Język polski – s. 1.

4 d
17.11.2020 – 2 godziny lekcyjne

Temat 1: Cechy komedii greckiej na przykładzie „Chmur” Arystofanesa.

Temat 2: W szkole Sokratesa… „Chmury” Arystofanesa.

Zapoznaj się z zamieszczonym poniżej fragmentem podręcznika a następnie odpowiedz pisemnie w

zeszycie na następujące polecenia:

1. Wymień najważniejsze cechy komedii greckiej.

2. Kim byli sofiści?
3. Jaki główny problem porusza w swoim dziele Arystofanes?
4. Przedstaw krótko szkołę Sokratesa. Dlaczego została nazwana dumalnią?
Informacje dodatkowe o komedii Arystofanesa:

CECHY KOMEDII STAROGRECKIEJ

SKĄD WYWODZI SIĘ KOMEDIA?

Janina Ławińska-Tyszkowska, Demokracja ateńska i jej wielki prześmiewca
FRAGMENT 1.
Z pieśni kultowych śpiewanych podczas tych dwu świąt wyrosły przedstawienia dramatyczne. Tragedia
ma rodowód miejski – wywodzi się z pieśni pisanych, komponowanych i wykonywanych przez zawodowców,
komedia natomiast pochodzi ze wsi attyckiej. Tragedie wystawiano na Dionizjach, komedie początkowo chyba
tylko na Lenajach, a od roku 440 na obu świętach. Przedstawienia miały formę agonów, współzawodnictwa: w
przypadku tragedii – trzech poetów (przedstawienia trwały przez trzy dni, ponieważ każdy z tragediopisarzy
przedstawiał tetralogię złożoną z trzech tragedii i dramatu satyrowego), w przypadku komedii – trzech lub pięciu
komediopisarzy. Na wystawienie wszystkich komedii przeznaczano jeden, ostatni dzień obchodów. Specjalna
komisja sędziowska przyznawała nagrody i ustalała kolejność miejsc zdobytych w agonie. Koszty wystawienia
sztuk ponosili wyznaczeni losem bogatsi obywatele i tylko ten, któremu przypadło finansowanie zdobywcy
pierwszego miejsca, otrzymywał jakąś refundację poniesionych kosztów. Każdą komedię (tetralogię tragiczną
zresztą też) wystawiano tylko raz; były to więc same prapremiery. Teksty sztuk jednak przepisywano i krążyły
one wśród obywateli.
FRAGMENT 2.
Komedia wywodzi się z pieśni śpiewanych przez świąteczne procesje idące ze wsi do Aten, złożone z
przebierańców o twarzach wysmarowanych winnym moszczem. Korowody te przybywały w ostatni dzień świąt,
dzień swobody, kiedy pozwalano sobie na bardzo nawet ostre żarty z mieszkańców miasta, którzy w jakiś
sposób narazili się obywatelom-wieśniakom. W tym dniu nie wolno się było nikomu obrażać o najsurowszą
nawet krytykę. Z takich wiejskich pieśni, poszerzonych o dialog zapożyczony podobno z farsy megarejskiej, i
częściowo improwizowanych scenek obyczajowych wyrosła komedia. Jeszcze jednym jej źródłem miały być
tzw. gefyrismój, „żarty z mostu”, którymi obrzucano się w czasie procesji eleuzyńskiej do świątyni bogini
Demeter. Ta komedia to sztuka zawsze zaangażowana politycznie, traktująca na wesoło bardzo poważne sprawy:
politykę państwa, wychowanie obywateli, sądownictwo, sztukę, wojnę i pokój. Później, gdy gatunek się
przekształcał, nazwano tę komedię starą, w odróżnieniu od młodszej – średniej i najmłodszej – nowej. Żywot
komedii starej był krótki: od roku 486 p.n.e., kiedy pierwszą komedię wystawił wspomniany już Chionides
(pozostało po nim tylko imię), do 405 p.n.e., roku wystawienia Żab Arystofanesa. Trwała więc tylko przez około
80 lat, a ostatnie 25 to czas wojny komediopisarz.
FRAGMENT 3.
Zasadniczą, główną cechą komedii starej jest wesołość: humor, dowcipy – niekiedy bardzo
wyrafinowane, niekiedy ostre, a nawet ordynarne. Znajdziemy w komediach Arystofanesa wszelkie rodzaje
żartów, od subtelnej parodii literackiej po dowcipasy wręcz „koszarowe”. Komedia wywodzi się przecież z
radosnych świąt wina i płodności, więc humor dotykający spraw seksu ma tu charakter rytualny, jest w czasie
takich uroczystości nie tylko dozwolony, ale obowiązkowy i uświęcony. Zadaniem komedii było dostarczenie
widzom jak najwięcej zabawy i okazji do śmiechu. Na przedstawienia komedii kobiety nie miały prawa wstępu
(tragedie chyba oglądały, choć nie wiemy tego na pewno). W ogóle większość greckich świąt kobiety i
mężczyźni obchodzili oddzielnie. Niewiasty miały swoje własne uroczystości, na które nie dopuszczano
mężczyzn (np. Thesmoforie ku czci bogini Demeter), na męskie święta nie miały wstępu kobiety. Aktorami byli
wówczas – i przez wiele wieków później – wyłącznie mężczyźni, tak więc przedstawienia komedii starej to
zabawa w czysto męskim gronie.

BUDOWA KOMEDII ANTYCZNEJ:

FRAGMENT 4.
Niezwykle ważne są w komedii starej pieśni chóru. Nic w tym dziwnego, bo właśnie z pieśni śpiewanych
przez wieśniaków-przebierańców zrodziła się komedia. Ta dominująca pierwotnie rola chóru pozostała w
formule zezwalającej na wystawienie komedii; „przyznać chór” oznaczało dopuścić autora do konkursu, a herold
oznajmiający początek przedstawienia mówił: „Wprowadź swój chór, Arystofanesie”. Podobnie zresztą
zapowiadano tragedie. Chór, tradycyjnie przebrany za zwierzęta lub fantastyczne postacie, najczęściej nadawał
tytuł całej komedii. Spośród jedenastu zachowanych sztuk Arystofanesa taki tytuł nosi osiem. Chór jest w
komedii starej aktorem, uczestniczy w akcji, prowadzi dialogi z bohaterem, spiera się z nim, wreszcie stopniowo
przechodzi na jego stronę. W niektórych sztukach chór został podzielony, lub dzieli się w trakcie akcji, na dwa
półchóry walczące czy tylko dyskutujące ze sobą i godzące się pod koniec spektaklu. Z tego powodu chór
komiczny liczył 24 osoby, podczas gdy tragedii wystarczało osób 12. Czasami chór rozdzielał się na dwie
połowy w sposób naturalny: np. w Rycerzach na jeźdźców i ich konie; w Lizystracie na starych dziadów i stare
baby; czasem na tych, którzy dawali się wcześniej przekonać do nowego pomysłu, i tych, którzy dłużej
pozostawali nieprzejednani; a niekiedy, choć rzadziej, pozostawał od początku do końca jednolity (może
wówczas wystarczała mniejsza ilość chórzystów).
Arystofanes, Komedie, t. I, przeł. Janina Ławińska-Tyszkowska,
Warszawa 2001.

Zwróćcie uwagę, że komedia i tragedia wywodzą się z tego samego pnia, tylko w inny sposób
pokazują ważne tematy. Toteż ich budowa będzie podobna.
Komedia rozpoczynała się zawsze prologiem, którego zadaniem było przedstawienie widzom założeń
sztuki, jej fantastycznego pomysłu. Po prologu następuje wejście (párodos) chóru, jego pierwsza,
wstępna pieśń. Dalej przeplatają się scenki mówione (aktorzy) z partiami śpiewanymi (chór). Scenka
mówiona to po grecku epejsódion, pieśń chóru - stásimon.
Akcja komedii starej nie jest prowadzona logicznie, konsekwentnie, poszczególne scenki są czasem
połączone dość luźno. Zadaniem komedii jest przecież przede wszystkim ośmieszenie głównego
przeciwnika, a przy okazji innych ludzi czy spraw, niekoniecznie ściśle związanych z tematem.
Kończy komedię na ogół pieśń chóru (czasem bardzo krótka), zwana éksodos - 'wyjście'. 

„CHMURY” ARYSTOFANESA:
Treść komedii jest następująca:
Wykrętowic (Strepsiades), stary, niegdyś zamożny, kmieć spod Aten, popadł w lichwiarskie długi, z
powodu rozrzutności żony arystokratki i wybryków jedynaka Odrzykonia (Pheidippidesa), hołdującego wzorem
złotej młodzieży ateńskiej sportowi końskiemu.
Katastrofa finansowa zbliża się wraz z końcem miesiąca, terminem płatności; chcąc jej zapobiec, namawia
syna, aby wstąpił do szkoły Sokratesa, „do tej pomysłowni”, gdzie wyuczy się tak wszelakiej mądrości, iż skręci
kark wszystkim procesom. Odrzykoń odrzuca tę radę; wtedy Wykrętowic wstępuje sam do szkoły Sokratesa,
lecz okazuje się z powodu starości do tego stopnia nieudolnym, iż go Sokrates wypędza.
W rozpaczy zwraca się „wykluczony” ze szkoły chłop do chóru Chmur o poradę. Arcychmura poleca,
aby zmusił syna do wstąpienia na studia. Odrzykoń, któremu ojciec zagroził wypędzeniem z domu, zgadza się
nolens volens (chcąc niechcąc) na wolę ojca.
Występują dwaj rzecznicy, jako przedstawiciele, personifikacje, dwu kierunków wychowania
staroświeckiego i modnego (sokratycznego): w szermierce słownej tj. w agonie, zwycięża modny „nieprawy”
rzecznik, przedstawiciel szkoły Sokratesa. Odrzykoń oddaje się mu z przekonania, zostaje uczniem
„pomysłowni” i czyni szybkie postępy w sofistyce. Tymczasem lichwiarze nachodzą Wykrętowica o pieniądze:
zaufany w biegłość prawniczą syna, przepędza ich skąpy chłop batogiem.
Nauka syna skończona: Sokrates oddaje ucznia „wyzwolonego” ojcu, który z uciechy wyprawia ucztę tak
zdolnemu jedynakowi. Na tej uczcie powstaje między ojcem a synem sprzeczka o Eurypidesa, którego stary
nienawidził: zuchwały synek używa jako argumentu… pięści i to tak skutecznie, że ojciec wypada z krzykiem
o pomoc.
Syn dowodzi bardzo umiejętnie, że ma prawo bić ojca, nawet matkę, i że dobrze uczynił, tak postąpiwszy.
Wtedy nareszcie zrozumiał stary Wykrętowic, jaka ta nauka Sokratesa. Rozżalony i oburzony skrzykuje
pachołków i wraz z nimi rąbie i pali pomysłownię, z której zaledwie z życiem uchodzą mistrz i sokratycy.

OSOBY DRAMATU:
a) WYKRĘTOWIC (Strepsiades), stary kmieć spod Aten, główny bohater dramatu
b) ODRZYKOŃ (Pheidippides lub Fejdipides), syn Wykrętowica, który wpędził ojca w długi (hazard na
wyścigach konnych)
c) SOKRATES – filozof i nauczyciel
d) RZECZNIK PRAWY, RZECZNIK NIEPRAWY (zwani też Argumentami) – prezentują argumenty w
sporze dotyczącym wychowania
e) PASJAS, AMYNIAS - lichwiarze ateńcy, u których zadłużony jest główny obahater
f) CHAJREFONT, przyjaciel Sokratesa
g) CHORUS CHMUR (czyli Chór)
h) OSOBY NIEME: m.in. uczniowie Sokratesa,

WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI DRAMATU:

Kim byli sofiści?
Byli płatnymi nauczycielami retoryki. Przygotowywali swoich uczniów do życia z ustroju
demokratycznym, a konkretnie do skutecznego przemawiania na zgromadzeniach ludowych. Nauki
argumentacji pobierał u nich także Sofokles

Złoty wiek Aten

Miasto, nazywane „Helladą Hellady”, przeżywały w V w. p.n.e. rozkwit. Umocniły swą pozycję
wśród greckich polis dzięki kluczowej roli, jaką odegrały w odparciu najazdu perskiego. Demokracja
– gwarantująca wolność myśli i wypowiedzi – stworzyła odpowiednie środowisko do rozwoju kultury
(widać, jak bardzo Ateńczycy byli przywiązani do wartości demokratycznych w Antygonie
Sofoklesa).
 Jedną z dziedzin, które przeżywały znakomitą passę, był teatr. Działała trójka wielkich tragików
greckich: Sofokles, Ajschylos i Eurypides (ten ostatni odgrywa pewną rolę w Chmurach – ceni go za
nowoczesność Fejdippides, a krytykuje za niemoralność Strepsjades; ojciec i syn kłócą się o
dramatopisarza tak, że na koniec Strepsjades dostaje lanie od własnej latorośli).
Artystów wspierał czołowy polityk ateński Perykles, wielokrotnie wybierany na urząd stratega.
Do Aten ściągali intelektualiści z całej Grecji, których szczególną grupę stanowili sofiści (Arystofanes
błędnie zaliczył do nich Sokratesa).
Próby wybicia się Aten na przewodzenie greckim polis wzbudziły opór Sparty. Wybuchła wojna
peloponeska, która zrujnowała materialnie i moralnie siły greckie i rozdrobniła politycznie Hellenów,
co z czasem doprowadziło do upadku znaczenia Grecji w świecie starożytnym. Ludność pustoszonej
przez Spartan Attyki musiała się schronić w murach Aten. W przeludnionym mieście rozprzestrzeniła
się zaraza, której ofiarą padł między innymi Perykles.
Mimo kosztów konfliktu zdania na temat wojny były podzielone, wśród zamożnego
mieszczaństwa (kupców, rzemieślników) znalazły się stronnictwa, które jej sprzyjały – w
przeciwieństwie do chłopstwa. Demokracja ateńska znalazła się w kryzysie. Do władzy zaczęli
dochodzić ludzie z niższych warstw społecznych, nie- wykształceni, zaściankowi, a przy tym bardzo
radykalni.
Nieszczęściem życia politycznego stali się demagodzy – mówcy potrafiący wpływać na decyzje
zgromadzenia ludowego za pomocą odpowiednich chwytów retorycznych i schlebiający gustom ludu
(wpływowym demagogiem był krytykowany w Chmurach Kleon – przeciwnik Peryklesa).
Demagodzy uczyli się sztuki retoryki od sofistów, których Arystofanes uczynił – wraz z Sokratesem –
czarnymi charakterami sztuki.

ZASADNICZA CZĘŚĆ LEKCJI – KONSTRUKACJA KOMEDII ARYSTOFANESA:

1. Utwory dramatyczne mają zwykle bardzo wyraźnie zarysowaną akcję. Jej źródłem jest zawsze
konflikt.
 Konflikt to pojęcie kluczowe - akcję „napędzają” sytuacje, w których bohaterowie nie mogą
swobodnie realizować swoich pragnień i ważnych dla siebie wartości, bo napotykają
przeszkody – wchodzą w konflikt
z innymi bohaterami o zupełnie odmiennej hierarchii wartości (pobożna i oddana rodzinie
Antygona wchodzi w konflikt z Kreonem, który przedkłada racje państwa nad prawa jednostki;
Strepsjades popada
w konflikt z żoną, synem i Sokratesem).
2. Konstrukcja bohaterów polegająca na nadaniu przeciwstawnych cech i wartości – różnych w
zależności od tego, z jakim człowiekiem się mierzy i na jakiej płaszczyźnie:
np.: poszczególne cechy Strepsjadesa ujawniają się w zależności od tego, z którym bohaterem
wchodzi on
w interakcję

STREPSJADES – wieśniak SOKRATES – filozof

prostota granicząca z prostactwem, intelektualne wyrafinowanie, upodobanie do
przyziemność, respekt dla bogów teoretyzowania, odrzucenie tradycyjnej religii
KOMENTARZ: Dla Sokratesa niewygórowane potrzeby życiowe Strepsjadesa nie mają
znaczenia, ale już jego prymitywne, przyziemne myślenie tak.
Co wskazuje na to, że Strepsjades rozumował w bardzo prosty i przyziemny sposób? Widać to np.
w rozmowie z Sokratesem na temat miar wierszowych w. 733–749, gdzie Strepsjades wykazuje
się ignorancją.
STREPSJADES – ojciec FEJDIPPPIDES – syn
 prostota granicząca z prostactwem, miłość do kosztownych rozrywek, dbałość o
oszczędność, praktyczność, respekt dla tradycji wygląd i popularność, niefrasobliwe
obchodzenie się z pieniędzmi, pogarda dla
tradycyjnych wartości
KOMENTARZ: Co oznacza przymiotnik „plebejski” w odniesieniu do gustów Strepsjadesa? –
niewybredny, niewyrobiony, charakterystyczny dla osoby niskiego stanu – w tym przypadku
wieśniaka.
Fejdippides natomiast dbał o wygląd – z wyraźną dezaprobatą wspomina oberwany wygląd
uczniów Sokratesa, mówi, że wstydziłby się pokazać znajomym jako blady słabeusz; wiele
wskazuje, że Fejdippdes był kimś w rodzaju starożytnego dandysa, w didaskaliach zostaje
nazwany pięknym efebem).

3. Jak Arystofanes buduje napięcie dramatyczne w sztuce?

Czego chciałby Strepsjades?
Wychować syna zasługującego
na imię po oszczędnym i
gospodarnym dziadku. Unikać
drogich rozrywek.
Uniknąć roszczeń wierzycieli,
dzięki temu, że syn sprawnie
władający chwytami
retorycznymi, wymiga się od
płatności. Ocalić majątek.
Zdobyć przychylność mistrza.
Wyuczyć się takiego
argumentowania, dzięki
któremu wygrywa się nawet
wówczas, gdy nie ma się racji.
Świętować. Cieszyć się
wykształconym synem, np. przy
biesiadzie posłuchać, jak
recytuje dobrą, powszechnie
uznaną literaturę.
Co mu w tym przeszkadza? Co się dzieje w efekcie?
Żona przywykła do innego stylu Syn trwoni majątek na konie i
życia, wysoko urodzona, zaciąga długi na konto ojca.
modna, rozrzutna dama z miasta
zafascynowana wyścigami,
która swoją pasję przenosi na
syna.
Modny syn nie chce się uczyć w Zdesperowany Strepsjades sam
szkole, której uczniowie mają staje się uczniem Sokratesa.
zaniedbany, niezdrowy wygląd.
Okazuje się, że Strepsjades jest Sokrates wyrzuca Strepsjadesa,
mało pojętny, prymitywny, brak a przyjmuje Fejdippidesa, który
mu subtelności. Powoduje to nabiera wprawy w argumencie
konflikt z Sokratesem, który za nieprawym i rzeczywiście
wszelką cenę chce zrobić z stosując manipulację, pozbywa
nowego ucznia myśliciela. się wierzycieli ojca.
Syn wraz z retoryką nauczył się Rozgoryczony Strepsjades
drwić z tradycji i lekceważyć podpala „dumalnię”, bo stała się
znakomitości literackie przyczyną jego nieszczęść.
dawnych czasów. Nie ma dla
niego świętości – nie szanuje
ani bogów, ani ojca. Bije go i
chełpi się, że potrafi takie
działanie uargumentować.