Kinga Kruszniewska kl.

If

Słońce

Parametry Słońca

Słońce – gwiazda centralna Układu Słonecznego, wokół której krąży Ziemia, inne planety tego
układu, planety karłowate oraz małe ciała Układu Słonecznego. Słońce składa się z gorącej plazmy
utrzymywanej przez grawitację i kształtowanej przez pole magnetyczne. Jest prawie idealnie kuliste,
ma średnicę około 1 392 684 km, około 109 razy większą niż Ziemia, a jego masa (1,989 ×10 30 kg,
około 333 tysięcy razy większa niż masa Ziemi (M⊕)) stanowi około 99,86% całkowitej masy Układu
Słonecznego. Około trzy czwarte masy Słońca stanowi wodór, resztę głównie hel. Pozostałe 1,69%
(co odpowiada około 5600 M⊕) tworzą cięższe pierwiastki, w tym m.in. tlen, węgiel, neon i żelazo.
Słońce długo było uznawane przez astronomów za małą i stosunkowo niewyróżniającą się gwiazdę,
jednak w 2006 roku oceniano, że Słońce jest jaśniejsze niż około 95% gwiazd w Drodze Mlecznej, z
których większość jest czerwonymi karłami. Absolutna wielkość gwiazdowa Słońca wynosi 4,83m,
jednak jako gwiazda położona najbliżej Ziemi, Słońce jest najjaśniejszym obiektem na niebie o
obserwowanej wielkości gwiazdowej równej –26,74m. Jest przez to około 13 mld razy jaśniejsze niż
następna co do jasności gwiazda, Syriusz, o jasności wizualnej –1,46m.

Źródła energii

Energia, dzięki której Słońce nieustannie świeci, powstaje w jego wnętrzu, nazywanym rdzeniem.
Ciśnienie w rdzeniu jest ogromne, a jego temperatura dochodzi do 15 milionów °C. W takich
warunkach atomy gazowego wodoru podlegają syntezie (łączą się ze sobą), tworząc inny gaz, hel.
Proces ten nosi nazwę syntezy jądrowej. W jego wyniku powstają ogromne ilości energii. Innym
źródłem energii Słońca jest reakcja termojądrowa.

Reakcje syntezy

Reakcje termojądrowe to zachodzące w wysokiej temperaturze i związane z wydzielaniem się

znacznych energii reakcje łączenia się jąder pierwiastków lekkich w jądra pierwiastków cięższych.
Ponieważ dodatnio naładowane jądra działają na siebie siłami odpychania elektrostatycznego, tylko
cząstki o dużych energiach kinetycznych mogą to odpychanie przezwyciężyć i zbliżyć się do siebie na
taką odległość, aby mogła zajść reakcja syntezy. Dlatego reakcje termojądrowe mogą zachodzić
jedynie w odpowiednio wysokich temperaturach. Im większe ładunki jąder, tym silniejsze ich
wzajemne odpychanie i tym wyższa temperatura, w jakiej zaczynają zachodzić reakcje syntezy.
W wyniku reakcji egzotermicznej wydzielona energia (w postaci energii kinetycznej produktów i
promieniowania gamma), zostaje rozproszona na otaczających atomach i przekształca się na energię
cieplną. Energię wydzielającą się podczas reakcji można wyznaczyć bez przeprowadzania reakcji na
podstawie deficytu masy, czyli różnicy mas składników i produktów reakcji.

Temperatura

Jak wszystkie gwiazdy, Słońce jest wielką kulą bardzo gorących gazów. Najgorętsze jest w środku -
tam temperatura dochodzi do 15 milionów stopni Celsjusza. Na zewnątrz Słońce jest o wiele
chłodniejsze - temperatura wynosi tam tylko 6000°C.

Aktywność

Aktywność słoneczna – zmiany zachodzące w atmosferze Słońca, powodujące fluktuacje poziomu

emitowanego przez gwiazdę promieniowania elektromagnetycznego, w tym światła, które dociera
do Ziemi oraz strumienia cząstek naładowanych, wysyłanych przez Słońce w postaci tzw. wiatru
słonecznego. Powoduje zmiany liczby i rozmieszczenia plam słonecznych oraz pochodni na poziomie
fotosfery, rozbłysków i protuberancji obserwowanych na tle chromosfery, a także koronalnych
wyrzutów masy powstających w koronie słonecznej.

Emisja promieniowania w zakresie ultrafioletu zmienia się w widoczny sposób w różnych fazach
cyklu jedenastoletniego, zaś sumaryczna wielkość emitowanego promieniowania zmienia o około
0,1% od wielkość stałej słonecznej, której wartość średnia jest równa 1366,1 W/m².

Co około jedenaście lat, w czasie minimum słonecznej aktywności, rozpoczyna się nowy cykl
słoneczny, który osiąga maksimum od 3 do 5 lat później. Następnie aktywność maleje przez około 6–
7 lat aż do rozpoczęcia kolejnego cyklu słonecznego. W pobliżu maksimum cyklu na Słońcu
występuje duża liczba plam.

Słońce obecnie jest w przybliżeniu w połowie najbardziej stabilnej części swojego życia. Nie zmieniło
się znacznie w ciągu ostatnich czterech miliardów lat i pozostanie stabilne przez kolejne cztery
miliardy. Jednakże w miarę ustawania syntezy wodoru w hel w jądrze i przenoszenie się jej do
wyższych warstw Słońce czekają poważne zmiany, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne.

Promieniowanie

Słońce wypromieniowuje w przestrzeń kosmiczną strumień mocy o wartości 3,86*10 26 W, z której

tylko część, a mianowicie 1,75*1017 W dociera do kuli ziemskiej.

Ilość energii promieniowania słonecznego docierającej od Słońca w jednostce czasu na jednostkę

powierzchni ustawionej prostopadle do padającego promieniowania na górnej granicy atmosfery,
przy średniej odległości Słońce – Ziemia (ok.150 mln km), określono jako stałą słoneczną. Zalecana
obecnie wartość stałej słonecznej GS.C. wynosi 1367 W*m-2. Zmienia się ona w ciągu roku w granicach
± 3,4% zależnie od odległości Ziemi od Słońca.

Promieniowanie słoneczne można podzielić na krótko- i długofalowe. W meteorologii przyjęto

wartość 4 m m jako granicę między nimi.

Promieniowanie Słońca:
(krótkofalowe)
ultrafioletowe 0,15 ¸ 0,4 m m (7% energii),
widzialne 0,4 ¸ 0,75 m m (45% energii),
podczerwone 0,75 ¸ 4 m m (47% energii).

Promieniowanie Ziemi i atmosfery:

(długofalowe)
1¸ 120 m m.

W skład promieniowania słonecznego wchodzi również promieniowanie Korpuskularne, czyli

promieniowanie naelektryzowanych cząstek elementarnych wyrzucanych przez Słońce. Jego udział
jest jednak około 107 razy mniejszy od energii promieniowania termicznego. Ma ono wprawdzie
wpływ tylko na wyższe warstwy atmosfery, jednak pośrednio również na pogodę i klimat.

Koronalny wyrzut masy

Jest to olbrzymi obłok plazmy, w którym pole magnetyczne jest bardziej intensywne, przyspieszany
w obszarze korony słonecznej i wyrzucany w przestrzeń międzyplanetarną. Jest to jeden z
najważniejszych czynników kształtujących pogodę kosmiczną.
Masa materii skupionej w ukształtowanym plazmoidzie sięga miliardów ton, a składa się głównie z
elektronów i protonów z niewielkim dodatkiem jonów cięższych pierwiastków, jak hel, tlen i żelazo.
Obłoki wyrzuconej plazmy osiągają prędkość od prawie 200 do ponad 2000 km/s. Wyrzuty koronalne
są skutkiem rekoneksji magnetycznej podczas rozbłysków słonecznych i protuberancji. Częstość ich
występowania zmienia się w zależności od fazy cyklu aktywności słonecznej. Podczas minimum
aktywności zjawisko zanika, a podczas maksimum częstość wzrasta do 4–5 dziennie. W przestrzeni
międzyplanetarnej plazma ta rozchodzi się w postaci stosunkowo dobrze ukierunkowanego i
wąskiego wyrzutu rozszerzającego się do średnicy np. 50 mln km w odległości równej promieniowi
orbity Ziemi.

Etapy ewolucji

Powstanie
Słońce uformowało się około 4,57 mld lat temu w wyniku zapadnięcia się części wielkiego obłoku
molekularnego, który składał się głównie z wodoru oraz helu i przypuszczalnie utworzył wiele innych
gwiazd, w tym HD 162826. Jego wiek został oszacowany na podstawie modeli komputerowych
ewolucji gwiazd i pomiarów zawartości ciężkich radioizotopów. Wynik ten jest spójny z datowaniem
izotopowym najstarszej materii w Układzie Słonecznym, o wieku 4,567 mld lat. Badania meteorytów
ujawniły ślady stabilnych izotopów potomnych, pochodzących z rozpadu krótko życiowych izotopów,
takich jak żelazo-60, które mogą powstać naturalnie tylko w wyniku eksplozji krótko żyjących gwiazd.
To wskazuje, że jedna lub kilka supernowych musiało eksplodować w pobliżu miejsca, gdzie
narodziło się Słońce. Fale uderzeniowe wybuchów mogły spowodować zagęszczenie gazów w obłoku
molekularnym i sprawić, że pewne jego regiony zapadły się pod wpływem własnej grawitacji.
Zachowanie momentu pędu sprawiło, że zapadający się obłok obracał się coraz szybciej. Większość
masy skupiła się w centrum, tworząc protogwiazdę, podczas gdy reszta spłaszczyła się, formując dysk
protoplanetarny, z którego później powstały planety i inne satelity Słońca. Protosłońce miało
rozmiary wielokrotnie większe niż obecnie, dlatego mimo niskiej temperatury świeciło wielokrotnie
jaśniej niż obecnie. Wraz z kurczeniem jasność szybko malała, w przeciągu 10 mln lat spadła poniżej
obecnej. Kompresja materii w jądrze protogwiazdy generowała duże ilości ciepła, którego
przybywało w miarę akrecji gazu z otaczającego dysku, aż do zainicjowania reakcji termojądrowych w
centrum. 10 mln lat po rozpoczęciu zapadania obłoku, narodziło się Słońce, gwiazda o średnicy około
1,33 razy większej niż obecnie i temperaturze powierzchni 4500 K. Nowo powstałe gwiazdy o
podobnej masie przechodzą przez okres dużej aktywności, będąc tzw. gwiazdami typu T Tauri.
Najprawdopodobniej tak samo ewoluowało młode Słońce. Materia wciąż na nie opadała, ale
równocześnie emitowany był intensywny wiatr słoneczny, który usunął pozostałości mgławicy przed
słonecznej. Po około 17 mln lat Słońce osiągnęło równowagę hydrostatyczną i dołączyło do gwiazd
ciągu głównego, rozpoczynając najdłuższy etap w swojej ewolucji.
Ciąg główny
Ciąg główny jest najdłuższym i najbardziej stabilnym okresem życia Słońca, ale w tym okresie także
powoli ewoluuje. Zmiany zachodzą przede wszystkim w odpowiedzi na zmianę stężenia
podstawowych składników gwiazdy wywołaną przemianą wodoru w hel. Słońce jest w równowadze
hydrostatycznej, w której ciśnienie wewnętrzne równoważy nacisk warstw zewnętrznych gwiazdy, w
gwieździe wielkości Słońca, na tym etapie życia, ciśnienie jest wywołane głównie przez cząstki
plazmy. Materia jądra zachowuje się tak jak gaz doskonały, ciśnienie zależy od temperatury i liczby
cząstek w jednostce objętości. Przemiana wodoru w hel zmniejsza czterokrotnie liczbę cząstek w
jądrze. To z kolei zwiększa gęstość jądra i uwalnia energię grawitacyjną, z czego połowa tej energii
jest emitowana na zewnątrz, a połowa podnosi temperaturę jądra. Proces ten umożliwia „spalanie”
wodoru, który wcześniej był poza jądrem, wzrost gęstości i temperatury rekompensuje ubytek
wodoru, sumarycznie intensywność produkcji energii, a tym samym jasność, rośnie.
Wyższa temperatura jądra i większy odpływ energii powoduje, że zewnętrzne warstwy nieco
rozszerzają się, a gwiazda staje się jaśniejsza. Temperatura powierzchni podczas ewolucji gwiazdy
ciągu głównym zmienia się, przy czym dla gwiazd poniżej około 1,25 M ⊙ temperatura powierzchni
ma tendencję wzrostową. W wyniku tych zmian Słońce pozostaje na ciągu głównym, nieznacznie
przesuwając się na diagramie HR lekko w górę i na lewo. Wewnętrznie zmiany są bardziej istotne, ale
ich efekty nie są bardzo widoczne z zewnątrz, dopóki gwiazda nadal pali wodór w jądrze.

Standardowy model Słońca wskazuje, że przez 4,6 mld lat, które Słońce spędziło w ciągu głównym,
jego:

 promień wzrósł o około 12%

 temperatura jądra wzrosła o około 16%
 jasność wzrosła o około 40%
 temperatura efektywna powierzchni zwiększyła się o około 3%, a strumień neutrin z rozpadu
nietrwałego nuklidu 8B wzrósł ponad 40-krotnie.

Zmiany te będą trwały nadal, dopóki Słońce pozostaje w ciągu głównym.

Ewolucja po zużyciu wodoru w jądrze

Za około 5,4 mld lat Słońce opuści ciąg główny i zacznie proces przekształcania się w czerwonego
olbrzyma. Nastąpi to wówczas, gdy w centrum Słońca większość wodoru zużyje się, ale powstały hel
będzie zajmował mniej miejsca, w jądrze i jego otoczeniu będzie rosnąć temperatura, wodór będzie
„spalany” najintensywniej nie w samym centrum Słońca, ale na obrzeżu jądra. Na etapie tym
wzrośnie ilość „spalanego” wodoru, w wyniku czego wzrośnie jasność Słońca. Zwiększenie jasności
odbywa się poprzez wzrost promienia gwiazdy. Zmniejszenie przyspieszenia grawitacyjnego na
powierzchni Słońca spowoduje spadek temperatury powierzchni. Słońce wejdzie w fazę
podolbrzyma, powoli podwoi swoje rozmiary w ciągu około pół miliarda lat. Przez następne pół
miliarda lat będzie rozszerzało się szybciej, aż stanie się około 200 razy większe (pod względem
średnicy) niż obecnie i kilka tysięcy razy jaśniejsze. Znajdzie się wtedy na tzw. gałęzi czerwonych
olbrzymów, w której to fazie spędzi około miliarda lat. W fazie tej nasili się wiatr słoneczny, który
będzie głównym powodem utraty około 1/3 masy Słońca.

Ocenia się, że Słońce stanie się dostatecznie duże, żeby pochłonąć najbliższe planety, przypuszczalnie
także Ziemię. Jeszcze zanim Słońce stanie się olbrzymem, jego jasność się podwoi, wywołując
katastrofalne zmiany klimatu Ziemi, obejmujące całkowite wyparowanie oceanów.

W trakcie syntezy wodoru w powłoce jądra, temperatura jądra wewnątrz powłoki jest jednakowa i
rośnie nieznacznie, rośnie za to nacisk wywołany zwiększaniem się udziału helu w powłoce. Ale jądro
wewnętrzne nie zmniejsza się już zgodnie z prawem gazu doskonałego, materia jest tak zagęszczona,
że elektrony zajmują wszystkie dostępne im stany kwantowe (są zdegenerowane) i nie mogą już
zająć mniejszej objętości. Efektem tego jest szybszy wzrost wymiarów zewnętrznych gwiazdy. Po
zakończeniu fazy RGB Słońcu pozostanie tylko około 120 mln lat aktywnego życia, ale będzie to okres
obfitujący w wydarzenia. Najpierw, gdy temperatura w jądrze osiągnie 100 mln K, nastąpi zapłon
reakcji syntezy helu w węgiel. Ze względu na nieściśliwość jądra to rozprzestrzenienie reakcji w
jądrze będzie gwałtowne (rzędu minut), nastąpi błysk helowy. Błysku nie będzie widać z zewnątrz,
cała energia rozproszy się w materii Słońca. W wyniku tej reakcji wzrośnie znacznie temperatura
jądra, elektrony uzyskają większą energię, przez co będzie mogło zmieścić się ich więcej w danej
objętości, materia przestanie być zdegenerowana, jądro będzie mogło skurczyć się, hel będzie
wówczas „spalany” spokojniej. Słońce skurczy się do rozmiarów około 10 razy większych niż obecne
przy 50 razy większej jasności i nieco niższej temperaturze niż dziś. Słońce straci nieco na jasności i
zwiększy temperaturę powierzchni, ale przy posiadanej masie nie będzie ewoluować daleko w
błękitną stronę gałęzi. Helu w odpowiedniej temperaturze wystarczy na 100 mln lat.

Po wyczerpaniu helu w wewnętrznej części jądra Słońce będzie składało się z węglowo-tlenowego
jądra, w którym nie zachodzi fuzja, powłoki helowej, powłoki wodorowej oraz słabo grawitacyjnie
związanej z nimi otoczki. Słońce ponownie będzie rozszerzało się, nawet szybciej niż po wyczerpaniu
wodoru i do większych rozmiarów, osiągając większą jasność. Stanie się wtedy gwiazdą na linii
ewolucyjnej nazywanej asymptotyczną gałęzią olbrzymów, prowadzącą syntezę wodoru i helu w
powłokach otaczających zdegenerowane jądro. W fazie tej w Słońcu oprócz fuzji będzie zachodziła
nukleosynteza pierwiastków cięższych od tlenu w wyniku procesu s. Po około 20 mln lat wczesnej
fazy AGB Słońce zacznie stawać się stopniowo coraz mniej stabilne, gwałtownie tracąc masę i
podlegając pulsom termicznym, które co około 100 tys. lat zwiększą rozmiar i jasność na kilkaset lat.
Kolejne pulsy będą coraz silniejsze, prowadząc do wzrostu jasności nawet do 5000 razy większej niż
obecna i promienia do ponad 1 au. Przewiduje się, że na Słońcu zajdą cztery pulsy termiczne, zanim
gwiazda całkowicie straci otoczkę i stworzy mgławicę planetarną. Pod koniec tej fazy, trwającej ok.
400 tys. lat, Słońce będzie miało już tylko około połowę obecnej masy.
Ewolucja po AGB jest jeszcze szybsza. Jasność pozostanie w przybliżeniu stała, podczas gdy
temperatura wzrośnie. Połowa masy Słońca zostanie wyrzucona i utworzy mgławicę planetarną,
zjonizowaną przez promieniowanie odsłoniętego jądra, którego temperatura osiągnie 30 000 K.
Ostatecznie temperatura jądra sięgnie ponad 100 000 K, po czym zacznie spadać, a jądro mgławicy
przekształci się w białego karła. Mgławica planetarna rozproszy się po około 10 000 lat, ale biały
karzeł przetrwa biliony (~1012) lat, zanim ostygnie całkowicie, stając się czarnym karłem.

Przyszłość

Naukowcy przewidują, że za około 3,5 mld lat Słońce stanie się o 40% jaśniejsze niż obecnie i
rozszerzy się, pochłaniając Merkurego, Wenus i Ziemię. Słońce nie będzie również świecić wiecznie.
Wodór jest zasobem ograniczonym. Z czasem się wypali, a obojętny hel w rdzeniu stanie się
niestabilny. Po kolejnych milionach lat centralna gwiazda Układu Słonecznego stanie się białym
karłem. Astronomowie twierdzą, że Słońce świecić jeszcze będzie co najmniej 5 miliardów lat.