Powstanie Układu Słonecznego i Ziemi

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja 3D
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Powstanie Układu Słonecznego i Ziemi

Źródło: dostępny w internecie: pxhere.com, domena publiczna.

Od zarania dziejów człowiek interesował się początkiem otaczającego go świata. Teorie

dotyczące jego powstania i funkcjonowania nie zawsze jednak były związane ze znanym
współcześnie naukowym obrazem Wszechświata. Pierwszy znany model heliocentryczny
pojawił się co prawda w III wieku p.n.e. w Grecji (Arystarch z Samos), jednak szybko został
porzucony na rzecz teorii geocentrycznych, które przez całą starożytność lepiej
wpasowywały się w schematy ludzkiego postrzegania rzeczywistości. Koncepcje
heliocentryczne pojawiły się również w Indiach, Babilonii i krajach arabskich, ale także one
nie zyskały powszechnego uznania.

Podstawy współczesnej teorii powstania i ewolucji Układu Słonecznego stworzył dopiero

Mikołaj Kopernik, który opublikował w XVI wieku swoją teorię heliocentryczną,
umieszczając w centrum systemu Słońce, po którego orbitach poruszały się planety, w tym
Ziemia. Odkrycie Kopernika, choć w pewnym sensie nie było niczym nowym, spowodowało
przewrót, który nastąpił w umysłach ludzkich, był buntem przeciwko autorytetom
i panującym poglądom. Akceptacja poglądów Kopernika również nie nastąpiła od razu.
Uznano je dopiero pod koniec XVII wieku.

Twoje cele

Omówisz główne etapy powstawania Układu Słonecznego.

Przeanalizujesz obecnie obowiązujące teorie dotyczące rozwoju Układu
Słonecznego i Ziemi.
Wymienisz ciała niebieskie występujące w Układzie Słonecznym.
Przeczytaj

Prapoczątek
Początków każdego układu planetarnego należy szukać w mgławicach. Zgodnie z hipotezą
mgławicy słonecznej Układ Słoneczny powstał na skutek grawitacyjnego zapadnięcia się
obłoku międzygwiezdnego (molekularnego). Mgławica przedsłoneczna składa się w 98%
z gazów, głównie wodoru, helu oraz pozostałych 2% stanowiących pierwiastki cięższe od
litu – w postaci pyłu kosmicznego. Takie luźne skupisko gazów i pyłów prawdopodobnie
o średnicy kilku lat świetlnych mogło trwać przez miliony lat w prawie niezmienionej
formie, dopóki nie nastąpiło jakieś wydarzenie, które doprowadziło do zagęszczenia
materii w obłoku. Za takie potencjalne wydarzenie uważa się wybuch supernowej.

Mgławica Kraba – pozostałość po supernowej

Źródło: dostępny w internecie: pxhere.com, domena publiczna.

Początek – 4,6 miliarda lat temu – punkt zero

Fala uderzeniowa pochodząca z takiego wybuchu, przechodząc przez chmurę molekuł,
mogła spowodować sprężenie całego gazu zgromadzonego w chmurze, które ostatecznie
doprowadziło do zmiany gęstości obłoku i umożliwiło rozpoczęcie procesu formowania się
Słońca i systemu słonecznego. Skąd mamy taką wiedzę? Dowody pochodzą z kosmosu. Są
nimi chondryty, czyli meteoryty, które uformowały się na krótko przed powstaniem planet
i księżyców, a obecnie znajdowane są na powierzchni naszej planety. Chondryty zawierają
duże ilości bardzo rzadkich na Ziemi izotopów żelaza i magnezu, które uwalniane są
w momencie wybuchu supernowej.

Chondryt
Źródło: H. Raab, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Dziesiątki milionów lat od punktu zero

Kiedy gaz w mgławicy przedsłonecznej został ściśnięty w wyniku przejścia przez niego fali
uderzeniowej pochodzącej z supernowej, rozpoczął się proces tworzenia skupisk, a władzę
przejęła grawitacja. Z zasady zachowania momentu pędu wynika, że zapadająca się
mgławica wirowała coraz szybciej, stając się jednocześnie dyskiem protoplanetarnym,
a w jej centrum uformowała się gorąca i gęsta protogwiazda. Materia orbitująca wokół
protogwiazdy, w wyniku akrecji stała się zaczynem przyszłych planet. Nawet najmniejsze
cząstki mają ciążenie, a im bardziej rośnie grawitacja, tym więcej materii może przyciągnąć.
Najpierw powstały kilkucentymetrowe ziarna, po około 100 tys. lat obiekty
kilkusetmetrowe, po milionie lat wytworzyły się tak zwane planetozymale, czyli bryły na tyle
duże, by ich własna grawitacja nie pozwalała uciekać innym obiektom, z którymi się
zderzyły. Niektóre planetozymale osiągają ostatecznie setki kilometrów średnicy i stają się
zalążkami przyszłych planet.
Wizja artystyczna młodego Układu Słonecznego
Źródło: dostępny w internecie: pxhere.com, domena publiczna.

Mniej niż 100 mln lat od punktu zero

Kiedy tworząca się w centrum dysku protoplanetarnego protogwiazda zebrała
odpowiednią ilość materii, a w jej wnętrzu wytworzyła się odpowiednia temperatura
i wystarczająco wysokie ciśnienie, rozpoczęła się fuzja jądrowa atomów wodoru. Słońce
zyskało wewnętrzne źródło, którego energia pochodzi z przemiany wodoru na hel. Ten
moment można uznać za prawdziwe narodziny Słońca. Proces przemiany od mgławicy
gazu do w pełni rozpalonej gwiazdy trwał mniej niż 100 mln lat, po których Słońce
osiągnęło etap rozwoju, w którym do dzisiaj pozostaje.
Obszar gwiazdotwórczy LH 95 w Wielkim Obłoku Magellana
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

W tym czasie formowały się także planety. Bliżej Słońca powstały globy skaliste, składające
się głównie z krzemu, tlenu, magnezu oraz żelaza, natomiast dalej gazowe olbrzymy.
Przyczyną tej zależności jest temperatura. Bliżej Słońca jest zbyt ciepło, by lekkie cząsteczki
mogły ulec kondensacji na ziarnach pyłów. Związki takie jak woda czy metan zostają
wywiane przez wiatr słoneczny poza tak zwaną linię śniegu. Blisko gwiazdy pozostają
ciężkie pierwiastki, z których tworzą się planety skaliste, a małe ilości tych związków
powodują, że są one niewielkich rozmiarów. Należą do nich Merkury, Wenus, Ziemia, Mars
oraz hipotetyczna planeta Thea, która w wyniku zderzenia z młodą Ziemią około 4,5 mld lat
temu uległa destrukcji, wyrzucając cząstki swoje i Ziemi w przestrzeń kosmiczną. Za linią
śniegu znajdują się gazowe olbrzymy. Ich głównym budulcem są lżejsze pierwiastki wywiane
przez wiatr słoneczny. Podejrzewa się, że pierwszy uformował się Jowisz, dlatego też zebrał
najwięcej materii. Kilka milionów lat później powstała pozostała trójka – Saturn, Uran
i Neptun.

Należy pamiętać, że układy planetarne nigdy nie osiągają stabilności - cechuje je

chaotyczność.
 

Słońce i planety Układu Słonecznego

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Planety z grupy gazowych olbrzymów w swoich młodocianych stadiach były zdecydowanie

większe, jednak duża emisja energii spowodowała, że stale się zmniejszają. Przypuszcza się,
że Jowisz ma obecnie połowę pierwotnego promienia. Zakłada się również, że młody Uran
na początku swojego istnienia doświadczył potężnego uderzenia, gdyż oś jego obrotu
nachylona jest pod kątem 98 stopni. Wiele wskazuje na to, że zderzył się on z jakąś
protoplanetą o dużej masie. Wydarzenie to może tłumaczyć, dlaczego Uran i Neptun
zamieniły się miejscami oraz dlaczego ich orbity oddaliły się od Słońca. Takie chaotyczne
zjawiska często występowały na początku istnienia naszego układu. Niewątpliwie do takich
zdarzeń zaliczyć można powstanie Księżyca. Najpopularniejsza teoria wielkiego zderzenia
zakłada zderzenie proto‐Ziemi z ciałem wielkości Marsa (być może nieistniejącej już
planety Thea), po którym doszło do wyrzucenia materii z powierzchni planety
i uformowania się Księżyca. Zniszczeniu uległa planeta i znaczna część płaszcza Ziemi.
Część materii pochodząca ze zderzenia utworzyła orbitujący wokół Ziemi pierścień, który
po około 100 latach skumulował się i stworzył Księżyc. Zderzenie doprowadziło także do
zmiany pierwotnego okresu obrotu i nachylenia osi Ziemi. Na początku istnienia Układu
Słonecznego (3,8 do 4,1 mld lat temu) podobnym zdarzeniem było Wielkie Bombardowanie.
Jego przyczyna nie jest znana. Z badań jednak wiadomo, że z tego okresu pochodzą m.in.
kratery na Ziemi i Księżycu.

Początki Ziemi, jaką znamy – 3,8 mld lat temu

Ziemia, po uformowaniu się około 4,5 mld lat temu, w pierwszym okresie swojego istnienia
była bombardowana przez planetozymale. W rezultacie nastąpiła zmiana stanu skupienia
materii Ziemi na ciekły. W wyniku tego rozpoczął się proces przemieszczania się
składników budujących Ziemię. Cięższe opadały i lokowały się we wnętrzu planety, tworząc
jądro, lżejsze składniki przemieszczały się ku powierzchni, tworząc płaszcz i skorupę
ziemską. Pierwotna atmosfera składała się z azotu, związków siarki i metanu. Dopiero 700
mln lat później (tj. 3,8 mld lat temu) temperatura na powierzchni spadła poniżej 100°C.
Zapoczątkowało to skraplanie się pary wodnej i powstanie oceanu, w którym pojawiły się
najstarsze formy życia: prymitywne sinice, a później glony. Promieniowanie słoneczne
zapoczątkowało fotolizę, w wyniku czego wzrósł poziom tlenu. Następował rozwój biosfery.

W ostatnich dziesięcioleciach poziom wiedzy o kosmosie znacząco wzrósł, głównie za

sprawą postępu technologicznego. Otwierają się przed nami możliwości badania obiektów
oddalonych od Ziemi o setki lat świetlnych. Wielu odkryć dokonujemy w laboratoriach,
modelując zjawiska zachodzące w kosmosie. Każdy kolejny rok przynosi nowe odkrycia
niepasujące do znanych schematów. Nowe odkrycia kwestionują i modyfikują wiedzę na
bieżąco – być może kiedy zapoznajesz się z tą lekcją, kolejne fakty z dziedziny astrofizyki,
fizyki, astronomii, geologii lub innej dyscypliny zmieniają obraz Wszechświata.

Słownik
akrecja

opadanie rozproszonej materii na powierzchnię ciała niebieskiego w wyniku działania

grawitacji; zjawisku temu może towarzyszyć wydzielanie dużej ilości energii w postaci
promieniowania elektromagnetycznego, gdy opadająca materia wyświeca część
utraconej grawitacyjnej energii potencjalnej

dysk proplanetarny

pierścień materii otaczający gwiazdę, pozostały po procesie jej powstawania w wyniku

gwałtownego kurczenia się obłoku gazowo‐pyłowego
Źródło: Encyklopedia PWN

gwiazda

ciało niebieskie, które samo świeci w wyniku zachodzących w nim reakcji

termojądrowych; tworzą je rozżarzone gazy i plazma

linia śniegu

odległość od protogwiazdy, poza którą dysk protoplanetarny jest w czasie formowania się
planet na tyle chłodny, że następuje zestalenie wody, a także innych substancji lotnych

mgławica

obłok gazu i pyłu międzygwiazdowego

planeta

obiekt astronomiczny okrążający gwiazdę lub pozostałości gwiezdne, w którego wnętrzu

nie zachodzą reakcje termojądrowe, wystarczająco duży, aby uzyskać prawie kulisty
kształt oraz osiągnąć dominację w przestrzeni wokół swojej orbity

planetoida (asteroida)

ciało niebieskie o małych rozmiarach obiegające gwiazdy, posiadające stałą powierzchnię

skalną lub lodową

protoplaneta

obiekt astronomiczny będący wczesnym stadium rozwoju planety, który jeszcze nie
zakończył zasadniczego wzrostu masy i rozmiarów

rok świetlny

jednostka odległości stosowana w astronomii; jest równy odległości, którą pokonuje

światło w próżni w ciągu jednego roku juliańskiego (365,25 dnia, 31 557 600 sekund)

supernowa

wybuch kończący życie gwiazdy

teoria wielkiego zderzenia

aktualnie dominująca teoria naukowa starająca się wyjaśnić pochodzenie Księżyca;

według tej teorii Księżyc powstał w wyniku kolizji między młodą Ziemią oraz planetą
wielkości Marsa, nazywaną w tej teorii Theą, rzadziej Orfeuszem
Animacja 3D

Polecenie 1

Opisz zależności między budową planety a jej odległością od Słońca.

Polecenie 2

Opisz etapy powstawania Układu Słonecznego.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DLwU766hV

Powstanie Układu Słonecznego i Ziemi
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie filmowe pod tytułem Powstanie Układu Słonecznego i Ziemi.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Uporządkuj chronologicznie poszczególne etapy powstania Układu Słonecznego.

Łączenie się materii w planety, księżyce i komety. 

Powstanie Słońca. 

Planety przyciągane przez Słońce i poruszające się po orbitach kołowych. 

Materia w postaci gazu i pyłu występująca w postaci dysku. 

Ćwiczenie 2 輸

Rozwiąż krzyżówkę, wpisując odpowiednie nazwy. Litery w pogrubionych kratkach, czytane

pionowo od góry, utworzą hasło.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

1. Małe ciało niebieskie zbudowane ze stałej materii, zalążek planety tworzący się na
wczesnym etapie ewolucji układu planetarnego.
2. Teoria dotycząca budowy Układu Słonecznego, według której w wersji historycznej
Słońce znajduje się w środku Wszechświata. W jej współczesnym wydaniu w centrum
Układu Słonecznego jest Słońce, a wszystkie planety, łącznie z Ziemią, je obiegają.
3. Hipotetyczna planeta, która według teorii wielkiego zderzenia dała początek Księżycowi.
4. Te planety Układu Słonecznego mają małą średnią gęstość i duże rozmiary.
Charakteryzują się ciągłym przejściem między płynnym jądrem a grubą gazową
atmosferą. Do tej grupy planet należy Jowisz, Saturn, Neptun, Uran.
5. Ciało niebieskie będące naturalnym satelitą krążącym wokół Ziemi.
6. Spektakularny sposób zakończenia życia masywnej gwiazdy.
Ćwiczenie 3 輸

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Układ Słoneczny powstał z obłoku międzygwiazdowego
o średnicy kilku lat świetlnych, będącego zagęszczeniem  
gazu (przede wszystkim wodoru i helu) i pyłu kosmicznego.
Powstanie i ewolucja Układu Słonecznego rozpoczęły się
 
2,5 miliarda lat temu.
Końcową fazą formowania się Układu Słonecznego było
 
tzw. Wielkie Bombardowanie.

Ćwiczenie 4 輸

Uzupełnij tekst podanymi wyrażeniami.

Początkowo w naszą protoplanetę uderzały inne , a wyzwolone w tym procesie

ciepło rozgrzewało Ziemię. W rezultacie nastąpiła zmiana skupienia materii Ziemi na ciekłą.

Najcięższe składniki lokowały się w Ziemi, natomiast lżejsze przemieszczały się ku

powierzchni, tworząc i .

skorupę ziemską dysk planety planetozymale światło płaszcz planety

jądrze
Ćwiczenie 5 醙

Dopasuj pojęcia do definicji.

Jednostka odległości stosowana

w astronomii. Jest równy odległości,
Mgławica którą pokonuje światło w próżni
w ciągu jednego roku juliańskiego
(365,25 dnia, 31 557 600 sekund).

Rok świetlny Obłok gazu i pyłu międzygwiazdowego.

Pierścień materii otaczający gwiazdę,

pozostały po procesie jej powstawania
Planetoida (asteroida) w wyniku gwałtownego kurczenia się
obłoku gazowo-pyłowego.

Obiekt astronomiczny będący

wczesnym stadium rozwoju planety,
Protoplaneta który jeszcze nie zakończył
zasadniczego wzrostu masy
i rozmiarów.

Ciało niebieskie o małych rozmiarach

Dysk protoplanetarny obiegające gwiazdy, posiadające stałą
powierzchnię skalną lub lodową.
 Ćwiczenie 6 醙

Uzupełnij informacje dotyczące planet w Układzie Słonecznym.

57 909 170, 108 208 926, 149 597 887, 227 936 637, 778 412 027, 1 426 725 413, 2 870 972
220, 4 498 252 900, Merkury, Ziemia, Jowisz, Neptun, 87,97, 224,7, 686,96, 10 756,2, 30
707,49, 0, 79, 14, skalista, skalista, skalista, gazowa, gazowo-lodowa, 5, 52, lodowa, Pluton

Odległość od Słońca (km) Nazwa planety Czas obiegu (liczba dni

ziemskich)

Liczba księżyców Rodzaj

57 909 170 Merkury 87,97

skalista

108 208 926 224,7

0 skalista

149 597 887 Ziemia

227 936 637 686,96

skalista

778 412 027 Jowisz

79

1 426 725 413 10 756,2

 gazowa

2 870 972 220 30 707,49

4 498 252 900 Neptun

14 gazowo-lodowa

Ćwiczenie 7 難

Zastanów się, co przedstawiają ilustracje. Omów je, a następnie podpisz poniższe grafiki.


Ilustracja nr 1
Źródło: domena publiczna.

Ilustracja nr 1

Ilustracja nr 2
Ilustracja nr 3
Ćwiczenie 8 難

Ułóż ciała niebieskie oraz materię międzygwiezdną w kolejności od największego do

najmniejszego elementu. Wybierz jeden z nich, a następnie zaproponuj jego definicję i zapisz
ją poniżej.

Naturalny satelita 

Kometa 

Pył międzygwiezdny 

Planeta karłowata 

Planeta 

Gwiazda 

Meteor 

Planetoida 

Nazwa ciała niebieskiego lub materii międzygwiezdnej

Definicja
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Włodzimierz Juśkiewicz

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Powstanie Układu Słonecznego i Ziemi

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa I

Podstawa programowa

II. Ziemia we Wszechświecie: Ziemia jako planeta, następstwa ruchów Ziemi, ciała
niebieskie, Układ Słoneczny, budowa Wszechświata.

Uczeń:

3) przedstawia i porównuje ciała niebieskie tworzące Układ Słoneczny.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

omawia główne etapy powstawania Układu Słonecznego,

omawia teorie dotyczące powstania i rozwoju Układu Słonecznego i Ziemi,
wymienia ciała niebieskie występujące w Układzie Słonecznym.

Strategie nauczania: asocjacyjna, problemowa

Metody nauczania: pogadanka, dyskusja, praca z komputerem, praca z e‐materiałem

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, rzutnik

Materiały pomocnicze
Lamża Ł., Wszechświat krok po kroku, Copernicus Center Press, Kraków 2019.

Rybka E., Astronomia ogólna, PWN, Warszawa 1978.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Wprowadzenie do tematyki zajęć – krótka dyskusja dotycząca treści poruszonych we

wstępie do e‐materiału.
Przedstawienie celów zajęć.

Faza realizacyjna

Przypomnienie/omówienie ciał niebieskich występujących w Układzie Słonecznym

i podstawowych informacji dotyczących budowy Wszechświata – pogadanka
nauczyciela w interakcji z uczniami.
Uczniowie, pracując w grupach i korzystając z e‐materiału oraz dostępnych źródeł
informacji, charakteryzują Układ Słoneczny, planety typu ziemskiego i gazowe
olbrzymy, omawiają poszczególne etapy powstawania Układu Słonecznego i rozwoju
Ziemi. Nauczyciel decyduje o liczebności grup, a także o zasadach prezentowania
rezultatów pracy uczniów, czuwa nad poprawnością przedstawianych informacji.
Nauczyciel przedstawia uczniom animację 3D zawartą w e‐materiale, w ramach
wspólnej dyskusji uczniowie wykonują polecenia do animacji.
Uczniowie indywidualnie bądź w grupach wykonują wskazane przez nauczyciela
ćwiczenia z sekcji „Sprawdź się”. Nauczyciel czuwa nad poprawnością odpowiedzi
uczniów.

Faza podsumowująca

Podsumowanie najważniejszych treści omawianych podczas lekcji.

Przypomnienie celów lekcji.
Nauczyciel ocenia pracę uczniów podczas zajęć, biorąc pod uwagę ich możliwości
i zaangażowanie.

Praca domowa

Korzystając z dostępnych źródeł informacji, sporządź notatkę dotyczącą dalszej,

prognozowanej ewolucji Układu Słonecznego.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Animacja zawarta w e‐materiale może zostać wykorzystana podczas innych zajęć z działu
„Ziemia we Wszechświecie” (zakres podstawowy: II. 4, II. 5).