BIBLIOGRFIA:

Piotr Sztompka, Socjologia. Kraków 2002

Anthony Giddens, Socjologia. Warszawa 2004
Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii. Warszawa 2003

HISTORIA POJĘCIA
socjologia = socjo (społeczeństwo) + logos (nauka)
pewna dziedzina staje się nauką, kiedy ma swój aparat pojęciowy, teorie, metody badań i jest
zinstytcjonalizowana
1838 August Comte – wprowadzenie pojęcia socjologia
Instytucjonalizacja socjologii – pierwsze katedry socjologii na uniwersytetach światowych
1892 Uniwersytet w Chicago (Albion Small)
1895 Uniwersytet w Bordeaux (Emile Durkheim)
1919 Uniwersytet w Monachium (Max Weber)
1920 Uniwersytet w Poznaniu (Florian Znaniecki)
AUGUST COMTE (1798-1857)
socjologia w pierwszym etapie była traktowana jako nauka przyrodnicza – podejście
pozytywistyczne:
1/ ograniczenie poznania naukowego do faktów bezpośrednio
obserwowalnych
2/ osiąganie uogólnień drogą indukcji
3/ sprowadzenie praw naukowych do prostych tez o zależnościach między
faktami
4/ wyprowadzanie z praw naukowych przewidywań na temat przyszłych zjawisk
5/ wyprowadzanie z praw wniosków praktycznych
PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY
koniec XIX w. - Wilhelm Dilthey i Heinrich Rickert
kwestionują założenie o jedności społeczeństwa i przyrody; nauka o społeczeństwie
powinna wprowadzić swoje metody
* Max Weber
wprowadza model antypozytywistyczny / humanistyczny; metoda rozumiejąca
człowiek i jego zachowania analizowane jest w szerszym kontekście, brane są pod uwagę
aspekty świadomościowe, bezpośrednio nieobserwowalne
* Florian Znaniecki i William Thomas – „współczynnik humanistyczny”
EMILE DURKHEIM (1858-1917) KONCEPCJA FAKTÓW SPOŁECZNYCH
fakty społeczne - zewnętrzne wobec jednostki sposoby działania, myślenia i odczuwania,
które żyją własnym życiem, niezależnie od tego, jak żyją i co postrzegają pojedynczy
ludzie; są przymusowe
Samobójstwo jako przykład zjawiska, które,mimo że jest aktem jednostkowym jest także
głęboko osadzone w społeczeństwie i jest skutkiem dysfunkcji systemu integracji lub
regulacji społecznej.
* studium o samobójstwie
dysfunkcje w integracji społecznej:
- egoistyczne
- altruistyczne
dysfunkcje w regulacji społecznej:
- anomiczne
- fatalistyczne
OSOBOWOŚĆ SPOŁECZNA (J. Szczepański)
Możemy wyróżnić 3 podstawowe składniki osobowości społecznej:
1. Biogenne
wyprostowana postawa, przeciwstawne kciuki, narządy mowy, względnie skanalizowane
popędy, długi okres opieki nad potomstwem
2. Psychogenne
inteligencja, pamięć, wola, temperament
3. Socjogenne
a. kulturowy wzorzec osobowości (model osobowości będący wzorcowym, pożądanym
w danym społeczeństwie, np. asceta w średniowieczu)
b. rola społeczne (typowa odpowiedź na typowe oczekiwania społeczne wobec
jednostki)
c. jaźń subiektywna (względnie trwałe i spójne wyobrażenie jednostki o sobie
ukształtowane pod wpływem oddziaływań innych ludzi, jak też w wyniku własnych
dążności osobotwórczych)
d. jaźń odzwierciedlona (to co myślimy, że inni myślą o nas)
Gwarantem powstania spójnej poprawnie funkcjonującej jednostki jest integracja
poszczególnych składników osobowości.
SOCJALIZACJA
 Socjalizacja jest procesem wdrażania jednostki do społeczeństwa. W jej trakcie jednostka
nabywa osobowości społecznej
Etapy socjalizacji:
Pierwotna Wtórna
- rola znaczącego innego – będącego wzorem - uogólniony inny
dla jednostki, najczęściej są to bliscy dziecka - jej zakres i charakter zdeterminowany jest
- przyswojenie tożsamości i świata złożonością podziału pracy i wiedzy
- dany świat internalizowany (przyjmowany) - wolna od identyfikacji ze znaczącym
jako jedyny innym, mniej emocjonalna
- rzeczywistość przyswajana prawie - wysoki stopień anonimowości ról
automatycznie - łatwo ją zdeintegrować i zresocjalizować
- kończy się z chwilą utrwalenia - tożsamość jest w stałym związku z
uogólnionego innego (idei, która mówi, że przeszłością
normy obowiązujące w naszym świecie są
normami obowiązującymi w szerszej
perspektywie)

GRUPY SPOŁECZNE
Proces socjalizacji przebiega w grupach społecznych.
Grupa społeczna jest to zbiór przynajmniej dwóch (lub 3) osób połączonych więzią społeczną,
postrzegających się jako grupa i będących postrzeganymi z zewnątrz jako taka.
Istnieje duża różnorodność klasyfikacji grup społecznych. Najpopularniejsze z nich to podział
ze względu na:
1. Rozmiar
a. małe grupy społeczne (mikrostruktury), np. rodzina, grupa rówieśnicza
b. średnie grupy społeczne (mezzostruktury), np. klasa, dzielnica
c. wielkie grupy społeczne (makrostruktury), np. państwo, naród
2. Charakter więzi
a. grupy pierwotne, np. rodzina (silna więź, obejmująca wiele dziedzin życia, kontakty
bezpośrednie)
b. grupy wtórne, np. spółdzielnia mieszkaniowa (więź oparta na pewnym wycinku życia,
kontakty niekoniecznie bezpośrednie, krótsza trwałość grupy)
3. Łatwość dostępu do grupy
a. grupy inkluzywne, łatwy dostęp do grupy, np. grupya sympatyków danej partii
 b. grupy ekskluzywne, dostęp do grupy uwarunkowany posiadaniem pewnych
oczekiwanych cech, np. określonym statusem majątkowym, znajomościami, np.
elitarny klub
Grupy odniesienia – z którymi identyfikujemy się najsilniej)
1. Grupy odniesienia porównawczego – pozwalają jednostce określić się, swoje
postępowanie, stanowią układ odniesienia do oceny siebie i kształtowania postaw
2. Grupy odniesienia normatywnego – z nich jednostka czerpie wartości, normy, wzory
zachowań
Struktury wewnątrzgrupowe:
- socjometryczna, dotyczy relacji sympatii pomiędzy członkami grupy
- przywództwa (autokratyczne, demokratyczne, anarchistyczne)
- komunikacji
WIĘZI SPOŁECZNE
Są one podstawowym warunkiem tworzenia się i trwania grup społecznych. Są to siły łączące
jednostki. Posiadają wymiar subiektywny (świadomość istnienia więzi) oraz
obiektywny/rzeczowy (formalne dokumenty – akt małżeństwa, budynki)
Więź przyjmuje formę aktualną (przejawiającą się tu i teraz, np. w rodzinie) oraz potencjalną
(mogącą się uaktywnić, np. w narodzie)
Rodzaje więzi ze względu na:
1. Pochodzenie
a. naturalna – nawiązywana przez urodzenie, np. w rodzinie
b. stanowiona – narzucona z góry, np. w więzieniu
c. zrzeszeniowa – dobrowolna, np. w kółkach zainteresowań
2. Zakres treści
a. we wspólnocie (obejmuje wiele aspektów życia, np. rodzina)
b. w stowarzyszeniu (odnosi się do jednego aspektu, jest krótkotrwała, trwa do momentu
realizacji celu, np. komisja śledcza)
3. Zasięg
a. w małych grupach społecznych (trwałe, bezpośrednie, aktualne)
b. w średnich grupach społecznych
c. w wielkich grupach społecznych (potencjalne)
Więzi społeczne przejawiają się przez zachowania indywidualne, zachowania zbiorowe i
poprzez kategorię „swoi i obcy”
Do osłabienia lub zerwania więzi dochodzi w wyniku konfliktu, obojętności lub zaniku grupy.
SYSTEM NORM I KONTROLA SPOŁECZNA
Wartości - powszechnie pożądane przedmioty o symbolicznym charakterze oraz powszechnie
akceptowane sądy egzystencjonalno-normatywne
Norma - ogólnie podzielane oczekiwanie dotyczące sposobu postępowania, wyrażające to co
jest uważane za pożądane i właściwe w danej kulturze. Normy społeczne służą utrzymaniu
człowieka w ramach reguł ustalonych przez społeczeństwo.
Normy można podzielić ze względu na
1. Obszar ich oddziaływania:
obyczajowe, prawne, moralne, religijne
2. Zakres oddziaływania: grupowe, kulturowe, uniwersalne
3. Cel, któremu służą: autoteliczne (same w sobie) lub instrumentalne (służące do osiągnięcia
jakiegoś innego celu)
Odstępstwo od normy nazywamy dewiacją. Może ona być negatywna (patologia) lub
pozytywna (nowy styl w sztuce)
Pochodzenie dewiacji:
a) Czynniki biogenne – budowa ciała
b) Czynniki psychogenne - psychopatie
c) Czynniki socjogenne:
- teoria funkcjonalistyczne: E. Durkheim, R. Merton
- teoria interakcjonistyczna: (teoria zróżnicowanych powiązań, kariera dewiacyjna)
- teoria konfliktu
- teoria kontroli (A.Giddens)
Typy przystosowania do systemu aksjo-normatywnego wg R.K. Mertona
Typ przystosowania Zinstytucjonalizowane środki Wzory kulturowe
Konformizm + +
Rytualizm + -
Innowacja - +
Wycofanie - -
Bunt -/+ -/+

INSTYTUCJE
Instytucja to zespół powtarzających się czynności społecznych uregulowanych w sposób
normatywny i realizujących istotne funkcje społeczne. Mogą być rozumiane jako (J.
Szczepański):
 1. Grupa osób powołanych dla załatwienia spraw doniosłych dla całej zbiorowości
2. Formy organizacyjne zespołu czynności wykonywanych przez niektórych członków
grupy w imieniu całości
3. Zespół urządzeń materialnych
4. Role społeczne
Można też podzielić je ze względu na dziedziny życia, w których funkcjonują:
1. Polityczne
2. Religijne
3. Kulturalno-oświatowe
4. Socjalne
5. Prawne

KULTURA
Wg A. Kłoskowskiej kultura to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi
przebiegająca wg wspólnych dla zbiorowości społecznych wzorów wykształconych i
przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań.
Innymi słowy kultura to wszystko, co człowiek myśli, robi i posiada.
Na kulturę składają się trzy elementy: kultura symboliczna (język), materialna (przedmioty) i
normatywna (zasady zachowania)
Wzory kultury:
- Nieuświadomione (ukryte), np. zasady gramatyczne
- Ujawnione (otwarte), np. zasady powitania
Kompetencja kulturowa – zdolność jednostki do właściwego odczytywania, interpretowania i
rozumienia znaków oraz symboli przyjętych w danej kulturze
Akulturacja – odchodzenie od rodzimej kultury i przyjmowanie elementów innej, w wyniku
bezpośredniego kontaktu lub masowego komunikowania
Szok kulturowy – stan dezorientacji i załamania uznawanych za oczywiste norm i wartości
oraz wyobrażeń na temat rzeczywistości społecznej, przeżywany w trakcie kontaktu z inną
kulturą.
Przemoc symboliczna – proces narzucania określonej wizji rzeczywistości społecznej oraz
wiążącej się z nią hierarchii wartości
Kultura masowa to przekazywanie wielkim masom odbiorców identycznych treści płynących
z nielicznych źródeł.
Homogenizacja kultury, czyli jej ujednolicenie ma 3 formy:
 1. upraszczająca – adaptacje filmowe
2. mechaniczne – zestawianie obok siebie różnych poziomów kultury - TV
3. immanentna – wewnętrzna – wprowadzona przez autora – wątki kryminalne,
miłosne

ZMIANA SPOŁECZNA
Różnica między stanem systemu społecznego w jednym momencie czasu i stanem tego
samego systemu w innym momencie czasu.
Rodzaje zmiany:
1. Zmiana składu systemu
2. Zmiana struktury systemu (interakcyjne, interesów, normatywne, idealne)
3. Zmiana funkcji
4. Zmiana granicy systemu
5. Zmiana w otoczeniu systemu

PROCES SPOŁECZNY
Ciąg, sekwencje następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu.
Rodzaje procesów:
1. Procesy kierunkowe (liniowe i skokowe):
- żadna faza procesu nie jest identyczna z jakąkolwiek inną;
- każda faza późniejsza przybliża system do pewnego stanu wyróżnionego
2. Procesy cykliczne:
- po pewnym czasie stan systemu powraca do punktu wyjścia

ROZWÓJ SPOŁECZNY
Rozwój społeczny jest pewnym rodzajem procesu społecznego charakteryzującym się tym,
że:
- kierunek procesu jest pozytywny, tzn. zwiększa się natężenie pewnej zmiennej
- kierunkowa sekwencja zmian społecznych jest uruchamiana przez czynniki endogenne
i egzogenne
1. Rozwój jednoliniowy (unilinearny)
2. Rozwój wieloliniowy (multilinearny)
POSTĘP SPOŁECZNY
Jest to taki proces rozwojowy, którego kierunek jest wartościowany, oceniany pozytywnie;
realizuje ważne społecznie wartości.
Przeciwieństwem postępu jest regres.
Postęp jest zrelatywizowany grupowo i historycznie.
Wizje postępu:
1. Sakralna – czynnikiem sprawczym jest Bóg
2. Mechanistyczna – czynnikiem sprawczym są mechanizmy zawarte w społeczeństwie
3. Humanistyczna – czynnikiem sprawczym jest jednostka

GLOBALIZACJA
TEORIE WPROWADZAJĄCE ZAGADNIENIA GLOBALIZACJI (rozwinięcie w:
P.Sztompka „Socjologia”)
1/ Teoria imperializmu (1902r. J.A. Hobson)
kapitalistyczne centra / społeczeństwa peryferyczne
2/ Teoria zależności (Paul Prebisch)
centrum / peryferia
3/ Teoria systemu światowego (Immanuel Wallerstein)
3 stadia historii ludzkości:
- epoka mini-systemów
- epoka imperiów światowych
- epoka systemu światowego

TEORIE GLOBALIZACJI KULTUROWEJ

„globalna ekumena” (Ulf Hannerz) – obszar ciągłych interakcji kulturowych, wzajemnej
penetracji i wymiany kulturowych treści

wizje losów ekumeny kulturowej:

1/ globalna homogenizacja – świat podlega gwałtownym wpływom kultur dominujących, np.
amerykanizacja kultury
2/ nasycenie kulturowe – świat podlega wpływom kultur dominujących, ale jest to proces
długotrwały i zaznaczony oporem kultur podległych
3/ deformacja kulturowa – kultury peryferyjne czerpią wzory kultur dominujących, ale w
zdeformowanej postaci, np. gorsze wersje filmów sensacyjnych
4/ amalgamacja kulturowa, kultury mniej znaczące zachowują swoją tożsamość

Czynniki wpływające na zmiany w kulturze lokalnej pod wpływem ekspansji centrum

kulturowego:
1/ moment wyjścia danego społeczeństwa z izolacji
2/ poziom rozwoju ekonomicznego i technologicznego
3/ stopień artykulacji silnych lokalnych wizji filozoficznych lub religijnych i znaczenie elit
4/ zapisane w społeczności standardowe sposoby reagowania na zmianę społeczną

WIZJE GLOBALIZACJI R. Robertson

1/ Globalny Gemeinschaft I (różnorodne, izolowane wspólnoty)
2/ Globalny Gemeinschaft II (ogólnoludzka wspólnota wokół pewnych wartości)
3/ Globalny Gesellschaft I (niezależne państwa narodowe powiązane więziami
kooperacyjnymi)
4/ Globalny Gesellschaft II (globalna unifikacja polityczna i ekonomiczna)