Wszechświat

Teorie:

 Teoria geocentryczna: jej twórcą był Klaudiusz Ptolemeusz, powstała w II w. p.n.e.

Jej założenia to: Ziemia znajduje się w centrum wszechświata, Słońce, planety, Księżyc oraz
gwiazdy okrążają Ziemię po kołowych orbitach.
 Teoria heliocentryczna: jej twórcą jest Mikołaj Kopernik, powstała w XVI w. n.e.
Jej założenia to: Słońce jest centralnym ciałem układu planetarnego, Ziemia wraz z innymi
planetami krążą wokół Słońca. Planety biegną ruchem jednostajnym po okręgach dookoła
Słońca.

Edwin Hubble – udowodnił, że we wszechświecie istnieje wiele galaktyk. Jego założenia były również
podstawą teorii Wielkiego Wybuchu. Podzielił on także galaktyki pod względem budowy na:
eliptyczne, spiralne, nieregularne.

Prawo Hubble’a: astr. reguła mówiąca, że prędkość wzajemnego oddalania się galaktyk we
Wszechświecie jest proporcjonalna do ich odległości; im większa odległość pomiędzy galaktykami
tym szybciej się od siebie oddalają. Na tej podstawie stwierdzono, że Wszechświat się rozszerza i
nadal będzie się rozszerzał, aż po pewnym czasie w wyniku działania sił grawitacyjnych zacznie się
kurczyć. Ponownie zgromadzi się olbrzymia ilość materii na niewielkim obszarze, a po osiągnięciu
przez nią masy krytycznej nastąpi ponowny wybuch.

Teoria Wielkiego Wybuchu – zakłada, że ok. 13,7 mld lat temu rozpoczęła się rewolucja wszechświata
– zaczął się on rozszerzać. W miarę postępu tego procesu zmniejszała się gęstość i temperatura
tworzącej wszechświat materii, co doprowadziło w krótkim czasie do powstania wielu galaktyk.

Budowa wszechświata: pewne jest, że wszechświat złożony jest z materii, która emituje światło oraz
ciemnej materii – takiej, która go nie emituje. Galaktyki rozmieszczone są nieregularnie. Skupiskami
materii emitującej światło są galaktyki, uważane za podstawowe jednostki organizacyjne materii we
wszechświecie. Galaktyki oddalają się od siebie z prędkością określoną przez prawo Hubble’a.

Gwiazdy – to kuliste ciała niebieskie, zbudowane z gazów (głównie wodoru i helu). W ich wnętrzu
zachodzą reakcję termojądrowe. Efektem tych reakcji jest wysoka temperatura utrzymująca się na
powierzchni gwiazd oraz emitowanie światła. Gwiazdy krążą wokół centrum (jądra) galaktyki.

Słońce należy do gwiazd o średniej wielkości. Prawdopodobnie za 5 mld lat zamieni się w czerwonego
olbrzyma. Jego rozmiary zaczną wtedy gwałtownie wzrastać. W ciągu kilkuset milionów lat Słońce
pochłonie Merkurego, Ziemię i Wenus. Następnie odrzuci swoje zewnętrzne warstwy i stanie się
obłokiem pyłu i gazu z gorącym jądrem, które stopniowo będzie się ochładzać. Swoją ewolucje
zakończy jako biały karzeł, czyli gwiazda o małych rozmiarach i względnie niskiej temperaturze.

Ewolucja gwiazd:

1. Powstanie gwiazdy z pyłu i gazu, która zapadając się pod własnym ciężarem, tworzy kulę o
rosnącej temperaturze i gęstości zwaną protogwiazdą.
2. Biały karzeł – to gwiazda o bardzo małych rozmiarach, która całkowicie wyczerpała zapasy
swego paliwa jądrowego. To ostatnie stadium ewolucji gwiazd o małych masach.
3. Karzeł – najczęściej spotykany typ gwiazdy (jest nim również słońce). Najchłodniejsze z nich
są nazywane czerwonymi karłami.
 4. Podolbrzym – gwiazda pośrednia między karłami i olbrzymami. Większość ma masę zbliżoną
do masy Słońca.
5. Olbrzym – gwiazda o dużych rozmiarach i dużej jasności. Ma bardzo niejednorodną strukturę.
6. Nadolbrzym – gwiazda o bardzo dużych rozmiarach i bardzo dużej jasności.

Ewolucja uzależniona jest od jej wielkości i masy. Najszybciej ewoluują największe gwiazdy. Gdy
kończą swój żywot, kiedy wyczerpie się źródło ich energii, czyli wodór, dochodzi wtedy do wybuchu i
powstaje supernowa. Supernowa to gwiazda, której jasność na skutek wybuchu wzrasta w krótkim
czasie nawet kilka milinów razy. Supernową może przekształcić się w czarną dziurę. Czarna dziura ma
małe rozmiary, ale dużą masę. Wywołuje ona bardzo silne pola grawitacyjne, z którego nie jest w
stanie wydobyć się nawet światło.

Galaktyki: ogromne zbiorowiska materii składające się z gwiazd, pyłów i gazów, stanowią
podstawowy element struktury Wszechświata. Galaktyki łączą się tworząc gromady i supergromady
galaktyk.

Nasza Galaktyka: nazywana jest Drogą Mleczną. Pod względem budowy należy ona do galaktyk
spiralnych. W jej skład wchodzi ok. 200 mld gwiazd. Układ Słoneczny znajduje się na jednym z ramion
spirali, w odległości 30tyś. lat świetlnych od centrum. Droga Mleczna tworzy wraz z ponad
trzydziestoma innymi galaktykami Lokalną Grupę Galaktyk. Wyróżnia się ona w tej grupie rozmiarami
– jej średnica wynosi w przybliżeniu 100 tyś lat świetlnych.

Typy galaktyk pod względem budowy:

 Eliptyczne: składają się głównie z gwiazd starych, o żółtej i czerwonej barwie oraz
stosunkowo małych masach. Tworzą one w przestrzeni elipsoidę. Im bliżej centrum, tym
większe jest w niej zagęszczenie gwiazd.
 Spiralne: z jądra wychodzą zazwyczaj dwa spiralnie ułożone ramiona, tworzące spłaszczony
dysk galaktyczny. W ramionach tych skupione są głównie młode gwiazdy, których światło
nadaje galaktykom delikatną niebieską poświatę.
 Nieregularne: odznaczają się brakiem określonego symetrycznego kształtu oraz niewielkimi
rozmiarami. Stanowią one ok. 10% wszystkich galaktyk.

Jednostki odległości używane w astronomii:

 Jednostka astronomiczna AU: średnia odległość Ziemi od Słońca, czyli 149 597 870km. Używa
się jej głownie w odniesieniu do Układu Słonecznego
 Rok świetlny: odległość przebyta przez światło w próżni w ciągu jednego roku. Jest to
jednostka większa od AU – jeden rok świetlny= 63 239 AU
 Parsek PC – jeden parsek jest odległością równą 3,26 lat świetlnych i 206 265 AU.

Układ Słoneczny
Układ Słoneczny: słońce stanowi 99,87% jego masy, pozostałe masę tworzą pozostałe ciała niebieskie
oraz materia pyłowo-gazowa wypełniająca przestrzeń międzyplanetarną. Układ Słoneczny zaczął się
formować się około 4,6 mld lat temu z obłoku materii gwiazdowej, złożonego głównie z atomów
wodoru, helu i niewielkiej ilości atomów cięższych pierwiastków. W wyniku kurczenia obłoku rosła
temperatura oraz gęstość materii w jego centrum. Rozpoczął się proces formowania kulistego
protosłońca, które na skutek dalszego kurczenia się orz wzrostu temperatury zaczęło świecić.
Wokół protosłońca krążył dysk złożony ze skał, pyłu kosmicznego i gazu. Ciała te łączyły się ze sobą w
coraz większe obiekty. To z nich po około 100 mln lat powstały planety. W początkowej fazie ewolucji
Słońca z wyrzucanej przez niego w przestrzeń międzyplanetarną materii powstały nie tylko planety,
ale także księżyce, planety karłowate, planetoidy, meteoroidy oraz komety.

Cechy planety: to ciało niebieskie, które: krąży wokół słońca; ma wystarczającą masę, aby dzięki sile
grawitacji osiągnąć kształt kulisty lub prawie kulisty; oczyściło sąsiedztwo swojej orbity z innych
obiektów; nie świeci światłem własnym, lecz jak lustro odbija światło słoneczne

Cechy Księżyca/satelity naturalnego: to ciało niebieskie, które: krąży wokół niektórych planet;

Cechy planet karłowatych: to ciało niebieskie, które: krąży wokół Słońca; ma wystarczającą masę,
aby dzięki sile grawitacyjnej osiągnąć kształt kulisty lub prawie kulisty; nie oczyściło sąsiedztwa swojej
orbity z innych obiektów; nie jest satelita planety. Przykład planet karłowatych: Pluton, Eris, Ceres.

Cechy planotoid: to ciała niebieskie, które: niewielkie obiekty o średnicach nieprzekraczających

100km; obiegają Słońce po prawie kołowych orbitach w dwóch obszarach: pasie głównym planetoid,
które znajduje się między orbitami Marsa i Jowisza, w pasie zewnętrznym planetoid, zwanym pasem
Kuipera, który znajduje się poza orbitą Neptuna; W pasie głównym większość planetoid jest skalna, a
planetoidy pasa Kuipera to najczęściej ciała lodowe.

Meteoroida – okruchy, które powstają wskutek zderzenia się planetoid. Jeśli wpadają w atmosferę
ziemską nazywane są meteorami. A gdy uda im się dotrzeć do powierzchni ziemi to nazywamy je
meteorytami. Świecenie meteorów nie jest świeceniem samych brył, lecz świeceniem zjonizowanych
cząsteczek powietrza na ich drodze. Meteory krążą w rojach lub pojedynczo.

Kometa: to ciało niebieskie, które: zbudowane jest z lodu wodnego, zamrożonych gazów (tlenku
węgla IV, amoniaku i metanu) oraz okruchów skalnych; jej główną część stanowi jądro; gdy kometa
zbliża się do Słońca dochodzi do parowania lodu, a uwolnione gazy i pyły tworzą wokół jądra otoczkę,
którą nazywamy komą. Powstaje z niej charakterystyczny kocz komety. Jest on zwrócony zawsze w
kierunku przeciwnym do Słońca, co jest spowodowane oddziaływaniem wiatru słonecznego.

Ziemia – powstawanie

1. Ziemia oraz pozostałe planety Układu Słonecznego zaczęły powstawać ok. 4,6 mld lat temu w
wyniku zlepienia się cząstek pyłu kosmicznego. Z czasem tworzyły się one coraz większe
skupienia w postaci planetozymali, czyli skalistych brył o rozmiarach dochodzących nawet do
kilkuset kilometrów.
2. W wyniku dalszego łączenia się materii powstały protoplanety – zalążki przyszłych planet
3. Początkowo w naszą protoplanetę uderzały inne planetozymale, a wyzwolone w tym
procesie ciepło rozgrzewało Ziemię. W rezultacie nastąpiła zmiana skupienia materii Ziemi na
ciekłą. Najcięższe składniki lokowały w jądrze Ziemi, natomiast lżejsze przemieszczały się ku
powierzchni, tworząc płaszcz i skorupę ziemską. Ze szczelin w skorupie wydobywały się gazy
(głównie wodór, azot, związki siarki i metanu oraz para wodna). Tworzyły one pierwotną
atmosferę Ziemi, która nie zawierała tlenu.
4. Około 3,8 mld lat temu temp. na pow. Ziemi spadła poniżej 100 OC, co zapoczątkowało
skraplanie się pary wodnej i powstanie gorącego oceanu. W oceanie pojawiły się najstarsze
organizmy: prymitywne sinice, a później glony. Ponadto promieniowanie słoneczne
powodowało fotolizę, czyli rozpad cząstek wody na cząsteczki wodoru i tlenu.
5. Stopniowo zwiększająca się zawartość tlenu w atmosferze pozwoliła na dalszy rozwój świata
organicznego i powstanie żywej sfery Ziemi, nazywanej biosferą.
Ziemia – cechy: ma jeden księżyc, jego promień wynosi 1740 km (1/4 promienia Ziemi), jest piątym
co do wielkości naturalnym satelitą w Układzie Słonecznym. Jego średni pełny obieg wokół Ziemi trwa
27 dni 7 godzin 43 minuty. Praktycznie nie ma atmosfery, dlatego tworzą się kratery (ciała niebieskie
w niego uderzają);

12 kwietnia 1961r – pierwszy lot kosmiczny.

Ruchy i oświetlenie Ziemi

Kula Ziemska znajduje się w ruchu. Obraca się wokół własnej osi (ruch obrotowy/wirowy) z zachodu
na wschód oraz obiega Słońce ( ). Ziemia wraz z Układem Słonecznym obiega centrum Drogi Mlecznej
z prędkością 220km/s. Płaszczyzna, w której porusza się nasza planeta nazywana jest ekliptyką. Oś
ziemska jest ustawiona względem ekliptyki pod katem 66 O34’, dlatego płaszczyzna równika nie
pokrywa się z płaszczyzną orbity ziemskiej, lecz tworzy z nią kąt 23 O26’.

Ruch obrotowy - obrót Ziemi wokół własnej osi z zachodu na wschód. Czas jednego obrotu
wynosi 23 godziny 56 minut i 4 sekundy (doba gwiazdowa) [doba słoneczna – 24h]. Odbywa się on po
eliptycznej orbicie. Nie czujemy ruchu obrotowego Ziemi, ponieważ wraz z Ziemią obraca się również
atmosfera.

Punkty na powierzchni Ziemi poruszają się z:

 Prędkością kątową. Dla każdego punktu naszej planety jest stała. 15 O = 1h

 Prędkością liniową. Jest zmienna i zależy od szerokości geograficznej. Największa jest na
równiku (1669km/h. Szybkość jest spowodowana tym, że obwód Ziemi jest tam największy).

Dowody: Doświadczenie Jeana Foucaulta – Wprowadzone w ruch wahadło zmienia płaszczyznę

wahań w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara. Gdyby Ziemia nie obracała się wokół
własnej osi płaszczyzna wahań nie zmieniałaby się; Ciało zrzucone z wysokości np. z wieży nie spadną
pionowo, lecz na wschód od niej [wierzchołek wierzy ma większą prędkość liniową niż jej podstawa].

Następstwa: Pozorny ruch Słońca i innych ciał niebieskich po sklepieniu niebieskim; Występowanie
dnia i nocy; Spłaszczenie Ziemi przy biegunach; Siła Coriolisa; Pojęcie czasu słonecznego/miejscowego

Siła Coriolisa – pozorny ruch. W jego wyniku ciała poruszające się na półkuli północnej są odchylane
w prawą stronę, a na półkuli południowej w lewą. Na równiku nie odchylają się. Za jego sprawą rzeki
na półkuli północnej mocniej erodują prawe brzegi, a wiatry na półkuli północnej wieją w prawo, a na
południowej w lewo.

Górowanie Słońca – Słońce jest najwyżej nad płaszczyzną horyzontu. W chwili górowania Słońca
mamy południe słoneczne. Odstęp między dwoma kolejnymi górowaniami Słońca nazywamy średnią
dobą słoneczną. Jeżeli znamy wysokość geogr. miejsca obserwacji, możemy obliczyć wysokość
górowania Słońca w dniach równonocy i przesileń. I odwrotnie – gdy obliczymy wysokość górowania
Słońca nad płaszczyzną horyzontu, obliczymy szer. geogr.

Ruch obiegowy - obieg Ziemi wokół Słońca po orbicie o kształcie elipsy, w kierunku
przeciwnym do ruchu wskazówek zegara; Ziemia zmienia swą odległość od Słońca w ciągu roku.
Obieg Ziemi wokół Słońca trwa 365 dni i niecałe 6 godzin (z tego powodu mamy lata zwykłe i rok
przestępny). Prędkość ruchu Ziemi po orbicie jest najszybsza w peryhelium (punkt przysłoneczny), a
najwolniejsza w aphelium (punkt odsłoneczny).
Peryhelium – punkt na orbicie okołosłonecznej planety lub komety położony najbliżej Słońca. Ziemię
od słońca dzieli 147 mln km

Aphelium – punkt orbity okołosłonecznej ciała niebieskiego najbardziej oddalony od Słońca. Ziemię
od słońca dzieli 152 mln km

Dowody: zmiana położenia bliskich gwiazd w sferze niebieskiej

Następstwa: zmiana kąta padania promieni słonecznych na powierzchnię Ziemi w ciągu roku;
występowanie astronomicznych pór roku: lata, wiosny, zimy i jesieni; zmiana miejsca wschodu i
zachodu Słońca na widnokręgu; Zmiana drogi widomej wędrówki Słońca nad widnokręgiem; zmienna
długość trwania dnia i nocy, dzień i noc polarna,

Ruch precesyjny – niewielkie wahania osi ziemskiej

Oświetlenie Ziemi
Nachylenie osi ziemskiej względem ekliptyki sprawia, że w ciągu roku zmienia się oświetlenie półkul,
co pociąga za sobą zmiany w intensywności nagrzewania powierzchni Ziemi. Wpływa to na m.in.
rozmieszenie stref klimatycznych, roślinnych i glebowych. Kalendarzowe pory roku identyfikujemy z
datą osiąganą przez Słońce punktów kardynalnych.

Równonoc wiosenna – 21 marca: Słońce góruje w zenicie na równiku. Na półkuli północnej

rozpoczyna się wiosna, na półkuli południowej jesień. Na biegunie północnym dzień polarny, a na
biegunie południowym noc polarna.

Przesilenie letnie – 22 czerwca: promienie słoneczne padają prostopadle na zwrotnik Raka. Na

półkuli północnej dzień trwa najdłużej, a noc najkrócej w roku. Za północnym kołem polarnym panuje
dzień polarny, a za południowym noc polarna.

Równonoc jesienna – 23 września: Słońce góruje w zenicie na równiku. Na całej kuli ziemskiej dzień i
noc trwają po 12 godzin. Na półkuli południowej rozpoczyna się wiosna, a na północnej jesień.

Przesilenie zimowe – 22 grudnia: Słońce góruje w zenicie na zwrotniku Koziorożca. Na półkuli

północnej dzień trwa wówczas najkrócej, a noc najdłużej. Za kołem polarnym północnym panuje noc
polarna, a na południowym dzień polarny.

Astronomiczne pory roku związane są z terminem wejścia Słońca w odpowiednią długość ekliptyczną.
0o – wiosna, 90o – lato, 180o – jesień, 270o – zima.

Strefy oświetlenia Ziemi: temp pow. Ziemi zależy od kąta padania promieni słonecznych. Ze względu
na duże zróżnicowanie wyróżniono różne strefy oświetlania:

 Strefa międzyzwrotnikowa/gorąca: ta strefa pomiędzy zwornikiem Raka i Koziorożca (23 O26’).

Tylko w tej strefie Słońce góruje w zenicie dwukrotnie w ciągu roku we wszystkich punktach
prócz zwrotników, gdzie promienie słoneczne padają pionowo na powierzchnię Ziemi tylko
raz.
 Stefy umiarkowane: (północna, południowa) rozciągają się pomiędzy zwrotnikami a kołami
podbiegunowymi. W strefach tych wysokość górowania Słońca zmniejsza się od zwrotników
w kierunku kół podbiegunowych. Kąt padania promieni słonecznych jest tutaj w każdym dniu
roku większy od 0o, a mniejszy od 90o.
  Strefy podbiegunowe/zimne: (północne, południowe) znajdują się pomiędzy kołami
podbiegunowymi a biegunami. Przynajmniej raz w roku słońce tam nie wchodzi.
 Dzień i noc polarna: dzień lub noc trwające co najmniej dobę nazywamy dniem polarnym lub
nocą polarną; Dni i noce polarne występują za kołami podbiegunowymi, zarówno na półkuli
północnej, jak i południowej; Na biegunach rok dzieli się na dzień polarny i noc polarną
trwające po 6 miesięcy; Na kołach podbiegunowych dzień i noc polarna trwają dobę.
22 XII promienie słoneczne padają prostopadle na zwrotnik Koziorożca – na obszarze od koła
podbiegunowego południowego do bieguna południowego jest dzień polarny, na obszarze od
koła podbiegunowego północnego do bieguna północnego jest noc polarna.
22 VI promienie słoneczne padają prostopadle na zwrotnik Raka – na obszarze od koła
podbiegunowego północnego do bieguna północnego jest dzień polarny, na obszarze od koła
podbiegunowego południowego do bieguna południowego jest noc polarna.

Przesuwanie się obszaru o zenitalnym kącie padania promieni słonecznych powoduje migracje
równikowej sfery obniżonego ciśnienia, a za nią – wszystkich zjawisk atmosferycznych związanych z
tym obszarem.

Górowanie Słońca – najwyższe położenie tarczy słonecznej w ciągu doby nad widnokręgiem. Ze
względu na nachylenie osi ziemskiej do płaszczyzny ekliptyki oraz ruch obiegowy Ziemi wysokość
górowania we wszystkich miejscach na kuli ziemskiej w ciągu roku zmienia się. Dziś rozróżniamy 3
rodzaje świtów i zmierzchów.

Rodzaje zmierzchów:

1. Cywilny: można bez trudu przeczytać drobny druk, o ile niebo jest pogodne
2. Żeglarski/nawigacyjny/zmrozek: rozpoczyna się po zakończeniu zmierzchu cywilnego.
3. Astronomiczny: trwa po zakończeniu zmierzchu nawigacyjnego. Oświetlenie dawane przez
pogodne niebo i górne warstwy atmosfery, rozpraszające promienie ukrytego pod
horyzontem Słońca, jest wtedy słabsze od światła pochodzącego od gwiazd.

Zaćmienie Słońca i Księżyca:

 Zaćmienie Słońca: Księżyc znajduje się pomiędzy Ziemią a Słońcem w jednej linii. Zaćmienie
to cień rzucany na przez Księżyc na naszą planetę.
 Zaćmienie Księżyca: Ziemia znajduje się pomiędzy Księżycem a Słońcem w jednej linii.
Zaćmienie to cień rzucany prze Ziemię na powierzchnię Księżyca (Ziemia przysłania promienie
słoneczne oświetlające Księżyc).

Księżyc Ziemski: Jego czas obrotu wokół własnej osi odpowiada czasowi obiegu wokół Ziemi, co
powoduje, że jest zwrócony do Ziemi wciąż tą samą stroną. Największym kraterem jest Morze
Wschodnie. Okres obiegu Księżyca wokół Ziemi nazywa się miesiącem syderycznym i wynosi 27 dni, 7
godzin, 43 min i 12 sek.

Fazy Księżyca: nów, pierwsza kwadra, pełnia, trzecia kwadra

Układ sferyczny/strefa niebieska/sklepienie niebieskie/firmament – nazywamy wyobrażoną

powierzchnię kuli, której środek znajduje się na Ziemi, a promień jest nieoznaczony. Najwyższy punkt
sfery niebieskiej, wyznaczony przez pionową linię poprowadzoną od obserwatora to zenit, najniższy –
nadir.
Układ horyzontalny – Służy do chwilowego określania położenia gwiazd. Nie nadaje się do ich
pozycjonowania na stałe, gdyż zmienia się wraz ze zmianą miejsca obserwatora. Chcąc określić
położenie gwiazdy podajemy: h- wysokość i a- azymut astronomiczny. Ziemia przedstawiana jest w
nim jako punkt znajdujący się w samym środku sfery niebieskiej. Jest on jednocześnie miejscem, w
którym znajduje się obserwator. Dokładnie nad nim, na sferze niebieskiej, znajduje się zenit, a pod
nim nadir. Przedłużeniem osi ziemskiej w układzie horyzontalnym jest oś niebieska. Wokół niej
odbywa się pozorny ruch sfery niebieskiej. Na przecięciu osi niebieskiej ze sferą niebieską znajdują się
bieguny niebieskie: północny i południowy. Natomiast najkrótszą linią łączącą bieguny niebieskie po
sferze jest południk niebieski. Okrąg na sferze niebieskiej położony w płaszczyźnie poziomej to linia
horyzontu.

Wysokość astronomiczna – kąt od 0o do 90o zawarty między płaszczyzną horyzontu, a kierunkiem na

gwiazdę. Wysokość mierzoną ku zenitowi oznaczamy jako dodatnią +, ku nadirowi ujemną -.

Azymut astronomiczny – kąt zawarty między płaszczyzną południka niebieskiego a płaszczyzną koła
wierzchołkowego przechodzącego przez dany punkt. Kąt ten mierzymy od 0o do 360o od południka
przechodzącego przez biegun południowy zgodnie z ruchem wskazówek zegara.

Linia horyzontu/Widnokrąg – Horyzont to z punktu widzenia obserwatora linia, która powstaje w

miejscu styku widocznej części danego terenu ze sklepieniem niebieskim.

Układ współrzędnych równikowych – służy do określania pozycji gwiazd, które na skutek dziennego
ruchu Słońca nie ulegają zmianom. Główną osią tego układu jest oś świata, a płaszczyzną
podstawową równik niebieski. Półkolem początkowym jest połowa koła godzinnego przechodząca
przez bieguny niebieskie i punkt Barana. Współrzędnymi układu są rektascensja ZNACZEK – kąt
zawarty między półpłaszczyznami koła godzinnego punktu Barana i półkola przechodzącego przez
dany punkt – oraz deklinacja ZNACZEK.

Rachuba czasu
Czas słoneczny/miejscowy – jest on ustalany dla danej miejscowości na podstawie wysokości Słońca
nad widnokręgiem. Godzinę 12:00 wyznacza moment górowania Słońca. Wszystkie miejscowości
położone na tym samym południku mają ten sam moment górowania słońca, czyli w tej samej chwili
południe słoneczne. Południe słoneczne jest podstawą wyznaczania czasu słonecznego. Początek
doby według czasu słonecznego określamy, odejmując od czasu górowania Słońca 12 h. Przeliczenie
czasu słonecznego odbywa się na podstawie różnicy długości geograficznej.

+ Różnica długości dnia i nocy w miejscowościach położonych na tym samym południku na różnej
szer. geogr.: Zimą na półkuli północnej długość dnia skraca się w miarę zbliżania się do bieguna.
Pamiętać należy, że na jednym południku jest ta sama godzina. Na rysunku przestawiającym
oświetlenie Ziemi 22 XII w Tiranie położonej bardziej na północ jest już noc, podczas kiedy w
Kapsztadzie dopiero kończy się dzień. Podczas lata sytuacja jest odwrotna. Wówczas miejscowości
położone bardziej na północ mają dłuższy dzień. Na rysunku przedstawiającym oświetlenie Ziemi 22
VI widzimy, że w Kapsztadzie jest już noc, podczas gdy w Tiranie zachodzi Słońce. Latem na półkuli
północnej w miarę zbliżania się do bieguna N dzień staje się coraz dłuższy. Jeżeli porównamy długość
dnia i nocy miejscowości położonych na tym samym południku na południu i północy Polski np.
Cieszyn i Gdańsk, to okaże się, że w Gdańsku latem dzień jest godzinę dłuższy niż w Cieszynie, a zimą
odwrotnie.

Czas uniwersalny – jest on uznany na całym świecie za podstawę rachuby czasu w ciągu doby. Liczy
się go według czasu słonecznego z uwzględnieniem korekty wynikającej z obserwowanych zmian w
ruchu kuli ziemskiej, dla południka 0o przechodzącego przez Królewskie Obserwatorium
Astronomiczne w Londynie - Greenwich. Godzinę 12:00 UTC wyznacza moment górowania Słońca
nad tym południkiem.

Czas sezonowy – w celu lepszego wykorzystania naturalnego światła i oszczędności energii na

początku XX w. w wielu krajach wprowadzono czas sezonowy. Np. w Polsce zmiana czasu następuje
w ostatnią niedzielę marca i ostatnią niedzielę października.

Czas strefowy – oblicza się na podstawie umownego podziału kuli ziemskiej na 24 strefy czasowe.
Każda strefa ma swój czas równy czasowi słonecznemu południka środkowego. Południkiem
początkowym do wyznaczania stref stał się południk Greenwich. Każdy południk położony 15o na
wschód i zachód od niego jest południkiem środkowym swojej strefy. leży Greenwich. W strefach
czasowych leżących na wschód od Greenwich dodaje się kolejne godziny, a na zachód odejmuje.
Niektóre strefy mają swoje nazwy: uniwersalny/zachodnioeuropejski, środkowoeuropejski,
wschodnioeuropejski, moskiewski.

Czas urzędowy – wprowadza się dla niektórych regionów lub państw. Czas urzędowy dzieli się na
letni i zimowy. Różnica pomiędzy nimi wynosi jedną godzinę.

Układ godzinny – służy do trwałego określania pozycji gwiazd na sferze niebieskiej. Za oś główną
układu przyjmuje się oś świata, która przechodzi przez oba bieguny niebieskie. Główną płaszczyzną
jest koło wielkie przechodzące przez środek Ziemi (pokrywa się z równikiem niebieskim – kołem
wielkim na sferze niebieskiej przechodzącym przez środek Ziemi i prostopadłym do osi niebieskiej).
Koła prostopadłe do płaszczyzny równika i przechodzące przez bieguny niebieskie nazywamy kołami
godzinnymi. Połowa koła godzinnego przechodząca przez zenit nazywa się południkiem niebieskim.
Kąt od 0 do 90o zawarty między płaszczyzną równika niebieskiego a kierunkiem na gwiazdę
nazywamy deklinacją WYSZUKAĆ ZNACZEK. Deklinacja półkuli północnej jest dodatnia, południowej –
ujemna. Kąt zawarty między płaszczyzną południka niebieskiego a płaszczyzną koła godzinnego
przechodzącego przez daną gwiazdę zgodnie z ruchem wskazówek zegara, mierzony w godzinach od
0 do 24, nazywa się kątem godzinnym (t).

Mechanizm ruchu daty

Granica zmiany daty – umowną granicę wyznacza południk 180 0. Różnica czasu po obu jego stronach
wynosi 24 godziny. Czyli przekraczając tę granice np. samolotem z półkuli wschodniej odejmujemy
jeden dzień, a z półkuli zachodniej dodajemy.

Kalendarze
Rodzaje kalendarzy:

1. Hinduski
2. Chiński
3. Żydowski
4. Muzumański
5. Babiloński/księżycowy – Babilończycy podzielili rok na 12 miesięcy (29,30 dni). W sumie rok
miał 354 dni. Co kilka lat występował 13 miesiąc ze względu na rok krótszy o 11 dni.
6. Egipski/słoneczny – został oparty cyklicznych zmianach pór roku, związanych z obiegiem
Ziemi wokół Słońca.
7. Juliański – w 46 r. p.n.e. Juliusz Cezar zdecydował się na reformę rachuby czasu. Rok ma 365
dni, a co 4 lata następuje rok przestępny mający 366dni. Skonstruowano go na podstawie
roku zwrotnikowego. W 325 r. sobór nicejski przyjął kalendarz juliański jako oficjalny
kalendarz kościoła.
8. Gregoriański - Skonstruowano go na podstawie roku zwrotnikowego. Jest on zreformowanym
w 1582 r przez papieża kalendarzem juliańskim. Ma teraz charakter międzynarodowy i
obowiązuje w większości krajów na świecie. Stosowanie kalendarze juliańskiego
spowodowało rozbieżność między zjawiskami obserwowanymi na sferze niebieskiej a
wskazaniami kalendarza (np. przesunięcie równonocy wiosennej z 21 III na 14 III). Zmiany,
które zostały wprowadzone to: przesunięcie równonocy wiosennej ponownie na 21 III oraz
skrócenie roku o 10 dni; po 4 X nastąpił 15 X przy zachowaniu rachuby dni tygodnia.; zamiana
zasady wyznaczania pór roku przestępnego – ustalono, że rokiem przestępnym jest rok,
którego liczba jest podzielna przez 4, ale lata będące pełnymi setkami są latami zwykłymi z
wyjątkiem tych, które dzielą się przez 400.