie?. przybierają dwie posta...: ie. (a) _~_1,!C)~ święt~n_iist~~~f!~ _lu~r<:! igiJ~ąż~
d<J nawrócen ia lub odkupienia swoich czlonków i ogólnego ożywien ia religijno.ści. Po.y-
kladami mogą być średn iowieczne ruchy odnowy religijnej, fundamentalne ruchy islam-
skie, ruch ewangeli zacyjny prornowany p rzez papieża JaJJa Pawia Il. (b) Świecki \y;i~i.llJlL
ma na celu osobiste, moralne łub fizycwe dobro .swoich cilonków, jak ruchy promuj ące
fitness ciy -1noc.ię na samodoskonalenie.
Rudi'y"slcierowane na strukmry 1..aldadają implicire, że ich zmodyfikowanie stworzy OO\\'<:'
środowisko socjalizacyj ne dlajednostek i odpowiednio odmieni ich osobowości . Podobnie
w n u.:hach w rientowanych na osobowość i.aklada się implicite. że „ulepszeni" ludzie będą
póiniej l<sztaltować lepsze formy o rganizacji spo leczeńsrwa. Tak więc istnieje zazwycza.i
pewna św iadomość zwi ązku między zmianami wprowadzonymi na poziomach struktural -
nym i indywidualnym. rM.n ią się jednakże priorytety: niektóre ruchy klucz do zmiany znaj -
dują w modyfikowaniu struktur, inne w modyfikowani u ludzi.
Łącząc kryterium przedmiotu z kryte rium zakresu,_-Oavid Abe rle ~aproponował czte·
n>po!ową klasyfik<icję ruchów społecznych: ruchy transforinacyjne dąźące do zmiany struk·
cur, ruchy refonnators\de dąiące do cz.ę~cioweJ Źm iany struktur, ruchy odkupicielskie dążą·
ce do całkowitej przemiany pojedynczych czJooków oraz ruchy a lternatywne dążące do
nęściowej przemiany pojedynczych człon ków (Aberle. 1966).
19._Ruchy spolec:;11e jako silv ::.micmv 263

4. Ruchy społeczne różnią siępod względem „wektora" planowanej zmiany. Jak już
wspomn iałem, dla większości
ruchów cen „wekior" ma charakter pozytywny: ruchy takie
starają się dokonać jakiejś zm iany. Isrnieją również sytuacj e. w których ruchy mobilizują
się. aby zapobiec zmianie; „wek1or" ma wted y charakter negatywny. Z typowym przypad-
kiem marny do czynienia, gdy ruch mobilizuje się w odpowiedzi na negatywnie oceniane
zmiany. będące nas tępstwem generalnych trendów społecznych. podobn ie jak ich rezulta-
tów lub niezamierzonych efektów ubocznych. Do tej kategorii należą li czne ruchy przeci w-
ne nowoczesności, na przykład te bron iące ku ltur tubylczych, walczące z global izacją.
wskrzeszające partykularyzmy e tniczne i narodowe, mani fesiujące funda mentalistyczne
przekonania rel ig ijn e. W pewnym sensie przynależą tu również ruchy ekologiczne, jako 7:e
wywołuje j e zniszczenie środow iska, zan ieczyszczen ia i wycze rpywanie się zasobów, wy-
nikające z nadm iernego uprzemysłowi en ia. Niektóre ruchy mobilizuj~1 się , aby powstrzy-
mać lub zmi enić jak ąś kon kretną prawną lulb rządową decyzję ; istnieje na przykład ruch
przeciwko dowożeniu dzieci do szkoły w US A, którzy sprzeciwia s ię wymuszonej meto-
dzie rasowej integracji w szkołach (Useem, l 980) lub Samoobrona - ruch polskich rolni -
ków, przy naj mniej na początku swojej „kariery" skiero wany przeciwko wysokim stopom
procemowy m i drogim kredytom. Innym szczególnym przypadkiem jest „kontm1ch„ mobi-
lizujący się w odpowiedzi na pojawienie się i rozwój konkurencyjnego ruchu. Cz.asami
ruchy społeczne pojawiają się parami: le wica i prawica. antysemityzm i syjonizm. ruch
anty- i proaborcyj ny, ateistyczny i fundamentalistyczny, zwolen ników demokratycznych
reform i twardog łowych przedstawic ie li ,.partyjnego betonu„.

5. Ruchy społeczne różnią s i ępod względem właściwej dla nich strategii lub „logiki„
d ziałania ( Rutht,l 988). Niektóre dzia łają wedł ug lo_gi!s.i..uinsUllm.eątalnej ": dążą do zdoby-
cia władzy poli tycznej. aby z jej pomocą W)' musić planowane zmiany w praw ie. i!J~.~y_tu ­
cjach i organizacji społeczeńs1wa. kh pQdstawowym celem jest kon trola polityczna. Kiedy
uda s ię ją uzyskać, ruch y takie przeksztalcąją się w grupy nacisku lub partie poli tyczne,
wchodzą do parlamentów i rządów. Partia Zie lonych w Nie mczech i zwyc i ęsk i ruch Soli-
darność w Polsce stanowi ą aktualne ilustracje. Inne ruchy kierują się logiką .,ekspresyjną":
usiłują por.wierdzić swoją odrębność. uzyskać akceptację d la propagowanych przez sieb ie
wartości lub s posobów życi a. zyskać autonomię. równe prawa, emancypację kulturalną i po-
lityczną d la swoich członków lub szerszego e lek1oratu . Głównym i przykładam i są tu ruc hy
praw obywatelskich, etniczne, feministyczne i gej owskie. Czy jest przypadk iem. że j eden
z najbardziej potężnych ruchów ostatnich dek ad - ruch wyzwolenia kobie t - nigdy nie aspi-
rował do statusu partii politycznej lub pos iadania reprezentacji parlamentarnej? „Twierdzę.
że ruch feministyczny kieruje się przede wszystkim logiką ekspresyjn ą. podczas gdy ruch y
ekologiczne raczej logiką instrumental ną" (Ruc hr. 1988: 3 ł 9).

6. W różnych epokach historycznych zdają s ię dominować odmie nne typy ruchów

społecznych. U możli wi a nam to wyróżnienie dwóch ich obszernych rodzajów, odgrywaj<\-
cych największą rolę w historii współczesnej. Ruchy dominują,·e we wczesnych fazach
nowoczesności skupiały się na interesach ekonom icznych, ich członkowie generalnie re-
krutowali się z poj edy nczych klas społecznych, by li zorganizowani w sztywny. scentralizo-
wany sposób. Kl a~ycznymi przykładami są związek zawodowy, ruch robotn itzy i ch łopski .
Nazywa się j e „sta
... .
rymi ruchami
. .. . ··- .
·~
społecznym i". Wraz z rozwojem nowoczesności stawały
264 C:zęść IV. ASPEKTY STAWANIA SIĘ SPOŁEC_2EŃST~A

się one stopniowo coraz bardziej przestarzałe. W ostatnich dekadach najbardziej rozwinięte
społeczeństwa kapitalistyczne. wchodzące w fazę późnej nowoczesności lub nawet, jak
twierdzą niek1órzy z autorów, ponowocze.rności. są .świadkami powstania ruchów społecz­
nych innego typu. Odpowiednio nazywa się je „n.owymi ruchami społecznymi" (Touraine.
L981: Offe, I9.95J,.Pierwowzorami mogą tu być ruch ekologiczny, pokojowy czy femini -
styczny. 1'rzy cechy stanowią o ich wyjątkowości. (a) Skupiają się na nowych kwestiach.
nowych i;;re're.sach , nowych frontach ko1ifliktu spolecznego. W reakcji na inwazję polityki.
ekonomii. techniki i biurokracj i we wszystkioe dziedziny ludzkiej egzystencji glównym przed-
miotem ic h zainteresowania j est jakość życia, tożsamość grupowa, wydlużony czas życia .
obrona „spolecze1\stwa obywatelskiego" i generalnie wartości „postmateri alistyczne". nie-
ekonomiczne, „miękkie". „W przeciw i eńst wi e do starego ruchu robotniczego nowe ruchy
s po leczne nie artykulują żądań glównie elkonomicznych, ale są bardziej zainteresowane
kwestiami kulturowymi związanymi z pytaniami o autonomię j ednostki i kwestiami zwią-
7.anymi z nowymi, niewidzialnymi czynnikami ryzyka, które w mniej lub bardziej podobny
s posób ponoszą wszyscy ludzie, ni ezależnie od ich pozycji społecznej" (Kriesi, 1989: I079).
(b) Ich elektoraty nie są s korelowane z żadnymi okre~lonym i klasami, przecinają raczej
rradycyjne podzialy klasowe, reprezentują kwestie żywo interesujące członków różnych
klas. Jedyne znamię k lasowości to nadrepreze ntacja warstw lepiej wyksztalconych i klasy
średniej , chyba za sprawą ich wyższej wrażliwości i świadomości oraz bogatszych zasobów
wolnego czasu. pieniędzy i energii (Kriesi, 1989: I085-1089). (c) Nowe ruchy społeczne są
zazwyczaj zdecentralizowane, przybierają postać raczej rozbudowanych i relatywn.ią luź-- ·
nych sieci niż hierarchicznych, sztywnyc h o rganizacji.

7. Jeżel i popatrzymy na konkretne społeczeństwo i na konkretny moment historyczny.

zawsze dostrzeżemy w nim złożon y i heterogeniczny wachlarz ruchów społecznych repre-
zeJitujących różne omówione powyżej typy. Na tej skomplikowanej scenie społecznej wy-
różniają się niektóre zj awiska. Przede wszystkim powinniśmy dostrzec ruchy i kontrruch~
„luźno pow iązane w konflikcie", który je wzajemnie stymuluje i wzmacnia (Zald, Useem.
1982: I). By być bardziej dok ładnym: „ruchy o dowolnym stopniu widoczności i wpływu
tworzą warunki dla mobilizacji kont.rruchów. Opowiadając się za zmianą, atakuji\C interesy.
gromadząc ludzi wokół symboli i zwiększaj ąc innym koszty, formułują żądania zmian i stwa-
rzają przedsiębiorcom organizacyjnym szansę zdefi nio wania celów i poglądów kontrru-
c hu" (Zald, Useem. 1981 : l). Kontrruch rozwija swoiste, znieksztalcone lustrzane odbicie
ruchu społecznego, przeciw któremu j est skierowany: „kontrruc h czerpie bodźce, wyrasta
z pokazywa nia szkodliwych efektów ruchu społecznego(. ..). Ustala swoją taktykę w odpo-
wiedzi na strukturę i taktykę tamtego ruchu" (Zald, Usee m, l 982: 2). Pojawienie się silnych
kontm1chów prowadzi zazwyczaj do dogmatyzacji, usztywnienia i utraty elastyczno~ci przez
strukturę ruchu społecznego. stanowczego egzekwowania l ojal nośc i , ścisłej integracji w
formach organizacyjnych i oligarchizacji (biurokratyzacji) władzy.
Dostrzei,emy także pewne g rupy ruchów spo lecznych powiązanych ze sobą. McCarthy
i Załd mówią o „przemysłach ruchów społecznych" (SMI - social movement industriesJ
jako naj bardziej inkluzyw nych syste mach obejmuj ących ruchy o podobnych lub identycz-
nych celach. broniących podobnych zbiorów preferencji (1976: 12 19). Na przykład ruch
robotniczy obejmował spontaniczne wybuchy (takie jak luddyzm), związki zawodowe, orga-
nizacje socjalis tyczne e t.c .
 19. Rurhy 1·polecz11e jako siły zmiany 265

Wres1.cic, ogólny obraz dzialall\ości ruchu spolecrnego bę.dtie odmienny w r6inych

społcc1.cństwach. Gamer i Zald definiują najbardziej inkluzywną całość. w ramach której
ruchy społec7Jle funkcjonują jako „sektor ruchów społecznych" (SMS - social mo11eme111
sector): ,jest to konfiguracja ruchów spo łecznych, struktura ruchów antagonistycznych.
rywa li zujących i współpracujących, która z kolei jest częśc i ą większej s tmktury działania
(w bardzo szerokim rozumieniu - działania politycznego), w sk ład której mogą wchodzić
partie, biurokracje państwowe, media, grupy n<icisku. Kościoły i różnorodne inne czynniki
organizacyjne w społeczeństwie" (Ga rncr. Za ld, 198 1: ł -2) . Unikal ny charakter SMS za-
barwi a w specyficzny sposób lub nadaje swoisty ton funkcjonowan iu każdego ze składają·
cych siy na ni ego ruchów. Determinuje równ ież ogólny poziom aktywizmu w danym spole-
cze1lstwie. Moina stworzyć syntetyczn ą m i arę społecznego aktywizmu i pasywizmu zwią­
zaną ze skal<t i witalno§cią całego SMS. Społeczeństwo, które chce w pełni wykorzystać
swój twórczy potencjał. które pragnie samo siebie formować i refonnować z korzy~cią dla
swoich członków. musi dopuścić. a na\\'CI wspierać wolne funkcjonowanie ruchów spo-
łecznych. czego wynikiem jest bogaty i zróżnicowany SMS. Jest to „społeczeństwo aktyw-
ne" (Etzioni. I 968a). Społeczeńs1wa , k1óre powstrzymują. blokują lub eliminują ruchy spo-
leczne. niszczą swój mechanizm samodoskonalenia i samotranscendencji. Przy wąsk im lub
nieistniejącym SMS stają się „spoleczcń~twami pai;ywnymi" niedouczonych, <lOOj~ll\ych
i bezsilnych ludzi, którym nie daje si~ szansy na zatroszczenie się o los ich własnego społe­
cze1\stwa. o który w konsekwencji przestają całkowicie dbać. Ich jedyną hi storyczną per-
spekt ywą jest siagnacja i upadek.

Wcwnętr7.na d yna mika ruchów społecznych

Ruchy społeczne powstają w jakimś momencie. rozwijaj'! się. przechodzą przez rozpoznawal-
ne fazy. rozpadają ~ię i kończą swoje istnienie. Ta wewnętrzna, jakościowo nowa właśc i­
wość ruchów społecznych była już podkrc~lana przez kła.syka na tym polu. Herberta Blu-
mera: .,.ruc h społeczny musi być skonstruowany i musi wyrobić sobie pozycję. w czym
praktyc znie zawsze przeciwstawia mu się niechętny lub przynajmniej obojętny świat'' ( 1957:
147). „Kariera" ruchu może być krótka lub trwać dłuższy czas. Pomiydzy inicjacją a koń­
cem istnienia wewnątrz ruchu zachodzą nieustanne zmiany i procesy. Obejmuj ą o ne wszyst-
kich członków. podobnie j ak składowe orga ni zacje, instytucje i systemy no m1atywne. Naj-
pierw zajmiemy się tą wewnętrzną d ynamiką ruchów spolecznych, a późn i ej zwróc imy się
ku kwestii dynamiki zewnętrznej , czyli wp lywu ruchów na społeczeńs two, w ramach które-
go funkcjonują Są to dwie ściśle 7.e sobą powią:z.ane strony jednego proces.u. który 1\a1.ywa-
my „podwójną morfogenezą'' ruc hów spolec1nych (Sztompka. 1987).
W wewnętrinej dynamice mchu proponujemy wyróżnić cztery główne etapy: powsta-
nie. mobi l izację. rozbudowywanie struktur i koniec dzialalności.

ł. W~lyslk..ie ruchy społeczne rodzą si~ w pewnych historycznie okrc~lonych warun-

kach. Powstają w ramach historycznie określonej s truktury. Generalnie można uznać, ie
uprzednio istniejąca struktura konstytuuje pulę zasobów i możliwości dla ruchu. Tak więc
uprzedn ia s truktura idealna słu ży zazwyczaj jako s karbnica idei, z których ruch kszta łtuje
swój sys tem przcko natl. ideologię, definicje celów. określenie wrogów i sojuszników. wilję
przyszlo:i1:i. Nie są one nigdy całkowicie nowymi wyna lazkami. Raczej ideologiczny hory-
266 _Czxjć IV. ASPEKTY STAWANIA S IĘ SPOŁECZEŃSTWA

zont danego społeczeństwa, obszaru kulturowego łub epoki historycznej jest zawsze uprzed-
nio usta lony. Ruch art yk ułuje te zastane, tradycyj ne wizje. dokonuje z nich wyboru, zmie-
nia akcenty, układa j e w spój ne systemy i oczywiście na tej podstaw ie dodaje innowacje .
Nig dy jednak nie wytwarza sw~jego systemu ideologicznego od zera. Pozorna nowość nie
jest nigdy absolutna, a co najwyiej częściowa. Zostało to j uż zaobserwowane dawno ternu
w odn iesieni u do ruchów rewolucyjnych. k tóre, jak się okazalo, raczej zapożyczały niż
wynajdowały swoje slogany i ok rzyki bojowe, podobnie jak wizje lepszego świata. Na pr.ty-
kład pewne wskazówk i na ten temat pozostawione przez Marksa zostały później rozwinięte
przez polskiego marksistę z wczesnego okresu, Kazimierza Kelles-Kra uzego w całą „teorię
retrospekcj i rewolucyjnej ": „Ideały, którymi wszel ki mch reformacyjny pragnie zastąpić
istniejące norrny społeczne, podobne są zawsze do norm z bardziej lub mniej oddalonej
przeszłości ( Kelles-K rauz. 1962, t. l: 250). Źródło idei zawsze znajd uje s ię w przeszłości.
Na przykład, jeżeli przyjrzymy s ię całej symbolicznej i ideologicznej sfe rze mchu Solidar-
ności, nie będ ziemy w stan ie jej zrozum ieć bez odniesienia s i ę do długi ej tradycji polskiego
katol.i cyzmu.
Kiedy przejdziemy do kolejnego obszaru istniejącej uprzedn io stmktury, czy li stmktury
normatywnej , o kazuje się ona odgrywać odm i enną rolę . Często służy j ako negatywny układ
od niesien ia, coś. czemu powinno się pr,.;eciwstawiać lub co się powinno odrzucać, przed·
miot dla ruchu. Normy. wartości. instytucje, role ustalonego porządku normatywnego sq
krytykow ane, wyśmiewane. podważane. N iektóre ruchy skupiają się na normach, traktują t
j e jako nies kuteczne, nieadekwatne lub n iewłaśc i we środki do real izacj i uznawanych mimo
wszystko celów. Inne walczą również. z wartościami j ako niesprawiedl iwymi. błędnymi . s
źle pojmowanymi. Zazwyczaj wydaje się obowi ązywać określona sekwencja. Smelser prze- p
konuje, że tylko wtedy, gdy ruch y „zorientowane na normy" mają si lnych przeciwników n
w kontrmchach, kiedy są b lokowa ne przez w ładze, kiedy się je tł umi lub kiedy są zagrożo- n
ne. dochodzi do eskalacji ce lów i dochodzi do j akościowej zmiany żądań , co prowadz i do n
pojawiania s ię ruchów „.zorientowa nych na wartości" (Smelser. I 962: 330-335). l znów. c
Sol idarność i inne ruchy wolnościowe w E uropie Wschodniej dostarczają doskonałych il u- n
stracji tego efektu, w których można obserwować st ałą radykali zację żądań, wynikając•\ d
w znacznej mierze z uporczywego oporu utrwalonych elit politycznych . Najbardziej gwał- z
towny. krwa wy i tragiczny wyb uch rewolucyjny nastąpił właśn ie w kraju , gdz.ie tyrau ia. "
ucisk i kontrola rządowa były najbardziej s urowe, czyli w Rumunii. u
Istn iejąca uprzednio struktura interakcj i (organizacyjna) pełn i inne funkcje. Wytwarza n
d la ruchu pole zarówno ogra niczeń, ja k i ułatwie1\. Sieci komunikacyjne ustalone między d
czlonkam i spoleczeristwa lu b w pewnej czę,{c i populacj i przed pows taniem ruchu odgrywa-
ją kluczową rolę w procesie rekrutacji i mobilizacji. Freernau omawia „kluczową rolę ist- rr
niejących wcześn iej sieci komunikacyjnych jako żyznej gleby, w której mogą kiełkowa« z:
nowe ruchy społeczne" ( I 973: I 983b). Ilustruje to przypadkiem ruchu wyzwolen ia kobiet. rt
Podobnie sieci powiązanych ze sobą w7..aje mn ie stowarzyszeń i wspólnot, oparte na współ· p1
nym poczuciu reli gij nej lub etnicznej lojalnośc i g rupowej (kluby, Kośc ioły. grupy etn iczne. ig
towarzystwa patriotyczne etc.) są pomocne w przyspieszani u mobi li zacji i rekrutacj i d0 w
ruchów społecznych. kiedy już do nich dojdz ie. W pr,.;ypadku ruchu praw obywatelskich ni
w USA często zauważa się, że „wśród czarnych - gęsta sieć szkół, w któ rych obowiązuj<' al
segregacja rasowa, a także klubów kob iet. gazet, zrzeszeń sąsiedzkich i drobnych przedsię· ni
biorców zapewniła organizacyjną infrastrnkturę dla mchu. Kośció l czarnych dostarczał wieh: pi
19. Ruchy spolecme jako siły zmiany 267

z jego organizatorów, jego muzykę i retorykę i w iele j ego prężnego ducha" (Adamson. Bor-
gos, 1984: 129). Podobna rola Kościoła katolickiego, jak również wcześniejszych niefor-
maln ych kół i stowarzysze11 o charakterze opozycyjnym ( na przykład Komite t Obrony Ro-
botników), była wyraźnie widoczna w pierwszych dniach n1chu Sol idarności w latach osiem-
dziesiątych. Równ ie ważną rolę odgrywają istniejące kanaly ekspresji politycznej lub. jak
się to czasami nazywa, „struktura szans politycznych" (dostępne stowarzysze nia. ciała sa-
morządowe, lokalne centra administracyjne, możliwe do pozyskania elity po lityczne etc.).
Jak wskazują Zald i Useem. „struktury polityczne różnią się zakresem, w j akim stwarzają
szanse dla ruchów" (1982: 15).
Wreszcie dochodzimy do ostatniego obszaru - istn iejącej uprzedn io struktury nierów-
ności społecznych, ustalonych hie rarchii bogactwa, wladzy i prestiżu. Tu istniejące wcześ­
niej nierówności ekonomiczne i w stopn iu posiadanej władzy. z wynikającym i z nich
sprzecznościami i konfliktami pomiędzy seg111e111tami populacji (klasam i. warstwami. gru-
pami interesu etc.). s<t często uznawane za główne czy nniki motywacyjne dla mobilizacj i
ruchów. Uważa się, że hie rarchiczne zróżnicowanie osobistych interesów wytwarza w po-
pulacji napięcia. roszczenia i poczucie deprywacj i, motywując ludzi do przyłączania się do
ruchów protestu lub reform. Ludzie pozbawieni możliwości. szans życ iowych, dostępu do
cenionych dóbr i zasobów stanowi ą gotową kli entelę dla ruchów społecznych: w łatwy
s posób są rekrutowan i i mobilizowani do dzialan ia wymierzonego w strukt.uralną redystry-
bucję przywilejów i gratyfikacji (Dahrendorf. 1959: Oberschałl. 1973).
Sprzyjające warunki i napięcia strukturalne (Srnelser. 1962) są konieczne. ale nie wy-
starczające, aby doszło do powstania ruchu społecznego. W następnej faz ie. proces musi
przenieść się na obszar świadomości społecznej . „Udane działanie zbiorowe rodzi się w wy-
niku znaczącego przekształcenia świadomośc i zbiorowej uc zestniczącyc h w nim aktyw-
nych jednos tek" (McAdam i in„ 1988: 713). W ludziach poddanych napięciom struktural-
nym musi rozwinąć się jakaś świadomość trudnego położenia. musi powstać jakaś definicja
czynni ków i podmiotów odpowiedzialnych za te warunki. jakaś wizja możl iwej do osiąg­
nięcia lepszej sytuacji i jakiś projekt ucieczki z .,cu" do „tam". Muszą wyartykułować i po-
dzielać jakąś ideologię lub, jak to nazywa Smelser, „uogóln ione przekonanie" ( 1962: 79).
Zostało to niedawno nazwane „procesami dopasowywania schematów'·, przez które akty-
wiści mobilizują różnorodne is tniejące w spoleczeilst.wie „schematy" lub wizje świata. aby
uzasadnić cele i działania ruchu społecznego (Snow i in„ ł 986). Kiedy już obiektywne
napięcia zostaną połączone z powszechną świadomośc ią ideol ogiczną. sytuacja doj rzewa
do zainicjowania ruchu.
Rolę czynnika i nicjującego odgrywa wtedy najczęście.i jakieś zdarzenie o relatywnie
małym z naczeniu. faktycznie rozpoczynające ...karierę'' ruchu. Takie zdarzenie wytwarza
zainteresowanie powszechnie podnoszonymi ż<1daniarn.i zmian, zwiększa poziom świado­
mości, tworzy wzór bohaterskiej kontestacji, prowokuje otwarte artykułowanie wyrazów
poparcia i uświ adamia szeroki zasięg opozycyjnego konsensu (pnełamując „pl uralistyczną
ignorancję", kiedy nikt nie jest pewien. j ak wielu innych podziela jego żądan i a zmian i jak
wielu jest rzeczyw i ście gotowych przyłączyć s i ę do działania). Testuje ono także determi -
nację władz lub jej brak. W przypadku Rosy PaTks odmawiającej zajęcia miejsca w części
autobusu przeznaczo nej dla czarnych konflikt wyrastający z niewielkiego incydentu rozwi-
nął się w naj bardziej potężny ruch w histori i Ameryki, ruch praw obywatelskich. W innym
przypadku starsza prarnwniczka Anna Wa lentynowicz zosrała z przyczy n politycznych
268 Częś~_.LY. __A_S~EK:f! STA_WANIA ~ IĘ_ SPOŁ_ECZEŃS'!:WA

zwolniona ze Stoczni im. Len ina w Gdańsku w 1980 roku. Robotnicy stanęli w jej obronie
i w ciągu kilku dni największy ruch polityczny w najnowszych dziejach Europy - Solidar-
ność - był już na dobrej drodze do sukcesu.

2. Zdarzenie inicjujące zamyka pierwszy etap kariery ruchu zwi ązany z jego początkami
i rozpoczyna fazę ;11obilizacji. Pierwsza fala rekrntacji obej muje tych, którzy są najbardziej
dotknięci warunkami, przeciwko którym powstaje ruch, tych, którzy posiadają najpełniej­
szą świadomość i wyczulenie na kwestie centralne dla ruchu i tych , którzy są najbardziej
oddani, intelektualnie, emocjonalnie, moralnie i politycznie, sprawie reprezentowanej przez
mch. Tacy ludzie przyłączają się z przekonania, traktując ruch jako instrument do osiągnię­
cia zamierzonych zmian społecznych. Kiedy ruch rozpocznie już swoją działalność, rośnie
i odnosi s ukcesy, nas1ępuje druga fala rekrutacji. Nadchodzą z nią ludzie, którzy poszukują
wspólnoty i sensu w życiu. Udzi ał w pomyślnym działaniu zbiorow ym może im to zaofero-
wać. „Efekt kuli śniegowej" (Bandwagon e;ffect) funkcjonuje nie tylko podczas wyborów.
ale również podczas rekrutacj i do ruchów społecznych. Istnieje również margines cynicz-
nyc h oportunistów, którzy przyłączają się w nadziei na konkretne korzyśc i, na przykład
lukratywne pozycje po zwycięs1wie ruchu. W tej drugiej fali ludzie przyłączają się raczej
z oportunizmu niż z przekonania.
Nic dziwnego. że tak zróżnicowane motywacje wytwarzają różne rodzaje więzi , które
trzymają członków w obrębie ruchu. Można zaobserwować kilka warstw uczestnictwa, od
podstawowych aktywis1ów, przez zwolenników, sympatyków do „pasażerów na gapę", którzy
sympatyzują z ruchem na odległość, licząc na to, że jego zwycięstwo tak czy inaczej przy- 1;

niesie im korzyści. Taka kompozycja „na cebulę" staje się widoczna szczególnie wtedy. li

kiedy ruch przeżywa kłopoty, jest ostro tłumiony lub zostaje pokonany. Wtedy jako pierw- r·
sze odpadają wars twy zewnętrzne, porzucając sprawę, podstawowi aktywiści zaś trwaj ą n
w mchu, niekiedy aby ożywić go w pótn iej szym czasie. s
Re krutacja to jednak nie wszystko; członkowie muszą zostać zmobilizowani do dzialań n
zbiorowych. Badania nad ruc hami społecznymi niemal zawsze potwierdzają 111 wielkie zna- n
czenie charyzmatycznych liderów: Jezus Chrystus, Budda, Maho met, Martin Luther King. o
Lech Wałęsa, Vaclav Havel i wielu mniejszych, choć również o wyjątkowej randze. Zbiera- \\

ją swo ich zwolenn ików w jedną całość, inspirują ich s woim entuzjazmem i prowokują dc- c
bohaterskich działań . Podejmując samemu nadzwyczajne działania, potwierdzają swoj:; 111

pozycj ę liderów. W ten s pos6b uczyniony zostaje pierwszy krok do wyłonienia się we- nc
wnętrznego zróżn icowania, organizacji i hie rarchicznej struktury ruchu. W latach siedem-
dziesiątych powstala wpływowa szkoła nazywana „perspektywą mobilizacji zasobów'', któro ru
za jeden z główn ych przedmiotów zainteresowania obrała fazę rekrutacj i i mobilizac_i: w
(McCarthy, Zald, 1976; Oberschall, 1973; Gamson, 1975: Tilly, 1978). Przez mobilizacje m
rozumiano „procesy, w których niezadowolona grupa gromadzi się i inwestuje zasoby, dą· ef
żąc do realizacji grupowych celów" (Oberschall, 1973: 28). W tym procesie szczególn~ IS
rolę odgrywają „przedsiębiorcy ruchów społecznych", wyszko leni organizatorzy i przy· cz
wódcy, którzy czasami przekształcają się w rodzaj profesjonalistów gotowyc h podjąć rok
organizacyjne i kierownicze w różnych rodzajach ruchów. „Żądania zmian i niezadowole-
nie mogą być definiowane, tworzone i manipulowane przez przedsięb iorców i organizaw -
rów" (McCarthy, Zald. 1976: 1215).
 IP.._ Ruchy spole_cwe jako si!J.3111i~1!Y 269

3. Otwiera to następny ważny etap rozwoju ruchu społecznego: rozbJtdowyw.11.nią~J[U1~

. tur. Przechodzi on drogę od luźnego zbioru zmobilizowanych jednostek do w pełni wy-
kształconej organizacj i ruchu.
(a) Moiemy wyróżnić cztery subprocesy wewnętrznej morfogenezy. Naj pierw obser-
wujemy stOpniowe wyłanianie się (artykulację) nowych idei, wierzeń, przekonań, „wspól-
nego języka nadziei i protestu" (Rude, 1964: 75). Z czasem niektóre ruchy rozwijają swój
własny, swoisty światopogląd (Welumsd1mHmg }.
(b) Następnie dochod zi do pojawien.ia się (instytucjonalizacji) nowych norm i wartości
- regulujących wewnętrzne funkcjonowanie ruchu j dostarczających kryteriów do krytyki
warunków zewnętrznych, które ruch wybiera jako cel swoich działań. Jest to przedmiot
zainteresowania teorii „wyłaniania się norm" Turnera (Turner, Kill ian, I972). Warto odno-
tować, że wewnętrzne normy i wartości ruchu mogą odnosić się do jego wewnętrznego
funkcjonowania, zachowania w stosunku do in nych członków, więzi loj alności lub brater-
stwa etc., ale mogą również określać konkretne sposoby postępowania z oponentami, reali-
zowania zmian w stru kturach zewnętrznych. Te d m gie skJadają się na „repertuary kontesta-
cji" (Till y, l985) lub taktykę walki, która określa, co jest dozwolone, p referowane. zalecane
lub zakazane w s tosunkach z oponentami i wrogami ruchu. W wewnętrznej stmkturze nor-
matywnej ruchu społecznego można wyróżnić „etos solidarności" i „etos walki".
(c) Kolejnym subprocesem j est pojawienie się (stworzenie wzoru) nowej wewnętrlnej
struktury organizacyjnej: nowych interakcji. relacji, więzi. loj alności grupowej. zaangażo­
wania wśród członków. To, co Zurcher i Snow mówią o zaangażowaniu, może być mutatis
mutandis zastosowane do jakichkolwiek innych więzi międzyludzkich rozpowszechnio-
nych w mchu: „zjawiska te mają jakośc iowo nowy i interakcyjny charakter i muszą zostać
rozwin ięte przez sam nich" (1981 : 463). Podstawowym skutkiem wewnętrznego budowa-
nia strnktur na tym obszarze jest pojawienie się w pełni uformowanej „organizacji ruchu
społecznego" (SMO - social movement orga11ize1tio11), definiowanej jako „złożona lub for-
malna organizacja, która utożsarnia swoje cele z preferencjami ruchu społecznego lub kontr-
ruchu i próbuje je wcielić w życie" (McCarthy, Zald, 1976: 12 18). Na przykład ruch praw
obywatelskich w USA skJadał się z wielu organizacji: Kongresu Równości Rasowej, Krajo-
wego Stowarzyszenia na Rzecz Postępu Ludzi Kolorowych , Konferencj i Przywództwa
Chrze,~cijan Południa, Studenckiego Koordynującego Komitetu Pokojowego etc. Podob-
nie, mch Solidarność obejmował Komite ty Obywatelskie, S ol idarność Walczącą, Niezależ­
I ne Zrzeszenie Studentów, Solidarność Chłopską. etc.
l (d) Wreszcie wśród s ubprocesów wyróżniamy pojawienie się (krystalizację) w ramach
\ ruchu społecznego nowych struktur szans, nowych hierarchii zależności , dominacji, pny-

I
j
wództwa, wpływu i władzy. Baia członkowska ruchu jest zawsze wewnętrznie uwarstwio-
na: istnieją różne poziomy uczestnictwa, zaangażowania, odpowiedzialności. Optymalnym
efektem jest z pewnością „sojusz interesów indywidualnych z celami ruch u" (Zurcher, Snow,
1981 : 472), czyli sytuacja, w której uczesuiictwo w mchu zaspokaja potrzeby i aspiracje
członków i równocześnie przyczynia się do zm ian społecznych, do których dąży mch.

Można wyróżnić dwie typowe sekwencje procesów morfogenetycznyc h w zależności

od tego, jak wyglądały początk i
ruchu. Kiedy rodzi się on w sposób „wulkaniczny", spon-
tanicznie („oddolnie"), jako rodzaj erupcji długo nagromadzonych skarg i niezadowolenia.
jego powstanie odbywa się zazwyczaj na poziomie interakcyjnym. Wspólne uczestnictwo
270 Część IV. ASPEKTY STAWANIA SIĘ SPOt_ECZEŃST\\ .-'\

w wybuchach zbiorowej aktywności (w zamieszkach, manifestacjach , tlumach etc.) rodzi

więzi, poczucie lojalnośc i , zaangażowanie i w efekcie wytwarza rudymentarną .strukwą·
organ i zacyjną. Za nimi przychodzi ideologia. czasami wprowadzona do ruchu z zewnątrz.
czasami zapożyc2.ona z wcześniejszej doktryny, czasami wyartykułowana przez charyzma-
tycznyd1 liderów. N astępnie. kiedy wyłoni s ię etos solidarności i etos walki, zaczyna powo-
li ewoluować system normatywny. Wreszcie w strukturze szans kryslalizują się wewnętri­
ne podóaly na przywódców, zwoleM ików, szeregowych członków, sympatyków. „to\\ a-
rzyszy podróży" i „pasażerów na gapę".
Alternatywną sekwencję można zaobserwować, kiedy ruch powstaje jako rezulrat mani-
pulacji, spisku, przedsięwzięcia organizacyjnego („odgórnie"). Ten przypadek pozostaje
w centrum zainteresowania „szko ły mobiUzacji zasobów". Tu początek ruchu jest zaz\\ : -
czaj wyznaczany przez działania indokrrynujące rozpowszechniające sugestywną wizję prz:. ·
szłości wraz z radykal n ą krytyką teraźniejszości oraz wskazywaniem osób i grup blokujq-
cych <lrogę z „tu" do „tam" . Później przy.chodzi instytucj onal izacja nowego. zw iązanegc
z ideologi ą porządku normatywnego. Wcielają go w życie organizatorzy ruchu i wspieraj.:
sankcjami. które mają pod kontrolą. Na ta.kiej pOdstawie wśród człon ków ruchu pojawiaj.:
się powoli nowe, rzeczywiste wzory interakcji i trwalszych relacji. Wreszcie krystalizuj ;:
się zróżnicowanie szans w ramac h ruchu (różnorodny <lostęp do rozmaitych zasobów kon-
tro lowanych przez ruch) z wyrninymi podziałami między eli1ą przywódczą i szeregowyir..
członkami, członkami i społeczeństwem, uczestnikami i sympatykami.
Oczywiście w konkretnych sytuacjach empirycznych obie sekwencje mogą się częście>­
wo pokrywać. a oba procesy mogą się nawzaje m wzmacniać. D la przykładu , w przypadkL
wywodZ<!cych się z różnic klasowych obywatelskich ruchów protestu społecznego w US.>.
„spoiwem, które cementowało szeregi tych ruc hów, było i.aangażowanie w określone pr0-
grnmowe cele [czyli w naszej terminologii struktury idealne i normatywne] i równie ważn ~
zaangażowanie w dzialania masowe - bojkoty, zgromadzenia. okupacje, s trajki" (Adam-
son, Borgos, 1984: 14).
Różne subprocesy lub fazy w wewnęrrznej morfogenez.ie ruchu niekonieczn ie zachodzc
w sposób harmonijny. Często można obserwować przerost j ednych kosztem innych, co r,, _
dzi różne rodzaje patologii i wytwarza ruchy wewnętrznie kalekie. Tak więc zbyt si ln:.
nacisk na artykulację s trukrury idealnej prowadzi do utopizmu i różnych rodzajów dogm, -
tyzmu lub fundamental izmu. Zbyt wielka uwaga przykładana do insrytucjonalizacji stru;:.
tury normatywnej prowadzi do pneregulowania i paradoksalnie - anomi i. Mocny akcent r. ~
więzi osobowe, prywatne poczuc ie lojalności, bliskie i intensywne relacje między członL­
mi ruchu łatwo degeneruje się we frakcyjność , nepotyzm, partykularne kryteria przyjn1'-
wania na wyższe stanowiska. Różnicowanie mvżli wości, osobis1ych imeresów lub sza~­
życiowych między czlonkami często prowadzi do oligarchizacji i degeneracji celów, gc:·
przywództwo przedkłada przetrwanie samego ruchu nad real izację j ego początkowego pr.:-
gramu. McCarthy i Zald wyraźnie dostrzegają to niebezpiecze11scwo: ,,SMO fun kcj onu· -
podobnie jak inne organizacje i w konsekwencji raz uformowane funkcjonują tak, j akr:.
przemvanie organizacji byki ich głównym celem. Tylko wtedy. kiedy zapewni się przetn' , ·
nie. możliwe jest di1żenie do innych celów" ( 1976: 1226).
Nie trzeba dodawać, V:. opisany powyżej patologiczny rozwój pow<tżnie osłabia zewnęrr: ­
n'! sk uteczność ruchu w wytwarzaniu zmiany, czyniąc go kalekim i w tym wymiarze. Z dr. ·
giej strony harmon ijna wewnętrzna morfogeneza stwarza potencja! do budowania struktl ~
 19. Ruchy społeczne jako siły zmiany 271

,.Wraz z postępem mobilizacji, wraz z tym , jak jednostka domaga się większej liczby zaso-
bów i wraz z tym, jak więcej dostępnych zasobów jest wykorzystywanych raczej wspólnie
niż pojedynczo , jednostka zwiększa swoją zdolność do działania zbiorowego" (Etzioni,
1968b: 243).

4 . Krótka uwaga na temat ostatniej fazy kariery ruchu: końca jego .~§!.!!~i.!1_._Są dwie
możliwości. Jedna jest optymistyczna: ruch wygrywa i w ten sposób traci raison d 'erre,
demobilizuje się i rozwiązuje. Druga jes t pesymistyczna: ruch nie wygrywa, a le zostaje
powstrzymany i pokonany lub wyczerpuje swój potencjał entu zjazmu i stopniowo obumie-
ra; nie osiągając zwycięstwa. Sytuacja może mieć jednakże charakter bardziej ambiwa lent-
ny. Niekiedy całkowity sukces ruchu może udaremnić osiągnięcie j egoceióW.<loprowadzić
"aó jego szybkiego rozpadu i sprowokować gwałtowną reakcję sił przeciwnych. Osiągnięcia
ruchu mogą zostać zagubione, jeżeli nie ma już żadnej sily, która by ich strzegła. Część
przywódców ruchów społecznych nazywa to „kryzysem zwycięstwa" (Adamson. Borgos.
1984: 4). W innych przypadkach niepowodzenie może pomóc w dostrzeżeniu i zdefiniowa-
niu słabości we wcześniejszych wysiłkach, w z·i dentyfikowaniu prawdziwie oddanych zwo-
lenników. wyeliminowaniu oportunistów, przegrupowaniu sił. sk ierowaniu uwagi na prze-
ciwników i w efekcie może pozwolić na przekształcenie taktyki ruchu , dzięki czemu odży­
wa on w nowej pos taci. Można to nazwać „zwycięstwem w porażce" (Sztompka, 1988). To
właśnie stało się z zab lokowaną pod koniec 1981 roku Solidarnością, co doprowadzifo do
jej ostatecznego zwycięstwa w roku 1989.

Zewnętrzna dynamika ruchów społecznych

Musimy się teraz zwrócić w inną stronę „podwójnej morfogenezy", a mianowicie wpływu
ruchu społecznego na społeczeństwo, a szczególnie na rolę, jaką odgrywa w wytwarzaniu
strukturalnych przekształceń. Będziemy patrzeć na ruch społeczny, jakby był „czarną skrzyn-
, ką", zapominając o jego zlożonym wewnętrznym funkcjonowaniu i rozwoju op isanym po-
wyżej, skupiając się wyłącznie na tym, w jaki sposób działa na zewnętrzne spolecze1ls1wo,
w którym funkcjonuje.
Z tej perspektywy kluczową własnością ruchu jest jego skuteczność we wprowadzaniu
,. strukturalnych przekształceń. Można to nazwać „poten cjałem morfogenetycznym". Ocena
'" efektywności ruchu we wprowadzaniu zmian s1.rukturalnych musi zostać poddana relatyw i-
,. zacji. Efekt wywierany na zewnętrtne struktury może być oceniany jako re larywny w od-
niesieniu do proklamowanych przei: ruch celów lub w odniesieniu do konkrernych. obiek-
.· tywnie istniejących możliwości historycznych. Piven i Cloward przypominają nam zwięź-
"· le: „To. co udało się uzyskać, musi być oceniane przez pryzmat tego, co było możliwe"
( 1979: XlII). Podobnie, jawne efekty ruchu, których jego członkowie są w pełni §wiadomi,
trzeba odróżnić od możliwych funkcji ukrytych (nieplanowanych i niedostrzeganych efek-
'" tów ubocznych). Wreszcie krótkoterminowe efek ty rrzeba odróżnić od dlugorerminowych,
~- które objawią się dopiero w przyszłośc i .
W ten sposób bilans konsekwencji funkcjonowania ruchu społecznego jesr zawsze zło-
·z. żony i ambiwalentny. To, co jes r sukcesem w odniesien iu do jednego czynnika, może oka-
\: zać się porażką w odniesieniu do i()nego i vice versa. Na przykład pokonany, zdławiony,
i: zniszczony ruch opozycyjny może pozostawić trwale efekty strukturalne. przygotowując
-- 272 Część IV. ASPEKTY STAWANIA SIĘ SPOŁECZEŃSTWA

grunt pod ostateczne zwycięstwo. Jak to u.imuje Oberschall: „Ruch może być bezli tośnie
powstrzymywany, a mimo to wiele z mian, do których dąży ł, może zostać zrealizowanych
w późn iejszym czasie. jako że konfrontacj a s tanowi sygnał ostrzegawczy dla grup rządzą­
cych, iż jeżeli nie zmien ią one kursu, będą się musiały w przyszłości zmierzyć z jeszcze
bardziej wybuchowymi wstrząsami" (Oberschall, 1973: 344). Na przykład można wyka-
zać, że mimo początkowego upadku Sol idarności po wprowadzeniu stanu wojennego udało
jej się tchnąć w system „logikę reform", zwiększyć skalę uczestnictwa w życiu politycz-
ny m, przekształcić układ sił w elitach politycznych i odcisnąć silne piętno na świadomości
zbiorowej (Sztompka. 1988). Wszystko to przygotowało grunt pod jej zwycięstwo os iem
lat później. Z drugiej strony działalność ruchu z pozoru realizująca wszys tkie proklamowa-
ne przez niego cele może okazać się porażką, gdy porównać ją do puli odrzuconych możli ­
wości historycz nych, do tego, co obiektywnie w danych o kol icznościach było osiągalne.
Takie wcześniejsze możl iwości wychodzą na jaw zazwyczaj wiele łat później. Ponadto s kutki
oceniane jako sukcesy ruchu mogą si ę wiązać z niezamierzonymi i niedostrzegany mi (ukry-
tymi) kosztami, które przeważają nad korzyściami. Wreszcie bezpośrednie korzyści mogą
równie dobrze zostać utracone w perspektywie długoterm inowego rozwoju wypadków.
Pote ncja! morfogenetyczny ruchu może się objawiać w destrukcyjny łub twórczy (kon-
struktywny) sposób. W celu wprowadzenia strukturalnych innowacji mch musi zazwyczaj
rozbić lub przynajmniej os łabić istniej ące struktury. Dopiero później rozpoczyna się działa­
nie o charakterze konstruktywnym. Niektóre ruchy zatrzymuj ą się w pół drogi i ponieważ
brakuje im prawdziwie twórczego potencjału, wywierają jedynie destrukcyjny, destabilizu-
jący wpływ. Ruchy pozbawione twórczego potencjalu są w pewnym sensie kalekie; peł­
noprawne ruchy muszą przejawiać b liźn iaczy potencjał, destruktywny i konstruktywny, ab~
mogły mieć historyczne konsekwencje.
Potencjał do przekształcania struktur, zarówno destrukcyjny, jak i konstruktywny, przy-
biera różne formy w zależności od aspektu (poziomu, wymiam) struktury spolecznej, w ja-
ką jest wymierzony. Wyróżn iamy cztery form y potencj alu morfogenetycznego. Potencja(
ideologiczny ruchu rozumie się jako miarę jego wpływu na strukturę idealną; stopień . w ja-
kim w społeczeństwie rozprzestrze nia się syste m przekonar\ ruchu, jego światopogląd (Welr-
anschauung), wizj a teraźn iejszości , obraz przyszłośc i , definicje wrogów i sojusznikó"
etc. Na przykład Coser podkreśla znaczącą ideol ogiczną rolę ruchu praw obywatelskicl:
w USA: „wstrząs d la św i adomości. wstrząs dla sumienia pojawi ł się dopiero wtedy, kie-
dy Murzyni przez generalnie pokojowe działania na Południu i przez coraz bardziej agre-
sywne demonstracje, a nawet zamieszki na Pólnocy, sihj zwrócili uwagę b i ałej opin i:
publicznej i bialej elity w ładzy na istnienie pro blemu" ( I 967: 86). W przypadku Polski
Solidarność, poskromiona i zdelegalizowana przez stan woj enny w 1981 roku, rozwinęL
szeroko zakrojoną podziemm1 działalność wydawniczą i edukacyjn ą, odkrywając przec
masami wiele „białych plam" polskiej h isto rii, prawdziwy rozmiar zbrodn i stalinows kich.
nadużycia biurokratycznej administracji państwowej , irracjonalność po lityki gospodar·
czej etc. Przygot owało to grunt pod późniejsze zwycięstwo wyborcze i upadek komun i-
stycznego reżimu w czerwcu 1989 roku.
Potencja) reformators ki ruchu będzie oznacza! miarę wpływu na strukturę norrnaty" ·
ną, wyrażającego się we wprowadzaniu w szerszej popu lacji nowych wartości , s posobó"
życia, regul zachowania, modeli ról. Ruchy, kt.óre są do tego zdolne, os iągają to, co Bum<
i Buck.łey nazwali „metawładzą" łub „kon trolą relacyj ną·· (B urns, Buckley. 1976: 2 15 .
 I'/ f!u_chy spqlecmejako sil-:f zmip_!~Y ----·- __ ·- ··-- 273

ustanawiają nowe ramy reguł gry społecznej . Ta umiejętność jest słusznie uznawana za
najbardziej zasadniczą: „Główne wałki rozgrywające się w ludzkiej historii i we współ­
czesnym społeczeństwie obracają się wokół fonnowania i reformowania głównych syste-
mów reguł, podstawowych instytucji społeczeństwa" (Burns, I985: V ).
Następnie mamy potencjał reorganizacyjny, rozumiany j ako miara wpływu aa wzory
i kanały interakcji społecznej (organizacj i społecznej), ustanawianie nowych więzi społecz­
nych, formowanie nowych grup, kreowanie sieci komunikacyjnych, forn1owanie koalicj i
między grupami etc. Ten proces jest wyraźnie widoczny w przejściu od monolitycznych,
scentralizowanych, autokratycznych systemów Europy Wschodniej do społeczeństw plura-
listyczn ych, demokratycznych, nas tawionych na wolny rynek. Podczas ,jesieni narodów"
w 1989 roku obserwowaliśmy wyrastające j ak grzyby po deszczu niezliczone stowarzysze-
nia, ochotnicze grupy, partie polityczne, związki zawodowe - zapełniające cak charaktery-
styczną dla reżimów totalitarnych „próżnię socjologiczną".
Wreszcie wyróżniamy potencj ał redystrybucyjny będący miarą wpływu ruchu na struk-
turę możliwości, stopień, w jakim ruch jest w stanie zwiększyć korzyści, przywileje. graty-
fikacje dla swoich członków, zwolenników, wyznawców i sympatyków i tym samym za-
brać j e przeciwnikom lub wrogom mchu. Demontaż systemu „nomenklatury" w postkomu-
nistycznych krajach Europy Wschodn iej jest niedawnym wiele mówiącym przy kładem.
Redystrybucj a „szans życiowych" wśród populacji j est. końcowym efektem aktywności
buduj<)Cej struktury ruchu , a dostęp do władzy okazuje się m ieć szczególne znaczenie dla
zachowywania osiągniętych korzyści i kontrolowania dystrybucji zasobów i dóbr w przy-
szłości. Jak zauważa Tarrow: „Przy braku zmian w strukturze władzy politycznej uzyskane
podczas cykli protestu korzyści i uzgodniony prawomocny do nich dostęp mają zawsze
charakter odwracalny" (1985: 53). Wyjaśnia to, dlaczego kwestia władzy ma tak zasadnicze
znaczenie dla wszystkich ruchów reforn1atorskich łub rewolucyjnych. które dążą do osiąg­
nięcia kontroli nad redystrybucj ą na jak największą skałę.
Ruch społeczny może osiągnąć pełny dynamiczny potencjał tylko wtedy, kiedy zaataku-
je skutecznie wszystkie cztery dziedziny struktury społecznej. Proponuję zarezerwować
termin „ruch rewolucyj ny" tylko dla tego ograniczonego przypadku. W realnym świecie
ruchy są często niepełne, jednostronnie skupiają się na pojedynczym obszarze zmi any struk-
turalnej. Niektóre z nich odnosiły na przykład sukcesy wyłącznie w szerzeniu mitów, uto-
pii, myślenia życzeniowego i pustych ideologii bez ich odpowiedników w innych wymia-
rach struktury społecznej. Mówiąc o buntach chłopskich , Wolf podkreśla, że nie wystarcza
to do sukcesu: „mit tego rodzaju może często popychać i faktycznie popycha chłopów do
działania, ale zapewnia on tylko wspólną wizję, a nie organizacyjne ramy dla działania.
a Tak.ie mity jednoczą chłopów, ale ich nie organizują" ( 1969: 108). Inne ruchy mogą się
j skupiać na rozprzestrzenianiu nowych wzorów interakcji, nowych stylów życia, co per se
równ.ież nie jest wystarczające d.la znaczącej i trwałej zmiany strukturalnej. Bez trndu przy-
chodzą nam na myśl przykłady bitników, hippisów, punków, skinheadów i podobnych ru-
chów kontrkulturowych.
Jeżeli zwrócimy się ku ruchom rewolucyjnym - wielostronnym, jeżeli chodzi o charak-
ter ich podmiotów i o większej skali strukturalnego wpływu - można zaobserwować dwie
r typowe, alternatywne sekwencje zewnętrznej morfogenezy. Jedna pojawia się „oddolnie";
s zaczyna się od nowej ideologii, z której dopiero stopniowo wywodzi się nowe normy i war-
i. tości ; dopiero późniejsze wprowadzenie ic h w życie wytwarza rzeczywiście nowe wzory
274 Część IV. ASPEKTY STAWANIA SIĘ SPOŁECZEŃSTWA

interakcji i organizacji: to ostatecznie poci.ąga za sobą powstanie nowych sieci interesów.

Jest to proces morfogenetyczny o charakterze spontanicznym. Alternatywna sekwencja prze-
biega w odwrotnej kolejności . Zaczyna się od redys trybucji zasobów, możliwości., szans
życiowych - „odgórnie", dekretem ruchu, który zdobył władzę; następnie wykorzystywa-
nie nowych możl iwości prowadzi do powstania nowych wzorów intera kcji raczej poprzez
fakty niż poprzez reguły; dopiero kiedy się one stopniowo krystalizuj ą i staj ą się regularne.
powstają nowe normy i wartości; ostatecznie pojawiają się nowe idee i systemy przekona1\
jako uzasadnienia lub racjonalizacje nowyc h form s trukturalnych w innych sferach. Jest to
cykl procesu morfogenezy wprowadzonego przy pomocy prawa.
Przyszedł czas, aby zebrać nasze obserwacje dotyczące wewnętrznej i zewnętrznej dy-
namiki ruchów społecznych. Nie wolno nam dojść do przekonania, iż „podwójna morfoge -
neza" ruchów społecznych implikuje sekwencję faz lub stadiów, w których wewnętrzna
morfogeneza (wyłanianie się wewnętrznej stru ktury ruchu społecznego) będzie poprzedza-
ła w czasie morfogenezę zewnętrzną (wyłanianie się lub przekształcanie szerszych s tmktur
społecznych przez ruch społeczny) . Nie powinniśmy błędnie zasugerować się takim otc>
myśleniem, że ruch najpierw sam się krystalizuje w celu zys kania potencjał u morfogene-
tycznego, a dopiero później jest w stanie zastosować go do reformy strukturalnej. Musim'
od rzucić założenie linearnej sekwencji czasowej , podobnie j ak kategorie „przed" i „po".
Ruch społeczny wytwarza lub wplywa n.a zmiany w społeczeństwie nie tylko wtedy, gd,.
sam jest całkowicie. ostatecznie ukształtowany, ale raczej przez cały czas, od samego po-
czątku , w trakcie swojej wewnętrznej morfogenezy. Podobnie zmiany w społeczeństwie
zachodzące na zewnątrz samego ruchu oddzialują zwrotnie na jego rozwój nie tylko, kied'
są zakończone, ale przez caly czas ich stopniowego nasilania się; nieustannie modyfikuja
karierę mchu, jego silę rozpędu, prędkość i kierunek. Jak trafnie zauważa Lauer: „Kied'
mamy do czynienia z ruchem społecznym, zaj mujemy się dwoma procesami, któ re krzyżu­
j ą si ę i wzajemnie na siebie oddziałują - procesem zachodzącym w samym mchu społecz­
nym i procesem zachodzącym w spoleczeóstwie, w którym ten mch funkcjonuje" (I 976.
XIV), Dwa związane ze sobą procesy emergencji s trukturalnej, wewnętrzny i zewnętrzn,.
zachodzą równocześnie. Stawanie się mchu i stawanie się nowych struktur spoleczeńst"·;;
jest wzajemnie i blisko ze sobą zw i ązane, stymulujące łub hamujące się wzajemnie. Docho-
dzi do nieustannego wzajemnego wspólgrania morfogenezy częściowo wewnętrznej z czę ­
ściowo zewnętrzną.

Stan teorii ruchów społecznych

Pozwolę sobie zamknąć ten rozdział pewną metateoretyczną oceną obecnego stanu teorii
ruchów społecznych, obecnych tendencj i i widoków na przyszlość .
Socjologia ruchów społecznych, jak każda inna dziedzina socjologii, jest blisko związa ·
na z ogólnymi teoriam i społeczeństwa. Związek ten j est wzajemny. Po pierwsze, każde
badanie ruchów społecznych musi zakładać , mniej lub bardziej otwarcie, pewien generaln'
obraz społeczeństwa. Po drugie, wyniki uzyskane na podstawie badania ruchu spoleczneg,-
zwiększają wiarygodność pewnych ogólnych obrazów społeczeństwa, a podważają inne
Innymi słowy, różne ogó lne teorie społeczeństwa wiążą się z różnymi wizjami mchów spo-
łecznych, i na odwrót, różne ogólne teorie w różnym s topniu są potwierdzane przez toczące
się badania nad ruchami społecznymi.
19. Ruchy społeczne jako siły zmiany 275

Przytoczmy kilka przy kładów. Teoria progresywistyczna (,.historycystyczna"). która

odmalowuje proces dziejowy jako wyposażony w specyficzn ą logikę, znaczenie lub formę
oraz. j ako postępujący w z góry określony sposób w związku z „żelaznymi prawami" histo-
rii, musi traktować ruchy społeczne jedynie jako symptomy, epifenome ny toczących się
zmian społecznych. Pojawiają się one niczym gorączka w chwi lach kryzysów społecznych,
załamań lub przełomów rewolucyjnych. Prawdziwe przyczyny zmian l eżą jednak gdzie
indziej, w sferze historycznej konieczności. Skupienie się teorii postprogresywistycznej na
twórczej roli podmiotowości ludzkiej i twierdzeniu o uzależnionej od konkretnych warun-
ków, otwartej naturze procesu dziejowego. będzie prowadziło do traktowania ruchów spo-
łecznych w zupełnie inny sposób: j ako podmioty. twórców. konstruktorów, klucz.owyc h
aktorów procesu dziejowego.
Rozważmy ortodoksyjną wersję materializmu historycznego w porównaniu ze współ­
czesną teorią „nowych ruchów społecznych". Na pierwszy rzut oka różnica leży przede
wszystkim w rodzaju zbiorowości społecznych . o których jest mowa: homogenicznych klas
społecznych versus heterogenicznych grup reprezentujących szczególne interesy. przecina-
j ących tradycyjne podziały klasowe. W rzeczywistości opozycja tych dwóch podejść sięga
znacznie głębiej. W teorii marksistowskiej ruc hy społeczne, osadzone w inte resach klaso-
wych, są zaledwie reprezentantami historii, narzędziarni , nosicielami, egzekutorami ko-
niec z.nych tendencji rozwojowych. Co najwyżej mogą wyzwalać lub przyspieszać procesy
historyczne, ale nie mogą ich powodować. Są wywoływane przez nieuchronność uniwer-
salnych wzorów historycznych, pojawiają się w z góry określonych momentach. aby spe ł­
nić swoje rewolucyj ne zadanie i następnie opuścić scenę społeczną.
We współczesnej teorii ruchy społeczne stają s ię prawdziwie przyczynowy mi podmi otami
zmiany społecznej, a nie e manacjami autonomicznych procesów dziejowych. Wytwarzają,
konstnmją. tworzą, a nie są t.ylko wykonawcami koniecznych przeksztalceń i rewolucji. Ra-
czej same świadom.ie piszą scenariusz historii, niż grają napisane j uż role. Stąd reż nie poja-
wiają się automatycmie wtedy, kiedy są potrzebne, ale podlegają procesom aktywnej rekrura-
cji i mobilizacji. Wałczą nie o jakiś z góry przesądzony, ostateczny koniec historii (który może
co najwyżej zostać przyspieszony). ale w określonej, świadomie wybranej sprawie.
Weźmy inną parę przeciwstawnyc h ogólnyc h teorii. W ramach systemowej teorii społe­
czeństwa (na przykład ortodoksyj nego „stmkturalnego funkcjonalizmu") ruchy społeczne
nie mogą się pojawić inaczej niż jako anomalie, patologie, dewiacyjne przejawy zaburzeil
łub dezorganizacji społecznej, a ich przeznaczeniem jest stłumienie lub wyparcie przez
mechanizmy utrzym ujące system w stanie równowagi. Z drugiej srrony w ramach współ­
czesnej teo ri i ,.racj onalnego wyboru" ruchy społeczne będą występowały jako normalne
środki do osiągan ia politycznych celów, jako specyficzne formy d ziałania politycznego
podejmowanego przez zbiorowości ludzi dążących do wł asnych celów, kiedy nie mają ru-
tynowych. instytucjonalnych możliwości reprezentacji interesów.
Aby uogólnić te przykłady i uprościć obraz, możemy powiedzieć. że istn ieją dwa trady-
cyj nie przeciwsrawne modele społeczeństwa, które są skorelowane z dwoma przeciwnymi
podejściami w badaniach nad mchami społecznymi. Pierwszy model podkreśla mobilizację
działających podmiotów: ruchy społeczne pojawiają się oddolnie. kiedy natężenie roszczeń,
niezadowolenia i frnstracji przekroczy w populacji okreslony próg (Gurr, 1970). Jedna od-
miana tego modelu niesie w sobie swego rodzaju wizję wulkanu (Aya, 1979): mchy społeczne
widzi się jako spontaniczny wybuch zbiorowego dzi ałan.ia, które dopiero później zyskuje
276 ••·•·* --·
.. . _Część l'.".·_~~~EKT_Y s1:~.~~~IA SIĘ SPOŁECZEŃSTWA

przywództwo, organizację, ideologię (ruchy po prostu się dzieją). Inna odmiana niesie ze sobą
obraz przedsiębiorczy lub konspiracyjny: ruch społeczny jest traktowany jako działanie zbio-
rowe o charakterze celowym, rekrutacja, mobilizacja i kontrola spoczywa w rękach liderów
i ideologów (konspiratorów, „przedsiębiorców ruchu społecznego" etc.) próbujących osiąg­
nąć okre-o\lone cele (w tym modelu ruchy spoleczne są ksztalwwane) (Tilly, 1978).
Drugi, przeciwny model podkreśla kontekst strukruralny. ułatwiający lub ograniczający
pojawianie się ruchów społecznych; w skrócie, ruchy poj awiają się, kiedy sytuacja, warun-
ki, okoliczności są sprz.yjające. Jedna z odmian tego modelu jest oparta na metaforze „ki-
piącego garnka": potencjał ruchów (istniejący w pewnym stopniu w każdym społeczeń­
stwie i traktowany jako stały) jest uwalniany odgórnie, kiedy sprzeczności, blokady i kon-
trola na poziomie systemu politycznego ulegają osłabieniu (Skockpol, 1979). Inna odmiana
kładzie nacisk na dostęp do zasobów: ruchy wywołuje otwarcie dostępu do nowych środ­
ków i możliwości ułatwiających dzialanie zbiorowe (McCarthy, Zald, 1976; Jenkins. 1983).
Najczęściej jako centralny, decydujący czynnik wskazuje się charakter systemu polityczne-
go (a szczególnie rozmiar „politycznej struktury rnożliwo~ci '. (Tarrow, 1985) w obu sen-
sach ograniczeń i u łatwień) .
W ostatnim okresie dąży się usilnie do syntezy teoretycznej, przezwyciężającej opozy-
cję teorii zorientowanych na działanie i teorii zorientowanych na struktury. Wyraźne odbi-
cie tej tendencji do synt.ezowania można odnaleźć we współczesnych teoriach ruchów spo-
łecznych . Przedstawiciele tej dziedziny, z którymi rozmawiali w połowie łat osiemdziesią· J
tych Aldon Morris i Cedric Herring, byli jednomyślni: „Wszyscy teoretycy, z którymi !
przeprowadzaliśmy wywiady, z obu stron tego teoretycznego podziału, twierdzą, że zarów- t
no psychologiczne, jak i strukturalne zmienne są kluczowe dla zrozumienia ruchów spo-
łecznych, mimo że różnią się oni pod względem tego, jak powinno się j e połączyć w jedna t
ogólną teorię. Kwestia dotyczy tego, czy możliwe jest pozbycie si ę dwubiegunowości i po- ~
łączenie tych dwóch podejść" (Morris, Herring, I985: 72). Ten nastrój nadal się utrzymuje. c
Nie rn.inęło wiele czasu od chwili, gdy Dieter Rucht oświadczył: „Ważnym zadaniem dl 5 c
pr7,ysziych badań nie będzie po prostu zmirenenie się z analizą strukturalną na poziomic ~
makro czy mikro (... ), ale raczej wzniesienie pojęciowych mostów" (1988: 325). Różni ~
uczeni podejmują konkretne wysiłki , aby pójść w rym kierunku. Pozwolę sobie wspomniec n
o czterech przykładach. v
Bert. Klandermans twierdzi, że silne strukrural ne (organizacyjne) nastawienie modne: c
teorii „mobilizacji zasobów" prowadzi do zaniedbywania wymiaru indywidualnego, spo- v
łeczno-psychołogicznego. Uważa, że tę sytuację trzeba naprawić przez połączenie nowej. a
zmodyfikowanej teorii społeczno-psychologicznej (akcentującej racjonalne działanie, mo- d
bilizację konsensu i mobilizację do działania) z odpow iednio ograniczonym podejścierr. k
mobilizacji zasobów. Autor oświadcza: „Teoria sformułowana w tym artykule ma na ceh.:
zerwanie zarówno z tntdycyjnymi społeczno-psychologicznymi podejściami do ruchó" g
społecznych, jak i zaniedban iami teorii mobilizacji zasobów w anali zie społeczno-psych0- n
logicznej" (Klandermans, 1984, 596-597). a.
Myra Ferree i Frederick Miller czynią podobną próbę wzbogacenia perspektywy mobi- r<
łizacj i zasobów przez rozwinięcie brakującego w niej poziomu subiektywnego. Skupiaj ~ u
się na dwóch procesach psychologicznych, rmuących zasadnicze znaczenie dla ruchó\\ is
zorientowanych na reformy lub rewolucyjnych. Jednym z nich jest systemowe przypisani.:
(w większości wypadków politycyzac.ia), to jest kierowanie niezadowolen ia czy obiuczen i~ g.
 19. R11chy opolec~11e jako §iły zmia11y 277

ą winą raczej s truktur instytucjonalnych niż osób (władców). Innym jest wywoływanie zaan-
gażowania uczestników, czyli ksziahow::mie motywacji sprzyjających rekrutacji i działa-
" niu. W ich ujęciu, aby uczynić teorie strukturalno-organizacyjne bardziej odpowiednimi.
trzeba wprowadzić do nich ulepszoną perspektywę psychologiczną. „\.Vlączcnie założeń
kognitywnej psychologii społ ecznej w miejsce terminologi i motywacyjnej w ramy perspek-
y tywy mobilizacji zasobów powinno pomóc wyjaśnić zarówno relację pomiędzy ruchami
1- spo łecznymi a spoleczeństwem, jak i procesami rozwoju i wzrostu, jakim podlegają organi-
zacje ruchów" (Ferree, Mi ller, 1985: 55).
•- Jesz.cze bardziej uderzająca jest próba „zbudowania mostu między zachowaniem zbio-
1- rowym a mobilizacją zasobów" zaproponowa na przez jednego z głównych przedstawicieli
a teorii „zachowania zbiorowego", Ralpha Turnera. Dostrzega on poznawcze korzyśc i, jakie
I- daje perspektywa mobi lizacji 1,asobów. i opowiada się przeciwko traktowaniu jej jako al-
). temaiywy niemożliwej do pogodzenia z bardziej tradycyjnym podejściem Parka, Blumera,
·- Smelsera i jego samego. Przyznaje, że teoria mobilizacji zasobów wnosi istotne spostrzeże-
1- nia do trzech problemów nierozwiązanych w ramach ortodoksyjnej teorii zachowania zbio-
rowego. Pierwsze to pytanie o „pozainstytucjonalność": dlaczego ludzie odchodzą od usta-
lonych instytucjonalnych sposobów dz.ialania. Drugim jest „przełożenie uczuć na dziala-
1- nia": d laczego Judzie przeksztalcają pozainstytucjonalne dyspozycje w działania. Trzecim
J- jest zagadka „dziaJania zbiorowego": dlaczego ludzie zbieraj ą się razem, aby wyrażać swo-
~- je uczucia i zapał. Tak oto obie szkoły teoretyczne „mogą być powiązane, aby stworzyć
:u pełn i ejszą i bardziej zrównoważoną teorię ruchów społecznych, zaw ierając:1 w sobie naj -
,._ bardziej zasadnicze s postrze7,enia obu" (Turner, 1987: I).
:i- Dążenie do zawarcia kompromisu występuje również po przeciwnej s tronie tego teore-
1ą tycznego podziału. Sami twórcy perspektywy mobilizacji zasobów, Doug McAdam. John
::i- McCarthy i Mayer Zald, zanim jeszcze przystąpili na dobre do ana.l iwwania dziedziny ru-
e. chów społecznych . ogłosili manifest pojednania: „Tylko przez połączenie szerokiego kon-
ia ceptualnego przedmiotu zainteresowania nowszych i starszych podejść mo7emy mieć na-
ie dzieję na osiągnięcie pełnego zrozumienia dynamiki ruchów społecznych" ( 1988: 695 ). Jch
m glówna idea koncentruje się na odrzuceniu jednostronnych wyjaśnień. zarówno „odgór-
eć nych", odwołujących s i ę do stni ktur, jak i „oddo lnych", odwołujących się do działań. i na
wyja~nieniu powiązań między warunkami makrostrukturalnymi (po litycznymi. gospodar-
.e.i czymi. organizacyjnymi) i mi k rody namiką ewo l uuj ących ruchów społecznych. ,.Rzecz
o- w tym. 7.e nie możemy dłużej budować teorii ruchów społecznych od jednostek »w górę«,
ej. a następn i e » W dó l« od jakiegoś szerokiego procesu społecznego. Uwa7..amy, że prawdziwe
o- działanie ma miejsce na trzecim, pośredn i m poziomie pomiędzy indywidua lnym a szero-
:m kim makrokoatekstem. w którym są one osadzone" (s. 709).
·lu Dążno~ć do syntezy i pogodzenia obu podejść wydaje się słuszna i właściwa. Socjolo-
;,, giczna mądrość nie jest zarezerwowana ty lko d la jednej teorii czy szkoły. Ogromna zlożo-
o- no~ć fenomenu ruchów społecznych wymaga różnorodnych :f..ródeł wiedzy i może zostać
adekwatnie wyjaśniona tylko przez wielość teorii czy ostatecznie przez teorię wielowymia-
,i- rową. „Wysiłki w celu ustanowienia relacj i pomiędzy podejściami mogą nam umożliwić
lją uzyskanie pelniejszej idei prawidłowości społecznych stanowiących pod łoże pows1awani<1.
)\\ istnienia i wpływu ruchów społcc2.n ych" (Neidhardt, Rucht. 1991: 443).
1ie Takie wysiłki 1nogą również dostarczyć ważnego testującego podłoża lub „s trategiczne-
1ie go pola badawczego" (Merton , 1973: 37 1) dlla ogólnej teorii społeczerlstwa. staraji1cej się
278 C~xić_I}~ .ASPEKTY STAWANIA Sf~ SPOŁECZEŃSTWA

zsynr.etyzować „dwie socjologie'' - indywidualistyczną socjologię działań i holistyczną so-

cjo l ogię struktur. Po pierwsze, ruchy społeczne ucieleśniają charakterystyczną dwustron-
ność rzeczywistości społecznej, dialekty kę jednostek i ca łośc i społecznych. McAdam.
McCarthy i Zald zauważają, że „prawdziwe działanie w ruchach społecznych ma miejsce
na jakimś pośrednim poziom ie pomiędzy makro i mikro" (McAdam i in„ 1988: 729). Ober-
schall j est przekonany, że procesy zachodzące w ruchach społecznych „dostarczaj<] ogniwa
ł<JCZ<lcego mikro i makro aspekty teorii [socjologicznej]" ( 1973: 21). Zurcher i Snow trafnie
zwracają uwagę, że „nigdzie wzajemne relacj e między jed nostką a strukturą społeczną nie
mają bardziej konce ptualnie i empirycznie oczywistego c harakteru niż w funkcjonowaniu
ruchów społecznych". Stąd: „ruch społeczny jest doskonałą sceną, na której można obser-
wować, j ak czynn iki społeczne wpływają na działające j ednostki i jak jednostki wpływają
na te czynniki" (198 1: 447, 475). W ten sposób mchy społeczne reprezentują pośredn ią
formę w anatomii rzeczywistości społecznej.
Po drugie. ruchy społeczne reprei.entują również pośrednie stadium w dynamicznym
procesie powstawania nowej tkanki społecznej. W ten sposób pozwalają nam uchw ycić
rzeczywistość społeczną w chwili. gdy się ona rodzi. Ta pośredn ia właściwość ruchów spo-
łecznych oznacza. z jednej strony. że biorą one udział w kształtowan iu, konstruowan iu.
reformowaniu zewnętrznego społeczeństwa. Są jednymi z najważniejszych podmiotów
zmiany strukturalnej i budowania struktur. J ak to ujmuje Touraine: „ruchy spo łeczne należą
do procesów, za pomocą których społeczeństwo wytwarza swoją organizację na podstawie
swoj ego systemu działań historycznych oraz poprzez konflikty klasowe i transakcje poli-
tyczne" (Touraine, 1977: 298). Badanie ruchów społecznych pozwala nam uchwycić szer-
sze struktury społeczne w proces ie ich powstawania lub przekształcania.
Po trzecie. ruchy społeczne mają również pośrednią właściwość innego rodzaj u: w ich
wewnętrznej konstytucji są czymś pomiędzy zwykłymi zbiorami działających jednostek a peł­
noprawnym i. wykrystalizowanymi całościami społecznym i: „mchy nie są ani w pełni zacho-
waniem zbiorowym, ani rodzącymi się grupami interesu ( ...). Raczej zawierają podstawowe
elementy obu'· \Freeman, 1973: 793). Tak oto badanie ruchów społecznych pozwala na uchwy-
cenie pośredniej fazy wewnętrznego budowania struktur, zobaczen ia, j ak wyłaniają się i zinie-
niają wewnętrzne struktury ruchu. Kilłian tak podsumowuje tę kwestię: „badanie ruchów spo-
łecznych nie jest badan iem stabilnych grup lub ustalonych instytucji. a le grup i instytucj i
w procesie stawania się" ( 1964: 427). Podobną uwagę czyni Rucht: „Ruchy społeczne nie
twom1 stabilnych i jasno definiowalnych jednostek społecznych. Podlegają one cyklom roz-
woju i regresu. a ich ce le i s trategie mogą się również zmieniać" (1988: 313).
Tak oto ruchy społeczne jawią s ię jako klucwwe komponenty poła społeczno-jednost­
kowego w procesie nieustannego samoprzekształcania się. Ich badanie dostarcza mocnegl'
potwierdzenia teorii stawa nia s ię społecze11stwa.
'A

)- 20. REWOLUCJE: SZCZYTOWY PRZEJAW

1- ZMIANY SPOŁECZNEJ
n.
:e
Rewolucja jako forma zmiany
r-
1a Rewolucje stanowią najbardziej spektaku larn y przejaw zmian społecznych. Oznaczają funda-
ie mentalne zerwanie ciągłości procesu dziejowego, prze kształcaj ą społeczeństwo od wewnątrz
ie oraz odmieniają ludzi. Nic nie jest już takie jak wcześn iej ; kończy się jakaś epoka. a zaczy-
iu na inna. W momencie rewo lucji w stopniu maksymalnym daj e o sobie znać spoleczna pod-
r- mi otowość, następuje wybuch potencjału do samoprzekształcania s i ę spoleczeństwa. W na-
ją stępstwi e rewolucji spoleczeństwo i j ego czlonkowie wydają się odżywać, nie mal jakby s i ę
ią na nowo narodzili. W tym sensie rewolucje są objawem zdrowia społeczeństwa.
W porównani u z innymi formam i zmian społecznych rewolucje wyr6źniają się pięcio­
m ma cechami. ( I ) Przynoszą zm iany w najszerszylll zakresie. obejmując wszys tki e poziomy
ić i wymiary społeczeństwa: gospodarkę, politykę, kulturę. organizację spoleczną, 7.ycie co-
0- dzienne. osobowość ludzi. (2) W każdej z tych dziedzin zm iany mają c harakter radykalny,
u. fu ndamentalny, dotykają jądra konstytucji i funkcjo nowa nia spoleczeństwa. (3) Z miany są
\\' wyjątkowo szybkie, przybierają postać naglych wybuchów dynamiki w wolno plynącej
ią rzece procesu dziejowego. (4) Co więcej . w związku z powyższym. rewolucje są najistot-
Je niejszymi przejawami zmiany; wyjątkowe czasy pamięta się w szczególny sposób. (5) Re-
li- wolucje wywołują u ich uczestników i świadków określone reakcj e emocjonalne i intelek-
:r- tualne: erupcję n111sowej mobilizacj i. entuzjazm, podniecenie, radość, eu forię, optymizm
i nad1,ieję , poczucie mocy i wszechwladz.y, radość 'Z. aklywiimu i od'l.ysk:mego poczucia
;h sensu życia, wybujałe aspi racj e i utopij ne wizje najbliższej przyszłości.
:I- Rewolucje godne tego miana nie występują równomiernie w histo ri i. Wydaje się, że
o- większość z nich wiąże się z jej nowoczesnym lub naj nowszy m okresem. Rewol ucje nazy-
ve wane „wielkimi" - angielska (1640), amerykańska (1776) i francuska (1 789) - doprowa-
y- dziły do narodzin epoki nowoczesnej. Rewol ucje ros yjska (19 17) i chińska ( 1949) rozpo-
e- częły okres komunizmu. a antykomunistyczne rewolucj e w Europie Wschodniej i Ś rodko­
o- wej ( ł 989) go zakończyły. Tak w ięc wielk ie re wol ucj e wydają się blisko związane
:j i z nowoczesnością, wraz z jej rozwojem ich znaczenie zdaje się rosnąć . Niektó rzy historycy
Je nadają okresowi między rokiem 1830 a 1930 imię ,.zbuntowanego wieku" (Tilly i in„ 1975).
z- Wśród socjologów „panuje w znacznym stopniu zgoda co do tego, że jeżeli j alcikolwiek
wiek zas lug uj e na miano »wiek u rewol ucji«, to j est to wiek obecny [czyli XX - PS)" (Tay-
; t- lor. 1984: 4 ). Niewykluczone. że razem z „postępem" i „nauką" „rewo lucja" tworzy trio
~o pojęć zawierających w sobie sens naszych czasów.

Krótka historia idei rewolucji

Podobnie jak większość inoych poj ęć z nauk społecznych ,,rewolucja" prowadzi podw6jne
życie, występuje w dwóch wcieleniach. Po pierwsze, przyna leży do dyskursu społecznego,
wnikając do myślenia potocznego. Rozwija się w nim w złożony obraz, silnie przepojony
ocenami i zaangażowaniem emocjonalnym . Może my go nazwać „mit.em rewolucji" . Po
drugie, przynależy do dyskursu socjologicznego, występując w rowmowaniu naukowym.
Tu przeksztalca się w złożony konstrukt teoretyczny, będący źródłem hipotez wyjaśniają-
280 __Część!_'{, _A_S_PE~TY STAWANlA SIĘ SPOŁECZEŃST~A

cych. Zazwyczaj nazywa się go „teorią rewolucji". Oba poziomy dyskursu, społeczny
i socjologiczny, stanowią komponenty świadomości społecznej i jako takie wchodzą w dwu -
stronną, dialektyczną relację z życiem społecznym: odzwierciedlają faktyczne warunki spo-
łeczne, działania ludzi, formy organizacji i instytucj i społecznych, a tak.że oddziałują zwrotnie
na życie społeczne. Właśn ie dlatego zarówno mit rewolucji, jak i teoria rewolucji są myślo­
wymi rekonstrukcjami swoich czasów i jednocześnie same w sobie czynnikami przyczyno-
wymi o zasadniczy m znaczeniu.
Są one również od siebie wzajemnie zależne, z tym że ta druga relacja dialektyczna
funkcjonuje nie tyle pomiędzy dwoma poziomami, ale tym razem n a poziomie świa­
domości społecznej , pomiędzy dyskursem społecznym i socjologicznym. Jak wszyscy aż
nad to dobrze wierny, teoria socjologiczna bywa często jedynie nieco bardziej wyrafinowa-
na od myślenia potocznego. Teoria rewolucji czerpie wiele z rnitu rewolucji; z nieuniknio-
nym opóźnieniem eksplikuje i syntetyzuje to, co zwykli ludzie myślą o rewolucji. Zyskuje
również pewną autonomię, wychodząc poza myślenie potoczne. Jest to możl iwe, ponieważ
teoria i tak inspirowana zdrowym rozsądkiem, może nabrać własnej siły rozpędu, zacząć
żyć własnym życiem i podążać właściwą sobie logiką rozwoju. Dzieje się tllk również dla-
tego, że teoria nie jest bytem wyizolowanym, ale łączy się z innymi teoriami, podlega wpły­
wom szerszego „ruchu teoretycznego" i odzwierciedla założenia dorninującego teoretycz-
nego podejścia lub orientacji. Wychodząc poza myślen i e potoczne, teoria rewolucji może
wtedy zwromie oddziaływać na mit rewolucji, stając się wainym czynnikiem przekształca­
jącym panujący powszechnie obraz rewolucji, a zatem wpływa pośrednio na możliwości
i formy działania rewolucyjnego.
Pojęcie rewolucji w j ego współczesnym rozumieniu jest relatywnie mlode. Termin ten
pojawił się j uż w XIV wieku, ale miał znacznie ogólniejsze, odmie nne od dzisiejszego
znaczenie. W tamtym czasie oznaczał j edynie okrężny ruch, obracanie się. Mikołaj Koper-
nik zatytułował swo~e s łynne dzieło De revolutionibus orbium coelesrium [O obrotach sfer
niebieskic h] ( 1543) . W XVII wieku termin ten przywłaszczyła sobie filozofia polityczna.
Zacz11ł oznaczać cykliczną zmianę władców lub całych eli t politycznych w powstających
państwac h.
Dopiero w XVIII wieku pojęcie rewolucji przyjęło współczesny kształt z Wielką Re-
wolucją Frnncuską ( J 789) j ako archetypem. Zaczęto go używać do opisania podobnych
epokowych przełomów, fundamentalnych przekształceń społeczeństwa dokonywanych przez
nie samo. Wiek XIX, charakteryzujący się niezrównanym dynamizmem i optymizmem
rozwijającej s ię nowoczesności (przemysł, urbanizm, kapitalizm), był równi eż złotym wie-
kiem dla idei rewolucji, która w równym stopniu przenikała potoczne myślenie co teorię
polityczną i społeczną. Uważano, że społeczeństwo podlega koniecznej, postępowej zmia-
nie kierowanej przez rozum lub historię, zawsze zwróconej ku jakiemuś lepszemu, idealne-
mu porządkow i mającemu ziścić się w przyszłości. Rewolucje traktowano jako nieuniknio-
ne, zasadnicze progi na tej drodze, momenty elektryzujące i przyspieszające racjonalne
i korzystne procesy. Wraz z pracami Karola Marksa dokonał się swoisty zwrot w rozumie-
niu pojęcia rewolucji, które wł<roczyło w dziedzinę ideologii, stanowiąc potężne narzędzie
antykapitalistycznej krytyki i podstawę alternatywnego projektu komunistycznego.

W języku angie lskim do dziś używa się renninu revoliaion w odniesieniu do ruchu po trajektorii okręż­
nej (astronomia) lub rotacji kola (technika).
20..Rew~lucje: szczy_tq_wy_{!!_Ztjmv zm iany spolecmej 28 1

Mit rewolucji zac7..<\ł s.ię kruszyć i ta!amywać w XX wieku. erze schy\ku nowocre~mo­
ści. W roli lejtmotywu epoki postęp ustępuje miejsca kryzysowi. Zawiłe i tragiczne do-
świadczenia minionych rewolucji podkopały jej mit. Dwa pyl.ania musiały się pojawić w
powszechnej świadomości. (I) Dlaczego rewolucje nigdy nie kor\czą się w taki sposób. jaki
marzył się rewolucjonistom? Za sprawą jakiejś ironii historii rewolucje kończą się zazwy-
czaj w dokładnie odwromy sposób, przynosząc większą niesprawiedliwość, nierówności .
wyzysk, ucisk i represje. (2) Dlaczego rozum tak latwo bywa zastępowany przez przemoc,
zwykły przym us, bezmyślne niszczenie? Dlaczego rewolucjoniści-Prometeusze tak często
są wypierani przez agresywny, nieracjonalny i siejący terror tłum? Rewolucję nadal postrzega
się jako fundamentalne zerwanie ciągłośc i społecznej, do którego doprowadzają w gwałtow­
ny i nagły sposób masy ludzkie, jednak nie uznaje się jej już za ucieleśnienie jakiejś ostatecz-
nej logiki historii ani za w konieczny sposób postępową lub mającą ostateczny sens. Często
stosowane metafory erupcji wulkanicznej, pożaru prerii lub trzęsienia ziemi sugerują. że re-
wolucję postrzega się rnczej jako klęskę niż jako odkupienie lub zbawienie ludzkości . Więk­
szość ludzi nie marzy już o rewolucjach, ale się ich boi. W tym klimacie ideo logicznym
historycy i socjologowie zaczynają kwestionować pełne chwały i heroizmu obrazy rewolu-
cji z przeszłości ; pojawia się fala interpretacji „rewizjonistycznych".

Wspókzesne J>Qjęcie rewolucji

Współczes ne pojęcie rewolucji wywodzi się z dwóch tradycji intelektualnych: historiozo-
ficznej i socjologicznej. Historiozoficzne pojęcie rewolucji ozniicza radykalne zerwanie
ciągłości, fundamentalne zaburzen ie, ,,katastrofalne pęknięcie" (Brinton, 1965: 237) w bie-
gu dziejów. Uwaga skupia się na ogólnym wzorze procesu historycznego, podczas gdy
rewolucje wyznaczają w ni m jakościowe progi. Najczęściej zakłada to pewną wersję my-
ślenia progresywistycznego. Najbardziej typowym przykładem jest Marksowska wizja na-
stępstwa formacji społeczno-ekonomic znych, gdzie „rewolucja społec zna" oznacza jako-
ściow y przeskok na wyższą fazę rozwoju.
Socjologiczne pojęcie rewolucji odnosi się <Io ruchów społecznych stos uj11cych lub gro-
żących użyciem przymusu i przemocy przec iwko rządzącym w celu wymuszenia zasadn i-
czych i trwałych zmian w społeczeństwie. Uwaga przenosi si ę z ogólnego wzoru. koniecz-
nego kierunku i ostatecznych wyników rewolucji na jej przyczynowe podmioty. mecha-
nizm i alternatywne scenariusze procesów społecznych oraz środki, j akich ludzie używają
do tworzenia i przekształcania historii. Rewolucję traktuje się jako najwyższy przejaw ludz-
kiej kreatywności , która wyraża się zbiorowym dzialaniem w krytycmym momencie pro-
cesu d ziejowego. Oznacza to bardziej woluntarystyczny punkt widzenia, z nacisk iem na
podmi otowość i konkretne uwarunkowanie. Jes t to typowe podejście najnowszych post-
progresywistycznych teorii zmiany społecznej , w któryc h odchodzi się od idei, że histo ria
jest ustalona według jakiegoś niezmiennego wzoru łub „logiki".
Ślady obu tradycji - historiozoficznej i socjologicznej - można znaleźć w obecnych
definicjach rewolucji. Podzielimy je na trzy grupy. Pierwsza z nich zawiera definicje akcen-
tujące fundamentalne, obejmujące szeroki wachlarz aspektów przekształcenie społeczeń­
stwa (z wyraźn i e przyjmowanym paradygmatycznym przypadkie m „wielkic h" rewolucji).
Nacisk kładzie się na zakres i głębokość zmiany. W tym ujęciu „rewolucja" jest antonimem
„reformy". Tak. więc rewolucja zostaje zdefiniowana jako „nagła, radykalna zmiana w poli-
282 Czę~ć IV. ASPEKTY STAWANIA SIĘ SPOŁECZ_EŃSTWA

tycznej , społecznej i ekonomicznej strukturze społeczeństwa" (Bullock, Stallybras. 1977:

542) lub jako „gruntowna, nagła zmiana w strukturze społecznej lub w jakimś jej ważnym
elemencie" (Fairchild, 1966: 259). Tym znaczeniem posługujemy się również często, kiedy
mówimy metaforycznie o rewolucji technicznej, naukowej lub moralnej oraz rewolucjach
w modzie i sztuce.
Druga grupa zawiera definicje akcentujące przemoc i walkę, podobnie jak prędkość
zmiany. Uwaga skupia się na technikach zmiany. W tym rozumieniu „rewolucja" jest anto-
nimem „ewolucji". W ten sposób wielu autorów definiuje rewolucję jako:
„próby dokonania zmian w kon stytucji społeczeilstw za pomocą sily" (C. Johnson. 1968: 1);
„fundamentalną zmianę społeczno-polityczną dokonywaną przy użyciu przemocy" (G uIT,
1970: 4):
.,radykalne, nagle zastąpienie jednej grupy zarządzającej terytorialną jednostką polityczną
przez inną grupę. która wcześniej nie rządziła" (Brinton, 1965: 4);
„przejęcie (lub próbę przejęcia) kontroli nad aparatem rządowym - rozumianym jako
główne. skoncentrowane środki przymusu, opodatkowania i administrowania w społecze1\­
stwie - przez jedną klasę, grupę lub (co bardziej prawdopodobne) koalicję, od innej" (Aya,
1979: 44).

Najbardziej użyteczne są chyba definicje z trzeciej grupy, dokonujące syntetyzującego

połączenia obu aspektów rewolucji. A zatem re wolucja jest rozumiana jako:
„szybka, fundamentalna i gwaltowna wewnętrzna z miana obejmująca dominujące war-
tości i mity społeczne. instytucje polityczne, strukturę społeczną, formy przywództwa, dzia-
łan ia rządowe i pol i tykę" (Huntington, 1968: 264);
„szybkie przeksztalcenia podstawowych s trukcur państwowych i klasowych (. ..), któ-
rym towarzyszą i które są w części spowodowane przez oddolne. k lasowo motywowane
bunty" (Skockpol, 1979: 4);
,.proces zmiany politycznej dzięki masowemu ruchowi społecznemu przez obalenie
przemocą istniejącego reżimu i utworzenie nowego rządu" (Giddens. 2005: 732).

Podsumowuj<JC, wydaje się, że is tnieje zgoda co do podstawowych, konstycutywnych

komponentów omawianego zjawiska. (I) Rewolucje odnoszą się do fundamentalnych, roz-
ległych. wielowymiarowych zmian, naruszających sam rdzer1 porz>\dku społecznego. W tym
sensie do rewo lucj i nie zaliczymy częściowych reform prawa, administracj i, zastępowania
rządów etc. (2) Rewolucje obejmują wielkie masy ludzi zmobil izowanych do działania w ra-
mach ruchu rewolucyjnego. Najbardziej charakterystyczne przypadki obejmują bunty chłop­
skie (Jenkins. 1982) i powstania miejskie. W tym sensie do rewo lucji nie można zaliczyć
nawet najgłębszych, najbardziej fundamentalnych zmian. jeżeli są one narzucone „odgór-
nie" przez rządzących (np. reforma Meiji w Japonii , reformy At.atlirka w Turcji, reformy
Nasera w Egipcie, pieriesrrojka Gorbaczowa). Podobnie, nawet jeżeli fundamen talne zmfa-
ny zostam1 spowodowane przez spontaniczne trendy społeczne. nie można ich nazywać
rewolucjami (z wyjątkiem luźnego, metaforycznego użycia, kiedy mówimy o rewolucji
techni cznej lub naukowej). (3) Większość autorów wydaje się przekonana, że rewolucje
w nieunikniony sposób niosą ze sobą przemoc i przymus.
Jedynie ten ostatni punkt jest dyskusyjny. ponieważ trzeba wziąć pod uwagę świadec­
twa historyczne mówiące o zasadniczo pokojowych, ale zaskakująco skutecznych, daleko
20. J?ewolutje: szc:ytowy e'zejaw zmiany społecznej 283

idących ruchach „rewolucyjnyc:h'',jak gandyzm w Indiach lub niedawne ruchy społeczne w

Europie Wschodniej i Środkowej, któ re wymusiły upadek komunizmu (na przyk ład „sa-
moograni czająca się rewolucja' ' polskiej So lidarności , .,ak1>amitna rewolucja" w Czecho-
słowacji). Współcześni obsenvatorzy nie. wahają się określić dwóch os1atnich przypadków
mianem rewolucji. Rozważmy zdanie wybitnego his1oryka brytyjskiego: ,.Rewolucje 1989
rokn były prawdziwymi rewolucjami: powszechne bunty, pod wpływem których uz!:>r<~jone
rządy upadały jeden po drugim: narody odzyskały 1J1Ta coną wolność" (Trevor-Raper, 1989:
14). Mofoa <irgumemować. ii. w przypadku rewolucji antykomunistycznyc h (z tragicznym
wyjątkiem Rumunii), mimo że faktyczna przemoc była w zasadzie nieobecna. potencjalne
nią zag ro7..enie wyn ikało wyraźnie z masowości rnobiliz11c.ii oraz poziomu zaangażowania
czy emocjonalnego pobudzenia mas. To w łaśnie pod presj ą takiego trwałego zagrożenia
uiyc:ia siły władze komunistyczne ostatecwie ustąpiły.
Aby zakończyć nasz opis definicji rewolucji. musimy jeszcze wymienić inne p<:~ęcia,
których używa się w odn iesieniu do różnych od rewolucji erupcji zbior<Jwego zachowania
lub dzialania. Przez .,zamach stanu" lub ,.przewrót pałacowy" rozumiemy gwałtowne. po-
zalegalne zasti1pienie władców. rz.ądu lub personelu instytucji politycznych bez jakiejkol-
wiek modyfikacji reżimu politycznego, systemu gospodarcze.go lub kulturowego. Przez
„bunt", „insurekcję." Jub .,powstanie" tozumie my epizodyczne, masowe, gwałtowne zrywy
ludności , s kierowane przeciw ko wewnętrznym władcom lub 1:ewnętrznym najeidicom,
prowadzące raczej do niewielkich ustępstw lub reform niż do rewolucyjnej mmsformacji.
Przez „bunt" rozumiemy odmowę poslusze1\stwa przez podwładne grupy, której nie towa-
rzyszy żadna poi.ytywna wizja zmiany. Przez „pucz" rozumiemy siłowe przejęcie władzy
przez armię lub segmenty armii, lub przez grupę oficerów dysponujących wys1arczaj;1cym
poparciem arn1ii. Przez ..wojnę domowi( rozumiemy zbrojny konflikt między segmentami
tego samego społeczeństwa, przeważnie motywowany wrogością religijną lub etniczn<1 i skie-
rowany na unicestwienie lub powstrzymanie przeciwników. Przez „wojnę o n iepodległość"
rozumiemy walkę zależnych. skolonizowanych lub podl:>irych społeczeństw przeciwko si-
lom zewnętrwym. Wreszcie przez „zamieszki", „rozruchy'' i „niepokoje sp<ileczne" rozu-
miemy spontaniczne, rozproszone wyra1.y niezadowolen ia. skarg, frustracj i, którym braku-
je konkretnego celu i które nie dążą do ż.adnej okreś'lonej zmiany. Jak widz imy. zachowania
i dzialania zbiorowe przybierają najróżniejsze formy. j ednak rewolucje wyraźnie się sptl-
.<iród nich wyróżniają. Wszystkie 1e zjawiska mogą oczywiście w konkre1nych sy1uacjach
historycznych towarzyszyć rewolucjom, popn~edzać je lub po nich następować. nie S<1 .ied-
nak z nirni 1oźsame (Ti lly, 1978: 198).

Przebieg rewolucji
Znane z historii rewoluc;e znacznie się od siebie różnią. Przyjrzyjmy się kilku znanyrn
przykładom rewolucji: angielskiej ( 1640), amerykańskiej ( 1776), francuskiej ( 1789), rosyj-
s kiej (I 9 L7), meksykańskiej ( 1919), chińskiej ( 1949), kubańskiej ( 1959), fil ipińskiej (I 985),
wschodnio- i środkowoeuropejsk iej (J 989). Czy mają one ze sobą coko lwiek w~pólnego'l
Czy moi:Jiwe jest indukcyjne uogólnienie 1ych rozproszonych zdarze1\ i ustale nie typowego
dla nich przebiegu?
Najwcześniejsze socjologiczne wyjaśnienia rewolucji obic.nily strategię analizy induk-
cyjnej, dąż<łC do „ustalenia pewnych podobieństw opi:;u'' (Brinton, 1965: 254). Zna ne są
- 284 ·-·- Część f".';_~SPE.KTY STAWANIĄ_~rĘ SPOŁ§C_lEŃSTWA

one jako „historie naturalne rewolucji" (Edwards, 1927; Brinton, 1965). Przyjmuje się, że
typowa sekwencja składa się z dziesięciu etapów.
l. Twierdzi się, Ze kaidą rewolucję poprzedzają typowe warunki nazywane „sytuacją
rewolucyjną" (Brinton, 1965: 27): nasilenie niezadowolenia, roszcze ń, niepokojów spo-
lecznych i konfliktów wynikających z kryzysu ekonomicznego lub fiskalnego. Sy tuację tę
szczególnie boleśnie odczuwają awansujące klasy społeczne, bardziej niż te, które znajdują
się już na dnie nędzy i ucisk u. „Najsilniejsze uczucia wydają się rodzić w piersiach męż­
czyzn - i kobiet - który już coś zarobili albo tych , którzy przynajmniej mają za co przeżyć
i którzy z goryczą rozpatrują niedoskonałości spolecz.nie uprzywilejowanej arystokracji"
(Brinton. 1965: 25 1).
2. W następnym etapie dochodzi do „przeniesienia lojalności intelektualistów" (Edwards,
1927): upowszechn iania się krytycznych, reformatorsl<ich dyskusji, różnych rodzajów agita-
cji. szybkiego wzrostu liczby pamfletów filozoficznych lub politycznych oraz doktryn skiero-
wanych prreciwko !\tai:emu reżimowi. Weimy priypadek rewolucji francuskiej i „&prawtlimy
listę obecności - Voltaire, Rousseau. Dideroi, Raynal. d' Holbacb, Volney, Helwecjusz, d' Alem -
bert, Condorcet, Bernardin de Saint-Pierre, Beaumarchais - wszysc y oni to buntownicy, lu-
dzie kierujący swój rozum przeciwko Kościołowi i Parlstwu" (Brinton, 1965: 44). Zaczyna się
rozpowszechniać s tan świadomości społecznej nazwany ,,świadomością rewolucyjną".
3. Reżim podejmuje następnie próbę oddalenia narastającego zagrożenia za pomocą cząst­
kowych refonn (na przykład inicjatywy ustawodawcze Ludwika XVI we Francji, reformy
Stolypina w Rosji). Są one jednak odbierane jako spóźnione i wymuszone. jako oznaki
słabości. co jeszcze bardziej podważa legitymację starego reżimu.
4. Rosnąca niezdolność parlstwa do skutecznego rządzenia doprowadza do „paraliżu parl-
stwa" (Gołdstone, J982: 190). To ostatecznie umożliw i a rewolucjonistom przej ęcie władzy.
5. Stary reżi m upada i następuje „rewolucyjny !lliesiąc m iodowy" - okres euforii po
zwycięstwie.
6. Wśród zwycięskich rewolucjonistów zac zynają się pojawiać podziały. Są wśród nici.i
konserwatyści, dążący do minimalizacji z.mian, radykałowie, którzy chcą je forsować, umiar-
kowani centryści , którzy dążą do stopniowych reform.
7. Przewagę zyskują umiarkowani refonnatorz.y, staraj<)CY się zachować pewną ciąglość
z przeszlością. wykorz.ystuji1c zarówno instytucj e, jak i personel administracyjny pozosta-
wiony po poprzednim reżimie. Nie spełnia to wybujałych aspiracji, nadziei i marzeń mas,
nastaje porewolucyjny marazm.
8. Tę powszechną frustrację potrafią wykorzystać radykałowie i ekstremiści , mobilizu-
jąc masy i zajmując miejsce umiarkowanych.
9. Rozpoczyna się okres „terroru" - radykałowie próbują wymusić porządek i wymazać
wszystkie ślady starego reiimu. Powstająca w wyniku tego dezorgani zacja społeczna s twa-
rza szanse na przejęcia władzy silnym dyktatorom lub przywódcom wojskowym.
1O. Pewna równowaga zostaje przywrocona wraz z ostatnim e tapem, Thennidorem lub
„rekonwalescencją z rewolucyjnej gorączki" (Brinton, 1965: 205), kiedy „potępione zosta-
ją ekscesy radykałów, a nacisk przechodzi ze zmiany politycznej na postęp gospodarczy
w obrębie stabilnych instytucj i" (Goldstone, 1982: 192).

Przedstawiony opis rewolucji wskazuj e na kilka ważnych aspektów tego fenomenu. Mówi
nam co nieco o tym. jak rewolucje się dzieją. nie odpowiada jednak na najważniejsze
 285

pytanie; d I ac ze go do nich dochodzi. To drugie pytanie przynależy raczej do teorii re-

wolucji niż do ich „historii naturalnych". Każda teoria, aby zasłużyć na to miano, musi
zawierać co najmniej trzy komponenty: ( 1) inusi przedstawiać ogólny obraz lub mCJdel po·
jęciowy zjawiska; (2) musi wskazywać pewne czynniki lub zmien ne jako główne determi -
nanty, przyczyny lub mechanizmy rewolucji; (3) musi pociągać za sobą zbiór testowalnych
hipotez. dotyczących wzajemnych zależności między zmiennymi, a w szczególn<>ści po·
czątków, przebiegu i skutków rewolucji.

Modele rewolucji
Teorie rewolucji można sklasyfikować w najbardziej ogólny sposób w za!eżno.{ci od tego,
jaki przyjmują jej obraz lub model. Jedne teorie kładą nacisk na podmiotowość, mobilizację
działających jednostek; inne teorie akcentują kontekst strukturalny, warunki, w j akich do-
chodzi do rewolucji. Do pierwszego typu przynależy najbardziej rradyc)'.jny „model wul -
kaniczny"' rewolucji. Rewolucje wybuchają oddolnie, spontanicznie. jako rezultat przekro·
czenia określonego progu nagromadzonych napięć, roszczeń, niezadowolenia. Rewolucji
dokonują masy zdesperowanych ludzi. z których żaden nie jest w stanie dalej żyć tak, jak
żyl wcuśniej. Buduje się obraz „periodycznej erupcji napięć społeczno-psychologicznych.
które narastają w grupach Judzi - podobnie jak lawa pod skorupą ziemską lub para wodna
w gejzerze" (Aya, 1979: 49).
Podobny nacisk na podmiotowość kładzie się w „modelu konspiracyjnym". Rewolucję
nadal widzi się tu przede wszystkim jako czyjś wytwór. jednakże tym razem podmiotami
nie są same masy, ale raczej pochodzący z zewnątrz agitatorzy, popychający je do rewolu-
cyjnego działania. Masy padają ofiarą manipulacji, propagandy i ideologii, za pomocą któ-
rych profesjonalni rewolucjoniści (lub ich stanowiące elitę grupy) podżegają ludzi do dzia-
łania. Rewolucje pojawiają się jako „dzieło wywrotowców, złowrogich geniuszy schlebia-
nia i przymusu, prowokujących do użycia siły masy, które w innym wypadku nie byłyby
tym zainteresowane" (Aya, 1979: 49). W tej perspektywie rewolucje nie wybuchają, ale są
celowo wywoływane. Jak poetycko ujmuje to Brinton: „Szkoła spiskowa postrzega rewolu-
cję jako wymuszony i sztuczny rozkwit; jej nasiona ostrożnie posadzone w ziemi, ple.wiane
i nawoione przez ogrodników-rewolucjonistów w tajemniczy sposób poddawane są proce-
sowi doj rzewania przez tych samych ogrodników wbrew silom natury" (Brinton , 1965: 86).
Teorie należące do drugiego typu konce111rują się. na kontekśc ie strukturalnym. Przy-
jmują, ie w każdym społeczeństwie istnieje zawsze szeroki krąg osób niezadowolonych,
jednak jed ynie w okreslonych, sprzyjających warunkach strukturalnych może się to przero-
dzić w rewolu,ję. Rewolucji się nie robi, ale się je wyzwala. Jedną z odmian takiego rozu-
mowania jest metafora „kipiącego garnka". Rewolucje wybuchają wtedy, gdy nastąpi zała­
manie władzy r1,ądu, rozluinienie środków przymusu, upadek państwa. „Sytuacje rewolu-
b cyjne wiązały się z pojawianiem się polityczno-wojskowych kryzysów par\stwa i dominacji
.· klasowej. Tylko dzięki stworzonym w ten sposób szan~om przywódcy i masy rewolucyjne
y mogły dokonać rewolucyjnych przekształceń" (Skockpol. 1979: 17).
Inną odmianę tego podejścia można nazwać „modelem arsenału". Rewolucje wybucha-
ją tylko wtedy, gdy pojawią się nowe zasoby i szanse. Wś.ród nich kluczowe znaczenie
przywiązywane jest do „struktur szans pol.itycwych", ram prawnych, praw i wolności otwie-
e rających możliwość zbiorowego działania. Inne szanse mają związek z przestrzenną blisko-

i
-- 286 Czę~ć IV. ASPEKTY STAWANIA SlĘ SPOŁECZEŃSTWA

ścią znacznych mas ludzi w obszarach m iejskich lub przemysłowych. Niektórzy autorzy
utrzymują wreszcie. że dezorgan izacja społeczna i brak równowagi (systemowe disequili·
brium) będące produktami szybkich zmian społecznych tworzą sprzyjające s trukturalne
szanse mobil izacji rewo lucyjnej.
Model podmiotowy i model strukturalistyczny rewolucji różnią się zarówno tym, co
uznaj ą za pewne, j ak i rym. co uznają za problematyczne. Wydaje się. że każdemu z nich
udaje s ię uchwycić część prawdy. Być może w przyszłości teoretyzowanie stanie się bar-
dziej eklektyczne i wie lowymiarowe. starając się zintegrować w jeden spójny model wszy st-
kie strony niezwykle złożonego zjawiska rewolucji. Przyjrzyjmy się teraz bliżej kilku teo-
riom rewol ucji , na których taka przyszła sy nteza mogłaby się oprzeć.

Główne teorie rewolucji

Proponuję zi lusrrowaćczrery główne „szko ły" w teorii rewolucji - behawioral ną. psycho-
logiczną, stru kturalnąi polityczną - pracami ich najbardziej znanych przedstawicieli.
Z kon i eczności omówienie to będzie wysoce wybiórcze i pobieżne (zai meresowanych bar-
dziej gruntownym omówieniem odsyłam do: Taylor. 1984).

I. Z pierwszą nowoczesną teorią rewolucji wystąpi I w I925 roku Pitirim Sorokin ( 1967).
Swoje rozważania i wnios ki oparł przede wszys tkim na doświadczeniach z rewolucji rosyj-
skiej z 19 17 roku, w której uczesrniczyl i odegrał pewną polityczną rolę . Jego teorię można
potraktować jako przykład podejścia behawioralnego, jako że przedmiotem jego zaintere-
sowania są „wypaczenia zachowań j ednostek podczas rewolucji" (s. 367) i poszukuje on
przyczyn tych wypaczeń w dziedzin ie pods tawowych ludzkich potrzeb i instynktów.
„Wystawianie na scenie dziejowej podniosłych tragedii , dramatów i komedi i rewolucji jes t
główn ie determinowane przez srłumione odruchy wrodzone" (s. 383). Rewolucja oznacza
fundamentalne zmiany w typowym ludzkim zachowaniu. „Konwencjonalny strój cywilizo-
wanego zachowania zostaje szybko zrzucony i zamiast z socius stajemy twarzą w twarz ze
spuszczoną z lańcucha bestią" (s. 372). Sorokin śledzi i dokumentuje takie zmiany w sze-
ściu obszarach: . ,pnekształceń reakcji j ęzykowych", ,.wypaczeń reakcji w łasności", „wy-
paczeń reakcji seksualnych", „wypaczeń reakcji w obszarze pracy", „wypaczeń reakcji we
władzy i podległości '' i „wypaczeń religijnych, moralnych. estetycznych i w innych naby-
tych formach zachowania" (s. 41 - 169). Te różnorodne wypaczenia „przełamują odruchy
warunkowe, burzą posłuszeństwo. dyscyplinę. porządek i cywilizowane formy zachowania
i zamieniają isioty ludzkie w dzikie hordy szaleńców'' (s. 376).
Autor zadaje następnie pytanie o zasadniczym znaczeniu dla teorii: „Dlaczego?" i pro-
ponuje dwie główne hipotezy przyczynowe. Pierwsza odnosi się do si ły popychającej masy
do rewolucyjnego dzia łani a. „Bezpośredn i ą przyczyną rewolucji jest zawsze nasilen ie
»Stłumienia« głównych instynkiów większości społeczerlstwa i niemożność uzyskania dla
tych instynktów koniecznego min imum zaspokoj enia'' (s. 367). „Albo nadzwyczaj silne
»Stłumienie« najważniejszych instyn któw, albo st łumienie wielkiej ich liczby jest niezbęd­
ne, aby doszło do wybuchu rewolucji ( ... ). Konieczne jest także. aby »Stłumien ie« rozprze-
strzeniło się, jeżeli nie na przeważającą większość, to przynajmniej na znaczącą część spo-
l eczeństwa" (s. 369). Wśród tych głównych instyn któw Sorokin wymienia: potrzebę poży ­
wienia. bezpieczeństwo indywidualne. przetrwanie g rupy, podstawowe wygody (dom.
 W ._Rewolucje: SZf:D:!.°."'>' przejaw zn!_ia11y__spo!ecmej 287

ubranie , odpowiednia temperatura), popęd seksualny, własność, samorealizację i tożsamo.9ć

indywidualną. Jako dodatkowe warunki, które odgrywają rolę. autor wymie nia: ogranicze-
nia wolności komunikowania się, mówienia i dzialania. monotonię iycia i ograniczenie
kreatywności. Zwraca uwagę, ze stłumienia i ograniczenia działają motywująco z różną silą
ze względu na porównanie z „tym, co było wcześniej" i „tym, co mają im1i" (s. 369). czyli
w zależności od zwyczajowego lub standard owego poziomu zaspokojenia.
Druga hipoteza odnosi się do re akcj i ustalonych e lit władzy. „Grupy, które bron ią is tnie-
jącego ponądku społecznego, muszą nie być w s tanie powstrzymać prób wywrntowych"
(s. 370). W przeciwnym razie, jeżel i e lity posiadają wystarczającą silę przy musu, rewolucje
będą się kończyć w najlepszym razie j ako zdławione rozruchy. ,.W epokach przedrewolu-
cyjnych d la obserwatora wręcz uderiająca jest niesprawność władz i degeneracja uprzy-
wilejowanych klas rząd z,1cych: obie okazują się nieudolne w spr.1wowaniu zwykłych funk-
cji wladzy, nie mówiąc już o siłowym przeci wstawieniu się rewo lucji" (s. 399).
Obie hipotezy, określając warunki konieczne rewolucji, definiują wspóln ie warunek
wystarczający. Re wolucja staj e się nieuni kniona, jeżeli oba warunki - oddolna presja z od-
górną slabością - zbiegną się razem.
Rewolucje nie rozwiązują jednakże problemu stlumionyc h instyn któw. Wręcz odwrot-
nie: porewolucyjny chaos czyni zaspokajanie podstawowych potrzeb trudniejszym. Luclzie
zaczynaj ą marzyć o porządku i s tabilizacji, podc1..as gdy wyczerpuje się rewolucyjny zapal,
jako że „rezerwy energii organizm u ludzkiego" są ograniczone. W efekcie il>tnieje duia
szansa na pojawienie się kontrrewolucji i jej zwycięstwo. „Populacja przypomina bezwład­
ną, gotową do modelowania masę. Stanowi materia! sprzyjający działalności wszelkiego
·1 rodzaju »ciemięzców«" (s. 410). Nadchodzi dzie t1 despot6w i tyranów. Tak wlaśnie wyglą­
da ironia zakończenia wszystkich rewolucji.
:/
a 2. Teorie psychologiczne porzucają sferę odruchowych zachowań czy podstawowych
instynktów i przenoszą się w dziedzinę bardziej złożonych orientacji motywacyjnych i po-
e staw. Są one bliższe myśleniu potocznemu i nlc dzjwnego, że zyskały wielką popularność,
tworząc najbardziej rozwinięte podejście ze wszystkich. Najbardziej chyba wpływowa z nich
- została przedstawiona przez Jamesa Daviesa ( 1975) i Teda Guin ( l 970) pod nazwą „teorii
e relatywnej deprywacji". Przyczyną rewolucjj jest rozprzest rzeniający się w populacji bo le-
- sny syndrom mentalny, który rozbudza dodatkowo to, i ż dotyka on bardzo szerokiego kręgu
}' ludzi i motywuje ich do z biorowej walki mającej doprowadzić do j ego zmniejszenia. „Nie-
a dola rodzi bunt" lub, bardziej precyzyjnie. niedola, której lud1ie są świadomi i którą defi-
niują jako niesprawiedliwą, popycha ich do 'buntu.
I· Pojęcie refatywnej deprywacji zostało wprowadzone p rzez W.G. Runcimana. W jego uję­
y ciu, „wielkość relatywnej deprywacji jest różnic.i między poloieniem oczekiwanym a tym.
e w jakim znajduje się dana osoba (tak, jak je widzi) ( ...). Stopień relatywnej deprywacji jest
a równy incensywności, z jaką jest odczu wany " (Runciman, 1966: JO). Bardziej precyz.)'.jnie.
.e w ujęciu Teda Gurra, pojęcie Io odnosi się do pos trzeganej rozbieżności między oczekiwa-
I- nym zaspokojeniem potrzeb (dobrami i warunkami życia, które ludzie uznają za im należne)
:- i możliwym zaspokojeniem potneb (dobrami i warunkami, króre w ramach dostępnych im
)- środków społecznych faktycznie spodziewają się osiągnąć lub utrL.ymać) (Gurr, 1970: 24).
/- Kluczowy j est fakt, iż ludzie czują, że mają prawo do pewnego poziomu sukcesu. Nawet
J. Iu jeżeli obiektywnie są niezwykle biedni, ale akceptują ten stan j ako zrząd zenie losu, opatrz-

1
 T
288 ..C_?ę_ść IV ASPEKTY STAW~NIA SIĘ SPOLECZE~S_T_\YA

ności lub przydzielonego im statusu społecznego, nie powstanie żaden rewolucyjny fer-
ment. Dopiero wtedy. kiedy zakwestionują warunki, w jakich ż.yją, kiedy zaczną określać,
co tak naprawdę po w i n n i mieć , i dostrzegą różnicę między tym. co po w i n n i mieć.
i tym. co faktycznie mogą mieć - wtedy dopiero rodzi się relatywna deprywacja. Jest ona
ściśle powiązana z poczuciem niesprawiedliwości , biorącym się z porównania pomiędzy
tym, co ludzie faktycznie mają, a tym, co inni. podobni do nich, już osiągnęli. Poczucie
niesprawiedliwości rodzi się w wanmkach „braku elastyczności w społeczeństwie. które na
różne sposoby uniemożliwia grupie osiąganie statusu, jakim cieszą się inne grupy" (Gurr,
1970: 129). W okresie bezpośrednio poprzedzającym rewolucję świadomość społeczna jest
przepełniona poczuciem deprywacj i (związanym z uzasadnionymi aspiracjami) oraz po-
czuciem niesprawiedliwości (związanym z tym, z czego inni już korzystaj ą). „Potrzebna
jest świadomość ubóstwa i świadomość ucisku oraz przekonanie, że ubóstwo i ucisk nie są
naturalnym porządkiem tego świata. Ciekawe jest to. Ze w tym wypadku samo doświadcze­
nie ubóstwa, nieważne jak bolesne, nie jest wystarczające" (Kapu§ciński, 1985: 86). Musi
być ono definiowane i postrzegane j ako bolesne. ,,Rewolucje nie mogą się obejść bez słowa
»Sprawiedliwość« i uczuć, jakie ono wywoł uje" (Brinton, 1965: 35).
Jak powstaje ten mentalny syndrom? Jaka jest jego etiologia? Jeżeli przywołamy wy-
miar czasowy, możemy wyróżnić trzy sytuacje, w których rozwój wypadków historycz-
nych prowadzi do powstania wyraźnej relatywnej deprywacji, osiągającej poziom właści­
wy dla rewolucji. Pierwszą drogę nazywa się deprywacją aspiracyjną. W tym przypadku
krzywa osiągnięć pozostaje mniej więcej na tym samym poziomie, natomiast krzywa ocze-
kiwanych aspiracj i w pewnym momencie zaczyoa znacząco wzrastać. Może do tego dojść
w wyniku napływu nowych ideologii (systemów wartości, przelmnań religijnych lub poli-
tycznych) wyznaczaj ących nowe standardy tego, czego ludzie pragną i czego mają prawo
oczekiwać. Możemy też mieć do czynienia z „efektem demonstracji" standardów życia,
istniejących w innych społeczeństwach lub w jakichś uprzywilejowanych grupach w da-
nym społeczeństwie. W rezultacie. mimo że nic się nie zmienia w odniesieniu do rzeczywi-
stych warunków życia, zwiększone zostają oczekiwane standardy. Zmiana ta, będąca zjawi-
skiem natury wyłącznie psychologicznej, sprawia, że deprywacja staje się niemożliwa do
zniesienia. Ludzie „~ą rozgniewani, ponieważ czuj ą, że nie mają możliwośc i zrealizowania
nowych lub zwiększonych oczekiwań" (Gurr, 1970: 50). Może dojść do „rewolucji rosną­
cych oczekiwań" (rysunek 20.1 .).
Symetryczne przeci wi eństwo deprywacji aspiracyjnej nosi nazwę deprywacji kryzyso-
wej. W tym wypadku aspiracje pozostają mniej więcej na stałym poziomie, n astępuje jed-
nak nagły spadek r.1,eczywiście możliwych do osiągnięcia standardów życia. Przyczyną może
być kryzys gospodarczy lub fiskalny, pogorszenie się efektywności państwa w zapewnian iu
bezpieczeństwa publicznego, ograniczenie politycznych szans uczestnictwa, czemu towa-
rzyszy zwrot ku autokratycznemu reżimowi łub dyktaturze. Dysonans między tym, co we-
dług ludzi im się nadal należy, a tym, co faktycznie mogą mieć, staje się nie do zniesienia.
,,Jest prawdopodobne, że Judzie są bardziej zagniewani, kiedy tracą to, co już mają, n iż
kiedy tracą nadzieję na osiągnięcie tego, czego jeszcze nie mają" (Gurr, 1970: 50). „Rewo-
lucja odebranych korzyści ", jak można nazwać ten przypadek. zdarzała s ię w historii chyba
jeszcze częściej niż „rewolucja rosnących oczekiwar1'' (rysunek 20.2.).
Trzeci przypadek, znany jako deprywacja progresywna, zoscal poddany analizie przez
Jamesa Daviesa ( 1975) i reprezentuje go tak zwana krzywa „J" (rysunek 20.3.). Stanowi
 20. Rewo!tu:ie: szczytowy przejaw zmit111y spolec~11ej 2&9

wysoki
,
,,
,
aspinicje
,,
Standard ,,
życia

możli w o~l'i

niski
Czas
Rysunek 20.1. Deprywacja aspiracyjna (f.rtk/ło: Gurr. J970: 5 J )
Przedruk za zgod:1 Princeton University Press

wysoki

Standard
życia

moiliw~

niski
Cza~

Rysunek 20.2. Deprywacja kryzysowa (źródło: Gurr. 1970: 47 )

)
Przedruk za zgodą Princeton U niversi1y Press
ł

wysoki

aspiracje ,,. ,,.

,
J
Standard
życia

l.
z.
„
a niski

~ Rysunek 20.3. Deprywacja progresywna (irMJo: Gurr. 1970: 53)

:j Przedruk za zgodą Pri nceton Universiry Press
-- l
290 Część IV. ASPEKTY STAWANIA SIĘ SPOŁECZEŃSTWA

ona kornbinację obu powyż!\zych mechaniz mów. Aspiracje i to, co możliwe do osiągnięcia,
rosną przez j akiś czas równolegle, wyznaczając okres dobrobytu i postępu w rzeczywistych
warunkach życia, z towarzyszącym im wzrostem nadziei i marzer\ w odniesieniu do przy-
szłości. W pewnym momencie krzywe się nagle rozcJ'lodzą. przy czym aspiracje nada l ro~­
ną, możliwe osiągi1 ięcia ulegają natomiast zahamowaniu, a nawet odwróceniu (z powodu
klęsk żywiołowych, wojen, załamania gospodarczego e tc .). „Czynnik najważn i ejszy - to
ów niejasny, szczegól ny rodzaj poczucia zagrożen ia naglą utratą tego, co uzyskano w dłu ż­
szym okres ie" (Davies, 1975: 393). Dojdzie do, jak ją można nazwać. „rewol ucji sfrusLro-
wanego postępu". Jak wyjaśnia Davies: ,,.Najłatwiej może dojść do rewolucji w sytuacji.
gdy po odpowiednio dł ugim okresie rozwoj u ekonomicznego i społecznego następuje krót-
ki okres gwałtownego regresu. W okres ie pierwszym najważniejsze. jest wytworzenie się
w umysłac h ludzi żyjących w danym społeczer\stwie przekonania, że istnieją trwałe możl i­
wości zaspokajani a potrzeb, które nieustann ie ros ną, za§ w okres ie drugim - poczucie nie-
pok~j u i zniechęceni a, gdy istniejąca rzeczyw istość nie odpowiada rzeczywistości oczeki-
wanej" (Davies, I 975: 390: 1971 ).
U. \\'j;z.ystki.ch teorii rewolucji teoria rela\ywnej depr)'wacji prLy nosi najwięks2ą lic2bf?
konkretnych, testowal nych hipotez. Gurr (ll 970: 360-367} wyróżnia ich niemal s to i wstęp­
nie je potwierdza, posługując s ię licznym i ilustracjami i dowodami, zarówno statystyczny-
mi, jak i historycznymi. G łó wny zarzut wysuwany przeciwko teorii re latywnej deprywacji
to jej psychologiczne nastaw ienie i zani edbywan ie zmiennych strukturalnych. „Akcento-
wanie procesów psychologicznych rozgrywających się na poziomie jednostek nie uwzględ­
nia kontekstu makrostruk turalnego: rewolucje przedstawia się raczej jako ma ni festacje nie -
kontrolowanej frustracji i agresji lub dysonans poznawczy niż jako wynikające ze struktu -
ralnych nierówności bogactwa. władzy i s tatus u pom iędzy różnymi grupami społeczeństw"
(Taylor, 1984: 9 ł ).

3. A lternatyw ne teorie rewolucji skupiają swoją uwagę na poziomie makrostruktur, nie

interesując się czynnikami psychologicznymi. Dla tak zwanych teorii struktllralnych rewo-
l ucj e są wyn ikiem napięć w strukturze społ·ecznej, ale przede wszystkim szczególnych kon-
figuracji relacji między obywatelami a państwem. Przyczyn rewolucji trzeba szukać w szcze-
gól ności na poziomie społecznym, uwzgltydniając re lacje klasowe \ grupowe (narodowe
i międzynarodowe), a nie w głowach , mental ności czy postawach obywate li. Czołowa wspól-
czdnie prLeds tawicielka tej szkoły, Theda Skockpol. wzywa do przyjęcia „perspektywy
struktuntlnej, podkreślania obiektywnych re lacji i konfl iktów raczej pomiędzy różnie usy-
tuowanymi grupami i naroda111i niż interesami, perspektywami lub ideologi ami poszcze-
gólnych aktywnych podczas rewolucji jednoste k" ( 1979: 291). Cytuje Erici1 Hobsbawma.
mówiącego, iż „niepodważalne znaczenie aktorów grających w dramacie( .. .) nie oznacza.
że S'! oni również dramaturgami. producenta mi czy scenografami" (s. 18).
Opierając się na gruntownych badaniach historycznych, Theda Skockpol porównuje re -
wolucje: francuską, rosyjską i chi1iską, tworząc uogó lnione, strukturalne wyjaśn i en ie ich
przyczyn, pneb iegu oraz skutków. Zachodzi! one według wwru składającego s ię z trzech
etapów. (I) W obrębie starego reżimu można zauważyć rozpad niektórych struktur oraz
kryz.ysy polityczne i gospodarcze ...Zlapane w krzyżowy ogień nacisków wywieranych przez
krajowe struktury klasowe oraz międzynarodowych wymogów autokracje, ich scentralizo-
wane admin is tracje i armie rozpadają się, otwierając drogę dla rewol ucyjnych przeksztal·
20. Rewnlucje: s~czyrmry 1>r~ejaw :miany Sf'nlecznej

ceń spolecze1\stwa, inicjowanych przez oddolne bunty„ (Skockpol, 1979: 47). (2) Kryzys
reżimów otwiera szanse dla masowych buntów c.:hlopstwa i/lub proletariatu miejskiego.
Zalamanie starego reżimu jest koniecznym, ale niewystarczającym warunkie m rewoluc.i i.
„Bunty chłopskie były kluczowym składni kiem o charak terze powsta rkzym prak tyczn ie
wszystkich faktycznych ( udanyc h) rewolucj i s połecznych. do ja kic h jak dotąd doszło"
(s . 112- 1I 3). Mogą s i ę one jednak pojawić, tylko jeżeli dojdzie wcześniej do załaman i a
politycznego. „To w łaśnie utrata zdolności państwa, uprzednio zjednoczonego i scentr;ili-
zowanego, do zastosowania zdecydowanych represji stworzyła warunki bezpośredn io lub
ostatecznie sprzyjające powszechnym i nieodwołalnym bu ntom chłopstwa przeciwko wła­
śc icielom ziemskim" (s. I 17). (3) Glówne zagadnienie związane z rewolucją na trzec im
etapie ma również charakter pol ityczny: chodzi o ponowną konsolidację. reorgan izację on1z
reintegrację pai\stwa i administracji przez nową elitę pol ityczną, która doszła do w ładzy na
drodze udanego obalenia starego reżimu . „Rewolucje dobiegały ostatecznie końca dopiero
z chwi łą, gdy pośród ko nfli któw towarzyszących sytuacj i rewolucyj nej wyrasta ły nowe
organy par\stwowe - administracja i armia koordynowane przez kierownictwo m1dzące
pod sztandarem rewolucyjnych symboli" (s. 163). Charakterystyczne d la teorii Skockpol
jest położenie nacisku na czynniki polityczne i międzynarodowe. ,.Zarówno pojawi enie sic;
sytuacji rewolucyjnych (przede wszysrkim), j ak i natura nowych reżi mów. które wylonily
się z konfliktów rewolucyjnych, zależały przede wsz.ystkim od s truktur o rgan izacj i pa1i-
stwowych, ich częściowej autonomi i, dynamicznych relacji z krajow11 klasą i silam i pol i-
tycznymi, podobnie jak ich pozycji w relacj ach z innymi paristwami" (s. 284). Skockpol
przewiduje, iż „istnieje du że prawdopodobieństwo, że w przyszłych rewolucjach, lak j ak
w minionych , sfera pa1\stwa będzie się znajdowała w centralnym m i ej scu··(~. 293>.
Teori i s trukturalnej z kolei zarzuca się jed nostronność i pomijanie aspektów psycholo-
gicznych, indywidualnych. Wyraźn i e skupia się ona na uwarunkowaniach s truktural n) eh
i takiż efektach. pomijając cały złożony proces zachodzący „pomiędzy„. w którym masy
z rnobilizow311ych, zorganizowanych przez przywódców ludzi fakt ycznie dokonuj~ rewolu-
cji. „Skockpol zapomina, że istoty ludzkie. myśląc i działając (choć na chybil trafił). ;,;1
ogniwem pośred niczącym między warun kami strukturalnymi i spo łecznymi wyni kami. Co
więcej , warunki strukturalne nie dykmją tego wszystkiego, co robią ludzie: o ne jedynie
ustalają pewne ograniczenia dla działail ludzkich lub określaj<) pewien zakres możli wośc i ··
(Himmelstein, Kimmel, 198 1: 1153). Przesianie, ja.kie dla krytyków wynika z analizy teorii
strukturalnych, jest takie samo, jak przedstawiane wcześn iej: wezwanie do przyji;:cia synte-
tycznego, wielowymiarowego stanowiska. „Skockpol traktuje analizę strukturalną i analizę
woluntarystyczną raczej jako wzajenu1ie wykluczające się przeciwieństwa ni7. jako dwa ko-
nieczne e lementy pełnego wyjaśnienia socjologicznego" (Hinm1elstein. Kirnmel. 198 I: 11541.

4 . Teorie pol ityczne rewolucji przyjmują jeszcze bardziej zawężoną perspektyw<; . Trak -
tują rewolucje j ako zjawiska z natury pol ityczne , wyłaniające się w procesach zachocl z11-
cych wyłącznie w obszarze poli tyki. Widzi się je jako wynikajqce ze „zmieniaji1cej się równo-
wagi władzy i walk pomiędzy kontestatorami o przywództwo w kon tro lowaniu państwa··
(Aya, 1979: 49). Dobry przykład takiego podejści a s tanowi teoria Charlesa Tilly'ego ( I97X1.
Autor twierdzi. ie rewolucje nie są zj awiskami nadzwyczajnymi, wyjątkowymi. dewia-
cyjnymi, ale raczej są tylko - parafrazując zn aną formuli;: von Clausewitza - „przed łuże­
niem policyki innymi środkami", to jest odmianami nom1aln.ego procesu poJityt:znego, w któ-
- 292 Czę{ć IV. ASPEKTY STAWANIA SI~ SPOŁECZEŃSTWA

rym różne grupy dąż.ą do zdobycia władzy, aby móc realizować swoje cele. Rewolucje są
skrajnymi formami rywalizacji o kontrolę pol ityczną (stąd „model kontestacyjny" rewol u-
cji). Dochodzi do nich tylko wtedy, gdy kontestatorzy są w stanie zmobilizować znaczne
zasoby, potrzebne do wywalczenia władzy od starego reżimu (Goldstone, 1982: 193). Szer-
szy kontekst inte lektualny, w którym należy umiejscowić rewolucję, nazywany jest „mode-
lem ustrojowym". Jest ro zbiór wzajemnie powiązanych komponentów. Są nimi: „Rząd :
organizacja. która w obrębie populacji skupia w swoim ręku i kontro luje główne środki
prz.ymusu. Opozycja: dowolna grupa, która w danym okresie wykorzystuje zgromadzone
zasoby do wpływania na rząd. Opozycja składa s ię z pretendentów i opozycji legalnej.
Opozycja legal na to taka, która posiada rutynowy, łatwy dostęp do zasobów kontrolowa-
nych przez rząd; pretendenci to każda inna opozycja" (Tilly, 1978: .52). Nie trzeba dodawać,
że do mobilizacj i rewolucyj nej dochodzi wśród prete ndentów nieposiadających zinstytu-
cjonalizowanych, legalnych sposobów realizacji swoich interesów, Przez mobilizację Tilly
rozumie wzrost zasobów kontrolowanych przez pretendentów lub zwiększenie stopnia zbio-
rowej kontroli nad nimi (s. 54). Mobilizacja jest warunkiem wstępnym działania zbiorowe-
go zmierzającego do realizacji wspólnych celów. Rewolucja jest specjalną formą działania
zbiorowego, która wyróżnia się szczególnymi uwarunkowaniami („sy tuacja rewolucyjna")
i szczególnymi celami („rezu ltaty rewolucji"). Najważniejszą cechą sytuacji rewolucyjnej
jest „rozproszona suwerenność" lub inn)•1ni słowy „wielowladza". „Sytuacja rewolucyjna
zaczyna się w chwili , gdy rząd - pozostający wcześniej pod kontrol.ą jednego, suwerennego
parlstwa - staje się obiektem r.leczywistych, konkurencyjnych, wzajemnie s ię wykluczają­
cych roszczeń ze strony dwóch lub więcej różnych pa11stw. Koniec następuj e z chwilą,
kiedy jedno z s uwerennych państw odzyskuje kontro lę nad rządem" (s. 19 l ). W tej sytuacj i
ludność ma do czynienia z co najmniej dwoma cencrarni władzy. wysuwającymi niekompaty-
bi Lne żądania: poprzedniego rządu i rządu go kontestującego. Istnieją cztery odmiany tej syn1-
acji: ( I ) podobna do podboju, kiedy jedno suwerenne pa11stwo próbuje podporządkować so-
bie inne suwerenne pa11stwo; (2) kiedy państwo podporządkowane (na przykład państwo pod
kontrolą rządu federalnego lub kolonia podporządkowana władzy zewnętrznej) domaga się
suwerenności. Archetypem jest tu powstanie antykolonialne lub narodowe; (3) kiedy preten-
denci mobilizują się i zyskują kontrolę nad fragmentami aparatu rządowego: (4) kiedy pań-
81WO dzieli się na dwa lub więcej bloków. z któ1)'ch każdy uzyskuje częściową kontrolę nad
rządem (s. 19 1- 192). Rewolucja wybucha wtedy, kiedy wystarczająco duże grupy obywateli
przenoszą posłuszeństwo i lojalność na alternatywne centrum władzy. Rewolucja zwycięża.
kiedy rzeczywiście dochodzi do przeniesienia władzy i jedna grupa osób ją posiadaj ących
zostaje zastąpiona przez inną. „ Wielkie rewolucje mają ekstremalny charakter zarówno pod
względem głębokiego pęknięcia między dwoma alternatywny1ni systemami politycznymi.
jak i odbywającej się na dużą skalę wymiany istniejących członków" (s. 195).

Istnieje kilka hipotez dotyczących przyczyn rewolucji. Można je uporządkować w dwie

grupy: p rzyczyny sytuacji rewolucyjnych oraz przyczyny wyników rewol ucji. Rozproszo·
na suwerenność, stanowiąca istotę sytuacj i rewolucyjnej, powstaje wtedy, gdy:
I. Pojawiają się dostatecznie widoczni pretendenci (opozycja polityczna, dysydenci •
wysuwający pretensje do kont.roli nad rządem (pojawiają się przywódcy rewolucji i zostaje
wyartykułowana ideologia). Na tym etapie szczególnie istocną rolę odgrywają charyzma-
tyczni przywódcy i intelektualiści.
 293

2. Zyskują oni poparcie, wyrażające się zarów no w słowach, jak i (głównie) w czynach,
a znaczna część ludności angażuje swoje zasoby (dochodzi do mobilizacji mas). Dzieje się
tak albo w sytuacji. gdy rząd nie j est w stanie zaspokoić pods tawowych potrzeb ludności,
albo gdy zwiększa on swoje wobec niej żądan ia. „Podniesienie podatków jest najbardziej
oczywistym przykładem. jednak również pobór do wojska, zarekwirowanie ziemi, zbiorów
lub zwierząt hodowlanych czy nałożenie pa1\szczyzny - wszystko ro odgrywało historycz-
ną rolę w podburzaniu do sprzeciwu" (Tiłły, 1978: 205).
3. Rząd nie jest w stanie lub nie ma ochoty powstrzymać prete ndentów (posiadający
władzę tracą kontrolę nad instrumentami przemocy). Jednym z charakterystycznych przy-
k ładów jest zaangażowanie się w zewnętrzną wojnę, innym - międzynarodowa presja na
zrezygnowanie z ekstremalnych fonn przemocy w s tosunku do prerendenrów, nawet je7..ełi
są one dostępne.

Stopień transferu władzy, stanowiący i stotę rezultatów rewolucji, zależy od:

I. Stopnia sztywności pod1jaJu między posiadającymi władzę a pretendentami. Podział
przybierający formę prostej, wzajenmie się wykluczającej alternatywy wymusza na ludno-
ści jednoznaczne opowiedzenie s i ę po jednej ze stron i uniemożl iwia dokooptowanie osób
wc1..eśniej sprawujących władzę do rządu porewolucyjnego. Transfer jest w tym przypadku
całkowity.
2. Zakresu koalicji między członkami państwa i pretendentami pr.ted i w trakcie rewolu-
cji. Im tych koalicji mn iej, tym bardziej porewolucyjny transfer władzy jest pełny. Z dmgiej
srrony. rewolucja nie może się bez nich powieść i może w ogóle nie dojść do transferu władzy.
3. Komroli. jaką nad środkami przemocy posiadają pretendenci. „Jeżeli w sytuacji re-
wo lucyjnej rząd zachowuje pełną kontrolę nad wojskiem, żaden transfer władzy nie jest
w ogóle prawdopodobny" (Tilly, 1978: 214). Aby wygrać, rewolucjoniści muszą zdobyć
środki przymusu: broił i poparcie niektórych segmemów policji lub armii. Właśnie dlatego
czynnikiem o zasad niczym znaczen iu podczas większości rewo lucji jest l ojal ność armii.
Większość rewolucji zwycięża. kiedy armia zmienia stronę i przyłącza się do pretendentów.

Ti Iły proponuje charakterystyczną „wzorcową sekwencję rewolucji" składającą się z sied-

rniu e tapów. (I) Dochodzi do stopniowego wy łaniani a się precendentów. kcórzy arrykułują
swoj e roszczenia wobec władzy. (2) Po tym następuje mobilizacja zwolenników uznają­
cych te roszczenia. (3) Podejmowane przez rząd próby wymuszenia demobil izacji pod grotbą
represji nie odnosz.,1 skutku. (4) Pretendentom i ich koalicjantom udaje się przejąć częścio­
wą kon trol ę nad jakimś segmentem rządu (regionem. j ednostką administracyjną, częścią
personelu). (5) Obie strony walczą o rozszerzenie tej kontroli. (6) Pretendenci wygrywają,
zostają pokonani tub dokooptowani, wchodząc do koalicji rządowej z tymi, kcórzy sprawo-
wali wcześniej władzę. (7) Ponownie zostaje ustanowiona suwerenna kontrola jednego ośrod­
ka rządowego nad ludnością ( 1978: 216- 217). Tylko na tym e tapie mogą się dokonać dal -
sze przekształcenia suuktury społeczeństwa (gospodarcze, kulturowe, legislacyjne. moral -
ne). Jeżeli do n.ich dojdzie. będziemy mogli mówić o „w ielkiej" rewolucji.
Jedną ze słabości teori i zaproponowanej przez Charlesa Tilly' ego j est jej niewystarcza-
jący stopie1\ szczegółowości . Stan Tay lor zwraca uwagę, że autor nie mówi nam. dlaczego
pewne rządy są w stanie dokooptować, zrównoważyć. przestraszyć lub uspokoić potencjal-
nych rywali , włączaj ąc ich w rutynowy, zinstytucj onalizowany proces policyczny. podczas
294 C7,ęść IV ASPEKTY STAWANIA SJĘ SPOŁECZEŃSTW..\

gdy in ne n ie mogą sobie z tym poradzić i stają w ob liczu początku sytuacji rewolucyjnej .
.,Till y n ie prób uje wyjaśnić, dlaczego w niektó rych przypadkach grupy oponentów mog:i
wstać zaakceptowane przez paris two. w innych zaś zostają odrzucone" ( 1984: 146). Auto-
rowi nie udaje się równ ież wyj aśnić, d laczego w jednych p rzypadkach armia pozostaj~
loja lna wobec rządu, a w innych przechodzi na stronę rewolucjon istów, decydując w ten
sposób o wyn iku rewolucji. Słaboii'ć zwi ązana z niewystarczającą szczegó łowością nie jesc
niestety specyfiką teorii Tilly'ego; j est ona wspólna d la „teo ri i procesu politycznego" ra-
ze m ze wszystkimi innymi teoriami rewol ucji i chyba równ ież większością innych teorii
socjolog icznych.

Zdefiniowana ignorancja w badaniu rewolucji

Mimo licznych slabości i swojej jednostronności rozmaite teorie rewolucji wnoszą ważne
spostrze7.enia i znaczną ilość wiarygodnej wiedzy do nas zego rozumien ia tego niezwykle
złożo nego. rozgrywającego s ię na poziomie makrohistorycznym fenomenu. Mają one także
zaslugc; w uwrażl iwieniu nas na isrniej ącą nadal ogromną lukę w wiedzy, na zagadk i i znaki
zapytania związane z rewolucją. Innymi słowy, poszerzają one obszar „zdefiniowanego poła
ignorancji" (Me rton. 1968: 363, 47 I): rzeczy, których nie wiemy. a le wiemy, że powinniśmy
wiedzieć. aby zrowm i eć fe nomen rewolucji. Na koniec tego rozdziału proponuję omówić
pięć zagadek lub paradoksów s tojqcych przed przyszłym teoretyzowaniem w tej dziedzinie.

I. Pierwsza z nich dotyczy wybuchu rewolucji. R 6żne teorie podsuwają nam wskazów-
ki dotyczące rozmaitych czynn ików i sil. de terminantów i wspóldetenninan tów, warunkó11
koniecrnych i wyst arczających . okol icznośc i ułatwiających i ograniczających . sytuacj i
sprzyjających i wstrzymujących. od których zależy wybuch rewolucji. Jedne od noszą się
do ludz ki ego zachowan ia. inne do motywacj i, intencj i, emocj i i idei , inne do kontekstu
społecznego i kulturowego. inne do interesów e konomicznych, j eszcze inne do szans poli -
tycznych. Widać wyraźn ie. że rewolucje faktycznie zachodzą dopiero wtedy, kiedy wszyst-
kie (l ub wybrane) czynn ik i pojawi ą się w o.kreślonych, unikal nych kombinacjach ( lub alter-
natywnych konfiguracjach). Co jes t tą wyjątkową wybuchową mieszanką. s?.czególnym
rewolucyjnym s plotem wyda rze ci lub sy ndromem , który mus i się pojawić w określonym
miejscu i czas ie. aby rewolucja wybuchła? Tego nie wiemy.
2. Druga zagadka dotyczy mob il izacji rewolucyjnej. Jak ro się dz iej e. że masy ludzkie
nag le pokonują barierę apatii , pasywizmu , inercj i, posłus zeristwa i decydują s i ę walczy<:
o swoje interesy i idealy? Jak wyjaśn i ć eksplozję zaangażowan ia, uczes tnic twa, aktywizmu
i nieposluszeristwa. które obserwujemy na początku rewolucj i? Czy jest to po prostu rezu l-
rnt zręc znej manipulacji przywódców rewo lucji? Lub czy oznacza to. że przekroczony zo-
stał jakiś próg niemożl iwych do zn ie.'> ien ia frustracj i, co prowadzi do wybuchu spontanicz-
nego dzi ałan ia') Jak można wyznaczyć taki próg, skoro ludzie są w s ta nie czasami zn ieść
nieporównanie więkny uc isk i deprywację n iż kiedy indziej? Tego ni e wiemy.
:~. Następna zagadka dotyczy dziedzictwa rewolucyjnego. Jaki jest wpływ wcześn i ej ­
szych rewo lucji (nieważne. czy udanych, czy nie) na późniejsze rewolucje'.' Czy rewolucja
to pojedynczy epizod. rnaj<)Cy swoje w łasne, wyjątkowe przyczyny, powstający za każdym
razem od nowa·) Czy może rewolucj e przechodzą cyk le. układają się w długofalowe se-
kwencje dziejowe, w k tórych wcześn iejs7.e próby rewolucyj ne. zwycięskie i nie udane. w po-
20. Rewolucje: s:c:yrowy pr:ejaw -.miany spolec;;nej 295

ważny sposób ci'!żą na przebiegu tych póiniejszych? Gdzie można znaleźć wspólne przy-
czyny stojące 1..a całą serią wybuchów rewolucji 7 Tego nie wiemy.
4. Czwarta zagadka, lub raczej paradoks. dotyczy skutków rewolucji. Wokół rewolucj i,
szczególnie rych udanych. rodzą się bohaterskie mi ty: ich osiągnięcia są wyolbrzym iane,
a koszty pomijane. Z pewnej perspektywy historycznej u widaczniają się jednak efekty ubocz-
ne. koszty ludzkie czy efekty bumerangowe, któ re .studzą wcześniejszą euforię. Heroic7..ny
mit rewolucji rosyjskiej został dość szybko skruszony przez św iadec twa nędzy. ucisku.
okrnci eństwa i śmierci . do których doprowadziła. Ostateczny upadek komunizmu pod ko-
niec XX wieku dostarczył ostatecznego dowodu. że projek t, jaki chcianci wprowadzić w ży­
c ie, był od początku całkowic ie chyb iony. Dalej mamy bohate rski mil Wielkiej Rewolucji
Francusk iej rozpadający s i ę w świetle św iadectw dostarczonych przez niedawną „rewizjo-
nistyczną" historiografię (Sulli van , 1989: Sha.ma, 1989). O Wielkiej Rewo lucj i Francuskiej
jakiś czas ternu powiedziano: „tak wspaniała, a mimo to tak okrutna'' (,,Newsweek", 3 kwiet-
nia 1989, s. 45). Dlaci.ego często dzieje się tak, że w wyniku rewolucj i powstaje coś całko­
wicie różnego od tego, co bylo marzel)iem rewol ucjonistów? D laczego sil ą rozpędu rewo-
lucja często „tak bezlitośnie b urzy, a w końcu mo7..e unices!wić ideały, które powołały ją do
istnienia" (Kapu~ciilski , 1985: 86)? Czy ta żel.azna logika jest w ogóle możl iwa do uniknię­
cia? Tego nie wiemy.
5. Ostatnia zagad ka, lub paradoks, jest zwi<1zana z przewidywalno~ci<j. Większość ob-
serwatorów zgadn s i ę z 1ym, że nigdy nie udało się przewidzieć żadnej ze znanych z hiMo-
rii rewolucji. Crane Brinton zauważa. ie: „Prawdziwa rewolucja zawsze stanowi zaskocze-
nie" (1965: 66). Ryszard Kapuściilski zastanawia się nad rewol ucją ira1\ską: ..Zamach stanu
lub pałacowe przejęcie władzy można zap l anować, ale rewolucję - nigdy. Jej wybuch. go-
dzina tego wybuchu, zaskakuje wszystkich, wbwznie z tym i, którzy do niego dąży l i . Wszyst-
kich zdumiewa spontaniczność, z jaką nagle się ona pojawia i niszczy wszystko na swojej
drodze" ( 1985: 86). W pói nych latach osiemdziesiątych badacze rewolucj i musiel i przy-
znać się do jeszcze jednej porażki w przewidywaniach. Jean Kirkparrid( cak wyraziła na-
strój konsternacji. jaki pojawił się po rewolucji amykomunistycznej 1989 roku: ,Jakże cu-
downą niespodzianką był upadek komunizmu. Musimy, jak sądzę, pr7..yznać. 7.e w nowo-
czesnej historii nie 1..darzylo się nic bardziej zaskakującego niż prędkość. z jaką nastąpił
całkowity upadek reżimów komunistycznych w Europie Wschodniej i w samej ojczyźnie
socj;ilizmu - Związku Radzjeckim" ( 1992: 7). Dlaczego tak s ię stało? Jedna z in terpretacji
niepowodzenia przewidywari mówi o ogran iczeniach epistemologicznych: zlożoność zda-
rze1\ historycwych zachodzących w takiej skali. brak wystarczaj;:icych informacj i wyjścio­
wych, brak rygorystycznych, matematycznych modeli etc. Wszystko to oczywiście poten-
cjalnie może zostać ulepszone. Niekt617.y autorzy głoszą taki epistemologiczny optymiim.
,.Nie ma wielk ich podstaw do wiary, iż ktokohv iek ma dziś wystarczającą wiedzę i umiejęt­
ności , aby zdiagnozować współczesne społeczeństwa za pomocąjakichs' forma lnych me1od
i określić, czy w danym przypadku rewol ucja wkrótce dojdzie czy nie dojdzie do skutku"
(Brinton. 1965: 250). „Badan ie rewolucji nadal j est podobne do badania trzęsień ziemi.
Kiedy już do jakiegoś dojdzie, uczeni staraj<) się zrozumieć te miriady danych. jakie zostaly
zebrane. i zbudować teorie mogące wyjaśnić następne. Dochodzimy stopniowo do pełniej­
szego zrozumienia ich i warunków Zil nimi stoj ących; ale następne trzęsienie ziemi znów
nas zaskakuje. Nasza wiedza o rewolucjach, podobnie do tej o trzęs i eniach ziemi. jest nadal
ograniczona. Moi,emy szczegółowo opi ~ać wzory tych, które już zaszły, możemy również
296 Część IV. ASPEKTY STAWANIA SIĘ_ SPOŁECZEŃSTWA

wyszczególn i ć nie które z warunków im sprzyjających : jednakże lepsze zrozumienie tego,

kiedy dok ładnie mogą one zajść. jest nad al sprawą przyszłości" (Goldstone, 1982: 205).
Można jednak wskazać na bardziej fu ndamen talne, onto logiczne przyczyny tej nie-
przewidywalności . Być może w tej dziedzinie prze widywanie jest nie tyle trudne, co z zasa-
dy niemożliwe. (I) Wydarze nia rewolucyjne zależą od dział ar\ podejmowanyc h przez masy
jednostek. zachodzą jako łączny efekt niezliczonych pojedynczych decyzji. Każda z tych
decyzji jest podejmowana przez j ednostki. działające w swoistej sytuacji biograficznej i spo-
łecznej, a przecież każda z tych jednostek jest przynajmniej w minimalnym stopniu nieobli-
czalna, kapryśna, niezdeterminowana w podejmowa niu swoich dec yzji. W te n sposób wy-
daje się, że w połączonej s kali makro „chaos" , w rozumieniu nauk przyrodniczych, panuje
i tu. uniemożliw iaj ąc jakiekolw iek do kładne przewidywanie. (2) Przewidy wan ie j est trud-
ne , ponieważ mobilizacja i koordynacja działań rewolucyjnych wymaga silnych przywód-
ców, a pojawienie się przywódców o wystarczającym talencie, randze i c haryzmie jest w du-
żym stopni u taje mnicą genetyki. (3) Zjawisko rewolucj i zawiera w sobie liczne procesy
(wzrost niezadowolenia i żądań zmiany, mobiJizacja mas, reakcje utrwalonych w systemie
el it, naciski zewnętrznych potęg, aby wymienić tyl ko kilka z nich). Mimo że każdy z nich
może być regularny, wyjaśnialny przez teorię i nawet do pewnego stopnia przewidywal ny,
w konkretnej, unikalnej kombinacji, w ic h przecięc iu się w określonym momencie dziejo-
wym, procesy te wytwarzaj ą nie redukowalne do nich samych novum, j akościowo nowe
zjawisko nie dające się wyjaśnić łub przewidzieć za pomocą jakichkolwiek cząstkowych
teorii. (4) W przypadku rewolucyjnych zmian społecznych kolista logika zwro1J1ości i sa-
modestru kcyjnego proroctwa jest szczegól nie bezwzględna. Gdyby teoria u m oż I i w i a-
l a przewidywa nia. fakt przew idzenia rewolucji zostałby z pewnośc i ą wzięty pod uwagę
przez obror\ców starego reżimu. którzy w rym momencie nadal m ie liby jeszcze wystarcza-
j<1C<t siłę, aby ~paraliżować rewolucję i uniemożli wić jej zwycięstwo, tym s amym falsyfiku-
jąc swoi m działaniem przepowiednię. W (en sposób otrzymujemy paradoks: teoria rewol u-
cji jest niemożl iwa, ponieważ gd yby dostarczała przewidywar\, zosta łyby one z pewnością
sfa lsyfi kowane przez póiniejsze wydarzenia; jeżeli nie będzie dostarczała przepowiedni.
nie będzie w ogóle teorią. Być może wszystko, czego w tej dziedzinie możemy oczekiwać
po tak zwanych teoriach rewolucji, ro interpretacje post factum, lepsza konceptualna orga-
nizacja złożonego dośw i adczeni a his torycznego i nieco ulepszona orientacja w chaosie zda-
rze11. Samo w sobie byłoby ro już wielkim osiągnięciem intelektualnym.
BlBLIOGRAFIA

Bibliografia zawiera również prace, klóre są częścią szerszego tła lej ksi ążki i nieko-
nieczni e są cylOwane w tekście.

A berle David ( 1966): Peyo1e Rdigio11 Amo11g the Nm'(lho, A!aine. Chicago.
Abrnms Philip ( 1982): Historical Socio/ogy. Cornell University Press. lthaca.
Adam Barbara ( 1988): Social versus 1w1ural 1ime, a 1raditio11al disti11ctio11 ree.w111i11ed. [w:]
M. Young. T. Schuller (red.): The Rhytlr111s nf Sociery. Routledge. London. s. 198- 226.
Adam Barbara ( 1990): Time and Social Tlleory. Po lity Press. Cambridge.
Adamson M„ Borgos S. (1984): This Miglrty Drea111: Social Protest Move111e111s i11 tlre U11i-
ted State.~. Routledge & Kegan Paul. Bosto n.
Addis Lairc! ( 1968): Histo1icis111 and historical /mvs ofdeve/opment, ,.lnquiry". nr 11. ~. 155-7-ł.
Addis Lai rd ( 1969): The indil·idual and rhe Marxisr philosoplry of lrisrąry. I w: l M. Brod-
beck (red.): Readi11gs in the Philosoplry of the Social Science. Macmillan. New York,
s. 3 17- 335.
Alc!xa11der Jeffrey C. ( I 982): Tlre A11ri11omies ą{ Ck1.rsica/ Thought: Mm:r 01111 Durkheim
(t. 2: Theoretical Log ie i11 Sociolo11y), University of California Press. Berkeley.
Alc:xm1der Je ffrey C. (red.) ( 1985): Neo~/iml'tionalism, Sage. London.
Alexander Jeffrey C. (l 988a): Durkheim 's problem a11d dijjere111iatio11 rlieory roday. [w: l
Jeffrey C. Alexander: Action ami lts Environmenrs. Columbia Univer~ity Press. New
York. s. 49- 77.
Alexander Je ffrey C. (I 988b): Action and lts E11 viro11111e111. Columbia University Press.
New York.
Ah:xi111dcr Jeffrey C. (1988c): The new theoretical movemelll. [w:] Neil J. Smelser (red.):
Handbook of Sociology, Sage, Newbury Park.-s. 77- 102.
Alexander Jeffrey C. ( 1990): Berween progrl!ss a11d apoca/ypse: soda/ theory and rhe dre11111
of r"Pasnn in the twe11tieth ce11rury, (w:] J. Alexander, P. Sziompka (red.): Retl1i11ki11g Pro-
xress, Unw in Hyman, London, s. I 5- 38.
Alexander Je ffrey C. (1992): Post·m.od1m1i:111io11 theory, SCASSS, Uppsala (nadbitka).
298 Biblio11rafi11

Alexander Jeffrey C., Colomy Paul (red. ) ( 1988): D!tfere11tiation Theory a11d Social Chan·
ge: Historical 1111d Comparative Apr>roaches. Columbia University Press, New York.
Anton io R.. Piran P. ( 1978): Historical a11d the poveny (~( empiricism. !Xth World Congress
of Socio logy, Uppsala (nadbitka).
Appelbaum Richard P. ( 1970): 711eories ąf Social Change. Ma rkham. Ch icago.
Apter David ( 1968): Some Co11cepuw/ Approaches 10 the Sllllfr of Modernizmio11. Prentice
Hall, Englewood C liffs.
Arch er Margaret S. ( 1985): Sm1c1ura1io11 vers11s morphogenesis. (w:] S .N. Eisensradl.
H.J. He lle (red .): Mano-Sociolngical Themy. t. I, Sage. London, s. 58-88.
Archer Margaret S. ( 1986): Taking 11!ne 10 link struc/Ure and agency, Xlth World Congress
of Sociology, New Delhi (nadbitka).
Arc her Margaret S. ( 1988): C11lt11r1? and Agency, Cambridge Univers ity Press, Cambridge.
Archer Margaret S. ( 1989): The morphogenesis ofsocial age11cy. SCASSS. Uppsala (nadbił·
ka).
Arnason Johann (1987): Fig11ra1io11al sociofogy as a cowuer-paradigm. „Theory, Culture
and Society". t. 4. nr 2-3. s. 429-456.
Aron Raymond ( 1961 ): fnt mduction ro 1he Philosophy of Hist01J. Weidenfeld and Nicolson.
London.
Aron Raymond ( 1968): Mai11 Currents in Sociological Thought, !. I. Doubleday Anchor.
Garden C ity.
Aron Raymond (1969): Progress and Dis illusio11: The Dialectics ofModem Socie1y. Mentor
Books, New Yo rk.
Ash T. Garton (l 990a): Eastern Eumpe: 1he year of tn11h , ..New York Review of Books".
15 lutego 1990. s. 17-22.
Ash T. Garton (1990b): We The Peop/e: The Revolu1ion of89. Granta Books. Cambridge.
Avineri Shlomo (1968): The Social and Poli1ical Tho11ght of Karl Mw~r. Cambridge Univer-
s ity Press, Cambridge.
Aya Rod ( 1979): Theories of revo/ution re«onsidered, „Theory and Society". t. 8, nr I, s. 39-99.

Back Kurt W. ( 197 1): Biologica/ models ofsocial chC111ge, „American Sociological Review".
nr 36 (kw iecień), s. 660-667.
Bana;;zczyk Tadeusz( 1989): Studia o przedstawie11iC1ch zbiorowych cwsu i przestrzeni w durk·
heimowskiej s~kole so(jologic~nej. Ossol ineum, Wroclaw.
Banks Joseph A. ( 1972): The Sociology of Social Move111e111s, Macmillan. London.
Bauman Z ygmunt ( 1989): Sociologh'C1f responses w posrmoderniry. [w:] C. Mongardin i.
M.L. Man iscalco (red.): Moderno e Pos1moderno. Bulzoni, Rome, s. 127- 152.
Bauman Zygmunt ('199 1): Modemirr a11d Ambi1,ale11ce, Polity Press, Cambridge.
Bauman Zygmunt (1992): Nowoczes11o:fć i ;;aglada, tlum. Franciszek Jaszurlski. Fundacja
Kulturalna Masada, \.Varszawa.
Baumganner Tom. Buc kley W.. Bums T.R .. Schu ster P. (1 976): Meta-power and the stmc111·
ring of social hierwd1ies. [w:] T.R. Bums. W. Bucldey (red.): Power and Control, Sage.
Beverly Hill s. s. 2 15-288.
Bell Daniel (1974): The Comi11g of the Post-industrial Society, Heinemann, London.
Bell Wendell. Mau J.A. (red.) ( 1971 ): Th e Sociology of the Future, Ru ssell Sage Founda.tion.
New York.
 299

Bełl ah Robe rt ( 1968): Habits of the Heart. Uni vcrs i1y of California Press. Berkeley.
Bendix R. ( 1964): Natio11 Buifcling and Citi::.enslrip. Wiley. New York.
Berlin lsaiah ( 1966): The concept of sciem(fic lristory. [w:] W.H. Dray (red .): Philusop/1iml
Analysis and History. Harper & Row. Ne w Yo rk. s . 5-53.
Bernstein Richard J. ( 1972): Praxis and At tio11. Duckworth. London.
Bha~kar Roy ( 1986): Scientific Rerilis111 and H1111ra11 E111a11cipatio11. Verso. London.
Bierstcdt Robc11 ( 1981 ): American Sodologirnl Themy: A Cri1icc1/ His tory, 1\ cadcmic Press.
New York.
Bimbm1m Norman ( 1953): ConjliclinR i111erprl'la1im1s of 1he rise of copi1alism: Moi:r 011d
Weber. „Bri tish Jou rnal of Sociology". nr 4 (czerwiec). s. 125-141 .
Blac k Cyril E. (red.) ( 1976): Comparwfre Moderni<.atio11. Free Press. New York.
Blau Pe ter M. ( 1964): Excha11ge and Power in Social Life. Wiley. New York.
Blu mcr Herbert ( 195 I ): Col/ective bPlrc11•ior. [w:J A. McClung Lee (red .J: Principles of So-
cinlog,1'. Rando m Hou se. New Yo rk .
Blumcr Herbert ( 1957): Collectfre behal'inr [w:] J.B. Ginler. Re1•iew of SOl'iology Analysis
of a Detade. Wi lcy, ew Yo rk. s. 127- 158.
Bock K. ( 1978): Theories of progress, developme111 and e\'O/urio11, [w:l T. Bottomorc. R. Nisbet
(red.): A History of Sociolo,11ical A11a/y.\'is. Basic Books, New York, s. 39- 80.
Boudon Ray111ond (l 981 ): Tl1e Logic· of Social Action. Routledge. London.
Boudo n Raymond ( 1986): Tlreories cf Social Change: A Critica/ Appraisal. Polity Press,
Cambridge.
Bo udon Ray111ond, Bo urricaud F. (red .) ( 1989): A Critical Dictionan· of Socioln[iy. Uni ver-
s ity o f Chicago Press. Ch icago.
Boulding Ke nneth E. ( 1964): The place of rhe image in the dynamics ofsociery. fw:I G.K.
Zoll~chan. W. Hi rsch (red.), Exploratimrs i11 Social Change. H oughton Mifnin. Boston.
s. 5- 16.
Boulding Kcnne1h E. (1967 ): T/Je /eam i11g process in the dynomics of tow/ societies. Iw:)
S.Z. Kl au~ner ( red. ): Tlre St11d.' · of Total Socie1ies. Praeger. New York. ~. 98-113.
Braudcl Fcrnand ( 1972): Histot)' and the social sciences. [w: ] P. Burke (red .): Ecm10111y and
Snciery i11 Early Modem Europe. Routledge & Kegan Paul. London. s. 11-n.
llraudcl Fernand ( 1980): 011 His10ry. Weide nfeld and Nicolson. London.
·- Breed Warren ( 197 1): The Se(f-Guidi11R Sori{'f)'. Free Press, New York.
Brinton Crane ( 1965) [ 1938] : A1w10111y 1 4' Re 110/111io11 , Harper & Row (Vintage 8 ooks). New
York.
I. Bn:eziils ki Zbigniew ( 1970): Be11vee11 'f irn Ages: Amerirn ·s Role i11 the Tecf111e1ro11ic Era.
Viking Pres~. New York.
Bucharin N.I. ( 1929): lmperiali:mrand World Economy. lntcrnati()nal Publ isher<.. New York.
a Buckley Walte r ( 1967): Sociology and Modem Systems Themy, Prenticc Hall. Englc wood
C li IT~.
,_ Bullock Al an. Stallybras Oliver (red .) ( 1977 ): 711e Fo111a11a Dictimiary o/Modem Tlrn11gl11.
Fo ntana/Collins, London.
Burke P. ( 1980): Snciology and History. Allen & Unwin. London.
B um~ Tom R„ BallJngartner T„ De ville P. ( 1985): Man, Decisions. Sode~Y: The Tlremy f!f'
1.. At tnr-Svste111 D_nwmic~for Social Scil'11ces, Gordon and Breac h, New York.
Burns Tom R„ Buck ley Walte r ( 1976\: Power and Co111rol, Sage. London.
-
300 Bibliografiti

Burns Tom R.. Dietz Thomas ( 1991): fllstitutional Dynamics: an e1•ol111io11a1)' perspective,
International Political Science Association, Buenos Aires (nadbiika).
Burns Tom R.. Dietz Thomas ( 1992): C11l1ural ei:o/111io11: social rule systems. selec1ion. and
lr111nt111 agency, „ International Sociology". l. 7. nr 3. s. 259-283.
Burns Tom R .. Flam H. ( 1987): Tlre Slrapi11g of Social Organization. Sage. Beverly Hills.

Cannadine David ( 1985): 111e context. peiformance and meaning of ri111a/: 1he Bri1islr mo11ar-
cl1y and tlre „ illl'ention of1radition '', c. I 820-1977. [w:l Eric Hobsbawm, Terence Ranger
(red.): The bwe111ion ofTradi1ion. Cambridge University Press. Cambridge, s. 101- 164.
Cardoso Ilenriquc ( 1973): Associwed dependem developmem: 1/reoreTica/ and pracrical
implica1io11s. [w:] Alfred Stepan (red.): A111hori1arian Brazi/: Origi11s, Policies and F11111-
res. Yale University Press. New Haven.
Cardoso Henrique. Falc110 E. ( 1969): Depe11de11cy and Developmem in Latin America. Cali-
fornia University Pre ~. Berkeley.
Carlyle Thomas ( 1963): 011 flero es. Hero- Worship and tlre Heroic in His101)'. Oxford Uni-
versity Press. London.
Chazel Fran~ois ( 1988): Sociology: from structuralist determinism to methodological i11divi·
dualism. [w: l J. I loworth. G. Ross (red. ): Co111emporary France: A Review of l111erdisci-
pli11my S111dies, 1. 2. Pinter, London. s. 187- 202.
Chi rot Daniel ( 1977 ): Social Clrange in tlre Twentieth CemLtl)', Harcourt Brace Jovanovich,
New York.
Chodak Szymon ( 197 J): Sociewl Developmem. Oxford Universiry Press. New York.
Cohen E .. Li ssak M„ Almag or U. (red.) ( J 985): Comparative Social Dy11amics: Essays i11
Honor of S.N. Eise11s1ad1. West view Press, Boulder.
Coleman J.. Katz E .. Menzel H. ( 1966): Medico/ hmovation: A Dijf11sio11 S111dy. Bobbs-
· Mcrri ll, New York.
Collins Randall ( 1980): Weber 's lasr 1heorl' of capitalism: a systematization. „American
Sociological Review", nr 45 (grudzień). s. 925-942.
Collins Randall ( 1986): Is 1980's sociology in the do/drwns ?, „American Journal of Socio-
logy"", nr 91. s. 1336-1355.
Collins Ra ndall ( 1988): Tlreoretical Sociolog_\". Harcoun Brace Jovanovich. San Diego.
Coser Lewi~ A. ( 1967): Co111i1111ities in 1/re Smdy of Social C01!flic1. Free Press. New York.
Coser Lewis A .. Coser Rose ( 1990): Time perspecrfre and social sm1c111re. fw: l Ilassard.
s. 191-202.
Crozier Michel. Friedberg Erhard ( 1982): C-:.lowiek i sysrem. Ograniczenia d:iała11ia spo-
łec::.11ega. tłum. Krystyna Bolesta- Kukułka. PWE, Warszawa.

Dahrenclorf Ralf ( 1959): Class and Class Co11flic1 in Industrial Sociery. Stanford Univcrsiry
Press, Stanford.
Dahrcndorf Ralf ( 1964): Rece111 chcmges iii the class sm1ctures of European socieries, „Dca-
dalu s'", t. 93, nr I.
Dahrendorf Ralf ( 1968): Essays in the Theory of Society, Stanford University Press. Stanford.
Dahrendorf Ralf ( 1979): Life Chwrces, University of Chicago Press, Chicago.
Bibliografia JO i

Dahrendorf Ralf ( l980): 011 represenrarive acriviries, [w:] T.F. Gieryn (red.): Scienre and
Social Srmr111rf': A Festschrifr fo r Robert K. Merton. New York Academy of Scienccs.
New Yo rk. s. 15-27.
Dahrendorf Ralf ( 199 1): Rozwail111ia nad rewolucją w Europie, tłum. Maj a Gottcsman. Nie-
zależna Oficyna Wydawn icza, Warszawa.
Darwin Charles ( 1959) 11859]: O powsrawa11iu gatunków drogą doboru naturalnego, tlum.
Szymon Dickstcin, Józef usbaum, Pańsrwowe Wydawnictwo Rolnicze i Wne, Warszawa.
Davies James C. ( ł 97 ł ): W/ren Men Revolt and \Vhy, Free Press, New York.
Davies James C. ( 1975) [ 19621: Pn.yc:y11ek do reorii rewoltllji, tłum. Zbigniew Szawarski.
[w:] W. Derczyński. A. Jasińska- Kania, J. Szacki (red.): Eleme11ry teorii socjologicv1ych,
PWN, Warszawa. s. 389-411 .
Davies Kingsley, Moore Wi lbert E. ( 1975) (1 945]: O niektórych :osadach 111.-arstwieuia,
tlum. Dariusz iklas. [w:J W. Derczyr\ski . A. fa;ińska-Kania. J. Szac ki (red.): Elememy
reorii socjologicv1ych. PWN, Warszawa, s. 464-476.
Dietz Thomas. Burns Tom. R. ( 1992): H11ma11 agency and evloutionary dynamics of rnlt11re.
„Ac ta Socio logica", nr 35, s. 187-200.
Dunn Joh n ( 1972): Modem Revoftltions: An lntroduction 10 rhe Analysis of a Political
Phenomenon, Cambńdge Un iversity Press, Cambridge.
Durkheim Emi le (1 968) [1895]: Zosady metody socjologicvwj, tłum . Jerzy Szacki, PWN,
Warszawa.
Durkheim Emi le ( 1990) [ l9 I2J: Elemnrtame.formy tycia religijnego, tłum . Anna Zadrożyr\ ­
ska, PWN. Warszawa.
Durkheim Emile (1999) I l893 J: O podziale pracy spolecv1ej, tłum. Krzysztof Wakar, PWN,
Warsziiwa.

Edwards L.P. ( 1927): Tlre Natura/ His tory of Revolt11io11, University of Chicago Press.
Chicago.
Eisenstadl Shmuel N. ( 1963): Thf' Politicol Systems of Empires. Free Press, Glencoc.
Eisenstadl Shmucl N. ( I966a) 11964]: Breakdowns ofmodemi::,ario11, [w:1 W.J. Goode (red.):
The Dynamics of Modem Society. Basic Books, New York. s. 434-448.
Eisenstadl Shmuel . { l 966b): Moderni:;ation: Protest and Change. Prentice Hall. Engle-
wood Cliffs.
Eisenstadt Shrnuel . ( 1973): Tradition, Change and Modemiry. Wiley. New York.
Eisenstadt Shmuel N. ( 1974): SILldies of modemi:.mio11 and sociological theory, „History
and Theory". nr 13. s. 225-252.
Eisenstadt Shrnuel N. {1978}: Rf'volution and 1he Transfonnation of Societies. Free Press.
New York.
Ebenstadt Shrnuel N. ( 1980): C11ltural orientations, i11sti1111io110/ e11treprene11rs, and social
change: compara1ive ana lysis of traditional civilizations. „American Journal of Sociolo-
gy", t. 85, nr 4, s. 840-869.
Eiscnstadl Shmuel N. ( 1983): Developme111, modernizarion and dynamics of civili:;a1ir111.
„Cullures and Developperne nt", l. 15, nr 2. s. 2 L7- 252.
Eise nstadt Shmucl N. (1992a): A reappraisal of theories of social change and modemi:;a-
tion. fw: j Haferkamp, Smelser (red.) , s. 41 2-430.
 301 Bibliografia

Eisensta<lt Shmuel N. ( l 992b): The breakdow11 of rom1111111is1 regimes a11d 1/re l'icissitucles of
moc/emiry. „Daedalus„ ( 1.-iosna). ·'· 21-4 J.
Eliade Mircea (1959): Cosmos and llis1ory, Harper & Row. Kew York.
Elias Norbert ( 1978): \V/uu is Sociology?. H utchinson, London.
Elias Norbert ( 1982): Tlre Civi/i~i11g Process. 1. 1-2, Basi I Blackwell. Oxford.
Elias Norbert ( 1986): Technik wid Zi1•ilismim1. German Sociological Association. Humburg
(nadbitka).
Elias Norbert (1987): The re1rea1 ą(sodologisls inio 1/Je presen1. „Thcory. C ulture and So-
cieiy'', 1. 4, nr 2- 3. s. 223-248.
Engels Fryderyk ( 1974): Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycviej filo::.ojii 11itt111ieckiej. Książka
i Wiedza. Warszawa.
Engels Fryderyk ( 1979) (1884]: Pocl10d:e11ie md~i11y, własności prywa111ej i pmisflrn. Książka
i Wiedza. Warszawa.
Erikson K.T. (1971 ): Sociology 011d tlre hi.uorical perspec1il'e. [w: 1Bell. Mau (red.).
Etzioni Amitai ( I 968a): The Ac1i1•e Socie1y. Free Press. New York.
Euioni Amitai (1968b): Mobi/i-:.atio11 a.f o mocmsocialogical co11ceptio11. „Britbh Journal
of Sociology". t. 19. nr 3. s. 243-253.
Etzion i Amitai ( 199 J ): A socio·eco11omic perspec1ive i11fric1io11. IAREP/SASE Confcrence.
Washington (nadbitka).
F.:t7.ioni-Hakvy Eva ( 1981 ): Social Change: Tht• Agent of Ma111rmirm of ModPm Socie(v,
Routledge & Kegan Paul. London.
Evans-Pti tchard E.E. (1963) [ 19401: The NMr, Oxford Univer.;ity Press. London.
cycrman Ron {l 992): Modeniity and socfol move111e11ts, [w:} Hafcrkamp. Smc lscr (red.).
>. 37-54.
Eyerman Ron, Jamison Andrew ( 1991 ): Soci(I/ Moveme/l/s: A Cow1i1ivf' Approac/r, Polity
Press, Cambridge.

Fairchild Henry P. ( 1966): Oiaio11of)' of Sociology and Re/(lled Scie11ces. Littlefield. Adams
& Company, Tatowa. NJ.
Farley John E. (1990): Sociology. Prcntice Hall, Englewood Cliffs.
Feldman Amold S„ Moore Wił bert E. ( 1962): !11d11srrializatio11 a11d industriali.rm: com·er·
gence and differemiwion, „Transac1io11s of the Fifth World Congress of Sociology". ISA.
Washington, OC.
Fe mia J. ( 1987) [ 198 t]: Gromsci's Poli1ical Thought. C larend<in Press. Oxford.
Fcrree Myra Marx, Miller Frederick D. ( 1985): Mobikation and meoni11,~: 10ward 011 i111e-
gro1io11 of social psyd10/ogical a11d resource perspectives on wcia/ 111ove111e111s . .,Socio-
logil:al lnquiry'', nr I, s. 38-59.
Fletcher Ronald ( I97 l): The Mol.:i11g of Sodoll>gy. t. 1-3, Charles Saibncr' s Sons. ew
York .
Frankel Boris (1987): The Pos1-i11d11s1rio/ Utopia/IS. Polity Press. Cambridge.
rreeman Jo ( 1973): The origi11s <ftlre wo111t>11 's liber{l(io11 mov~m1e111. „American Journal of
Sociology", t. 78, nr 4, s. 792-8 11.
I Freeman Jo ( l 983a): A modelJor a11aly::.i11g 1/re stra1egic optio11s ofsocial mm•eme111 Ol'fiGlli-

I :ati1111s, (w: l J. Freem an (red .): Social Mm·e111e111s in 1he Sixties and Seve111ies. Longman.
Ne w York, s. 193- 2 1O.

l 1
 Bibliovafia 303

Freeman Jo (1983b): On the origins of social movemenrs, [w:) J. Freeman (red.): Social
Movements i11 the Sixties and Seve111ies. Longman. New York, s. 8- 30.
Fromm Erich ( 1966) [1951]: Mcm"s Concep1 ąf Ma11, Ungar. New York.
Fromm Erich ( 1993) [ 1941 ]: Ucieczka od W{>lno.5ci, t łum. Olga i Andrzej Ziemiłscy, Czytel-
nik, Warszawa.
Fromm Erich ( 1996) [ 1956]: Zdmwe społea.e1is1Wo, tłum. Anna Tanalska-Dulęba, PIW, War-
szawa.
Fromm Erich (2003) [ 1976): Mieć czy byL'?, tłum . Jan Karłowski, Dom Wydawniczy RE-
BIS, Poznań.
Fukuyama Francis (1989): The end of his1ory?, „The National Interes!'' (lato). s. 3- 18 .
Fukuyama Francis (1996): Koniec historii, tłu m. Tomasz Bieroń . Zysk i S -ka. Pozna1\.

Gamson W.A. (1975): Slrategy of Social Protest, Dorsey Press, Homewood, 11.
Garfinkel Harold ( 1967): Studies in E1h11ome1hodology, Free Press, Glencoe.
Gamer Roberta, Załd M.N. (198 ł ): Social movemem sectors a11d s:vstemic conslraim: 10 -
ward a strucwral analysis uf social movemenls. Center for Research on Social Organiza-
1jon (Working Paper 11r 238). Ann Arbm· (mimeo).
Gell a Aleksander ( 1966): EwoluGjo11i~m a poc:.ą1ki socjologii, Ossolineum, Wrocław.
Gewirth Allan (1969) [1954J: Ca11 men change laws ofsodal science'. [w:] L.I. Krimem1an
( red.): The Naw re and Scope ąf Social Science: A Cri1ic:al Amhology. Appletio n, New
York, s. 2 17- 227.
Giddens Anthony (1971 ): Capiwlism and Modem Social Theory. Cambridge University Press.
), Cambridge.
Giddens Amhony (1979): Cemral Problems in Social Theorv, Macmillan, London.
y Giddens Anthony (198 I): A Col1femporary Critique cif His1orical Mmerialism. Macmillan,
London.
Giddens Anthony (1985): 7he Narion-Swte and Vio/ence. Polity Press. Cambridge.
IS Giddens Anthony (1990): The Conseq11ences o(Modemitv, Polity Press. Cambridge.
Giddens Anthony ( 199 ł ): In1roductio11 w Sociology, Norton, New York .
Giddens Anthony (2003): Stanowienie spolecznistwa, tłum. Stefan Amsterdamski. Wydaw-
,._ niccwo Zysk i S-ka. Poznań .
\. Giddens Anthony (2005): SoGjologia. tł um. Anna Szulżycka. PWN. Warszawa.
Goffman Erving (1963): Behavior i11 Public P/aces, Free Press, New York.
Goffman Erving ( 1967): J11terac1ion Ri111al, Doubleday, Garden City.
e- Goffman Erving (197 1): Relations in Public, Harper & Row. New York.
D- Goldstone Jack A. (1982): The compara1ive and hisloriail study o( revolwions, „Annual
Review of Sociołogy", nr 8, s. 187- 207.
Gołdthorpe John ( 1971): Theories of industrial socie(v: rej7ections 011 the recrudescence of
his1oricism and the fu ture o.f.fim1rologv. „Archives europeennes de sociologie", t. ł2,
s. 263- 288.
oi Goody J. (1968l: Time: social organiza1io11, [w:) lmemational Encyclopedia qf The Social
Sciences, t. 16. Macmill an, New York, s. 30-42.
1i - Goudsblom Johan ( 1987): The Sociology of Norbert Elias: its resoncmce and significance.
1n. „Theory, Culture and Socjety", t. 4 , nr 2- 3, s. 323- 338.
304 f!ibliosrąfia

Gramsc i Antonio (1971): Se/ections From 1he Prison No1ebooks. In ternational Publishers,
New York.
Gramsci Antonio ( 1972): 71ie Modem Prince and 01her Writings, International Publishers.
New York.
Granovetter Mark (1978): Thresho/d models of collec1ive behavior, „American Journal of
Sociology", t. 83, nr 6. s. 1420- 1443.
Granovetter Mark ( 1979): The idea of . .adva11ce111en1" in 1heories of social evolution and
develop111e111, „American Journal of Sociology". t. 85, nr 3, s. 489- 515.
Gunder Frank Andre (1969): Latin America: Underde1•elopmen1 of Revofution, Monthly
Review Press. New York.
Gurr Ted ( 1970): Why Men Rebe/, Princet()n Un iversi ty Press. Princeton.
Gurvitch Georges ( 1963): Social struc:t111'e a11d the mul1iplici1y of' time. [w:] Tiryaldan, s. 171- 84.
Gur virch Georges (1964) : The Spectrum qfsocial 1ime, Reidel , Dordrecht.
Gurvitch Georges ( 1990): \kirieries of social-rime, (w:] Hassard. s. 67- 76.
Gusfield Joseph R. ( 1966): Tradirion and modern ity: misplaced polal'ities in 1he study of
social change, „American Journal of Sociology". nr 72 (stycze1i), s. 351-362.

Habermas Jiirgen (1983): A reco11s1ruction {)( histl>rica/ malerialism, [w:J T Bottomore.

P. Goode (red.): Readings in Marxist Sociology. Clarendon Press, Oxford , s. 2 12-218.
Habermas Jiirgen (2000) : Filozoficzny dyskurs nowocze.mofci, tlum . Malgorzata Lu ka-
siewicz. UNIVERSITAS, Kraków.
Haferkamp R , Smelser N.J. (I 992a): /mroduction, [w:] Haferkamp, Smelser (red.), s. 1- 11.
Haferkamp H., Smelser N .J. (red.) (J9921b): Social Change and Modemiry, University of
Califomia Press, Berkeley.
Hagen Everett (1962): 011 the Theory of Social Change. Dorsey Press, Homewood, li.
Hagerstrand Torsten (1988): Time and Culwre, [w: ] G. Kirsch, P. Nijkamp. K. Zimrnenn an.
The Fom11dmion of Time Pre.ferences in a M11/tidisciplina1y Perspecrive, Gower, Alder-
shot, s. 33-42.
Hamelink C.J. (1983): Cu/tura! Awonomy in Global Com11nmic:a1io11s. Longman, New York.
Hannerz Ulf (1987): The world in creolisarion, „Africa", t. 57, nr 4 , s. 546-559.
Hannerz Ulf ( J 989a): Nores on the global ecwnene, „Public Culture", l. 1. nr 2, s. 66--75.
Hannerz Ulf (J989b): Scenariosfor periphernl cultures, State University of New York, Bin-
ghamton (nadbitka).
Harre R., Secord P.F. ( 1972): The Explanarion ofSocial Behaviour, Basi1 Blackwell, Oxford.
Harris Marvin ( 1968): The Rise ofAnthropological Theory, Columbia University Press, New
York.
Hassard John (red.) (1990): The Sociology <>/Time, lvfacmillan, London.
Hawley Amos H. ( 1978): Cumulative change in rheo1y a11d in history, „American Sociologi·
cal Review", t. 43, nr 6. ~- 787-796.
Hege l Georg Wilhelm Friedrich (1963- 1965) ( 1807): Fenomenologia ducha, t. 1- 2. tłum .
Adam Landman, PWN, Warszawa.
Hegel Georg Wi lhelm Friedrich (J 958): Wykłady ~filozofii dziejów, t. 1-2. tłu m. Janusz
Grabowski i Adam Landman, PWN. Warszawa.
Hernes Gudmund (1976): Structural change in social processes. „American Journal of So-
ciology". t. 82, nr 3, s. 513- 547.

l
IJ_ibliograf!.a ___ ______ _ 305

Hemes Gudmund (1989): The logic of The Protestant Ethic. „Rationality and Society", t. I,
nr I, s. 123- 162.
Himmelstein Jerome L , Kimmel Michael S. ( 1981): R eview essay: Srates and revoluti011s:
the imp/ic01io11s of Skockpo/'s structural model, „American Journal of Sociology". t. 86.
nr 5, s. 1145- 1154.
Hobsbawm Eric ( 1983a): The idea ofprogress in Marx's thought, [w:) T. Bottomore, P. Goode
(red.): Reading.I" in Marxist Sociology, Clarendon Press, Oxford, s. 208-2 12.
Hobsbawm Eric ( 1983b): Mass-prod11ci11g traditions: Europe, 1870-1914, [w:] Hobsbawrn.
Ranger, s. 263- 307.
Hobsbawm Eric, Ranger Terence (1985) (1983]: The /11.vention of Tradition, Cambridge
University Press, Cambridge.
Hobson J. A. (1902): lmperialism: A Srudy, Pott, New York.
Hollis Martin (1987): C111111i11g of Reason, Cambridge Un iversity Press. Cambridge.
Holton Robert ( 1990): Pmblems of crisis and 11ormalcy in the conremporarv world, [w:)
J. Alexander, P. Sztompka (red.): Rethinking Progress. Unwin Hyman, Boston. s. 39- 52.
Homans George C. ( 1971): Bringing men back in, [w:] H. Turk, R.L. Simpson (red.): !11sri-
111tions and Social Exchange, Bobbs-Merrilł, Indianapolis, s. l02-ll 6.
Hook Sidney ( 1955) ( 1943): The Hero in His tory, Beacon Press, BQlli>n.
Huntington Samuel P. (1968): Political Order in Changing Socieries. Ya le University Pre~s,
New Haven.
Huntington Samuel P. (1976): The change to change: modernization. developmenr and poii-
tics, [w:] Black, s. 25-6 1.

lnkles Alex (1976): A model of1he modem man: rheoretical and methodologica/ iss11es. [w: ]
Black, s. 320-348.
lnldes Alex, Smith D.H. (1974): Becomi11g Modem, Harvard University Press. Camb1idge, MA.
Israel Joachim (1971): Alienation, Alłyn and Bacon, Boston.

Jacobson Chinoch (1979): Permissiveness and 11orm evasiom: definirions, relatio11ships und
implicarions, „Sociology", maj, s. 219- 233 .
Jahoda Marie (1988): Time: a social psychological perspecri1•e, [w:] Young. Schullcr,
s. 154- 171.
Jarvie LC. (1972): Concepts and Society, RoutJedge & Kegan Paul. London.
Jenkins J. Craig (1982): Why do peasants rebe/? Structural and hisrorical rheories of mo-
dern peasant rebellions, „Ameńcan Journal of Sociology", t. 88. nr 3, s. 487- 514.
Jenkins J. Craig (1983): Resource mobilizarion rheory and rhe study of social movemems,
„Annual Review of Sociology", nr 9, s. 527-553.
Johnson Chalmers ( 1964): Revolution and the Social System, Hoover lnstitution Studies,
Stanford.
Johnson Chalmers (1968): Revolurionary Change, University of London Press. London.
Johnson Harry M. (1960): Sociology, Harcourt Brace Jovanovich, New York.

Kaplan David, Manners Robert A. (1972): Culture Theory, Prentice Hall, Englewood Cliffs.
Kapuściński Ryszard (1985): Revolution, „The New York.er". 11marca1985, s. 86-1 01.
Kelles-Krauz Kazimierz (1962) (1896]: Pisma wybrane, t. l, Książka i Wiedza. Warszawa.
306

Kerr C., Dunlop .T.T, Harbison F., Harbison H .. Myers C.A. (1960): lndusrrialism and /11d1•,.
strial Man, Harvard University Press, Cambridge, MA.
Killian LM, ( 1964): Social movemems, [w:] R.E.L. Farls (red. ): Handbook ąf Modem Sc„
ciology, Rand McNally, Chicago.
Kimmel Michael S. (1990): Revoh11io11: A Sociological lnte1pretatio11, Polity Press, Cam-
bridge.
Kirkpatrick Jean J. (1992): After communism, wha1 ?, „Prob lems of Communism", nr 4 J
(s1yczeń-kwiecie1\), s. 1-7.
Klandem1ans Bert (1984): Mobilization and pariicipation: social-psychological expansio11s
of resource theor)" „American Sociological Review", nr 49, s. 583-600.
Koestler Arthur ( 1990) [1940): Ciemność w południe, tlurn. Tymon Terlecki, PIW, Warszawa.
Kornhauser William (1968): Mass society, [w:) Tmemational Encyclopedia of the Social
Sciences, t. IO, Macmillan, New York, s. 58-64.
Kotkin Joel , Kishimoto Yoriko (1988): The Third Cenrury: America's Resurgence i11 the
Asia11 Era, Crown, New York.
Kriesi Hanspeter ( 1989): New social movements a11d the new dass in Ilre Nerherlands, „Ame-
rican Journal of Sociology", t. 94, nr 5, s. I 078- 11 16.
Kroeber Alfred ( 1989): lsrora kultwv, cium. Piotr Sztompka, PWN, Warszawa.
Kuhn Thomas S. (2001) (1962]: Struktura rewolulji 11aukowych, tłum. Helena Ostromęcka.
Fundacja "Aletheia", Warszawa.
Kumar Krishan ( 1978): Prophecy and Progress: The Sociology of fndus1rial and Post-i11d11-
sirial Society, Pengu in, Harrnondsworth.
Kumar Krishan ( 1988): The Rise of Modem Society: Aspects of the Social and Political
Development of the West, Basil Blackwell, Oxford.

Lackey Pac N. ( 1987): ln11itatio11 to Talco11 Parsons' Theory, Cap and Gown Press, Houston.
Lang K., Lang G. ( 1961): Collective Dynamics. Crowell, New York.
Langton John ( 1979): Danvinism and rhe behavioral theory of sociocultural evolwion: an
analysis, „American Journal of Sociology", t. 85. nr 2, s. 288- 309.
Lash Christopher ( 1991): The Truly and Only Heaven, No11on, New York.
Lauer Roben H. (1971): The scientific legtrimation of fa/lacy: neutralizing social change
1heory, „A merican Sociological Review", nr 36 (październi k), s. 88 1- 889.
Lauer Robert H. (red.) {1976): Social Movements and Social Cha11ge, Southern Illinois Uni-
versity Press, Carbonda!e.
Lenin W1odzimierz I. ( 1949) [ 19 I 7]: lmperiak;mjako najwyższe sttJrlium knpi1aliz,m11, Książka
i Wiedza, Warszawa.
Lenski Gerhard E. ( 1966): Power and Privilege, McGraw Hill, New York.
Lenski Gerhard E. ( 1975): Social structure in evolwio11ary perspective. [w:] P.M. Blau (red.):
Approaches 10 the Study of Social Srrucru.re, Free Press, New York, 135-153.
Lenski Gerhard E. (1976): His101)' and social change, „American Journal of Sociology'".
t. 82, nr 3, s . 548- 564.
Lenski Gerhard E .. Lenski J. (1974): Human Socie1ies: An lntroduction to Macrosociology.
McGraw Hill, New York.
Lemer Daniel (1958): The Passing ofTraditional Society, Free Press, Glencoe.
Levy Marion Jr. (1952): The Sir11cr11re of Society, Princeton University Press. Princeton.
i

l
BibliograHa 307

Levy Marion Jr. ( 1966): Modemi-:.a1i011 c111d the Struc111re ofSocieries. Princecon Vlliversity
Press. Pr.inceton.
Lewis J. David. Weigan Andrew J. ( 1990): The strucmres and meani11gs ofsociaf-1i111e. rw: I
Hassard. s. 77- 104.
Lipset Seymour M . ( 1967): The First Ne"' Nat ion. Ba~ic Books, New York.
Lloyd Chrisropher ( 1988) ( 1986/: F.xpltmotion in Social Hisrory, Basil Blackwell. Oxford.
Loomis C.P., Loomis z. K. ( 196 l ): Modt-m Social Theories, Van Nostrand. Princeton.
Lopreato Joseph ( 1984): Human Nururrt and Biocultuml E1,o /mion. Allen & Uowin. Bos1on.
Lukacs Gyorgy ( 1984): Wprowad~tmie do 01111,/ogii bym spo/ec~1ego. cz. 2. t. I. tlu111. Kazi·
mierz Ślęczka, PWN. Warszawa.
Lukacs Gyotgy (1988): Hisrnria i świadomość klasowa. cium. Marek J. Siemek, PWN.
Warszawa.
Lukes S1even (1974): Power: A Radical View, Macmillan. London.
Lukes Steven ( 1978): Power and amhoriry, [w:) T.B. Bot1omore. R. Nisbet (red.): A Hisro1·y
of StJciological Anolysis, Basic Books. New York, s. 633-676.
Lukes Steven (1985): Marxis111 and Moraliry, Clarendon Press, Oxford.
Lutyński Jan (1990): Nauka i poi.ride pmb/emy KomeJJ/orz socjologa. PIW, Warszawa.
Lyotard Jean·Fran<;ois ( 1988): Peregrinarions: Law, Form, Eve111, Columbia Universi1y Press.
Ne w York .
Lyotard Jean-Franc;ois ( 1997): Kondycja ponowoczesna: raport o stanie wiedzy. tlu111. Mał­
gorlata Kowalska. Jacek M igasi ński. Fundac.ia „A le tlieia", Warszawa.

Macionis John J. ( 1987): Sociology, Pre ntice Hall. Englewood C liffa.

Magee Bryan ( J 998): Popper. tłum. Paweł Dziliński. Prószyński i S-ka. Warszawa.
Maier Joseph ( 1964): Cyclical rheories. [w:) W.J. Cahnman, A. Bos koff (red.): Sociofogy
and Hisro0•: Theory ant/ Re.rearch. Free Press. New York, s. 41 -62.
Mandelbaum Maurice ( l 948): A critique of phtlosophies of history. „Journal of Philosophy".
nr 45, s. 365-78.
Mandelbaum Maurice ( 1957): Sociewl laws, „British Journal for the Philosophy of Scien·
ce". t. 8. nr 3, ~. 211- 224.
Mann Michael ( 1986): The So11rr:es ofSocial Po„-er, t. I, Cambridge University Pr.:ss. Cam-
bridge.
Marcuse Herben (1991): Cz/01dek jednowymiarowy. Badania nad ideoltJgiq ro::.1„inięrego
spolec:e1ls11rn przemysłowego, tłum. Stanisław Konopacki i in.. PWN, Warszawa.
Marks Karol (1946) f 18.52): Dsiem11asry Brnmaire'a Ludwika Bonapane, Spółdzielnia Wy.
dawuicza .. Książka", Warszawa.
Marks Karol ( 1948): Pmm najemna i kapi1ał. SpóJdzjelnia Wydawnicza „Książka", Warszawa.
Marks Karol ( 1949): Nęd:.ajilozofii. Odpowiedź na „Filo:ofię nędzy" p. Pro11dho11a, tłum.
Kazimieri Bleszy1lsk.i. Pawel Hoffman, Książka i Wiedza. Warszawa.
Marks Karol ( 1951) [18671: Kapitał, t. I , Książka i Wiedza, Warszawa.
Marks Karol (1955) 11 859): Przyc-;.ynek do kryryki ekonomii pQ/iryc:.:nej. dum. Edward l j .
piński . Książka i Wiedza, Warszawa.
Marks Karol ( 1960): Rękopisy eko11omic:zno:filoz0Jkz11e ~ ! 844, tlum. Konstanty Jażdżew­
ski, Tadeusz Zabłudowski. [w: l K. Marks. F. Engels, Dzieła., t. I, Książka i Wiedza, War·
szawa. s. 497-639.
-- 308 Bibliografif!

Marks Karol ( 1961) [1845): Tezy o Fe11eróach11. tlum. Salomon Filmus. [w:) K. Marks, F.
Engels. Dzieła. t. 3, Książka i Wiedza. Warszawa. s. 5-8.
Marks Karol (1986) [1857-1859]: Zarys k1ytyki ekonomii poliryc:.nej. Ksią7Jca i Wiedza,
Wars tawa.
Marks Karol. Engels Fryderyk ( 1946) [1848]: Manifest komwzisryczny. Spóld:tielnia Wy-
dawnicza „Książka". Warszawa.
Marks Karol, Engels Frydery k ( 196 la) [ 1845-1846]: Ideologia niemiecka. tłum. Salomon
Fi lrnus. Kazimierz Bleszyńs ki. fw: I K. Marks. F. Engels, Dziela. t. 3. K siążka i Wie-
dza , Warszawa, s. 9- 619.
Marks Karol. Engels Fryderyk ( 1961 b) f 1845]: Święta rodzina. tłum. Tadeusz Krar1 ski , Salo-
mon Filmus, [w:] K. Marks, F. Engels, D:Jela, t. 2, Książka i Wiedza. Wars1,awa, s. 3- 262.
Mark s Karol, Engels Fryderyk ( 1975): O materializmie historvc:;nym. W1•b6r tekst6w. tlum.
Kazimieri, Błeszyński , Książka i Wiedza. Warszawa.
Marody Miroslawa (1 987a): Amynomie społec;;nej świadomości, „Odra", nr I, s. 4-9.
Marody Mirosława (I 987b): A11ry110111ie :.biorowej podświadomości, ..Studia Socjologicz-
ne". 2. s. 89-99.
Marody Mirosława (1990): Dylematy postaw polityc;-.nych i orientacji .fwiatopoglqdowych.
[w:) J.J. Wiatr (red.): Warrości a przemiany ładu gospodarczego i po!irycvrego: Polska
1980-1990, Wydawnictwo UW, Warszawa, s. 157- 174 .
Manindale Don ( 1960): The Nature and Types of Sociological Theory. Houghton Mifflin.
Boston .
Maruyama Mogoroh (1963): The second cybemetics: devia1ion-a111plifyillg mu111al causa!
processes, „General Systems", nr 8. s. 233-24 J.
Mar)( G.T., Wood J.L. ( 1975): Strands of themy and research in collecrive behavior, „Annu-
al Review of Sociology", nr I. s. 363-428.
Mazlish Bruce (1966): The Riddle of Hisrmy. Minerva Press, New York.
McAdam Doug. McCarthy J.D„ Zald M . . ( 1988): Social movemems. [w:] N.J. Smelser
(red.): flandbook of Sociology. Sage. Newbury Park. s. 695-738.
McCanhy John D„ Zakł Mayer N. ( 1976): Resource mobilization and social movemems:
a partia! theory. „American Journal of Soc:iology", t. 82. nr 6, s. 1212- 1241.
McClelland David ( 1967) (1961]: The Achieving Society, Free Press. New York.
McLell an David ( 197 1): The Thoughr of Karl Marks, Harper & Row. New York.
McLuhan Marshall (2004): Zrozumieć media. Przedlui,eniacz/owieka, tłum. Natalia Szczucka.
Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa.
McMurtzy J. ( 1978): TI1e Strucrure ofMcm:'s World-View, Princeton Universi ty Press, Princeton.
Menon Roben K (1938): Social stmcture and anomie, „American Sociological Review".
nr 3, s. 672-682.
Menon Robert K. (1959): Social Conformil)•. Deviation and Oppor111nil)•-S11·11ct111·e, „Arne·
rican Sociological Review". t. 24. nr 2, s. 177- 189.
Merton Robert K. ( 1963): Fore1\'ord. [w:) H.J. O'Gorman (red.): I..awyers and Matrimonial
Cases. Free Press, Glencoe, s. VTI-XIV.
Merton Robert K. ( 1964): Anomie, anomia, and social imeraction: comexts of devia111 beha-
vior, (w:) M. Clinard (red.): Anomie nru/ Deviam Behavior: Discussion and Critique.
Free Press, New York, s. 2 13-242.
 309

Merton Robert K. ( 1965): On the Shoulders of Gianis, Harcourt, Brace & World. New York.
Merton Robert K. (l 968): Social Theory and Social Strucwre, Free Press, New York.
Merton Robert K. (1970) (1938]: ScienCl!, Tech110/ogy and Society in Seventeenrh-Century
England, Howard Fertig, New York.
Merton Rober! K. (J 973): The S1)ciology of Science, Lli1iversi1y of Chic.ago Pre.~s, Chicago.
Merton Robert K. (1975): Thematic analysis in scie11ce: 1101es on Holton 's co11cept, „Science".
nr 188, 25 kwietnia, s. 335-338
Merton Robert K. (1976) [1936]: The un1mticipaied consequences of social action, [w: I
R.K. Merton, Sociological Ambivalence, Free Press, New York, s. 145- 155.
Merton Robert K. (l982a): Progress in science? A shapeless cloU<I c!f a question, Temple
University. Philadelphia (nadbitka).
Merton Robert K. (1982b): Social Research and Pracricing Pn~fessions. Abt Books, Cam-
bridge.
Merton Robert K. (1982.c): Socially expec1ed durmions: a tempora/ component of social
structure, American Sociological Association, San Francisco (nadbitka).
Merton Robert K. ( 1984): Socially expecred durations: a case study of conaprformation in
sociofogy, [w:] W.W. Powell, R. Robbins (red.): Co11flict and Consensus: A Festschriji
for Lewis Coser, Free Press, New York, s. 262-283.
Merton Robert K. (2002) [1968]: Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum. Ewa Mo-
rawska, Jerzy Wert.enstein-Żu ławski, PWN, Warszawa.
Merton Robert K., Kendall Patricia L. ( 1944): The boomerang response, „Channełs", t. 2 1.
nr 7, s. 1- 7.
Mills C. Wright (1959): The Sociological lmagination, Oxford University Press. New York.
Miłosz. Cz.eslaw (1999): Zniewolony umysł, Wydawnictwo Literackie, KraktSw.
Mishan Edward J. (l 986): Spór o wzrost gospodarczy, tłum. Zofia Wolińska. PIW. Warszawa.
Mokrzycki Edmund (199 I): Dziedzictwo realllego solja/izmu a demokracja ::.achodnia. IFiS
PAN, Warszawa (nadbitka).
Molotch Harvey (1979): Media and movemems, [w:] M. Zald, J.D. McCarthy (red.): The
Dvnamics of Social Movemenis. Winthrop, Cambridge, MA, s. 7 1- 93.
Moore Barrington ( 1966): Social Origins of Dicratorship and Democ ran-. Beacon Press.
Boston.
Moore Wilbert E. (J963a): Man, Time and Sociery, Wiley, New York.
Moore Wilbert E. ( 1963b): Social Change, Prentice Hall, Englewood Cliffs.
Moore Wilbert E. (I 963c): The tempora/ structure of organi:.ations. [w: ) Tiryakian (red.),
s. 161-169.
Morris Aldon, Herring C. ( I985): The01y and research in social movemems: a criticaf view,
University of Ann Arbor. Ann Arbor (nadbitka).
Mumford Lewis (1964) [1934): Technics and Civili(.(ltion. Harcourt, Srace & World, New York.

Naisbitt.John, Aburdene Patricia (1990): Megatrends 2000: The New Directions.for the !990 's,
William Morrow, New York.
Neidhardt Friedhelm, Rucht Dieter ( J991): The analysis of social movements: the state of
the art and some perspectives for further research, [w:] D. Rucht (red.): Researd1 and
Social Movements, Campus Verlag. Frankfurt, s. 421-464.
31() Bibliografia

Nett! J.P„ Robenson R. ( 1968): International Systems and the Modernization of Societies,
Faber and Faber, London.
Nisbet Robert (1969): Social Chan,ęe and His1ory, Oxford Universi ty Press. New York.
Nis bet Robert A. ( 1970): Develop11umtC1lism: a critical cmalysis, [w:] J.C. McKinney, E.A. Ti-
ryakian (red.): TheoreticC1l Sociology, Appleton-Century-Crofts. New York.
Nisbet Robert (1980): Hisrory and Idea o.( Progress. Basie Books, New York.
Novotny Helga ( 1988): From thefitture to the extended present, [w:] G. Kirsch, P. Nij kal'n,
K. Zimmerman (red.): The Formu/arion of'Time Prefe1·ences in a Mu/1idisciplina1y Per-
spective, Gower, Aldershot, s. 17-31.
Nowak Stefan ( 1988): Spolecze1istwo polskie drugiej polowy lat osiemdziesiątych . „Studia
Socjologiczne", nr l , s. 23- 55.

Oberschall Anthony (1973): Soda/ Conjlicr and Social Movements, Prenrice Hall, Englewo<>d
Cliffs.
Oberschall Anthony (1978): Theories of social conjlict, „Annual Review of Sociology'',
nr4, s. 291 - 3 15.
O' Con nel James (1976): The concept of moderniw tio11, [w:) Black, s. 13- 24.
Offe Claus ( 1995): Nowe ruchy spolecm.e: przekraczanie granic polityki i11sryt1.1cjona/1111j,
tłum. Pawe( Karpowicz, (w:] J. Szczupaczyński (red.): Władza i spolecze1istwo, r. J, Wy-
dawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa.
Ol!man Bertell (1975): Alienatfrm: 1Warx'.s Conc:eption of Man in Capitalist Society, Cam-
bridge University Press, Cambridge.

Pareio Viłfredo (19 16): Tralla/O di sociologia geJJerale, t. 1-3. Barbera, Fi renze.
Parsons Takott (195 1): TowaJd a General The01y of Ac1io11, Harper & Row, New York.
Parsons Talcott ( 1964) [1951 ]: The Social System, Free Press. Glencoe.
Parsons Talcott ( 1966): Societies: Evolwionary and Comparat'ive Perspectives, Pren1ice Hall,
Englewood Cliffs.
Parsons Talcolt ( 1970): Some considerations on the themy of social change. [w:] S.N. Eisen-
stadt (red.): Readings in Soci(1l Evolurion and Developmenr, Pergamon Press, Oxford,
s. 95-139.
Parsons Ta!cott ( l 97 l): The System of Modem Sodetil1s, Prentice Hall, EngJewood Cliffs .
Persell Caroline Hodges (1987): Understanding Sociery, Harper & Row, New York.
Piaget Jean ( 1972): Struklll»aliv n, tłum. Stanisław Cichowicz, Wiedla Powszechna, Warszawa.
Piven F.F„ Clowatd R.A. (1979): Poor People's Movements, Vi ntage Books, New York.
Plamenatz John (1975): Karl Marx 's Philosophy of Mem, Clarendon Press, Oxford.
Plamenatz John (1986) [1 963): MoJJ nnd Socie~v, t. 2, Longman, Harlow.
Popper Karl R. (1968): Postscript: ajier flventy years do Log ie of Sciemific Discovery, Har-
per & Row, New York.
Popper Karl R. (1989) ( l957J: Nęd::.a histo1)'l)·zmu::. doda11iemfragme111ów Au1objogrojli.
Wydawnictwo KRĄG. Warszawa.
Popper Karl R. 0 993) [I 945 ): Spolecze11sMo otwarte i jego wrogowie, t 1-2, t łum. Hali-
na Krahelska. PWN. Warszawa.
Popper Karl R. ( 1997): Nieusta11ne po.~:mkiwa11ia: autobiografia inrelekwalna. li urn.
Adam Chmielewsk i, Znak, Kraków.
 ...
Bibfi<!.gra[i~1 :l i I

Prebisch K. (1950): Tlie Eco11omic De1·elopmen1 of Latin America and /ts Problems. UN
Publications, New York.

Quadagno Jill S. ( 1979): Paradigms in evolutionary tlreory: the sociobiolo,i:ical model of

natul'a/ selection. ,.American Socio!ogica1 Review". nr44 (luty), s. 100-109.

Rex John ( 1969): Key /s.111es in Sociofogica f T7leory, Routłedge & Kegan Pau!. London.
Ridgeway Cetilia L. (1983): The Dynamics of Small Groups. Martin's Press. New York.
Riesman David (197 1): Samotny t/11111. tłum. Jan Strzelecki. PWN. Warszawa.
Ri12er George, Kammeycr Kenneth C., Yetman Nonnan R. ( 1987): Sociology: Experie11ci11x
a Chcuiging Sociery. Allyn and Bacon. 'Boston.
Robertson Roland ( 1992): Globaliry, global cult11re, and images of world order, (w:l Harer-
kamp. Smclser (red.), s. 395--4 I 1.
Ros1ow Walt W. (1960): The. S10.ges of Economic Growtlt: A No11-Co111m1111is1 Manifesto,
Cambridge University Press, London.
Roy William G. (1984): Class ,·011/lil'f and social change in historical perspective . ..Ano.ual
Review of Sociology", nr IO, s. 483-506.
Rubinstein David ( 198 1): Mar-t and Wi!!gl!nsll!in, Rout\edge & Kegan Paul, London.
Rucht Dieter ( 1988): Tiremes, logics. and aren.as of social movements: a strnct11ral approach,
[w:] L. Kr iesberg (red. serii): /11rttm C1tionaJ Social Moi1emen1 Researcil, t. J. JAI Press.
Syracuse, s. 305- 328.
Rude G. ( 1964): The Crmvd i11 Hisrory . Wrley, New York.
Rueschemeyer Dietrich ( 1986): Power and the Division of Labour, Stanford University Press.
Stanford.
Runciman W.G. ( 1966): Relt11ive Deprivatiorr and Social Jusrice, California University Pres.~.
Berkeley.

Sahlins Marshall D. ( 1975) [ 1960]: Ewolucja: konkrema f og6l11a. cium. Dariusz Niklas,
(w:J W. Derczyński. A. Jas ińsk a-Kania, J. Szacki (red.): Eleme11r\' teorii socjolo,~ic:Jiych.
PWN. Warszawa. s. 350-373.
Sahlias Marshall, Service E. (red.) ( 1960): Evolu1io11 and C11/111re. Un\\·ersity of Michigan
Press. Ann Arbor.
Schafer Wolf ( 1991 ): Globol hiSJOT)': co11cep111alfeasibiliry and enviromnemal reality. SUNY.
Stony Brook (nadbitka).
Segen;tedcTorgny T. ( 1966): The Nature of5or.ia/ Reality. SYenska Bokforlaget. Stockholm.
Sharna Simon ( 1989): Citi:e11s: A Chronicie of the French Rel'ol111io11, Knopf, New York.
Shi!s Edward ( 1968): Cl11:uisma, (w:} The h11emaJiono/ Encyclopedia ofthe Social Sciences,
t. 2, Macmillan. New York. s. 386-390.
Shils Edward ( 198 I): Tradirion , Universiry of Chicago Press. Chicago.
Skockpol 111eda ( I977): Wallers1ei11 's world capitaliSI syst<?m: a 1heoretical and his1orical
critique, ,,American foumal of Sociology", t. 82. nr 5. s. 1075- 1090.
Skockpol 'Theda ( 1979): Stares ai1d Social Revolutions, Cambridge University Press. Cambridge.
Skockpo\ Theda (re<l.) ( 1984): VisioH and Merliod in Hisrorical Sociology. Cambridge Uni-
versity Press. Camhridge.
- 312 Bibljo_grafia

Smelser Neil J. (l 959): Social Change in the /ndus1rinl Revol111io11, Routledge & Kegan
Paul, London.
Smelser Neil J. ( 1962): Themy of Col/ectlve. Belwvior. Free Press, New York.
Smelser Neil J. ( 1968): Essays in Sociofogicaf Explanation, Prentice Hall, Englewood Cliffs .
Smelser Neil J. (1 973) [ ł 967): Processes of social change, [w:) N.J. Smelser (red.): Sociolo-
gy: An lntroduction. WiJey. New York, s . 709- 762.
Smelser Neil J. ( 1992): Externa/ and internalfactors in theories of social change, [w: ] Ha-
ferkamp. Smelser (red .), s. 369- 394.
Smith Anthony D . (1973): 711.e Concept of Social Change: A Critique of the Fimctionalist
Theorv oj Social Change, Routledge & Kegan Pau l, London.
Smith Anthony D. ( 1976): Social Change: Social Theory and Histori<:al Pmcess, Longman ,
London.
Snow O.A., Burke R.E., Worden S.K., Benford R.D. ( 1986): Frame alignment processes,
111icromobi/iza1ion. and mol'emem participation. „American Sociological Review"', nr 51 .
s. 464-481.
Sorokin Pitirim A. (1937): Social and Cu/tura/ Dynamics, t. 1-4. American Book Company.
New York.
Sorokin Pitirim A. (1963): Replay to my critics, [w: ] P.J. Allen (red .): Pitirim A. Sorokin in
Review, Duke Universi ry Press, Durham NC.
Soroki n Pitirim A. (1966): Sociologica/ Theories of Today, Harper & Row. New York.
Sorokin Pitiri m A. ( 1967) [ 1925]: The Soc:iology of Re110/u tio11 , Howard Fertig, New York.
Sorokin Pitirim A ., Merton Robert K. ( 1937) : Social time. A methodoiogical and f wictional
analysis. „American Journal of Sociology", t. 42. nr 5, 615-629.
Spencer Herbert ( 1893): Princ iples of Sociology. t. 1- 3, Williams and Norgate, London.
Spencer Herbert ( 1972): 011 Social Evolution, Univers ity of Chicago Press, Chicago.
Spengler Oswald (1939) (1918]: The Decline of the Wes1, Knopf. New York.
Spengler Oswald (2001 ) [ 1918]: Zmierzch Z-achodu. 7.Luys 11101fo/ogii historii uniwersalnej. skrót
dokonany przez H. Wernera, tłum. Józef Marzęcki, Wydawnictwo KA, Warszawa.
Steward Julian H. ( 1979) (1 955]: Themy oj Culture Change, University of Ill inois Press.
Urbana .
Strasser Hem1ann, Randall Susan C. ( 198 l ): An lntroduction to Theories of Social Change,
Routledge & Kegan Paul, London.
Sulli van S. ( 1989): Re.fining 1he revo/ution , ,,Newsweek", 20 lutego 1989.
Swingewood Allan (I 975): Marx and Mode rn Social Themy. Macmillan , London.
Sz acki Jerzy ( 1980): Spmkania z utopią, Iskry. Warszawa.
Szala i Alexander (red.) (I 972): The Use of Time, Mouton, Paris.
Sztompka Piotr ( 1974): System and Function , Acadernic Press, New York.
Sztompka Piotr (I 979): Socio/ogical Dilemmas, Acadernic Press, New York.
Sztompka Piotr (198 ł ) : The dia/ectics of spontaneiry and planning in sociological theory.
l w:] U. Himmelstrand (red.): Spo111anei1y and Plan11ing in Social Deve /opment, Sage.
Be verly Hills, s . 15- 28.
Szto mpka Piotr ( 1983): Social developmen1.- the dia/ectics of themy and action, „Reports o n
Philosphy", nr 7, s. 79-98.
Sztompka Piotr (1984a): The global crisis and the reflexive11ess of the social system, „Inter-
national Journal of Comparative Sociology", t. 25, nr 1- 2, s. 45- 58.
Bibliografia 313

Sztompka Piotr ( I 984b): On the c/rcmge ofsocia( laws, „ReportS on Philosophy", nr 8, s. 33-40.
Sztompka Piotr ( 1986): The re11aissance of historical orie11tation in sociology, ,,International
Sociology", t. 1, nr 3, s . 321- 337.
Sztompka Piotr (1987): Social nwvemenrs: structures in statu nascendi . „The Pol ish Socio-
logical Bulletin". nr 2, s. 5- 26 (przedrukowane w: „Revue lnternationale de Soc iolo-
gie" ( 1989), m 2, s. 124- 155).
Sz tompka Piotr ( 1988) ( 1984]: The social fimc.tiom of defeat, [w:} L. Kriesberg, B. Misztal
(red. ): Research in Social Moveme1us, Conflicts and Change. t. I O, JAI Press, Green-
wich, Conn „ s . 183-192.
Sztompka Piotr ( 1990): Age11cy and progress: the idea of progress and dwnging theories of
change, [w: ] J. Alexander, P. Sztompka (red .): Rethi11ki11g Progress, Unwin Hyman. Lcm-
don, s. 247- 263.
Sztompka Piotr (199 l a): The i111angibles and impo11derables of the 1ra11sirion ro democracy.
„Studies in Compararive Communism", t. 24 , nr 3, s. 295-3 11 .
Sztompka Pi otr (1991b): Socie~v in Action: The Theory o.f Social Becrm1i11g, Po lity Press.
Cambridge i Un ive rs ity of Chicago Press, Chicago.
Sztompka Piotr ( 1992): Dilemmas of the great trcmsition, Ha rvard Center for European Stu-
dies, Cambridge, MA (Working Paper Series, nr 19).

Tarkowska Elżbieta ( 1987): Czas w spolecze1isrwie, Ossolineum. Wrocław.

Tarrow S idney (1 985): Struggling to reform: social move111el/fs and po/icy change during
cyc/es ofprotest. Cornell University: Center for lnternat.ional Studies. l thaca (Occas iona l
Papernr 15}.
Taylor Stan (1984): Social Science and Re110/11tio11s. Mac millan. London .
Thompson M„ Elłis R„ Wildavsky A. ( 1989): Cu/tura! Tlreory. Califomia Un iversity Press.
Berkeley.
Tilly Charles (1978): From Mobi/ization to Rei10/111io11, Addison-Wes ley. Reading. MA.
Tilly Charles (1979a): Reperroires of comention in America and Britain. 1750- 1!!30. [w:]
M. Zald. J.D. McCanhy (red. ): The Dynami<·s ofSocial Mol'emews. W inthrop. Cambrid -
ge, MA , s. 126- 155.
Ti lly Charles (I 979b): Social movemenrs and nC11io11al politics. Center for Research on So-
cial Organizati on. Anna Arbor (Working Paix:r nr 197 ) (nadbitka).
Ti lly Charles (1981 ): As Sociology Meets Hi.wory, Academic Press. New York.
Tilly Charles ( 1984): Big Strncmres, Large Processes. Huge Compariso11s, Russe ll Sage
Foundation, New York.
Tilly Charles ( 1985): Social 11wvemems, old and new, Center for Studies of Social Change.
NSSR, New York (Worki.ng Paper nr 20) (nadbitka).
Tilly Charles, Tilly L. T ill y R. ( 1975): The Rebellious Ce11111ry ( 1830- 1930), Harvard Univer-
s ity Press, Cambridge, MA.
Tipps Dean C. ( 1976): Modemizarion theory and the comparative study of Societies: a criti-
cal perspective, [w:] Black, s. 62- 88.
Tiryakian Edward A. (red .) ( 1963): Sociologiwl Theorv, Volues and Sociocu/tural Cliange:
Essays in Honor of Pi1irim Sorokin , Free Press, New York.
Tiryakian falward A. ( l 985a): The changing centers (i( modernity, [w:] E. Cohen, M. Lisak,
U. Almagor (red.): Compararive Social Dynamics. Westview Press. Boulder, s. 13 1-147.
-
Tiryakian Edward A. ( I985b): From Durkheim to Ma11ag11a: revolurions as religious revi-
vals. Society for the Scientific Study of Religion, Savan nah (nadbitka).
Tiryakian Edward A. (1985cl: On the significance ofde-differentiation. [~:] S.N. E isenstadt.
H.J. Helłe (red.): Macro-sociological Theory, Sage, Beverly Hills. s. 118-134.
Tiryakian Edward A. ( 1991 ): Modemisation: exhumetur in pace, „lntemational Sociology",
1, 6. nr 2, s. 165- 180.
Tiryak ian Edward A. ( 1992): Dialectics of modemity: reencha111me111 and de-ditfere11riatio11
as processes. [w:] Haferkarnp. Smelser (red.). s. 78-96.
Tocqueville Alexis de (1996) [1835- 1840): O demokracji w Ame1yce. t. l-2. tłun1. Barbara
Janicka. Marcin Król. Znak. Kraków.
TocqueviHe Alexis de (1 994) [1856): Dawny ustrój i rewohKja, tłum. Hanna Szumańska­
-Grossowa. Znak, Kraków.
Toffler Alvin ( 1974): Szok przyszłości, tłum. Elżbieta Ryszka, Witold Osiacyr\ski. PI W.
Warszawa.
Toffler Alvin ( 1977): Ekospavn. tłum. Ewa Szymańska, Czytelnik, Warszawa.
Tom inaga Ken 'ich i ( 1985): Typology of the me1hodologica/ approach 10 the study of social
change, [w:) S .N . Eisenstadt, H.J. Helle, Macro-Sociological Theory (Perspectives 011
SocioloRica{ lł1eory, t. I}, Sagc, Londo1>, s. 168-196.
Topolski Jerzy ( 1974): Aktywistyczna koncepcja procesu dziejowego, [w:] J. Kmita (red.):
Merodo!ogic~ne implikacje epistemologii marksistowskiej, PWN, Warszawa. s. 309- 324.
Topolski Jerzy ( 1978): Rozumienie historii, PTW, Warszawa.
Topolski Jerzy ( 1990): Hb/11ofć i przymus w tworzeniu historii, PIW, Warszawa.
Touraine Alain ( 1974): The Post-indusrrżal Society, Wi ldwood. London.
Tourai ne Alain (1977): The selfproduction qfSociery, University of Chicago Press, Chicago.
Touraine Alain ( 1981 ): The Voice and the Eye, Cambridge University Press, Cambridge.
Touraine Alain ( 1984): Le retour de l'acte11r, Fayard, Paris.
Touraine Alain (1985): Social mo11e111e11ts and social change, fw:] O. Fals Borda (red.): The
Challenge of Social Change. Sage, London. s. 77- 92.
Toynbee Arnold ( 1934- 1961 ): Study o.f Hisrory, 12 t., Oxford University Press, London.
Toynbee Arnold (1991): Cywifiztitja w cz.asie próby, !lum. Wojciech Madej, Wydawnictwo
Przedświt, Warszawa.
Toynbee Arnold J. ( 1963): Sorokin's phi/osophy of history, [w:] P..I. Allen (red.): Pitirim
A. Sorokin in Review, Duke University Press, Durham NC, s. 67-94.
Trevor-Roper Hugh ( l 985): The lnve111io11 of tradition: the Highland rradition of Scotland.
jw:] Hobsbawrn. Ranger, s. 15-41.
Trevor-Roper Hugh (1 989): Europe '.1· new order, „The Independent Magazine'', 30 grudn ia
1989. s. 14-15.
Tucker D.F.B. (1980): Marxism and lndividucdism, Basi! Blackwell. Oxford.
Turner Ralph H. ( 1987): Social movem.ent 1heo1y: bringing the gap berween collective beha-
vior and resource m.obilization, UCLA, Los Angeles (nadbitka).
Turner R ., Ki lłian L.M. (1972) [1957}: Col/ective Behavior, Prentice Hall, Englewood Cliffs.

Useem Bert ( 1980): Solidari!)• model, breakdown model, a11d the Boston antibusing move-
menr. .American Sociological Review"., nr 45 (czerwiec). s. 357-369.
Bibliogrc~/)a 3 15

Vico Giambaitista ( 1966) [ 1725 J: No11ka noll'a. tł u m. Jan Jakubowicz, PWN. Warsz.a wa.

Wallerstein fmmanucl ( 1974): nie Modem World-System I, Academic Press. New York.
Wallerstein Immanuel ( 1980): 711e Modem World-System ff, Academic Press. New York.
Wallerstein lmmanuel ( 1983> [ 19791: The Capirnli.tt World-Economy. Cambridge Universiry
Press. Cambridge.
Wallerstein fmmanucl (I 989): The Modem World-System /ff, Academic Pre~. Sa11 Diego.
Wallerstein Immanuel ( 1991 ): U11thi11ki11g Social Science: 711e lJmits of Ni11etee11th-Ce11111ry
Parc1digms. Polity Press. Cambridge.
Weber Max ( 19-17): The Theory of Social a11d Economic Orga11i:.111io11. Routledge & Kegan
Paul. London.
Weber Max ( 1954) l 1922J: Max Weber on l..tlw, &:0110111~ ru1d Socie!)'. red. M. R1'ei1mcin.
Cambridge Un iversity Prc~s. Cambridge.
Weber Max ( 1963): The Sociology of Religio11, Houghron. Boston.
Weber Max ( 1985): Selec!i1ms i11 Tn111slatio11, red. W.G. Run1:i111an, Cambridge Uni versiiy
Press, Cambridge.
Weber Max ( 1994) 11920- 192 11: Eryka pmreslancka a duch kapi1ali:11111, tłum. Jan Miziń­
ski, Wydawnictwo TEST. Lublin.
Weinberg Tan ( I976): The pmble111 <>f' rn11verge11ce of industria/ socieries: a critic<1/ look iii
1he s1a1e of a 1he()l:v. l w: ) Blac k. s. 353- 367.
White Leslie ( 1949): 77w Science of C11/t11re, Grove, New York.
White Leslie (1959): The Evo/111ir111 ąf'Cu/111re. McGraw Hill, New York.
Whitehead Alfred N. ( 1988) 11 925]: Nauka i świa1 wsp6/c~es11y. t łum . S ławomir Maga la.
Pax, Warszawa.
Williams Robin M. Jr. ( 1970) f 1951 1: American Society. Knopf. New York.
Wolf E.R. ( 1969): Peasa111 Wars of the Twe11iie1h Cenlury. Harper & Row. New York.
Wood James L.. Jackson M. ( 1982): Social 1"'/01•eme111J: De1·e/op111e111, ParriC'ipa1ion <11ul
Dy11(1111ics, Wad~wonh. Bclmont.
Woods Frederick A. ( 19 13): The fnj711e11ce of Mont1rchs. The Macmillan Compan}- New
York.
Worsley Peter {1984): Tlie 'l/1ree \Vor/ds: C11/111re and World De1·e/op111e111. Weider1feld and
icolson. London.

Young J.,ouise M. ( I939): Thomas Carlyle and the Art of HisrolT. Cniversity of Pennsylvania
Press. Philadelphia.
Young Michael (I 988): The Me1ro110111ic Sociery: Narum/ Rhwlrms and Human 7i111erable~.
Harvard Uni,•crsi1y Press. Cambńllge. MA-
Young M„ Schuller T. (red.) ( I988): Tht• Rlr.1·1/ims of Socie1y. Routledge. London.

Zald M;1yer N„ Berger M.A. ( 1978): Social 111ove111e111:; in orga11i~ations: coup d 'elill. in,rnr-
ge11cy. and mass 111ove111ents, „Ame ri can Journal of Sociology". I. 83, nr 4. s. 823-861.
Zald M„ Useem B. ( I982): Move111Pnts a11d co11111ermove111e111.t : losely coup/ed c01~flicl. CRSO.
Ann Arbor (Workiug Paper nr 276) (nadbitka).
316 Bibliografia

Zr i I lin Irving M. ( 198 1): Karl Mar,t : aspecrs of his social 1hough1 a11d rheir comemporary
1"l'le1'<111Ce. [w:l B. Rhea (red.): The F11111re of the Sociological Classics. Allen & Unwin,
tondon. s. 1-15.
Zcruhavel E viatar (1981): Hidde11 Rhyrhms: Sched11les and Calendars i11 Social Life, Uni -
versi ty of Chicago Press. Chicago.
Zeru ba vel Eviatar ( 1990): Pri1·a1e-rime a11d public-time. [w: l Hassard. s. 168-177.
Z nanieck i Florian ( 197 1): Nauki o kulturze. Narodziny i rozwój, tłum. Jerzy S1..acki. PW N,
Warsz.a wa.
Zollsd1an George K., Hirsch Wa lter(rcd.) ( 1964): Explorations i11 Social C/icmge, Houghton
Miffii n. Bos to n.
Zurcher L.A .. S now D.A. ( I98 J ): CollectivP behm•ior: social 111oveme11ts, fw:J M. Rosen-
berg. R. H. Turner (red.): Social Psyclwlogy: Sociological Perspecrives. Basic Books.
New York. s. 447--482.
INDEKS

Abrams P. 197- 198, 213 Collins R. 79. 80, 191. 22 1

Adam B. 28, 53. 54. 55. 60. 63 Comte A. 19, 23. 40. 45. 79. I 05
ah'1storyzm 193- 194 cykle społeczne :!3
- historiowficmy 194 cykle, zob. te.ż proces społeczny (cyklkzny> 142
- prezentystyczny I 94 rypy c. 143
aksjononnatywny porządek 234 cywilizacje 145- 148
aktywne spoleczeńmvo 27, 186. 265 czas 53-55
Alexander J.C. 46,86. 125-126. 13 1. 137 - cykliczny 58
alienacja 86. 165-166, 260 - fu nkcje c. 61 - 63
- a. pracy I 65 - wewnętrzny 58
ampli fikacja zmiany 24 1 - linearn y 58
analityczny dualizm. zob. też dwoistO~ć qruktury - pomiar c. 57-58
190 - jakościowy 56
anomia 87. 226 - ilościowy 56
antyglobalizm I OI - c. i zmiana spolec·zna ;i5
antytradycjonalizm 76 czas społeczno-kulturo" y 65
ArcherM. 190.191.105. 207. 213 czasowy profil ~poteczeńSt\\"J 58. 65
autorytarna osobowoś~ 22:5 cząstkowa reforma 245

bariery WlfOStU 46 OahrendorfR. -13. 89. 139. J83. 18-l. 242.167

Buckley W. 32. 185 Danilewski ~I. 1-15- 146
budżet czasu 65 I>arwin K. 127. 128
bumerangowy efekt. tob. też samodcstruk~yjnc demonstracji efek1 138. l.J I. 160. 288
proroctwo. niezamierzone kon..:kwencje 35. detenninizm technologicwy. zob. rei ewolucjo·
140. 241 nizm. neoewolucjonizm I07. 117. ł 18. 121.
bunt 238 134
Bums T. 104. 128. 129. 189-190. 234. 258. 272, dewiacja 135
273 diachroniczne podejście. iob. też synchroniczne
pcxlej~cie 20. 15
Carlyle T. 245-246. 248 dialektyka 154. 156. 199
charyzma 250- 252 dobór naturalny 127. 129
chruyzmatyczna osoba 25 1 doskonalenie adaptacyjne 123, 134
charyzmatyczna wlacl1.a 252 dramaturgiczna szkola 234
chyuo~ć rozumu, zob. lei niewidzialna ręka 155. Durklicim 'E.. 40. 45. 64. 79, 87. 108. 234
2 17 dwoisto~ć podmiotów 204 . 207
318 Indeks

d" oi,to~ 'trukmry 188. I 90. 204. 207 heroizm 49

Jyfu1ja 1IJ-114 hi>toriozoficzny optymiz.m 24
dyfutJa inoo"acji 239 hhtorycyzm 174-175, 247
dynamika spoleczna 19. 24 historyczna socjologia 192- 195
dyskur<ywna :(wiadomo<ć 188, 2 1O his1oryczne proroctwo l'ersu.< naukowa prognoza 175
działanie 202- 204 historyczność 60. 68
- w teorii Marksa 162. 163- 164 historyczny wspólczynnik. zob. tci podmiotowy
wspólczynnik 199- 20 I
llisenstadt S.N. 77. 100-101. 126. 133. 136. 194 historyzm. zob. też historyczny wspólczynnik,
cko logiczn:1 świadomość 2 11, 2 19 historyczna socjologia 193
Elio< N. 25, 93. 196- 197 - nowy h. 195- 199
eli ty 134, 149- 150 ... 111dykalny 2 18
- kr~żcnie e. 149 Hohon J. 47. 140
erotja norm 23 7 Hook S. 242, 246. 247. 248. 253. 254
etnocentryzm. zob. też relatywiznt (kulturowy) 39. humanistyczna h.istoria 1·en11s naturalhtyczna
98. 113, 136. 146 h.istoria 170. 218
Et1ioni A. 51. 186. 265
ewolucja. zob. też rozwój I06 imperialiun 88
- ogólna 1·ers1u szczegółowa 120 - kulturowy 98
multilineama 117 - teoria i. 94-95
ewolucjonizm. zob. też progresywizm 23, IOJ - 115 indywiduaLi zm 81. 82
- bio logiczny .-ersu" socjologiczny 104, 177 lnkeles A. 85 . 86, IJ3
- krytyka e. 112-115 innowacyjna osobowość, zob. też motywacja do
osi:1gnięć. nowoczesna osobowMć 224- 226
fokt spol~2 ny 64, 108 instytucjonalizacja 237. 269
fałszywa modernizacja 137. 139 inżynieria społeczna 175
figuracje 196
formacja spoleczno-ekonomicwa, zob. też jednostki tworzące wydalt.enia 254
matcrialivn hb toryczny 173-175 jcdno~rki tworzone przez wydarzenia 254
Fromm E. 87. 166
funkcja. Lob. tei. strukturalny funkcjonalizm 19. ICM Kant I. 40
kapitalizm 79. 80. 97, 167. 2 21. 260
gate·keepi11g 240 - duch k.. zob. też sy>temu ~wiatowcgo teoria
Gemei111„/wft 1·ersus Gesellschaft I 09 221-222
genesis vcrsu>telesis 110 klasa spoleczna 166-168
Gidrlens A. 25. 53. 55. 60, 68. 7&, 83. 90-92, 188- - dla siebie 167
189, 204, 210. 213 ... w sobie 167
globalizacja 83. 91 , 93 - biegunowy model klas 167
- kultury 97- 101 klasowa sprzeczno~ć 168
ekonomiczna 97 klasowa świ adomość, zob. też klasa spoleczna (dla
globali1111 IOI siebie), Ś"'iadomo~ć spolec7i1a 167- 168
globalna ekumena 9R kla>owy antagonizm 159. 168
globalna bi,toria 94 kla>o" y konflikt 159. 168
globalna "io;ka 98. toI kontrre„olucja 287
Gramsci A. 156. 170. 171 -1 72 kontrruchy 263-265
Gurr T. 282. 287-290 konwergencji teoria 28, 134 135
koordynacja czasowa 62
Hugcn E. 224-226 kreatywność 147. 162, 163. 165, 186. 187. 281
Hanncr1. U. 98-100 krrolizacja kultury, zob. też globalizacja IOO
Hegel G.W.F. 49, 154, 247 kryzys 47, 281
heroiczny determinizm 245 KuhnT. 44
- genetyczny 245 kult bohaterów 245-246
Indeks 319

Kumar K. 78. 82 255. 263. 271

Lć:n>ki G. 116. 120. 121. 122 Ni•be1 R. 38. 39. 46. 176-179
LloydC. 199.217 nonkonfom1iz.m 238
logika indu•lnalitmu 135. 141 nom1y rers11s waności 26 I
Lukń~ G. 164-165, 170. 171, 172 nowe ruchy społe..-zoe 275
nowoczesna osobowość. zob. też motywacja do
Mark• K. 23. 32. 40, 45. 86, 154. 173. 193 osiągnięć. innowacyjna osobowość 85- 86. 133
masowe spolecze11slwo 87. 260 nowoczesno:Sć 77. 130. 259, 279, 280
ma1crializm historyczny, zob. 1eż formacja - w strukturze klasowej 83
spolccwo-ekonomiczna 23. 47. 154-173 - w kulturze 84
McClelland D. 227 - w gospodarce 83
mechaniczna 1•ers11s organiczna soLidamo:lt I09 - epicemra n. 133, 139
mcnlalność ku hurowa 150 - w iyciu codziennym 84
menialność ;.ocjalis1yczna 228- 233 - szczytowa 91 - 92
Menon R.K. 35. 42. 60, 65. 69. 87. 184, 194. 2 11. - hisloryczny zakres n. 78
212.226.235 236.237- 240.248.249.277. 294 - póina 264
me1awladza 242, 272 - w poli1yce 84
mili1amc '"'ni" industrialne społeczeń~rwo 107 - n. i ruchy spoleczne 259-261
mobili1;icja 20-I. 253. 254. 268. 275. 292. 294
mobili1;1cja zmobów 268. 270. 276 odkrycia dokonywane niezależnie 249
model pola >połecznego 24, 25 odniesienia spolecze ństwa 132, 139
- aspekty p. s. 26 od-różnicowanie 113. 126. I 80
- procesy zachodzące w J>. s. 26-27 odrzucone możliwości his1ory<.:2nc 272
modcrnitacja 132 oligarchi zacja 270
- poj~cie m. 132- 133 omijanie norm 234-237
- ekonomiczna 133 - zinsty1ucjonalizowane 234. 2.ł7
- poli1ycLna 133 - regularne 236
- religijna 133 opór przeciwko normom 237
- 1eoria m. 130-137 organicyzm l 03
Moore W.F.. 34. 132, 135 organiczna me1afora 19. 103. 110
moralna gęs1ość 108. 125. 259 organizacja ruchu ;polecznąo ~69
morfogene1yczny polencjal 271 - 274 o~adz.enie w czasie 53. 188
idcologictny 272 o.'obiste interes~ ~40
- redys1rybucyjny 273
- refom1a1orski 272 Pareto V. 148- 150
- reorganizacyjny 273 Par.;ons T. 20. 23. 3-1. 79. 8 I. 116. I ~~- 1 24. 131 .
mo1fogcncza. zob. leż podwójna mo1fogcncza 32. 234
185. 190-191, 213 pasażera na gapę fenomen 268
- 11on11a1ywna 235 perspektywa czasowa 58. 59
- ruchów ~połecznych 265-271 - prezentystyczna 59
- poprzez ruchy społeczne 27 1-274 - prospekty" na 59
mo1ywacja do o~iągnjęć, zob. też innowacyjna - retrospektywna 59
owbowość. nowoczesna osobowość 227-228 plurali~ryczna ignorancja 26 1. 267
my~lcnia grupowego fenomen 252 podmiotowość 37. 49- 50. 129. 138. 173. i97-198.
199.20-l.279.285
naukowe rewolucje 44 - pojęcie p. 206-207
neoewolucjonizm I 16-129 - ucielefaienia p. 183-185
ncomodemizacji 1eoria 137 - teorie p. 185--19 1
11icwid1.ialna ręka. zob. leż chytrość rozumu 2 18 podmio1owy współczynnik, zob. 1ci hiMorycmy
nicz.amicrwne konsekwencje, zob. 1eż bumerango- W5półczynnik l9 I
wy efekt. sa111odesiruk<.:yjne proroc1wo 91. podwójna morfogeneza 19 1. 207. 258 . 265. 27 1.
111 . 184. 199. 212. 217. 243, 244-245. 254, 274
320 l rrdeks

podzial pracy 62 - zawęiona 34

pole moiliw00ci, zob. też .,punk1y na rozdroi.u" - rozszerrona 34
w hi.<U>rii 217. 232-253 - prosta 34
pole $pole<:zno-l:ut1urowe 26 rewolucja 44. 158, 168. 279- 296
- wyrniary. rol>. reż model pola spolrcwc.so - pojęcie r. 281-283
26-27 - historia idei r. 279-2R1
ponowoczesnośc 47. 78. 90. 140 - modele r. 285
Popper K.R. 47. 49, 174-176 - mi1 r. 279
poslęp 24. 112. l 15. 130 - nar11rafna historio r. 283- 2!!5
- plldmio1 p. 4:1 - r. i zmiana społeczna 279
- kryieri<\ p. 42-43 - teorie r. 286-294
- defi nicja p. 4 ł -43 rewolucyjna s)'tuacja 292
- hi•mria idei 3S-40 rew<ilucyjne rucby 261 , 283
- mc~huniirny p. 4345 Robensoo R. 10 1
pos1indu•trialne społeczeńs1wo 89- 90. 187 rozwój 23
po~1progre~>·wizm. 2ob. 1ei his1oryzrn. stawanie - r: zależny 96
~ir spoJec7el}siwa 48. 174, 275 - odrzucenie pojęcia r. 180-181
praca 16-1-165. 243 - r. społeczny 23. 26
prawo !T-zech sradiów, wł>. leż ewoJurjnnizm 40. 105 różnicowanie, iob. tei od-różnicowanie, podzial
pra.~i.1 156. 170, 17 1, 173. 206. 258 pracy 75. l\l6, 116. 123. 177. 179
1>rezen1y1,1n 47. 50. SS, 133. 194 - funkcjonalne 106. 125. 134
pro.;es dopasowywania schema16w 267 - strukturalne 106. 125, 132
1woce~ społeczny 23. 27 - ceoria r. I 22--124
- okJ'i'~.ny 23 ruch spoleczny 255
- cykliczny 3 l. 142 - definicja r. s. 256-259
- ki.:rtmko wy 2.l, 28. l J J - funkcje r, s. 255
- endogenny 35, 11 1, 136. 139. ISS - r. s. 2orientowane na nom\y l'rr.m s ~.oriento-
- egzogenny 35, 114. 139 wane na wr,nośei 261
- ukryty vers11s jawny 35 - typy r. s. 261-265
- lineamy28 Rucschemc3<er D. !'.15-126. 127
- niekierunkowy 28
- lo\Owy 32 Sahlins M. !20
- 'Piflłlnr 32, 155. 158 sam<ldestrukcyjne proroctwo. tub. 1ci bumerango-
- unilinearny 111, l 13 " "f efekt, zwrotność 29<J
1>roce~ualnr1 perspektywa. zob. rei: progresywizm, s;im()spelniająca si~ prtejlQwiednia . w b. też
his1oryzm 24. 196. 197 . 199 ?.wrotność. twierdzenie Thomasa 223
progr~sywizm 23. 4 1. 47. 275, 28 f sek ior mchów spolecwyrh 265
prowidencjalizm 49 sekwencyjne upor7A<lkowanic 62
1)11.cdstawi~ielska akty wn~~ 184, 243 Shffs E. 67, 69. 71. 74, 75, 76. 2 17, 25 1
przyzwolenie 235 Skockp0lT. 194.282 . 285. 290-29 1
„punkty na r01drożu" w historii. 7.ob. tci pole Srnelser N.J. 93. l07.1 26. 13 f. l.IJ. 194. 239, 261
możliwości 253 socjologia geniuszu '248
Sorokin P. 23, 53. 65. 142, 150-.153. 286-287
rcta1ywizm 4 1. 48. 92. 130 Spencer 8 . 19. 40. 45. 79. 106-107. 125
- kuhurowy. 1.0b. tó . e\DQCentryzn19R. 101. Spengler O. 24. 145. 146- 147
113. 147 spofeczne działanie 22Q
- cwsn 64-65 ~pOl~z.nie oczekiwane 1rwalo~i 60
relatywna deprywacja 226, 228. 261 , 287 spri.cczne z faktami pytania '24~
- aspir~cyjna 289 statyka spoleczna 19, 24
- kry2ysowa 289 swwanie się spolecz.eńmva 14, 16. 176, 202. 204,
- progresywna 289 205. 208, 209. 212. 2J 4. 2 18- 2 19 . 236,278
rcpro<luklja 34 Steward J. 117- 119
Indeks 32 1

struktura 19, 103, 202- 203 Ward L. 109-l IO

~trukturu szun, politycznych 267. 216. 2%5 warrości dodanej proces 239
strukturucja 188-189. 2 13 Weber M. 40, 74. 79. l93, 220-224
strukturalny funkcjonalizm 234. 275 White L. 117
s1ruk1uryzm 199 wiedza (kno..-ledgeabi/iry). zob. też dys kursywna
sub.5tytucja norm 237 świadomość. zwromo.'ić 2 10
synchroniczne p<Xlej~ie. 1ob. te? diachroniczne wielkie jednostk i 244
p<Xlej~cie 19-20. 25 wielkie rewolucje 29 2, 294
synchronizacja w czasie 62 „Wielkiego Czlowieka" teoria historii 244--247
system spoleczny 148 wolność 40
systemu ~wiatowego teoria 96-97 - negatywna (..od") 43, 5 1. 158
systemy reguł 128. 189-190 - pozyiywm1 (••do'") 43. 51. 158
su.ru.e iyci<)we &1 wu\l\an.iczn)' \•ersus konspiracyjny mQCiel rewolu-
cji 285
świadomość spoiee zna 2 10-212. 2 16 wyczucie czasu 62
wzór do naśladowania 236
teza Webera 221. 224 wz;rOSI 19. 38. I04
'lilJyC. 47. 179- 180. 19.5. 198- 199. 276 - me1afora w. 47. 103. 106. 176- 179
Ttryakian E. 113. 132. 137
Toennies F. 79. 87. 108- 109 zależności teoria 88, 95
totalitaryzm 7 1, 76, 88. 175, 210 zbiorowe dzialanie. zob. też ruch spoleczny 70.
Tournine A. 89, 186. 255, 278 186. 187
Toynbee A. 25. 31. J47- J48 - fom1y z. <l. 283. 292
tradycja 2 J 7 zdar'l.anie sic; 207. 2 l4
- 1>0jęcie t. 69 zdi1rzenie, zob. też model pola spolecznego 25 . 53.
- dysfunkcje l. 75- 76 197, 205
- powstanie l. 7 1 zmi~na nonn arywna 234
- funkcje t. 66 - za pomocą prawa 235
- nartucenie t. 72 - s topniowa 235
- skonstruowana 69. 71. 72 zmi~na spolecina 20-21. 27. 187
tradycjonalizm 76 - zmiana \ \I czym~ rersus zmiana czego~ 11 .
twierdzenie Thoma"'· zob. tei; lwrotn0$ć. 35, 4 1. 109, 112. 11 3. ł 83. 213. 261
samospelniająca się prtcpowiednia 69 - rodzaje z. 2 1
- CZllStkOWil 2 l
uaiwe~alizm 81 - z. społeczna rers10 his1oryczn} proct> 216
uprawomocnienie 241 - z. i ruchy społeczne 257
- podstawy u. 250-252 - z. s trukturalna 22. 243
utopia spolec1.m1 24. 39. 42. 46. 48. 261 zmienne porządkujące 79. 81
utrnta statusu 225 zwr<>mo:(ć. zob. 1eż wiedza dyskursywna świado­
mo~ć 9 1. IO I. 280. 2%
WaUe~tein I. 97. 180-182

)
ft
" \