MIT – opowieść o bogach, herosach i bohaterach, o początku świata, człowieka, zjawiskach przyrody

MITOLOGIA – zbiór mitów

POLITEIZM – wiara w wielu bogów; wielobóstwo

ARCHETYP – pierwotny wzorzec

TOPOS – powtarzający się motyw

RODZAJE MITÓW

• TEOGONICZNE – mity o powstaniu bogów

• KOSMOGONICZNE – mity o stworzeniu świata
• ANTROPOGENICZNE – mity o stworzeniu człowieka
• GENEALOGICZNE – mity o losach rodów
• HEROICZNE – mity o herosach

FUNKCJE MITÓW

• POZNAWCZA – tłumaczyły starożytnym świat, różne zjawiska

• ŚWIATOPOGLĄDOWA (SPOŁECZNA) – wskazywała wzorce postępowania, zasady
• SAKRALNA – to co święte, dotyczyła systemu wierzeń

BOGOWIE GRECCY I RZYMSCY

• ZEUS (JOWISZ) – bóg nieba i ziemi – błyskawica

• HERA (JUNONA) – rodzina, małżeństwo – pawie pióra
• HADES (PLUTON) – świat podziemny, zmarłych – cyprys
• DEMETER (CERES) – ognisko domowe, urodzaj – kłosy zboża
• AFRODYTA (WENUS) – piękno, miłość – gołębie
• ATENA (MINERWA) – mądrość, sprawiedliwa wojna – miecz, sowa
• EROS (AMOR) – miłość – skrzydła, łuk
• APOLLO (APOLLO) – sztuka, piękno – muzy
• HEFAJSTOS (WULKAN) – ogień i kowale
• POSEJDON (NEPTUN) – wody – trójząb

MIT O PROMETEUSZU
Prometeusz ulepił człowieka z gliny i łez, a duszę stworzył ze skradzionych ze słonecznego rydwanu
iskier. Człowiek początkowo był słaby. Widząc to, Prometeusz zadbał o niego. Ukradł z nieba zarzewie
ognia, podarował je ludziom i powiedział im, jak go używać. Nauczył ich też wielu innych rzeczy, które
nie podobały się Zeusowi. Przeszkadzało mu, że ludzie stawali się coraz silniejsi. Postanowił więc to
zatrzymać. Wysłał na ziemię Pandorę, podarowawszy jej przedmiot, przez który ludzi zaczęły dotykać
klęski i nieszczęścia.
Kochający ludzi Prometeusz zemścił się na królu bogów. Zaproponował mu, żeby wybrał część wołu,
którą składa się bogom w ofierze. Wcześniej podstępnie podzielił zwierzę na dwie części. Jedno przykrył
warstwą tłuszczu, a drugie skórą. Zeus wybrał grubą warstwę tłuszczu, spodziewając się że znajdzie
pod nim mięso, ale tak nie było. Za ten czyn został okrutnie ukarany. Kazał przykuć Prometeusza do
skały w górach Kaukaz. Codziennie przylatywał do niego wygłodniały orzeł i wyjadał mu wątrobę, która
na nowo odrastała. Miało to trwać wieczność. Na szczęście podróżujący po świecie Herakles spotkał
Prometeusza i wybawił go od cierpienia. Bez wiedzy i zgody bogów zabił orła. Kiedy Prometeusz znalazł
się w górach, ludzie zostali sami i nie potrafili sobie poradzić. Zaczęły dotykać ich klęski i stawali się
coraz bardziej źli.
Mit o Prometeuszu przekazuje dwie podstawowe treści. Po pierwsze, jest jedną z prób wytłumaczenia,
skąd na świecie wziął się człowiek. Heros sprawił, że ludzie zaczęli rozumieć świat. Po drugie, mit tworzy
archetyp altruistycznego buntownika, który zaciekle walczy z silniejszym przeciwnikiem o prawa
słabszych.
Prometeusz symbolizuje miłość do ludzi i zdolność poświęcania się dla nich. Opiekował się nimi
bezinteresownie i był gotów cierpieć. Pokazuje też że zawsze znajdzie się ktoś sprawiedliwy (jak w tym
przypadku Herakles), kto skróci cierpienie za oddanie szlachetnej sprawie.

„POSTAWA PROMETEJSKA” = PROMETEIZM – poświęcenie się dla ludzi, sprzeciwiając się wyższym
siłom. Mitologiczny Prometeusz znalazł swoich naśladowców w późniejszych epokach np.
romantyzm – Prometeusz będzie bohaterem „III części Dziadów”
„CZYN PROMETEJSKI” – bezinteresowny czyn wymagający dużego poświęcenia
„BUNT PROMETEJSKI” – bunt w słusznej sprawie
„OGIEŃ PROMETEJSKI” – iskra bogów, którą Prometeusz tchnął życie w gliniane figury ludzkie, symbol
umiejętności; ogień jest wieloznacznym archetypem, symbolizuje miłość, światło, ciepło, energie ale
także siły niszczące, destrukcyjne, nienawiść, zło
ARCHETYP – bezinteresowna pomoc; TOPOS – bunt

PANDORA otwierając naczynie (glinianą beczkę) wypuściła wszystkie nieszczęścia, które sprawiły, że
w życiu człowieka pojawił się ból, cierpienie, rozpacz, choroby, zarazy i całe zło świata. Zeus postanowił
zemścić się na ludziach, zabierając im nie tylko szczęście, ale też pozbawił nadziei. Nadzieja – Elpis
znajdująca się w naczyniu dawała szansę na wizję lepszej przyszłości. Nie pozwalając opuścić naczynia
przez nadzieję skazuje się człowieka na cierpienie bez wizji lepszej przyszłości, bez szansy na
zakończenia cierpienia. Zeus postąpił bardzo okrutnie pozbawiając człowieka szansy na poprawę losu.
„PUSZKA PANDORY” – przyczyna zmartwień i kłopotów

ALTRUISTA – człowiek, który naraził swoje życie dla ratowania innych.

TEKSTY KULTURY NAWIĄZUJĄCE DO POSTACI PROMETEUSZA

• Zbigniew Herbert - "Stary Prometeusz" (z tomu "Pan Cogito")
• Stefan Żeromski - "Ludzie Bezdomni"
• Adam Mickiewicz – „Dziady cz. III”
• Juliusz Słowacki – „Kordian”
• Louis de Silvestre – „Stworzenie ludzi przez Prometeusza”
MIT O ORFEUSZU I EURYDYCE

Orfeusz był królem Tracji, który posiadał niezwykłe zdolności muzyczne. Jego śpiew i gra na lutni
wywoływała w słuchaczach tak wspaniałe uczucia, że nazywano go czarodziejem. Orfeusz miał piękną
żonę o imieniu Eurydyka, która była nimfą drzewną. Zakochał się w niej Aristajos. Pewnego dnia ujrzał
on Eurydykę w dolinie Tempe i zaczął ją gonić. Uciekającą nimfę ukąsił wąż i umarła.
Wtedy Orfeusz z rozpaczy za żoną wziął swoją lutnię i udał się do Hadesu. Jego muzyka była tak piękna,
że Hades zgodził się oddać królowi żonę i przykazał Hermesowi, żeby wyprowadził ją z podziemi.
Postawił jednak małżonkom jeden warunek: Eurydyka miała iść za Orfeuszem, a jemu nie wolno było
się oglądać za siebie. U samego wyjścia z podziemi król nie wytrzymał i się obejrzał. Eurydyka została
więc w podziemiach na zawsze.
Orfeusz długo błąkał się po ziemi, aż został rozszarpany przez orszak Dionizosa. Jego głowa dopłynęła
na wyspę Lesbos, gdzie ją pochowano, a na grobie uczyniono wyrocznię. Pozostałe szczątki ciała
Orfeusza zebrały muzy i złożyły w ziemi u podnóży Olimpu.

ORFEUSZ: odważny, skłonny do poświęceń, nieufny, sprytny, zakochany. Należał do pokolenia

herosów, był dzieckiem muzy (było ich 9). Uznawany był za twórcę muzyki, poezji i sztuki. Jego poezja
łączyła dionizyjski szał i apolińskie jasnowidzenie

ARCHETYP – kochanek, mąż

MIT O SYZYFIE

Należy do kręgu legend korynckich. Syzyf był założycielem i królem miasta Korynt. Jako że bogowie go
lubili, Zeus zapraszał go na uczty na Olimpie. Wadą Syzyfa było to, że lubił plotkować. Zawsze opowiadał
ludziom o siedzibie bogów. Mieszkańcy Olimpu nie zwracali na to uwagi, aż do czasu, kiedy Syzyf
zdradził ważny dla Zeusa sekret. Rozgniewany król bogów wysłał po niego bożka śmierci, Tanatosa.
Sprytny władca Koryntu jednak zdał sobie sprawę z konsekwencji zdradzenia sekretu Zeusa. Uwięził
Tanatosa, w wyniku czego ludzie przestali umierać.
Bogowie po pewnym czasie go uwolnili a Syzyf zmarł. Jednak zanim to się stało, nakazał swojej żonie
nie chować zwłok, bo jego dusza nie mogła wstąpić do krainy umarłych. Syzyf żalił się Plutonowi, że nie
może udać się do krainy umarłych, ponieważ nie został pochowany, dlatego Pluton pozwolił mu wrócić
na ziemie. Ukrył się i żył bardzo długo. Bogowie jednak przypomnieli sobie o nim i ponownie wysłali
Tanatosa.
Syzyfowi za oszustwo i ucieczkę z krainy umarłych wymierzono straszliwą karę. Miał on przez wieczność
wtaczać na bardzo wysoką i stromą górę ciężki głaz. W momencie, kiedy już prawie był na szczycie, głaz
wyślizgiwał się z rąk i spadał na dół.

ARCHETYP – za życia przebiegły i sprytny, chciwy a po śmierci symbol daremnego trudu, ciężkiej pracy.

„SYZYFOWA PRACA” – bezcelowa praca nie przynosząca żadnych korzyści

MIT O NARCYZIE

Narcyz był pięknym młodzieńcem, który zajmował się głównie polowaniami. Kochały się w nim
wszystkie leśne nimfy, jednak on nie zwracał na nie uwagi. Pewnego dnia, nachylił się nad strumieniem,
żeby napić się wody i zobaczył w niej swoje odbicie.
Młodzieniec natychmiast się w sobie zakochał i umarł z tęsknoty za własnym obliczem. Na jego grobie
wyrósł zaś piękny kwiat o białych płatkach, który nazwano od jego imienia narcyzem.

MIT O DEMETER I KORZE

Demeter była grecką boginią urodzaju. Odpowiadała za dobre plony oraz życie całej przyrody i zwierząt.
Jej córką była Kora, zwana inaczej Persefoną.

Matka niezwykle kochała swoją córkę i była z nią bardzo zżyta. Pewnego dnia Kora bawiła się na łące
pod opieką nimf. Demeter pozwoliła jej zrywać wszystkie kwiaty za wyjątkiem narcyzów.

Kora była niezwykle piękna, zakochał się w niej władca podziemi – Hades. Zwabił dziewczynę z pomocą
pięknego kwiatu – narcyza. Kora zerwała go i w tym momencie Hades porwał Persefonę do Tartaru.
Zrozpaczona Demeter poszukiwała córki wszędzie. Po długich poszukiwaniach, nie przynoszących
skutku, ukryła przed ludźmi i bogami jako staruszka.

Tymczasem na ziemi zapanował nieurodzaj, klęski suszy i rośliny zaczęły umierać. Zaniepokojeni
bogowie postanowili coś z tym zrobić. Zeus odnalazł Korę i nakazał Hadesowi oddać ją matce.
Przebywając w Hadesie Persefona skosztowała jednak granatu - owoc ten na zawsze związał ją z krainą
umarłych. Od tamtej pory Persefona część roku spędzała za ziemi ze swoją matką, a część ze swym
mężem w krainie umarłych. Gdy Kora była blisko matki, ziemia zazieleniała się, a rośliny kwitły. Gdy
jednak musiała zejść do podziemi tęsknota Demeter objawiała się obumieraniem przyrody. Tak na
ziemi powstała zima i wiosna.

Demeter jest symbolem życia, Kora uchodzi natomiast za boginię umarłych. Mit opowiada przede
wszystkim o ogromnej miłości matki do córki oraz nierozerwalnej więzi, która je łączy.

MIT O HERAKLESIE

Herakles to syn Zeusa i królowej Alkmeny. Będąc dzieckiem ssał mleko nieświadomej bogini Hery.
Bogini znienawidziła za to chłopca i wysyła węże do jego kołyski, jednak mały heros je udusił. Herakles
wykazywał się niezwykłą siłą już jako niemowlę. Gdy Hera wysłała węże do jego kołyski, ten je udusił.

Bogowie polubili Heraklesa i obsypali go darami. Półbóg wyrwał drzewo i zrobił z niego maczugę, z
którą nigdy się nie rozstawał. Wyruszył na wojnę, aby pomóc królowi tebańskiemu. Ten z wdzięczności
dał mu swą córkę za żonę. Pewnego razu dostał ataku szału i zabił ją oraz dzieci. W ramach pokuty miał
wypełnić 12 prac. Miał zabić lwa nemejskiego, hydrę lernejską, złapać dzika erymantejskiego, łanię
kerynejską i byka kreteńskiego, wytępić ptaki stymfalijskiem, oczyścić stajnię Augiasza, ujarzmić króla
Diomedesa, ukraść pas Hipolity i woły Geriona, zerwać złote jabłka Hesperyd oraz sprowadzić na ziemię
Cerbera. Prace te wykonał. Gdy powrócił, postanowił się ożenić. Bracia wybranki zginęli, ponieważ nie
chcieli się zgodzić na ślub.

Wyrzuty sumienia zaprowadziły go znów do wyroczni w Delfach, która tym razem milczała. Zeus
postanowił wysłać Heraklesa na służbę do królowej Omfali, która poniżała go na oczach innych. Było
to gorsze niż 12 prac. Po służbie postanowił znów się ożenić. Zakochał się w Dejanirze. Ona zdobyła
krew centaura Nessosa, który poradził jej nasączyć nią mężowska koszulę, aby był jej wierny. Zabiło to
herosa, a zrozpaczona kobieta powiesiła się. Herakles trafił do niebios i został poślubiony przez boginię
Hebe.
„STAJNIA AUGIASZA” – bardzo duży bałagan

MIT O TEZEUSZU

Tezeusz był synem króla Aten – Ajgeusa, wychowywał się jednak poza miastem. Pojawił się w Atenach
jako młodzieniec w bardzo trudnym czasie. Mieszkańcy musieli składać Kreteńczykom coroczny
haracz. Polegał on na wysyłaniu siedmiu chłopców i siedmiu dziewcząt na pożarcie potwora
Minotaura, mieszkającego w kreteńskim labiryncie. Tezeusz postanowił go zgładzić dlatego wyruszył
do króla Krety, Minosa. Ojciec poprosił go zaś, aby w drodze powrotnej na znak powodzenia misji
wywiesił czerwony żagiel, w przeciwnym razie bohater miał zarządzić postawienie czarnego żagla.

Kiedy Tezeusz dotarł na dwór Minosa, od razu zyskał miłość pięknej królewny Ariadny. Podarowała mu
ona nić, dzięki której bohater nie zgubił się w labiryntowym gmachu, gdzie mieszkał Minotaur.
Tezeuszowi udało się nie tylko zabić potwora, ale również bezpiecznie wrócić. Bohater zabrał ze sobą
Ariadnę i wyruszył okrętem do Aten. Po drodze jednak bohater odkochał się w księżniczce i kazał ją
pozostawić w czasie snu na wyspie Naksos, gdzie odnalazł ją Dionizos i pojął za żonę. Tezeusz zaś
zapomniał zmienić żagiel na czerwony, więc jego ojciec widząc znak żałoby, popełnił samobójstwo
„NIĆ ARIADNY” – metoda wyjścia z trudnej sytuacji”

MIT O LABDAKIDACH

Mit o Edypie jest częścią mitu o rodzie Labdakidów, należącego do legend tebańskich. Edyp miał
według przepowiedni zabić swojego ojca i poślubić matkę. Zatem, kiedy się urodził, jego rodzice (Lajos
i Jokasta) kazali swojemu słudze porzucić go w górach. Został on jednak odnaleziony i uratowany przez
pasterza. Wychowywał się na dworze królowej Koryntu. Kiedy dorósł, dowiedział się od wyroczni w
Delfach, że jego przeznaczeniem jest zabicie ojca i poślubienie matki. W trwodze przed spełnieniem się
przepowiedni nie wrócił do Koryntu, który uważał za swój dom. Po drodze spotkał podróżnika, którego
zabił. Kiedy przybył do Teb, ich mieszkańcom zagrażał potwór – Sfinks. Tebańczycy nie mogli sobie z
nim poradzić, więc Kreon (brat zamordowanego króla Teb) obiecał temu, kto zabije stwora, tron i rękę
królowej. Edyp pozbył się Sfinksa. Zabitym podróżnikiem był Lajos, a poślubioną królową – Jokasta. To,
że przepowiednia się spełniła, stało się oczywiste dzięki słowom, których Edyp sam chciał wysłuchać
(głosił je wieszcz Tyrezjasz). Wówczas Jokasta się powiesiła. Natomiast Edyp wykuł sobie oczy, ubrał
strój żebraka i opuścił miasto.
MIT O WOJNIE TROJAŃSKIEJ

Na wesele księcia Peleusa i bogini Tetydy nie została zaproszona Eris – bogini niezgody. Wściekła bogini
pojawiła się jednak i przyniosła ze sobą złote jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”. Spowodowało to
wielkie zamieszanie, bo każda bogini chciała być tą najpiękniejszą. O jabłko rywalizowały Atena,
Afrodyta i Hera. Spór między nimi miał rozstrzygnąć Parys – piękny pasterz, syn króla Troi. Według
wróżbitów miał on stać się przyczyną zagłady Troi, więc oddano go pasterzom, aby porzucili go w
górach. Parysa uratowała niedźwiedzica, która wykarmiła go własną piersią. Przechodzący pasterz
widząc to, zlitował się nad niemowlęciem i zabrał je do siebie. Boginie obiecały Parysowi nagrody: Hera
obiecała mu władzę, Atena mądrość, natomiast Afrodyta obiecała mu Helenę – żonę króla Sparty.
Pasterz bez wahania oddał jabłko tej ostatniej.

Podczas igrzysk w Troi Parys zwyciężył i został na dworze. Kilka dni potem okazało się, że jest
porzuconym synem władców. Rodzice zapomnieli o wróżbie sprzed lat i przyjęli syna do swego domu.
Parys w towarzystwie dworzan popłynął do Sparty po Helenę, a Król podjął gościa z honorami, ten
jednak porwał mu żonę. Cały starożytny świat zawrzał – wypowiedziano wojnę. Brat Menelaosa
Agamemnon poprowadził wojska pod Troję. Posłano Odyseusza i Menelaosa po Helenę, a kiedy
odmówiono im oddania kobiety, rozpoczęła się wojna. Jej przebieg opisał Homer w Iliadzie.
„JABŁKO NIEZGODY” – źródło kłótni i wojen
„RZUCIĆ JABŁKO NIEZGODY” – wywołać poważny spór
„KOŃ TROJAŃSKI” – podstęp