Praca Doktorska - Leszek Kropiwnicki

UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU
WYDZIAŁ
EKONOMII I ZARZĄDZANIA
KATEDRA
EKONOMII POLITYCZNEJ
Leszek Kropiwnicki
INSTYTUCJONALNE I ORGANIZACYJNE
ASPEKTY ROZWOJU
USŁUG POŚREDNICTWA FINANSOWEGO
W POLSCE
Praca doktorska napisana pod kierunkiem

prof. dr. hab. Kazimierza Meredyka
Białystok 2013
2
SPIS TREŚCI
WSTĘP ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------3
Rozdział 1: ROZWÓJ USŁUG FINANSOWYCH W POLSCE ------------------------------------------------6
1.1 Struktura gospodarki współczesnej ------------------------------------------------------------------------------------ 6
1.2 Usługi a dynamika gospodarki Polski --------------------------------------------------------------------------------24
1.3 Mechanizm rozwoju usług finansowych w Polsce -----------------------------------------------------------------36
1.4 Potencjał i dynamika sektora usług finansowych w Polsce -------------------------------------------------------44
Aneks do rozdziału 1 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------55
Rozdział 2: INSTYTUCJE I ORGANIZACJE JAKO CZYNNIK ROZWOJU
GOSPODARCZEGO -------------------------------------------------------------------------------------------------- 63
2.1 Instytucje i organizacje--------------------------------------------------------------------------------------------------64
2.2 Instytucje i organizacje w procesie rozwoju gospodarki współczesnej -----------------------------------------70
2.3 Instytucje tworzące rynek pośrednictwa finansowego a gospodarka--------------------------------------------79
2.4 Instytucje nadzoru rynku pośrednictwa finansowego a gospodarka---------------------------------------------87
Rozdział 3: BANKI A ROZWÓJ USŁUG POŚREDNICTWA FINANSOWEGO W POLSCE ------ 95
3.1 System bankowy i jego funkcje ---------------------------------------------------------------------------------------96
3.2 Banki i ich rodzaje w gospodarce współczesnej – system bankowy w Polsce------------------------------ 103
3.3 Potencjał systemu bankowego a rozwój gospodarki Polski----------------------------------------------------- 108
3.4 Efektywność systemu bankowego a rozwój gospodarki Polski ------------------------------------------------ 121
3.5 Podsumowanie---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 130
Aneks do rozdziału 3 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- 132
Rozdział 4: FUNDUSZE INWESTYCYJNE A ROZWÓJ USŁUG POŚREDNICTWA
FINANSOWEGO W POLSCE------------------------------------------------------------------------------------- 138
4.1 Sektor funduszy inwestycyjnych i jego funkcje ------------------------------------------------------------------ 138
4.2 Fundusze inwestycyjne i ich rodzaje w gospodarce współczesnej – sektor funduszy inwestycyjnych
w Polsce ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 146
4.3 Wartość rynku funduszy inwestycyjnych a rozwój gospodarki Polski --------------------------------------- 152
4.4 Sprawność sektora funduszy inwestycyjnych a rozwój gospodarki Polski ---------------------------------- 163
4.5 Podsumowanie---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 170
Rozdział 5: TOWARZYSTWA UBEZPIECZENIOWE A ROZWÓJ USŁUG POŚREDNICTWA
5.1 Sektor ubezpieczeniowy i jego funkcje --------------------------------------------------------------------------- 179
5.2 Towarzystwa ubezpieczeniowe i ich rodzaje w gospodarce współczesnej – sektor ubezpieczeniowy
w Polsce ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 184
5.3 Potencjał sektora ubezpieczeniowego a rozwój gospodarki Polski -------------------------------------------- 191
5.4 Efektywność sektora ubezpieczeniowego a rozwój gospodarki Polski --------------------------------------- 204
5.5 Podsumowanie---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 211
Rozdział 6: FUNDUSZE EMERYTALNE A ROZWÓJ USŁUG POŚREDNICTWA
6.1 Sektor funduszy emerytalnych i jego funkcje --------------------------------------------------------------------- 219
6.2 Fundusze emerytalne i ich rodzaje w gospodarce współczesnej – sektor emerytalny w Polsce ---------- 228
6.3 Zasoby sektora towarzystw emerytalnych a rozwój gospodarki Polski--------------------------------------- 233
6.4 Sprawność sektora towarzystw emerytalnych a rozwój gospodarki Polski ---------------------------------- 242
6.5 Podsumowanie---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 251
ZAKOŃCZENIE ------------------------------------------------------------------------------------------------------ 259
SPIS RYSUNKÓW --------------------------------------------------------------------------------------------------- 264
SPIS TABEL ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 264
SPIS WYKRESÓW -------------------------------------------------------------------------------------------------- 268
BIBLIOGRAFIA ------------------------------------------------------------------------------------------------------ 271
3
WSTĘP
Problemem podnoszonym w pracy jest niski poziom rozwoju sektora usług

pośrednictwa finansowego w Polsce. Należy on do bardzo istotnych, ponieważ sprawnie
działający sektor usług finansowych zapewnienia optymalną alokację kapitału i wpływa
pozytywnie na konkurencyjność całej gospodarki. Tym bardziej, że przemiany ustrojowe
ostatnich dziesięcioleci spowodowały wzrost zapotrzebowania na usługi finansowe, zarówno
ze strony przedsiębiorstw, jak i gospodarstw domowych. W krajach wysoko rozwiniętych
udział sektora usług w PKB przekracza 80%, w Polsce sięga 65%1. Odpowiednia dynamika
sektora finansowego staje się więc istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego.
Problem ten zostanie przeanalizowany w oparciu o doświadczenia Polski, gdzie
w porównaniu z krajami Europy Zachodniej czy Stanami Zjednoczonymi brak jest usług
finansowych w odpowiedniej ilości oraz jakości. Bez efektywnego i konkurencyjnego rynku
usług finansowych nie można mówić o zrównoważonym wzroście gospodarczym,
konkurencyjnej gospodarce, zwiększaniu efektywności działania. Tempo rozwoju sektora
usług pośrednictwa finansowego w Polsce, jego sprawność oraz wydajność pracy jest
zdecydowanie niższa niż w krajach wysoko rozwiniętych. Także stabilność sektora usług
finansowych w Polsce pozostaje niedostateczna.
Jest wiele zmiennych mających kluczowy wpływ na rozwój sektora usług
pośrednictwa finansowego, jak np.: stopa akumulacji, dynamika inwestycji, poziom
koncentracji kapitału, konkurencyjność. Istotne znaczenie mają również: stopień otwartości
gospodarki, struktura organizacyjna czy napływ kapitału zagranicznego, który znacząco
kształtuje zmiany techniczno–technologiczne, a te umożliwiają efektywniejsze wykorzystanie
czasu pracy.
Wydaje się jednak, że z punktu widzenia całej gospodarki narodowej najistotniejszą
przyczyną niedostatecznego rozwoju usług pośrednictwa finansowego jest czynnik
organizacyjny2 i jakość zarządzania, a w szczególności sprawność jednostek organizacyjnych
funkcjonujących w tej sferze. Bez odpowiednich instytucji i organizacji rynek nie jest
efektywny, a koszty transakcyjne pozostają nadmierne3. Obecnie w strukturze rynku usług
pośrednictwa finansowego w Polsce, ze względu na rodzaj instytucji i organizacji,
najważniejsze znaczenie mają cztery obszary tj.: rynek usług bankowych, rynek usług
ubezpieczeniowych, rynek funduszy emerytalnych i rynek funduszy inwestycyjnych.
Poza aspektem czysto ilościowym instytucje tworzą swego rodzaju otoczenie
dla działalności gospodarczej, rozstrzygają o być albo nie być dla inwestycji komercyjnych
i mieszkaniowych, o perspektywie rozwoju gospodarczego całego kraju. Decydują więc –
1
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2011, Zakład Wydawnictw Statystycznych,
Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 745.
2
K. Pistor, Global Network Finance: Institutional Innovation in the Global Financial Market
Place, “Journal of Comparative Economics”, 2009, No. 37, s. 561.
3
D. North, D. Acemoglu, F. Fukuyama, D. Rodrik, Governance, Growth, and Development
Decision–making, World Bank Working Paper, 2008, No. 44186, s. 22.
4
w stopniu bezprecedensowym do tej pory – o losie milionów ludzi. Pokazują one, że każdy
z podmiotów gospodarczych jest elementem struktury daleko bardziej rozległej niż sama
gospodarka.
Analizując sektor usług, można stwierdzić, że daje on zatrudnienie 56%4 pracujących
w całej gospodarce, zaś w sektorze usług finansowych zatrudnienie znajduje w Polsce tylko
2,4%5 pracujących, wytwarzając 4,3% wartości dodanej. Średnie wynagrodzenie stanowi
169% średniej krajowej, dlatego można prognozować, że ten sektor usług pośrednictwa
finansowego będzie się intensywnie rozwijał w przyszłości.
Wydaje się, że główną przeszkodą na drodze przyśpieszenia rozwoju tego rodzaju
usług jest brak nowoczesnych, dobrze zarządzanych instytucji i organizacji gospodarczych.
Podstawowym zadaniem analizowanych instytucji, szczególnie w kraju takim jak Polska –
o stosunkowo małym napływie kapitału – powinien być, obok wdrażania osiągnięć
innowacyjnych, rozwój instytucjonalno–organizacyjny usług pośrednictwa finansowego.
Celem rozprawy jest więc weryfikacja hipotezy, że głównym czynnikiem rozwoju
usług pośrednictwa finansowego w Polsce są sprawne i dynamiczne instytucje oraz
organizacje gospodarcze (tj. banki: PKO BP, Bank Pekao, fundusze inwestycyjne: AIG,
AVIVA, zakłady ubezpieczeń: PZU, Warta, towarzystwa emerytalne: ING Nationale
Nederlanden, Generali i inne). Innymi słowy, sformułowano hipotezę, iż dynamika rozwoju
rynku usług pośrednictwa finansowego nie jest w Polsce najwyższa. Taka hipoteza podkreśla
znaczenie organizacji i instytucji w rozwoju gospodarczym państwa. Odpowiednie
ukształtowanie sektora finansowego ma zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania gospodarki
rynkowej.
Przez instytucje rozumie się względnie trwałe społeczne więzi, zarówno
sformalizowane (wszelkiego rodzaju organizacje), jak i nieformalne (normy społeczne,
postawy, obyczaje, tradycje, stan świadomości, idee)6. Regulują one życie społeczne
i określają poziom innowacyjności. Instytucje stanowią bezpośredni czynnik rozwoju,
czynnik postępu technicznego oraz mają wpływ na wydajność pracy, a co za tym idzie – także
na poziom oszczędności obywateli. Instytucje wpływają na sytuację gospodarczą,
determinując (wraz z wykorzystywaną technologią) koszty transakcji i produkcji. Aby
gospodarka mogła osiągnąć wysokie tempo rozwoju, warunkiem koniecznym jest
wykreowanie odpowiedniego środowiska instytucjonalnego7. Zróżnicowane wyniki
gospodarcze poszczególnych krajów na przestrzeni lat wynikają przede wszystkim
ze sposobu, w jaki ewoluowały instytucje. Są one nieodzownym elementem życia
codziennego. Z kolei organizacje to podmioty zachowujące się zgodnie z narzuconymi
regułami postępowania. Są tworzone w sposób zawsze świadomy, w określonych celach.
Rozwój gospodarki w dużej mierze uzależniony jest od wzrostu potencjału usług
sektora finansowego. Na tle dotychczasowych osiągnięć rozwoju rynku łatwiej będzie można
ocenić stan i perspektywy dalszego rozwoju usług pośrednictwa finansowego w Polsce.
Od rozwoju tego sektora uzależniony jest w znacznej części dalszy wzrost gospodarczy kraju,
albowiem bez usług pośrednictwa finansowego nie istniałby system finansowy, którego
prawidłowe działanie warunkuje możliwość poprawy poziomu życia wszystkich Polaków.
Dlatego tak istotną kwestią jest poznanie działania mechanizmu rozwoju sektora usług
pośrednictwa finansowego i sformułowanie podstawowych prawidłowości zachodzących
w tym procesie oraz zaproponowanie konkretnych działań, które przez rozwój krajowego
sektora finansowego mogłyby przyczynić się do zdynamizowania gospodarki. W pracy
4
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2011…, op. cit., s. 229.
5
Ibidem, s. 223.
6
C. R. Williamson, Informal Institutions Rule: Institutional Arrangements and Economic
Performances, “Public Choice”, 2009, Vol. 139, Iss. 3–4, s. 373.
7
M. C. Casson, M. Della Giusta, U. S. Kambhamp, Formal and Informal Institutions
and Development, “World Development”, 2010, Vol. 38, No. 2, s. 138.
5
przedstawiono analizę wpływu instytucji oraz organizacji stabilizujących i tworzących rynek

usług pośrednictwa finansowego w Polsce.
Wydaje się, że główną składową usług pośrednictwa finansowego jest rozwój
instytucji bankowych. Bez efektywnych oraz odpowiednio zorganizowanych banków rynek
usług pośrednictwa finansowego nie będzie dynamiczny. Obok banków komercyjnych
występują banki o charakterze inwestycyjnym. Głównym celem i zadaniem tego typu
instytucji jest nie tylko moderowanie rynku pieniężno–kredytowego, ale także tworzenie
przyjaznego otoczenia gospodarczego innym sektorom.
Jako drugi czynnik rozwoju usług pośrednictwa finansowego wymienić należy rozwój
instytucji funduszy inwestycyjnych. Pełnią one w gospodarce specyficzną rolę, bowiem
są instytucjami zbiorowego lokowania środków pieniężnych inwestorów w papiery
wartościowe w celu zwiększenia dochodu. Sprzedają własne akcje bądź inwestują środki
powierzone za opłatą prowizyjną.
Trzecim czynnikiem rozwoju usług pośrednictwa finansowego – jak sądzę – jest
rozwój instytucji towarzystw ubezpieczeniowych. Towarzystwa ubezpieczeniowe ze względu
na wielkość inwestycji są jednym z najbardziej znaczących uczestników rynku kapitałowego.
Rynek ten to zespół wszystkich kupujących – konsumentów ochrony ubezpieczeniowej
(strona popytowa) i sprzedających ubezpieczenia (strona podażowa), których wzajemne
oddziaływanie kształtuje popyt i podaż, co wywiera wpływ na wysokość kosztów i cen.
Jednak bez odpowiedniej organizacji towarzystw ubezpieczeniowych nie będzie możliwe
obniżenie ryzyka gospodarczego.
Ponadto do czynników rozwoju usług pośrednictwa finansowego zaliczyć należy
rozwój instytucji towarzystw emerytalnych. Zadanie towarzystw emerytalnych polega nie
tylko na gromadzeniu i inwestowaniu środków przeznaczonych na przyszłą emeryturę.
Instytucje te mogą wywoływać znaczny wzrost inwestycji w gospodarce i tym samym
przyczyniać się do szybszego wzrostu gospodarczego kraju.
W pracy zastosowano hipotetyczno–dedukcyjną metodę badań, która wywodzi
się z tradycji racjonalizmu krytycznego. Wykorzystano uniwersalne instrumenty badawcze
(analizę i syntezę) oraz sposoby wnioskowania (indukcję i dedukcję). Pozwoliło
to na sformułowanie problemu (Rozdział 1), hipotezy głównej (Rozdział 2) oraz czterech
hipotez szczegółowych (Rozdziały: 3, 4, 5 i 6). Zbudowany w ten sposób zestaw
szczegółowych funkcji analitycznych został następnie poddany procesowi weryfikacji.
Zastosowano w tym celu analizę sytuacyjną oraz rozumowanie przez analogię. Metoda
analizy sytuacyjnej, jako metoda funkcjonowania rynku usług pośrednictwa finansowego,
pozwoliła na wskazanie pewnych prawidłowości w działalności instytucji i organizacji
finansowych Polsce. Z kolei wnioskowanie przez analogię pozwoliło na skonkretyzowanie
przyjętych w rozprawie zależności, a także prognozowanie wniosków. Dzięki dostępnej
na dany temat literaturze polskiej i zagranicznej oraz dzięki danym statystycznym GUS, NBP,
KNF, OECD i Eurostat przeprowadzono równoległą weryfikację teoretyczną i empiryczną.
Wykorzystywana w pracy metoda badawcza umożliwiła weryfikację hipotezy głównej oraz
czterech hipotez szczegółowych, co pozwoliło na zbadanie korelacji pomiędzy instytucjami
i organizacjami a rozwojem rynku usług pośrednictwa finansowego w Polsce.
6
ROZDZIAŁ 1
ROZWÓJ USŁUG FINANSOWYCH W POLSCE
1.1 Struktura gospodarki współczesnej

Gospodarka współczesna charakteryzuje się wysoką sprawnością i elastycznością
mikroekonomiczną oraz równolegle narastającą skłonnością do generowania bezrobocia.
Dotyczy to również gospodarki polskiej8. Zachodzące zmiany prowadzą do tworzenia
podstaw gospodarki rynkowej i względnie stabilnego rozwoju ekonomicznego. Z gospodarki
usuwane są elementy nieefektywne, a wraz ze zmianami w sferze realnej następuje wiele
przekształceń instytucjonalnych. „Nigdy, bowiem tak wiele tak szybko nie zmieniało się dla
tak wielu”9.
Aby móc szerzej zająć się strukturą gospodarki współczesnej, należy przedtem
zastanowić się nad ogólnym pojęciem samej gospodarki narodowej. Jest to pojęcie bardzo
szerokie i najczęściej definiuje się je jako ogół ciągle potwarzających się ludzkich działań
w obrębie państwa, w wyniku których powstają określone wartości komercyjne, przeznaczone
do sprzedaży dobra materialne, intelektualne i usługi10. Uogólniając całą istotę gospodarki
narodowej można stwierdzić, że sprowadza się ona do określonych zbiorów elementów
i działań od siebie zależnych, sprzężonych zwrotnie oraz powiązanych ze sobą łańcuchem
oddziaływań przyczynowo–skutkowych. Nie sposób zagłębiać się i charakteryzować obraz
wzajemnych relacji poszczególnych elementów oraz relacji tych elementów w stosunku
do systemu jako całości bez przedstawienia struktury gospodarki współczesnej. Jest nią
pewien obraz podziału na elementy składowe, dokonany jednak nie dowolnie, lecz celowo.
Odzwierciedla bowiem istniejący rzeczywisty stan i tendencje zmian podziału pracy
w społeczeństwie.
W praktyce gospodarka narodowa jest określana jako zbiór jej makrostruktur
gospodarczych (zwanych też subelementami). Do najważniejszych z nich zalicza się:
strukturę podmiotową, strukturę własnościową, strukturę prawno–organizacyjną, strukturę
funkcjonalno–instytucjonalną (funkcjonalno–organizacyjną), strukturę produkcyjną
(rzeczową) gospodarki (działową, gałęziową, branżową, asortymentową i jakościową),
strukturę zatrudnienia11 i kwalifikacji oraz strukturę stosowanych technologii12.
8
Kazimierz Meredyk, Mechanizm postępu efektywności a zatrudnienie w gospodarce polskiej,
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2001,
nr 3(11), s. 7.
9
G. W. Kołodko, J. Tomkiewicz, Wielka Transformacja, [w:] 20 lat transformacji. Osiągnięcia,
problemy, perspektywy, red. G. W. Kołodko, J. Tomkiewicz, Wydawnictwa Akademickie
i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 10.
10
Ekonomia ogólna, red. Kazimierz Meredyk, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku,
Białystok 2007, s. 23.
11
M. Jagielski, Sektor usług jako obszar zmian strukturalnych w sytuacji przystąpienia Polski
do Unii Europejskiej, [w:] Gospodarka Polski w warunkach integracji europejskiej,
7
Przełom wieków to okres, w którym nastąpiły fundamentalne zmiany w polskiej

gospodarce. Transformacja ustrojowa, którą Polska podjęła u progu lat dziewięćdziesiątych,
oznaczała radykalny przełom polityczny oraz fundamentalne zmiany systemu gospodarczego
i społecznego. Włączenie się do zachodnich struktur i instytucji gospodarczych uznane
zostało za najskuteczniejszą drogę do nadrobienia zapóźnień rozwojowych i technologicznych
oraz za jedną z najistotniejszych przesłanek trwałego wzrostu gospodarczego. Jednym
z podstawowych aspektów transformacji była zmiana dotychczas obowiązującego prawa
i dostosowanie go do mechanizmów funkcjonujących w ramach gospodarki wolnorynkowej.
W wyniku odpowiednich zmian likwidacji uległy pozostałości centralnego planowania,
wprowadzony został pakiet środków polityki makroekonomicznej stabilizującej gospodarkę
oraz ochrona własności prywatnej. Liberalizacji poddano ceny wewnętrzne (hurtowe
i detaliczne), zniesiono kontrolę państwa nad handlem zagranicznym, wprowadzono
zewnętrzną wymienialność złotego i jednolity kurs walutowy oraz zostały zliberalizowane
obroty finansowe za granicą. Stworzono warunki do konkurencji wewnętrznej, dano pełną
swobodę prowadzenia działalności gospodarczej i tworzenia nowych przedsiębiorstw.
Ten proces przekształceń własnościowych nadal jest kontynuowany13. Pomimo znaczących
przemian pozostaje jeszcze wiele zadań wymagających realizacji.
W analizie gospodarki współczesnej przez pojęcie struktury gospodarczej rozumieć
należy procentowe udziały sektorów gałęzi w całkowitej produkcji, wartości dodanej,
zatrudnieniu, eksporcie w różnych krajach i grupach krajów. Natomiast zachodzące zmiany
strukturalne14 w produkcji, zatrudnieniu i handlu definiuje się jako sektorową,
międzygałęziową i wewnątrzgałęziową, mobilność zasobów oraz związaną z tym
adaptacyjność, czyli zdolność gospodarki do przystosowania się do zmieniających się
warunków rynkowych, popytowych, technologicznych15.
W procesie szeroko rozumianych przebrażeń strukturalnych w gospodarce, obok
zmian w sferze własności, istotną rolę odgrywają też inne przekształcenia w sferze realnej.
W szczególności istotne są zmiany sektorowe na tle długookresowych tendencji
zaobserwowanych w systemach rynkowych a sformułowanych w koncepcji trzech
sektorów16.
Aby móc analizować poszczególne segmenty gospodarki, należy podzielić tę właśnie
gospodarkę na sektory, biorąc pod uwagę urozmaicone zestawy kryteriów porządkujących17:
długookresowe trendy obrazujące zmiany w strukturze zatrudnienia;
zachowania popytu odmiennie reagujące na wytwory pochodzące z różnych branż,
mierzone za pomocą wskaźnika elastyczności cenowej;
wykorzystywane zasoby;
rodzaje ograniczeń limitujących wzrost;
poziom dochodowości uzależniony od produktywności;
czynnik wytwórczy uznany za decydujący.
red. W. Jarmołowicz, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005,

s. 294.
12
Z. Stachowiak, Ekonomia. Zarys podstawowych problemów, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Informatyki Stosowanej i Zarządzania w Warszawie, Warszawa 2000, s. 85.
13
J. Hausner, Polska 2004. Raport o stanie gospodarki, Wydawnictwo Ministerstwa Gospodarki
i Pracy, Warszawa 2004, s. 25.
14
A. Dietrich, J. J. Krüger, Long-run Sectoral Development. Time Series Evidence for the German
Economy, Structural Change and Economic Dynamics, 2010, No. 21.
15
A. Zielińska–Głębocka, Współczesna gospodarka światowa. Przemiany, innowacje, kryzysy,
rozwiązania regionalne, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business, Warszawa 2012,
s. 62.
16
E. Kwiatkowski, Teoria trzech sektorów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980,
s. 36–64.
17
K. Rogoziński, Usługi rynkowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań
2000, s. 92.
8
Nieodłącznym elementem, który towarzyszy wzrostowi gospodarczemu

i stanowi nierzadko warunek dokonywania się pozytywnych zmian w gospodarce,
są przemiany strukturalne, jak i wahania w produkcji i zatrudnieniu cechujące całą historię
kapitalizmu18. Przekształcenia strukturalne znajdują swój wyraz w zmieniającym się udziale
poszczególnych sektorów tworzenia produktu krajowego oraz w zmieniającej się strukturze
zatrudnienia. Tak mierzony udział poszczególnych sektorów daje możliwość odpowiedzi
na pytanie, które sektory gospodarki zmniejszają swoje znaczenie, a których wkład w ogólny
trwały rozwój19 nie ulega zmianie. Miernikiem przy określaniu znaczenia danego sektora dla
gospodarki kraju może być udział w tworzeniu PKB, jak również udział pracujących
w poszczególnych sektorach20.
Tabela 1.1.1
Kryteria wyodrębniania sektorów gospodarki
Kryteria
1. Przedsiębiorstwa o spadającym dochodzie w okresie intensywnego wzrostu dochodu narodowego,
SEKTOR I
z których następuje najszybszy odpływ siły roboczej.

2. Przedsiębiorstwa wytwarzające dobra niezbędne do życia.
3. Branże o przeciętnym wzroście postępu technicznego.
4. Przedsiębiorstwa, w których przyrost produktywności mierzony liczbą wytworzonych w jednej
godzinie pracy dóbr/usług jest ograniczony przez naturalne warunki wzrostu.
1. Przedsiębiorstwa o rosnącym dochodzie, silnie wzrastająca liczba zatrudnionych w początkowej
fazie wzrostu, po czym wyhamowanie i niewielki spadek wskaźników wzrostu.
SEKTOR II
2. Przedsiębiorstwa produkujące te dobra, na które jest bardziej elastyczny popyt, których nie można
określić, jako niezbędne do życia.
3. Branże o wysokim postępie technicznym. Duże zróżnicowanie w kosztach wytwarzania dóbr
(mierzone wysokością zarobków) w zaawansowanych i mniej rozwiniętych krajach.
4. Przedsiębiorstwa, w których wzrost produktywności (mierzony jak wyżej) ograniczony jest
czynnikiem mechanicznym.
1. Wytwarzanie dóbr niematerialnych, stały i powolny wzrost liczby zatrudnionych.
2. Wszystkie przedsiębiorstwa, które wytwarzają nowe (względnie nowe) typy dóbr dla zaspokojenia
SEKTOR III
elastycznego popytu, których produkcja jest możliwa w wyniku postępu technicznego.

3. Działalność gospodarcza o niskim postępie technicznym, zbliżonych kosztach wytwarzania
w krajach o podobnym poziomie rozwoju.
4. Przedsiębiorstwa, w których wzrost produktywności (mierzony jak wyżej) ograniczony jest tylko
przez sprawność i zdolność człowieka.
Źródło: K. Rogoziński, Usługi rynkowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2000,
s. 92–93.
Wpływ zmian strukturalnych w dużej mierze zależy od historycznych uwarunkowań

struktury gospodarczej. Zamiany strukturalne, tzn. zmiany relacji między elementami systemu
gospodarczego, a przede wszystkim zmiany makro i mezostruktury produkcji, zatrudnienia
i struktury własnościowej, odgrywają coraz większą rolę we wzroście gospodarczym oraz
rozwoju ekonomicznym21. Kraj o nowoczesnej strukturze, w którym istnieją duże przewagi
konkurencyjne, może zagwarantować sobie wysoką adaptacyjność przy niższym tempie
zmian strukturalnych dzięki specjalizacji wewnątrzgałęziowej lub przesuwaniu zasobów tylko
wewnątrz gałęzi. W takim przypadku nie ma potrzeby przesuwania w ramach specjalizacji
zasobów między sektorami (rolnictwem, przemysłem, usługami) czy też między dużymi
18
J. E. Stiglitz, Capital Markets and Economic Fluctuations in Capitalist Economies, “European
Economic Review”, 1992, Vol. 36.
19
K. Górka, Kwestie terminologiczne w ewolucji polityki ekologicznej, [w:] Rozwój polityki
ekologicznej w Unii Europejskiej i w Polsce, red. J. Famielec, M. Kożuch, Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonmicznego w Krakowie, Kraków 2010, s. 19.
20
A. Dąbrowski, Zmiany strukturalne w gospodarce Republiki Federalnej Niemiec, [w:] Polityka
gospodarcza w teorii i praktyce, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1995,
s. 27–28.
21
S. Marciniak, Innowacje i rozwój gospodarczy, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej,
Warszawa 2000, s. 110.
9
gałęziami przemyslu lub usług. Z kolei w krajach mniej konkurencyjnych poprawa

adapcyjności wymaga głębokich zmian i przesunięć pomiędzy trzema podstawowymi
sektorami, np. z rolnictwa do przemysłu czy z przemysłu do sektora usług. Istnieje
też możliwość przesunięć między gałęziami w gospodarce – świadczy to o wysokim udziale
specjalizacji w produkcji i wymianie22.
Ze względu na to, że struktura gospodarcza i jej zmiany są powiązane
międzynarodową specjalizacją, do ich szacowania stosuje się podobne miary.
Są one dynamiczne, ujmowane w wybranych przedziałach czasowych. Do podstawowych
miar można zaliczyć23: statyczny i dynamiczny indeks Herfindahla, wskaźniki koncentracji
CR, index Lawrence’a oraz współczynnik Giniego.
Tabela 1.1.2
Ogólna charakterystyka sektorów gospodarki
I II III
1. Transport, handel, banki, usługi
1. Branże: rolnictwo, leśnictwo, 1. Górnictwo, energetyka,
publiczne, szkolnictwo, wolne
rybołówstwo gazownictwo, rzemiosło
zawody, rzemiosło
2. Zmniejszający się przychód 2. Wytwarzanie dóbr
2. Działalność stale przynosząca
z dodatkowo pozyskiwanych niematerialnych, zróżnicowana
rosnące przychody
gruntów przychodowość
3. Największe ubytki siły
roboczej w okresie 3. Duże różnice w kosztach 3. Powoli i stale rosnące
intensywnego dochodu wytwarzania zatrudnienie
narodowego
4. Wytwarzanie dóbr 4. Dobra, które nie są niezbędne 4. Wysokie współczynniki
niezbędnych do życia. Popyt do życia. Wyższa elastyczności dochodowej
sztywny względem ceny elastyczność cenowa popytu
5. Bariera wzrostu: ograniczenia 5. Bariera: ludzka biegłość
5. Bariera: kapitał i technologia
gleb i zasobów naturalnych i talent
Źródło: K. Rogoziński, Usługi rynkowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2000,
s. 93.
Analizy zmian strukturalnych gospodarki w układzie sektorowym24 zostały podjęte już

w latach trzydziestych XX wieku. Przyczynili się do rozwoju tych badań: A. Fisher25 –
ekonomista nowozelandzki, C. Clark26 – brytyjski ekonomista oraz J. Fourastiè27 – francuski
ekonomista. Wysunęli oni tezę, że wraz z rozwojem gospodarczym maleje znaczenie sektora
rolniczego, czego wyrazem jest zmniejszający się udział tego sektora w ogólnym
zatrudnieniu. Sektor przemysłowy wykazuje na określonym etapie rozwoju gospodarczego
wzrost znaczenia w gospodarce, następnie pewną stabilizację, by w późniejszych etapach
rozwoju gospodarczego zmniejszyć swoją pozycję w gospodarce. Natomiast sektor
usługowy28 wykazuje w całym procesie rozwoju gospodarczego ustawiczną tendencję
zwyżkową – wzrasta udział tego sektora w ogólnym zatrudnieniu. W początkowych fazach
22
A. Zielińska–Głębocka, Współczesna gospodarka światowa…, op. cit., s. 63.
23
T. Rynarzewski, A. Zielińska–Głębocka, Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Teoria
wymiany i polityki handlu międzynarodowego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2006, s. 27–31, 191–193.
24
A. Herman, Zarządzanie wartoscią przedsiębiorstwa jako nowa perspektywa badawcza
w gospodarce usług, [w:] Usługi w Polsce – nauka, dydaktyka i praktyka wobec wyzwań
przyszłości, red. A. Panasiuk, K. Rogoziński, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego,
nr 497, t. 1, Szczecin 2008, s. 29.
25
A. Fisher, Capital and the Growth of Knowledge, “The Economic Journal”, September 1933,
s. 380.
26
C. Clark, The Conditions of Economic Progress, Macmillan, London 1957, s. 425.
27
J. Fourastié, Le Grand du Espoir du XXe Siècle. Progrès Technique, Progrès Ěconomique,
Progrès Social, Presses Universitaires de France, Paris 1949.
28
A. Dąbrowska, M. Janoś–Kresło, Konsument na rynku e–usług w krajach Europy Środkowo–
Wschodniej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010, s. 149–150.
10
wzrost znaczenia sektora usługowego dokonuje się kosztem dalszego spadku znaczenia
sektora rolniczego, w fazach późniejszych zaś – także kosztem sektora przemysłowego29.
Struktura gospodarki decyduje o zdolności kraju do konkurowania na rynkach
międzynarodowych i z tego względu ma duże znaczenie dla kształtowania jego ogólnej
konkurencyjności. Jest w dużej mierze odzwierciedleniem specjalizacji kraju w dziedzinie
produkcji i wymiany, na którą wpływa wiele czynników, przy czym ich znaczenie ulega
zmianom w miarę dokonujących się przekształceń w gospodarce światowej. Przyśpieszenie
zmian strukturalnych, zwłaszcza w krajach mniej zaawansowanych, może natrafić
na przeszkody natury społecznej lub politycznej, jeśli wiąże się z negatywnymi skutkami,
takimi jak strukturalne bezrobocie, zamykanie przedsiębiorstw, bankructwa, utrata władzy
przez siły rządzące. W takiej sytuacji kraj może zdecydować się na mniejszą skalę
restrukturyzacji, wykorzystując bardziej intensywnie siły konkurencyjne i rezygnując z terapii
szokowej30.
O tym, że struktura gospodarki zmienia się w czasie decyduje wiele czynników. Mają
one charakter popytowy i podażowy, wyrażają oczekiwania nabywców oraz bieżące
i zmianiające się w czasie możliwości wytwórcze. Obok uwarunkowań społecznych,
ekonomicznych, często również kulturowch, trzy okoliczności mają szczególny charakter
i duże znaczenie. Ze względu na odmienny charakter, trudno jest je wszystkie uwzględnić
w procesie analizowania zmian w gospodarce. Są to przede wszystkim: wdrażanie nowych
techologii, wymagających zastosowania przy produkcji innych, nowszych rozwiązań
technicznych oraz następstwa wymiany handlowej31 z zagranicą i przepływy kapitału.
Trzecim uwarunkowaniem jest naturalna tendencja dostosowania się struktury produkcji
do konsumpcji. W okresie globalizacji zgodność taka zachodzić musi w skali
międzynarodowej, a nie tylko w skali kraju, niezaleznie od rozmiarów jego systemu
gospodarczego32.
W Polsce wysokie tempo rozwoju gospodarczego umożliwia skracanie dystansu
rozwojowego do przeciętnego poziomu PKB per capita osiąganego w krajach UE. Jest
to możliwe wówczas, gdy siłami napędowymi tej dynamiki rozwojowej są wszystkie
składniki popytu globalnego, czyli konsumpcja gospodarstw domowych, inwestycje, eksport
oraz wydatki rządowe gwarantujące nie większy niż 3% (w relacji do PKB) deficyt
budżetowy. Z uwagi na koincydencję czynników demograficznych związanych ze skutkami
globalnego kryzysu finansowego i niedokończonymi reformami sektora publicznego, rząd
utracił możliwość prowadzenia polityki poruszania się ścieżką potencjalnego wzrostu.
Oznacza to, że skracanie dystansu rozwojowego do UE zostanie wydłużone w czasie33.
Polska znajduje się w grupie pięciu najsłabiej rozwiniętych krajów Unii Europejskiej.
Wartość nominalna PKB w 2010r. wyniosła 1415,4 mld zł. Uwzględniając siłę nabywczą
pieniądza, PKB per capita wzrósł do poziomu 63% przeciętnego dla krajów UE–27. Niższy
poziom PKB per capita miały tylko Litwa, Łotwa, Bułgaria oraz Rumunia, które osiągnęły
wynik poniżej 50% średniego PKB per capita EU–27. Taka sytuacja determinuje specyfikę
polskiej gospodarki oraz określa priorytety. Trudno oczekiwać, aby problemy do rozwiązania
dla Polski były zbliżone do tych, które mają kraje o poziomie dochodu powyżej średniej
unijnej (dwanaście państw członkowskich: Luksemburg, Holandia, Irlandia, Dania, Austria,
Szwecja, Belgia, Niemcy, Finlandia, Wielka Brytania, Francja oraz Włochy). Najbogatszym
29
Transformacja gospodarcza a sektor publiczny, red. G. Szczodrowski, Wydawnictwo
Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 114–115.
30
A. Zielińska–Głębocka, Współczesna gospodarka światowa…, op. cit., s. 63.
31
V. Warnock, D. G. Duncan, Jobs in a Changing American Economy, “Mortgage Banking”, June
2004, s. 83–84.
32
L. J. Jasiński, Sektory przemysłu i wiedzy. Ewolucja struktury gospodarki, Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2011, s. 27–28.
33
M. Woźniak, Gospodarka Polski 1990–2011. Transformacja, t. 1. Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2011, s. 22.
11
państwem w Unii Europejskiej niezmiennie pozostaje Luksemburg, z wynikiem 271%

średniego PKB per capita dla UE–27.
Analizując polską gospodarkę należy uwzględnić pewne uwarunkowania, mające
swoje odzwierciedlenie w prowadzonej wcześniej polityce gospodarczej (węgiel jako
surowiec energetyczny, ogólne zacofanie, przeludnienie obszarów wiejskich).
Charakterystyczne cechy strukturalne polskiej gospodarki to przede wszystkim34:
duży udział rolnictwa w gospodarce i mały udział sektora usług w tworzeniu PKB;
duży udział sektorów schyłkowych i słaby sektor finansowy;
słabo rozwinięta infrastruktura gospodarcza;
niedokończona, niewłaściwie przeprowadzana prywatyzacja35;
niestabilny rynek pracy i niekonsekwentna polityka socjalna.
Ponad dwudziestoletni okres transformacji w Polsce był czasem radykalnych przemian
ustrojowych, społecznych i gospodarczych. W tym okresie dokonały się także znaczące
zmiany w sferze świadomości i postaw ludzkich. Na ogół ocenia się, że postęp w poziomie
rozwoju gospodarki oraz poziomie życia ludności wyprzedzał tempo pozytywnych zmian
w zakresie poziomu kapitału społecznego. Na wykresie 1.1.1 zaprezentowano wzrost PKB
w Polsce od 1996r. Wyraźnie widoczne są okresy dobrej koniunktury gospodarczej
– w 2 połowie lat 90. a następnie w okresie od akcesji Polski do UE–27 do 2008r.36
Wykres 1.1.1
Tempo wzrostu PKB w Polsce i UE–27 w latach 1996–2010 (rok poprzedni=100; ceny stałe)
8% 7,1% 6,8%
6,2% 6,2%
5,3% 5,1%
5,0%
4,5% 4,3%
3,9% 3,6% 3,9%
4% 3,2% 3,0%
2,7% 2,8% 3,0% 3,9% 2,5%
1,9% 2,0% 1,5% 2,0%
1,6% 1,6% 1,8%
1,2% 1,4%
0,5%
0%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
-4%
Tempo wzrostu PKB w Polsce Tempo wzrostu PKB w UE-27
Źródło: Na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2012), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Głębokie zaburzenia procesów rozwojowych, jakie nastąpiły w gospodarkach wielu

krajów w wyniku globalnego kryzysu finansowego37, znacznie utrudniają ocenę faktycznych
dokonań i skuteczności realizacji polityk publicznych w okresie 2007–2010. Unia Europejska
została mocno dotknięta kryzysem – recesja spowodowała spadek PKB w 2009r. o 4,2%.
W krajach nadbałtyckich nastąpiły dwucyfrowe spadki poziomu PKB, a w kilku innych
34
Gospodarka Polski w perspektywie wstąpienia do strefy euro, ujęcie ilościowe,
red. P. Krajewski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2012, s. 44.
35
I. Denisova, M. Eller, T. Frye, E. Zhuravskaya, Everyone Hates Privatization, but Why? Survey
Evidence from 28 Post–communist Countries, “Journal of Comparative Economics”, 2012,
No. 40, s. 58.
36
Raport Polska 2011. Gospodarka Społeczeństwo Regiony, Wydawnictwo Ministerstwa Rozwoju
Regionalnego, Warszawa 2011, s. 5.
37
K. Pistor, Global Network Finance: Institutional Innovation in the Global Financial Market
Place, “Journal of Comparative Economics”, 2009, No. 37, s. 561.
12
krajach członkowskich recesja trwała przez 2–3 lata. W 2010r. produkt krajowy brutto
UE zwiększył się o 1,8% w skali rocznej, przy czym sytuacja poszczególnych krajów była
silnie zróżnicowana. Wyraźnie zarysowała się grupa krajów o wysokim wzroście
gospodarczym, do której należały Szwecja (5,5%), Słowacja (4,0%), Polska (3,8%) i Niemcy
(3,6%), wpływające znacząco na tempo wzrostu całej Wspólnoty. W okresie 2007–2010
średnie tempo wzrostu PKB w Polsce wyniosło 4,3%, podczas gdy w UE–27 kształtowało
się na poziomie bliskim zera. Konsekwencją światowego kryzysu gospodarczego, który
przyczynił się w znacznej mierze do spowolnienia rozwoju w Polsce, było to, że Polska
nie uzyskała założonego na 2010r. w Strategii Rozwoju Kraju 2007–2015 tempa wzrostu
PKB na poziomie 5,1%, jednakże uzyskane tempo wzrostu 1,6% w 2009r. było najwyższe
wśród krajów UE. Polska należała też do najszybciej rozwijających się krajów unijnych
w 2010r.38
Na wykresie 1.1.2 zaprezentowano wartość PKB per capita w Polsce w latach
1996–2010 w tysiącach zł oraz PKB per capita w Polsce w PPS (UE=100). Widoczny jest
trend rosnący o różnym nasileniu. W przypadku PKB per capita w 1996r. wynosił on 11 tys.
zł, co stanowiło 45% przeciętnej dla krajów UE–27. Do 1999r. sytuacja nieznacznie się
poprawiła (17 tys. zł, co stanowiło 49% przeciętnej dla UE–27). Lata 2000–2003 to słaby
wzrost PKB per capita. Od 2004r. zaobserwowano wyższą dynamikę PKB per capita,
co automatycznie znalazło swoje odzwierciedlenie w PKB per capita PPS. W 2010r. PKB
per capita w Polsce wynosił 37 tys. zł.
Wykres 1.1.2
PKB per capita w Polsce i w UE–27 w latach 1996–2010
70 63
61
57
60 54
51 51 52
47 48 49 48 48 48 49
50 45
35 37
40 33
31
26 28
30 24
20 21 22
17 19
20 16
13
11
10
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w tys. zł Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańcab
w PPS (UE 27=100)
Jako odzwierciedlenie przemian sektorowych w gospodarce polskiej w latach

1996–2010 przedstawiono poniżej strukturę tworzenia PKB w Polsce według teorii trzech
sektorów. Jak wskazują dane, w stosunkowo krótkim czasie w Polsce zmniejszyła się rola
pierwszego sektora. Udział podmiotów należących do tej grupy w procesie wytwarzania
wartości dodanej brutto spadł z 7,1% w 1994r. do 3,5% w 2010r. Największy spadek
zanotowano w latach 1996–2003. W gospodarce polskiej w latach 1996–2003 zmniejszyło się
znaczenie sektora II w procesie wytwarzania wartości dodanej o około 6%. Od 2004r.
zaobserwowano tendencję wzrostową. W warunkach wyraźnego spadku roli działalności
produkcyjnej sektora I w gospodarce polskiej okresu transformacji szybko zwiększało się
38
Raport Polska 2011…, op. cit., s. 6.
13
znaczenie sektora usług. W badanym okresie udział podmiotów i instytucji świadczących

usługi zwiększył się o ponad 16,2%, przy czym wzrost ten w pierwszej kolejności dotyczył
usług rynkowych. Znaczenie tzw. usług nierynkowych w wytwarzaniu wartości dodanej
brutto w tym samym okresie tylko nieznaczenie wzrosło, zwłaszcza na początku XXI wieku.
W związku z czym można stwierdzić, że w okresie badanych 15 lat w gospodarce Polski
wystąpiły wyraźne zmiany w strukturze sektorowej. Przebrażenia polegały na spadku
znaczenia podmiotów działających w sektorze pierwszym i drugim, a zwłaszcza
przedsiębiorstw produkujących oraz na zwiększeniu roli firm i instytucji świadczących usługi
rynkowe. Potwierdza to występowanie w Polsce zależności teorii trzech sektorów39.
Przyczyny prawidłowości zaobserwowanych w zmianach struktury zatrudnienia
uzasadnione zostały działaniem czynników związanych ze zmianami struktury spożycia
i popytu oraz czynników związanych z działaniem postępu technicznego. Przemiany
trójsektorowe pozostają w korelacji z poziomem rozwoju kraju, wyrażonym wielkością PKB
per capita40.
Wykres 1.1.3
Struktura w tworzeniu PKB w Polsce według trzech sektorów gospodarki
w latach 1996–2004 oraz wartości dodanej brutto w latach 2005–2010 (w %)
100%
90%
80%
70%
66,0% 65,6% 64,1% 64,7% 64,6%64,8%
60%
50%
40%
30%
20% 29,5% 30,1% 31,6% 30,8% 31,7%31,7%
10%
0% 4,5% 4,3% 4,3% 4,5% 3,7% 3,5%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Sektor III Sektor II Sektor I
Źródo: Obliczenia własne na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2012), Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa.
Przemianom gospodarki w układzie trójsektorowym towarzyszą zmiany w obrębie

poszczególnych sektorów. Dotyczą one wielkości podmiotów gospodarczych, struktury
produkcji i zatrudnienia. Na podstawie obserwacji trendów w zatrudnieniu określa
się przyszłe trendy, z jakimi można się spotkać na rynku pracy, a więc w jakiejś mierze
można na tej podstawie określać długofalową politykę związaną z ograniczeniem bezrobocia.
W szczególności chodzi tu o zagadnienia związane z kierunkiem kształcenia młodzieży,
jak również z kierunkami przekwalifikowania osób już pracujących oraz poszukujących
pracy. Na podstawie takiej struktury zatrudnienia w gospodarce polskiej, w ujęciu
długofalowym, można obserwować prawidłowości zgodne z trójsektorową teorią rozwoju
strukturalnego. Wykres 1.1.4 prezentuje zmiany w strukturze zatrudnienia w Polsce w latach
39
R. Barczyk, Morfologia cyklu koniunkturalnego w procesie przemian sektorowych
w gospodarce polskiej, [w:] red. R. Barczyk, L. Kąsek, M. Lubiński, K. Marczewski,
Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006,
s. 158–159.
40
A. Dąbrowski, Zmiany strukturalne w gospodarce…, op. cit., s. 30.
14
1996–2010.
2010. Zastosowano tu najpowszechniejszy w praktyce podział na trzy sektory
gospodarki, oparty o przyjęte
przyj w statystyce kryteria.. Sektor I obejmuje rolnictwo,
rybołówstwo, leśnictwo.
ctwo. Sektor
Sektor II obejmuje przemysł wydobywczy,
wydobywcz przetwórczy oraz
budownictwo, zaśś sektor III – usługi41. Uwagę zwraca duże że wahnięcie
wahnię danych w latach
2002–2003.
2003. Wpływ na te zmiany miało przeszacowanie danych na podstawie Narodowego
Spisu Powszechnego dotyczących
dotyczą ych zatrudnienia w rolnictwie, co spowodowało skokowy
wzrost udziału przemysłu w 2003r.42
Odniesienie przemian zachodzących
zachodz cych na polskim rynku pracy w czasie przemian
struktury gospodarczej w układzie trójsektorowym pozwala na zidentyfikowanie daleko
idących podobieństw.
Wykres 1.1.4.4 w dużej
duż mierze zgodny jest z prawidłowościamiściami na rynku pracy
zachodzącymi
cymi w badanym okresie, które upodabniają
upodabniaj polską gospodarkę do modelu okresu
przejściowego
ciowego zaproponowanego przez Fourastiégo. Zmiany w strukturze zatrudnienia
wykazują tendencje określone teori trzech sektorów43.
ślone przez teorię
Wykres 1.1.4
Struktura pracujących
pracujących według sektorów w Polsce w latach 1996–2010
1996
100%
90%
80% 43,4% 43,0% 43,4% 44,0% 44,7% 45,6% 47,4%
70% 55,4% 55,5% 55,6% 55,9% 55,9% 56,6% 55,6% 57,0%
60%
50%
40% 29,6% 29,5% 29,0% 28,4% 26,8% 25,2% 23,9%
30% 27,6% 27,7% 27,8% 27,9% 28,5% 28,2% 31,1%

30,2%
20%
27,0% 27,5% 27,6% 27,6% 28,5% 29,2% 28,7%
10% 17,0% 16,8% 16,6% 16,2% 16,6% 15,2% 13,3% 12,8%
0%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Sektor III Sektor II Sektor I
Źródo: Opracowanie własne na podstawie: Rynek pracy w Polsce w 1996 roku: kontynuacja korzystnych
tendencji, Główny Urząd
ąd Statystyczny, Warszawa 1997, s. 17; Rocznik Statystyczny,
Statystyczny Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 1999, s.
s 129–132; Mały Rocznik Statystyczny Polski, Główny
łówny Urząd Statystyczny,
Warszawa 2000, s. 130–131; Rocznik Statystyczny,
Statystyczn Główny Urząd Statystyczny,
tatystyczny, Warszawa 2004; Rocznik
Statystyczny Pracy 2001 i 2006,
2006 Główny Urząd Statystyczny,
tatystyczny, Warszawa 2001 i 2006 oraz Pracujący
w gospodarce narodowej w 2008 r.,
r. Główny Urząd Statystyczny,, Warszawa 2009, s. 10–11
10 i 22–29; Strategia
Rozwoju Kraju 2007–2015, Główny Urząd
Urz Statystyczny, Warszawa 2010, s. 25.
W długim okresie sektor I wykazuje trwałą trwał tendencję spadkową, sektor

II – po wzroście i osiągnię ciu maksimum zmniejsza swój udział w ogólnym zatrudnieniu,
ągnięciu
a sektor III w całym badanym okresie wykazuje tendencję zwyżkową.
ż ą. Można
Mo więc określić,
iż zgodnie z teoriąą trzech sektorów gospodarka polska znajduje sięę w stadium przejściowym
przej
rozwoju, w fazie dopełnienia. Procesy restrukturyzacyjne polskiego rynku pracy są s zgodne
z tendencjami zaobserwowanymi
bserwowanymi w gospodarkach światowych, a intensywność
intensywno przemian jest
41
Transformacja gospodarcza a sektor
sek publiczny, red. G. Szczodrowski…,
…, op. cit., s. 115–116.
42
T. Rachwał, Struktura przestrzenna i działowa przemysłu Polski na tle Unii Europejskiej
w dwudziestolecie rozpoczęcia
rozpocz procesów transformacji systemowej, Prace Komisji Geografii
Przemysłu, Uniwersytet
rsytet Pedagogiczny w Krakowie, Warszawa–Kraków
Warszawa Kraków 2010,
2010 s. 4.
43
L. R. Ngai, Ch. A. Pissarides, Structural Change in a Multisectoral Model of Growth,
Growth
“The American Economic Review”, 2007, No. 97.
97
15
stosunkowo wysoka. Porównanie etapu rozwoju polskiej gospodarki z gospodarkami wysoko

rozwiniętych krajów wypada zdecydowanie na niekorzyść gospodarki polskiej44.
Zmiany strukturalne zachodzące w polskiej gospodarce można zaobserwować,
analizując udział sektorów towarowych w PKB Polski w 2000r. i 2010r., – zaprezentowany
na wykresie 1.1.5. (Pierścień wewnętrzny – 2000r., pierścień zewnętrzny – 2010r.). Struktura
sektorów towarowych zmieniła się, jednak podstawowe zależności między sektorami zostały
zachowane. Największy, bo 2,5%, przyrost zanotował sektor usług. Nieznacznie wewnątrz
sektora przemyłowego zmniejszył się udział budownictwa (z 6,9% na 6,2%), głównie jednak
na skutek wahań koniunkturalnych oraz przetwórstwa przemysłowego (z 16,5% na 16,3%).
Pomimo reorganizacji wzrost, choć nieznaczny, zanotował sektor górniczy – 0,1%. Spada zaś
udział rolnictwa.
Wykres 1.1.5
Udział sektorów towarowych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %)
rolnictwo,łowiectwo, leśnictwo
3,1 2,3
4,42,2 górnictwo
16,3
16,5 przetwórstwo przemysłowe
3 wytwarzanie i dostawa energii

50 2,7 elektrycznej, gazu, wody
52,5
6,9 6,2 budownictwo
handel i naprawy
17,3
16,6
inne usługi
Źródo: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.
W przypadku klasyfikacji według sektorów własności wyróżniamy sektor publiczny,

który grupuje własność państwową (Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych),
własność jednostek samorządu terytorialnego oraz „własność mieszaną” z przewagą kapitału
podmiotów sektora publicznego. Drugim sektorem jest sektor prywatny, który grupuje
własność prywatną krajową (osób fizycznych i pozostałych jednostek prywatnych), własność
zagraniczną (osób zagranicznych) oraz ,,własność mieszaną’’ z przewagą kapitału podmiotów
sektora prywatnego i brakiem przewagi sektorowej w kapitale podmiotu. ,,Własność
mieszana” określana jest głównie dla spółek i wyznaczana na podstawie struktury kapitału
deklarowanego we wniosku rejestracyjnym spółki45. W przypadku udziału sektora
publicznego w PKB Polski wartość dodana spadła na przestrzeni 10 lat z poziomu 25,8%
do poziomu 20,0%. Wartość dodana sektora prywatnego między 2000r. a 2010r. wzrosła
z poziomu 63,2% do poziomu 68,1%. Podatki od produktów pomiejszone o dotacje
do produktów w tym samym czasie wzosły z poziomu 11,0% do poziomu 11,8%. Na koniec
2010r. w sektorze publicznym pracowało 25,3%, a w sektorze prywatnym 74,7% pracujących
w gospodarce w narodowej.
Rachunki narodowe zestawiane są również w układzie sektorów instytucjonalnych
(wykres 1.1.6), w którym podmioty gospodarki narodowej (podstawowe jednostki
44
Transformacja gospodarcza a sektor publiczny, red. G. Szczodrowski…, op. cit., s. 118–122.
45
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 12.
16
klasyfikacyjne) grupowane są według pełnionych funkcji i celów, jakim służą

w gospodarce46. Na przestrzeni 10 lat zdecydowanie najbardziej zwiększył się udział
przedsiębiorstw, jako sektora instytucjonalnego, w PKB (w 2000r. wynosił 39,85%
a w 2010r. 43,8%). Odbyło się to zasadniczo kosztem gospodarstw domowych. Udział tego
sektora w PKB zmniejszył się z 30,2% do 26,6%. Istotne zmiany zaszły również w sektorze
instytucji finansowych i ubezpieczeń – udział tego sektora w PKB zmiejszył się o 0,5%,
z 4,4% w 2000r. do 3,9% w 2010r.
Sektor usług ma w Polsce największy wkład47 w tworzenie wartości dodanej brutto
i PKB (64,8%). Polska plasuje się jednak wciąż poniżej średniej dla krajów OECD,
wynoszącej ponad 70%. Zmiany struktury sektora usług w Polsce utrzymały w 2010r. swój
trend w kierunku struktury obserwowanej w krajach OECD, gdzie usługi rynkowe
partycypują w ok. 50% wartości dodanej w gospodarce, a usługi nierynkowe w około 20%
(w Polsce w 2010r. odpowiednio 50,1% i 14,7%,). W 2010r. wartość dodana brutto
w sektorze usług w cenach bieżących wynosiła 807,5 mld zł, w tym ok. 77,4% w sektorze
usług rynkowych, a 22,6% w sektorze usług nierynkowych. W cenach stałych wzrost wartości
dodanej brutto w sektorze usług rynkowych wynosił w 2010r. 3,3%, natomiast usług
nierynkowych 3,1%48.
Wykres 1.1.6
Udział sektorów instytucjonalnych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %)
Przedsiębiorstwa
11,9
1 11 Instytucje finansowe i
1,1 ubezpieczeniowe
39,8 43,8 Instytucje rządowe i

samorządowe
26,6 30,2
Gospodarstwa domowe
Instytucje niekomercyjne
4,4
13,5
12,8 3,9 Podatki od produktów minus

dotacje do produktów
Źródo: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.
Z formalnego punktu widzenia obowiązująca Polska Klasyfikacja Działalności (PKD)

2007 wprowadza podział aktywności ekonomicznej, wyróźniając sekcje, które dzielą się
na grupy, klasy i podklasy. Wyróżnia się w niej 21 sekcji zaprezentowanych na wykresie
1.1.7.
Z danych zaprezentowanych na wykresie 1.1.7 obrazujących procentowy udział
zatrudnionych w gospodarce narodowej wraz z PKB w cenach bieżących wytworzonych
przez sekcje można zaobserwować różnice pomiędzy poszczególnymi sekcjami. Najwiecej
osób pracujących jest zatrudnionych w sekcji A (rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo)
16,8%, i w sekcji C (przetwórstwo przemysłowe) również 16,8%, w sekcji G (handel
i naprawa pojazdów samochodowych) 15,5%. Pozostałych 5 sekcji, z zatrudnieniem ponad
46
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012…, op. cit, s. 480.
47
W. Kwiatkowska, Zmiany strukturalne na rynku pracy w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 2007, s. 155–156.
48
Polska 2011, Raport o stanie gospodarki…, op. cit., s. 189.
17
5%, to: sekcja F (budownictwo) 6,1%, sekcja H (transport i gospodarka magazynowa) 5,0%,
sekcja O (administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia
społeczne) 6,9%, sekcja P (edukacja) 7,7% oraz sekcja Q (opieka zdrowotna i pomoc
społeczna) 5,4%. Sekcje, które mają najwyższy udział w PKB to z kolei sekcja G 19,5%,
sekcja C 17,3%, sekcja F 8,2%, sekcja H 6,0% i sekcja L (obsługa rynku nieruchomości)
5,6%. Spośród 21 sekcji tylko w 10 występuje taka sytuacja, że dana sekcja ma większy
udział PKB w cenach bieżących (liczony w %) niż w liczbie zatrudnionych (również w %).
Najmniejszy udział zatrudnionych w przeliczeniu na jeden procent PKB jest w sekcji
L (w sekcji zatrudnionych było 196 tys. osób, co stanowi 1,39% wszystkich zatrudnionych
w gospodarce, a sekcja L ma udział w 5,6% PKB). Kolejne sekcje to sekcja D (1,13%
pracujących, 3,48% PKB), następnie sekcja J (1,69% zatrudnionych, 3,69% PKB) i sekcja
B (1,23% zatrudnionych, 2,22% PKB) oraz sekcja K (2,4% pracujących, 4,32% PKB).
Z oczywistych względów najmniej korzystnie w tym zestawienu wypada sekcja A (16,84%
zatrudnionych ma udział w wytworzeniu 3,76% PKB). Tylko nieco lepiej przedstawia się
sytuacja w sekcjach związanych z edukacją (sekcja P) i opieką zdrowotną (sekcja Q),
odpowiednio (7,66% zatrudnionych, 4,89% PKB) i ( 54,2% zatrudnionych, 3,84% PKB).
Wykres 1.1.7
Pracujący w gospodarce narodowej – charakterystyka ogólna w tys. oraz PKB
w cenach bieżących w 2010r.
20% 17,3% 19,5%
16,8% 16,8%
15,5% Produkt krajowy brutto (ceny bieżące)
15%
Pracujący w gospodarce narodowej
10% 8,2% 7,7%

6,0% 6,9%
6,1%
5,6% 5,1% 5,3% 4,9% 5,4%
5,0% 4,3%
5% 3,8% 3,5% 3,7% 3,4% 2,9% 3,8%
2,2% 2,4% 1,1%1,8%
1,1% 1,2% 1,7% 1,7% 1,4% 1,7%
1,2% 1,2% 0,8%
1,4%
0%
Źródo: Pracujący w gospodarce narodowej w 2010r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s.11.
W okresie transformacji systemowej miały miejsce istotne zmiany w strukturze

pracujących według sektorów gospodarczych w Polsce. Z danych GUS wynika, że w latach
90. XX wieku kosztem przemysłu i rolnictwa wzrosła skala zatrudnienia w sektorze usług.
Te przekształcenia strukturalne miały jednak mniejszą skalę niż oczekiwano (dotyczy
to zwłaszcza rolnictwa do 2002r.), co sprawiło, że zmiany w sferze struktury zatrudnienia
są wciąż jednym z wyzwań stojących przed polskim rynkiem pracy49. Ze względu na zmianę
systemu rejestracji statystycznej50 ostatnio spadł udział sektora rolniczego. Niepokojąca jest
też struktura osób zatrudnionych, zwłaszcza ilość młodych osób bez pracy51.
49
E. Kwiatkowski, Kluczowe wyzwania polskiego rynku pracy, [w:] Rynek pracy w Polsce –
tendencje, uwarunkowania i polityka państwa, red. E. Kwiatkowski, L. Kucharski,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010, s. 10–14.
50
M. Zajdel, Trójsektorowa struktura gospodarcza w Polsce, jako miernik rozwoju (wybrane
aspekty), [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, red. M. G. Woźniak, Zeszyt 18:
18
Celem podniesienia efektywności przynajmniej niektórych działów gospodarki

są przeprowadzane w wielu obszarach reformy strukturalne. Dzięki temu ma utworzyć się
gospodarka otwarta, oparta na wiedzy, charakteryzująca się wysokim poziomem
innowacyjności oraz konkurencyjności. Załamanie gospodarki w 2001r., następnie kryzys
gospodarczy zapoczątkowany w 2008r. stawiają wiele znaków zapytania dotyczących
perspektyw rozwojowych gospodarki polskiej i rozwiązywania jej podstawowych
problemów52. Wśród wyzwań stojących przed Polską w najbliższym okresie można
wymienić53:
przyśpieszenie, a następnie utrzymanie stabilnego tempa wzrostu gospodarczego,
szczególnie przez rozbudowę małych i średnich przedsiębiorstw, co równocześnie
ma na celu zwiększenie poziomu zatrudnienia;
promocję przedsiębiorczości poprzez ułatwienie firmom dostępu do kapitału, a także
odbiurokratyzowanie postępowań administracyjnych oraz zapewnienie przejrzystości
i stabilizacji regulacji prawnych sektora;
rzeczywiste i trwałe ograniczenie deficytu sektora finansów publicznych zmierzające
do jego trwałej eliminacji;
uporządkowanie wydatków publicznych we wszystkich sferach życia;
dalszą restrukturyzację, zmniejszenie wielkości pomocy publicznej do minimum, lecz
również zapewnienie konkurencyjności w dziedzinach, które pozostaną wyłączną domeną
sektora publicznego54;
zwiększenia stopnia otwartości gospodarki polskiej oraz konkurencyjności na rynkach
światowych, do czego przyczynić się może wzrost innowacyjności produktów, a także
podniesienie kwalifikacji pracowników poprzez promowanie uczenia się przez całe życie;
zapewnienie pełnej swobody przepływu dóbr, usług kapitału oraz zasobów ludzkich;
zwiększenie poziomu absorpcji funduszy strukturalnych.
Bezrobocie powszechnie jest uważane za najpoważniejszy koszt transformacji
systemowej w Polsce. Było zjawiskiem praktycznie nieznanym w systemie socjalistycznym,
już zaś w pierszym okresie reform gospodarczych ujawniło się z całą mocą, pozbawiając
miliony Polaków pracy, a co za tym idzie – także źródeł utrzymania. Od momentu, kiedy
bezrobocie pojawiło się jako jeden z negatywnych skutków reform transformacji systemowej,
wartość stopy bezrobocia nigdy nie spadła już poniżej 9%55. Stopę bezrobocia w Polsce
ilustruje wykres 1.1.8. W połowie lat 90. bezrobocie w Polsce wynosiło kilkanaście procent
z tendencją malejącą, aby osiągnąć poziom 8,6% w 1998r. Po tym okresie, korzystnym dla
rynku pracy, nastąpiło całkowite załamanie, które doprowadziło do osiągnięcia rekordowego
poziomu 20% (ponad 3 mln osób bez pracy) w 2003r. Wejściu Polski do Unii Europejskiej,
pozytywnym tendencjom w podaży pracy (wzrost liczby osób aktywnych zawodowo)
towarzyszył do pewnego stopnia popyt na pracę, który również rósł w okresie 2004–2010.
Rynek nie był jednakże w stanie wchłonąć wszystkich osób aktywnych zawodowo,
co w końcowym okresie analizy (2009–2010) było jedną z przyczyn wzrostu liczby
bezrobotnych. A zatem wzrost liczby bezrobotnych mógł być, paradoksalnie, generowany
Modernizacja dla spójności społeczno–ekonomicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu

Rzeszowskiego, Rzeszów 2011, s. 424.
51
Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, red. M. Boni, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów,
52
Andrzej F. Bocian, Proces globalizacji a gospodarka polska, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2002, nr 3(15), s. 110.
53
J. Hausner, Polska 2004…, op. cit., s. 26.
54
St. Owsiak, Podstawy nauki finansów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002,
s. 137–146.
55
J. Telep, Gospodarka Polski przed i po wstąpieniu do Unii Europejskiej, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Cła i Logistyki, Warszawa 2008, s. 54–55.
19
przynamniej częściowo przez rosnącą liczbę osób aktywnych zawodowo oraz wynikać
z zapoczątkowanego kryzysem w 2008r. procesu pogorszenia się sytuacji gospodarczej56.
Wykres 1.1.8
Inflacja i stopa bezrobocia w Polsce w latach 1996–2010 (w %)
22% 20,0% 20,0%
20% 18,5% 19,0%
17,5% 17,6%
18%
15,1% 14,8%
16%
13,2% 13,2% 13,1%
14% 12,1% 12,4%
11,2%
12% 10,3% 10,4% 9,8%
9,5%
10% 8,6% 8,5%
8%
5,5%
6% 4,4% 4,2%
3,5%
4% 2,1% 2,5% 2,6%
1,9%
2% 0,8% 1,0%
0%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Inflacja Stopa bezrobocia
Sytuację gospodarczą Polski można też oceniać przez pryzmat inflacji (czyli
„ukrytego podatku”57) zaprezentowanej na wykresie 1.1.8. Walka z inflacją wiązałą
się z zasadniczymi zmianami, jakie nastąpiły w podejściu do roli pieniądza w regulowaniu
procesów gospodarczych. Zapoczątkowane reformy – rozpoczęcie rządowego programu
stabilizacyjnego z początku lat 90. spowodowało obniżenie poziomu inflacji, który w 1989r.
wyniósł 689%. Program stabilizacji w swych założeniach miał z jednej strony doprowadzić
do wygaszenia hiperinflacji i zrównoważenia gospodarki, a z drugiej strony przywrócić
pieniądzu właściwe funkcje w gospodarce. W tym samym czasie miała miejsce likwidacja
PGR–ów i pierwsza fala bezrobocia. Zmiany strukturalne i organizacyjne w gospodarce
spowodowały znaczne zmniejszenie popytu na towary. Skutkiem tego w następnych latach
inflacja systematycznie zmniejszała się. Gwałtowny spadek do poziomu 0,8% nastąpił
w 2002r. W tym czasie w Polsce żywiołowo wzrosło bezrobocie, połączone z wielką skalą
prywatyzacji i z reformą ZUS–u. W 2004r. po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej
zaobserwowano niewielki wzrost inflacji. Lata 2004–2010 to w miarę stabilny poziom inflacji
(0,7% – 4,4%).
Analizując produktywność gospodarki w Polsce (wykres 1.1.9), zauważyć można,
iż szybciej rośnie w polskim przemyśle niż w sektorze usług. Umożliwia to rozwój sektora
usług i absorpcję nadwyżek pracy pochodzących z rolnictwa i z przemysłu. Polska znajduje
się jednak dopiero w połowie drogi od gospodarki, która zwiększa produktywność dzięki
wykorzystaniu prostych, marnowanych wcześniej rezerw, do gospodarki zwiększającej
wydajność dzięki innowacjom.
Wzrost produktywności pracy i kapitału następuje systematycznie we wszystkich
działach gospodarki. Szczególnie silny jest w przemyśle, który dodatkowo w latach
2000–2003 przeszedł istotną restrukturyzację w postaci realokacji czynników produkcji
z mniej do bardziej produktywnych gałęzi. Wydaje się, że choć w przeszłości wiele sekcji
przemysłu podnosiło produktywność pracy, znacznie redukując zatrudnienie, to rezerwy
56
E. Kotowska, Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków – diagnoza
społeczna 2009, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2009, s. 7.
57
H. Hazlitt, Inflacja. Wróg publiczny nr 1, Fijorr Publishing Company, Warszawa 2007, s. 3–4.
20
pozostałe na tym obszarze są już mniejsze. Wyzwaniem w średnim i długim okresie będzie
dalsze podnoszenie wydajności polskich firm bez jednoczesnych redukcji zatrudnienia.
Sprostanie temu wyzwaniu będzie wymagało od polskiej gospodarki podniesienia
wewnętrznej zdolności do adaptacji technologii o odpowiednim potencjale wzrostu
produktywności kapitału i pracy. Stopniowo rolę głównego silnika wzrostu będą musiały
przejmować innowacje. Zwraca się uwagę, że usługi odgrywały w latach transformacji rolę
sekcji absorbującej nadwyżki zatrudnienia z przemysłu, a w mniejszym stopniu z rolnictwa.
Ich rozwój w przyszłości będzie jednak w coraz większym stopniu uzależniony
od wewnętrznej zdolności do podnoszenia wydajności – napływ zasobów z innych działów
gospodarki będzie bowiem relatywnie mniejszy58.
Wykres 1.1.9
Ewolucja produktywności pracy, ewolucja płac w wybranych sektorach gospodarki
oraz przeciętne wynagrodzenie brutto w Polsce w latach 1996–2010 (w tys. zł)
140 131
120
120 112 112
100 103
98
100 89 90 92
84 85
78 76 80
75
80 68
62 60 63
52 55 56 52 54
60 45 45 48
40 40 38 39 42
34 35 36 37
40 31 32 29 32
25 35 37 39
28 21 30 32
16 25 26 26 27 29
20 20 23
13 15
10
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Produktywność w przemyśle Produktywność w usługach
Płace w przemyśle Płace w usługach
Przeciętne wynagrodzenie brutto Polsce
Od wielu lat motorem wzrostu polskiej gospodarki była szybko rosnąca wydajność
pracy, której dynamika przez długi czas wyprzedzała wzrost wynagrodzeń. W efekcie
jednostkowy czas pracy (relacja między kosztem pracy a wydajnością) spada szybciej
niż w krajach Unii Europejskiej59.
Z danych zaprezentowanych na wykresie 1.1.9 wynika, że w latach 1996–2010 płace
w Polsce rosły wyraźnie wolniej niż wydajność pracy. Tendencja ta podlegała jednak
dodatkowym wahaniom. Największą dysproporcję między tymi dwiema dynamikami
odnotowano w latach 2001–2004. Natomiast w latach 1995–1996 oraz 2007–2008 nastąpiły
znaczne korekty tej tendencji. W całym okresie 1996–2010 produktywność pracy w sektorze
usług wzrosła o 328%, a średnia płaca o 338%. Można zauważyć też tendencję do szybszego
wzrostu produktywności w sektorze przemysłowym niż w usługowym. Gdyby omawiane
tendencje rozwojowe wyrazić w jednostkach realnych, uwzględniając tym samym zmiany cen
relatywnych pomiędzy grupami sektorów, dysproporcja pomiędzy stopami wzrostu
gospodarczego60, produktywności przemysłu i usług powinna być większa. Ewolucja płac
w Polsce w latach 1996–2010 pokazuje, że zmiany płac były odczuwane w poszczególnych
58
Polska 2030. Wyzwania rozwojowe…, op. cit., s. 30.
59
Kapitał instytucjonalny a rozwój obszarów peryferyjnych, red. Kazimierz Meredyk,
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2010, s. 16.
60
P. Sorensen, H. Whitta–Jacobsen, Introducing Advanced Macroeconomics: Growth and
Business Cycles, Mc Graw–Hill Higher Education, 2010, s. 191–211.
21
działach gospodarki w podobnym stopniu, a różnice między nimi były niewielkie i w miarę
stabilne. Należy też podkreślić, że szybki wzrost przeciętnych płac w latach 1996–2000 został
zahamowany w 2001r., po czym ponownie przyspieszył dopiero w 2006r. Okazuje się jednak,
że różnice w wysokości płac pomiędzy sektorami na ogół mają charakter trwały. Zmiany
cykliczne61 w systemie gospodarczym62 następowały w poszczególnych sektorach
równolegle, a najsilniejszy spadek pozycji płac odnotowały wszystkie sektory równocześnie
w latach 2001–2004.63
Należy jednak zwrócić uwagę, iż w przeliczeniu na osobę wzrost ten wynosił zaledwie
13% (w latach 1989–2009) w relacji do przeciętnej UE–15. Rezultatem tej niewysokiej
przecież dynamiki rozwojowej gospodarki jest wynoszący 53% PKB na każdego pracującego
i trzy razy niższe godzinowe wynagrodzenie niż w UE–15.64 Daje to około 24$.
Dla porownania Słowacy otrzymują 33$, Portugalczycy – 32$ a Niemcy – 53 dolary
na godzinę. Średnia unijna wynagrodzenia wynosi 49 dolarów na godzinę. Taki wynik plasuje
Polskę na trzecim miejscu od końca w rankingu najbardziej produktywnych65 państw w Unii
Europejskiej. Gorzej wypada tylko Łotwa 47%, Rumunia 43% i Bułgaria 41%. Europejskim
liderem produktywności jest Luksemburg, gdzie wydajność pracy w 2010r. osiągnęła 190%
średniej unijnej. Wysokie pozycje w zestawieniu zajęły też: Belgia, Holandia i Francja, gdzie
produktywność stanowiła ponad 130% średniej unijnej. Jeżeli weźmiemy pod uwagę ilość
przepracowanych godzin w roku, to w Polsce wynosi ona 1939 godzin i jest jedną z wyższych
w Europie, w Niemczech 1408, na Słowacji 1749 godzin. Więcej od Polaków pracują tylko
Grecy i Rosjanie. Wniosek jest bardzo czytelny – Polacy pracują długo, ale są bardzo mało
produktywni.
Wzrost wynagrodzeń również nie towarzyszył dobrym wynikom finansowym firm
zlokalizowanych na terenie Polski. W latach 2000–2007 zyski przedsiębiorstw w sektorze
prywatnym wzrosły o 26%, podczas gdy jednostkowy koszt pracy uległ obniżeniu o 15%66.
Polska należy do najbiedniejszych krajów UE–2767. Praca zawodowa nie chroni przed
ubóstwem. Mniejsze niż przeciętne wynagrodzenie uzyskuje 2/3 pracowników. Aż 26%
dzieci i 13% dorosłych zagrożonych jest ubóstwem. W latach 1990–2004 wskaźnik Giniego,
jako przeciętna miara stopnia koncentracji dochodów (nierówności dochodów badanych
społeczeństw68), wzrósł o ponad 10% do poziomu 36%, a obecnie jest zbliżony
do przeciętnego OECD. Uśredniona miara nierówności dochodowych niewiele jednak
wyjaśnia. Zgodnie z danymi opublikowanymi w 2008r. przez Eurostat, Polska zajmuje drugie
61
R. Barczyk, Cechy morfologiczne wahań koniunkturalnych w Polsce i w wybranych krajach
Unii Europejskiej, [w:] Gospodarka polska w procesie światowych przemian, red. W. Jakóbik,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlu i Prawa, Warszawa 2006, s. 118.
62
J. E. Stiglitz, Endogenous Growth and Cycles, The National Bureau of Economic Research
Working Paper Series, Working Paper 1993, No. 4286.
63
J. Growiec, Relacja płac do wydajności pracy w Polsce: ujęcie sektorowe, „Bank i Kredyt”,
2009, 5(40), s. 69–71.
64
M. Kabaj, Społeczeństwo – gospodarcze wyzwania przyszłości – w kierunku kapitału
partypacyjnego, [w:] Wyzwania przyszłości – szanse i zagożenia, red. J. Kleer,
A. P. Wierzbicki, B. Galwas, L. Kuźnicki, Polska Akademia Nauk, Komitet Prognoz „Polska
2000 Plus”, Warszawa 2010, s. 88.
65
T. Bal–Woźniak, M. G. Woźniak, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Gospodarka
Polski 1990–2011. Transformacja. Modernizacja. Spójność społeczno–ekonomiczna, Zeszyt
nr 21, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011, s. 16–17.
66
E. Polak, Problemy ubóstwa a polityka kształtowania dochodów w Polsce na tle krajów Unii
Europejskiej – wybrane aspekty, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy.
Modernizacja dla spójności społeczno–ekonomicznej, red. M. G. Woźniak, Zeszyt nr 18,
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011, s. 98–111.
67
Raport na temat ubóstwa w krajach UE, Wydawnictwo Komisji Europejskiej, 2008.
68
Henryk Wnorowski, Kryzys zadłużeniowy, [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego
do wielkiego kryzysu finansowego. Perturbacje w gospodarce w latach 1929–2009,
red. Janusz Kaliński, Marian Zalesko, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok
2009, s. 211.
22
miejsce, po Portugalii, pod względem rozpiętości płac. W Polsce różnica w dochodach

między najbogatszymi a ubogimi jest większa niż średnia UE69.
Wykres 1.1.10
Wybrane parametry gospodarki Polski w latach 1996–2010 w cenach bieżących (w mld zł)
1 500
1 250
1 000
750
500
250
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Produkt krajowy brutto Wartość dodana brutto ogółem Popyt krajowy

Spożycie ogółem Akumulacja
Biorąc pod uwagę piętnastoletni horyzont czasowy i zmienne tempo wzrostu

poszczególnych składników popytu możmy stwierdzić, że przyczyniły się one do zmian
w strukturze rozdysponowania PKB (wykres 1.1.10). Rozwój gospodarki miał charakter
imitacyjny. Umożliwiła to nowa strategia rozwojowa, otwarcie gospodarki, przemiany
własnościowe, intensywny import techniki, napływ kapitału zagranicznego. W konsekwencji
powiększał się potencjał gospodarki, choć w niezbyt szybkim tempie.70 Obecnie o tempie
wzrostu gospodarczego decyduje wysoka dynamika popytu krajowego, a bilans obrotów
zewnętrznych oddziałuje negatywnie na rozwój gospodarczy. Podobna prawidłowość była
zauważalna w Polsce w fazie ożywienia, która przypadła na lata 2004–2008 (z wyjątkiem
2005r.)71.
Strukturalne uwarunkowania wzrostu (tabela 1.1.13) najlepiej oddaje analiza
dokonywana w oparciu o neoklasyczną funkcję produkcji. Wyodrębnienie czynników
wpływających na wzrost dobrobytu społecznego pozwala na wskazanie wyzwań związanych
z procesami demograficznymi, odpowiednimi obszarami polityki (w szczególności
związanymi z rynkiem pracy) oraz kapitału. Pozostałe wskazane czynniki (jako wzrost
łącznej produktywności) odzwierciedlają poprawę wykształcenia siły roboczej, jakości
kapitału, usprawnienia organizacji pracy, rozwój innowacji72.
Bardzo ważne znaczenie dla gospodarki ma napływ bezpośrednich inwestycji
zagranicznych (BIZ). Począwszy od 2007r., bardzo korzystnego pod względem wielkości
zagranicznych inwestycji bezpośrednich, ich napływ do Polski systematycznie się zmniejszał.
Należy podkreślić, że napływ BIZ ma wyraźnie cykliczny charakter, tzn. ich wielkość silnie
zależy od fazy cyklu koniunktury. W okresach dobrej koniunktury gospodarczej w latach
69
T. Bal–Woźniak, M. G. Woźniak, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy…, op. cit., s.
17.
70
Instytucjonalne aspekty rozwoju sektora B+R w Polsce. Od gospodarki imitacyjnej
do innowacji, red. Kazimierz Meredyk, Anna Wildowicz–Giegiel, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, Białystok 2011, s. 5.
71
72
Ibidem.
23
2006–2007 wielkość napływających do Polski BIZ wynosiła 15,7–17,2 mld euro rocznie.
W okresie spowolnienia gospodarczego 2008–2009 utrzymywała się na poziomie około
10 mld euro, natomiast w 2010r. wyniosła 6,7 mld euro, tj. o prawie 29% mniej niż w roku
poprzednim. W konsekwencji, relacja inwestycji bezpośrednich do PKB obniżyła się z 5,5%
w 2007r. do około 1,9% w 2010r. Należy podkreślić, że spadek strumienia BIZ w latach
2008–2010 w stosunku do najlepszego pod tym względem 2007r. był zjawiskiem światowym,
na co miała wpływ awersja inwestorów do ryzyka zwiazanego z kryzysem finansowym.
Globalny poziom BIZ w 2010r. był o 40% niższy od najwyższego odnotowanego w 2007r.
BIZ z krajów rozwiniętych zmniejszyły się jeszcze bardziej, stanowiąc zaledwie połowę
poziomu z 2007r.73
Wykres 1.1.11
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce (roczne napływy i ich udział w PKB)
18 5,7% 6%
5,5%
5,1%
16
5%
14
12 3,4% 4%
10 3,0%
2,8%
17,242 3%
8 2,1% 2,1% 15,741
1,9%
6 2%
10,237 10,128 9,343
4 8,33
6,665 1%
2 4,271 4,067
0 0%
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
BIZ w mld EUR w % PKB
Działalność gospodarcza w dowolnym systemie odbywa się według reguł tego

systemu gospodarczego i za pośrednictwem występujących w nim podmiotów.
Najważniejszym z podmiotów, kreującym innowacyjność i dynamiczny rozwój gospodarki,
jest przedsiębiorstwo. Jeśli nawet nie zawsze jest ono inicjatorem, to zawsze jest wykonawcą,
realizatorem przedsięwzięć, bierze za nie odpowiedzialność, ponosi ryzyko czy to jako zakład
osób fizycznych (przedsiębiorstwo jednoosobowe), czy jako spółka osobowa lub kapitałowa
korporacja. Wielkie, średnie i małe przedsiębiorstwa mogą być inicjatorami i wykonawcami
zarówno znacznych, radykalnych zadań dynamizujących rynek, jak i małych o charakterze
usprawniającym, które w wielu korporacjach są źródłem niemałych zysków. Oprócz
przedsiębiorstw również banki komercyjne są następnymi podmiotami mającymi
do odegrania ważną rolę w działaniu innowacyjnym i dynamizującym gospodarkę74.
Są one głównym dostawcą zewnętrznych środków finansowych niezbędnych do wykonania
tych zadań, które wymagają większych inwestycji i kosztów. Praktyka wykazała,
że w zależności od dojrzałości systemu spełniają one różne funkcje. Dysponując większym
potencjałem, również finansowym, oferują dużym przedsiębiorstwom łatwy dostęp
do rozmaitych form zasilania finansowego, często nieobwarowanego poważniejszymi
73
Raport Polska 2011…, op. cit., s. 8–9.
74
D. Hubner, Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na wzrost gospodarczy w Polsce, [w:]
Strategia szybkiego wzrostu gospodarczego w Polsce, red. G. W. Kołodko, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa 2004.
24
zastrzeżeniami. O wiele mniej przyjazne są one natomiast dla małych i średnich

przedsiębiorstw, które spotykają się wręcz z dyskryminacją w tym względzie75.
Reasumując, analiza struktury gospodarczej w okresie 1996–2010 prowadzi do kilku
następujących wniosków:
W ewolucji zmian strukturalnych można dostrzec pozytywne tendencje polegające
głównie na znaczym spadku sektora I zarówno w strukturze zatrudnienia, jak i tworzeniu
PKB, nieznacznym spadku sektora II i stosunkowo dużym wzroście sektora III, zarówno
w odniesieniu do zatrudnienia, jak i tworzenia produktu narodowego. Gospodarka Polski
dopiero wchodzi w fazę postindustrialnego stadium rozwoju76, w jakim znalazła
się zdecydowana większość krajów UE; nadal występuje w Polsce komplementarność
w rozwoju społeczno–gospodarczym kraju.
Luka strukturalna między gospodarką polską a gospodarką krajów UE jest znaczna.
W Polsce najbardziej rażącą asymetrię stwarzał wysoki udział rolnictwa i stosunkowo
niski udział usług w strukturze gospodarki. Dokładne ustalenie skali luki strukturalnej
między gospodarką Polski a krajami UE jest poważnie utrudnione ze względu
na odmienność systemów statystycznych w różnych krajach, co sprawia zasadniczą
trudność w bezpośrednim porównywaniu.
Niedorozwój sektora usług w Polsce sprawia, że w komplementarnym stadium rozwoju
gospodarki szczególną wagę trzeba przywiązać do intensywnego rozwoju tego sektora
w celu zdynamizowania polskiej gospodarki77.
1.2 Usługi a dynamika gospodarki Polski

Według danych ONZ w obrotach międzynarodowych występuje co najmniej 138
różnych rodzajów usług, zaś liczba produktów usługowych sięga 600. W tej liczbie występują
tzw. czyste usługi, ale także usługi z pewną dozą czynnika materialnego, wreszcie
budownictwo, które leży na granicy usług i przemysłu78.
Obecna sytuacja usług w gospodarkach poszczególnych państw jest wynikiem zmian
charakteru usług w kolejnych etapach rozwoju społeczno–gospodarczego. Początkowo
dominowały usługi niewymagające wysokiej kwalifikacji (np. sprzedaż, handel), potem
rozwijały się usługi osobiste wymagające kwalifikacji (np. usługi naprawcze, sprzedaż
artykułów specjalistycznych). Następnym etapem był rozwój działalności związanej z obsługą
przemysłu (usługi prawnicze, rachunkowość, bankowość, ubezpieczenia, transport).
Równolegle pojawiały się usługi o charakterze konsumpcyjnym (turystyka z całym zapleczem
konsumpcyjnym, usługi związane ze spędzaniem wolnego czasu). W kolejnej fazie nastąpił
rozwój usług komplementarnych opartych na wysokich technologiach (m.in. biotechnologia,
informatyka, e–pośrednictwo finansowe itp.)79.
Na etapie zaawansowanego rozwoju cywilizacyjnego dostrzeżono, że pewne rodzaje
działalności o charakterze typowo usługowym (np. ekspertyzy naukowe, doradztwo prawne,
usługi finansowe) pozytywnie i inspirująco wpływają na efekty czynności produkcyjnych,
a tym samym na tę działalność w znaczeniu ogólnym. Proces uzależnienia produkcji
75
E. Skawińska, Współczesne problemy ekonomiczne jako wyznacznik dla polskiej gospodarki.
Przegląd zagadnień i definicji, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2000,
s. 64–65.
76
Bazyli Poskrobko, Cykle i trendy rozwojowe, [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego
do wielkiego kryzysu finansowego. Perturbacje w gospodarce w latach 1929–2009, red. Janusz
Kaliński, Marian Zalesko, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009, s. 13.
77
J. Telep, Gospodarka Polski…, op. cit., s. 68–69.
78
W. Januszkiewicz, Konkurencyjność sfery usług a rola państwa przed akcesją Polski do Unii
Europejskiej, [w:] Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii
Europejskiej, red. Henryk Podedworny, Jerzy Grabowiecki, Henryk Wnorowski,
79
M. Okulus, Usługi jako czynnik aktywizujący długofalowy rozwój gospodarki, Wydawnictwo
Instytutu Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1998, s. 46–47.
25
materialnej od działalności usługowej, która ją obejmuje, pogłębia się i następuje sytuacja,

w której usługi są warunkiem koniecznym rozwoju nowoczesnej produkcji. Z drugiej strony
wyprodukowane dobra wymagają z czasem napraw i remontów, a na bieżąco konserwacji.
Produkcja przemysłowa i usługi osiągnęły taki etap w swym rozwoju, że są od siebie
w dużym stopniu uzależnione i komplementarne. Twierdzi się, że nowoczesny przemysł jest
usługotwórczy. Firmy zapewniają sobie przewagę na rynku poprzez oferowanie dodatkowych
usług, które stają się nieodłącznymi elementami wyrobów, wpływają na ostateczną decyzję
o zakupie. Taki proces nazywa się „zusługowieniem produkcji”. W ten sposób powstaje nowy
sektor usług, który znacznie powiększa część gospodarki przypadającą według oficjalnych
danych statystycznych na trzeci sektor. Wiele miejsc pracy powstających w przemyśle wiąże
się z działalnością usługową, a nie produkcyjną. Coraz trudniejsze staje się rozdzielenie
nowoczesnego przemysłu od sfery usług. Współczesna gospodarka narzuca konieczność
konkurowania za pomocą usług. Sprawnie, nowocześnie funkcjonująca sfera działalności
usługowej określana jest jako instrument walki konkurencyjnej we wszystkich sektorach
gospodarki. Nowe dziedziny stoją przed szansą jeszcze szybszego rozwoju80.
Wyrazem wzrastającego znaczenia usług jest81:
wzrost zatrudnienia w usługach – obecnie więcej osób niż kiedykolwiek znajduje
zatrudnienie w usługach;
rosnący udział usług w tworzeniu PKB – udział usług w światowym produkcie wynosi
około 70%, udział rolnictwa w ostatnim trzydziestoleciu spadł o połowę, a przemysłu
o jedną piątą; w krajach UE sektor usług wytwarza obecnie trzy czwarte dochodu
narodowego;
rosnący udział usług w konsumpcji – gospodarstwa domowe coraz częściej i w coraz
większym zakresie zaspokająją swoje potrzeby poprzez korzystanie z różnego rodzaju
usług. Rośnie znaczenie usług związanych z kształtowaniem indywidualności człowieka
i przyjętym przez niego stylem życia, a więc usług związanych ze zdrowiem, edukacją
i kulturą;
rosnący udział w wymianie międzynarodowej – usługi odgrywają coraz większą rolę
w wymianie międzynarodowej i mają istotny wpływ na kształtowanie sytuacji płatniczej
poszczególnych państw; są ważnym elementem równoważenia bilansu płatniczego82.
Sektor usług odgrywa coraz większą rolę w gospodarce światowej. Jest to rezultatem
przemieszczania się ludności pracującej z rolnictwa do przemysłu, a następnie do sektora
usług. Zwiększanie się znaczenia tego sektora w tworzeniu wartości dodanej czy w strukturze
zatrudnienia określane jest serwicyzacją83 gospodarki. Powstawanie nowych usług,
ich przekształcanie się w produkty (towary), a także procesy industrializacji i reorganizacji
zachodzące w tym sektorze sugerują, że znajduje się on w centrum i stanowi o istocie zmian
strukturalnych zachodzących aktualnie w nowoczesnych gospodarkach krajów rozwiniętych.
W tych procesach zmian istotną rolę odgrywają: działalność innowacyjna, nowe technologie
oraz sposoby dostarczania usług84.
W związku ze zmianami wynikającymi z procesu globalizacji (kurczenie się
przestrzeni, czasu, zanikanie granic, kontakty za pośrednictwem technicznego medium)
zmiany następują zarówno po stronie popytu, jak i po stronie podaży. Następująca
przebudowa sektora usług łączy w jedność postępującą profesjonalizację, masowy zakres
80
M. Okulus, Usługi jako czynnik aktywizujący…, op. cit., s. 47–48.
81
M. Rybiński, Przyszłość należy do usług, Studium Instytutu Gospodarki Niemieckiej,
„Rzeczpospolita”, 1996, nr 243.
82
M. Janoś–Kresło, Usługi społeczne w procesie przemian systemowych w Polsce, Wydawnictwo
Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2002, s. 10.
83
M. Szarucki, Istota innowacji usługowych, „Nauka i Gospodarka”, 27.08.2009.
84
G. Węgrzyn, Zatrudnienie a innowacyjność w sektorze usługowym, [w:] Problemy ekonomii
i polityki gospodarczej, red. G. Maniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
2008.
26
z indywidualną formą świadczenia i twórczym pierwiastkiem w całej skomercjalizowanej

czynności85. Rozwijać się zatem będą usługi o dużym nakładzie pracy i twórczym
charakterze. Niemniej jednak, pomimo zachodzących zmian, usługi zachowają swoją wysoką
pozycję, przy czym dotyczy to zarówno usług dla gospodarstw domowych, jak
i przedsiębiorstw. Na znaczeniu będą zyskiwać te ich rodzaje, które będą bardziej odpowiadać
charakterowi współczesnej gospodarki i społeczeństwa86. Współczesna gospodarka jest
informacyjna, globalna i sieciowa, a niewątpliwie jej szkielet i podstawę nowej ekonomii
stanowią technologie teleinformatyczne i systemy informacyjne87. Ma miejsce szybki rozwój
zapotrzebowania na informację we wszystkich dziedzinach życia. Zachodzące przemiany
gospodarcze i społeczne wywołują zwiększenie zapotrzebowania na informację, wiedzę
i umiejętności, co oznacza zmiany jakościowe zachodzące w gospodarce i w społeczeństwie.
Obok usług tzw. nowej generacji, opartych na technologii elektronicznej, rozwijają się usługi
w sferze edukacji, ochrony zdrowia i zagospodarowania czasu wolnego (kultury oraz
wypoczynku i rekreacji)88.
Warunkiem niezbędnym w rozwoju najbardziej pożądanych w gospodarce
współczesnej usług komercyjnych jest wysoka jakość kapitału ludzkiego (który dotychczas
znacząco odbiega poziomem od wartości uzyskiwanych w gospodarkach rozwiniętych89)
i dobra organizacja. Usługi nowoczesne to usługi związane z obsługą nieruchomości i firm
(w tym: usługi biur prawniczych, rachunkowo–księgowych i kontroli ksiąg, usługi w zakresie
doradztwa podatkowego, badania rynku i opinii publicznej, doradztwo w zakresie
prowadzenia działalności publicznej, gospodarczej i zarządzania, doradcze usługi
architektoniczne i inżynierskie, pozyskiwanie personelu, detektywistyczne i ochrony
środowiska; fotograficzne, związane z pakowaniem, tłumaczeniem, obsługą sekretariatów,
pośrednictwo komercyjne, projektowanie wnętrz i dekoracji, organizowanie targów, wystaw
i kongresów90, handlowe oraz hotelarskie i cateringowe, wymagające profesjonalnej obsługi).
Coraz większe są wymagania klientów co do jakości świadczonych usług, wyższy staje się
stopień skomplikowania urządzeń stanowiących wyposażenie przedsiębiorstw, częstsza jest
również konieczność pogłębiania znajomości prawa finansowego i podatkowego.91 Usługi
profesjonalne mają bowiem charakter intelektualny, wyrażający się w wyraźnej przewadze
wiedzy nad innymi środkami świadczenia usług92. Tylko wykwalifikowany personel93,
o odpowiednim wykształceniu, umiejętnościach i doświadczeniu, posiadający specjalistyczną
wiedzę oraz określone predyspozycje naturalne jest w stanie świadczyć tego rodzaju usługi
na wysokim, europejskim poziomie. Jedynie wykształceni specjaliści potrafią stworzyć
odpowiednią renomę oferowanych przez polskie firmy usług i wykreować popyt na nie
85
B. Jung, Kapitalizm postmodernistyczny – nowa faza rozwoju?, [w:] Gospodarka rynkowa
a polityka społeczna w Polsce – wyzwania XXI wieku, Wydawnictwo Szkoły Głównej
Handlowej w Warszawie, Warszawa 1998, s. 43.
86
M. Janoś–Kresło, A. Dąbrowska, Przemiany zachodzące na wybranych rynkach usług w latach
dziewięćdziesiątych, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa
1999, s. 20–23.
87
Leszek Kropiwnicki, Slavian Radev, Wieloagentowe systemy podejmowania decyzji,
Wydawnictwo Telecotron International, Warszawa 2006, s. 25.
88
M. Janoś–Kresło, Usługi…, op. cit., s. 13.
89
C. Yeh–Yun Lin, L. Edvinsson, National Intellectual Capital: Comparison of 40 Countries,
Springer Science + Business Media, New York 2011, s. 137–141.
90
K. A. Kłosiński, Międzynarodowy obrót usługowy, Wydawnictwo Diffin, Warszawa 2002,
s. 98.
91
A. Dąbrowska, L. Kuczewska, Zatrudnienie w sferze usług w okresie transformacji systemowej,
„Polityka Społeczna” 1998, nr 8, s. 14.
92
J. Pietrzak, Sektor usług profesjonalnych – modelowy wzorzec zarządzania, „Marketing
i Rynek”, 2000, nr 4, s. 2.
93
M. Cyrek, Próba klasyfikacji sektora usług w kontekście wymagań gospodarki opartej
na wiedzy, [w:] Institucionalni pierietworienia w suspilstwi: switowij doswid i ukrainska
riealist, red. A. Tkacz, MIDMU KPU, Melitopol 2009, s. 39–43.
27
na rynkach zagranicznych, co z kolei umożliwi wzrost ich eksportu oraz poprawę salda
bilansu płatniczego94.
Najbardziej konkurencyjne i innowacyjne gospodarki na świecie charakteryzują się
doskonale rozwiniętym sektorem usług, a szczególnie usług opartych na zaawansowanej
wiedzy. Oznacza to, że wraz z postępującą serwicyzacją gospodarki wzrasta znaczenie
sektora usług95.
Sektor usług ma w Polsce największy wkład w tworzenie wartości dodanej brutto
i PKB (64,8%). Polska plasuje się jednak wciąż poniżej średniej dla krajów OECD,
wynoszącej ponad 70%. (W krajach o najwyższym poziomie PKB (≥9076$) sektor usług
wytwarza około 71% PKB, podczas gdy w krajach najbiedniejszych ( ≤735$) 46% PKB96.
Zmiany struktury sektora usług w Polsce utrzymują swój trend w kierunku struktury
obserwowanej w krajach OECD, gdzie usługi rynkowe partycypują w ok. 50% wartości
dodanej w gospodarce, a usługi nierynkowe w ok. 20% (w Polsce w 2010r. odpowiednio
50,1% i 14,7%). W 2010r. wartość dodana brutto w sektorze usług w cenach bieżących
wynosiła 807,5 mld zł, w tym ok. 77,4% w sektorze usług rynkowych, a 22,6% w sektorze
usług nierynkowych. W cenach stałych wzrost wartości dodanej brutto w sektorze usług
rynkowych wynosił w 2010r. 3,3%, natomiast usług nierynkowych 3,1%97. Spośród nowych
państw członkowskich tylko pięć (Bułgaria, Rumunia, Litwa, Słowacja, Słowenia) ma niższy
poziom udziału usług niż Polska. Inne gospodarki postkomunistyczne – czeska, węgierska,
estońska – cechują się przede wszystkim o wiele wyższym udziałem osób zatrudnionych
w usługach niż w Polsce. Jest to związane z nadmiernym zatrudnieniem w rolnictwie
krajowym.
Wykres 1.2.1
Roczne zmiany wartości dodanej brutto w sektorze usług (ceny stałe w %)
6,0% 5,6% 5,6%
5,4%
Sektor usług
4,9% 5,0%
5,0%
4,4%
4,2% 4,2%
4,0% 3,6%
3,4%
3,1% 3,1% 3,2%
3,0% 2,7%
2,0% 1,6%
1,0%
0,0%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Zmiany PKB i wartości dodanej brutto w czasie następują zgodnie z zasadą cyklu
koniunkturalnego. O ile jednak w okresach przyśpieszania i zmniejszania tempa wzrostu
94
Dorota Ostrowska, Jakość kapitału ludzkiego a rozwój sektora usług, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2003, nr 4(20), s.158–159.
95
G. Węgrzyn, Rola sektora usług we wspołczesnej ekspansji gospodarczej, V Konferencja
naukowa z cyklu “Wiedza i Innowacje” pt. Ochrona wiedzy i innowacji, Kraków 2009,
s. 10–11.
96
Global Employment Trends: January 2008, International Labour Office, Geneva 2008, s. 11.
97
28
gospodarczego PKB i całkowita wartość dodana brutto zmieniają się w takim samym lub
zbliżonym tempie, o tyle składowe wartości dodanej brutto w okresach tych reagują
w odmienny sposób. Mniej wrażliwy na zmiany koniunkturalne jest sektor usług. W okresach
przyśpieszania tempa wzrostu następuje znacznie wolniejszy przyrost wzrostu wartości
dodanej brutto w sektorze usług. W okresach spowolnienia wzrostu gospodarczego następuje
również umiarkowany spadek w sektorze usług. Znacznie bardziej dynamiczne zmiany
dotyczą sektora przemysłowego. Amplituda wahań tempa wzrostu wartości dodanej brutto
w sektorze usług w długim okresie jest znacznie mniejsza od rozpiętości wahań w sektorze
produkcyjnym. W gospodarce polskiej w latach 1996–2010 maksymalne tempo wzrostu
wartości dodanej w sektorze usług miało miejsce w latach 1996–2007 (5,6%), a minimalne
w 2009r. (1,6%). Amplituda wahań w sektorze usług wyniosła w tym okresie 4,2%98,
co zostało zaprezentowane na wykresie 1.2.1.
Wykres 1.2.2
Realny wzrost wartości dodanej w sektorze usług w stosunku do 1995r. (w %)
80% 74,4% 79,9%
71,6%
Wzrost realny (ceny stałe)
70% 64,7%
60% 56,0%
49,4%
50% 44,5%
39,5%
40% 35,3%
31,2%
27,7%
30% 22,6%
20% 16,3%
10,8%
10% 5,6%
0%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
W 2010r. wartość brutto w cenach stałych w sektorze usług była o 79,9% wyższa
w stosunku do 1995r. (wykres 1.2.2). Stosunkowo niewielka różnica realnego wzrostu
wartości dodanej oraz wysoki poziom cen w sektorze usług potwierdzają badania
porównawcze z sąsiednimi krajami. Wg ocen OECD99 ogólna wartość kosztów mierzona
za pomocą średniej marży wynikającej z różnicy cen i kosztów jest o 10–20% wyższa
w Polsce niż w innych krajach grupy wyszehradzkiej100. Marże cena–koszt są niższe
w produkcji, ponieważ konkurenci zagraniczni muszą je ograniczać. Skutkiem tego jest
wzrastający udział sektora usług w całkowitej wartości dodanej brutto wg rachunku
operującego cenami bieżącymi. Koszty, a zatem i ceny, wydają się być jednak zbyt wysokie
(w kontekście kosztów absolutnych i względnych wobec innych krajów) w prawie wszystkich
sektorach (za wyjątkiem transportu), zwłaszcza w nieruchomościach, budownictwie,
finansach i innych usługach biznesowych oraz handlu detalicznym. W 1995r. udział wartości
98
Ewolucja sektora usług w Polsce w latach 1996–2008, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa
2010, s. 5.
99
Economic Surveys: Poland, OECD, Paris 2010.
100
H. Boulhol, Pro–competitive Effect of Trade and Non–decreasing Price–cost Margins, “Oxford
Bulletin of Economics and Statistics”, 2010. J. Hagemejer, M. Gradzewicz, Impact
of Competition and Business Cycles on the Behaviour of Monopolistic Mark–ups in the Polish
Economy, Munich Personal Repec Archive Paper, 2007, No. 15759.
29
dodanej wytworzonej w sektorze usług w ogólnej wartości dodanej wyniósł 56,8%. Do 2002r.
następował sukcesywny wzrost udziału do 66,8% (w 2002r. miał miejsce najgłębszy spadek
wartości dodanej w sektorze produkcyjnym). W kolejnych latach, z uwagi na relatywnie
wysokie tempo wzrostu PKB, oraz wartości dodanej w sektorze produkcyjnym, omawiany
wskaźnik nieco się obniżył i w ostatnich latach utrzymuje się na poziomie ok. 65% (w 2010r.
64,8%)101.
Analiza danych statystycznych z okresu 1996–2010 prowadzi do następującego
wniosku: w długim okresie w rachunku prowadzonym w cenach bieżących następuje wzrost
wartości dodanej wytworzonej w sektorze usług w ogólnej wartości dodanej102.
Współcześnie sektor usług dominuje nie tylko w tworzeniu PKB, ale także
w tworzeniu miejsc pracy. Coraz większa liczba pracujących w usługach jest wynikiem dużej
dynamiki rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw usługowych103.
Wykres 1.2.3
Podmioty gospodarcze sektora usług wg sektorów własności i sekcji PKD 2004
oraz przeciętne zatrudnienie w sektorze usług w 2010r. (w tys. zł)
45% 41%
Podmioty gospodarcze Zatrudnienie
30%
22% 20%
15% 12% 13% 13%

10%
9% 7% 6% 7%
5% 4% 5% 5% 4% 4% 4%
2% 3% 2% 1%
0%
Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011,
s. 683–684.
W 2010r. sektor usług zatrudniał ok. 9,1 mln osób, czyli ok. 57% pracowników całej
gospodarki narodowej. Wzrost liczby pracujących w sektorze usług od kilku lat był
nieznacznie szybszy niż w całej gospodarce. Spośród przedsiębiorstw usługowych ponad 99%
to przedsiębiorstwa prywatne, w głównej mierze z sekcji: handel, naprawa pojazdów
samochodowych (ponad 1,1 mln przedsiębiorstw), działalność profesjonalna, naukowa
i techniczna (332 tys. przedsiębiorstw) oraz transport i gospodarka magazynowa (265 tys.
przedsiębiorstw). W sektorze usług dominują mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające do 9 osób.
Stanowią one 96,7%. W sektorze działa również prawie 3% przedsiębiorstw zatrudniających
od 10 do 49 osób oraz niecały 1% dużych przedsiębiorstw. Przewaga udziału
mikroprzedsiębiorstw występuje zarówno w sektorze usług rynkowych (ponad 97%), jak
i w mniejszym sektorze usług nierynkowych (prawie 85%). Odwrotne proporcje występują
101
Ewolucja sektora usług w Polsce…, op. cit., s. 7.
102
Ibidem, s. 7.
103
J. Hybel, Tendencje w rozwoju sektora usług w Polsce w latach 2000–2006, Zeszyty Naukowe
Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Ekonomika i Organizacja
Gospodarki Żywnościowej, nr 7, Wydawnictwo Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego,
30
w przypadku większych przedsiębiorstw. Firmy zatrudniające mniej niż 10 osób stanowią

mniej niż 3% podmiotów w sektorze usług rynkowych oraz poniżej 14% w nierynkowych104.
Rozwój gospodarczy kraju oznacza także zmiany wewnątrz sektora usługowego.
Wyraża się on utratą znaczenia tradycyjnych branż usług (tzw. zachodzących) i wzrostem
udziału usług nowoczesnych, zwanych usługami wschodzącymi. W pierwszej dekadzie XXI
wieku w Polsce obserwuje się niezwykle dynamiczny rozwój usług profesjonalnych,
wyrażający się wysokim tempem – zarówno liczby pracujących w usługach osób, jak i liczby
podmiotów usługowych. Tempo wzrostu liczby jednostek świadczących usługi biznesowe
w przeliczeniu na rok było jeszcze większe. Rola usług profesjonalnych w Polsce będzie
jeszcze bardziej wzrastać. Sprzyja temu wejście Polski do Unii Europejskiej i niezależne
procesy globalizacji działalności gospodarczej. Jednak galopujący postęp technologiczny,
zwłaszcza w informatyce105, sprawia, że w nowoczesnych usługach następuje wyjątkowo
szybki wzrost produktywności oraz zdolności do wymiany międzynarodowej w sferze usług
profesjonalnych. Do branż otwierających najczęściej swoje filie w krajach rozwijających się
należą w kolejności: usługi finansowe, badania rynkowe oraz reklama106.
Wykres 1.2.4
Struktura przedsiębiorstw usługowych w Polsce (wg PKD)
1%
handel, naprawy
3%
4%
4% obsługa nieruchomości i firm
7% transport, magazyny, łączność
39% inne usługi
10% ochrona zdrowia, pomoc społeczna
pośrednictwo finansowe
hotele, restauracje
10%
edukacja
22% administracja, ochrona, ubezpieczenia
Źródło: Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru Regon 2010r.,
„Biuletyn Statystyczny”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, nr 4.
Dominującym typem gospodarki staje się w coraz większym stopniu gospodarka

oparta na usługach. Gwałtowny, nie zawsze konsekwentny rozwój tego sektora połączony
ze spadkiem dynamiki tradycyjnej produkcji wskazuje, na udział sektora usług w większości
gospodarek zachodnich. Wzrost konkurencji spowodowany ograniczeniem interwencji
państwa na rynku finansowym oraz na rynku pracy, w połączeniu z zastosowaniem nowych
technologii wydatnie przyśpieszy rozwój sektora usług. We wszystkich sektorach gospodarki
nasiliły się tendencje w kierunku specjalizacji, co doprowadziło do większego
zapotrzebowania na usługi specjalistów z zewnątrz107.
104
105
T. Ozawa, Institutions, Industrial Upgrading and Economic Performance in Japan:
The “Flying Geese Paradigm of Catch–Up Growth”, Edward Elgar, Cheltenham 2006,
s. 14–19.
106
M. Chłodnicki, Usługi profesjonalne…, op. cit., s. 14–15.
107
A. Payne, Marketing usług…, op. cit., s. 13.
31
Obok ogólnego niedorozwoju sektora usług istotnym dla polskiej gospodarki

problemem jest, pogarszająca się sukcesywnie jego międzynarodowa konkurencyjność.
W porównaniu z krajami wysoko rozwiniętymi niski poziom usług polskiej gospodarki
i nienowoczesna struktura sektora usługowego znajdują swoje odzwierciedlenie właśnie
w poziomie i strukturze wymiany usług na rynku. Jest to problem szczególnie ważny, jako
że – uznawany za prawidłowość rozwoju gospodarczego – rozwój usług związany jest
z ogólnym postępem społeczno–ekonomicznym108.
Szczególnie ważnym dla polskiej gospodarki wyzwaniem wydaje się być w związku
z tym rozwój polskiego sektora usług, albowiem to właśnie na usługi jest popyt na rynku
światowym, który wykazuje tendencje wzrostowe109.
Wykres 1.2.5
Przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej w sektorach w 1995r. i 2010r. (w tys. zł)
14020,9
Ogółem 15485,7
-1464,8
2128,8
Rolnictwo 4193,5
-2064,7 2010
1995
3842,1
Przemysł 4556,2 1995-2010
-714,1
8050,0
Usługi 6736,0
1314,0
-2500 2500 7500 12500 17500

Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 144–145.
Sektor usług w Polsce rozwinął się szybko, biorąc pod uwagę sytuację z 1990r.
i ówczesną strukturę gospodarki opartą głównie na rolnictwie i zakładach
wielkoprzemysłowych. Na koniec 2010r., wśród ponad 3,7 mln podmiotów gospodarczych
zarejestrowanych w rejestrze REGON, ponad 2,8 mln stanowiły przedsiębiorstwa usługowe
(76%). Prawie 40% ogólnej liczby zarejestrowanych podmiotów usługowych stanowiły
przedsiębiorstwa handlowe (według PKD sekcja G), w dalszej kolejności podmioty
prowadzące działalność w zakresie obsługi nieruchomości i firm oraz nauki (wg PKD sekcja
K) – ponad 23% oraz przedsiębiorstwa prowadzące działalność w zakresie transportu,
gospodarki magazynowej i łączności (według PKD sekcja I – ponad 10%)110. Struktura
sektora usług jest mało zrównoważona. Opiera się on głównie na handlu i naprawach, a także
na sekcji K – obsłudze nieruchomości i firm. Stosunkowo mały udział sekcji H, M i N
odróżnia gospodarkę Polski od bogatych społeczeństw zachodnich. Wysoki udział tego
rodzaju usług konsumpcyjnych dla ludności jest cechą wyróżniającą społeczeństwa zamożne
i dobrze rozwinięte. Kolejną cechą wyróżniającą sektor usług w Polsce jest fakt poważnej
dysproporcji, jeśli chodzi o lokalizację przedsiębiorstw usługowych. Zaledwie 20% działa
108
M. Janoś–Kresło, Usługi społeczne…, op. cit., s. 9.
109
Dorota Ostrowska, Jakość kapitału ludzkiego…, op. cit., s. 158.
110
M. Sobieraj, Trendy w sektorze usług i na rynku edukacyjnym województwa dolnośląskiego,
Wydawnictwo 4P research, Warszawa 2010, s. 11.
32
na terenach wiejskich, choć prawie 35% ludności Polski zamieszkuje te obszary. Oznacza
to słabszy dostęp do usług (szczególnie z sekcji N, J, H i M) dla mieszkańców wsi111.
Rozwój mechanizmu nowoczesnych usług w połączeniu z pozostałymi usługami
komercyjnymi jest istotnym wyzwaniem dla gospodarki polskiej. Pozwala na zwiększanie
udziału zatrudnienia w usługach112. Sektor usług w Polsce ma mniejszy udział w PKB
w porównaniu z krajami Unii Europejskiej, gdzie ten wskaźnik wynosi około 70% PKB.
Jeszcze większe dysproporcje są w strukturze zatrudnienia, która nadal znacznie odbiega
od wskaźników właściwych dla gospodarek zachodnioeuropejskich (w których sektor usług
zatrudnia około 70% ogółu pracujących) i kształtuje się na poziomie około 45,7%.
W polskiej gospodarce obserwuje się dynamiczne zmiany na rynku pracy. Następuje
równoległe tworzenie miejsc pracy w nowo powstających przedsiębiorstwach, wzrost liczby
miejsc pracy w istniejących podmiotach gospodarczych (w wyniku rozbudowy i modernizacji
aparatu wytwórczego, rozszerzenia lub zmiany profilu działalności, zmian organizacyjnych,
pełniejszego wykorzystania miejsc pracy na jednej zmianie, zwiększenia współczynnika
zmianowości), jak i ich likwidacja, występująca ze względu na redukcję liczby pracowników
czy likwidację przedsiębiorstw113. Przebieg tych zmian w latach 1995–2010 zilustrowano
na wykresie 1.2.5114.
Przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej od 1995r. do 2010r. zmniejszyło się
o ponad 1,46 mln. W sektorze usług łącznie liczba pracowników zatrudnionych na pełen etat
w latach 1995–2010 wzrosła o 1 milion 314 tys. osób. Był to jedyny sektor, w którym
zanotowano wzrost zatrudnienia. Podkreśla to rolę usług jako obszaru tworzenia miejsc
pracy. Zauważyć należy znaczną rolę wahań cyklicznych, które przyczyniły
się do zmniejszenia zatrudnienia w okresie spowolnienia gospodarczego w latach 1999–2003.
Sektor usług okazał się przy tym amortyzatorem spadku zatrudnienia w okresie tendencji
recesyjnych. Największa część w sektorze usług (434 tys. osób) przypadła na handel
i naprawy (sekcja G), charakteryzujące się niezwykle dynamicznym rozwojem, również
mikroprzedsiębiorstw, możliwym ze względu na relatywnie niskie bariery wejścia, jak
i stymulowanym zainteresowaniem kapitału zagranicznego. Znaczny wzrost zatrudnienia
zaobserwowano także w administracji (sekcja L: 213 tys. osób). Zmiany w tym obszarze
warunkowane są głównie rozwiązaniami systemowymi, w tym także reformami struktur
administracyjnych. Nie podlegają wahaniom cyklicznym. Dodatni efekt w odniesieniu
do liczby zatrudnionych odnotowano także w – uznawanej za wyznacznik nowoczesności
struktury gospodarczej – obsłudze nieruchomości i firm, nauce (sekcja K: 178,5 tys.) oraz
pośrednictwie finansowym (sekcja J: 96,6 tys.). Zmiany te świadczą o coraz wyższym
zaawansowaniu rozwojowym sektora usług w Polsce, w którym istotniejsza staje się rola
szeroko rozumianych usług obsługi biznesu, wykorzystujących wysoko wykwalifikowany
personel i wyspecjalizowaną wiedzę. W nieco mniejszej skali w analizowanym okresie
wzrosło również zatrudnienie w sekcjach O (51,8 tys. osób) oraz H (15,6 tys. osób), a więc
w pozostałych rodzajach działalności usługowej, w tym usługach osobistych
i zagospodarowujących czas wolny oraz w usługach turystyczno–gastronomicznych, co jest
111
M. Sobieraj, Trendy w sektorze usług i na rynku edukacyjnym… op. cit., s. 11.
112
V. Cacdac Warnock, D. G. Duncan, Jobs in Changing American Economy, “Mortgage
Banking”, June 2004, s. 81–87.
113
J. Socha, Tworzenie i likwidacja miejsc pracy w sektorze przedsiębiorstw w Polsce,
„Gospodarka Narodowa”, 2006, nr 5–6, s. 1–2; M. Kabaj, Ekonomia tworzenia i likwidacji
miejsc pracy. Dezaktywizacja Polski?, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa, 2005,
s. 23–28; G. Węgrzyn, Popyt na pracę w Polsce – aktualne tendencje, [w:] Konkurencyjność
rynku pracy i jego podmiotów, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2005, s. 124.
114
M. Cyrek, Sektor usług w Polsce jako obszar zatrudnienia w uwarunkowaniach gospodarki
opartej na wiedzy, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Modernizacja
dla spójności społeczno–ekonomicznej, red. M. G. Woźniak, Zeszyt Nr 18, Uniwersytet
Rzeszowski, Rzeszów 2011, s. 458.
33
charakterystyczne dla społeczeństw dobrobytu. W ramach sektora usług ujemny efekt

w zakresie zatrudnienia odnotowano w ochronie zdrowia i opiece społecznej (sekcja N: 125,5
tys. osób), na co złożyły się negatywne zmiany w latach 1998–2004. Jest to zjawisko
niepokojące z uwagi na istotne cele społeczne i prognozowany wzrost zapotrzebowania
na tego typu usługi w starzejących się społeczeństwach115. Drugą sekcją, która odnotowała
spadek liczby zatrudnionych była edukacja (sekcja M: -6,7 tys. osób).
W perspektywie rozwoju polskiego rynku pracy sektor usług jest tym, w którym
powstawać będą nowe miejsca pracy. Poszczególne gospodarki narodowe różnią
się w znacznym stopniu, poziomem specjalizacji w sektorze usług116.
Szczególnie istotnym wyznacznikiem poziomu rozwoju usług okazuje się przy tym
udział pracujących w usługach finansowych i ubezpieczeniowych. Podczas, gdy w takich
krajach jak: Kanada, USA, Francja, Holandia czy Wielka Brytania w sektorze usług
finansowych i ubezpieczeniowych zaangażowanych jest ponad 10% ogółu pracujących,
to w Polsce taki wskaźnik oscyluje na poziomie nieco ponad 2%. Jest to między innymi
efektem relatywnie niskiej jakości kapitału ludzkiego, jak również słabości całej gospodarki.
Mimo wysokiego poziomu bezrobocia brakuje w kraju specjalistów, którzy potrzebni
są w sektorze nowoczesnych usług. Rozwój sektora usług następuje pod wpływem wielu
czynników, które z kolei są konsekwencją zmian demograficznych, społecznych,
gospodarczych i politycznych, przy czym zmiany te wzajemnie się warunkują.
Wykres 1.2.6
Efekt netto w tworzeniu miejsc pracy w latach 1995–2010 (w tys. osób) według sekcji PKD
Ochrona zdrowia, -125,6 Efekt netto w tworzeniu miejsc pracy
Transport, magazyny, łączność 0,7
Edukacja -6,7
Hotele, restauracje 15,6
Działalność usługowa komunalna 51,8
Pośrednictwo finansowe 96,6
Obsługa nieruchomości 178,5
Administracja publiczna 213,9
Handel hurtowy i detaliczny 434,4
-150 -50 50 150 250 350 450

W odniesieniu do rynku pracy, dane opracowane są wg PKD i nie w pełni korespondują z innymi zestawieniami
tabelarycznymi.
Sektory świadczące usługi w handlu, administracji, obsłudze nieruchomości, turystyki

i wypoczynku należały do sektorów, które odnotowały największy wzrost. Należy sądzić,
że nadal będą pełniły tę rolę117. Do tych sektorów dołączyło m.in. także pośrednictwo
finansowe. Uwarunkowane jest to zarówno procesami demograficznymi, jak
i zapotrzebowaniem na wykwalifikowanych pracowników. Obecne tempo wzrostu
115
M. Cyrek, Sektor usług w Polsce jako obszar…, op. cit., s. 460–461.
116
M. Porter, Konkurencyjna przewaga narodów, [w:] Porter o konkurencji, red. M. Porter,
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 191.
117
P. F. Drucker, Zarządzanie w XXI wieku, Wydawnictwo Muza SA, Warszawa 2000, s. 51–52.
34
gospodarczego118 oraz zachodzące zmiany w gospodarce i charakterze społeczeństwa

powodują starzenie się nabytej wiedzy. Kształcenie staje się więc aktualnie ustawiczną
potrzebą człowieka i współczesnej gospodarki119.
Płace w sektorze usług są wyższe niż w pozostałych sektorach gospodarki. Obserwuje
się jednak duże zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi sekcjami w obrębie sektora120.
Średnie wynagrodzenie w usługach w 2010r. było wyższe niż w całej gospodarce, gdzie
wynosiło 3225 zł. Najwyższe płace zanotowano w najbardziej technologicznie rozwiniętych
działach sektora usług – w telekomunikacji i IT (ze średnią 5515 zł), co stanowi ponad 171%
gospodarki. Na drugim miejscu znajduje się sekcja pośrednictwa finansowego (ze średnią
5459 zł), co stanowi 169,3%. Trzecie miejsce zajmuje sekcja administracji i obrony
narodowej (ze średnią 4150 zł) – 129%. Na drugim końcu zajdują się sekcje administracji
i działalności wspierającej (ze średnią 2124 zł), co stanowi 66% i sekcja zakwaterowania
i gastronomii (ze średnią 1967 zł), co stanowi 61%.
Usługi odgrywają od pewnego czasu coraz większą rolę w gospodarce narodowej
większości państw oraz w wymianie międzynarodowej. Uwidocznione jest to w strukturze
zatrudnienia ludności, strukturze dochodu narodowego, strukturze handlu zagranicznego oraz
strukturze konsumpcji. Im wyższy poziom rozwoju gospodarczego, tym większe jest
znaczenie sektora usług, a zatem bogactwo i rozwój danego kraju w tym większym stopniu
zależą właśnie od usług121.
Wykres 1.2.7
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze usług na koniec 2010r. (w %)
Średnia w gospodarce 100,00%
Pozostała działalność usługowa 72,00%
Działalność zwiazana z kulturą i rozrywką 91,44%
Opieka zdrowotna 97,58% Płace
Handel 80,40%
Administracja publiczna i obrona narodowa 128,68%
Administracja i działalność wspierająca 65,86%
Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 124,50%
Transport i gospodarka magazynowa 92,12%
Informacja i komunikacja 171,01%
Edukacja 104,81%
Zakwaterowanie i gastronomia 60,99%
Obsługa rynku nieruchomości 104,59%
Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 169,27%
0% 20% 40% 60% 80% 100% 120% 140% 160% 180%
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 176.
Zwraca uwagę fakt, że udział usług w globalnym zatrudnieniu, tworzeniu wartości

dodanej jest znacznie większy aniżeli udział w wymianie międzynarodowej. Wynika
to z różnych przyczyn, przede wszystkim jednak z niedoszacowania sektora usług
w statystykach międzynarodowych (usługi uczestniczą w tworzeniu wartości dóbr
118
Zagadki wzrostu gospodarczego. Siły napędowe i kryzysy – analiza porównawcza,
red. L. Balcerowicz, A. Rzońca, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 13.
119
M. Janoś–Kresło, Usługi społeczne…, op. cit., s. 13.
120
M. Sobieraj, Trendy w sektorze usług…, op. cit., s. 15.
121
Liberalizing International Transactions in Services, The World Bank – United Nations,
New York, Geneva 1994, s. 5.
35
rzeczowych, duża jest skala szarej strefy) oraz niejednokrotnie lokalnego ich charakteru.
Z wielu powodów rośnie znaczenie usług w rozwoju poszczególnych państw122:
wpływają na infrastrukturę; usługi takie jak: transport, komunikacja, bankowość,
edukacja, ochrona zdrowia są częścią infrastruktury krajowej; dysponowanie tego rodzaju
usługami jest jednym z warunków rozwoju gospodarczego kraju;
mają pośredni wpływ na produkcję innych towarów i usług;
znaczenie strategiczne: niektóre usługi, jak np. pośrednictwo finansowe, odgrywają
bardzo ważną rolę dla wzrostu gospodarczego i rozwoju kraju;
znaczenie strukturalne: w przypadku wielu krajów, zwłaszcza konkurencyjnych w sferze
transakcji międzynarodowych, usługi stają się głównym stymulatorem wzrostu oraz
zastępują gałęzie schyłkowe;
znaczenie społeczno–kulturowe: usługi, takie jak: mass–media, reklama, edukacja,
wydawnictwa, turystyka mają wyraźny wymiar społeczno–kulturowy wpływający
na wzorce zachowań, postrzeganie świata123 i konsumpcję.
Ważną kwestią w przypadku analizy sektora usług jest ich udział w bilansie
płatniczym. Polska w całym okresie transformacji ma ujemne saldo obrotów handlowych
z zagranicą. Usługi poprawiają to saldo, bowiem w ich przypadku osiągana jest nadwyżka
eksportu nad importem. Dzieje się tak dzięki dwóm grupom usług: transportowi oraz
podróżom zagranicznym. Pozostałe usługi odnotowują ujemne saldo obrotów z zagranicą124.
Wykres 1.2.8
Eksport oraz import towarów i usług w latach 1996–2010 w cenach bieżących (w mld zł)
600 560
513 529
587
500 447 530
509
368 372 480
400
428
304
300 250 260 347 365
239
185 200 281
200 141 232
202 211
100 156 161
121
0
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Eksport towarów i usług Import towarów i usług
Liberalizacja obrotów z zagranicą traktowana była jako jeden z priorytetów przemian

gospodarczych – zamierzeniem było włączenie Polski do światowego systemu podziału pracy
i zajęcie ważnej roli w handlu międzynarodowym. Problemem pozostawała niska
konkurencyjność polskiej gospodarki, a tym samym polskich produktów na rynkach
międzynarodowych. Spowodowało to powstanie bardzo groźnego w skutkach zjawiska
122
T. Dołęgowski, Konkurencyjność instytucjonalna i systemowa w warunkach gospodarki
globalnej. Implikacje dla sektora usług, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa
2002, s. 131.
123
Instytucje i transformacja, red. J. Godłów–Legiędź, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2009, s.15
124
Usługi w Polsce 2007–2009, red. B. Słomińska, Instytut Badań Rynku Konsumpcji
i Koniunktur, Warszawa 2010, s. 35.
36
deficytu w obrotach handlu zagranicznego, tj. istotnej przewagi wartości importu Polski nad
eksportem, co ilustruje wykres 1.2.8. Również postępująca stabilizacja polskiej waluty
odwracała proporcje opłacalności w produkcji eksportowej i w imporcie. Niekorzystne były
również czynniki natury politycznej – czyli utrata rynków wschodnich, na których pozycja
Polski przez wiele lat była silna.
Początek XXI wieku przyniósł poprawę sytuacji w obrotach handlowych z zagranicą,
jednak nadal (utrzymuje się ujemne saldo). Pozytywnym trendem jest jednak wyższa
dynamika obrotów eksportowych od importowych. Polska gospodarka niestety nadal cechuje
się słabymi oznakami modernizacji. Zmiana tego stanu niewątpliwie podniosłaby
konkurencyjność polskich wyrobów nie tylko przez tańszą pracę, ale też dzięki wykorzystaniu
zmian kursów walut. Niewątpliwie wskazane by było wykorzystywanie przy produkcji
najnowszych technologii125.
Znakiem czasu dla rozwoju sektora usług jest od pewnego czasu sukces Internetu
i tzw. nowej ekonomii zdominowanej przez telekomunikację i sieci informatyczne oraz
rozwój gospodarki bazującej na wiedzy i nauce. Zmiany – również te związane z globalizacją
– coraz silniej dotykają również segmentów sektora usług. Zjawiskiem charakterystycznym
i dość znamiennym staje się też stosunkowo częste oferowanie poszczególnych usług przez
organizacje pozarządowe i te, które nie nastawiają się na zysk126. Te zabiegi mają na celu
poprawienie konkurencyjności poszczególnych rodzajów usług, opracowanie i realizowanie
wybranych rządowych programów pomocy oraz wykorzystanie międzynarodowych
programów pomocy, np. oferowanych przez Unię Europejską127.
Znaczenie rozwoju usług w polskiej gospodarce stale wzrasta. Jest to uniwersalny
trend rozwojowy. Wyrazem tego był rosnący udział sektora III – zarówno w liczbie
pracujących, jak i w generowaniu wartości dodanej brutto. W pierwszym przypadku udział
sektora zwiększył się o 13,6%, w drugim o 16,2%. Prousługowe zmiany w strukturze polskiej
gospodarki zachodzą, co oczywiste, przy malejącym udziale sektorów I i II128.
Taki stan rzeczy należy uznać za zgodny z tendencjami charakteryzującymi kraje,
w których od lat obserwuje się spadek udziału przemysłu w generowaniu PKB (na korzyść
sektora usług). Tempo zmian w tym zakresie jest jednak w Polsce niezadowalające. Zmiany
struktury przemysłu na korzyść przemysłu wysokiej technologii pozwoliłyby
na zdynamizowanie rozwoju polskiej gospodarki i podniesienie jej konkurencyjności
na rynkach europejskich, jak i światowych. Miałoby to rówież pozytywny wpływ na rozwój
wielu rodzajów usług substytucyjnych i komplementarnych do tych przemysłów, bowiem
rozwój nowoczesnych technologii nie jest możliwy bez solidnego wsparcia usługowego129.
1.3 Mechanizm rozwoju usług finansowych w Polsce

Prawidłowe zdefiniowanie usług, określenie ich cech oraz procesów wewnętrznych
występujących podczas świadczenia, rzutuje na dobór odpowiednich narzędzi i instrumentów
wpływających na ich rozwój.130 Istota usług polega na wywołaniu dzięki pracy pewnego
efektu zaspokajającego potrzebę konsumenta.131 Jednak prawidłowe określenie pojęcia usług
budzi wiele nieporozumień. Prezentowana poniżej definicja (przy założeniu, że każda
definicja z natury jest ograniczająca) przedstawia się następująco: Usługa jest to każda
czynność zawierająca w sobie elementy niematerialności, która polega na oddziaływaniu
na klienta lub przedmioty bądź nieruchomości znajdujące się w jego posiadaniu, a która
125
J. Telep, Gospodarka Polski…, op. cit., s. 53.
126
T. Dołęgowski, Konkurencyjność instytucjonalna…, op. cit., s. 141.
127
W. Januszkiewicz, Polskie przedsiębiorstwa usługowe wobec globalizacji, [w:] Wspólna
Europa. Przedsiębiorstwo wobec globalizacji, red. H. Brdulak, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 300–316.
128
Usługi w Polsce 2007–2009…, op. cit., s. 9.
129
Ibidem, 10–11.
130
M. Czuba, Marketing usług. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Tara, Katowice 2001, s. 17.
131
W. Krzyżanowski, Teoria produkcji usług, „Ekonomista”, 1947, kwartał III, IV.
37
nie powoduje przeniesienia prawa własności. Przeniesienie prawa własności może nastąpić,
a świadczenie usługi może być lub też nie być ściśle związane z dobrem materialnym132.
Pojęcie usługi bywa też interpretowane jako usługi wykonywane „fachowo”.
W tym znaczeniu każdy dobrze wywiązujący się ze swoich zobowiązań usługodawca
nazywany jest profesjonalistą133.
Uwzględniając jednak różnorodność usług, można z pewnością znaleźć takie rodzaje
usług, które nie będą odpowiadały żadnej ze znanych definicji. Terminologia w tym obszarze
prowadzi często do pomyłek i pomieszania pojęć. Otóż produktem są wszystkie artykuły
lub procesy, które stanowią wartość dla konsumenta, podczas gdy dobra materialne i usługi
są dwiema odrębnymi podgrupami kategorii „produkt”. Takie rozgraniczenie nie jest jednak
powszechnie stosowane, a pojęcia „produkt”, „usługa” czy „produkt w postaci usługi”
używane są zamiennie w obrębie sektora. Nadmierna wrażliwość na taką czy inną definicję
usług nie ma sensu. Bardziej przydatne wydaje się zbadanie, czym właściwie są usługi i jaką
„ofertę” składamy za ich pomocą klientowi. P. Kotler rozróżnia cztery grupy takich ofert –
od klasycznego dobra materialnego (czystego produktu) do klasycznej usługi (czystej
usługi)134:
klasyczne dobro materialne (czysty produkt), takie jak mydło, pasta do zębów czy sól;
takim produktom nie towarzyszy żadna usługa;
dobro materialne wraz z towarzyszącą mu usługą podkreślającą troskę o klienta;
przykładem takiego dobra są komputery;
usługa, jako element podstawowy w pakiecie drugorzędnym z towarzyszącymi
jej dobrami i usługami – o mniejszym znaczeniu, np. przelot samolotem w pierwszej
klasie;
klasyczna usługa (czysta usługa) – np. opieka nad dzieckiem i psychoterapia.
Ten podział uzmysławia przede wszystkim powody, dla których tak trudno jest
zdefiniować usługę. Wyjaśnia też, dlaczego nie należy tego pojęcia uogólniać135.
Zróżnicowanie usług zależy od wielu czynników, w tym od tego, czy kierowane
są do przedsiębiorstw, czy do indywidualnych klientów; warunkiem ich świadczenia jest
fizyczna obecność klienta oraz to czy ich świadczenie wymaga przede wszystkim ludzi,
czy głównie sprzętu136.
Inna definicja podaje, że usługa jest działaniem o mniej lub bardziej niematerialnej
naturze. Występuje ona na ogół, lecz niekoniecznie, podczas kontaktu klienta z pracownikiem
świadczącym usługę i/lub łączy się z fizycznymi zasobami przedsiębiorstwa usługowego,
które zapewnia rozwiązanie problemów konsumenta137.
Wspólną cechą usług jest przynoszenie korzyści w sensie gospodarczym. Po pierwsze,
są niematerialnymi produktami, których użyteczność konkretyzuje się u usługobiorcy
lub rzeczy będącej w jego posiadaniu. Po drugie, stanowią szczególny rodzaj wartości
użytkowej wytwarzanej w wyniku wykonywania pracy. Po trzecie, tworzą nową wartość bądź
powiększają wartość już istniejącą. Po czwarte, są towarami lub potencjalnie mogą nimi być.
Po piąte, w procesie produkcji usług bierze udział czynnik zewnętrzny zwany żywym
lub martwym obiektem138.
Klienci, dążąc do zaspokojenia własnych potrzeb kupują na rynku różne usługi,
kierują się ich użytecznością (zdolnością produktu do zaspokajania potrzeb). Dlatego niektóre
132
A. Payne, Marketing usług, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 20.
133
M. Chłodnicki, Usługi profesjonalne. Przez jakość do lojalności klientów, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2004, s. 9–12.
134
A. Payne, Marketing…, op. cit., s. 20–21.
135
K. Rogoziński, Usługi…, op. cit., s. 65.
136
A. Payne, Marketing…, op. cit., s. 21.
137
Ch. Grönroos, Service Management and Marketing. Managing the Moment of Trade in Service
Competition, Maxwell Macmillan International Editions, Toronto 1990, s. 27.
138
M. Daszkowska, Usługi. Produkcja, rynek, marketing, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
38
usługi mogą mieć wyższą użyteczność od innych, czyli potrafią lepiej zaspokajać potrzeby
klientów. Układ ocen usług, stosowany przez nabywcę, określany jest jako preferencje
nabywcy. Poziom satysfakcji klienta w dużej mierze zależy od poziomu jakości usług w danej
instytucji. Znaczenie tego elementu strategii produktu wzrasta w usługach. Poziom jakości
usług może być tym elementem, który wyróżnia daną instytucję spośród innych. Rola jakości
w usługach finansowych nabiera znaczenia z uwagi na ich cechy139.
W literaturze przedmiotu istnieje klasyczny zestaw standardowych cech usług, które
tworzą specyfikę usług i jej odmienność od dóbr materialnych. Poniżej zaprezentowano
cztery charakterystyczne cechy usług:
1. Niematerialność – usługi są niezwiązane w większości przypadków z wytwarzaniem dóbr
materialnych. Nie można ich dotknąć, odczuć, posmakować w takim stopniu, jak dobra
materialne. Niematerialność polega na tym, że nabywca po dokonaniu zakupu
nie przynosi niczego do domu. Niematerialność usługi jest atrybutem. Dotyczy to braku
własności, braku zapasów, braku ochrony patentowej, jednoczesności świadczenia
i konsumpcji140. Cecha ta oznacza, że usługi nie mają w większości postaci materialnej,
chociaż jednocześnie istnieją tzw. materialne nośniki usług, pozwalające
na materializowanie się niektórych rodzajów usług, przykładowo: budowlanych,
gastronomicznych.
2. Różnorodność – usługi są niejednolite, niestandardowe i bardzo urozmaicone, co oznacza
trudność w utrzymaniu jednorodnych standardów jakościowych oraz odmienność
poziomu zawieranych transakcji i świadczonych usług. Usługi na e–rynkach dostarczane
elektronicznie są różnorodne: finansowe, edukacyjne, handlowe. Lokalizacja i czasowe
ograniczenia nie mają takiego wpływu i znaczenia jak w przypadku usług. Ważne
jest zaufanie i pewność, że dany dostawca usług spełni oczekiwania klienta. Niezbędny
jest również bezpośredni kontakt pomiędzy kupującym a sprzedającym141.
3. Nierozdzielność – usługi są świadczone przez usługodawcę i jednocześnie konsumowane
przez klienta. Cecha ta odnosi się do nierozerwalności osoby świadczącej z produktem,
udziału klienta jako osoby współtworzącej usługę oraz roli, jaką w tym procesie mogą
spełniać inni klienci. W tym przypadku mamy do czynienia z jednoczesnością aktu
produkcji i konsumpcji usługi. Nie zawsze dotyczy ona wszystkich typów usług. Rozwój
nośników usług niematerialnych sprawił, że podobnie jak w przypadku dóbr materialnych
możliwe jest rozdzielenie aktu czynności usługowej od aktu konsumpcji tej usługi142.
4. Nietrwałość – nie ma możliwości magazynowania i przechowywania usług; stąd
nie ma możliwości wytwarzania ich na zapas, np. aby sprzedać je w terminie
późniejszym w okresie zwiększonego zapotrzebowania. Współcześnie cecha
ta nie dotyczy wszystkich rodzajów usług, bowiem są usługi, które można zapisywać
i przechowywać na różnego typu nośnikach danych. Nietrwałość usług oznacza,
że nie można ich magazynować, celem odsprzedaży. Wśród usług, które nie dają
się magazynować wyróżnia się usługi transpotrowe, bankowe, ubezpieczeniowe,
medyczne. W wielu sytuacjach efekty czynności usługowych można przenieść w czasie
i w przestrzeni, a więc i magazynować na nośnikach.
Każdy rodzaj usług – w tym usług finansowych – charakteryzuje się inną kombinacją
tych czterech cech, jak przedstawiono to na rysunku 1.3.1. Kontinuum materialności odnosi
się właśnie do wszystkich czterech cech. Usługi w barach szybkiej obsługi oznaczają
się bardzo wysokim stopniem materialności, są bardzo znormalizowane, świadczy
się je przeważnie klientowi i nie są trwałe. Usługi finansowe są mniej materialne, bardzo
zróżnicowane, nie zawsze wymagają bezpośredniego kontaktu z klientem i z reguły muszą
139
J. Mazur, Zarządzanie marketingiem usług, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2002, s. 17.
140
Ibidem, s. 16.
141
S. Busch, Customer Focus in e–Services: Market–Oriented Perspectives on Developing,
Managing and Using Electronic Marketplaces, Difo–Druck, Bamberg 2002, s. 68.
142
C. Bywalec, O istocie i klasyfikacji usług – polemicznie, „Wiadomości Statystyczne 2002” nr 9.
39
być świadczone natychmiast. Zaakceptowanie jednej z czterech cech usługi zależy

od jej rodzaju, ale może też być źródłem konkurencyjnej dyferencjacji. Usługa, której zalety
łatwiej można zrozumieć i oszacować, może mieć wyraźną przewagę nad usługą mniej
materialną143.
Rysunek 1.3.1
Kontinuum poszczególnych cech usługi
Nietrwałość
Nierozdzielność USŁUGA Różnorodność
Niematerialność
Źródło: A. Payne, Marketing usług, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 23.
Istnieje wiele takich klasyfikacji usług. W różnych wariantach przyjmuje się całą
gamę takich kryteriów jak144:
rodzaj usługi;
rodzaj sprzedającego usługę i typ nabywcy usługi;
charakter zapotrzebowania i motyw zakupu;
wynajem a wejście w stan posiadania;
stopień wykorzystania sprzętu a stopień wykorzystania ludzi;
warunki dostarczenia usługi;
stopień, w jakim usługę wykonano na zamówienie indywidualne;
pracochłonność.
Najpewniejsze jest jednak łączenie wielu metod klasyfikacji, które w sumie dają
większe gwarancje prawidłowego zakwalifikowania określonej usługi. Bardziej pogłębioną
charakterystykę usług przedstawia J. Rathmell. Wyróżnia on następujących 13 elementów
odróżniających usługi od innych form prowadzenia działalności gospodarczej145:
1. monetarna wartość usług wyrażona jest w kategoriach stricte pieniężnych;
2. w wielu typach usług ich nabywca jest raczej konsumentem a nie klientem; bardziej
osobisty stosunek przejawia sprzedawca do nabywającego usługę;
3. poszczególne systemy marketingowe, typy usług różnią się charakterem (w towarach
stopniem);
4. usługi nie mogą być magazynowane;
5. charakter ekonomiczny usług jest problematyczny (zorientowane na zysk i typu non
profit);
6. zastosowanie marketingu w usługach jest utrudnione, a tym samym jest specjalistyczne;
7. standardy usługi nie mogą być precyzyjne;
8. występuje zróżnicowanie w ustalaniu cen w takich samych kategoriach usług;
9. stosowanie zasad ekonomii jest w usługach utrudnione ze względu na ich niematerialny
charakter;
10. występuje wiele różnych, ale połączonych ze sobą korzyści;
11. koncentracja w usługach jest ograniczona;
12. wyróżnianie się na rynku usług uzależnione jest od działalności marketingowej z nim
związanej;
143
A. Payne, Marketing…, op. cit., s. 22–24.
144
Ibidem, s. 25–26.
145
J. M. Rathmell, What is Meant by Services, “Journal of Marketing”, October 1986, s. 38.
40
13. specyfika usług związana jest bardziej z czynnością niż z posiadaniem.

Interesująca jest również agregacja sekcji usługowych na grupy funkcjonalne146:
usługi klasyczne są używane w odniesieniu do handlu hurtowego i detalicznego, naprawy
pojazdów i artykułów AGD, hoteli i restauracji, transportu, składowania i łączności;
usługi finansowo–biznesowe to przede wszystkim pośrednictwo finansowe, obsługa
nieruchomości, wynajem i działalność biznesowa;
rządowe – obejmują usługi administracji publicznej i obrony oraz obowiązkowe
bezpieczeństwo socjalne;
usługi kapitalu ludzkiego – obejmują sekcje edukacji, zdrowia, opieki społecznej, inne
społeczne oraz osobistą działalność usługową.
W literaturze tematu C. Lovelock dokonuje podziału usług biorąc pod uwagę
dwa kryteria, mianowicie: kryterium bezpośredniego odbiorcy oraz kryterium charakteru
działalności usługowej147:
1. Usługi materialne:
skierowane na ludzi, takie jak transport pasażerski, opieka zdrowotna, wynajem
mieszkań, usługi fryzjerskie, kosmetyczne itp.
skierowane na towary i inne rzeczy będące w posiadaniu ludzi, takie jak: usługi
frachtowe, naprawy, konserwacje, magazynowanie, sprzątanie, handel detaliczny itp.
2. Usługi niematerialne:
skierowane na ludzi, np.: reklama, public relation, usługi konsultingowe, usługi
informacyjne, psychoterapia, audycje radiowe i telewizyjne, koncerty muzyczne, imprezy
sportowe, rozrywka, sztuka itp.;
skierowane na środki niematerialne – usługi księgowe, bankowe, ubezpieczeniowe,
prawnicze, geodezyjne, gromadzenie, przechowywanie i anlizowanie danych, badania
naukowe itp.
Z kolei, R. Evangelista jako kryterium podziału usług przyjmuje stopień
innowacyności, według którego usługi dzieli na148:
1. wykorzystujące osiągnięcia myśli technicznej, handel detaliczny, hotele i restauracje,
transport i naprawa pojazdów, działalność związana z oczyszczaniem i wywozem śmieci;
2. wykorzystujące osiągnięcia technologii informacyjnej i komunikacyjnej, usługi
pośrednictwa finansowego, handel hurtowy, usługi reklamowe;
3. oparte na osiągnięciach nauki i techniki, usługi inżynierskie, informatyczne,
informacyjne, konsultacyjne oraz B+R.
Rozwój usług – w szczególności usług finansowych – traktowany jest jako
cel priorytetowy wielu gospodarek. Polskiej gospodarce pozwoli na dołączenie do grona tych
państw, które już obecnie znajdują się na etapie rozwoju właściwym dla następującej
po fazach: agrarnej i industrialnej – fazy tercjarnej, w której usługi, angażując w swoje
doświadczenie około 80% potencjału ludzkiego149, odgrywają pierwszoplanową rolę. Chodzi
przede wszystkim o rozwój usług nowoczesnych, na które popyt na rynku polskim
i światowym nieustannie rośnie. Wysoka jakość usług, jako pochodna jakości zaangażowania
w ich świadczenie kapitału ludzkiego, jest najlepszą ich reklamą na rynkach
międzynarodowych. To pozwoli na zdynamizowanie eksportu, poprawę salda bilansu usług
146
K. Kłosiński, Usługi w rozwoju społeczno–gospodarczym Polski, [w:] Usługi w rozwoju
społeczno–gospodarczym, red. K. Kłosiński, U. Kłosiewicz–Górecka, Wydawnictwo Instytutu
Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji, Warszawa 2005, s. 32.
147
C. Lovelock, J. Wirtz, Services Marketing. People, Technology, Strategy, Library of Congress
Cataloging–in–Publication Data, Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey,
2007, s. 38.
148
R. Evangelista, M. Savona, Innovation, Employment and Skills in Services. Firm and Sectoral
Evidence, “Structural Change and Economic Dynamics”, 2003, No. 14, s. 449–474.
149
K. Rogoziński, Refleksje nad mandalą cywilizacji zachodniej, „Przegląd Powszechny”, 1999,
nr 2, s. 226.
41
oraz bilansu płatniczego Polski. Wraz ze wzrostem zatrudnienia w usługach ich rozwój
przyczyni się do poprawy międzynarodowej konkurencyjności Polski150.
Wobec wysokiego ryzyka związanego z wprowadzaniem nowych produktów
podstawowe znaczenie dla jego ograniczenia ma znajomość czynników, od których zależy
sukces tych produktów na rynku. W odniesieniu do produktów materialnych czynniki
te zostały dobrze rozpoznane i zaliczono do nich przede wszystkim najwyższą jakość
produktu i jego atrakcyjność rynkową. W przypadku usług finansowych badania mające
na celu identyfikację czynników warunkujących sukces we wprowadzaniu nowych usług
na rynek151 pozwoliły na ustalenie, że głównymi czynnikami, od których zależy powodzenie
nowej usługi finansowej na rynku, są:
1. szeroko rozumiana jakość, obejmująca nie tylko wysoką jakość produktu w porównaniu
z produktami konkurencyjnymi, ale także jakość systemu dystrybucji, wysoką jakość
usług sprzedawanych oraz dobrą koordynację i dopasowanie między produktem,
systemem jego dystrybucji i strukturą organizacyjną;
2. wyróżniający się produkt, rozumiany jako produkt dostarczający unikatowych korzyści
z punktu widzenia klienta, będący pierwszym na rynku oraz charakteryzujący
się innowacyjnością;
3. dopasowanie wprowadzanego na rynek produktu do istniejącej oferty, co daje większą
gwarancję, że produkt będzie skutecznie sprzedawany przez istniejącą sieć dystrybucji
i nie spotka się z oporami personelu;
4. zastosowanie technologii, która może pełnić wiele funkcji: ułatwiać zarządzanie
produktem i jego jakością152 (w tym kontrolę kosztów), stanowić wartość dodaną
dla klienta, odróżniając od konkurencji – pomagać w rozwoju długoterminowej więzi
z klientami;
5. dobrze zdefiniowany segment klientów, do którego kieruje się nowy produkt;
6. dobrze opracowana od strony organizacyjnej i sprawnie realizowana procedura
wprowadzania nowej usługi, zapewniająca optymalną koordynację wszystkich działań.
Sam produkt bądź usługa i płynące zeń korzyści nie mają decydującego wpływu
na rynkowy sukces lub porażkę wprowadzanych innowacji153. Najistotniejszym czynnikiem,
od którego zależy rynkowe powodzenie nowego produktu, są kompleksowe przygotowanie
i perfekcyjna realizacja procedury wprowadzenia innowacji do oferty, a następnie stałe
monitorowanie poziomu jego sprzedaży, rejestracja uwag zgłaszanych przez klientów
i pracowników sprzedających produkt oraz doskonalenie go. Jak bowiem pokazują
doświadczenia wielu instytucji finansowych154, niedostateczne przygotowanie procesu
wprowadzania nowego produktu do oferty od strony „technicznej” (brak sformalizowanych
procedur, nieprowadzenie badań rynkowych, niedostateczne przygotowanie personelu itp.)
są częstymi przyczynami niepowodzenia rynkowego nowej usługi155.
Nieodłącznym elementem każdej gospodarki, obok rynków dóbr konsumpcyjnych,
środków produkcji (np. siły roboczej) są rynki usług finansowych. Umożliwiają one przepływ
środków i produktów w sektorze publicznym (rząd, bank centralny, gospodarka komunalna,
organizacje non for profit), w obrocie międzynarodowym (Europejski Bank Centralny, Bank
Światowy i in.) oraz w szeroko rozumianym sektorze biznesu związanym z działalnością
150
Dorota Ostrowska, Jakość kapitału ludzkiego… op. cit., s. 165–166.
151
Ch. J., Ch. Storey, Success Factors for New Consumer Financial Services. „International
Journal of Bank Marketing”, 1991, No. 1, s. 3–10.
152
K. Opolski, G, Dykowska, M. Możdżonek, Zarządzanie przez jakość w usługach zdrowotnych.
Teoria i praktyka, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2003, s. 103.
153
A. Johne, C. Storey, New Service Development: a Review of the Literature and Annotated
Bibliography, „European Journal of Marketing”, 1998, No. 3–4.
154
U. de Brentani, The New Product Process in Financial Services: Strategy for Success,
„International Journal of Bank Marketing”, 1993, Vol. 11, Iss. 3, s. 15.
155
J. Harasim, Wprowadzanie nowych produktów do oferty banków skierowanej do klientów
indywidualnych, „Bank i Kredyt”, 2004, nr 7, s. 49.
42
zarówno osób fizycznych jak i prawnych. Na rynkach finansowych zachodzi ruch okrężny
dóbr, usług i funduszy156. Są pośrednikami między strefą konsumpcji a produkcji, kreują
inwestycje, skłaniają do oszczędzania, dzięki czemu są barometrami koniunktury,
„krwiobiegiem gospodarki”, wyznaczają perspektywy rozwoju gospodarczego i wskaźniki
makroekonomiczne. Rynki finansowe tworzą system finansowy z odrębnymi cechami
w zakresie prawnym, instytucjonalnym, organizacyjnym, produktowym157.
W podmiotowej strukturze, popytową stronę rynku usług finansowych tworzą klienci
indywidualni oraz instytucjonalni. Wszystkie instytucje rynku usług finansowych stosują
w swoich działaniach podział na dwa podstawowe segmenty:
1. Rynek klientów indywidualnych typu „B 2 C” – business to consumer ma na ogół
charakter polipolu i można go podzielić na następujące hipotetyczne segmenty:
poziom zerowy – (około 30% społeczeństwa): osoby niekorzystające z usług
finansowych, głównie z powodów ekonomicznych;
poziom minimalny – (około 20–30% społeczeństwa): osoby korzystające jedynie
z prostych biernych operacji kasowych, takich jak: wpłaty, wypłaty, przelewy;
poziom klientów korzystających z prostych usług bankowych (około 40–50%
społeczeństwa): depozyty, drobne kredyty konsumpcyjne, bierne operacje kasowe;
poziom klientów korzystających ze średnio złożonych produktów bankowych i innych
produktów finansowych (około 11–15% społeczeństwa): kredyty, fundusze inwestycyjne,
dobrowolne ubezpieczenia, operacje przez Internet;
poziom klientów korzystających ze skomplikowanych i zindywidualizowanych
produktów (5–9% społeczeństwa): segment rynku kwalifikowanego.
2. Rynek klientów instytucjonalnych m.in. można podzielić na następujące segmenty:
państwo i jednostki samorządu terytorialnego;
organizacje nastawione na zysk (np. przedsiębiorstwa);
organizacje nie nastawione na zysk (np. stowarzyszenia, partie polityczne itp.).
Tabela 1.3.1
Struktura rynku usług finansowych
Strony
Rynek
podażowa Popytowa
Sprzedający: Kupujący:
podmiotowa
Strony
instytucje finansowe
osoby fizyczne, osoby prawne, rząd, inne instytucje
Potrzeby
przedmiotowa Produkty finansowe
w zakresie zarządzania środkami i instrumentami finansowymi
Źródło: M. Płonka, Marketing instytucji finansowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
w Krakowie, Kraków 2011, s. 8.
Segment klientów instytucjonalnych typu „B 2 B” – business to business ma na ogół

charakter oligopolu. Klienci instytucjonalni wykazują się znacznym zróżnicowaniem
dotyczącym skali działania, potencjału, pozycji rynkowej. Duże i stabilne podmioty
gospodarcze są obiektem penetracji instytucji finansowych i mają w nich status partnera
lub klienta strategicznego. Odejście klienta strategicznego wywołuje silniejsze konsekwencje
ekonomiczne dla instytucji finansowych niż klienta indywidualnego. Obsługa typu „B 2 B”
charakteryzuje się większym zindywidualizowaniem, możliwością negocjacji warunków
transakcji, odmienną ofertą usług.
W podmiotowej strukturze, podażową stronę rynku usług finansowych tworzą
instytucje, które są pośrednikami między posiadaczami lub właścicielami aktywów
finansowych a innymi podmiotami gospodarczymi. Racjonalność działań firm
156
P. S. Rose, Money and Capital Markets, 2nd ed. Business Publications, Inc. Plano Texas,
1986, s. 7.
157
M. Płonka, Marketing instytucji finansowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
43
funkcjonujących na rynku usług finansowych występuje wtedy, gdy tworzą one bardziej
atrakcyjne aktywa majątkowe dla oszczędzających i zobowiązania dla pożyczających
niż gdyby oszczędzający, czy pożyczający tworzyli je bezpośrednio między sobą. Celem
instytucji finansowych jest rozwiązywanie problemów współczesnych organizacji i osób
fizycznych związanych nie tylko z inwestowaniem, lecz z bieżącą działalnością
(brak płynności finansowej, nieregularność lub niepewność należności, zarządzanie
finansami, bądź płatnościami, itp.) Potencjał firm finansowych i system gwarancji
zmniejszają ryzyko operacji na rynkach finansowych pod warunkiem zaufania do systemu
finansowego.
W przypadku przedmiotowej struktury rynku usług finansowych stronę popytową
definiuje się jako „pojawiający się stan napięcia, wynikający z poczucia braku czegoś
pożądanego”158 są kategorią szeroką i zróżnicowaną w swojej strukturze. Podstawowymi
właściwościami potrzeb są substytucyjność (tj. zastępowalność, np. lokata bankowa, polisa,
lub fundusz emerytalny) oraz komplementarność (kredyt i ubezpieczenie kredytu).
Z przypadku strony podażowej rynku przedmiotem transakcji na rynku usług
finansowych jest najbardziej płynnym aktywem, tj. kapitał finansowy obejmujący „zasoby
finansowe lokowane w działalności mającej przynieść dochód”159. Kapitał finansowy160
jest najbardziej płynnym aktywem i podstawowym czynnikiem rozwoju mikro–
i makroekonomicznego. Pod względem przedmiotowym rynek usług finansowych można
podzielić na subrynki, związane z ofertą określonego typu produktów, które tworzą m.in.
rynek usług: bankowych, ubezpieczeniowych, emerytalnych i kapitałowych.161
Tabela 1.3.2
Rynek finansowy a gospodarka
Instrumenty polityki ekonomicznej państwa
Rozwój gospodarczy
(podatki, cła, stopy procentowe, prawo)
Przesłanki podejmowania decyzji Oczekiwane realne efekty uczestnictwa
uczestnictwa w rynku finansowym w rynku finansowym
Dochód, zyski
Zaspokojenie potrzeb
Świadomość finansowa
RYNEK w zakresie zarządzania
Oferta
FINANSOWY instrumentami
Zaufanie, wiarygodność
finansowymi
i inne czynniki
Źródło: M. Płonka, Marketing instytucji finansowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
W kontekście makroekonomicznym rynki finansowe powiązane są z gospodarką

za pomocą wyjść o charakterze poziomym (równorzędnym) i pionowym (hierarchicznym),
Makroekonomiczne ujęcie rynku usług finansowych przedstawia tabela 1.3.2.
System finansowy jest mechanizmem, dzięki któremu świadczy się usługi pozwalające
na krążenie siły nabywczej w gospodarce. Rezultatem istnienia systemu finansowego jest
możliwość współtworzenia przez niefinansowe podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa
i gospodarstwa domowe) oraz możliwość przepływu pieniędzy między nimi.
Ujmowanie systemu finansowego w kategoriach mechanizmu świadczenia usług
zapewniających sprawne (zdecydowanie sprawniejsze niż gdyby go nie było) krążenie siły
nabywczej w gospodarce prowadzi do stwierdzenia, że rolą systemu finansowego
jest obniżanie kosztów transakcyjnych. Są to koszty dokonywania wymiany, które szybko
158
Analiza rynku. Systemy i mechanizmy, red. S. Młynarski, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1993, s. 59.
159
Z. Fedorowicz, Rynek pieniądza i rynek kapitału, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997,
s. 18–19.
160
W. Milo, Finansowe rynki kapitałowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000,
s. 10.
161
M. Płonka, Marketing instytucji finansowych… op. cit., s. 8–13.
44
rosły wraz z postępującą specjalizacją i rozwojem społecznym podziału pracy. Koszty

transakcyjne są kosztami natury informacyjnej, powstającymi na skutek niepewności
w procesie wymiany rynkowej. Sprawne dokonywanie wymiany, tj. ponoszenie praw
własności do dóbr, a więc dokonywania transakcji, pociąga za sobą potrzebę ich wyceny
a także stworzenia reguł (zasad, procedur) pozwalających na płynne dochodzenie transakcji
do skutku. Według D. Northa system finansowy, podobnie zresztą jak cała instytucjonalna
struktura gospodarki, ma za zadanie obniżanie kosztów transakcyjnych powstających
w procesie gospodarowania przez społeczeństwo.
Usługi systemu finansowego są realizowane przez trzy funkcje:162 monetarną,
kapitałowo–redystrybucyjną i kontrolną.
Kreatorem tych funkcji są władze publiczne i wynikają one z roli państwa
czyli zapewnienia efektywności całej gospodarki, sprawiedliwości w podziale dochodów
jak również stabilności gospodarki rynkowej163.
Pierwszą jest funkcja monetarna – polega a tym, że system finansowy dostarcza
podmiotom niefinansowym pieniędzy i umożliwia ich ruch związany z płatnościami
zachodzącymi w związku z działalnością gospodarczą. Funkcja ta dotyczy przede wszystkim
kwestii płynności w gospodarce. W praktyce chodzi tu jednak o kreowanie pieniądza
oraz o problematykę mechanizmu płatniczego.
Kolejna funkcja – kapitałowo–płatnicza – umożliwia przepływ wolnych środków
pieniężnych od podmiotów dysponujących nimi do podmiotów chcących z nich korzystać.
System finansowy jest mechanizmem zamiany dobrowolnych oszczędności jak i funduszy
publicznych w inwestycje i konsumpcję. W praktyce chodzi tu głównie o dwie kwestie.
Po pierwsze, o usługi niezbędne do bezpośredniego finansowania wzrostu gospodarczego.
Po drugie, o powstawanie oraz rozdysponowywanie środków do finansowania tzw. dóbr
publicznych, usług społecznych oraz świadczeń społecznych.
Funkcja kontrolna to druga z funkcji finansów, która nie podlega decentralizacji
i jest realizowana przez rząd. W ramach tej funkcji system finansowy umożliwia kontrolę
nad środkami zainwestowanymi, pożyczonymi i redystrybuowanymi w przeszłości. Przepływ
pieniędzy w ramach tej funkcji związany jest z występowaniem odstępu czasu pomiędzy
poniesieniem nakładów finansowych a osiągnięciem rezultatów. Wykorzystanie
tych rezultatów, jak też potrzeba zapewnienia prawidłowości i efektywności wydatkowania
funduszy publicznych, wymaga mechanizmu monitorowania i kontroli. Chodzi tu przede
wszystkim o usługi, które pozwalają kontrolować efektywność wykorzystania majątku
oraz środków finansowych do realizacji makroekonomicznych celów, takich jak: wzrost
gospodarczy, stabilizacja bezrobocia, czy inflacji, poprawa bilansu płatniczego164.
Problematyka funkcji kontrolnej obejmuje zagadnienia kontroli finansowej
oraz oddziaływanie instytucji i rynków finansowych na te podmioty niefinansowe.
W praktyce trzy powyższe funkcje są ściśle ze sobą związane i łączą się
z zagadnieniami wzrostu gospodarczego, a więc także ze zmianami jakościowymi
w strukturze gospodarki. Odpowiednie zarządzanie tymi funkcjami należy do państwa. Dzięki
usługom finansowym następuje koordynacja działalności ekonomicznej opartej na zasadzie
społecznego podziału pracy, który jest podstawą długookresowego wzrostu gospodarczego.
1.4 Potencjał i dynamika sektora usług finansowych w Polsce

Bardzo istotne znaczenie w sektorze III odgrywają usługi finansowe rozwijające się
między innymi na skutek globalizacji i internacjonalizacji rynku usług finansowych. Rozwój
162
System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Zb. Polański, B. Woźniak, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2008, s. 18–19.
163
P. A. Samuelson, W. D. Nordhous, Ekonomia, t. I, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
164
D. Korenik, St. Korenik, Podstawy finansów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
2004, s. 20.
45
nowoczesnych technologii oraz zniesienie podziałów kompetencyjnych między

poszczególnymi rodzajami instytucji finansowych, jak również rosnące wymagania klientów
doprowadziły do niespotykanego dotąd rozwoju usług finansowych. Powstają również
innowacje usługowe, procesowe i organizacyjne165, które nie polegają na wprowadzeniu
nowych produktów lub ich modyfikacji, ale związane są raczej z procesem dostarczania usług
klientowi, np. standaryzacja usług, „rekonstrukcja” części z nich, wzrost funkcji
samoobsługowych.
Wymienione funkcje działalności instytucji finansowych pozwalają na znaczne
zwiększenie możliwości rozwoju gospodarczego. Zapewnia to równocześnie tym instytucjom
bardzo duży wpływ na gospodarkę kraju166.
Wykres 1.4.1
Instytucje finansowe w Polsce w latach 1996–2010
1500 1475 1378
1272
1250
1000 858
754 713
750 667 658 653 649 647 645 649 643 646
500 416
369
277 319
220 228 254 241
250 168 198 147 141 124 137
190
77 106 111 117 83 75 70 67
40 52 109 62 62 62
16
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki SKOKi ZU FI OFE
Źródło: Na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011), Wydawnictwo Narodowego
Banku Polskiego, Warszawa.
Do instytucji finansowych zaliczamy: banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze

emerytalne, fundusze inwestycyjne, domy maklerskie, a także różnorodne firmy zajmujące
się pośrednictwem finansowym (zmiany ilościowe instytucji finansowych w Polsce
zaprezentowano na wykresie 1.4.1).
Należą do nich także instytucje sprawujące nadzór nad określonymi segmentami
rynków finansowych np.: Komisja Nadzoru Finansowego, Komisja Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz liczne instytucje odgrywają istotną rolę techniczną,
np. Krajowa Izba Rozliczeniowa, instytucje wspomagają działalność przedsiębiorstw
finansowych i zmniejszają ryzyko finansowe tych przedsiębiorstw lub ich klientów,
np.: Bankowy Fundusz Gwarancyjny, Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny.
Z wymienionymi instytucjami finansowymi związane są fundacje, instytucje szkoleniowe,
wydawnictwa, zrzeszenia zawodowe i branżowe, np. Związek Banków Polskich, a także –
coraz liczniej – drobne przedsiębiorstwa i osoby fizyczne wykonujące swój zawód
indywidualnie, np. brokerzy.
W instytucjach finansowych w Polsce zatrudnionych było na koniec 2010r. ponad
337,9 tys. osób (co stanowiło 2,4% wszystkich osób zatrudnionych). Szybki rozwój tego
sektora sprawia, że liczba zatrudnionych ciągle wzrasta. Rola gospodarcza instytucji
165
I. Rudawska i in., Usługi w gospodarce rynkowej, red. I. Rudawska, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2009.
166
Zb. Dobosiewicz, Polskie instytucje finansowe w świetle nowego prawa…, op. cit., s. 15–18.
46
finansowych praktycznie jest dużo większa niż wynikałoby to z ich udziału w globalnym
zatrudnieniu i wartości PKB w cenach bieżących (53,7 mld zł) – co stanowi 4,32% PKB
na koniec 2010r.167
Wykres 1.4.2
Aktywa instytucji finansowych w Polsce w latach 1996–2010 (w mld zł)
120%
125% 1800
111% 111%
104% 1600
97%
100% 1400
85%
82%
77% 76% 79%
71% 1200
75% 63% 65%
56%
1000
54%
1 665 800
50% 1 407 1 492
1 213 600
1 023
25% 836 400
553 584 640 726
488 200
345 402
209 266
0% 0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Aktywa łącznie w mld zł Aktywa jako % PKB
Żródlo: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa.
Instytucje finansowe w Polsce są słabiej rozwinięte niż w większości krajów Unii

Europejskiej. W Czechach i na Węgrzech system finansowy odgrywa większą rolę
w gospodarce niż w Polsce (udział instytucji finansowych w aktywach PKB wynosi
odpowiednio ponad 140% i ponad 170%). Na koniec 2010r. aktywa wszystkich instytucji
finansowych osiągnęły w Polsce wartość ponad 1,667 bln zł, a relacja tych aktywów do PKB
wynosiła 120%. W1996r. ten udział wynosił nieco ponad 54% (wykres 1.4.2). Średnia unijna
z 2010r. to 450%. W latach 1996–2010 relacja wartości aktywów instytucji finansowych
do PKB rosła średnio o 4,4% rocznie. Wielkość aktywów instytucji finansowych stale rośnie,
o czym świadczy zarówo wzrost aktywów instytucji, jak i wzrastający ich udział w PKB.
Relatywnie wysoki udział instytucji finansowych w PKB świadczy o modelu finasowania
gospodarki opartego na bankach, a nie na rynkach. System finansowy w Polsce rozwija
się szybciej od całości gospodarki, a także szybciej niż w pozostałych krajach Europy
Środkowej. (Wykres 1.4.3)
Struktura polskiego systemu finansowego jest typowa dla modelu kontynentalnego,
w którym dominującą formą pośrednictwa finansowego w gospodarce pozostaje
bankowość.168 Udział sektora bankowego w łącznej sumie aktywów finansowych wynosi
ok. 70% (wykres 1.4.4). Mimo tego aktywa polskich banków są nieduże na tle strefy euro
(wynosiły 0,9% aktywów UE16 w 2010 r.). O stosunkowo niskim poziomie „ubankowienia”
działalności gospodarczej w Polsce świadczy również relacja wolumenu kredytu do PKB
na poziomie ok. jednej trzeciej średniego poziomu tej relacji w strefie euro. Z drugiej strony
warto podkreślić, że sektor bankowy w Polsce cechuje się znaczącym potencjałem
rozwojowym wyrażonym chociażby w dynamicznym wzroście kredytów hipotecznych
(niższym niż w UE). Oznacza się też dużą liczbą działających instytucji kredytowych,
167
Zb. Dobosiewicz, Polskie instytucje finansowe w świetle nowego prawa…, op. cit., s. 14.
168
R. Matousek, N. Sarantis, The Bank Lending Channel and Monetary Transmission in Central
and Eastern European Countries, “Journal of Comparative Economics”, 2009, No. 37, s. 323.
47
wyższym poziomem koncentracji aktywów niż w UE oraz znacznym zaangażowaniem

inwestorów zagranicznych169.
Wykres 1.4.3
Tempo wzrostu PKB i aktywów instytucji finansowych w cenach bieżących
30%
30% 28%
25% 26% 22%

21%
22% 19%
20% 17%
15% 16%
13% 13%
15% 17% 12%
12% 11% 10%
10% 11% 10%
6% 9% 9%6%
7% 8%
5% 5% 6% 6%
4%
0%
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
PKB Aktywa instytucji finansowych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa i S. Gomułka, Policy Challenges Within the (Enlarged)
European Union: How Can Economic Convergence Be Fostered?, [in:] Economic Convergence and Divergence
in Europe: Growth and Regional Development in the Enlarged European Union, ed. G. Tumpel–Gugerell,
P. Mooslechner, Cheltenham 2003, s. 437.
Banki są podstawowymi instytucjami finansowymi gospodarki rynkowej. Rozwój

gospodarki rynkowej wywołuje popyt na usługi bankowe. Sektor bankowy jest największym
i najbardziej rozwiniętym segmentem rynku finansowego. Następująca deregulacja oraz
glabalizacja rynku finansowego powoduje, że pojawia się na nim coraz więcej
konkurencyjnych podmiotów170. Na polskim rynku finansowym obecność banków jest na tyle
silna, że w uproszczeniu można mówić o istnieniu ukształtowanej swego rodzaju
„bankostruktury”, która decyduje o rozwoju i funkcjonowaniu całego rynku finansowego171.
Polski system bankowy, zarówno pod względem kapitałów, jak i aktywów w skali
światowej jest jednak bardzo mały. Polskie banki nie mają szans na konkurowanie w skali
międzynarodowej z bankami niemieckimi czy amerykańskimi172.
Drugim z instytucjonalnych podmiotów działających na rynku kapitałowym
są fundusze inwestycyjne. Opierają się one na koncepcji połączenia środków finansowych
inwestorów indywidualnych w celu ich wspólnego inwestowania na rynku usług
finansowych. Wspólne inwestowanie oznacza, że środki finansowe poszczególnych
uczestników funduszu są kapitalizowane w papiery wartościowe, a wynikające z tego
korzyści lub straty dzieli się między inwestorów zgodnie z ich udziałami173. Polski sektor
funduszy inwestycyjnych (udział aktywów sektora do PKB wynosi 7%) cechuje się również
relatywnie niskim poziomem kapitalizacji rynku instrumentów udziałowych i ograniczoną
169
Raport o funkcjonowaniu polskiego rynku finansowego w ujęciu międzysektorowym,
red. A. Wolak, Wydawnictwo Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011, s.19.
170
M. Al–Kaber, Rynki finansowe i instytucje, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej
w Białymstoku, Białystok 2004, s. 364.
171
P. Zapadka, Instytucje polskiego rynku finansowego, „Bank i Kredyt”, 2002, nr 6, s. 32.
172
R. Walkiewicz, Bankowość inwestycyjna wyzwaniem dla polskich banków, [w:] Banki
w Polsce, red. Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2001, s. 174.
173
M. Al–Kaber, Rynki finansowe i instytucje…, op. cit., s. 398.
48
rolą w finansowaniu przedsięwzięć gospodarczych (aczkolwiek jest największy w tym

regionie Europy). Kapitalizacja rynku akcji nie przekracza w Polsce jednej trzeciej PKB,
podczas gdy w strefie euro stanowi ponad połowę PKB.
Bardzo znaczący udział w rynku kapitałowym ma sektor ubezpieczeniowy
i emerytalno–rentowy. Podstawową rolą instytucji działających w tych sektorach gospodarki
jest zbieranie składek w celu przyniesienia określonych korzyści w przyszłości. Instytucje
te są zatem zainteresowane możliwością zagospodarowania zebranych funduszy w długich
okresach, np. dwudziesto– czy trzydziestoletnich174.
Taką szansę stwarza im właśnie rynek kapitałowy.
Ogólnie instytucje ubezpieczeniowe można podzielić na dwie grupy, tzn. takie, które:
prowadzą ubezpieczenia majątkowe (gospodarcze);
prowadzą ubezpieczenia na życie.
Instytucje ubezpieczeniowe należące do pierwszej grupy zbierają składki od różnych
podmiotów z tytułu prowadzonych przez siebie rodzajów ubezpieczeń majątkowych, które
na ogół wpływają do kasy raz w roku. Składka powinna być tak skalkulowana, aby pokryła
koszty zakładu ubezpieczeniowego, koszty odszkodowań w całym roku i przyniosła określone
zyski. Oznacza to, że dany zakład ubezpieczeń jest zainteresowany jak najlepszym
zagospodarowaniem wolnych środków finansowych w roku lub w terminach dłuższych.
Wykres 1.4.4
Aktywa instytucji finansowych w Polsce w latach 1996–2010 (w mld zł)
100%
90%
80%
70% 65%
70% 67% 71% 70%
60% 80% 76% 74% 74%
90% 88% 85%
94% 93% 92%
50%
40%
30% 11% 10%
11% 9% 9%
20% 10% 11% 12% 10%
10% 11% 13%
10% 9% 10% 10% 12%
8% 7% 9%
5% 6% 7% 4% 5% 7% 10% 11%
4% 2% 4% 5% 5% 5% 6% 7%
0%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki SKOKi ZU OFE FI Pozostałe
Żródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Towarzystwa ubezpieczeniowe prowadzące ubezpieczenia na życie zbierają składki

od osób fizycznych głównie po to, by zabezpieczyć te osoby pod względem finansowym
na starość, przed ryzykiem kalectwa, niezdolnością do pracy czy też wesprzeć rodzinę w razie
śmierci ubezpieczonego. Często firmy te proponują swym klientom przeznaczenie pewnych
środków w ramach zawartego ubezpieczenia na cele inwestycyjne (tzw. ubezpieczenie
z funduszem inwestycyjnym). Oznacza to, że instytucje ubezpieczeniowe, podejmując ryzyko
w stosunku do swojego klienta, przyjmują od niego składkę przez pewien okres, aby w razie
realizacji tego ryzyka lub po upływie określonej liczby lat (np. dożycia do wieku
emerytalnego) wypłacić mu pewną kwotę pieniędzy (wynikającą z polisy lub z sumy
174
W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
49
wpłacanych, urealnionych składek). Instytucje te więc z natury muszą być zainteresowane

długookresowym lokowaniem zgromadzonych środków finansowych175.
W ostatniej dekadzie nastąpił dynamiczny wzrost rynku ubezpieczeń (9% udziału
aktywów w PKB), wyrażony zarówno pod względem liczby towarzystw, zakresu
oferowanych produktów, jak i wartością składki przypisanej brutto. Wzrost ten wystąpił
zarówno w segmencie ubezpieczeń na życie, jak i w majątkowym. Sektor ubezpieczeniowy
należy do najbardziej perspektywicznych z punktu widzenia dalszego rozwoju sektorów
polskiej gospodarki, jednak jego aktywa są bardzo niskie na tle strefy euro – stanowiły tylko
0,8% wszystkich aktywów zakładów ubezpieczeniowych w UE16 w 2010r.
Obok banków, funduszy inwestycyjnych i instytucji ubezpieczeniowych, zarówno
na światowym jak i polskim rynku finansowym, funkcjonują fundusze emerytalne. Są one
na ogół mocno związane z polityką socjalną państwa i w związku z tym – często promowane
oraz wspomagane przez instrumenty polityki gospodarczej państwa. Fundusze te należą
do największych uczestników rynku kapitałowego, wpływają pozytywnie na jego rozwój
i stabilizację oraz wywołują wzrost inwestycji w gospodarce176.
W ostatniej dekadzie nastąpił dynamiczny wzrost rynku sektora emerytalnego.
Rosnące w kolejnych latach znaczenie sektora OFE w krajowym systemie finansowym
obrazuje dynamika zaprezentowana na wykresie 1.4.5. Udział aktywów sektora OFE
na koniec 2010r. w PKB wyniósł 13%.
Wykres 1.4.5
Dynamika aktywów instytucji finansowych w Polsce w latach 1996–2010 (w %)
250%
222%
196%
200% 188%
178%
170%
163% 164% 161%
157% 163%
148%
150% 136% 140% 135% 131%
126% 129% 131% 142% 140% 126% 125%
125% 122% 121%
114% 118% 110% 114% 119% 115%
109% 116%
117%
109% 129%
99% 105% 101% 104%
95%
100% 99%
128% 130% 117% 121% 122% 119% 116%
113% 106% 110% 113% 115% 106% 112%
55%
50%
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ogółem Banki Zakłady ubezpieczeniowe Fundusze inwestycyjne OFE

Fundusze emerytalne tworzy się w celu dodatkowego zabezpieczenia osób

indywidualnych na starość niezależnie od państwowego (bazowego) systemu ubezpieczeń
społecznych. Podobnie jak w przypadku ubezpieczeń na życie, uczestnictwo w funduszach
emerytalnych opiera się na indywidualnych umowach. Zgodnie z nimi uczestnik takiego
funduszu dokonuje periodycznych wpłat, aby uzyskać periodyczne świadczenia lub całą
należną sumę w uzgodnionym terminie po przejściu na emeryturę. W przeciwieństwie
do polis indywidualnych zawieranych z zakładem prowadzącym ubezpieczenia na życie,
na ogół konto wpłat pracownika jest również w pewnej części zasilane przez środki
175
W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy…, op. cit., s. 502–503.
176
J. Konieczny, Bankowość inwestycyjna na świecie i w Polsce, Wydawnictwo Olympus,
50
pracodawcy. Składki zebrane od pracowników i pracodawców stanowią ogólną pulę środków,

która powinna być inwestowana, aby zagwarantować wymagane świadczenia emerytalne.
Dodatkowo pula ta jest powiększana przez kapitalizację177.
W celu uatrakcyjnienia uczestnictwa w funduszach emerytalnych państwo stwarza
na ogół osobom do nich należącym możliwość pewnych odpisów podatkowych.
W ten sposób zwiększa zainteresowanie określonymi typami funduszy. Na podstawie
rozwiniętych gospodarek można stwierdzić, iż motywacja podatkowa powoduje wzrost
popularności funduszy emerytalnych w społeczeństwie i przyczynia się do zwiększania jego
skłonności do oszczędzania. W Polsce fundusze emerytalne są organizowane i działają
w oparciu o Ustawę o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Przedmiotem ich
działalności jest gromadzenie środków i lokowanie, by przeznaczyć je na wypłatę członkom
funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego. Fundusz taki jest tworzony przez
towarzystwo emerytalne, mające postać powszechnego towarzystwa, zorganizowanego
w postaci spółki akcyjnej. Taka działalność rozwija się coraz dynamiczniej178.
Mimo zmian zachodzących w strukturze krajowego systemu finansowego dominującą
rolę odgrywają w nim nadal banki179. Od połowy lat 90. można jednak zaobserwować spadek
ich udziału w aktywach sektora: z 94% w 1996r. do 65% w 2007r. Kryzys finansowy z 2008r.
spowodował wzrost znaczenia sektora bankowego o 9% (sektor funduszy inwestycyjnych
stracił 6%, OFE straciły 2%). W latach 90. dynamicznie rozwijały się niebankowe instytucje
finansowe. Szybko przyrastały zwłaszcza aktywa towarzystw ubezpieczeniowych, funduszy
inwestycyjnych i funduszy emerytalnych. Fundusze emerytalne są przypadkiem szczególnym,
ponieważ wzrost ich aktywów wynika z rozwiazań przyjętych we wprowadzonej w 1999r.
reformie systemu emerytalnego. Składki osób objętych nowym systemem trafiają co miesiąc
do otwartych funduszy emerytalnych (OFE), a ponieważ według nowego systemu pierwsze
emerytury są wypłacane od 2009r., to w początkowych latach funkcjonowania rola OFE
w naturalny sposob rosła bardzo szybko180.
Dynamiczny rozwoj niebankowych instytucji finansowych od połowy lat 90. miał
kilka przyczyn. Wzrost realnych dochodów ludności i obniżenie tempa inflacji, prowadzące
do wzrostu skłonności do oszczędzania, zwiększyły liczbę gospodarstw domowych mających
nadwyżki finansowe i poszukujących możliwości ich zyskownego lokowania, rownież
z wykorzystaniem bardziej zaawansowanych produktów finansowych. Ważnym wydarzeniem
była wprowadzona w 1999r. reforma emerytalna, która spowodowała, że większość
społeczeństwa po raz pierwszy stanęła przed koniecznością wyboru instytucji zarządzającej
jego długoterminowymi oszczędnościami. Instytucje finansowe, które zdecydowały
się na utworzenie Powszechnych Towarzystw Emerytalnych (PTE), wykorzystały tę okazję
również do przybliżenia swoim klientom oferty w zakresie innych produktów finansowych,
oferowanych najczęściej przez podmioty będące częścią tej samej grupy kapitałowej.
Ten efekt marketingowy przyczynił się też do większego zainteresowania innymi formami
oszczędzania niż lokaty bankowe. Kolejnym wydarzeniem, które przyczyniło się do zmian
w strukturze systemu finansowego, było wprowadzenie pod koniec 2001r. podatku
od przychodów z kapitałów pieniężnych (zwłaszcza przychodów odsetkowych). Podatek
ten obniżył efektywną rentowność terminowych lokat bankowych i skłonił wiele osób
do poszukiwania bardziej zyskownych form lokowania oszczędności. Spowodowało
to napływ oszczędności do funduszy inwestycyjnych, które osiągały wysokie stopy zwrotu
z inwestycji oraz oferowały dużą płynność ulokowanych środków. W efekcie fundusze
inwestycyjne stały się ważnym konkurentem banków w rywalizacji o pozyskanie
177
W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy…, op. cit., s. 503.
178
Ibidem, s. 504.
179
S. Barisitz, Banking in Central and Eastern Europe 1980–2006: From Communism
to Capitalism, Routledge International Studies in Money and Banking, Abingdon 2008,
s. 34–36.
180
Raport o stabilności systemu finansowego 2009…, op. cit., s. 12.
51
oszczędności gospodarstw domowych181. Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej jeszcze

bardziej zwiększyło dynamikę wzrostu aktywów instytucji finansowych. Kryzys 2008r.
spowodował jednak znaczną utratę aktywów, zwłaszcza sektora funduszy inwestycyjnych.
Wykres 1.4.6
Struktura aktywów polskiego systemu finansowego wg typów instytucji w 1996r. i 2010r.
Poszczególne rynki usług finansowych rozwijają się w Polsce niejednolicie. Usługi

bankowe i ubezpieczeniowe przejęły spadek po instytucjach funkcjonujących przed drugą
wojną światową. Odmiennie od tamtych rozwijają się rynki funduszy inwestycyjnych
(powierniczych) oraz funduszy emerytalnych, które tworzyły się od stanu zerowego.
W kolejnych rozdziałach pracy przedstawiono rozwój i działalność czterech rodzajów
instytucji finansowych, jak również ich wpływ na gospodarkę w Polsce w szerszym
zakresie182.
Rozwój sektora usług stanowi bardzo ważne wyzwanie dla Polski i innych krajów
regionu. Sektor usług jest tradycyjnie w Polsce niedoceniany, a teza o decydującym znaczeniu
produkcji materialnej i jej przewadze nad usługami jest wciąż obecna i zauważalna. Rynek
usług jest nadal w wielu punktach silnie chroniony, a nawet zmonopolizowany. Pomimo
sporego postępu zaobserwowanego w ostatnich latach infrastruktura techniczna jest wciąż
bardzo zaniedbana. Z drugiej strony spotykamy się często z innym skrajnym zjawiskiem,
które polega na niszczeniu konkurencji między stosunkowo słabymi i niewielkimi
usługodawcami polskimi183. Zagraniczna konkurencja wykorzystuje to w sposób
bezwzględny. Towarzyszy temu duży chaos. Jednak przyszłość sektora usług w Polsce nie
musi wyglądać tak źle. Podstawę do umiarkowanego optymizmu daje strategiczne położenie
geograficzne naszego kraju oraz tania i wysoko wykwalifikowana siła robocza. Ważnym
zadaniem stojącym przed sektorem usług w Polsce jest ustanowienie większego niż do tej
pory ładu i zasad współpracy pomiędzy polskimi usługodawcami oraz wzmocnienie pozycji
konkurencyjnej przedsiębiorstw i całych branż. Wydaje się, że celowi temu służyć może
181
Raport o stabilności systemu finansowego 2009…, op. cit., s. 12.
182
J. Poteraj, Polskie instytucje finansowe. Kreacja rynków i procedury konsolidacyjne,
Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej Acta Universitatis Masuriensis, Olecko 2002, s. 83.
183
K. Rogoziński, Usługi rynkowe…, op. cit., s. 44.
52
rozwój samorządu zawodowego poprzez reprezentowanie interesów branży, szkolenia

zawodowe, określenie zasad dostępu do zawodu, opracowanie kodeksów etyki zawodowej184.
Władze państwowe powinny sprzyjać rozwojowi sektora usług poprzez rozsądną
politykę względem obcego kapitału (popieranie inwestycji, przy jednoczesnej promocji
konkretnych interesów narodowych) oraz promocję badań, rozwoju edukacji w dziedzinach
związanych ze sferą usług, szczególnie usług finansowych. Wskazane jest też wspieranie
różnego rodzaju inkubatorów przedsiębiorczości, które mogą być zagrożone wraz z coraz
szerszą integracją regionalną i globalizacją, bowiem niosą one ze sobą dla sektora usług
zarówno szanse, jak i zagrożenia. Szanse – to nowe rynki zbytu nie tylko dla sektora usług,
natomiast zagrożeniem jest większe niebezpieczeństwo kryzysów finansowych dotyczących
instytucji finansowych185. Jednak chodzi tu zwłaszcza o zaostrzenie konkurencji na rynku
usług. Może to sprzyjać przedsiębiorstwom i branżom bardzo silnym, zagrażać zaś słabym.
Ważnym wskaźnikiem konkurencji jest wpływ na bilans płatniczy. W 2010r. Polska
zajmowała 30. miejsce na liście światowych eksporterów usług z udziałem 0,9%, tj. ok. 32
mld $, oraz 32 pozycję wśród ich importerów – 0,8%, tj. 27 mld $186. Najbardziej pozytywny
wpływ na bilans płatniczy miał transport. W pozostałych zaś rodzajach usług obserwuje się
pogarszanie międzynarodowej konkurencyjności polskiego sektora usług, co jest ubocznym
efektem otwarcia się naszego rynku usługowego w wyniku integracji z Unią Europejską
i globalizacji światowej gospodarki187.
Sektor usług jest bardzo charakterystycznym obszarem działalności gospodarczej.
Jej swoiste znamiona ujawniają się na różnych płaszczyznach. Dlatego potrzebny jest dalszy
jego rozwój i przekształcenia, które są podstawową szansą na ograniczenie wysokiego
bezrobocia.188
Do niedawna uważano usługi za działalność, która nie nadaje się do obrotu
międzynarodowego. Obecnie rozwój wymiany międzynarodowej w sektorze usług uważa się
nie tylko za jeden z warunków rozwoju gospodarczego, ale również jako jego konsekwencję.
W miarę rozwoju gospodarczego Polski powinien być również dynamizowany handel
usługami. Należy także pamiętać, iż innowacyjność sektora usług wzbudza coraz większe
zainteresowanie i jest konsekwencją tego, że usługi stały się najważniejszym sektorem
gospodarki i mają istotny wpływ na produktywność i konkurencyjność gospodarki, a także
na jakość życia mieszkańców. Innowacje w usługach wykraczają poza sektor, oddziałując
na działalność wszystkich sektorów gospodarki. Ponadto niektóre usługi odgrywają główną
rolę transferu innowacji oraz są źródłem innowacji dla innych sektorów189.
Sektor usług składa się z bardzo zróżnicowanych rodzajów działalności gospodarczej
i dlatego mamy do czynienia z dużą nierownomiernością rozprzestrzeniania się postępu
technicznego w różnych segmentach działalności usługowej. Z jednej strony mamy,
np. uslugi telekomunikacyjne czy informatyczne, które cechują się bardzo wysokim
dynamizmem technologicznym, a z drugiej strony np. usługi fryzjerskie, które absolutnie nie
absorbują postępu technicznego190. Jednak zauważyć należy, że znaczenie sektora usług
184
T. Dołęgowski, Konkurencyjność instytucjonalna…, op. cit., s. 142.
185
Globalization: a Blessing or a Curse, International Monetary Fund Survey, 13 May 2002.
186
Polska 2011…, op. cit., s. 21.
187
T. Dołęgowski, Konkurencyjność instytucjonalna…, op. cit., s. 142–144.
188
M. Jagielski, Sektor usług jako obszar…, op. cit., s. 295–300.
189
I. Miles, Innovation in Services, [in:] J. Fagerberg, D.C. Mowery, R.R. Nelson, The Oxford
Handbook of Innovation, 2006, Published to Oxford Handbooks Online: September 2009,
s. 433.
190
J. Wyszkowska–Kuna, Handel usługami w procesie integracji europejskiej, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002, s. 42–42.
53
zaawansowanych technologicznie, usług pośrednictwa finansowego jest z roku na rok

większe niż sektora zaawansowanych technologicznie towarów przemysłowych191.
Reasumując, z roku na rok wzrasta znaczenie sektora usług w gospodarkach
poszczególnych państw. Jest to tendencja występująca we wszystkich krajach, bez względu
na poziom ich rozwoju. Zwiększa się udział sektora usług w tworzeniu wartości dodanej.
W krajach rozwiniętych udział przekracza 70%. W Polsce wynosi ok. 65%. Jednak wzrost
partycypacji usług w tworzeniu wartości dodanej w naszym kraju następuje szybciej niż
w krajach rozwiniętych, dzięki czemu następuje zmniejszenie dystansu dzielącego Polskę
od czołowych krajów. Wzrost wartości dodanej w sektorze usług następuje we względnie
stabilnym tempie. Sektor ten jest mniej wrażliwy na zmiany koniunktury niż sektor
produkcyjny. W okresie globalnego kryzysu ekonomicznego usługi były w Polsce sektorem
umożliwiającym uzyskanie dodatniego tempa wzrostu gospodarczego. Wzrostowi udziału
sektora usług w wartości dodanej towarzyszy także wzrost udziału pracujących w tym
sektorze w liczbie pracujących ogółem. Zmniejsza się zapotrzebowanie na pracę w produkcji,
a zwiększa zapotrzebowanie na pracę w usługach, co przyczynia się do tworzenia nowych
miejsc pracy. Poczynając od 1995r. w Polsce w usługach utworzono 1,7 mln nowych miejsc
pracy. W tym samym czasie liczba pracujących w sektorze produkcyjnym obniżyła się
o 0,4 mln osób. W 1995r. udział usług w ogólnej liczbie pracujących wynosił 49,4%,
a w 2010r. 57%. Zatrudnienie w usługach wymaga bardzo różnych kwalifikacji,
od najwyższych w finansach, bankowości i ubezpieczeniach, do podstawowych w pracach
porządkowych. Dlatego też usługi generują miejsca pracy dla osób o różnym poziomie
wykształcenia, przez co pełnią niezwykle ważną rolę w gospodarce. Udział usług w tworzeniu
wartości dodanej oraz w liczbie pracujących jest jednym z mierników poziomu rozwoju
gospodarczego (oprócz PKB na głowę ludności). Wzrastającej roli usług w gospodarce
towarzyszą zmiany następujące wewnątrz sektora usług. Zwiększa się udział usług
rynkowych kosztem usług nierynkowych. Partycypacja usług nierynkowych w tworzeniu
wartości dodanej w gospodarce polskiej jest stabilna i wynosi około 15%, a w ogólnej liczbie
pracujących nie przekracza 20%. W Polsce w badanym okresie istotne zmniejszenie
się udziału w wartości dodanej i liczbie pracujących sektora usług odnotowano w handlu
i naprawach oraz w transporcie, gospodarce magazynowej i łączności. Wzrost udziału
dotyczy natomiast pośrednictwa finansowego oraz obsługi nieruchomości i firm. W ramach
ostatniego z wymienionych działów liczba pracujących w informatyce zwiększyła
się w bardzo szybkim tempie (prawie czterokrotnie). Podobne tendencje występują w innych
krajach192.
Jednym z czynników decydujących o rozwoju sektora usług w Polsce są inwestycje
zagraniczne (BIZ). O ile w pierwszych latach okresu transformacji inwestorzy zagraniczni
interesowali się głównie sektorem produkcji, o tyle w ostatnich latach inwestują głównie
w sektor usług, w szczególności w pośrednictwo finansowe oraz obsługę nieruchomości
i firm. W latach 2006–2010 w tych dwóch działach dokonano ponad 50% ogólnych BIZ.
Coraz większego znaczenia nabiera międzynarodowa wymiana usług. Światowy eksport
usług w latach 1995–2007 wzrastał w tempie szybszym od eksportu towarów, o czym
decydował eksport usług realizowany przez kraje rozwinięte. W krajach rozwijających się,
w tym w Polsce, tempo wzrostu eksportu towarów jest znacznie szybsze niż eksportu usług.
Tempo importu usług w Polsce i w innych krajach naszego regionu jest szybsze od tempa
ich eksportu. Mimo to kraje te w dalszym ciągu notują dodatnie saldo wymiany usług.
Dużą rolę w procesach pobudzania rynku usług odgrywa również krajowa
i międzynarodowa współpraca pomiędzy podmiotami gospodarczymi w postaci
191
J. Wyszkowska–Kuna, Innowacyjność sektora usług w Polsce na tle krajów UE, [w:] Wzrost
gospodarczy – rynek pracy – innowacyjność gospodarki, red. W. Kasperowicz, K. Madej,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012, s. 214.
192
Ewolucja sektora usług w Polsce…, op. cit., s. 29–30.
54
outsourcingu193 i offshoringu. Polega ona w głównej mierze na lokalizacji centrów

usługowych w krajach wyróżniających się porównywalnie niższymi kosztami pracy,
ale dysponujących zarazem wysoko kwalifikowanymi pracownikami.
Wśród działań regulacyjnych, sprzyjających rozwojowi usług finansowych, należy
podkreślić:
tworzenie warunków prawnych i organizacyjnych dla rozwoju szeroko rozumianej
przedsiębiorczości usług;
tworzenie warunków do rozwoju B+R – wspieranie rozwoju prężnych ośrodków
naukowo–badawczych, kreujących innowacje i przekazujących je do wdrażania
przedsiębiorstwom usługowym;
tworzenie klimatu do szeroko rozumianej współpracy jednostek naukowych z otoczeniem
gospodarczym;
zwiększenie wydatków publicznych na rozwój edukacji, w celu zapewnienia dopływu
do gospodarki wysokiej jakości zasobów ludzkich oraz rozwoju kapitału intelektualnego;
wspieranie rozwoju infrastruktury służącej podnoszeniu konkurencyjności
i innowacyjności przedsiębiorstw;
unowocześnianie funkcjonowania administracji w celu zwiększania jej wydajności
i poprawy, jakości świadczonych przez nią usług;
wspieranie rozwoju społeczeństwa informacyjnego194, pobudzanie zastosowania
technologii ITC w gospodarce i administracji;
pozyskiwanie zagranicznych przedsięwzięć inwestycyjnych opartych na wykorzystaniu
wiedzy i nowoczesnych technologii;
tworzenie atrakcyjnych warunków do inwestowania195 w postaci zachęt dla inwestorów,
organizacji ich kompleksowej obsługi, rozwoju infrastruktury gospodarczej i społecznej,
czy też uchwalania planów zagospodarowania przestrzennego; znaczące inwestycje,
w tym zagraniczne, stwarzają szanse na bardziej intensywny rozwój działalności
usługowej np. poprzez rozwijanie powiązań kooperacyjnych czy podjęcie współpracy
z otoczeniem okołobiznesowym;
umiejętne zagospodarowanie funduszy strukturalnych196 przewidzianych na wsparcie
regionalnych i lokalnych procesów rozwojowych;
inicjowanie i tworzenie warunków dla rozwoju usług finansowych na terenach wiejskich,
w celu zagospodarowania występującej tam często nadwyżki siły roboczej.
Podsumowując rozwój sektora usług fnansowych oraz jego wkład w rozwój
gospodarki narodowej, warto zastanowić się nad działaniami, które mogą stworzyć szansę
na dalszy, dynamiczny rozwój sektora usług w Polsce. Działania tego rodzaju wchodzą
w zakres polityki regulacyjnej, prowadzonej przez władze publiczne funkcjonujące
na różnych szczeblach, obejmującej nie tylko stanowienie prawa, ale także tworzenie
instrumentów do jego wdrażania. Są one również związane z kształtowaniem przez organy
publiczne warunków realizacji polityki ogólnokrajowej i regionalnych polityk gospodarczych.
Należy również wykorzystać sprzyjający zestaw czynników: nowej perspektywy finansowej
UE, wzrostu gospodarczego i determinacji działania władz samorządu centralnego
na szczeblu regionalnym i lokalnym oraz różne formy współdziałania podmiotów
gospodarczych z samorządami197.
193
Outsourcing w 2009 roku, „Outsourcing Magazine”, 2010, nr 1.
194
Sieci regionalne kluczem do konkurencyjności, „Gazeta Samorządu i Administracji”, 2008,
nr 6.
195
W. Kępka, Jak tworzyć atrakcyjne warunki dla inwestorów, „Gazeta Samorządu
i Administracji”, 2008, nr 3.
196
M. Bujnowski, Rola funduszy strukturalnych w realizacji Strategii Lizbońskiej, „Wspólnoty
Europejskie”, 2005, nr 12.
197
Tadeusz Truskolaski, Perspektywy rozwoju Białegostoku w nowej perspektywie finansowej Unii
Europejskiej, [w:] red. Tadeusz Truskolaski, Białystok – moje miasto przyszłości,
55
Aneks do rozdziału 1
Tabela 1.1.3
Tempo wzrostu PKB w Polsce i UE–27, inflacja i stopa bezrobocia w latach 1996–2010
(w %)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Tempo wzrostu
6,24 7,09 4,98 4,52 4,26 1,21 1,44 3,87 5,34 3,62 6,23 6,79 5,13 1,61 3,94
PKB w Polsce
Tempo wzrostu
1,90 2,70 2,80 3,00 3,90 2,00 1,50 1,60 2,50 2,00 3,20 3,00 0,50 -4,10 1,80
PKB w UE–27
Inflacja 18,5 13,2 8,60 9,80 8,50 5,50 1,90 0,80 4,40 2,10 1,00 2,50 4,20 3,50 2,60
Stopa
13,2 10,3 10,4 13,1 15,1 17,5 20,0 20,0 19,0 17,6 14,8 11,2 9,5 12,1 12,4
bezrobocia
Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2012), Główny Urząd
Tabela 1.1.4
PKB per capita w Polsce w latach 1996–2010
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
w tys. zł 11 13 16 17 19 20 21 22 24 26 28 31 33 35 37
w PPS (UE
45 47 48 49 48 48 48 49 51 51 52 54 57 61 63
27=100)
Tabela 1.1.5
Struktura w tworzeniu PKB w Polsce według trzech sektorów gospodarki
w latach 1996–2004 oraz wartości dodanej brutto w latach 2005–2010 (w %)
Lata Sektor I Sektor II Sektor III

1996 5,6 32,7 48,6
1997 4,8 32,8 49,7
1998 4,2 31,7 51,7
1999 3,4 31,2 52,6
2000 3,1 29,6 54,8
2001 3,3 27,4 57,0
2002 2,7 26,6 58,1
2003 2,6 26,8 58,0
2004 4,5 27,4 56,1
2005 4,5 29,5 66,0
2006 4,3 30,1 65,6
2007 4,3 31,6 64,1
2008 4,5 30,8 64,7
2009 3,7 31,7 64,6
2010 3,5 31,7 64,8
56
Tabela 1.1.6
Struktura pracujących według trzech sektorów gospodarki w Polsce w latach 1996–2010
Lata Sektor I (w %) Sektor II (w %) Sektor III (w %)
1996 27,0 29,6 43,4
1997 27,5 29,5 43,0
1998 27,6 29,0 43,4
1999 27,6 28,4 44,0
2000 28,5 26,8 44,7
2001 29,2 25,2 45,6
2002 28,7 23,9 47,4
2003 17,0 27,6 55,4
2004 16,8 27,7 55,5
2005 16,6 27,8 55,6
2006 16,2 27,9 55,9
2007 16,6 28,5 55,9
2008 15,2 28,2 56,6
2009 13,3 31,1 55,6
2010 12,8 30,2 57,0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rynek pracy w Polsce w 1996 roku: kontynuacja korzystnych
tendencji, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1997, s. 17; Rocznik Statystyczny, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 1999, s. 129–132; Mały Rocznik Statystyczny Polski, Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa 2000, s. 130–131; Rocznik Statystyczny, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2004; Rocznik
Statystyczny Pracy 2001 i 2006, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2001 i 2006 oraz Pracujący w
gospodarce narodowej w 2008 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, s. 10–11 i 22–29; Strategia
Rozwoju Kraju 2007–2015, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010, s. 25.
Tabela 1.1.7
Udział sektorów towarowych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %)
Składniki 2000 2010
Cały PKB 100,0 100
Wartość dodana brutto 89,0 88,0
Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo 4,4 3,1
Przemysł 21,4 21,6
–górnictwo 2,2 2,3
–przetwórstwo przemysłowe 16,5 16,3
–wytwarzanie i dostawa energii elektrycznej, gazu, wody 2,7 3,0
Budownictwo 6,9 6,2
Handel i naprawy 17,3 16,6
Inne usługi 50,0 52,5
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.
Tabela 1.1.8
Udział sektorów instytucjonalnych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %)
Sektory 2000 2010
Przedsiębiorstwa 39,8 43,8
Instytucje finansowe i ubezpieczeniowe 4,4 3,9
Instytucje rządowe i samorządowe 13,5 12,8
Gospodarstwa domowe 30,2 26,6
Instytucje niekomercyjne 1,1 1,0
Podatki od produktów minus dotacje do produktów 11,0 11,9
57
Tabela 1.1.9
Udział sektorów własnościowych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %)
Sektory 2000 2010
Publiczny (wartość dodana) 25,8 20,0
Prywatny (wartość dodana) 63,2 68,1
Podatki od produktów minus dotacje do produktów 11,0 11,9
Tabela 1.1.10
Pracujący w gospodarce narodowej oraz PKB w cenach bieżących w 2010r.
PKB w cenach
Pracujący w:
Wyszczególnienie bieżących w:
tys. % mln zł %
A — rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 2376,1 16,84% 46 905 3,76%
B — górnictwo i wydobywanie 173,0 1,23% 27 651 2,22%
C — przetwórstwo przemysłowe 2436,5 17,27% 209 323 16,79%
D — wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz,
159,1 1,13% 43 347 3,48%
parę wodną i gorącą wodę
E — dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami;
140,9 1,00% 15 524 1,25%
rekultywacja
F — budownictwo 865,2 6,13% 102 799 8,25%
G — handel i naprawa pojazdów samochodowych 2189,1 15,52% 242 471 19,45%
H — transport i gospodarka magazynowa 701,4 4,97% 74 373 5,97%
I — zakwaterowanie i gastronomia 237,4 1,68% 15 365 1,23%
J — informacja i komunikacja 237,8 1,69% 45 958 3,69%
K — działalność finansowa i ubezpieczeniowa 337,9 2,40% 53 711 4,31%
L — obsługa rynku nieruchomości 196,0 1,39% 69 839 5,60%
M — działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 481,3 3,41% 63 742 5,11%
N — administrowanie i działalność wspierająca 411,7 2,92% 21 356 1,71%
O — administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe
970,1 6,88% 66 517 5,34%
zabezpieczenia społeczne
P — edukacja 1079,9 7,66% 60 969 4,89%
Q — opieka zdrowotna i pomoc społeczna 764,4 5,42% 47 813 3,84%
R — działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 148,4 1,05% 10 445 0,84%
S — pozostała działalność usługowa 200,7 1,42% 21 823 1,75%
Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników oraz
6 496 0,52%
wytwarzające produkty na własne potrzeby
Razem 14106,9 100% 1 246 427 100%
Źródłó: Pracujący w gospodarce narodowej w 2010r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s.11.
58
Tabela 1.1.11
Ewolucja produktywności pracy, ewolucja płac w wybranych sektorach gospodarki
oraz przeciętne wynagrodzenie brutto w Polsce w latach 1996–2010 (w tys. zł)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Produktywność
31 40 45 52 62 68 75 84 100 98 103 112 112 120 131
w przemyśle
Produktywność
28 32 40 45 55 56 60 63 78 76 80 85 89 90 92
w usługach
Płace w przemyśle 16 21 25 28 31 34 34 36 37 38 40 43 49 53 55
Płace w usługach 16 21 25 29 32 34 35 36 37 38 39 42 48 52 54
Przeciętne
wynagrodzenie brutto 10 13 15 20 23 25 26 26 27 29 30 32 35 37 39
w Polsce
Tabela 1.1.12
Podstawowe parametry gospodarki Polski w latach 1996–2010 w cenach bieżących
(w mld zł)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Produkt krajowy
422 515 601 666 744 780 809 843 925 983 1 060 1 177 1 275 1 343 1 415
brutto
Wartość dodana
372 455 534 587 662 695 715 744 822 866 931 1 029 1 116 1 194 1 246
brutto ogółem
Popyt krajowy 428 536 630 705 792 808 837 866 946 991 1 079 1 211 1 326 1 342 1 430
Spożycie ogółem 340 415 479 537 607 646 686 708 761 801 856 923 1 021 1 069 1 136
Akumulacja 88 121 151 168 185 162 151 158 186 189 223 288 305 274 294
Eksport towarów
94 121 156 161 202 211 232 281 347 365 428 480 509 530 587
i usług
Import towarów
100 141 185 200 250 239 260 304 368 372 447 513 560 529 602
i usług
Tabela 1.1.13
Czynniki wzrostu gospodarczego w Polsce w latach 2001–2010 (wkład w %)
Realny PKB Łączna produktywność Kapitał Udział ludności Stopa Stopa Liczba
Rok
per capita czynników produkcji (2) (1) w wieku prod. aktywności zatrudnienia godzin
2001 1,2 1,5 1,4 1,1 -0,1 -1,7 -0,9

2002 1,5 1,7 0,9 0,8 -1,2 -1,3 0,5
2003 4 3,7 0,8 -0,1 -0,9 0,5 0,2
2004 5,4 4,9 0,6 0,2 -0,3 0,3 -0,3
2005 3,7 1,2 0,8 0,3 0,7 1,1 -0,3
2006 6,3 3,1 0,8 0,3 -1,1 3,2 0
2007 6,8 2,6 1 0 -0,2 3,3 0,2
2008 5 1,4 1,1 0 0,7 1,8 0
2009 1,6 0,6 1,2 0,2 0,9 -0,8 -0,5
2010 3,8 2,5 1,1 0,4 1 -1,1 -0,2
1) Wskaźniki dynamiki przesunięto o 1 rok w tył z uwagi na opóźnione w czasie oddziaływanie przyrostu
majątku trwałego na przyrost produkcji.
2) Rachunek wg neoklasycznej funkcji produkcji typu: ∆lnY/pop = u∆lnL/pop + (1-u) ∆ lnK/pop + ∆lnA, gdzie:
Y – produkt krajowy brutto L – zasób pracy (przeciętny w roku stan pracujących w gospodarce)
L= populacja * stopa aktywności *wskaźnik zatrudnienia* liczba godzin
K – zasób kapitału (wartość brutto środków trwałych w gospodarce)
59
u i (1-u)=wagi obydwu czynników produkcji: czynnika pracy u=2/3 i czynnika kapitału (1-u= 1/3)
A – tzw. reszta Solowa, czyli całkowita produktywność czynników wytwórczych (TFP – Total Factory
Productivity).
Źródło: Raport Polska 2011, Gospodarka Społeczeństwo Regiony, Wydawnictwo Ministerstwa Rozwoju
Regionalnego, Warszawa 2011, s. 85.
Tabela 1.1.14
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce (roczne napływy i ich udział w PKB)
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
BIZ (w mld EUR) 4,271 4,067 10,237 8,33 15,741 17,242 10,128 9,343 6,665
BIZ (w % PKB) 2,1% 2,1% 5,1% 3,4% 5,7% 5,5% 2,8% 3,0% 1,9%
Tabela 1.2.1
Roczne zmiany w sektorze usług w latach 1996–2010 (ceny stałe w %)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Sektor usług 5,6 4,9 5,0 5,4 4,2 2,7 3,1 3,1 3,6 3,4 4,4 5,6 4,2 1,6 3,2
Tabela 1.2.2
Realny wzrost wartości dodanej w sektorze usług w stosunku do 1995r. (w %)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Sektor usług 5,6 10,8 16,3 22,6 27,7 31,2 35,3 39,5 44,5 49,4 56,0 64,7 71,6 74,4 79,9
Tabela 1.2.3
PKB sektora usług wg sekcji
Sekcja/Rok 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2010
Handel; naprawa pojazdów
128244 162950 175008 188688 204169 224592 242471 17,1%
samochodowych
Transport i gospodarka
34010 47790 5303 58061 61262 67060 74373 5,3%
magazynowa
Zakwaterowanie i gastronomia 8401 10560 10856 11757 13219 14260 15365 1,1%
Informacja i komunikacja 22822 37333 38306 41188 46121 48589 4558 3,2%
Działalność finansowa
33004 38160 42566 54787 59218 46899 53711 3,8%
i ubezpieczeniowa
Obsługa rynku nieruchomości 43590 55707 59207 62433 67708 67349 69839 4,9%
Działalność profesjonalna,
33591 43530 46788 52079 59076 64269 63742 4,5%
naukowa i techniczna
Administrowanie i działalność
8690 10933 12519 15124 17506 19969 21356 1,5%
wspierająca
Administracja publiczna
35931 46471 48904 52862 59594 65248 66517 4,7%
i obrona narodowa
Edukacja 34103 44588 46494 49818 53544 57969 60969 4,3%
Opieka zdrowotna i pomoc
17933 30828 34062 37460 42049 44843 47813 3,4%
społeczna
Działalność związana
5389 7169 6438 7730 9876 10606 10445 0,7%
z kulturą, rozrywką i rekreacją
Pozostała działalność usługowa 13593 17961 19594 20043 21246 21922 21823 1,5%
Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011,
s. 683–684.
60
Tabela 1.2.4
Podmioty gospodarcze sektora usług wg sektorów własności i sekcji PKD 2004
oraz przeciętne zatrudnienie w sektorze usług w 2010r. (w tys. zł)
Podmioty gospodarcze Zatrudnienie
Sektor publiczny Sektor prywatny Sektor publiczny
Ilość % Ilość % Ilość %
Handel; naprawa pojazdów samochodowych 394 0,01 1100209 41,26 1093 21,75
Transport i gospodarka magazynowa 40 0,00 264602 9,92 470 9,35
Zakwaterowanie i gastronomia 847 0,03 123367 4,63 117 2,33
Informacja i komunikacja 196 0,01 94967 3,56 160 3,18
Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 123 0,00 131090 4,92 259 5,15
Obsługa rynku nieruchomości 42513 1,59 152871 5,73 113 2,25
Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 2068 0,08 330163 12,38 214 4,26
Administrowanie i działalność wspierająca 179 0,01 93973 3,52 304 6,05
Administracja publiczna i obrona narodowa;
obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 10664 0,40 16333 0,61 640 12,73
Edukacja 47141 1,77 68991 2,59 1024 20,37
Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 7050 0,26 178958 6,71 632 12,57
Dane dla przedsiębiorstw zatrudniających więcej niż 9 pracowników, poza jednostkami budżetowymi
prowadzącymi działalność w zakresie obrony narodowej oraz bezpieczeństwa publicznego.
Źródło: Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru Regon 2010r.,
„Biuletyn Statystyczny”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, nr 4.
Tabela 1.2.5
Przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej w sektorach w 1995r. i 2010r.
1995 2010 Różnica
Usługi 6736,0 8050,0 1314,0
Przemysł 4556,2 3842,1 -714,1
Rolnictwo 4193,5 2128,8 -2064,7
Ogółem 15485,7 14020,9 -1464,8
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 144–145.
Tabela 1.2.6
Efekt netto w tworzeniu miejsc pracy w latach 1995–2010 według sekcji PKD
Nazwa sekcji tys. osób
Handel hurtowy i detaliczny 434,4
Administracja publiczna 213,9
Obsługa nieruchomości 178,5
Pośrednictwo finansowe 96,6
Działalność usługowa komunalna 51,8
Hotele, restauracje 15,6
Edukacja -6,7
Transport, magazyny, łączność 0,7
Ochrona zdrowia -125,6
61
Tabela 1.2.7
Przeciętne zatrudnienie w sekcjach usługowych w 2005r., 2009r. i 2010r.
oraz przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze usług na koniec 2010r.
Zatrudnienie w tys. Wynagrodzenie 2010r
2005 2009 2010 w zł w%
Handel; naprawa pojazdów samochodowych 1379,9 1611,5 1598,7 2593 80,40
Transport i gospodarka magazynowa 507,4 581,8 582,5 2971 92,12
Zakwaterowanie i gastronomia 147,5 180,9 175,7 1967 60,99
Informacja i komunikacja 155,5 195,7 195,3 5515 171,01
Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 244 278,9 281,7 5459 169,27
Obsługa rynku nieruchomości 133,6 140 142 3373 104,59
Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 270,5 326,3 328,4 4015 124,50
Administrowanie i działalność wspierająca 262,8 320,8 353,8 2124 65,86
Administracja publiczna i obrona narodowa;
551,8 629,5 642,8 4150 128,68
obowiązkowe zabezpieczenia społeczne
Edukacja 1018,2 1039 1035 3380 104,81
Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 621,7 656,5 667,8 3147 97,58
Działalność związana z kulturą, rozrywką
113,7 128,5 130,3 2949 91,44
i rekreacją
Pozostała działalność usługowa 89,8 98,4 95,5 2322 72,00
Średnia 3225
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 176.
Tabela 1.2.8
Eksport towarów i usług oraz import towarów i usług w Polsce w latach 1996–2010
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Eksport
94 121 156 161 202 211 232 281 347 365 428 480 509 530 587
(mld zł)
Import
100 141 185 200 250 239 260 304 368 372 447 513 560 529 602
(mld zł)
Tabela 1.4.1
Instytucje finansowe w latach 1996–2010
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki 1475 1378 1272 858 754 713 667 658 653 649 647 645 649 643 646
SKOKi 168 198 220 228 147 141 124 109 83 75 70 67 62 62 62
ZU 41 50 54 58 66 72 74 76 69 68 65 67 66 65 65
FI 16 40 52 77 106 111 117 137 254 190 241 277 319 369 416
OFE – – – 21 21 17 16 16 15 15 15 15 14 14 14
62
Tabela 1.4.2
Aktywa instytucji finansowych w Polsce (w mld zł)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki 197,1 247,7 318,7 363,4 428,5 469,7 466,5 489 538,5 586,4 681,8 792,8 1039,1 1059,6 1158,5
SKOK–i 0,2 0,4 0,6 0,9 1,2 1,8 2,5 3,3 4,2 5,3 6 7,3 9,4 11,6 14,1
ZU 8,1 13,2 20,7 28,9 37,9 47,2 57,6 65,7 77,9 89,6 108,6 126,9 137,9 139 145,1
FI 1,4 1,9 1,8 3,2 7,1 12,1 22,8 33,8 37,6 61,6 99,2 133,8 73,9 93,4 116,5
OFE 0 0 0 2,3 9,9 19,4 31,6 44,8 62,6 86,1 116,6 140 138,3 178,6 221,3
Pozostałe 1,8 3 3,2 3,6 3,9 2,9 2,8 3,7 5,5 6,9 10,8 11,8 8,6 9,9 9,2
Aktywa łącznie 208,6 266,2 345 402,3 488,5 553,1 583,8 640,3 726,3 835,9 1023 1212,6 1407,2 1492,1 1664,7
Tabela 1.4.3
Udział aktywów instytucji finansowych (w %)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki 94,5 93,1 92,4 90,3 87,7 84,9 79,9 76,4 74,1 70,2 66,6 65,4 73,8 71,0 69,6
SKOK–i 0,1 0,2 0,2 0,2 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,6 0,6 0,6 0,7 0,8 0,8
ZU 3,9 5,0 6,0 7,2 7,8 8,5 9,9 10,3 10,7 10,7 10,6 10,5 9,8 9,3 8,7
FI 0,7 0,7 0,5 0,8 1,5 2,2 3,9 5,3 5,2 7,4 9,7 11,0 5,3 6,3 7,0
OFE 0,0 0,0 0,0 0,6 2,0 3,5 5,4 7,0 8,6 10,3 11,4 11,5 9,8 12,0 13,3
Pozostałe 0,9 1,1 0,9 0,9 0,8 0,5 0,5 0,6 0,8 0,8 1,1 1,0 0,6 0,7 0,6
Aktywa jako %
49,4 51,6 57,4 60,4 65,6 70,1 72,2 75,9 78,6 85,0 96,5 103,0 110,3 111,1 117,6
PKB
Tabela 1.4.4
Dynamika aktywów instytucji finansowych
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ogółem 127,6 129,6 116,6 121,4 113,2 105,6 109,7 113,4 115,1 122,4 118,5 116,0 106,0 111,6
Banki 125,7 128,7 114,0 117,9 109,6 99,3 104,8 110,1 108,9 116,3 116,3 131,1 102,0 109,3
SKOKi 200,0 150,0 150,0 133,3 150,0 138,9 132,0 127,3 126,2 113,2 121,7 128,8 123,4 121,6
ZU 163,0 156,8 139,6 131,1 124,5 122,0 114,1 118,6 115,0 121,2 116,9 108,7 100,8 104,4
FI 135,7 94,7 177,8 221,9 170,4 188,4 148,2 111,2 163,8 161,0 134,9 55,2 126,4 124,7
OFE 430,4 196,0 162,9 141,8 139,7 137,5 135,4 120,1 98,8 129,1 123,9
63
ROZDZIAŁ 2
INSTYTUCJE I ORGANIZACJE JAKO CZYNNIK ROZWOJU

GOSPODARCZEGO
Określenie „instytucje” w pierwszym odruchu przywodzi na myśl zorganizowane

byty, które mają swój zakres zainteresowań. W Encyklopedii organizacji i zarządzania198
występują następujące hasła stosujące słowo „instytucja” lub „instytucje”: instytucja prawna,
instytucja społeczna, instytucje i instytucje religijne.
Instytucja prawna to termin posiadający dwa znaczenia:
zespół norm prawnych, które łącznie regulują określoną grupę stosunków społecznych
(instytucja małżeństwa, instytucja sprzedaży czy instytucja warunkowego zawieszenia
kary)
grupa ludzi połączonych dążeniem do wspólnego celu, którego realizacja wymaga
wspólnego działania i ustanowienia reguł służących realizacji przyjętych wartości.
Instytucja społeczna to stosunkowo trwałe układy społeczno–kulturowe, czyli
zorganizowane typy działalności, rozwijające się oddolnie albo specjalnie zaprojektowane,
zaspokajające pewne wyodrębnione potrzeby całej zbiorowości i poszczególnych jednostek
w sposób uregulowany, podlegający społecznej kontroli i normom społecznym199.
Instytucje w starożytnym Rzymie były elementarnym podręcznikiem, służącym
jurystom do systematycznego wykładu podstawowych wiadomości z zakresu prawa
prywatnego.
Instytucje religijne również posiadają dwa znaczenia. W znaczeniu węższym pod
pojęciem tym rozumie się organizacje religijne, takie jak: kościoły, wyznania,
stowarzyszenia, bractwa, zakony, sekty czy lokalne wspólnoty wiernych. W znaczeniu
szerszym pojęcie oznacza wszystkie elementy stabilizacji danej tradycji religijnej, odnoszące
się do warstwy symbolicznej, rytualnej i socjologicznej.
Określenie „instytucja” pochodzi od łacińskiego słowa institutio i może być rozumiane
w dwóch znaczeniach. Pierwsze określa zakład o charakterze publicznym, zajmujący
się określonym zakresem spraw, działający w jakiejś dziedzinie. Drugie oznacza zespół norm
i postaw prawnych, a także organizacji wspierających opartych na tych normach.
Instytucje jako spójny zbiór relacji i organizacji wymagają świadomej kreacji,
odpowiednich nakładów i nadzoru, stanowią bowiem istotny czynnik sprawności systemu
rynkowego200.
198
Encyklopedia organizacji i zarządzania, red. K. Skarżyńska, Państwowe Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 1981.
199
J. Poteraj, Katalaktyka instytucji finansowych rynku emerytalnego, Wydawnictwo Fachowe
CeDeWu, Warszawa 2010, s. 33–34.
200
Kapitał instytucjonalny a rozwój obszarów…, op. cit., s. 5–6.
64
W języku angielskim słowo institution funkcjonuje w pięciu znaczeniach:

wielka ważna organizacja, która ma określony cel, na przykład uniwersytet lub bank;
budynek (o zabarwieniu ujemnym, potępiającym), w którym przebywają ludzie
o specjalnych potrzebach, jak na przykład ludzie starzy, chorzy psychicznie
czy więźniowie (instytucja karna);
zwyczaj lub system, który od dawna istnieje w określonej grupie ludzi;
akt założycielski lub wprowadzający jakiś system czy prawo;
osoba (nieformalnie i humorystycznie), która jest dobrze znana, ponieważ od dłuższego
czasu bywa w określonym miejscu lub wykonuje określone zajęcie (człowiek–instytucja).
2.1 Instytucje i organizacje

Założyć można, że instytucja to zakład pracy (placówka lub organizacja)
o charakterze publicznym, samodzielna jednostka gospodarcza działająca w jakiejś dziedzinie
na własne ryzyko, na podstawie obowiązujących w kraju norm prawnych i obyczajowych,
a także w oparciu o akceptowane rozwiązania zagraniczne. Głównym celem jej działalności
jest osiągnięcie sprawności funkcjonalnej, niezbędnej do zaspokojenia określonych potrzeb
społecznych przy racjonalnym sposobie postępowania201. M. Iwanek i J. Wilkin uważają,
iż od instytucji zależy, w jaki sposób społeczeństwa ewoluują w czasie. W związku z tym
są kluczem do zrozumienia procesów historycznych202.
Pojęcie „instytucja” jest w języku teorii instytucji rozumiane nieco inaczej (szerzej),
aniżeli przyjmuje się je tradycyjnie. Instytucje są to trwałe, prawne organizacje i zwyczajowe
uwarunkowania203 dla powtarzalnych ludzkich zachowań204 i międzyludzkich interakcji205.
Rozwój gospodarczy zależy od specyfiki otoczenia instytucjonalnego – w węższym
znaczeniu od norm i reguł gry, na które składa się prawo oraz organizacji wymuszających
metodami zachęty, nagrodami lub karami, stosowanie się wszelkich podmiotów
gospodarczych do takich reguł. W szerszym znaczeniu dodać należy także rozwiązania
organizacyjne wspierające rynek i transakcje, przedsiębiorstwa, władze państwowe,
organizacje społeczne, czyli kulturę i mentalność rynkową. Proces taki powiniem być
stopniowy i długotrwały.
Można wyróżnić cztery wyraźnie zarysowane elementy składowe instytucji206:
legalne i zwyczajowo akceptowane w praktyce procedury i zasady postępowania;
obowiązujące prawo i przepisy stworzone w celu ochrony interesów podmiotów
funkcjonujących na rynku;
organizacje oraz struktury administracyjne i polityczne obsługujące różnorakie podmioty
działające na rynku, takie jak: rząd, bank centralny, agendy rynku kapitałowego itp.
zmuszające podmioty gospodarcze do określonych zachowań;
kultura i mentalność rynkowa (jako instytucje w sensie largo).
Otoczenie instytucjonalne i zachodzące w nim zmiany obejmować powinny pewne
wartości podstawowe o charakterze ekonomicznym i prawno–ekonomicznym:
wolność działalności gospodarczej207 umów i handlu;
prawidłowe określenie prawa własności;
201
Leszek Kupiec, Gospodarka przestrzenna, t. IV. Polityka regionalna, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2000, s. 53.
202
M. Iwanek, J. Wilkin, Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 1997.
203
D. North, D. Acemoglu, F. Fukuyama, D. Rodrik, Governance, Growth…, op. cit., s. 22.
204
B. V. Adkisson, The Original Institutionalist Perspective on Economy and its Place
in a Pluralist Paradigm, “International Journal of Pluralism and Economics Education”, 2010,
Vol. 1, No. 4, s. 364–365.
205
S. Pejovich, Economic Analysis of Institutions and Systems, Boston: Kluwer 1995, s. 30.
206
G. W. Kołodko, Instytucje i polityka a wzrost gosodarczy, „Ekonomista”, 2004, nr 5, s. 618.
207
J. Winiecki, Transformacja postkomunistyczna. Studium przypadku zmian instytucjonalnych,
Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2012, s. 203.
65
przeprowadzenie prywatyzacji i reprywatyzacji;

egzekwowanie porządku monetarnego oraz twardych ograniczeń budżetowych;
odpowiedzialność za zobowiązania;
troskę o konkurencję i konkurencyjność oraz promowanie polityki antymonopolowej;
działalność rynków kapitałowych i ich regulacje;
postrzeganie stałych zasad polityki gospodarczej państwa;
troskę o integralny charakter reformy instytucjonalnej208.
Nie jest łatwo określić, czym tak naprawdę są instytucje oraz jakimi wskaźnikami
można je mierzyć i jak kontrolować ich wpływ na jednostki oraz ich aktywność209.
Instytucje tworzą swego rodzaju otoczenie dla działalności gospodarczej. Wskazują
one, że każdy z podmiotów gospodarczych jest elementem struktury daleko rozleglejszej niż
sama gospodarka. Wprowadzenie instytucji do ekonomii przesunęło punkt rozważań
ekonomistów z samego procesu gospodarowania (czynników produkcji i ich rzadkości)
na warunki, w których ten proces się toczy. Każdy człowiek jest elementem wielu struktur.210
Instytucje to powszechne i trwałe sposoby myślenia bądź działania ludzi, które
są zakorzenione w zachowaniu grup lub w ich zwyczajach. Definiować je można również
jako zasady gry w społeczeństwie, wymyślone przez człowieka normy i ograniczenia
kształtujące relacje międzyludzkie211. Zwiększają one w większym bądź w mniejszym stopniu
przewidywalność działań ludzkich, nie dopuszczając do niektórych zachowań i wzmagając
inne212. Instytucje zmniejszają niepewność związaną z relacjami międzyludzkimi, ponieważ
tworzą wzorce zachowań wobec innych osób, co jest właśnie wynikem ich wpływu. Cechą
charakterystyczną instytucji jest to, że są niekwantyfikowalne. Instytucje społeczne
to w swojej istocie dominujące sposoby myślenia uwzględniające poszczególne warunki
społeczne, funkcje jednostki i społeczności213. Sposób życia, na który składają się działające
w danym czasie instytucje, można z punktu widzenia psychologicznego scharakteryzować
jako dominujące w danym czasie postawy duchowe lub koncepcje życia214.
Instytucje mogą być rozpatrywane w kategoriach równowagi. Nie są bowiem strukturą
całkowicie spetryfikowaną. Zmieniają się pod wpływem wielu czynników. Jednak zmiana
taka odbywa się w kierunku najkorzystniejszym dla danego społeczeństwa lub grupy osób.
W takim ujęciu zmiany instytucjonalne, można wyjaśnić wykorzystując teorię gier. Modele
przedstawiają kilka możliwości osiągnięcia równowagi przez dany system, w zależności
od przyjętych założeń. Podobny efekt może być uzyskany przy różnych zmianach instytucji.
Zmiana instytucjonalna może być zakodowana w „genach kulturowych”215.
Instytucje są swego rodzaju nośnikiem wiedzy społecznej, którą zdobywa każdy
członek społeczeństwa. Wyposażeni w te informacje możemy podejmować bądź nie działania
społeczne i gospodarcze. Decyzje o postępowaniu jednostki wpływają również na inne osoby,
na warunki, w jakich podejmują decyzje inni oraz kształtują otoczenie społeczno–
208
Z. Hockuba, Droga do spontanicznego porządku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1995 s. 82–89.
209
R. R. Nelson, What Enables Rapid Economic Progress: What are the Needed Institutions?,
“Research Policy”, 2008, Vol. 37, Iss. 1, s. 8.
210
Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2004, nr 1(21), s. 19.
211
D. C. North, The Contribution of the New Institutional Economics to an Understanding
of the Transition Problem, The United Nations University, World Institute for Development
Economics Research, Helsinki, “Wider Annual Lectures”, 1997, Vol. 1, s. 2.
212
J. Harriss, Institutions, Politics and Culture: a Polanyian Perspective on Economic Change,
“International Review of Sociology”, 2003, Vol. 13, No. 2, s. 344.
213
B. Fiedor, Nowa ekonomia instytucjonalna jako podstawa refleksji teoretycznej
nad transformacją, [w:] Wkład transformacji do teorii ekonomii, red. J. Kleer, Wydawnictwo
Fachowe CeDeWu, Warszawa 2006.
214
M. Iwanek, J. Wilkin, Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii…, op. cit., s. 171.
215
M. Aoki, Toward a Comparative Institutional Analysis, The Massachusetts Institute
of Technology Press, Cambridge, London 2001, s. 2.
66
gospodarcze. Można wskazać również zależność odwrotną: wpływ ludzi (uczestników gry)
na instytucje. Instytucje powstają bowiem w wyniku interakcji między ludźmi216.
Instytucje wpływają na bezpieczeństwo i poziom dochodu obywateli217, kreują
porządek relacji międzyludzkich, poprawiają przejrzystość informacyjną218. Mogą jednak
działać również w przeciwnym kierunku, stwarzać bodźce niekorzystnie wpływające
na aktywność gospodarczą. Brak jakiegoś elementu podstaw instytucjonalnych wpływać
może hamująco na wzrost produkcji, efektywność inwestycji219.
Cechą charakterystyczną instytucji jest jasne określenie kosztów i korzyści wyborów
dokonywanych przez wszystkich członków społeczeństwa w różnych okolicznościach. Każda
osoba utożsamiająca się z daną grupą powinna znać i stosować przyjęte reguły
funkcjonowania220. Powinny być one przejrzyste, bez luk. Są bowiem ograniczenia, które
z góry określają wszystkie działania. Ich celem jest określenie reguł gry. Nikt ich nie może
zmieniać, jeśli gra się rozpoczęła. Są też przymusowe. Może to być przymus wewnętrzny,
kiedy stosowanie reguł jest zgodne z interesem jednostki. Jednak większe znaczenie
przypisywane jest regułom mającym znamiona przymusu zewnętrznego. Jednostka
nie powinna być wówczas zainteresowana złamaniem reguł, gdyż oznacza to wzrost
potencjalnych kosztów. Konsekwencje złamania zasad powinny być dotkliwe. Siła
egzekwowania reguł pełni rolę rozstrzygającą w tworzeniu instytucji221.
W ekonomii występują trzy ujęcia instytucji222:
1. Instytucje utożsamiane z organizacjami. Taki aspekt występuje najczęściej w ekonomii
neoklasycznej i w języku potocznym.
2. Instytucje jako względnie trwałe normy, zasady postępowania, myślenia (formalne
i nieformalne).
3. Instytucje jako stan równowagi w grze. Układ, który przynosi najwięcej korzyści graczom.
Instytucjonaliści porównują kategorie instytucji i organizacji. Organizacja jest
określoną grupą społeczną, wspólnotą myśli, wyrażającą sposób pojmowania świata przez
swoich członków. Inaczej rzecz ujmując, jest to kultura rozumiana jako wspólne
dla członków organizacji przekonania, wzorce codziennej działalności spajające organizację
w jednolitą całość, rezultat procesu uczenia się w obcowaniu z problemami otoczenia223.
Często też pojęcie instytucji i organizacji jest używane zamiennie. Instytucje to reguły
gry w społeczeństwie lub – bardziej formalnie – ograniczenia wymyślone przez ludzi,
kształtujące relacje międzyludzkie. Organizacje to gracze (tej gry): grupy jednostek związane
wspólnym dążeniem do celu. Zalicza się do nich: podmioty polityczne (partie polityczne,
senat, rady miasta, urzędy kontroli), gospodarcze (firmy, związki zawodowe, gospodarstwa
rolne, spółdzielnie), społeczne (kościoły, kluby, związki sportowe) i organizacje związane
z kształceniem (szkoły, uczelnie, centra doskonalenia zawodowego)224.
216
Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op. cit., s. 20.
217
F. Vieira, R. MacDonald, A. Damasceno, The Role of Institution in Cross–Section Income and
Panel Data Growth Model: A Deeper Investigation on the Weakness and Proliferation
of Instruments, “Journal of Comparative Economics”, 2012, No. 40, s. 139.
218
M. Al–Kaber, Rynki finansowe, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej
w Suwałkach, Suwałki 2012, s. 15.
219
S. Wang, Defective, Institutions and Their Consequences: Lesson from China, 1980–1993,
„Communist and Post–Communist Studies”, 2002, No. 35, s. 133.
220
M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
221
S. Wang, Defective, Institutions and Their Consequences…, op. cit., s. 137–138.
222
M. Garncarczyk, Instytucje a organizacja w ekonomii instytucjonalnej, „Gospodarka
Narodowa”, 2002, nr 5–6, s. 82–83.
223
E. Gwiazda, Badania socjologiczne kultury organizacyjnej, „Ekonomika i Organizacja
Przedsiębiorstw”, 2002, nr 10, s. 22.
224
D. C. North, The New Institutional Economics and Third World Development, [in:] The New
Institutional Economics and Third World Development, ed. J. Harriss, J. Hunter, C. M. Lewis,
Routledge, London, New York 2000, s. 23.
67
Nowa ekonomia instytucjonalna eksponuje znaczenie instytucji oraz kładzie nacisk

na wzajemną współpracę między nimi i organizacjami, wyraźnie odzielając te dwa podejścia,
które w języku potocznym bywają używane zamiennie. Organizacjami nazywane
są różnorodne struktury regulacyjne i zarządcze, z których korzystają ludzie, aby wspierać
produkcję i wymianę. Obejmują one rynki, przedsiębiorstwa (hierarchię)225 oraz inne formy
przejściowe pomiędzy nimi, które tworzą ludzie, aby ułatwić przeprowadzanie transakcji.
W ich skład wchodzą kontrakty kształtujące ramy dla działalności organizacji oraz cechy
zachowania, które tkwią u podstaw wyboru struktur regulacyjno–zarządczych226. Badaniami
nad organizacjami zajmował się K. Arrow227, który zdefiniował je jako grupy osób
zmierzających do osiągnięcia wspólnych celów. Podzielił je na formalne (przedsiębiorstwa,
fundacje czy samorządy lokalne) oraz nieformalne (takie jak, np. społeczność rynkowa)228.
Mogą być silnie związane z organizacjami nieformalnymi (gangi, mafia, klany).
W wielu tekstach często utożsamia się pojęcie „instytucja” i „organizacja”. Jednak
J. Zieleniewski pisał krótko – „instytucja – rzecz zorganizowana, w skład której wchodzą
ludzie i ich aparatura”229. Z kolei T. Kotarbiński proponował następującą definicję
„organizacji”: „ogólnie pojęta cecha rzeczy lub ciągów zdarzeń, rozpatrywanych jako złożone
z części oraz ze względu na stosunek tych części do siebie nawzajem i do całości,
a polegająca na tym, że części współprzyczyniają się do powodzenia całości”230. Według
D. Northa „podobnie jak instytucje, tak i organizacje zapewniają strukturę dla współdziałania
ludzi”. Istotnie, gdy zbadamy koszty powstające w rezultacie istytucjonalnych ram,
to zobaczymy, że są one następstwem nie tylko tego czynnika, ale także organizacji, które
rozwinęły się dzięki tym ramom. Dodawał jeszcze krótszą definicję, iż „organizacje to grupy
jednostek związanych pewnym wspólnym zamiarem osiągnięcia celów”231.
Można założyć, że organizacja jest pewnego rodzaju skorupą, formą, w której działają
reguły instytucji. Bywa czasami tak, że organizacja powstaje wcześniej niż jakakolwiek forma
instytucjonalna. W takiej sytuacji, jeżeli tego typu organizacja i jej podobne uzyskają uznanie
oraz doświadczenie i utrzymują się przez dłuższy czas, to wówczas rodzi się i utrwala nowa
instytucja. Takie zjawiska notują dzieje gospodarki rynkowej, czego przykładem stała
się organizacja i instytucja zmowy w postaci kartelu. Dlatego można przyjąć, iż tendencja
do instytucjonalizacji występuje praktycznie w każdym działaniu zbiorowym, w przypadku
zarysowania się pewnego wspólnego celu232.
Są trzy podstawowe formy organizacji233: wspólnota, korporacja i asocjacja.
Pierwsza forma organizacji – wspólnota – uznana jest za najstarszą, a współcześnie
utrzymuje się na obrzerzach systemów społecznych. Wspólnota działała w warunkach
niepewności zewnętrznej, ale przy wspólnej więzi wewnętrznej – pewności co do podstaw
decyzji, które są podejmowane. Postęp techniczny i zmiany instytucjonalne doprowadziły
225
O. E. Williamson, The Economic Institutions of Capitalism: Firms, Markets, Relational
Contracting, The Free Press, New York 1985, s. 303.
226
Handbook of New Institutional Economics, ed. C. Menard, M. Shirley, Springer Verlag 2005,
s. 1.
227
K. Arrow, Reflection on the Essays, [in:] Arrow and the Foundation of the Theory of Economic
Policy, ed. G. Feiwel, New York University Press, New York 1987, s. 734.
228
A. Słomka–Gołębiowska, Nowa ekonomia instytucjonalna a rozwój gospodarczy, [w:] Nowa
ekonomia instytucjonalna. Teoria i zastosowania, red. St. Rudolf, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Ekonomii i Prawa w Kielcach, Kielce 2009, s. 121.
229
J. Zieleniewski, Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji i kierowania,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978, s. 83.
230
W. Stankiewicz, Ekonomika instytucjonalna. Zarys wykładu, Wydawnictwo Prywatnej Wyższej
Szkoły Businessu Administracji i Technik Komputerowych w Warszawie, Warszawa 2007,
s. 63.
231
D. C. North, Economic Performance Through Time, “The American Economic Review”, 1994,
s. 360.
232
W. Stankiewicz, Ekonomika instytucjonalna…, op. cit., s. 64.
233
Ibidem.
68
do różnicowania się wspólnot, a rozwój instytucji własności prywatnej doprowadził

do zmiany ustroju.
Druga forma organizacyjna – korporacja – pojawiła się już w okresie funkcjonowania
instytucji państwa, jako zrzeszenie relatywnie wielkich grup ludności. Opiera się na regułach
ustalających redystrybucję dochodów. W kapitalizmie działają wielkie korporacje narodowe
i międzynarodowe. W Polsce korporacje posiadają osobowość prawną. Ten typ organizacji
mają spółdzielnie, stowarzyszenia, związki rzemieślnicze czy partie polityczne.
Trzecią formą organizacji jest asocjacja – stowarzyszenie wolnych osób, którzy
do tej organizacji dowolnie oddelegowali tylko część swoich interesów. Jednostka zachowuje
kontrolę nad swoim działaniem i ma dość ograniczony wpływ na działalność asocjacji – może
należeć do wielu innych stowarzyszeń. Taki charakter mają np. wspólnoty lokatorskie.
Instytucja wolnej wymiany sprzyja powstawaniu więzi organizacyjnych typu
stowarzyszeniowego.
W pewnych warunkach same organizacje mogą być traktowane jako jednostki,
„aktorzy” lub „agenci” tworzący pewien system społeczny. Oragnizacje potrzebują struktur
lub sieci, które mogą funkcjonować bez reguł komunikowania się, członkostwa lub
suwerenności. Nieunikniona obecność reguł w organizacjach oznacza, że również we własnej
definicji Northa organizacje muszą być traktowane jako typ instytucji234.
Można spotkać się ze stwierdzeniem, że instytucje tworzone są oddolnie235 w interesie
grup i jednostek. Część instytucji jest świadomie kreowana, zwłaszcza w krajach o niższym
poziomie rozwoju, a także w transformujących się gospodarkach, gdzie wiele rozwiązań
formalnych (głównie rozwiązań prawnych) wprowadzono głównie dzięki decyzjom władz
centralnych. Samą transformację w takim przypadku można określić jako odgórnie wdrażaną
zmianę instytucjonalną, której nie w pełni odpowiadały oddolne potrzeby zmian
instytucjonalnych.
Instytucje nieformalne także ulegają przekształceniom. Zmiany te dokonują
się wolniej niż w sferze formalnej, co często znacznie osłabia ich skuteczność. Kierunek
ewolucji jest następujący. Instytucje nieformalne dostosowują się do zmian istytucji
formalnych, choć skuteczność oddziaływania zmian zależy w dużym stopniu
od ich zgodności z istniejącymi wzorcami indywidualnymi i grupowymi. Im silniejsza
polaryzacja, tym większe znaczenie norm i reguł w postaci formalnej236. Niekiedy
też zwyczaje dominujące w praktyce gospodarczej ulegają instytucjonalizacji formalnej
w postaci sankcji prawnych237. Ważnym elementem instytucji jest kapitał instytucjonalny
rozumiany jako zespół norm, zwyczajów, tradycji, relacji społecznych
i cech kulturowych wpływających na funkcjonowanie gospodarki238. Podkreśla się, iż kapitał
instytucjonalny jest substytucyjny względem wielu instytucji formalnych – im większa
skłonność do przestrzegania prawa, tym mniejsza potrzeba uregulowań prawnych wielu
obszarów aktywności ludzkiej. To zaś zmniejsza publiczne koszty transakcyjne239.
Pojęcie instytucji jest bardzo pojemne. Składa się nań szereg form, które ze względu
na różnorodność są nieporównywalne. Układ instytucjonalny gospodarki jest analizowany
w wielu przekrojach. Na ramy instytucjonalne społeczeństwa składają się trzy elementy240:
234
G. M. Hodgson, What are Institutions?, “Journal of Economic Issues”, 2006, No. 1, s. 8–13.
235
Z. Staniek, Uwarunkowania i wyznaczniki efektywności systemu instytucjonalnego, [w:] Szkice
we współczesnej teorii ekonomii, red. W. Pacho, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej,
236
S. Krajewski, Wpływ instytucji na konkurencyjność gospodarki, [w:] Nowa ekonomia
instytucjonalna. Teoria i zastosowania, red. St. Rudolf, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ekonomii i Prawa w Kielcach, Kielce 2009, s. 191.
237
Z. Staniek, Uwarunkowania i wyznaczniki…, op. cit., s. 131.
238
P. Putnam, Social Capital: Measurement and Consequences, “Isuma”, 2001, No. 2.
239
Z. Staniek, Uwarunkowania i wyznaczniki…, op. cit., s. 165–166.
240
T. J. Yeager, Institutions, Transition Economies and Economics Development, Westview Press,
Boulder Colorado, Oxford 1999, s. 9.
69
1. zasady formalne (instytucje formalne);

2. zasady nieformalne (instytucje nieformalne);
3. mechanizmy regulacyjne.
Każdy z nich w odmienny sposób wpływa na działania gospodarcze. Zrozumienie
złożoności instytucji społecznych i ich struktur wymaga studiów nad tym, jak różne instytucje
uzupełniają się wzajemnie, tzn. sprawność działania jednych instytucji może wynikać z faktu,
że działają inne241. Poszczególne części układu środowiska instytucjonalnego242 gospodarki
w wielu aspektach dopełniają się nawzajem. Zmiany instytucji formalnych przynoszą
pożądany skutek, gdyż korzystać z nich będą instytucje nieformalne. Można traktować
te części jako komplementarne243.
Instytucje formalne są przeważnie efektem działania państwa i są przez jego agendy
egzekwowane. Państwo dysponuje aparatem kontroli przestrzegania reguł i przymusu
w przypadku ich niestosowania. Istotą ekonomicznej funkcji państwa i jego organizacji jest
kreowanie warunków, ram organizacyjnych, które umożliwiają obniżenie kosztów
transakcyjnych. Sprawnie działająca gospodarka potrzebuje sprawnie działającego rządu244.
Instytucje państwowe narzucają zasady postępowania. Mimo iż wydają się być niekorzystne
z punktu widzenia jednostki, to ich istnienie i stosowanie się do nich przynosi korzyści całej
społeczności. Istnieją też inne instytucje formalne245 (zewnętrzne wobec jednostki),
np. organizacje pozarządowe, związki zawodowe, partie polityczne, stowarzyszenia i kluby.
Instytucje nieformalne nie mogą być tak precyzyjnie określone jak formalne. Są swego
rodzaju rozszerzeniem zasad, które ułatwiają rozwiązanie niezliczonych problemów w pełni
nieobjętych działaniem instytucji formalnych. Normy nieformalne w konsekwencji mają
samoistną zdolność do długookresowego istnienia246. Tworzą samopodtrzymujący się system
wspólnych przekonań o regułach gry247. Pozwalają ludziom podejmować codzienne działania
bez konieczności ciągłego myślenia w każdym przypadku. Rutyna, zwyczaje, tradycja
są kategoriami, których używa się do określenia charakteru tych nieformalnych ograniczeń.
Nieformalne instytucje są ważniejszym nawet niż formalne czynnikiem stabilności,
pewności działania podmiotów gospodarczych. Nie gwarantuje to, że instytucje są efektywne,
że wpływają dynamizująco na ekonomiczną sprawność działań. Mimo że czynnik jest
istotnym atrybutem określającym zależności międzyludzkie, to nie stanowi wystarczającego
warunku efektywności gospodarki248.
Instytucje formalne i nieformalne są ze sobą powiązane. Obie struktury powinny być
względem siebie adekwatne, aby niedorozwój jednego elementu nie hamował działania
całego układu. Łącznikami, które spajają działanie obu części, są preferencje i interes
jednostek bądź grup. Oddziaływanie instytucji formalnych i nieformalnych wyzwala silne
bodźce dynamizujące aktywność inwestycyjną i gospodarczą. Wówczas podmioty łatwiej
oceniają przyszłość i reakcje innych współgraczy w otoczeniu249.
241
B. Amable, Institutional Complementarity and Diversity of Social System of Innovation
and Production, “Review of International Political Economy”, 2000, Vol. 7, No. 4, s. 647.
242
M. C. Casson, M. Della Giusta, U. S. Kambhamp, Formal and Informal…, op. cit., s. 138.
243
D. C. North, Economic Performance Through Time, “The American Economic Review”, 1997,
Vol. 84, No. 3, s. 16.
244
T. J. Yeager, Institutions, Transition Economies…, op. cit., s. 41.
245
Anna Gardocka–Jałowiec, Kapitał instytucjonalny a rozmiar szarej strefy, [w:] Kapitał
instytucjonalny a rozwój obszarów peryferyjnych, red. Kazimierz Meredyk, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2010, s. 5–6.
246
P. J. Boettke, Ch. J. Coyne, P. T. Leeson, Institutional Stickiness and the New Development
Economics, “American Journal of Economics & Sociology”, 2008, Vol. 67, Iss. 2, s. 338.
247
M. Aoki, Toward a Comparative Institutional Analysis…, op. cit., s. 10.
248
D. C. North, The Contribution of the New Institutional Economics…, op. cit., s. 4.
249
V. Nee, D. Strang, The Emergence and Diffusion of Institutional Forms, “Journal
of Institutional and Theoretical Economics”, 1998, Vol. 16, No. 3, s. 708–710.
70
Brak jednego ogniwa układu instytucjonalnego lub niedowład jego działania

nie przesądza o niesprawności działania całej struktury instytucjonalnej. Do pewnego stopnia
różne rodzaje instytucji są substytucyjne. Np. w przypadku braku pewnych instytucji rynku
lub zawodnego ich działania, firmy mogą przejąć na siebie rolę tworzenia ładu rynkowego.
Przy braku rozwiązań systemowych przedsiębiorstwa mogą same tworzyć więzi, które
usprawnią prowadzenie interesów i pozwolą na osiągnięcie przyszłych korzyści250.
Niedoskonałości rynku mogą być kompensowane przez istnienie i zmiany
odpowiednich instytucji nieformalnych, norm społecznego zachowania251, włączając
w to kodeks moralny i etyczny252.
Można wskazać też na inne rozwiązanie, które polega na imporcie dobrych,
sprawdzonych instytucji. Dotyczy to raczej instytucji formalnych. Skraca to czas potrzebny
na doskonalenie krajowych rozwiązań. Pojawić się jednak mogą trudności ze sprawnym
przeniesieniem i absorbowaniem instytucji zewnętrznych253.
2.2 Instytucje i organizacje w procesie rozwoju gospodarki współczesnej

W gospodarce centralnie planowanej nie istniały ramy prawne dla gospodarki
rynkowej. Bardzo istotną rolę w ich powstaniu odegrała prywatyzacja przedsiębiorstw
państwowych oraz tworzenie w zasadzie od podstaw nowego sektora prywatnego. Celem
prywatyzacji było zbudowanie efektywnych struktur gospodarczych i nowego ładu
instytucjonalnego. Budowanie tych struktur odbywało się wolniej, niż zachodziły zmiany
w realnej sferze gospodarki. Instytucje nie zawsze zapewniają satysfakcjonującą efektywność
gospodarowania254, gdyż nie stwarzają dostatecznych warunków do rozwoju
przedsiębiorczości, a zdarza się, że tę przedsiębiorczość hamują. Nie prowadzą też do wzrostu
konkurencyjności gospodarki polskiej255.
Trafną definicję efektywnych instytucji podał B. Klimczak256. Mianowicie „efektywne
instytucje zapewniają powszechną dostępność do informacji niezbędnych do podejmowania
działań gospodarczych, określają i zabezpieczają prawa, własności i kontrakty, a także
sprzyjają uczciwej konkurencji. Zapewniają zatem takie wyceny alternatywnych działań,
które w indywidualnych kalkulacjach wskazują na przewagę korzyści z przedsiębiorczości
produktywnej.”
Z kolei organizacje są powoływane przez ludzi w pewnych określonych ramach
instytucjonalnych, aby osiągnąć korzyści ze specjalizacji oraz podziału pracy. Mogą
one zawierać między sobą kontrakty. Jeśli tych kontraktów jest wiele, to wówczas opłaca
się założyć organizację. Stanowią one wiązkę kontraktów – jak wykazali A. Alchian
i H. Demsetz257. Zawieranie kontraktów za pośrednictwem organizacji niesie ze sobą
250
J. Mc Millan, Ch. Woodruff, The Central Role of Entrepreneurs in Transition Economies,
„Journal of Economic Perspectives”, 2002, Vol. 16, No. 3, s. 159.
251
F. K. Fukuyama, Kapitał społeczny, [w:] Kultura ma znaczenie. Jak wartości wpływają
na rozwój społeczeństw, red. L. E. Harrison, S. P. Huntington, Wydawnictwo Zysk i Spółka,
Poznań 2003, s. 179.
252
S. Bowles, Endogenous Preferences: The Cultural Consequences of Markets and Other
Economic Institutions, “Journal of Economic Literature”, 1998, Vol. 36, s. 92.
253
A. Wojtyna, Nowe kierunki badań nad rolą instytucji we wzroście i transformacji, „Gospodarka
Narodowa”, 2002, nr 10, s. 23.
254
M. Rutherford, Institutional Economics: Then and Now, “Journal of Economic Perspectives”,
2001, No. 3.
255
S. Krajewski, Wpływ instytucji na konkurencyjność gospodarki…, op. cit., s. 121.
256
B. Klimczak, Instytucje publiczne i prywatne w zakresie polskiej gospodarki, [w:] Zmiany
instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2004, s. 63.
257
A. Alchian, H. Demsetz, Production, Information Costs, and Economic Organization,
“American Economic Review”, 1972, No. 2, s. 777–795.
71
przewagę nad indywidualnym kontraktowaniem polegającą na ograniczeniu rozproszenia

korzyści należnych obu stronom.258
Niezależnie od różnic w pojęciu instytucji ekonomiści podkreślają, że analiza
instytucji i ich zmian jest niezbędna w badaniu działalności podmiotów, w określaniu
kryteriów wyboru. Instytucje są czynnikami, które obok celów ekonomicznej sprawności –
determinują zachowanie i myślenie jednostek. Chodzi głównie o dostarczenie bodźców, które
mobilizują do poszukiwań lepszych rozwiązań. Wpływają na decyzje ekonomiczne,
jak również na decyzje polityczne, są składnikiem otoczenia, który bezpośrednio i pośrednio
wpływa na aktywność gospodarczą. Są wreszcie elementem konstrukcji samej gospodarki259.
Ważnym aspektem jest współpraca pomiędzy instytucjami i organizacjami. Jest ona
możliwa, może być efektywna w ukształtowanym, spójnym systemie instytucjonalno–
organizacyjnym. Zależy jednak od spójności instytucji administracji rządowej, stopnia
spójności społeczeństwa, względnego egalitaryzmu struktury społecznej. Przy słabości
choćby jednego z elementów występują trudności z utrzymaniem współpracy poszczególnych
instytucji i organizacji, jak również brak jest sieci mostów instytucjonalnych260
warunkujących integrację oczekiwań oraz wysiłków społecznych na rzecz poprawy ogólnego
dobrobytu261.
Przełom wieków to okres, w którym instytucje i polski system gosodarczy, podobnie
jak wiele innych, przechodzą zmiany oraz stoją w obliczu zagadnień mających niemal
bezprecedensowy charakter262. Instytucje rozwijają się i wraz z rozwojem gospodarki
rynkowej wchodzą w kolejne stadia jej rozwoju. W gospodarce centralnie planowanej
powstawały i rozwijały się instytucje, które umożliwiały zarządzanie własnością publiczną,
planowanie, administrowanie, regulowanie produkcji, wymiany międzynarodowej, cen, płac
itp. Prowadziło to do wzrostu administracyjnych funkcji państwa ze wszystkimi negatywnymi
tego skutkami. Wraz z początkiem przemian, załamaniem produkcji, wzrostem bezrobocia
zaczęto wyraźnie dostrzegać, iż obok prywatyzacji, deregulacji, liberalizacji, niezbędne jest
do sprawnego funkcjonowania rynku powstanie instytucji w nieco innej formie. Jak zauważył
G. Kołodko nikt nie kwestionuje roli instytucji, stare instytucje muszą być rozmontowane
lub muszą upaść, ale w to miejsce muszą powstać nowe. Ich powstanie jest mozolnym
procesem, w który musi się przez cały czas angażowac państwo, także jako jedna
z najważniejszych instytucji przechodzących fundamentalne przeobrażenie263.
W transformujących się gospodarkach państwo nie tylko ulega poważnym
przeobrażeniom, ale jest także niezbędne do budowy instytucji umożliwiających prawidłowe
funkcjonowanie gospodarki rynkowej, która w pierwszych latach transformacji jest słaba.
Rolę państwa podkreślają indywidualni badacze264 jak i organizacje międzynarodowe265.
258
A. Słomka–Gołębiowska, Nowa ekonomia instytucjonalna…, op. cit., s. 121.
259
Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op. cit., s. 22–23.
260
K. Pistor, Global Network Finance…, op. cit., s. 560.
261
Anna Chmielak, Instytucjonalne podstawy trwałości rozwoju gospodarczego, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2002, s.143.
262
L. Hurwicz, Decentralizacja gosodarki i rola instytucji, Wydawnictwo Szkoły Głównej
Handlowej, Warszawa 2004, s.1
263
G. W. Kołodko, Znaczenie instytucji i polityki dla szybkiego rozwoju gospodarczego,
[w:] Zmiany instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004, s. 42.
264
J. E. Stiglitz, More Instruments and Border Goals: Moving Towards in the Post–Washington
Consensus, The United Nations University, World Institute for Development Economics
Research, The World Institute for Development Economics Research Annual Lecture,
Helsinki, January 1998; J. Kornai, The Role of the State in a Post–Socialist Economy,
“Distinguished Lectures Series”, L. Kozminski Academy of Entrepreneurship
and Management, Warsaw 2001, No. 6; D. Gros, M. Suhrcke, Dziesięć lat później –
co jest wyjątkowe w krajach transformacji, [w:] Po dziesięciu latach. Transformacja i rozwój
w krajach postkomunistycznych, red. J. Neneman, CASE, Warszawa 2000.
72
Jak zauważyła K. Pistor, wydaje się oczywistym, że wprowadzenie nowego

formalnego prawa nie zawsze zmienia ludzkie zachowania. Tam gdzie instytucje formalne
i nieformalne wzajemnie ewoluowały, często wzajemnie się uzupełniają. W przypadku
zmiany ustroju politycznego lub ekonomicznego nowe formalne instytucje i wcześniej
istniejące nieformalne mechanizmy wzajemnie ze sobą konkurują. Formalny system prawny
może zostać odrzucony lub zignorowany i zastąpiony rzez instytucje nieformalne, które
są niezależne, a często również sprzeczne w stosunku do systemu prawnego. Aby nowy
formalny system został zaakceptowany, potrzebne jest szerokie poparcie społeczne –
wówczas trudności będą mniejsze266. Należy zauważyć, że nie zawsze wprowadzenie reguł
prawnych, które mają promować wzrost gospodarczy, kończy się sukcesem267.
Rzeczywistość polskiej gospodarki jest rezultatem polskiej transformacji. Rozpoczęto
ją „w ciemno”, bez przygotowania teoretycznego i społecznego. Zasady rynkowe próbowano
i nadal próbuje się wtłaczać: normy formalne przygotowane były „na prędce”, a zwłaszcza
nieformalne – nadal silnie osadzone w tradycji społeczeństwa polskiego. To właśnie
upoważnia do stwierdzenia, że aktualna rzeczywistość polskiej gospodarki jest konsekwencją
nieliczenia się z zasadami instytucjonalizmu. Optymalnego rozwiązania268 należy szukać
nie w wyborze państwo czy rynek, ale w szukaniu kompromisów między rynkiem, państwem
a społeczeństwem269.
Rola instytucji we wzroście i rozwoju gospodarczym powinna być badana przez
pryzmat trzech alternatywnych, ale też komplementarnych aspektów: struktury instytucji,
procesów zmian i instytucjonalnych bodźców270.
Różnice w sposobach zachowania ludzi mogą mieć duże znaczenie dla procesu
gospodarowania. Jednostki zgłaszają wszak popyt w danej wysokości na określoną strukturę
towarów i usług. Struktura konsumpcji w poszczególnych krajach, grupach wyznaniowych,
organizacjach różni się zasadniczo. Instytucje mają wymiar ekonomiczny, nawet
w przypadkach, które wydawałoby się nie są związane z czynną wymianą.
Efektywne instytucje promują wzrost gospodarczy271, tworzenie wartości,
akumulowanie kapitału. Zachęcają podmioty do podejmowania i rozwijania działalności
dzięki emisji odpowiednich bodźców. Instytucje petryfikują w swoisty sposób otoczenie,
stabilizują relacje ludzkie. Ograniczają spektrum alternatywnych możliwości,
a w konsekwencji wpływają też na zmniejszenie kosztów podejmowanych wyborów272.
Aby instytucje działały efektywnie dla wzrostu, normy sformalizowane powinny być mocno
usadowione w adekwatnych nieformalnych instytucjach. Instytucje ekonomiczne powinny
być wspierane przez odpowiednie reguły polityczne.
265
Transition. Experience and Policy Issues, [in:] World Economic Outlook 2000, Washington
2000.
266
K. Pistor, The Evolution of Legal Institutions and Economic Regime Change…, op. cit., s. 4.
267
Ł. Hardt, Problemy powstawania i funkcjonowania systemu rynkowego z aspektami nowej
ekonomii instytucjonalnej, „Rubikon”, 2000, nr 4(11), s. 2.
268
W. Morawski, Socjologia ekonomiczna. Problemy. Teoria. Empiria, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2001, s. 172–173.
269
J. Jagas, Nowa ekonomia instytucjonalna a polska transformacja, VIII Kongres Ekonomistów
Polskich, nakład autora, Opole 2008, s. 33–34.
270
J. Adams, Institutions and Economic Development: Structure, Process, and Incentive,
[w:] Institutional Economics: Theory, Method, Policy, ed. M. R. Tool, Kluwer Academic
Publishers, Boston Dordrecht, London 1993, s. 245.
271
Ewa Gruszewska, Instytucjonalno–ustrojowe aspekty rozwoju gospodarczego, [w:]
Equilibrium. Zeszty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku nr 1, Białystok
2007, s. 196.
272
K. Chu, Collective Values, Behavioral Norms and Rules. Building Institutions for Economic
Growth and Poverty Reduction, The United Nations University, Helsinki, World Institute
for Development Economics Research, “Discussion Paper”, 2001, No. 98, s. 2.
73
Układ instytucjonalny gospodarki dostarcza bodźców, które pomagają ludziom

tak dobrać i kształtować ich umiejętności i wiedzę, aby osiągnąć jak największe korzyści273.
Wpływają zatem na dobór i strukturę produkcji, na technikę, technologie, innowację
wydajność i organizację pracy. Są ważnym czynnikiem determinującym podział produktu
i dochodu. Kultura danego kraju jest też czynnikiem, który może determinować strukturę
zasobów gospodarczych274. Instytucje i ich zmiany powinny przyczyniać się do podnoszenia
poziomu efektywności, każdy podmiot gospodarczy dąży wszak do osiągnięcia korzyści
ekonomicznych. Klasyczna ekonomia zakłada, iż każdy podmiot działa racjonalnie, jest
w stanie przeprowadzić rachunek zysków i strat oraz wybrać rozwiązanie najkorzystniejsze
z danego zbioru dopuszczalnych. Oznacza to, że nowa ekonomia instytucjonalna odrzuciła,
przynajmniej częściowo, założenie racjonalnego działania. Sprawna selekcja nieefektywnych
instytucji jest niemożliwa, przynajmniej w krótkim i średnim horyzoncie czasowym. Twierdzi
się, że instytucje efektywne mogą przetrwać, ale nie muszą być one najbardziej efektywne275.
Aby promować efektywne inwestycje, normy powinny być stabilne, umożliwiające
podmiotom przewidywanie tego, jak instytucje wpływać będą na stopę zwrotu. Powinny
być obiektywne, by można było jasno interpretować, bez ukrytych znaczeń, które mogłyby
tworzyć warunki obniżające długookresowe inwestycje276.
Zmiana instytucji może być też rozumiana jako postęp społeczny. Dokonuje
się bowiem w celu osiągnięcia większych korzyści społecznych. Wzrost kultury
ekonomicznej społeczeństwa277 wpływa na innowacyjność, a w związku z tym również
na postęp techniczny. Wymaga to zmian w wyposażeniu w kapitał. Na jednego zatrudnionego
powinien wzrosnąć nakład kapitału fizycznego i ludzkiego. Formalne i nieformalne instytucje
w ramach przedsiębiorstwa, wewnętrznie i zewnętrznie wykazują istotny wpływ tak na siłę,
rodzaj, jak i kierunek aktywności innowacyjnej278. Określają dynamikę dyfuzji postępu
technicznego oraz zdolność gospodarki do absorpcji rozwiązań know–how z zagranicy.
Spojrzenie instytucjonalne na procesy wzrostu rozwoju gospodarczego jest więc
jak najbardziej uzasadnione. Może objaśniać zjawiska, których tradycja ekonomiczna nie była
w stanie w pełni wytłumaczyć. Ważne jest zatem sformułowanie diagnozy stanu. Chodzi
o zbadanie efektywności działania instytucji, odnalezienie tych, których działanie jest
ewidentnie niesprawne.
Kolejnym etapem jest wskazanie zmian w instytucjach, które generowałyby
pozytywne skutki w zakresie wzrostu i rozwoju gospodarki. Duże znaczenie w takich
przypadkach mają sprawne i prawidłowo przeprowadzone reformy instytucjonalne
w zakresie: prawa własności, swobód gospodarczych, swobody konkurencji, polityki
monetarnej i polityki fiskalnej279. Chodzi o stworzenie porządku ekonomicznego,
ram funkcjonowania życia gospodarczego. Bezpośrednia zmiana jest niewskazana, gdyż
podnosi koszty działania jednostek. Najtrudniej dokonują się zmiany w ramach instytucji
273
D. C. North, The Process of Economic Change, The United Nations University, World Institute
for Development Economics Research, Helsinki, “Working Papers”, 1997, No. 128, s. 7.
274
A. C. W. Chui, A. E. Lloyd, Ch. C. Y. Kwok, The Determination of Capital Structure.
Is National Culture a Missing Piece to the Puzzle?, “Journal of International Business
Studies”, 2002, Vol. 33, No. 1, s. 119–120.
275
M. Iwanek, J. Wilkin, Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii…, op. cit., s. 41–43.
276
K. Chu, Collective Values, Behavioural Norms and Rules…, op. cit., s. 7.
277
A. de Vaal, W. Ebben, Institutions and the Relation Between Corruption and Economic
Growth, “Review of Development Economics”, 2011, Vol. 15, No. 1, s. 110.
278
D. J. Teece, Managing Intellectual Capital, Organizational, Strategic and Policy Dimensions,
Oxford University Press, 2000, s. 35.
279
Polityka fiskalna jako instrument poprawy efektywności gospodarowania w krajach OECD,
red. Henryk Wnorowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku,
Białystok 2008, s. 37.
74
nieformalnych, proces ten przebiega najdłużej. Brak jest możliwości znacznego

przyśpieszenia tego procesu280.
Sprawnie działające instytucje są niezbędne, aby tempo wzrostu gospodarczego było
wysokie i względnie stabilne. Przy czym, inaczej na procesy gospodarcze wpływają instytucje
formalne, które mają charakter zewnętrzny w stosunku do podmiotów gospodarczych,
a inaczej instytucje nieformalne. Oddziaływanie tych pierwszych przejawia się w postaci
nakazów i zakazów oraz sankcji za niestosowanie się do nich. Budowane są więc całe
systemy organizacji, które czuwają nad przestrzeganiem przez podmioty gospodarcze tych
zasad. Instytucje nieformalne stanowią natomiast swego rodzaju zespół norm, zachowań,
reguł, które są elementem samej jednostki gospodarczej. Umożliwiają automatyczne
reagowanie w razie zaistnienia sytuacji typowej. Podmiot, podejmując decyzję, idzie
po utartej ścieżce i dzięki temu koszt dokonywanych wyborów maleje281.
Napotykając jednak na nowe problemy jednostka może stwierdzić, że rozwiązania
instytucjonalne282, jakich dostarcza dotychczasowy układ, są niewystarczające. Wówczas
poszukuje się nowego rozwiązania danej kwestii i tym samym „przeciera drogę” dla nowych
instytucji. Korzyści wynikające z wyboru dokonanego w oparciu o nowe relacje
instytucjonalne porównuje się do tych, które uzyskiwano przed tymi zmianami. Jeśli rachunek
wskazuje na pozytywne efekty, to takie zachowania będą naśladowane przez inne jednostki
i powoli rozpowszechnią się, stając się częścią nowego układu instytucjonalnego. Informacja
o wybranych korzystnych rozwiązaniach ulega dyfuzji zróżnicowanymi kanałami dystrybucji
z różną intensywnością. Następuje więc renegocjacja kontraktów, ponieważ w oparciu o nowe
informacje można uzyskać z nich większe korzyści i obniżyć koszty transakcyjne. Opierając
swoje działania o nowe, nieformalne jeszcze zasady działania jednostki próbują wpływać
na instytucje bardziej sformalizowane283.
Instytucje formalne i nieformalne uzupełniają się jednocześnie wzajemnie. Jeśli któraś
z instytucji formalnych działa nieefektywnie, hamując procesy gospodarcze, jej rola jest
przejmowana przez inny rodzaj instytucji. Oddziaływanie instytucji formalnych
i nieformalnych wyzwala bodźce (pozytywne bądź negatywne), które sprzyjają (bądź nie)
wzrostowi efektywności inwestycyjnej i gospodarczej. Działania gospodarcze podmiotów
są więc uwarunkowane instytucjonalnie. Zasadnicze znaczenie ma tu struktura bodźców,
kształtowana przez stosowaną politykę oraz instytucje284. To otoczenie formalne
i nieformalne oddziałuje na decyzje inwestycyjne. Określa tempo tworzenia kapitału
i wzrostu zdolności wytwórczych gospodarki, zastosowaną strukturę czynników produkcji,
siłę i szybkość reakcji na bodźce rynkowe oraz wzrost efektywności działań
gospodarczych285.
Do zasadniczych aspektów obrazujących instytucje zaliczyć należy stwierdzenia, iż286:
1. Instytucje to przede wszystkim reguły gry w społeczeństwie. Są to wytworzone przez
ludzi ograniczenia, które kształtują i determinują ich działania i interakcje. Instytucje
stanowią swoisty układ składający się z reguł na trzech poziomach:
Zasady skodyfikowane i normy prawne, których zadaniem jest określenie podstawowych
reguł i ułatwienie procesów wymiany pomiędzy podmiotami.
Powszechnie znane i akceptowane w danych grupach środowiskowe zasady nieformalne
– są to reguły, których nie obejmuje stanowione prawo; ułatwiają one proces wymiany
bez konieczności myślenia za każdym razem o jego warunkach. Chodzi o konsekwencje
280
Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op cit., s. 32–33
281
Ibidem, s. 33.
282
T. Ozawa, Institutions, Industrial Upgrading…, op. cit. s. 184–185.
283
Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op. cit., s. 33.
284
A. Wojtyna, Nowe kierunki badań nad rolą instytucji…, op. cit., s. 5.
285
Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op. cit., s. 33–34.
286
P. Kurowski, Rozwój funduszy emerytalnych w wybranych krajach Europy Środkowo–
Wschodniej, Wydawnictwo Matrix, Warszawa 2006, s. 40–41.
75
postępowania ułatwiające działanie za każdym razem, np. zasady poruszania

się po drogach.
Wewnętrzne zasady i normy moralne dostosowane w drodze nabytych przekonań. Normy
te, wewnętrznie przyjęte przez jednostki, nie muszą zawierać celu maksymalizacji zysku;
mogą kształtować inne postawy, np. poświęcenie się dla innych.
2. Należy odróżnić instytucje – czyli zasady gry i zachowania, których celem jest
definiowanie sposobów postępowania – od organizacji, czyli podmiotów uczestniczących
w tej grze (np. poprzez transakcje wymiany287) stosując zasady, by osiągnąć własne cele.
3. Poprzez fakt ustalenia w miarę trwałej struktury ludzkich zachowań i interakcji instytucje
ograniczają wprawdzie jednostkom i organizacjom zestaw możliwych wyborów, lecz
jednocześnie redukują niepewność związaną z niedotrzymywaniem warunków transakcji.
Poziom kosztów transakcyjnych związanych z wymianą – a więc kosztów zdobywania
informacji, mierzenia wartości nabywanych towarów, ochrony własności oraz
wprowadzania w życie zawieranych kontraktów – jest określany przez strukturę
instytucji.
4. Sam zestaw reguł (instytucji) podlega ewolucyjnym zmianom288. W procesie tym
instytucje charakteryzują się jednak pewną „trwałością” czy inercją. Cechuje je bowiem
„zależność od szlaku” – ewoluując, są zarazem kształtowane przez czynniki historyczne.
Przeszłość warunkuje częściowo przyszłe zmiany, przy czym o ile najłatwiej jest zmienić
zasady formalne, o tyle najtrudniej i najdłużej wpływa się na zmianę norm etycznych,
którymi kierują się poszczególne osoby.
5. Do rozwoju efektywnych rynków nie wystarcza posiadać dobre rozwiązania prawne,
umożliwiające konkurencję i uczciwe działanie czy także poszanowanie praw własności.
Istnienie zasad zapisanych w prawie nie oznacza jednocześnie efektywnego sądownictwa
i sprawnej władzy publicznej, które stoją na straży tych zasad. Oprócz zasad formalnych,
kluczowe znaczenie ma wymiar zasad wewnętrznych ukształtowanych w kulturze
konkretnych ludzi oraz społeczeństw. Dlatego instytucje – w tym zasady, jakimi kierują
się ludzie – mają duże znaczenie.
Kolejny czynnik rozwoju gospodarczego to jakość instytucji, kluczowa przede
wszystkim dla krajów uprzemysławiających się i stosunkowo słabo rozwiniętych, które
dopiero budują instytucje nowoczesnego społeczeństwa i nowoczesnej gospodarki.
Od instytucji zależy w tych krajach przyśpieszenie rozwoju, zmniejszenie skali ubóstwa
i włączenie się do gospodarki światowej. Instytucje ekonomiczne, zarówno formalne
(państwowe, samorządowe), jak i nieformalne (np. prawa własności intelektualnej), są ważne
także dla krajów wysoko rozwiniętych, gdyż oddziaływują na organizację życia
gospodarczego, na zdolność do inwestowania i wprowadzania innowacji, a w efekcie
na dynamikę wzrostu gospodarczego. Ekonomiści Banku Światowego Kaufman, Kraay
i Mastruzzi zaproponowali budowę agregatowego indeksu jakości instytucjonalnej
(Institutional Quality Index IQI). Index opiera się na trzech filarach. Są nimi289:
1. Filar ekonomicznej jakości instytucji obejmujący takie wskaźniki jak:
prawa własności, prawo i porządek, jakość biurokracji290, korupcja, protekcja, szara
strefa291;
wiarygodność demokracji, stabilność rządu, niezależność sądownictwa;
287
J. Platje, Bodźce i koszty transakcyjne a zmiany instytucjonalne oraz stan polskiej gospodarki
w latach 1970–2000, Wydawictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2007, s. 29.
288
S. Voigt, How (Not) to Measure Institutions, Working Paper Series Social Science Research
Network, 2009, s. 8.
289
A. Zielińska–Głębocka, Współczesna gospodarka światowa…, op. cit., s. 56–57.
290
J. Jagas, Zarządzanie systemowe. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Ekonomia, Opole 2008.
291
B. Chavance, Formal and Informal Institutional Change: The Experience of Postsocialist
Transformation, “The European Journal of Comparative Economics”, 2008, Vol. 5, No. 1,
s. 57.
76
stopień regulacji.
2. Filar społecznej jakości instytucji obejmujący takie wskaźniki jak:
wolność prasy, wolności osobiste, indeks integralności fizycznej;
prawa w zakresie pełnomocnictwa, wolność stowarzyszeń;
polityczne, ekonomiczne i społeczne prawa kobiet;
3. Filar politycznej jakości instytucji obejmujący wskaźniki takie jak:
ograniczenia w zakresie władzy wykonawczej;
prawa polityczne, poziom rozwoju demokracji;
efektywność władzy ustawodawczej niższego poziomu;
efektywność władzy ustawodawczej wyższego poziomu;
niezależność władz samorządowych.
Spełnienie wszystkich wymogów indeksu jakości instytucjonalnej jest niezwykle
trudne, nawet dla krajów wysoko rozwiniętych. Jednak klasyfikacja czynników mających
wpływ na jakość instytucji pomaga krajom wstępującym na ścieżkę wzrostu, a także krajom
przechodzącym transformację lub restrukturyzację gospodarczą i polityczną w budowie
nowoczesnej gospodarki i nowoczesnego społeczeństwa. Wszystkie kraje powinny dbać
o jakość instytucji, traktując je jako podstawę nowoczesnego społeczeństwa i nowoczesnej
gospodarki. Najważniejsze instytucje napędowe (tworzące rynek) to:
struktura własności w gospodarce tj. udział państwa we własności;
struktura praw własności, czyli stopień swobody prywatnej przedsiębiorczości;
poziom ochrony praw własności, w tym korupcja;
natężenie konkurencji między dostawcami;
stopień otwarcia gospodarki na handel zagraniczny;
pozycja fiskalna państwa.
Najważniejsze instytucje odpowiedzialne za stabilność gospodarki to:
system pieniężny i walutowy;
ograniczenia dotyczące wydatków państwa;
nadzór finansowy292.
Reasumując, instytucje293:
1. wnoszą do działalności gospodarczej czynnik trwałości, ciągłości i stabilności dzięki
tworzeniu warunków zapewniających przewidywalność rezultatów określonych działań;
2. są dziedziczone drogą uczenia się jednostek i grup w różnych modelach edukacji;
3. zawierają system bodźców negatywnych i pozytywnych;
4. zapewniają swobodę i bezpieczeństwo działaniom jednostki w określonych granicach,
co ma ogromne znaczenie dla podmiotów gospodarczych;
5. redukują niepewność i tym samym koszty transakcyjne.
We współczesnej gospodarce instytucje są coraz bardziej znaczącą częścią życia
społecznego, stwarzają ramy i mechanizmy regulujące zachowania ludzkie. W procesie
gospodarowania kształtują relacje międzyludzkie (polityczne, społeczne, ekonomiczne)294.
Instytucje odgrywają szczególnie wielką rolę w takich krajach jak Polska, bowiem
ustanawiają standardy normatywne i poznawcze. Określają zasadność i sensowność działań
w określonej społeczności, w obrębie której w sposób prawomocny funkcjonują instytucje.
Rola instytucji polega tu na służeniu przykładem postępowania – wskazywaniu ludziom, jak
należy się zachować, w jakich relacjach pozostać oraz czego oczekiwać od siebie
nawzajem295. Poprzez oddziaływanie na różne typy środowisk: ekonomiczne, społeczne,
292
Bankowość, red. M. Zaleska, Wydawnictwo Fachowe, Warszawa 2013, s. 36.
293
294
D. North, Institutions, Institutional Change and Economics Performance, Cambridge
University Press, Cambridge 1990, s. 3.
295
C. Offe, Projektowanie instytucji w krajach Europy Wschodniej w okresie przemian,
[w:] Narodziny demokratycznych instytucji. Studia nad systemem reprezentacji interesów,
t. 3, red. J. Hausner, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1995, s. 10.
77
polityczne, kulturowe instytucje mogą wywierać wpływ na efektywność gospodarowania,

szczególnie w sektorze usług pośrednictwa finansowego. Efektywność zawsze odnosi
się do porównywania ze sobą nakładów i efektów działań gospodarczych. Przyjmuje się tutaj
ogólną zasadę: efektywność rośnie na skutek maksymalizacji efektów przy danych nakładach
lub przy minimalizowaniu nakładów przy danych efektach. Poprawa efektywności
gospodarowania w sektorze usług pośrednictwa finansowego ma szczególnie duże znaczenie
w obecnej sytuacji gospodarczej w Polsce. Dlatego tak ważne są zmiany w sferze
organizacyjnej, technicznej i infrastrukturalnej tej gałęzi gospodarki. Przy budowie
sprawnego i efektywnego państwa szczególną wartość odgrywa poszukiwanie odpowiednich
rozwiązań instytucjonalnych296. Nieprawidłowe funkcjonowanie instytucji finansowych jest
natomiast bardzo poważną barierą utrudniajacą rozwój gospodarki297.
Rysunek 2.2.1
Ewolucja instytucji
Instytucje formalne
Rzeczywistość
Wyniki
postrzegalna
Instytucje nieformalne
Sprzężenie zwrotne
Źródło: Ewa Gruszewska, Matryca instytucjonalna a innowacyjność, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jak zauważa D. North system instytucjonalny pozostaje stabilny przez długi czas,
a dokonujące się w nim zmiany są raczej ewolucyjne (rysunek 2.2.1, tabela 2.2.1),
a nie rewolucyjne. Formułujący politykę gospodarczą oraz tworzący instytucje
nie są zainteresowani zmianami, które mogą ograniczyć ich władzę lub pozbawić
ich własności. Dlatego wszelkie zmiany instytucjonalne odbywają się bardzo powoli298,
najczęściej zaczynają się poprzez przekształcanie, ewentualnie tworzenie nowych reguł
formalnych w wyniku zawirowań politycznych lub ekonomicznych. Powinny być związane
z modyfikacją instytucji nieformalnych, które zwykle bardziej opierają się zmianom. Jeśli
nie dojdzie jednocześnie do przeobrażenia, to przekształcone reguły formalne nie utrzymają
się. Stabilność systemu instytucjonalnego jest efektem zależności od przeszłej ścieżki
zdarzeń. Oprócz niej za niemożność szybkiego wdrożenia efektywnych instytucji, a w efekcie
za zapóźnienia w rozwoju gospodarczym, odpowiada oporność norm i przekonań społecznych
na zmiany. Ich przekształcenie wymaga długiego procesu uczenia się299, jednak z pewnością
systematyczna edukacja, badania naukowe i komunikacja mogą je przyśpieszyć300.
296
Marian Zalesko, Instytucje a efektywność gospodarowania w rolnictwie,
[w:] Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, Wydawnictwo
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2006, s. 323, 408–409.
297
A. Ostalecka, Niestabilność systemów finansowych i jej konsekwencje dla gospodarki
światowej, [w:] Finanse, bankowość i ubezpieczenia wobec procesów globalizacji,
red. L. Pawłowicz, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2003, s. 334.
298
Ewa Gruszewska, Instytucjonalny wymiar przedsiębiorczości, Wydawnictwo Uniwersytetu
299
S. Azmat, Applying North’s Laws of Motion to the Edge of the West, “Economic Affairs”,
2009, Vol. 29, s. 5.
300
A. Słomka–Gołębiowska, Nowa ekonomia instytucjonalna…, op. cit., s. 130–131.
78
Tabela 2.2.1
Analiza układu instytucjonalnego gospodarki
Częstotliwość
Poziom zmian Cel działania
(w latach)
Nauki społeczne INSTYTUCJE NIEFORMALNE 102–103
Zmiany spontaniczne, często
(kultura, zwyczaje, tradycja, normy,
nieracjonalne
religia)
Ekonomia praw OTOCZENIE INSTYTUCJONALNE 10–102 Optymalizacja otoczenia
własnosci, (sformalizowane reguły gry, prawa instytucjonalnego. Pierwszy
polityka własności, polityka, wymiar stopień wyboru
sprawiedliwości, biurokracja) ekonomicznego
Ekonomia ZARZĄDZANIE (przebieg gry, 1–10 Optymalizacja struktur
kosztów kontrakty, dostosowanie struktury zarządzania. Drugi stopień
transakcyjnych zarządzania do rodzaju transakcji) wyboru ekonomicznego
Optymalizacja krańcowych
Ekonomia ALOKACJA ZASOBÓW I
warunków (produkcji).
neoklasyczna, ZATRUDNIENIE (ceny i ilości, ciągłe zmiany
Trzeci stopień wyboru
teoria agencji dostosowanie bodźców)
ekonomicznego
Źródło: O. E. Williamson, The New Institutional Economics: Taking Stock, Looking Ahead, “Journal
of Economic Literature”, 2000, Vol. 38, s. 597.
Zmiany w sferze gospodarki krajowej następują w ramach i pod wpływem

utrwalonych tradycją i usankcjonowanych prawem reguł myślenia i działania ludzi. Wobec
tego porządek prawny, powszechnie przyjęte i akceptowane normy i wzorce społeczne,
etyczne, religijne i rodzinne, narzędzia regulacji oraz procedury zarządcze są bardzo istotnymi
czynnikami stymulującymi dynamikę i stabilność wzrostu gospodarczego. Ma on również
wpływ na równowagę ekonomiczną, poziom efekywności ekonomicznej oraz proporcje
podziału efektów aktywności ludzkiej, czyli nierówności dochodowe i majątkowe,
a w konsekwencji dynamikę konwergencji procesów rozwojowych, modernizacji sfery realnej
gospodarki i spójności społecznej. Istotne jest roztrzygnięcie kwestii związanych ze stopniem
liberalizacji i deregulacji gospodarki oraz pomiarem instytucji. Ze względu na naturę
instytucji zmiany w sferze regulacji wymykają się możliwości precyzyjnej kwantyfikacji,
ale podejmowane są próby przybliżonego ich pomiaru. Wśród mierników odnoszących
się do ładu instytucjonalnego międzynarodowe uznanie zdobyły kryteria oceny i metodologia
Banku Światowego. Bank Światowy zaproponował wykorzystanie czterech podstawowych
parametrów do oceny postępu reform rynkowych: zakres liberalizacji, rozwój własności
prywatnej i chroniących ją praw, obecność odpowiednich instytucji i kierunki polityki
społecznej301. W literaturze tematu można znaleźć również inne podejścia i kryteria, jednak
najczęściej wykorzystywany jest indeks wolności gospodarczej Heritage Foundation302.
Niektórzy ekonomiści mają jednak watpliwości, co do rzetelności i bezstronności
rankingów, szczególnie tych formalnie pozarządowych, ale sponsorowanych przez rząd
amerykański, opartych często na subiektywnych ocenach i uogólnieniach303. W 2010r. prawie
wszystkie rankingi światowe pozycjonują Polskę jako kraj o średnim poziomie
konkurencyjności, jednak ewolujący od gospodarki opartej na tradycyjnych czynnikach
w kierunku gospodarki innowacyjnej. Według indeksu konkurencyjności biznesu Światowego
Forum Ekonomicznego (według metodologii Portera) Polska zajmuje 39 miejsce na 139
badanych krajów. Indeks wolności ekonomicznej The Heritage Foundation plasuje Polskę
na 71 miejscu na 183 badane kraje (awans o 17 pozycji w ciągu trzech lat). Wskaźnik rozwoju
301
World Development Report 1996, From Plan to Market, Published for the World Bank, Oxford
University Press, New York 1996, s. 16.
302
T. Miller, K. R. Holmes E. J. Feulner, Highlights of the 2012 Index of Economic Freedom
Promoting Economic Opportunity and Prosperity, The Heritage Foundation 2012, s. 1–16.
303
G.W. Kołodko, Wędrujący świat, Wydawnictwo Prószyński i Spółka, Warszawa 2008,
s. 172–173.
79
ludzkości (HDI), który bierze pod uwagę PKB, poziom wykształcenia i średnią długość życia
wskazuje, że Polska zajmuje 35 miejsce na 134 ujęte w rankingu kraje. Z kolei indeks
percepcji korupcji Transparenty International plasuje Polskę na 41 miejscu wśród 178 krajów.
Te wskaźniki pokazują, iż Polska ma jeszcze do przebycia długą drogę, aby być w gronie
liderów gospodarek rozwiniętych rynkowo. Spowolnienie reform na pewno jest związane
z dotychczasowym przebiegiem transformacji, ale coraz częściej łączy się z kryteriami
ekologicznymi304 oraz polityką gospodarczą305.
Istnienie instytucji nie oznacza, że są skuteczne w swoim działaniu i przynoszą
pokładane w nich nadzieje podnoszenia dobrobytu społecznego. Układ instytucjonalny
jest na tyle skomplikowany i wielopoziomowy, że jedne grupy zasad, norm mogą być
pozytywnymi bodźcami, skutecznie wpływającymi na działalność gospodarczą, aktywność
i kreatywność podmiotów, a inne w tym samym czasie mogą działać osłabiająco. Dobre
instytucje nie są łatwe do określenia. Norma korzystna w jednej grupie może stanowić barierę
w innej społeczności. Budowa dobrych instytucji dla rozwoju gospodarczego wymaga
spełnienia kilku warunków306:
dominującą częścią gospodarki ma być sektor prywatny, zaś państwo zapewnia
odpowiednie regulacje tych rynków;
istnieje prawo ochrony praw własności (jest przestrzegane) i są tworzone warunki,
w których mogą rozwijać się innowacje;
dominującym zachowaniem jest przestrzeganie prawa; zachowania konsumpcyjne
nie są tolerowane (w sferze publicznej i prywatnej);
stabilność środowiska makroekonomiczego (ma swoje odzwierciedlenie w niskiej inflacji
i stabilnej polityce fiskalnej).
Są to również wyznaczniki ewolucji instytucji, których stopniowe osiąganie będzie
przyczyniać się do stworzenia bazy dla silnej i dynamicznej gospodarki307.
2.3 Instytucje tworzące rynek pośrednictwa finansowego a gospodarka

W krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo instytucje finansowe odgrywają
kluczową rolę. System finansowy tworzą instytucje finansowe, rynki finansowe oraz różnego
typu regulacje określające zasady funkcjonowania i powiązania między rynkami
i instytucjami finansowymi. Sprawnie funkcjonujący system finansowy jest kluczowym
składnikiem nowoczesnej gospodarki rynkowej. System finansowy zapewnia kreację i obieg
pieniądza w gospodarce poprzez pośredniczenie w płatnościach i rozliczeniach podmiotów
gospodarujących. Jest on narzędziem umożliwiającym zmniejszenie kosztów transakcyjnych
i zwiększenie pewności obrotu gospodarczego. Składowymi systemu finansowego
są instytucje, które umożliwiają gromadzenie i alokację oszczędności, jak rownież
ich wykorzystanie do finansowania inwestycji. Jeśli działają sprawnie – rozwój gospodarczy
kraju jest znacznie ułatwiony, finansowanie inwestycji staje się dużo łatwiejsze. Lepiej
wykorzystuje się wówczas kapitał, korzystniejsza staje się wtedy sytuacja przedsiębiorstw,
mniejsze jest ryzyko finansowe308.
System finansowy pełni istotne funkcje związane z transferem kapitału od podmiotów
posiadających jego nadwyżki do podmiotów, które go poszukują. System finansowy jest więc
pośrednikiem między podmiotami gospodarki realnej. Oprócz współudziału w kreowaniu siły
nabywczej i umożliwianiu jej przepływu pomiędzy niefinansowymi podmiotami
304
H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Zysk
i Spółka, Poznań 2010, s. 314–318.
305
M. Woźniak, Gospodarka Polski 1990–2011, t. 1. Transformacja… op. cit., s. 42–46.
306
R. de Rato, Building Better Institutions „Cato Journal”, 2006, Vol. 26, No. 2, s. 215–216.
307
Ewa Gruszewska, Matryca Instytucjonalna a innowacyjność, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2011, nr 2(50), s. 109–110.
308
Raport o stabilności systemu finansowego, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego,
80
gospodarczymi można wyróżnić siedem podstawowych funkcji, jakie w gospodarce rynkowej

pełnią instytucje systemu finansowego. Są to309:
Funkcja oszczędnościowa, polegająca na zapewnieniu potencjalnie zyskownych
inwestycji o niskim poziomie ryzyka podmiotom lokującym swoje oszczędności na rynku
finansowym. Funkcja ta wiąże się z ułatwieniem transformacji oszczędności w kapitał,
który następnie zasila przedsięwzięcia inwestycyjne w gospodarce.
Funkcja polegająca na gromadzeniu zasobów finansowych. W ramach tej funkcji rynki
finansowe oferują możliwość utrzymania wartości posiadanych zasobów finansowych.
Funkcję tę można również rozumieć jako gromadzenie środków na przyszłą konsumpcję.
Funkcja zapewniająca płynność aktywów finansowych, polegająca na umożliwieniu
pozyskiwania funduszy w drodze zamiany papierów wartościowych i innych aktywów
finansowych na gotówkę, z niskim ryzykiem straty podczas dokonywania takiej operacji.
Funkcja kredytowa zapewniająca podaż kredytu do celów konsumpcyjnych oraz
inwestycyjnych;
Funkcja płatnicza zapewniająca funkcjonowanie mechanizmu płatności dla podmiotów
dokonujących transakcje.
Funkcja ochrony przed ryzykiem polegająca na stwarzaniu możliwości zabezpieczenia
przed różnymi rodzajami ryzyka kontrahentom, konsumentom i podmiotom sektora
rządowego.
Funkcja transmisji polityki gospodarczej, umożliwiająca transmisję polityki gospodarczej
oraz osiąganie jej celów, takich jak wysoka stopa zatrudnienia, niski poziom inflacji
i stabilny wzrost gospodarczy.
Do istotnych funkcji instytucji systemu finansowego należy dodać obniżanie kosztów
transakcyjnych, co ma decydujące znaczenie dla efektywności funkcjonowania systemu
ekonomicznego. Koszty transakcyjne związane są głównie z próbą zmniejszenia niepewności
w procesach gospodarczych w drodze pozyskania najbardziej wiarygodnych informacji
dotyczących stron zawierających transakcję. Z kosztami transakcyjnymi wiąże się także
problem asymetrii informacji. Asymetria informacji wpływa bowiem na koszty pozyskania
i przetwarzania informacji. Pieniądz oraz rynki i instytucje finansowe, które go dostarczają
i umożliwiają jego obieg, eliminują konieczność istnienia zgodności potrzeb, a co za tym
idzie tworzą przesłanki przyspieszenia rozwoju gospodarczego. Jednocześnie w momencie
konfrontacji popytu na instrumenty i usługi finansowe oraz ich podaży następuje wycena,
będąca kolejną funkcją systemu finansowego. Ważną, choć często pomijaną, funkcją jest
również dyscyplinowanie uczestników rynków finansowych310.
Funkcjonujące obecnie na świecie systemy finansowe można podzielić na dwa
podstawowe rodzaje311:
systemy, których podstawę stanowi system bankowy (tzw. system kontynentalny,
zorientowany bankowo);
systemy, w których rynki finansowe są silnie konkurencyjne w stosunku do sektora
bankowego i pełnią istotną rolę w redystrybucji środków finansowych w gospodarce
(tzw. system anglo–amerykański zorientowany rynkowo).
Oba modele mają swoje zalety, ale szczególną uwagę zwraca się na następujące
korzyści związane z funkcjonowaniem systemu zorientowanego bankowo:
banki zbierają informacje o firmach i ich kadrze kierowniczej, wspomagając
w ten sposób optymalną alokację kapitału i prawidłowe funkcjonowanie ładu
korporacyjnego;
309
P. S. Rose, Money and Capital Markets. Financial Institutions and Instruments on a Global
Marketplace, Irwin, Chicago 1997, s. 5.
310
K. Pilbeam, Finance and Financial Markets, Macmillan Business, London 1998, s. 25.
311
F. Allen, D. Gale, Comparing Financial Systems, Cambridge, Massachusetts,
The Massachusetts Institute of Technology Press, London 2000.
81
banki umożliwiają zarządzanie różnymi rodzajami ryzyka związanego

z ich funkcjonowaniem, m.in. ryzykiem płynności, zwiększając w ten sposób
efektywność działań inwestycyjnych w gospodarce;
dzięki bankom istnieje możliwość mobilizacji kapitału w celu wykorzystania ekonomii
skali312.
W przypadku systemu zorientowanego rynkowo wskazuje się na następujące korzyści:
firmy analityczne związane z działalnością rynków finansowych dostarczają informacji
całemu rynkowi313;
rynki wzmacniają ład korporacyjny poprzez ułatwianie operacji przejęć i umożliwienie
przejrzystego powiązania wysokości wynagrodzeń kadry kierowniczej spółek rynkowych
z efektami ich działalności314;
rynki ułatwiają kompleksowe zarządzanie ryzykiem finansowym315;
poprzez gromadzenie różnych sygnałów i przekazywanie ich inwestorom rynki
finansowe zmniejszają nieefektywność związaną z działalnością banków i przyczyniają
się do rozwoju ekonomicznego kraju316.
Jednocześnie należy zwrócić uwagę na wzajemne relacje między systemem
bankowym a rynkami finansowymi:
banki są lepiej niż rynki finansowe przygotowane do monitorowania firm, które
zaciągnęły kredyty oraz zmniejszania zawsze istniejącej pokusy nadużycia317;
rozwinięte rynki finansowe mają możliwość szybkiego przekazywania informacji,
podczas gdy banki, mając na względzie swoje długotrwałe stosunki z klientami, raczej
nie są skłonne do dzielenia się swoimi informacjami z rynkiem;
silne banki mogą bardziej efektywnie niż rynki finansowe dokonywać windykacji
pożyczonych środków finansowych.318
Optymalny dla danego kraju rodzaj systemu finansowego zależy od wielu czynników.
Są to319:
Poziom rozwoju ekonomicznego kraju. System finansowy w krajach o zwiększającym
się PKB per capita będzie miał silniejszą tendencję do ewoluowania w kierunku systemu
bazującego na instytucjach rynkowych. Wynika to m.in. z faktu, że z jednej strony rynki
finansowe oferują szerszy i bardziej elastyczny sposób finansowania przedsięwzięć
gospodarczych. Z drugiej strony umożliwiają bardziej efektywne lokowanie środków
finansowych. Poziom rozwoju ekonomicznego wpływa także na dostęp do nowoczesnych
technologii, które z kolei sprzyjają rozwojowi modelu zorientowanego rynkowo.
Rozwiązania prawne i efektywne stosowanie prawa. Systemy legislacyjne, gwarantujące
efektywne stosowanie prawa w zakresie rynku kapitałowego (np. ochrona akcjonariuszy
mniejszościowych) tworzą korzystniejsze warunki dla systemu bazującego w szerokim
zakresie na rozwiązaniach rynkowych. Warunkiem niezbędnym do efektywnego
funkcjonowania systemu prawnego są sprawnie działające sądy.
312
E. R. Sirri, P. Tufano, The Global Financial System: A Functional Approach, Harvard Business
School Press, Cambridge 1995, s. 81–128.
313
B. Homstrom, J. Tirole, Market Liquidity and Performance Monitoring. „Journal of Political
Economy”, 1993, No. 101, s. 678–709.
314
M. C. Jensen, K. J. Murphy, Performance Pay and Top–management Incentives, „Journal
of Political Economy”, 1990, No. 98 s. 225–264.
315
R. Levine, Stock Markets, Growth, and Tax Policy. „Journal of Finance”, 1991, No. 46,
s. 1445–1465; M. Obstfeld, Risk–taking, Global Diversification, and Growth, „American
Economic Review”, 1994, No. 84, s. 1310–1329.
316
Rozwój systemu finansowego Polsce w latach 2002–2003, Wydawnictwo Narodowego Banku
Polskiego, Warszawa 2004, s. 14–15.
317
A. W. Boot, A. V. Thakor, Financial System Architecture. „Review of Financial Studies”,
1997, No. 10, s. 693–733.
318
R. G. Rajan, L. Zingales, Which Capitalism? Lessons from the East Asian Crisis, „Journal
of Applied Corporate Finance”, 1998, No. 11, s. 40–48.
319
Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002–2003…, op. cit., s. 15.
82
Skłonność do ryzyka (uwarunkowania kulturowe). Większa skłonność uczestników

systemu finansowego do ryzyka stwarza korzystniejsze warunki do rozwoju systemu
opartego na instytucjach rynkowych.
Popyt przedsiębiorstw na określony typ finansowania.
Wzajemne relacje pomiędzy tymi czynnikami oraz ewolucja systemów finansowych
decydowały również o sposobie, w jaki dokonywała się transformacja oszczędności
poszczególnych podmiotów w kapitał. Paradygmat tradycyjny zakładał, że istnieje wyraźna
różnica instytucjonalna dotycząca przemieszczania się środków gospodarstw domowych
o niskich i wysokich dochodach. Środki tych pierwszych były zagospodarowywane głównie
przez system bankowy i kierowane do niewielkich firm, natomiast poprzez rynki finansowe
środki drugich gospodarstw domowych trafiały do wielkich korporacji320.
Rozwój systemu finansowego w skali światowej zmienił ten układ. Zgodnie
z paradygmatem rozwojowym środki finansowe wszystkich rodzajów gospodarstw
domowych zagospodarowywane są głównie za pośrednictwem instytucji finansowych
(banków, towarzystw ubezpieczeniowych, funduszy inwestycyjnych). Obok działalności
kredytowej działają również na rynkach instrumentów dłużnych, udziałowych i zbudowanych
na tej bazie rynkach instrumentów pochodnych. Finalnym odbiorcą środków jest sektor
przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Systemy finansowe poszczególnych krajów mogą
mieć cechy charakterystyczne zarówno dla modelu zorientowanego rynkowo,
jak i zorientowanego bankowo. Powoduje to, że granice między tymi modelami nie są już tak
wyraźne. Mimo to nadal istnieją istotne różnice pomiędzy systemami zorientowanymi
bankowo, w których kultura i zwyczaje prowadzenia działalności gospodarczej
determinowane są mniejszą skłonnością do podejmowania ryzyka, a systemami
zorientowanymi rynkowo, gdzie rynki finansowe mają silną pozycję w całym systemie
finansowym321.
Rysunek 2.3.1
Instytucje finansowe w Polsce
Monetarne instytucje Inne instytucje
finansowe o podstawowym znaczeniu
dla systemu finansowego
Bank centralny Banki komercyjne Zakłady ubezpieczeń

Otwarte fundusze emerytalne
Fundusze inwestycyjne
Podmioty maklerskie
SKOKi
Instytucje pośrednictwa finansowego

Źródło: W. Szczęsny, Finanse. Zarys wykładu, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010, s. 46.
Zgodnie z zasadami klasyfikacji przyjętymi przez Główny Urząd Statystyczny

oraz Narodowy Bank Polski, gospodarka dzieli się na sektory instytucjonalne, wyodrębnione
według celów ekonomicznych oraz funkcji uznanej za wiodącą dla zachowań i rodzaju
działalności równych podmiotów. Jednym z sektorów jest sektor finansowy, w skład którego
wchodzi bank centralny, banki komercyjne i inne instytucje rynku finansowego.
320
F. Allen, D. Gale, Comparing Financial Systems, The Massachusetts Institute of Technology
Press, Cambridge, Massachusetts, London 2000.
321
83
Podział instytucji finansowych na monetarne i niemonetarne wynika z funkcji, jakie

pełnią one na rynkach finansowych. Instytucje monetarne to bank centralny jako emitent
pieniądza w gospodarce i banki komercyjne kreujące pieniądz pochodny.
Do instytucji pośrednictwa finansowego zalicza się zgodnie z przedstawionym
rysunkiem 2.3.1 banki komercyjne oraz pozostałe instytucje finansowe takie jak: towarzystwa
ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne i inwestycyjne, czy też – w niewielkim stopniu –
przedsiębiorstwa specjalizujące się w transakcjach na rynku finansowym. Szczególną rolę
w systemie finansowym pełnią banki komercyjne, które są zarówno instytucjami
finansowymi jak i instytucjami pośrednictwa finansowego322.
Instytucje pośrednictwa finansowego pełnią kluczową rolę w sektorze usług
finansowych, ponieważ są odpowiedzialne za przepływ pieniędzy pomiędzy
pożyczkodawcami a pożyczkobiorcami. Na świecie jest wiele wzorów systemów
finansowych, jednak wszędzie wykorzystuje się instytucje pośrednictwa finansowego.
W najbardziej rozwiniętych państwach takich jak: USA, Kanada, Wielka Brytania, Niemcy,
Francja i Japonia, kiedy przedsiębiorstwa rozpoczynają poszukiwanie pieniędzy
na sfinansowanie swojej działalności, zazwyczaj otrzymują je dzięki instytucjom
pośrednictwa finansowego, nie zaś bezpośrednio na rynkach finansowych. W krajach gdzie
najbardziej rozwinięte są rynki papierów wartościowych na świecie – w USA i Kanadzie –
pożyczki od instytucji pośrednictwa finansowego są ważniejsze niż rynki papierów
wartościowych323. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na dynamikę światowego systemu
finansowego. Jak podaje McKinsley Institute aktywa światowego systemu finansowego
w ostatnim piętnastoleciu wzrosły niemal trzykrotnie osiągając w 2010 r. sumę prawie 212
bilionów dolarów wobec 72 bilinów dolarów w 1995r.324
Instytucje rynku finansowego mają niewątpliwie znaczny wpływ na tempo i kierunki
rozwoju gospodarki narodowej, pełniąc jednocześnie funkcje kontrolne. Budowa struktury
instytucjonalnej polskiego rynku finansowego wzorowana jest na rozwiniętych rynkach
finansowych, a jej istotnym elementem są przepisy prawa uchwalone w 1989 roku. Ustawa
o Narodowym Banku Polskim i ustawa Prawo bankowe były nowelizowane wielokrotnie.
Na rysunku 2.3.2 przedstawiono strukturę instytucjonalną polskiego rynku finansowego.
Składają się na nią w szczególności instytucje centralne i im podległe podmioty
umożliwiające transfer praw własności oraz podmioty gospodarcze325.
Do instytucji związanych ściśle z rynkiem finansowym w Polsce należy zaliczyć
Narodowy Bank Polski oraz instytucje rządowe, a szczególnie Ministerstwo Finansów
i Ministerstwo Skarbu Państwa. Natomiast spośród instytucji nadzorczych wymienić należy
Komisję Nadzoru Finansowego. Z kolei spośród instytucji gwarantujących wymienić należy
Bankowy Fundusz Gwarancyjny, Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych oraz
Ubezpieczeniowy fundusz Gwarancyjny326.
Narodowy Bank Polski oraz rząd i podległe im instytucje mają pewne możliwości
wspierania rozwoju rynku finansowego w Polsce, począwszy od szeroko rozumianej polityki
gospodarczej, polityki fiskalnej, polityki finansowania deficytu budżetowego, polityki
prywatyzacyjnej, ustawodawstwa gospodarczego, a kończąc na działaniach o węższym
zakresie i nierzadko o konkretniejszym charakterze, jak np. specjalne programy rządowe
wspierające oszczędzanie i inwestowanie wśród obywateli.
322
W. Szczęsny, Finanse. Zarys wykładu, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010, s. 46.
323
F. S. Mishkin, Ekonomika pieniądza, bankowości, rynków finansowych, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002, s. 62.
324
Mapping Global Capital Markets 2011, McKinsey Global Institute, Publisher McKinsey
& Company 2011.
325
D. Dziawgo, Rynek finansowy. Istota – instrumenty – funkcjonowanie, Wydawnictwo
Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, Warszawa 2012, s. 219.
326
Ibidem, s. 222.
84
Instytucje nadzorujące rynek finansowy służą eliminowaniu przypadków naruszenia

zasad obowiązujących na tym rynku.
Rysunek 2.3.2
Struktura instytucjonalna polskiego rynku finansowego
Instytucje centralne Instytucje finansowe Podmioty pozafinansowe
- NBP - banki - przedsiębiorstwa
- Ministerstwo Finansów - towarzystwa funduszy inwestycyjnych - jednostki samorządu
- towarzystwa funduszy emerytalnych terytorialnego
Instytucje nadzorujące - firmy asset management - gospodarstwa domowe
- KNF - firmy inwestycyjne - kluby inwestycyjne
- firmy ubezpieczeniowe
Instytucje gwarancyjne - SKOKi Instytucje organizujące
- BFG - private equity/venture capital obrót papierami
- KDPW wartościowymi
- UFG - GPW
Instytucje depozytowe Instytucje wspomagające funkcjonowanie rynku finansowego

i rozliczeniowe - organizacje branżowe: ZBP, IDM, IGTE, IZFiA, SEG, ZMiD
- KDPW - agencje credit ratingu
- KIR - fundusze i stowarzyszenia: SII, PIRI
- NBP - media
Źródło: D. Dziawgo, Rynek finansowy. Istota – instrumenty – funkcjonowanie, Wydawnictwo Stowarzyszenia
Księgowych w Polsce, Warszawa 2012, s. 220.
Instytucją gwarancyjną dla klientów banków jest Bankowy Fundusz Gwarancyjny

(BFG). W razie upadłości jednego z banków BFG zbiera środki z innych banków,
aby wypłacić gwarantowane kwoty. Dlatego też BFG jest ważna instytucją dla wzmocnienia
zaufania do polskiego systemu bankowego. Depozyty zgromadzone z bankach działających
w Polsce gwarantowane są przez BFG do kwoty 100 tys. euro w 100%. Gwarancjami tymi
nie są objęte między innymi depozyty Skarbu Państwa, instytucji finansowych (banków,
domów maklerskich, NFI, firm ubezpieczeniowych). Roszczenia z tytułu gwarancji
przedawniają się po upływie 5 lat od dnia ogłoszenia upadłości banku.
Z kolei instytucją gwarancyjną dla klientów biur maklerskich jest KDPW, który
tworzy i zarządza systemem rekompensat na ewentualność upadłości domu maklerskiego.
System zabezpiecza interesy inwestorów w przypadku upadłości domu maklerskiego.
Uczestnictwo domów maklerskich w systemie rekompensat jest obowiązkowe Gwarancją
objęta jest kwota 22 tys. euro, przy czym 3 tys. euro gwarantowane jest w 100%, pozostałe
19 tys. euro w 90%.
W sektorze ubezpieczeń funkcjonuje Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny.
W przypadku upadłości ubezpieczyciela gwarantowane są polisy na życie oraz ubezpieczeń
obowiązkowych w 50% wartości wierzytelności do 30 tys. euro. W przypadku
odpowiedzialności posiadaczy pojazdów i rolników oraz budynków w 100% wartości
wierzytelności327.
Najważniejsze znaczenie ma pełniona przez instytucje finansowe funkcja pośrednika
między właścicielami kapitałów a przedsiębiorstwami, które kapitały te chcą wykorzystać.
Zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne (przedsiębiorstwa) dysponują nadwyżkami
finansowymi. Są to często nadwyżki krótkoterminowe (np. kilkudniowe) lub występujące
na czas nieokreślony. Bardzo trudnym zadaniem instytucji finansowych jest takie
przetworzenie tych nadwyżek, aby mogły być one wykorzystane do realizacji inwestycji.
Nie jest to możliwe w małej skali, mogą natomiast to robić dobrze działające instytucje,
wykorzystujące pieniądze znacznej liczby osób fizycznych i prawnych. W pewnym
327
D. Dziawgo, Rynek finansowy. Istota – instrumenty – funkcjonowanie…, op. cit., s. 220.
85
uproszczeniu można stwierdzić, że instytucje finansowe pełnią pięć podstawowych funkcji

gospodarczych, które pozwalają na328:
Koncentrację kapitału – polega na wykorzystaniu drobnych oszczędności do wielkich
inwestycji. W Polsce dotychczas najefektywniej koncentrują kapitał banki. W znacznie
mniejszym stopniu dokonują tego fundusze inwestycyjne i towarzystwa ubezpieczeniowe.
Inne instytucje finansowe (np. fundusze emerytalne) koncentrują kapitał nieco innego
typu. Zakup dużego pakietu akcji innego przedsiębiorstwa nierzadko finansowany jest
dzięki wykorzystywaniu oszczędności kilku tysięcy ludzi. Koncentracja kapitału przez
instytucje finansowe pozwala na dokonywanie inwestycji, które w tych rozmiarach
nie byłyby możliwe, gdyby instytucje te nie istniały.
Transformację pieniądza w czasie – z koncentracją kapitałów ściśle związana jest
transformacja pieniądza w czasie. Polega ona na wykorzystaniu krótkoterminowych
nadwyżek finansowych do zrealizowania inwestycji o dużo dłuższym okresie zwrotu.
Większość pieniędzy napływających do instytucji systemu finansowego pochodzi
z nadwyżek krótkoterminowych, znaczna część z nich – z nadwyżek o nieznanym
okresie. Instytucje finansowe wykorzystują te pieniądze do bardzo różnorodnych
inwestycji długo– i średnioterminowych. Największe możliwości mają w tym zakresie
banki. Transformacja pieniądza w czasie wiąże się oczywiście ze znacznym ryzykiem,
wymaga zaangażowania dobrych specjalistów i prowadzenia ostrożnej polityki.
Transformacja pieniądza jest możliwa z dwu przyczyn. Po pierwsze, równocześnie
z wypłatami pieniędzy dla części klientów następują wpłaty dokonywane przez znaczną
część innych klientów. Po drugie, część pieniędzy wpłacanych przez klientów na krótkie
okresy lub bezterminowo pozostawiana jest w instytucjach finansowych przez długi czas.
Przy dużej liczbie klientów instytucje finansowe mogą wykorzystywać przez dłuższy czas
znaczną część (niekiedy nawet ponad 80%) pieniędzy powierzonych na okres
bezterminowy i krótkoterminowy. Zapewnia to korzyści finansowe tym instytucjom,
ich klientom i całej gospodarce. Bardzo duże ryzyko związane z takimi operacjami
sprawia jednak, że władze publiczne wprowadzają normy (m.in. w zakresie rezerw
obowiązujących), które mają zwiększyć bezpieczeństwo lokat klientów.
Realizacje rozliczeń finansowych – trzecią z podstawowych funkcji instytucji
finansowych jest realizacja rozliczeń finansowych. Miliony osób wpłacają pieniądze
i wydają instytucjom bankowym polecenie przelewu tych pieniędzy lub pobierają
je z okazji różnych rozliczeń (np. w towarzystwach ubezpieczeniowych wszyscy
właściciele samochodów muszą wpłacać pieniądze, pobierają je zaś ofiary
zarejestrowanych wypadków). Bardzo liczne i nieraz skomplikowane rozliczenia
przeprowadzają przedsiębiorstwa za pośrednictwem instytucji finansowych. Znaczna
część z tych rozliczeń jest realizowana przez banki. Warto zauważyć, że stanowi
to poważne i odpowiedzialne zadanie, ale jest też źródłem dużych wpływów finansowych
systemu finansowego.
Zmniejszenie ryzyka – do najistotniejszych funkcji instytucji finansowych należy
zmniejszanie przez nie ryzyka finansowego. W przypadku towarzystw
ubezpieczeniowych klienci ubezpieczają się właśnie po to, aby przerzucić przynajmniej
część ryzyka na ubezpieczyciela. Poprzez rozłożenie ryzyka na bardzo dużą liczbę
klientów ulega ono znacznemu zmniejszeniu, a reasekuracja pozwala na jego dalsze
obniżanie. Ryzyko finansowe jest zmniejszane przez instytucje finansowe także w innych
dziedzinach. Przykładem może być inwestycja polegająca na zakupie udziałów funduszu
inwestycyjnego specjalizującego się w inwestycjach w akcje przedsiębiorstw
(tzw. fundusz agresywny). Przeciętny klient ma nadwyżki finansowe pozwalające
328
Zb. Dobosiewicz, Polskie instytucje finansowe w świetle nowego prawa: banki, ubezpieczenia,
fundusze emerytalne, fundusze inwestycyjne, papiery wartościowe: teksty ustaw
z objaśnieniami, Wydawnictwo Prawno–Ekonomiczne INFOR, Warszawa 1998, s. 15.
86
mu na zakup kilku akcji jednego przedsiębiorstwa. Wiąże się to oczywiście z wysokim

ryzykiem, ceny akcji podlegają bowiem bardzo dużym wahaniom. Kupując udziały
„agresywnego” funduszu inwestycyjnego, klient staje się w praktyce właścicielem
ułamkowej części akcji kilkunastu czy nawet kilkudziesięciu przedsiębiorstw,
co zdecydowanie zmniejsza ryzyko inwestycji. Fundusz inwestycyjny pobiera od klienta
opłaty (w różnych formach) nie tylko za wykonanie operacji zakupu i sprzedaży papierów
wartościowych oraz dokonanie starannego wyboru tych papierów, ale także
za zmniejszenie ryzyka. W dłuższych okresach zmniejszenie ryzyka skłania osoby
fizyczne do zwiększania inwestycji w papiery wartościowe, a to z kolei pomnaża dopływ
środków finansowych dla przedsiębiorstw.
Przesunięcie konsumpcji w czasie – jednym z rezultatów istnienia większości instytucji
finansowych jest przenoszenie konsumpcji w czasie (w przyszłości). Klient może od razu
skonsumować swoje nadwyżki finansowe, jeśli jednak zgodzi się odłożyć konsumpcję
na później, to powiększy jej wielkość. Normalnie stosowaną zasadą jest zależność
przyrostu jego możliwości od czasu. Widać to wyraźnie w bankach: im dłużej trzymamy
w nim pieniądze, tym wyższe jest oprocentowanie. Fundusze inwestycyjne zapewniają
klientowi, że długoterminowe powierzenie oszczędności zwiększa gwarancję osiągnięcia
odpowiednio wysokich zysków. Wypłaty z funduszy emerytalnych zależą nie tylko
od wysokości składek, ale także od okresu, przez jaki są wpłacane. Opłacalność
bezpośrednich inwestycji w akcje i obligacje dokonywanych za pośrednictwem biur
maklerskich także zależy od czasu, przez jaki klient jest skłonny przetrzymywać
zakupione papiery wartościowe. Odłożenie konsumpcji w czasie oznacza wzrost
oszczędności, co oczywiście sprzyja rozwojowi gospodarczemu.
Gospodarka jest swoistym organizmem, którego elementami składowymi są rynki.
Jak wiadomo, dla powodzenia całości niezbędne jest efektywne współdziałanie
poszczególnych części. Gospodarka jest całością, a każdy z rynków reprezentuje
specjalistyczny element, przyczyniający się do jej rozwoju. Środkiem łączącym różne sfery
gospodarowania jest system finansowy. Pełni on rolę swoistego krwiobiegu gospodarki329,
który docierając do różnych części systemu gospodarczego, odbiera sygnały o nadmiarach
i deficytach kapitałowych, po czym stara się doprowadzić do równowagi między tymi
ośrodkami. Proces ten dokonuje się przez współpracę podmiotów finansowych
z niefinansowymi. W jej ramach są zaspokajane potrzeby zgłaszane zarówno przez podmioty
deficytowe, jak i nadwyżkowe. W tym celu system finansowy wykorzystuje odpowiednie
rynki, instytucje, instrumenty oraz zasady ich funkcjonowania, dostosowane do wymogów
bieżącej sytuacji. Dopiero odpowiednia konfiguracja wymienionych elementów zapewnia
efektywność procesów wymiany w gospodarce. Funkcje systemu finansowego (kapitałowe,
kontrolne, ograniczające ryzyko gospodarowania i obniżające koszty transakcyjne)
są rozwinięciem generalnej funkcji rynku finansowego, która umożliwia przeprowadzanie
bieżących procesów gospodarowania. Gospodarka i system finansowy implikują nawzajem
swój rozwój, a występujące pomiędzy nimi sprzężenia zwrotne przyczyniają się do ciągłego
wzrostu wartości wytwórczej330.
W krajach zachodnich przez dziesięciolecia kształtowały się instytucje finansowe.
Stopniowo w każdym kraju wykształcił się własny system finansowy. Nie ulega wątpliwości,
że wszystkie instytucje finansowe są połączone w jeden system siecią silnych więzi. Między
tymi instytucjami toczy się walka konkurencyjna, a równocześnie muszą one ze sobą
współpracować. Instytucje finansowe konkurują ze sobą przede wszystkim o pozyskanie
pieniędzy klientów. Mija się z prawdą stwierdzenie, że każdy z typów instytucji finansowych
spełnia określone potrzeby i w związku z tym pozyskuje pieniądze innego typu,
329
M. Płonka, Marketing instytucji finansowych…, op cit, s. 7.
330
A. Kulikowska, Zarys rozwoju systemu finansowego w Polsce, [w:] Rynek finansowy,
instytucje, strategie, instrumenty, red. P. Karpuś, J. Węcławski, Wydawnictwo Uniwersytetu
Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2003, s. 37–38.
87
co eliminowałoby konkurencję wzajemną. W praktyce, jeśli np. fundusz emerytalny potrafi

pozyskać licznych innych klientów, to tych samych klientów stracą biura maklerskie, banki,
fundusze inwestycyjne, a być może także inne instytucje ubezpieczeniowe. Jeśli biura
maklerskie skłonią nowych klientów do zainwestowania – za ich pośrednictwem – znacznych
sum w papiery wartościowe, to zmniejszy się dopływ depozytów terminowych do banków.
Zmaleje wówczas zakup udziałów w funduszach inwestycyjnych, mniej pieniędzy zostanie
wpłacone na fundusz emerytalny. Obszar, na którym toczy się walka konkurencyjna między
instytucjami finansowymi stale się powiększa331.
Znaczenie nadrzędne dla prawidłowego wypełniania zadań przez pośrednika
finansowego ma dostęp do rozbudowanych i sprawnych instytucji finansowych. Miejsce i rola
instytucji finansowych w poszczególnych krajach są zróżnicowane i ponadto ulegają ciągłym
zmianom332. Ewolucja taka jest bardzo widoczna w krajach Europy Środkowej i Wschodniej,
po tym, jak pod koniec lat osiemdziesiątych pojawiło się wiele nowych instytucji
i instrumentów finansowych.
W świetle badań literatury przedmiotu da się sformułować dwa wnioski. Po pierwsze,
systemy finansowe (banki, niebankowe instytucje finansowe oraz rynki finansowe)
są największe, najbardziej aktywne i najbardziej wydajne w krajach wysoko rozwiniętych.
Po drugie, systemy finansowe oparte na rynkach są bardziej efektywne niż systemy finansowe
oparte na bankach w krajach najwyżej rozwiniętych333.
Im bardziej rozwinięty krajowy system finansowy, tym relatywnie większe zaufanie
do rynków finansowych i mniejsze zaufanie do pośredników finansowych, dlatego też rynki
finansowe dają większe możliwości pomnażania kapitału. W każdym kraju, niezależnie
od poziomu jego rozwoju, pośrednicy finansowi są bardziej odpowiedni w dostarczaniu
kapitału do inwestycji niż rynki finansowe, ponieważ bezpośrednio z rynku pożyczać mogą
tylko wielkie korporacje. Rozwój rynków finansowych pozytywnie wpływa na wzrost
gospodarczy w długich okresach, zaś w okresach krótkich możliwy jest negatywny wpływ
rozwoju systemu finansowego z powodu kreowania przez niego niestabilności finansowej334.
2.4 Instytucje nadzoru rynku pośrednictwa finansowego a gospodarka

Instytucje regulująco–nadzorujące wyodrębnia się na podstawie innego niż poprzednie
kryterium, a mianowicie bierze się pod uwagę treściwość prezentowanych zadań. Chodzi
tu o sięgnięcie do nauki o zarządzaniu, w której poczesne miejsce zajmuje pojęcie regulacja,
definiowane jako sprawowanie nadzoru nad zachowaniami jednostek i grup społecznych
poprzez narzucanie reguł lub restrykcji. Regulacje mają różne formy, jak np. ograniczenia
prawne ogłoszone przez władze rządowe, samoregulacje stowarzyszeń gospodarczych, normy
społeczne, współzarządzanie i regulacje rynkowe. Występują dwie struktury regulacyjne –
rynek i organizacje, które zasilają ogólny arsenał instytucji regulujących. Potencjalne
czynniki kryzysogenne wynikają z rozpiętości działań stosujących przymus. Każde takie
działanie można ująć w rachunek kosztów i zysków, w którym interesy uczestników mogą
znaleźć się w sprzeczności, powodując konflikty i kryzysy. Jest więc wiele powodów, dla
których istnienie instytucji regulacyjnych jest zasadne335.
Istotne znaczenie w rozwoju instytucjonalnym rynku usług pośrednictwa finansowego
mają obowiązujące uregulowania prawne. Można opisywać je w różnoraki sposób.
331
Zb. Dobosiewicz, Polskie instytucje finansowe…, op. cit., s. 22.
332
G. Caviglia, G. Krause, C. Thimann, Key Features of the Financial Sectors in EU Accession
Countries, [in:] Financial Sectors in EU Accession Countries, ed. C. Thimann, The European
Central Bank, Frankfurt am Main 2002, s. 15–30.
333
J. Carmichael, M., Pomerleano, The Development and Regulation of Non–Bank Financial
Institution, World Bank, Washington 2002, s. 15.
334
N. Loayza, R. Rancière, Financial Development and Financing Fragility, and Growth,
Department of Economics, Brown University and The National Bureau of Economic Research,
“JMF Working Paper”, 2005, No. 170.
335
88
Najodpowiedniejszymi i najbardziej pożądanymi są regulacje spójne, skuteczne i efektywne

dla działalności rynku. Takie regulacje obniżają m.in. koszt pozyskania kapitału oraz
zmniejszają ryzyko na rynku kapitałowym, a więc mają duże znaczenie dla zwiększenia
zaufania dla gospodarki rynkowej w społeczeństwie336.
Stwierdzenia te, chociaż słuszne, wydają się być niepełne, ponieważ tak
skonstruowane regulacje mają bezpośrednio bądź pośrednio wpływać na spełnianie przez
rynek finansowy jego funkcji. Konsekwencją jest stymulowanie rozwoju rynku finansowego
zarówno od strony popytu, podaży, jak i pośrednictwa związanego z rynkiem usług
finansowych. System regulacji prawnych, obowiązujących na polskim rynku fiansowym,
podlegał ewolucji od momentu jego powstania – rozwiązania prawne zostały jednak
dostosowane do przepisów unijnych.337
Regulacja rynków finansowych jest powszechną praktyką we współczesnym świecie.
W państwach o rozwiniętej gospodarce rynkowej i silnie rozbudowanych rynkach
finansowych stosowane są różnego typu regulacje potrzebne wtedy, kiedy rynki
nie funkcjonują sprawnie, głównie z powodu oddziaływania następujących czynników338:
asymetrii informacji;
efektów zewnętrznych;
monopolu.
Asymetria informacji powoduje, że uzyskanie przez nabywcę produktów (usług
finansowych) informacji dotyczącej jakości tych produktów jest trudne i/lub bardzo
kosztowne. Szczególnie istotne ograniczenia pod tym względem dotyczą nabywców
indywidualnych, którzy nie mają odpowiedniej wiedzy ani zasobów, aby móc ocenić
np. pozycję finansową instytucji finansowej, co może ich narażać na utratę zainwestowanego
kapitału w przypadku bankructwa instytucji źle zarządzanej.
Efekty zewnętrzne to m.in. skutki oddziaływania jednych podmiotów na inne, które
to skutki nie są uwzględnione w cenach. Najbardziej oczywistym przykładem efektów
zewnętrznych w odniesieniu do instytucji finansowych jest bankructwo banku, które może
pociągnąć za sobą lawinę bankructw innych banków. Uzasadnione więc wydaje się istnienie
regulacji i norm zapobiegających bankructwu instytucji finansowych.
Powodem stosowania regulacji może też być monopolistyczna pozycja
poszczególnych podmiotów działających na rynku. Jeżeli jakiś podmiot ma pozycję
monopolistyczną, istnieje niebezpieczeństwo, że będzie zabiegał o własne interesy kosztem
klientów. Niebezpieczeństwo takie jest szczególnie istotne, kiedy nabywanie pewnych
produktów czy usług finansowych jest obowiązkowe z mocy prawa, na przykład
w przypadkach ubezpieczeń społecznych (emerytalnych) czy obowiązkowych ubezpieczeń
majątkowych (np. ubezpieczeń komunikacyjnych).
Aby zapobiec powstawaniu negatywnych następstw wymienionych wyżej
niedoskonałości, współczesne państwa stosują różnego rodzaju regulacje prawne
ograniczające działania instytucji finansowych. Jednak regulacja oraz państwowy nadzór nad
rynkami finansowymi wywołuje sporo kontrowersji. Przede wszystkim regulacja pociąga
za sobą określone koszty. Mają one charakter kosztów bezpośrednich: państwo musi
przeznaczyć pewne zasoby na prowadzenie działalności regulacyjno–nadzorczej,
a nadzorowane podmioty również ponoszą koszty towarzyszące wywiązywaniu
się z obowiązków nakładanych przez instytucje nadzorcze (np. obowiązki informacyjne).
Ponadto rozległa działalność regulacyjno–nadzorcza może pobudzać rozwój segmentów
336
Polski rynek kapitałowy w rok po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Wydawnictwo Komisji
Papierów Wartościowych i Giełd, Warszawa 2005, s. 7.
337
E. Gruszczyńska–Brożbar, Instytucjonalne uwarunkowania rozwoju rynku kapitałowego
w Polsce, [w:] Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke,
Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2006, s. 323.
338
J. Czekaj, Rynki, instrumenty i instytucje finansowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
89
rynku finansowego preferowanych przez państwo. Zbyt restrykcyjne licencjonowanie

podmiotów świadczących różnego rodzaju usługi finansowe może ograniczać konkurencję
oraz intensywność procesów innowacyjnych. Nadmierna regulacja może skłaniać firmy
do przenoszenia działalności na rynki, gdzie regulacja jest mniej uciążliwa. Istnieje więc
niebezpieczeństwo zastosowania błędnych koncepcji i metod regulacji339.
Mimo tych zastrzeżeń rynki finansowe współczesnych państw podlegają regulacji
i kontroli ze strony organów państwowych, spełniając trzy zasadnicze funkcje:
tworzą normy prawne regulujące zasady działania rynków finansowych;
wydają zezwolenia na prowadzenie działalności rynków finansowych;
kontrolują przestrzeganie obowiązujących norm prawnych przez podmioty działające
na rynku finansowym.
Instytucje regulujące oraz nadzorujące rynek finansowy można rozpatrywać w dwóch
ujęciach:
Szeroko rozumiane instytucje regulujące i nadzorujące rynek finansowy to organy władzy
państwowej. Ich główne zadanie polega na tworzeniu regulacji prawnych, a w mniejszym
zakresie spełniają one funkcje nadzorcze. Do instytucji tych można zaliczyć parlament
uchwalający ustawy regulujące funkcjonowanie rynku finansowego oraz władze
wykonawcze (rząd, niektórzy ministrowie), które wydają akty prawne niższego rzędu,
a także mogą pełnić niektóre funkcje nadzorcze nad instytucjami rynku finansowego
(np. minister finansów).
W wąskim ujęciu instytucjami regulującymi i nadzorującymi rynek są agendy państwowe
wyspecjalizowane w poszczególnych segmentach rynku finansowego. Ich głównym
zadaniem jest nadzór nad przestrzeganiem obowiązującego prawa przez podmioty
działające na rynku finansowym, chociaż w wielu przypadkach mają także kompetencje
w zakresie stanowienia norm prawnych. W różnych krajach rozwiązania pod tym
względem są zróżnicowane, niemniej jednak można stwierdzić, że najczęściej występują
trzy zasadnicze rodzaje instytucji nadzorujących rynki finansowe: nadzór nad rynkiem
kapitałowym, nadzór ubezpieczeniowy i emerytalny oraz nadzór bankowy.
Celem nadzoru nad instytucjami finansowymi jest zapewnienie ich bezpiecznego
funkcjonowania, a w konsekwencji stabilnego systemu finansowego. Wśród fundamentalnych
aspektów bezpieczeństwa podmiotów finansowych należy wyróżnić340:
wiarygodność pośredników finansowych jako instytucji;
kształt umów między pośrednikami finansowymi a inwestorami;
ochronę inwestorów w przypadku upadłości pośrednika finansowego.
Te zagadnienia są objęte regulacjami dotyczącymi bezpieczeństwa, normami
sektorowymi oraz dobrymi praktykami w zakresie władzy korporacyjnej. Wprowadzenie
wszelkich regulacji kształtuje zasady funkcjonowania instytucji finansowych, wynika
z odpowiedzialności państwa za kształtowanie podstaw funkcjonowania systemu finansowego
jako istotnego składnika gospodarki narodowej. Zachowanie stabilności tego systemu jest
bezsprzecznie wymogiem o wielkim znaczeniu. Z tego względu powołuje się organy nadzoru
nad poszczególnymi segmentami rynku (sektor bankowy, ubezpieczniowy, emerytalny,
kapitałowy) bądź całym rynkiem finansowym. Powszechnie stosowane są cztery rozwiązania
w tym zakresie341, zgodnie z którymi za stan stabilności systemu finansowego odpowiada342:
339
J. Czekaj, Rynki, instrumenty i instytucje finansowe…, op. cit., s. 64.
340
M. Iwanicz–Drozdowska, Bezpieczeństwo inwestorów indywidualnych na rynku finansowym,
[w:] Indywidualni inwestorzy na rynku finansowym, red. D. Dziawgo, Wydawnictwo
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2004, s. 95.
341
J. K. Solarz, Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ubezpieczeń i Bankowości, Warszawa 2005, s. 30–31.
342
M. Marcinkowska, Ocena działalnosci instytucji finansowych, Wydawnictwo Difin, Warszawa
2007, s. 97–98.
90
wyłącznie bank centralny;

jedynie minister finansów;
specjalnie powołany organ państwowy;
sieć bezpieczeństwa, obejmująca wszystkie powyższe instytucje oraz fundusze
gwarantujące zwrot depozytów.
Najczęściej sprawowany jest odrębny nadzór nad poszczególnymi segmentami rynku
finasowego. Z uwagi na coraz większe upowszechnienie się powiązań kapitałowych i/lub
organizacyjnych między poszczególnymi podmiotami finansowymi z różnych sektorów,
wprowadzany bywa nad nimi nadzór skonsolidowany. Pierwszym krajem, w którym
wprowadzono taki właśnie nadzór jednolity, była Wielka Brytania.
Ochrona klientów instytucji finansowych może być realizowana343:
Bezpośrednio – w przypadku upadłości pośrednika finansowego uczestnik rynku
otrzymuje od odpowiedzialnej instytucji działającej w sieci bezpieczeństwa część lub
całość powierzonych środków. W Polsce tę rolę spełniają: Bankowy Fundusz
Gwarancyjny, Ubezpieczniowy Fundusz Gwarancyjny, Krajowy Depozyt Papierów
Wartościowych.
Pośrednio – poprzez określenie wymogów dopuszczenia podmiotów finansowych
na rynek, sprawowanie nadzoru nad ich działalnością i wspieranie procesów
ich restrukturyzacji. W Polsce tę rolę pełni Komisja Nadzoru Finansowego.
Komisja Nadzoru Finansowego sprawuje nadzór nad rynkiem kapitałowym, nadzór
ubezpieczeniowy, nadzór emerytalny, nadzór bankowy oraz nadzór uzupełniający nad
konglomeratami finansowymi344, w których skład wchodzą nadzorowane podmioty.
Do zadań Komisji należy ponadto:
podejmowanie działań służących prawidłowemu funkcjonowaniu rynku finansowego;
angażowanie się w działania mające na celu rozwój rynku finansowego i jego
konkurencyjności;
podejmowanie działań edukacyjnych i informacyjnych w zakresie funkcjonowania rynku
finansowego;
przygotowywanie projektów aktów prawnych w zakresie nadzoru nad rynkiem
finansowym;
stwarzanie możliwości polubownego i pojednawczego rozstrzygania sporów między
uczestnikami rynku finansowego, w szczególności sporów wynikających ze stosunków
umownych między podmiotami podlegającymi nadzorowi Komisji a odbiorcami usług
świadczonych przez te podmioty;
wykonywanie innych zadań określonych ustawami345.
Celem nadzoru nad rynkiem finansowym jest zapewnienie prawidłowego
funkcjonowania tego rynku, jego stabilności, bezpieczeństwa oraz przejrzystości, zbudowanie
zaufania do rynku finansowego, a także zapewnienie ochrony interesów uczestników tego
rynku. Nadzór nad działalnością Komisji sprawuje Prezes Rady Ministrów346.
Celem nadzoru sprawowanego przez Komisję Nadzoru Finansowego nad sektorem
bankowym jest zapewnienie bezpieczeństwa środków pieniężnych gromadzonych
na rachunkach bankowych oraz zapewnienie zgodności działania banków z przepisami prawa
i decyzją o wydaniu zezwolenia na utworzenie banku.
343
M. Iwanicz–Drozdowska, Bezieczeństwo inwestowania…, op. cit., s. 98.
344
F. S. Mishkin, Financial Consolidation: Dangerous and Opportunities, “Journal of Banking and
Finance”, 1999, No. 23; C. Eppendorfer, R. Beckmann, M. Neimke, Financial Integration
Within the European Union: Towards a Single Market for Insurance, Ruhr–Universität
Bochum, January 2002, s. 4–22.
345
Instytucje i usługi finansowe, red. F. Grzegorczyk, M. Szaraniec, Wydawnictwo Lexis Nexis,
Warszawa 2010, s. 124–127.
346
Sprawozdanie z działalności Komisji Nadzoru Finansowego w 2010 roku, Wydawnictwo
ARW A. Grzegorczyk, Warszawa 2011, s. 11.
91
Czynności podejmowane w ramach nadzoru bankowego polegają w szczególności na:

dokonywaniu oceny sytuacji finansowej banków, w tym badaniu wypłacalności, jakości
aktywów, płyności płatniczej, wyniku finansowego banków;
badaniu jakości systemu zarządzania bankiem, w szczególności systemu zarządzania
ryzykiem oraz systemu kontroli wewnętrznej;
badaniu zgodności udzielanych kredytów, pożyczek pieniężnych, akredytyw, gwarancji
bankowych i poręczeń oraz emitowanych bankowych papierów wartościowych
z obowiązującymi w tym zakresie przepisami;
badaniu zabezpieczenia i terminowości spłaty kredytów i pożyczek pieniężnych;
badaniu przestrzegania limitów oraz ocenianie procesu identyfikacji, monitorowania
i kontroli koncentracji zaangażowań;
badaniu przestrzegania przez bank norm dopuszczalnego ryzyka w działalności banków,
zarządzania ryzykiem prowadzonej działalności, w tym dostosowanie do rodzaju i skali
działalności banku procesu identyfikacji i monitorowania ryzyka;
dokonywaniu oceny szacowania, utrzymywania i przeglądu kapitału wewnętrznego.
Organ nadzoru może w ramach nadzoru zlecić bankowi w szczególności:
podjęcie środków koniecznych do przywrócenia płynności płatniczej;
zwiększenie funduszy własnych;
zaniechanie określanych form reklamy;
opracowanie i stosowanie procedur, które zapewniają utrzymywanie, bieżące szacowanie
i przegląd kapitału wewnętrznego oraz funkcjonowanie systemu zarządzania bankiem;
zastosowanie szczególnych zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością
banków, odpisów z tytułu utraty wartości aktywów, a także szczególne traktowanie
aktywów przy obliczaniu wymogów kapitałowych;
ograniczenie ryzyka występującego w działalności banku.
Komisja może nakazać bankowi wstrzymanie wypłat z zysku lub wstrzymanie
tworzenia nowych jedostek organizacyjnych do momentu przywrócenia płynności płatniczej
lub osiągnięcia innych norm dopuszczalnego ryzyka.
Komisja może zobowiązać bank do zwiększenia funduszy własnych, jak również
nałożyć na bank dodatkowy wymóg kapitałowy ponad wartość wynikającą z wymogów
kapitałowych obliczonych zgodnie ze szczegółowymi zasadami określonymi przez Komisję.
Odbywa się to w przypadku negatywnych ustaleń dokonanych w trakcie czynności
podejmowanych w ramach nadzoru bankowego, w tym odnoszących się do funkcjonowania
systemu zarządzania ryzykiem i systemu kontroli wewnętrznej lub identyfikacji
monitorowania i kontroli koncentracji zagrożeń, w tym dużych zaangażowań.
Komisja może także nałożyć dodatkowy wymóg kapitałowy w przypadku
stwierdzenia niedostosowania kapitału wewnętrznego do skali ryzyka występującego
w działalności banku oraz istniejących nieprawidłowości w zarządzaniu ryzykiem347.
Nadzorem ubezpieczeniowym objęta jest działalność ubezpieczeniowa
i reasekuracyjna. Celem nadzoru nad sektorem ubezpieczeniowym jest zapewnienie
stabilności rynku ubezpieczeniowego, czuwanie nad wykonywaniem działalności przez
zakłady ubezpieczeń i reasekuracji w zgodzie z obowiązującymi normami prawnymi oraz
ochrona interesów osób ubezpieczających, ubezpieczonych, uposażonych lub uprawnionych z
umów ubezpieczenia. Do podstawowych czynności związanych z nadzorem należą:
monitorowanie wypłacalności zakładów, bezpieczeństwa, płynności i rentowności lokat
oraz dopasowania aktywów do rezerw techniczno–ubezpieczeniowych;
monitorowanie wykonywania przez zakłady ubezpieczeń oraz reasekuracji obowiązków
sprawozdawczych i informacyjnych w stosunku do organu nadzoru i klientów zakładów
ubezpieczeń na podstawie sprawozdań finansowych i informacji określonych
w przepisach prawa;
347
M. Marcinkowska, Ocena działalności…, op. cit., s. 107–108.
92
podejmowanie działań przewidzianych przepisami prawa, czynności nadzorczych

w stosunku do podmiotów nadzorowanych oraz wydawanie aktów administracyjnych,
w tym decyzji i postanowień w tych sprawach;
wydawanie zaleceń wynikających ze sprawowania bieżącego nadzoru nad zakładami
ubezpieczeń oraz reasekuracji i monitorowanie ich wykonania oraz stosowanie sankcji;
rozpatrywanie wystąpień nadzorowanych podmiotów o przyznanie im określonych
uprawnień lub wyrażenie przez organ nadzoru zgody na określone czynności pozostające
w zakresie nadzoru finansowego;
wydawanie opinii z zakresu rachunkowości, sprawozdawczości i nauk aktuarialnych348.
Zakłady ubezpieczeń są objęte nadzorem, do którego należy:
ochrona interesów ubezpieczających, ubezpieczonych, uposażonych lub uprawnionych
z umów ubezpieczenia, przez zapobieganie sytuacji, w której zakład ubezpieczeń
nie będzie w stanie wypłacać tym osobom należnego świadczenia;
wydawanie zezwoleń na wykonywanie działalności ubezpieczeniowej;
podejmowanie innych działań określonych w ustawie.
Zakłady ubezpieczeń, z racji specyficznego charakteru ich usług i funkcji pełnionych
w gospodarce narodowej, powinny charakteryzować się stabilnością i wiarygodnością
finansową. Bezpieczne funkcjonowanie zakładu ubezpieczeń jest priorytetem, zatem i w tym
przypadku ustawodawca określił szereg norm ostrożnościowych oraz określił zasady
sprawowania nadzoru nad zakładami ubezpieczeń349.
Nadzorem objęta jest sytuacja finansowa oraz działalność inwestycyjna i operacyjna
funduszy emerytalnych (tzw. II i III filara systemu emerytalnego), jak również pracowniczych
programów emerytalnych i indywidualnych kont emerytalnych (tzw. III filara systemu
emerytalnego). UKNF monitoruje także zgodność funkcjonowania wspomnianych instytucji
z przepisami prawa i ich statutami oraz wypełnianie obowiązków informacyjnych.
Celem nadzoru jest ochrona interesów członków funduszy emerytalnych oraz
uczestników pracowniczych programów emerytalnych350.
Zadania nadzoru nad towarzystwami i funduszami emerytalnymi są następujące:
sprawowanie nadzoru nad działalnością funduszy;
sprawowanie nadzoru nad funkcjonowaniem pracowniczych programów emerytalnych;
pogłębianie wiedzy społeczeństwa na temat celów i zasad działalności funduszy,
ze szczególnym uwzględnieniem praw przysługujących ich członkom;
pogłębianie wiedzy społeczeństwa na temat celów i zasad funkcjonowania
pracowniczych programów emerytalnych, ze szczególnym uwzględnieniem praw
uczestników takich programów;
współdziałanie z organami administracji rządowej, NBP, ZUS, towarzystwami,
podmiotami działającymi na rzecz funduszy oraz związkami pracodawców, związkami
zawodowymi i innymi organizacjami społecznymi w zakresie kształtowania polityki
państwa zapewniającej bezpieczny rozwój funduszy i PPE;
udzielanie informacji NBP w zakresie niezbędnym do wykonywania nadzoru
nad bankami pełniącymi funkcje depozytariuszy i bankami będącymi akcjonariuszami
towarzystw;
udzielanie informacji KPWiG w zakresie niezbędnym do wykonywania nadzoru
nad działalnością Krajowego Depozytu;
współdziałanie z zagranicznymi organami nadzoru w ramach realizacji transgranicznej
działalności instytucji pracowniczych programów emerytalnych.
Organem nadzoru nad rynkiem kapitałowym oraz rynkiem instrumentów
finansowych, będących przedmiotem ubiegania się o dopuszczenie do obrotu na takim rynku,
348
Sprawozdanie z działalności…, op. cit., s. 84.
349
350
93
jest Komisja Nadzoru Finansowego. Celem nadzoru jest zapewnienie prawidłowego

funkcjonowania rynku kapitalowego, w szczególności bezpieczeństwa obrotu oraz ochrony
inwestorów i innych jego uczestników, a także przestrzegania reguł uczciwego obrotu.
Nadzorowi Komisji podlegają podmioty prowadzące działalność na rynku
kapitałowym na podstawie zezwoleń Komisji lub innego właściwego organu administracji
oraz inne podmioty w zakresie, w jakim ciążą na nich określone w odrębnych przepisach
obowiązki związane z uczestnictwem w tym rynku, w szczególności: fundusze inwestycyjne,
towarzystwa funduszy inwestycyjnych i inne podmioty prowadzące obsługę funduszy
inwestycyjnych, w tym podmioty, którym towarzystwa funduszy inwestycyjnych powierzyły
wykonywanie swoich obowiązków.351
Nadzór nad rynkiem kapitałowym i towarowym realizowany jest głównie poprzez:
monitorowanie bieżącej sytuacji podmiotów nadzorowanych na podstawie
przekazywanych przez nie sprawozdań, raportów i informacji;
sprawdzanie wypełniania wymogów kapitałowych;
przygotowywanie opinii do materiałów na posiedzenia rad nadzorczych i spółek
prowadzących rynek regulowany, depozyt papierów wartościowych i rynek towarowy
oraz udział w tych posiedzeniach;
sprawdzanie wypełniania obowiązkow informacyjnych przez podmioty nadzorowane352.
Wszystkie rodzaje instytucji nadzorczych mają podobne zadania: udzielają pozwoleń
na prowadzenie działalności oraz czuwają nad przestrzeganiem obowiązującego prawa.
Ich szczegółowe funkcje nieco się różnią ze względu na specyfikę poszczególnych
segmentów rynków finansowych, które nadzorują. Wspólnym zadaniem wszystkich instytucji
nadzorczych jest wydawanie zezwoleń na prowadzenie działalności w dziedzinie
pośrednictwa na rynku kapitałowym oraz wydawanie zezwoleń na prowadzenie funduszy
inwestycyjnych. Ważnym zadaniem nadzoru nad rynkiem kapitałowym jest czuwanie
nad przestrzeganiem zasad uczciwego obrotu oraz zapewnienie równego dostępu
do informacji wszystkim uczestnikom rynku. Nadzór bankowy i ubezpieczeniowy również
wydaje zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej lub bankowej. Ważną
funkcją tych dwóch ostatnich rodzajów nadzoru jest czuwanie nad przestrzeganiem wymagań
kapitałowych wobec firm ubezpieczeniowych i banków. Jest to bardzo ważna funkcja, gdyż
banki i firmy ubezpieczeniowe gromadzą oszczędności ludności i podmiotów gospodarczych,
toteż niezwykle istotne jest zapewnienie bezpieczeństwa tych środków. W przypadku firm
ubezpieczeniowych istotne jest ponadto, aby miały one odpowiednie rezerwy pozwalające
im na wywiązywanie się z zobowiązań wobec ubezpieczonych w przypadku wystąpienia
zdarzenia ubezpieczeniowego. Wypadek ubezpieczeniowy jest zdarzeniem losowym,
niezwykle istotne jest, aby firmy ubezpieczeniowe prawidłowo szacowały ryzyko wystąpienia
takich zdarzeń i gromadziły odpowiednie rezerwy finansowe. Te sfery działalności firm
ubezpieczeniowych są przedmiotem regulacji i nadzoru instytucji nadzorczej353.
Nie ulega wątpliwości, że dotychczasowe efekty procesu transformacji w Polsce
są zdecydowanie mniej zadowalające, niż oczekiwali tego ekonomiści jeszcze dwadzieścia lat
temu. Strategia otwarcia i procesy prywatyzacji w ostatnich dwudziestu latach stały się
procesem światowym obejmującym wiele krajów. Na proces ten składa się wiele elementów –
zarówno o znaczeniu powszechnym, jak i specyficznych dla poszczególnych krajów
wyróżniających się podobną strukturą społeczno–gospodarczą oraz podobną pozycją
w gospodarce światowej354.
Należy jeszcze raz podkreślić znaczenie instytucji nadzoru nad rynkiem pośrednictwa
finansowego, bowiem bez ich prawidłowego funkcjonowania, niemożliwy jest dynamiczny
351
352
353
J. Czekaj, Rynki, instrumenty…, op. cit., s. 65.
354
R. Piasecki, Rozwój gospodarczy a globalizacja, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2003.
94
rozwój gospodarczy kraju. Jak można zauważyć, nadzorowi nad rynkiem usług pośrednictwa
finansowego nadaje się formę zinstytucjonalizowaną i wyraźnie przypisuje się rolę
stabilizującą w obsłudze rynku, bazując na oszczędnościach gromadzonych przez
pośredników. Ponadto, właściwy nadzór nad sprawnie funkcjonującym rynkiem pośrednictwa
finansowego służy gospodarce, czego efektem jest:
obniżenie kosztów transakcji (oszczędności skali, dotyczące czasu i pieniądza);
wyrównywanie skutków asymetrii informacyjnej355;
eliminowanie niepożądanych decyzji wyboru i negatywnej selekcji (przed transakcją);
ograniczenie pokusy nadużycia (po transakcji).
Prawidłowe realizowanie tych zadań decyduje współcześnie o sprawności (i coraz
częściej podkreślanej stabilności)356 poszczególnych gospodarek i także międzynarodowych
systemów ekonomicznych i finansowych357.
Reasumując, należy podkreśllić, że celem działalności regulacyjnej i nadzorczej
nad rynkiem finansowym jest zapewnienie stabilności systemu finansowego, czyli zdolności
tego sytemu do zachowania płynności finansowej oraz zdolności poszczególnych instytucji
finansowych do pokrywania strat, jakie mogą powstać w wyniku ich działalności, z funduszy
własnych, a więc zachowania wypłacalności.
Stabilność systemu finansowego ma istotne znaczenie dla funkcjonowania
tzw. realnych sektorów gospodarczych i dlatego jest przedmiotem zainteresowania państwa.
Niestabilność polityczna358, niestabilność systemu finansowego może zagrażać stabilności
całej gospodarki i być przyczyną ogólnych kryzysów gospodarczych. Warto przypomnieć,
że kryzys – jaki wystąpił w krajach azjatyckich w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku
– miał źródło w wadliwym funkcjonowaniu systemu bankowego i innych instytucji
gospodarczych359. Z kolei, następstwa kryzysu gospodarczego, zapoczątkowanego upadkiem
banku inwestycyjnego Lehman Brothers we wrześniu 2008r., odczuwamy do dziś.
Od tamtego czasu koniec kryzysu był wielokrotnie ogłaszany, jednak bez wyraźnego efektu.
Coraz to nowe fakty i zjawiska sprawiają, iż gospodarce polskiej pomimo pewnego
przyśpieszenia brakuje obszarów, które dostarczałyby wyraźnych impulsów
prorozwojowych360.
Nie ma – zdaniem M. Boniego361 i J. Hausnera362 – instytucji zdolnych zapewnić
Polsce warunków realnego rozwoju. Chodzi zarówno o to, że czołowe instytucje państwa
przynależą do osobnych sektorów i funkcjonują „same dla siebie” z całym bagażem zmian
patologicznych. Chodzi też o to, że działania ich uniemożliwiają sprostanie warunkom
konkurencji dzisiejszej Europy i świata363.
355
S. Heffernan, Modern Ranking in Theory and Practice, J. Wiley and Sons, Chichester 2003,
s. 18–20.
356
Financial Stability in Emerging Market Economies. A Strategy for Formulation, Adoption
and Implementation of Sound Principles and Practices to Strengthen Financial System,
BIS–MF, Basle–Paris 1997.
357
A. Janc, Bank i jego miejsce w pośrednictwie finansowym okresu transformacji. Bilans
zamknięcia okresu przedakcesyjnego w państwach Europy Środkowej i Wschodniej.
Wydawnictwo Twigger, Warszawa 2004, s. 18–19.
358
M. J. Roe, J. I. Siegel, Political Instability: Effects on Financial Development, Roots
in the Severity of Economic Inequality, “Journal of Economics”, 2011, No. 39, s. 307.
359
360
Henryk J. Wnorowski, Rynki zagraniczne jako miejsce realizacji funkcji celu przedsiębiorstwa,
[w:] Teoretyczne i praktyczne aspekty funkcjonowania gospodarki światowej i rynku pracy,
red. A. Chmielak, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2011, s. 84.
361
Polska 2030.Wyzwania rozwojowe…, op. cit.
362
Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?, red. J. Hausner, Fundacja
Gospodarki i Administracji Publicznej, Kraków 2012.
363
M. Jarosz, Wstęp. Instytucje tu i teraz, [w:] Instytucje: konflikty, dysfunkcje, red. M. Jarosz,
Oficyna Naukowa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2012, s. 14.
95
ROZDZIAŁ 3
BANKI A ROZWÓJ USŁUG POŚREDNICTWA FINANSOWEGO

W POLSCE
Bank – jak powszechnie wiadomo, definiowany jest jako instytucja nastawiona

na zysk, posiadająca wiele specyficznych zadań i uprawnień. Od innych instytucji
finansowych bank różni się przede wszystkim wyłącznym prawem do prowadzenia
działalności depozytowo–kredytowej. Podstawowa atrakcyjność banku opiera
się na pośrednictwie finansowym: przyjmowaniu depozytów oraz udzielaniu kredytów i jest
kluczowa dla sprawnego funkcjonowania gospodarki364.
Banki są podstawowymi instytucjami finansowymi gospodarki rynkowej, której
rozwój wywołuje popyt na usługi bankowe. Sektor bankowy jest największym i najbardziej
rozwiniętym segmentem rynku finansowego. Następujące zmiany oraz globalizacja rynku
usług finansowych sprawia, że sektor bankowy pełni funkcję stymulatora zmian365.
Zgodnie z definicją przyjętą w dokumentach Unii Europejskiej przez pojęcie banku
rozumie się instytucję prowadzącą działalność we własnym imieniu i na własny rachunek.
Odbywa się to na podstawie zezwolenia władz nadzorczych i polega na przyjmowaniu
depozytów (lub innych środków powierzonych pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym) oraz
udzielaniu kredytów lub wydawaniu pieniądza elektronicznego. W ustawodawstwie unijnym
banki nazywane są instytucjami kredytowymi, ale określenie bank pozostało w powszechnym
użyciu366.
System bankowy obejmuje zaś ogół jednostek zajmujących się działalnością bankową
w kraju, a także cele, reguły i procedury, według których jest ona wykonywana oraz
wzajemne więzi występujące między nimi367. Krócej można określić, że system bankowy
to całokształt instytucji bankowych oraz normy określające wzajemne powiązania i stosunki
banku z otoczeniem368. System bankowy składa się z jednostek o odpowiednich
właściwościach i określonej wzajemnej relacji. Za podstawowe określenie systemu
bankowego uznaje się taki poziom rozwoju banków, który pozwala na ustalenie zasad
struktury tego systemu. O systemie bankowym można mówić dopiero wtedy, gdy mamy
do czynienia z wielopoziomowym układem instytucji o określonych właściwościach
i wzajemnych relacjach między tymi instytucjami, złożonymi z banku centralnego, banków
364
Bank na rynku finansowym. Problemy skali, efektywności i nadzoru, red. E. Miklaszewska,
Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business, Warszawa 2010, s. 17.
365
The Evolving Corporation: Global Imperatives and National Responses, Group of Thirty,
Washington 1999, s. 31.
366
Zb. Dobosiewicz, Bankowość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s. 17.
367
W. Baka, Bankowość centralna, funkcje – metody – organizacja, Biblioteka Menedżera
i Bankowca, Warszawa 2001, s. 27.
368
Bankowość. Podstawowe założenia, red. Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa
2000, s. 19.
96
komercyjnych369, inwestycyjnych, uniwersalnych, wykonujących obsługę finansową

przedsiębiorstw i gospodarstw domowych370.
3.1 System bankowy i jego funkcje

System bankowy jest jednym z podstawowych segmentów systemu finansowego
w gospodarce rynkowej. Składa się z instytucji, którymi są różnego rodzaju banki
funkcjonujące na poszczególnych rynkach finansowych. W swej działalności wykorzystują
one instrumenty finansowe pozwalające na realizację określonych operacji i oferowanie
produktów zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi i przyjętymi zasadami371.
W krajach o gospodarce rynkowej podstawową regułą współczesnej bankowości372
jest dwupoziomowy system bankowy, oparty na wydzielonej zasadzie bezpośredniej
działalności kredytowej z banku centralnego i powierzeniu jej bankom komercyjnym,
zazwyczaj o charakterze uniwersalnym.
W ten sposób system bankowy jest odpowiedzialny za373:
stworzenie mechanizmów gromadzenia środków oraz inwestowanie;
zapewnienie możliwości dokonywania płatności między podmiotami gospodarczymi
i transferu w czasie ponad granicami;
zapewnienie rozwiązań w zarządzaniu ryzykiem bankowym;
zapewnienie informacji cenowej o produktach bankowych;
stworzenie warunków do transformacji środków pieniężnych i ich inwestowania
w czasie, zarówno co do wielkości, jak i ryzyka.
Kierunki rozwoju systemu bankowego w różnych krajach są uzależnione od potrzeb
klientów i od środowiska gospodarczego, w którym on funkcjonuje. Jednak w każdym
systemie bankowym w krajach o gospodarce rynkowej banki spełniają trzy podstawowe
funkcje ekonomiczne374:
1. kreują pieniądz będący ostatecznym środkiem zapłaty;
2. kreują zdecentralizowany pieniądz wkładowy, jako instrument kredytowy i środek
płatniczy, mając udział w społecznym podziale pracy;
3. pośredniczą pomiędzy posiadaczami a potrzebującymi środków pieniężnych, dokonując
alokacji i transformacji środków.
Kreacja pieniądza w systemie bankowym następuje zarówno przez bank centralny, jak
i banki komercyjne. Emisja pieniądza w gospodarce polega na jego wprowadzeniu
i wycofaniu z obiegu, zarówno przez bank centralny, jak i banki komercyjne. Pieniądz jest
wykorzystywany jako miernik za pomocą którego można wyrażać wartość wszelkich
towarów i usług, umożliwia także pomiar efektywności gospodarowania375.
Banki kreują dwa rodzaje pieniądza376:
Pieniądz gotówkowy będący pieniądzem banku centralnego i równocześnie
zobowiązaniem tego banku. Emisja pieniądza gotówkowego obejmuje zarówno nadanie
znakom pieniężnym wprowadzonym do obiegu charakteru prawnego środka zwalniania
z zobowiązań, jak i wypłatę z banku centralnego znaków pieniężnych o wzorach
i wartościach nominalnych określonych przez prawo.
369
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość, system bankowy i usługi, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2004, s. 23.
370
Finanse, red. M. Podstawka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s. 447.
371
System finansowy w Polsce, t. 1, red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, Państwowe
372
B. Kosiński, A. Z. Nowak, Podstawy współczesnej bankowości, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2011, s. 28.
373
Bankowość. Podstawowe założenia…, op. cit., s. 19–20.
374
Finanse, red. M. Podstawka…, op. cit., s. 447.
375
A. Bień, W. Bień, Kalkulacja ceny pieniądza w lokatach, pożyczkach i kredytach.
Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009, s. 13.
376
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość…, op. cit., s. 13.
97
Pieniądz bezgotówkowy zwany bankowym, depozytowym albo wkładowym

czy też żyrowym. Pieniądz bankowy jest pochodnym pieniądza banku centralnego. Gdy
pieniądz gotówkowy trafia do banków w formie wkładów, wówczas staje się podstawą
kredytowej kreacji pieniądza bankowego. Kreacja pieniądza bankowego polega
na wprowadzaniu i wycofywaniu jego z obiegu głównie za pomocą udzielanych
kredytów. Udzielane, z przyjętych depozytów, kredyty powodują zmiany ilości pieniądza
w obiegu. Kreacja pieniądza żyrowego może następować w banku centralnym,
jak i bankach komercyjnych377. Podstawą kreacji pieniądza w banku centralnym są przede
wszystkim depozyty banków komercyjnych i instytucji publicznych, zaś w bankach
komercyjnych – depozyty gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i innych jednostek.
Podstawą kreowania pieniądza w bankach komercyjnych są wkłady pierwotne
ich klientów. W wyniku udzielania kredytów przez banki powstają wkłady pochodne,
a więc nowo kreowany pieniądz378. Możliwości kreowania pieniądza bankowego przez
banki komercyjne są ograniczone przez wielkość pieniądza rezerwowego. Są to środki
banków komercyjnych utrzymywane na rachunku w banku centralnym oraz gotówka
w kasach i skarbcach, które stanowią płynne rezerwy banków komercyjnych, zwane bazą
monetarną obiegu pieniężnego. Ograniczenie kreacji pieniądza przez banki komercyjne
wynika z konieczności utrzymania płynności, co warunkuje wielkość środków banku
centralnego.
We współczesnych gospodarkach pieniądz bankowy ma najistotniejsze i stale rosnące
znaczenie. Wypiera z obiegu pieniądz gotówkowy.
Udział w społecznym podziale pracy polega na przejmowaniu przez banki
w gospodarkach o rozwiniętym podziale pracy szeregu czynności finansowych
od przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Banki przede wszystkim przyjmują wkłady
i udzielają kredytów, co sprawia, że przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe nie muszą
same szukać kredytobiorców czy kredytodawców. Banki przejmują także szereg czynności
w zakresie obrotu płatniczego i obrotu papierami wartościowymi, a ponadto379:
Banki spełniają rolę jednostek transformacyjnych, pośredniczących w doprowadzaniu
do wzajemnego uzgadniania struktur podaży i popytu w zakresie wielkości środków
pieniężnych, terminu informacji i ryzyka. Banki są pośrednikami finansowymi. Chociaż
w krajach rozwiniętych udział banków w rynku zmniejsza się na rzecz pośredników
na rynku kapitałowym, to jednak w krajach przechodzących transformację systemową
oraz w krajach rozwijających się banki stanowią dominującą grupę pośredników
finansowych.
Banki pełnią rolę płatnika poprzez realizowanie płatności w imieniu i na rachunek
klientów. W rozwiniętej gospodarce zarówno przedsiębiorstwa, jak i gospodarstwa
domowe codziennie dokonują zapłaty za dobra i usługi. W rozliczeniach pieniężnych
uczestniczą wszystkie instytucje finansowe, a zwłaszcza sektor bankowy wraz z bankiem
centralnym. Powszechność i skala przeprowadzanych transakcji rozliczeniowych
sprawiła, że bankowe usługi rozliczeniowe stały się najbardziej popularnymi usługami.
Banki pełniąc w gospodarce funkcję rozliczeniową, kształtują zasady, organizują
i kontrolują rozliczenia pieniężne. Jakość tych rozliczeń wpływa na efektywność
funkcjonowania całej gospodarki. Postęp technologiczny wprowadzany przez instytucje
niebankowe zagraża roli banków w zakresie systemów płatniczych.
Obecność banków jest więc niezbędna dla zapewnienia płynności i efektywnego
współdziałania systemu finansowego i gospodarki. Sprawne ich funkcjonowanie zależy
377
P. Schaal, Pieniądz i polityka pieniężna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996,
s. 29.
378
System finansowy w Polsce, lata dziewięćdziesiąte, red. B. Pietrzak, Z. Polański, Państwowe
379
98
w dużym stopniu od zaufania, jakim cieszą się one na rynku pełniąc rolę pośredników
finansowych380.
Pośrednicy finansowi definiowani są na różne sposoby381. Są to podmioty, których
działalność ma na celu ułatwienie oraz uczynienie efektywniejszym bezpośrednie zawieranie
transakcji finansowych pomiędzy jednostkami posiadającymi a jednostkami potrzebującymi
środków pieniężnych. Pełnią usługi w postaci382:
pośrednictwa w zawieraniu transakcji finansowych między pierwotnymi a pośrednimi
biorcami i dawcami środków pieniężnych;
informowania potencjalnych dawców środków o istnieniu biorców środków lub form
inwestycji;
przejmowania określonych rodzajów ryzyka, które jest związane z roszczeniami
wynikającymi z różnych form inwestowania pieniędzy.
Z makroekonomicznego punktu widzenia pośrednicy finansowi znajdują się pomiędzy
zgłaszającymi popyt na pieniądze i jego podaż. Nawiązują z nimi osobne stosunki umowne383.
Zatem klienci nie muszą poszukiwać odpowiedniego partnera dla pojedynczej transakcji,
gdyż pośrednicy finansowi zaspokajają ich potrzeby, co w efekcie prowadzi do obniżki
kosztów384.
Pośrednicy finansowi oferują klientom z jednej strony rozmaite formy lokowania
środków, z drugiej strony – różnorodne formy finansowania. Banki odgrywają ważną rolę
w gospodarce385, bowiem redukują:
1. koszty transakcyjne;
2. koszty informacji.
Koszty transakcyjne, czyli czas i pieniądz wydane na przeprowadzenie transakcji,
stanowią główny problem zarówno klientów, którzy dysponują nadwyżkami, jak i tych,
którzy chcą je pożyczyć. Pośrednicy finansowi mogą je znacznie obniżyć, ponieważ
są ekspertami w tej dziedzinie, a ich wysokie obroty umożliwiają im osiągnięcie korzyści
skali, czyli redukcję kosztów transakcyjnych wraz ze wzrostem wielkości dokonywanych
transakcji.
Natomiast koszty informacji wiążą się z faktem, że na rynku finansowym często, aby
podjąć właściwą decyzję, jedna strona nie posiada informacji o drugiej stronie. Pośrednicy
finansowi rozwiązują dwa istotne problemy związane z transakcjami finansowymi,
a dotyczącymi informacji o ich uczestnikach: problem negatywnej selekcji, a więc przed
zawarciem transakcji oraz ryzyko nadużycia pojawiające się po przeprowadzeniu
transakcji386.
Jako pośrednicy finansowi banki pełnią dwie funkcje387:
1. funkcję transakcyjną;
2. funkcję transformacyjną.
Funkcja transakcyjna polega na tym, że banki dokonują operacji polegających
na przyjmowaniu i udostępnianiu środków pieniężnych. Banki pośredniczą między
posiadającymi kapitał (oszczędzającymi), a potrzebującymi środków pieniężnych, czyli
między tymi, którzy gromadzą oszczędności, a tymi, którzy inwestują.
380
381
Money and Banking Statistics in the Accession Countries: Methodological Manual, European
Central Bank, Frankfurt am Main 2001.
382
M. Bitz, Produkty bankowe, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1998, s. 28–30.
383
H. E. Büschagen, Przedsiębiorstwo bankowe, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997, s. 26.
384
385
Ch. Hainz, Creditor Passivity: The Effects of Bank Competition and Institutions on the Strategic
Use of Bankruptcy Filings, “Journal of Comparative Economics”, 2009, No. 37, s, 582.
386
F. S. Mishkin, Ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych, Państwowe
387
99
Funkcja transformacyjna polega na doprowadzaniu przez bank do zrównoważenia

różniących się struktur podaży i popytu kapitału. Zmienia zatem ilościowo–jakościowe cechy
kapitału, a więc rozmiary, ryzyko i terminy płatności. W bankach następuje proces
przetwarzania, inaczej transformowania, a więc przekształcania drobnych oszczędności
w wielkie inwestycje.
W wyniku transformacji kapitału i dzięki efektywniejszemu jego wykorzystaniu
następuje zwiększenie jego wartości. Banki przyczyniają się do ekonomicznej efektywności
poprzez alokację oszczędności na inwestycje napędzające gospodarkę. Następuje
to na podstawie dodatkowo świadczonych usług transformacji. Klient, deponując
oszczędności w banku, staje się jego wierzycielem, zaś korzystający z kredytów – dłużnikiem.
Transformacja obejmuje wielkość środków, terminy, ryzyko, przestrzenną alokację
środków i informację388:
Funkcja transformacji wielkości środków polega na tym, że banki przyjmują dużą liczbę
małych wkładów i pozyskane w ten sposób środki udostępniają kredyt odbiorcom
w postaci dużych kwot kredytobiorcom. Możliwa jest także i transformacja w odwrotnym
kierunku, gdyż z dużej lokaty bank może udzielić wiele małych kredytów. Banki
dokonują więc koncentracji kapitałów, gdyż drobne wkłady wykorzystują do wielkich
inwestycji. W praktyce oznacza to przejęcie przez bank dużego ryzyka, ale zapewnienie
zysków.
Funkcje transformacji terminów banki spełniają wówczas, gdy przejmują środki
od deponentów z terminami zwrotu odmiennymi od tych, na jakie same udzielają
kredytów. Banki mogą udzielać kredytów389 na dłuższy termin niż to wynika
z ich zobowiązań wobec deponentów, korzystających z prawidłowości występujących
przy procesach masowych, że część wkładów nie zostanie wycofana w terminie
wymagalności. Banki przyjmują środki pieniężne bezterminowo bądź na krótkie okresy,
zaś wykorzystują je do operacji o dłuższych terminach, co oznacza, że następuje
transformacja terminów. Taka transformacja jest możliwa przede wszystkim dzięki temu,
że w praktyce bankowej występuje: prolongata wkładów, przyjęcie nowych wkładów,
możliwość upłynnienia przez banki przed terminem części aktywów czy też inne
możliwości pozyskania przez banki środków. Niewątpliwie, transformacja terminów
wiąże się ze znacznym ryzykiem banku, które jest zmniejszane poprzez zastosowanie
różnych instrumentów ograniczających.
Transformacja ryzyka w banku jest możliwa dzięki wewnętrznemu rozłożeniu ryzyka
między wiele podmiotów oraz dzięki zewnętrznemu zabezpieczeniu poprzez fundusze
gwarancyjne, kredyty banku centralnego oraz operacje na rynku pieniężnym.
Transformacja przestrzennej alokacji środków polega na tym, że banki doprowadzają
do równowagi między przestrzenną strukturą popytu na kapitał i jego podażą, a więc
na skalę narodową lokalną, regionalną, jak i globalną.
Funkcję transformacji informacji banki wykonują, likwidując konieczność
indywidualnego poszukiwania przez uczestników rynku finansowego podmiotów
zainteresowanych zawarciem umów oraz indywidualnego sprawdzania
ich wiarygodności. W ostatnich czasach funkcja informacyjna staje się coraz ważniejsza
w działalności bankowej.
Reasumując, rolę banku można więc określić następująco390:
Rola płatnika: dokonywanie płatności w imieniu swoich klientów biznesowych391.
388
389
F. S. Mishkin, Ekonomika pieniądza…, op. cit., s.17
390
Wł. L. Jaworski, Zb., Krzyżkiewicz, B. Kosiński, Banki, rynek, operacje, polityka,
Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1998, s. 14.
391
T. P. Opiela, E. M. Nikiel, Customer Type and Bank Efficiency in Poland, “Contemporary
Economic Policy”, 2002, Vol. 20, No. 3.
100
Rola agenta: działanie w imieniu klientów w zakresie emisji papierów wartościowych

i zarządzanie własnością klientów.
Rola gwaranta: poparcie udzielane klientom w spłacie ich zobowiązań.
Rola pośrednika392: dokonywanie transformacji otrzymywanych depozytów w kredyty,
przede wszystkim dla przedsiębiorstw (pośrednictwo między podmiotami deficytowymi
i nadwyżkowymi) ze względu na niedoskonałość informacyjną rynków393.
Rola instrumentu w realizacji polityki gospodarczej kraju; regulowanie podaży pieniądza
poprzez działanie banku centralnego.
Banki, jako pośrednicy finansowi, są więc jednostkami prowadzącymi działalność
na powierzonych im środkach, stąd nie mogą skupić swojej uwagi wyłącznie na własnych
interesach, ale również muszą ponosić odpowiedzialność względem swoich klientów394.
Zadania systemu bankowego nałożone przez jego funkcje pełnione w gospodarce
można zdefiniować w następujący sposób395.
zapewnienie dostępu do systemu płatniczego;
zapewnienie finansowania podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych;
zagwarantowanie płynności finansowej podmiotom gospodarczym;
przejmowanie na siebie ryzyka, które można później odsprzedać na rynku;
oferowanie informacji dotyczących stopnia ryzyka.
Banki są przedsiębiorstwami, które prowadząc działalność mają, na celu dostarczenie
usług finansowych do jednostek gospodarczych i osób fizycznych. Przyjmują depozyty
i udzielają kredytów, obsługują podmioty gospodarcze w obrocie papierami wartościowymi
oraz prowadzą emisję korporacyjnych papierów wartościowych.
Aby powyższe zadania systemu finansowego zostały spełnione, wyróżniamy
następujące zasady funkcjonowania banków396:
Zasada samodzielności banków polegająca na działaniu przez banki we własnym imieniu,
podejmowaniu suwerennych decyzji, co oznacza samofinansowanie i suwerenność
finansową.
Zasada uprawnień banków wynikających z obowiązujących przepisów, takich
jak np.: moc prawna dokumentów urzędowych dla dokumentów wystawianych przez
banki, wystawianie bankowego tytułu egzekucyjnego czy też instytucja tajemnicy
bankowej.
Zasada obowiązków banków, takich jak: przeciwdziałanie wykorzystywaniu działalności
bankowej do celów przestępczych, utrzymywanie płynności płatniczej czy ochrona
powierzonych depozytów.
Zasada możliwości prowadzenia przez banki także innej działalności, takiej jak np.: obrót
papierami wartościowymi, nabywanie nieruchomości czy świadczenie usług
konsultacyjno–doradczych.
Zasada prawa klienta do swobodnego wyboru banku.
Zasada sprawowania przez państwo nadzoru nad działalnością banków.
Zasada minimalizacji ryzyka, czemu ma służyć m.in. nadanie zdolności kredytowej
kredytobiorcy.
Spełnienie podstawowych funkcji systemu bankowego może przebiegać
w zróżnicowany sposób i być różnie realizowane przez instytucje w poszczególnych krajach.
Konkretny system bankowy musi uwzględniać funkcje, jakie w danym ustroju gospodarczym
mają spełniać pieniądz i kredyt, a także forma własności rynku i inne elementy
392
M. Szturo, Rynek usług zarządzania aktywami finansowymi, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu,
393
X. Freixas, A. M. Santomero, An Overall Perspective on Banking Regulation. Economic
and Business, Universitat Pompeu Fabra Barcelona, Working Paper 2003, No. 664.
394
395
396
P. Zapadka, Instytucje polskiego rynku…, op. cit., s. 32.
101
funkcjonowania gospodarki w danym kraju. Współczesne systemy bankowe znacząco

się różnią, zarówno pod względem wielkości, jak i struktury397. Są wynikiem procesu zmian,
na których ukształtowanie i przyszłe modyfikacje mają wpływ następujące czynniki398:
porządek społeczny i ekonomiczny;
struktura i wielkość popytu na usługi bankowe;
regulacje prawne działań bankowych;
skłonność banków do innowacji.
Wszystkie te czynniki są ze sobą bardzo ściśle powiązane i stanowią podstawę
skutecznego rozwoju systemu bankowego. Celem nadrzędnym każdego systemu bankowego
jest stabilność rozumiana jako zdolność systemu bankowego do zachowania płynności
finansowej oraz poszczególnych banków do pokrywania strat i ryzyka towarzyszącego
ich działalności z kapitału własnego. Zależy ona od trzech podstawowych czynników: stopnia
konkurencji, struktury systemu bankowego i sprawności funkcjonowania poszczególnych
banków399. Na sprawność funkcjonowania banków niewątpliwie wpływają same banki,
jak również działalność instytucji zewnętrznych, takich jak: nadzór bankowy i system
gwarantowania depozytów. Instytucje te są traktowane, obok innych banków, jako
nieodłączna część systemu bankowego.
Dalsza ewolucja systemu bankowego będzie musiała uwzględniać nie tylko zmiany
zachodzące w poszczególnych krajach, ale również w światowej gospodarce finansowej.
Uwzględnienie wszystkich warunków może być dźwignią rozwoju systemu bankowego.
Dostosowanie zaś struktur systemu bankowego, a w szczególności programu usług
bankowych do potrzeb klientów, jest przesłanką dynamicznego rozwoju systemu bankowego.
Do najistotniejszych cech środowiska, w którym działają współczesne banki należy
zaliczyć400:
zlikwidowanie tradycyjnych barier oddzielających wejścia401 poszczególnych typów
instytucji finansowych;
zlikwidowanie barier instytucjonalnoprawnych ograniczających działalność
gospodarczą402;
globalizację rynków finansowych;
deregulację poszczególnych segmentów rynku usług bankowych;
tendencję do konsolidacji organizacyjnej i kapitałowej banków w ramach regionalnych
ugrupowań;
tendencję do powstawania grup bankowych w postaci holdingów i konglomeratów
finansowych;
wprowadzenie norm ostrożnościowych ograniczających ryzyko bankowe;
konkurencję na rynku usług bankowych;
innowacje technologiczne wpływające na system rozliczeń, nowe produkty i formy
konkurencji;
wykształcenie się nowej międzynarodowej, transgranicznej bankowości;
intensyfikację pozabilansowych form aktywności bankowców;
wzrost wymagań klientów detalicznych i korporacyjnych;
wprowadzenie planowania strategicznego;
397
Marek Proniewski, Wojciech Tarasiuk, Zarządzanie instytucjami kredytowymi. Strategie,
modele biznesowe i operacyjne, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 47.
398
H. E. Büschagen, Przedsiębiorstwo bankowe…, op. cit., s. 31–35.
399
J. K. Solarz, Rozwój systemów bankowych, Biblioteka Menadżera i Bankowca, Warszawa
1996, s. 123.
400
Ibidem.
401
J. A. Bikker, J. W. Boss, Trends in Competition and Profitability in the Banking Industry:
A Basic Framework, Société Universitaire Européenne de Recherches Financičres 2005,
No. 2, s. 39.
402
Henryk J. Wnorowski, Instytucjonalne uwarunkowania działalności przedsiębiorstw w krajach
Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2011, s. 41.
102
akceptowanie, ale i kontrolowanie, zagranicznych inwestycji w kapitał akcyjny banków

danego kraju.
Zmiany w systemach bankowych są różnie odbierane w zależności od wielu
czynników, jak również od tego, czy jako podstawę oceny przyjmiemy koncepcję
funkcjonalną rozwoju systemów bankowych, czy może koncepcję instytucjonalną. Koncepcja
funkcjonalna zakłada, że funkcje systemu bankowego są stałe, mimo zmienności form
instytucjonalnych. Oznacza to, że rozwój systemu bankowego jest w pewnym stopniu
pasywnym następstwem rozwoju gospodarki rynkowej. Tradycyjne podejście zakłada,
że struktura instytucjonalna systemu bankowego jest mało istotna dla rozwoju gospodarczego.
Natomiast podejście drugie – instytucjonalne403 zakłada ścisłe powiązania między
kształtowaniem instytucji pośrednictwa finansowego404 a rozwojem systemu bankowego.
Może być wykorzystywane do poprawienia sprawności tego systemu405. Kładzie ono akcent
na zależności między rozwojem instytucji finansowych a wymuszeniem proefektywnych
działań w gospodarce narodowej. Oznacza to, że nie można liczyć na spontaniczne
ukształtowanie się struktury systemu bankowego406. Konieczne są odpowiednie działania
ze strony rządu, które stwarzałyby możliwość racjonalnego przekształcenia systemu
bankowego w system w pełni konkurencyjny w stosunku do banków innych krajów407.
Działania takie są konieczne, gdyż:
właściwe formy instytucjonalne systemu bankowego ukierunkowują bieżące zachowania
podmiotów gospodarczych;
rozwój gospodarki narodowej wymaga powołania nowych rodzajów instytucji
bankowych;
rozwój technologii teleinformatycznych pozwala na bezpośredni dostęp produktów
gospodarczych do rynków finansowych, co powoduje konieczność odpowiednich
rozwiązań w zakresie bankowości.
W ujęciu instytucjonalnym system bankowy stanowi sieć instytucji bankowych
wzajemnie powiązanych przez rynki pieniężne. Obejmuje on zarówno banki, jak i parabanki.
Przez system bankowy należy rozumieć nie tylko same instytucje bankowe, ale także zasady
ich działalności oraz funkcjonalne otoczenie instytucjonalne. Takie formy instytucjonalne
kształtują się w sposób realizacji uniwersalnych funkcji systemu finansowego. Zmiana
struktury instytucjonalnej dostosowuje system bankowy do przeobrażeń w jego otoczeniu
oraz do aktualnego zapotrzebowania na realizację funkcji bankowych. Na zmianę tę wpływają
różne czynniki: zarówno te, które warunkowały rozwój systemu bankowego w przeszłości,
jak i te, które są aktualnie ogólnoświatowe i polegają na instytucjonalnym ujednoliceniu
systemów bankowych408.
Należy jednak pamiętać o istnieniu pewnego niebezpieczeństwa instytucjonalnego
w działaniu systemu bankowego. Stawianie interesów nadzoru finansowego ponad racjonalne
ekonomiczne funkcjonowanie systemu bankowego może spowodować zagrożenie stabilności
systemu, obniżenie jego rentowności – a w rezultacie utratę zaufania do rodzimych klientów.
Daleko idąca ingerencja nadzoru bankowego może doprowadzić do sytuacji, że nadzór stanie
się współodpowiedzialny za pracę banków. Dalsza ewolucja systemu bankowego będzie
musiała uwzględniać zmiany w gospodarce światowej, a to będzie sprzyjało zbliżeniu form
instytucjonalnych409.
403
Z. Bodie, R. Merton, Finance, Prentice Hall, New Jersey 2000, s. 50.
404
R. Levine, N. Loayza, T. Beck, Financial Intermediation and Growth: Causality and Causes,
“Journal of Monetary Economics”, 2000, Vol. 46, No. 1, s. 63.
405
A. Janc, Bank i jego miejsce w pośrednictwie…, op. cit., s. 15.
406
J. Galston, J. Gelos, J. Rodos, Consolidation and Market Structure in Emerging Markets
Banking System, Working Paper 2002, No. 186.
407
Bankowość – podręcznik akademicki, red. Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa
2001, s. 39 i nast.
408
Współczesny bank, red.Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2000, s. 19.
409
Ibidem.
103
3.2 Banki i ich rodzaje w gospodarce współczesnej – system bankowy

w Polsce
W procesie rozwoju, a w szczególności we współczesnej gospodarce pieniężno–
rynkowej, nastąpiło ukształtowanie dwupoziomowego systemu bankowego (rysunek 3.2.1).
W systemie tym pierwszy poziom stanowi bank centralny, natomiast drugi poziom – ogół
banków komercyjnych. Dwupoziomowość systemu bankowego jest rezultatem długiej
ewolucji. Na kształtowanie struktury systemu bankowego wpłynęło również oddzielenie
banków depozytowo–kredytowych od działalności na rynkach kapitałowych, czyli
w dziedzinie emisji i obrotu papierami wartościowymi, a więc bankowości inwestycyjnej410.
Rysunek 3.2.1
Podmioty tworzące system bankowy
Narodowy Bank Polski
Bankowy Komisja
Fundusz Nadzoru
Gwarancyjny K
Finansowego
NB
Instytucje stabilizujące
Instytucje tworzące rynek
BANKI Oddziały i przedstawicielstwa banków

zagranicznych
Banki państwowe
Grupy bankowe Banki – spółki akcyjne
Banki spółdzielcze Banki specjalistyczne
Banki hipoteczne
Kasy oszczędnościowo-
budowlane
Źródło: P. Zapadka, Instytucje polskiego rynku finansowego, „Bank i Kredyt”, 2002, nr 6, s. 34.
Możliwość wykonywania przez banki określonych czynności bankowych w procesie

licencjonowania banku podlega kontroli Komisji Nadzoru Finansowego (od 1 stycznia 2008r.
kompetencje Komisji Nadzoru Bankowego i Generalnego Inspektoratu Nadzoru Bankowego
przejęła Komisja Nadzoru Bankowego oraz pion bankowości Urzędu Komisji Nadzoru
Finansowego). W zezwoleniu na utworzenie banku Komisja Nadzoru Finansowego określa
m.in. czynności bankowe, do których wykonywania upoważniony jest bank. Wykonywanie
przez bank czynności bankowych niesie ze sobą możliwość używania przez banki
przywilejów bankowych – tzw. zasad funkcjonowania. Te przywileje przysługują podmiotom,
które uzyskają stosowne zezwolenie Komisji Nadzoru Finansowego411.
Należy w tym miejscu wspomnieć o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, który jest
obowiązkowym systemem gwarantowania środków pieniężnych powierzonym bankom przez
deponentów, zarówno w formie środków zgromadzonych na rachunkach bankowych,
410
411
104
jak i w formie należności, które wynikają z innych czynności bankowych, potwierdzonych

wystawionymi przez bank imiennymi dokumentami, z wyłączeniem papierów
wartościowych. Podmiotami objętymi obowiązkowym systemem gwarantowania środków
pieniężnych są banki krajowe oraz odziały banków zagranicznych. Podmioty objęte
obowiązkowym systemem gwarantowania składek zobowiązane są do wnoszenia na rzecz
Bankowego Funduszu Gwarancyjnego obowiązkowych składek rocznych. Celem
obowiązkowego systemu gwarantowania środków pieniężnych zgromadzonych
na rachunkach bankowych jest zapewnienie deponentom wypłaty, do określonej wysokości,
środków gwarantowanych w razie ich niedostępności. Przedmiotem gwarancji jest
wierzytelność deponenta, którą nabywa on w stosunku do Bankowego Funduszu
Gwarancyjnego. Niezależnie od tego na ilu rachunkach i w jakiej wysokości deponent
posiadał środki pieniężne w danym banku określa się maksymalną wysokość roszczeń
deponenta w stosunku do BFG412.
Obok dwupoziomowości drugą cechą współczesnego systemu bankowego,
a w szczególności systemu bankowego w Europie, jest uniwersalizm przejawiający się w tym,
że banki wykonują wszystkie usługi depozytowo–kredytowe, jak też oferują usługi
bankowości inwestycyjnej.
System bankowy obejmuje następujące podstawowe grupy banków:
banki centralne powstałe na bazie banków emisyjnych;
banki operacyjne (depozytowo–kredytowe i uniwersalne);
banki specjalistyczne (inwestycyjne, hipoteczne, kredytowe i inne);
kasy oszczędnościowe;
spółdzielczość kredytową.
Bank centralny ma kluczowe znaczenie dla realizacji polityki pieniężnej każdego
kraju, utrzymuje stały poziom cen413. Dba o stabilność systemu bankowego, jest instytucją
reprezentującą interes publiczny, emitującą pieniądz gotówkowy oraz instytucją depozytowo–
kredytową dla banków komercyjnych i państwa. Uwzględniając funkcje w systemie
gospodarczym, bank centralny określa się jako414:
Bank emisyjny – co oznacza, że jedynie on ma przywilej emitowania pieniądza
gotówkowego. Monopol ten jest związany z emisją znaków pieniężnych, organizowaniem
obiegu pieniężnego oraz regulowaniem podaży pieniądza.
Bank banków – co znaczy, że na rachunkach w tym banku utrzymują rezerwy pieniężne
inne banki, jest dla nich źródłem rezerwy kredytowej, a więc wpływa na wielkość akcji
kredytowej banków handlowych oraz na rozmiary kreacji pieniądza bezgotówkowego.
Bank państwa – jest najważniejszym organem państwa w dziedzinie polityki
gospodarczej, która dotyczy sfery monetarnej. Bank centralny, jako władza monetarna
kraju, jest odpowiedzialny za stabilizację pieniądza. W gospodarce rynkowej
nie ma instytucji, która mogłaby to zadanie od niego przejąć415.
Każda z tych funkcji znajduje odzwierciedlenie w bilansie banku centralnego.
Wyemitowana przez bank centralny gotówka stanowi jedno z podstawowych jego
zobowiązań i stanowi od 30% do 40% ogółu zobowiązań NBP. Za pośrednictwem banków
depozytowo–kredytowych trafia ona przede wszystkim do gospodarstw domowych,
przedsiębiorstw. Część emisji osadza się w kasach banków komercyjnych – zapewniając
412
413
I. D. Czechowska, Bank centralny i płynność sektora bankowego, [w:] Przekształcenia na rynku
finansowym w Polsce, tom I, Instytucje finansowe i mechanizmy ich funkcjonowania,
red. P. Karpuś, J. Węcławski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej
w Lublinie, Lublin 2005, s. 11.
414
M. Górski, Architektura systemu finansowego gospodarki, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 85.
415
B. Pietrzak, System bankowy, [w:] System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Zb. Polański,
B. Woźniak, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004, s. 85.
105
im płynność oraz wypływa za granicę. Ten ostatni wpływ jest bardzo trudny w rejestracji.
Do gotówki w obiegu gospodarczym zaliczamy banknoty i monety posiadane przez
gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa, nie zaliczamy do tego agregatu gotówki osiadłej
w kasach banków416.
W praktyce najważniejszą częścią systemu finansowego są banki komercyjne.
W Polsce przypada na nie około 90% depozytów i kredytów udzielanych klientom. Bank
komercyjny jest z założenia przedsiębiorstwem nastawionym przede wszystkim
na maksymalizację zysku417. Nie oznacza to, że wszyscy właściciele oczekują pokaźnego
zysku z inwestycji w akcje banku już w danej chwili. Często traktują oni zakup akcji jako
inwestycję długoterminową, spodziewając się, że w dłuższym okresie banki będą bardziej
dochodowe niż inne przedsiębiorstwa418.
Bank hipoteczny jest zdefiniowany (Ustawa o listach zastawnych i bankach
hipotecznych) jako podmiot wykonujący określone czynności419:
udzielanie kredytów zabezpieczonych hipoteką;
udzielanie kredytów niezabezpieczonych hipoteką, lecz gwarantowanych lub poręczanych
przez banki centralne i rządy państw członkowskich Unii Europejskiej i OECD
oraz jednostki samorządu terytorialnego;
nabywanie wierzytelności innych banków z tytułu udzielonych przez nie kredytów
zabezpieczonych hipoteką oraz gwarantowanych lub poręczanych przez banki centralne
i rządy państw członkowskich Unii Europejskiej i OECD oraz jednostki samorządu
terytorialnego;
emitowanie hipotecznych listów zastawnych, których podstawę stanowią wierzytelności
hipoteczne banku;
emitowanie publicznych listów zastawnych, których podstawę stanowią niehipoteczne
wierzytelności banku gwarantowane lub poręczane przez banki centralne i rządy państw
członkowskich Unii Europejskiej i OECD oraz jednostki samorządu terytorialnego.
Zgodnie z ustawą banki hipoteczne posiadają wyłączność w zakresie możliwości
finansowych refinansowania kredytów hipotecznych listami zastawnymi, nie zaś w zakresie
udzielania kredytów hipotecznych. Mogą być one udzielane również przez uniwersalne banki
depozytowo–kredytowe. Portfel kredytów refinansowanych przez banki hipoteczne listami
zastawnymi tworzony jest na bazie własnych kredytów oraz kredytów zakupionych na rynku
wtórnym od innych banków420.
Banki inwestycyjne zajmują się tymi obszarami bankowości, które charakteryzuje
długi termin transakcji oraz duże kapitały wykorzystywane w przedsięwzięciach. Działalność
dotyczy zatem świadczenia usług związanych z zarządzaniem finansowym oraz
z doradztwem. Poza gromadzeniem środków o charakterze długoterminowym
i przyjmowaniem lokat, banki występują jako pośrednik w przeprowadzaniu publicznych
emisji papierów wartościowych. Wiąże się to z badaniem spółki poszukującej funduszy,
rozpoznaniem jej potrzeb i możliwości, wyborem sposobu finansowania oraz opracowaniem
prospektu emisyjnego i organizacją emisji akcji. Banki inwestycyjne mogą również
organizować działalność inwestycyjną w formie towarzystw podwyższonego ryzyka, które
dostarczają kapitałów nowym i szybko rozwijającym się firmom. Występują one także w roli
bezpośredniego inwestora, co stanowi dochodową, lecz ryzykowną dziedzinę działalności.
Banki inwestycyjne również przygotowują i przeprowadzają operacje łączenia
i przejmowania przedsiębiorstw. W ramach tej funkcji banki inwestycyjne restrukturyzują
firmy upadające bądź też znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej. Działają także
416
M. Górski, Architektura systemu…, op. cit., s. 85–86.
417
D. Begg, S. Fisher, R Dornbusch, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
418
419
M. Górski, Architektura systemu…, op. cit., s. 108.
420
Ibidem, s.108–109.
106
na rynku pieniężnym jako organizatorzy krótkoterminowego finansowania lub pośrednicy

we wtórnym obrocie instrumentami finansowymi. Banki inwestycyjne prowadzą wreszcie
działalność analityczną, opracowują raporty i analizy o stanie i prognozach gospodarki
światowej, regionalnej, analizy makroekonomiczne, sektorowe i fundamentalne421.
Warto wspomnieć też o instytucji, która zajmuje już trwałe miejsce w polskim
systemie finansowym i jest zbliżona (jeśli chodzi o zasady funkcjonowania) do instytucji
bankowych. Instytucje te to spółdzielcze kasy oszczędnościowo–kredytowe (SKOK)422, które
zostały powołane do realizacji idei samopomocy finansowej, polegającej na wzajemnym
kredytowaniu się członków kas ze zgromadzonych przez siebie środków finansowych.
Ten charakter funkcjonowania kas odróżnia je od banków jako instytucji komercyjnych
(choć będących instytucjami zaufania publicznego). SKOK–i świadczą ograniczony zakres
usług na rzecz swoich członków. Do najczęściej świadczonych usług można zaliczyć
przyjmowanie lokat, udzielanie pożyczek i kredytów oraz przeprowadzanie rozliczeń
finansowych423.
Właścicielem banków spółdzielczych są spółdzielcy. Najwyższą władzą w takim
banku jest walne zgromadzenie, na którym każdy spółdzielca ma prawo do jednego głosu,
niezależnie od liczby posiadanych udziałów. Aby zostać udziałowcem banku spółdzielczego
należy wpłacić niedużą sumę, która zasila kapitały własne banku. Udziałowcom przysługuje
prawo do udziału w zysku, ponieważ jednak w przeliczeniu na udział zysk ten jest zwykle
bardzo mały, nie stanowi to istotnego motywu ich działania. Sprzedaż udziałów
nie ma charakteru operacji handlowej, dlatego też wzrost wartości banku nie pozwala
spółdzielcom na osiąganie większych zysków. Dlatego też celem nadrzędnym
dla współwłaścicieli banku najczęściej jest zagwarantowanie sobie dostępu do usług
bankowych, w tym do względnie tanich kredytów. Grupy zawodowe nierzadko z powodu
niewystarczających zabezpieczeń, mają problemy z uzyskaniem kredytów w bankach
komercyjnych. Bank spółdzielczy jest pod tym względem zdecydowanie mniej rygorystyczny
dla swoich członków. Większość banków spółdzielczych działa w niewielkich
miejscowościach, gdzie są one często jedynymi placówkami bankowymi. Sprawia
to, że bankowość spółdzielcza odgrywa większą rolę niż wynikałoby z udziału sektora
banków spółdzielczych polskiego systemu bankowego424.
Istotnym procesem przemian polskiego systemu bankowego jest konsolidacja.425
Oznacza ona łączenie kapitałowe i organizacyjne. Chociaż istnieje wiele poglądów
i kontrowersji wokół metod przeprowadzania konsolidacji, jej konieczność jest powszechnie
akceptowana. Same procesy konsolidacyjne mogą odbywać się poprzez fuzje lub przejęcia.
Powszechnie uznaje się że fuzja, czyli połączenie, ma miejsce wówczas, gdy łączą
się podmioty o identycznej lub porównywalnej wielkości. Akcjonariusze otrzymują wówczas
po 50% głosów na walnym zgromadzeniu połączonej spółki. W przypadku przejęcia
następuje przeniesienie kontroli nad działalnością gospodarczą spółki z jednej grupy
inwestycyjnej do innej. Przejmowane przedsiębiorstwo nie traci osobowości prawnej,
zaś do najbardziej typowych form przejęć należy zakup akcji lub udziałów, przejęcie spółki
w zamian za akcje spółki nabywcy, zakup majątku, a także prywatyzacja polegająca
na wykupie akcji notowanych na giełdzie i wycofaniu firmy z obrotu publicznego426.
421
J. Grzywacz, Podstawy bankowości. System bankowy. Kredyty i rozliczenia. Ryzyko i ocena
banku, Marketing. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2003, s. 36–37.
422
M. Wnuczek, Specyfika działalności kasy oszczędnościowo–kredytowej im. F. Stefczyka
w polskim systemie bankowym, Wydawnictwo Promotor, Warszawa 2009, s. 33.
423
B. Pietrzak, System bankowy…, op. cit., s. 108.
424
425
P. Mocny, Bardziej skoncentrowane ale mniej rentowne, „Gazeta Bankowa” z 16 lutego 2004,
s. 14–15.
426
J. Grzywacz, Podstawy bankowości..., op. cit., s. 37–38.
107
Podstawowym celem konsolidacji jest osiągnięcie konkurencyjnej pozycji rynkowej

dzięki korzyści skali i rozszerzeniu zakresu usług finansowych. Najczęściej wysuwanymi
argumentami, które potwierdzają konieczność konsolidacji banków są427:
wzmocnienie pozycji rynkowej i redukcja kosztów działalności;
dywersyfikacja działalności poprzez rozszerzenie usług na różne segmenty klientów,
w tym wejście na rynki zagraniczne;
dostęp do nowoczesnych technologii i usług bankowych;
skuteczniejsze zarządzanie ryzykiem bankowym428;
możliwość wzrostu wartości udzielanych kredytów;
efektywniejsza polityka kadrowa oraz możliwość pozyskania wysoko
wykwalifikowanych pracowników;
wzrost skuteczności działalności marketingowej banków.
Podstawowym efektem konsolidacji jest wzrost kapitałów w bankach poprzez
kumulację kapitałów własnych. Powszechnie znana słabość kapitałowa banków w Polsce
uniemożliwiała sprostanie wymogom rynkowym, a także skutecznej realizacji procesów
dostosowawczych do struktur europejskich. Przykładem procesów konsolidacyjnych może
być bancassurance polegający na łączeniu działalności bankowej z ubezpieczeniową.
W Polsce zjawisko to występuje pod nazwą grup bankowo–ubezpieczeniowych429.
Analiza organizacji i funkcjonowania współczesnych form pośrednictwa finansowego
potwierdza, że w pierwszej dekadzie XXI wieku instytucje finansowe, czyli pośrednicy
finansowi, oferują bardzo wiele usług finansowych, począwszy od najbardziej znanych
kredytów, a skończywszy na obrocie najbardziej ryzykownymi instrumentami pochodnymi.
Wszystkie rodzaje operacji prowadzonych przez bank przyczyniają się w różnym stopniu
do stymulowania wzrostu gospodarczego, gdyż430:
umożliwiają zamianę oszczędności w kredyty;
poprzez ofertę depozytową zachęcają do gromadzenia oszczędności, co w wypadku
ograniczonych zasobów społeczeństwa nie stwarza istotnych alternatyw
(oferta depozytowa jest bardziej obszerna i zawiera również więcej produktów
negocjowalnych);
banki oferują wiele usług dodatkowych do usług o charakterze depozytowym, które
nie tylko zachęcają do oszczędzania, ale też przyśpieszają obieg pieniądza w gospodarce;
operacje bankowe przyczyniają się do wytwarzania zysku przez bank, a zatem
do zwiększania jego funduszy własnych, czyli do powiększenia bazy kapitałowej
stanowiącej podstawę eskalacji działalności aktywnej – do finansowania inwestycji;
istnieje wiele operacji bankowych, które przyśpieszają cyrkulację pieniądza
w gospodarce nie tylko poprzez zamianę depozytów na kredyt, ale również poprzez
usprawnienie systemu przepływu płatności;
oferta hedingowa dla przedsiębiorstw pozwala na ograniczenie ponoszonego przez
te przedsiębiorstwa ryzyka, np. walutowego, a zatem umożliwia inwestowanie
w działalność export–import i zwiększenie produkcji, jednocześnie ograniczając ryzyko
poniesienia strat z tytułu ryzyka kursowego;
intensywna działalność na rynku międzybankowym umożliwia przepływy funduszy
między bankami, które zgłaszają popyt na kapitał oraz tymi, które mają jego czasowe
nadwyżki.
427
J. Grzywacz, Podstawy bankowości..., op. cit., s. 38.
428
W. Żółtkowski, Zarządzanie ryzykiem bankowym w praktyce w kontekście nowej umowy
kapitałowej (BASEL II), Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2007, s. 33
429
J. Grzywacz, Podstawy bankowości..., op. cit., s. 38.
430
A. Janc, A. Krymarys–Balcerzak, Współczesny bank i jego znaczenie dla wzrostu
gospodarczego, [w:] Nauki finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej;
Bankowość, t. III, red. R. Szewczyk, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie,
Kraków 2004, s. 46–47.
108
Właśnie w takim kraju jak Polska – znajdującym się w trakcie transformacji

gospodarczej, charakteryzującym się koniecznością nadrabiania zaległości systemowych
w przyśpieszonym tempie – pośrednicy finansowi, jakimi są banki powinni być w stanie
sprawnie przezwyciężyć pojawiające się problemy. Oczekuje się od nich umiejętności
wyeliminowania pojawiających się przeszkód, zarówno w skali mikro, jak i w skali makro,
występowania w realizowaniu procesów pośredniczących, które mają wpływ na rozwój
gospodarczy kraju.
3.3 Potencjał systemu bankowego a rozwój gospodarki Polski

W wyniku procesów uruchomionych na przełomie lat osiemdziesiątych
i dziewięćdziesiątych XX wieku, trwających nadal, system bankowy w Polsce uległ głębokim
przekształceniom o różnokierunkowym charakterze. Dotyczyły one liczby banków, form
prawnych przedsiębiorstw bankowych, struktury własnościowej, udziału kapitału
zagranicznego, wielkości i struktury aktywów itp431.
Dostosowanie struktury systemu bankowego, a zwłaszcza programu usług bankowych,
do potrzeb klientów jest przesłanką dynamicznego rozwoju systemu bankowego. Ewolucja
tegoż systemu uwzględnia też zmiany zachodzące w gospodarce światowej zgodnie
z koncepcją funkcjonalną, zakładającą, że funkcje systemu finansowego są stałe mimo
zmienności form instytucjonalnych. Oznacza to, że rozwój polskiego systemu bankowego jest
następstwem rozwoju gospodarki rynkowej. Zapoczątkowane z końcem lat osiemdziesiątych
przeobrażenia w polskim sektorze finansowym zaczęły przynosić zmiany ilościowe
w połowie lat dziewięćdziesiątych432.
Na wykresie 3.3.1 przedstawiono strukturę podmiotową sektora bankowego w Polsce.
Zasadnicze przekształcenia miały miejsce w latach dziewięćdziesiątych XX wieku433.
Wykres 3.3.1
Liczba banków i kas oszczędnościowo–kredytowych w Polsce w latach 1996–2010
1600 1591 1475
1378
1400 1295
1200
1000 858
754
800 673 667 660 655 647 645 649 643 646
600
400
200
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki Komercyjne Spółdzielcze Kasy oszczędnościowo-kredytowe
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
System bankowy pozostaje największym segmentem usług pośrednictwa finansowego

w polskiej gospodarce. Jego struktura zmieniła się na skutek wprowadzenia nowego prawa
bankowego, pod wpływem prywatyzacji i konsolidacji zarówno w grupie banków
431
432
M. Al–Kaber, Rynki finansowe…, op. cit., s. 370.
433
109
komercyjnych, jak i spółdzielczych. Pomimo spadkowej tendencji ogólnej liczby banków

zwiększyła się liczba banków kontrolowanych przez inwestorów zagranicznych. W wyniku
zachodzących zmian ukształtowała się struktura sektora bankowego, w którym dominują
banki kontrolowane przez inwestorów zagranicznych.
Lata 1996–2003 to okres szybkich zmian strukturalnych i technologicznych
w bankach komercyjnych stanowiących podstawę polskiego sektora finansowego.
W konsekwencji tych zmian banki komercyjne działające w Polsce stały się coraz bardziej
innowacyjnymi instytucjami, zaawansowanymi w wykorzystywaniu najnowszych technologii
informatycznych i oferującymi nowoczesne produkty bankowe. Dominowała konsolidacja
właścicielska, będąca naturalną konsekwencją wcześniejszej prywatyzacji banków krajowych
i pozyskania dla nich zagranicznych inwestorów strategicznych, a następnie spowodowana
ich połączeniami poza granicami kraju, w wyniku nasilających się fuzji w skali globalnej.
Należy zauważyć, że największe nasilenie procesów konsolidacyjnych miało miejsce między
1999r. a 2002r.434 W 2003r. tempo konsolidacji z udziałem największych banków w Polsce,
jak i również na świecie, osłabło. Od 2003r. widoczna jest pewnego rodzaju stabilizacja. Ilość
banków ogółem waha się i stanowi około 650, z niewielką tendencją spadkową. W 2010r.
działalność operacyjną prowadziło 646 banków i oddziałów instytucji kredytowych.
Tendencję spadkową można zaobserwować również wśród banków komercyjnych (w latach
1996–2010 spadek z 81 do 49). W 2010r., ilość banków komercyjnych nie zmieniła się, ale za
to w ciągu roku działalność operacyjną podjął jeden nowy bank, zaś dwa inne połączyły
się435. Ilość banków spółdzielczych w latach 1996–2002 spadła również o ponad połowę
(1394 w 1996r., a w 2002r. do 606). Od 2003r. ilość banków spółdzielczych nadal spada,
jednak w znacznie wolniejszym tempie. Liczba banków spółdzielczych w latach 2009–2010
nie uległa zmianie (576), choć część z nich (11) zmieniło swoje zrzeszenie. Wszystkie banki
spółdzielcze (poza jednym działającym samodzielnie) były skupione w trzech bankach
zrzeszających: Banku Polskiej Spółdzielczości SA (359 zrzeszonych banków), Gospodarczym
Banku Wielkopolskim SA (150 zrzeszonych banków) i Mazowieckim Banku Regionalnym
SA (66 zrzeszonych banków). Tak znaczące zmiany ilościowe dotyczące banków są związane
przede wszystkim z ogólnym trendem dla całej Unii Europejskiej, jakim jest konsolidacja
sektora bankowego, co bezsprzecznie ma również miejsce w Polsce. Spadek liczby banków
nie wynika jednak ze zjawiska upadłości banków, chociaż takie też się zdarzały, ale przede
wszystkim z transakcji fuzji i przejęć.
Liczba kas oszczędnościowo–kredytowych w latach 1996–1999 wzrosła z 168 do 228,
jednak od 2000r. widoczny jest znaczący spadek instytucji. W 2010r. na rynku funkcjonowało
61 kas oszczędnościowo–kredytowych.
Największe fuzje i przejęcia na polskim rynku finansowym w pierwszej dekadzie XXI
wieku dotyczyły sektora bankowego. Pomimo konsolidacji sektora bankowego należy
zauważyć, że nie przybiera ona formy ograniczającej konkurencję między bankami w tym
sensie, że podstawowe wskaźniki sektora bankowego ulegają obniżeniu436.
Sektor bankowy pozostaje największym segmentem rynku finansowego w Polsce,
chociaż jego udział w aktywach sektora finansowego zmniejszył się na skutek szybszego
wzrostu aktywów instytucji niebankowych (funduszy inwestycyjnych, otwartych funduszy
emerytalnych i zakładów ubezpieczeń) 437.
434
M. Pawłowska, Wpływ procesów konsolidacyjnych na poziom konkurencji i efektywność
systemów bankowych – wyniki badań ilościowych, [w:] Konkurencyjność sektora bankowego
po wejściu Polski do Unii Europejskiej, red. E. Balcerowicz, Zeszty Bre–Bank Case, Centrum
Analiz Społeczno–Ekonomicznych, Warszawa 2005, nr 76, s. 30.
435
A. Kotowicz, Raport o sytuacji banków w 2010r., Wydawnictwo Urzędu Kontroli Nadzoru
Finansowego, Warszawa 2011, s. 13.
436
Pośrednictwo finansowe w Polsce, red. W. Przybylska–Kapuścińska, Wydawnictwo Fachowe
CeDeWu, Warszawa 2009, s. 19.
437
Sytuacja finansowa banków w 2005 r. Synteza, Wydawnictwo Wydziału Analiz Systemu
Bankowego w Biurze Analiz Systemu Bankowego Głównego Inspektoratu Nadzoru
110
Na przestrzeni analizowanych piętnastu lat aktywa sektora bankowego wzrosły niemal

sześciokrotnie (197,1 mld zł w 1996r.; 1158,5 mld zł w 2010r.), przy czym da się zauważyć,
iż w latach 2006–2008 wartość aktywów powiększyła się szczególnie szybko.
Wykres 3.3.2
Aktywa netto systemu bankowego w Polsce w latach 1996–2010
1200 1158,5
1039,11059,6
1000
792,8
800 681,8
600 537,7 573,2

469,5 466,4 488,7
430,4
364,4
400 320,7
251,6
197,1
200
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Aktywa bankowe Aktywa banków komercyjnych
Aktywa banków spółdzielczych Aktywa kas oszczędnościowo-kredytowych
Niekwestionowaną pozycję lidera zajmuje PKO BP (170 mld zł), wicelidera Pekao
(około 130 mld zł), a trzecią pozycję BRE (blisko 85 mld zł). W dalszej kolejności znajdują
się ING BSK i BGK z aktywami powyżej 60 mld zł oraz grupa kilku podmiotów z aktywami
powyżej 35 mld zł. Aktywa banków spółdzielczych wzrosły ponad dziesięciokrotnie
(9,1 mld zł w 1996r., 96,4 mld zł w 2010r.), ale większości tych banków nie przekraczały
100 mln zł. Liderami w tym segmencie pozostawały Krakowski Bank Spółdzielczości
i Podkarpacki Bank Spółdzielczy, których poziom aktywów zbliżał się do 2 mld zł oraz
Wielkopolski Bank Spółdzielczy (1 mld zł.)438.
Spółdzielczość kredytowa jest integralną częścią rynku finansowego w krajach
rozwijających się. Rozwój tych instytucji doprowadził do wyodrębnienia regionalnych
uwarunkowań funkcjonowania unii kredytowych439 uzależnionych od wymagań członków440.
Na koniec 2010r. SKOK–i441 działały w ponad 1800 oddziałach zlokalizowanych głównie
w mniejszych miastach, obsługując ponad dwa miliony klientów. W 2010r. liczba klientów
SKOK–ów przekroczyła 2,1 miliona, czyli prawie 15% polskich gospodarstw domowych.
Największy z nich, SKOK Stefczyka, miał 350 oddziałów i 670 tysięcy członków – jedną
trzecią całego rynku. Od 2005r. do 2010r. SKOK–i rosły w tempie średnio ponad 20%
rocznie. W 2010r. ich aktywa ogółem osiągnęły kwotę 13,2 mld zł. Pomimo wysokiego
Bankowego, Warszawa 2006, s. 5; S. Heffernan, Nowoczesna bankowość, Państwowe

438
A. Kotowicz, Raport o sytuacji banków w 2010r.…, op. cit., s. 14.
439
N. Ryder, C. Chambers, The Credit Crunch – Are Credit Unions Able to Ride Out the Storm?
“Journal of Banking Regulation”, 2009, Vol. 11, No. 1, s. 78–79.
440
S. K. Bossoutrot, Microfinance in Russia: Broadening Access to Finance for Micro and Small
Entrepreneurs, World Bank Publications, Washington 2005, s. 24–29.
441
A. Rzeczycka, G. Golawska–Witkowska, Efektywność funkcjonowania wybranych instytucji
finansowych – analiza porównawcza spółdzielczych kas oszczędnościowo–kredytowych
i banków spółdzielczych, [w:] Spółdzielcze kasy oszczędnościowo–kredytowe –
charakterystyka, rozwój, otoczenie, „Pieniądze i Więź”, 2007, s. 370.
111
tempa wzrostu, suma aktywów SKOK–ów stanowi jednak jedynie około 1,2% wszystkich
aktywów sektora bankowego. O sile ekonomicznej banków świadczy relacja ich aktywów
w porównaniu z produktem krajowym brutto (PKB) – wykres 3.3.3.
W latach 1996–2001 wskaźnik udziałów aktywów sektora bankowego w PKB
wzrastał z niskiego poziomu442 51% do 65,1%. Następnie wzrósł w kolejnych latach
do poziomu niewiele powyżej 82%. Pod tym względem polski sektor bankowy wygląda
niekorzystnie na tle państw UE443, gdzie wskaźnik prezentowany wynosi w Irlandii, Wielkiej
Brytanii ponad 500%; w Holandii, Francji, Austrii ponad 400%; Niemczech, Szwecji,
Hiszpanii ponad 300%444.
Sektor bankowy wśród instytucji finansowych odgrywa pierwszoplanową rolę
pod względem udziałów w rynku. Udział sektora bankowego w strukturze aktywów od roku
1996 (udział 94%) znacząco się obniżył. Na koniec 2010r. aktywa sektora bankowego
stanowiły około 70% całego systemu finansowego (bez NBP), przy czym aktywa
największego banku były porównywalne z całością aktywów pozostałych komponentów
systemu finansowego. W związku z tym stabilność sektora bankowego, odpowiednia polityka
makroekonomiczna i dyscyplina rynkowa445 mają kluczowe znaczenie dla stabilności całego
systemu finansowego.446
Wykres 3.3.3
Udział aktywów systemu bankowego w Polsce w latach 1996–2010
100% 94% 95% 93%
91% 88%
85%
90% 80% 82% 79% 83%
76% 74% 74% 71%
80%
69% 67% 68% 70%
63% 65% 60% 60% 61% 65%
70%
58% 59% 58% 64%
60% 51% 53%
50%
40%
26%
30% 22%
17%
20% 12% 11% 11% 10%
7% 9% 8% 9%
5% 6% 6% 4%
10%
6% 7% 5% 5% 4% 5% 6% 7% 5%
1% 1% 4% 4% 2% 4%
0%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Tempo wzrostu PKB Aktywa bankowe do PKB
Tempo wzrostu aktywów Aktywa bankowe do aktywa inst. fin.
Znaczenie banków spółdzielczych w sektorze, mimo ich dużej liczby, ogranicza

się głównie do rynków lokalnych, a liczba tych banków zdecydowanie zmalała. Udział
banków spółdzielczych w aktywach sektora utrzymuje się na stabilnym poziomie 5%.
Dla pełnego przedstawienia struktury systemu bankowego i prawidłowego
funkcjonowania systemu bankowego niezbędne jest istnienie instytucji okołobankowych.
Jak dowodzi doświadczenie krajów rozwiniętych, ale także dorobek trwającej transformacji
442
E. Ostrowska, Banki na rynkach kapitałowych, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
2005, s. 210–211.
443
M. Stefański, Kierunki ewolucji sektora bankowego w Polsce po 1998 roku, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Humanistyczno–Ekonomicznej we Włocławku, Włocławek 2006, s. 124.
444
A. Kotowicz, Raport o sytuacji banków w 2010r..., op. cit., s. 14.
445
R. W. Kaszubski, Funkcjononalne źródła prawa bankowego, Oficyna Wydawnicza Wolters
Kluwer Business, Kraków 2006, s. 25.
446
A. Kotowicz, Raport o sytuacji banków w 2010r…, op. cit., s. 14.
112
systemowej w krajach Europy Środkowo–Wschodniej, szczególnie ważne jest powołanie

do życia instytucji umożliwiającej sprawne dokonywanie rozliczeń międzybankowych.
Praktyka dotycząca polskiego systemu bankowego pokazuje, że ważny jest współudział
banku centralnego w konstrukcji sprawnego i nowoczesnego systemu rozliczeń. Dużą wagę
należy poświęcić dla instytucji informacyjnych, agencji ratingowych, zrzeszenia bankierów
czy związków banków447.
Wykres 3.3.4
Liczba zatrudnionych w polskim sektorze bankowym (bez placówek zagranicznych)
w latach 1996–2010 (w tys.)
200 181,3
169,5 172,2 174 174,7 169,9 165,2 175 176,9
180 167,1
158,7 158
25 25,1 25,7 151,3 149,6 152,9 33,5
160 25,3 25,1 33,9 34,4
26,4 32,4
140 26,8 31,3
27,2 27,6 28,3
120
100
80
144,2 147,1 149 149,6 144,2 138,8 147,8 141,1 142,5
60 131,9 124,1 122 124,6 126,7 134,7
40
20
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki spółdzielcze Banki komercyjne Zatrudnienie w bankach
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sytuacja finansowa banków w 2005 roku. Synteza, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2006, s. 29 oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Ważnym elementem działalności sektora bankowego i procesów transformacji

są zmiany poziomu zatrudnienia448 w sytuacji występowania niekorzystnych tendencji
na wielu branżowych rynkach pracy. W latach 1996–1999 odnotowano wzrost zatrudnienia
w sektorze banków komercyjnych o około 5 tysięcy. Lata 2000–2004 to okres znacznego
spadku liczby zatrudnionych o prawie 20 tysięcy. W 2005r. zanotowano już jednak przyrost
liczby zatrudnionych i ta tendencja trwała do 2008r. Zatrudnienie w sektorze bankowym
komercyjnym zwiększyło się o 28 tys. etatów. Wzrost zatrudnienia odnotowały nie tylko
dynamicznie rozwijające się średnie banki detaliczne, działające na rynku kredytów
dotyczących nieruchomości i konsumpcyjnych, lecz także większość banków z pierwszej
dziesiątki449. Lata 2009–2010 to względna stabilizacja poziomu zatrudnienia w sektorze
banków komercyjnych, jednak na poziomie niższym o ponad 6 tys. niż w 2008r.
Zatrudnienie w sektorze banków spółdzielczych systematycznie, choć w różnym
tempie, wzrastało w latach 1996–2010 i w 2010r. zatrudnionych było 34,4 tys. osób.
W latach 2006–2009 zanotowano wzrost zatrudnienia w SKOK–ach do 7900 osób.
Zmniejszenie zatrudnienia ogółem w SKOK w 2010r. wiązało sie z mniejszą liczbą kas,
co wynikało z fuzji wśród tych instytucji oraz konieczności ograniczania kosztów działalności
operacyjnej. Średni poziom zatrudnienia, przypadający na jedną SKOK, wzrósł
z 79,7 w 2006r. do 132 osób zatrudnionych w 2010r.450
447
A. Janc, Bank i jego miejsce w pośrednictwie…, op. cit., s. 75.
448
M. Stefański, Kierunki ewolucji sektora…, op. cit., s.140.
449
Sytuacja finansowa banków w 2005 r. Synteza…, op. cit., s. 7.
450
Wyniki finansowe spółdzielczych kas oszczędnościowo–kredytowych 2006–2010,
Wydawnictwo Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2011, s. 35.
113
Procesy fuzji i przejęć prowadzą do zmian koncentracji. Zmiany koncentracji

w polskim sektorze bankowym mierzone są wskaźnikami CR5, CR10, oraz indeksem
HHI – co ilustruje wykres 3.3.5. Analizując zmienność wskaźników koncentracji w polskim
sektorze bankowym należy zauważyć, że w części analizowanego okresu (1998–2001)
wskaźniki te wykazują tendencję wzrostową. Wzrostowi wskaźników koncentracji sprzyjały
fuzje i przejęcia realizowane przez duże banki. Z kolei w latach 2002–2010 miary
koncentracji nieznacznie spadły, mimo dalszego spadku liczby banków komercyjnych.
Nieznaczny spadek wskaźników koncentracji był spowodowany wolniejszym rozwojem
dużych banków, a szybszym małych i średnich451.
Wykres 3.3.5
Wskaźniki koncentracji aktywów sektora bankowego w latach 1997–2010 (w %)
100 0,10
90 81 80 0,09
78
80 70 72 0,08
68 69 69 67
70 65 65 63 0,07
62 62
57 56
60 54 0,06
48 50 48 50 49 48
45 47 46 45
50 44 0,05
0,09 0,09
40 0,08 0,08 0,08 0,04
0,07
0,07 0,07 0,07
30 0,06 0,06 0,06 0,06 0,06 0,03
20 0,02
10 0,01
0 0,00
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
HHI w % CR5 w % CR10 w %
CR5 i CR10 oznaczają udział 5 i 10 największych banków w aktywach netto sektora bankowego (lewa oś);
Wskaźnik HHI (prawa oś).
Tendencję wzrostową notuje się w koncentracji banków, mierzonej indeksem HHI.

Do 2001r. zjawisku temu sprzyjały fuzje i przejęcia przez duże banki. Od 2002r. miara
koncentracji maleje, czego przyczyną jest zwolnienie procesów konsolidacyjnych,
jak również fakt, iż udział w rynku usług bankowych banków małej i średniej wielkości
zwiększa się, stanowiąc konkurencję dla największych banków452.
Niski poziom koncentracji wskaźnika HHI, który na przestrzeni 15 lat kształtował
się na poziomie od 0,06 do 0,09, także znacznie niższy niż w krajach Unii Europejskiej udział
w rynku największych banków świadczy o znacznej konkurencji w sektorze bankowym453.
Mocna pozycja banków kontrolowanych przez inwestorów zagranicznych
jest charakterystyczna dla sektorów bankowych krajów Europy Środkowej, a udział
ich aktywów jest jeszcze wyższy niż w Polsce454. Sądzić można, że spośród wielu przyczyn
takiego stanu rzeczy dwie są najważniejsze. W krajach tych w początkowym okresie
transformacji brak było prywatnych inwestorów z wystarczającym kapitałem,
451
452
M. Stefański, Kierunki ewolucji…, op. cit., s. 124.
453
Bank na rynku finansowym, red. E. Miklaszewska, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer
Business, Warszawa 2010, s. 357.
454
Banking Structures in the New EU Member States, The European Central Bank, Frankfurt
am Main, January 2005, s. 32–39.
114
aby uczestniczyć w prywatyzacji banków. Drugą przyczyną była przyjęta strategia

prywatyzacyjna, która polegała na poszukiwaniu branżowych inwestorów strategicznych,
ponieważ nadmiar własności państwowej w sektorze bankowym może być szkodliwy
dla całej gospodarki narodowej455. Przykład Polski świadczy o tym, że nie wykorzystano
do prywatyzacji środków finansowych samorządów lokalnych i oszczędności społeczeństwa.
Znacznie niższy udział inwestorów zagranicznych w aktywach banków notowany jest
w państwach UE15, między innymi dlatego, że ich ustawodawstwo zawiera wobec nich
pewne ograniczenia456.
Wykres 3.3.6
Struktura własnościowa aktywów polskiego sektora bankowego według kraju pochodzenia
pierwotnie dominującego w 2010r.
Pozostałe
13% Polska
Portugalia Włochy
4% Polska
Francja Niemcy
35%
5% Holandia
Hiszpania
6% USA
Hiszpania
USA
6% Francja
Holandia Portugalia
9% Włochy
12% Pozostałe
Niemcy
10%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2010r., Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2012.
Zdecydowana zmiana w strukturze aktywów miała miejsce w 1999r., kiedy

to zmieniła się relacja w udziałach inwestorów polskich i zagranicznych. Struktura
własnościowa aktywów polskiego sektora bankowego w latach 2001–2008 była
ustabilizowana. Udziały inwestorów zagranicznych minimalnie zwiększały się, osiągając
poziom ponad 70%. Od 2009r. widoczna jest tendencja spadkowa udziałów inwestorów
zagranicznych w strukturze aktywów. Na koniec 2010r. (wykres 3.3.6) w polskich rękach
było 35% udziałów w strukturze aktywów. Udział inwestorów włoskich wynosił 12%,
niemieckich 10% a holenderskich 9%. Istotny udział w aktywach posiadali też Amerykanie –
6%, Hiszpanie – 6%, Francuzi – 5% i Portugalczycy – 4%.
Znaczący udział kapitału zagranicznego w polskich bankach postrzegany jest
poniekąd jako zagrożenie suwerenności457. Dla stabilności systemu bankowego struktura
własności jest bardzo istotna, gdyż wpływa ona na jakość nadzoru właścicielskiego oraz
konkurencyjność, rozumianą jako zdolność do długookresowego efektywnego wzrostu458
455
J. E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
2004, s. 235–242.
456
457
M. Janicka, Integracja czy izolacja. Kapitał zagraniczny w polskich instytucjach finansowych,
„Bank i Kredyt”, 2001, nr 4.
458
Barbara Bakier, Kazimierz Meredyk, Istota i mechanizm konkurencyjności,
[w:] Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej,
115
i możliwości rozwoju. Bank, którego właścicielem jest renomowana instytucja finansowa,

napotyka mniejsze trudności w pozyskiwaniu kapitałów umożliwiających rozwój.
Pozytywnym efektem zaangażowania inwestorów zagranicznych – pochodzących głównie
z krajów o wysokim stopniu rozwoju ekonomicznego – jest dokapitalizowanie banków
krajowych, wdrożenie nowoczesnych metod zarządzania i technik elektronicznej bankowości.
Argumenty zwolenników obrony polskości systemu bankowego nie mają racji bytu w dobie
globalizacji oraz członkostwa Polski w UE459. Polska, jako kraj rozwijający się, ciągle będzie
potrzebowała kapitału zagranicznego, a dotychczasowe doświadczenia funkcjonowania
krajowych banków na Jednolitym Rynku Europejskim są znaczące460.
Wykres 3.3.7
Struktura aktywów i pasywów sektora bankowego w 2010r.
100% Pozostałe pasywa
3,02% 4,49%
3,17% Pasywa zagraniczne
90% 3,98%
17,35%
Kapitał i rezerwy
80% 18,95%
Emisja dłużnych papierów wartościowych
70% 13,49%
Jednostki uczestnictwa w funduszach rynku
2,36% pieniężnego
60% Depozyty i inne zobowiązania wobec podmiotów
krajowych
50% Pozostałe aktywa
40% Aktywa trwałe

69,94% Aktywa zagraniczne
30% 62,23%
Papiery z prawem do kapitału i oddziały
20% wyemitowane przez podmioty krajowe
Jednostki uczestnictwa w funduszach rynku
10% pieniężnego
Dłużne papiery wartościowe wyemitowane przez
podmioty krajowe
0% Kredyty, pożyczki i inne należności od podmiotów
Aktywa Pasywa krajowych
W strukturze aktywów sektora bankowego w 2010r. podstawowa działalność bankowa

(udzielanie kredytów, lokowanie środków w papiery wartościowe – instrumenty dłużne
i kapitałowe, lokowanie środków na krajowym i zagranicznym rynku międzybankowym)
generuje zasadniczą część sumy bilansowej (92,8%). Należności od sektora niefinansowego
w strukturze aktywów polskiego sektora bankowego są większe niż w przypadku państw
o bardziej rozwiniętych systemach bankowych. Wynika to z koncentracji polskich banków
na świadczeniu tradycyjnych usług bankowych, przede wszystkim przyjmowaniu depozytów
i udzielaniu kredytów klientom niefinansowym. Jednocześnie stosunek należności od sektora
niefinansowego do PKB jest niższy niż w przypadku państw strefy euro461.
W strukturze pasywów, które mogą finansować akcję kredytową, znajdują
się depozyty klientów, środki zagraniczne, kapitały i rezerwy oraz zobowiązania z tytułu
własnej emisji – ich udział w bilansie na koniec 2010r. wyniósł 89,1%. Niski stopień
dywersyfikacji struktury pasywów – istotnego źródła finansowania – to depozyty i środki
zagraniczne (łączny udział w sumie bilansowej 76,2%).
red. Henryk Podedworny, Jerzy Grabowiecki, Henryk Wnorowski, Wydawnictwo

Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2000, s. 38.
459
A. Szelągowska, Kapitał zagraniczny w polskich bankach, Wydawnictwo Poltext, Warszawa
2004, s. 154 –160.
460
461
Rozwój systemu bankowego w Polsce w 2010, red. P. Sobolewski, D. Tymoczko,
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2011, s.110.
116
Na koniec 2010r. suma bilansowa krajowego sektora bankowego wyniosła 1237 mld
zł. W ostatnich latach można było stwierdzić relatywnie niską dynamikę wzrostu zobowiązań
od sektora niefinansowego, co jest związane z niską aktywnością w segmencie kredytów
dla przedsiębiorstw oraz kredytów konsumpcyjnych. Niemniej relacja kredytów
do depozytów sektora niefinansowego, która w latach 2007–2010 wyraźnie wzrosła,
pozostała na koniec 2010r. powyżej 1,1, co przedstawiono na wykresie 3.3.8. Taka sytuacja
może oznaczać konieczność odwołania się do alternatywnych źródeł finansowania rozwoju
akcji kredytowej w niedalekiej przyszłości462.
Wykres 3.3.8
Relacja kredytów do depozytów krajowego sektora niefinansowego
1,2 1,15
1,09
1,1
1
1
0,91
0,9
0,8 0,76 0,77 0,76 0,77

0,72 0,72 0,73 0,73
0,69 0,7
0,7
0,6
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Relacja kredytów do depozytów krajowego sektora niefinansowego

Kredyty bankowe dla podmiotów krajowych oraz depozyty i inne zobowiązania wobec podmiotów krajowych,
z wyłączeniem podmiotów sektora publicznego i finansowego.
Struktura portfela kredytów w polskim sektorze bankowym zbliżyła się do struktury

w strefie euro. Obecnie charakteryzuje ją udział kredytów dla przedsiębiorstw (33,9%), udział
kredytów konsumpcyjnych (17,5%) i mieszkaniowych (40,9%).
W okresie pierwszej dekady XXI wieku nie zmniejszył się dystans Polski do krajów
strefy euro. Pomimo dynamicznego rozwoju rynku kredytów, nadal utrzymuje się znaczna
dysproporcja między Polską a strefą euro w zakresie relacji kredytów na mieszkańca do PKB
per capita. W Polsce kredyty mieszkaniowe per capita, kredyty konsumpcyjne per capita
i kredyty przedsiębiorstw per capita wobec strefy euro wynoszą odpowiednio 15,5%, 39,4%
i 10,5%. Skala dysproporcji między Polską a strefą euro w zakresie relacji kredytów
na mieszkańca do PKB per capita najmniejsza jest w przypadku kredytów konsumpcyjnych.
Dużo większe dysproporcje są w poziomie rozwoju kredytów mieszkaniowych, a zwłaszcza
kredytów dla przedsiębiorstw. Osiągnięcie wyższej dynamiki kredytów aktywów ogółem
w pierwszej dekadzie XXI wieku było możliwe dzięki zmianie sumy bilansowej.
Udział kredytów w sumie bilansowej na koniec 2010r. wyniósł 61%. Dzięki
dostępności taniego finansowania, które umożliwiło bankom stworzenie atrakcyjnej oferty
zwłaszcza kredytów mieszkaniowych, stanowiło efekt znacznego zapotrzebowania
na mieszkania. Dynamiczny rozwój kredytów mieszkaniowych generowany jest głównie
przez wzrost kredytów walutowych, znacznie tańszych od kredytów złotówkowych, dzięki
462
Raport o funkcjonowaniu polskiego rynku finansowego w ujęciu międzysektorowym,
red. A. Wolak…, op. cit., s. 35.
117
pozyskanym środkom finansującym. Na koniec 2010r. wartość kredytów mieszkaniowych

w Polsce osiągnęła wysokość 300 mld zł, z czego największy przyrost 55,5% (166,5 mld zł)
przypadł na okres zaledwie 3 lat (2006–2008).
Wykres 3.3.9
Rozwój akcji kredytowej w latach 2000–2010 (roczna zmiana – ujęcie nominalne w mld zł)
160 3,1
140
50,4
120
100
0 29,4
80 33,7
60 1,2 15,3
16,8 22,2 21,5 1,9
40 75,7
12,3 15,5
3 49,7
20 12,9 9,5 39,1
27,3 22,6
8 5,9 9,5 6,2 14,6
0 4,5 -2,4
-11,2
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
-20
Sektor budźetowy Przedsiębiorstwa Konsumpcyjne Mieszkaniowe
Na rynku kredytów dla przedsiębiorstw w latach 2001–2010 utrzymuje

się stosunkowo stabilny (na poziomie 25%–30%), udział kredytów walutowych.
Na przestrzeni od 1996r. do 2010r. największe zróżnicowanie struktury źródeł finansowania
miało miejsce od 2005r. do 2008r., ponieważ był to okres zwiększonego napływu środków
zagranicznych. Poza tym okresem finansowanie działalności bankowej w Polsce miało
miejsce głównie w oparciu o depozyty.
Wykres 3.3.10
Finansowanie działalności w latach 2000–2010 (roczna zmiana – ujęcie nominalne w mld zł)
300
57,8
250
200 108,3
150 18,2
28,8
35,1 30,6
100 39,4 67,7
15 50,8
32,4 2,9 21,7 34,7
50 32,3 24,6 33,8 18,8 23,5
12,4 1,5 11,2 76,5 68,1
33,3 33,3 45,3 42,8 53,2
26,7
0 -0,5
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
-20 2010
-50
Pozostałe Finansowanie zagraniczne
Przedsiębiorstwa Gospodarstwa domowe
Depozyty sektora niefinansowego
118
Warto zauważyć, iż w latach 1996–2005 w sektorze bankowym w Polsce mieliśmy

do czynienia z tzw. nadpłynnością.
Istotnym elementem analizy rynku bankowego są wskaźniki jakości kredytów,
wyrażające się udziałem kredytów zagrożonych w kredytach ogółem. Wartość tego
wskaźnika w sektorze bankowym w Polsce w latach 2003–2008 wyraźnie się obniżyła,
co było spowodowane poprawą warunków makroekonomicznych. Korzystne zmiany
obserwowanej jakości należności sektora bankowego były widoczne szczególnie w sektorze
niefinansowym. W dużej mierze było to jednak efektem statystycznym wynikającym
z wysokiego przyrostu nowych kredytów. W 2008r. wskaźnik kredytów zagrożonych łącznie
dla wszystkich sektorów wynosił 5%. Dla sektora finansowego oraz rządowego
i samorządowego wskaźnik ten był jeszcze niższy, a średnią podnosił wskaźnik dla należności
udzielonych podmiotom sektora niefinansowego. Koncentracja kapitału lub zwiększenie
ryzyka kredytowego463 w portfelu należności od sektora niefinansowego sprawiają, że koszty
banków związane z niewypłacalnością kredytobiorców z tego sektora są potencjalnie
najwyższe464.
Wykres 3.3.11
Kredyty a depozyty i środki zagraniczne (realnie) w latach 1996–2010 (w mld zł)
900
802
800 731
701 703
700 651
620
581
600 461 519
500 458
398
400 325 352 330
299 305 291
248 271 244 266
300 221 232
191 202 181 182 195 201
171 160 151
200 128
77 99 85
41 59
100 12 18 22 23 24 26
1
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Depozyty klientów niefinansowych Kredyty dla klientów niefinansowych Środki zagraniczne
Potencjał sektora bankowego w Polsce analizowany za pomocą wskaźników jakości

portfela kredytowego odzwierciedla kondycję gospodarki i stan obrotu gospodarczego.
Wysoki udział należności zagrożonych jest przyczyną niższej rentowności w niektórych
okresach i trudności w oferowaniu atrakcyjnych warunków świadczenia usług przez sektor
bankowy, co bezpośrednio rzutuje na gospodarkę.
Na ogólny wskaźnik jakości portfela kredytowego (8%) mają wpływ wskaźniki
jakości kredytów poszczególnych składowych. Kształtowały się na koniec 2010r.
na następującym poziomie: wskaźnik jakość kredytów mieszkaniowych – 2%, wskaźnik
jakość kredytów konsumpcyjnych – 18%, wskaźnik jakości pozostałych kredytów
dla gospodarstw domowych – 8%, wskaźnik jakości kredytów dla MŚP – 14%, wskaźnik
463
P. Hartmann, S. Straetmans, C. de Vries, Banking System Stability. A Cross–Atlantic
Perspective, The European Central Bank, Frankfurt am Main, Working Paper, 2005, No. 527,
s. 37.
464
Przegląd stabilności systemu finansowego, red. J. Osiński, P. Wyczański, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2006, s. 16.
119
jakości kredytów dla dużych przedsiębiorstw – 9%465. Od 2008r. nie zmienia się wskaźnik
jakości kredytów dla klientów indywidualnych. Cały czas udział należności zagrożonych
wynosi tu nieco ponad 7%. Nie oznacza to jednak, że wszędzie jest taki sam. W kredytach
konsumpcyjnych, gdzie banki notują największe straty, zauważalna jest poprawa.
To m.in. efekt rekomendacji, która ograniczyła klientom dostęp do pożyczek bankowych,
a także zaostrzenia polityki przez same banki. Z kolei w kredytach mieszkaniowych, które
z reguły Polacy spłacają najsumienniej, kwota kredytów zagrożonych powoli,
ale systematycznie, się zwiększa.
Polityka kredytowa jest bardzo istotnym elementem zarządzania bankami, ponieważ
kredyty wciąż stanowią podstawowe źródło finansowania przedsiębiorstw bankowych.
„Złe kredyty”, które nie są spłacane, stanowią zagrożenie dla banku, całego sektora, a nawet
gospodarki. Przykładem takiego destrukcyjnego działania złych kredytów na gospodarkę
jest kryzys gospodarczy zapoczątkowany w 2008 r.466
Wykres 3.3.12
Jakość kredytów i koszty tworzenia rezerw sektora bankowego w latach 2000–2010
30% 28%
26%
24% 23%
25%
23%
20%
20% 17% 19% 16% 16%
16% 13%
15% 12%
10% 8% 8% 7% 7% 8%
7% 8% 8% 5% 5% 5%
6% 6% 6% 4%
5% 5% 5%
6% 6% 4% 4% 4%
5% 5% 4% 3% 4% 4% 4% 4% 5%
0%
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
koszty tworzenia rezerw banków komercyjnych

koszty tworzenia rezerw banków spółdzielczych
wskaźnik jakości kredytów banków komercyjnych
Źródło: M. Zygierewicz, J. Tylińska, Raport o sytuacji ekonomicznej banków, Banki 2011, Wydawnictwo
Warszawskiego Instytutu Bankowości, 2012r. s. 107
Na wykresie 3.3.12 przedstawiono również obciążenie wyniku działalności bankowej

rezerwami. Wśród banków spółdzielczych koszty tworzenia rezerw bankowych utrzymują się
na poziomie od 3% do 6%. Zaobserwowano tendencję spadkową w latach 2001–2005.
Od 2006r. można zaobserwować niewielką tendencję wzrostową kosztów tworzenia rezerw
sektora banków spółdzielczych. Podobne tendencje jak w sektorze banków spółdzielczych
obserwuje się także wśród banków komercyjnych, jednak tu koszty tworzenia rezerw
są na zdecydowanie wyższym poziomie. Koszt tworzenia rezerw banków komercyjnych
w 2010r. wzrósł do poziomu 28%, z poziomu 4% w 2007r.
Sektor bankowy w Polsce w latach 2002–2007 charakteryzował się stosunkowo niską
dynamiką kredytów zagrożonych, jak również niską dynamiką kredytów w ogóle.
W sektorze bankowym największe zmiany dotyczące dynamiki kredytów zagrożonych
465
A. Kotowicz, Informacja o sytuacji banków w I kwartale 2011 r., Wydawnictwo Urzędu
Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011, s. 5
466
J. Maltańska, Rola kapitału zagranicznego w prywatyzacji polskiego sektora bankowego
oraz ocena jego finansowej efektywności, [w:] Funkcjonowanie gospodarki polskiej
po 20 latach transformacji, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczecin 2009, s. 143.
120
(wykres 3.3.13) miały miejsce w latach 2008–2009, co było spowodowane sytuacją

na rynkach finansowych w czasie kryzysu. 2010r. cechował się istotnymi zmianami
w jakości należności banków od podmiotów niefinansowych. Sektor bankowy nie odczuwał
już tak silnie konsekwencji spowolnienia gospodarczego pod koniec 2008r. i w 2009r. Skutki
w postaci pogorszenia się jakości kredytów uwidoczniły się dopiero od 2010r. Stosunkowo
dobra koniunktura gospodarcza spowodowała, że należności z utratą wartości nie rosły
już tak silnie w ostatnim roku, choć ich dynamika nie była wcale niska467.
Wykres 3.3.13
Dynamika kredytów ogółem i kredytów zagrożonych od sektora niefinansowego w Polsce
w latach 2002–2010
177,9%
180%
160%
140%
131,6% 138,7%
123,7% 120,8% 120,9%
124,4%
120% 112,8%
108,0% 108,9%
107,7% 105,9%
100% 103,3% 103,1% 93,9%
83,4% 83,0% Kredyty ogółem
80% 72,6%
Kredyty zagrożone
60%
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Przy analizie jakości należności kredytowych banków warto też zrobić zastrzeżenie
dotyczące stosowania przez banki różnych metod rachunkowości. Część banków (zwłaszcza
dużych) stosuje Międzynarodowe Standardy Rachunkowości, inne opierają się na polskich
zasadach tworzenia rezerw celowych. Te odmienne zasady klasyfikacji mogą utrudniać
proces oceny sytuacji w sektorze bankowym, szczególnie w tych obszarach, gdzie zasady
tworzenia odpisów aktualizujących są nieco bardziej elastyczne468.
Na przestrzeni analizowanych piętnastu lat warto zauważyć znaczący spadek marży
(wynik działalności bankowej/suma bilansowa), zwłaszcza pośród banków komercyjnych,
gdzie marża od 2001r. do 2010r. spadła o ponad 5%, z poziomu 10,8% do 5,7%. W sektorze
banków spółdzielczych poziom marży jest zdecydowanie bardziej stabilny, choć obserwuje
się również trend malejący od poziomu 6% w 2002r. do poziomu 4,7% w 2010r. W sektorze
banków spółdzielczych, przy niskiej efektywności na zatrudnionego i wysokim obciążeniu
kosztami działania, obniżająca się marża ogranicza możliwości wypracowywania zysków.
Działalność banków, jako instytucji pośrednictwa finansowego charakteryzuje
się kilkoma ważnymi prawidłowościami. Po pierwsze, najważniejszą część pasywów banków
stanowią depozyty podmiotów niefinansowych, wśród których dominują oszczędności
gospodarstw domowych. Po drugie, po stronie aktywów bankowych dominują kredyty
467
M. Zygierewicz, J. Tylińska, Raport o sytuacji ekonomicznej banków. Banki 2011,
Wydawnictwo Warszawskiego Instytutu Bankowości, Warszawa 2012, s.107.
468
M. Zygierewicz, J. Tylińska, Raport o sytuacji ekonomicznej banków…, op cit., s.107.
121
udzielane przedsiębiorstwom. Po trzecie, gospodarowanie pieniądzem we współczesnym

banku odbywa się w warunkach ryzyka469.
Wykres 3.3.14
Marża sektora bankowego w latach 1999–2010
12,0%
10,8% Banki komercyjne
10,5%
10,2% Banki spółdzielcze
10,0%
8,5% 8,4%
8,0% 7,9%
8,0%
6,5% 6,5%
6,0% 6,2%
5,6% 5,8% 5,8% 5,7% 5,7% 5,8% 5,7%
6,0% 5,5% 5,4% 5,3% 5,5%
4,8% 4,7%
4,0%
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dobra sytuacja podmiotów sektora realnego i korzystna sytuacja na rynkach

finansowych znalazły odzwierciedlenie w dobrych wynikach finansowych sektora
bankowego. Kilka lat z rzędu poprawiała się efektywność działania banków, co wraz
ze stabilnymi wynikami działalności kredytowo–depozytowej i mniejszymi kosztami
pokrycia ryzyka kredytowego spowodowało wzrost zyskowności. Spadek kosztów tworzenia
rezerw celowych był możliwy dzięki kontynuacji poprawy jakości portfela kredytowego.
Uwagę zwracają jednak: szybki wzrost kredytów mieszkaniowych, zwłaszcza udzielanych
w walutach obcych, oraz silna konkurencja na niektórych rynkach. Wskazuje to na możliwość
kumulowania się ryzyka kredytowego w bilansach banków. Ewentualne konsekwencje będą
widoczne w przyszłości470.
3.4 Efektywność systemu bankowego a rozwój gospodarki Polski

Historia niejednokrotnie pokazała jak ważne znaczenie dla efektywnego
funkcjonowania gospodarki narodowej, ponadnarodowych systemów gospodarczych, a także
zwiększania strumieni kapitału471 ma stabilny system bankowy. Załamania gospodarcze
i kryzysy finansowe wiązały się zazwyczaj z załamaniem w sektorze bankowym. Zjawiska
te były niezwykle groźne dla funkcjonowania gospodarki472.
Wiele badań empirycznych oceniających efektywność systemu bankowego
wykorzystuje dane dotyczące rentowności działania pojedynczych banków i agreguje
te wyniki. Jednak w przypadku rozważań szerszych takie podejście wydaje
się niewystarczające. Należy wziąć pod uwagę różnorodne aspekty wprowadzanych regulacji.
Dlatego też definicja efektywności systemu bankowego powinna odzwierciedlać możliwie
469
A. Janc, A. Krymarys–Balcerzak, Współczesny bank…, op. cit., s. 46.
470
Raport o stabilności systemu finansowego 2005r., red. J. Osiński, P. Wyczański, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2006, s. 49.
471
Globalization Brings Both Promise and Challenges to Countries on Path to Development,
“International Monetary Fund Survey”, Supplement, 2000, Vol. 29, s. 4–5.
472
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość…, op. cit., s. 24–25.
122
jak najwięcej interakcji pomiędzy systemem bankowym i jego otoczeniem473; uwzględniając

nie tylko wewnętrzną efektywność banków, ale również jej wpływ na gospodarkę
i społeczeństwo. Aby określić, czym jest efektywność systemu bankowego, należy najpierw
odwołać się do definicji pojęcia efektywności.
W analizie ekonomicznej można wyróżnić cztery koncepcje tego, jaki stan uznaje
się za najbardziej efektywny474.
Po pierwsze, jest to teoria, według której efektywność jest tożsama z maksymalizacją
dobrobytu społecznego poprzez osiągnięcie najwyższej możliwej satysfakcji (użyteczności,
zysku) na skutek licytacji ofert.
Po drugie, opisuje się stan efektywności ekonomicznej w sensie Pareto (od nazwiska
XIX–wiecznego włoskiego ekonomisty). Gospodarka osiąga go, kiedy żadne dobro nie
możne zmienić swojego położenia w taki sposób, by zwiększyć satysfakcję osiąganą przez
nowego posiadacza, nie zmniejszając jednocześnie satysfakcji osiąganej przez inne podmioty.
Koncepcja ta została udoskonalona przez Kaldora–Hicksa, którzy uznali, że efektywna
alokacja zasobów następuje wówczas, gdy żaden podmiot nie ceni żadnego dobra na tyle,
aby zrekompensować dotychczasowemu posiadaczowi jego utratę.
Po czwarte, można wyróżnić efektywność ekonomiczną w ujęciu analizy kosztów
krańcowych. Jest ona osiągana wówczas, kiedy pożądany cel (na przykład ograniczenie
przestępczości) jest realizowany tylko w takim stopniu, w jakim koszty społeczne ponoszone
w związku z tym są równoważone przez korzyści wynikające z realizacji tego celu.
Wykres 3.4.1
Marże odsetkowe w sektorze bankowym w latach 1998–2010
60% 6%
52,0% 53,0%
50,0% 49,0%
4,8% 47,0% 47,0% 48,0% 5%
50% 44,0%
4,2% 4,2%
38,0%
40% 37,0% 34,0%
3,7%
35,0% 4%
3,3% 3,3% 3,3%
3,4% 3,1% 3,1% 3,1%
2,8%
30% 26,0% 2,5% 3%
20% 2%
10% 1%
0% 0%
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Marża odsetkowa w bankach jako % przychodów odsetkowych (oś lewa)

Marża odsetkowa w bankach jako % aktywów (oś prawa)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2005–2009)
oraz danych KNF (2010).
Wszystkie przytoczone koncepcje odnoszą się do takiej alokacji dóbr

w społeczeństwie, na skutek której wykorzystuje się je w najlepszy możliwy sposób. Banki,
decydując o różnorakim zaangażowaniu kapitału, którym zarządzają, przesądzają tym samym
o sposobie alokacji dóbr w społeczeństwie. W związku z tym efektywnie działający system
bankowy jest to taki system, który możliwie najlepiej przyczynia się do efektywnej alokacji
dóbr w społeczeństwie. Jest to efektywność w ujęciu szerokim. Sprawnie działające banki
inwestują w te przedsięwzięcia, które zapewniają wysokie zyski przy ograniczonym ryzyku,
473
R. Matousek, N. Sarantis, The Bank Lending Channel…, op. cit., s. 323.
474
P. Golędzinowski, Wpływ regulacji systemu bankowego na jego efektywność, Materiały
i Studia, Zeszyt nr 235, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2009, s. 26.
123
czyli przekazują kapitał tym podmiotom, które potrzebują go najbardziej. W ten sposób
wzrasta dobrobyt społeczny475.
Trudno wskazać idealną miarę efektywności systemu bankowego. W badaniach
dotyczących tego zagadnienia, w tym tych najbardziej spektakularnych, za mierniki
efektywności przyjęto dwa wskaźniki476. Pierwszy z nich to marża odsetkowa, która
w raportach Narodowego Banku Polskiego definiowana jest jako relacja wyniku odsetek
do średnich aktywów pomniejszonych o odsetki zapadłe od należności zagrożonych477.
Jest to efektywność dochodowa. Wskaźnik ten mierzy wynagrodzenie, jakie banki pobierają
za wykonywane usługi pośrednictwa finansowego, a więc także koszty, jakie ponosi
społeczeństwo z tytułu korzystania z tych usług. Z tego powodu wskaźnik ten jest bardzo
dobrą miarą efektywności systemu bankowego. Opisywany wyżej teoretyczny związek
efektywności systemu bankowego ze wzrostem gospodarczym potwierdziły wyniki badań
wykonanych przy wykorzystaniu danych dotyczących marży odsetkowej, które dowiodły,
że jej wysoka wartość jest silnie negatywnie skorelowana ze stopniem wzrostu
gospodarczego478, więc im wyższy ten wskaźnik i niższa efektywność systemu bankowego,
tym niższy wzrost gospodarczy.
Wykres 3.4.2
Wskaźnik kosztów operacyjnych sektora bankowego w latach 1998–2010
80%
75%
74% 73%
75% 72% 72% 73%
72%
70% 70%
69% 69%
70% 68,1%
67%
64,6% 64% 65,0%
65% 62,5% 62,2% 61,9% 63,0% 62,0%
60% 58,5% 58,1%

68,6% 66,9%
65,2%
63,0% 63,2% 62,4% 63,5% 61,9%
55% 59,2% 52,5%
56,3% 51,6% 50,1%
52,0% 52,7% 52,7%
50%
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wskaźnik kosztów operacyjnych BK BS
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych KNF.
W polskim systemie bankowym można zaobserwować tendencję spadkową poziomu

wskaźnika marży odsetkowej, jakkolwiek jest on nadal dwukrotnie wyższy niż w krajach
wysoko rozwiniętych. Do zmniejszenia marży odsetkowej479 netto przyczynił się głównie
spadek nominalnych stóp procentowych, będący efektem obniżania się wskaźnika inflacji.
Zachowanie się marży odsetkowej należy przypisać rosnącemu popytowi na kredyt bankowy.
W 1997r. marża odsetkowa wynosiła 5,7%, podczas gdy w 2001r. poziom marży zmalał
do 3,4%. W latach 2002–2010 poziom marży odsetkowej zmniejszył się o kolejne ponad
475
P. Golędzinowski, Wpływ regulacji…, op. cit., s. 26.
476
A. Demirgüç–Kunt, L. Laeven, R. Levine, Regulations, Market Structure, Institutions,
and The Cost of Financial Intermediation, „Journal of Money. Credit and Banking”, 2004,
Vol. 36, No. 3, s, 594.
477
478
A. Demirgüç–Kunt, L. Laeven , R. Levine, Regulations…, op. cit., s. 609.
479
Raport o stabilności systemu finansowego, red. P. Szpunar, Wydawnictwo Narodowego Banku
Polskiego, Warszawa 2011, s. 46.
124
0,5%. Przyczyn tego zjawiska należy upatrywać w rosnącym popycie na kredyt hipoteczny.
Nieznaczny wzrost marży odsetkowej zaobserwować można było w 2004r. i 2005r. Marża
odsetkowa w polskim sektorze bankowym powinna nadal spadać w miarę wzrastania
poziomu konkurencji zabiegającej o pozyskanie klienta480.
Od 2002r. w Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach UE, można było
obserwować wzrost marży odsetkowej netto obliczonej zarówno w stosunku do poziomu
aktywów, jak i przychodów odsetkowych. Od 2004r. do 2007r. widać było poprawę
wyników, jeżeli chodzi o wielkość wyniku odsetkowego i poziomu marży liczonej
w stosunku do aktywów oraz spadek marży wyrażonej w procentach przychodów
odsetkowych. Przyczyny wzrostu wyniku z odsetek należy szukać we wzroście wyników
odsetkowych w operacjach z sektorem niefinansowym i budżetowym. Wyższy wynik
odsetkowy z sektora niefinansowego był w znacznej mierze skutkiem silniejszego wzrostu
przychodów niż kosztów odsetkowych. Było to rezultatem zmian w bilansach banków,
nastąpił wtedy wzrost kwot kredytów od gospodarstw domowych i wzrost depozytów
przedsiębiorstw. W tym okresie wzrosły stopy procentowe, ale oprocentowanie kredytów
wzrosło silniej niż oprocentowanie depozytów. Zwiększył się wynik operacji z podmiotami
niefinansowymi na skutek wzrostu wartości kredytów i zmian struktury terminowej
depozytów. Miał wtedy miejsce szybszy wzrost niżej oprocentowanych depozytów bieżących
i wolniejszy wzrost wyżej oprocentowanych depozytów terminowych. Lata 2008–2010
to niższy poziom marży odsetkowej jako procent przychodów odsetkowych. Spadek
był konsekwencją obniżenia się wyniku odsetkowego na operacjach z sektorem
niefinansowym. Do głównych czynników obniżenia wyników finansowych banków należy
z pewnością wzrost kosztów ryzyka kredytowego, wzrost kosztów finansowania oraz spadek
dynamiki akcji kredytowej. Z jednej strony był to efekt szybszego wzrostu depozytów
niż kredytów, z drugiej strony – rezultat niskich marż na kredytach udzielonych w okresie
boomu kredytowego481.
Drugim wykorzystywanym wskaźnikiem efektywności jest wskaźnik kosztów
operacyjnych. Jest to relacja kosztów operacyjnych (działania i amortyzacji) do wyniku
działalności bankowej, skorygowana o wynik pozostałych przychodów i kosztów
operacyjnych482. Mierzy on przede wszystkim efektywność kosztową działania banków, która
przyczynia się do wzrostu efektywności systemu bankowego w wąskim rozumieniu.
Wstępna analiza wykazuje dużą i postępującą dysproporcję pomiędzy poziomem
wskaźnika kosztów operacyjnych w sektorze banków spółdzielczych a sektorem banków
komercyjnych. Wysoki poziom wskaźnika kosztów operacyjnych (C/I) w bankach
spółdzielczych powoduje, że pozostaje niewielka przestrzeń na absorbowanie ryzyka
związanego z działalnością kredytową.
Efektywność kosztowa banków wyraźnie się poprawiała. W 2010r. wskaźnik kosztów
operacyjnych wyniósł 50,1%. Wynik ten był zbliżony do najlepszych wyników sektora
bankowego w innych krajach Unii Europejskiej, gdzie rynek jest bardziej zintegrowany
i konkurencyjny483. Wynik w 2010r. był też najlepszy od początku transformacji gospodarczej
w Polsce. W stosunku do 2000r. wynik poprawił się o 12,4%.
W swoich raportach Narodowy Bank Polski posługuje się także wskaźnikami: ROA
(ang. return on assets), który jest relacją wyniku finansowego netto do średnich aktywów
480
St. Piocha, K. Redlińska, Konkurencja i konkurencyjność sektora banków komercyjnych,
[w:] Zeszyty Naukowe Instytutu Ekonomii i Zarządzania Politechniki Koszlińskiej, Koszalin
2006, s. 129–130.
481
A. Gemzik–Salwach, Kształtowanie się marż odsetkowych banków, Finansowy Kwartalnik
Internetowy „e–Finanse”, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania
w Rzeszowie, 2010, nr 6, s. 69.
482
483
P. R. Lane, S. Walti, The Euro and Financial Integration, Discussion Paper, 2006, No. 139,
s. 4.
125
pomniejszonych o odsetki zapadłe od należności zagrożonych, a także ROE (ang. return

on equity), czyli relacją wyniku finansowego netto do średnich funduszy podstawowych484.
Wykres 3.4.3
Rentowność sektora bankowego w Polsce w latach 1997–2010
40,0% 37,0% 2%
2,0% 1,7% 1,7%
35,0% 1,6% 1,6%
30,0% 1,4%
1,3%
25,0% 1,1%
1,0% 1,0%
0,9% 18,8%
20,0% 16,8% 17,3% 1%
15,6%
0,7% 12,9% 14,5% 13,6%
15,0% 12,8%
11,2%
9,2% 0,5% 0,5% 9,2%
10,0%
5,2% 5,0%
5,0%
0,0% 0%
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
ROE ROA
Na rentowność sektora bankowego w Polsce w latach 1996–2010 (wykres 3.4.3)

wpływało wiele czynników wewnętrznych, jak i zewnętrznych: procesy konsolidacyjne,
technologiczne, sfera realna, wejście Polski do Unii Europejskiej. W związku ze zmianami
w otoczeniu zewnętrznym banków w latach 1996–2010 zmieniała się także ich rentowność
mierzona wskaźnikami rentowności aktywów ROA oraz zwrotu na kapitale ROE.
Po znacznym spadku rentowności sektora bankowego w latach 2001–2003, związanym
ze spowolnieniem gospodarczym, w latach 2004–2008 obserwuje się wyraźną poprawę
rentowności. Na poprawę rentowności banków wpłynął m.in. spadek udziału kredytów
zagrożonych w aktywach, w szczególności od przedsiębiorstw. Poprawa jakości portfela
kredytowego dla przedsiębiorstw była z jednej strony wynikiem tzw. czyszczenia bilansów,
czyli przenoszenia części kredytów nieściągalnych do ewidencji pozabilansowych, a z drugiej
efektem sprzedaży należności zagrożonych.
Należy jednak zauważyć, że poziom wskaźników ROA w polskim sektorze
bankowym i w innych krajach Europy Środkowo–Wschodniej jest wyższy niż w krajach
strefy euro. Wysokie wyniki banków w krajach Europy Środkowo–Wschodniej
są spowodowane lepszą koniunkturą gospodarczą niż w krajach strefy euro oraz bardzo
dobrymi wynikami przedsiębiorstw niefinansowych. Jednak rentowność banków w krajach
strefy euro również wykazuje tendencję wzrastającą485.
Na funkcjonowanie systemu bankowego mają oczywiście wpływ stopy podatkowe
(wykres 3.4.4). W analizowanym piętnastoleciu widoczny jest spadek zarówno nominalnej,
jak i efektywnej stopy podatkowej, zwłaszcza w latach 1998–2004. (Wyniki z lat 2002 i 2003
są nieadekwatne, ponieważ nie uwzględniono obligacji restrukturyzacyjnych). W latach
2004–2010 nominalna stopa podatkowa wynosiła 19%, zaś efektywna stopa opodatkowania
banków stopniowo rośnie (17% – 20%).
484
485
M. Pawłowska, S. Kozak, Określenie wpływu przystąpienia do strefy euro na efektywność,
poziom konkurencji oraz na wyniki polskiego sektora finansowego, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2007, s. 44–45.
126
Wykres 3.4.4
Nominalna i efektywna stopa opodatkowania banków w Polsce w latach 1998–2010
45%
40%
40%
37% 37%
35%
32%
30% 28% 27%
25% 36%
34%
30% 20%
28% 28% 27% 20%
20% 18% 18% 19% 18%
17%
19% 19% 19% 19% 19% 19% 19%
15%
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Nominalna stopa opodatkowania banków Efektywna stopa opodatkowania banków
Analiza wydajności, w przeliczeniu na jednego zatrudnionego w poszczególnych

grupach banków, pozwala wyeliminować problem porównywalności danych w związku
z różną liczbą banków w danych grupach. Przeliczenie podstawowych wielkości na jednego
zatrudnionego pozwala ocenić wydajność pracy w danej grupie banków oraz określić
podobieństwa i różnice486.
Wykres 3.4.5
Wynik działalności bankowej na zatrudnionego w Polsce w latach 1998–2010 (w tys. zł)
400 39,5% 50%
44,4% 339
350 42,0% 41,6% 40,4% 324 45%
38,8% 38,6% 38,4% 306
40%
300 34,6% 35,2% 276 33,7% 34,3%
248 255 35%
250 227
202 211 30%
198
184
200 25%
150
137 20%
150 107 111 112 114
83 80 81 84 87 90 15%
100 68 75
55 10%
50 5%
0 0%
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Relacja banków spółdzielczych do banków komercyjnych dla wyniku działalności bankowej na zatrudnionego
Wynik działalności bankowej na zatrudnionego w bankach komercyjnych
Wynik działalności bankowej na zatrudnionego w bankach spółdzielczych
Po przeanalizowaniu danych zaprezentowanych na wykresie 3.4.5 można zauważyć,

że w grupie banków komercyjnych, jak i spółdzielczych, na przestrzeni ostatnich kilkunastu
486
J. Maltańska, Rola kapitału zagranicznego…, op. cit., s. 144.
127
lat zachodziły podobne procesy – tylko z różnym nasileniem. Banki spółdzielcze

charakteryzowały się niską efektywnością działania – w 1998r. osiągały 2,5–krotnie niższy
wynik działalności bankowej w przeliczeniu na zatrudnionego niż banki komercyjne. Relacja
ta wzrosła do 3 w 2010r. Wynik działalności bankowej banków spółdzielczych tworzony
jest głównie przez wynik z tytułu odsetek, którego zwiększanie w warunkach malejącej marży
było utrudnione. Jeżeli weźmiemy pod uwagę tylko wzrost wyniku działalności bankowej
w latach 1998–2010 to wśród banków spółdzielczych nastąpił wzrost o 59 tys. zł, a w
sektorze banków komercyjnych nastąpił wzrost o 202 tys. zł.
Poziom sumy bilansowej na zatrudnionego (wykres 3.4.6) jest około 3,5 razy mniejszy
w bankach spółdzielczych niż w bankach komercyjnych. Zdecydowana większość banków
spółdzielczych (68%) posiada sumę bilansową na zatrudnionego w przedziale 1001zł –
2000zł. W przypadku banków komercyjnych 66,6% banków ma poziom sumy bilansowej
powyżej 6501 zł.
Wykres 3.4.6
Segmentacja banków wg sumy bilansowej na zatrudnionego (udział grupy w sektorze).
Suma bilansowa na zatrudnionego (w tys. zł)
50,0% 47,9%
Banki komercyjne
45,0%
40,0% Banki spółdzielcze
34,5% 33,6%
35,0%
30,0%
25,0% 22,0%
18,7%
20,0%
13,0% 13,5%
15,0%
10,0%
4,4% 4,0% 3,0%
5,0%
0,0%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie KNF i BFG.
Analiza segmentacji banków wg wyniku działalności bankowej na zatrudnionego

(udział grupy w sektorze) przedstawiona na wykresie 3.4.7 wykazała, iż banki spółdzielcze
osiągają wyniki trzykrotnie niższe niż banki komercyjne. Ponad 90% banków spółdzielczych
osiąga wyniki działalności bankowej w przeliczeniu na zatrudnionego w przedziale 50–150
tys. zł. W przypadku banków komercyjnych wyniki działalności bankowej w przeliczeniu
na zatrudnionego są bardziej rozłożone, niemniej jednak ponad 67% banków osiąga wynik
w przedziale 251 tys. zł – 400 tys. zł.
Większość banków spółdzielczych charakteryzuje się niskimi kwotami podstawowych
wielkości finansowych (depozytów, kredytów) przypadającymi na zatrudnionego – wielkości
przedstawiono na wykresie 3.4.8. Depozyty na zatrudnionego w przypadku banków
spółdzielczych mają ok. 2,5 razy niższy poziom w bankach spółdzielczych niż w bankach
komercyjnych. W przypadku kredytów w przeliczeniu na zatrudnionego ta relacja jest jeszcze
wyższa i wynosi ponad 3.
Kolejnym istotnym współczynnikiem efektywnościowym jest współczynnik
wypłacalności. Wypłacalność oznacza długoterminową zdolność banku do regulowania
zobowiązań, także w przypadku wystąpienia strat. Gwarancją wypłacalności jest odpowiednia
128
wielkość funduszy własnych (odpowiednia wartość rynkowa zasobów banku, która pozwala
na pokrycie wszystkich zobowiązań).
Wykres 3.4.7
Segmentacja banków wg wyniku działalności bankowej na zatrudnionego
(udział grupy w sektorze). Wynik działalności bankowej na zatrudnionego (w tys. zł)
60,0% 57,0%
Banki komercyjne
50,0%
Banki spółdzielcze
40,0%
33,4%
30,0% 27,6% 26,1%
20,0%
14,2%
10,5%
7,8% 8,7%
10,0%
4,0% 4,9%
1,8% 3,1%
0,9% 0,0%
0,0%
<50 50-100 101-150 151-200 201-250 251-300 301-350 351-400 401-450 451-500 >500
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych KNF i BFG.
Wypłacalność jest także elementem oceny banku w kontekście bezpieczeństwa jego

działania. Odzwierciedla efekty zarządzania ryzykiem banku. Dodatkową rolę pełni tu analiza
wielkości funduszy własnych oraz struktury majątkowo – kapitałowej danego banku.
Współczynnik wypłacalności jest to wyrażona w procentach relacja funduszy własnych banku
po powiększeniu o kapitał krótkoterminowy i po pomniejszeniu o kwotę przekroczenia progu
koncentracji kapitałowej do całkowitego wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka działalności
banku, co jest pomnożone przez 12,5 (sposoby wyliczenia współczynnika określane są przez
uchwały KNB).
Wykres 3.4.8
Segmentacja banków wg depozytów i kredytów na zatrudnionego (udział grupy w sektorze)
50,0% 46,6%
40,0% 38,2%
35,3%
32,9%33,7%
30,2%
30,0%
19,8% 17,6%
20,0% 15,0% 15,2%
8,1% 8,8% 8,6% 9,0%
10,0% 7,1% 6,2%
1,4% 2,2% 1,1% 3,1%
0,0%
kredyty banków spółdzielczych kredyty banków komercyjnych

depozyty banków komercyjnych depozyty banków spółdzielczych
129
Współczynniki wypłacalności można określić jako adekwatność kapitałową banku.

Minimalny poziom współczynnika wypłacalności wynosi 8%. Wysoki poziom współczynnika
świadczy o bezpieczeństwie banku. Może jednak oznaczać też, że bank nie wykorzystuje
wszystkich możliwości rozwojowych i nie osiąga dostatecznie wysokiej efektywności.
W Polsce współczynnik wypłacalności dla sektora bankowego wynosił w 2010r. 13,84%.
Przy czym wszystkie banki posiadały współczynnik na poziomie przekraczającym ustawowe
minimum, na poziomie 8 %.
Poziom współczynnika wypłacalności jest relatywnie wysoki na tle innych krajów UE,
co potwierdza stabilność polskiego sektora bankowego. Reasumując, skala działalności
polskiego sektora bankowego na tle wysoko rozwiniętych krajów UE jest niewielka,
co z jednej strony świadczy o niskim poziomie ubankowienia polskiej gospodarki,
a z drugiej o potencjale rozwoju sektora. Jednocześnie polskie banki należą
do najzyskowniejszych w Europie i są relatywnie dobrze wyposażone w kapitały, przy czym
– ze względu na bardzo dynamiczny wzrost skali działania – pożądane jest ich dalsze
zwiększenie487.
Wykres 3.4.9
Wskaźnik płynności i wskaźnik rentowności obrotu netto sektora bankowego w Polsce
w latach 2002–2010
120% 109,3% 113,1% 112,6%
100% 93,6%
81,0%
70,9% 74,6% 73,4% 73,5%
80%
60%
40%
20% 8,6% 9,7% 11,1% 10,8% 8,2% 10,9%

3,0% 6,8%
0,8%
0%
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wskaźnik płynności Wsk. rentowności obrotu netto
Płynność sektora bankowego w Polsce na koniec 2010r. (wykres 3.4.9) należy uznać
za zadowalającą488. W 2010r. odnotowano m.in. wzrost podstawowej rezerwy płynności
do poziomu 276,3 mld zł, przy czym w znacznym stopniu wynikało to z efektu przesunięcia
środków z uzupełniającej rezerwy płynności. Jednocześnie nastąpiło zwiększenie poziomu
stabilnych środków obcych do 794,3 mld zł. Relacja kredytów do depozytów, która pośrednio
określa skalę zapotrzebowania na środki z rynku finansowego, pozostała stabilna i na koniec
2010r. wynosiła 112,6%. Pomimo korzystnych zjawisk oraz zadowalającej sytuacji
w zakresie bieżącej płynności, nadal niezbędne są działania zmierzające do wzrostu
stabilności źródeł finansowania489.
487
Raport o sytuacji banków w Polsce w 2007r…, op. cit., s. 77.
488
World Economic Outlook: Rebalancing Growth, 2010, International Monetary Fund,
Washington 2010, s. 406.
489
A. Kotowicz, Raport o sytuacji banków w 2010 r…, op. cit., s. 45.
130
Wprowadzone zmiany w polskim ustawodawstwie bankowym stworzyły nowoczesny

system, odpowiadający prawie w całości dyrektywom Unii Europejskiej. Co ważne,
w sektorze bankowym Polska nie ustępuje bankom zagranicznym pod względem
przygotowania kadry i jej fachowości. Ustępujemy, jako kraj, natomiast jeszcze
pod względem kapitału, technologii czy jakości usług. Szybko jednak odrabiamy powstałe
zaległości490.
Należy również zauważyć, że efektywna alokacja zarządzanych dóbr, na skutek której
banki uzyskują wysokie przychody, powinna umożliwiać pobieranie niższych opłat
od klientów z tytułu prowadzonej działalności. Ważnym aspektem efektywnej działalności
banków są właśnie koszty ich działania, którym obciążone jest społeczeństwo korzystające
z usług pośrednictwa finansowego. Pozytywne skutki efektywnej alokacji zasobów mogą być
zneutralizowane poprzez wysokie koszty społeczne utrzymania systemu bankowego.
W związku z tym w rozważaniach dotyczących efektywności działania systemu bankowego
należy brać pod uwagę również to, jakie są koszty korzystania z usług bankowych. Działanie
przy niskich kosztach to efektywność systemu bankowego w wąskim ujęciu. Warto
podkreślić, że prawidłowo rozumiana efektywność systemu bankowego nie może ograniczać
się jedynie do wąskiego lub szerokiego jej rozumienia. Należy zawsze pamiętać, że oba
te aspekty są konieczne do osiągnięcia pełnej efektywności systemu491.
3.5 Podsumowanie
Banki były najszybciej rozwijającymi się przedsiębiorstwami w Polsce w ostatniej
dekadzie. Dokonały one znacznego postępu technologicznego i organizacyjnego, stając
się instytucjami finansowymi, które nie ustępują bankom zachodnim pod względem
ani nowoczesności rozwiązań, ani w zakresie obsługi klientów, ani liczby i rodzajów
instrumentów finansowych oferowanych różnym grupom odbiorców. Oczywiście nie oznacza
to, że nie pozostało nic do zrobienia. Wręcz przeciwnie, wiele jest jeszcze do poprawienia
w sferze zarządzania i efektywności działania banków. Wydaje się jednak, że o zmiany
w tych dziedzinach postarają się, we własnym zakresie, akcjonariusze strategiczni492.
Do zwiększenia efektywności polskiego systemu bankowego może przyczynić
się również sposób postrzegania regulacji493, jednak bardziej jako instytucji udoskonalającej
procesy rynkowe niż je zastępującej. Wydaje się to uzasadnione konstytucyjną zasadą
wolności działalności gospodarczej. Zadania postawione przed KNF, w szczególności dążenie
do konkurencyjności polskiego systemu finansowego, wydają się wymagać jednoczesnego
uwzględniania postulatów stabilności i efektywności systemu.
Warto podkreślić, że na pierwszym miejscu należy zawsze stawiać stabilność rynku
i bezpieczeństwo środków na rachunkach bankowych, wiedząc, że długookresowo prowadzi
to do wzrostu efektywności banków494, co w konsekwencji zaowocuje zdynamizowaniem
gospodarki. Podsumowując:
Sektor bankowy w Polsce pozostaje stabilny i zyskowny.
Polska posiada istotną przewagę konkurencyjną nad gospodarką strefy euro pod
względem potencjału wzrostowego sektora bankowego.
Na lata 2011–2015 banki planują niewielki wzrost sumy bilansowej przy przeciętnym
poziomie zyskowności.
490
K. Olesiak, Perspektywy rozwoju polskiego systemu bankowego w Unii Europejskiej,
[w:] Zeszyty Nukowe nr 34, red. R. Michalski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ubezpieczeń
i Bankowości w Warszawie, Warszawa 2004, s. 5–11.
491
P. Golędzinowski, Wpływ regulacji systemu…, op. cit., s. 26.
492
R. Szewczyk, Stan i perspektywy rozwoju polskiego sektora bankowego, [w:] Sektor finansowy
w Polsce, red. St. Owsiak, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 98–99.
493
J. S. Jr. Jahera, M. Bertus, The Relation Between Bank. Regulation and Economic
Performance. A cross–Country Analysis, “Banks and Bank Systems”, 2007, Vol. 2, No. 3.
494
131
Urząd KNF podejmuje szereg działań nadzorczych, nakierowanych m.in. na zapewnienie

stabilności w ujęciu zarówno mikroekonomicznym, jak i całego sektora.
Szansą dla sektora bankowego w Polsce są lepsze perspektywy wzrostu
gospodarczego niż w innych krajach strefy euro, jak również brak zaangażowania polskich
banków w rządowe papiery dłużne państw zagrożonych niewypłacalnością. Szansą może
też być sytuacja, iż pomimo niskiego poziomu udziału polskich banków w aktywach
poszczególnych grup bankowych, mogą one stanowić istotne wzmocnienie dla banków–
matek z uwagi na lepsze wyniki finansowe, jakość kapitałów oraz wartość rynkowej
kapitalizacji.
Z kolei zagrożenia stojące przed sektorem bankowym to głównie: transfer ryzyka
z zagranicznych grup bankowych, którym agencje ratingowe obniżyły oceny, na banki
krajowe. Problemem są koszty finansowania aktywów długoterminowych (głównie kredytów
hipotecznych), jak również koszty dostosowania do wymogów Bazylei III, przede wszystkim
w zakresie finansowania długoterminowego oraz wymogów EBA (delewarowanie).
Na koniec 2010r. sytuacja sektora bankowego była dobra, jednak konieczne jest m.in.:
dostosowanie strategii działania do trudnych uwarunkowań zewnętrznych (zaburzenia
na rynkach finansowych, oczekiwane zmniejszenie tempa wzrostu gospodarki);
zwiększenie efektywności działania rynku międzybankowego;
rezygnacja z udzielania kredytów walutowych dla gospodarstw domowych (produkt
niszowy dla osób w naturalny sposób zabezpieczonych przed ryzykiem kursowym);
dywersyfikacja i zwiększenie stabilności źródeł finansowania poprzez rozwój
długoterminowych depozytów, rozwój rynku długoterminowych papierów dłużnych oraz
zmniejszenie uzależnienia od macierzystych grup kapitałowych;
zmiana modelu biznesowego w zakresie kredytów mieszkaniowych, m.in. poprawa
zarządzania oraz kwestia większej dywersyfikacji działalności w bankach mających
wysoki udział kredytów mieszkaniowych.
Rozwój sektora bankowego stanowi jeden z bardzo ważnych czynników wzrostu
gospodarczego. Właściwe wypełnianie funkcji stawianych sektorowi bankowemu przyczynia
się do wzrostu gospodarczego495.
495
G. Paluszak, Znaczenie rozwoju sektora bankowego dla wzrostu gospodarczego, [w:] Nauki
finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej. Bankowość
t. III, red. R. Szewczyk, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004,
s. 55; W. Kwaśniak, Współczesne wyzwania ekonomiczne banków w świetle prognozowanego
spowolnienia gospodarczego, Wydawnictwo Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2012,
s. 2.
132
Tabela 3.3.1
Ilość banków i kas oszczędnościowo – kredytowych w Polsce w latach 1996–2010
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki 1591 1475 1378 1295 858 754 673 667 660 655 647 645 649 643 646
Komercyjne 81 83 83 77 74 69 59 58 57 61 51 50 52 49 49
Spółdzielcze 1394 1295 1189 781 680 642 605 600 596 588 584 581 579 576 576
Kasy
oszczędnościowo 168 198 220 228 147 144 120 109 83 75 70 68 65 63 61
–kredytowe
Tabela 3.3.2
Aktywa systemu bankowego w Polsce w latach 1996–2010 (w mld zł)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Aktywa bankowe 197,1 251,6 320,7 364,4 430,4 469,5 466,4 488,7 537,7 573,2 681,8 792,8 1039 1060 1159
Aktywa b.
188 240,3 307 349 412,4 448 443 463 509 539,3 624 727,1 963,2 977,2 1062
komercyjnych
Aktywa b.
9,1 11,3 13,7 15,4 18 21,5 23,4 25,7 28,7 33,9 57,8 65,7 75,9 82,4 96,4
spółdzielczych
Aktywa kas
oszczędnościowo– 0,2 0,4 0,6 0,9 1,2 1,8 2,5 3,3 4,2 5,3 6 7,6 8,7 11,60 13,2
kredytowych
Tabela 3.3.3
Tempo wzrostu aktywów sektora bankowego
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wartość PKB
388 472 551,1 617 686 722 772 815 885 981 1058 1168 1272 1342 1392
(w mld PLN)
Tempo wzrostu
6,24 7,09 4,98 4,52 4,26 1,21 1,44 3,87 5,34 3,62 6,23 6,79 5,13 1,61 3,94
PKB (w %)
Aktywa banków
50,80 53,31 58,19 59,06 62,74 65,03 60,41 59,96 60,76 58,43 64,44 67,88 81,69 78,96 83,23
do PKB (w %)
Tempo wzrostu
25,97 21,65 16,76 11,96 11,18 5,25 6,93 5,57 8,59 10,85 7,85 10,40 8,90 5,50 3,73
aktywów (w %)
Łącznie aktywa
209 266 345 402 489 553 584 640 726 836 1023 1213 1407 1492 1665
finans. w mld zł
Aktywa
bankowe do 94,49 94,52 92,96 90,58 88,11 84,89 79,89 76,32 74,03 68,57 66,65 65,38 73,84 71,01 69,59
aktywa inst. fin.
Tabela 3.3.4
Liczba zatrudnionych* w polskim sektorze bankowym (bez placówek zagranicznych)
w latach 1996–2010 (w tys.)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Zatrudnienie
w bankach 169,5 172,2 174 174,7 169,9 165,2 158,7 151,3 149,6 152,9 158 167,1 181,3 175 176,9
Banki
147,1 149 149,6 144,2 138,8 131,9 124,1 122 124,6 126,7 134,7 147,8 141,1 142,5
komercyjne 144,2
Banki
25,1 25 25,1 25,7 26,4 26,8 27,2 27,6 28,3 31,3 32,4 33,5 33,9 34,4
spółdzielcze 25,3
*
– w przeliczeniu na pełne etaty.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sytuacja finansowa banków w 2005 roku. Synteza, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2006, s. 29 oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
133
Tabela 3.3.5
Wskaźniki koncentracji aktywów sektora bankowego w latach 1997–2010
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
HHI (w %) 0,07 0,07 0,08 0,08 0,09 0,09 0,08 0,07 0,07 0,06 0,06 0,06 0,06 0,06
CR5 (w %) 48 45 50 48 57 56 54 50 49 48 47 46 45 44
CR10 (w %) 68 65 70 69 81 80 78 72 69 67 65 62 63 62
Tabela 3.3.6
Struktura własnościowa aktywów polskiego sektora bankowego według kraju podmiotu
pierwotnie dominującego w 2010r.
Polska Włochy Niemcy Holandia USA Hiszpania Francja Portugalia Pozostałe
35,0% 12,5% 10,5% 8,5% 6,2% 5,7% 5,1% 3,9% 12,6%
Tabela 3.3.7
Struktura aktywów i pasywów sektora bankowego w 2010r.
Aktywa Pasywa
Wyszczególnienie w mld zł w % Wyszczególnienie w mld zł w %
Kredyty, pożyczki i inne należności Depozyty i inne zobowiązania
865,01 69 769,60 62,2
od podmiotów krajowych 1) w tym: wobec podmiotów krajowych
monetarne instytucje
82,55 6,7 42,29 3,4
monetarne instytucje finansowe finansowe
instytucje rządowe szczebla
58,34 4,7 32,68 2,6
instytucje rządowe i samorządowe centralnego
pozostałe sektory krajowe 2) 724,12 58,5 pozostałe sektory krajowe 6) 694,63 56,2
Dłużne papiery wartościowe
234,42 19,0 354,91 28,7
wyemitowane przez podmioty krajowe – bieżące
monetarne instytucje finansowe 79,12 6,4 – terminowe 334,46 27,0
instytucje rządowe i samorządowe 150,07 12,1 – z terminem wypowiedzenia 0,09 0,0
– operacje z przyrzeczeniem
5,22 0,4 5,17 0,4
pozostałe sektory krajowe odkupu
Jednostki uczestnictwa w funduszach Jednostki uczestnictwa w
0,49 0,0 1,00 0,1
rynku pieniężnego funduszach rynku pieniężnego
Papiery z prawem do kapitału i oddziały Emisja dłużnych papierów
11,16 0,9 29,15 2,4
wyemitowane przez podmioty krajowe 3) wartościowych
monetarne instytucje finansowe 5,67 0,5 Kapitał i rezerwy 166,86 13,5
pozostałe sektory krajowe 5,48 0,4 fundusze podstawowe 103,89 8,4
Aktywa zagraniczne 49,18 4,0 fundusze uzupełniające 2,08 0,2
Aktywa trwałe 4) 39,15 3,2 rezerwy 7) 60,89 4,9
Pozostałe aktywa 5) 37,38 3,0 Pasywa zagraniczne 214,61 17,4
Pozostałe pasywa 55,57 4,5
Ogółem 1236,78 100,0 1236,7 100,0
1) Kredyty, pożyczki, operacje z przyrzeczeniem odkupu, zrealizowane gwarancje, skupione wierzytelności
i inne należności, 2) Niemonetarne instytucje finansowe oraz sektor niefinansowy, 3) Łącznie z aktywami
trwałymi finansowymi i jednostkami uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, 4) Z wyłączeniem
finansowych aktywów trwałych ujętych w pozycji „Papiery z prawem do kapitału i udziały wyemitowane przez
podmioty krajowe”, 5) Łącznie z prawami poboru, 6) Niemonetarne instytucje finansowe, instytucje
samorządowe, fundusze ubezpieczeń społecznych oraz sektor niefinansowy, 7) Rezerwy celowe, umorzenia,
odpisy z tytułu trwałej utraty wartości.
134
Tabela 3.3.8
Relacja kredytów do depozytów krajowego sektora niefinansowego w latach 1997–2010
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
0,69 0,7 0,72 0,76 0,72 0,73 0,77 0,76 0,73 0,77 0,91 1 1,09 1,15
Tabela 3.3.9
Rozwój akcji kredytowej i finansowanie rozwoju działalności w latach 2000–2010
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Rozwój akcji kredytowej (roczna zmiana stanu – ujęcie nominalne) w mld zł
Kredyty ogółem 25,1 17,9 10,7 20,6 8,1 31 68 107 170 60,2 73,6
Mieszkaniowe 3,7 4,5 5,9 9,5 6,2 14,6 27,3 39,1 75,7 22,6 49,7
Konsumpcyjne 8 2,2 0,9 1,3 4,2 9,5 12,3 22,2 29,4 15,5 1,9
Przedsiębiorstwa 12,9 3,9 0,6 2,9 -4,9 3 16,8 33,7 50,4 -11,2 -2,4
Sektor budżetowy 0 4,4 3,3 5 1 1 1,2 0 3,1 21,5 15,3
Finansowanie rozwoju działalności (roczna zmiana stanu – ujęcie nominalne) w mld zł
Depozyty sektora
niefinansowego 33,3 33,3 -6,6 10,6 14,2 26,7 45,3 42,8 76,5 68,1 53,2
Gospodarstwa domowe 32,3 24,6 -6,1 -3,5 -2,8 11,2 18,8 23,5 67,7 50,8 34,7
Przedsiębiorstwa -0,6 7,8 1 13,7 16,5 14,6 25,7 18,1 6,7 17,1 17,7
Finansowanie zagraniczne -0,6 5 2,5 12,4 1,5 -0,5 15 39,4 108,3 -26,1 30,6
Pozostałe 32,4 2,9 0,9 -0,5 33,8 21,7 35,1 28,8 57,8 -20 18,2
Tabela 3.3.10
Kredyty a depozyty i środki zagraniczne (realnie) w latach 1996–2010
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Depozyty
klientów 128 171 221 248 271 299 305 325 352 398 458 519 581 620 703
niefinansowych
Kredyty dla
klientów 77 99 160 191 202 232 244 266 291 330 461 651 701 731 802
niefinansowych
Środki
1 12 18 22 23 24 26 41 59 85 151 181 182 195 201
zagraniczne
Tabela 3.3.11
Wskaźniki jakości kredytów i koszty tworzenia rezerw banków w latach 2000–2010
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wskaźnik jakości kredytów
16% 19% 23% 23% 16% 13% 8% 7% 5% 7% 8%
banków komercyjnych
Wskaźnik jakości kredytów
6% 7% 8% 8% 6% 6% 5% 4% 4% 4% 5%
banków spółdzielczych
Koszty tworzenia rezerw
17% 20% 24% 16% 8% 5% 5% 4% 12% 26% 28%
banków komercyjnych
Koszty tworzenia rezerw
5% 6% 6% 5% 4% 3% 4% 4% 4% 4% 5%
banków spółdzielczych
135
Tabela 3.3.12
Dynamika kredytów ogółem i kredytów zagrożonych od sektora niefinansowego
w latach 2002–2010
Rok 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Kredyty ogółem 103,3 107,7 103,1 112,8 124,4 131,6 138,7 105,9 108,9
Kredyty zagrożone 123,7 108,0 72,6 83,4 83,0 93,9 120,8 177,9 120,9
Źródło: M. Zygierewicz, J. Tylińska, Raport o sytuacji ekonomicznej banków, Banki 2011, Wydawnictwo
Warszawskiego Instytutu Bankowości, 2012r. s.107
Tabela 3.3.13
Marża w sektorze banków komercyjnych i spółdzielczych w latach 1999–2010
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki komercyjne 5,6% 5,8% 5,8% 6,0% 5,5% 5,4% 5,3% 5,5% 5,7% 5,7% 4,8% 4,7%
Banki spółdzielcze 8,5% 10,5% 10,8% 10,2% 8,4% 8,0% 7,9% 6,5% 6,2% 6,5% 5,8% 5,7%
Tabela 3.4.1
Marża odsetkowa w sektorze bankowym w Polsce w latach 1998–2010
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Jako % aktywów 4,8 4,2 4,2 3,7 3,4 3,1 3,1 3,3 3,3 3,1 3,3 2,5 2,8
Jako % przychodów
37 38 34 26 35 47 50 49 52 53 44 47 48
odsetkowych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat2005 – 2009) oraz KNF
(2010).
Tabela 3.4.2
Wskaźnik kosztów operacyjnych sektora bankowego w latach 1998–2010
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ogółem 63,0 65,2 63,2 62,4 63,5 68,6 66,9 61,9 59,2 56,3 52,0 52,7 52,7
BK 62,5 64,6 62,2 61,9 63,0 68,1 65,0 62,0 58,5 58,1 51,6 52,5 50,1
BS 72,2 74,2 63,9 69,4 70,4 75,1 71,5 72,2 73,4 70,0 66,5 73,0 68,6
Tabela 3.4.3
Stopa opodatkowania sektora bankowego w Polsce w latach 1998–2010
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Nominalna 36,0 34,0 30,0 28,0 28,0 27,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0
Efektywna 37,4 32,0 27,7 27,1 37,3 40,1 20,3 16,7 17,8 18,2 18,6 18,3 19,5
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (2002–2011), Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Tabela 3.4.4
Rentowność banków w Polsce w latach 1997–2010 (w %)
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
ROE 37,0 9,2 12,9 14,5 12,8 5,2 5,0 13,6 15,6 16,8 17,3 18,8 9,2 11,2
ROA 2,0 0,7 0,9 1,1 1,0 0,5 0,5 1,4 1,6 1,7 1,7 1,6 1,0 1,3
136
Tabela 3.4.5
Wynik działalności bankowej na zatrudnionego (w tys. zł) oraz relacja banków
spółdzielczych do banków komercyjnych dla wyniku działalności bankowej
na zatrudnionego w sektorze bankowym w Polsce w latach 1998–2010
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Relacja BS do BK dla
wyniku działalności 42,0 44,4 41,6 40,4 38,8 38,6 34,6 35,2 38,4 39,5 33,7 34,3
bankowej na zatrudn. w %
Wynik działalności
bankowej na zatrudn. w BK
68 75 83 80 81 84 87 90 107 111 112 114
Wynik działalności
bankowej na zatrudn. w BS
150 184 198 202 211 227 248 255 276 306 324 339
Tabela 3.4.6
Segmentacja banków wg sumy bilansowej na zatrudnionego (udział grupy w sektorze)
W tysiącach zł Banki komercyjne Banki spółdzielcze
<500 0,0% 0,0%
500–1000 0,0% 13,0%
1001–1500 0,0% 34,5%
1501–2000 0,0% 33,6%
2001–2500 2,0% 13,5%
2501–3000 1,4% 4,4%
3001–3500 1,0% 0,0%
3501–4000 0,0% 1,0%
4001–4500 4,0% 0,0%
4501–5000 3,0% 0,0%
5001–5500 0,0% 0,0%
5501–6000 22,0% 0,0%
6001–6500 0,0% 0,0%
6501–7000 18,7% 0,0%
>7000 47,9% 0,0%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie KNF i BFG.
Tabela 3.4.7
Segmentacja banków wg wyniku działalności bankowej na zatrudnionego
W tysiącach zł Banki komercyjne Banki spółdzielcze
<50 0,0% 0,0%
50–100 0,0% 33,4%
101–150 0,9% 57,0%
151–200 4,0% 7,8%
201–250 4,9% 0,0%
251–300 27,6% 0,0%
301–350 14,2% 1,8%
351–400 26,1% 0,0%
401–450 10,5% 0,0%
451–500 8,7% 0,0%
>500 3,1% 0,0%
137
Tabela 3.4.8
Segmentacja banków wg depozytów i kredytów na zatrudnionego (udział grupy w sektorze)
Depozyty banków Depozyty banków Kredyty banków Kredyty banków
W tys. zł spółdzielczych komercyjnych spółdzielczych komercyjnych
<500 2,3% 0,0% 1,4% 0,0%
500–1000 8,1% 1,8% 30,2% 0,0%
1001–1500 32,9% 2,7% 38,2% 0,4%
1501–2000 33,7% 2,6% 19,8% 2,8%
2001–2500 15,0% 0,0% 7,1% 3,1%
2501–3000 5,3% 0,0% 2,2% 4,2%
3001–3500 1,8% 3,5% 1,1% 3,1%
3501–4000 0,9% 8,8% 0,0% 46,6%
4001–4500 0,0% 35,3% 0,0% 0,0%
4501–5000 0,0% 17,6% 0,0% 0,2%
5001–5500 0,0% 13,4% 0,0% 8,6%
5501–6000 0,0% 0,0% 0,0% 9,0%
6001–6500 0,0% 3,1% 0,0% 3,1%
6501–7000 0,0% 6,2% 0,0% 3,7%
>7000 0,0% 5,0% 0,0% 15,2%
Tabela 3.4.9
Wyniki finansowe banków w latach 2002–2010
Wyszczególnienie 2002 2003a 2004 2005b 2006 2007 2008 2009c 2010c
Przychody z działaln. operacyjnej mld zł 331,8 77,5 83,4 93,6 96,5 113,8 202,3 102,6 105,7
w tym bankowej mld zł 317,3 61,9 69,5 82,6 85,6 102,5 188,5 85,0 85,7
Koszty działalności operacyjnej mld zł 327,7 73,0 75,6 82,8 83,6 98,8 185,5 92,4 91,5
w tym bankowej mld zł 288,1 34,9 40,1 51,0 50,4 63,8 140,0 35,4 32,6
Wsk. poziomu kosztów operac. w% 98,8 94,2 90,5 88,5 86,6 86,8 91,7 90,0 86,5*
Wsk. rentowności obrotu brutto w% 1,2 5,8 9,5 11,7 13,5 13,2 8,3 10,0* 13,5*
Wsk. rentowności obrotu netto w% 0,8 3,0 8,6 9,7 11,1 10,8 6,8 8,2 10,9*
Wskaźnik płynności w% 70,9 74,6 73,4 73,5 81,0 93,6 109,3 113,1 112,6
Wsk. zwrotu z aktywów ROA w% 0,5 0,5 1,4 1,6 1,7 1,7 1,6 0,8* 1,0
Wsk. zwrotu z kapitału wł. ROE w% 5,6 5,0 13,6 20,6 22,5 22,5 21,2 8,1* 9,9
Udział banków wykazujących
zysk netto w liczbie banków w% 96,8 97,4 97,7 98,0 98,0 97,2 97,1 97,7 96,9
a
Od 2003 r. przychody i koszty działalności operacyjnej są liczone wg nowej metodologii.
b
Od 2005 r. część banków sporządza swoje sprawozdania finansowe wg MSR/MSSF.
c
Ze względu na zmiany w sprawozdawczości NBP prezentowane dane za lata 2009 i 2010 nie są w pełni
porównywalne z danymi za poprzednie okresy.
Dane obejmują banki komercyjne i spółdzielcze prowadzące działalność operacyjną na koniec danego roku,
bez NBP.
138
ROZDZIAŁ 4
FUNDUSZE INWESTYCYJNE A ROZWÓJ USŁUG

POŚREDNICTWA FINANSOWEGO W POLSCE
Pojęcie „fundusz” w ogólnym znaczeniu jest definiowane jako instytucja finansowa

gromadząca powierzone jej środki finansowe w taki sposób, aby przynosiły dochód w postaci
wartości dodanej. Pojęcie fundusz inwestycyjny nie jest jednak jednoznacznie określone,
bowiem w literaturze tematu można znaleźć wiele definicji, np.:
1. Fundusz inwestycyjny to forma lokaty pieniężnej, która umożliwia inwestorom
za pośrednictwem wnoszonej dowolnej kwoty udział w majątku w postaci papierów
wartościowych, nieruchomości lub towarów, z zachowaniem korzyści inwestycyjnych
wynikających z profesjonalnego zarządzania oraz podziału ryzyka496.
2. Fundusze inwestycyjne to instytucje finansowe działające we własnym imieniu,
lecz na rachunek swoich uczestników497.
3. Fundusze inwestycyjne to instytucje finansowe, które lokują powierzone pieniądze
w przedsięwzięcia mające przynieść zysk, przede wszystkim na rynkach finansowych498.
Według Ustawy o funduszach inwestycyjnych z 27 maja 2004r.: „Fundusz
inwestycyjny jest osobą prawną, której wyłącznym przedmiotem działalności jest lokowanie
środków pieniężnych zebranych w drodze publicznego, a w przypadkach określonych
w ustawie również niepublicznego, proponowania nabycia jednostek uczestnictwa albo
certyfikatów inwestycyjnych, w określone w ustawie papiery wartościowe, instrumenty rynku
pieniężnego i inne prawa majątkowe”.
W odniesieniu do definicji funduszy inwestycyjnych na świecie można przedstawić
definicję instytucji wspólnego inwestowania w Stanach Zjednoczonych, opracowaną przez
Amerykańską Komisję Papierów Wartościowych i Giełd. Otóż fundusz inwestycyjny
to przedsiębiorstwo, które pozyskuje środki pieniężne od wielu inwestorów, a następnie
lokuje je w akcje, obligacje, instrumenty rynku pieniężnego lub inne papiery wartościowe499.
4.1 Sektor funduszy inwestycyjnych i jego funkcje

Z gospodarczego punktu widzenia fundusze inwestycyjne odgrywają ważną rolę jako
podmioty realizujące podstawowe funkcje rynku finansowego: alokacji, wyceny
496
M. Mazur, A. Chróściński, Fundusze inwestycyjne w Polsce i na świecie, „Rzeczpospolita”,
1996, nr 229, s. 18.
497
K. Gabryelczyk, Analiza aktywności funduszy inwestycyjnych na Giełdzie Papierów
Wartościowych w Warszawie od 01.01.1998r. do 30.06.1999r., [w:] Rynek pieniężny
i kapitałowy, red. W. Przybylska–Kapuścińska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 2000, s. 128.
498
W. Tarczyński, M. Kunasz, Rynek kapitałowy, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Agencji
Rozwoju Regionalnego, Szczecin 2002, s. 45.
499
D. Dawidowicz, Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, typy, metody pomiaru i ocena efektywności,
Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2008, s. 9.
139
i transformacji kapitału500. Fundusze inwestycyjne są ważnymi podmiotami i należą obecnie

do najdynamiczniej rozwijających się instytucji rynku finansowego. Przyczyniają
się do efektywnego wykorzystania wolnych środków pieniężnych, dzięki czemu stają
się podmiotami stymulującymi wzrost gospodarczy. Ponieważ większość funduszy przyjmuje
nawet bardzo niewielkie kwoty, są one dostępne dla szerokiego grona inwestorów, którzy
w wielu przypadkach nie zdecydowaliby się na samodzielny zakup papierów wartościowych
czy innych bardziej złożonych instrumentów finansowych. Dopływ środków finansowych
do funduszy inwestycyjnych przyczynia się do większego zainteresowania spółek akcyjnych
możliwością pozyskania kapitału na giełdzie501 oraz do wzrostu giełdowych debiutów.
Stąd też fundusze inwestycyjne zwiększają płynność i efektywność rynku giełdowego,
a tym samym sprzyjają rozwojowi rynku finansowego502.
Zgodnie z definicją instytucji wspólnego inwestowania przedstawionej przez
Europejskie Stowarzyszenie Funduszy i Zarządzających Aktywami (EFAMA)503, fundusz
inwestycyjny jest skierowany do inwestorów prywatnych, małych lub dużych
oraz do inwestorów instytucjonalnych – zakładów ubezpieczeń, banków. Oferuje pięć
następujących kluczowych zalet w odniesieniu do inwestycji w akcje, obligacje
i nieruchomości. Mianowicie:
ryzyko jest rozproszone504, dzięki czemu jest zredukowane;
inwestor ma dostęp do profesjonalnych i pełnookresowych ekspertyz;
efektywność pod względem kosztowym;
dostęp do rynków, które w innym przypadku są niedostępne bądź sprawiają zbyt duży
problem techniczny dla indywidualnych inwestorów;
bezpieczeństwo505 funduszy wynika z tego, że ich działalność jest regulowana przepisami
prawa oraz podlega nadzorowi.
Mając na uwadze cechy funduszy inwestycyjnych506 przedstawione w tabeli 4.1.1,
należy zwrócić szczególną uwagę na bezpieczeństwo związane z ich działalnością. Bowiem
podstawą bezpieczeństwa funduszu inwestycyjnego, obok obowiązku ograniczenia ryzyka
inwestycyjnego, jest507:
nadzór Komisji Nadzoru Finansowego oraz depozytariusza;
wydzielenie aktywów funduszu inwestycyjnego od aktywów towarzystwa funduszy
inwestycyjnych (posiadanie przez fundusz inwestycyjny osobowości prawnej);
wprowadzenie limitów inwestycyjnych dla poszczególnych rodzajów funduszy
inwestycyjnych;
500
A. Zamojska, Efektywność funduszy inwestycyjnych w Polsce. Studium teoretyczno–
empiryczne, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 7.
501
K. G. Rouwenhorst, The Origins of Mutual Funds, Yale International Center For Finance,
Working Paper Series, 2004, No. 48, s. 1.
502
T. Kondrakiewicz, Zmiany strukturalne na rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce,
[w:] Rynek kapitałowy w Polsce i na świecie – jak mądrze zainwestować, red. S. Buczek,
A. Fierla, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2008, s.103.
503
Council Directive 85/611/EEC of December 1985, on the Coordination of Laws, Regulations
and Administrative Provisions Relating to Undertakings for Collective Investment
in Transferable Securities, European Funds and Asset Management Association Sections
1, article 1.
504
W. Dębski, Inwestowanie za pośrednictwem inwestorów instytucjonalnych, [w:] Indywidualni
inwestorzy na rynku kapitałowym, red. D. Dziawgo, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika w Toruniu, Toruń 2004, s. 283– 286.
505
H. Khorana, H. Servaes, P. Tufano, Explaining the Size of Mutual Fund Industry Around
the World, “Journal of Financial Economics”, 2005, No. 1, s. 145–146.
506
M. Bojańczyk, Fundusze inwestycyjne jako uczestnicy rynku kapitałowego, Wydawnictwo
Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2005, s. 26.
507
W. Pochmara, A. Zapała, Prawa uczestnika funduszu inwestycyjnego i sposób ich realizacji,
Wydawnictwo Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, Warszawa 2004, s. 114.
140
obowiązek publikowania przez fundusze inwestycyjne informacji o działalności i sytuacji

finansowej funduszu;
Tabela 4.1.1
Cechy funduszy inwestycyjnych
Cecha Opis
Nabywanie jednostek W zależności od rodzaju funduszu inwestycyjnego uczestnik nabywa jednostki
uczestnictwa, certyfikatów uczestnictwa lub obejmuje certyfikaty, które odzwierciedlają udział uczestnika
inwestycyjnych funduszu
Wartość jednostki uczestnictwa lub certyfikatu inwestycyjnego zależy
Wartość aktywów netto
od wartości aktywów netto danego funduszu, to znaczy wartości rynkowej
funduszy
portfela inwestycyjnego funduszu w danym dniu
Fundusze inwestycyjne podlegają rygorystycznym regulacjom prawnym,
mającym na celu ochronę interesów uczestników funduszy, aktywa funduszu
Bezpieczeństwo
inwestycyjnego są wydzielone w stosunku do towarzystwa funduszy
inwestycyjnych oraz podlegają Komisji Nadzoru Finansowego
Fundusze inwestycyjne mają obowiązek sporządzania i publikowania bardzo
Sprawozdawczość rozbudowanej sprawozdawczości finansowej, dzięki czemu uczestnicy funduszy
informacyjna i finansowa mają możliwość zapoznania się ze strukturą kosztów funduszy, w których
uczestniczą
Każdy fundusz inwestycyjny ma obowiązek zatrudniać licencjonowanych
Profesjonalne zarządzanie doradców inwestycyjnych, którzy zarządzają aktywami funduszu, dzięki czemu
powierzonym kapitałem bez względu na to czy środki pochodzą od drobnego, czy dużego inwestora
są one objęte tym samym profesjonalnym poziomem zarządzania
Towarzystwa funduszy inwestycyjnych oferują kilka typów funduszy
inwestycyjnych różniących się prowadzoną polityką inwestycyjną, dzięki czemu
Fundusze o różnej polityce
inwestor może wybrać fundusz odpowiadający jego profilowi inwestycyjnemu,
inwestycyjnej
a ponadto może dokonywać konwersji jednostek uczestnictwa między
funduszami
W związku z tym, że fundusz inwestycyjny lokuje środki w wiele różnych
Dywersyfikacja portfela
papierów wartościowych, przyczynia się do dywersyfikacji portfela
inwestycyjnego
inwestycyjnego i zmniejszenia ryzyka inwestycyjnego
Fundusze inwestycyjne muszą przestrzegać limitów inwestycyjnych określonych
Limity inwestycyjne
w ustawie o funduszach inwestycyjnych
Środki funduszu są przechowywane w instytucji, jaką jest depozytariusz, który
gwarantuje bezpieczeństwo ich przechowywania, prowadzi rejestr aktywów
Korzystanie z usług
funduszu, a ponadto jest zobowiązany do kontroli poprawności obliczenia
depozytariusza
wartości aktywów netto i kontroli zgodności prowadzonej przez fundusz polityki
inwestycyjnej z ustawą i statutem
Niskie koszty zarządzania są wynikiem wysokiej wartości kapitalizacji funduszy,
Niskie koszty zarządzania prowadzeniem przez nie rygorystycznej polityki kosztowej oraz różnorodności
funduszy
Opłaty manipulacyjne są uzależnione od typu funduszu, wartości jednostek
Niskie koszty akwizycji
uczestnictwa oraz od wyboru sieci dystrybucji
Przejrzysta struktura Koszty funduszu inwestycyjnego muszą być określone z góry i zapisane
kosztów w statucie funduszu i w prospekcie informacyjnym
Pełna alokacja składki Przekazanie całości składki na inwestycje (pomniejszonej o ewentualne opłaty
na inwestycje manipulacyjne) wpływa na jej efektywność
Fundusz inwestycyjny ma obowiązek umorzyć jednostkę uczestnictwa
Płynność funduszu przedłożoną do sprzedaży, ponadto uczestnik funduszu ma możliwość
dokonywania systematycznych umorzeń
Wnoszenie do funduszu Uczestnik funduszu, poza wnoszeniem środków pieniężnych ma możliwość
papierów wartościowych wnoszenia papierów wartościowych, jeżeli przewiduje to statut danego funduszu
Uczestnicy funduszu mają możliwość sprawowania kontroli wartości
Codzienne sprawdzanie
posiadanych jednostek uczestnictwa przez sieć Internet, telefon lub przegląd
stanu rejestru
codziennej prasy ekonomicznej
Fundusze inwestycyjne otwarte oraz fundusze specjalistyczne otwarte
Czas trwania funduszu są tworzone na czas nieokreślony, natomiast fundusze inwestycyjne zamknięte
tworzy się na czas określony
Źródło: D. Dawidowicz, Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, typy, metody pomiaru i ocena efektywności,
141
Fundusz inwestycyjny jest instytucją lokującą pulę zebranych od uczestników

środków pieniężnych w różnego rodzaju instrumenty finansowe. Przedmiotem ich lokat
są przede wszystkim papiery wartościowe, takie jak akcje czy obligacje. Podstawowa zasada
polityki inwestycyjnej to wypracowywanie na rzecz uczestników możliwie wysokich zysków
przy ograniczonym ryzyku. Fundusze inwestycyjne są więc pośrednikiem umożliwiającym
uzyskiwanie dochodów właściwych dla poszczególnych segmentów rynku finansowego.
Jednocześnie uwalniają one uczestników od podejmowania samodzielnych decyzji
inwestycyjnych. Stanowią bardzo efektywną formę lokaty oszczędności i nowoczesną
alternatywę wobec lokat bankowych, bezpośredniego inwestowania w papiery wartościowe
czy kapitałowych ubezpieczeń na życie508.
Towarzystwo prowadzi zwykle więcej niż jeden fundusz inwestycyjny (fundusze
zrównoważone, papierów wierzycielskich, akcyjne, itd.), dzięki czemu może klientom
zaproponować różne produkty finansowe i zminimalizować koszty509 funkcjonowania
pojedynczego funduszu inwestycyjnego. Zarządzający obracają powierzonymi środkami
zgodnie z zadeklarowaną polityką inwestycyjną, wyznaczającą sposób lokowania pieniędzy
i określającą ryzyko ponoszone przez inwestorów. Zanim inwestor zdecyduje
się na inwestycję w dany fundusz, musi rozważyć poziom ryzyka z nim związany510. Jeśli
inwestorzy – zarówno instytucjonalni jak i indywidualni511 – chcą angażować swoje kapitały
inwestycyjne na rynku finansowym, mają do wyboru wiele oferowanych
na nim instrumentów. W zależności od motywu podejmowanej decyzji inwestycyjnej,
preferencji lub podejścia do ryzyka inwestycyjnego mogą dokonywać alokacji posiadanych
środków w instrumenty krótko – bądź długoterminowe o charakterze wierzycielskim,
udziałowym lub terminowym, o wysokim lub niskim ryzyku inwestycyjnym. Inwestorzy
instytucjonalni i indywidualni nabywają atrakcyjne dla nich instrumenty w zamian
za przekazanie na rynki środków pieniężnych512.
W literaturze przedmiotu często podkreśla się znaczenie inwestorów instytucjonalnych
jako głównego źródła zaspokajania popytu na kapitały pieniężne, gdyż ze względu
na wielkość posiadanych kapitałów mają oni większe możliwości inwestycyjne niż osoby
indywidualne, co wiąże się z dokonywaniem inwestycji na większą skalę513.
Obecnie na rozwiniętych rynkach kapitałowych można zauważyć ogólną tendencję
do ich instytucjonalizacji, przejawiającej się w stale rosnącej liczbie inwestorów
instytucjonalnych. Ci – dysponując znacznymi zasobami finansowymi – lokują
je w profesjonalny sposób514, ponieważ dysponują odpowiednim zapleczem kadrowym,
technicznym i technologicznym, które umożliwia dokonywanie skomplikowanych i często
bardzo kosztownych analiz rynku.
W ramach inwestorów instytucjonalnych można też wyróżnić dwie grupy podmiotów.
Do pierwszej należą instytucje ubezpieczeniowe oraz fundusze emerytalne, lokujące środki
508
J. Kowalik, Rola i miejsce funduszy inwestycyjnych na polskim rynku kapitałowym, [w:] Rynek
usług finansowych w Unii Europejskiej – szanse i wyzwania dla Polski, red. B. Kubska–
Maciejewicz, A. Stępniak, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań
2004, s. 181.
509
How Mutual Fund Work. Advantages and Disadvantages, [in:] Invest Wisely: an Introduction
to Mutual Funds, U. S. Securities and Exchange Commission 2011, s. 6.
510
M. Dyl, Fundusze inwestycyjne – zasady funkcjonowania, Wydawnictwo Konieczny
i Kruszewski, Warszawa 2002; A. Livine, Wszystko o funduszach powierniczych,
Wydawnictwo WiG Press, Warszawa 1996.
511
Z. Bodie, A. Kane A. J. Marcus, Investments, McGraw–Hill, New York 2005, s. 116.
512
K. Gabryleczyk, Fundusze inwestycyjne – rodzaje, zasady funkcjonowania, efektywność.
Oficyna Ekonomiczna, Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Kraków 2006, s. 55.
513
W. Przybylska–Kapuścinska, K. Gabryelczyk, Czynniki determinujące decyzje inwestorów
indywidualnych o wyborze funduszy inwestycyjnych jako forma alokacji kapitału,
[w:] Indywidualni inwestorzy na rynku finansowym, red. D. Dziawgo, Wydawnictwo
514
G. Kościelniak, Fundusze powiernicze, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 1998, s. 11.
142
pochodzące ze składek swoich klientów w interesy rynku kapitałowego, które zapewniają

bezpieczeństwo inwestycji, chroniąc jednocześnie inwestorów przed skutkami inflacji515.
Do drugiej grupy inwestorów instytucjonalnych zaliczają się natomiast banki inwestycyjne
i fundusze inwestycyjne516, czyli instytucje finansowe, których podstawowym zadaniem,
w odróżnieniu od podmiotów pierwszej grupy, jest działalność na rynku kapitałowym.
Rysunek 4.1.1
Mechanizm transferu kapitału na rynku finansowym
Podaż kapitału
Instytucje pośrednictwa finansowego
Kapitałodawcy Kapitałobiorcy
Inwestorzy Rynek Emitenci:
instytucjonalni finansowy Państwo, organy
i indywidualni samorządowe,
podmioty
gospodarcze
Finansowanie bezpośrednie
Popyt na kapitał
Kapitał: środki pieniężne firm, oszczędności ludności
Instrumenty rynku finansowego, bony skarbowe, papiery komercyjne, akcje, obligacje,

jednostki uczestnictwa, certyfikaty inwestycyjne, waluty, instrumenty pochodne
Źródło: F. S. Mishkin, Ekonomika pieniądza, bankowości, rynków finansowych, Państwowe Wydawnictwo
Inwestorzy indywidualni dysponujący zazwyczaj niewielkim kapitałem poszukują

na rynku kapitałowym atrakcyjnych form lokaty swoich oszczędności. Choć dokonywane
przez nich pojedyncze transakcje nie mają tak dużych rozmiarów jak inwestycje realizowane
przez inwestorów instytucjonalnych, to jednak nie należy umniejszać znaczenia inwestorów
indywidualnych dla współczesnego rynku finansowego. Inwestorzy indywidualni stanowią
przeciwwagę dla inwestorów instytucjonalnych, zapewniając także stały dopływ oszczędności
społeczeństwa na giełdę papierów wartościowych, co oznacza zmiany w realokacji zasobów
pieniężnych obywateli i zwiększenie oszczędności w danej gospodarce krajowej517.
Kapitałodawcy dostarczają, a kapitałobiorcy otrzymują kapitał dwoma kanałami:
bezpośrednio, przez wejście na rynek finansowy lub pośrednio518, przez tzw. instytucje
pośrednictwa finansowego. Pośrednictwo finansowe stanowi podstawowy sposób
przekazywania kapitału od kapitałodawców do kapiałobiorców, na co wpływ ma głównie
ponoszenie przez pośredników finansowych mniejszych kosztów transakcyjnych
oraz występowanie na rynku finansowym asymetrii informacji. Mechanizm transferu kapitału
515
M. Michalski, Instytucjonalne uczestnictwo na rynku kapitałowym w aspekcie działania
funduszy inwestycyjnych, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”, 1995, nr 5, s. 5.
516
J. Kropiwnicki, Prawna ochrona interesu uczestników funduszu inwestycyjnego, Dom
Wydawniczy „Ostoja”, Kraków 2001, s. 31.
517
D. Dziawgo, Perspektywy rozwoju indywidualnego inwestowania w Polsce, „Nasz Rynek
Kapitałowy”, 2003, nr 1, s. 39.
518
J. A Harslem, Mutual Funds. Risk and Performance Analysis for Decision Making, Blackwell
Publishing, Cornwall 2003, s. 19.
143
od kapitałodawców do kapitałobiorców na rynku finansowym przedstawiono na rysunku

4.1.1.
Fundusze inwestycyjne pełnią na rynku finansowym potrójną funkcję519:
1. Pośrednika finansowego – fundusze inwestycyjne kojarzą uczestników rynku
finansowego, którzy kształtują popyt i podaż na środki pieniężne. Pośredniczą zatem
między podmiotami poszukującymi kapitału do sfinansowania swoich przedsięwzięć
inwestycyjnych lub konsumpcyjnych, a podmiotami dysponującymi jego nadmiarem
i chcącymi dokonać jego alokacji. Z usług funduszy inwestycyjnych – jako pośredników
finansowych – korzystają zarówno inwestorzy indywidualni (przeważnie w funduszach
otwartych), jak i instytucjonalni (głównie do funduszy zamkniętych).
2. Emitenta – poza odgrywaniem roli pośrednika finansowego fundusze inwestycyjne
są podmiotami, które ze względu na charakter swojej działalności występują po stronie
popytowej i podażowej rynku finansowego (rysunek 4.1.2). W tej sytuacji fundusze
inwestycyjne poszukują kapitału w celu realizowania przedmiotu swojej działalności,
czyli uzyskiwania korzyści finansowych z inwestycji na rynku finansowym. Otrzymują
go przez zbywanie tytułów uczestnictwa lub emitowanie certyfikatów inwestycyjnych,
oferowanych inwestorom głównie na rynku kapitałowym (jedynie tytuły uczestnictwa
funduszy rynku pieniężnego należą do instrumentów rynku pieniężnego). W tej sytuacji
instytucje wspólnego inwestowania są emitentami.
3. Inwestora instytucjonalnego – pełniąc funkcję kapitałodawców, fundusze inwestycyjne
dokonują alokacji środków pieniężnych otrzymanych od uczestników w instrumenty
dostępne na rynku finansowym, a oferowane przez szeroko pojęte przedsiębiorstwo
lub państwo. W tym przypadku odgrywają rolę inwestorów instytucjonalnych.
Rysunek 4.1.2
Fundusz inwestycyjny jako podmiot zgłaszający popyt na kapitał i podaż kapitału
Popyt na kapitał
Tytuły Inwestorzy
uczestnictwa indywidualni
i instytucjonalni
Fundusz inwestycyjny
Instrumenty rynku Państwo,

finansowego Organy samorządowe,
Podmioty gospodarcze
Podaż kapitału
Źródło: K. Perez, Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, zasady funkcjonowania, efektywność, Oficyna Ekonomiczna,
Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Kraków 2012, s. 61.
W tym miejscu należy podkreślić, że w swoich działaniach fundusze inwestycyjne

dążą do osiągnięcia jak najwyższej efektywności, będąc jednym z najważniejszych
czynników rozwoju każdego kraju520, co przedstawiono na rysunku 4.1.3.
Jednym z najważniejszych problemów, z jakimi polska gospodarka boryka
się od początku transformacji, jest niedostateczna ilość kapitału. W ujęciu
519
K. Perez, Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, zasady funkcjonowania, efektywność, Oficyna
Ekonomiczna, Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Kraków 2012, s. 60–61.
520
F. S. Mishkin, Ekonomika pieniądza, bankowości, rynków finansowych, Państwowe
144
makroekonomicznym to właśnie stopa oszczędności wpływa w zasadniczy sposób na poziom

inwestycji, które z kolei decydują o tym, jak szybko rozwijać się będzie nasza gospodarka.
W perspektywie najbliższych lat kluczowym problemem jest kwestia znalezienia krajowych
oszczędności, które powinny zostać przeznaczone na niezbędne inwestycje. Powinien być
to przede wszystkim właśnie krajowy kapitał, gdyż jest on stabilny i długoterminowy,
w odróżnieniu od kapitału zagranicznego521, mającego przeważnie charakter spekulacyjny
i krótkoterminowy. Podstawowym mechanizmem, który stanowi istotę działania rynku
kapitałowego we współczesnej gospodarce, jest proces alokacji środków od podmiotów
dysponujących okresowymi nadwyżkami kapitału w stosunku do ich bieżących potrzeb
konsumpcyjnych lub inwestycyjnych do podmiotów mających okresowy deficyt kapitału.
Do głównych pożyczkodawców należą obecnie gospodarstwa domowe, natomiast wśród
pożyczkobiorców, reprezentujących popyt na kapitał, dominują firmy i jednostki samorządu
terytorialnego. Podmioty te, zamiast zaciągania kredytu bankowego, mogą skorzystać
z dostępnych instrumentów rynku kapitałowego i emitować akcje lub obligacje. Instrumenty
te nabywane są przez fundusze inwestycyjne za środki powierzone im przez
pożyczkodawców. Uzyskane w ten sposób środki są wykorzystywane na finansowanie
różnorodnych projektów inwestycyjnych, zarówno w skali mikro, jak i makro522.
Rysunek 4.1.3
Rola funduszy inwestycyjnych w pobudzaniu rozwoju gospodarczego
Oferowanie tytułów uczestnictwa
Wzrost różnorodności instrumentów rynku finansowego
Wzmożona podaż kapitału ze strony inwestorów
Alokacja zgromadzonego w funduszach inwestycyjnych kapitału na rynku fin.
Stabilizacja Kumulacja Zwiększenie możliwości finansowania

GPW oszczędności inwestycji
tytułów
Zmniejszenie Przedsiębiorstw Państwa Jednostek

inflacji terytorialnych
Kapitał na Finansowanie Kapitał na

inwestycje wydatków finansowanie
umożliwiające budżetu państwa, infrastruktury
rozwój firm długu (drogi, ochronę
publicznego środowiska),
budownictwo
Przyśpieszenie procesów Wzrost zatrudnienia

prywatyzacyjnych
Wzrost gospodarczy
Źródło: K. Gabryelczyk, Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, zasady funkcjonowania, efektywność, Oficyna

Ekonomiczna, Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Kraków 2006, s. 59.
521
T. Miziołek, Zmiany regulacyjne na polskim rynku instytucji wspólnego inwestowania w Unii
Europejskiej i ich potencjalny wpływ na funkcjonowanie rynku finansowego, [w:] Wybrane
problemy funkcjonowania Unii Gospodarczej i Walutowej, red. J. Bilski, E. Feder–Sempach,
„Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica”, 2010, nr 238, s. 151–152.
522
T. Miziołek, Rola funduszy inwestycyjnych w gospodarce, „Fakty – rynek funduszy
inwestycyjnych”, 2003, nr 3, s. 4.
145
Niepodważalną zaletą funduszy inwestycyjnych jest także to, iż są one obecnie

najbardziej transparentnym instrumentem finansowym. Szczególną rolę w pobudzaniu
rozwoju gospodarczego odgrywają oszczędności długoterminowe. Ich źródłem są, a staną
się jeszcze bardziej, fundusze inwestycyjne. Będzie to możliwe za pośrednictwem
Indywidualnych Kont Emerytalnych gromadzących indywidualne oszczędności w formie
m.in. inwestycji w funduszach inwestycyjnych. Fundusze inwestycyjne mogą
być najsprawniej funkcjonującym na rynku finansowym podmiotem, który przyczyni
się do zwiększenia poziomu inwestycji w gospodarce, co w konsekwencji sprzyjać będzie
kreowaniu nowych miejsc pracy, pobudzaniu procesów restrukturyzacyjnych w gospodarce,
a w końcowym efekcie prowadzić będzie do wzrostu gospodarczego523.
Obowiązujące regulacje prawne szeroko definiują zasady funkcjonowania towarzystw
funduszy inwestycyjnych. Z racji obracania zasobami pieniężnymi ludności podlegają więc
ścisłemu regulaminowi, którego zadaniem jest ochrona oszczędności. Istotną rolę
w funkcjonowaniu funduszy odgrywają podmioty współdziałające, tj. instytucje
banku–powiernika i agenta transferowego. Bankiem powiernikiem funduszu jest bank przez
niego wybrany i zaakceptowany przez KPWiG, spełniający bardzo szerokie wymogi524.
Fundusze inwestycyjne, jako inwestorzy instytucjonalni, przynoszą wiele korzyści
zarówno inwestorom indywidualnym, jak i całej gospodarce narodowej. Do najbardziej
istotnych korzyści płynących z uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych należą525:
Profesjonalizm zarządzania powierzonymi środkami. Do podejmowania właściwych
decyzji inwestycyjnych niezbędna jest wysoce specjalistyczna znajomość rynku
kapitałowego, co wymaga ciągłego analizowania sytuacji ekonomicznej poszczególnych
emitentów papierów wartościowych. Dla indywidualnego inwestora jest to praktycznie
niemożliwe. Natomiast fundusze dysponują fachowym zapleczem logistycznym,
zatrudniają zespoły doradców inwestycyjnych i analityków finansowych, którzy
nieustannie śledzą sytuację na rynku kapitałowym.
Ograniczenie ryzyka inwestycyjnego. Zgromadzenie wielu, często niewielkich, kwot
pieniężnych pochodzących od indywidualnych inwestorów umożliwia lokowanie
ich w różnego rodzaju papiery wartościowe, emitowane przez różne podmioty. Dzięki
temu ewentualne straty ponoszone przez jedne instrumenty są rekompensowane przez
zyski osiągane z pozostałych lokat.
Elastyczność i płynność inwestycji. Indywidualny inwestor ma swobodę w zakresie
wyboru wielkości inwestowanych środków oraz strategii inwestycyjnych oferowanych
przez poszczególne fundusze, w zależności od akceptowanego przez niego ryzyka
inwestycyjnego. Możliwe jest również, z reguły w przypadku funduszy otwartych,
swobodne przemieszczenie środków pomiędzy funduszami zarządzanymi przez to samo
towarzystwo, bez konieczności uiszczania opłaty manipulacyjnej za nabycie
lub umorzenie jednostek uczestnictwa, a także wycofanie, zasadniczo w każdym
momencie, środków z funduszu.
Wysokie bezpieczeństwo inwestycji. Działalność funduszy oraz towarzystw nimi
zarządzających została poddana rygorystycznej reglamentacji prawnej oraz nadzorowi526
ze strony KNF. Aktywa funduszu są przechowywane przez depozytariusza, działającego
w sposób niezależny od towarzystwa.
523
T. Miziołek, Rola funduszy inwestycyjnych…, op. cit., s. 4.
524
J. Kowalik, Rola i miejsce funduszy inwestycyjnych…, op. cit., s. 182.
525
A. Szumański, Inwestorzy zbiorowi (fundusze powiernicze), [w:] Prawo papierów
wartościowych, red. S. Włodyka, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 1992, s. 257;
P. Pilarczyk, Towarzystwa funduszy inwestycyjnych jako spółka akcyjna, Kantor Wydawniczy
Zakamycze, Kraków 1999, s. 26; G. Kościelniak, Fundusze powiernicze.., op. cit., s. 12;
J. Kowalik, Rola i miejsce funduszy inwestycyjnych…, op. cit., s. 182.
526
P. Zawadzka, Fundusz inwestycyjny w systemie instytucji finansowych, Wydawnictwo
C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 35.
146
Szybki dostęp do oszczędności. Posiadacze jednostek mogą z łatwością umorzyć

je i zamienić na gotówkę. Certyfikaty inwestycyjne funduszu zamkniętego można
sprzedać na rynku wtórnym według aktualnej ceny rynkowej.
Oszczędzanie nawet niewielkich kwot i umiarkowane koszty. Istnieje możliwość
rozpoczęcia oszczędzania nawet od niewielkiej kwoty, jak również zapewnienie
klarowności ponoszonych kosztów.
4.2 Fundusze inwestycyjne i ich rodzaje w gospodarce współczesnej –

sektor funduszy inwestycyjnych w Polsce
Fundusze inwestycyjne posiadają istotne znaczenie dla całej gospodarki. Są one
bowiem pośrednikami na rynku kapitałowym pomiędzy podmiotami oferującymi wolny
kapitał (inwestorzy) a podmiotami zgłaszającymi popyt na ten kapitał (emitenci papierów
wartościowych). Fundusze stanowią ważne ogniwo łączące obie wskazane klasy uczestników
rynku kapitałowego, bowiem zapewniają stabilność tego rynku poprzez wprowadzenie
równowagi między strumieniami popytu a podażą papierów wartościowych. Fundusze
oddziałują także na utrzymanie niezbędnego stopnia płynności na rynku kapitałowym, gdyż w
celu rozproszenia ryzyka wykorzystują szeroką gamę instrumentów finansowych527. (Rysunek
4.2.1)
Wraz z intensywnymi zmianami ustroju społeczno–gospodarczego Polski, które
rozpoczęły się w 1990r., pojawiła się potrzeba rozszerzenia działalności pośredników
finansowych. Przesłanką tej konieczności był wymóg instytucjonalnego wzmocnienia rynku
oszczędności i tworzenia podstaw rozwoju rynków finansowych. Transformacją oszczędności
w kapitał w początkowej fazie przemian ustrojowych zajmowały się przede wszystkim banki
komercyjne, a w ograniczonym zakresie – towarzystwa ubezpieczeniowe528.
Obecnie fundusze inwestycyjne mające swą siedzibę w Polsce są tworzone w oparciu
o ustawę z dnia 27 maja 2004r. o funduszach inwestycyjnych529.
W Polsce istnieje bardzo wiele rodzajów funduszy inwestycyjnych. Mówiąc
o tych rodzajach trzeba mieć na uwadze występowanie różnych płaszczyzn podziału.
Pierwszą – i chyba najważniejszą – jest płaszczyzna dotycząca ustawowo wskazanych
rodzajów, typów i szczególnych konstrukcji funduszy inwestycyjnych. Zgodnie z przepisami
ustawy istnieje podział na530: fundusze inwestycyjne otwarte i fundusze inwestycyjne
zamknięte. Poniżej przedstawiono charakterystykę każdego rodzaju funduszu.
Fundusze inwestycyjne otwarte – ten rodzaj funduszy charakteryzuje się największymi
ograniczeniami inwestycyjnymi i jednocześnie największą dostępnością dla uczestników.
Jak sama nazwa wskazuje, fundusz ten jest otwarty dla wszelkiego rodzaju uczestników
i niedopuszczalne są jakiekolwiek ograniczenia w tym względzie. Ta cecha funduszu
determinuje jednocześnie restrykcyjną politykę inwestycyjną. Celem takiego unormowania
jest możliwie największe zmniejszenie poziomu ryzyka inwestycyjnego. Fundusze te emitują
jednostki uczestnictwa, które reprezentują jednakowe prawa majątkowe. Warto wspomnieć,
że właśnie ten rodzaj funduszy jest skoordynowany z regulacjami Unii Europejskiej.
Fundusze otwarte uwzględniają w konstrukcji swoich strategii inwestycyjnych
najbardziej restrykcyjne reguły związane z polityką inwestycyjną oraz dywersyfikacją
lokat531. Dzięki temu zachowano wysoki poziom bezpieczeństwa środków pieniężnych532.
527
M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach inwestycyjnych. Komentarz, Wydawnictwo
528
K. M. Stepaniuk, Rozwój funduszy inwestycyjnych, [w:] Sektor finansowy w Polsce,
red. St. Owsiak, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 135.
529
W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
530
W. Pochmara, A. Zapała, Prawa uczestnika funduszu…, op. cit., s. 23–25.
531
J. C Francis, Inwestycje. Analiza i zarządzanie, WIG–Press, Warszawa 2002, s. 252 i nast.
532
K. Gabryelczyk, W. Przybylska–Kapuścińska, Czynniki determinujące…, op. cit., s. 353–354.
147
Fundusze inwestycyjne zamknięte533 są funduszami, w których liczba jednostek

uczestnictwa jest stała. Jednostki nie ulegają umorzeniu w drodze ich wykupu przez fundusz,
wobec czego nabycie uczestnictwa wiąże się z nabyciem jednostek emitowanych bądź
będących w obrocie.
Rysunek 4.2.1
Podmioty tworzące rynek funduszy inwestycyjnych
Krajowy Depozyt Komisja Nadzoru

Papierów Wartościowych Finansowego
Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych
Fundusze inwestycyjne
Fundusze Fundusze Fundusze Fundusze

akcji hybrydowe papierów gotówkowe
dłużnych i rynku
pieniężnego
aktywne stabilnego
wzrostu skarbowe
indeksowe papierów rynku
wartościowych
zrównoważone pieniężnego
sektorowe
papierów
elastycznego dłużnych gotówkowe
inwestowania przedsiębiorstw
alokacji samorządowych
aktywów papierów
wartościowych
hybrydowe
i inne papierów
dłużnych i inne
Źródło: P. Zapadka, Instytucje polskiego rynku finansowego, „Bank i Kredyt”, 2002, nr 6, s. 38; T. Miziołek,
Zmiany w klasyfikacji funduszy inwestycyjnych, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2003, nr 9, s. 22.
Jednostki uczestnictwa w funduszach zamkniętych mają zazwyczaj postać akcji,

bowiem najczęściej spotykaną formą funduszy jest spółka akcyjna. Inwestowanie kapitałów
przez inwestorów w fundusz zamknięty polega na zakupie akcji lub certyfikatów
inwestycyjnych534 będących w obrocie wtórnym odbywającym się na rynku giełdowym
lub pozagiełdowym. Taką samą drogą następuje wycofanie kapitału z funduszu
533
D. Krupa, Zamknięte fundusze inwestycyjne, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa
2008, s. 89–90.
534
U. Banaszak–Soroka, Instytucje i uczestnicy rynku kapitałowego, Państwowe Wydawnictwo
148
zamkniętego535. Fundusze inwestycyjne otwarte można klasyfikować ze względu na różne

kryteria536. Poniżej przedstawiono podział funduszy inwestycyjnych według kryterium
kierunków lokowania kapitałów. Klasyfikacja537 ta związana jest ściśle z ryzykiem wiążącym
się z inwestycją w dany rodzaj funduszu. Wyróżniamy wśród nich538:
fundusze akcji – inwestują przede wszystkim w akcje. W zależności od przyjętej strategii
mogą być to akcje spółek wchodzących w skład indeksu giełdowego (fundusze
indeksowe) lub akcje spółek należących do określonego sektora. Ze względu na duże
wahania cen akcji alokacja środków pieniężnych w fundusze akcji obarczona jest
największym ryzykiem inwestycyjnym;
fundusze hybrydowe – inwestują zarówno w akcje, papiery o stałym dochodzie
(obligacje, instrumenty rynku pieniężnego), a także tytuły uczestnictwa w instytucjach
wspólnego inwestowania, waluty i depozyty bankowe. Wyróżniamy wśród nich fundusze
stabilnego wzrostu, zrównoważone539, elastycznego inwestowania oraz alokacji aktywów.
Inwestycja w tego tupu fundusze wiąże się z ponoszeniem przez inwestora przeciętnego
ryzyka;
fundusze papierów dłużnych – w strukturze aktywów tej grupy funduszy dominują
papiery wartościowe o stałym dochodzie, tj. skarbowe papiery wartościowe, papiery
dłużne przedsiębiorstw oraz obligacje emitowane przez jednostki samorządu
terytorialnego. Fundusze papierów dłużnych nie nabywają akcji, dlatego charakteryzują
się znacznie niższym ryzykiem niż fundusze hybrydowe i akcyjne;
fundusze gotówkowe i rynku pieniężnego – lokują swoje aktywa w instrumenty rynku
pieniężnego o określonym ratingu oraz depozyty bankowe. Ze względu na szczegółowe
uregulowanie standardów, jakie powinien spełniać fundusz rynku pieniężnego, jest
on zaliczany do najbezpieczniejszych instrumentów inwestycyjnych na rynku
finansowym. Znajomość przeznaczenia środków pozwala dobrać odpowiedni portfel,
charakteryzujący się optymalnym poziomem ryzyka w stosunku do stopy zwrotu.
Na podstawie przedstawionej klasyfikacji można dokonywać dalszej typizacji
funduszy inwestycyjnych, wyróżniając przykładowo fundusze inwestujące wyłącznie
w obligacje korporacyjne denominowane w euro, fundusze giełdowe inwestujące wyłącznie
w akcje emitentów z sektora telekomunikacyjnego bądź z określonego państwa lub grupy
państw i tym podobne. Z drugiej strony należy mieć na uwadze, że klasyfikacja nie
ma charakteru wyczerpującego. Pomija ona przykładowo fundusze inwestujące
w nieruchomości czy też fundusze typu private equity lub też fundusze, których cechą
charakterystyczną jest stosowana strategia, np. fundusze arbitrażowe lub hedgingowe.
Ponadto można w klasyfikacji funduszy przyjąć jeszcze inne kryteria, na przykład540:
1. Sposób zarządzania:
fundusze aktywnego zarządzania – bazujące na opiniach analityków, dokonujące
w ramach określonych statutem lokat wyborów pod kątem zwiększonej efektywności
zarządzania;
fundusze aktywnej alokacji aktywów – są to fundusze aktywnego zarządzania
charakteryzujące się dodatkowo elastyczną polityką inwestycyjną, pozwalającą
na dokonywanie inwestycji przykładowo na przemian w akcje i obligacje, w zależności
od sytuacji rynkowej;
535
M. Bojańczyk, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 30.
536
D. Dawidowicz, Fundusze inwestycyjne..., op. cit., s. 8–9.
537
I. Kaczor, Klasyfikacja otwartych funduszy inwestycyjnych, [w:] Finanse – wybrane
zagadnienia, red. W. Liciński, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humaniastyczno–Ekonomicznej
w Łodzi, Łódź 2003, s. 79.
538
T. Miziołek, Zmiany w klasyfikowaniu…, op. cit., s. 22–24.
539
A. Parker, Mutual Fund Information Guide, AMG Guaranty Trust Investment Publications,
Denver 2004, s. 13.
540
W. Pochmara, A. Zapała, Prawa uczestnika…, op. cit., s. 31–33.
149
fundusze zarządzane pasywnie – dążą one zwykle do odzwierciedlenia jakiegoś

wybranego indeksu rynkowego.
2. Wysokość i sposób pobierania opłaty manipulacyjnej:
fundusze typu load – pobierające opłaty manipulacyjne w wysokości określonej
w statucie, przy czym opłaty te mogą być pobierane zarówno przy nabywaniu jednostek
uczestnictwa, jak przy ich umarzaniu;
fundusze typu no–load – niepobierające opłaty manipulacyjnej.
Na zakończenie omawiania tej płaszczyzny podziału funduszy inwestycyjnych warto
zwrócić uwagę na dwie kwestie. Po pierwsze, o charakterze funduszu nie rozstrzyga jego
nazwa, a sam podział ma charakter umowny i nie doczekał się jak dotąd regulacji
w przepisach prawa. Najistotniejsze i jedynie miarodajne są w tym przypadku zapisy statutu
wskazujące rodzaje lokat dokonywanych przez fundusz i maksymalne lub minimalne
poziomy zaangażowania funduszu w poszczególne rodzaje lokat. Po drugie, zauważa się,
że występuje tendencja do maksymalnie ogólnego i elastycznego określania zasad
dotyczących dywersyfikacji lokat funduszy. Tendencja ta bierze się z doświadczenia
zarządzających, którzy wiedzą, że w warunkach dużej zmienności opłacalności lokat
w określone kategorie aktywów, fundusz inwestycyjny nastawiony przykładowo wyłącznie
na inwestycje w akcje, w okresie tzw. bessy nie będzie przynosił dochodów jego
uczestnikom. Chcąc zatem uniknąć takiej sytuacji, w której zarządzający funduszem stanie się
praktycznie bezsilny wobec zdarzeń zachodzących na rynku papierów wartościowych, statuty
funduszy stanowią często, że w przypadku czasowej nieopłacalności inwestycji w określone
w statucie podstawowe kategorie lokat fundusz będzie dokonywał inwestycji w inne,
wskazane w statucie kategorie lokat. W ten sposób być może uda się wypracować większe
zyski, ale jednocześnie praktycznie niemożliwe będzie jednoznaczne określenie charakteru
funduszu.
Pomyślny rozwój funduszy inwestycyjnych, które obracają miliardami złotych, jest
także uzależniony od pomyślnego rozwoju polskiej gospodarki, rynku kapitałowego i giełdy
papierów wartościowych. Oszczędności milionów Polaków mogą poprzez fundusze
inwestycyjne służyć poprawie funkcjonowania i rozwoju nowych instrumentów na polskim
rynku kapitałowym, a odpowiednie ukierunkowanie regulacji prawnych może przynieść
korzyści zarówno dla gospodarki, jak i inwestujących poprzez fundusze inwestycyjne541.
Nie istnieje jednoznaczna interpretacja zjawiska rozwoju rynku funduszy
inwestycyjnych. Jest wiele czynników dotyczących zarówno samych instytucji wspólnego
inwestowania, jak i ich otoczenia prawnego czy ekonomicznego, które mogą mieć wpływ
na rozwój rynku funduszy inwestycyjnych. Rozwój ten jest najczęściej łączony ze wzrastającą
w długim horyzoncie czasowym liczbą podmiotów zbiorowego inwestowania działających
na danym obszarze geograficznym lub z wielkością zgromadzonego w funduszach kapitału,
mierzonego wartością aktywów netto542.
Głównym zadaniem podmiotów obsługujących rynki finansowe, związanych
z możliwością zmniejszenia występujących na tych rynkach kosztów zdobywania informacji
i dokonywania transakcji, jest ułatwienie alokacji zasobów w czasie, przestrzeni i na pewnym
otoczeniu543. Zadanie to jest realizowane przez wyspecjalizowane instytucje finansowe, które
pełnią określone funkcje na rynku finansowym.
W krajowej literaturze przedmiotu zagadnienie rozwoju rynku finansowego jest
rozpatrywane z punktu widzenia uwarunkowań, które mają wpływ na ten rozwój. B. Pietrzak,
Z. Polański i B. Woźniak, prezentując segmenty rynku finansowego i wskazując perspektywy
541
R. Giza, Alokacja kapitału funduszy inwestycyjnych i emerytalnych na polskim rynku – szanse
i zagrożenia, Zeszyty Naukowe nr 37, red. J. K. Solarz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ubezpieczeń i Bankowości w Warszawie, Warszawa 2005, s. 43.
542
K. Gabryelczyk, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 201.
543
R. Levine, Financial Development and Economic Growth: Views and Agenda, “The Journal
of Economic Literature”, 1997, Vol. 35, No. 2, s. 691.
150
ich rozwoju544, zwrócili uwagę zarówno na czynniki makroekonomiczne, związane

z prowadzoną polityką pieniężną i fiskalną oraz ogólną sytuacją gospodarczą, jak
i mikroekonomiczne, obejmujące popyt na instrumenty finansowe i ich podaż. Zwrócili
uwagę również na istnienie i sprawne działanie giełd skupiających efektywne i uczciwe
funkcjonowanie rynku, które pozwala sprostać wymaganiom konkurencji, także zagranicznej.
Istotny jest również aspekt prawny związany z liberalizacją i dostosowaniem polskiego
ustawodawstwa do standardów Unii Europejskiej, co sprzyja zwiększeniu konkurencyjności
krajowego rynku finansowego w stosunku do rynków pozostałych państw członkowskich.
Wśród czynników, które mogą spowodować wzrost aktywności rynku finansowego w Polsce
wyróżnia się:
zwiększenie krajowej stabilności makroekonomicznej (wiarygodna polityka monetarna
i fiskalna);
uwzględnienie współczesnych i przyszłych tendencji na globalnych rynkach
finansowych;
aktywną konkurencję z rynkami zewnętrznymi;
tworzenie nowych ofert po stronie podaży na rynkach papierów wartościowych.
Dla rozwoju tego rynku mają i nadal będą miały znaczenie struktura kanałów
dystrybucji funduszy inwestycyjnych i większe skupienie się na aktywnej, pośredniej
ich sprzedaży, rozszerzenie oferty towarzystw o fundusze lokujące aktywa za granicą
i fundusze o charakterze zamkniętym, a także zwiększenie zainteresowania funduszami osób
indywidualnych, oszczędzających na cele emerytalne i wyrażających chęć gromadzenia
środków w ramach III filaru, tak bezpośrednio, jak i w ramach pracowniczych programów
emerytalnych.545
Reasumując, rozwój rynku funduszy inwestycyjnych to długotrwały proces zmian
w jego wielkości i strukturze, który jest następstwem napływu kapitału pieniężnego
do funduszy inwestycyjnych funkcjonujących na obszarze geograficznym obejmującym
swoim zasięgiem dany rynek. Napływ kapitału pieniężnego do funduszy inwestycyjnych
zależy od wielu czynników o różnym charakterze i może występować z różnym natężeniem –
równomiernie lub nierównomiernie. Za główne miary wielkości rynku funduszy
inwestycyjnych należy uznać napływ kapitału do funduszy inwestycyjnych, ich wartość
aktywów netto oraz liczbę tych podmiotów działających na rynku.
Analizując rynek finansowy w Polsce oraz czynniki wpływające na rozwój rynku
funduszy inwestycyjnych można podzielić te czynniki546 na ekonomiczne, w tym na makro–
i mikroekonomiczne, społeczno–psychologiczne i prawno–podatkowe:
Makroekonomiczne – wśród tych czynników największe znaczenie ma stopień rozwoju
gospodarczego, wpływający na sytuację na rynku finansowym, dochód i poziom
zamożności społeczeństwa oraz skłonność ludzi do oszczędzania. Należy pamiętać,
że czynniki te nie tylko wpływają na rozwój rynku funduszy inwestycyjnych, ale też
oddziałują na siebie nawzajem: procesy zachodzące w gospodarce wpływają na strukturę
podmiotową i przedmiotową rynku finansowego, który dzięki pełnionym przez siebie
funkcjom (mobilizacja i alokacja kapitału oraz zarządzanie ryzykiem) przyczynia się
do wzrostu gospodarczego. Z kolei rozwój gospodarki w długim okresie powoduje
wzrost zamożności społeczeństwa, jego większą skłonność do oszczędzania, a przez
to większą alokację kapitału na rynku finansowym. Przyczynia się to do zwiększenia
możliwości finansowania podmiotów gospodarczych, a w konsekwencji – do dalszego
wzrostu gospodarczego. Najistotniejszym wnioskiem, jaki wypływa z nielicznych badań
nad zależnościami między rozwojem gospodarki i rynku finansowego a rozwojem rynku
funduszy inwestycyjnych jest stwierdzenie, że rozwój gospodarczy jest skorelowany
544
System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004.
545
K. Gabryelczyk, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 204.
546
Ibidem, s. 204–205.
151
z rozwojem rynku finansowego, ten zaś – z rozwojem rynku funduszy inwestycyjnych.

Co więcej, ta druga zależność dotyczy zarówno funduszy agresywnych, jak
i bezpiecznych.
Mikroekonomiczne – wśród czynników mikroekonomicznych, które mają duże znaczenie
z punktu widzenia rozwoju rynku instytucji zbiorowego inwestowania, do najczęściej
analizowanych należą wyniki inwestycyjne funduszy inwestycyjnych oraz możliwość
przewidywania ich przez zarządzających. Bada się również wielkość i strukturę kosztów
związanych z działalnością funduszy, które wpływają na poziom cen tytułów
uczestnictwa tych podmiotów. Wraz ze wzrostem poziomu zamożności społeczeństwa
zwiększa się jego skłonność do oszczędzania, co wiąże się z podejmowanymi przez ludzi
decyzjami dotyczącymi lokowania pieniędzy, m.in. w funduszach inwestycyjnych.
Można przyjąć, że w gospodarkach o wysokim poziomie zamożności społeczeństwa
występuje większa skłonność do oszczędzania. Nie bez znaczenia jest również poziom
wiedzy inwestorów indywidualnych o funkcjonowaniu gospodarki rynkowej,
mechanizmach działania rynku finansowego i cechach porównywalnych form alokacji
kapitału, wpływających na szybkość przyjmowania się innowacji w danym
społeczeństwie. Jest to istotnie szczególnie w krajach rozwijających się, takich
jak Polska, w których podkreśla się konieczność gromadzenia oszczędności zarówno
ze względu na ich znaczenie makroekonomiczne (realokacja zasobów pieniężnych
w gospodarce), jak i mikroekonomiczne (na przykład cele emerytalne), a których poziom
dochodów i oszczędności jest ciągle stosunkowo niewielki.
Prawno–podatkowe oddziaływanie regulacji może mieć charakter bezpośredni (przez
ustawy o funduszach inwestycyjnych lub akty wykonawcze) albo pośredni (przez akty
prawne dotyczące funkcjonowania rynku finansowego, działania instytucji finansowych
lub innych podmiotów związanych z ich funkcjonowaniem). Zagadnienia podatkowe
dotyczą zaś podatku dochodowego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej
(poziom funduszy inwestycyjnych) lub podatku dochodowego od dochodów i zysków
kapitałowych. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że w krajach o rygorystycznych
podstawach prawnych – dotyczących funkcjonowania rynku finansowego i działalności
instytucji finansowych, w tym ich obowiązków informacyjnych – rynek finansowy jest
bardziej rozwinięty.
Zainteresowanie funduszami inwestycyjnymi – bezpiecznym i nowoczesnym
instrumentem finansowym – nieustannie rośnie, szczególnie po dostosowaniu
obowiązującego prawa do unijnych legislacji. Należy zatem oczekiwać, że z jednej strony
towarzystwa funduszy inwestycyjnych będą zainteresowane wzbogaceniem swoich ofert.
Wykorzystają w ten sposób wszystkie możliwości, jakie dała nowa ustawa. Z drugiej zaś
strony sami inwestorzy poszukiwać będą alternatywnych form inwestowania kapitałów,
jakimi są niewątpliwie np. fundusze funduszy.
Do najważniejszych czynników determinujących przyszły rozwój funduszy
inwestycyjnych zaliczyć trzeba dalszy rozwój rynku finansowego w Polsce jak również
wzrost popytu na alternatywne formy inwestowania zarówno inwestorów krajowych, jak
i zagranicznych. Wiele towarzystw funduszy inwestycyjnych, szczególnie wchodzących
dopiero na polski rynek, poczyniło wszelkie starania, aby w ich ofercie pojawiły się fundusze
funduszy547, które mogą być atrakcyjnym instrumentem finansowym. Nie istnieją zatem
żadne racjonalne przesłanki, dla których fundusze te miałyby w Polsce rozwijać się mniej
dynamicznie, aniżeli w innych krajach. Pytaniem otwartym pozostaje natomiast kwestia
zapotrzebowania na polskim rynku finansowym na bardziej wyrafinowane formy lokowania
kapitałów548.
547
S. Karpiński, Powstaje kolejne TFI, „Rzeczpospolita” z dnia 18 X 2004.
548
K. Białous, Determinanty rozwoju funduszy funduszy w Polsce 2005, Koło Naukowe Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2006, s. 181–182.
152
Reasumując, należy
ży również
równie podkreślić, iż uregulowania prawne na polskim rynku
rynk
funduszy inwestycyjnych stanowią
st szansę na ich zaistnienie na jednolitym finansowym rynku
europejskim. Obecne przepisy umożliwiają
umo krajowym funduszom zom inwestycyjnym
inwestycyjny stworzenie
oferty porównywalnej z funduszami zagranicznymi oraz pozwalają
pozwalaj konkurować
konkurowa z nimi
549
w warunkach równorzędnych
dnych .
4.3 Wartość rynku funduszy

fund inwestycyjnych
stycyjnych a rozwój gospodarki Polski
P
W Polsce w ostatnich piętnastu
pi latach nastąpił
pił bardzo dynamiczny
dynami rozwój rynku
kapitałowego, bezpośrednio
średnio związanego
zwi z przepływem środków
rodków kapitałowych pomiędzy
pomi
kapitałodawcami a kapitałobiorcami,
kapitałobiorcami dokonywanym przy użyciu życiu wielu pośredników
p
finansowych. Przeprowadzają oni między sobą operacje finansowe i wystawiają
wystawiaj instrumenty
550
finansowe o zróżnicowanych
żnicowanych parametrach
parame . Każdego
go roku obserwuje się
si coraz większe
zainteresowanie inwestowaniem nadwyżek
nadwy ek finansowych nie tylko przez krajowych,
krajowych
ale i zagranicznych inwestorów.
Wykres 4.3.1
Liczba towarzystw i funduszy inwestycyjnych w Polsce w latach 1992–2010
199
700 680
600 579
498
500
380
400
280
300
214
200
128 128
81 94 114
100 64
20 38
1 1 1 4 5
0
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Liczba TFI Liczba FIO i SFIO Liczba FIZ Suma FIO i FIZ
Źródło: J. Parczewski, Jak to z rynkiem było,
było Parkiet”, 2001, nr 105, s. 1; T. Miziołek, Najlepsze – obligacji
i pieniężne,, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2002, nr 2, s. 74; T. Miziołek, Boom nadal trwa, trwa „Nasz Rynek
Kapitałowy” 2003, nr 5, s. 116; Rynek funduszy inwestycyjnych zamkniętych tych w Polsce
Polsce, Wydawnictwo Izby
Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2010, s.13.
W ślad
lad za wzrostem napływającego
napływaj kapitału pojawia sięę na polskim rynku coraz
więcej
cej nowych rodzajów instrumentów finansowych, co z kolei wpływa w znacznym
znacz stopniu
551
na możliwość lokowania środków
ś pieniężnych . Inwestowanie na współczesnym – coraz
bardziej skomplikowanym – rynku kapitałowym wymaga dogłębnej ębnej analizy koniunktury,
trendów, właściwego
ciwego doboru instrumentów finansowych oraz ciągłego
ci głego śledzenia
ś zmieniającej
się sytuacji rynkowej552.
549
W. Dębski, Fundusze inwestycyjne w Polsce, [w:] Rynki kapitałowe, red. W. Bień, Bie
Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie,
Warszawie, Warszawa 2005, s. 127.
550
T. Adrian, H. Shin, The Changing Nature of Financial International and the Financial Crisis
C
of 2007–2009, “Annual
Annual Review of Economics”,
Economics 2010, Vol. 2, s. 603.
551
J. Kropiwnicki, Fundusze inwestycyjne. Prawna ochrona interesów uczestników
uczestników, Wydawnictwo
LexisNexis, Warszawa 2009, s.11.
552
Dylematy inwestowania. Rodzaje, efektywność,
efektywno przykłady, red. D. Podedworna–Tarnowska,
Podedworna
Wydawnictwo
awnictwo Poltext, Warszawa 2011, s. 67.
153
Na polskim rynku kapitałowym instytucje zbiorowego inwestowania oferują oferuj

553
uczestnikom profesjonalne zarządzanie
zarz powierzonymi środkami
rodkami pieniężnymi
pienięż . Występują
one niemal we wszystkich gospodarkach świata i są uważane żane za jedne z najbardziej
skutecznych instrumentów finansowych. Atrakcyjność
Atrakcyjno funduszy inwestycyjnych i związany
zwi
554
z nimi popyt wynika z możliwości
możliwo osiągnięcia korzystnych wyników z inwestycji, znacznie
przewyższających
cych zysk z tradycyjnych form pomnażania
pomn pieniędzy,
ędzy, takich
ta jak lokaty czy
555
konta oszczędnościowe .
Kolejne lata istnienia rynku instytucji wspólnego inwestowania przyniosły wiele
zmian, ewaluacja rynku przejawia się m.in.:
w zwiększającej sięę dynamicznie liczbie towarzystw funduszy inwestycyjnych
inwestyc i funduszy
inwestycyjnych – które obok standardowego
standardowego uczestnictwa w funduszach – oferują
podmiotom indywidualnym i instytucjonalnym
insty również inne usługi związane z alokacją
ich kapitału, przyciągają
ągając jednocześnie kolejnych potencjalnych inwestorów;
we wzrościecie zgromadzonego kapitału, związanego
zwi zanego przede wszystkim z osiągniętymi
osi
przez fundusz wynikami, ale również
równie np. ze wzrostem świadomości
świadomo inwestycyjnej
inwestorów;
w liberalizacji ustawodawstwa
ustawoda polskiego dotyczącego
cego tego rynku, które umożliwiło
umo m.in.
tworzenie
worzenie funduszy o różnorodnej
różnorodnej polityce inwestycyjnej, odpowiadającej
odpowiadaj preferencjom
różnych inwestorów.
Wykres 4.3.2
Aktywa funduszy inwestycyjnych
inwestyc w latach 1992–2010 (w
w mld zł)
150 142,2
Aktywa w mld. zł 134,3
125
109
103,5
100
81,5
75
61,3
50 37,72
33,23
22,76
25
12,12
7,1
0,002 0,83 1,42 0,07 1,36 1,9 1,78 3,15
0
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: T. Miziołek, Bariery rozwoju rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce,, [w:] Rynek kapitałowy.
Skuteczne inwestowanie, cz. I, red. W. Tarczyński,
Tarczy ski, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczeci
Szczecin 2002, s. 491; Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2005–2010), Wydawnictwo Narodowego
Narodoweg
Pierwszy fundusz inwestycyjny – PIONIER – rozpoczął

ą swojąą działalność
działalno w połowie
1992r. Przełomowym był 1997r., kiedy to t swoją działalność
ść rozpoczęło
rozpocz pięć nowych
towarzystw inwestycyjnych. W latach kolejnych następował
nast wzrost liczby
li towarzystw
553
M. Dyl, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 62–64
554
M. Rogala, Otwarte fundusze inwestycyjne, Wydawnictwo
wnictwo Exclusive, Gliwice 2006,
2006 s. 25.
555
Dylematy inwestowania. Rodzaje, efektywność,
efektywno przykłady, red. D. Podedworna–Tarnowska…,
Podedworna
op. cit., s. 68.
154
inwestycyjnych. Na rynku pojawiły się specjalistyczne fundusze otwarte556 oraz fundusze

zamknięte. Wraz z rosnącą liczbą towarzystw funduszy inwestycyjnych rosły aktywa netto
zarządzane przez te instytucje, przekraczając w 2000r. poziom 7 mld zł. Następne lata
to kolejny wzrost liczby funduszy inwestycyjnych. Liczba instytucji w tym okresie
przekroczyła sto na polskim rynku.
Kolejne lata przynoszą znaczący wzrost liczby funduszy inwestycyjnych – jednej
z głównych form usług finansowych557. Następuje również wzrost aktywów zgromadzonych
funduszy. W 2005r. liczba funduszy inwestycyjnych przekroczyła granicę dwustu, a środki
zgromadzone wyniosły ponad 53 mld zł. Mimo zmiennych warunków rynkowych starano się
wprowadzać nowe produkty, jak najlepiej dostosowując ofertę do potrzeb inwestorów
szukających alternatywy w stosunku do inwestycji portfelowych na pogrążonym w kryzysie
rynku kapitałowym. Szczególną dynamiką charakteryzował się segment funduszy
zamkniętych, których otworzono osiemdziesiąt. Jednak w dobie kryzysu niemal wszystkie
fundusze odnotowały spadek zarządzanego kapitału, w dziewięciu przypadkach spadek
wynosił ponad 50%.
O strukturze rynku decydują dwa podmioty kształtujące na nim popyt i podaż. Dzięki
zwiększającej się konkurencji zarówno ilościowej, jak i jakościowej struktura podmiotowa
rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce ulega wielu przeobrażeniom. Wykazuje wyraźne
tendencje rozwojowe. Można zauważyć dominację jednego, największego funduszu,
zarządzającego największą liczbą otwartych funduszy inwestycyjnych – Pioneer Pekao TFI.
Jego udział w pierwszych latach istnienia sukcesywnie spadał, lecz po fuzji
z PeKaO/Alliance zaczął się umacniać i w 2004r. wynosił ponad 34%. Wzrost liczby nowych
funduszy spowodował, że jego znaczenie stopniowo malało. Na koniec 2010r. udział wynosił
18,49%. Podmiot ten ma wciąż znaczną przewagę nad pozostałymi towarzystwami
inwestycyjnymi w Polsce. Wydaje się, że jego dotychczasowa niepodważalna pozycja wynika
z tego, że towarzystwo to ma największe doświadczenie na polskim rynku. Dysponuje też
rozbudowaną siecią dystrybucji, a także jest najlepiej rozpoznawalnym przez inwestorów
indywidualnych towarzystwem funduszy inwestycyjnych w Polsce558.
Analizując wielkość aktywów netto funduszy inwestycyjnych, przypadających
na jednego mieszkańca oraz w stosunku do PKB, można zauważyć, iż dynamiczny rozwój
funduszy, szczególnie widoczny od 1998r., został nieco wyhamowany na przełomie
2002–2003 roku.
Podczas gdy przyrost aktywów netto przypadających na jednego mieszkańca w latach
2001–2002 wynosił odpowiednio 71% i 88%, to w latach 2003 i 2004 spadł do poziomu
odpowiednio 46% i 14%. Jednak w dalszym ciągu wartość aktywów netto funduszy
na jednego mieszkańca w Polsce jest niższa niż w innych krajach europejskich. W 2005r.
wzrost WAN o 63,5% i nominalny przyrost aktywów o 23,9 mld zł były zaskakujące.
Do wzrostu popularności funduszy i tak dynamicznego wzrostu ich aktywów przyczyniła
się przede wszystkim bardzo dobra koniunktura na rynku akcji. W spektakularny sposób
przełożyła się ona na bardzo dobre wyniki funduszy polskich akcji i hybrydowych.
W otoczeniu spadającego oprocentowania lokat bankowych oraz coraz szerszego otwierania
się banków na dystrybucję funduszy i związanego z tym poszerzenia sieci dystrybucji, doszło
do wzrostu świadomości i zainteresowania Polaków ofertą towarzystw funduszy
556
T. Kondrakiewicz, Nowe podmioty na rynku funduszy inwestycyjnych w warunkach kryzysu,
[w:] Rynek finansowy w erze zawirowań, red. J. Węcławski, P. Karpuś, Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2009, s. 185.
557
Supervision of Financial Services in the OECD Area, H. D. Skipper Jr. Financial Services
Integration Worldwide: Promises and Pitfalls, Organization for Economic Co–Operation
and Development, OECD 2000, s. 3.
558
K. Perez, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 217.
155
inwestycyjnych. Uruchomione przez największe

najwi ksze banki systemy dystrybucji funduszy stały
się silnie dominującym
ą źródłem napływu środków do funduszy559.
Wykres 4.3.3
Relacja WAN funduszy inwestycyjnych do PKB w Polsce w latach 1995–2010
1995
13%
10%
8%
5%
3%
0%
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Udział aktywów FI w PKB
Źródło: T. Miziołek, Bariery rozwoju rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce,

Polsce, [w:] Rynek kapitałowy.
Skuteczne inwestowanie – cz. I, red. W. Tarczyński,
Tarczy ski, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczeci Szczecin
2002, s. 491; Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2010), Wydawnictwo Narodowego Banku
Polskiego, Warszawa.
Pomimo kolejnegoo wzrostu aktywów w 2005r. o ponad 63,8% poziom nadal jest
niższy niż w niektórych
ch krajach, które weszły w 2004r. do Unii Europejskiej,
Europejskiej np. w Czechach
czy na Węgrzech,
grzech, a przecież wartość aktywów netto zgromadzonych przez fundusze jest
w tych krajach znacznie
nie mniejsza niż
ni w Polsce. Świadczy to o istniejącym
ącym potencjale polskich
funduszy inwestycyjnych560.
Od 2000r. obserwuje się
si gwałtowny wzrost aktywów zainwestowanych w funduszach
inwestycyjnych. Konsekwentna polityka redukcji stóp procentowych miała pozytywny
pozytywn wpływ
na atrakcyjność funduszy. Obniżanie
Obni stopy oprocentowania
nia depozytów bankowych zmuszało
inwestorów do poszukiwania alternatywnych lokat. Fundusze obligacyjne znalazły wielu
inwestorów akceptujących
ących oferowane przez nie wyniki, biorąc ąc pod uwagę
uwag poziom ryzyka
561
oferowanych portfeli . Ponieważ
Poniewa w okresie kilku lat wahania odbywały się si w jedną stronę,
si być pozbawionym ryzyka instrumentem inwestycyjnym562,
fundusze obligacji wydawały się
oferującym znaczne dochody.
Aktywa funduszy inwestycyjnych, w ramach poszczególnych segmentów rynku TFI,
rosły w różnym
nym tempie. Jednak z podobną
podobn sytuacją mieliśmyśmy również
równie do czynienia
w przeszłości,
ci, kiedy to preferencje klientów w różnych
ró nych okresach kształtowały się
si inaczej.
559
Raport 2005,, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami,
Aktywami Warszawa 2006,
s.12.
560
D. Dawidowicz, Rozwój funduszy inwestycyjnych na polskim rynku kapitałowym, kapitałowym
[w:] Przekształcenia rynku
ry finansowego w Polsce, tom I. Instytucje finansowe i mechanizmy
ich funkcjonowania, red. P. Karpuś,
Karpu J. Węcławski,, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–
Curie
Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2005, s. 239.
561
M. Łukaszewski, Polski sektor funduszy inwestycyjnych
inwestycyjnych w aspekcie wejścia
wejś Polski do Unii
Europejskiej,, Zeszyty Naukowe nr 18, red. J. Kotyński,
Koty , Wydawnictwo Instytutu Zarządzania
Zarz
Ryzykiem Wyższejższej Szkoły Ubezpieczeń
Ubezpiecze i Bankowości ci w Warszawie, Warszawa 2004,
s. 70–71.
562
D. Dawidowicz, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 9–10.
156
W 2000r. niemal połowa środków ulokowana była w funduszach pieniężnych, a aktywa

całego rynku wynosiły zaledwie 7 mld zł. Przez kolejne dwa lata najszybciej rosły aktywa
funduszy dłużnych, dzięki czemu aż do końca 2005r. miały one największy udział w rynku
funduszy inwestycyjnych. Zapoczątkowana w 2003r. hossa na warszawskiej GPW,
przyczyniająca się do wzrostu opłacalności inwestycji bardziej agresywnych, skłoniła część
inwestorów do przenoszenia środków w kierunku funduszy, które choć część aktywów lokują
na rynku akcyjnym. Na początku głównym beneficjentem były fundusze mieszane stabilnego
wzrostu, których aktywa w ciągu 2003r. wzrosły aż 10–krotnie.
Wykres 4.3.4
Udział aktywów netto grup funduszy w aktywach ogółem w latach 2000–2010
140
120
Wartość aktywów
100
80
60
40
20
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
absolutnej stopy zwrotu ochrony kapitału Rok surowcowe
sekurytyzacyjne nieruchomości aktywów niepublicznych
pieniężne i gotówkowe dłużne mieszane
akcyjne
Źródło: Na podstawie raportów (z lat 1999–2011), Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami,
Warszawa.
W 2008r. tendencja uległa zmianie i to właśnie fundusze akcyjne w największym

stopniu zmniejszyły swój udział w rynku. Już w styczniu odczuły one gwałtowne spadki cen
akcji na giełdach oraz masowe odkupienia jednostek dokonywane przez klientów. W tym
samym czasie zwiększył się natomiast udział w rynku funduszy bardziej bezpiecznych, czyli
dłużnych, oraz gotówkowych i rynku pieniężnego. Wraz z zapoczątkowaną w 2009r. hossą,
aktywa krajowych funduszy inwestycyjnych powróciły na ścieżkę dynamicznego wzrostu.
Od 2008r. w ciągu dwóch lat pozytywnej koniunktury na rynku akcji, w wyniku dość
istotnych rozbieżności w zachowaniu się poszczególnych segmentów rynku, w strukturze
aktywów zaszło również kilka istotnych zmian. Przede wszystkim swój wieloletni prym
straciły fundusze mieszane, w wyniku czego pod koniec 2010r. najistotniejszą kategorią
funduszy zostały produkty akcyjne. Produktom tym powierzono łącznie 32,2 mld zł, czyli
27,6% zainwestowanych środków. Z kolei aktywa funduszy mieszanych w okresie
lat 2009–2010 wzrosły o prawie 22%, do ponad 30,4 mld zł. Trzecią siłą na polskim rynku
były tym razem fundusze dłużne, zarządzające aktywami na poziomie 16,7 mld zł (14,4%).
Podczas trwania giełdowych wzrostów z lat 2009–2010, jednym z segmentów, którego
aktywa rosły w najbardziej dynamicznym tempie, były fundusze o najniższym poziomie
ryzyka, czyli pieniężne i gotówkowe. Wartość środków zgromadzona w tych produktach rosła
szczególnie szybko w 2010r., kiedy to zyskała blisko 76%, kończąc rok na poziomie 15,3 mld
zł. W 2010r., obok funduszy pieniężnych i gotówkowych, liderem pod względem wzrostu
aktywów były także relatywnie nowe segmenty funduszowe na rynku, czyli fundusze
surowcowe (108%) oraz absolutnej stopy zwrotu (71%).
157
Dzięki
ki nowym regulacjom ustawy o funduszach inwestycyjnych
inwestycyjnych z dnia 27 maja
2004r., regulującej
cej działalność funduszy na wspólnym rynku Unii Europejskiej, fundusze
inwestycyjne mająą możliwość
żliwość zwiększania
kszania swojej oferty, co przyczynia się
si do wzrostu
ich udziału w stosunku do szybko rozwijających
rozwijaj się funduszy hybrydowych i akcyjnych563.
Wykres 4.3.5
Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk
polityk inwestycyjnych na koniec 2010r.
2010
2,80% 2,30% 0,70% 0,20%
3,00%
akcyjne
mieszane
9,70% 27,60%
dłużne
pieniężne
13,20% aktywów niepublicznych

absolutmej stopy zwrotu
ochrony kapitału
14,40% nieruchomości
26,10%
sekuryzacyjne
surowcowe
Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań towarzystw funduszy inwestycyjnych.
Poza zmianami
ami ilościowymi
iloś i jakościowymi następowały
powały także
takż zmiany wewnątrz
poszczególnych typów funduszy
nduszy inwestycyjnych. Na wykresie
wykre 4.3.5, przedstawiono strukturę
struktur
rynku funduszy inwestycyjnych według polityk
polityk inwestycyjnych na koniec 2010r.
2010
Pod względem
ędem aktywów nettonett z 1995r. dominowały fundusze zrównoważonego
zrównowa oraz
stabilnego wzrostu564. Przez kolejne lata traciły swój udział na rynku aż a do 2001r., gdzie
ich aktywa stanowiły
wiły zaledwie 15%. W 2003r. jednak ich udział sięgał ęgał już
ju 24%. Zmienny
udział aktywów netto w sumie aktywów netto funduszy inwestycyjnych na rynku
wykazywały równieżż fundusze akcyjne, które w ciągu 2 lat osiągnę ągnęły w 1997r. udział
35%–owy. Następnie
pnie odnotowały
odnotow spadek do poziomu 5% w 2003r., aby ponownie zanotować zanotowa
wzrost udziału aktywów netto funduszy akcyjnych w sumie aktywów netto funduszy
2005r 565
inwestycyjnych do nieco ponad 13% w 2005r.
Okres od połowywy 2004r. do października
pa 2007r.
r. to czas, w którym zanotowano
z
największe
ksze tempo rozwoju rynku
rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce zarówno po stronie
podmiotowej, jak i popytowej
ytowej rynku. Wówczas to funkcjonujące
funkcjonujące i nowe towarzystwa bardzo
szybko zaczęły sięę prześcigać
ścigać w tworzeniu nowych rodzajów, konstrukcji i typów funduszy
inwestycyjnych. Początkow
ątkowo koncentrowano się na funduszach otwartych o różnych ró
konstrukcjach. Powszechnym
owszechnym stało się si łączenie, w fundusze parasolowe o różnym poziomie
ryzyka oraz tworzenie funduszy powiązanych, które inwestowały w fundusze podstawowe,
podstawowe
w większości pochodząceące z Luksemburga.
Lu Aktywność funduszy inwestycyjnych w Polsce,
Polsce
w omawianym okresie zaowocowała bardzo dynamicznym wzrostem wartości warto netto
funduszy. Łącznie zwiększyła
ększyła się
si ona aż o 109 mld zł, z nieco ponad
nad 35 mld na koniec lipca
2004r. do ponad 144 mld na koniec października 2007r. r. Oznaczało to średni przyrost
563
D. Dawidowicz, Rozwój funduszy inwestycyjnych…,
inwestycyjnych op. cit., s. 241.
564
A. Saunders, M. M. Cornett, Financial
ncial Markets and Institutions: a Modern Perspective,
P
Mc Graw Hill, Boston 2001,
2001 s. 515.
565
D. Dawidowicz, Rozwój funduszy inwestycyjnych…,
inwestycyjnych op. cit., s. 242.
158
aktywów funduszy o 66,1% rocznie, co dało Polsce miejsce w ścisłej czołówce krajów
członkowskich UE o najwyższym tempie wzrostu wartości aktywów netto566.
Od listopada 2007r. – po tym jak świat finansów zaczął pogrążać się w kryzysie –
do lutego 2009r. wartość aktywów netto funduszy inwestycyjnych zmniejszyła się do 67,75
mld zł, co w stosunku do października 2007r. oznaczało spadek o 76,27 mld zł (53%).
Czynników tej utraty należy przede wszystkim upatrywać w przecenie wartości akcji
będących składnikami portfeli funduszy, co przełożyło się bezpośrednio na bardzo słabe
wyniki inwestycyjne funduszy akcyjnych i hybrydowych, a w konsekwencji dużą skalę
umorzeń jednostek funduszy inwestycyjnych przez ich uczestników. Stanowiło
to potwierdzenie założenia, że przy takiej strukturze rynku, na którym dominują fundusze
o dużym zaangażowaniu w instrumenty udziałowe, kluczowe znaczenie dla salda nabyć
i umorzeń ma koniunktura panująca na GPW w Warszawie.
Wykres 4.3.6
Struktura podmiotowa rynku funduszy inwestycyjnych pod względem wartości aktywów
netto (stan na koniec 2010r.)
4% 3% 3% 4% 3%
5%
9% 3% 2% 1%
1%
2%
1% 0%
11% 2% 0%
6%
0%
1%
12% 19% 1%
13%
Pioneer Pekao TFI BZ WBK AIB TFI Aviva Investors TFI PKO TFI
ING TFI Union Investment TFI Legg Mason TFI KBC TFI
BPH TFI PZU TFI Millennium TFI SKARBIEC TFI
TFI Allianz Polska Investors TFI Amplico TFI OPERA TFI
Noble Funds TFI TFI SKOK SA Idea TFI Copernicus Capital TFI
Quercus TFI Superfund TFI TFI BNP Paribas
Część środków podejmowanych przez inwestorów była lokowana w fundusze

bezpieczne, w szczególności fundusze dłużne, które w ciągu 2008r. najbardziej spośród
wszystkich grup funduszy zwiększyły swoją pozycję na rynku567. Nie zmienia to faktu,
że w 2008r. – po tym jak fundusze inwestycyjne w Polsce straciły ponad połowę kapitału
ulokowanego w nich do końca października 2007r.568 pomimo zmiennych warunków
rynkowych – fundusze kontynuowały zakładanie nowych towarzystw. Nie zrezygnowano
z wprowadzania nowych produktów, chcąc jak najlepiej dostosować ofertę do potrzeb
inwestorów szukających alternatywy w stosunku do inwestycji portfelowych
na pogrążonym w kryzysie rynku kapitałowym. Szczególną dynamiką charakteryzował
się segment funduszy zamkniętych, których przybyło aż osiemdziesiąt, w tym głównie
emitujących niepubliczne certyfikaty inwestycyjne. W czasach kryzysu polskie TFI postawiły
głównie na bardzo zindywidualizowane produkty niszowe, konstruowane przede wszystkim
pod kątem potrzeb zamożnych inwestorów instytucjonalnych569.
566
K. Perez, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 208–209.
567
Raport 2008, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2009,
s. 2.
568
K. Perez, Fundusze inwestycyjne..., op. cit., s. 208–209.
569
Raport 2008…, op. cit., s. 3.
159
Wraz z powrotem hossy na globalny i lokalny rynek w marcu 2009r. oraz stosunkowo
dobrą sytuacją ekonomiczną Polski rynek funduszy inwestycyjnych wrócił na ścieżkę
wzrostu. Dobra passa na rynku spowodowała wzrost aktywów netto do poziomu 115,6 mld
zł na koniec 2010r. W tym czasie powstało 13 nowych podmiotów. Nastąpiły Nast też istotne
dla rynku zmiany własnościowe
ciowe towarzystw funduszy inwestycyjnych. Z uwagi na rebranding
ściowe
instytucji finansowych zmieniono nazwy istotnych towarzystw: Commercial Union Polska
TFI na Aviva Investors Poland TFI oraz AIG TFI na Amplico TFI, a także tak zarządzanych
funduszy570.
W kolejnych latach rozwój rynku funduszy inwestycyjnych nie zwalniał tempa. WśródW
determinant można na na pewno wymienić
wymieni stworzenie solidnych fundamentów prawnych, które któ
pozwalają polskim towarzystwom być by konkurencyjnym w Unii Europejskiej.
Europejskiej Można
zauważyć wzrastająceące zainteresowanie ze strony inwestorów indywidualnych funduszami
inwestycyjnymi jako formą kapitału. Potencjał produktów oferowanych jest bardzo duży,
a jego odpowiednie
dpowiednie wykorzystanie powinno spowodować
spowodowa dalszy napływ kapitału do funduszy
inwestycyjnych. Dzięki ęki temu zwiększa
zwi się ich rola w gospodarce, a sam rynek staje
się integralną częściąą lokalnego rynku finansowego – tak, jak sięę dzieje to w krajach wysoko
rozwiniętych571.
Wykres 4.3.7
Struktura polskiego rynku funduszy
funduszy inwestycyjnych w latach 2001–2010
2001
100% 1,5% 4,7% 7,5% 12,8%
90% 13,8% 13,6%
22,4% 23,7% 27,5%
32,3% 29,0%
80%
70% 37,7% 18,6%
46,1% 12,8% 25,5%
60% 67,4% 22,9% 27,5%
50% 87,8%
75,4%
40%
51,0% 45,3% 37,2% 33,2% 26,2%
30% 43,9%
20% 35,9%
10% 24,4%
13,6% 14,9% 18,8%
9,3% 6,8% 4,4% 5,6% 8,0% 9,6%
0% 0,7% 0,7%
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
pozostałe mieszane dłużne akcji
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 1999–2011),

1999 , Wydawnictwo Izby Zarządzających
Zarz
Funduszami i Aktywami,
i, Warszawa.
Polski rynek funduszy inwestycyjnych rozwija się si systematycznie. Akcje stanowią

stanowi
coraz większą część
ęść w strukturze portfeli inwestycyjnych amatorów funduszy w Polsce.
W ciągu
gu dekady ich udział wzrósł prawie trzykrotnie. Powoli, ale systematycznie,
systematycznie polski
rynek funduszy inwestycyjnych dojrzewa. Taki wniosek można można wysnuć po analizie zmian
jego struktury w ostatniej dekadzie. W ostatnich dziesięciu
dziesi ciu latach udział funduszy akcji
w wartości
ci całego rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce wzrósł z 9,3% na koniec 2001r.
do 27,5% na koniec 2010r. W tym czasie jednak cały rynek urósł dziesięciokrotnie,
dziesię z 12 mld
zł do 116 mld zł, natomiast aktywa lokowane w funduszach akcji w tym czasie zwiększyły
zwi
się niemal trzydziestokrotnie, z 1,1 mld zł do niemal 32 mld zł. W Polsce największy udział
w rynku fundusze akcji miały podczas kulminacji hossy w 2007r., 2007 gdy przekroczył
on 31%. Jednak, co warte podkreślenia,podkre lenia, nawet w fatalnym, zakończonym
zako
570
K. Perez, Fundusze inwestycyjne
nwestycyjne…, op. cit., s. 213.
571
Ibidem, s. 215.
160
kilkudziesięcioprocentowymi stratami kolejnym 2008r., gdy ich udział spadł do poziomu

poniżej 24% i pomimo załamania na rynku akcji i wyraźnego odpływu aktywów, fundusze
akcji w dalszym ciągu cieszą się sporym zainteresowaniem.
Gdy jedni zyskują, inni tracą. W pierwszej połowie minionej dekady taki los dotknął
fundusze papierów dłużnych, które w jej pierwszych latach absolutnie zdominowały rynek
(na koniec 2002r. stanowiły niemal 90% rynku). Wraz ze wzrostem zainteresowania
funduszami, ich udział w naturalny sposób się kurczył, a wzrost aktywów na przestrzeni
dziesięciu lat był tylko trzyipółkrotny, znacznie mniejszy niż w przypadku funduszy akcji.
Od kilku lat podobne zjawisko można zaobserwować w przypadku funduszy mieszanych,
czyli takich, które łączą cechy funduszy akcji i papierów dłużnych. Określane też mianem
funduszy hybrydowych, długo były najchętniej wybieranymi przez Polaków funduszami.
W ciągu dziesięciu ostatnich lat ich aktywa zwiększyły się osiemnastokrotnie i na koniec
2006r. stanowiły nawet ponad połowę (51 %) całego rynku. Od tego czasu ich udział jednak
regularnie maleje i na koniec 2010r. wyniósł 26,5% i był to pierwszy rok, w którym fundusze
akcji były popularniejsze. Przyłożył się do tego znaczny, ponad dwukrotny, spadek w ciągu
ostatnich trzech lat aktywów funduszy mieszanych, gdy stopniały one z 62 mld zł na koniec
2007r. do 30,4 mld zł na koniec 2010r. Coraz większe znaczenie funduszy akcji przy
malejącym zainteresowaniu funduszami mieszanymi jest charakterystyczne
dla poszczególnych etapów rozwoju sektora funduszy inwestycyjnych nie tylko w Polsce,
ale i na świecie.
Wykres 4.3.8
Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk inwestycyjnych FIZ
3%1%
6%
15% mieszane
nieruchomości
ochrony kapitału
sekurytyzacyjne
58% akcji
17% surowców
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 1999–2011), Wydawnictwo Izby Zarządzających
Funduszami i Aktywami, Warszawa.
Choć zaobserwowano zmniejszanie się udziału funduszy mieszanych na korzyść

funduszy akcji i papierów dłużnych, nie można nie zauważyć, że rośnie też znaczenie
funduszy zaliczanych do wszelkich innych kategorii, jak np. funduszy absolutnej stopy
zwrotu, ochrony kapitału, aktywów niepublicznych, nieruchomości czy surowcowych.
W ciągu trzech lat, od końca 2007r. do końca 2010r., rynkowy udział pozostałych kategorii
funduszy, poza klasycznymi funduszami akcji – mieszanymi i dłużnymi, zwiększył się prawie
dwukrotnie, z 9,5% do 18,8%. W wartościach bezwzględnych oznacza to wzrost z 12,7 mld
zł do 21,8 mld zł. Co prawda, w tym czasie spadło zainteresowanie funduszami ochrony
kapitału, ale za to wzrosło w przypadku funduszy nieruchomości (wzrost aktywów o 1 mld
zł), a przede wszystkim zyskały fundusze aktywów niepublicznych, które w zaledwie trzy lata
161
rozrosły się z 2,9 mld zł do 11,4 mld zł. Do tej grupy zaliczane są fundusze zamknięte,
zamkni
tworzone dla konkretnych instytucji
insty bądź zamożnych osób fizycznych.
Lata 2008–2010
2010 okazały się
si okresem wyraźnej
nej dominacji funduszy inwestycyjnych
zamkniętych572, w szczególności
szczególno funduszy aktywów niepublicznych. Odczytać
Odczyta to można
w statystyce dotyczącej
ącej zarówno liczby zezwoleń
zezwole organu nadzoru,
dzoru, jak i liczby nowo
tworzonych funduszy inwestycyjnych. To przede wszystkim efekt tworzenia przez część cz
towarzystw wyspecjalizowanych w tego rodzaju działalnościdziałalności funduszy aktywów
niepublicznych adresowanych do zamożnych
zamo nych klientów indywidualnych i podmiotów
podmi
instytucjonalnych. W gronie nowych niepublicznych funduszy zamkniętych
zamkni znalazły się
si także
podmioty tworzone
one na potrzeby spółek przez własne grupy kapitałowe (np. TFI PZU).
Ogromną popularność,ść, jeśli chodzi o tworzenie zamkniętych inwestycyjny 573,
zamkni tych funduszy inwestycyjnych
widać takżee w danych prezentujących
prez zmianę netto liczby subfunduszy
funduszy funkcjonujących
funkcjonuj
na polskim rynku574. Strukturę rynku funduszy inwestycyjnych według polityk
inwestycyjnych FIZ na koniec 2010r. przedstawiono na wykresie 4.3.8.
Wykres 4.3.9
Udział funduszy inwestycyjnych w oszczędnościach
oszcz h gospodarstw domowych
Nie ma powodów, aby zakładać,

zakłada żee polski rynek funduszy inwestycyjnych będzie
b
rozwijał się w sposób odmienny niżni rynki w USA czy Europie Zachodniej. Należy
Nale się
spodziewać, żee obecnie obserwowane na nim trendy będąą kontynuowane, co oznacza
najprawdopodobniejj dalszy spadek znaczenia funduszy mieszanych, przy jednoczesnym jego
wzroście
cie w przypadku funduszy akcji oraz papierów dłużnych.
dłu nych. Z kolei, gdy rynkiem znów
w większym
kszym stopniu zainteresują
zainteresuj się drobni inwestorzy indywidualni, udział funduszy
pozostałych kategorii,
egorii, w tym wspominanych funduszy aktywów niepublicznych, powinien
maleć.
Niewątpliwy
tpliwy rozwój polskiego rynku funduszy inwestycyjnych
inwestycyjnych przebiega w kolejnych
latach działalności
ci z różnym natężeniem.
nat Jego wielkość zależy
ży od wielu czynników,
572
D. Krupa, Zamknięte
ęte fundusze inwestycyjne
inwestycyjne…, op. cit., s. 89–90.
573
M. Dyl, Rośnienie dojrzałość
dojrzało inwestorów, „Nasz Rynekk Kapitałowy”, 2008, nr 3, s. 90;
T. Miziołek, Nowe prawo dla funduszy,
funduszy „Nasz Rynek Kapitałowy”,, 2008, nr 11,
11 s. 72.
574
T. Miziołek, Rynek funduszy
fu inwestycyjnych w Polsce w 2010 roku, Wydawnictwo Izby
Zarządzających
cych Funduszami i Aktywami, Warszawa 2011, s. 11.
162
cechujących się różną siłą oddziaływania na ten rynek, co będzie miało odzwierciedlenie
w dalszym rozwoju575.
Na kształt rynku funduszy inwestycyjnych (na koniec 2010r.) i jego strukturę,
przedstawioną na wykresie 4.3.9, jak i na przyszłe zmiany mają wpływ działania towarzystw
funduszy inwestycyjnych, które wychodzą naprzeciw potrzebom inwestorów, starają
się tworzyć i efektywnie zarządzać coraz większą ilością funduszy inwestycyjnych. Jakość
pracy, która ciągle jest podnoszona ze względu na zwiększoną konkurencję, podlega
wnikliwej ocenie. Możliwość korzystania z przejrzystych informacji na temat rynku
powoduje wzrost świadomości inwestorów, tak indywidualnych, jak i zwłaszcza,
instytucjonalnych, którzy zdają sobie sprawę z zalet tej formy alokacji kapitału, powierzają
swoje wolne środki pieniężne lub oszczędności towarzystwom funduszy inwestycyjnych576.
Taki stan rzeczy przyczynia się do systematycznego zwiększania roli tego rynku w strukturze
rynku finansowego w Polsce. Na tle Europy wygląda to bardzo słabo, ponieważ wartość
aktywów w przeliczeniu na mieszkańca w Polsce wynosi 750$, w Wielkiej Brytanii 12,8 tys.
$, w Niemczech 13,76 tys. $, we Francji 20,76 tys. $, w Irlandii ponad 21,5 tys. $. Liderami
tego rankingu jest Liechtenstein 865,83 tys. $ i Luksemburg 4,38 mln $.
Wykres 4.3.10
Źródła zmiany wartości aktywów inwestycyjnych
40000
30000
20000
10000
0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
-10000
-20000
-30000
-40000
-50000
-60000
wzrost aktywów Saldo nabyć i odkupień Wynik zarządzania
Zwiększa się jednak znaczenie tego sektora w całej gospodarce, o czym świadczy
udział aktywów netto funduszy w PKB, który w latach 2005–2010 przedstawiał
się odpowiednio: 6,3%, 9,4%, 11,4%, 5,8%, 7,0%, 8,4%.
Rynek funduszy inwestycyjnych ma wielki potencjał, który powinien się zwiększać
wraz z umacnianiem się oddziaływania polskich i zagranicznych instytucji wspólnego
inwestowania oferujących zarówno tradycyjne, jak i alternatywne fundusze. Istotny wpływ
będzie również miała koniunktura na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie oraz
wzrost oszczędności gospodarstw domowych zainteresowanych inwestowaniem
w ramach funduszy inwestycyjnych577.
575
K. Gabryelczyk, Czynniki determinujące rozwój rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce,
[w:] Nauki finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej, t. IV,
red. J. Czekaj, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004, s. 283.
576
Instytucje rynku finansowego w Polsce, red. A. Szelągowska, Wydawnictwo Fachowe
577
Instytucje rynku finansowego w Polsce, red. A. Szelągowska…, op. cit., s. 425.
163
4.4 Sprawność sektora funduszy inwestycyjnych a rozwój gospodarki

Polski
Prawidłowe mierzenie wyników inwestycyjnych osiąganych przez fundusze stanowi
podstawę sprawdzenia umiejętności zarządzających funduszem oraz wyboru najlepszego
funduszu inwestycyjnego. Określa się to przez porównanie jego wyników z wzorem
odniesienia (benchmarkiem), którym najczęściej są indeksy giełdowe. Wybór i konstrukcja
odpowiedniego benchmarku są uzależnione m.in. od: poziomu ryzyka podejmowanego przez
fundusz inwestycyjny, celu inwestycyjnego funduszu i polityki inwestycyjnej funduszu578.
Tabela 4.4.1
Cechy benchmarku
Nazwy i wagi papierów wartościowych składających się na portfel wzorcowy muszą
Niedwuznaczność
być wyraźnie określone
Inwestowalność Istnieje dostępna opcja zarzucenia aktywnego zarządzania i zastosowania wzorca
Możliwe jest zmierzenie rentowności portfela wzorcowego na podstawie danych
Mierzalność
o rozsądnej częstotliwości
Odpowiedzialność Wzorzec jest zgodny ze stylem inwestycyjnym menedżera
Aktualność opinii Powinien być publiczny. Zarządzający powinni posiadać aktualną wiedzę o papierach
inwestycyjnych wartościowych tworzących wzorzec
Portfel wzorcowy jest konstruowany przed rozpoczęciem ocenianego okresu,
Przewidywalność
powinien być określony z góry
Źródło: D. Dawidowicz, Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, typy, metody pomiaru i efektywność, Wydawnictwo
Fachowe CeDeWu, Warszawa 2008, s. 73.
Tabela 4.4.2
Ryzyko działalności funduszu inwestycyjnego
Rodzaje ryzyka Charakterystyka
Związane z możliwością spadku wartości lokat w wyniku niekorzystnego kształtowania
się kursów rynkowych papierów wartościowych będących przedmiotem lokat, które mogą
Ryzyko
przełożyć się z kolei na spadek wartości jednostek uczestnictwa. Głównym typem ryzyka
rynkowe
rynkowego w przypadku funduszu jest zmienność ogólnej koniunktury na rynku akcji
w Polsce i na świecie oraz zmienność kursów rynkowych poszczególnych akcji
Związane z ryzykiem niewypłacalności emitentów papierów wartościowych w zależności
Ryzyko
od ich wiarygodności kredytowej i związanym z tym ryzykiem częściowej lub całkowitej
kredytowe
utraty wartości danych składników aktywów przez fundusz
Transakcje zawarte przez fundusz mogą nie zostać rozliczone w terminach zgodnych
Ryzyko
z zawartymi umowami, co może wpłynąć na zwiększenie kosztów funduszu związanych
rozliczenia
z finansowaniem nierozliczonych transakcji
Polega na braku możliwości sprzedaży lub zakupu papierów wartościowych w krótkim
Ryzyko
okresie, w znacznej ilości i bez istotnego oddziaływania na poziom cen rynkowych,
płynności
co może negatywnie wpływać na wartość aktywów funduszu
Źródłem ryzyka są inwestycje w aktywa denominowane w walucie obcej. Fluktuacje
kursów walutowych mogą przyczynić się do wzrostu lub spadku zyskowności inwestycji
Ryzyko
zagranicznych. Możliwa jest również sytuacja całkowitego zniwelowania ewentualnego
walutowe
zysku lub straty przez tożsamą wartościowo zmianę kursu walutowego, co wprost będzie
wpływało na zmniejszenie wartości aktywów funduszu i jednostek uczestnictwa
Sytuacja finansowa emitentów jest w dużym stopniu uzależniona od stanu koniunktury
gospodarczej w ich krajach. W warunkach gospodarki rynkowej inwestycje są narażone na
wiele rodzajów ryzyka związanego z niebezpieczeństwem zahamowania wzrostu
Ryzyko makro–
gospodarczego, produkcji przemysłowej, popytu globalnego. Związane z tym zmiany stóp
ekonomiczne
procentowych oraz innych wskaźników ekonomicznych mogą spowodować ujemną stopę
zwrotu z inwestycji kapitałowych i w rezultacie obniżenie wartości aktywów funduszu,
a tym samym spadek wartości jednostek uczestnictwa
Źródło: Dylematy inwestowania. Rodzaje, efektywność, przykłady, red. D. Podedworna–Tarnowska,
578
Dylematy inwestowania. Rodzaje, efektywność, przykłady, red. D. Podedworna–Tarnowska…,
op. cit., s. 75–76.
164
Wybór odpowiedniego funduszu powinien opierać się nie tylko na maksymalizacji

zysku i minimalizacji ryzyka lub minimalizacji współczynnika zmienności, lecz także
na skłonności do podejmowania ryzyka. Ryzyko działalności funduszu inwestycyjnego579
zostało zaprezentowane w tabeli 4.4.2.
Analiza efektywności funduszy, identyfikowana jest ze zdolnością do pomnażania
wartości aktywów netto przypadających na jednostkę funduszu w historycznym okresie
badania o długości T, polega na odniesieniu uzyskanej za ten czas średniej stopy zwrotu
do ryzyka, które zaakceptował inwestor, uzyskując ten wynik. Pod pojęciem ryzyka należy
rozumieć tu niepewność, która jest cechą oczekiwań co do wysokości przyszłej stopy zwrotu.
Niepewność ta zwiększa się wraz z obserwowaną zmiennością stóp zwrotu, w równych –
co do długości – podokresach badania580. Wszystkie liczbowe miary efektywności funduszy
wywodzone z teorii finansów opierają się na pojęciu zwrotu z inwestycji powiązanej
z towarzyszącym jej ryzykiem. O ile zagadnienia pomiaru zwrotu nie budzą większych
kontrowersji między praktykami i teoretykami, o tyle pomiar ryzyka jest, i zapewne długo
będzie, przedmiotem wielu dyskusji i sporów.
Zadaniem oceny wyników funduszy inwestycyjnych jest dostarczenie potencjalnemu
inwestorowi informacji zapewniającej wybór najlepszego funduszu. Do podstawowych metod
oceny funduszy zalicza się historyczną stopę zwrotu, odchylenie standardowe, współczynnik
zmienności i współczynnik beta.
Aby obliczyć stopę zwrotu, należy wziąć pod uwagę cenę nabycia oraz cenę sprzedaży
jednostki uczestnictwa. Stopę zwrotu w okresie posiadania przedstawiono w poniższym
wzorze:
P
HPR = 1
P0
gdzie:
P0 – cena zakupu jednostki uczestnictwa;
P1 – cena sprzedaży jednostki uczestnictwa.
Tak policzona stopa zwrotu posiada wadę, jaką jest brak uwzględnienia procentu
składanego oraz wszelkich kosztów związanych z uczestnictwem w funduszu – jednak jest
najczęściej stosowana.
Z punktu widzenia inwestora zarówno indywidualnego, jak i instytucjonalnego wydaje
się, że najważniejszym aspektem klasyfikującym fundusze inwestycyjne jest ich ocena
poprzez pryzmat zrealizowanych przez nie stóp zwrotu. Podejście to jest nie tyle wartościowe
poznawczo, co jednak stanowi wciąż jeszcze najczęstsze kryterium wyboru najlepszego
funduszu inwestycyjnego. Drugi element niniejszej analizy to ujęcie wyników funduszy
z perspektywy poniesionego ryzyka. Trzecim, i zarazem najważniejszym elementem, jest
ocena wyników realizowanych przez fundusze inwestycyjne w kontekście rzeczywistych
możliwości na rynkach funduszy inwestycyjnych. Horyzontem czasowym, w jakim będą
poddane ocenie fundusze inwestycyjne, jest okres roczny, dwuletni, trzyletni, czteroletni,
pięcioletni i w przypadkach gdzie jest to możliwe, okres dziesięcioletni. Za datę graniczną
przyjęto tu grudzień 2010.
Ze względu na wielką ilość funduszy inwestycyjnych – poszczególne fundusze
sklasyfikowano w następujące podgrupy:
akcji polskich uniwersalne;
akcji polskich małych i średnich spółek;
akcji europejskich rynków wschodzących;
akcji globalnych rynków rozwiniętych;
579
op. cit., s. 76.
580
J. M. Kowalski, Statystyczny pomiar efektywności funduszy inwestycyjnych otwartych
za pomocą ECM, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 2008, s. 4.
165
akcji globalnych rynków wschodzących;

akcji azjatyckich bez Japonii;
akcji amerykańskich;
mieszane polskie aktywnej alokacji;
mieszane zagraniczne aktywnej alokacji;
mieszane polskie zrównoważone;
dłużne USA uniwersalne;
akcji zagranicznych sektora nieruchomości;
mieszane zagraniczne stabilnego wzrostu;
akcji europejskich rynków rozwiniętych (EUR);
mieszane polskie stabilnego wzrostu;
mieszane zagraniczne zrównoważone;
akcji amerykańskich (USD);
dłużne polskie uniwersalne;
dłużne polskie papiery skarbowe;
akcji europejskich rynków wschodzących MiŚ;
dłużne USA uniwersalne (USD);
gotówkowe i pieniężne PLN uniwersalne;
dłużne zagraniczne;
akcji europejskich rynków rozwiniętych;
dłużne europejskie uniwersalne (EUR);
dłużne europejskie uniwersalne.
Wykres 4.4.1
Średnie roczne stopy zwrotu TFI na koniec 2010r.
25%
19%19% O12M
20% 17%
15%
14%
15% 12%12%12%12%11%
10%10% 9% 9% 9% 9%
10% 7% 6% 6% 6%
6% 5% 5%
4%
5% 3%
0%
akcji polskich małych i…
akcji europejskich…
akcji globalnych rynków…
akcji azjatyckich bez…
akcji zagranicznych…
dłużne polskie…
dłużne polskie papiery…
dłużne USA uniwersalne…
gotówkowe i pieniężne…
dłużne europejskie…
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
mieszane polskie…
mieszane polskie…
akcji amerykańskich (USD)
akcji amerykańskich
dłużne USA uniwersalne
dłużne zagraniczne
akcji polskich uniwersalne
-1%
-5%
Biorąc pod uwagę średnioroczne stopy zwrotu wśród oszczędzających w funduszach

inwestycyjnych, najwięcej powodów do zadowolenia mieli posiadacze jednostek uczestnictwa
i certyfikatów funduszy polskich akcji. Od początku 2010r. średnia stopa zwrotu w grupie
funduszy uniwersalnych wyniosła 19%, a w grupie funduszy akcji małych i średnich spółek
18,8%. Co trzeci fundusz dał zarobić swoim klientom ponad 20%, w tym najwięcej Allianz
Akcji Plus (Allianz FIO), którego jednostka zyskała na wartości 37,8%. Jest to jednocześnie
jeden z najlepszych wyników osiągniętych przez fundusze w 2010r. Wśród funduszy ogólnie
dostępnych wyprzedził go jedynie Investor Gold FIZ 63,8%. Pierwszą trójkę zamyka Aviva
Investors Nowych Spółek (Aviva Investors FIO) z wynikiem 37,7%, który jednocześnie był
166
najlepszy w kategorii funduszy akcji małych i średnich spółek. W 2010r.

kilkunastoprocentowe zyski wypracowały również fundusze akcji Nowej Europy 16,6%,
globalnych rynków rozwiniętych 15,4%, rynków wschodzących 14,2%, azjatyckich 12,4%
i amerykańskich, ale tylko wycenianych w złotówkach, dzięki umocnieniu się dolara wobec
złotówki. W segmencie funduszy mieszanych najlepiej poradziły sobie fundusze aktywnej
alokacji i to zarówno inwestujące na rynku polskim, jak i zagranicznym 11,9%. Jednocześnie
fundusze zrównoważone zarobiły średnio 11,4%, a stabilnego wzrostu 9,3%. Najlepszy
fundusz w całym segmencie – UniTotal Trend (UniFundusze SFIO) zarobił w 2010r. 29,7%.
Ponad 20% zyskał również fundusz Noble Stabilnego Wzrostu Plus581.
Biorąc pod uwagę dwuletnie stopy zwrotu wartym odnotowania jest fakt, że wszystkie
sklasyfikowane grupy osiągnęły dodatnie stopy zwrotu. Ponad 90% osiągnęły akcje
globalnych rynków wschodzących, akcje azjatyckie osiągnęły 72%. Ponad 60% stopy zwrotu
odnotowały zarówno akcje polskich spółek uniwersalne, jak i akcje polskich małych
i średnich spółek. W segmencie funduszy mieszanych zdecydowanie najlepiej poradziły sobie
akcje zagraniczne sektora nieruchomości – zwrot około 77%. Wyniki papierów dłużnych
kształtowały się na poziomie kilkunastoprocentowym – z tym, że dłużne USA uniwersalne
dolarowe osiągnęły ponad 25%, a europejskie tylko nieco ponad 7%.
Wykres 4.4.2
Średnie dwuletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r.
100% 92%
O24M
90% 79% 77%
80% 67%69% 72%
70% 59%
60% 49%
42% 39% 44% 45%
50% 36% 37%
40% 31% 26%31%
26% 26% 23%
30%
20% 13%12% 15% 13%
10% 8%
10%
0%
mieszane polskie…
mieszane polskie…
mieszane polskie…
akcji amerykańskich…
dłużne polskie…
Gdy uwzględnimy trzyletnie średnioroczne stopy zwrotu, wśród oszczędzających

w funduszach inwestycyjnych najwyższą wartością stopy zwrotu charakteryzują się papiery
dłużne USA na poziomie 43,5%. Stopy zwrotu akcji polskich osiągnęły w tym okresie stopę
zwrotu odpowiednio -16% i -27%. Było to spowodowane ogólnoświatowym kryzysem
zapoczątkowanym w 2008r. Akcje europejskich rynków wschodzących osiągnęły -7,9% stopę
zwrotu. Podobnie rzecz się ma w przypadku akcji globalnych rynków wschodzących -4,6%,
jak i akcji azjatyckich bez Japonii -4,6%. Polskie papiery dłużne w tym okresie osiągnęły
ponad 21% stopę zwrotu, dłużne USA osiągnęły prawie 19% stopę zwrotu, zaś dłużne
europejskie uniwersalne (EUR) 13%, a dłużne europejskie uniwersalne 20,3%. Wszystkie
fundusze akcji odnotowały straty odpowiednio: akcji zagranicznych sektora nieruchomości
-34%, akcji europejskich rynków rozwiniętych (EUR) -17,9%, akcji amerykańskich (USD)
581
Raport 2010, Wydawnictwo Izby Zarządzajacej Funduszami i Aktywami, Warszawa 2011,
s. 27–28.
167
-11,5%, akcji europejskich rynków wschodzących MiŚ -29,5%, akcji europejskich rynków
rozwiniętych -21,1%.
Wykres 4.4.3
Średnie trzyletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r.
50% 44%
O36M
40%
31%
30%
22%21% 20%
19%
20% 15% 14% 13%
-27% 7%
10% 5% 5%
-16% -8% -5%-11% -6% -3%-6% -34% -18% 0%-12% -30% -21%
0%


mieszane polskie…
mieszane polskie…
mieszane polskie…
dłużne polskie…


-10%
-20%
-30%
-40%
Średnie stopy zwrotu TFI czteroletnich akcji polskich uniwersalne odnotowały spadek
5,9%, akcji polskich małych i średnich spółek odnotowały spadek 13%, akcji globalnych
rynków rozwiniętych – spadek 2%, zaś akcji europejskich rynków wschodzących odnotowały
wzrost 5%.
Wykres 4.4.4
Średnie czteroletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r.
30% 28%
24% 23%
23% 21% O48M
20% 18%
16% 15% 15%
11%
10%
5%
-13% 3% -1% 2% -19% 2% -10% -26%
-6% -2% -30%
0%
dłużne polskie…
mieszane polskie…
mieszane polskie…
mieszane polskie…
-10%
-20%
-30%
Fundusze mieszane oscylowały wokół zera, mieszane polskie aktywnej alokacji,

mieszane zagraniczne aktywnej alokacji – odpowiednio 2,5%, -0,7%,, mieszane polskie
zrównoważone 1,8%, mieszane zagraniczne zrównoważone 2,3%. Na tym tle wyraźnie
wyróżniają się fundusze inwestycyjne mieszane zagraniczne stabilnego wzrostu 16,7% oraz
168
mieszane polskie stabilnego wzrostu 11,1%. Analizując średnie stopy zwrotu 48–miesięczne
najbardziej opłacalne były: papiery dłużne USA uniwersalne 27,6%, dłużne polskie
uniwersalne 24,1%, dłużne polskie papiery skarbowe 22,5%, dłużne USA uniwersalne (USD)
23,3%, dłużne zagraniczne 21,4%, dłużne europejskie uniwersalne (EUR) 14,9% i dłużne
europejskie uniwersalne 14,5%.
Dokonując analizy pięcioletnich stóp zwrotu funduszy inwestycyjnych można
stwierdzić, iż sytuacja wygląda znacznie lepiej niż w przypadku analizowanych wcześniej
stóp zwrotu 48–miesięcznych. Rekordowe stopy zwrotu w tym okresie osiągnęły TFI akcji
polskich uniwersalne 33,9% oraz TFI akcji polskich małych i średnich spółek 55,6%, akcji
europejskich rynków wschodzących 18,3%. Gorsze wyniki uzyskały akcje globalnych
rynków rozwiniętych 2,4%, straty zanotowały akcje europejskich rynków rozwiniętych
(EUR) -9,3% oraz akcje amerykańskich -9,6%, jak również akcje europejskich rynków
rozwiniętych -18,7%. Zdecydowanie wyższe stopy zwrotu osiągnęły TFI mieszane,
mianowicie: mieszane polskie aktywnej alokacji 22,2%, mieszane zagraniczne aktywnej
alokacji 13%, mieszane polskie zrównoważone 25,1%, mieszane zagraniczne stabilnego
wzrostu 24%, mieszane zagraniczne zrównoważone 15,2%. Podobne stopy zwrotu osiągnęły
FTI inwestujące w papiery dłużne: dłużne USA uniwersalne 17%, dłużne polskie uniwersalne
29,2%, dłużne polskie papiery skarbowe 26,9%, dłużne USA uniwersalne (USD) 27,5%,
dłużne zagraniczne 15,8% oraz dłużne europejskie uniwersalne (EUR) 14,5% i dłużne
europejskie uniwersalne 13,2%.
Wykres 4.4.5
Średnie pięcioletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r.
60% 56%
O60M
50%
40% 34%
28% 29% 27% 28%
30% 25% 24% 22%
22%
18% 18% 16%
20% 13% 15% 15% 13%
10% 2% -9% 0% -19%
0%
dłużne polskie…
mieszane polskie…
mieszane polskie…
mieszane polskie…
-10%
-20%
Dokonując analizy dziesięcioletnich stóp zwrotu funduszy inwestycyjnych, da się

zauważyć duże dysproporcje pomiędzy dwiema grupami funduszy akcji, które osiągnęły
ujemne wartości stóp zwrotu, a mianowicie akcji amerykańskich -42,1% i akcji europejskich
rynków rozwiniętych -56% a funduszami inwestycyjnymi akcji polskich uniwersalnych.
Te zaś mogą pochwalić się najwyższą stopą zwrotu – ponad 136%. Wszystkie pozostałe
grupy funduszy inwestycyjnych odnotowały dodatnie stopy zwrotu. I tak mieszane polskie
aktywnej alokacji osiągnęły 86,1%, mieszane polskie zrównoważone 95,8%, mieszane
polskie stabilnego wzrostu 106,3%, nieco mniej mieszane zagraniczne zrównoważone 85,6%.
Również bardzo wysoką stopę zwrotu w okresie dziesięcioletnim odnotowały TFI papierów
dłużnych: dłużne polskie uniwersalne 99,4% oraz dłużne polskie papiery skarbowe 96,1%.
169
Wykres 4.4.6
Średnie dziesięcioletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r.
140% 136%
120% 106% O120M
96% 99% 96%
100% 86% 85% 81%
80%
60%
40%
20% -56%
0%
mieszane zagraniczne
akcji europejskich rynków

stabilnego wzrostu
dłużne polskie papiery

mieszane polskie
dłużne polskie
gotówkowe i pieniężne
aktywnej alokacji
mieszane polskie
zrównoważone
-20%
mieszane polskie
uniwersalne
zrównoważone
PLN uniwersalne
-40%
skarbowe
rozwiniętych
-60%
Podsumowując, należy także podkreślić, że nie ma jednej jedynie właściwej pod

względem efektywnościowym klasyfikacji funduszy inwestycyjnych. W zależności
od oczekiwań inwestorów można je budować np. w oparciu o stopę zwrotu bądź też o ryzyko
(tu także należy odpowiedzieć na pytanie, czym jest tak naprawdę ryzyko, ponieważ różnych
odpowiedzi może być tak wiele, jak wiele będziemy mieć odpowiadających). Porównując
wyniki funduszy inwestycyjnych z wynikami giełd światowych, należy także mieć
świadomość ich niedopasowania oraz znacznego wpływu zmienności kursów walut
na ich wyniki, które to można wyeliminować jedynie częściowo.
Wykres 4.4.7
Dynamika TFI (średnioroczna)
700% 672%
Dynamika TFI (średnioroczna) 585%
600%
500%
400%
300%
159% 187% 184% 206% 217%
208%
200% 149% 106% 156% 120%
94%128% 84% 100%
75% 89% 78%
100% 27% 38% 38%
0%
Bardzo podobne wnioski można wysnuć analizując wyniki zaprezentowane

na wykresie 4.4.7, ukazujące dynamikę poszczególnych TFI w latach 1998–2010.
170
Wykres 4.4.8
Rentowność towarzystw funduszy inwestycyjnych w latach 2003–2010 (w %)
90
80,6 ROE
80
ROA
70 63,8
60 55,5
50 44,8
40,4 40,1
36,3 37,6
40 33,5 33,7
30,5 30,8 29,7
27,3
30 24,3
19,2
20
10
0
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Na koniec 2010 roku zagregowana rentowność kapitałów własnych dla całego sektora
towarzystw funduszy inwestycyjnych była równa 37,56%, co oznaczało poprawę
w porównaniu do stanu na koniec 2009 roku, kiedy kształtowała się na poziomie 33,66%.
Jednak nadal wartość ROE jest stosunkowo niska w porównaniu z rekordowo wysoką
wartością ROE w roku 2007. Na koniec 2010 roku wartość wskaźnika ROE była wyższa
niż w roku 2009 dla 29 towarzystw funduszy inwestycyjnych, co zostało osiągnięte
w głównej mierze dzięki poprawie wyników finansowych. Znacznemu polepszeniu uległ
też poziom średniej i mediany dla całej populacji, które wynosiły odpowiednio 17,30%
i 22,14%. Największy wzrost wskaźnika ROE zanotowały te podmioty, które mimo strat
poniesionych w roku poprzednim, w roku 2010 wypracowały zyski. Z kolei najniższy poziom
wskaźnika charakteryzował w większości nowe podmioty.
Z kolei w 2010 zagregowana rentowność aktywów ROA dla całego sektora
towarzystw funduszy inwestycyjnych wyniosła 29,7%, (27,3% na koniec 2009 roku) i była
zdecydowanie niższa niż na koniec 2007 roku, kiedy to kształtowała się dla całej branży
na poziomie 55,5%. Do spadku rentowności aktywów przyczyniło się obniżenie wyników
finansowych towarzystw (tabela 4.4.5), przy relatywnie mniejszym spadku wartości
posiadanych przez nie aktywów.
4.5 Podsumowanie
Fundusze inwestycyjne są coraz atrakcyjniejszą formą oszczędzania dla klientów
indywidualnych. Możliwość uzyskania większych dochodów niż przy tradycyjnych formach
oszczędzania oraz możliwości wyboru ryzyka zainwestowanych środków skłaniając coraz
więcej osób do inwestowania swoich oszczędności na rynku kapitałowym poprzez fundusze
inwestycyjne. Te posiadają większe możliwości na rynku niż klienci indywidualni. Dobra
sytuacja na rynku akcji w ostatnim czasie zwiększyła udział funduszy inwestycyjnych
w sektorze. Od dłuższego czasu fundusze obligacji, zrównoważone oraz stabilnego wzrostu,
cieszą się popularnością ze względu na swój stały dochód oraz ograniczone ryzyko
w stosunku do akcji582.
582
R. Giza, Alokacja kapitału funduszy…, op. cit., s. 42.
171
Poniżej przedstawiono determinanty wzrostu zainteresowania funduszami

inwestycyjnymi, które można podzielić na dwie grupy. Pierwsza grupa to czynniki rynkowe,
związane przede wszystkim z bardzo dobrą koniunkturą panującą niemal we wszystkich
segmentach rynku finansowego583:
powrót spadkowej tendencji rynkowych stóp procentowych;
kontynuacja hossy na rynku akcji i umacnianie się polskiej waluty;
zahamowanie silnego odpływu środków z funduszy dłużnych krajowych;
niska konkurencyjność lokat bankowych i skarbowych instrumentów dłużnych;
spadek bezrobocia i wzrost siły nabywczej ludności;
poszukiwanie wysokich stóp zwrotu i akceptacja wyższego ryzyka.
Drugą grupę, można określić mianem czynników strukturalnych, wynikających
z rozwoju infrastruktury rynkowej i świadomości osób korzystających z usług finansowych:
otwieranie się banków na dystrybucję funduszy, oferowanie funduszy dotychczasowym
klientom oraz proponowanie przez banki produktów wiązanych (fundusz + lokata);
wzrost zainteresowania mediów ofertą funduszy (prezentowane przez media liczne
rankingi i opracowania na temat funduszy);
przybierające na sile i odwadze kampanie reklamowe towarzystw;
rozszerzanie oferty i wprowadzanie na rynek nowych typów funduszy (nieruchomości,
z ochroną kapitału, sekurytyzacyjne584);
pojawienie się nowych TFI i oferowanie przez nie nowatorskich funduszy;
pojawienie się konkurencji ze strony funduszy tworzonych za granicą;
rozwój niezależnych instytucji dystrybujących fundusze oraz rozwój oferty
ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych powiązanych z funduszami inwestycyjnymi.
Istotny wpływ na wyniki funduszy inwestycyjnych miały i nadal mają czynniki
makro– i mikroekonomiczne. Do czynników makroekonomicznych w tym przypadku należy
zaliczyć stopę inflacji, wartość stóp procentowych, produkt krajowy brutto. Wśród czynników
mikroekonomicznych, mających wpływ na rezultaty inwestycji, można wyróżnić poziom
opłat manipulacyjnych oraz umiejętności i doświadczenie osób zarządzających funduszami
inwestycyjnymi. Analizując rynek funduszy inwestycyjnych, należy zwrócić szczególną
uwagę na kilka następujących aspektów dotyczących efektywności i rentowności funduszy
inwestycyjnych585. Wyniki funduszy zależą bowiem od bardzo wielu czynników: przyjętego
portfela wzorcowego tzw. benchmarku, instrumentów finansowych i indeksów wchodzących
w jego skład oraz sposobów zarządzania zgromadzonymi środkami.
W najbliższych latach o rozwoju polskiego rynku funduszy inwestycyjnych będą
decydowały takie czynniki, jak: zwiększanie się liczby towarzystw funduszy inwestycyjnych,
wielkość napływającego kapitału zagranicznego oraz wzrost zamożności społeczeństwa
i skłonności do oszczędzania.
583
Raport 2005…, op. cit., s. 11–12.
584
W. Dębski, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 133.
585
op. cit., s. 93–94.
172
Tabela 4.3.1
Liczba towarzystw i funduszy inwestycyjnych w Polsce w latach 1992–2010
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Rok
Liczba TFI 1 1 1 2 3 7 12 15 16 18 19 17 20 23 26 33 39 43 50
Liczba FIO
1 1 1 4 5 20 38 63 78 90 109 106 127 182 224 277 314 344 358
SFIO
Liczba FIZ 1 3 4 5 19 23 32 56 103 184 235 322
Suma FIO i
1 1 1 4 5 20 38 64 81 94 114 128 128 214 280 380 498 579 680
FIZ
Źródło: J. Parczewski, Jak to z rynkiem było, Parkiet”, 2001, nr 105, s. 1; T. Miziołek, Najlepsze – obligacji
i pieniężne, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2002, nr 2, s. 74; T. Miziołek, Boom nadal trwa, „Nasz Rynek
Kapitałowy” 2003, nr 5, s. 116; Rynek funduszy inwestycyjnych zamkniętych w Polsce, Wydawnictwo Izby
Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2010, s.13.
Tabela 4.3.2
Aktywa funduszy inwestycyjnych w latach 1992–2010 (w mld zł)
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Rok
0,002
12,12
22,76
33,23
37,72
142,2
103,5
134,3
Aktywa
0,83
1,42
0,07
1,36
1,78
3,15
61,3
81,5
109
1,9
7,1
Źródło: T. Miziołek, Bariery rozwoju rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce, [w:] Rynek kapitałowy.
Skuteczne inwestowanie, cz. I, red. W. Tarczyński, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczecin 2002, s. 491; Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2005–2011), Wydawnictwo Narodowego
Tabela 4.3.3
Relacje aktywów funduszy inwestycyjnych do PKB w Polsce latach 1995–2010 (w %)
Rok 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Udział
0,02 0,35 0,4 0,32 0,51 1,03 1,68 2,95 4,08 4,26 6,25 10,3 12,2 6,41 7,71 9,65
aktywów
Źródło: T. Miziołek, Bariery rozwoju rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce, [w:] Rynek kapitałowy.
Skuteczne inwestowanie – cz. I, red. W. Tarczyński, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
2002, s. 491; Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2004–2011), Wydawnictwo Narodowego Banku
Polskiego, Warszawa.
Tabela 4.3.4
Udział aktywów netto grup funduszy w aktywach ogółem w latach 2000–2010
2000 2001 2002
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2003 2004
absolutnej stopy zwrotu 0,3 0,9 3,4 1,4 3,2 4,6
ochrony kapitału 0,45 2,1 2,8 4,2 3,4 3,2 3,4
Surowcowe 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
Sekurytyzacyjne 0,5 0,5 0,8 0,9 0,5 0,6 0,7
Nieruchomości 0,2 0,4 1,2 2,7 3,4 8,2 11,4
aktywów niepublicznych 0,5 0,6 0,6 0,8 0,8 2,1 2,2 2,3
pieniężne i gotówkowe 2,8 1,69 2 4,4 4,4 7,2 7,7 7,9 7,4 9,2 15,3
Dłużne 0,8 7,14 18,1 19,08 12,4 15,7 12,7 13,3 7,1 8,6 15,2
Mieszane 1,6 1,7 1,8 7,57 13,7 27,2 46,2 61,2 29,3 31,1 33,7
Akcyjne 0,85 0,86 0,9 1,75 6,42 7,2 22,8 39,6 19,4 27,2 31,4
Warszawa.
173
Tabela 4.3.5
Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk inwestycyjnych na koniec 2010r.
Struktura rynku funduszy Udział
Akcyjne 27,60%
Mieszane 26,10%
Dłużne 14,40%
Pieniężne 13,20%
aktywów niepublicznych 9,70%
absolutnej stopy zwrotu 3,00%
ochrony kapitału 2,80%
nieruchomości 2,30%
sekuryzacyjne 0,70%
surowcowe 0,20%
Tabela 4.3.6
TFI – udział w rynku
TFI Udział w rynku (%)
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Amplico TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,67 0,90 1,94 2,69 1,86 1,58
Aviva Investors TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,81 2,68 3,08 2,08 2,14 2,34 12,11 11,97
BPH TFI 0,00 0,00 0,00 0,54 4,61 4,19 2,90 2,02 3,92 5,70 5,13 4,07 3,13 3,49
BZ WBK AIB TFI 0,00 0,00 0,73 0,97 0,75 1,81 5,11 5,39 8,09 15,62 20,38 18,10 11,61 12,55
Copernicus Capital TFI 0,00 0,00 0,00 0,22 2,49 0,57 0,38 0,23 0,10 0,04 0,01 0,02 0,15 0,54
Idea TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 2,08 1,00 1,73 1,10 0,73 0,48 0,27 0,29 0,37 0,85
ING TFI 0,00 0,00 0,77 0,89 4,02 18,46 14,39 14,52 13,66 12,49 12,24 9,95 9,87 9,44
Investors TFI 0,00 0,83 6,34 17,45 20,35 7,99 5,36 3,59 4,10 2,26 2,37 1,97 1,73 1,73
KBC TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 1,45 0,77 0,81 1,03 1,20 2,81 2,33 2,37 3,48 3,56
Legg Mason TFI 0,00 0,00 1,22 1,42 2,64 4,59 4,85 3,35 3,28 4,00 3,62 3,98 4,55 3,97
Millennium TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,14 0,13 0,88 1,26 2,23 3,98 3,73 2,48 3,09
Noble Funds TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,07 0,85 1,52 1,20
OPERA TFI 0,00 0,00 0,59 1,72 3,65 4,20 3,46 7,63 5,47 3,62 1,81 1,85 1,74 1,40
Pioneer Pekao TFI 98,77 92,76 75,88 48,51 31,58 13,81 11,38 27,54 33,16 26,53 21,81 22,13 17,88 18,49
PKO TFI 0,00 1,65 2,37 5,47 5,06 23,71 32,12 17,29 9,88 10,49 10,68 14,61 13,57 10,97
PZU TFI 0,00 0,00 0,00 0,69 1,99 2,67 1,52 1,13 1,30 1,63 2,01 2,47 3,41 3,27
Quercus TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,18 0,42
SKARBIEC TFI 0,00 1,02 9,91 20,52 14,98 12,90 8,75 5,71 3,36 2,79 2,91 2,64 2,88 3,06
Superfund TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,01 0,10 0,10 0,20 0,16
TFI Allianz Polska 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,10 0,75 0,73 1,48 1,36 1,78 1,73
TFI BNP Paribas 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,01 0,02 0,10 0,19 0,12 0,12
TFI SKOK SA 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,56 0,51 0,48 0,63 1,06 0,97
Union Investment TFI 1,23 3,74 2,19 1,60 4,35 3,20 6,30 5,82 5,42 5,08 4,16 3,66 4,34 5,41
Warszawa.
174
Tabela 4.3.7
WAN – w poszczególnych latach
TFI WAN – w poszczególnych latach (mln zł)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Amplico TFI 0 0 0 0 0 0 0 0 0 212 494 1767 2585 1045 1216
Aviva
Investors 0 0 0 0 0 0 0 141 748 982 1146 1950 2247 6805 9223
TFI
BPH TFI 0 0 0 0 15 168 397 506 564 1250 3147 4668 3913 1760 2690
BZ WBK 1856 1738
0 0 0 12 27 27 171 894 1505 2578 8628 6522 9668
AIB TFI 3 8
Copernicus
0 0 0 0 6 91 54 66 65 30 22 13 14 83 413
Capital TFI
Idea TFI 0 0 0 0 0 76 94 302 307 233 263
245 278 205 653
ING TFI 1114
0 0 0 13 25 147 1748 2515 4054 4354 6895 9558 5546 7268
9
Investors
0 0 13 107 495 745 756 936 1001 1306 1247 2156 1893 969 1329
TFI
IPOPEMA 4057
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
9
KBC TFI 0 0 0 0 0 53 72 141 286 381 1550 2121 2273 1955 2741
Legg Mason
0 0 0 20 40 96 434 847 936 1045 2207 3300 3820 2554 3060
TFI
Millennium
0 0 0 0 0 0 13 22 245 400 1233 3628 3586 1394 2381
TFI
Noble Funds
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 64 814 853 925
TFI
OPERA TFI 0 0 0 10 48 133 397 604 2131 1741 2000 1648 1781 976 1076
Pioneer 1056 1465 1986 2126 1004 1424
761 1504 1543 1286 1377 1156 1307 1990 7691
Pekao TFI 6 2 5 1 8 4
PKO TFI 1403
0 0 27 40 155 185 2245 5615 4827 3149 5793 9731 7627 8450
8
PZU TFI 0 0 0 0 19 72 253 265 315 414 899 1830 2373 1915 2518
Quercus TFI 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 102 321
SKARBIEC
0 0 16 168 582 548 1221 1529 1594 1070 1540 2646 2539 1618 2355
TFI
Superfund
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 87 93 113 119
TFI
TFI Allianz
0 0 0 0 0 0 0 0 27 240 402 1349 1309 997 1330
Polska
TFI BNP
0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 11 89 178 66 93
Paribas
TFI SKOK
0 0 0 0 0 0 0 0 0 178 280 435 604 596 743
SA
Union
Investment 0 18 62 37 45 159 303 1100 1624 1728 2803 3789 3511 2437 4166
TFI
175
Tabela 4.3.8
Struktura polskiego rynku funduszy inwestycyjnych w latach 2001–2010
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
akcji 9,3% 0,7% 0,7% 4,4% 5,6% 8,0% 9,6% 13,6% 14,9% 18,8%
dłużne 75,4% 6,8% 24,4% 35,9% 43,9% 51,0% 45,3% 37,2% 33,2% 26,2%
mieszane 13,8% 87,8% 67,4% 46,1% 37,7% 18,6% 12,8% 25,5% 22,9% 27,5%
pozostałe 1,5% 4,7% 7,5% 13,6% 12,8% 22,4% 32,3% 23,7% 29,0% 27,5%
Tabela 4.3.9
Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk inwestycyjnych FIZ
Rodzaj funduszu Udział w rynku (na koniec 2010r.)
mieszane 58%
nieruchomości 17%
ochrony kapitału 15%
sekurytyzacyjne 6%
akcji 3%
surowców 1%
Tabela 4.3.10
Udział funduszy inwestycyjnych w oszczędnościach gospodarstw domowych w 2010r.
Udział w mld zł Udział w %
Akcje spółek publicznych 44,4 4,9%
Obligacje i bony skarbowe 10,3 1,1%
Fundusze inwestycyjne osób fizycznych 75,5 8,3%
Fundusze zagraniczne 3,9 0,4%
Ubezpieczeniowe fundusze kapitałowe 36,4 4,0%
Otwarte fundusze emerytalne 221,3 24,3%
Depozyty złotowe i walutowe 426 46,8%
Gotówka w obiegu poza kasami banków 92,7 10,2%
Tabela 4.3.11
WAN na mieszkańca w wybranych krajach na koniec 2010r.
Kraj WAN/mieszk (tys. EUR) Kraj WAN/mieszk (tys. EUR)
Luksemburg 4379,89 Holandia 4,71
Liechtenstein 865,83 Włochy 3,85
Irlandia 215,59 Hiszpania 3,69
Szwajcaria 33,35 Portugalia 2,42
Dania 24,47 Węgry 1,35
Francja 21,66 Słowenia 1,10
Szwecja 17,78 Grecja 0,81
Austria 17,62 Polska 0,75
Niemcy 13,76 Słowacja 0,69
Norwegia 13,02 Czechy 0,46
Wlk. Brytania 12,80 Turcja 0,24
Finlandia 11,49 Rumunia 0,14
Belgia 8,67 Bułgaria 0,03
176
Tabela 4.3.12
Źródła zmiany wartości aktywów inwestycyjnych
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wzrost aktywów 10899 9938 4581 24020 37608 34632 -59924 19260 23108
Saldo nabyć i odkupień 9520 8398 3573 18204 26052 30697 -28849 3035 12373
Wynik zarządzania 1379 1540 1007 5816 11556 3935 -31075 16225 10734
Udział salda w zmianie
aktywów (w %) 87,34 84,50 78,01 75,79 69,27 88,64 48,14 15,76 53,55
Warszawa.
Tabela 4.4.3
Średnie stopy zwrotu TFI
Średnie stopy zwrotu funduszy (na koniec 2010r.)
O12M O24M O36M O48M O60M O120M
akcji polskich uniwersalne 19,0% 66,7% -16,3% -5,9% 33,9% 136,1%
akcji polskich małych i średnich spółek 18,8% 69,4% -26,7% -13,0% 55,6%
akcji europejskich rynków wschodzących 16,6% 79,3% -7,9% 5,0% 18,3%
akcji globalnych rynków rozwiniętych 15,4% 49,3% 6,6% -2,0% 2,4%
akcji globalnych rynków wschodzących 14,2% 91,7% -4,6%
akcji azjatyckich bez Japonii 12,4% 72,2% -10,7%
akcji amerykańskich 12,0% 42,4% 5,4% -8,3% -9,6% -42,1%
mieszane polskie aktywnej alokacji 11,9% 35,9% -5,9% 2,5% 22,2% 86,1%
mieszane zagraniczne aktywnej alokacji 11,9% 39,0% -2,9% -0,7% 13,0%
mieszane polskie zrównoważone 11,4% 37,3% -6,0% 1,8% 25,1% 95,8%
dłużne USA uniwersalne 9,9% 25,7% 43,5% 27,6% 17,9%
akcji zagranicznych sektora nieruchomości 9,9% 76,8% -34,0%
mieszane zagraniczne stabilnego wzrostu 9,4% 30,7% 14,7% 16,1% 24,0%
akcji europejskich rynków rozwiniętych (EUR) 9,4% 44,4% -17,9% -18,7% -9,3%
mieszane polskie stabilnego wzrostu 9,3% 26,2% 4,5% 11,1% 27,5% 106,3%
mieszane zagraniczne zrównoważone 8,8% 31,4% 0,0% 2,3% 15,2% 85,0%
akcji amerykańskich (USD) 7,1% 45,0% -11,5% -10,1% -0,3%
dłużne polskie uniwersalne 6,1% 12,8% 21,8% 24,1% 29,2% 99,4%
dłużne polskie papiery skarbowe 6,1% 11,5% 21,0% 22,5% 26,9% 96,1%
akcji europejskich rynków wschodzących MiŚ 6,0% 58,8% -29,5% -29,5%
dłużne USA uniwersalne (USD) 5,7% 25,6% 18,9% 23,3% 27,5%
gotówkowe i pieniężne PLN uniwersalne 4,7% 9,5% 14,1% 18,1% 22,4% 81,1%
dłużne zagraniczne 4,6% 14,6% 31,3% 21,4% 15,8%
akcji europejskich rynków rozwiniętych 3,9% 23,1% -21,1% -26,0% -18,7% -56,0%
dłużne europejskie uniwersalne (EUR) 2,6% 13,4% 13,0% 14,9% 14,5%
dłużne europejskie uniwersalne -1,1% 7,5% 20,3% 14,5% 13,2%
Warszawa.
Tabela 4.4.4
Dynamika TFI (w %)
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Amplico TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 133,16 257,40 46,30 -59,57
Aviva TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 429,44 31,29 16,68 70,14 15,24 202,81
BPH TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 1002,61 135,51 27,51 11,41 121,59 151,64 48,35 -16,18 -55,01
BZ WBK AIB 0,00 0,00 0,00 121,13 -0,07 524,26 422,67 68,42 71,23 234,64 115,15 -6,33 -62,49
TFI
Copernicus 0,00 0,00 0,00 0,00 1347,62 -40,79 22,92 -2,01 -53,31 -24,30 -42,87 11,73 466,67
Capital TFI
Idea TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 24,09 220,87 1,37 -24,02 12,82 -6,65 13,45 -26,23
177
ING TFI 0,00 0,00 0,00 94,61 481,12 1088,74 43,85 61,17 7,40 58,36 61,68 -14,27 -41,97
Investors TFI 0,00 0,00 681,15 360,67 50,42 1,46 23,86 6,90 30,45 -4,49 72,79 -12,19 -48,77
KBC TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 36,83 94,35 102,27 33,11 306,69 36,85 7,13 -13,97
Legg Mason TFI 0,00 0,00 0,00 95,27 139,61 349,18 94,82 10,48 11,62 111,24 49,50 15,77 -33,15
Millennium TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 70,09 968,67 63,21 208,14 194,03 -1,14 -61,11
Noble Funds TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 1164,63 4,78
OPERA TFI 0,00 0,00 0,00 385,83 174,43 197,31 52,00 252,49 -18,31 14,89 -17,60 8,05 -45,19
Pioneer Pekao 97,66 2,57 -16,63 7,06 -16,03 13,05 52,18 286,45 37,38 38,67 35,58 7,03 -52,74
TFI
PKO TFI 0,00 0,00 46,52 286,78 19,35 1112,03 150,07 -14,03 -34,77 83,96 67,98 44,26 -45,67
PZU TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 268,55 248,22 4,89 19,00 31,20 117,08 103,40 29,69 -19,29
Quercus TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
SKARBIEC TFI 0,00 0,00 889,31 246,61 -5,87 122,76 25,21 4,25 -32,86 43,84 71,82 -4,06 -36,27
Superfund TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 1986,01 6,66 22,00
TFI Allianz 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 763,31 67,69 235,05 -2,97 -23,85
Polska
TFI BNP Paribas 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 161,51 667,90 100,00 -62,82
TFI SKOK SA 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 57,60 55,21 38,63 -1,27
Union 0,00 233,12 -40,51 22,95 249,88 90,18 262,98 47,60 6,41 62,18 35,18 -7,34 -30,58
Investment TFI
Warszawa.
Tabela 4.4.5
Wyniki finansowe funduszy inwestycyjnych oraz TFI
WYNIKI FINANSOWE FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH ORAZ TOWARZYSTW FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH
Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
WYNIKI FINANSOWE FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH
Przychody z lokat w mln zł 1181,6 1701,5 1716,5 2172,8 3157,6 4136,1 4372,4 3585,5 3822,6
Koszty funduszu w mln zł 365,3 707,5 965,9 1237,1 2328,9 4143,8 3110,1 2536,7 2715,9
Przychody z lokat netto w mln zł 820,9 1001,0 754,2 939,0 832,4 -2,5 1268,9 1048,3 1115,4
Zrealizowany zysk ze zbycia lokat w mln zł 267,9 301,0 522,9 1200,1 1979,7 6170,6 -5721,9 -5655,6 2784,3
Wzrost niezrealizowanego zysku z wyceny lokat 575,9 420,2 542,5 3018,0 8351,6 -3987,9 -15650,5 21840,6 6989,1
w mln zł
Wynik z operacji w mln zł 1664,7 1722,2 1819,6 5157,1 11163,7 2180,2 -30219,5 17233,4 10888,8
Aktywa ogółem w mln zł 22635,6 34119,0 37747,2 63529,4 101586,0 140492,6 83721,9 104428,9 130401,1
w tym portfel inwestycyjny w mln zł 21481,4 32578,0 35823,4 55267,2 91322,7 134637,9 77668,2 97257,4 122347,0
Aktywa netto w mln zł 22172,9 33458,7 36951,9 60998,1 97763,5 134677,5 78043,5 96867,7 118303,6
Udział liczby funduszy inwestycyjnych
wykazujących zysk finansowy netto w liczbie 81,3 96,7 80,6 91,8 81,5 60,5 33,0 71,4 75,0
funduszy inwestycyjnych ogółem w %
WYNIKI FINANSOWE TOWARZYSTW FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH
Przychody ogółem w mln zł 353,2 754,8 986,3 1363,6 2563,1 4482,5 2650,3 1892,5 2382,7
w tym przychody wynikające z zarządzania
funduszami emerytalnymi łącznie 337,6 740,3 965,4 1322,1 2513,2 4416,9 2569,4 1828,9 2332,2
z pozostałymi przychodami operacyjnymi
w mln zł
Koszty ogółem w mln zł 321,8 646,4 845,6 1136,6 2035,0 3464,7 2070,4 1527,2 1940,1
w tym koszty wynikające z zarządzania
funduszami emerytalnymi łącznie
306,0 615,8 788,8 1075,1 1892,9 3218,9 1903,3 1437,5 1825,7
z pozostałymi kosztami operacyjnymi
w mln zł
Wynik finansowy netto w mln zł 31,4 108,4 140,7 227,0 528,1 1018,1 579,7 365,4 442,6
Aktywa ogółem w mln zł 566,3 565,8 592,9 893,6 1461,3 2207,2 1559,0 1343,3 1465,5
Udział liczby towarzystw wykazujących zysk
finansowy netto w liczbie towarzystw ogółem 50,0 75,0 68,0 78,3 76,9 78,8 64,1 67,4 70,0
w%
Warszawa.
178
ROZDZIAŁ 5
TOWARZYSTWA UBEZPIECZENIOWE A ROZWÓJ USŁUG

POŚREDNICTWA FINANSOWEGO W POLSCE
W literaturze przedmiotu istnieje co najmniej kilka definicji rynku

ubezpieczeniowego, rozpatrywanego jako jeden z rynków usług finansowych. Rynek taki
obejmuje całokształt powiązań oraz relacji między jednostkami reprezentującymi podaż usług
ubezpieczeniowych a jednostkami zgłaszającymi zapotrzebowanie na nie zgodnie
z ich możliwościami finansowymi. Rynek ten jest złożonym układem powiązań podmiotów
sprzedających i kupujących586. Rynek ubezpieczeń to ogół zakładów ubezpieczeniowych
działających na danym obszarze oraz aktualnie istniejące zapotrzebowanie na ochronę
ubezpieczeniową587.
Inna definicja podaje, że rynek ubezpieczeniowy jest to zespół wszystkich kupujących
– konsumentów ochrony ubezpieczeniowej (strona popytowa) i sprzedających ubezpieczenia
– zakłady ubezpieczeniowe (strona podażowa), których wzajemne oddziaływanie kształtuje
popyt i podaż oraz wywiera wpływ na wysokość cen588. Jednocześnie zaznaczyć należy,
że rynek ubezpieczeniowy jest rynkiem specyficznym ze względu na swój przedmiot,
ponieważ na rynku tym oferowane i kupowane są usługi ubezpieczeniowe589.
Zgodnie z klasyczną definicją wywodzącą się jeszcze z czasów przedwojennych
autorstwa J. Łazowskiego590 – „ubezpieczenie gospodarcze jest to takie urządzenie
gospodarcze, które zapewnia pokrycie przyszłych potrzeb majątkowych, wywołanych
u poszczególnych jednostek przez odznaczające się pewną prawidłowością zdarzenia losowe,
w drodze rozłożenia ciężaru tego pokrycia na wiele jednostek, którym te same zdarzenia
zagrażają”.
Sektor ubezpieczeniowy jest w gospodarce rynkowej bardzo ważnym segmentem
systemu finansowego. Spełnia przede wszystkim następujące funkcje: dostarcza narzędzia
zabezpieczające przed wszelkiego rodzaju ryzykiem, akumulacji i alokacji kapitału oraz
gromadzi i przetwarza informacje.
586
A. Szromnik, Psychologiczne uwarunkowania przemian polskiego rynku ubezpieczeniowego,
„Wiadomości Ubezpieczeniowe”, 1998, nr 7/8, s. 4.
587
A. Banasiński, Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997, s. 189.
588
T. Sangowski, Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1998, s. 344.
589
Marketing usług, red. A. Styś, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu,
Wrocław 1996, s. 15.
590
J. Łazowski, Wstęp do nauk o ubezpieczeniach, Powszechny Zakład Ubezpieczeń, Warszawa
1948, s.10.
179
5.1 Sektor ubezpieczeniowy i jego funkcje

W większości krajów rozwiniętych i rozwijających się instytucje ubezpieczeniowe
zajmują w sektorze finansowym pod względem wielkości aktywów drugą pozycję
po bankach591. W Polsce, jako największym w rejonie rynku ubezpieczeniowym,
bezpośrednio w zakładach ubezpieczeń jest zatrudnionych ponad 50 tys. osób, a w całej
branży ubezpieczeniowej pracuje ponad 100 tys. osób592. Wskaźnik udziału zatrudnienia
w sektorze ubezpieczeń w zatrudnieniu ogółem oscyluje wokół 1% – a sekcja ta tworzy
prawie 5%. PKB i udział ten z roku na rok rośnie593. Problem rozwoju ubezpieczeń jest zatem
tematem ważnym, szczególnie w gospodarkach transformujących się, gdzie sektory
ubezpieczeniowe oparte na zasadach rynkowych jeszcze dobrze się nie ukształtowały594.
Sektor ubezpieczeń w gospodarce rynkowej, jako jeden z kluczowych elementów
sektora finansowego, z jednej strony konkuruje z bankami i funduszami inwestycyjnymi,
oferując ubezpieczenia na życie o charakterze oszczędnościowym oraz ubezpieczenia
z funduszami kapitałowymi. Z drugiej zaś strony zwiększa się rozmiar i intensywność
pomiędzy sektorem ubezpieczeniowym i bankowym (bankassurance) oraz sektorem
ubezpieczeniowym i rynkiem kapitałowym. Dostęp do produktów ubezpieczeń jest uznawany
przez Komisję Europejską jako ważny element normalnego funkcjonowania współczesnego
społeczeństwa595. Ubezpieczyciele nie tylko uczestniczą w podnoszeniu efektywności alokacji
kapitału i zamianie oszczędności na inwestycje. Zasilają inwestorów instytucjonalnych,
wywierając pozytywny wpływ na rozwój rynków kapitałowych – zarówno pierwotnych,
jak i wtórnych. Działalność sektora ubezpieczeniowego przez właściwie pełnione funkcje jest
czynnikiem sprzyjającym rozwojowi sektora finansowego, jak i stabilizującym działalność
gospodarczą596. Nie bez znaczenia jest również fakt, iż ze względu na bezpieczną i objętą
nadzorem politykę inwestycyjną instytucji ubezpieczeniowych działalność sektora
ubezpieczeń nie przyczynia się do nadmiernej finansjalizacji państwa597.
Ubezpieczyciele prowadzą działalność na dwóch rynkach: na rynku ryzyka (rynek
ubezpieczeń i reasekuracji) oraz na rynku finansowym, chociaż pełnią tam odmienne funkcje.
Rynek ubezpieczeniowy jest złożonym mechanizmem wzajemnych zależności między trzema
ważnymi grupami jego uczestników: sprzedającymi (zakłady ubezpieczeń, agenci i brokerzy),
kupującymi oraz organami nadzorującymi598. Dla funkcjonowania rynku ubezpieczeń
szczególnie ważna jest infrastruktura regulacyjna, która wpływa na zachowanie rynkowe
zarówno kupujących (obowiązek ubezpieczeń kreuje popyt wymuszony), jak i sprzedających
(określona polityka inwestycyjna)599. Istotną rolę na rynku ubezpieczeń odgrywa też państwo,
które określa zasady panujące na rynku, kontroluje procesy rynkowe poprzez licencjonowanie
591
The EU Market for Consumer Long–term Retail Savings Vehicles. Comparative Analysis
of Products, Market Structure, Costs, Distribution Systems and Consumer Saving Patterns,
BME Consulting, November 2007, s. 24.
592
European Insurance in Figure. Key Data 2007, CEA Statistics, 2008, No. 34, s. 24.
593
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora ubezpieczeniowego na wzrost gospodarczy,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2012, s. 194.
594
A. Wieczorkiewicz, K. Dąbrowska, Poziom rozwoju sektora ubezpieczeniowego w Polsce
na tle instytucji ubezpieczeniowych z obszaru UE oraz Czech i Węgier, Studia Europejskie,
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002, nr 3, s.103.
595
Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, European Commission,
Brussels, March 2008, s. 6–9.
596
M. Pawłowska, S. Kozak, Przystąpienie Polski do strefy euro a efektywność, poziom
konkurencji oraz wyniki polskiego sektora finansowego, Materiały i Studia nr 228,
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2008.
597
T. H. Bednarczyk, Sektor ubezpieczeń a rozwój systemu finansowego, [w:] Finanse – nowe
wyzwania teorii i praktyki. Ubezpiecznia, red. W. Ronka–Chmielowiec, Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 20.
598
J. Łańcucki, Rynek ubezpieczeniowy w Polsce. Cechy charakterystyczne i determinanty
rozwojowe, „Prawo Asekuracyjne”, 2003, nr 4(37), s. 3.
599
M. S. Dorfman, Introduction to Risk Management and Insurance, Prentice Hall, 2002, s. 116.
180
i sprawowanie nadzoru. Państwo oddziałuje też na zmniejszanie skutków asymetrii

informacyjnej oraz asymetrii rozkładu sił między stronami kontraktu ubezpieczeniowego600.
Rynek ubezpieczeniowy, który ma szczególny charakter i ogromne znaczenie dla gospodarki,
jest w znacznym stopniu rynkiem regulowanym. Na świecie funkcjonuje wiele modeli
nadzoru nad rynkiem ubezpieczeń a każdy z nich ma swoje niewątpliwe zalety i wady601.
Specyfika rynku ubezpieczeń wynika z natury usług ubezpieczeniowych. Usługi
te mają charakter niematerialny, oparte są na zaufaniu, ich jakość oceniana jest po zakupie
dopiero w momencie konsumpcji, świadczenia ubezpieczeniowe wypłacane są warunkowo –
zazwyczaj w postaci kompensaty szkód losowych602.
Najistotniejszym zadaniem ubezpieczeń jest ochrona przed skutkami niepomyślnych
zdarzeń losowych. Stąd wywodzi się funkcja kompensacyjna ubezpieczeń, określona mianem
ochrony ubezpieczeniowej. Polega ona na wyrównywaniu zakłóceń, jakie powstały
w procesach społeczno–gospodarczych, umożliwia odtwarzanie zniszczonych w skutek
zdarzeń losowych składników majątku lub zrekompensowanie strat osób fizycznych.
Realizacja tej funkcji wpływa stabilizująco na gospodarkę603.
Ryzyko i niepewność są elementami rzeczywistości, w której żyjemy. Przejawiają
się one w każdej sferze: zarówno w życiu osobistym ludzi, jak i wszelkiej działalności
gospodarczej. Konsekwencją niepewności i ryzyka są szkody, czyli uszczerbek, jakiego
doznają ludzie i organizacje. Elementami tej szkody mogą być: szkoda bezpośrednia (strata),
szkoda pośrednia (utracone korzyści) i krzywda (naruszenie dóbr osobistych niemających
wymiaru majątkowego).604 Rozwojowi zarówno społecznemu, jak i gospodarczemu
towarzyszy ewolucja metod zarządzania ryzykiem: poczynając od unikania go, poprzez
zachowanie go (aktywne lub pasywne), kontrolowanie, aż po transfer, dzielenie ryzyka
i wreszcie jego ubezpieczenie605. Instytucjami specjalizującymi się w transferze, dystrybucji
i kontroli ryzyka są ubezpieczyciele.
Wśród wielu funkcji ubezpieczeń należy wyróżnić funkcję finansową,
redystrybucyjną, interwencyjną (prewencyjną) i kontrolną.
Funkcja finansowa polega na gromadzeniu środków pieniężnych przede wszystkim
w postaci składek przeznaczonych na pokrycie wydatków wynikających z likwidacji szkody
lub na inne świadczenie z umowy ubezpieczeniowej. Zakład ubezpieczeń, nazywany
też ubezpieczycielem lub asekuratorem, gromadzi te rezerwy i zarządza nimi. Głównym
źródłem tworzenia funduszy ubezpieczeniowych są składki ubezpieczeniowe wypłacane
przez ubezpieczających osobom, których dobra materialne lub osobiste są zagrożone
ryzykiem szkód losowych. Zakłady ubezpieczeń dysponują dużymi sumami środków.
Wynika to z odstępu w czasie między pobraniem składek a wypłaceniem odszkodowania.
Ubezpieczyciel może więc całość aktywów przeznaczonych na pokrycie rezerw techniczno–
ubezpieczeniowych – inwestować. Zakład ubezpieczeń inwestuje wolne środki m.in.
w papiery wartościowe emitowane i gwarantowane przez państwo, w nieruchomości,
w formie depozytów terminowych w bankach itp. Polityka inwestowania czasowo wolnych
środków ma istotne znaczenie, jeśli chodzi o pomnażanie funduszy ubezpieczeniowych oraz
konieczność tworzenia przez zakład ubezpieczeń rezerw i funduszy na pokrycie przyszłych
wydatków i zobowiązań – odszkodowań i świadczeń. Ubezpieczenia odgrywają korzystną dla
600
K. Ortyński, Rynek ubezpieczeń non–life w Polsce, [w:] Ubezpieczenia non–life,
red. E. Wierzbicka, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2010, s. 16.
601
J. Monkiewicz, Jednolity rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej, Wydawnictwo Branta,
Bydgoszcz 2007, s. 151–162.
602
Z. Obstawski, J. Perenc, Usługi ubezpieczeniowe, [w:] Współczesna ekonomika usług,
red. S. Flejrterski, A. Panasiuk, J. Perenc, G. Rosa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
603
System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Zb. Polański, B. Woźniak…, op. cit., s. 362.
604
W. Sulkowska, Ubezpieczenia, zagadnienia podstawowe, Wyższa Szkoła Zarządzania
i Bankowości w Krakowie, Kraków 2001, s. 29.
605
T. Sangowski, Ubezpieczenia gospodarcze…, op. cit., s. 46–50.
181
gospodarki rolę w procesie przesuwania w czasie bieżących wydatków konsumpcyjnych

ludności na okres późniejszy. Umożliwiają zmianę przeznaczenia tych wydatków. Funkcja
ta realizowana jest zwłaszcza przez ubezpieczenia na życie i emerytalno–rentowe606.
Funkcja redystrybucyjna związana jest z wpływem ubezpieczeń na zmniejszenie
napięć związanych z funkcjonowaniem gospodarki rynkowej. Oddziałuje na stabilizację
sytuacji materialnej gospodarstw domowych. Stąd wyróżnia się funkcję stymulacyjną,
zakłady ubezpieczeń są dawcami kapitału dla innych podmiotów gospodarczych. Wzrost
obrotów oraz poprawa kondycji sektora ubezpieczeń to większe środki w obiegu banków,
a także wyższe i łatwiej osiągalne kredyty i pożyczki, szczególnie średnio–
i długoterminowe607.
Funkcja interwencyjna (prewencyjna) polega na przeciwdziałaniu pojawiania
się wypadków ubezpieczeniowych i powiększania się negatywnych konsekwencji
finansowych tych wypadków. Możliwe jest stosowanie środków prewencji. Przez prewencję
rozumie się wszelką działalność zmierzającą do zmniejszenia szkód losowych, ograniczenie
ich rozmiarów, jak i zmniejszenie prawdopodobieństwa zrealizowania się ryzyk będących
przedmiotem ubezpieczenia. Działania prewencyjne można podzielić na dwa rodzaje:
prewencje realizowane za pomocą ustalonych przepisów prawnych;
prewencje realizowane w postaci działania gospodarczego.
Pierwszy rodzaj prewencji związany jest z konstruowaniem norm prawnych, które
przejawiają się między innymi w ustanawianiu ogólnych warunków ubezpieczeń,
uzależniających odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń od postępowania bądź
ubezpieczającego.
Drugi rodzaj prewencji to głównie zastosowanie odpowiednich instrumentów, które
polegają przede wszystkim na wzmocnieniu troski o ubezpieczone mienie. Problem w tym
przypadku można sprowadzić do kalkulacji składki ubezpieczonej. Powinna być ona oparta,
w miarę dokładnie, na przebiegu przewidywanej realizacji ubezpieczonego ryzyka,
ale również powinna uwzględniać i różnicować indywidualne cechy ubezpieczonego ryzyka
lub ubezpieczonych osób. Powinno mieć to wyraz w stosownych zniżkach składki
ubezpieczeniowej.
Ponadto zakłady ubezpieczeń prowadzą także działalność prewencyjną w formie
zmaterializowanej. Stosują różnego rodzaju przedsięwzięcia o charakterze zapobiegawczym
przed realizacją szkód losowych, które mają zminimalizować ich skutki608.
Funkcja kontrolna, nieodłącznie związana z każdą działalnością finansową, polega
na dostarczaniu informacji umożliwiających ocenę procesów gospodarczych609.
Usługom ubezpieczeniowym spełniającym powyższe funkcje stawia się szereg
wymagań określanych jako zasady ochrony ubezpieczeń. Są to610:
zasada realności ubezpieczenia – oznacza, że ubezpieczony ma pewność uzyskania
należnego świadczenia; realizacja tej zasady wymaga prawnych i ekonomicznych
gwarancji realizacji uzasadnionych roszczeń ubezpieczonego; gwarancje prawne muszą
chronić ubezpieczonych przed wymierzaniem zaniżonego świadczenia, przed zwłoką
w wypłacie tego świadczenia, gwarancje ekonomiczne obejmują właściwą kalkulację
składki, niezbędny kapitał i rezerwy ubezpieczyciela, bezpieczeństwo i płynność lokat,
reasekuracje i gwarancje systemowe;
zasada płynności ochrony ubezpieczeniowej – postuluje zapewnienie ubezpieczonym
takiego poziomu finansowego wyrównania strat losowych, jaki w danych warunkach jest
606
607
The EU Market for…, op. cit., s. 24.
608
Zarządzanie finansami w zakładach ubezpieczeń, red. W. Ronka–Chmielowiec, Oficyna
Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Wrocław 2004, s. 14.
609
610
J. Monkiewicz, L. Gąsiorkiewicz, B. Hadyniak, Zarządzanie finansami ubezpieczeń,
Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2000, s.16.
182
możliwy do osiągnięcia; poziom pokrycia strat losowych zależny jest od dwóch

czynników: wysokości ubezpieczenia i wysokości odszkodowania. Ze względu
na wysokość ubezpieczenia, tj. relację między sumą ubezpieczenia i wartością
ubezpieczenia, może zaistnieć: niedoubezpieczenie, ubezpieczenie w pełnej wartości,
nadubezpieczenie. W tym pierwszym przypadku stopień realizacji zasady pełności
ubezpieczeniowej zależy od stosownego systemu odpowiedzialności za szkodę.
Wyróżnia się: system odpowiedzialności proporcjonalnej (ubezpieczony/ubezpieczający
zawsze partycypuje w części szkody), system odpowiedzialności za pierwsze ryzyko
(każda szkoda jest wyrównywana w pełni). Ponadto mogą być stosowane ograniczenia
odpowiedzialności ubezpieczyciela, czyli franczyza;
zasada powszechności ochrony ubezpieczeniowej wymaga, aby organizacja
i funkcjonowanie ubezpieczeń zabezpieczyły każdemu zainteresowanemu
ubezpieczeniem podmiotowi możliwość korzystania z tego urządzenia w miarę potrzeb
w odniesieniu do wszystkich wskazanych przezeń przedmiotów i zagrażających ryzyk.
Funkcjonowanie systemu ubezpieczeń niesie szereg korzyści ekonomicznych,
odczuwają je zarówno indywidualne podmioty jak i całe społeczeństwo. Daje możliwość
ustabilizowania sytuacji materialnej rodzin, podmiotów gospodarczych, zabezpiecza
podmioty przed następstwami niespodziewanej utraty majątku. Ubezpieczenia umożliwiają
i ułatwiają planowanie działalności gospodarczej, pozwalając oczekiwać, że ewentualna
szkoda losowa nie wpłynie znacząco na realizowane przedsięwzięcie gospodarcze611.
Ubezpieczenia społeczne ułatwiają także sprzedaż i funkcjonowanie innych produktów
finansowych (poprzez działalność prewencyjną wpływają na obniżenie szkód losowych.
Są też znaczącym pośrednikiem finansowym i dużym inwestorem instytucjonalnym.
Zgodnie z podstawowymi funkcjami ubezpieczeń należy podkreślić, iż działalność
ubezpieczeniowa daje wiele korzyści dla całej gospodarki narodowej, a mianowicie612:
przyczynia się do podnoszenia stabilności finansowej poprzez stabilizację konsumpcji
i zapewnienie rzeczywistej partycypacji gospodarstw domowych we współczesnym
społeczeństwie i gospodarce rynkowej;
następuje mobilizacja oszczędności prywatnych i wspomaganie lub wręcz zastępowanie
sektora publicznego w zakresie zabezpieczenia społecznego;
wpływa na rynek pracy jako znaczący pracodawca;
sprzyja łagodzeniu strat losowych;
uzupełnia, a często zastępuje, rządowe programy socjalne;
ułatwia wymianę i handel oraz łagodzi szoki gospodarcze, jako że jest ważnym
czynnikiem wzrostu PKB,
zwiększa konkurencyjność gospodarki poprzez uwalnianie rezerw oraz lepsze
zarządzanie ryzykiem oraz wspiera instytucje pozasądowego rozstrzygania sporów.
Gospodarki krajów, które potrafią właściwie wykorzystać ten wkład ubezpieczycieli,
dają zdecydowanie lepsze możliwości ekonomiczne dla rozwoju wszelkiej działalności
gospodarczej. Ubezpieczyciele, wypłacając odszkodowania, stabilizują sytuację finansową
ubezpieczonych, poprawiają sytuację ekonomiczną pokrzywdzonych i, co warte podkreślenia,
przywracają im naruszoną na skutek zdarzeń losowych kondycję finansową613.
Poczucie bezpieczeństwa finansowego uwalnia przedsiębiorstwa od konieczności
gromadzenia funduszy rezerwowych, stanowiących własne zabezpieczenie skutków
611
Tadeusz Truskolaski, Finanse ubezpieczeniowe, [w:] red. Tadeusz Truskolaski, Podstawy
finansów przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2002,
s. 207.
612
J. Handschke, Gospodarcze i społeczne znaczenie ubezpieczeń gospodarczych,
[w:] Vademecum ubezpieczeń gospodarczych (pośrednika ubezpieczonego),
red. T. Sangowski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1999.
613
H. D. Skipper, W. J. Kwon, Risk Management and Insurance: Perspective and Global
Economy, Blackwell Publishing Ltd., Oxford 2007, s. 516.
183
oddziaływania zdarzeń losowych i wydatków nadzwyczajnych614. Im większe ryzyko ponosi

przedsiębiorca tym większego kapitału potrzebuje na odtworzenie rezerw. Bardzo znaczącym
elementem kosztów samoubezpieczyciela jest płynność inwestycji. Mechanizm ubezpieczeń,
polegający na rozkładaniu kosztów podejmowania ryzyka na grupę narażonych, stanowi
stosunkowo niedrogi sposób pokrywania strat. Często ubezpieczający płaci składkę mniejszą
niż jedną setną ubezpieczonego produktu615. Jest to istotne, ponieważ zwłaszcza
przedsiębiorcy zaczynający działalność gospodarczą często borykają się z problemami
finansowymi, zaś ubezpieczyciele – jako stabilne podmioty – są w stanie udzielić im wsparcia
wymagającego specjalistycznej wiedzy i umiejętności w ramach zabezpieczenia przed
ryzykiem616.
Stabilizacyjna działalność ubezpieczeń, jako przejaw funkcji redystrybucyjnej,
nie traci swego znaczenia w gospodarce pomimo zachodzących zmian. Można jednak
zaobserwować nieco inny charakter niż redystrybucyjna funkcja systemu podatkowego
lub repartycyjnego systemu społecznego617. Sektor ubezpieczeń społecznych bierze udział
w procesie redystrybucji dochodu narodowego, ale redystrybucja ma zakres ograniczony,
a jej efekt odmienny. Składki ubezpieczeniowe, chociaż pomniejszają zasoby finansowe
ubezpieczonych, nie mają – tak, jak niektóre podatki – charakteru progresywnego
w odniesieniu do wartości majątku ubezpieczeniowego lub wysokości osiąganych
dochodów618.
Z usług ubezpieczycieli korzystają prawie wszystkie sektory gospodarki. Uwolnione
od ryzyka podmioty gospodarcze wykazują większą chęć do zakupów, czego efektem jest
rosnąca konsumpcja. Ubezpieczenia pomagają redukować niektóre zagrożenia płynące
z działalności gospodarczej, jak chociażby opóźnienia w spłatach należności handlowych619.
Stabilizacyjny charakter mechanizmu ubezpieczeniowego620 przejawia się również
w korzystnym dla gospodarki narodowej przesuwaniu bieżących wydatków konsumpcyjnych
w czasie, a także w zmianie charakteru tych wydatków, bowiem są opłacane najczęściej
z bieżących dochodów. W ten sposób ogranicza się konsumpcję, choć z drugiej strony
jednocześnie równoważy się rynek621.
Sektor ubezpieczeń jest zobowiązany do przeznaczenia części zysków na fundusze
prewencyjne mające na celu finansowanie różnego rodzaju przedsięwzięć gospodarczych
o charakterze zapobiegawczym (np. badania naukowe, ochrona przeciwpożarowa, ochrona
przeciwpowodziowa, bezpieczeństwo na drogach). Zakłady ubezpieczeń prowadzą również
działalność, której celem jest minimalizacja zdarzeń losowych, zmniejszenie
prawdopodobieństwa realizacji możliwych do przewidzenia ryzyk, jak też ograniczenia
skutków ryzyk, których nie dało się uniknąć. W tym celu ubezpieczyciele współpracują
ze stosownymi instytucjami: policją, strażą pożarną, służbą zdrowia622.
614
K. Znaniecka, Pozytywne aspekty ubezpieczenia gospodarczego działalności przedsiębiorstwa
[w:] Szkice o ubezpieczeniach, red. M. Kuchlewska, Zeszyty Naukowe nr 75, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2006, s. 248.
615
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora…, op. cit., s. 66.
616
I. Kwiecień, Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem działalności gospodarczej, Wydawnictwo
617
B. Hadyniak, Ubezpieczenia jako urządzenia gospodarcze, [w:] Podstawy ubezpieczeń,
t. I, Mechanizmy i funkcje, red. J. Monkiewicz, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2000, s. 69.
618
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora…, op. cit., s. 66–67.
619
P. Haiss, K. Sümegi, The Relationship of Insurance and Economic Grow – A Theoretical
and Empirical Analysis, Europe Institute University of Economics and Business
Administration, Vienna 2006, s. 5.
620
P. K. Freeman, L. A. Martin, R. Mechler, K. Warner, P. Hausmann, Catastrophes
and Development: Integrating Natural Catastrophes into Development Planning, Disaster Risk
Management Working Paper Series No. 4, The World Bank, Washington 2002, s. 36–41.
621
A. Banasiński, Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1996, s. 16.
622
184
Z roku na rok coraz większe znaczenie mają prywatne ubezpieczenia zdrowotne oraz
ubezpieczenia na życie, które często mogą zastępować rządowe programy zabezpieczenia
społecznego lub je uzupełniać. W ten sposób ubezpieczyciele odciążają finanse publiczne
i umożliwiają zainteresowanym jednostkom dostosowywanie swoich programów
bezpieczeństwa socjalnego do własnych potrzeb. Wzrost prywatnych wydatków
na ubezpieczenia na życie prowadzi do redukcji wydatków rządowych na ubezpieczenia
społeczne. Taka substytucyjna rola ubezpieczycieli prywatnych jest ważna szczególnie teraz,
ponieważ niemal we wszystkich krajach rosną zobowiązania rządowe z tytułu ubezpieczeń
społecznych i wydatków socjalnych. W ostatnich trzydziestu latach wydatki na ubezpieczenie
społeczne w stosunku do PKB w krajach OECD wzrosły o 22,2%, zaś w Polsce o 21,8%623.
Udział zakładów ubezpieczeń stanowi również przykład wykorzystania elementów
mechanizmów rynkowych w zapewnianiu świadczeń i usług społecznych w ramach polityki
społecznej. Ich użycie w krajach europejskich, w tym również w Polsce, jest coraz
powszechniejsze624.
Współczesny sektor ubezpieczeń odgrywa istotną rolę w rozwoju światowej wymiany
gospodarczej. Brak produktów ubezpieczeniowych znacząco powstrzymałby handel,
szczególnie towarów i usług innowacyjnych. Poprzez wpływanie na wielkość kredytów
i pożyczek ubezpieczenia odgrywają jeszcze większą rolę w działalności gospodarczej. Banki
chętnie udzielają dużych kredytów, gdy mają zabezpieczenie w postaci polisy
lub ubezpieczenie zastawionego majątku rzeczowego. W ten sposób ubezpieczyciele
przyczyniają się do zwiększenia zdolności kredytowej przedsiębiorców i osób
indywidualnych, co z kolei daje możliwość wzrostu obrotu handlowego i zysków.
Ubezpieczyciele świadczą również usługi doradcze oraz pomagają ocenić ryzyko
planowanych inwestycji itp.625
Reasumując – podkreślić należy, że ubezpieczyciele, jako inwestorzy instytucjonalni,
dostarczają podobnych korzyści jak pozostali pośrednicy finansowi, uczestnicząc
w mobilizowaniu oszczędności. Przyczyniają się do bardziej efektywnego zarządzania
ryzykiem oraz sprzyjają bardziej efektywnej alokacji kapitału. Sektor ubezpieczeń, tworząc
dodatkową płynność kapitału, stwarza możliwość przyśpieszenia rozwoju gospodarczego.
Dobra dostępność do usług ubezpieczeniowych jest nieodzowna z punktu widzenia
stabilności finansowej zarówno osób prywatnych, jak i przedsiębiorstw. Należy również
pamiętać o innych korzyściach, takich jak: podnoszenie konkurencyjności, podtrzymywanie
popytu i konsumpcji, rozwoju wymiany handlowej, wpływie na produkcję i zatrudnienie,
zastępowanie lub uzupełnianie wydatków sektora publicznego. Bezpieczeństwo finansowe
obywateli jest szczególnie ważne w obliczu starzejącego się społeczeństwa, zwłaszcza
w krajach o średnim poziomie rozwoju626.
5.2 Towarzystwa ubezpieczeniowe i ich rodzaje w gospodarce współczesnej

– sektor ubezpieczeniowy w Polsce
Wraz z dynamicznym rozwojem sektora finansowego wzrasta również znaczenie627
towarzystw ubezpieczeniowych jako jednych z ważniejszych instytucji polskiego rynku
kapitałowego. Kumulacja kapitału w towarzystwach ubezpieczeniowych sprawia, że są one
jednym z najbardziej znaczących uczestników rynku ze względu na wielkość inwestycji628.
623
W. Adema, P. Fron, M. Ladaique, OECD Social, Employment and Migration, Indicators
on Social Spending 1980–2012, Working Paper, 2011, No. 124, s. 41.
624
Rola rynku ubezpieczeniowego w realizacji reformy systemu emerytalnego, red. T. Szumlicz,
Biblioteka Ubezpieczeniowa, Polska Izba Ubezpieczeń, Warszawa 2008.
625
J. Lisowski, Specyfika gospodarki finansowej ubezpieczycieli kredytu kupieckiego w Polsce,
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010, s. 132–133.
626
627
The Role of Insurance in the Provision of Pension Revenue, CEA Statistics, 2007, No. 28.
628
T. Czerwińska, Towarzystwa ubezpieczeniowe na rynku kapitałowym w Polsce, Wydawnictwo
Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 5.
185
Na międzynarodowych rynkach finansowych towarzystwa ubezpieczeniowe już

od dawna są uważane, obok banków i funduszy inwestycyjnych, za najważniejszych
inwestorów. W Polsce dopiero w latach 90–tych zaczęto zwracać uwagę na potencjał
inwestycyjny towarzystw ubezpieczeniowych. Zasadnicze impulsy rozwojowe, które
są wynikiem procesów transformacji gospodarczej, przyniosły przeobrażenia zarówno
w strukturze instytucji ekonomicznych (spowodowane wprowadzeniem reform
gospodarczych), jak i instytucji politycznych (wynikających z procesu demokratyzacji).
Zasadnicze zmiany instytucjonalne polegały przede wszystkim na prywatyzacji, liberalizacji
gospodarki i poszerzeniu zakresu wolności gospodarczej, wspieraniu rozwoju rynków
i konkurencji, reformowaniu finansów publicznych i systemu ubezpieczeń społecznych.
Zmiany instytucjonalne, polegające na zreformowaniu samej instytucji państwa w kierunku
podniesienia jego sprawności, były niezbędne i stanowiły esencję procesu transformacji629.
Rysunek 5.2.1
Podmioty tworzące rynek ubezpieczeniowy
Ubezpieczeniowy Fundusz Komisja Nadzoru

Gwarancyjny Finansowego
Instytucje stabilizujące rynek

Pośrednicy
Ubezpieczeniowi
Zakłady
Ubezpieczeń
Źródo: Opracowanie własne na podstawie: P. Zapadka, Instytucje polskiego rynku finansowego, „Bank
i Kredyt”, 2002, nr 6, s. 36.
Podstawę organizacji rynku ubezpieczeniowego stanowią przede wszystkim: regulacje

prawne, czynniki determinujące popyt i podaż rynku ubezpieczeniowego oraz relacje
pomiędzy uczestnikami rynku ubezpieczeniowego. Stronę popytową polskiego rynku
ubezpieczeń stanowią klienci indywidualni i instytucjonalni, czyli ubezpieczający
i ubezpieczający się. Potencjalnymi klientami towarzystw ubezpieczeniowych
są: gospodarstwa domowe, gospodarstwa rolne, przedsiębiorstwa, instytucje niedochodowe,
banki, spółdzielnie oraz instytucje samorządowe i państwowe. Strona popytowa polskiego
rynku ubezpieczeniowego jest różnorodna. Każda z grup potencjalnych konsumentów
ma swoje preferencje, którymi kieruje się przy wyborze towarzystwa ubezpieczeniowego oraz
poszczególnego produktu ubezpieczeniowego630.
Stronę podażową polskiego rynku ubezpieczeniowego reprezentują ubezpieczeniowe
spółki akcyjne, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych oraz zakłady reasekuracyjne. Minister
Finansów wydaje zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w dziale I i II.
Prowadzenie ubezpieczeń z obu działów przez ten sam zakład ubezpieczeń jest
niedopuszczalne. Należy zaznaczyć, że Minister Finansów może cofnąć wydane
już zezwolenie lub go nie wydać w przypadku zaistnienia okoliczności wymienionych
w ustawie631.
629
M. Bałtowski, Transformacja gospodarcza jako wezwanie i przedmiot badań nauk ekonomii,
[w:] Nauki ekonomiczne wobec problemów współczesnej gospodarki. Księga Jubileuszowa
z okazji 40–lecia Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej,
red. J. Węcławski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin
2005, s. 9–28.
630
T. Czerwińska, Towarzystwa ubezpieczeniowe…, op. cit., s. 10.
631
Ibidem, s. 12.
186
Tabela 5.2.1
Struktura rynku usług ubezpieczeniowych
Strony
RYNEK
Podażowa Popytowa
Sprzedający: Kupujący:
Podmiotowa
ubezpieczyciele; osoby fizyczne;
reasekuratorzy; instytucje (osoby prawne, organizacje);
pośrednicy (np. agenci i inni sprzedawcy pośrednicy (np. brokerzy, niezależni
Strony
ubezpieczeń. doradcy finansowi).

Ubezpieczenia: Potrzeby, fundusz nabywczy:
Popytowa
odstawowe produkty; potrzeby podstawowe (np. ochrona);

usługi dodatkowe. potrzeby dodatkowe (np. inwestycja);
potrzeby uzupełniające (np. prestiż).
Źródło: Rynek usług ubezpieczeniowych, red. J. Perenc, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
2004, s. 47.
W literaturze tematu wymienia się kilka typów klasyfikacji ubezpieczeń. Najbardziej

podstawowy szczebel klasyfikacji rozróżnia ubezpieczenia gospodarcze i społeczne.
Te ostatnie są zaliczane do sfery finansów publicznych. Istnieje kilka kryteriów i klasyfikacji,
które pozwalają wyróżnić ubezpieczenia632:
Rysunek 5.2.2
Ogólna klasyfikacja ubezpieczeń
UBEZPIECZENIA
Społeczne Gospodarcze
Osobowe Majątkowe
Na życie Wypadkowe Majątkowe (stricte) Rzeczowe
Źródło: Ubezpieczenia gospodarcze i społeczne, red. E. Kucka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko–

Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009, s. 32.
Źródłem powyższego podziału są podstawy prawne, zakres podmiotowy i charakter

świadczeń633. Ubezpieczenie społeczne jest jednym z podstawowych instrumentów polityki
socjalnej państwa. Jest ubezpieczeniem osobowym obowiązkowym. Zakres ubezpieczeń
gospodarczych jest znacznie szerszy. W skład ubezpieczeń gospodarczych wchodzą
ubezpieczenia osobowe, jak i majątkowe. Przedmiotem ubezpieczeń osobowych jest życie,
zdrowie634 oraz zdolność człowieka do wykonywania pracy.
Wydaje się, że najwłaściwszym jest podział na ubezpieczenia wypadkowe
i ubezpieczenia na życie. Ubezpieczenia majątkowe, jak sama nazwa wskazuje, dotyczą
ubezpieczenia majątku w postaci rzeczy lub ubezpieczenia sytuacji majątkowej. Z uwagi
632
W. Sulkowska, Ubezpieczenia, zagadnienia podstawowe…, op. cit., s. 100–111; T. Sangowski,
Ubezpieczenia gospodarcze…, op. cit., s. 143–158; Finanse, red. J. Ostaszewski,
Wydawnictwo Difin, Warszawa 2005, s. 244–253; A. Banasiński, Ubezpieczenia gospodarcze,
Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997, s. 108–117.
633
T. Michalski, R. Pajewska, Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa 2001, s. 138.
634
Ch. Pusch, Preventable Losses: Saving Lives and Property Through Hazard Risk Management.
A Comprehensive Risk Management Framework for Europe and Central Asia, Disaster Risk
Management, The World Bank, Washington, Working Paper, 2004, No. 9, s. 64–65.
187
na kryterium przedmiotu możemy wyróżnić ubezpieczenia rzeczowe i ubezpieczenia

majątkowe sensu stricto, które dotyczą wartości majątkowych, takich jak chociażby zyski
z inwestycji635. Ustawowo klasyfikacja wyodrębnia dwa działy, które następnie dzielone
są na grupy.
Tabela 5.2.2
Klasyfikacja ubezpieczeń
DZIAŁ I – ubezpieczenia na życie
Grupa 1 Ubezpieczenia na życie
Grupa 2 Ubezpieczenia posagowe, zaopatrzenia dzieci
Grupa 3 Ubezpieczenia na życie, jeżeli są związane z ubezpieczonym funduszem kapitałowym
Grupa 4 Ubezpieczenia rentowe
Ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe, jeśli są uzupełnieniem ubezpieczeń wymienionych
Grupa 5
w grupach 1–4
DZIAŁ II – pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz majątkowe
Grupa 1 Ubezpieczenia wypadku, w tym wypadku przy pracy i choroby zawodowej
Grupa 2 Ubezpieczenia choroby
Grupa 3 Ubezpieczenia casco pojazdów lądowych z wyjątkiem pojazdów szynowych
Grupa 4 Ubezpieczenia casco pojazdów szynowych, obejmujące szkody w pojazdach szynowych
Grupa 5 Ubezpieczenia casco statków powietrznych, obejmujące straty w statkach powietrznych
Ubezpieczenia żeglugi morskiej i śródlądowej casco statków żeglugi morskiej i statków żeglugi
Grupa 6
śródlądowej
Ubezpieczenia przedmiotów w transporcie, obejmujące szkody na transportowanych
Grupa 7
przedmiotach, niezależnie od każdorazowo stosowanych środków transportu
Grupa 8 Ubezpieczenia szkód spowodowanych żywiołami
Ubezpieczenia pozostałych szkód rzeczowych (jeżeli nie zostały ujęte w grupie 3, 4, 5, 6 lub 7),
Grupa 9 wywołanych przez grad lub mróz oraz inne przyczyny (np. kradzież), jeżeli przyczyny te nie są
ujęte w grupie 8
Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej wszelkiego rodzaju, wynikające z posiadania
Grupa 10 i użytkowania pojazdów lądowych z napędem własnym, łącznie z ubezpieczeniem
odpowiedzialności przewoźnika
Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej wszelkiego rodzaju, wynikające z posiadania
Grupa 11
i użytkowania statków powietrznych z ubezpieczeniem odpowiedzialności przewoźnika
Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za żeglugę morską i śródlądową, wynikającej
Grupa 12 z posiadania i użytkowania statków żeglugi śródlądowej i statków morskich, łącznie
z ubezpieczeniem odpowiedzialności przewoźnika
Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej ogólnej)
Grupa 13
nieujętej w grupach 10–12
Grupa 14 Ubezpieczenia kredytu
Grupa 15 Gwarancja ubezpieczeniowa
Grupa 16 Ubezpieczenia różnych ryzyk finansowych
Grupa 17 Ubezpieczenia ochrony prawnej
Ubezpieczenia świadczenia pomocy na korzyść osób, które popadły w trudności w czasie
Grupa 18
podróży lub podczas nieobecności w miejscu zamieszkania
Źródło: M. Marcinkowska, Ocena działalności instytucji finansowych, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007,
s. 46.
Często spotykanym w literaturze tematu jest podział ubezpieczeń dotyczący rodzaju

swobody ubezpieczeń. Można w ten sposób wyróżnić ubezpieczenia obowiązkowe
i ubezpieczenia dobrowolne. Zdecydowana większość ubezpieczeń gospodarczych
ma dobrowolny charakter. Ubezpieczenia obowiązkowe, występujące obecnie na polskim
rynku, można zaklasyfikować do czterech grup636:
ubezpieczenia budynków i budowli w gospodarstwach rolnych;
ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych;
635
Ubezpieczenia gospodarcze i społeczne, red. E. Kucka, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warmińsko–Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009, s. 32.
636
Ibidem, s. 33.
188
ubezpieczenia OC rolników;
ubezpieczania OC wybranych grup zawodowych.
W tabeli 5.2.3 ukazano różnice między ubezpieczeniami osobowymi i majątkowymi.
Tabela 5.2.3
Charakterystyka ubezpieczeń osobowych i majątkowych
Kryteria Ubezpieczenia osobowe Ubezpieczenia majątkowe
Ryzyko osobowe obejmujące życie, zdrowie, Ryzyko majątkowe, obejmujące prawa
Przedmiot i zdolność do pracy ubezpieczonego (dobra i obowiązki majątkowe osoby
osobiste, prawa majątkowe) ubezpieczonej
Podmiot Osoby fizyczne Osoby fizyczne i prawne
Ma charakter niewymierny w pieniądzu Ma charakter wymierny w pieniądzu
Szkoda
i nie zawsze ma charakter negatywny i zawsze charakter zdarzenia negatywnego
Suma Ustalana na podstawie wartości
Swobodnie ustalana przez strony umowy
ubezpieczenia przedmiotu ubezpieczenia
Charakter
Świadczenie Odszkodowanie
świadczenia
Czas Zazwyczaj długookresowy Wyłącznie krótkoterminowy
Źródło: Podstawy ubezpieczeń. Produkty, t. II, red. J. Monkiewicz, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2001,
s. 35.
Kwestie dotyczące ubezpieczeń w Polsce są uregulowane ustawą o działalności

ubezpieczeniowej. Definiuje ona ową działalność jako „wykonywanie czynności
ubezpieczeniowych związanych z oferowaniem i udzielaniem ochrony na wypadek ryzyka
wystąpienia skutków zdarzeń losowych”. Podobnie jak działalność bankowa jest zastrzeżona
wyłącznie dla banków, tak działalność ubezpieczeniowa może być prowadzona wyłącznie
przez zakłady ubezpieczeń. Te mogą funkcjonować w dwóch formach: spółki akcyjnej
lub towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych637.
W praktyce ubezpieczeniowej bardzo ważne jest pośrednictwo ubezpieczeniowe,
ponieważ łączy ono dwie strony rynku ubezpieczeniowego: stronę popytową i podażową.
Pośrednictwo ubezpieczeniowe polega na wykonywaniu czynności faktycznych lub prawnych
związanych z zawarciem lub wykonywaniem umów ubezpieczenia albo reasekuracji.
Pośrednictwo to spełnia ważne funkcje na rynku ubezpieczeń, tj.:
upowszechniania wiedzy o ubezpieczeniach i pogłębianie świadomości ubezpieczeniowej
polskiego społeczeństwa;
wyszukiwania potencjalnych klientów dla towarzystw ubezpieczeniowych;
bezpośredniego źródła informacji dla towarzystw ubezpieczeniowych na temat
mechanizmów rynku ubezpieczeniowego.
Zakłady ubezpieczeniowe powszechnie korzystają z usług pośrednictwa
ubezpieczeniowego, które może być wykonywane wyłącznie przez agentów
ubezpieczeniowych oraz brokerów ubezpieczeniowych i reasekuracyjnych. W rozumieniu
ustawy ubezpieczeniowej agentem ubezpieczeniowym może być osoba fizyczna, osoba
prawna lub przedsiębiorca niemający osobowości prawnej, upoważniony przez zakład
ubezpieczeń do stałego zawierania umów ubezpieczenia w imieniu i na rzecz zakładu
lub pośredniczenia przy zawieraniu umów. Agent ubezpieczeniowy jest związany
z konkretnym zakładem ubezpieczeń i posiada upoważnienie tego zakładu do stałego
zawierania umów ubezpieczenia w jego imieniu i na jego rzecz. Ponadto agent
ubezpieczeniowy musi posiadać zezwolenie na wykonywanie swoich czynności wydane przez
organ nadzoru. Agent ubezpieczeniowy, jako stały reprezentant określonego towarzystwa
ubezpieczeniowego, zawiera z zakładem ubezpieczeniowym najczęściej długoterminową
umowę agencyjną. Należy podkreślić, że zakład ubezpieczeń odpowiedzialny jest
za wykonywanie czynności przez swojego agenta638.
637
M. Marcinkowska, Ocena działalności instytucji…, op. cit., s. 47.
638
189
Tabela 5.2.4
Czynności ubezpieczeniowe
Czynności w sensie stricto Czynności w sensie largo
1. Zawieranie umów ubezpieczenia, umów reasekuracji lub umów gwarancji 1. Ustalenie przyczyn
ubezpieczeniowych lub zlecenie ich zawierania uprawnionym i okoliczności zdarzeń
pośrednikom ubezpieczeniowym, a także wykonywania tych umów losowych
2. Składanie oświadczeń woli w sprawach roszczeń o odszkodowania 2. Ustalenie wysokości
lub inne świadczenia należne z tytułu umów, o których mowa w pkt. 1 szkód oraz rozmiaru
3. Ustalenie składek i prowizji należnych z tytułu zawierania umów, odszkodowań oraz
o których mowa w pkt. 1 innych świadczeń
4. Ustanawianie w drodze czynności cywilnoprawnych zabezpieczeń należnych uprawnionym
rzeczowych lub osobistych, jeżeli są one bezpośrednio związane z umów ubezpieczenia
z zawieraniem umów, o których mowa w pkt 1 lub umów gwarancji
5. Ocena ryzyka w ubezpieczeniach osobowych i majątkowych oraz ubezpieczeniowych
w umowach gwarancji ubezpieczeniowych 3. Ustalenie wartości
6. Wypłacanie odszkodowań i innych świadczeń należnych z tytułu umów, przedmiotu
o których mowa w pkt. 1 ubezpieczenia
7. Przejmowanie i zbywanie przedmiotów lub praw nabytych przez zakład 4. Czynności zapobiegania
ubezpieczeń w związku z wykonywaniem umowy ubezpieczenia powstawaniu oraz
lub umowy gwarancji ubezpieczeniowej zmniejszaniu skutków
8. Prowadzenie kontroli przestrzegania przez ubezpieczających wypadków
lub ubezpieczonych zastrzeżonych w umowie lub ogólnych warunkach ubezpieczeniowych
ubezpieczeń, obowiązków i zasad bezpieczeństwa, odnoszących lub finansowanie tych
się do przedmiotów objętych ochroną ubezpieczeniową działań z funduszu
9. Prowadzenie postępowań regresowych lub postępowań windykacyjnych prewencyjnego
związanych z wykonywaniem umów ubezpieczenia, reasekuracji
lub gwarancji ubezpieczeniowych
10. Lokowanie środków zakładu ubezpieczeń
11. Wykonywanie innych czynności określonych w przepisach innych ustaw
Źródło: M. Marcinkowska, Ocena działalności instytucji finansowych, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007,
s. 48.
Towarzystwo ubezpieczeniowe może zawierać umowy ubezpieczeniowe bezpośrednio

z ubezpieczającym, pośrednio przez swoich agentów lub też przez inne instytucje zajmujące
się dodatkową sprzedażą polis ubezpieczeniowych, np. banki, urzędy pocztowe i inne
podmioty gospodarcze mające stosowne zezwolenie do prowadzenia działalności agencyjnej.
Ustawodawca przewiduje możliwość cofnięcia zezwolenia agentowi ubezpieczeniowemu,
gdy przestał on spełniać określone dla niego ustawowo wymogi639.
Działalność ubezpieczeniowa jest prowadzona przez instytucję ubezpieczeń
na podstawie zezwolenia. Polega ona na zobowiązaniu się instytucji w umowie ubezpieczenia
do udzielania, w zamian za składkę ubezpieczeniową, ochrony ubezpieczeniowej na wypadek
wystąpienia ryzyka skutków zdarzeń losowych. Sprowadza się do wypłacenia przez instytucję
świadczenia w razie wystąpienia określonego zdarzenia ubezpieczeniowego640.
Do czynności ubezpieczeniowych zastrzeżonych dla zakładów ubezpieczeniowych
należą:
zawieranie umów ubezpieczenia, umów reasekuracji lub umów gwarancji
ubezpieczeniowych albo zlecenie ich zawierania pośrednikom ubezpieczeniowym,
a także wykonywanie tych umów;
składanie oświadczeń w sprawach roszczeń o odszkodowania lub inne świadczenia
należne z tytułu zawartych umów;
ustalanie składek i prowizji należnych z tytułu zawartych umów;
639
T. Czerwińska, Towarzystwa ubezpieczeniowe…, op. cit., s. 14
640
E. Komajda, Usługi finansowe – wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Politechniki
Warszawskiej, Warszawa 2006, s. 147.
190
ustanawianie zabezpieczeń rzeczowych lub osobistych, jeśli są one bezpośrednio

związane z zawieraniem umów641.
Zakłady ubezpieczeń mogą zlecić innym podmiotom wykonanie takich czynności
ubezpieczeniowych, jak:
ocena ryzyka w ubezpieczeniach osobowych i majątkowych oraz w umowach gwarancji
ubezpieczeniowych;
wypłacanie odszkodowań i innych świadczeń z tytułu umów;
przejmowanie i zbywanie przedmiotów lub praw nabytych przez zakład ubezpieczeń
w związku z wykonywaniem umowy ubezpieczenia lub gwarancji ubezpieczeniowej;
prowadzenie kontroli przestrzegania obowiązków i zasad bezpieczeństwa odnoszących
się do przedmiotów objętych ochroną ubezpieczeniową, zastrzeżonych w umowie
lub w ogólnych warunkach ubezpieczeń;
prowadzenie postępowań regresowanych i windykacyjnych odnoszących się
do wierzytelności ubezpieczającego oraz mających bezpośredni wpływ na zakres
odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń z tytułu umów;
lokowanie środków zakładu ubezpieczeń;
ustalanie przyczyn i okoliczności zdarzeń losowych;
ustalanie wysokości szkód i rozmiaru odszkodowań oraz innych świadczeń należnych
uprawnionym z umów ubezpieczenia lub umów gwarancji ubezpieczeniowych;
ustalanie wartości przedmiotu ubezpieczenia;
czynności zapobiegania powstawaniu albo zmniejszania skutków wypadków
ubezpieczeniowych lub finansowanie tych działań z funduszu prewencyjnego.
Rozwój oraz przemiany w funkcjonowaniu rynku ubezpieczeniowego w Polsce
wynikają z wielokierunkowego oddziaływania czynników ekonomicznych, politycznych,
prawnych oraz społecznych. Czynniki ekonomiczne można podzielić na zewnętrzne
i wewnętrzne. Do czynników zewnętrznych oddziałujących na rynek ubezpieczeń i kondycję
ekonomiczną firm ubezpieczeniowych należą: sytuacja makroekonomiczna gospodarki,
tempo wzrostu gospodarczego, deficyt finansów publicznych, stopa inflacji i stopa
bezrobocia, skłonność do oszczędzania, a zwłaszcza polityka ekonomiczna państwa
względem sektora ubezpieczeniowego, w tym polityka podatkowa. Czynniki wewnętrzne
mające wpływ na rynek ubezpieczeń i sytuację ekonomiczną zakładów ubezpieczeniowych
to przede wszystkim: poziom kapitałów podstawowych, wielkość rezerw techniczno–
ubezpieczeniowych, poziom reasekuracji, struktura portfela produktów, polityka
inwestycyjna, a także jakość kadry zarządzającej, strategia marketingowa, wykorzystanie
nowych kanałów dystrybucji itp.
Szczególny wpływ na rozwój rynku ubezpieczeniowego w Polsce miała liberalizacja
i deregulacja, przez co należy rozumieć znoszenie przez władze ograniczeń
w funkcjonowaniu rynku ubezpieczeń, a także – w coraz większym stopniu – globalizacja,
w rezultacie której wzrosła konkurencja w wyniku wejścia na rynek grup kapitałowych
dużych, międzynarodowych instytucji finansowych o zasięgu światowym642.
Na rozwój ubezpieczeń w Polsce wpływają przede wszystkim takie czynniki, które
powodują wzrost popytu na ochronę ubezpieczeniową. Usługi ubezpieczeniowe spełniają
funkcje ochronne, a wykupienie ubezpieczenia jest zaspokojeniem potrzeby
bezpieczeństwa643. Zapotrzebowanie na ubezpieczenia zależy przede wszystkim od takich
czynników ekonomicznych, jak:
tempo wzrostu gospodarczego;
641
E. Komajda, Usługi finansowe…, op. cit., s. 148.
642
System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Zb. Polański, B Woźniak…, op. cit., s. 395–396.
643
E. Wierzbicka, Wzajemne uwarunkowania wzrostu gospodarczego i rozwoju rynku
ubezpieczeniowego w Polsce, [w:] Polityka wzrostu gospodarczego Polski w latach
2003–2006, red. A. Noga, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości
w Warszawie, Warszawa 2004, s. 326.
191
osiągnięty poziom PKB na głowę mieszkańca;

poziom realnego dochodu do dyspozycji w sektorze gospodarstw domowych;
stopa bezrobocia oraz struktura bezrobocia;
poziom konsumpcji inwestycji;
skala ryzyka działalności gospodarczej;
sytuacja ekonomiczna przedsiębiorstw;
wielkość wymiany handlowej z zagranicą, saldo obrotów;
rozmiary produkcji przemysłowej;
poziom rozwoju rynku finansowego w kraju, w tym rozwój instrumentów rynku
kapitałowego.
Stopień oraz skala oddziaływania wyżej wymienionych czynników ekonomicznych
na tempo rozwoju rynku ubezpieczeniowego jest jednak różna.
5.3 Potencjał sektora ubezpieczeniowego a rozwój gospodarki Polski

Od początku lat 90–tych sektor ubezpieczeń gospodarczych jest jednym
z najintensywniej rozwijających się sektorów polskiej gospodarki narodowej. Obecnie
w Polsce udział sektora ubezpieczeń pod względem potencjału kapitałowego znacznie
ustępuje bankom. Na koniec 2010r. jego aktywa osiągnęły 145,1 mld zł i stanowiły 8,7%
aktywów instytucji finansowych i 29,5% aktywów sektora niebankowego. W latach
1996–2010 sektor ubezpieczeniowy znacznie się rozwinął, o czym świadczy wzrost
nominalny jego aktywów (w stosunku do 1996r. wzrósł osiemnastokrotnie). W latach
1996–2007 tempo wzrostu aktywów zakładów ubezpieczycieli było szybsze niż wzrostu
aktywów banków oraz tempo wzrostu gospodarczego. W latach 2008–2010 tempo wzrostu
aktywów sektora ubezpieczeniowego uległo wyhamowaniu, co było skutkiem globalnego
kryzysu finansowego.
W przyszłości należy spodziewać się dalszego wzrostu wskaźnika udziału składki
ubezpieczeniowej w PKB, w analogii do krajów Unii Europejskiej i OECD, gdzie wskaźnik
ten jest na znacznie wyższym poziomie. Procesy transformacji polskiej gospodarki
ukierunkowane na ściślejszą integrację z UE są zatem czynnikiem wpływającym
na dynamiczny wzrost znaczenia ubezpieczeń dla rozwoju gospodarczego Polski.
W praktyce rozwój ubezpieczeń przejawia się rosnącą liczbą produktów
ubezpieczeniowych, poprawą dostępności do nich oraz wzrostem pozyskiwanych przez
ubezpieczycieli składek ubezpieczeniowych. Do określenia potencjału sektora ubezpieczeń
w danej gospodarce używa się tradycyjnie kilku miar644:
liczby podmiotów prowadzących działalność ubezpieczeniową oraz wartości składek
przypisanych brutto z ubezpieczeń bezpośrednich i dynamiki ich wzrostu;
koncentracji rynku ubezpieczeniowego;
tempa wzrostu wskaźników gęstości ubezpieczeń, za pomocą których określa się zmiany
aktywności ubezpieczycieli, jako pośredników finansowych;
tempa wzrostu wskaźników penetracji ubezpieczeń, za pomocą których ocenia się zmiany
w relatywnym znaczeniu sektora ubezpieczeniowego w gospodarkach narodowych;
struktury rynku ubezpieczeniowego według działów;
wyników finansowych oraz struktury własnościowej towarzystw ubezpieczeniowych.
Natomiast perspektywy rozwoju polskiego rynku ubezpieczeń, wynikające z jego
dotychczasowego rozwoju, można rozpatrywać w aspekcie możliwości i zagrożeń. Wśród
możliwości rozwoju tego rynku należy wymienić645:
wzmocnienie kapitałowe polskich towarzystw ubezpieczeniowych;
korzystanie z wiedzy i doświadczenia zagranicznych towarzystw ubezpieczeniowych;
wzrost konkurencyjności polskich towarzystw ubezpieczeniowych;
644
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności…, op. cit., s. 92.
645
192
wprowadzanie na rynek nowoczesnych produktów ubezpieczeniowych;

rozwój nowych kanałów dystrybucji usług ubezpieczeniowych;
rozwój bancassurance, czyli tworzenie grup bankowo–ubezpieczeniowych.
Wśród zagrożeń ważne są:
stosunkowo niska zamożność i świadomość ubezpieczeniowa polskiego społeczeństwa;
niedokapitalizowanie polskich towarzystw ubezpieczeniowych;
wypieranie z rynku polskich towarzystw ubezpieczeniowych przez towarzystwa
zagraniczne;
zaostrzanie się walki konkurencyjnej o klienta i jego kapitał na polskim rynku
ubezpieczeń.
Wykres 5.3.1
Liczba zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010
77
80 71 73 71
69 69 67
65 66 65
70 63 63
60 55
51
50 45
41
36 38 37 36
40 33 34 35 34 35 35 33
30 30 31
30 35 36 37 36
33 32 31 32
30 30 30 30
20
24
21
10 15
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I Dział II Ogółem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Znaczenie sektora ubezpieczeniowego w systemie finansowym mierzy się udziałem

jego aktywów w aktywach ogółem instytucji finansowych. Jak wynika z wykresu 5.3.1 udział
aktywów ubezpieczycieli w aktywach systemu finansowego w Polsce dynamicznie rósł
aż do 2004r. W latach 2004–2006 ten trend się ustabilizował na poziomie nieco ponad 10,5%,
a w latach 2007–2010 nieznacznie obniżył się do poziomu 8,7% w 2010r., co w znacznej
mierze było spowodowane przeceną aktywów ubezpieczycieli, wywołaną skutkami kryzysu
finansowego646.
Monopol rynku ubezpieczeniowego został przełamany wraz z początkiem
transformacji. Liczba zakładów ubezpieczeń szybciej jednak rosła w dziale ubezpieczeń
majątkowych niż w dziale ubezpieczeń na życie. Na polskim rynku największa ilość
zakładów ubezpieczeniowych funkcjonowała w 2003r. (77 zakładów ogółem, w tym 35
w dziale I, 38 w dziale II i 4 oddziały zagraniczne spoza UE). Największy przyrost
ubezpieczycieli był w latach 1996–1999, szczególnie w dziale II. Po 2003r. liczba zakładów
ubezpieczeniowych sukcesywnie spadała i w 2010r. działalność ubezpieczeniową prowadziły
w Polsce 63 zakłady krajowe, 14 oddziałów z krajów UE i jeden zakład reasekuracji
nie na życie spoza UE647.
646
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności…, op. cit., s. 135–136.
647
Ibidem, s. 147.
193
Wykres 5.3.2
Zmiany struktury ubezpieczeń
ubezpiecze w Polsce w latach 2001–2010; struktura składki przypisanej
brutto wg grup w dziale I (w %)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru

adzoru Finansowego.
Do 2010r. wydano łącznie

ł 96 licencji, w tym 10 dla towarzystw ubezpieczeń
ubez
wzajemnych. W tym czasie odbywały się si liczne połączenia, wynikające
wynikają głównie z decyzji
na poziomie zagranicznych grup ubezpieczeniowych.
ubezpiecz Na koniec 2010r. przewagę stanowiły
zakłady ubezpieczeniowewe z kapitałem
kapi zagranicznym – było takich 46. Zmiana liczby
zakładów w badanym okresie jest nierównomierna, chociaż chociaż w przypadku ubezpieczeń
ubezpiecze
na życie widać oznaki stabilizacji.
Wykres 5.3.3
Zmiany struktury ubezpieczeń
ubezpiecze w Polsce w latach 2001–2010; struktura ra składki przypisanej
brutto wg rodzajów działalności
działalno ci w dziale II (w %)
100% 1,7
3,0 1,6
3,4 1,9 2,3 2,3 2,5 2,8 2,5 2,3 2,2
3,2 2,5
3,8 4,4 4,5 5,5 5,5 6,6
90% 1,8 3,4
1,9 1,9 4,2 4,5 8,1 8,1
1,7 1,9 5,0 5,0 4,8 5,3 5,5
1,8 1,8 1,5 1,4 1,2
80%
70% 36,0 36,1 34,0 33,2 34,9 34,7 34,7 34,4 33,5 33,1
60%
50%
40% 30,6 28,8 30,1 29,7 27,8 23,1
25,7 25,7 25,5 23,1
30%
20%
17,7 18,5 19,3 18,4 17,8 17,7 17,7 16,3 17,8 18,3
10%
5,4 5,6 5,7 5,5 5,7 6,0 6,0 7,5 7,1 7,1
0%
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
reasekuracja czynna pozostałe (gr. 18) finansowe (gr. 14 do 17)
OC ogólne (gr.13) M.A.T. (gr. 4 do 7, 11, 12) OC komunikacyjne (gr.10)
auto casco (gr.3) majątkowe (gr. 8+9) pozostałe osobowe (gr.1+2)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011)
2005 2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń
Ubezpiecze oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru
adzoru Finansowego.
W strukturze rynku działu I przeważają ubezpieczenia na życie (grupa 1 – około 60%

składki). Ubezpieczenia
nia na życie
ż związane są z ubezpieczeniowym
niowym funduszem kapitałowym
194
(grupa nr 3) i stanowiąą około 25% łącznej

ł składki. Kolejną pozycjęę zajmują
zajmuj ubezpieczenia
wypadkowe i chorobowe – grupa nr 5, stanowiące około 14% składki. Pozostałe grupy
gru mają
niewielki udział w składce. Od 2001r.
2001 widoczne są niewielkie zmiany w strukturze składki
przypisanej w dziale II. Obserwuje się
si nieznaczny wzrost udziału ubezpieczeń
ubezpiecze finansowych
oraz odpowiedzialności ści cywilnej. Stale utrzymuje się się duży
ży udział ubezpieczeń
ubezpiecze
komunikacyjnych w składce działu II.
Wykres 5.3.4
Poziom kapitału
łu podstawowego ubezpieczycieli krajowych w latach 1996–2010
1996
6000,0 5 556 5 528 5 712
5 365 5 427 5 513
4 769 4 769
5000,0 4 515
4 231
4000,0
3 143
2 857 2 883 2 951 2 896 2 861 2 957
3000,0 2 429 2 367 2 369
2 094 2 199
2 755
2000,0 1 644 1 589 2 509 2 544 2 562 2 660 2 666
1 312 2 317 2 402 2 400
1 045 948 2 137
1000,0 645 674 1 555
391
1 117
696
0,0 254 370
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I Dział II Ogółem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie
podstawi raportów (z lat 2005–2011)
2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń
adzoru Finansowego.
Wykres 5.3.5
Składka przypisana brutto zakładów
zakła ubezpieczeń w latach 1996–2010
2010 (w mld zł)

adzoru Finansowego.
Struktura rynku ubezpieczeń

ubezpiecze na życie przez cały okres analizy jest stała. Dominują
ubezpieczenia komunikacyjne (grupa nr 3, grupa nr 10), stanowiąc ąc około 56% składki.
Ubezpieczenia majątkowe
ątkowe (grupa 8 i 9) stanowią
stanowi ponad 18% składki. Na kolejnych miejscach
195
znajdują się ubezpieczenia

nia wypadkowe (grupa nr 1 i 2) – ponad 7% oraz odpowiedzialności
odpowiedzialno
cywilnej (grupa nr 13),, o udziale w rynku około 5,5 %.
Dynamicznemu wzrostowi liczby zakładów ubezpieczeniowych
ubezpiecz niowych na polskim
polski rynku
towarzyszył wzrost kapitału
kapi podstawowego gwarantującegoącego stabilność
stabilno działalności
ubezpieczeniowej. W całym okresie
okre 1996–2010 wartość kapitałówtałów własnych
własnyc ubezpieczycieli
rosła zarówno w dziale I jak i II. Średniarednia roczna stopa wzrostu określa
okre stopę zwrotu
z inwestycji. W przypadku kapitału całkowitego w okresie ostatnich 10 lat ogółem wyniosła
3,0%, dla działu I – 2,6%, działu II – 3,5%. Wartość kapitału podstawowego finansującego
finansuj
działalność zakładów ubezpieczeń
ubezpiecze działu I na koniec 2010r. wyniosła 2,765 mld zł. Wartość
Warto
kapitału podstawowego finansującego
finansuj działalność zakładów ubezpieczeń działu II na koniec
2010r. wyniosła 2,96 mld zł.
W 2010r. poziom składki
skła przypisanej brutto w wartościach
ściach realnych w obu działach
ubezpieczeń osiągnął
ą ął poziom 54,162 mld zł (bez uwzględnieniauwzględnienia oddziałów firm
zagranicznych). Wartość ść składki przypisanej brutto w stosunku do 2001r. dla działu
I ubezpieczeń wzrosła realnie ponad trzykrotnie, dla działu II półtorakrotnie, natomiast
ogółem ponad dwukrotnie. Stopa zwrotu z inwestycji dla składki przypisanej brutto bru
w analizowanym okresie wyniosła
wynio ogółem 8,1% (dział I – 11,8%, dział II – 4,6%)648.
Rozmiary kapitału podstawowego wpływająwpływaj na pojemność ść ubezpieczeniową
ubezpiecz zakładów
ubezpieczeniowych,
niowych, a ich wzrost sprzyja rozwojowi rynku.
Wykres 5.3.6
Składka przypisana brutto per capita zakładów ubezpieczeńń w latach 1996–2010
1996 (w zł)

adzoru Finansowego.
Wartym podkreślenia
ślenia w tym miejscu jest również
równie fakt, iżż po 1998r. odnotowano
w tym sektorze duży
ży udział bezpośrednich
bezpo inwestycjii zagranicznych. Początkowo
Pocz inwestorzy
zagraniczni chętniej
tniej zakładali firmy ubezpieczeniowe
ubezpiecz w dziale I niżż w dziale II, ale od 1999r.
tendencja ta sięę odwróciła. W 1999r. udział kapitału zagranicznego w kapitałach
podstawowych obydwu działów przekroczył 50%, 50%, po 2002r. ustabilizował się si na poziomie
72% – 77%.
Taka sytuacja to niekwestionowane korzyści,
korzy ci, jakie odniósł polski rynek ubezpieczeń:
ubezpiecze
podnoszenie jakości ści oferowanych produktów, obniżenie obniżenie kosztów działalności
działalno
i doskonalenia jakości
ści usługi, głównie dzięki
dzi ki innowacjom w dziedzinie nowych produktów,
648
Raport 2010,, Wydawnictwo Polskiej Izby Ubezpieczeń,
U Warszawa 2010, s. 20.
196
technologii likwidacji szkód, mechanizmów kontroli, nowe metody likwidacji składek i oceny
ryzyka649. Także wejście zagranicznych inwestorów branżowych sprawiło, iż pojawiły się
w Polsce nowe produkty ubezpieczeniowe – wcześniej nieobecne na polskim rynku, co jest
zjawiskiem pozytywnym. Istotne jest również to, iż poprzez akcjonariat zagraniczny krajowe
zakłady ubezpieczeń zostały włączone w struktury kapitałowe działające w skali globalnej
ubezpieczeniowych grup kapitałowych650.
Według stanu na koniec 2010r., wartość składki przypisanej brutto w wartościach
nominalnych w zakładach ubezpieczeń ogółem, prowadzących działalność na terenie Polski,
była równa 54,1 mld zł (dział I – 31,4 mld zł, dział II – 22,7 mld zł) i wzrosła 7 razy
w stosunku do stanu na koniec 1996r., kiedy kształtowała się na poziomie 8,2 mld zł
(dział I – 5,4 mld zł, dział II – 2,8 mld zł).
Wykres 5.3.7
Udział w rynku największych zakładów ubezpieczeniowych w latach 2001–2010 (w %)
95% 0,92
0,89
90%
0,82 0,83 0,82
85% 0,81 0,81
0,80
80% 0,78
0,77 0,78
0,77 0,77 0,77 0,78 0,77
0,76 0,76
0,73 0,73 0,73
75% 0,71 0,70 0,71
0,70
0,68 0,67 0,67 0,68 0,67
70% 0,66
0,65 0,65
65% 0,63
0,60
0,58
60%
0,53
55% 0,52
0,50 0,50
50%
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I - 3 Dział I - 5 Dział II - 3 Dział II - 5
W 2010r. składka przypisana brutto na 1 mieszkańca wyniosła w dziale I 823 zł,

w dziale II 596 zł. W stosunku do 2009r. poziom składki na 1 mieszkańca wzrósł w obu
działach ubezpieczeń. W dziale ubezpieczeń na życie wzrost ten osiągnął poziom 1,1%,
w dziale ubezpieczeń pozostałych osobowych i majątkowych 6,1%. Wzrost składki
na mieszkańca w 2010r. jest potwierdzeniem trendu, który utrzymuje się od 2001r. Składki
na mieszkańca w obu działach ubezpieczeń rosną systematycznie również od 2001r. Średnia
roczna stopa wzrostu, określająca stopę zwrotu z inwestycji dla składki przypisanej brutto
na 1 mieszkańca w latach 2001–2010 wyniosła dla działu I – 12,2% i działu II – 4,9%.
Firmy ubezpieczeniowe kontrolowane przez nierezydentów, choć są liczniejsze
od firm z większościowym udziałem polskich inwestorów, mają mniejszy – od swego udziału
w kapitale podstawowym ubezpieczycieli – udział w sumie bilansowej, kapitale własnym,
rezerwach techniczno–ubezpieczeniowych. W znacznej mierze decyduje o tym –
ugruntowana w ciągu dwustu lat – przewaga grupy kapitałowej PZU i lojalność znacznej
649
A. Śliwiński, Wpływ inwestycji zagranicznych na wybrane wskaźniki działalności
ubezpieczeniowej – badania empiryczne 1991–2006, [w:] Harmonizacja bankowości
i ubezpieczeń w skali narodowej i europejskiej, red. M. Marcinkowska, S. Witeska,
Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007, s. 687–697.
650
M. Trocki, Grupy kapitałowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004, s. 34.
197
częścici klientów (zwłaszcza średniego

redniego i starszego pokolenia) wobec tego najstarszego
polskiego ubezpieczyciela.
Według stanu na koniec 2010r. w dziale I ubezpieczeńń funkcjonowało tylko 7 firm
z przewagą kapitału polskiego i 24 z przewagą
przewag kapitału zagranicznego (w tym jedna nie
prowadziła działalności). ci). Kapitał podstawowy zakładów kontrolowanych przez
ści).
nierezydentów wyniósł 1,9 mld zł (co stanowi stanowi 72% kapitałów podstawowych firm
ubezpieczeniowych w dziale I ogółem). W dziale II przeważał przewa
przeważ kapitał krajowy
w 11 zakładach ubezpieczeń,
ubezpieczeń a w 22 zagraniczny. Kapitał podstawowy,
podstawowy wniesiony przez
nierezydentów do firm tego działu,
działu stanowił 2,4 mld zł (83% kapitałów podstawowych
zakładów). W obu działach ubezpieczeń
ubezpiecze występowała
powała nieznaczna przewaga kwoty składki
(zarobionej na udziale własnym), odszkodowań
odszkodowa (na udziale własnym) w firmach krajowych.
W dziale I wynik techniczny w zakładach z przewagą przewag kapitału krajowego
k był prawie
dwukrotnie wyższy szy od wykazanego przez ubezpieczycieli kontrolowanych przez
ższy pr
nierezydentów. W dziale II zarówno krajowe jak i zagraniczne, firmy wykazały stratę strat
651
techniczną,, lecz była ona 3,3 razy mniejsza w sektorze krajowym niżniż zagranicznym
zagranicz .
W sektorze zakładów ubezpieczeniowych
ubezpiecz niowych w Polsce: Niemcy zainwestowali środki
w 16 zakładach,
adach, po 8 w każdym
każ dziale. Kapitał austriacki był obecny w 10 zakładach –
4 w dziale I i 6 w II. Kapitał
apitał holenderski w 8 zakładach – 3 w dziale I i 5 w dziale II.
II Kapitał
brytyjski w 7 zakładach ch – 3 w dziale I i 4 w dziale II. Kapitałapitał francuski był obecny
w 7 zakładach – 5 w dziale I i 2 w II. Amerykanie zainwestowali
nwestowali w 3 zakłady działu I. Kapitał
K
belgijski był obecny w 2 zakładach działu II. Kapitał
K luksemburski – również
równie w 2 zakładach
(po 1 w każdym dziale),, ponadto w jeden zakład zainwestowali swój kapitał Szwedzi
(I) i Kanadyjczycy (II).
Wykres 5.3.8
Struktura rynku ubezpieczeń
ubezpiecze w Polsce na koniec 2010r. (w %)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Polskiej Izby Ubezpieczeń.

Ubezpiecze
Największąą grupąą ubezpieczeniową

ubezpieczeniow niezmiennie od początku
ątku polskiej transformacji
pozostaje grupa PZU. W 2001r. udział PZU w rynku największych
największych zakładów ubezpieczeń
ubezpiecze
w Polsce wynosił 51% dla działudziału I i ponad 57% dla działu II. Tak znaczny udział
największego
kszego polskiego zakładu ubezpieczeń
ubezpiecze zmniejszył sięę znacznie i na koniec 2010r.
kształtował się na poziomie 29,6% dla działu I i 34,2% dla działu II. Drugi największy
najwi
651
Polski rynek ubezpieczeniowy
ubezpiecz 2004–2010, Studia
ia i analizy statystyczne,
statystyczne Wydawnictwo
Głównego Urzędu
ędu Statystycznego, Warszawa 2011, s. 99–100.
198
ubezpieczyciel w dziale I Europa

Eur ycie S.A, miał udział 12,5%, a trzeci Warta TunŻ
Życie Tun S.A,
tylko 8%. W dziale II na drugim miejscu pod względem
wzgl dem struktury rynku ubezpieczeń
ubezpiecze
w Polsce znalazła sięę Ergo Hestia S.A z udziałem 10,3%, a na miejscu trzecim Warta S.A
z udziałem 8,8%.
Wykres 5.3.9
Struktura działu I i II (w %)

Ubezpiecze
Wykres 5.3.10
Współczynniki koncentracji Cr polskiego sektora
ktora ubezpieczeń działu I i II
w latach 1996–2010

adzoru Finansowego.
Koncentracja, jako proces zwiększania

zwi kszania siły ekonomicznej polskiego sektora
ubezpieczeniowego,
niowego, w aspekcie przedmiotowym oznacza koncentrację
koncentracj rynku, zaś
za w aspekcie
podmiotowym – koncentrację
ncentrację kapitału. Przyjmuje się zgodnie z teorią efektywnego rynku,
żee koncentracja pozwala osiągnąć
osią większą efektywność rynkową, ą, czyli większe
wi zyski652.
652
A. Jurkowska, K. Owsiak,
Owsiak Międzynarodowa koncentracja
entracja kapitału a stabilność
stabilno systemu
finansowego,, [w:] Ku nowemu paradygmatowi
paradygmat nauk o finansach, red. W. Frąckowiak,
J. Szambelańczyk,
ńczyk, Zeszyty Naukowe nr 144, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
w Poznaniu, Poznańń 2010, s.
s 125.
199
Koncentracja i struktura rynku ubezpieczeniowego ma istotny wpływ na jego rozwój. Wysoka

koncentracja rynku oraz struktura monopolistyczna ma wpływ negatywny na jego rozwój,
zaś konkurencja oddziałuje pozytywnie653.
Polski rynek ubezpieczeniowy jest znacznie bardziej skoncentrowany niż w państwach
UE–15. Jest to, podobnie zresztą jak w innych państwach naszego rejonu, pozostałość
po państwowej monopolizacji. Koncentracja polskiego sektora ubezpieczeniowego
systematycznie się zmniejsza (zarówno w dziale I jak i dziale II), lecz jest wyższa niż
w pozostałych segmentach systemu finansowego. Stopień koncentracji w obu działach
ubezpieczeń jest zbliżony654.
Towarzystwa ubezpieczeniowe stają się konkurencyjną formą inwestowania na rynku
kapitałowym wobec banków i funduszy inwestycyjnych. Występują one na rynku
kapitałowym w roli kapitałodawców i kapitałobiorców, a zatem można stwierdzić istnienie
wzajemnych zależności między działalnością lokacyjną towarzystw ubezpieczeniowych
a funkcjonowaniem rynku kapitałowego. Bodźcem rozwoju polskiego rynku kapitałowego
jest zaostrzająca się konkurencja towarzystw ubezpieczeniowych, banków, funduszy
inwestycyjnych i innych instytucji finansowych w zakresie pozyskiwania kapitałów wśród
potencjalnych inwestorów. Konkurencja ta sprzyja poprawie efektywności alokacji
instrumentów finansowych rynku kapitałowego, a tym samym przyczynia się do jego
rozwoju655.
Wykres 5.3.11
Współczynniki koncentracji HHI polskiego sektora ubezpieczeń działu I i II
w latach 1996–2010
0,4
0,35 0,34
0,35 0,31
0,28 0,27
0,3
0,32 0,25
0,3 0,22
0,25
0,2
0,25 0,17 0,17
0,2 0,23
0,2
0,15
0,17
0,15 0,14 0,14
0,1 0,13
0,05
0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I HHI Dział II HHI
Polski sektor ubezpieczeniowy charakteryzuje się wysokim stopniem koncentracji

w całym badanym okresie. Jednak wszystkie wskaźniki Cr3, Cr5 i HHI656 systematycznie
spadają (za wyjątkiem 2008r.). Na koniec 2010r. pięć największych zakładów ubezpieczeń
działu I zebrało 64,5% składek, w dziale II 68,6%. Dziesięć lat wcześniej było
653
E. Feyen, R. Lester, R. Rocha, What Drives the Development of the Insurance Sector, “Policy
Research Working Paper”, 2011, No. 5572.
654
655
656
T. Bernat, Ocena efektywności społecznej wybranych rynków skoncentrowanych,
Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2008, s. 155.
200
to odpowiednio 93,5% i 80,5%. Jeżeli weźmiemy pod uwagę trzy największe zakłady
ubezpieczeń to poziom koncentracji w 2010r. był następujący: dział I – 50,9%, dział II – 57%.
Wysoka koncentracja powoduje, że dla pełnego obrazu sytuacji w branży, oprócz danych
zagregowanych, należy także zwrócić uwagę na wyniki największych podmiotów i pozostałej
części sektora657. Przyczyną wysokiej koncentracji kapitału jest nadal dominująca pozycja
grupy kapitałowej PZU. Grupa PZU zarówno w dziale I, jak i dziale II jest zdecydowanym
liderem z udziałem (30% i 34%). PZU Życie pozycję lidera zawdzięcza głównie dużemu
portfelowi ubezpieczeń grupowych, oferowanych za pośrednictwem zakładów pracy oraz
dobrej współpracy z bankami. PZU S.A. utrzymuje przewagę konkurencyjną m.in. dzięki
bardzo dobrze rozbudowanej dystrybucji i dobrej znajomości marki firmy wśród klientów658.
Wykres 5.3.12
Wskaźnik penetracji ubezpieczeń w Polsce w latach 1996–2010 (w %)
5 4,7
4,5 4,1
4 3,7 3,7
3,5
3,5 3,2 3,1
2,8 2,9 2,8 2,9
3 2,6 2,7 2,6
2,4 2,4
2,5 2,2 2,2
2 2
2 1,6 1,7 1,7 1,7 1,7 1,6 1,6 1,6 1,6 1,6 1,7
1,5 1,5 1,5
1,3 1,2 1,2 1,3
1,5 1 1,1 1
0,8 0,9
1 0,7
0,5
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
WP Działu I WP Działu II WP Ogółem
W badanym okresie składki przypisane brutto zakładów ubezpieczeń ogółem

wzrastały średnio z roku na rok o 13% w wartościach nominalnych. Takie tempo wzrostu
spowodowało, że składka przypisana brutto przypadająca na statystycznego mieszkańca
Polski – tzw. gęstość ubezpieczeń, pozwalająca wnioskować o stopniu rozwoju świadomości
ubezpieczeniowej, rosła także i odnotowano ją (w ujęciu nominalnym) w 1996r. na poziomie
72 zł/os – dział I, 140 zł/os – dział II, a w 2010r. 1555zł/os (dział I – 823 zł/os, dział II – 596
zł/os). Należy zaznaczyć, że w tym okresie ludność Polski wynosiła odpowiednio 38,61 mln
osób oraz 38,20 mln osób (zmalała o 410 tys. osób). Jedną z wielu miar porównujących
rozwój ubezpieczeń w różnych krajach jest wskaźnik penetracji rynku, opisujący udział
składki przypisanej brutto w PKB, który ilościowo charakteryzuje rolę, jaką ubezpieczenia
spełniają w całej gospodarce narodowej659. Składka przypisana brutto ogółem stanowiła
w 1996r. 2% PKB, (dział I – 0,7% i dział II – 1,3%), a w 2010r. 3,8% PKB, wynoszącego
1415,4 mld zł, (dział I – 2,2 % i dział II – 1,6 %,).
657
Raport o stabilności systemu finansowego w Polsce w 2005 roku, red. J. Osiński, P. Wyczański,
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2006, s 126.
658
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności…, op. cit., s. 151–152.
659
R. Pajewska, Wybrane cechy diagnostyczne – opis i charakterystyka, [w:] Ubezpieczenia
gospodarcze w Polsce i w Unii Europejskiej, red. T. Michalski, Wydawnictwo Difin,
Warszawa 2001, s. 59–60.
201
Zarówno współczynniki gęstości jak i penetracji ubezpieczeń nie wypadają korzystnie

dla Polski w porównaniu z krajami CEA (27 krajów UE wraz ze Szwajcarią, Chorwacją,
Norwegią, Turcją, Islandią i Liechtensteinem)660. Wskaźnik penetracji ilustruje udział składki
przypisanej brutto z działalności bezpośredniej w PKB i jest jednym z najistotniejszych
parametrów rynku ubezpieczeniowego na tle gospodarki krajowej661. Współczynnik
penetracji w krajach CEA wynosi ponad 8%, zaś w Holandii i Wielkiej Brytanii aż ponad
13%. Współczynnik gęstości w krajach CEA jest pięciokrotnie wyższy niż w Polsce662.
Sytuacja polskiego sektora jest podobna jak sytuacja sektora ubezpieczeń na Słowacji
i na Węgrzech. Zmniejszenie dystansu dzielącego Polskę od rynków najwyżej rozwiniętych
w Europie może dokonać się poprzez utrzymywanie się wysokiej dynamiki i szersze
wykorzystanie ubezpieczeń prywatnych w uzupełnieniu systemu ubezpieczeń społecznych.
Podsumowując można stwierdzić, że poziom rynku ubezpieczeniowego w Polsce,
w porównaniu z najbardziej rozwiniętymi krajami UE, jest stosunkowo niski, ale podkreślić
należy, że zachodzące zmiany wpływają korzystnie na ten sektor. Stosunkowo niskie wartości
analizowanych wskaźników mogą świadczyć o potencjale rozwojowym, jaki tkwi w sektorze
ubezpieczeń w Polsce663.
Wykres 5.3.13
Wskaźnik gęstości ubezpieczeń w Polsce w latach 1996–2010 (w zł)
1600 1598
1376 1419
1400 1281
1125
1200 1050
1000 898
800 814 823
746
800 694
631 647 632
562 596
545 535 548
600 483 454 493
403 431
370 370 382 369 444
318 302 327 312
400 264 261 277
212 213 181 218
140 105 139
200 72
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
WG Działu I WG Działu II WG Ogółem
Wśród determinant wzrostu gospodarczego istotne znaczenie przypisuje się

konsumpcji inwestycji. Dynamika inwestycji odgrywa istotną rolę w przyśpieszeniu tempa
wzrostu gospodarczego w fazach ożywienia gospodarczego. Konsumpcja pełni wówczas rolę
czynnika bardziej już stabilizującego i podtrzymującego wzrost wartości produktu
społecznego. W czasie dekoniunktury i ograniczonego poziomu aktywności gospodarczej,
kiedy zmniejsza się akumulacja, w tym nakłady na środki trwałe, zmniejsza się zatrudnienie
i tempo wynagrodzeń realnych. Stymulatorem wzrostu staje się z reguły popyt zagraniczny
660
Why Excessive Capital Requirements Harman Consumers, Insurers and the Economy,
CEA Statistics, 2010, s. 18
661
S. Bożek –Węglarz, Sprawność działania europejskich ubezpieczycieli, [w:] Nowe wyzwania
dla rynków ubezpieczeń w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, red. W. Sułkowska,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2007, s. 265.
662
Insurance: a Unique Sector. Why Insurers Differ from Banks, CEA Statistics, 2010, s. 4–54.
663
202
(eksport netto). W Polsce w latach 1996–2010 wkład poszczególnych czynników we wzrost

gospodarczy był zróżnicowany, chociaż wyraźnie widać, że największą determinantą wzrostu
były wydatki na konsumpcję. W ww. latach popyt krajowy wzrastał szybciej niż PKB.
W 2007r. głównym czynnikiem wzrostu była akumulacja, w 2001r. i 2009r. – wzrost eksportu
netto. W pozostałych latach o wzroście PKB w największym stopniu decydował wzrost
konsumpcji indywidualnej664.
Wykres 5.3.14
Odszkodowania i świadczenia wypłacone brutto (w mld zł)
30 76,56%76,00%77,17%74,51% 28,4 80%
71,43% 70,16% 69,10%
64,89% 66,03% 70%
25 59,71% 61,41%
57,14% 22,6
52,22%52,48% 53,00%20,6 60%
20 47,78%47,52%47,00%
42,86% 50%
40,29% 38,59%
35,11% 14,2
15 33,97% 12,7 40%
29,84% 11,5 30,90%
28,57% 10,6
23,44%24,00%22,83%25,49% 8,7 9,4 9,6 10,2 10,6 30%
10 8,5 8,3 9,2 8,6
7,1 7,6 6,9
5,7 5,6 20%
4,9 4,6
5 3 3,7
2,1 2,6 10%
1,2 1,5 1,8
0 0%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I Dział II Udział Dz I Udział Dz II
Według stanu na koniec 2010r. wartość wypłaconych odszkodowań i świadczeń brutto

wszystkich zakładów ubezpieczeń prowadzących działalność na terenie Polski wyniosła
w wartościach nominalnych 36,8 mld zł (dział I – 22 ,6 mld zł, dział II 14,2 mld zł) i wzrosła
8,8 razy w stosunku do stanu na koniec 1996 r., kiedy kształtowała się na poziomie 4,2 mld zł
(dział I – 1,2 mld zł, dział II – 3,0 mld zł). W strukturze wypłaconych odszkodowań
i świadczeń brutto w 1996r. dominował dział II (ubezpieczenia majątkowe) – 71,6%, którego
udział zmieniał się w okresie badania i ostatecznie w 2010r. ukształtował się na poziomie
38,6 %. Analogicznie, udział działu I w strukturze wypłaconych odszkodowań i świadczeń
brutto w 1996r. i 2010r. wynosił odpowiednio 28,4% i 61,4%. Przełomowym był 2005r., gdy
udział działu I zmalał do poziomu poniżej 50%, a dział II uzyskał udziały powyżej 50%.
Wynika stąd, że na polskim rynku ubezpieczeń w 2010r. główne zobowiązania
ubezpieczycieli stanowiły odszkodowania z tytułu ubezpieczeń życiowych.
Rezerwy techniczno–ubezpieczeniowe stanowią bieżącą wartość przyszłych
odszkodowań i świadczeń wynikających z zawartych umów ubezpieczenia. Tworzenie
rezerwy techniczno–ubezpieczeniowej jest specyficzną cechą działalności ubezpieczeniowej.
Stanowi ona istotną pozycję kapitałów (pasywów) zakładów ubezpieczeniowych665. Według
stanu na dzień koniec 2010r. wartość rezerw techniczno–ubezpieczeniowych brutto zakładów
ubezpieczeń ogółem (mierzona jest stosunkiem rezerw technicznych brutto do składki
przypisanej brutto), prowadzących działalność na terenie Polski, wynosiła w wartościach
nominalnych 109,8 mld zł (dział I – 77,2 mld zł, dział II 32,69 mld zł) i wzrosła 18,3 razy
664
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora…, op. cit., s.169.
665
Ubezpieczenia – podręcznik akademicki, red. J. Handschke, J. Monkiewicz, Wydawnictwo
Poltext, Warszawa 2010, s. 224.
203
w stosunku
tosunku do stanu na koniec 1996r., 1996 kiedy kształtowała sięę na poziomie 6,0 mld zł
(dział I – 3,1 mld zł, dział
ział II – 2,9 mld zł), co ilustruje wykres 5.3.15.
W 2010r. wynik techniczny (w ujęciu ciu zagregowanym) ukształtował sięsi na poziomie
2,3 mld zł, z tego wynik w ubezpieczeniach na życie ycie wyniósł 3,6 mld zł, w majątkowych
maj
zanotowano stratęę w wysokości
wysoko 1,3 mld zł. Zysk techniczny osiągnę ągnęło 28 ubezpieczycieli
(w dziale I – 22, w dziale II – 6), stratę techniczną wykazało 35 towarzystw (w dziale I – 8,
w dziale II – 27). Wynik techniczny zakładów w formie spółek akcyjnych wyniósł 2,3 mld zł,
a zakładów w formie towarzystw ubezpieczeń
ubezpiecze wzajemnych 35 mld zł. Składka przypisana
brutto zebrana przez
rzez ubezpieczycieli zorganizowanych w formie towarzystw ubezpieczeńubezpiecze
wzajemnych ogółem wyniosła 1,0 mld zł. Wartość Warto odszkodowań i świadczeń brutto
wypłaconych ogółem przez tych ubezpieczycieli wzrosła do 383 mln. Wraz ze wzrostem
składki wzrosły koszty działalności
dzi ubezpieczeniowej. Działalność ść w zakresie ubezpieczeń
ubezpiecze
komunikacyjnych w latach 2005–2007
2005 2007 była dla zakładów ubezpieczeń rentownym rodzajem
działalności.
Wykres 5.3.15
ubezpieczeniowe brutto wg działów
Rezerwy techniczno–ubezpieczeniowe dz ów w latach 1996–2010
1996 (w mld zł)

adzoru Finansowego.
W 2008r.r. sytuacja uległa zmianie, a jej dalsze pogorszenie nastąpiło

nast
nastą w następnych
latach. Strata techniczna z tytułu tej działalności
działalno ci zakładów ubezpieczeń
ubezpiecze osiągnęła kwotę
1 mld zł w 2009r., a w następnym
nast zwiększyła się jeszcze o ponad 300 mln zł. W latach
2005–2008
2008 w grupie 3 notowany był dynamiczny wzrost wzrost zysku technicznego. W 2008r.
2008
zakłady ubezpieczeńń z tytułu działalności
działalno w grupie 3 zanotowały łącznie największy
najwi zysk
techniczny w historii grupy równy 435 mln zł. W 2009r. 2009r. sytuacja uległa pogorszeniu
– w grupie 3 wykazana została strata techniczna
techniczna równa 66,9 mln zł, a w 2010r.
2010 strata
ta wyniosła 474 mln zł. W grupie 10, po okresie zysków technicznych w latach 2005 i 2006,
w kolejnych latach wykazana została strata techniczna, która w 2010r. r. osiągnęła
osi wysokość
891,4 mln zł. Należy ży zauważyć,
zauwa że – ze względu na dominujący ący udział ubezpieczeń
ubezpiecze
komunikacyjnych w portfelu
ortfelu ubezpieczeń
ubezpiecze majątkowych – wynik z działalności
działalno w tym
sektorze w decydującym
ącym stopniu wpłynął
wpłyn na łączny ujemny wynik techniczny działu dz II
w 2010r.666
666
Polski rynek ubezpieczeniowy
bezpieczeniowy 2010,
2010 Główny Urządd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 57–58.
57
204
5.4 Efektywność sektora ubezpieczeniowego a rozwój gospodarki Polski

Towarzystwa ubezpieczeniowe działające w warunkach gospodarki rynkowej
są nierozerwalnie związane z rynkiem finansowym, który ostatecznie weryfikuje efektywność
ich działalności, najczęściej techniczno–ubezpieczeniowej, jak i inwestycyjnej. Stopień
zabezpieczenia interesów właścicieli i klientów towarzystw ubezpieczeniowych jest
weryfikatorem efektów jego działalności. W celu oceny działalności towarzystw
ubezpieczeniowych, z punktu widzenia zabezpieczenia interesów właścicieli
i ubezpieczycieli, stosuje się najczęściej wskaźniki rentowności. Określają one sytuację
finansową towarzystw ubezpieczeniowych na rynku. Wysokim poziomem rentowności
zainteresowane są zarówno osoby zarządzające towarzystwami ubezpieczeniowymi, jak i jego
klienci. Wpływa on bowiem w sposób bezpośredni na ostateczny wynik finansowy
towarzystw ubezpieczeniowych. Efektywne lokowanie środków finansowych, szczególnie
w przypadku ubezpieczeń na życie, stanowi o wysokości i przyszłych świadczeniach z tytułu
zawartych umów ubezpieczenia667.
Wykres 5.4.1
Przychody z działalności operacyjnej zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w mld zł)
70 65,0 64
62,2
60
50,2
50 45,3
42,9
38,8 39,3
36,6
40
30,9 32,4
26,8 28,0 27,8
30
20,2
16,7
20 13,9 14,4 24,7
22,2 23,4
16,3 17,5 17,8
10 14,2
12,9 13,5
0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Przychody z działalności operacyjnej ogółem Dział I Dział II
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
W tym miejscu warto zwrócić uwagę na koncepcję makroekonomicznej efektywności

systemu finansowego668, a w szczególności sektora ubezpieczeniowego. Koncepcja ta jest
zbieżna z funkcją i perspektywą badawczą, która skupia uwagę na funkcjach pełnionych przez
pośredników finansowych669. Efektywność makroekonomiczna systemu finansowego jest
zdeterminowana przez jakość świadczonych usług. Przyjmuje się za tym, że system
finansowy jest efektywny, jeśli dobrze spełnia funkcję alokacji w gospodarce, czyli zwiększa
efektywność przepływu kapitału między podmiotami nadwyżkowymi a deficytowymi.
Rozwój finansowy jest wówczas, gdy rynki i instytucje finansowe lepiej realizują swoje
kluczowe funkcje, polegające na mobilizowaniu oszczędności, alokowaniu kapitału,
zarządzaniu ryzykiem, ułatwianiu transakcji handlowych, monitorowaniu firm670. W myśl
667
T. Czerwińska, Towarzystwa ubezpieczeniowe…, op. cit., s. 184–185.
668
Tobin, J. On the Efficiency of the Financial System, „Lloyds Bank Review”, 1984, No. 153,
s. 2.
669
Z. Bodie, R., Merton, Finanse, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 53.
670
R., Levine, Finance and Growth: Theory and Evidence, [in:] eds. P. Aghion, S. Durlauf,
Handbook of Economic Growth, 2005, Vol. 1, s. 865–934.
205
tej koncepcji, sektor ubezpieczeniowy jest efektywny, jeżeli prawidłowo wypełnia funkcje
zarówno ochrony ubezpieczeniowej, jak i funkcje związane z przynależnością do szeroko
rozumianego systemu finansowego. Funkcje finansowe są komplementarne względem funkcji
ochrony i mają one tym większe znaczenie, im fundusze zgromadzone i rozdzielane przez
ubezpieczycieli są większe671. Sektor ubezpieczeniowy zwiększa efektywność systemu
finansowego na co najmniej trzy sposoby672:
uczestniczy w redukcji kosztów transakcyjnych;
zwiększa płynność rynków finansowych;
ułatwia osiąganie korzyści skali z inwestycji.
Ubezpieczyciele, zwłaszcza działu I, zainteresowani są inwestycjami
długoterminowymi w obligacje rządowe i korporacyjne, w wierzytelności handlowe oraz
akcje. W rezultacie ich wpływ na funkcjonowanie narodowych systemów gospodarczych jest
bardzo istotny na różnych etapach rozwoju673. Składki odprowadzane do towarzystw
emerytalnych mogą generować dodatkowy dopływ kapitału na rynek finansowy lub mogą być
prostym przesunięciem kapitału od jednych pośredników do drugich. W rezultacie oferowanie
usług ubezpieczeniowych może zwiększać konkurencję i efektywność całego rynku usług
finansowych674.
Wykres 5.4.2
Koszty działalności operacyjnej zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w mld zł)
70,0
59,3
55,6 57,2
60,0
50,0 43,8
40,4
37,4 35,6
40,0 34,8
30,3 28,4
25,3 27,3
30,0 24,4 24,3
17,5
20,0 13,0 15,0
12,9
20,7 21,5
18,9
10,0 15,4
11,5 12,3 12,4 12,8 13,1
0,0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Koszty działalności operacyjnej ogółem Dział I Dział II
Znacząca liczba zakładów ubezpieczeń na polskim rynku powinna prowadzić do takiej

sytuacji – tak, jak w każdej innej dziedzinie gospodarki rynkowej – że jakość usługi w coraz
szerszym zakresie staje się najważniejszym narzędziem walki konkurencyjnej. Po okresie
„gry wolnorynkowej” niektóre towarzystwa próbowały walczyć o klienta ceną, czyli
wysokością składki ubezpieczeniowej, obniżając ją czasami poniżej granic ekonomicznego
bezpieczeństwa. Następnie wśród ubezpieczycieli upowszechniało się przekonanie,
671
T. H. Bednarczyk, Sektor ubezpieczeń…, op. cit., s. 22.
672
H. D. Skipper, W. J. Kwon, Risk Management and Insurance…, op. cit.
673
I. Webb, M. F. Grace, H. Skipper, The Effect of Banking and Insurance on the Growth
of Capital and Output, Central for Risk Managements and Insurance, Working Paper 2002,
No. 1, s. 6.
674
P. Haiss, K. Sümegi, The Relationship of Insurance and Economic Grow…, op. cit., s. 3.
206
że konkurencja przede wszystkim ceną w dłuższym okresie jest działaniem szkodliwym

dla samych ubezpieczycieli, obniżającym ich wiarygodność w oczach klientów,
pogarszającym kondycję ekonomiczną, a tym samym ograniczającym dalszy rozwój675.
Usługa ubezpieczeniowa jest rodzajem usługi, dla której takie aspekty jakości,
jak: funkcjonalność, trwałość, estetyka, nowoczesność, warunki eksploatacji, wymiar i ciężar
mają niewielkie znaczenie. Dlatego też powszechnie stosowane w sferze produkcji
materialnej terminy: jakość typu i wykonanie czy też jakość wzorcowa i optymalna można
by zastosować do usługi ubezpieczeniowej, ale znaczenie tych terminów, mających
na uwadze istotę usługi ubezpieczeniowej, uległoby całkowitej przemianie. W związku z tym,
traktując usługę ubezpieczeniową jako towar, należy pamiętać o tym, że cechy tego „towaru”
są zupełnie inne niż cechy zwykłych towarów.
Wykres 5.4.3
Wskaźnik rentowności obrotu brutto zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w %)
25 25,0
21,4
20
17,1 17,4
16,3
15 14,0
12,7 12,8 12,6 12,6
11,5 11,8
10,5 13,7 10,3
9,5 12,6 12,2 12,6
10 8,6 11,3
10,4
9,8
6,9 7,2
5
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wskaźnik rentowności obrotu bruttoa Dział I Dział II
a) Relacja wyniku finansowego brutto do przychodów.
Usługa ubezpieczeniowa to towar, którego nie można ani dotknąć, ani sprawdzić
przed użyciem, ani też wymienić przy stwierdzeniu ewentualnej usterki, choć można
ten towar reklamować. W konsekwencji, o ile wyrób materialny możne być złomowany
lub naprawiony, o tyle źle świadczona usługa ubezpieczeniowa podąża za klientem676.
Wskaźniki rentowności obrazują relacje zachodzące pomiędzy wynikami finansowymi
zakładu ubezpieczeń w odniesieniu do różnych kategorii ekonomicznych. Mają więc
za zadanie ocenę zysku osiągniętego z poniesionych nakładów. Wskaźniki rentowności
określają wielkość wyniku finansowego brutto lub netto przypadającą na jednostkę
zaangażowanych w zakładzie ubezpieczeń kapitałów własnych, aktywów ogółem czy składki
przypisanej brutto. W przypadku odnotowanego zysku określają stopę zwrotu ze środków
będących w dyspozycji zakładu ubezpieczeń bądź z działalności ubezpieczeniowej.
Wskaźnik rentowności obrotu brutto – jako relacja wyniku finansowego brutto
do przychodów zakładów ubezpieczeń działu I w latach 2002–2010 kształtował
się na poziomie 6,9% w 2002r. z tendencją wzrostową do 2005r. (13,7%). Następnie
675
J. Łańcucki, Zarządzanie jakością w zakładzie ubezpieczeń, [w:] Zarządzanie jakością usług
w instytucjach finansowych w Polsce, red. J. Garczarczyk, Zeszyt Naukowy nr 54,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005, s. 20.
676
J. Łańcucki, Zarządzanie jakością w zakładzie ubezpieczeń…, op. cit., s. 20.
207
obserwuje się nieznaczny wzrost wskaźników do poziomu 11,3 %. W dziale II tendencja była
podobna – od poziomu 10,5% w 2002r., poprzez znaczący wzrost wskaźnika w latach 2005
i 2006 do poziomu 25%. Od 2007r. wysokość wskaźników pozostaje na mniej więcej
tym samym poziomie 12–14%. Wskaźnik rentowności obrotu brutto ogółem działu I II tylko
potwierdza przedstawioną tendencję.
Wykres 5.4.4
Wskaźnik rentowności obrotu netto zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w %)
25
21,5
20 18,2
14,3 14,7 14,8

15 12,5
11,3
10,6 11,3
10,7
10,2 10,5
9,2 8,9
10
6,9 7,0 11,2
6,3 10,4 10,2 10,3
5,4 9,3
8,4
5 7,5
5,8
4,0
0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wskaźnik rentowności obrotu nettob Dział I Dział II
b) Relacja wyniku finansowego netto do przychodów

Wykres 5.4.5
Wskaźnik rentowności kapitałów własnych zakładów ubezpieczeń działu I i działu II
oraz ogółem w latach 2002–2010 (w %)
35 33,3
31,5 32,0
29,1
30 27,2
25,9 25,4
24,7
25 21,9 21,9 22,5
20,5
18,6 22,7
20
14,7 16,7 21,5 16,2 16,2
13,6 18,8
15 12,0
15,0
12,9 13,5 13,2
10
9,4
5
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
ROE ogółem Dział I Dział II
Wskaźnik rentowności obrotu netto – jako relacja wyniku finansowego netto

do przychodów zakładów ubezpieczeń (ROE) działu I – w latach 2002–2010 kształtował
się na poziomie 4,0% w 2002r. z nieznaczną amplitudą wahań i tendencją wzrostową
208
do 2010r. (9,3%). W dziale II zaobserwowano również tendencję wzrostową wskaźnika

rentowności, od poziomu 6,9% w 2002r., poprzez znaczący wzrost wskaźnika w latach 2005
i 2006, do poziomu 21,5%. W 2007r. wysokość wskaźników znacząco spadła (do poziomu
11,3%) i z niewielką tendencją wzrostową kształtuje się na poziomie 12,5% w 2010r.
Wskaźnik rentowności obrotu brutto ogółem, pomimo wahań amplitudy (wzrost w latach
2005 i 2006), zanotował blisko dwukrotny wzrost, od poziomu 5,4% w 2002r. do poziomu
10,5% w 2010r.
Rentowność kapitałów (ROE) jest jednym z podstawowych wskaźników – informuje
o szybkości zwrotu zaangażowanego kapitału. Określana też jest wskaźnikiem zyskowności
i jest relacją wyniku finansowego netto do wartości kapitałów własnych. Najczęściej
spotykaną i pozostawiającą najmniej wątpliwości miarą realizacji celu jest rentowność
kapitałów własnych. Wskaźnik rentowności kapitałów (ROE) ogółem sektora zakładów
ubezpieczeń w latach 2002–2010 kształtował się na poziomie 13,6% w 2002r., ze znaczną
amplitudą wahań i tendencją wzrostową do 2010r. (22,5%). Dział pierwszy sektora zakładów
ubezpieczonych w badanym okresie również charakteryzował się tendencją wzrostową,
od poziomu 12% w 2002r. do poziomu 33,3% w 2006r., następnie odnotowano spadek
do poziomu 21,9% w 2008r. W 2009r. odnotowano znaczny wzrost wskaźnika do poziomu
32%, co było konsekwencją wzrostu efektywności działalności, zwłaszcza inwestycyjnej,
poszczególnych towarzystw sektora ubezpieczeń działu I. W dziale II zaobserwowano także
tendencję wzrostową wskaźnika rentowności, od poziomu 13,6% w 2002r. do poziomu 18,8%
w 2010r. W międzyczasie wysokość wskaźnika wahała się między wartością 22,7% w 2005r.
a wartością 9,4% w 2007r.
Wykres 5.4.6
Wskaźnik rentowności majątku (ROA) zakładów ubezpieczeń działu I i działu II
oraz ogółem w latach 2002–2010 (w %)
10 9,2
8,7
9
8
7 6,3 6,1 6,2 6,1
6 5,1
4,8 4,8
5 4,3 4,2
3,8 3,9 4,2 4,8
4 3,4
4,6 4,6
2,5 3,2 4,3 4,1
3 4,0
3,3
2 3,0 3,0
1 1,6
0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wskaźnik rentowności majątku (ROA) Dział I Dział II
Wskaźnik rentowności aktywów (ROA) dla sektora ubezpieczeń ogółem w 2010r.

ukształtował się na poziomie 4,8% i zachowuje tendencję wzrostową od poziomu 2,5%
w 2002r. W dziale I odnotowano 2,5–krotny wzrost wartości wskaźnika rentowności majątku
liczonego jako relacja wyniku finansowego netto do wartości aktywów, od poziomu 1,6%
w 2002r., poprzez 4,6 % w 2005r. i nieznaczny spadek wartości wskaźnika (co do wartości)
do poziomu 4,0% w 2010r. W sektorze ubezpieczeń na życie wskaźnik rentowności w 2002r.
kształtował się na poziomie 3,8%, osiągnął maksimum 9,2% w 2006r. Rok 2007 zakończył
209
się wartością wskaźnika na poziomie 4,3% i od tego momentu widać tendencję wzrostową
do poziomu 6,1% w 2010r.
Wskaźnik udziału jednostek z dodatnim wynikiem finansowym netto zakładów
ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem w latach 2002–2010 (w %) przedstawiono
na rysunku 5.4.7. Wskaźnik ten wyraża procentowo relację zakładów ubezpieczeń z dodatnim
wynikiem finansowym netto do wszystkich zakładów ubezpieczeń świadczących swoje usługi
na terenie Polski. Stanowi on podstawowe kryterium oceniające efektywność zarządzania
i funkcjonowania systemu ubezpieczeń w Polsce. Z danych przedstawionych na wykresie
5.4.7 można zaobserwować wyraźną tendencję wzrostową wskaźnika dla działu I od poziomu
27,8% do poziomu 71,4%, co oznacza wzrost wskaźnika niemal o 2,8 razy w latach
2002 – 2010. W dziale II zaobserwowano wzrost wskaźnika w latach 2002–2007 od wartości
58,3% do wartości 80%, jednak od 2008r. zarysowała się widoczna, znacząca tendencja
spadkowa do poziomu 48,5% w 2010r. Ogólnie – dla całego sektora ubezpieczeń udział
jednostek z dodatnim wynikiem finansowym netto od 2002r. do 2010r. wzrósł od 43,1%
do 61,9%.
Wykres 5.4.7
Udział jednostek z dodatnim wynikiem finansowym netto zakładów ubezpieczeń działu I
i działu II oraz ogółem w latach 2002–2010 (w %)
80 80,0
77,3 71,4
70,6
66,7 70,0 72,3 76,7
70 65,7 74,2
67,7 73,3
65,2
58,3 63,2 61,9
60 64,5 61,1
52,5 56,7
59,4 48,5
50
43,1 44,7
46,9
40
30 36,1
27,8
20
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Udział jednostek z dodatnim wynikiem finansowym netto ogółem Dział I Dział II
Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt rozwoju usług ubezpieczeniowych

w Polsce, a mianowicie na konsolidację. Może ona wpłynąć na poprawę efektywności
biorących udział w połączeniu instytucji finansowych dzięki redukcji kosztów, wzrostowi
przychodów. Grupy finansowe powstają zazwyczaj wokół banku lub towarzystwa
ubezpieczeniowego. Działając w grupie, można zmniejszyć koszty związane z:
prowadzeniem wspólnej polityki marketingowej, akcji promocyjnych;
prowadzeniem wspólnej polityki kadrowej (organizacja szkoleń dla pracowników i sieci
agencyjnych, współpraca w zakresie rekrutacji i selekcji kadr pracowniczych);
wykorzystaniem wspólnych sieci sprzedażowych;
unifikacją oprogramowania, sieci komunikacji między jednostkami organizacyjnymi
instytucji, metod zarządzania i rozwiązywania problemów organizacyjnych;
efektywniejszym wykorzystaniem informacji o klientach, niskimi kosztami pozyskania
dodatkowych grup klientów677.
677
A. Wieczorkiewicz, K. Dąbrowska, M. Gruszczyński, Integracja usług…, op. cit., s. 383.
210
Kolejny aspekt to konkurencja w sektorze usług ubezpieczeniowych, która wpłynęła

na szukanie nowych metod promocji i doskonalenie sieci sprzedaży. Tradycyjne podejście
do dystrybucji ubezpieczeń, opartych na usługach agentów i brokerów, częściej zastępowane
jest nowymi formami. Usługi ubezpieczeniowe, które jeszcze kilka lat temu sprawiały
wrażenie rozwiązań rewolucyjnych, mają już konkurencję w postaci jeszcze bardziej
wyrafinowanych metod dystrybucji, związanych z funkcjonowaniem społeczeństwa
informacyjnego oraz rozwiązań techniczno–technologicznych, co wpływa m.in.
na przyspieszenie czasu zawarcia umów678.
Można również stwierdzić, iż biorąc pod uwagę okres kilkunastu lat, jakość usług
ubezpieczeniowych ulega pewnej, choć niezbyt wielkiej, poprawie. Przede wszystkim
zmalała liczba przypadków ewidentnego łamania prawa. Wzrósł natomiast stopień trudności
i skomplikowania spraw spornych, przede wszystkim w płaszczyźnie prawnej. Zakłady
ubezpieczeń stosują często jednostronną interpretację przepisów, niekorzystną
dla ubezpieczonych czy uprawnionych. Te i inne niekorzystne zjawiska występują
w niejednakowym nasileniu w działalności poszczególnych zakładów, w tym także
ich placówek terenowych. To ostatnie zjawisko wskazuje na braki w szkoleniu personelu
i kontroli wewnętrznej679.
Można oczekiwać, iż modyfikacja podstaw prawnych funkcjonowania polskiego
rynku ubezpieczeń, a także poprawa konkurencyjności w ramach Unii Europejskiej stworzą
lepszą płaszczyznę przestrzegania praw i interesów konsumentów usług ubezpieczeniowych.
Wykorzystanie tych możliwości zależeć jednak będzie od wielu czynników, w tym
od działalności instytucji rynku ubezpieczeniowego, poprawy funkcjonowania właściwych
organów państwa, a zwłaszcza sądów oraz organizacji pozarządowych, a przede wszystkim
od prorynkowych i zarazem prokonsumenckich zachowań zakładów ubezpieczeń680.
Ubezpieczenia te nie tylko pozytywnie stymulują wzrost gospodarczy, ale również
istotnie łagodzą przebieg i skracają cykle dekoniunktury. Pozwalają na planowanie finansowe
w bardzo długiej perspektywie i czynią te plany bardziej realnymi. Stanowią także ważny
instrument neutralizowania skutków niepożądanych zdarzeń, a zarazem zarządzania własną
płynnością finansową. Bez ubezpieczeń wiele ważnych decyzji w naszym życiu w ogóle
nie mogłoby być podjętych i bezpiecznie przeprowadzonych. Gwarantują one bezpieczeństwo
finansowe gospodarstw domowych, a – pośrednio – tak ważny dla efektywności
przedsiębiorstw i całej gospodarki spokój społeczny. Powiązanie z rynkiem kapitałowym
i założenie wchodzące już do kanonu zarządzania finansami zakładu ubezpieczeń,
że ewentualną stratę na działalności technicznej (ubezpieczeniowej) można skompensować
zyskiem finansowym z działalności lokacyjnej – oczywiście tym większym zyskiem,
im bardziej ryzykowne są lokaty – sprawiają, że wpływ koniunktury gospodarczej na rynek
ubezpieczeń (a pośrednio cały system ubezpieczeń) będzie coraz większy. Pogłębi
się tym samym jednostronna zależność – system ubezpieczeń będzie tym efektywniej
wspierać (stymulować) wzrost gospodarki państwa, im korzystniejsza okaże się koniunktura.
I odwrotnie: im gorszy stan gospodarki, tym mniejsza rola ubezpieczeń wspomagających
gospodarkę krajową (mniejsza możliwość „spłaszczania” krzywej cykli koniunktury –
dekoniunktury), mniejsza zdolność neutralizowania ryzyk podmiotów gospodarczych,
gospodarstw domowych i poszczególnych obywateli; tym mniejsza zdolność wypełniania
tych funkcji, które polegają na wspieraniu państwa w wypełnianiu jego powinności wobec
własnych obywateli i podmiotów gospodarczych. W dalszej konsekwencji doprowadzi
to do drastycznego zmniejszenia się komplementarności oferty zakładów ubezpieczeń
678
St. Rogowski, B. Wolińska, Jakość usług ubezpieczeniowych w świetle skarg kierowanych
do rzecznika ubezpieczonych, [w:] Zarządzanie jakością usług w instytucjach finansowych
w Polsce, red. J. Garczarczyk, Zeszyt Naukowy nr 54, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 2005, s.80.
679
St. Rogowski, B. Wolińska, Jakość usług ubezpieczeniowych… op. cit., s. 91–92.
680
Ibidem, s. 92.
211
na życie wobec systemu świadczeń uzyskiwanych z powszechnych ubezpieczeń

społecznych681.
Jeszcze pełniejszą ocenę kondycji finansowej sektora ubezpieczeniowego można
dokonać, analizując wskaźniki wypłacalności, płynności finansowej oraz zdolności płatniczej,
jak również analizując wskaźniki sprawności działania i wskaźniki współzależności.
Przedstawione wskaźniki w tabeli 5.4.2 znajdują zastosowanie w ocenie
wskaźnikowej ubezpieczycieli przeprowadzanej przez analityków KNF, GUS.
Wartość wskaźnika płynności finansowej interpretowana jest różnie w zależności
od stopnia dojrzałości krajowego rynku ubezpieczeniowego. Jeśli przyjąć, że w Polsce nie jest
to jeszcze w pełni rynek dojrzały, a ubezpieczyciele na tym rynku są znacząco
niedokapitalizowani, za wystarczające można uznać wskaźniki płynności przekraczające
100% (132%–157% dla działu I i 134%–177% dla działu II). Wskaźnik poniżej 100%
powinien być interpretowany jako pewnego rodzaju zagrożenie.
Znacząco zmieniły się w przeciągu kilkunastu ostatnich lat struktury konkurencyjne
sektora ubezpieczeń w Polsce. Ze struktury duopolu na początku transformacji systemowej
rynek zmienił się w oligopol682. Duża dynamika rozwoju oraz przyrost składki przypisanej,
wzrost wskaźników płynności oraz innych wskaźników znacząco wpływa na zmniejszenie
dystansu, jaki dzieli polski rynek ubezpieczeniowy od największych rynków europejskich.
Jednak współczynniki gęstości, jak i penetracji ubezpieczeń w Polsce są aktualnie znacznie
poniżej średniej w Unii Europejskiej683.
Sektor ubezpieczeniowy gromadzi oszczędności na bieżąco684, akumuluje kapitał,
przyczyniając się do wzrostu produktywności kapitału i w ten sposób promuje długookresowy
wzrost gospodarczy. Z kolei wypłaty odszkodowań i świadczeń ubezpieczeniowych
przyczyniają się do okresowego wzrostu spożycia, gdyż zwiększają bieżące dochody
i stanowią jeden z elementów popytu globalnego. W Polsce w dziale II około 70% stanowią
ubezpieczenia komunikacyjne, więc odszkodowania z tytułu tych ubezpieczeń finansują
naprawy samochodów uszkodzonych lub zakup nowych samochodów, służą rozwojowi usług
motoryzacyjnych. Reasumując, można stwierdzić, że stan i sprawność funkcjonowania
sektora ubezpieczeń w Polsce bezpośrednio wpływa na wskaźniki wzrostu gospodarczego685.
5.5 Podsumowanie
Rynek ubezpieczeniowy w Polsce – poprzez integrację z rynkiem Unii Europejskiej
– stanowi część rynku światowego. Znajduje to odzwierciedlenie przede wszystkim
w standardach bezpieczeństwa, ofercie produktowej, a także w związkach kapitałowych
z renomowanymi zachodnimi korporacjami ubezpieczeniowymi. Niektóre z nich utworzyły
swoje filie w Polsce, co miało niekorzystne reperkusje w czasie kryzysu finansowego.
Odnotowano wtedy wycofanie części kapitałów, wniesionych przez nierezydentów do sektora
ubezpieczeniowego i wywóz dywidend. Spowolnienie gospodarcze, jakie dotknęło
gospodarkę, wywarło wpływ na obniżenie dynamiki składki w obu działach ubezpieczeń686.
Sektor ubezpieczeń jest jednym z najważniejszych sektorów gospodarki. Działalność
zakładów ubezpieczeń w finansowaniu skutków zdarzeń losowych przyczynia
się do stabilizacji sytuacji finansowej osób dotkniętych zdarzeniem losowym i zapewnia
skuteczniejsze oraz efektywniejsze zarządzanie ryzykiem. Polski rynek ubezpieczeniowy jest
681
R. Holly, Polski rynek ubezpieczeń na życie – czas prawdy, czas próby, [w:] Zjawisko
rezygnacji z ubezpieczeń życiowych, Wydawnictwo Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy
Emerytalnych. Forum dyskusyjne ubezpieczeń i funduszy emerytalnych, 2004, nr 1, s. 105.
682
T. Bernat, Ocena efektywności…, op. cit., s. 143.
683
684
L. Gąsiorkiewicz, Zarządzanie finansami zakładu ubezpieczeń. Finanse przedsiębiorstwa
ubezpieczeniowego, [w:] Podstawy ubezpieczeń, t. III. Przedsiębiorstwo, red. J. Monkiewicz,
685
686
Polski rynek ubezpieczeniowy 2004-2010, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 128.
212
częścią rynku europejskiego i od dwudziestu lat charakteryzuje się ponadprzeciętną dynamiką

wzrostu składki, a przykłady innych rozwiniętych rynków europejskich pokazują, że istnieje
wciąż duży potencjał rozwoju ubezpieczeń w Polsce. Rynek ubezpieczeniowy podlega
szczegółowym regulacjom dotyczącym wymogów wypłacalności oraz ochrony. Nadzoruje
go Komisja Nadzoru Finansowego. Kształt i charakter polskiego rynku ubezpieczeniowego
w dużym stopniu jest uzależniony od rozmiaru partnerstwa publiczno–prywatnego przy
finansowaniu skutków różnorodnych zdarzeń losowych, w tym z zakresu ubezpieczeń
obowiązkowych, wykorzystania zakładów ubezpieczeń w realizacji polityki społecznej oraz
– w przyszłości – sposobu finansowania skutków katastrof naturalnych. Produkty
ubezpieczeniowe stabilizują konsumpcję gospodarstw domowych, zapewniając odtworzenie
zasobów materialnych m.in. w przypadku zaistnienia strat lub poprzez zaopatrzenie w środki
do życia w przypadku śmierci ubezpieczającego się lub utraty przez niego zdolności do pracy.
Obniżający się poziom zabezpieczenia obywateli oferowanego przez państwo powoduje,
że coraz więcej zależy od indywidualnej zapobiegliwości. Dlatego właściwie dopasowana
ochrona ubezpieczeniowa staje się bardzo ważnym elementem systemu bezpieczeństwa
finansowego. Ubezpieczeni, świadomi konstrukcji i przeznaczenia oferty ubezpieczeniowej,
w większym stopniu wykorzystują potencjał ubezpieczeń. Ubezpieczenia są bardzo istotnym
elementem strategii zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwach. Zakłady ubezpieczeń
wymuszają zachowania prewencyjne zachęcające do innowacyjności. Ubezpieczenie
korzystnie wpływa na świadome zarządzanie ryzykiem i przyczynia się do istotnego
zwiększenia efektywności i skuteczności programów finansowania skutków zdarzeń
losowych. Rynek ubezpieczeniowy spełnia szczególną rolę w finansowaniu skutków katastrof
naturalnych z uwagi na wbudowany mechanizm kompensaty straty, wypracowany system
likwidacji szkód (określania wielkości szkód i wysokości stosowanego odszkodowania) oraz
nacisk na działania prewencyjne. Jednak ze względu na potencjalne ryzyko ogromnych
odszkodowań, państwo powinno zapewnić gwarancję wypłacenia odszkodowań. Planowane
i podejmowane przez państwo działania powinny wynikać z przemyślanej i spójnej polityki
w zakresie ubezpieczeń, która tworzyłaby korzystny klimat dla rozwoju rynku
ubezpieczeniowego oraz wykorzystywała twórczo mechanizm ubezpieczenia do realizacji
własnych celów. Sektor ubezpieczeń ma znaczący udział w rozwoju polskiej gospodarki.
Reasumując, kondycja finansowa sektora ubezpieczeń na koniec 2010r.
jest dostateczna. Żaden z działów sektora nie jest zagrożony brakiem wypłacalności.
Wskaźniki rentowności kształtują się na poziomie nieco wyższym od średnich wskaźników
w gospodarce. Ten w gruncie rzeczy pozytywny obraz sektora ubezpieczeń może ulec
zmianie w sytuacjach kryzysowych, wpływających na spadek aktywów ubezpieczycieli
w skutek spadku wartości papierów wartościowych. W przyszłości można się jednak
spodziewać negatywnych skutków po stronie pasywów, głównie po stronie zobowiązań
i wypłat odszkodowań oraz świadczeń dla upadających firm, które ubezpieczyły swój
majątek, swoje dochody, zyski bądź nabyły gwarancje ubezpieczeniowe. Fundamentem
rozwoju społeczno–gospodarczego kraju jest wysokie tempo wzrostu gospodarczego,
gwarantujące wzrost konsumpcji i jakości życia. Osiągnięcie tego celu jest łatwiejsze, jeżeli
w gospodarce prawidłowo funkcjonują pośrednicy finansowi, którzy umożliwiają oraz
ułatwiają obieg dóbr i kapitału w gospodarce. Ubezpieczyciele, jako pośrednicy finansowi,
przyczyniają się do wzrostu gospodarczego zarówno pośrednio, jak i bezpośrednio. Znaczenie
i siła oddziaływania sektora ubezpieczeniowego na gospodarkę zależy od wielkości aktywów,
wielkości zatrudnienia, udziału sektora ubezpieczeniowego w tworzeniu PKB, wartości
zgromadzonych składek ubezpieczeniowych oraz wartości wypłacanych odszkodowań
i świadczeń. Ubezpieczyciele, jako inwestorzy instytucjonalni, zapewniają długotrwałe źródło
inwestycji i przyczyniają się w ten sposób do zapewnienia stabilności ekonomicznej oraz
trwałego wzrostu gospodarczego687.
687
Finanse, red. M. Podstawka…, op. cit., s.705.
213
Tabela 5.3.1
Liczba zakładów ubezpieczeń w Polsce w latach 1996–2010
Rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I 15 21 24 30 35 36 37 36 33 32 31 32 30 30 30
Dział II 30 30 31 33 34 35 36 41 38 37 34 35 36 35 33
Ogółem 45 51 55 63 69 71 73 77 71 69 65 67 66 65 63
Tabela 5.3.2
Zmiany struktury ubezpieczeń w Polsce w latach 2001–2010
Rok 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
struktura składki przypisanej brutto wg grup w dziale I (w %)
grupa 1 49,7 47,3 48,0 48,3 45,0 38,4 38,6 72,8 63,5 59,7
grupa 2 1,1 1,4 1,3 1,1 1,0 0,7 0,5 0,3 0,4 0,4
grupa 3 32,3 31,8 30,7 31,5 36,6 46,0 46,9 16,1 21,3 25,8
grupa 4 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,3
grupa 5 16,7 17,7 18,3 17,9 16,4 14,4 13,6 10,5 14,4 13,6
reasekuracja czynna 0,0 1,6 1,5 1,0 0,8 0,3 0,2 0,1 0,2 0,2
struktura składki przypisanej brutto wg rodzajów działalności w dziale II (w %)
pozostałe osobowe (gr.1+2) 5,4 5,6 5,7 5,5 5,7 6,0 6,0 7,5 7,1 7,1
majątkowe (gr. 8+9) 17,7 18,5 19,3 18,4 17,8 17,7 17,7 16,3 17,8 18,3
auto casco (gr.3) 30,6 28,8 30,1 29,7 27,8 25,7 25,7 25,5 23,1 23,1
OC komunikacyjne (gr.10) 36,0 36,1 34,0 33,2 34,9 34,7 34,7 34,4 33,5 33,1
M.A.T. (gr. 4 do 7, 11, 12) 1,8 1,9 1,9 1,7 1,9 1,8 1,8 1,5 1,4 1,2
OC ogólne (gr.13) 3,2 3,4 3,8 4,2 4,5 5,0 5,0 4,8 5,3 5,5
finansowe (gr. 14 do 17) 3,0 3,4 2,5 4,4 4,5 5,5 5,5 6,6 8,1 8,1
pozostałe (gr. 18) 0,6 0,7 0,9 0,6 0,6 1,1 0,8 0,9 1,4 1,4
reasekuracja czynna 1,7 1,6 1,9 2,3 2,3 2,5 2,8 2,5 2,3 2,2
Tabela 5.3.3
Poziom kapitału podstawowego ubezpieczycieli krajowych w latach 1996–2010
Rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I 254 370 696 1117 1554 2137 2316 2402 2400 2508 2544 2561 2659 2666 2755
Dział II 391 674 947 1311 1588 2094 2198 2366 2368 2856 2883 2951 2896 2861 2956
Ogółem 645 1044 1643 2428 3143 4231 4515 4768 4769 5365 5427 5512 5555 5527 5711
Tabela 5.3.4
Składka przypisana brutto zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 (w mld zł)
Rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I 2,8 4,1 5,4 6,9 8,3 10,3 10,8 12,1 14,3 17,4 23,9 28,2 41,4 31,0 31,4
Dział II 5,4 8,3 10,2 11,5 12,5 14,5 14,4 14,9 16,8 17,9 18,7 20,3 21,6 21,4 22,7
Ogółem 8,2 12,4 15,6 18,4 20,8 24,8 25,2 27,0 31,1 35,3 42,6 48,5 63,0 52,4 54,1
214
Tabela 5.3.5
Składka przypisana brutto per capita zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 (w zł)
Rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I 72 105 139 181 218 261 277 312 369 444 632 746 1050 814 823
Dział II 140 213 264 302 327 370 370 382 431 454 493 535 548 562 596
Ogółem 212 318 403 483 545 631 647 694 800 898 1 125 1 281 1 598 1 376 1 419
Tabela 5.3.6
Udział w rynku największych zakładów ubezpieczeniowych w latach 2001–2010
Udział w rynku największych zakładów ubezpieczeń – dział I (w %)
2001 2002 2003 2004 2005
PZU PZU
PZU ŻYCIE 50,88 PZU ŻYCIE 49,47 ŻYCIE 45,92 PZU ŻYCIE 43,02 ŻYCIE 39,74
CU 18,84 CU 17,72 CU 15,09 CU 13,80 CU 12,37
AMPLICO 10,41 AMPLICO 10,38 AMPLICO 9,38 AMPLICO 8,14 AMPLICO 7,98
ING NN 10,27 ING NN 9,36 ING NN 8,12 ING NN 7,13 AEGON 6,62
ALLIANZ PRUMERICA WARTA NATION
ŻYCIE 1,58 ŻYCIE 1,76 VITA 4,32 WIDE 5,03 ING NN 6,55
2006 2007 2008 2009 2010
PZU PZU
PZU ŻYCIE 35,96 PZU ŻYCIE 28,48 ŻYCIE 33,35 PZU ŻYCIE 32,75 ŻYCIE 29,60
TUnŻ TUnŻ
CU 11,63 CU 12,30 CU 10,24 EUROPA 8,89 EUROPA 12,46
TUnŻ TUnŻ
AEGON 10,41 AEGON 10,93 ING NN 9,50 WARTA 8,61 WARTA 8,01
WARTA
AMPLICO 10,27 AMPLICO 7,40 VITA 7,52 ING TUnŻ 8,42 ING TUnŻ 6,36
ALLIANZ ALLIANZ ALLIANZ
ŻYCIE 1,58 ŻYCIE 6,42 EUROPA 6,81 ŻYCIE 6,13 NORDEA 6,17
Udział w rynku największych zakładów ubezpieczeń – dział II (w %)
2001 2002 2003 2004 2005
PZU 57,32 PZU 50,87 PZU 53,09 PZU 50,26 PZU 48,90
WARTA 12,99 WARTA 13,52 WARTA 12,83 WARTA 11,64 WARTA 11,45
ERGO– ERGO– ERGO– ERGO– ERGO–
HESTIA 5,55 HESTIA 6,29 HESTIA 6,90 HESTIA 6,42 HESTIA 6,68
ALLIANZ 3,84 ALLIANZ 3,72 ALLIANZ 5,11 ALLIANZ 5,86 ALLIANZ 6,26
SAMOPOM SAMOPO SAMOPOM SAMOPO
OC 2,38 SAMOPOMOC 2,71 MOC 2,79 OC 3,61 MOC 3,62
2006 2007 2008 2009 2010
PZU 46,74 PZU 43,77 PZU 40,51 PZU 36,99 PZU 34,23
ERGO– ERGO–
WARTA 10,60 WARTA 10,14 WARTA 9,95 HESTIA 10,37 HESTIA 10,31
ERGO– ERGO– ERGO–
HESTIA 7,01 HESTIA 8,14 HESTIA 8,90 WARTA 8,83 WARTA 8,77
ALLIANZ 6,89 ALLIANZ 7,56 ALLIANZ 7,94 ALLIANZ 7,58 ALLIANZ 7,62
INTER
HDI 5,03 HDI 4,69 HDI 4,22 HDI 3,98 RISK 4,60
215
Tabela 5.3.7
Struktura rynku ubezpieczeń w Polsce
Lp. Zakład ubezpieczeń 2010
1. PZU ŻYCIE S.A. 17,2%
2. PZU S.A. 14,4%
3. EUROPA ŻYCIE S.A. 7,2%
4. WARTA TUnŻ S.A. 4,6%
5. ERGO HESTIA S.A. 4,3%
6. ING S.A. 3,7%
7. WARTA S.A. 3,7%
8. NORDEA TUnŻ S.A. 3,6%
9. AVIVA–ŻYCIE S.A. 3,5%
10. ALLIANZ POLSKA S.A. 3,2%
11. POZOSTAŁE 34,6%
Tabela 5.3.8
Struktura działu I
1. PZU ŻYCIE S.A. 29,6%
2. EUROPA ŻYCIE S.A. 12,5%
3. WARTA TUnŻ S.A. 8,0%
4. ING S.A. 6,4%
5. NORDEA TUnŻ S.A. 6,2%
6. AVIVA–ŻYCIE S.A. 6,1%
7. ALLIANZ ŻYCIE POLSKA S.A. 4,7%
8. AMPLICO LIFE S.A. 4,2%
9. GENERALI ŻYCIE S.A. 3,2%
10. UNIQA ŻYCIE S.A. 3,0%
Tabela 5.3.9
Struktura działu II
1. PZU S.A. 34,2%
2. ERGO HESTIA S.A. 10,3%
3. WARTA S.A. 8,8%
4. ALLIANZ POLSKA S.A. 7,6%
5. INTERRISK S.A. 4,6%
6. HDI–ASEKURACJA S.A. 4,3%
7. UNIQA S.A. 3,9%
8. COMPENSA S.A. 3,6%
9. GENERALI S.A. 3,3%
10. MTU S.A. 2,4%
Tabela 5.3.10
Współczynniki koncentracji polskiego sektora ubezpieczeń
Rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I Cr3 96 93,8 90,9 86,5 82,3 80 78 70,4 65 60,1 56,3 51,7 53,7 50,3 50,9
Dział I Cr5 99 98,8 98 96 93,5 91,9 89 82,5 77,2 73,3 70,7 65,5 68,1 64,8 64,8
Dział I HHI 0,32 0,3 0,25 0,23 0,2 0,17 0,13 0,15 0,14 0,14
Dział II Cr3 82,8 79,4 76,2 73,1 73,4 76 76 72,8 68,3 67 64,4 62,1 59,4 56,2 57,0
Dział II Cr5 88,9 85,2 82,6 78,9 80,5 82 81 80,7 77,8 76,9 76,2 74,3 71,5 67,8 68,6
Dział II HHI 0,35 0,34 0,31 0,28 0,27 0,25 0,22 0,2 0,17 0,17
216
Tabela 5.3.11
Wskaźnik gęstości i penetracji ubezpieczeń w Polsce 1996–2010
Wskaźnik penetracji (w %) Wskaźnik gęstości (w zł)
Rok Działu I Działu II Ogółem Działu I Działu II Ogółem
1996 0,7 1,3 2 72 140 212
1997 0,8 1,6 2,4 105 213 318
1998 0,9 1,7 2,6 139 264 403
1999 1,0 1,7 2,7 181 302 483
2000 1,1 1,7 2,8 218 327 545
2001 1,2 1,7 2,9 261 370 631
2002 1,2 1,6 2,8 277 370 647
2003 1,3 1,6 2,9 312 382 694
2004 1,0 1,6 2,6 369 431 800
2005 1,6 1,6 3,2 444 454 898
2006 2,0 1,5 3,5 632 493 1125
2007 2,2 1,5 3,7 746 535 1281
2008 3,1 1,6 4,7 1050 548 1598
2009 2,2 1,5 3,7 814 562 1376
2010 2,2 1,6 3,8 823 596 1419
Tabela 5.3.12
Odszkodowania i świadczenia wypłacone brutto (w mld zł)
Rok Dział I Dział II Ogółem Udział działu I Udział działu II
1996 1,2 3 4,2 28,57% 71,43%
1997 1,5 4,9 6,4 23,44% 76,56%
1998 1,8 5,7 7,5 24,00% 76,00%
1999 2,1 7,1 9,2 22,83% 77,17%
2000 2,6 7,6 10,2 25,49% 74,51%
2001 3,7 8,7 12,4 29,84% 70,16%
2002 4,6 8,5 13,1 35,11% 64,89%
2003 5,6 8,3 13,9 40,29% 59,71%
2004 6,9 9,2 16,1 42,86% 57,14%
2005 8,6 9,4 18 47,78% 52,22%
2006 10,6 9,6 20,2 52,48% 47,52%
2007 11,5 10,2 21,7 53,00% 47,00%
2008 20,6 10,6 31,2 66,03% 33,97%
2009 28,4 12,7 41,1 69,10% 30,90%
2010 22,6 14,2 36,8 61,41% 38,59%
Tabela 5.3.13
Rezerwy techniczno–ubezpieczeniowe brutto wg działów w latach 1996 – 2010 (w mld zł)
Rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dz I 3,1 5,1 7,8 10,8 14,7 18,6 27,3 32,1 37,3 44,1 55,6 65,7 71 71,2 77,2
Dz II 2,9 5 7,1 8,8 10,5 12,2 17,6 18,7 19,7 21,1 22,2 24,2 26,9 28,9 32,6
217
Tabela 5.4.1
Wyniki finansowe zakładów ubezpieczeń w latach 2002–2010
Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
WYNIKI FINANSOWE ZAKŁADÓW UBEZPIECZEŃ OGÓŁEM
Przychody z działalności operacyjnej w mld zł 26,8 28,0 30,9 36,6 45,3 50,2 65,0 62,2 64
w tym składki przypisane brutto w mld zł 23,2 24,7 27,6 30,9 37,5 43,7 59,3 51,3 54,2
Koszty działalności operacyjnej w mld zł 24,4 25,3 27,3 30,3 37,4 43,8 59,3 55,6 57,2
w tym odszkodowania i świadczenia w mld zł 12,1 12,8 14,3 15,8 16,8 19,6 29,6 40,2 36,7
wypłacone brutto
Wskaźnik rentowności obrotu bruttoa w% 8,6 9,5 11,5 17,1 17,4 12,8 10,3 12,6 11,8
Wskaźnik rentowności obrotu nettob w% 5,4 7,0 9,2 14,3 14,7 10.6 8,9 10,7 10,5
Wskaźnik rentowności kapitałów w% 13,6 16,7 18,6 25,9 25,4 16,2 16,2 20,5 22,5
własnych (ROE)c
Wskaźnik rentowności majątku
w% 2,5 3,2 3,9 6,3 6,1 4,2 4,2 4,8 4,8
(ROA)d
Udział jednostek z dodatnim w% 43,1 44,7 56,7 63,2 67,7 77,3 65,2 72,3 61,9
wynikiem finansowym netto
WYNIKI FINANSOWE UBEZPIECZYCIELI NA ŻYCIE (DZ. I)
Przychody z działalności operacyjnej w mld zł 13,9 14,4 16,7 20,2 27,8 32,4 42,9 38,8 39,3
w tym odszkodowania i świadczenia w mld zł 4,3 5,2 6,1 7,5 8,4 10,4 19,4 27,7 22,6
wypłacone brutto
Wskaźnik rentowności obrotu netto b w% 4,0 7,5 8,4 11,2 10,4 10,2 5,8 10,3 9,3
Wskaźnik rentowności kapitałów w% 12,0 21,9 24,7 31,5 33,3 29,1 21,9 32,0 27,2
własnych (ROE)c
w% 1,6 3,0 3,3 4,6 4,3 4,1 3,0 4,6 4,0
(ROA)d
Udział jednostek z dodatnim w% 27,8 36,1 46,9 59,4 64,5 74,2 70,0 73,3 76,7
WYNIKI FINANSOWE UBEZPIECZYCIELI MAJĄTKOWYCH I POZOSTAŁYCH OSOBOWYCH (DZ. II)
Przychody z działalności operacyjnej w mld zł 12,9 13,5 14,2 16,3 17,5 17,8 22,2 23,4 24,7
w tym odszkodowania i świadczenia
w mld zł 7,8 7,6 8,2 8,3 8,3 9,2 10,2 12,5 14,2
wypłacone brutto
b
Wskaźnik rentowności obrotu netto w% 6,9 6,3 10,2 18,2 21,5 11,3 14,8 11,3 12,5
Wskaźnik rentowności kapitałów
w% 14,7 12,9 15,0 22,7 21,5 9,4 13,5 13,2 18,8
własnych (ROE)c
w% 3,8 3,4 4,8 8,7 9,2 4,3 6,2 5,1 6,1
(ROA)d
Udział jednostek z dodatnim
w% 58,3 52,5 65,7 66,7 70,6 80,0 61,1 71,4 48,5
a
Relacja wyniku finansowego brutto do przychodów
b
Relacja wyniku finansowego netto do przychodów
c
Relacja wyniku finansowego netto do wartości kapitałów własnych (ROE)
d
Relacja wyniku finansowego netto do wartości aktywów (ROA)
218
Tabela 5.4.2
Zagregowane wskaźniki efektywności zakładów ubezpieczeń
2006 2007 2008 2009 2010 2006 2007 2008 2009 2010
Wyszczególnienie Dział I (w %) Dział II (w %)
Wskaźniki ustawowe
Wskaźnik monitorowania działalności 300 347 285 346 317 634 669 645 364 391
Wskaźnik pokrycia rezerw 112 109 109 109 109 149 154 155 117 125
Wskaźniki wypłacalności, płynności finansowej oraz zdolności płatniczej
Współczynnik wypłacalności 40 42 28 43 40 105 113 108 64 69
Wskaźnik płynności finansowej 153 143 132 157 151 159 171 177 151 134
Wskaźnik zdolności płatniczej na udziale własnym 176 183 138 149 163 82 75 74 105 102
Wskaźnik pieniężnego pokrycia zobowiązań 11 12 14 -8 -1 2 8 5 -38 -3
Relacja należności do środków własnych 9 8 9 8 8 23 19 18 34 36
Relacja zobowiązań do środków własnych 23 13 14 12 14 16 12 13 63 20
Wskaźniki rentowności
Wskaźnik rentowności działalności technicznej 16 14 9 15 12 12 8 4 -1 -7
Wskaźnik rentowności działalności lokacyjnej 10 5 -8 10 8 9 4 7 8 12
Wskaźnik rentowności sprzedaży 14 13 6 13 12 23 11 16 12 14
Wskaźnik rentowności kapitałów własnych 35 33 22 32 27 24 10 14 13 19
Wskaźnik rentowności majątku 5 4 3 5 4 10 5 6 5 6
Wskaźniki sprawności działania
Dynamika składki przypisanej brutto 138 121 153 78 104 105 111 111 104 108
Dynamika składki przypisanej na udziale własnym 138 121 150 77 106 108 114 114 102 105
Dynamika odszkodowań i świadczeń wypł. brutto 112 123 185 143 82 101 110 111 122 114
Dynamika odszk. i św. wypł. na udz. własnym 112 123 185 139 82 103 113 113 121 107
Stopa rezerw technicznych 263 258 184 239 288 132 130 129 136 143
Wskaźnik zabezpieczenia wypłat odszk. i świadcz. 304 303 215 285 288 254 262 259 218 231
Rezerwa składki brutto do skł. przypisanej brutto 3 3 3 4 3 48 51 53 54 57
Rezerwa ubezpieczeń na życie do składki
251 248 176 228 236 – – – – –
przypisanej na udz. własn.
Rezerwa na niewypłacone odszkodowania
i świadczenia do odszkodowań i świadczeń 10 9 6 5 6 154 152 149 131 131
wypłaconych brutto
Wskaźnik rotacji majątku 35 35 47 35 35 43 41 41 41 45
Wskaźnik przychodowości kapitałów własnych 255 253 332 234 231 90 84 81 95 120
Dynamika lokat 126 117 106 104 107 115 116 111 95 96
Udział lokat w składce przypisanej na udz. wł 312 303 214 286 291 245 249 242 226 207
Ogólny wskaźnik poziomu lokat 102 100 100 101 101 96 95 94 104 90
Współczynnik szkodowości brutto 41 42 51 92 72 57 61 61 67 77
Współczynnik szkodowości na udziale własnym 41 42 52 92 71 58 64 61 68 72
Wskaźnik kosztów akwizycji 10 12 9 13 12 16 17 18 20 21
Wskaźnik kosztów administracyjnych 7 6 4 5 5 12 11 10 10 9
Wskaźnik kosztów działalności ubezpieczeniowej 16 17 13 18 17 25 25 26 28 28
Wskaźnik kosztów techn. na udziale własnym 17 18 14 19 18 32 32 34 35 35
Wskaźniki współzależności
Wskaźnik ogólnego zadłużenia 84 84 84 81 82 84 84 84 81 82
Relacja kapitałów wł. do f. ubezpieczeniowego 16 17 16 19 17 16 17 16 19 17
Wskaźnik zatrzymania składki 99 99 97 97 98 99 99 97 97 98
Wskaźnik zatrzymania odszkodowań i świadczeń 99 99 99 97 97 99 99 99 96 97
Wskaźnik zatrz. rezerw techn.–ubezp. 99 99 98 98 98 98 99 98 98 98
219
ROZDZIAŁ 6
FUNDUSZE EMERYTALNE A ROZWÓJ USŁUG POŚREDNICTWA

FINANSOWEGO W POLSCE
Określenie „fundusz emerytalny” – jak wiele używanych pojęć z dziedziny ekonomii

– ma różne zakresy znaczeniowe. W wąskim znaczeniu (w sensie stricto) odnosi się
do podmiotów działających w ramach dodatkowych form zabezpieczenia emerytalnego.
Fundusz emerytalny w tym rozumieniu jest instytucją funkcjonującą w ramach tzw. drugiego
i trzeciego filaru stanowiąc uzupełnienie bazowych systemów emerytalnych688.
Termin „fundusze emerytalne” można stosować (w sensie largo), obejmując tą nazwą
wszystkie poziomy zabezpieczenia dochodowego na okres starości. Wówczas oznacza
on wszelkie formy gromadzenia środków finansowych przeznaczonych na wypłatę bieżących
lub przyszłych świadczeń emerytalnych689.
Za podstawę do budowy definicji funduszu emerytalnego przyjęto definicję
ze słownika terminów finansowych Palgrave’a690. Fundusze emerytalne są definiowane jako
pośrednicy finansowi, którzy zbierają i inwestują środki na grupowej zasadzie w celu
ostatecznego ich wypłacenia członkom w postaci świadczeń emerytalnych.
Pewną słabością tej definicji jest to, że w określeniu niewyraźnie widoczna jest
przynależność funduszu emerytalnego do systemu emerytalnego. Po dokonaniu pewnych
zmian można zaproponować następujące brzmienie definicji691: „Fundusz emerytalny
to instytucja pośrednictwa finansowego wchodząca jednocześnie w skład systemu
emerytalnego, która zbiera i inwestuje środki jego uczestników na zasadzie zbiorowej, w celu
dostarczenia w przyszłości dodatkowych świadczeń emerytalnych”.
6.1 Sektor funduszy emerytalnych i jego funkcje

Obowiązkowe kapitałowe fundusze emerytalne po raz pierwszy w formie
zreformowanej pojawiły się w Chile w 1981r. Fundusze emerytalne w chilijskim wydaniu
osiągnęły dodatnie stopy zwrotu z inwestycji692, zaktywizowały rynek kapitałowy,
umożliwiły uzdrowienie finansów publicznych. Możliwe to było m.in. dzięki temu,
że finansowanie kapitałowe narażone jest na inne ryzyko niż dotychczasowy system
688
St. Golinowska, Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej, Państwowe
689
T. Szumlicz, Vademecum funduszy emerytalnych (1), „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych
i Gospodarczych”, 1998, nr 10, s. 14–16.
690
E. P. Davis, Pension Funds, New Palgrave Dictionary of Money and Finance, MacMillan,
London 1992, s. 127–129.
691
Z. Krzyżkiewicz, Wł., L. Jaworski, M. Puławski, Leksykon bankowo–giełdowy, Wydawnictwo
Poltext, Warszawa 1998, s. 436.
692
A. Iglesias, Pension Reform and Corporate Governance: Impact in Chile, “Revista Abante”,
2000, No. 1(3), s. 29.
220
repartycyjny. Wrażliwość systemu repartycyjnego oraz kapitałowego693 na wybrane czynniki

ekonomiczne, demograficzne oraz polityczne694 przedstawiono w tabeli 6.1.1. Daje
to możliwość stwierdzenia, iż niemożliwe jest zbudowanie jednego systemu emerytalnego,
który byłby odporny na wszelkie ryzyka695.
Tabela 6.1.1
Wrażliwość systemu repartycyjnego oraz kapitałowego na wybrane czynniki ekonomiczne,
demograficzne oraz polityczne
System repartycyjny System kapitałowy
Ryzyko makroekonomiczne
Niższe przychody, ale skutki
Negatywny szok Możliwy wpływ na finansowanie, który
dla ubezpieczonych mogą zostać
podażowy nie może zostać ograniczony
ograniczone
Brak wpływu na finansowanie,
Niższe przychody, ale skutki
ale negatywnie oddziaływuje
Bezrobocie dla ubezpieczonych mogą zostać
na wysokość przyszłych świadczeń
ograniczone
emerytalnych ubezpieczonych
Niższe przychody, ale skutki dla Brak wpływu na finansowanie oraz na
Niski wzrost płac ubezpieczonych mogą zostać wysokość bieżących świadczeń
ograniczone emerytalnych
Możliwe niższe przychody,
Redukcja zakumulowanego kapitału,
Kryzys finansowy ale skutki dla ubezpieczonych mogą
a nawet jego utrata
zostać ograniczone
Brak wpływu na finansowanie,
Brak bezpośredniego wpływu na
Niskie stopy zwrotu ale negatywny wpływ na wysokość
finansowanie oraz na świadczenia
świadczeń emerytalnych
Ryzyko demograficzne
Brak bezpośredniego wpływu
Wysoka stopa obciążenia Negatywny wpływ
na finansowanie oraz na wysokość
demograficznego na finansowanie
świadczeń emerytalnych
Niższy poziom zasobów Wyższe płace i wyższy poziom Niższe stopy zwrotu oraz
siły roboczej przyszłych świadczeń emerytalnych w przyszłości niższe świadczenia
Ryzyko polityczne
Zmiana zasad (reguł) Łatwa Trudna
Wrażliwość na krótko–
i długookresowe Wysoka Niska
ograniczenia budżetowe
Źródło: R. Holzmann, The World Bank Approach to Pension Reform, Social Protection Unit, Human
Development Network, 1998, No. 9807, s. 10; F. Chybalski, Otwarte fundusze emerytalne w Polsce. Analiza
działalności inwestycyjnej, finansów oraz decyzji członków, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 15.
System wielofilarowy co prawda nie eliminuje ryzyka, ale na skutek dywersyfikacji

może je minimalizować tak, by negatywne zjawiska – jak np. bezrobocie czy kryzys
finansowy696 – mogły zostać przezwyciężone697.
W latach dziewięćdziesiątych występowały problemy ze stabilnością systemów
finansów publicznych, ale pojawiło się interesujące chilijskie rozwiązanie. Starano
693
R. Holzman, R. Hinz, Old Age Income Support in the 21st Century. An International
Perspective on Pension Systems and Reform, Washington 2005, s. 7.
694
C. Gillon, J. Turner, C. Bailey, D. Latulippe, Social Security Pensions. Development
and Reform, Geneva 2000, s. 13 i nast.
695
M. Góra, System emerytalny, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 84.
696
Andrzej F. Bocian, Procesy globalizacji a kryzys światowy, [w:] Od wielkiego kryzysu
gospodarczego do wielkiego kryzysu finansowego, red, J. Kaliński, M. Zalesko, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009 s. 426–442.
697
M. Dybał, Efektywność inwestycyjna funduszy emerytalnych, Wydawnictwo Fachowe
221
się odciążyć finanse publiczne, zmniejszając nakłady na finansowanie publicznych emerytur.

W tym celu w 41,4% krajów OECD przeprowadzono działania zmierzające do ograniczenia
wydatków na wcześniejsze emerytury. W 44,8% krajów OECD wdrożono ustawy podnoszące
wiek emerytalny. Największym uznaniem cieszyły się zmiany dążące do powstania
i rozwijania prywatnych emerytur gwarantowanych przez fundusze emerytalne698.
Wprowadzane zmiany dążą do powstania wielofilarowych systemów emerytalnych
tak by przyszła emerytura, nie pochodziła tylko z jednego źródła – od państwa.
Aby zabezpieczyć godne życie w okresie starości, punkt ciężkości przesuwany
jest od państwa w kierunku obywatela. Promowany jest model emerytury, na którą składa
się wiele źródeł. Jednym jest państwo, drugim – prywatne instytucje zarządzające
obowiązkowymi składkami obywateli, trzecim – zakład pracy, czwartym – emerytura
z indywidualnych planów emerytalnych699.
Wykres 6.1.1
Zmiany w systemach emerytalnych w krajach OECD
60% 55,2% 58,6%
48,3%
50% 44,8%
41,4% 41,4%
40%
30% 24,1% 24,1%

20,7%
20%
10%
0%
Redukcja Zwiększenie Zwiększenie Redukcja Zachęty do Polepszenie Promocja Poszerzanie Opcja do
szczodrości szczodrości wieku wcześniejszych dłuższej finansowania prywatnych zasięgu częściowej
-10% publicznych publicznych emerytalnego emerytur wiekowo pracy publicznych emerytur publicznych emerytury
emerytur emerytur emerytur emerytur
Źródło: Retirement Income Systems: The Reform Process Cross OECD Countries, OECD 1998, AWP 2429570,
s. 74.
Konstrukcja prawno–finansowa ubezpieczeń emerytalnych okresu 1987–1998 okazała

się niewydolna finansowo700. Wobec bliskiej integracji europejskiej w gospodarce
wolnorynkowej701, konieczne były radykalne zmiany. Wysokie składki ubezpieczeniowe
(45% wynagrodzenia brutto) spowodowały znaczne zwiększenie kosztów pracy, wzrost
cen towarów i usług, a w konsekwencji zahamowanie eksportu, ponieważ drogie produkty
nie były konkurencyjne na rynkach zagranicznych. Prace nad zreformowaniem systemu
ubezpieczeń trwały od 1993r. W 1998r. Sejm RP uchwalił pakiet ustaw umożliwiający
wdrożenie nowego systemu organizacyjno–finansowego ubezpieczeń społecznych702.
698
Retirement Income Systems: The Reform Process Cross OECD Countries, OECD 1998, AWP
2429570, s. 24–29
699
M. Dybał, Efektywność inwestycyjna…, op. cit., s. 34.
700
J. Wantoch–Rekowski, O charakterze prawnym funduszu ubezpieczeń społecznych. Studia
z prawa publicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń
2001, s. 69–86.
701
Piotr Pysz, Społeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2010, s. 20 i nast.
702
T. Sowiński, Finanse ubezpieczeń emerytalnych, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer
Business, Warszawa 2009, s. 116.
222
Reforma systemu ubezpieczeń zakładała, że emerytura każdego ubezpieczonego703

pochodzić będzie zasadniczo z dwóch źródeł: środków pieniężnych pozostających
w dyspozycji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz prywatnych otwartych funduszy
emerytalnych. Może też być trzecie źródło uzupełniające świadczenia emerytalne
pod warunkiem, że zainteresowana osoba ubezpieczy się dodatkowo lub przystąpi
do pracowniczego programu emerytalnego. Uważa się, że zadania finansowe funduszy mają
zastąpić ciągłość trwałości finansowania. W mniejszym też stopniu będą podlegały bieżącym
zmianom politycznym. Wydzielenie pewnych dochodów i powiązanie ich z określonymi
zadaniami prowadzi też do podniesienia rangi tych zadań704. Nowo wprowadzonym
rozwiązaniom przyświecały następujące główne założenia705:
zapewnienie trwałych zasad dających podstawy do sprawnego funkcjonowania w pełnym
zakresie aktywności zawodowej wszystkich ubezpieczonych, przez ścisły związek
wysokości emerytury z kwotą wpłacanych składek;
zapewnienie wszystkim osobom objętym tym systemem jak najwyższego poziomu
bezpieczeństwa socjalnego;
uzależnienie przywilejów specjalnych grup zawodowych od dodatkowych składek;
wprowadzenie podziału składki ubezpieczeniowej pomiędzy pracodawcę i pracownika;
podział składki na poszczególne rodzaje ubezpieczeń;
stworzenie przejrzystych przepisów ubezpieczeniowych oraz uniezależnienie przyjętych
rozwiązań od doraźnych układów politycznych;
stopniowe zmniejszanie obciążeń na ZUS, objęcie nimi tylko części dochodów w celu
umożliwienia rozwoju ubezpieczeń dodatkowych;
uwzględnienie realnych możliwości gospodarki.
W trakcie historycznych przemian i podejmowania reform w wielu krajach
ukształtował się wielofilarowy model systemu zabezpieczenia społecznego. Proporcje między
filarami są różne, różne są też kryteria wyróżniania tych filarów. Najważniejsze dotyczą
odmiennej bądź zmniejszającej się roli państwa w zabezpieczeniu dochodów na starość oraz
różnego sposobu finansowania świadczeń.
Zreformowany ZUS, otwarte fundusze emerytalne i dodatkowe ubezpieczenia to trzy
filary nowych rozwiązań emerytalnych. Ich mechanizm ściśle wiąże przyszłość emerytury
z wysokością płaconych składek i stażem pracy pracownika. Konstrukcja prawno–finansowa
ubezpieczeń emerytalnych w modelu filarowym przedstawia się następująco706:
Pierwszy filar systemu emerytalnego planowany był na zasadach zbliżonych
do systemu szwedzkiego, na którym opierali się twórcy reformy. Każda składka zapisywana
miała być na indywidualnym koncie ubezpieczonego, prowadzonym przez ZUS.
Zgromadzona na tym koncie suma stale wzrasta w wyniku waloryzacji. Dzięki temu
w przyszłości ubezpieczony otrzymać ma w postaci emerytury wszystkie pieniądze, które
wpłacił do pierwszego filara w trakcie całego okresu zatrudnienia, powiększone dodatkowo
o należne środki wynikające z waloryzacji. Dla pracujących przed 1 stycznia 1999r.
dotychczas nabyte uprawnienia emerytalne zostaną dopisane do ich konta w pierwszym
filarze w postaci tzw. kapitału początkowego. Pierwszy filar działa na zasadzie umowy
pokoleniowej, tzn. że emerytury są wypłacane ze składek osób, które obecnie pracują. Tego
rodzaju rozwiązania powinny być odporne na załamania rynków finansowych i na inflację,
co jest konieczne do zapewnienia jego uczestnikom poczucia bezpieczeństwa.
703
Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Komentarz,
red. K. Antonów, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business, Warszawa–Kraków 2009,
s. 30–37.
704
St. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2000, s. 130–131.
705
J. Olszewski, Fundusze emerytalne filar II i III, Wydawnictwo Prawno–Ekonomiczne Infor,
Warszawa 1999, s. 16–17.
706
T. Sowiński, Finanse ubezpieczeń…, op. cit., s. 121–122.
223
Równolegle na indywidualnych kontach ubezpieczonych są odnotowywane

i systematycznie waloryzowane (kapitalizowane parametrycznie) kolejne zapisy uprawnień
emerytalnych, wynikające z zapłaconych składek. Emerytura z I filaru jest wyliczana jako
iloraz zgromadzonych uprawnień przez przeciętne dalsze życie wyrażone w miesiącach.
Parametr ten jest ustalany bez uwzględnienia zróżnicowania trwania życia według płci707.
Drugi filar to emerytury uzupełniające, rozwijane z inicjatywy pracowników
i finansowane przeważnie metodą kapitałową. Reforma emerytalna nie ograniczyła
się jedynie do zmiany ZUS. Obok ZUS pojawiły się prywatne instytucje – otwarte fundusze
emerytalne. Stanowią one kluczowy element drugiego filaru systemu emerytalnego.
W nowym systemie emerytalnym ubezpieczeni wpłacają składki do jednego z takich
funduszy, w których każdy jest zarządzany przez prywatną firmę – powszechne towarzystwo
emerytalne. Podstawowe zadanie towarzystwa polega na umiejętnym obrocie środkami
pieniężnymi pochodzącymi ze składek ubezpieczonych. Tego rodzaju usługi mają charakter
odpłatny. W zamian za to towarzystwo lokuje pieniądze w papierach wartościowych,
obligacjach, akcjach bądź w inny sposób. Wartość lokowanych przez ubezpieczonych
wkładów pieniężnych zmienia się w czasie. Doświadczenie wielu krajów pokazuje,
że w długim okresie oszczędzania taka forma prawno–finansowa przynosi zysk. Otwarte
fundusze emerytalne i zarządzające nimi towarzystwa emerytalne działają pod ścisłym
nadzorem państwa. Winny też spełniać szereg warunków, np. zysk osiągany przez fundusz
emerytalny nie może znacząco odbiegać na niekorzyść ubezpieczonego od zysku
wypracowanego przez inne fundusze emerytalne. W przeciwnym razie towarzystwo
zarządzające funduszem zobligowane jest do dopłacenia różnicy z własnych środków.
W drugim filarze państwo gwarantuje jedynie bezpieczeństwo wkładów, a nie zysków.
Za obiecywany zysk odpowiada konkretny fundusz i zarządzające nim towarzystwo708.
W przypadku, gdy dany fundusz nie osiągnie minimalnej stopy zwrotu, konieczne
jest pokrycie niedoboru. Istnieje kilka źródeł tego wyrównania, przy czym każde kolejne
wykorzystuje się w sytuacji, gdy poprzednie okazało się niewystarczające709:
umorzenie jednostek rozrachunkowych zgromadzonych na rachunku rezerwowym;
umorzenie jednostek rozrachunkowych zgromadzonych przed dane PTE na rachunku
części dodatkowej Funduszu Gwarancyjnego;
środki własne PTE;
pozostałe środki Funduszu Gwarancyjnego, z zastrzeżeniem, że w pierwszej kolejności
wykorzystywane są środki części podstawowej Funduszu Gwarancyjnego;
Skarb Państwa – ostateczny płatnik (gwarant) minimalnej stopy zwrotu dla oszczędności
emerytalnych, stanowiący pośrednią gwarancję państwa dla wysokości emerytury
bazowej z części obligatoryjnej.
Trzeci filar to domena swobodnie działających na rynku instytucji finansowych, które
występują z ofertą różnych produktów emerytalnych. Ubezpieczenia w tym filarze pokrywają
się w wielu swoich funkcjach z ubezpieczeniami życiowymi oferowanymi przez towarzystwa
ubezpieczeniowe, aczkolwiek nie należy ich ze sobą utożsamiać ze względu na szerszy zakres
świadczeń ubezpieczeń życiowych. Trzeci filar miał objąć wszelkie formy dobrowolnej
zapobiegliwości, w tym wspierane i nadzorowane przez państwo pracownicze programy
emerytalne.
707
T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne – teoria dla praktyki, Wydawnictwo Branta, Bydgoszcz–
Warszawa 2005, s. 275
708
T. Sowiński, Finanse ubezpieczeń…, op. cit., s. 122.
709
I. Jędrasik–Jankowska, Ubezpieczenia emerytalne. Trzy filary, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2001, s. 68– 69.
224
Tabela 6.1.2
Porównanie trzech filarów polskiego systemu emerytalnego
Kryterium
Filar pierwszy Filar drugi Filar trzeci
podziału systemu
Ustawa z dnia 28.08.1997r.
Ustawa z dnia Ustawa z dnia 22.08.1997r.
Podstawowy akt o organizacji i
22.09.1998r. o systemie o pracowniczych
prawny funkcjonowaniu funduszy
ubezpieczeń społecznych programach emerytalnych
emerytalnych
Typ zarządzania Państwowy Prywatny, przy regulacjach ze strony państwa
zakłady ubezpieczeń;
Zakład Ubezpieczeń powszechne towarzystwa fundusze inwestycyjne
Społecznych zarządzający emerytalne zarządzające zarządzane przez TFI;
Instytucje
Funduszem Ubezpieczeń Otwartymi Funduszami PFE zarządzane przez
Społecznych Emerytalnymi pracownicze towarzystwa
emerytalne; TUW.
Charakter
bazowy (podstawowy) publiczny dodatkowy prywatny
uczestnictwa
Uczestnictwo Obowiązkowe dobrowolne
składka pracodawcy
Źródło składka ubezpieczonego i ewentualnie
składka ubezpieczonego
finansowania i pracodawcy ubezpieczonego*, wpłata
własna uczestnika**
System repartycyjny z funduszem
kapitałowy
finansowania rezerwowym
pracodawca*,
Inicjatywa państwo
ubezpieczony**
Świadczenie emerytura podstawowa emerytura dodatkowa
Gwarancja dotyczy kwoty minimalnej świadczenia łącznie
brak
państwa z I i II filaru
prywatne towarzystwa
lub pracodawca*, fundusz
Administracja Państwowa prywatne towarzystwa inwestycyjny**, dom
maklerski**, bank**, zakład
ubezpieczeń**
Wymiar kwota jednorazowa lub raty
system zdefiniowanej składki
świadczeń miesięczne
dodatkowe świadczenia
Cel społeczny określony socjalny poziom zabezpieczenia
emerytalne
Waloryzacja
według odrębnych zasad –
emerytur
Wypłata przez ZUS przez fundusze emerytalne jednorazowo lub w ratach
emerytury po osiągnięciu wieku 67 lat po ukończeniu 67 roku życia
Opodatkowanie podatek od świadczeń podatek od składki
Dziedziczenie brak możliwości występuje
Nadzór państwa Ścisły finansowy
*
w PPE, ** w IKE
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bezpieczeństwo dzięki zapobiegliwości, Urząd Nadzoru
nad Funduszami Emerytalnymi, Warszawa 2001, s. 13; I. Jędrasik–Jankowska, Ubezpieczenia emerytalne.
Trzy filary, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2001, s. 21; I. Jędrasik–Jankowska, Ubezpieczenie
społeczne, t. 2, Ubezpieczenia rentowe. Ubezpieczenie emerytalne, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2003,
s. 90.
Zakładano, że PPE dla wielu osób mogą stać się najbardziej atrakcyjną formą
ubezpieczenia w ramach tego filaru emerytalnego przede wszystkim dlatego, że składka
odprowadzana do takiego programu będzie zwolniona ze składki na ZUS. W ramach takiego
programu mogą oszczędzać także pracownicy powyżej 50. roku życia, których w większości
nowy system emerytalny nie objął. Decyzję o utworzeniu pracowniczego programu
emerytalnego podejmuje pracodawca. W programie powinna uczestniczyć nie mniej
niż połowa pracowników. W celu wprowadzenia takiego programu należy zawrzeć zakładową
225
umowę emerytalną pomiędzy pracodawcą a związkami zawodowymi. Uczestnictwo

w programie jest dobrowolne dla wszystkich pracowników spełniających określone
wymogi710.
Tabela 6.1.3
Klasyczna prezentacja trójfilarowa systemu emerytalnego
Kryteria Filar I Filar II Filar III
Podmiotowe państwo pracodawca gospodarstwo domowe „my sami”
(zakład pracy)
Dochodowe emerytura standardowa dodatkowe środki emerytalne dodatkowe środki emerytalne
Części systemu bazowa dodatkowa dodatkowa
Źródło: T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne – teoria dla praktyki, Wydawnictwo Branta, Bydgoszcz –
Jednak system emerytalny każdego kraju jest odmienny, a jego konstrukcja

uwzględnia specyfikę społeczną lub demograficzną. Postuluje się zatem dokonywanie
porównań z uwzględnieniem wielu kryteriów takich, jak711:
typ ryzyka społecznego (powszechny lub wyłączający za pomocą danych kryteriów);
charakter uczestnictwa (obowiązkowy, dobrowolny czy pośredni);
charakter uprawnień (powiązanie ze składkami czy jego brak);
indeksacja emerytur (w realizacji do wzrostu cen, wynagrodzeń lub w sposób mieszany);
źródła finansowania (podatki ogólne, składki od wynagrodzeń, płacone przez
pracodawców/pracowników, dotacje);
metoda finansowania (repartycja, repartycja z funduszem rezerwowym, kapitałowa);
typ zarządzania systemem (publiczny, prywatny, prywatny przy regulacjach ze strony
państwa, non–profit lub zorientowany na zysk);
kluczowe wskaźniki (nowo przyznawane i średnie emerytury do średniego
wynagrodzenia, stopy składek pracodawców i pracowników);
ustawowy i rzeczywisty wiek emerytalny;
kierunek i stopień redystrybucji w systemie;
zagregowany bilans finansowy systemu emerytalnego.
Tabela 6.1.4
Przyjęta w Polsce prezentacja systemu emerytalnego
Zasada przystąpienia
Obowiązkowe Dobrowolne
Filar I repartycyjne
zasada finansowania
Filar II Filar III kapitałowe
Filar II
Bazowa Dodatkowa
części systemu
Źródło: T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne – teoria dla praktyki, Wydawnictwo Branta, Bydgoszcz –
Waga problemu funduszy emerytalnych wynika z ograniczenia możliwości

zarobkowania osób w starszym wieku, a także zmniejszającego się przyrostu naturalnego
i rosnącego udziału osób w wieku emerytalnym w społeczeństwach krajów rozwiniętych.
Osoby w wieku lat 65 i więcej stanowiły w 1990r. średnio 21,4% populacji w krajach Unii
Europejskiej i odpowiednio 19,1% w Stanach Zjednoczonych. W 2010r. było to odpowiednio
25,9% i 20,4%, zaś według prognoz w 2030r. będzie to 40,4% dla UE i 36,8% dla Stanów
710
T. Sowiński, Finanse ubezpieczeń…, op. cit., s. 122.
711
N. Marska, Obowiązkowe fundusze emerytalne. Świat i Polska, Wydawnictwo Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 28–29.
226
Zjednoczonych712. Wszystkie te czynniki kumulując się powodują wzrost ciężaru utrzymania

osób w starszym wieku713.
Obecnie najczęściej spotykanym sposobem prezentacji systemów emerytalnych
są konstrukcje filarowe, najczęściej trójfilarowe714. Również w Polsce jedną z najczęściej
podkreślanych cech nowego systemu emerytalnego jest właśnie konstrukcja filarowa.
Architektura systemu zabezpieczenia emerytalnego wylansowana w Polsce nie jest
jednak klasyczna, ponieważ w sposób jednoznaczny nie odwołuje się do podstawowego
kryterium podmiotowego. O zabezpieczenie emerytalne może dbać zarówno państwo,
pracodawca, jak również my sami. Jednak w związku z przystąpieniem Polski do Unii
Europejskiej pojawiła się konieczność zmodyfikowania stosowanej prezentacji filarowej
systemu w kierunku prezentacji odwołującej się do podziału na filary według kryterium
podmiotowego. Już teraz „polskie” filary I i II stają się „europejskim” filarem I. Natomiast
„polski” filar III jest podzielony na dwa europejskie: filar II („polskie” Pracownicze
Programy Emerytalne) i filar III („polskie” Indywidualne Konta Emerytalne). Wartym
zauważenia jest fakt, iż powstał w Banku Światowym projekt systemu emerytalnego,
w którym wyróżnia się pięć filarów715.
Tabela 6.1.5
Wielofilarowa prezentacja systemu emerytalnego
Główne kryteria
Filary
Charakterystyka Przystąpienie Finansowanie
0 Emerytura socjalna przez afiliację Budżetowe
System publiczny, zarządzany publicznie (o zdefiniowanym
1 Obowiązkowe Składki
świadczeniu lub o normalnie zdefiniowanej składce)
Zakładowe lub indywidualne plany emerytalne (w pełni
Aktywa
2 kapitałowe o zdefiniowanym świadczeniu albo w pełni Obowiązkowe
finansowe
kapitałowe o zdefiniowanej składce)
Zakładowe lub indywidualne plany emerytalne (częściowo
Aktywa
3 lub w pełni kapitałowe o zdefiniowanym świadczeniu albo Dobrowolne
finansowe
kapitałowe o zdefiniowanej składce)
Aktywa
Różnorodne przedsięwzięcia emerytalne (inicjatywa własna;
4 Dobrowolne finansowe
pomoc zewnętrzna)
i niefinansowe
Źródło: R. Holzmann, R Hinz i inni, Old–Age Income Support in the 21st Century. An International Perspective
on Pension Systems and Reforms, Washington 2005; T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne – teoria dla praktyki,
Wydawnictwo Branta, Bydgoszcz – Warszawa 2005, s. 272.
Fundusze emerytalne są postrzegane jako aktywne podmioty działające na rynku

kapitałowym, prowadzące działalność inwestycyjną o charakterze długookresowym.
Podstawowym celem funkcjonowania funduszu emerytalnego jest zabezpieczenie dochodów
emerytalnych swoim członkom. Zabezpieczenie emerytalne jest problemem nie tylko
ekonomicznym, ale i społecznym. Zatem fundusze emerytalne powinny być instytucjami
zaufania społecznego. Szczególnego znaczenia nabierają regulacje w zakresie działalności
inwestycyjnej funduszy emerytalnych, które należy rozpatrywać w kontekście716:
należytego zabezpieczenia interesów członków funduszy;
potrzeb inwestycyjnych funduszy emerytalnych związanych z dążeniem do optymalizacji
portfela ze względu na stopę zwrotu i ryzyko;
712
E. P. Davis, Pension Fund Reform and European Financial Market, London School
of Economics, London, Special Paper 1998, No. 107, s. 16.
713
N. Marska, Obowiązkowe fundusze emerytalne…, op. cit., s. 29.
714
J. Yermo, Revised Taxonomy for Pension Plans, Pension Funds and Pension Entities, OECD
2002, s. 16.
715
T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne…, op. cit., s. 271.
716
Forum dyskusyjne ubezpieczeń i funduszy emerytalnych, Komisja Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych, 2004, nr 2, s.75.
227
stymulowania rozwoju wybranych kapitałochłonnych sektorów gospodarki, np. rynku

finansowego, infrastruktury.
Do ważnych funkcji ekonomicznych funduszy emerytalnych należy ich pozytywny
wpływ na poziom oszczędności, jako istotnego czynnika wzrostu gospodarczego. Rola
funduszy emerytalnych w akumulacji kapitału wiąże się z wieloletnim gromadzeniem
wkładów. Historyczny rozwój funduszy potwierdza ich znaczenie dla akumulacji kapitału
w zakresie zarówno mikro–, jak i makroekonomicznym717.
Tabela 6.1.6
Cele ekonomiczne i cele społeczne funduszy emerytalnych
Fundusz emerytalny
Cele ekonomiczne: Cele społeczne:
efektywne alokowanie wnoszonych wkładów wykształcenie sprawnych instytucji zaufania
emerytalnych; społecznego, będących składnikiem (filarem)
akumulacja kapitału; systemu emerytalnego;
zapewnienie ekwiwalentności świadczeń, dostarczenie członkom funduszy uzupełniających
motywujące do dłuższego pozostawania na rynku dochodów na starość;
pracy oraz dążenia do osiągania wyższych dywersyfikacja ryzyka w sytuacji, gdy publiczne
dochodów; systemy emerytalne nie są w stanie dostarczyć
rozwój prywatnego zarządzania (oczekiwania świadczeń na odpowiednim poziomie;
założycieli). demonopolizacja podmiotów dostarczających
świadczeń na starość oraz większy ich wybór.
Źródło: P. Kurowski, Rozwój funduszy emerytalnych w wybranych krajach Europy Środkowo–Wschodniej,
Wydawnictwo Matrix, Warszawa 2006, s. 31.
Fundusze emerytalne, poprzez możliwość uzyskania świadczeń adekwatnych

do wpłacanych wkładów, motywują osoby pracujące do dłuższego pozostawania na rynku
pracy i do osiągania wyższych zarobków. Celem o charakterze ekonomicznym jest także
realizacja zadań wyznaczonych przez organy założycielskie funduszu. Dotyczą one udziału
w rynku, alokowania aktywów we wskazane instrumenty, osiągnięcia określonych zysków
itp.718
Przed funduszami emerytalnymi stawiane są oczywiście cele społeczne, gdyż stały
się one – obok instytucji organizowanych bezpośrednio przez państwo – elementem systemu
emerytalnego. Z racji bardzo ważnych funkcji społecznych fundusze emerytalne objęte
są w szerszym zakresie regulacjami oraz nadzorem nad ich funkcjonowaniem niż pozostałe
instytucje działające na rynku finansowym. I tak głównym celem społecznym jest
dostarczenie uprawnionym uczestnikom uzupełniających dochodów na starość. Obecność
prywatnych instytucji w systemie emerytalnym ma również dywersyfikować ryzyko
w sytuacji, gdy bazowy system – szczególnie wrażliwy na zmiany demograficzne czy
fluktuacje na rynku pracy – nie będzie w stanie zapewnić uprawnionym do tego osobom
świadczeń na starość na określonej stopie zastąpienia. Ważnym celem o wymiarze
społecznym jest też demonopolizacja instytucji państwa w dostarczaniu świadczeń na okres
starości. Oznacza to dla uczestnika większą swobodę wyboru, ale i odpowiedzialność.719
Wymienione wyżej cele mogą być realizowane tylko wówczas, gdy tworzone
fundusze emerytalne będą sprawnymi instytucjami zaufania publicznego, a więc podmiotami,
które nie zawiodą. Jest to ważne z punktu widzenia państwa, jak i obywateli.
717
St. Golinowska, Reforma systemu emerytalno – rentowego, Raport CASE, 1997, nr 6 s. 74.
718
P. Kurowski, Rozwój funduszy emerytalnych w wybranych krajach Europy Środkowo–
Wschodniej, Wydawnictwo Matrix, Warszawa 2006, s. 32.
719
Ibidem, s. 32.
228
6.2 Fundusze emerytalne i ich rodzaje w gospodarce współczesnej – sektor

emerytalny w Polsce
Fundusze emerytalne „oferują uczestnikom świadczenia emerytalne w zamian
za wnoszone systematycznie składki. Jest to forma długoletniego funduszu inwestycyjnego,
którego celem jest nie tylko ochrona pozyskiwanych ze składek kapitałówprzed inflacją, ale
również ich realny wzrost dzięki długoterminowym inwestycjom na rynku kapitałowym,
głównie w walory o niskim ryzyku finansowym”720.
Rysunek 6.2.1
Organizacja w II filarze bazowego zabezpieczenia emerytalnego w Polsce
Komisja Nadzoru Finansowego
Zakład Ubezpieczeń Społecznych

Bank depozytariusz
Otwarty Fundusz
Emerytalny (OFE) Podmiot wypłacający
Indywidualne konto emeryturę
Powszechne ubezpieczonego
Towarzystwo
Emerytalne (PTE)
Źródło: Pośrednictwo finansowe w Polsce, red. W. Przybylska–Kapuścińska, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu,

Składka emerytalna w całości (19,52% podstawy wymiaru) wpłacana jest przez

pracodawcę w imieniu swoim i pracownika do funduszu emerytalnego w ZUS. Dopiero ZUS
dokonuje transferu tej składki (7,3% podstawy wymiaru) na indywidualne jednostki
rozrachunkowe w wybranym przez ubezpieczonego OFE, który jest reprezentowany przez
PTE działające w formie spółki akcyjnej. Towarzystwo ponosi odpowiedzialność wobec
członków OFE za niewykonanie lub niewłaściwe wykonanie swoich obowiązków. Jedno PTE
może zarządzać tylko jednym OFE, chyba że miało miejsce przejęcie zarządzania innym OFE
lub połączenie z innym PTE. Kapitał akcyjny jest ściśle określony i nie może być zebrany
na drodze publicznej subskrypcji. Nie może też pochodzić z pożyczek lub kredytów.
Towarzystwo PTE jest zobowiązane do utrzymywania kapitałów własnych, w wysokości
co najmniej połowy kapitału zakładowego, zaś w przypadku niespełnienia tego warunku jest
zobligowane do powiadomienia organu nadzoru i uzupełnienia niedoboru w możliwie
krótkim, określonym czasie. Zbycie i nabycie akcji danego PTE wymaga każdorazowej zgody
organu nadzoru. Zarząd towarzystwa ze względu na zakres zadań PTE musi być co najmniej
trzyosobowy, zaś jego członkowie muszą spełniać szereg ustawowych warunków721.
Kapitał emerytalny członków danego OFE jest przechowywany w banku
depozytariuszu. W przeciwieństwie do PTE jeden bank może być depozytariuszem dla kilku
OFE jednocześnie. Depozytariuszem może być Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych
S.A. lub bank spełniający określone warunki, m.in.: posiadający fundusze własne
w wysokości 100 mln euro, nieposiadający akcji towarzystwa zarządzania funduszem
(lub podmiotu z nim związanego), niebędący pożyczkodawcą lub kredytodawcą tego
720
A. Bień, W. Bień, Słownik finansów. 1000 haseł (określeń używanych w finansach),
Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009, s. 38-39.
721
Pośrednictwo finansowe w Polsce, red. W. Przybylska–Kapuścińska…, op. cit., s. 216–217.
229
funduszu i funduszu, którego aktywa przechowuje. A także nie zatrudnia i nie posiada
związków osobowych z tymi podmiotami. Oprócz przechowywania aktywów bank
depozytariusz odpowiada za prawidłową politykę inwestycyjną oraz za właściwe
wykonywanie obowiązków funduszu, np. w zakresie prawidłowego ustalania przez PTE
wartości jego aktywów netto. W razie zaistnienia nieprawidłowości bank depozytariusz ma
obowiązek powiadomienia organu nadzoru. Reprezentuje towarzystwo w przypadku cofnięcia
zezwolenia dla podmiotu722.
Nadzór723 nad obligatoryjną, kapitałową częścią zabezpieczenia emerytalnego
sprawuje KNF. Jego głównym zadaniem jest gwarancja bezpieczeństwa kapitału
emerytalnego ubezpieczonych w okresie nabywania świadczeń oraz gwarancja świadczenia
i zachowanie jego siły nabywczej w okresie wypłaty, w szczególności nadzorowania
i przestrzegania istniejących regulacji i kontrola stanu majątkowego PTE. W związku
z powyższym dysponuje on szeregiem uprawnień: zastosowanie protokołu pokontrolnego,
możliwość nałożenia kar pieniężnych, żądanie zwołania posiedzenia zarządu, wreszcie
cofnięcia zezwolenia724.
Konieczność zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa wymaga podejmowania działań
przez państwo, pracodawcę, jak i przez pracownika. Rola państwa w organizacji systemu
emerytalnego polega w wielu przypadkach na działaniach pośrednich – mianowicie
na zapewnieniu warunków dla dostatecznego bezpieczeństwa funkcjonowania systemu
emerytalnego, czyli przede wszystkim zdolności do wypłat przez dane instytucje
odpowiednich bieżących i przyszłych świadczeń emerytalnych. Ogólna konstrukcja systemu
i zasady funkcjonowania jego poszczególnych części są jednak domeną państwa, choć udział
instytucji prywatnych w konkretnych rozwiązaniach staje się coraz większy. Obecnie mamy
do czynienia z publicznoprawnym charakterem systemu emerytalnego w Polsce, ponieważ:
po pierwsze, państwo dopuszcza, pod pewnymi warunkami, do realizacji wyznaczonych
zadań w zakresie organizacji i funkcjonowania systemu właśnie podmioty prywatne;
po drugie, w systemie emerytalnym zakłada się występowanie coraz to bardziej
znaczących inicjatyw własnych przyszłych emerytów, czyli podejmowania decyzji
uczestnictwa w dodatkowych – preferowanych przez państwo – przedsięwzięciach
emerytalnych.
W tych dwóch kontekstach należy zwrócić uwagę na rozwiązania instytucjonalne
dotyczące udzielania przez państwo zezwoleń, sprawowania przez państwo gwarancji,
związanych z działalnością podmiotów prywatnych w systemie emerytalnym725.
W organizacji i funkcjonowaniu systemu emerytalnego założono udział następujących
instytucji prywatnych:
powszechnych towarzystw emerytalnych (zarządzających OFE);
zakładów ubezpieczeń emerytalnych (wypłacających emerytury z II filaru);
pracowniczych towarzystw emerytalnych (organizatorów pracowniczych funduszy
emerytalnych w ramach PPE);
zakładów ubezpieczeń na życie o statusie spółki akcyjnej (realizatorów PPE i IKE);
towarzystw funduszy inwestycyjnych (realizatorów PPE i IKE);
banków (w roli depozytariuszy aktywów emerytalnych oraz realizatorów PPE i IKE);
domów maklerskich;
innych (np. instytucji wykonujących zadania agenta transferowego).
722
Pośrednictwo finansowe w Polsce, red. W. Przybylska–Kapuścińska…, op. cit., s. 217.
723
I. Jędrasik–Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego,
t. 2, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2006, s. 72.
724
T. Szumlicz, Organizacja i funkcjonowanie funduszy emerytalnych, [w:] System ubezpieczeń
społecznych. Zagadnienia podstawowe, red. Z. Kluszczyńska, Wydawnictwo LexisNexis,
725
T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne…, op. cit., s. 274–275.
230
Nad tak zorganizowanym systemem emerytalnym od początku jego funkcjonowania

trwa dyskusja na temat właściwych uregulowań prawnych w zakresie działalności
inwestycyjnej otwartych funduszy emerytalnych. Chodzi w szczególności o katalog
instrumentów, które mogą nabywać fundusze oraz o limity inwestycji w poszczególne
kategorie aktywów. Bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo oraz efektywność inwestycji OFE
mają m.in. regulacje dotyczące minimalnej wymaganej stopy zwrotu, rachunku premiowego,
częstotliwości ocen wyników inwestycyjnych funduszy oraz struktury i poziomu opłat
pobieranych ze składek oraz aktywów członków OFE. Będąca skutkiem tych regulacji obecna
polityka inwestycyjna otwartych funduszy jest powszechnie krytykowana. Nie zawsze
postulaty i propozycje zmian w zakresie regulacji działalności inwestycyjnej OFE
dostatecznie uwzględniają podstawowy cel funkcjonowania tych podmiotów, sformułowany
w Ustawie o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Nadrzędnym celem
działalności inwestycyjnej OFE jest zatem minimalizowanie ryzyka utraty realnej wartości
aktywów w horyzoncie długookresowym. Przy tak zdefiniowanym ograniczeniu fundusze
realizują cel, jakim jest zapewnienie w długim terminie wysokiej rentowności lokat. Zdarza
się jednak, że ta jasno zdefiniowana misja otwartych funduszy jest kwestionowana726.
Fundusze emerytalne są częścią sytemu zabezpieczenia społecznego. W związku
z tym zobowiązania OFE (przyszłe emerytury) są zupełnie czym innym niż np. zobowiązania
funduszy inwestycyjnych, zatem odpowiadające im aktywa OFE muszą zgodnie z prawem
odzwierciedlać ten szczególny charakter (dywersyfikacja ryzyka, odpowiedni stopień
płynności i bezpieczeństwa lokat itd.). W obecnej sytuacji, gdy ani banki, ani inne instytucje
rynku finansowego nie są ograniczone tą szczególną rolą nadaną OFE przez ustawodawcę,
nie przejawiają więc zbyt dużego zainteresowania angażowaniem się w przedsięwzięcia
o podwyższonym ryzyku i oczekiwanie tego typu inwestycji od OFE jest nieporozumieniem.
Tym bardziej że w przypadku OFE do takich lokat zniechęca metoda dokonywania oceny ich
działalności lokacyjnej, wymuszająca krótkoterminowy horyzont inwestycyjny727. Dochodzą
do tego trudności w wycenie niepłynnych, nienotowanych instrumentów finansowych oraz
krótkowzroczność ludzi młodych728 charakteryzujących się wyższą skłonnością do ryzyka729.
Od początku funkcjonowania w Polsce zreformowanego systemu emerytalnego trwa
dyskusja na temat właściwości uregulowań prawnych w zakresie działalności inwestycyjnej
otwartych funduszy emerytalnych. Chodzi w szczególności o katalog instrumentów, które
mogą nabywać fundusze oraz o limity inwestycji w poszczególne kategorie aktywów.
Bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo oraz efektywność inwestycji OFE mają m.in.
regulacje dotyczące minimalnej wymaganej stopy zwrotu, rachunku premiowego,
częstotliwości ocen wyników inwestycyjnych funduszy oraz struktury i poziomu opłat
pobieranych ze składek aktywów członków OFE. Będąca skutkiem tych regulacji obecna
polityka inwestycyjna otwartych funduszy jest powszechnie krytykowana730.
Kolejne zadanie, które próbuje się narzucać funduszom emerytalnym,
to przyczynienie się do maksymalnej absorpcji funduszy Unii Europejskiej przez polską
gospodarkę. Trudno z góry odrzucać taką wspomagającą dla gospodarki rolę OFE, jednak
niełatwo określić, jaką formę miałyby przybrać udziały OFE w finansowaniu projektów
współfinansowanych przez instytucje unijne. Jeśli chodzi o rynek obligacji komunalnych,
726
Forum dyskusyjne ubezpieczeń…, op. cit., s.54.
727
Ibidem.
728
M. Góra, System emerytalny…, op. cit., s. 23
729
M. Dybał, Efektywność inwestycyjna…, op. cit., s. 20.
730
K. Gradzik, Inwestycje otwartych funduszy emerytalnych i ich rola w systemie zabezpieczenia
emerytalnego w Polsce, [w:] Forum dyskusyjne ubezpieczeń i funduszy emerytalnych.
Polityka inwestycyjna otwartych funduszy inwestycyjnych, red. K. Jajuga, T. Szumlicz,
Wydawnictwo Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, 2004, nr 3, s. 53.
231
to nie stanowi ona dla OFE atrakcyjnej alternatywy w stosunku do obligacji i bonów
skarbowych731.
Niemniej do wzrostu zainteresowania systemami emerytalnymi oraz przeprowadzania
ich reform w Europie i na świecie zalicza się m.in. wzrost wydatków na emerytury i związany
z tym wzrost obciążeń budżetowych, zmiany socjoekonomiczne i demograficzne (np. zmiany
w strukturach społecznych, rodzinnych, wzrost liczby kobiet pracujących, wzrost poziomu
emerytur, wysokie bezrobocie, wydłużanie się życia ludności, niska stopa urodzeń
w niektórych krajach oraz późniejsze rozpoczynanie pracy zawodowej wynikające ze wzrostu
okresu kształcenia), a także integrację europejską zwiększającą wewnętrzne i zewnętrzne
migracje ludności pracującej732.
Można pokusić się o systematyczną ocenę polityki inwestycyjnej stosowanej przez
fundusze emerytalne w przeciągu lat ich funkcjonowania. Wzrosło znaczenie funduszy
emerytalnych na giełdzie, a przez to, że było tak niewiele nowych emisji akcji, nastąpił
nieuzasadniony fundamentalnie wzrost kursów wielu akcji. Obserwuje się, iż ograniczona
płynność powoduje, że fundusze stają się inwestorami długoterminowymi, napotykającymi
na trudności wyjścia z lokat. Sądzi się, iż to właśnie fundusze emerytalne oceniły
proponowane ceny emisyjne jako za wysokie, co skutkowało odstąpieniem od emisji
pierwotnej. W ten sposób fundusze emerytalne stają się poważnymi inwestorami
instytucjonalnymi, które ustalają warunki panujące na rynku. W portfelach funduszy
emerytalnych dominują przede wszystkim obligacje skarbowe. Jeżeli chodzi o akcje, to tutaj
odgrywają największą rolę spółki należące do indeksu WIG20. Mniejsze fundusze emerytalne
uważnie obserwują decyzje inwestycyjne funduszy, które decydują o poziomie minimalnej
stopy zwrotu i podobnie konstruują swoje portfele.
Podsumowując okres funkcjonowania otwartych funduszy emerytalnych, należy
podkreślić, że związany był on nie tylko ze spodziewanymi stopami zwrotu, lecz także
z realizacją dążeń akcjonariuszy towarzystw do uzyskania kontroli nad poszczególnymi
podmiotami. Komisja Nadzoru jest zaniepokojona wzrastającą rolą otwartych funduszy
emerytalnych na rynku kapitałowym, która umożliwia w wielu wypadkach wykonywanie
nadzoru właścicielskiego poprzez delegowanie przedstawicieli do rad nadzorczych. Sytuacje
takie mogą być źródłem konfliktu interesów, w szczególności, gdy korzyści materialne
uzyskują bezpośrednio pracownicy PTE. Niestety, obserwowane były działania, które miały
na celu ustalenie wysokich cen walorów, gdyż opierając się na nich ustala się wartość
jednostki rozrachunkowej. Skupowanie zaś akcji spółek o najmniejszej kapitalizacji potęguje
jedynie efekt braku płynności na GPW. Każde zaś wycofanie się z walorów danej spółki
najczęściej powoduje istotny spadek kursu i pogłębienie strat OFE.
Do najważniejszych działań negatywnie ocenianych przez KNF, mających wpływ na
osiąganie wyniki finansowe, należy zaliczyć:
zawieranie transakcji kupna lub sprzedaży skarbowych papierów wartościowych
po cenach istotnie korzystniejszych od cen, po jakich były realizowane inne analogiczne
transakcje;
krótkoterminowe transakcje kupna–sprzedaży (lub sprzedaży–kupna), gdzie cena kupna
jest wyższa od ceny sprzedaży skarbowych papierów wartościowych, zaś obie (lub jedna)
z cen kupna–sprzedaży istotnie różni się od cen kupna–sprzedaży, po jakich były
realizowane inne analogiczne transakcje w danym dniu na rynku międzybankowym.
Istnieje więc podejrzenie, że nastąpił transfer środków zgromadzonych w otwartych
funduszach emerytalnych do podmiotów powiązanych względem akcjonariuszy
powszechnych towarzystw emerytalnych;
sztuczne zawyżanie wyceny danego papieru wartościowego;
731
K. Gradzik, Inwestycje otwartych funduszy emerytalnych…, op. cit., s. 53.
732
R. Holzmann, M. Orenstein, M. Rutkowski, Pension Reform in Europe…, op. cit., s. 2.
232
zawyżanie (zaniżanie) kursu akcji, zawyżanie (zaniżanie) kursu skarbowych papierów

wartościowych, zawieranie pozasesyjnych transakcji pakietowych;
nieprawidłowości w zakresie depozytów bankowych, polegające na zakładaniu
depozytów w bankach będących akcjonariuszami powszechnego towarzystwa
emerytalnego zarządzającego danym otwartym funduszem emerytalnym, zakładaniu
depozytów w walutach obcych, zakładaniu depozytów bankowych, których
oprocentowanie istotnie różniły się od stawek analogicznych depozytów oferowanych
przez inne banki733.
Pozytywnie na sytuację OFE może wpłynąć wprowadzenie zmian legislacyjnych
umożliwiających funduszom emerytalnym zabezpieczenie aktywów nie tylko przed ryzykiem
kursowym, ale także przed innymi rodzajami ryzyka. Umożliwi to korzystanie przez OFE
z niektórych instrumentów pochodnych, będących przedmiotem obrotu na rynku publicznym.
Rozwiązania wymagają także zasady wykonywania przez OFE praw głosu z akcji
posiadanych spółek. Rozwój rynku OFE zapewne będzie wymuszał dalsze zmiany
w istniejących uregulowaniach prawnych dotyczących tego rynku. Po latach funkcjonowania
OFE dostrzega się pojawiające się pewne ograniczenia w zakresie prowadzonej polityki
inwestycyjnej, które powinny być dostosowane do zachodzących zmian.
Obserwuje się, że powstawanie w wielu krajach systemów emerytalnych opartych
na kapitalizacji składki występowało z jednoczesnym wysokim tempem wzrostu
gospodarczego w tych krajach. Nie można jednak przyśpieszonego tempa wzrostu
gospodarczego jednoznacznie przypisać funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, ponieważ
w krajach, które przeprowadziły reformę systemu emerytalnego, występowała jednocześnie
liberalizacja i prywatyzacja gospodarki oraz restrykcyjna polityka budżetowa. Większy
wpływ reformy ubezpieczeń na wzrost gospodarczy jest w mniej rozwiniętych krajach
Ameryki Łacińskiej734 (Chile, Peru, Kolumbia, Argentyna)735 oraz Azji (Malezja, Singapur,
Indonezja) niż w krajach o ukształtowanej strukturze gospodarki i wysokim poziomie
dochodu narodowego. Wysoka realna stopa zwrotu funduszy emerytalnych w Chile została
osiągnięta dzięki udziałowi funduszy w prywatyzacji dużych państwowych przedsiębiorstw
z sektora energetycznego i telekomunikacyjnego. Fundusze emerytalne, jako forma
sprywatyzowania przymusowych oszczędności, stały się środkiem transferu kapitału
o wartości bliskiej połowie produktu krajowego w zarząd prywatnych towarzystw
emerytalnych. Istnieje jednak obawa, że w okresie osłabienia koniunktury może nastąpić
zmiana spirali wzrostowej w spiralę recesyjną736.
Podstawową kwestią, rozpatrywaną w tym aspekcie, jest poziom oszczędności
w gospodarce. Wyższy poziom oszczędności długoterminowych pojawia się jednak dopiero
po kilku latach od rozpoczęcia reformy. Na początku reformy kumulują się koszty
przesunięcia w czasie wydatków z systemu emerytalnego. Jednak, gdy oszczędności
zaczynają rosnąć, charakterystyczne jest to, że zmienia się ich struktura. Pojawiają
się oszczędności długookresowe, pozwalające na emisję długotrwałych papierów
wartościowych. Istotnym czynnikiem wpływającym na poziom oszczędności jest także
zmniejszenie wydatków budżetowych mierzonych wskaźnikiem udziału publicznej
konsumpcji w stosunku do PKB. W większości przypadków, udział ten na przestrzeni
ostatnich kilkunastu lat maleje. Powoduje to pośrednie, pozytywne efekty finansowe
w gospodarce na skutek bardziej efektywnego wykorzystania pieniądza. Wskaźniki finansowe
mogą być wykorzystane jako narzędzia do opracowania odpowiednich rankingów,
733
B. Kołosowska, Skutki finansowe reformy systemu emerytalnego w Polsce, Wydawnictwo
734
C. Mesa –Lago, The Privatization of Pension in Latin America and Its Impacts on the Insured,
the Economy and Old–Age People, [in:] Shielding the Poor – Social Protection
in the Developing World, ed. N. Lustig, Washington: Brooking Institution Press, 2001.
735
Instytucje rynku finansowego w Polsce, red. A. Szelągowska…, op. cit., s. 456.
736
B. Kołosowska, Skutki finansowe reformy…, op. cit., s. 226.
233
pozwalających dokonywać klasyfikacji OFE i wyboru spośród nich tych najlepszych.

W pierwszej kolejności zostanie przedstawiony powszechnie znany wskaźnik, wprowadzony
obowiązującymi uregulowaniami prawnymi. Jest to ustawowa stopa zwrotu, będąca względną
miarą zmian wartości jednostki rozrachunkowej liczoną za okresy dwuletnie (trzyletnie).
W dalszej części pracy dokonano też prezentacji innych miar oceniających efektywność
działań podejmowanych przez zarządzających OFE737.
6.3 Zasoby sektora towarzystw emerytalnych a rozwój gospodarki Polski

Powszechne towarzystwa emerytalne w przyjętej koncepcji emerytalnej miały
odpłatnie zajmować się zarządzaniem zasobami gromadzonymi w otwartych funduszach
emerytalnych. W latach 1998 i 1999 powstało łącznie 21 PTE, które założyły 21 OFE.
Już w początkowym okresie w tworzenie powszechnych towarzystw emerytalnych w Polsce
zaangażowały się znane światowe firmy z branży usług finansowych, ale także polskie banki,
firmy ubezpieczeniowe oraz krajowe podmioty niefinansowe. Od 2001r. rozpoczęły
się procesy konsolidacyjne, po których na koniec 2010r. na rynku pozostało 14 OFE.
Podstawowymi barierami wejścia na rynek OFE są wysokie koszty tworzenia infrastruktury –
sieci sprzedaży, systemu informatycznego – a także stosunkowo niska mobilność klientów
oraz sztywny globalny popyt na oferowany produkt738.
Tabela 6.3.1
Miary charakteryzujące potencjał rynku funduszy emerytalnych
Miary absolutne Miary względne
liczba członków funduszu ogółem; rachunki martwe/rachunki ogółem
liczba rozrachunków czynnych (lub martwych); (lub rachunki czynne/rachunki ogółem);
Wartość i liczba składek przekazywanych przez wartość aktywów zagregowanych/PKB;
ZUS (terminowo i nieterminowo wraz wartość aktywów zagregowanych/liczba osób
z odsetkami); w wieku produkcyjnym;
wartość aktywów zagregowanych; saldo przepływów aktywów funduszy/PKB;
wartość aktywów zagregowanych netto; saldo przepływów aktywów funduszy/liczba
wartość portfela inwestycyjnego; osób w wieku produkcyjnym;
liczba funduszy; indeks Herfindhala–Hirschama (HHI).
wartość jednostki rozrachunkowej;
saldo przepływów aktywów funduszy.
Źródło: F. Chybalski, Otwarte fundusze emerytalne w Polsce. Analiza działalności inwestycyjnej, finansów
oraz decyzji członków, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 55.
Zmiana liczby członków OFE w latach 1999–2010 została zaprezentowana

na wykresie nr 6.3.2. W pierwszym roku funkcjonowania liczba członków OFE przekroczyła
7 milionów. Na koniec 2000r. rzeczywista liczba osób, które przystąpiły do II filaru wyniosła
nieco ponad 10 mln. Jednak w tej grupie aż 2,6 miliona stanowiły martwe konta, czyli
członkowie, na których rachunek emerytalny nie wpłynęła żadna składka, albo osoby, które
nie powinny były w ogólne zostać zapisane do OFE. Od 2000r. obserwuje sie stabilizację
w zakresie przyrostu liczby członków. Do OFE przystępuje rocznie ok. 500 tys. nowych
członków. Jednak w kolejnych latach (po 2010r.) nie należy oczekiwać istotnej zmiany tego
tempa, ponieważ z jednej strony na rynek pracy będą wchodziły roczniki niżu
demograficznego, ale z drugiej powinien wzrosnąć wskaźnik aktywności zawodowej,
szczególnie młodszych roczników. Pod względem liczby członków w poszczególnych OFE
rynek funduszy emerytalnych wykazuje dość duże skoncentrowanie. Do trzech największych
funduszy należy ponad 52,97% członków OFE, a lider rynku ma blisko 10 razy więcej
członków niż najmniejszy fundusz.
737
B. Kołosowska, Skutki finansowe reformy…, op. cit, s. 237.
738
Konkurencja i koncentracja na rynku otwartych funduszy emerytalnych w latach 2000–2005,
Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2006, s. 46.
234
Wykres 6.3.1
Rynek OFE w latach 1999–2010
25
21 21
20
17 17
16 16 16 16
15
15 14 14 14 14,9
13,8 14,4
12,4 13,1
11,5 12 11,7
10,4 10,6 11
10
7
5
0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ilość OFE Liczba członków w mln
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Rynek OFE charakteryzuje się znaczną koncentracją – chociaż zauważalna jest

tendencja spadkowa. Niska konkurencyjność nie musi wynikać z oligopolizacji
czy z koncentracji, ale powstaje ze strukturalnej charakterystyki rynku. Wysokie bariery
wejścia, sztywny popyt, homogeniczność oferowanego produktu, silne efekty skali,
gwarantowane wysokie zyski niemal niezależne od efektywności inwestycji i bierne
zachowanie konsumentów tworzą środowisko niesprzyjające dynamicznej rywalizacji
i konkurencji między podmiotami739.
Wykres 6.3.2
Liczba członków OFE
3 000 000 2 786 190 2 929 848
2 500 000 2 193 502
2 000 000
1 500 000
1 135 730
983 889
1 000 000 834 366 788 002 868 505
468 322
448 525 518 081
500 000 349 499 311 113 315 419
0
PZU Złota Jesień
Polsat
Aviva BZ WBK
ING N-N Polska
Nordea
AXA
Warta
PKO BP
AEGON
Amplico
Pocztylion
Generali
Allianz Polska
Pekao
739
Konkurencja i koncentracja…, op. cit., s. 9.
235
Głównymi graczami rynku są trzy fundusze emerytalne: AVIVA OFE (Commercial

Union OFE BPH CU WBK), ING OFE oraz OFE PZU Złota Jesień. Na koniec 2010r.
dysponowały one ponad 51,5% rynku mierzonego udziałem aktywów netto. Uwzględniając
czwarty, największy fundusz, Amplico OFE, można powiedzieć, że 60,57% (mierzonego
liczbą członków) lub prawie 59,2% (mierzonego udziałem aktywów netto) znajduje
się w rękach czterech największych podmiotów. Podkreślić należy, że utrzymał się pierwotny
podział rynku dokonany po starcie reformy. Czynnikiem determinującym udziały w rynku
nie były wyniki inwestycyjne, ale skuteczność działań marketingowych i akwizycyjnych740.
Największy udział w rynku osiągnęły te OFE, zarządzane przez PTE, gdzie głównymi
akcjonariuszami były zakłady ubezpieczeniowe lub będące ich właścicielami grupy
kapitałowe. (PZU Życie S.A., ING Continental Europe Holding BV, Commercial Union
Polska (Aviva), Towarzystwo Ubezpieczeń na Życie S.A., i Amplico Life (Pierwsze
Amerykańsko–Polskie Towarzystwo Ubezpieczeń na Życie i Reasekuracji S.A.). Ta
znaczna koncentracja na rynku OFE nie sprzyja konkurencji. Na koniec 2010r. wszystkie
OFE prowadziły ponad 14 milionów 930 tys. rachunków. Tu należy uwzględnić około
5% martwych rachunków (bez żadnej wpłaty). Najniższy udział martwych rachunków jest
w Aviva (około 2%), a najwyższy w OFE Pocztylion (około 14%). Podkreślić jednak należy,
iż liczba martwych rachunków sukcesywnie spada741.
Wykres 6.3.3
Udział OFE w rynku
Warta; 2,11%
AXA; 6,59% AEGON; 5,59%
Amplico; 7,61%
Allianz Polska ;
3,00%
PKO BP; 3,14%
PZU Złota
Jesień; 14,69%
Polsat; 2,08%
Aviva BZ WBK;
Pocztylion ; 3,47% 18,66%
Pekao ; 2,34%
ING N-N Polska;

19,62%
Generali ; 5,28%
Nordea; 5,82%
Do czynników determinujących zmianę liczby członków poszczególnych funduszy

należą osoby, które po raz pierwszy wybierają fundusz oraz osoby dokonujące zmiany
funduszy przez ubezpieczonych. Co roku ponad 500 tysięcy osób rozpoczyna pracę – mogą
oni podpisać umowę z dowolnym funduszem lub zostają przypisani do funduszu w drodze
losowania przeprowadzonego przez ZUS. Podkreślić należy, że wielkość transferów jest
stosunkowo stabilna i utrzymuje się na stosunkowo niskim poziomie. Decydującym dla salda
transferów jest postawa samego funduszu: to czy zachowuje się biernie, czy prowadzi
aktywną, co oznacza bardzo kosztowną, politykę pozyskiwania nowych członków
740
741
Pośrednictwo finansowe w Polsce, red. W. Przybylska–Kapuścińska…, op. cit., s. 227.
236
od konkurencji. Na decyzje o transferach nie ma natomiast wpływu polityka opłat ani różnice
w efektywności inwestycyjnej742.
Wykres 6.3.4
Zagregowane aktywa OFE w relacji do PKB
16%
14%
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
1999 2001 2003 2005 2007 2009
Relacja aktywów OFE do PKB na koniec 2000r. wyniosła 1,35% i systematycznie

rosła. Szacuje się, że na koniec 2010r. wyniosła ona około 15,5%.
Wykres 6.3.5
Skumulowana wartość aktywów netto wszystkich OFE w latach 1999–2010 (w mld zł)
250
218,55
200 178,63
140,03 138,26
150
116,58
100 86,08
62,63
44,83
50 31,56
18,83
2,27 9,93
0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Skumulowana wartość aktywów OFE
Wielkością kluczową dla rynku OFE jest wielkość aktywów netto (będąca różnicą
pomiędzy aktywami a zobowiązaniami funduszu). Wielkość aktywów netto funduszy
systematycznie rosła – od 2 mld zł w 1999r. do nieco ponad 140 mld zł w 2007r. Następnie
742
237
odnotowano spadek wartości aktywów do poziomu 138 mld na koniec 2008r., wzrósł
on do ponad 218,5 mld zł na koniec 2010r. Trzy największe OFE posiadają 45,9 % aktywów
wszystkich OFE. Wysokość aktywów najmniejszego OFE przekracza 2 mld zł, największego
52 mld zł.
Najważniejszymi elementami przyrostów netto są dwie wielkości: składki i odsetki
przekazane przez ZUS do OFE oraz wynik finansowy. Podkreślić należy, że do końca 2006r.
dynamika wzrostu zysku netto OFE była zdecydowanie wyższa niż składek wraz z odsetkami.
W 2006r. obie wielkości kształtowały się na zbliżonym poziomie 15,2 mld zł zysków i 16,2
mld zł składek. Trend ten został zahamowany w 2007r. przez spadek zysków netto o ponad
50% w stosunku do 2006r. i ujemny wynik finansowy w 2008r., który spowodowany
był głównie redukcją zysku z inwestycji. Najwięcej składek zostało przekazanych w czasie
rozkwitu gospodarczego, tj. w 2007r. (165,9 mln o wartości 17,7 mld zł) oraz w 2008r. (161,2
mln o wartości 20,9 mld zł). W 2009r. liczba przekazanych składek obniżyła się (do 154,1
mln), lecz ich wartość wzrosła (do 21,5 mld zł). W 2010r. ZUS przekazał do OFE 168,8 mln
składek na kwotę 23,5 mld zł743.
Wykres 6.3.6
Wyniki OFE 3–letnie i 11–letnie
10 228,1 250
212,2 220 204,1 201,7 197,1 202,5
193,6 189,7 197 189,9 179,1
8 181,3 185,3 200
6 4,89 4,8 5,22 5,06 150

4,25 4,18
3,42 3,58 3,15
4 2,99 100
1,57 1,61
2 0,92 50
0,52
0 0
AXA
Nordea
Warta
Aviva BZ WBK
PKO BP
ING N-N Polska
Polsat
AEGON
Amplico
PZU Złota Jesień

Pekao
Pocztylion
Generali
Allianz Polska
2007-2010 1999-2010
Średnia wartość składki przekazanej przez ZUS do OFE zmieniała się w czasie,
na co w początkach istnienia funduszy wpłynęły przede wszystkim zaległe składki
przekazywane sukcesywnie w formie obligacji skarbowych. Warto przypomnieć, że 60 tys.
składek o łącznej wartości 3,3 mld zł zostało przekazanych do OFE w formie obligacji
skarbowych, stanowiących spłatę zobowiązań ZUS z tytułu składek zaległych. Średnia
wartość przekazanej w tej formie składki wyniosła 55,09 zł. Po uregulowaniu tych
zobowiązań przeciętna wartość składki przekazanej przez ZUS do OFE obniżyła się dość
wyraźnie w latach 2003–2005, lecz wraz z powrotem dobrej koniunktury w gospodarce
narodowej nastąpił wzrost wynagrodzeń i spadkowa tendencja została zahamowana744.
ZUS na początku funkcjonowania OFE nie był przygotowany do tak dużego
przedsięwzięcia od strony informatycznej, a przy niedostatecznej dotacji budżetowej
rejestrowano brak środków na bieżące wypłaty. Aby uniknąć opóźnień w wypłacie
743
Otwarte fundusze emerytalne w systemie zabezpieczenia społecznego 1999–2010, Główny
Urząd Statystyczny, Warszawa 2010, s. 111.
744
Ibidem, s. 115–116.
238
świadczeń, ZUS nie przekazywał składek do OFE w należnej wysokości. Zadłużenie ZUS
zostało przejęte przez Skarb Państwa745.
Wykres 6.3.7
Składka przekazana do OFE w okresie od 1999r. do 2010r. (w mln zł)
25000 200000
21053
20505 21043 180000
Narastająco 160425
20000 17719 160000
Składki i odsetki 139372
16156 140000
14112 118329
15000 120000
11422 97824
10275 100000
9546 80105
10000 8706 80000
7603 63949
49837 60000
38415
5000 28140 40000
2285 18594
9888 20000
2285
0 0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
O zbiorze składek w ubezpieczeniach społecznych decyduje nie tylko liczba

zatrudnionych i pracujących na własny rachunek, ale także wysokość wynagrodzeń.
Szczególnie wysoką dynamikę osiągnęła składka w latach 2007–2008, gdy w Polsce – na fali
ożywienia ekonomicznego w połączeniu z dużymi możliwościami emigracji zarobkowej –
przejściowo wystąpiły deficyty właściwej siły roboczej. Wpłynęło to na rekordowo wysoką
dynamikę przeciętnych miesięcznych wynagrodzeń.
Wykres 6.3.8
Roczne składki wraz z odsetkami przekazane z ZUS do OFE, przeciętne zatrudnienie
i przeciętne miesięczne wynagrodzenie w latach 2000–2010
25 23,6
20,9 21,5
20 17,7
16,2
14
15
9,6 11,4
10,3 9,8 9,7
9,1 8,8 8,7 8,6 8,7 8,9 9,3
10 8,7 8,1
5 2,4 2,5 2,7 3 3,1 3,2

2 2,1 2,2 2,3
0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
składka w mld zł Przeciętne zatrudnienie w mln osób
Przeciętne miesieczne wynagrodzenie w tys. zł
745
Pośrednictwo finansowe w Polsce, red. W. Przybylska – Kapuścińska…, op. cit., s. 229.
239
Utrzymujący się przez dwie dekady transformacji ustrojowej rozwój gospodarczy,

przy ograniczeniu liczby pracujących, pozwolił na dość znaczny wzrost nominalnych
i realnych wynagrodzeń. To dlatego, mimo dość znacznych fluktuacji przeciętnego
zatrudnienia i nadal wysokiej stopy bezrobocia – zwłaszcza w okresach spowolnienia realnej
dynamiki PKB – utrzymał się w okresie 1999–2010 silny, wzrostowy trend składki zasilającej
otwarte fundusze emerytalne. Wysoka koncentracja członków i rachunków przełożyła się
na wysoką koncentrację składki na rynku OFE. Do czterech OFE, które otrzymały z ZUS
na koniec 2009r. największą liczbę składek (896,4 mln) skierowano 68,1% ogólnej liczby
składek. W 2010r. liczba składek pozyskanych przez liderów rynku OFE była jeszcze
wyższa746.
Wykres 6.3.9
Przeciętna wartość składki przekazanej przez ZUS do OFE w latach 2000–2010 (w zł)
115
110,2
110 108,6
106,6
105,4
104,3
105
102,2
100
97,5 97,7
95,9
94,5 94,3
95
90
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Portfel inwestycyjny funduszu emerytalnego z reguły zawiera różną liczbę składników

zróżnicowanych jakościowo i ilościowo, a zatem stanowi kombinację różnego rodzaju
instrumentów finansowych. Traktowany jest jako pewna całość zawierająca mierzalne
charakterystyki powiązane ze sobą, które tworzą wartość odmienną od sumy ich części.
W konsekwencji dla funduszu emerytalnego ważna jest stopa zwrotu i ryzyko całego portfela.
Zarządzający funduszem badają więc wpływ poszczególnych składników włączonych
do portfela inwestycyjnego na ryzyko i dochód z całego portfela.
Otwarte fundusze emerytalne dążą do tworzenia efektywnego portfela
inwestycyjnego. Efektywny portfel inwestycyjny cechuje się najniższym poziomem ryzyka
spośród innych portfeli przy określonej stopie zwrotu oraz najwyższą oczekiwaną stopą
zwrotu w grupie portfeli o określonym poziomie ryzyka. Fundusz emerytalny powinien zatem
wybierać takie portfele inwestycyjne, które charakteryzuje najwyższa stopa zwrotu
przy założonym poziomie ryzyka.
Tworząc portfel inwestycyjny, otwarty fundusz emerytalny zobowiązany jest przez
ustawodawcę do stosowania zasady dywersyfikacji. Dywersyfikacja portfela inwestycji
ma na celu wyeliminowanie z działalności inwestycyjnej funduszu emerytalnego ryzyka
specyficznego. Ryzyko rynkowe natomiast nie podlega eliminacji. Stosowanie dywersyfikacji
nie pozwala jednak na całkowitą eliminację ryzyka z działalności inwestycyjnej funduszy
746
Otwarte fundusze emerytalne…, op. cit., s. 117.
240
emerytalnych. Zwiększenie w portfelu udziału instrumentów finansowych wolnych od ryzyka

powoduje spadek ryzyka całego portfela inwestycyjnego i jednocześnie spadek jego
dochodowości. W ten sposób fundusz emerytalny osiąga stosunkowo niski poziom ryzyka
oraz stały dochód z całości portfela inwestycyjnego747.
Wykres 6.3.10
Udział portfela inwestycyjnego w zagregowanych aktywach OFE
100,0%
0,4% 0,3%
0,5%
0,7% 0,7% 0,8%
99,5% 1,1%
99,0%
99,6% 99,7%
99,5%
99,3% 99,3% 99,2%
98,5% 98,9%
98,0%
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Pozostałe aktywa Portfel inwestycyjny
Wykres 6.3.11
Struktura portfela inwestycyjnego OFE
80% 75,1%
66,9% 69,0%
70% 63,3% 63,2% 62,2% 63,0%
60,3% 61,0%
60%
50%
40% 34,7% 35,2% 36,3%

32,4% 33,9% 32,2% 30,2%
27,9%
30%
21,8%
20%
10% 5,2% 4,3% 5,7% 4,6% 3,7%

3,1% 3,1% 0,8% 0,7%
0%
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Krajowe instrumenty dłużne Krajowe instrumenty udziałowe Inne
747
T. Czerwińska, Pomiar i ocena efektywności inwestycyjnej otwartych funduszy emerytalnych.
Rynki i inwestycje finansowe, „Bank i Kredyt”, 2005, nr 5, s. 56–58.
241
Charakterystyczny dla otwartych funduszy emerytalnych jest wysoki udział aktywów

pracujących, bowiem misją funduszy emerytalnych jest możliwie najbardziej efektywne
i bezpieczne lokowanie oszczędności emerytalnych. Już w 2000r. portfel inwestycyjny OFE
stanowił 92,4% zagregowanej wartości ich aktywów, potem udział lokat wzrastał, osiągając
w 2010r. 99,7%. Oznacza to, że niemal wszystkie aktywa funduszy zostały ulokowane
w instrumentach finansowych. Różnicę pomiędzy wartością aktywów OFE a wartością tego
portfela stanowiły środki pieniężne przeznaczone na uregulowanie zobowiązań funduszy,
między innymi z tytułu dywidend, pożyczek, odsetek czy wpłat na rachunki premiowe748.
Strukturę lokat otwartych funduszy emerytalnych determinują w znacznej mierze
prawnie zdefiniowane limity inwestycyjne. Wywiera na nią wpływ także sytuacja na rynkach
finansowych oraz podaż instrumentów finansowych o wysokim ratingu. W portfelu
inwestycyjnym OFE dominowały obligacje i akcje notowane na Giełdzie Papierów
Wartościowych w Warszawie. W działalności inwestycyjnej OFE w 2010r. zaobserwowano
wzrost zaangażowania w pozaskarbowe instrumenty dłużne (stanowiły one trzecią,
po obligacjach skarbowych i akcjach, pozycję w portfelu inwestycyjnym funduszy). Walory
te posiadają gwarancję Skarbu Państwa, a więc charakteryzuje je niskie ryzyko
inwestycyjne749. Depozyty bankowe i bankowe papiery wartościowe oraz inne instrumenty
finansowe mają marginalne znaczenie w strategii inwestycyjnej OFE750.
Wykres 6.3.12
Udział głównych aktywów w portfelu inwestycyjnym OFE
80% 75,1%
70% 65,8% 67,2% 63,1% 60,8%

66,6% 64,1%
61,2% 61,3% 59,4% 58,1% 59,9%
60%
50%
40%
29,7%
33,9% 32,3% 33,6% 32,1% 34,2% 34,7% 30,3% 32,4%
28,2% 28,0%
30% 21,4%
20%
6,8%
10% 1,7% 2,6% 1,9% 3,9% 2,8% 2,0% 1,8%
0,6% 0,4% 0,3% 0,5%
0%
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Akcje spółek notowanych na GPW Obligacje notowane na GPW Bony skarbowe
Analogicznie jak w przypadku członków, rachunków, liczby i wartości składek –

wystąpiła silna koncentracja aktywów netto. Cztery największe fundusze (Aviva OFE, Aviva
BZ WBK, ING OFE, OFE PZU „Złota Jesień” oraz Amplico OFE) dysponowały łącznie
aktywami netto o wartości 135,9 mld zł (70,3% aktywów netto OFE ogółem)751.
748
Otwarte fundusze emerytalne…, op. cit., s. 120.
749
Raport o stabilności systemu finansowego, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego,
750
Otwarte fundusze emerytalne..., op. cit., s. 120.
751
Ibidem, s. 121.
242
6.4 Sprawność sektora towarzystw emerytalnych a rozwój gospodarki

Polski
Celem działalności towarzystw emerytalnych jest bezpieczne pomnażanie kapitałów
członków, za co towarzystwa otrzymują wynagrodzenie w formie opłaty od składki i opłaty
za zarządzanie aktywami. Istniejące regulacje prawne obejmują przede wszystkim
zapewnienie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa – poprzez wprowadzenie limitów
inwestycyjnych, minimalnej stopy zwrotu i codziennego monitorowania aktywności funduszy
emerytalnych przez organ nadzoru. Zapewnienie dużych zysków kapitałowych to kwestia
sprawności osób odpowiedzialnych za zarządzanie portfelem inwestycyjnym OFE oraz
sytuacji na rynkach finansowych.
Limity inwestycyjne służą zapewnieniu bezpieczeństwa inwestycjom emerytalnym,
także pośrednio wpływają na ich efektywność. Systemy funduszy emerytalnych o wysoce
regulowanej polityce inwestycyjnej mają zwykle niższą efektywność niż systemy liberalne752.
By ocenić efektywność inwestycji753, należy przedstawić ją w formie łatwego
w interpretacji wskaźnika liczbowego. Pozwoli to porównać zyskowność oszczędzania
w funduszu emerytalnym z innymi potencjalnymi metodami lokowania kapitału, jak również
uszeregować poszczególne OFE pod względem jakości zarządzania kapitałem członka.
Wskaźnikiem wybranym przez twórców systemu emerytalnego i zawartym w Ustawie
była dwuletnia (następnie trzyletnia) stopa zwrotu OFE, oparta o przyrost wartości jednostki
rozrachunkowej funduszu. Istnieją alternatywne mierniki efektywności inwestycyjnej,
zwłaszcza stopa zwrotu używana powszechnie w finansach do wyceny zwrotu inwestycji.
Od składek wpływających na rachunek członka pobierana jest opłata redystrybucyjna
– jest to koszt członka funduszu, który nie jest uwzględniony w ustawowej stopie zwrotu
OFE. Czwarta metoda opisuje wkalkulowanie opłaty od składki we wskaźnik efektywności
inwestycyjnej. Wreszcie piąta przedstawia porównanie wyników funduszy z wynikami innych
podmiotów i wskaźnikami rynków finansowych.
Obecnie obowiązującym i oficjalnym miernikiem efektywności funduszu jest
wyliczana co kwartał trzyletnia (poprzednio dwuletnia) stopa zwrotu oparta na zmianie
wartości rozrachunkowej754. Stopą zwrotu funduszu jest wyrażony procentowo iloraz różnicy
wartości jednostki rozrachunkowej w ostatnim dniu roboczym miesiąca kończącego kwartału
i wartości tej jednostki w ostatnim dniu roboczym miesiąca przypadającego przed 24/36
miesiącami oraz wartości tej jednostki w dniu roboczym miesiąca przypadającego przed
24/36 miesiącami.
Jednostka rozrachunkowa (JR) to umowna jednostka udziału w wartości aktywów
netto funduszu. Jest ona bliskim odpowiednikiem jednostek uczestnictwa w funduszach
inwestycyjnych. Po potrąceniu opłaty, składki członka, są przeliczane na jednostki
rozrachunkowe, zgodnie z aktualną wartością jednostki (WJR). Kapitał członka na rachunku
to ilość jednostek rozrachunkowych na rachunku pomnożona przez aktualną wartość JR.
Wartość JR na rachunku członka zmienia się razem z wartością portfela inwestycyjnego
funduszu, a ilość JR – tylko rezultat napływu nowych składek bądź potrącenia z rachunku
opłaty za transfer. Mechanizm ten przedstawiono na rysunku 6.4.1.
Ustawa określa kryterium minimalnej wymaganej stopy zwrotu, czyli takiego
poziomu, poniżej którego towarzystwo zarządzające funduszem jest zobowiązane dopłacić
do rachunków członków funduszy. Stopa minimalna to połowa średniej lub stopa średnia
minus 4 punkty procentowe – wybiera się tu mniejszą wielkość. Stopa średnia to ważone
stopy zwrotu funduszy, gdzie wagami są sumy udziałów funduszu na początku i na końcu
24/36 miesięcznego okresu wyceny. Metoda ta faworyzuje podmioty o wyższym udziale,
752
P. S. Srinivas, J. Yero, Do Investment Regulation Compromise Pension Fund Performance?,
World Bank, Washington 1999.
753
Ocena efektywności przedsięwzięć gospodarczych, red. E. Nowak, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1998, s. 11.
754
M. Dybał, Efektywność inwestycyjna…, op. cit., s. 62–63.
243
dla których konieczność pokrycia niedoboru pojawia się rzadziej – z drugiej strony większy
fundusz wymaga większej dopłaty.
Rysunek 6.4.1
Przeliczanie składek na jednostki rozrachunkowe
Czas T1
X jednostek o wartości W1
Zmiana
wartości JR
z W1 na W2
Czas T2
X jednostek o wartości W2
Zmiana
wartości JR
z W2 na W3
ZUS przekazuje składki Czas T3

Pobrana opłata O1 X+(Z1-O1)/W3
o wartości Z1
jednostek o wartości W3
Źródło: Wysokość emerytur w nowym systemie ubezpieczeń społecznych, Wydawnictwo Departamentu Analiz
Komunikacji Społecznej i Informacji, Warszawa 2003, s. 15.
Mechanizmem bezpośredniej gwarancji efektywności inwestycji755 w II filarze

systemu emerytalnego jest minimalna wymagana stopa zwrotu. Jej celem jest gwarantowanie,
by stopa zwrotu funduszu nie odchyliła się znacząco od średniej rynkowej. Pośrednio
ma ona zniechęcać fundusze emerytalne do podejmowania zbyt ryzykownej polityki
inwestycyjnej756. W obecnym kształcie minimalna stopa nie chroni przed nawet bardzo
znacznym zróżnicowaniem stóp zwrotu, a tym samym kapitałów emerytalnych757.
Minimalna stopa zwrotu na pewno zwiększa społeczny odbiór systemu jako
bezpiecznego, co nie wyklucza istnienia efektów ubocznych związanych z jej działaniem.
Samo kryterium minimalnej stopy zwrotu podlegało pewnej ewolucji w drodze nowelizacji
ustawy. Możliwe są jego modyfikacje pod względem ilościowym (wyliczanie progu stopy
minimalnej) i jakościowym (konstrukcja stopy minimalnej). Minimalna stopa zwrotu wciąż
pozostaje benchmarkiem wewnętrznym, tj. opartym na wynikach badanego rynku,
a nie zewnętrznym – kryteriów efektywności (jak inflacja, indeksy giełdowe i obligacji)758.
Stopę zwrotu opartą na zmianie wartości jednostki rozrachunkowej można obliczyć
za okres dowolnej długości. Ponieważ nie wszystkie fundusze rozpoczynały działalność
w tym samym momencie, tylko przyrost wartości JR759 – a nie bezwzględna jej wartość –
ma znaczenie dla oceny efektywności inwestycyjnej. Tabela 6.4.1 przedstawia wartość
jednostki rozrachunkowe OFE w latach 1999–2010760. Stopa zwrotu przedstawiona jest
w tabeli 6.4.2. To średnia ważona z indywidualnych stóp zwrotu. Stopy zwrotu różniły
się bardzo w poszczególnych latach. Różnice pomiędzy poszczególnymi funduszami
755
H. Towarnicka, Strategia inwestycyjna przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2000, s. 108.
756
E. P. Davis, Insurance and Private Pensions Compendium for Emerging Economies, OECD,
Brussels 2001, s. 12.
757
Konkurencja na rynku OFE, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2008, s. 23.
758
Ibidem, s. 23.
759
T. Winkler–Drews, Ranking otwartych funduszy emerytalnych metodą Morningstar, Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia”, 2010,
nr 29, s. 255–262.
760
M. Frasyniuk–Pietrzyk, Wykorzystanie modelu Treynora–Mazuya w ocenie efektywności
inwestycji OFE, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego „Finanse, Rynki Finansowe,
Ubezpieczenia”, 2010, nr 28, s. 317–328.
244
(najgorszym a najlepszym) są podobne we wszystkich latach i wynoszą prawie 10% w 1999r.

Średnia stopa zwrotu wyniosła 18% w 1999 r. i sukcesywnie rosła do 2007r., osiągając
poziom ponad 50% w rozliczeniu 2–letnim, a następnie 3–letnim. Zbliżone wyniki
inwestycyjne nie budzą jednak niepokoju, ponieważ fundusze mają wysokie stopy zwrotu.
Niestety, takie „stadne” zachowania funduszy chronią dość skutecznie fundusze przez
koniecznością dopłat, ale nie chronią przed słabymi wynikami rynku jako całości761.
Stopa zwrotu oparta na jednostce rozrachunkowej jest wskaźnikiem prostym
do obliczenia, ale posiada szereg wad, które można przedstawić w trzech punktach:
1. Jednoznaczne przyporządkowanie – dwa fundusze o identycznych terminach
i wartościach wpłat, o identycznych opłatach od aktywów i aktywów netto w identycznej
wysokości na koniec okresu mogą różnić się wartością JR, a tym samym mieć różne
stopy zwrotu. I alternatywnie – mogą różnić się tylko wartością aktywów, a raportować
identyczną wartość JR.
2. Brak podstawowej funkcji wyjaśniającej – rozpiętość między wartością JR
a rzeczywistymi wynikami inwestycyjnymi może być tak duża, że nie pozwala nawet
określić, czy inwestowanie przyniosło zysk czy straty. Choć mało prawdopodobna,
niemniej możliwa, jest sytuacja, gdy raportowany jest wzrost JR i dodatnia stopa zwrotu,
podczas, gdy w rzeczywistości fundusz przyniósł straty – tj. wartość aktywów jest niższa
niż suma wpłaconych składek. Możliwa jest wreszcie sytuacja, że wartość JR spadnie
lub wzrośnie, mimo że fundusz nie odnotował żadnego zysku lub straty. Tak się może
zdarzyć w sytuacji, gdy wartość jakiegoś instrumentu najpierw się zmieni, po pewnym
czasie wróci do stanu wyjściowego, a w międzyczasie do OFE wpływają nowe składki.
3. Sztuczna koncentracja wartości stóp zwrotu – mechanizm wyceny oparty na JR wraz
ze specyfiką do funduszu emerytalnego sprawiają, że wartość JR, a tym samym stopy
zwrotu OFE, będą różniły się w mniejszym stopniu niż to wynika z jakości ich polityki
inwestycyjnej. Jest to niekorzystne dla funduszy inwestycyjnych, bardzo dobre
i wygodne dla podmiotów o słabych wynikach.
Przyczyną powyższych problemów jest to, że metoda obliczania stopy zwrotu opartej
na wartości jednostki rozrachunkowej „traktuje” jednakowo wszystkie interwały o tej samej
długości pomiędzy początkiem a końcem okresu, za który stopa zwrotu jest obliczana.
Metoda obliczania stopy zwrotu oparta na JR dawałaby nieobciążony wynik wtedy, gdyby
indeksowany kapitał był ustalony na początku, a potem nie dokonywano by żadnych dopłat.
Rachunek emerytalny funkcjonuje jednak inaczej – tu (teoretycznie) regularnie co miesiąc
wpływają nowe kwoty – jest on więc podobny do ROR–u, z tą zasadniczą różnicą,
że pieniędzy nie da się wypłacić. Oznacza to, że stopa zwrotu oparta na JR jest wskaźnikiem
szczególnie niedoskonałym na początku działalności systemu, gdy aktywa funduszu
przyrastają, a potem gdy, się ustabilizują, jej potencjalne wady stają się mniej istotne.
Wskaźnikiem powszechnie stosowanym w finansach do oszacowania rzeczywistej
stopy zwrotu z kapitału jest wewnętrzna stopa zwrotu762 (IRR – Internal Rate of Return).
Obliczenie IRR jest odwrotnością procesu liczenia wartości bieżącej netto (NPV) i, dla okresu
o długości n jednostek sprowadza się do znalezienia pierwiastka wielomianu n–tego stopnia.
Dokonuje się metodą przybliżoną, za pomocą iteracji, ponieważ nie istnieje ogólny wzór
dla wielomianów stopnia większego niż czwarty.
Stopa zwrotu jest metodą dającą bardzo jasne przyporządkowanie stopy zwrotu
do faktycznego przyrostu kapitału. Z dwóch funduszy – o takich samych kapitałach
początkowych i identycznej wartości wpłat rozłożonych identycznie w czasie – ten, który
posiada wewnętrzną stopę zwrotu – faktycznie zarobił więcej. Dla stopy zwrotu
761
S. Voronkowa, M. T, Bohl, Institutional Trader’s Behavior in an Emerging Stock Market:
Empirical Evidence on Polish Pension Fund Investors, “Journal of Business Finance
& Accounting”, 2005, No. 32(7), s. 1537–1560.
762
M. Dybał, Efektywność inwestycyjna…, op. cit., s. 67–68.
245
z JR zależność taka nie musiałaby istnieć. Dodatnia IRR zawsze oznacza wypracowany zysk,
a ujemna – stratę, co również nie jest oczywiste dla stopy z JR.
Wady wewnętrznej stopy zwrotu są następujące – jest to metoda z matematycznego
punktu widzenia dużo bardziej skomplikowana, korzystająca z większej liczby informacji
(uwzględnia wszystkie przepływy i międzyczasowe zmiany wartości portfela, a nie tylko
te z początku i końca okresu). Wewnętrzne stopy zwrotu nie zawsze da się ustalić w sposób
jednoznaczny, gdy przepływy kapitałowe mają różne znaki – tj. gdy na rachunek dokonujemy
zarówno wpłat, jak i wypłat pieniędzy – wówczas bowiem wspomniany wyżej wielomian
może mieć więcej niż jeden pierwiastek rzeczywisty. Dla danych, gdy nie było wypłat
emerytur a jedynie niewielkie ubytki środków z funduszy z ujemnym saldem transferów,
problem ten się nie pojawiał. Jednak policzenie IRR dla funduszu – od momentu, gdy zaczęły
się wypłaty emerytur – często staje się niemożliwe.
Jednym z najważniejszych problemów jest kwestia porównywalności wyników OFE
z wynikami innych podmiotów działających na rynku finansowym. Nie chodzi
tu o określenie, czy, np. oszczędzając na emeryturę indywidualnie w banku, osiągnęlibyśmy
wyższą stopę zwrotu, bowiem fundusze emerytalne mają inne możliwości niż banki
inwestycyjne. Związane jest to z tym, iż występują naciski na minimalizację ryzyka dla
przyszłych emerytów i z faktem, że środki OFE są częścią finansów publicznych,
a minimalną emeryturę gwarantuje Skarb Państwa. Powszechne Towarzystwa Emerytalne
pobierają dwa rodzaje opłat – opłatę od składki i opłatę za zarządzanie aktywami funduszu
emerytalnego. Ta druga opłata jest uwzględniona dobitnie w stopie zwrotu funduszu
emerytalnego, więc jej istnienie nie stanowi żadnego problemu. Opłata od składki jest
pobierana przed przeliczeniem składek na jednostki rozrachunkowe, więc nie zostaje
uwzględniona w stopie zwrotu. Ponieważ inne instytucje finansowe, jak np. banki,
nie pobierają tego typu opłat, jasne jest, że nie jest sensowne porównywanie stopy zwrotu
funduszu emerytalnego ze stopą zwrotu np. banku (tj. stopą zwrotu lokaty terminowej)
na potrzeby określenia zwrotu kapitału.
Obliczenie rzeczywistej stopy zwrotu uwzględniającej strukturę opłat pozwala
porównać fundusze z innymi podmiotami, ale co ważniejsze – porównać rzeczywistą
efektywność między funduszami. Sytuację taką mamy, gdy np. dwa fundusze raportują
identyczną stopę zwrotu z JR lub nawet posiadają identyczną stopę wewnętrzną, ale jeden
pobiera wyraźnie niższe opłaty od składki, tak więc pozwala swoim członkom zarobić więcej
pieniędzy na emeryturę. Ważne jest też oszacowanie, jak istotna dla kapitału członka –
w porównaniu np. ze stopą zwrotu – jest opłata od składki.
Ponieważ aktywa OFE są kombinacją rachunków członków rozpoczynających
oszczędzanie w różnym czasie i o różnym profilu czasowym dochodów, obliczono
rzeczywistą stopę zwrotu OFE z uwzględnieniem opłat dla pojedynczego idealnego członka,
który co miesiąc wpłaca na rachunek 100 zł składki indeksowanej rocznie nominalnym
wzrostem płac na poziomie 5%. Przyjęto, że stopa zwrotu funduszu odpowiada rocznej stopie
wewnętrznej za okres 2000–2002. Tabela 6.4.3 przedstawia o ile opłaty redukują stopę zwrotu
(różnica pomiędzy IRR netto a IRR brutto) w zależności od okresu oszczędzania.
Obserwowane bezwzględne różnice w wartości tego parametru pomiędzy funduszami
nie są duże, przy czym użycie do obliczeń różnych stóp zwrotu nawet nieco je zawyża.
Dla okresu 30 lat różnice nie przekraczają 0,3%. Opłata od składki w długim czasie jest dużo
mniej ważna niż stopa zwrotu, przewaga jednego punktu procentowego w rocznej stopie
zwrotu między funduszami o identycznej strukturze opat dawałaby dużo większe różnice
w zgromadzonym kapitale emerytalnym niż te, jakie wystąpiły przy tych samych stopach
zwrotu między najdroższymi i najtańszymi (jeśli chodzi o opłatę od składki).
Do celów poznawczych można porównać wyniki funduszy emerytalnych z innymi
wskaźnikami rynku finansowego763. Należy pamiętać jednak o ostrożnym wysuwaniu
763
Konkurencja na rynku OFE…, op. cit., s. 74.
246
wniosków na temat alternatywnych możliwości lokowania środków, ponieważ OFE stanowią

część finansów publicznych.
Porównując OFE z inflacją możemy ocenić, czy fundusz osiągnął realną stopę zwrotu,
a więc realnie – a nie tylko nominalnie – pomnożył kapitał. Portfel funduszy składa
się w większości z papierów dłużnych, plus część akcji – porównując go z rentownością
bonów skarbowych, jak i zmianami wskaźników giełdowych, możemy ocenić, czy OFE
lokowały się pod względem efektywności nad czy poniżej całego rynku papierów dłużnych
i udziałowych. Wydaje się, że również użyteczną informacją do porównań może być zysk
z lokat dwunastomiesięcznych uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe.
Wykres 6.4.1
Dekompozycja zmiany wartości aktywów netto OFE
45 40,4 42,6
40
35 30,5
30 23,5 23,5 23,2
25 20,9 21,4
17,8 17,7 20,7 21,1
20 16,3
13,3 14 15,2
15 10,3 11,4 10,3
7,1 7
10 4
5 -0,6 -0,7 -0,8 -1 -1,1 -1,7 -1,3 -0,8
0 -1,3
-5 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
-10
-15 -21
-20
-25
Przyrost aktywów netto Składki i odsetki (ZUS)
Opłata od składki (PTE) Wynik finansowy OFE
Jedyną miarą charakteryzującą działalność inwestycyjną OFE i stosowaną obecnie

przez KNF jest stopa zwrotu oparta na jednostce rozrachunkowej. Funkcjonujące rozwiązanie
nie jest z pewnością wystarczające, gdyż obok zyskowności portfela inwestycyjnego
otwartych funduszy emerytalnych równie istotne jest jego ryzyko. Dlatego wydaje się
konieczne stosowanie przynajmniej jednej miary, charakteryzującej to ryzyko. Mimo
iż obliczana i publikowana przez KNF (poprzenio KNUiFE) stopa zwrotu oparta na JR
ma szereg wad, ich znaczenie wraz z wzrostem wartości aktywów OFE będzie maleć.
Jak zauważono, miara ta charakteryzuje rentowność lokat dokonywanych przez fundusze
emerytalne, abstrahując od wyników inwestycyjnych osiąganych przez inne instytucje
wspólnego inwestowania. Dlatego tak istotne jest jej porównywanie z efektywnością innego
rodzaju lokat. Bardzo istotną zaletą stopy zwrotu opartej na JR jest jej jasna i łatwa
interpretacja, a także prostota obliczania. Należy dodać, iż miarę tę można szacować
w dowolnym momencie funkcjonowania rynku OFE, czego nie można być pewnym
w przypadku wewnętrznej stopy zwrotu. Miary efektywności inwestycji, czyli wskaźniki
Sharpe’a, Jensena oraz Treynora, mogą stanowić miarę uzupełniającą. Jednak pomimo wielu
zalet nie są one tak czytelne jak stopa zwrotu i przez to trudniej je zinterpretować. Jest
to istotna wada, gdyż miara rentowności inwestycji dokonywanych przez OFE powinna być
zrozumiała dla każdego, kto gromadzi tam swoje pieniądze w celu akumulacji kapitału
emerytalnego. W przypadku miar ryzyka, wydaje się, iż dobrym rozwiązaniem (zrozumiałym
także dla członków funduszy), byłoby to, bazujące na odnoszeniu wyników funduszy
247
do średniej dla całego rynku. Każdy, analizując wybór OFE, czyni porównania z pozostałymi
funduszami. Natomiast w przypadku nałożenia na powszechne towarzystwa emerytalne
zarządzające funduszami obowiązku wprowadzenia systemu monitorowania ryzyka,
najlepszym i sprawdzonym rozwiązaniem jest metoda Value at Risk764.
Przyrost aktywów netto w pierwszych latach działalności otwartych funduszy
emerytalnych związany był bezpośrednio z kilkoma czynnikami. Największy wpływ miały
środki przesyłane przez ZUS. W drugiej kolejności należy wskazać na wynik finansowy
wypracowany przez OFE. Warto zaznaczyć, że OFE ponoszą także inne opłaty na rzecz PTE,
ale koszty te uwzględniane są w rachunku zysków i strat, przez co wpływają na wynik
finansowy funduszy emerytalnych. Ostatnim istotnym czynnikiem wpływającym na przyrost
aktywów netto była zmiana stanu zobowiązań.
W pierwszych latach funkcjonowania systemu emerytalnego o przyroście aktywów
decydowała głównie wysokość przekazanych składek, ale stopniowo sytuacja się odwraca.
Powoli dochodzi do wyrównania wartości wyniku finansowego oraz wartości wpłacanych
składek. W 2006r., po uwzględnieniu pobranych przez PTE opłat od składek, na rachunki
członków OFE trafiło około 15,3 mld zł. Suma ta prawie odpowiadała wypracowanemu przez
OFE wynikowi finansowemu. W 2007r. fundusze emerytalne odnotowały znacznie niższy niż
w roku poprzednim nominalny wynik finansowy na poziomie ok. 7 mld zł.
Wykres 6.4.2
Uśredniona dla rynku OFE wartość jednostki rozrachunkowej (w zł)
35
Uśredniona wartość jednostki rozrachunkowej 30,55
28,55
30 26,88
24,51
25 23,09
20,08
20 17,58 17,14
15,85
15 13,01 13,75
11,47
10
10
0
19.05.1999
31.12.1999
29.12.2000
31.12.2001
31.12.2002
31.12.2003
31.12.2004
30.12.2005
29.12.2006
31.12.2007
31.12.2008
31.12.2009
31.12.2010
W 2008r. aktywa netto OFE spadły o 1,8 mld zł. Spadek ten nastąpił pomimo
rekordowo wysokich składek przekazanych w tym okresie przez ZUS. Przyczyna obniżenia
się wartości aktywów netto otwartych funduszy emerytalnych tkwiła w wysokich stratach
poniesionych przez fundusze w 2008r. Po uwzględnieniu pobranych przez PTE opłat
od składek – na rachunki członków OFE trafiło 19,6 mld zł. Był to jedyny składnik
przepływów na rachunkach OFE, który podnosił wartość aktywów funduszy. Napływ składek
nie zrównoważył skutków pogarszającej się sytuacji na rynku finansowym, która
zdecydowanie negatywnie wpłynęła na efektywność inwestycyjną OFE. Rok 2008
był zdecydowanie najgorszy pod względem inwestycyjnym w dotychczasowej historii
kapitałowego systemu emerytalnego w Polsce. W 2009r. fundusze emerytalne odnotowały
764
F. Chybalski, Miary oceny efektów działalności inwestycyjnej OFE, „Wiadomości
Statystyczne” 2006, nr 10, s. 22–35.
248
wysoki wynik finansowy na poziomie 20,7 mld zł, co w znaczniej mierze zrekompensowało
straty poniesione rok wcześniej. W 2009r. po raz pierwszy, w historii funduszy emerytalnych
w Polsce, wynik finansowy netto funduszy był wyższy niż wpływy ze składek
po uwzględnieniu pobranych opłat.
W 2010r. aktywa netto OFE wzrosły o 42,6 mld zł. Wzrost ten to skutek transferów
składek z ZUS wspartych przez bardzo dobry wynik finansowy uzyskany na działalności
inwestycyjnej funduszy. W 2010r. z tytułu składek OFE otrzymały 23,2 mld zł. Od składek
zostały potrącone opłaty na rzecz powszechnych towarzystw emerytalnych w wysokości
805,5 mln zł. W 2010r. fundusze emerytalne odnotowały wysoki wynik finansowy
na poziomie 21,1 mld zł, na który wpływ miała także pobrana przez powszechne towarzystwa
emerytalne opłata za zarządzanie w wysokości 893,5 mln zł765.
Na wartość jednostki rozrachunkowej nie wpływają nowo napływające składki, gdyż
zwiększają one liczbę jednostek, będąc na nie przeliczane po bieżącej wartości jednostek
rozrachunkowych. Na tej podstawie oblicza się następnie stopę zwrotu z kapitału
zainwestowanego w funduszach, w przypadku OFE – z okresu trzech lat. W dniu rozpoczęcia
działalności inwestycyjnej wartość jednostki rozrachunkowej dla wszystkich OFE wynosiła
10,00 zł, na koniec 2010r. wzrosła do 30,55 zł. Zainwestowana w maju 1999r. w OFE
złotówka miała na koniec 2010r. wartość nominalną 3,05 zł. W tym czasie ceny na rynku
konsumpcyjnym wzrosły o 40,63%, realny wzrost jednostki rozrachunkowej obniża
się do 2,03 zł, a po uwzględnieniu wpływu wzrostu wynagrodzeń o 88,4% do 1,08 zł.
Najgorszym w całym okresie działalności otwartych funduszy emerytalnych był 2008r., kiedy
to wartość jednostki rozrachunkowej mierzona średnią ważoną dla OFE ogółem spadła
o 14,1% w porównaniu do 2007r. Na koniec 2010r. wyższą niż średnią wartość jednostki
rozrachunkowej miało tylko pięć aktualnie działających funduszy. Syntetyczną miarą efektów
działalności inwestycyjnej otwartych funduszy emerytalnych jest stopa zwrotu oparta
na jednostce rozrachunkowej. Obliczana jest od momentu powstania OFE do końca 2004r.
w okresach dwuletnich, trzyletnie stopy zwrotu zostały wprowadzone od 1 kwietnia 2004r.
Średnia ważona stopa zwrotu za okres od 28.09.2007r. – 30.12.2010r. wyniosła 3,36%.
Wszystkie otwarte fundusze emerytalne osiągnęły w tym okresie dodatnią stopę zwrotu,
w tym osiem OFE – wyższą od średniej. Najwyższą stopę zwrotu za ten okres uzyskały:
Generali (5,22%) i AXA OFE (5,06%).
Obecne na polskim rynku otwarte fundusze emerytalne, inwestując w zbliżony sposób,
osiągają podobne wyniki inwestycyjne w krótkim okresie. W długim zaś, mimo że różnice
między średnimi miesięcznymi stopami zwrotu z OFE są niewielkie, można zauważyć
postępujące rozwarstwienie wyników inwestycyjnych poszczególnych funduszy. W rezultacie
następują dalsze fuzje i przejęcia, co zwiększa siłę decyzyjną oligopolu i jego potencjalne
możliwości oddziaływania na rynek finansowy w Polsce. Niska efektywność inwestycji
w OFE w pewnej mierze wynika z ograniczeń systemowych, te zaś stanowią konsekwencję
podziału podstawowego (bazowego) świadczenia na filar pierwszy (zarządzany przez ZUS)
i filar drugi (zarządzany przez PTE), co a priori wyklucza strategię akceptującą wysoki
poziom ryzyka. Instrumenty finansowe, które mogą kupować otwarte fundusze emerytalne,
muszą być oceniane przez agencje ratingowe (czyli mieć ocenę wiarygodności kredytowej
na poziomie inwestycyjnym). Ocena agencji ratingowej może dotyczyć tylko emitenta
lub długu766. Rozszerzenie wachlarza dostępnych instrumentów dla OFE o specjalistyczne
fundusze, waluty, warranty subskrypcyjne, kontrakty terminowe, opcje oraz inne instrumenty
pochodne być może pozwoliłoby na bardziej efektywne zarządzanie portfelem inwestycyjnym
dzięki dywersyfikacji, ale za cenę znacznego podniesienia poziomu ryzyka, które obciąża
765
Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2010, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego,
766
A. Potocka–Gąsiorska, Inwestorzy chcą akcji – rynek pierwotny w lutym 2004, „Nasz Rynek
Kapitałowy”, 2004, nr 3(159), s. 100.
249
przyszłego emeryta i ewentualnie – Skarb Państwa, ale nie fundusz. Warto mieć
to na uwadze, postulując zniesienie ograniczeń inwestycyjnych nałożonych na OFE767.
Wykres 6.4.3
Wartość jednostki rozrachunkowej na koniec 2010r. (w zł)
34
33,22
32,86
33
31,86
32
31,22 31,04 31,06
31 30,24 30,32
30,02
30 29,59 29,69
29,24
28,96
29 28,63
28
Polsat
Aviva BZ WBK
Nordea
AXA
Warta
PZU Złota Jesień
AEGON
ING N-N Polska

PKO BP
Amplico
Generali
Pekao
Pocztylion
Allianz Polska
wartość jednostki rozrachunkowej

Rosnąca konkurencja, zmiany popytu, napływ kapitału zagranicznego oraz procesy

globalizacyjne wymagają również nowych koncepcji działania instytucji finansowych.
Powstanie i rozwój OFE, wzrost konkurencji na rynku bankowym czy ubezpieczeniowym,
a jednocześnie stosowanie nowych technologii w różny sposób wpływa na rozwój rynku
finansowego, a tym samym rozwój OFE w Polsce. Fundusze emerytalne odgrywają bowiem
coraz bardziej istotną rolę w rozwoju rynku finansowego, zaś w perspektywie kilkudziesięciu
lat sektor ten stanie się jednym z ważniejszych segmentów tego rynku768. Należy zauważyć
dosyć ścisłą współzależność i powiązania otwartych funduszy emerytalnych z innymi
instytucjami rynku finansowego. Rozwój sektora OFE jest bowiem uzależniony m.in. od:
sytuacji gospodarczo–politycznej kraju (inflacja, bezrobocie, niepewność związana
z ciągłymi zawirowaniami politycznymi);
kondycji finansowej usługobiorców (gospodarstw domowych, jak i przedsiębiorstw);
zachowań klientów, ich nawyków i zaufania do instytucji tego sektora (np. niska
skłonność Polaków do oszczędzania długoterminowego stanowiąca barierę do rozwoju
funduszy inwestycyjnych, może ulec obniżeniu w kontekście korzystnych wyników
inwestycyjnych OFE, biorąc pod uwagę ich obowiązkowość i długoterminowość).
Czynnikami umożliwiającymi współpracę między poszczególnymi segmentami rynku
oraz wpływającymi na dalszy dynamiczny rozwój sektora mogą być również: liberalizacja
przepisów dotyczących swobody przepływu kapitałów w UE, wprowadzenie nowych form
dystrybucji obniżających koszty, edukacja społeczeństwa prowadząca do zwiększenia
zaufania oraz tworzenie grup (konglomeratów) finansowych769.
767
Otwarte fundusze emerytalne w systemie…, op. cit., s. 126.
768
J. Garczarczyk, R Matusewicz, M. Mocek, Koniunktura na rynku bankowym
i ubezpieczeniowym w Polsce, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań
2001, s. 133.
769
I. Olejnik, Rynek funduszy emerytalnych w Polsce i perspektywy jego rozwoju, Zeszyty
Naukowe nr 7, red. K. Wilczyńska, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlu i Usług
w Poznaniu, Poznań 2004, s. 203.
250
Z racji tego, że rynek funduszy emerytalnych jest najmłodszym wśród wszystkich

składowych rynku finansowego w Polsce, trudno jest jednoznacznie określić przyszłe
tendencje rozwojowe i zmiany strukturalne770. Biorąc pod uwagę dotychczasowy rozwój
rynku funduszy emerytalnych w Polsce, jak i w innych krajach, można oczekiwać m.in., że:
1. Na rynku dojdzie do dalszych konsolidacji. Uważa się, że największa opłacalność w tym
sektorze pojawi się przy 4–8 dużych funduszach. Per analogia w państwach, na wzór
których Polska dokonała reformy systemu emerytalnego również dochodziło
do konsolidacji;
2. Nastąpi coraz to większy wzrost zasobów rynku pieniężnego, głównie zaś pieniądza
długookresowego. Efektem może być pojawienie się na rynku nowych instrumentów
finansowych oraz wzrost zainteresowania istniejącymi papierami wartościowymi.
Prognozuje się bowiem, że na koniec 2019r. aktywa mogą osiągnąć 500 mld zł771.
Jednocześnie fundusze emerytalne powinny być bardziej zdywersyfikowane
pod względem celów inwestycyjnych, co lepiej odpowiadałoby strukturze wiekowej
ich członków (osoby młode łatwiej akceptują ryzyko). Ponadto oczekuje się wzrostu
swobody inwestowania na rynkach zagranicznych.
3. Następstwem reformy ma być rozwój instytucji i usług związanych z funduszami,
np. w zakresie zarządzania aktywami, doradztwa inwestycyjnego czy emerytalnego,
ale także podmiotów wspomagających zarządzanie towarzystw emerytalnych (agencje
reklamowe, call centra itp.). Szczególne znaczenie może mieć zawód (instytucja) doradcy
finansowego w zakresie wyboru/zmiany OFE, optymalnego momentu przejścia
na emeryturę, wyborów w zakresie opcji emerytury czy wreszcie zakładu
emerytalnego772.
4. Nastąpić mogą, i powinny, dalsze zmiany w uregulowaniach prawnych dotyczące, np.:
- wprowadzenia tylko jednej opłaty, takiej samej dla wszystkich członków danego
funduszu, co ułatwiłoby większą przejrzystość opłat w porównaniu rzeczywistych
kosztów ponoszonych przez uczestników różnych OFE, a jednocześnie nastąpiłby wzrost
konkurencji między funduszami i zwiększenie efektywności towarzystw;
- wprowadzenia obowiązku jednolitej i wiarygodnej prezentacji wyników inwestycyjnych
funduszy;
- zmiany w przepisach dotyczących akwizycji;
- możliwości wzrostu przychodów z działalności operacyjnej PTE z pozyskiwania
dodatkowych środków finansowych (np. poprzez dodatkowe, dobrowolne wpłaty
członków OFE lub pracodawcę), w tym przypadku rozwiązaniem dodatkowym może być
wprowadzenie ulg podatkowych dla osób dodatkowo oszczędzających w OFE.
5. W celu zwiększenia kompatybilności systemów emerytalnych w różnych krajach, w tym
szczególnie uregulowania w zakresie transferów składek pomiędzy krajami, przewiduje
się powołanie ogólnoeuropejskiego funduszu emerytalnego;
6. Nastąpi pełne zinformatyzowanie ZUS–u, który na bieżąco będzie przekazywał składki
do funduszy emerytalnych, uporządkuje rachunki każdego członka OFE.
7. Stworzone zostać powinny szerokie programy edukacyjne dla konsumentów,
zaś towarzystwa sprzyjać powinny wzrostowi aspiracji edukacyjnych swoich klientów.
Luka informacyjna, czyli sytuacja, w której sprzedawca usługi wie więcej na temat
jej specyfikacji i wartości niż klient powoduje, że ten ostatni płaci za nią więcej, aniżeli
770
Rynek usług finansowych w Polsce w latach 1990–2001. Diagnozowanie i prognozowanie
koniunktury, red. J. Garczarczyk, Zeszyty Naukowe nr 37, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001, s. 34–35.
771
Perspektywy rozwoju otwartych funduszy emerytalnych na rynku finansowym do roku 2010,
Urząd Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2003, s.18.
772
A. Fazlagić, Zatrudnienie w usługach, [w:] Transformacja w usługach. Sektor usług w Polsce
w latach 1990–1999, red. K. Rogoziński, Zeszyt Naukowy nr 9, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001, s. 100.
251
jest ona warta773. Pełny cykliczny dostęp do informacji zrozumiałej dla klienta, to jego
wyższa jakość życia na emeryturze. Podejmowane przez konsumenta decyzje,
szczególnie te dotyczące transferów, powinny opierać się na długofalowych
obserwacjach finansowych (np. wartości jednostki rozrachunkowej), a nie na podstawie
reklam czy nie zawsze uczciwie działających akwizytorów774.
W sytuacji kiedy na rynku powstaje i rozwija się nowy sektor, w sposób naturalny
pojawia się również szereg trudności związanych z jego funkcjonowaniem775.
6.5 Podsumowanie
Istnienie systemu emerytalnego, jakiegokolwiek, ma stabilizujący wpływ
na gospodarkę, gdyż w uporządkowany sposób wychodzi naprzeciw potrzebom
i oczekiwaniom społecznym, zwiększając stabilność sytuacji społeczno–politycznej. Wpływ
ten będzie tym bardziej korzystny, im sam system będzie bardziej stabilny:
system będzie stabilny, kiedy będzie samofinansujący się lub dopłaty do niego będą
minimalne;
pozytywny wpływ systemu emerytalnego na wzrost gospodarczy powinien wynikać
z realizacji celu jego istnienia, przy minimalizacji finansowych i politycznych zagrożeń
dla stabilności finansów publicznych;
jawność i przewidywalność zobowiązań finansowych państwa sprzyja utrzymaniu
finansów publicznych w ryzach, m.in. poprzez to, że obywatelom łatwiej jest wtedy
rozliczać polityków z ich działań. Dług jawny (papiery dłużne, refinansujące brak w ZUS
składek, które trafiły do OFE) jest korzystniejszy niż ukryty (zobowiązania publiczne
systemu emerytalnego z tytułu składek zebranych w systemie), a ukryty na bieżąco
liczony (I filar) korzystniejszy od ukrytego o nieznanej wysokości. Niski i dobrze
kontrolowany dług publiczny to zapowiedź niskich podatków w przyszłości oraz niskiej
inflacji, a zatem lepsze warunki dla rozwoju gospodarczego;
dla gospodarki jest ważne, aby obywatele traktowali składkę emerytalną bardziej jako
składkę niż jako podatek. Zmniejsza to postrzegany przez nich poziom opodatkowania,
co z kolei zmniejsza skłonność do pracy „na czarno” oraz zwiększa motywację do pracy
w ogóle — poprzez większy postrzegany przychód z pracy;
system emerytalny może mieć pozytywny wpływ na rozwój rynków finansowych, wzrost
poziomu inwestycji, zwiększenie stabilności źródeł finansowania inwestycji;
potrzebny jest większy nadzór nad funduszami, by zwiększyć ich efektywność,
dokończyć to, co zaczęło się w 1999r. Trzeba poddać dokładnej analizie koszty
funkcjonowania otwartych funduszy emerytalnych i dążyć do ich minimalizacji
i racjonalizacji, bowiem jedną z niekwestionowanych, lecz często przemilczanych, cech
funduszy emerytalnych są wysokie koszty obsługi (administracyjne) systemu
kapitałowego opartego na OFE776;
należy położyć szczególny nacisk na rozpowszechnienie wiedzy o tym, że emerytura
bazowa zapewni podstawowy poziom życia. Natomiast jeśli chcemy więcej, musimy się
„doubezpieczyć”. Istotną kwestią jest budowanie „świadomości emerytalnej”
społeczeństwa, co oznacza działania w obszarze edukacji, uświadomienie ubezpieczonym
wpływu wieku przejścia na emeryturę na jej wysokość, a także zwiększenie liczby osób
dobrowolnie oszczędzających na starość. Jednak dobrowolne oszczędzanie na emeryturę
773
K. P. Ambatscheer, D. Don Ezra, Fundusze emerytalne. Jak efektywnie pomnażać majątek
ich członków, Oficyna Ekonomiczna – Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001, s. 232.
774
I. Olejnik, Rynek funduszy emerytalnych w Polsce…, op. cit., s. 204–205.
775
J. J. Lamin, Strategiczne zarządzanie marketingowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
776
K. Antonów, Koszty obsługi otwartego funduszu emerytalnego a wysokość emerytury, „Praca
i Zabezpieczenie Społeczne”, 1999, nr 12, s.11.
252
rodzi pewne niebezpieczeństwo, gdyż dochody wielu grup społecznych rzeczywiście

są bardzo niskie i niewiele osób może sobie na to pozwolić;
reforma emerytalna w Polsce była jedną z reform wyznaczających ogólnoświatowy trend
odchodzenia od systemów całkowicie repartycyjnych – niedających żadnej możliwości
wyboru i opartych na zasadzie zdefiniowanego świadczenia – w kierunku systemów
kapitałowych, oferujących możliwości wyboru i opartych na zasadzie zdefiniowanej
składki. Taki kierunek ewolucji systemów emerytalnych sprawia, że są bardziej odporne
na efekty starzenia się populacji. Ułatwia ich podtrzymywanie w długim okresie,
zapewnia pozytywne efekty dla rynku pracy i wzrostu gospodarczego;
UKNF podtrzymał postulaty dotyczące niezbędnych zmian w sposobie funkcjonowania
OFE oraz uczestniczył we wszystkich pracach legislacyjnych dotyczących rynku
emerytalnego, przeprowadzając stosowne analizy. Na koniec 2010r. łączna wartość
aktywów netto OFE wyniosła 221,5 mld zł, a do OFE należało 14,9 mln osób. Liczba
członków w skali rynku wzrosła w 2010 r. o 570 tys., z czego ponad 360 tys. przypadło
trzem średnim OFE, które były najaktywniejsze na rynku akwizycji;
należy wprowadzić adekwatność kapitałową PTE. Obecnie wysokość minimalnych
kapitałów własnych jest jednakowa dla wszystkich powszechnych towarzystw
emerytalnych, niezależnie od wartości aktywów zarządzanych przez nie funduszy
emerytalnych. Jednocześnie w przypadku wystąpienia w OFE niedoboru – jest
on pokrywany m.in. ze środków własnych PTE;
rozwiązano problem akwizycji do OFE. W odpowiedzi na zidentyfikowane
nieprawidłowości w działaniach akwizytorów OFE – i wychodząc z założenia, że bardziej
pożądane byłoby konkurowanie wynikami inwestycyjnymi funduszy, a nie sztuką
przekonywania akwizytorów – zaproponowano odejście od systemu zapisywania
się do OFE opartego na akwizytorach. Zmiany pozwolą na obniżenie kosztów
funkcjonowania systemu OFE;
zwiększenie bezpieczeństwa lokat OFE. Przeprowadzono również działania zmierzające
do wprowadzenia regulacji zwiększających bezpieczeństwo lokat OFE poprzez
dostosowanie katalogu dopuszczalnych inwestycji do rozwoju rynku finansowego777.
Reasumując, system emerytalny powinien być stabilny finansowo, prawnie
i instytucjonalnie. System powinien charakteryzować się stabilnością w długim okresie.
Polski system emerytalny funkcjonuje dopiero trzynaście lat i jego ocena jest jeszcze bardzo
trudna. Reformy, jakie zaszły, miały na celu pogodzenie parametrów systemu emerytalnego
ze stabilnością budżetową i utworzenie obowiązkowych filarów kapitałowych. Wpływ
kryzysu finansowego i gospodarczego wraz z uwarunkowaniami demograficznymi ujawnia
niedociągnięcia i powoduje w wielu przypadkach konieczne dalsze zmiany778.
Dokonując zmian w funkcjonowaniu systemu emerytalnego należy, brać pod uwagę
fakt, iż dążenie do największej stabilności i prowadzenie polityki bezpieczeństwa
finansowego może negatywnie wpływać na efektywność systemu emerytalnego. Z drugiej
strony kierowanie się chęcią uzyskania największej efektywności może doprowadzić
do zachwiania stabilności systemu emerytalnego. Może też skutkować wystąpieniem zjawisk
kryzysowych. Adekwatność świadczeń i stabilność finansowa to konieczne warunki,
by wszyscy w przyszłości otrzymywali godne emerytury. System emerytalny powinien
być adekwatny, zapewniający właściwy dochód, stabilny finansowo i nowoczesny, mogący
przystosować się do zmieniających się warunków pracy i gospodarki779.
777
Pięć lat działalności, Materiały i Opracowania Urzędu Komisji i Nadzoru Finansowego,
Warszawa 2011.
778
Plan na rzecz adekwatnych bezpiecznych i stabilnych, Biała Księga, Komisja Europejska,
Bruksela 16.02.2012, s. 4.
779
A. Gołębiowska, Uwarunkowania stabilności systemu emerytalnego w Polsce, [w:] Stabilność
systemu finansowego – instytucje, instrumenty, uwarunkowania, red. A. Alińska, B. Pietrzak,
253
Tabela 6.3.2
Liczba członków OFE
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ergo Hestia (obecnie 358602 397907 405254 372 226 370 943 351 050 770 268 764 161 834 366
AEGON)
AIG (obecnie Amplico) 850421 938839 992401 976 267 1 029 101 1 070 319 1 113 209 1 100 787 1 135 730
Allianz Polska 233513 245284 274908 292 563 306 883 327 001 354 721 397 988 448 525
Bankowy (PKO BP) 383743 395444 424148 433 185 441 514 445 941 436 522 417 840 468 322
Commercial Union (Aviva 2 488 545 2540530 2576792 2 562 948 2 610 638 2 725 239 2 859 620 2 893 470 2 786 190
BZ WBK)
Generali 376 585 380385 402407 415 408 473 560 538 874 605 920 681 043 788 002
ING N–N Polska 1 832 793 1966603 2110139 2 210 455 2 401 091 2 591 613 2 787 715 2 902 659 2 929 848
Sampo (obecnie Nordea) 442 830 510090 626202 631 333 688 580 731 651 776 365 827 615 868 505
Kredyt Bank 154 803 140816
Pekao 292 477 290434 289026 241 649 245 189 291 799 333 944 348 436 349 499
Pocztylion 448 534 452376 453707 357 261 362 777 431 409 445 514 467 615 518 081
Polsat 127 306 123581 259847 235 002 267 564 301 267 328 317 322 662 311 113
PZU Złota Jesień 1 786 728 1866692 1942995 1 824 403 1 894 778 1 959 058 2 018 066 2 119 094 2 193 502
Skarbiec–Emerytura 389 527 606595 567400 461 802 443 630 446 440
Credit Suisse 338 155 367916 419339 464 737 535 778 608 538 680 188 799 007 983 889
L&P, Winterthur
(obecnie AXA)
DOM (obecnie Warta) 245 140 239793 234918 241 498 281 301 313 882 313 437 318 280 315 419
{ego} 240 114
Razem
10 989 816
11 463 285
11 979 483
11 720 737
12 353 327
13 134 081
13 823 806
14 360 657
14 930 991
Tabela 6.3.3
Aktywa netto OFE (w mln zł)
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
AEGON 32,4 146,6 269,0 555,3 915,4 1343,6 2010,9 2682,5 2945,3 5897,3 7275,1 9088,6
AIG (Amplico) 180,6 897,9 1634,2 2696,2 3833,9 5335,0 7301,3 9701,3 11467,6 11116,8 13702,8 16905,6
Allianz Polska 30,6 223,9 466,7 839,7 1210,8 1670,5 2200,5 2873,4 3458,5 3644,8 5052,9 6511,4
(PKO BP) 77,0 318,5 602,3 967,9 1368,1 1985,7 2749,5 3706,3 4274,6 4030,4 4911,8 6565,2
Commercial Union
678,9 2878,2 5438,6 9059,6 12710,5 17371,1 23459,4 30955,9 37324,0 36116,9 45188,5 52889,1
(Aviva BZ WBK)
Generali 86,8 376,1 705,6 1057,8 1481,5 2101,4 2935,6 4186,4 5264,5 5476,0 7724,9 7724,9
ING N–N Polska 478,2 2123,7 4070,7 6996,2 10046,9 14079,0 19656,7 27194,5 32870,2 33058,4 43245,3 53202,0
Sampo ( Nordea) 75,5 309,6 557,2 914,5 1374,9 2169,6 3141,2 4224,5 4950,6 5122,8 6905,6 9337,6
Kredyt Bank 1,6 28,8 107,5 214,0 264,2
Pekao 10,0 69,2 319,8 517,0 722,0 1013,8 1351,1 1853,8 2245,2 2218,3 2841,1 3411,4
Pocztylion 27,9 156,6 399,0 658,5 937,5 1308,5 1739,9 2367,4 2826,1 2777,5 3477,3 4263,7
Polsat 2,9 36,7 77,1 126,5 181,8 558,8 751,6 1084,1 1276,2 1243,6 1689,6 2050,4
PZU Złota Jesień 360,2 1450,9 2724,0 4448,6 6272,7 8695,1 11757,9 15987,3 19301,4 18952,3 24751,3 30659,6
Skarbiec–
60,1 234,3 432,0 764,0 1619,5 2029,6 2456,9 3069,5 3547,5
Emerytura
AXA 96,9 386,2 453,8 761,6 1143,9 1954,1 3230,4 4881,8 6194,1 6557,6 9251,4 12833,3
DOM (Warta) 34,9 140,8 299,7 545,0 749,7 1011,2 1342,0 1809,9 2085,2 2048,5 2612,6 3107,2
{ego} 34,0 147,3 272,3 442,3
254
Tabela 6.3.4
Wyniki finansowe OFE (mln zł)
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ergo Hestia (obecnie
AEGON) 47,7 70,6 151,8 207,9 335,10 155,2 -313,7 860,1 770,6
AIG (obecnie
Amplico) 272,9 368,8 638,7 935,9 1 249,50 674,4 -1 663,20 1 688,70 1 613,50
Allianz Polska 86,7 106,8 157,7 206 374,1 184,3 -440,8 559 611,5
Bankowy (PKO BP) 123,9 121,6 244,7 277,5 456,7 118,4 -606,8 620,8 599,5
Commercial Union
(Aviva BZ WBK) 791,4 1050,5 1911 2 932,10 3 893,00 2 166,80 -5 997,70 5 045,80 5 241,50
Generali 103,1 143,6 256,3 348 585,8 239,6 -753,1 954,6 803,5
ING N-N Polska 848 916,8 1561,6 2 543,00 3 566,50 1 346,90 -5 099,20 5 076,80 5 386,60
Sampo (obecnie
Nordea) 102,3 117,8 214,8 339 522,9 219,7 -681,9 721,6 882,1
Kredyt Bank 15,5 22,3
Pekao 28,8 61,3 134,1 138 298,8 124,4 -344,7 335,9 313,5
Pocztylion 49,6 80,6 149,9 210,2 322 100,5 -373,2 395,2 403,3
Polsat 10,5 23,7 33,9 87,7 186,3 14 -248 276,2 165,4
PZU Złota Jesień 480,8 590,4 1010,1 1 312,30 2 183,60 1 085,40 -2 854,20 2 811,30 2 959,30
Skarbiec-Emerytura 63,3 151,3 241 301,4 405,6 210,5 -546,9
Credit Suisse
L&P, Winterthur 57,3 88,5 228,7 337,1 596,8 298 -837,9 1 018,20 1 081,30
(obecnie AXA)
DOM (obecnie Warta) 40,9 75,2 130 158,4 249,2 67,7 -311,8 295,7 299,3
{ego} 39,5
Razem 3162,2 3989,8 7064,3 10334,5 15225,9 7005,8 -21073,1 20659,9 21130,9
Tabela 6.3.5
Transfery składek (z odsetkami) z ZUS do OFE
Składki i odsetki Składki Odsetki
Rok
w mln złotych
1999 2285 2262 23
2000 7603 7586 17
2001 8706 8653 53
2002 9546 9490 56
2003 10275 10141 134
2004 11422 11219 203
2005 14112 13496 616
2006 16156 15593 563
2007 17719 17143 576
2008 20505 20031 474
2009 21043 20860 183
2010 21053 20907 146
1999–2010 160425 157381 3044
255
Tabela 6.3.6
Składki przekazane do OFE
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ergo Hestia (obecnie AEGON) 208,6 242,9 322,8 386,2 383,6 473,0 832,5 923,4
AIG (obecnie Amplico) 914,1 1006,1 1214,6 1369,6 1454,9 1675,0 1643,1 1717,9
Allianz Polska 284,3 323,1 394,2 432,0 426,8 526,0 591,6 699,4
Bankowy (PKO BP) 309,0 356,4 477,7 543,3 556,4 629,0 587,4 624,0
Commercial Union (Aviva BZ WBK) 2925,0 3134,8 3694,9 4130,1 4457,5 5116,5 5127,7 5192,9
Generali 324,0 364,7 473,0 573,0 637,8 826,1 919,2 1140,5
ING N–N Polska 2250,8 2578,7 3167,5 3803,3 4319,7 5197,7 5393,8 5836,3
Sampo (obecnie Nordea) 297,5 383,5 541,7 645,6 685,5 783,3 892,4 1005,3
Kredyt Bank 69,6
Pekao 181,2 201,2 240,8 275,3 305,2 393,2 398,9 411,6
Pocztylion 247,6 278,6 311,9 368,5 403,1 476,8 491,6 527,2
Polsat 44,3 120,8 161,3 204,2 226,7 295,3 285,7 287,8
PZU Złota Jesień 1408,1 1545,9 1865,7 2185,5 2355,6 2769,5 2822,0 3076,1
Skarbiec–Emerytura 386,7 386,0 430,30 443,30 435,9 417,6
Credit Suisse L&P, Winterthur (Obecnie AXA) 267,7 337,8 502,2 661,8 790,0 973,2 1090,3 1375,0
DOM (obecnie Warta) 173,8 183,0 234,4 281,7 304,4 337,3 335,6 343,2
{ego}
Razem 10292,3 11443,5 14033,0 16303,4 17743,1 20889,5 21411,8 23160,6
Tabela 6.3.7
Instrumenty finansowe w portfelach inwestycyjnych OFE (w mln zł)
Portfel
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
inwestycyjny
Ogółem 2159 9268 18816 30486 44233 61560 84832 116217 139595 138205 179040 193131
Akcje NFI 0 0 71 68 45 58 14 131 371 239 326 356
Akcje spółek
notowanych na 642 3140 5313 8546 14292 20703 27226 39795 48395 29636 54306 62625
GPW
Obligacje
1321 5680 12389 20482 26281 35736 53497 70704 83609 103786 119230 123888
notowane na GPW
Bony skarbowe 147 160 492 580 1720 1698 519 2302 2454 592 456 1023
Depozyty bankowe
i bankowe papiery 45 182 549 803 1699 3047 3203 2605 4021 3047 3849 3862
wartościowe
Inne lokaty 4 106 2 7 196 318 373 680 745 905 873 1377
Tabela 6.3.8
Struktura portfela inwestycyjnego OFE
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Krajowe instrumenty dłużne 66,9 63,3 60,3 63,2 62,2 61 75,1 69 63
Krajowe instrumenty udziałowe 27,9 32,4 33,9 32,2 34,7 35,2 21,8 30,2 36,3
Inne 5,2 4,3 5,7 4,6 3,1 3,7 3,1 0,8 0,7
256
Tabela 6.3.9
Roczne i przeciętne składki wraz z odsetkami przekazane z ZUS do OFE,
przeciętne zatrudnienie i przeciętne miesięczne wynagrodzenie w latach 2000–2010
Rok 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Składka w mld zł 8,7 9,6 10,3 11,4 14 16,2 17,7 20,9 21,5 23,6
Przeciętne zatrudnienie
9,1 8,8 8,7 8,6 8,7 8,9 9,3 9,8 9,7 8,1
w mln osób
Przeciętne miesięczne
2 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,7 3 3,1 3,2
wynagrodzenie w tys. zł
Przeciętna wartość
składki przekazanej 105,4 110,2 104,3 97,5 94,5 94,3 95,9 97,7 102,2 106,6 108,6
przez ZUS do OFE
Tabela 6.4.1
Wartość jednostki rozrachunkowej OFE
1999–05–20
1999–12–31
2000–12–31
2001–12–31
2002–12–31
2003–12–31
2004–12–31
2005–12–31
2006–12–31
2007–12–31
2008–12–31
2009–12–31
2010–12–31
Data
AEGON OFE 12,05 13,58 14,03 15,84 17,44 19,92 22,59 26,07 27,62 23,96 27,31 30,02
Allianz Polska OFE 10,88 12,49 13,38 15,29 16,96 18,98 21,11 24,50 26,12 23,00 26,06 28,96
Amplico OFE 10,00 11,43 12,64 12,83 14,55 16,28 18,71 21,71 25,15 26,94 23,24 26,60 29,59
Aviva OFE Aviva BZ
11,55 13,05 14,31 16,00 17,59 19,95 23,04 26,60 28,50 24,15 27,26 30,34
WBK
AXA OFE 11,32 12,99 14,00 15,42 16,94 19,66 22,44 26,01 27,66 24,19 27,49 30,32
Generali OFE 10,00 11,34 13,20 13,94 15,70 17,59 20,28 23,27 27,52 29,12 25,25 29,15 31,86
ING OFE 10,00 11,50 13,30 14,31 16,72 18,62 21,16 24,62 28,70 30,19 25,80 29,37 32,86
Nordea OFE 11,85 13,07 14,37 16,54 18,37 20,69 23,50 27,09 28,58 24,88 27,99 31,22
Pekao OFE 11,28 12,41 13,56 14,52 16,03 18,71 21,00 25,36 27,15 23,22 26,45 29,24
PKO BP Bankowy OFE 11,90 12,81 13,31 15,62 17,34 20,10 22,58 26,02 26,94 23,26 26,69 29,69
OFE Pocztylion 11,24 13,16 13,36 14,68 16,21 18,51 21,21 24,87 26,01 22,74 25,78 28,63
OFE POLSAT 11,42 13,52 14,53 16,10 18,80 21,42 24,44 29,99 30,65 25,17 30,38 33,22
OFE PZU Złota Jesień 10,00 11,38 12,54 13,75 15,73 17,57 20,09 22,85 26,78 28,63 24,58 27,90 31,04
OFE WARTA 11,99 14,17 14,36 15,82 17,74 20,58 23,54 27,63 28,76 24,67 27,97 31,06
Arka–Invesco OFE 10,69 12,09
OFE {ego} 11,88 13,53 13,93 15,59
OFE Epoka 10,66 11,76
OFE Kredyt Banku 10,65 12,20 12,40 13,58 14,90
OFE Rodzina 10,73 13,98
OFE Skarbiec–
10,00 11,26 13,32 13,32 14,85 16,44 18,75 21,44 24,87 26,60
Emerytura
Pioneer OFE 12,00 13,21
257
Tabela 6.4.2
Stopa zwrotu
30.09.1999 –
29.12.2000 –
31.12.2001 –
28.09.2001 –
30.09.2002 –
30.09.2003 –
30.09.2004 –
30.09.2005 –
29.09.2006 –
28.09.2007 –
28.09.2001
31.12.2002
31.12.2003
30.09.2004
30.09.2005
30.09.2006
30.09.2007
30.09.2008
30.09.2009
30.09.2010
Nazwa OFE
Stopy zwrotu stopy zwrotu dwuletnie (w %) stopy zwrotu trzyletniej (w %)
{ego} 15,46 15,31
AEGON 49,97 11,56 8,35 3,42
AIG 9,95 15,20 26,89 52,43 55,64 47,31 54,73 13,93
Allianz Polska 18,09 22,42 26,76 51,15 43,98 39,65 46,38 13,67 9,54 4,80
Amplico 9,80 4,88
Aviva OFE Aviva BZ WBK 6,08 0,92
AXA 51,15 13,65 10,03 5,06
Bankowy 1,38 21,94 30,28 74,75 52,41 43,78 43,81 81,96 6,68 4,25
Commercial Union BPH CU
22,57 22,70 22,92 48,51 50,89 44,21 54,30 11,58
WBK
Credit Suisse Life & Pensions 18,71 21,00 46,86 50,92
DOM 19,72 11,72 23,54 54,43 55,52 49,31 51,19
Ergo Hestia 16,73 24,31 47,55 49,83 42,92
Generali 26,18 55,29 54,55 48,61 53,10 16,64 10,39 5,22
Kredyt Bank 18,51 11,40 20,16 36,10
Nationale–Nederlanden Polska 19,92 25,71 30,12 59,10 56,32 47,29 54,50 10,71 6,14 2,99
Nordea 41,82 48,81 11,32 6,77 3,58
PBK Orzeł 15,79
Pekao 17,98 17,00 18,22 47,45 46,76 50,25 56,93 17,94 8,54 1,57
Pioneer
Pocztylion 16,80 11,64 21,33 45,46 49,75 46,49 52,22 14,11 7,97 4,18
Polsat 24,88 19,17 29,39 56,49 53,29 48,74 59,22 16,77 7,25 0,52
Rodzina 28,34
Sampo 17,42 26,65 27,84 54,02 49,17
Skarbiec–Emerytura 13,76 11,57 23,42 47,72 48,41 45,83 51,60 15,07
Warta 10,80 5,37 1,61
Winterthur 19,18 46,45
Złota Jesień 15,31 25,44 27,78 57,05 53,34 46,21 52,66 12,15 8,49 3,15
Zurich 19,43 19,03
Średnia ważona 18,09 21,97 26,05 53,82 52,48 45,83 52,50 12,58 7,91 3,36
Tabela 6.4.3
Redukcja wewnętrznej stopy zwrotu OFE przez opłatę od składki
Redukcja wewnętrznej stopy zwrotu (w %) –
OFE Wewnętrzna stopa zwrotu dla różnych okresów oszczędzania
IRR netto – średniorocznie w funduszu
za okres 2000–2002 (%)
3 lata 10 lat 20 lat 30 lat 50 lat
ING N–N 14,20 6,01 1,38 0,59 0,36 0,25
PZU 13,10 6,43 1,59 0,65 0,37 0,25
SAMPO 13,00 6,12 1,70 0,77 0,47 0,33
Bankowy 12,60 7,28 1,89 0,78 0,42 0,28
ALLIANZ 12,30 4,68 1,05 0,44 0,27 0,19
CU 11,70 6,19 1,16 0,48 0,29 0,20
Zurich 11,60 6,87 1,93 0,89 0,55 0,39
258
Polsat 11,00 6,46 1,83 0,84 0,52 0,37

Ergo Hestia 10,30 6,65 1,78 0,81 0,50 0,36
Pekao 10,30 5,45 1,19 0,51 0,31 0,22
CreditSuisse L&P 10,10 6,82 1,40 0,59 0,34 0,23
AIG 10,10 6,43 1,83 0,86 0,54 0,38
ego 9,80 5,96 1,70 0,80 0,50 0,35
Pocztylion 9,50 6,38 1,69 0,78 0,49 0,35
DOM 9,40 5,63 1,18 0,51 0,31 0,22
Skarbiec–Emerytura 8,90 5,46 1,38 0,63 0,40 0,28
Kredyt Bank 8,50 6,00 1,74 0,83 0,52 0,38
RYNEK OFE 12,20 6,20 1,55 0,68 0,41 0,28
Tabela 6.4.4
Dekompozycja przyrostu aktywów netto OFE (mld zł)
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1999–2010
Przyrost aktywów netto 13,3 17,8 23,5 30,5 23,5 -1,7 40,4 42,6 209,5
Składki i odsetki (ZUS) 10,3 11,4 14 16,3 17,7 20,9 21,4 23,2 157,9
Opłata od składki (PTE) -0,6 -0,7 -0,8 -1 -1,1 -1,3 -1,3 -0,8 -9,6
Wynik finansowy OFE 4 7,1 10,3 15,2 7 -21 20,7 21,1 68,9
Tabela 6.4.5
Wyniki finansowe OFE i PTE (w mln zł)
WYNIKI FINANSOWE OTWARTYCH FUNDUSZY EMERYTALNYCH
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Przychody operacyjne 1514,9 1932,6 2326,2 3167,1 3814,8 4861,8 6008,8 6535,5 7205,1
Koszty operacyjne 190,9 293,0 333,7 438,3 544,3 660,5 653,6 735,5 1061,7
Zrealizowany zysk/strata
461,9 225,2 961,8 2587,0 3053,3 4518,7 -1407,1 -3686,0 1330,3
z inwestycji
Niezrealizowany zysk/strata
1359,7 2125,0 4113,4 5016,3 8901,6 -1714,2 -24474,5 18546,0 13657,2
z wyceny
Wynik finansowy 3162,1 3989,8 7067,7 10332,1 15225,4 7005,8 -20526,4 20659,9 21130,8
Aktywa ogółem 31752,1 45439,3 63039,6 86326,9 117073,3 140629,4 138754,4 180521,4 223269,9
w tym portfel inwestycyjny 30487,5 44232,8 61614,2 85932,5 116233,7 139594,3 138205,7 179039,9 221461,6
Aktywa netto 31564,6 44833,1 62626,9 86085,0 116577,7 140030,9 138261,4 178630,1 221251,1
WYNIKI FINANSOWE POWSZECHNYCH TOWARZYSTW EMERYTALNYCH
Przychody ogółem 889,0 1280,7 1241,5 1356,9 1610,6 1837,4 2044,8 2172,2 1988,7
w tym przychody wynikające
z zarządzania funduszami
emerytalnymi łącznie 800,8 1228,4 1157,6 1254,7 1520,4 1746,9 1909,8 2046,2 1836,1
z pozostałymi przychodami
operacyjnymi
Koszty ogółem 853,0 848,8 856,9 897,8 1020,2 997,3 1139,3 1225,3 1263,9
w tym koszty wynikające
z zarządzania funduszami 841,3 761,7 766,2 798,7 882,1 976,1 1124,8 1219,4 1259,7
emerytalnymi
Wynik finansowy netto 36,0 431,9 384,6 459,1 590,4 688,1 730,9 766,3 588,3
Aktywa ogółem 1318,8 1772,1 1901,2 2156,1 2461,2 1735,2 3476,3 3636,9 3881,6
259
ZAKOŃCZENIE
W rozprawie podjęto problem niedostatecznego – w stosunku do potrzeb gospodarki

narodowej – rozwoju sektora usług pośrednictwa finansowego w Polsce. Tymczasem usługi
pośrednictwa finansowego pełnią w gospodarce współczesnej rolę kluczową, dynamizując
cały system oraz obniżając koszty rozwoju innych sektorów. Udział sektora usług w PKB
przekracza zwykle w krajach wysoko rozwiniętych 80% (Niemcy, Francja, Irlandia)
przy zatrudnieniu ponad 75%, podczas gdy w Polsce udział sektora usług wynosi tylko 64,8%
w wartości dodanej całej gospodarki, przy zatrudnieniu ok. 57% pracujących. W sektorze
usług finansowych znajduje zatrudnienie 2,4% pracujących, wytwarzając 4,3% wartości
dodanej gospodarki. W Holandii, Luksemburgu, Wielkiej Brytanii w usługach finansowych
zatrudnienie znajduje ponad 8% pracujących, wytwarzających ponad 10% ogólnej wartości
dodanej gospodarki.
Sformułowano hipotezę, iż istotny wpływ na rozwój rynku usług pośrednictwa
finansowego mają instytucje i organizacje finansowe, przede wszystkim poprzez poprawę
jakości oferowanych przez nie usług. Na potrzeby deglomeracji funkcji głównej
wyodrębniono cztery następujące funkcje szczegółowe:
1. istotnym czynnikiem rozwoju usług pośrednictwa finansowego jest rozwój instytucji
i organizacji bankowych (Rozdział 3);
2. znaczącym czynnikiem rozwoju usług pośrednictwa finansowego jest rozwój instytucji
i organizacji funduszy inwestycyjnych (Rozdział 4);
3. ważnym czynnikiem rozwoju usług pośrednictwa finansowego jest rozwój instytucji
i organizacji ubezpieczeniowych (Rozdział 5);
4. nie mniej istotnym czynnikiem rozwoju usług pośrednictwa finansowego jest rozwój
instytucji i organizacji funduszy emerytalnych (Rozdział 6).
Celem rozprawy była więc weryfikacja hipotezy, że głównym czynnikiem rozwoju
usług pośrednictwa finansowego w Polsce są sprawne i dynamiczne instytucje i organizacje
finansowe tj. banki, fundusze inwestycyjne, zakłady ubezpieczeń i towarzystwa emerytalne.
Proces weryfikacji w przeważającej mierze potwierdził postawioną na wstępie pracy
hipotezę, iż głównym czynnikiem rozwoju rynku usług pośrednictwa finansowego w Polsce
są sprawne i dynamiczne instytucje i organizacje finansowe. Ujawnił jednocześnie szereg
słabości sektora usług pośrednictwa finansowego.
Weryfikacja pierwszej funkcji szczegółowej potwierdziła, że instytucje i organizacje
sektora bankowego w największym stopniu wpływają na rozwój rynku usług pośrednictwa
finansowego w Polsce. Funkcjonowanie banków w Polsce zapewnia płynność
i współdziałanie systemu finansowego z gospodarką. Ich sprawne funkcjonowanie zależy
w dużym stopniu od zaufania, jakim cieszą się banki w Polsce780. Banki jako pośrednicy
finansowi redukują koszty transakcyjne i koszty informacji poprzez pełnienie funkcji
transakcyjnej i transformacyjnej. Sektor bankowy pozostaje największym segmentem rynku
finansowego w Polsce, chociaż jego udział w aktywach sektora finansowego znacznie się
780
260
zmniejszył (94% udziału w 1996r.; 70% udziału w 2010r.). Na przestrzeni analizowanych

piętnastu lat aktywa sektora bankowego w Polsce wzrosły niemal sześciokrotnie (197,1 mld
zł w 1996r.; 1158,5 mld zł w 2010r.). Struktura portfela kredytów w polskim sektorze
bankowym zbliżyła się do struktury w strefie euro. Obecnie charakteryzuje ją udział kredytów
dla przedsiębiorstw (33,9%), udział kredytów konsumpcyjnych (17,5%) i mieszkaniowych
(40,9%)781. Pozytywnym efektem zaangażowania inwestorów zagranicznych – pochodzących
głównie z krajów o wysokim stopniu rozwoju ekonomicznego – jest dokapitalizowanie
banków782. Banki, których właścicielem jest renomowana instytucja finansowa, napotykają
mniejsze trudności w pozyskiwaniu kapitałów umożliwiających rozwój. Dobra sytuacja
podmiotów sektora realnego i korzystna sytuacja na rynkach finansowych znalazły
odzwierciedlenie w dobrych wynikach finansowych sektora bankowego. Kilka lat z rzędu
poprawiała się efektywność działania banków, co wraz ze stabilnymi wynikami działalności
kredytowo–depozytowej i mniejszymi kosztami pokrycia ryzyka kredytowego spowodowało
wzrost zyskowności783. Spadek kosztów tworzenia rezerw celowych był możliwy dzięki
kontynuacji poprawy jakości portfela kredytowego. Efektywność kosztowa banków wyraźnie
się poprawiała784. W 2010r. wskaźnik kosztów operacyjnych wyniósł 50,1%. Wynik ten był
zbliżony do najlepszych wyników sektora bankowego w innych krajach Unii Europejskiej,
gdzie rynek jest bardziej zintegrowany i konkurencyjny. Poziom wskaźników ROA
w polskim sektorze bankowym i w innych krajach Europy Środkowo–Wschodniej jest
wyższy niż w krajach strefy euro. Wysokie wyniki banków w krajach Europy Środkowo–
Wschodniej są spowodowane lepszą koniunkturą gospodarczą niż w krajach strefy euro oraz
lepszymi wynikami przedsiębiorstw niefinansowych785. W polskim systemie bankowym
można również zaobserwować tendencję spadkową poziomu wskaźnika marży odsetkowej,
jakkolwiek jest on nadal dwukrotnie wyższy niż w krajach wysoko rozwiniętych. Marża
odsetkowa w polskim sektorze bankowym powinna nadal spadać w miarę narastania
konkurencji o klienta786. Poziom współczynnika wypłacalności banków jest relatywnie
wysoki na tle innych krajów Unii Europejskiej, co potwierdza stabilność polskiego sektora
bankowego. Skala działalności polskiego sektora bankowego na tle wysoko rozwiniętych
krajów Unii Europejskiej jest niewielka. Z jednej strony świadczy to o niskim poziomie
ubankowienia polskiej gospodarki, a z drugiej – o potencjale rozwoju sektora. Jednocześnie
polskie banki należą do najzyskowniejszych w Europie i są relatywnie dobrze wyposażone
w kapitały, przy czym ze względu na bardzo dynamiczny wzrost skali działania pożądane jest
ich dalsze zwiększenie787.
Zgromadzone informacje nie zawsze potwierdzają, że instytucje i organizacje sektora
bankowego wpłynęły znacząco w badanym okresie na zmniejszenie się dystansu, jaki
oddziela Polskę od krajów strefy euro w sektorze bankowym. Pomimo dynamicznego
rozwoju rynku kredytów nadal utrzymuje się znaczna dysproporcja między Polską a strefą
euro w zakresie relacji kredytów na mieszkańca do PKB per capita. W Polsce kredyty
mieszkaniowe per capita, kredyty konsumpcyjne per capita i kredyty przedsiębiorstw
per capita wobec strefy euro wynoszą odpowiednio 15,5%, 39,4% i 10,5%. Niepokojącym
wydaje się być niski poziom koncentracji wskaźnika HHI, który na przestrzeni piętnastu
lat kształtował się w granicach od 0,06 do 0,09 i także jest znacznie niższy niż w krajach Unii
Europejskiej. Znaczący udział kapitału zagranicznego w polskich bankach postrzegany
jest poniekąd jako zagrożenie suwerenności. Potencjał sektora bankowego w Polsce
analizowany za pomocą wskaźników jakości portfela kredytowego odzwierciedla kondycję
781
Raport o funkcjonowaniu polskiego rynku finansowego…, op. cit., s. 35.
782
A. Szelągowska, Kapitał zagraniczny…, op. cit., s. 154 –160.
783
Raport o stabilności systemu finansowego 2005r., red. J. Osiński…, op. cit., s. 49.
784
P. R. Lane, S. Walti, The Euro…, op. cit., s. 4.
785
M. Pawłowska, S. Kozak, Określenie wpływu…, op. cit., s. 44–45.
786
St. Piocha, K. Redlińska, Konkurencja i konkurencyjność sektora…, op. cit., s. 129–130.
787
World Economic Outlook: Rebalancing Growth, 2010…, op. cit., s. 406.
261
gospodarki i stan obrotu gospodarczego. Wysoki udział należności zagrożonych jest

przyczyną niższej rentowności w niektórych okresach i trudności w oferowaniu atrakcyjnych
warunków świadczenia usług przez sektor bankowy, co bezpośrednio rzutuje na gospodarkę.
Uwagę zwracają takie czynniki, jak: szybki wzrost kredytów mieszkaniowych (zwłaszcza
udzielanych w walutach obcych) oraz silna konkurencja na niektórych rynkach. Wskazuje
to na możliwość kumulowania się ryzyka kredytowego w bilansach banków. Banki
spółdzielcze charakteryzują się bardzo niską efektywnością działania – osiągały 2,5–krotnie
niższy wynik działalności bankowej w przeliczeniu na zatrudnionego niż banki komercyjne
w 1998r. Relacja ta wzrosła do trzech w 2010r. Należy również pamiętać o istnieniu pewnego
niebezpieczeństwa instytucjonalnego w działaniu systemu bankowego. Stawianie interesów
nadzoru finansowego ponad racjonalne ekonomicznie funkcjonowanie systemu bankowego
może spowodować zagrożenie stabilności systemu, obniżenie jego rentowności –
a w rezultacie utratę zaufania do rodzimych klientów. Daleko idąca ingerencja nadzoru
bankowego może doprowadzić do sytuacji, w której nadzór stanie się współodpowiedzialny
za pracę banków. Dalsza ewolucja systemu bankowego będzie musiała uwzględniać zmiany
w gospodarce światowej, a to będzie sprzyjało zbliżeniu form instytucjonalnych788.
Weryfikacja drugiej funkcji szczegółowej miała w przeważającym zakresie charakter
pozytywny. Instytucje i organizacje sektora funduszy inwestycyjnych istotnie wpływają
na rozwój rynku usług pośrednictwa finansowego w Polsce. Fundusze inwestycyjne
są ważnymi podmiotami i należą obecnie do najdynamiczniej rozwijających się instytucji
rynku finansowego – posiadają 8,4% aktywów netto w stosunku do PKB789. Przyczyniają
się do efektywnego wykorzystania wolnych środków pieniężnych, dzięki czemu stają
się podmiotami stymulującymi wzrost gospodarczy. Niepodważalną zaletą funduszy
inwestycyjnych jest także to, iż są one obecnie najbardziej transparentnym instrumentem
finansowym790. Szczególną rolę w pobudzaniu rozwoju gospodarczego odgrywają
oszczędności długoterminowe. Fundusze inwestycyjne stanowią ważne ogniwo, ponieważ
zapewniają stabilność rynku poprzez wprowadzenie równowagi między strumieniami popytu
a podażą papierów wartościowych. Fundusze oddziałują na utrzymanie niezbędnego stopnia
płynności na rynku kapitałowym, gdyż w celu rozproszenia ryzyka wykorzystują szeroką
gamę instrumentów finansowych791. Fundusze inwestycyjne są najsprawniejszymi
podmiotami funkcjonującymi na rynku usług pośrednictwa finansowego. Przyczyniają
się do zwiększenia poziomu inwestycji w gospodarce, co w konsekwencji sprzyja tworzeniu
nowych miejsc pracy, pobudza procesy restrukturyzacyjne w gospodarce, a w końcowym
efekcie prowadzi do wzrostu gospodarczego.
Analiza materiału objętego badaniem a dotyczącego drugiej funkcji szczegółowej,
prowadzi do wniosku, że instytucje i organizacje sektora funduszy inwestycyjnych nie zawsze
wpływają pozytywnie na rozwój rynku usług pośrednictwa finansowego w Polsce. Udział
aktywów sektora funduszy inwestycyjnych w okresie kryzysu gospodarczego zmniejszył
się do 67,75 mld zł, co w stosunku do końca 2007r. oznaczało spadek o 76,27 mld zł (53%).
Na tle Europy wielkość aktywów wygląda bardzo niekorzystnie, ponieważ w przeliczeniu
na mieszkańca w Polsce wynosi 750$, w Wielkiej Brytanii 12,8 tys. $, w Niemczech
13,76 tys. $, we Francji 20,76 tys. $, a w Luksemburgu aż 4,38 mln $. Pomimo wzrostu
w Polsce aktywów w kolejnych latach poziom ich nadal jest niższy niż w niektórych krajach,
które weszły w 2004r. do Unii Europejskiej, np. w Czechach czy na Węgrzech. A przecież
wartość aktywów netto zgromadzonych przez fundusze jest w tych krajach znacznie mniejsza
niż w Polsce. Świadczy to o słabości polskiego rynku funduszy inwestycyjnych,
jak i o istniejącym niewykorzystanym potencjale polskich funduszy inwestycyjnych. Polski
rynek funduszy inwestycyjnych będzie rozwijał się w sposób zbliżony do rynków USA
788
Współczesny bank, red. Wł. L. Jaworski…, op. cit., s.19.
789
T. Kondrakiewicz, Zmiany strukturalne na rynku…, op. cit., s. 103.
790
T. Miziołek, Rola funduszy inwestycyjnych…, op. cit., s. 4.
791
M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach inwestycyjnych…, op. cit., s. 8.
262
czy Europy Zachodniej. Należy się zatem spodziewać, że obserwowane na nim obecnie
trendy będą kontynuowane, co najprawdopodobniej zapowiada dalszy spadek znaczenia
funduszy mieszanych, przy jednoczesnym jego wzroście w przypadku funduszy akcji oraz
papierów dłużnych. W przypadku gdy rynkiem znów w większym stopniu zainteresują
się drobni inwestorzy indywidualni, udział funduszy inwestycyjnych pozostałych kategorii,
w tym funduszy aktywów niepublicznych, powinien maleć792.
Przeprowadzone badania wykazały, że trzecia funkcja szczegółowa została
zweryfikowana pozytywnie. Zaobserwowano wyraźny wpływ sektora ubezpieczeniowego
na rozwój rynku usług pośrednictwa finansowego w Polsce. Sektor ubezpieczeniowy
jest efektywny, jeżeli prawidłowo wypełnia funkcje ochrony ubezpieczeniowej. Funkcje
finansowe są komplementarne względem funkcji ochrony i mają one tym większe znaczenie,
im fundusze gromadzone i rozdzielane przez ubezpieczycieli są większe793. Polski sektor
ubezpieczeniowy zwiększa efektywność systemu finansowego na co najmniej trzy sposoby,
uczestniczy bowiem w redukcji kosztów transakcyjnych, zwiększa płynność rynków
finansowych oraz ułatwia osiąganie korzyści skali z inwestycji. Sektor ubezpieczeniowy
nie tylko stymuluje wzrost gospodarczy, ale również istotnie łagodzi przebieg i skraca cykle
dekoniunktury. Pozwala na planowanie finansowe w bardzo długiej perspektywie i czyni
te plany bardziej realnymi. Stanowi także ważny instrument neutralizowania skutków
niepożądanych zdarzeń, a zarazem zarządzania własną płynnością finansową794.
Bez ubezpieczeń wiele ważnych decyzji w naszym życiu w ogóle nie mogłoby być podjętych
i bezpiecznie przeprowadzonych. Gwarantują one bezpieczeństwo finansowe gospodarstw
domowych i pośrednio bezpieczeństwo Polski. Sytuacja polskiego sektora jest podobna
do sytuacji sektora ubezpieczeń na Słowacji i na Węgrzech. Zmniejszenie dystansu
dzielącego Polskę od rynków najbardziej rozwiniętych w Europie może dokonać się poprzez
utrzymywanie się wysokiej dynamiki i szersze wykorzystanie ubezpieczeń prywatnych
w uzupełnieniu systemu ubezpieczeń społecznych795. Można stwierdzić, że poziom rynku
ubezpieczeniowego w Polsce, w porównaniu z najbardziej rozwiniętymi krajami UE, jest
stosunkowo niski, ale podkreślić należy, że zachodzące zmiany wpływają korzystnie na ten
sektor. Kondycja finansowa sektora ubezpieczeń na koniec 2010r. jest dostateczna. Żaden
z działów sektora nie jest zagrożony brakiem wypłacalności. Wskaźniki rentowności
kształtują się na poziomie nieco wyższym od średnich wskaźników w gospodarce796.
Z drugiej jednak strony niektóre doświadczenia nie potwierdzają, że instytucje
i organizacje sektora ubezpieczeniowego wpływają znacząco na rozwój rynku usług
pośrednictwa finansowego w Polsce. Współczynniki gęstości i penetracji ubezpieczeń
nie wypadają korzystnie dla Polski w porównaniu z krajami CEA797. Współczynnik penetracji
w krajach CEA wynosi ponad 8%, zaś w Holandii i Wielkiej Brytanii aż ponad 13%.
Współczynnik gęstości w krajach CEA jest pięciokrotnie wyższy niż w Polsce798.
Stosunkowo niskie wartości analizowanych wskaźników mogą świadczyć o potencjale
rozwojowym, jaki tkwi w sektorze ubezpieczeń w Polsce. Polski rynek ubezpieczeniowy jest
znacznie bardziej skoncentrowany niż w państwach UE–15. Jest to, podobnie zresztą jak
w innych państwach naszego regionu, pozostałość po państwowej monopolizacji.
Koncentracja polskiego sektora ubezpieczeniowego systematycznie się zmniejsza (zarówno
w dziale I, jak i dziale II), lecz jest wyższa niż w pozostałych segmentach systemu
finansowego. Stopień koncentracji w obu działach ubezpieczeń jest zbliżony799. Uwagę
792
K. Gabryelczyk, Czynniki determinujące rozwój rynku…, op. cit., s. 283.
793
T. H. Bednarczyk, Sektor ubezpieczeń…, op. cit., s. 22.
794
R. Holly, Polski rynek ubezpieczeń na życie – czas prawdy, czas próby…, op. cit., s. 105–106.
795
796
797
Why Excessive Capital Requirements Harman Consumers…, op. cit., s. 18.
798
Insurance: a Unique Sector…, op. cit., s. 4–54.
799
263
zwraca relacja składki przypisanej brutto do PKB. W Polsce wynosi około 3,8% i jest piątą,
najniższą w UE (13,2% Niderlandy, 12,1% Wielka Brytania, 10,7% Francja). W wyniku
rozwijającego się procesu globalizacji obserwuje się stały wzrost znaczenia kapitału
zagranicznego na polskim rynku ubezpieczeniowym. Obecnie zakłady ubezpieczeń
z przewagą kapitału zagranicznego dominują liczebnie, zarówno w ubezpieczeniach na życie,
jak i w pozostałych ubezpieczeniach osobowych i ubezpieczeniach majątkowych. Sprzyja
to integracji polskiego rynku ubezpieczeń z rynkiem światowym, z drugiej strony zwiększa
podatność na zagrożenia w okresie globalnych kryzysów gospodarczych. Ułatwia także
odpływ kapitału do „matek” ubezpieczycieli za granicę. Polski rynek ubezpieczeniowy jest
częścią rynku europejskiego i chociaż od dwudziestu lat charakteryzuje się ponadprzeciętną
dynamiką wzrostu składki, przykłady innych rozwiniętych rynków europejskich pokazują,
że istnieje wciąż duży potencjał rozwoju ubezpieczeń w Polsce800.
Eksploracja materiału empirycznego weryfikuje w zasadzie pozytywnie czwartą
funkcję szczegółową, że instytucje i organizacje sektora emerytalnego mają istotny wpływ
na rozwój rynku usług pośrednictwa finansowego w Polsce. Zadaniem towarzystw
emerytalnych jest nie tylko gromadzenie i inwestowanie środków przeznaczonych na przyszłą
emeryturę. Instytucje te mogą wywoływać znaczny wzrost inwestycji w gospodarce i tym
samym przyczyniać się do szybszego wzrostu gospodarczego kraju. Obecność prywatnych
instytucji w systemie emerytalnym ma również dywersyfikować ryzyko w sytuacji,
gdy bazowy system – szczególnie wrażliwy na zmiany demograficzne czy fluktuacje na rynku
pracy – nie będzie w stanie zapewnić uprawnionym do tego osobom świadczeń na starość
na określonej stopie zastąpienia801. Ważnym celem o wymiarze społecznym jest też
demonopolizacja instytucji państwa w dostarczaniu świadczeń na okres starości. Relacja
aktywów OFE do PKB na koniec 2000r. wyniosła 1,35% i systematycznie rosła,
aby na koniec 2010r. wzrosnąć do poziomu około 15,5%. Rynek OFE charakteryzuje znaczna
koncentracja, zauważalna jest jednak jej tendencja spadkowa802. Głównymi graczami rynku są
trzy fundusze emerytalne: AVIVA OFE, ING OFE oraz OFE PZU Złota Jesień – na koniec
2010r. dysponowały one ponad 51,5% rynku mierzonego udziałem aktywów.
Część analizowanego materiału faktograficznego przeczy jednak zależności
tworzącej czwartą funkcję szczegółową i prowadzi do wniosku, że nie zawsze instytucje
i organizacje sektora emerytalnego wpływają znacząco na rozwój rynku usług pośrednictwa
finansowego. Sektor ten jest mało konkurencyjny. Niska konkurencyjność nie musi być
efektem oligopolizacji czy koncentracji, wynika również ze strukturalnej charakterystyki
rynku. Wysokie bariery wejścia, sztywny popyt, homogeniczność oferowanego produktu,
silne efekty skali, gwarantowane wysokie zyski niemal niezależne od efektywności inwestycji
i bierne zachowanie konsumentów tworzą środowisko niesprzyjające dynamicznej rywalizacji
i konkurencji między podmiotami803. Reforma systemu emerytalnego w Polsce była
przeprowadzona w oparciu o doświadczenia gospodarki Chile. Nie uwzględniono jednak
faktu, iż realna stopa zwrotu funduszy emerytalnych w Chile została osiągnięta dzięki
udziałowi funduszy w prywatyzacji dużych państwowych przedsiębiorstw z sektora
energetycznego i telekomunikacyjnego. Słabość rynku ukazał kryzys gospodarczy –
uśredniona dla rynku OFE wartość jednostki rozrachunkowej w latach 2007–2009 spadła
o 40% (z 28,55 zł na 17,14 zł). Wartość jednostki rozrachunkowej dla wszystkich OFE
wzrosła co prawda z 10,00 zł w 1999r. do 30,55 zł na koniec 2010r. (wzrost o 205,5%)804.
Po uwzględnieniu wzrostu cen na rynku konsumpcyjnym i wpływu wzrostu wynagrodzeń
wzrost w tym okresie wyniósł średniorocznie tylko 0,67%.
800
Polski rynek ubezpieczeniowy 2004–2010…, op. cit., s. 128.
801
P. Kurowski, Rozwój funduszy…, op. cit., s. 32.
802
W. Przybylska – Kapuścińska, Pośrednictwo finansowe…, op. cit., s. 227.
803
804
Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2010…, op. cit., s. 9.
264
SPIS RYSUNKÓW
Rysunek 1.3.1 Kontinuum poszczególnych cech usługi ___________________________________________ 39

Rysunek 2.2.1 Ewolucja instytucji ___________________________________________________________ 77
Rysunek 2.3.1 Instytucje finansowe w Polsce ___________________________________________________ 82
Rysunek 2.3.2 Struktura instytucjonalna polskiego rynku finansowego _______________________________ 84
Rysunek 3.2.1 Podmioty tworzące system bankowy _____________________________________________ 103
Rysunek 4.1.1 Mechanizm transferu kapitału na rynku finansowym ________________________________ 142
Rysunek 4.1.2 Fundusz inwestycyjny jako podmiot zgłaszający popyt na kapitał i podaż kapitału _________ 143
Rysunek 4.1.3 Rola funduszy inwestycyjnych w pobudzaniu rozwoju gospodarczego __________________ 144
Rysunek 4.2.1 Podmioty tworzące rynek funduszy inwestycyjnych _________________________________ 147
Rysunek 5.2.1 Podmioty tworzące rynek ubezpieczeniowy _______________________________________ 185
Rysunek 5.2.2 Ogólna klasyfikacja ubezpieczeń________________________________________________ 186
Rysunek 6.2.1 Organizacja w II filarze bazowego zabezpieczenia emerytalnego w Polsce _______________ 228
Rysunek 6.4.1 Przeliczanie składek na jednostki rozrachunkowe ___________________________________ 243
265
SPIS TABEL
Tabela 1.1.1 Kryteria wyodrębniania sektorów gospodarki _________________________________________ 8

Tabela 1.1.2 Ogólna charakterystyka sektorów gospodarki _________________________________________ 9
Tabela 1.1.3 Tempo wzrostu PKB w Polsce i UE–27, inflacja i stopa bezrobocia w latach 1996–2010
(w %) ______________________________________________________________________ 55
Tabela 1.1.4 PKB per capita w Polsce w latach 1996–2010 ________________________________________ 55
Tabela 1.1.5 Struktura w tworzeniu PKB w Polsce według trzech sektorów gospodarki w latach
1996–2004 oraz wartości dodanej brutto w latach 2005–2010 (w %) _____________________ 55
Tabela 1.1.6 Struktura pracujących według trzech sektorów gospodarki w Polsce w latach 1996–2010 ______ 56
Tabela 1.1.7 Udział sektorów towarowych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %) ______________________ 56
Tabela 1.1.8 Udział sektorów instytucjonalnych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %) _________________ 56
Tabela 1.1.9 Udział sektorów własnościowych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %) __________________ 57
Tabela 1.1.10 Pracujący w gospodarce narodowej oraz PKB w cenach bieżących w 2010r. _______________ 57
Tabela 1.1.11 Ewolucja produktywności pracy, ewolucja płac w wybranych sektorach gospodarki oraz
przeciętne wynagrodzenie brutto w Polsce w latach 1996–2010 (w tys. zł) _________________ 58
Tabela 1.1.12 Podstawowe parametry gospodarki Polski w latach 1996–2010 w cenach bieżących _________ 58
Tabela 1.1.13 Czynniki wzrostu gospodarczego w Polsce w latach 2001–2010 (wkład w %) ______________ 58
Tabela 1.1.14 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce (roczne napływy i ich udział w PKB) ________ 59
Tabela 1.2.1 Roczne zmiany w sektorze usług w latach 1996–2010 (ceny stałe w %) ____________________ 59
Tabela 1.2.2 Realny wzrost wartości dodanej w sektorze usług w stosunku do 1995r. (w %) ______________ 59
Tabela 1.2.3 PKB sektora usług wg sekcji _____________________________________________________ 59
Tabela 1.2.4 Podmioty gospodarcze sektora usług wg sektorów własności i sekcji PKD 2004 oraz
przeciętne zatrudnienie w sektorze usług w 2010r. (w tys. zł) ___________________________ 60
Tabela 1.2.5 Przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej w sektorach w 1995r. i 2010r. _____________ 60
Tabela 1.2.6 Efekt netto w tworzeniu miejsc pracy w latach 1995–2010 według sekcji PKD ______________ 60
Tabela 1.2.7 Przeciętne zatrudnienie w sekcjach usługowych w 2005r., 2009r. i 2010r. oraz przeciętne
miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze usług na koniec 2010r. _____________________ 61
Tabela 1.2.8 Eksport towarów i usług oraz import towarów i usług w Polsce w latach 1996–2010 __________ 61
Tabela 1.3.1 Struktura rynku usług finansowych ________________________________________________ 42
Tabela 1.3.2 Rynek finansowy a gospodarka ___________________________________________________ 43
Tabela 1.4.1 Instytucje finansowe w latach 1996–2010 ___________________________________________ 61
Tabela 1.4.2 Aktywa instytucji finansowych w Polsce (w mld zł) ___________________________________ 62
Tabela 1.4.3 Udział aktywów instytucji finansowych (w %) _______________________________________ 62
Tabela 1.4.4 Dynamika aktywów instytucji finansowych __________________________________________ 62
Tabela 2.2.1 Analiza układu instytucjonalnego gospodarki ________________________________________ 78
Tabela 3.3.1 Ilość banków i kas oszczędnościowo – kredytowych w Polsce w latach 1996–2010__________ 132
Tabela 3.3.2 Aktywa systemu bankowego w Polsce w latach 1996–2010 (w mld zł) ___________________ 132
Tabela 3.3.3 Tempo wzrostu aktywów sektora bankowego _______________________________________ 132
Tabela 3.3.4 Liczba zatrudnionych* w polskim sektorze bankowym (bez placówek zagranicznych) w latach
1996–2010 (w tys.) ___________________________________________________________ 132
Tabela 3.3.5 Wskaźniki koncentracji aktywów sektora bankowego w latach 1997–2010 ________________ 133
Tabela 3.3.6 Struktura własnościowa aktywów polskiego sektora bankowego według kraju podmiotu
pierwotnie dominującego w 2010r. _______________________________________________ 133
Tabela 3.3.7 Struktura aktywów i pasywów sektora bankowego w 2010r. ____________________________ 133
Tabela 3.3.8 Relacja kredytów do depozytów krajowego sektora niefinansowego w latach 1997–2010 _____ 134
Tabela 3.3.9 Rozwój akcji kredytowej i finansowanie rozwoju działalności w latach 2000–2010 __________ 134
Tabela 3.3.10 Kredyty a depozyty i środki zagraniczne (realnie) w latach 1996–2010 __________________ 134
Tabela 3.3.11 Wskaźniki jakości kredytów i koszty tworzenia rezerw banków w latach 2000–2010 _______ 134
Tabela 3.3.12 Dynamika kredytów ogółem i kredytów zagrożonych od sektora niefinansowego w latach
2002–2010 _________________________________________________________________ 135
Tabela 3.3.13 Marża w sektorze banków komercyjnych i spółdzielczych w latach 1999–2010 ____________ 135
Tabela 3.4.1 Marża odsetkowa w sektorze bankowym w Polsce w latach 1998–2010 ___________________ 135
Tabela 3.4.2 Wskaźnik kosztów operacyjnych sektora bankowego w latach 1998–2010 _________________ 135
Tabela 3.4.3 Stopa opodatkowania sektora bankowego w Polsce w latach 1998–2010 __________________ 135
Tabela 3.4.4 Rentowność banków w Polsce w latach 1997–2010 (w %) _____________________________ 135
Tabela 3.4.5 Wynik działalności bankowej na zatrudnionego (w tys. zł) oraz relacja banków spółdzielczych
do banków komercyjnych dla wyniku działalności bankowej na zatrudnionego w sektorze
bankowym w Polsce w latach 1998–2010 _________________________________________ 136
266
Tabela 3.4.6 Segmentacja banków wg sumy bilansowej na zatrudnionego (udział grupy w sektorze)_______ 136
Tabela 3.4.7 Segmentacja banków wg wyniku działalności bankowej na zatrudnionego _________________ 136
Tabela 3.4.8 Segmentacja banków wg depozytów i kredytów na zatrudnionego (udział grupy w sektorze) __ 137
Tabela 3.4.9 Wyniki finansowe banków w latach 2002–2010 _____________________________________ 137
Tabela 4.1.1 Cechy funduszy inwestycyjnych _________________________________________________ 140
Tabela 4.3.1 Liczba towarzystw i funduszy inwestycyjnych w Polsce w latach 1992–2010 ______________ 172
Tabela 4.3.2 Aktywa funduszy inwestycyjnych w latach 1992–2010 (w mld zł) _______________________ 172
Tabela 4.3.3 Relacje aktywów funduszy inwestycyjnych do PKB w Polsce latach 1995–2010 (w %) ______ 172
Tabela 4.3.4 Udział aktywów netto grup funduszy w aktywach ogółem w latach 2000–2010 _____________ 172
Tabela 4.3.5 Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk inwestycyjnych na koniec 2010r. ___ 173
Tabela 4.3.6 TFI – udział w rynku __________________________________________________________ 173
Tabela 4.3.7 WAN – w poszczególnych latach _________________________________________________ 174
Tabela 4.3.8 Struktura polskiego rynku funduszy inwestycyjnych w latach 2001–2010 _________________ 175
Tabela 4.3.9 Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk inwestycyjnych FIZ _____________ 175
Tabela 4.3.10 Udział funduszy inwestycyjnych w oszczędnościach gospodarstw domowych w 2010r. _____ 175
Tabela 4.3.11 WAN na mieszkańca w wybranych krajach na koniec 2010r. __________________________ 175
Tabela 4.3.12 Źródła zmiany wartości aktywów inwestycyjnych ___________________________________ 176
Tabela 4.4.1 Cechy benchmarku ____________________________________________________________ 163
Tabela 4.4.2 Ryzyko działalności funduszu inwestycyjnego ______________________________________ 163
Tabela 4.4.3 Średnie stopy zwrotu TFI _______________________________________________________ 176
Tabela 4.4.4 Dynamika TFI (w %) __________________________________________________________ 176
Tabela 4.4.5 Wyniki finansowe funduszy inwestycyjnych oraz TFI_________________________________ 177
Tabela 5.2.1 Struktura rynku usług ubezpieczeniowych __________________________________________ 186
Tabela 5.2.2 Klasyfikacja ubezpieczeń _______________________________________________________ 187
Tabela 5.2.3 Charakterystyka ubezpieczeń osobowych i majątkowych ______________________________ 188
Tabela 5.2.4 Czynności ubezpieczeniowe _____________________________________________________ 189
Tabela 5.3.1 Liczba zakładów ubezpieczeń w Polsce w latach 1996–2010 ___________________________ 213
Tabela 5.3.2 Zmiany struktury ubezpieczeń w Polsce w latach 2001–2010 ___________________________ 213
Tabela 5.3.3 Poziom kapitału podstawowego ubezpieczycieli krajowych w latach 1996–2010 ____________ 213
Tabela 5.3.4 Składka przypisana brutto zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 (w mld zł) ___________ 213
Tabela 5.3.5 Składka przypisana brutto per capita zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 (w zł) ______ 214
Tabela 5.3.6 Udział w rynku największych zakładów ubezpieczeniowych w latach 2001–2010 ___________ 214
Tabela 5.3.7 Struktura rynku ubezpieczeń w Polsce _____________________________________________ 215
Tabela 5.3.8 Struktura działu I _____________________________________________________________ 215
Tabela 5.3.9 Struktura działu II _____________________________________________________________ 215
Tabela 5.3.10 Współczynniki koncentracji polskiego sektora ubezpieczeń ___________________________ 215
Tabela 5.3.11 Wskaźnik gęstości i penetracji ubezpieczeń w Polsce 1996–2010 _______________________ 216
Tabela 5.3.12 Odszkodowania i świadczenia wypłacone brutto (w mld zł) ___________________________ 216
Tabela 5.3.13 Rezerwy techniczno–ubezpieczeniowe brutto wg działów w latach 1996 – 2010 (w mld zł) __ 216
Tabela 5.4.1 Wyniki finansowe zakładów ubezpieczeń w latach 2002–2010 __________________________ 217
Tabela 5.4.2 Zagregowane wskaźniki efektywności zakładów ubezpieczeń __________________________ 218
Tabela 6.1.1 Wrażliwość systemu repartycyjnego oraz kapitałowego na wybrane czynniki ekonomiczne,
demograficzne oraz polityczne __________________________________________________ 220
Tabela 6.1.2 Porównanie trzech filarów polskiego systemu emerytalnego ____________________________ 224
Tabela 6.1.3 Klasyczna prezentacja trójfilarowa systemu emerytalnego _____________________________ 225
Tabela 6.1.4 Przyjęta w Polsce prezentacja systemu emerytalnego _________________________________ 225
Tabela 6.1.5 Wielofilarowa prezentacja systemu emerytalnego ____________________________________ 226
Tabela 6.1.6 Cele ekonomiczne i cele społeczne funduszy emerytalnych ____________________________ 227
Tabela 6.3.1 Miary charakteryzujące potencjał rynku funduszy emerytalnych_________________________ 233
Tabela 6.3.2 Liczba członków OFE _________________________________________________________ 253
Tabela 6.3.3 Aktywa netto OFE (w mln zł)____________________________________________________ 253
Tabela 6.3.4 Wyniki finansowe OFE (mln zł) __________________________________________________ 254
Tabela 6.3.5 Transfery składek (z odsetkami) z ZUS do OFE _____________________________________ 254
Tabela 6.3.6 Składki przekazane do OFE _____________________________________________________ 255
Tabela 6.3.7 Instrumenty finansowe w portfelach inwestycyjnych OFE (w mln zł) _____________________ 255
Tabela 6.3.8 Struktura portfela inwestycyjnego OFE ____________________________________________ 255
Tabela 6.3.9 Roczne i przeciętne składki wraz z odsetkami przekazane z ZUS do OFE, przeciętne
zatrudnienie i przeciętne miesięczne wynagrodzenie w latach 2000–2010 ________________ 256
Tabela 6.4.1 Wartość jednostki rozrachunkowej OFE ___________________________________________ 256
Tabela 6.4.2 Stopa zwrotu _________________________________________________________________ 257
Tabela 6.4.3 Redukcja wewnętrznej stopy zwrotu OFE przez opłatę od składki _______________________ 257
267
Tabela 6.4.4 Dekompozycja przyrostu aktywów netto OFE (mld zł) ________________________________ 258
Tabela 6.4.5 Wyniki finansowe OFE i PTE (w mln zł) ___________________________________________ 258
268
SPIS WYKRESÓW
Wykres 1.1.1 Tempo wzrostu PKB w Polsce i UE–27 w latach 1996–2010 (rok poprzedni=100; ceny stałe) _ 11
Wykres 1.1.2 PKB per capita w Polsce i w UE–27 w latach 1996–2010 ______________________________ 12
Wykres 1.1.3 Struktura w tworzeniu PKB w Polsce według trzech sektorów gospodarki w latach
1996–2004 oraz wartości dodanej brutto w latach 2005–2010 (w %) _____________________ 13
Wykres 1.1.4 Struktura pracujących według sektorów w Polsce w latach 1996–2010 ____________________ 14
Wykres 1.1.5 Udział sektorów towarowych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %) _____________________ 15
Wykres 1.1.6 Udział sektorów instytucjonalnych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %) ________________ 16
Wykres 1.1.7 Pracujący w gospodarce narodowej – charakterystyka ogólna w tys. oraz PKB w cenach
bieżących w 2010r. ____________________________________________________________ 17
Wykres 1.1.8 Inflacja i stopa bezrobocia w Polsce w latach 1996–2010 (w %) _________________________ 19
Wykres 1.1.9 Ewolucja produktywności pracy, ewolucja płac w wybranych sektorach gospodarki oraz
przeciętne wynagrodzenie brutto w Polsce w latach 1996–2010 (w tys. zł) _________________ 20
Wykres 1.1.10 Wybrane parametry gospodarki Polski w latach 1996–2010 w cenach bieżących (w mld zł) __ 22
Wykres 1.1.11 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce (roczne napływy i ich udział w PKB) _______ 23
Wykres 1.2.1 Roczne zmiany wartości dodanej brutto w sektorze usług (ceny stałe w %) ________________ 27
Wykres 1.2.2 Realny wzrost wartości dodanej w sektorze usług w stosunku do 1995r. (w %) _____________ 28
Wykres 1.2.3 Podmioty gospodarcze sektora usług wg sektorów własności i sekcji PKD 2004 oraz
przeciętne zatrudnienie w sektorze usług w 2010r. (w tys. zł) ___________________________ 29
Wykres 1.2.4 Struktura przedsiębiorstw usługowych w Polsce (wg PKD) _____________________________ 30
Wykres 1.2.5 Przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej w sektorach w 1995r. i 2010r. (w tys. zł) ____ 31
Wykres 1.2.6 Efekt netto w tworzeniu miejsc pracy w latach 1995–2010 (w tys. osób) według sekcji PKD __ 33
Wykres 1.2.7 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze usług na koniec 2010r. (w %) _______ 34
Wykres 1.2.8 Eksport oraz import towarów i usług w latach 1996–2010 w cenach bieżących (w mld zł) _____ 35
Wykres 1.4.1 Instytucje finansowe w Polsce w latach 1996–2010 ___________________________________ 45
Wykres 1.4.2 Aktywa instytucji finansowych w Polsce w latach 1996–2010 (w mld zł) __________________ 46
Wykres 1.4.3 Tempo wzrostu PKB i aktywów instytucji finansowych w cenach bieżących _______________ 47
Wykres 1.4.4 Aktywa instytucji finansowych w Polsce w latach 1996–2010 (w mld zł) __________________ 48
Wykres 1.4.5 Dynamika aktywów instytucji finansowych w Polsce w latach 1996–2010 (w %) ___________ 49
Wykres 1.4.6 Struktura aktywów polskiego systemu finansowego wg typów instytucji w 1996r. i 2010r. ____ 51
Wykres 3.3.1 Liczba banków i kas oszczędnościowo–kredytowych w Polsce w latach 1996–2010 ________ 108
Wykres 3.3.2 Aktywa netto systemu bankowego w Polsce w latach 1996–2010 _______________________ 110
Wykres 3.3.3 Udział aktywów systemu bankowego w Polsce w latach 1996–2010 _____________________ 111
Wykres 3.3.4 Liczba zatrudnionych w polskim sektorze bankowym (bez placówek zagranicznych)
w latach 1996–2010 (w tys.) ____________________________________________________ 112
Wykres 3.3.5 Wskaźniki koncentracji aktywów sektora bankowego w latach 1997–2010 (w %) __________ 113
Wykres 3.3.6 Struktura własnościowa aktywów polskiego sektora bankowego według kraju pochodzenia
pierwotnie dominującego w 2010r. _______________________________________________ 114
Wykres 3.3.7 Struktura aktywów i pasywów sektora bankowego w 2010r. ___________________________ 115
Wykres 3.3.8 Relacja kredytów do depozytów krajowego sektora niefinansowego _____________________ 116
Wykres 3.3.9 Rozwój akcji kredytowej w latach 2000–2010 (roczna zmiana – ujęcie nominalne w mld zł) __ 117
Wykres 3.3.10 Finansowanie działalności w latach 2000–2010 (roczna zmiana – ujęcie nominalne
w mld zł) ___________________________________________________________________ 117
Wykres 3.3.11 Kredyty a depozyty i środki zagraniczne (realnie) w latach 1996–2010 (w mld zł) _________ 118
Wykres 3.3.12 Jakość kredytów i koszty tworzenia rezerw sektora bankowego w latach 2000–2010 _______ 119
Wykres 3.3.13 Dynamika kredytów ogółem i kredytów zagrożonych od sektora niefinansowego w Polsce
w latach 2002–2010 __________________________________________________________ 120
Wykres 3.3.14 Marża sektora bankowego w latach 1999–2010 ____________________________________ 121
Wykres 3.4.1 Marże odsetkowe w sektorze bankowym w latach 1998–2010 _________________________ 122
Wykres 3.4.2 Wskaźnik kosztów operacyjnych sektora bankowego w latach 1998–2010 ________________ 123
Wykres 3.4.3 Rentowność sektora bankowego w Polsce w latach 1997–2010 _________________________ 125
Wykres 3.4.4 Nominalna i efektywna stopa opodatkowania banków w Polsce w latach 1998–2010 ________ 126
Wykres 3.4.5 Wynik działalności bankowej na zatrudnionego w Polsce w latach 1998–2010 (w tys. zł) ____ 126
Wykres 3.4.6 Segmentacja banków wg sumy bilansowej na zatrudnionego (udział grupy w sektorze).
Suma bilansowa na zatrudnionego (w tys. zł) _______________________________________ 127
Wykres 3.4.7 Segmentacja banków wg wyniku działalności bankowej na zatrudnionego (udział grupy
w sektorze). Wynik działalności bankowej na zatrudnionego (w tys. zł) __________________ 128
Wykres 3.4.8 Segmentacja banków wg depozytów i kredytów na zatrudnionego (udział grupy w sektorze) _ 128
Wykres 3.4.9 Wskaźnik płynności i wskaźnik rentowności obrotu netto sektora bankowego w Polsce
w latach 2002–2010 __________________________________________________________ 129
269
Wykres 4.3.1 Liczba towarzystw i funduszy inwestycyjnych w Polsce w latach 1992–2010______________ 152
Wykres 4.3.2 Aktywa funduszy inwestycyjnych w latach 1992–2010 (w mld zł) ______________________ 153
Wykres 4.3.3 Relacja WAN funduszy inwestycyjnych do PKB w Polsce w latach 1995–2010____________ 155
Wykres 4.3.4 Udział aktywów netto grup funduszy w aktywach ogółem w latach 2000–2010 ____________ 156
Wykres 4.3.5 Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk inwestycyjnych na koniec 2010r. __ 157
Wykres 4.3.6 Struktura podmiotowa rynku funduszy inwestycyjnych pod względem wartości aktywów
netto (stan na koniec 2010r.) ____________________________________________________ 158
Wykres 4.3.7 Struktura polskiego rynku funduszy inwestycyjnych w latach 2001–2010 ________________ 159
Wykres 4.3.8 Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk inwestycyjnych FIZ ____________ 160
Wykres 4.3.9 Udział funduszy inwestycyjnych w oszczędnościach gospodarstw domowych _____________ 161
Wykres 4.3.10 Źródła zmiany wartości aktywów inwestycyjnych __________________________________ 162
Wykres 4.4.1 Średnie roczne stopy zwrotu TFI na koniec 2010r. ___________________________________ 165
Wykres 4.4.2 Średnie dwuletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r. ________________________________ 166
Wykres 4.4.3 Średnie trzyletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r. ________________________________ 167
Wykres 4.4.4 Średnie czteroletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r. _______________________________ 167
Wykres 4.4.5 Średnie pięcioletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r. _______________________________ 168
Wykres 4.4.6 Średnie dziesięcioletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r.____________________________ 169
Wykres 4.4.7 Dynamika TFI (średnioroczna) __________________________________________________ 169
Wykres 4.4.8 Rentowność towarzystw funduszy inwestycyjnych w latach 2003–2010 (w %) ____________ 170
Wykres 5.3.1 Liczba zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 __________________________________ 192
Wykres 5.3.2 Zmiany struktury ubezpieczeń w Polsce w latach 2001–2010; struktura składki przypisanej
brutto wg grup w dziale I (w %) _________________________________________________ 193
Wykres 5.3.3 Zmiany struktury ubezpieczeń w Polsce w latach 2001–2010; struktura składki przypisanej
brutto wg rodzajów działalności w dziale II (w %)___________________________________ 193
Wykres 5.3.4 Poziom kapitału podstawowego ubezpieczycieli krajowych w latach 1996–2010 ___________ 194
Wykres 5.3.5 Składka przypisana brutto zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 (w mld zł) __________ 194
Wykres 5.3.6 Składka przypisana brutto per capita zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 (w zł) _____ 195
Wykres 5.3.7 Udział w rynku największych zakładów ubezpieczeniowych w latach 2001–2010 (w %) _____ 196
Wykres 5.3.8 Struktura rynku ubezpieczeń w Polsce na koniec 2010r. (w %) _________________________ 197
Wykres 5.3.9 Struktura działu I i II (w %) ____________________________________________________ 198
Wykres 5.3.10 Współczynniki koncentracji Cr polskiego sektora ubezpieczeń działu I i II w latach
1996–2010 _________________________________________________________________ 198
Wykres 5.3.11 Współczynniki koncentracji HHI polskiego sektora ubezpieczeń działu I i II w latach
1996–2010 _________________________________________________________________ 199
Wykres 5.3.12 Wskaźnik penetracji ubezpieczeń w Polsce w latach 1996–2010 (w %) _________________ 200
Wykres 5.3.13 Wskaźnik gęstości ubezpieczeń w Polsce w latach 1996–2010 (w zł) ___________________ 201
Wykres 5.3.14 Odszkodowania i świadczenia wypłacone brutto (w mld zł) __________________________ 202
Wykres 5.3.15 Rezerwy techniczno–ubezpieczeniowe brutto wg działów w latach 1996–2010 (w mld zł) __ 203
Wykres 5.4.1 Przychody z działalności operacyjnej zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w mld zł)__________________________________________________ 204
Wykres 5.4.2 Koszty działalności operacyjnej zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w mld zł)__________________________________________________ 205
Wykres 5.4.3 Wskaźnik rentowności obrotu brutto zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w %) _____________________________________________________ 206
Wykres 5.4.4 Wskaźnik rentowności obrotu netto zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w %) _____________________________________________________ 207
Wykres 5.4.5 Wskaźnik rentowności kapitałów własnych zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz
ogółem w latach 2002–2010 (w %) ______________________________________________ 207
Wykres 5.4.6 Wskaźnik rentowności majątku (ROA) zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz
ogółem w latach 2002–2010 (w %) ______________________________________________ 208
Wykres 5.4.7 Udział jednostek z dodatnim wynikiem finansowym netto zakładów ubezpieczeń działu
I i działu II oraz ogółem w latach 2002–2010 (w %) _________________________________ 209
Wykres 6.1.1 Zmiany w systemach emerytalnych w krajach OECD ________________________________ 221
Wykres 6.3.1 Rynek OFE w latach 1999–2010 ________________________________________________ 234
Wykres 6.3.2 Liczba członków OFE _________________________________________________________ 234
Wykres 6.3.3 Udział OFE w rynku __________________________________________________________ 235
Wykres 6.3.4 Zagregowane aktywa OFE w relacji do PKB _______________________________________ 236
Wykres 6.3.5 Skumulowana wartość aktywów netto wszystkich OFE w latach 1999–2010 (w mld zł) _____ 236
Wykres 6.3.6 Wyniki OFE 3–letnie i 11–letnie ________________________________________________ 237
Wykres 6.3.7 Składka przekazana do OFE w okresie od 1999r. do 2010r. (w mln zł) ___________________ 238
270
Wykres 6.3.8 Roczne składki wraz z odsetkami przekazane z ZUS do OFE, przeciętne zatrudnienie
i przeciętne miesięczne wynagrodzenie w latach 2000–2010 ___________________________ 238
Wykres 6.3.9 Przeciętna wartość składki przekazanej przez ZUS do OFE w latach 2000–2010 (w zł) ______ 239
Wykres 6.3.10 Udział portfela inwestycyjnego w zagregowanych aktywach OFE _____________________ 240
Wykres 6.3.11 Struktura portfela inwestycyjnego OFE __________________________________________ 240
Wykres 6.3.12 Udział głównych aktywów w portfelu inwestycyjnym OFE ___________________________ 241
Wykres 6.4.1 Dekompozycja zmiany wartości aktywów netto OFE ________________________________ 246
Wykres 6.4.2 Uśredniona dla rynku OFE wartość jednostki rozrachunkowej (w zł) ____________________ 247
Wykres 6.4.3 Wartość jednostki rozrachunkowej na koniec 2010r. (w zł) ____________________________ 249
271
BIBLIOGRAFIA
1. Adams J., Institutions and Economic Development: Structure, Process and Incentive, [in:] Institutional
Economics: Theory, Method, Policy, ed. M. R. Tool, Kluwer Academic Publishers, Boston Dordrecht,
London 1993.
2. Adema W., Fron P., Ladaique M., OECD Social, Employment and Migration, Indicators on Social
Spending 1980–2012, Working Paper 2011, No. 124.
3. Adkisson B. V., The Original Institutionalist Perspective on Economy and its Place in a Pluralist
Paradigm, “International Journal of Pluralism and Economics Education”, 2010, Vol. 1, No. 4.
4. Adrian, T. Shin H., The Changing Nature of financial International and the Financial Crisis
of 2007–2009, “Annual Review of Economics”, 2010, Vol. 2.
5. Alchian A., Demsetz H., Production, Information Costs, and Economic Organization, “American
Economic Review”, 1972, No. 2.
6. Al–Kaber M., Rynki finansowe i instytucje, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku,
Białystok 2004.
7. Al–Kaber M., Rynki finansowe, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Suwałkach,
Suwałki 2012.
8. Allen F., Gale D., Comparing Financial Systems, Cambridge, The Massachusetts Institute of Technology
Press, London 2000.
9. Amable B., Institutional Complementarity and Diversity of Social System of Innovation and Production,
“Review of International Political Economy”, 2000, Vol. 7, No. 4.
10. Ambatscheer K. P., Don Ezra D., Fundusze emerytalne. Jak efektywnie pomnażać majątek ich członków,
Oficyna Ekonomiczna – Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001.
11. Analiza polityki inwestycyjnej otwartych funduszy emerytalnych w latach 2000–2002, Wydawnictwo
Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2003.
12. Analiza rynku. Systemy i mechanizmy, red. S. Młynarski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Krakowie, Kraków 1993.
13. Antonów K., Koszty obsługi otwartego funduszu emerytalnego a wysokość emerytury, „Praca
i Zabezpieczenie Społeczne”, 1999, nr 12.
14. Aoki M., Toward a Comparative Institutional Analysis, The Massachusetts Institute of Technology Press,
Cambridge, Massachusetts, London 2001.
15. Arrow K., Reflection on the Essays, [in:] Arrow and the Foundation of the Theory of Economic Policy,
ed. G. Feiwel, New York University Press, 1987.
16. Azmat S., Applying North’s Laws of Motion to the Edge of the West, “Economic Affairs”, 2009, Vol. 29.
17. Baka W., Bankowość centralna, funkcje – metody – organizacja, Biblioteka Menedżera i Bankowca,
Warszawa 2001.
18. Bakier B., Meredyk K., Istota i mechanizm konkurencyjności, [w:] Konkurencyjność gospodarki polskiej
a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej, red. H. Podedworny, J. Grabowiecki, H. Wnorowski,
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2000.
19. Bal–Woźniak T., Woźniak M. G., Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Gospodarka Polski
1990–2011. Transformacja. Modernizacja. Spójność społeczno–ekonomiczna, Zeszyt nr 21, Wydawnictwo
Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011.
20. Bałtowski M., Transformacja gospodarcza jako wezwanie i przedmiot badań nauk ekonomii, [w:] Nauki
ekonomiczne wobec problemów współczesnej gospodarki. Księga Jubileuszowa z okazji 40–lecia
Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, red. J. Węcławski,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2005.
21. Banasiński A., Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1996.
22. Banasiński A., Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997.
23. Banaszak–Soroka U., Instytucje i uczestnicy rynku kapitałowego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2008.
24. Bank na rynku finansowym. Problemy skali, efektywności i nadzoru, red. E. Miklaszewska, Oficyna
Wydawnicza Wolters Kluwer Business, Warszawa 2010.
25. Banking Structures in the New EU Member States, European Central Bank, Frankfurt am Main 2005.
26. Bankowość – podręcznik akademicki, red. Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2001.
27. Bankowość. Podstawowe założenia, red. Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2000.
28. Bankowość, red. M. Zaleska, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2013.
29. Barczyk R., Cechy morfologiczne wahań koniunkturalnych w Polsce i w wybranych krajach Unii
Europejskiej, [w:] Gospodarka polska w procesie światowych przemian, red. W Jakóbik, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Handlu i Prawa, Warszawa 2006.
272
30. Barczyk R., Morfologia cyklu koniunkturalnego w procesie przemian sektorowych w gospodarce polskiej,
[w:] Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego, red. R. Barczyk, L. Kąsek, M. Lubiński, K. Marczewski,
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006.
31. Barisitz S., Banking in Central and Eastern Europe 1980–2006: From Communism to Capitalism,
Routledge International Studies in Money and Banking, Abingdon 2008.
32. Bednarczyk T. H., Sektor ubezpieczeń a rozwój systemu finansowego, [w:] Finanse – nowe wyzwania teorii
i praktyki. Ubezpieczenia, red. W. Ronka–Chmielowiec, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
we Wrocławiu, Wrocław 2011.
33. Bednarczyk T. H., Wpływ działalności sektora ubezpieczeniowego na wzrost gospodarczy, Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2012.
34. Begg D., Fisher S., Dornbusch R, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.
35. Bernat T., Ocena efektywności społecznej wybranych rynków skoncentrowanych, Uniwersytet Szczeciński,
Szczecin 2008.
36. Bezpieczeństwo dzięki zapobiegliwości, Wydawnictwo Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi,
Warszwa 2001.
37. Białous K., Determinanty rozwoju funduszy funduszy w Polsce 2005, Koło Naukowe Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2006.
38. Bień A., Bień W., Kalkulacja ceny pieniądza w lokatach, pożyczkach i kredytach, Wydawnictwo Difin,
Warszawa 2009.
39. Bień A., Bień W., Słownik finansów. 1000 haseł (określeń używanych w finansach), Wydawnictwo Difin,
Warszawa 2009.
40. Bikker J. A., Boss J. W., Trends in Competition and Profitability in the Banking Industry: A Basic
Framework, Société Universitaire Européenne de Recherches Financičres, Studies 2005, No. 2.
41. Bitz M., Produkty bankowe, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1998.
42. Blaug M., Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000.
43. Bocian A. F., Proces globalizacji a gospodarka polska, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku,
„Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2002, nr 3(15).
44. Bocian A. F., Procesy globalizacji a kryzys światowy, [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego
do wielkiego kryzysu finansowego, red. J. Kaliński, M. Zalesko, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, Białystok 2009.
45. Bodie Z., Kane A., Marcus A. J., Investments, McGraw–Hill, New York 2005.
46. Bodie Z., Merton R., Finance, Prentice Hall, New Jersey, 2000.
47. Bodie Z., Merton R., Finanse, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.
48. Boettke P. J., Coyne Ch. J., Leeson P. T., Institutional Stickiness and the New Development Economics,
“American Journal of Economics & Sociology”, 2008, Vol. 67, Iss. 2.
49. Bojańczyk M., Fundusze inwestycyjne jako uczestnicy rynku kapitałowego, Wydawnictwo Szkoły Głównej
Handlowej w Warszawie, Warszawa 2005.
50. Boot A. W., Thakor A. V., Financial System Architecture, “Review of Financial Studies”, 1997, No. 10.
51. Bossoutrot S. K., Microfinance in Russia: Broadening Access to Finance for Micro and Small
Entrepreneurs, The World Bank Publications, Washington 2005.
52. Boulhol H., Pro–competitive Effect of Trade and Non–decreasing Price–cost Margins, “Oxford Bulletin
of Economics and Statistics”, 2010.
53. Bowles S., Endogenous Preferences: The Cultural Consequences of Markets and Other Economic
Institutions, “Journal of Economic Literature”, 1998, Vol. 36.
54. Bożek –Węglarz S., Sprawność działania europejskich ubezpieczycieli, [w:] Nowe wyzwania dla rynków
ubezpieczeń w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, red. W. Sułkowska, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2007.
55. Bujnowski M., Rola funduszy strukturalnych w realizacji Strategii Lizbońskiej, „Wspólnoty Europejskie”,
2005, nr 12.
56. Busch S., Customer Focus in e–Services: Market–Oriented Perspectives on Developing, Managing
and Using Electronic Marketplaces, Difo–Druck, Bamberg 2002.
57. Büschagen H. E., Przedsiębiorstwo bankowe, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997.
58. Bywalec C., O istocie i klasyfikacji usług – polemicznie, „Wiadomości Statystyczne”, 2002, nr 9.
59. Cacdac Warnock V., Duncan D. G., Jobs in Changing American Economy, “Mortgage Banking” June
2004.
60. Carmichael C., Pomerleano M., The Development and Regulation of Non–Bank Financial Institution,
The World Bank, Washington 2002.
61. Casson M. C., Della Giusta M., Kambhamp U. S., Formal and Informal Institutions and Development,
“World Development”, 2010, Vol. 38, No. 2.
62. Caviglia G., Krause G., Thimann C., Key Features of the Financial Sectors in EU Accession Countries,
[in:] Financial Sectors in EU Accesion Countries, ed. Ch. Thimann, European Central Bank, Frankfurt
am Main 2002.
273
63. Chavance B., Formal and Informal Institutional Change: The Experience of Postsocialist Transformation,
“The European Journal of Comparative Economics”, 2008, Vol. 5, No. 1.
64. Chłodnicki M., Usługi profesjonalne. Przez jakość do lojalności klientów, Wydawnictwo Akademii
65. Chmielak A., Instytucjonalne podstawy trwałości rozwoju gospodarczego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2002.
66. Chu K., Collective Values, Behavioral Norms and Rules. Building Institutions for Economic Growth
and Poverty Reduction, The United Nations University, World Institute for Development Economics
Research, Helsinki, “Discussion Paper”, 2001, No. 98.
67. Chui A. C. W., Lloyd A. E., Kwok Ch. C. Y., The Determination of Capital Structure. Is National Culture
a Missing Piece to the Puzzle?, “Journal of International Business Studies”, 2002, Vol. 33, No. 1.
68. Chybalski F., Miary oceny efektów działalności inwestycyjnej OFE, „Wiadomości Statystyczne”, 2006,
nr 10.
69. Chybalski F., Otwarte fundusze emerytalne w Polsce. Analiza działalności inwestycyjnej, finansów
oraz decyzji członków, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009.
70. Clark C., The Conditions of Economic Progress, Macmillan, London 1957.
71. Council Directive 85/611/EEC of December 1985, on the Coordination of Laws, Regulations
and Administrative Provisions Relating to Undertakings for Collective Investment in Transferable
Securities, European Funds and Asset Management Association, Section 1, article 1.
72. Cyrek M., Próba klasyfikacji sektora usług w kontekście wymagań gospodarki opartej na wiedzy,
[w:] Institucionalni pierietworienia w suspilstwi: switowij doswid i ukrainska riealist, red. A. Tkacz,
MIDMU KPU, Melitopol 2009.
73. Cyrek M., Sektor usług w Polsce jako obszar zatrudnienia w uwarunkowaniach gospodarki opartej
na wiedzy, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Modernizacja dla spójności społeczno–
ekonomicznej, red. M. G. Woźniak, Zeszyt Nr 18, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2011.
74. Czechowska I. D., Bank centralny i płynność sektora bankowego, [w:] Przekształcenia na rynku
finansowym w Polsce, t. I, Instytucje finansowe i mechanizmy ich funkcjonowania, red. P. Karpuś,
J. Węcławski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2005.
75. Czekaj J., Rynki, instrumenty i instytucje finansowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2008.
76. Czerwińska T., Pomiar i ocena efektywności inwestycyjnej otwartych funduszy emerytalnych. Rynki
i inwestycje finansowe, „Bank i Kredyt”, 2003, nr 5.
77. Czerwińska T., Towarzystwa ubezpieczeniowe na rynku kapitałowym w Polsce, Wydawnictwo
Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003.
78. Czuba M., Marketing usług. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Tara, Katowice 2001.
79. Daszkowska M., Usługi. Produkcja, rynek, marketing, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1998.
80. Davis E. P., Insurance and Private Pensions Compendium for Emerging Economies, Organisation
for Economic Co–operation and Development, 2001.
81. Davis E. P., Pension Funds, New Palgrave Dictionary of Money and Finance, MacMillan, London 1992.
82. Davis E. P., Pension Fund Reform and European Financial Market, London School of Economics, Special
Paper, 1998, No. 107.
83. Dawidowicz D., Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, typy, metody pomiaru i ocena efektywności,
Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2008.
84. Dawidowicz D., Rozwój funduszy inwestycyjnych na polskim rynku kapitałowym, [w:] Przekształcenia
rynku finansowego w Polsce, t. I. Instytucje finansowe i mechanizmy ich funkcjonowania, red. P. Karpuś,
J. Węcławski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2005.
85. Dąbrowska A., Janoś–Kresło M., Konsument na rynku e–usług w krajach Europy Środkowo–Wschodniej,
Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010.
86. Dąbrowska A., Kuczewska L., Zatrudnienie w sferze usług w okresie transformacji systemowej, „Polityka
Społeczna”, 1998, nr 8.
87. Dąbrowski A., Zmiany strukturalne w gospodarce Republiki Federalnej Niemiec, [w:] Polityka
gospodarcza w teorii i praktyce, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1995.
88. de Brentani U., The New Product Process in Financial Services: Strategy for Success, „International
Journal of Bank Marketing”, 1993, Vol. 11 Iss. 3.
89. de Rato R., Building Better Institutions „Cato Journal”, 2006, Vol. 26, No. 2.
90. de Vaal A., Ebben W., Institutions and the Relation Between Corruption and Economic Growth, “Review
of Development Economics” 2011, Vol. 15, No. 1.
91. Demirgüç–Kunt A., Laeven L., Levine R., Regulations, Market Structure, Institutions and The Cost
of Financial Intermediation. „Journal of Money, Credit and Banking”, 2004, Vol. 36, No. 3.
92. Denisova I., Eller M., Frye T., Zhuravskaya E., Everyone Hates Privatization, but Why? Survey Evidence
from 28 Post–communist Countries, “Journal of Comparative Economics”, 2012, No. 40.
274
93. Dębski W., Fundusze inwestycyjne w Polsce, [w:] Rynki kapitałowe, red. W. Bień, Wydawnictwo Szkoły
Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2005.
94. Dębski W., Inwestowanie za pośrednictwem inwestorów instytucjonalnych, [w:] Indywidualni inwestorzy
na rynku kapitałowym, red. D. Dziawgo, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu,
Toruń 2004.
95. Dębski W., Rynek finansowy i jego mechanizmy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2001.
96. Dębski W., Rynek finansowy i jego mechanizmy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2011.
97. Dietrich A., Krüger J. J., Long–run Sectoral Development. Time Series Evidence for the German Economy,
Structural Change and Economic Dynamics, 2010, No. 21.
98. Dobosiewicz Zb., Bankowość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.
99. Dobosiewicz Zb., Bankowość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011.
100. Dobosiewicz Zb., Polskie instytucje finansowe w świetle nowego prawa: banki, ubezpieczenia, fundusze
emerytalne, fundusze inwestycyjne, papiery wartościowe: teksty ustaw z objaśnieniami, Wydawnictwo
Prawno–Ekonomiczne INFOR, Warszawa 1998.
101. Dołęgowski T., Konkurencyjność instytucjonalna i systemowa w warunkach gospodarki globalnej.
Implikacje dla sektora usług, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2002.
102. Dorfman M. S., Introduction to Risk Management and Insurance, Prentice Hall 2002.
103. Drucker P. F., Zarządzanie w XXI wieku, Wydawnictwo Muza SA, Warszawa 2000.
104. Dybał M., Efektywność inwestycyjna funduszy emerytalnych, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa
2008.
105. Dyl M., Fundusze inwestycyjne – zasady funkcjonowania, Wydawnictwo Konieczny i Kruszewski,
Warszawa 2002.
106. Dyl M., Rośnie dojrzałość inwestorów, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2008, nr 3.
107. Dylematy inwestowania. Rodzaje, efektywność, przykłady, red. D. Podedworna–Tarnowska, Wydawnictwo
Poltext, Warszawa 2011.
108. Dziawgo D., Perspektywy rozwoju indywidualnego inwestowania w Polsce, „Nasz Rynek Kapitałowy”,
2003, nr 1.
109. Dziawgo D., Rynek finansowy. Istota – instrumenty – funkcjonowanie, Wydawnictwo Stowarzyszenia
Księgowych w Polsce, Warszawa 2012.
110. Easingwood Ch. J., Storey Ch., Success Factors for New Consumer Financial Services. „International
Journal of Bank Marketing”, 1991, No. 1.
111. Economic Surveys: Poland, Organisation for Economic Co–operation and Development, 2010.
112. Ekonomia ogólna, red. K. Meredyk, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2007.
113. Encyklopedia organizacji i zarządzania, red. K. Skarżyńska, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 1981.
114. Eppendorfer C., Beckmann R., Neimke M., Financial Integration Within the European Union: Towards
a Single Market for Insurance, Ruhr–Universität Bochum, January 2002.
115. European Insurance in Figure. Key Data 2007, CEA Statistics, 2008, No. 34.
116. Evangelista R., Savona M., Innovation, Employment and Skills in Services. Firm and Sectoral Evidence.
“Structural Change and Economic Dynamics”, 2003, No. 14.
117. Ewolucja sektora usług w Polsce w latach 1996–2008, Wydawnictwo Ministerstwa Gospodarki,
Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 2010.
118. Fazlagić A., Zatrudnienie w usługach, [w:] Transformacja w usługach. Sektor usług w Polsce w latach
1990–1999, red. K. Rogoziński, Zeszyt Naukowy nr 9, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 2001.
119. Fedorowicz Z., Rynek pieniądza i rynek kapitału, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997.
120. Feyen E., Lester R., Rocha R., What Drives the Development of the Insurance Sector, “Policy Research
Working Paper”, 2011, No. 5572.
121. Fiedor B., Nowa ekonomia instytucjonalna, jako podstawa refleksji teoretycznej nad transformacją,
[w:] Wkład transformacji do teorii ekonomii, red. J. Kleer, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa
2006.
122. Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, European Commission, Brussels,
March 2008.
123. Financial Stability in Emerging Market Economies. A Strategy for Formulation, Adoption
and Implementation of Sound Principles and Practices to Strengthen Financial System, BIS–MF,
Basle–Paris, April 1997.
124. Finanse, red. J. Ostaszewski, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2005.
125. Finanse, red. M. Podstawka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010.
126. Fisher A., Capital and the Growth of Knowledge, “The Economic Journal”, September 1933.
127. Francis J. C., Inwestycje, analiza i zarządzanie, WIG–Press, Warszawa 2002.
275
128. Frasyniuk–Pietrzyk M., Wykorzystanie modelu Treynora–Mazuya w ocenie efektywności inwestycji

OFE, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia”, 2010,
nr 28.
129. Freeman P. K., Martin L. A., Mechler R., Warner K., Hausmann P., Catastrophes and Development:
Integrating Natural Catastrophes into Development Planning, The World Bank, Disaster Risk
Management Working Paper Series, 2002, No. 4.
130. Freixas X., Santomero A. M., An Overall Perspective on Banking Regulation. Economic and Business,
Universitat Pompeu Fabra Barcelona, Working Paper, 2003, No. 664.
131. Forum dyskusyjne ubezpieczeń i funduszy emerytalnych, Wydawnictwo Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych, 2004, nr 2.
132. Fourastié J., Le Grand du Espoir du XXe siècle. Progrès technique, progrès èconomique, progrès social,
Presses Universitaires de France, Paris 1949.
133. Fukuyama F. K., Kapitał społeczny, [w:] Kultura ma znaczenie, Jak wartości wpływają na rozwój
społeczeństw, red. L. E. Harrison, S. P. Huntington, Wydawnictwo Zysk i Spółka, Poznań 2003.
134. Gabryelczyk K., Analiza aktywności funduszy inwestycyjnych na Giełdzie Papierów Wartościowych
w Warszawie od 01.01.1998r. do 30.06.1999r., [w:] Rynek pieniężny i kapitałowy, red. W. Przybylska–
Kapuścińska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2000.
135. Gabryelczyk K., Czynniki determinujące rozwój rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce, [w:] Nauki
finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej, t. IV, red. J. Czekaj, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004.
136. Gabryleczyk K., Fundusze inwestycyjne – rodzaje, zasady funkcjonowania, efektywność. Oficyna
Ekonomiczna, Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Kraków 2006.
137. Galston J., Gelos J., Rodos J., Consolidation and Market Structure in Emerging Markets Banking System,
International Monetary Fund, Working Paper, 2002, No. 02(186).
138. Garncarczyk M., Instytucje a organizacja w ekonomii instytucjonalnej, „Gospodarka Narodowa”, 2002,
nr 5–6.
139. Garczarczyk J., Matusewicz R., Mocek M., Koniunktura na rynku bankowym i ubezpieczeniowym
w Polsce, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001.
140. Gardocka–Jałowiec A., Kapitał instytucjonalny a rozmiar szarej strefy, [w:] Kapitał instytucjonalny
a rozwój obszarów peryferyjnych, red. K. Meredyk, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok
2010.
141. Gąsiorkiewicz L., Zarządzanie finansami zakładu ubezpieczeń. Finanse przedsiębiorstwa
ubezpieczeniowego, [w:] Podstawy ubezpieczeń, t. III. Przedsiębiorstwo, red. J. Monkiewicz,
Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2003.
142. Gemzik–Salwach A., Kształtowanie się marż odsetkowych banków, Wyższa Szkoła Informatyki
i Zarządzania w Rzeszowie, Finansowy Kwartalnik Internetowy „e–Finanse”, Rzeszów 2010, nr 6.
143. Gillon C., Turner J., Bailey C., Latulippe D., Social Security Pensions. Development and Reform, Geneva
2000.
144. Giza R., Alokacja kapitału funduszy inwestycyjnych i emerytalnych na polskim rynku – szanse i zagrożenia,
Zeszyty Naukowe nr 37, red. J. Solarz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości
w Warszawie, Warszawa 2005.
145. Global Employment Trends: January 2008, International Labour Office, Geneva 2008.
146. Globalization Brings Both Promise and Challenges to Countries on Path to Development, “International
Monetary Fund Survey”, 2000, Vol. 29.
147. Globalization: a Blessing or a Curse, International Monetary Fund Survey 13 May 2002.
148. Golędzinowski P., Wpływ regulacji systemu bankowego na jego efektywność, Materiały i Sudia, Zeszyt nr
235, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2009.
149. Golinowska St., Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1994.
150. Golinowska St., Reforma systemu emerytalno – rentowego, Raport CASE, 1997, nr 6.
151. Gołębiowska A., Uwarunkowania stabilności systemu emerytalnego w Polsce, [w:] Stabilność systemu
finansowego – instytucje, instrumenty, uwarunkowania, red. A. Alińska, B. Pietrzak, Wydawnictwo
152. Gomułka S., Policy Challenges Within the (Enlarged) European Union: How Can Economic Convergence
Be Fostered?, [in:] Economic Convergence and Divergence in Europe: Growth and Regional Development
in the Enlarged European Union, ed. G. Tumpel–Gugerell, P. Mooslechner, Cheltenham 2003.
153. Gospodarka Polski w perspektywie wstąpienia do strefy euro, ujęcie ilościowe, red. P. Krajewski, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2012.
154. Góra M., System emerytalny, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.
155. Górka K., Kwestie terminologiczne w ewolucji polityki ekologicznej, [w:] Rozwój polityki ekologicznej
w Unii Europejskiej i w Polsce, red. J. Famielec, M. Kożuch, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
276
156. Górski M., Architektura systemu finansowego gospodarki, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 2005.
157. Gradzik K., Inwestycje otwartych funduszy emerytalnych i ich rola w systemie zabezpieczenia emerytalnego
w Polsce, [w:] Forum dyskusyjne ubezpieczeń i funduszy emerytalnych. Polityka inwestycyjna otwartych
funduszy inwestycyjnych, red. K. Jajuga T. Szumlicz, Wydawnictwo Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych, Zeszyt nr 3, 2004.
158. Gros D., Suhrcke M., Dziesięć lat później – co jest wyjątkowe w krajach transformacji, [w:] Po dziesięciu
latach. Transformacja i rozwój w krajach postkomunistycznych, red. J. Neneman, CASE, Warszawa 2000.
159. Growiec J., Relacja płac do wydajności pracy w Polsce: ujęcie sektorowe, „Bank i Kredyt”, 2009, nr 40(5).
160. Grönroos Ch., Service Management and Marketing. Managing the Moment of Trade in Service
Competition, Maxwell Macmillan International Editions, Toronto 1990.
161. Gruszczyńska–Brożbar E., Instytucjonalne uwarunkowania rozwoju rynku kapitałowego w Polsce,
[w:] Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2006.
162. Gruszewska E., Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2004, nr 1(21).
163. Gruszewska E., Matryca instytucjonalna a innowacyjność, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku,
164. Gruszewska E., Instytucjonalno–ustrojowe aspekty rozwoju gospodarczego, [w:] Equilibrium, Zeszty
Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku nr 1, Białystok 2007.
165. Gruszewska E., Instytucjonalny wymiar przedsiębiorczości, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku,
166. Grzywacz J., Podstawy bankowości. System bankowy. Kredyty i rozliczenia. Ryzyko i ocena banku.
Marketing, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2003.
167. Gwiazda E., Badania socjologiczne kultury organizacyjnej, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw”,
2002, nr 10.
168. Hadyniak B., Ubezpieczenia jako urządzenia gospodarcze, [w:] Podstawy ubezpieczeń, t. 1: Mechanizmy
i funkcje, red. J. Monkiewicz, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2000.
169. Hagemejer J., Gradzewicz M., Impact of Competition and Business Cycles on the Behaviour
of Monopolistic Mark–ups in the Polish Economy, MPRA Paper, 2007, No. 15759.
170. Hainz Ch., Creditor Passivity: The Effects of Bank Competition and Institutions on the Strategic
Use of Bankruptcy Filings, “Journal of Comparative Economics”, 2009, No. 37.
171. Haiss P., Sümegi K., The Relationship of Insurance and Economic Grow – A Theoretical and Empirical
Analysis, Europe Institute University of Economics and Business Administration, Vienna 2006.
172. Handbook of New Institutional Economics, ed. C. Menard, M. Shirley, Springer Verlag 2005.
173. Handschke J., Gospodarcze i społeczne znaczenie ubezpieczeń gospodarczych, [w:] Vademecum
ubezpieczeń gospodarczych (pośrednika ubezpieczonego), red. T. Sangowski, Wydawnictwo Akademii
174. Harasim J., Wprowadzanie nowych produktów do oferty banków skierowanej do klientów indywidualnych,
„Bank i Kredyt”, 2004, nr 7.
175. Hardt Ł., Problemy powstawania i funkcjonowania systemu rynkowego z aspektami nowej ekonomii
instytucjonalnej, Rubikon, 2000, nr 4(11).
176. Harriss J., Institutions, Politics and Culture: a Polanyian Perspective on Economic Change, “International
Review of Sociology”, 2003, Vol. 13, No. 2.
177. Harslem J. A., Mutual Funds. Risk and Performance Analysis for Decision Making. Blackwell Publishing,
Cornwall 2003.
178. Hartmann P., Straetmans S., de Vries C., Banking System Stability. A Cross–Atlantic Perspective, European
Central Bank, Frankfurt am Main, Working Paper, 2005, No. 527.
179. Hausner J., Polska 2004. Raport o stanie gospodarki, Wydawnictwo Ministerstwa Gospodarki i Pracy,
Warszawa 2004.
180. Hazlitt H., Inflacja. Wróg publiczny nr 1, Fijorr Publishing Company, Warszawa 2007.
181. Heffernan S., Modern Banking in Theory and Practice, J. Wiley and Sons, Chichester 2003.
182. Heffernan S., Nowoczesna bankowość, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2007.
183. Herman A., Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa jako nowa perspektywa badawcza w gospodarce
usług, [w:] Usługi w Polsce – nauka, dydaktyka i praktyka wobec wyzwań przyszłości, red. A. Panasiuk,
K. Rogozinski, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecinskiego, t. 1, nr 497, Szczecin 2008.
184. Hockuba Z., Droga do spontanicznego porządku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1995.
185. Hodgson G. M., What are Institutions?, “Journal of Economic Issues”, 2006, No. 1.
186. Homstrom B., Tirole J., Market Liquidity and Performance Monitoring. „Journal of Political Economy”,
1993, No. 101.
277
187. Holly R., Polski rynek ubezpieczeń na życie – czas prawdy, czas próby, [w:] Forum dyskusyjne
ubezpieczeń i funduszy emerytalnych. Zjawisko rezygnacji z ubezpieczeń życiowych, Komisja Nadzoru
Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, 2004, nr 1.
188. Holzmann R., Hinz R., Old–Age Income Support in The 21st Century. An International Perspective
on Pension Systems and Reforms, The World Bank, Washington 2005.
189. Holzmann R., Orenstein M., Rutkowski M., Pension Reform in Europe: Process and Progress, The World
Bank, Washington 2003.
190. Holzmann R., The World Bank Approach to Pension Reform, Social Protection Unit, Human Development
Network, The World Bank, 1999, No. 9807.
191. How Mutual Fund Work. Advantages and Disadvantages, [in:] Invest Wisely: an Introduction to Mutual
Funds, U. S Securities and Exchange Commission 2011.
192. Hubner D., Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na wzrost gospodarczy w Polsce, [w:] Strategia
szybkiego wzrostu gospodarczego w Polsce, red. G. W. Kołodko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa 2004.
193. Hurwicz L., Decentralizacja gospodarki i rola instytucji, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej,
Warszawa 2004.
194. Hybel J., Tendencje w rozwoju sektora usług w Polsce w latach 2000–2006, Zeszyty Naukowe Szkoły
Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej),
Wydawnictwo Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 2008, nr 71.
195. Iglesias A., Pension Reform and Corporate Governance: Impact in Chile, “Revista Abante”, 2000, No. 1.
196. Informacja o sytuacji banków w I kwartale 2011 r., red. A. Kotowicz, Wydawnictwo Urzędu Komisji
Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011.
197. Instytucje i transformacja, red. J. Godłów–Legiędź, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009.
198. Instytucje i usługi finansowe, red. F. Grzegorczyk, M. Szaraniec, Wydawnictwo Lexis Nexis, Warszawa
2010.
199. Instytucje rynku finansowego w Polsce, red. A. Szelągowska, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa
2007.
200. Instytucjonalne aspekty rozwoju sektora B+R w Polsce. Od gospodarki imitacyjnej do innowacji,
red. K. Meredyk, A. Wildowicz–Giegiel, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2011.
201. Insurance: a Unique Sector. Why Insurers Differ from Banks, CEA Statistics, 2010.
202. Iwanek M., Wilkin J., Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, Wydawnictwo Uniwersytetu
203. Iwanicz–Drozdowska M., Bezpieczeństwo inwestorów indywidualnych na rynku finansowym,
[w:] Indywidualni inwestorzy na rynku finansowym, red. D. Dziawgo, Wydawnictwo Uniwersytetu
204. Jagas J., Nowa ekonomia instytucjonalna a polska transformacja, VIII Kongres Ekonomistów Polskich,
nakład autora, Opole 2008.
205. Jagas J., Zarządzanie systemowe. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Ekonomia, Opole 2008.
206. Jagielski M., Sektor usług jako obszar zmian strukturalnych w sytuacji przystąpienia Polski do Unii
Europejskiej, [w:] Gospodarka Polski w warunkach integracji europejskiej, red. W. Jarmołowicz,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005.
207. Jahera J. S. Jr., Bertus M., The Relation Between Bank Regulation and Economic Performance.
A Cross–Country Analysis, “Banks and Bank Systems”, 2007, Vol. 2, No. 3.
208. Janc A., Bank i jego miejsce w pośrednictwie finansowym okresu transformacji. Bilans zamknięcia okresu
przedakcesyjnego Europy Środkowej i Wschodniej, Wydawnictwo Twigger, Warszawa 2004.
209. Janc A., Krymarys–Balcerzak A., Współczesny bank i jego znaczenie dla wzrostu gospodarczego,
[w:] Nauki finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej. Bankowość, t. III,
red. R. Szewczyk, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004.
210. Janicka M., Integracja czy izolacja. Kapitał zagraniczny w polskich instytucjach finansowych, „Bank
i Kredyt”, 2001, nr 4.
211. Janoś–Kresło M., Dąbrowska A., Przemiany zachodzące na wybranych rynkach usług w latach
dziewięćdziesiątych, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1999.
212. Janoś–Kresło M., Usługi społeczne w procesie przemian systemowych w Polsce, Wydawnictwo Szkoły
Głównej Handlowej, Warszawa 2002.
213. Januszkiewicz W., Konkurencyjność sfery usług a rola państwa przed akcesją Polski do Unii Europejskiej,
[w:] Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej,
red. H. Podedworny, J. Grabowiecki, H. Wnorowski, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku,
Białystok 2000.
214. Januszkiewicz W., Polskie przedsiębiorstwa usługowe wobec globalizacji, [w:] Wspólna Europa.
Przedsiębiorstwo wobec globalizacji, red, H. Brdulak, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2001.
278
215. Jarosz M., Wstęp. Instytucje tu i teraz, [w:] Instytucje: konflikty, dysfunkcje, red. M. Jarosz, Oficyna
Naukowa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2012.
216. Jasiński L. J., Sektory przemysłu i wiedzy. Ewolucja struktury gospodarki, Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2011.
217. Jaworski Wł. L., Krzyżkiewicz Zb., Kosiński B., Banki, rynek, operacje, polityka, Wydawnictwo Poltext,
Warszawa 1998.
218. Jensen M. C., Murphy K. J., Performance Pay and Top–management Incentives. „Journal of Political
Economy”, 1990, No. 98.
219. Jędrasik–Jankowska I., Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, t. 2, Wydawnictwo
LexisNexis, Warszawa 2006.
220. Jędrasik–Jankowska I., Ubezpieczenia emerytalne. Trzy filary, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2001.
221. Jędrasik–Jankowska I., Ubezpieczenie społeczne. Ubezpieczenie rentowe, Ubezpieczenie emerytalne,
t. 2, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2003.
222. Johne A., Storey C., New Service Development: a Review of the Literature and Annotated Bibliography.
„European Journal of Marketing”, 1998, No. 3–4.
223. Jung B., Kapitalizm postmodernistyczny – nowa faza rozwoju?, [w:] Gospodarka rynkowa a polityka
społeczna w Polsce – wyzwania XXI wieku, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1998.
224. Jurkowska A., Owsiak K., Międzynarodowa koncentracja kapitału a stabilność systemu finansowego,
[w:] Ku nowemu paradygmatowi nauk o finansach, red. W. Frąckowiak, J. Szambelańczyk, Zeszyty
Naukowe nr 144, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010.
225. Kabaj M., Ekonomia tworzenia i likwidacji miejsc pracy. Dezaktywizacja Polski?, Instytut Pracy i Spraw
Socjalnych, Warszawa, 2005.
226. Kabaj M., Społeczeństwo – gospodarcze wyzwania przyszłości – w kierunku kapitału partypacyjnego,
[w:] Wyzwania przyszłości – szanse i zagrożenia, red. J. Kleer, A. P. Wierzbicki, B. Galwas, L. Kuźnicki,
Polska Akademia Nauk, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa 2010.
227. Kaczor I., Klasyfikacja otwartych funduszy inwestycyjnych, [w:] Finanse – wybrane zagadnienia,
red. W. Liciński, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno–Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2003.
228. Kapitał instytucjonalny a rozwój obszarów peryferyjnych, red. K. Meredyk, Wydawnictwo Uniwersytetu
229. Karpiński S., Powstaje kolejne TFI, „Rzeczpospolita” z dnia 18 X 2004.
230. Kaszubski R. W., Funkcjonalne źródła prawa bankowego, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business,
Kraków 2006.
231. Kępka W., Jak tworzyć atrakcyjne warunki dla inwestorów, „Gazeta Samorządu i Administracji”, 2008,
nr 3.
232. Khorana H., Servaes H., Tufano P., Explaining the Size of Mutual Fund Industry Around the World,
“Journal of Financial Economics”, 2005, No. 1.
233. Klimczak B., Instytucje publiczne i prywatne w zakresie polskiej gospodarki, [w:] Zmiany instytucjonalne
w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004.
234. Kłosiński K., Międzynarodowy obrót usługowy, Wydawnictwo Diffin, Warszawa 2002.
235. Kłosiński K., Usługi w rozwoju społeczno–gospodarczym Polski, [w:] Usługi w rozwoju społeczno–
gospodarczym, red. K. Kłosiński, U. Kłosiewicz–Górecka, Wydawnictwo Instytutu Rynku Wewnętrznego
i Konsumpcji, Warszawa 2005.
236. Kondrakiewicz T., Nowe podmioty na rynku funduszy inwestycyjnych w warunkach kryzysu, [w:] Rynek
finansowy w erze zawirowań, red. J. Węcławski, P. Karpuś, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–
Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2009.
237. Kołodko G. W., Instytucje i polityka a wzrost gospodarczy, „Ekonomista”, 2004, nr 5.
238. Kołodko G.W., Tomkiewicz J., Wielka transformacja, [w:] 20 lat transformacji. Osiągnięcia, problemy,
perspektywy, red. G.W. Kołodko, J. Tomkiewicz, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa
2009.
239. Kołodko G. W., Wędrujący świat, Wydawnictwo Prószyński i S–ka, Warszawa 2008.
240. Kołodko G. W., Znaczenie instytucji i polityki dla szybkiego rozwoju gospodarczego, [w:] Zmiany
instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2004.
241. Kołosowska B., Skutki finansowe reformy systemu emerytalnego w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu
242. Komajda E., Usługi finansowe–wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej
Warszawa 2006.
243. Kondrakiewicz T., Zmiany strukturalne na rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce, [w:] Rynek
kapitałowy w Polsce i na świecie – jak mądrze zainwestować, red. S. Buczek, A. Fierla, Wydawnictwo
Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2008.
244. Konieczny J., Bankowość inwestycyjna na świecie i w Polsce, Wydawnictwo Olympus, Warszawa 1996.
279
245. Konkurencja i koncentracja na rynku otwartych funduszy emerytalnych w latach 2000–2005,

Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2006.
246. Konkurencja na rynku OFE, Wydawnictwo Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2008.
247. Korenik D., Korenik St., Podstawy finansów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004.
248. Kornai J., The Role of the State in a Post–Socialist Economy, Leon Kozminski Academy
of Entrepreneurship and Management, Warsaw “Distinguished Lectures Series”, 2001, No. 6.
249. Kosiński B., Nowak A. Z., Podstawy współczesnej bankowości, Wydawnictwo Uniwersytetu
250. Kościelniak G., Fundusze powiernicze, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 1998.
251. Kotowicz A., Raport o sytuacji banków w 2010 r., Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego,
Warszawa 2011.
252. Kotowska E., Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków – diagnoza społeczna
2009, Wydawnictwo Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2009.
253. Kowalik J., Rola i miejsce funduszy inwestycyjnych na polskim rynku kapitałowym [w:] Rynek usług
finansowych w Unii Europejskiej – szanse i wyzwania dla Polski, red. B. Kubska–Maciejewicz,
A. Stępniak, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 2004.
254. Kowalski J. M., Statystyczny pomiar efektywności funduszy inwestycyjnych otwartych za pomocą ECM,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 2008.
255. Krajewski S., Wpływ instytucji na konkurencyjność gospodarki, [w:] Nowa ekonomia instytucjonalna.
Teoria i zastosowania, red. St. Rudolf, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa w Kielcach,
Kielce 2009.
256. Kropiwnicki J., Fundusze inwestycyjne. Prawna ochrona interesów uczestników, Wydawnictwo
LexisNexis, Warszawa 2009.
257. Kropiwnicki J., Prawna ochrona interesu uczestników funduszu inwestycyjnego, Dom Wydawniczy
„Ostoja”, Kraków 2001.
258. Kropiwnicki L., Radev S., Wieloagentowe systemy podejmowania decyzji, Wydawnictwo Telecotron
International, Warszawa 2006.
259. Krupa D., Zamknięte fundusze inwestycyjne, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2008.
260. Krzyżanowski W., Teoria produkcji usług, „Ekonomista”, 1947, kwartał III i IV.
261. Krzyżkiewicz Z., Jaworski Wł., L., Puławski M., Leksykon bankowo–giełdowy, Wydawnictwo Poltext,
Warszawa 1998.
262. Kulikowska A., Zarys rozwoju systemu finansowego w Polsce [w:] Rynek finansowy, instytucje, strategie
instrumenty, red. P. Karpuś i J. Węcławski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej
w Lublinie, Lublin 2003.
263. Kupiec L., Gospodarka przestrzenna, Polityka regionalna t. IV, Wydawnictwo Uniwersytetu
264. Kurowski P., Rozwój funduszy emerytalnych w wybranych krajach Europy Środkowo–Wschodniej,
Wydawnictwo Matrix, Warszawa 2006.
265. Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?, red. J. Hausner, Fundacja Gospodarki
i Administracji Publicznej, Kraków 2012.
266. Kwaśniak W., Współczesne wyzwania ekonomiczne banków w świetle prognozowanego spowolnienia
gospodarczego, Wydawnictwo Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2012.
267. Kwiatkowska W., Zmiany strukturalne na rynku pracy w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
Łódź 2007.
268. Kwiatkowski E., Kluczowe wyzwania polskiego rynku pracy, [w:] Rynek pracy w Polsce – tendencje,
uwarunkowania i polityka państwa, red. E. Kwiatkowski, L. Kucharski, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 2010.
269. Kwiatkowski E., Teoria trzech sektorów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980.
270. Kwiecień I., Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem działalności gospodarczej, Wydawnictwo C.H. Beck,
Warszawa 2010.
271. Lamin J. J., Strategiczne zarządzanie marketingowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2001.
272. Lane P. R., Walti S., The Euro and Financial Integration. Discussion Paper, 2006, No. 139.
273. Levine R., Finance and Growth: Theory and Evidence, Handbook of Economic Growth, [in:] Handbook
of Economic Growth, ed. P. Aghion, S. Durlauf, 2005, Vol. 1, Chap. 12.
274. Levine R., Financial Development and Economic Growth: Views and Agenda, “The Journal of Economic
Literature”, 1997, Vol. 35, No. 2.
275. Levine R., Loayza N., Beck T., Financial Intermediation and Growth: Causality and Causes, “Journal
of Monetary Economics”, 2000, Vol. 46, No. 1.
276. Levine R., Stock Markets, Growth and Tax Policy. „Journal of Finance”, 1991, No. 46.
277. Liberalizing International Transactions in Services, The World Bank – United Nations, New York, Geneva
1994.
280
278. Lisowski J., Specyfika gospodarki finansowej ubezpieczycieli kredytu kupieckiego w Polsce, Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010.
279. Livine A., Wszystko o funduszach powierniczych, Wydawnictwo WiG Press, Warszawa 1996.
280. Loayza N., Rancière R., Financial Development and Financing Fragility, and Growth, Department
of Economics, Brown University and The National Bureau of Economic Research, “JMF Working Paper”,
2005, No. 170.
281. Lovelock C., Wirtz J., Services Marketing. People, Technology, Strategy, Library of Congress Cataloging–
in–Publication Data, Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey 2007.
282. Łańcucki J., Rynek ubezpieczeniowy w Polsce. Cechy charakterystyczne i determinanty rozwojowe, „Prawo
Asekuracyjne”, 2003, nr 4(37).
283. Łańcucki J., Zarządzanie jakością w zakładzie ubezpieczeń, [w:] Zarządzanie jakością usług w instytucjach
finansowych w Polsce, red. J. Garczarczyk, Zeszyt Naukowy nr 54, Wydawnictwo Akademii
284. Łazowski J., Wstęp do nauk o ubezpieczeniach, Powszechny Zakład Ubezpieczeń, Warszawa 1948.
285. Łukaszewski M., Polski sektor funduszy inwestycyjnych w aspekcie wejścia Polski do Unii Europejskiej,
[w:] Zeszyty Naukowe nr 18, red. J. Kotyński, Wydawnictwo Instytutu Zarządzania Ryzykiem Wyższej
Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości w Warszawie, Warszawa 2004.
286. Maltańska J., Rola kapitału zagranicznego w prywatyzacji polskiego sektora bankowego oraz ocena jego
finansowej efektywności, [w:] Funkcjonowanie gospodarki polskiej po 20 latach transformacji,
red. D. Kopycińska, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009.
287. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Wydawnictwo Głównego
Urzędu Statystycznego, Warszawa 2011.
288. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Wydawnictwo Głównego
289. Mapping Global Capital Markets 2011, McKinsey Global Institute, Publisher McKinsey & Company 2011.
290. Marciniak S., Innowacje i rozwój gospodarczy, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000.
291. Marcinkowska M., Ocena działalności instytucji finansowych, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007.
292. Marketing usług, red. A. Styś, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1996.
293. Marska N., Obowiązkowe fundusze emerytalne. Świat i Polska, Wydawnictwo Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2004.
294. Matousek R., Sarantis N., The Bank Lending Channel and Monetary Transmission in Central and Eastern
European Countries, “Journal of Comparative Economics”, 2009, No. 37.
295. Mazur J., Zarządzanie marketingiem usług, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2002.
296. Mazur M., Chróściński A., Fundusze Inwestycyjne w Polsce i na świecie, „Rzeczpospolita” 1996, nr 229.
297. Mc Millan J., Woodruff Ch., The Central Role of Entrepreneurs in Transition Economies, „Journal
of Economic Perspectives”, 2002, Vol. 16, No. 3.
298. Meredyk K., Mechanizm postępu efektywności a zatrudnienie w gospodarce polskiej, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2001, nr 3(11).
299. Mesa–Lago C., The Privatization of Pension in Latin America and Its Impacts on the Insured, the Economy
and Old–Age People. [in:] ed. N. Lustig, Shielding the Poor – Social Protection in the Developing World,
Brooking Institution Press, Washington 2001.
300. Michalski M., Instytucjonalne uczestnictwo na rynku kapitałowym w aspekcie działania funduszy
inwestycyjnych, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”, 1995, nr 5.
301. Michalski M., Sobolewski L., Prawo o funduszach inwestycyjnych. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa
1999.
302. Michalski T., Pajewska R., Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
2001.
303. Miles I., Innovation in Services, [in:] J. Fagerberg, D. C. Mowery, R. R. Nelson, The Oxford Handbook
of Innovation, published to Oxford Handbooks Online: September 2009.
304. Miller T., Holmes K. R., Feulner E. J., Highlights of the 2012 Index of Economic Freedom Promoting
Economic Opportunity and Prosperity, The Heritage Foundation, Washington 2012.
305. Milo W., Finansowe rynki kapitałowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000.
306. Mishkin F. S., Ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2002.
307. Mishkin F. S., Financial Consolidation: Dangerous and Opportunities, “Journal of Banking and Finance”,
1999, No. 23.
308. Miziołek T., Zmiany regulacyjne na polskim rynku instytucji wspólnego inwestowania w Unii Europejskiej
i ich potencjalny wpływ na funkcjonowanie rynku finansowego, [w:] Wybrane problemy funkcjonowania
Unii Gospodarczej i Walutowej, red. J. Bilski, E. Feder–Sempach, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia
Oeconomica”, 2010, nr 238.
281
309. Miziołek T., Bariery rozwoju rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce, [w:] Rynek kapitałowy. Skuteczne
inwestowanie – cz. I, red. W. Tarczyński, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
2002.
310. Miziołek T., Boom trwa nadal, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2003, nr 5.
311. Miziołek T., Najlepsze – obligacji i pieniężne, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2002, nr 2.
312. Miziołek T., Nowe prawo dla funduszy, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2008, nr 11.
313. Miziołek T., Rola funduszy inwestycyjnych w gospodarce, „Fakty – rynek funduszy inwestycyjnych”,
2003, nr 3.
314. Miziołek T., Rynek funduszy inwestycyjnych w Polsce w 2010 roku, Wydawnictwo Izby Zarządzających
Funduszami i Aktywami, Warszawa 2011.
315. Miziołek T., Zmiany w klasyfikacji funduszy inwestycyjnych, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2003, nr 9.
316. Mocny P., Bardziej skoncentrowane, ale mniej rentowne, „Gazeta Bankowa” z 16 lutego 2004.
317. Money and Banking Statistics in the Accession Countries: Methodological Manual, European Central
Bank, Frankfurt am Main 2001.
318. Monkiewicz J., Gąsiorkiewicz L., Hadyniak B., Zarządzanie finansami ubezpieczeń, Wydawnictwo Poltext,
Warszawa 2000.
319. Monkiewicz J., Jednolity rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej, Wydawnictwo Branta, Bydgoszcz 2007.
320. Morawski W., Konfiguracje globalne, struktury, agencje, instytucje, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2010.
321. Morawski W., Socjologia ekonomiczna. Problemy. Teoria. Empiria, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2001.
322. Nee V., Strang D., The Emergence and Diffusion of Institutional Forms, “Journal of Institutional
and Theoretical Economics”, 1998, Vol. 16, No. 3.
323. Nelson R. R., What Enables Rapid Economic Progress: What are the Needed Institutions?, “Research
Policy”, 2008, Vol. 37, Iss. 1.
324. Ngai R. L., Pissarides Ch. A., Structural Change in a Multisectoral Model of Growth, “The American
Economic Review”, 2007, No. 97.
325. North D. C., Acemoglu D., Fukuyama F., Rodrik D., Governance, Growth, and Development Decision–
making, The World Bank Working Paper, 2008, No. 44186.
326. North D. C., Economic Performance Through Time, “The American Economic Review”, 1997, Vol. 84,
No. 3.
327. North D. C., Institutions, Institutional Change and Economics Performance, Cambridge University Press,
Cambridge 1990.
328. North D. C., The Contribution of the New Institutional Economics to an Understanding of the Transition
Problem, The United Nations University, World Institute for Development Economics Research, Helsinki,
“Wider Annual Lectures”, 1997, Vol. 1.
329. North D. C., The New Institutional Economics and Third World Development, [in:] The New Institutional
Economics and Third World Development, eds. J. Harriss, J. Hunter, C. M. Lewis, Routledge, London,
New York 2000.
330. North D. C., The Process of Economic Change, The United Nations University, World Institute for
Development Economics Research, Helsinki, “Working Papers”, 1997, No. 128.
331. Obstawski Z., Perenc J., Usługi ubezpieczeniowe, [w:] Współczesna ekonomika usług, red. S. Flejrterski,
A. Panasiuk, J. Perenc, G. Rosa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2005.
332. Obstfeld M., Risk–taking, Global Diversification and Growth. „American Economic Review”, 1994,
No. 84.
333. Ocena efektywności przedsięwzięć gospodarczych, red. E. Nowak, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
334. Offe C., Projektowanie instytucji w krajach Europy Wschodniej w okresie przemian, [w:] Narodziny
demokratycznych instytucji. Studia nad systemem reprezentacji interesów, t. III, red. J. Hausner,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1995.
335. Okulus M., Usługi jako czynnik aktywizujący długofalowy rozwój gospodarki, Wydawnictwo Instytutu
Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1998.
336. Olejnik I., Rynek funduszy emerytalnych w Polsce i perspektywy jego rozwoju, Zeszyty Naukowe
nr 7, red. K. Wilczyńska, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlu i Usług w Poznaniu, Poznań 2004.
337. Olesiak K., Perspektywy rozwoju polskiego systemu bankowego w Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe
nr 34, red. R. Michalski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości w Warszawie,
Warszawa 2004.
338. Olszewski J., Fundusze emerytalne filar II i III, Wydawnictwo Prawno–Ekonomiczne Infor, Warszawa
1999.
339. Opiela T. P., Nikiel E. M., Customer Type and Bank Efficiency in Poland, “Contemporary Economic
Policy”, 2002, Vol. 20, No. 3.
282
340. Opolski K., Dykowska G., Możdżonek M., Zarządzanie przez jakość w usługach zdrowotnych. Teoria
i praktyka, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2003.
341. Ortyński K., Rynek ubezpieczeń non–life w Polsce, [w:] Ubezpieczenia non–life, red. E. Wierzbicka,
Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2010.
342. Ostalecka A., Niestabilność systemów finansowych i jej konsekwencje dla gospodarki światowej,
[w:] Finanse, bankowość i ubezpieczenia wobec procesów globalizacji, red. L. Pawłowicz, Wydawnictwo
343. Ostrowska D., Jakość kapitału ludzkiego a rozwój sektora usług, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2003, nr 4(20).
344. Ostrowska E., Banki na rynkach kapitałowych, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005.
345. Otwarte fundusze emerytalne w systemie zabezpieczenia społecznego 1999–2010, Zakład Wydawnictw
Statystycznych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010.
346. Outsourcing w 2009 roku, “Outsourcing Magazine”, 2010, nr 1.
347. Owsiak St., Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000.
348. Owsiak St., Podstawy nauki finansów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
349. Ozawa T., Institutions, Industrial Upgrading and Economic Performance in Japan: The “Flying Geese
Paradigm of Catch–Up Growth”, Edward Elgar, Cheltenham 2006.
350. Pajewska R., Wybrane cechy diagnostyczne – opis i charakterystyka, [w:] Ubezpieczenia gospodarcze
w Polsce i w Unii Europejskiej, red. T. Michalski, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2001.
351. Paluszak G., Znaczenie rozwoju sektora bankowego dla wzrostu gospodarczego, [w:] Nauki finansowe
wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej. Bankowość t. III, red. R. Szewczyk, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004.
352. Parczewski J., Jak to z rynkiem było, „Parkiet” 2001, nr 105.
353. Parker A., Mutual Fund Information Guide, AMG Guaranty Trust Investment Publications, Denver 2004.
354. Pawłowska M., Kozak S., Określenie wpływu przystąpienia do strefy euro na efektywność, poziom
konkurencji oraz na wyniki polskiego sektora finansowego, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego,
Warszawa 2007.
355. Pawłowska M., Kozak S., Przystąpienie Polski do strefy euro a efektywność, poziom konkurencji
oraz wyniki polskiego sektora finansowego, Materiały i Studia nr 228, Narodowy Bank Polski, Warszawa
2008.
356. Pawłowska M., Wpływ procesów konsolidacyjnych na poziom konkurencji i efektywność systemów
bankowych – wyniki badań ilościowych, [w:] Konkurencyjność sektora bankowego po wejściu Polski do
Unii Europejskiej, red. E. Balcerowicz, Zeszty Bre–Bank Case nr 76, Centrum Analiz Społeczno–
Ekonomicznych, Warszawa 2005.
357. Payne A., Marketing usług, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996.
358. Pejovich S., Economic Analysis of Institutions and Systems, Boston: Kluwer 1995.
359. Perez K., Fundusze inwestycyjne rodzaje, zasady funkcjonowania, efektywność, Oficyna Ekonomiczna,
Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Kraków 2012.
360. Perspektywy rozwoju otwartych funduszy emerytalnych na rynku finansowym do roku 2010, Wydawnictwo
Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2003.
361. Piasecki R., Rozwój gospodarczy a globalizacja, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.
362. Pietrzak B., System bankowy, [w:] System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004.
363. Pietrzak J., Sektor usług profesjonalnych – modelowy wzorzec zarządzania, „Marketing i Rynek”, 2000,
nr 4.
364. Pięć lat działalności, Materiały i Opracowania Urzędu Komisji i Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011.
365. Pilarczyk P., Towarzystwa funduszy inwestycyjnych jako spółka akcyjna, Kantor Wydawniczy Zakamycze,
Kraków 1999.
366. Pilbeam K., Finance and Financial Markets, Macmillan Business, London 1998.
367. Piocha St., Redlińska K., Konkurencja i konkurencyjność sektora banków komercyjnych, Zeszyty Naukowe
Instytutu Ekonomii i Zarządzania Politechniki Koszalińskiej, 2006, nr 2.
368. Pistor K., Global Network Finance: Institutional Innovation in the Global Financial Market Place,
“Journal of Comparative Economics”, 2009, No. 37.
369. Pistor K., The Evolution of Legal Institutions and Economic Regime Change, [in:] Governance, Equity
and Global Markets, eds. J. Stiglitz, P. Muet, Oxford University Press, Oxford 2001.
370. Plan na rzecz adekwatnych bezpiecznych i stabilnych, Biała Księga, Komisja Europejska, Bruksela
16.02.2012r.
371. Platje J., Bodźce i koszty transakcyjne a zmiany instytucjonalne oraz stan polskiej gospodarki w latach
1970–2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2007.
372. Płonka M., Marketing instytucji finansowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie,
Kraków 2011.
283
373. Pochmara W., Zapała A., Prawa uczestnika funduszu inwestycyjnego i sposób ich realizacji, Wydawnictwo
Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, Warszawa 2004.
374. Podstawy ubezpieczeń. Produkty, t. 2, red. J. Monkiewicz, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2001.
375. Polak E., Problemy ubóstwa a polityka kształtowania dochodów w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej –
wybrane aspekty, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Modernizacja dla spójności społeczno
– ekonomicznej, Zeszyt nr 18, red. M. G. Woźniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów
2011.
376. Polityka fiskalna jako instrument poprawy efektywności gospodarowania w krajach OECD,
red. H. J. Wnorowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2008.
377. Polska 2010. Raport o stanie gospodarki, Wydawnictwo Ministerstwa Gospodarki, Departament Analiz
i Prognoz, Warszawa 2011.
378. Polska 2011. Raport o stanie handlu zagranicznego, Wydawnictwo Ministerstwa Gospodarki,
Departamentu Analiz i Prognoz, Warszawa 2011.
379. Polska 2030.Wyzwania rozwojowe, red, M. Boni, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2009.
380. Polski rynek kapitałowy w rok po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Wydawnictwo Komisji Papierów
Wartościowych i Giełd, Warszawa 2005.
381. Polski rynek ubezpieczeniowy 2004–2010, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Wydawnictwo Głównego
382. Polski rynek ubezpieczeniowy 2010, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Wydawnictwo Głównego
383. Porter M., Konkurencyjna przewaga narodów, [w:] Porter o konkurencji, red. M. Porter, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2001.
384. Poskrobko B., Cykle i trendy rozwojowe, [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego do wielkiego kryzysu
finansowego. Perturbacje w gospodarce w latach 1929–2009, red. J. Kaliński, M. Zalesko, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009.
385. Pośrednictwo finansowe w Polsce, red. W. Przybylska–Kapuścińska, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu,
Warszawa 2009.
386. Poteraj J., Katalaktyka instytucji finansowych rynku emerytalnego, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu,
Warszawa 2010.
387. Poteraj J., Polskie instytucje finansowe. Kreacja rynków i procedury konsolidacyjne, Wydawnictwo
Wszechnicy Mazurskiej Acta Universitatis Masuriensis, Olecko 2002.
388. Potocka–Gąsiorska A., Inwestorzy chcą akcji – rynek pierwotny w lutym 2004, „Nasz Rynek Kapitałowy”,
2004, nr 3(159).
389. Proniewski M., Tarasiuk W., Zarządzanie instytucjami kredytowymi. Strategie, modele biznesowe
i operacyjne, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012.
390. Przegląd dzisięciolecia. Rozwój ubezpieczeń w Polsce w gospodarce wolnorynkowej, red. E Wanat–Połeć,
Wydawnictwo Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń, Warszawa 2002.
391. Przegląd stabilności systemu finansowego, red. J. Osiński, P. Wyczański, Wydawnictwo Narodowego
Banku Polskiego, Warszawa 2006.
392. Przybylska–Kapuścińska W., Gabryelczyk K., Czynniki determinujące decyzje inwestorów indywidualnych
o wyborze funduszy inwestycyjnych jako forma alokacji kapitału, [w:] Indywidualni inwestorzy na rynku
finansowym, red. D. Dziawgo, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2004.
393. Pusch Ch., Preventable Losses: Saving Lives and Property Through Hazard Risk Management.
A Comprehensive Risk Management Framework for Europe and Central Asia, The World Bank, Disaster
Risk Management, Washington, Working Paper, 2004, No. 9.
394. Putnam P, Social Capital: Measurement and Consequences, “Isuma”, 2001, No. 2.
395. Pysz P., Społeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej, Państwowe
396. Rachwał T., Struktura przestrzenna i działowa przemysłu Polski na tle Unii Europejskiej w dwudziestolecie
rozpoczęcia procesów transformacji systemowej, Prace Komisji Geografii Przemysłu, Wydawnictwo
Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, Warszawa–Kraków 2010.
397. Rajan R. G., Zingales L., Which Capitalism? Lessons from the East Asian Crisis. „Journal of Applied
Corporate Finance”, 1998, No. 11.
398. Raport na temat ubóstwa w krajach UE, Wydawnictwo Komisji Europejskiej, Bruksela 2008.
399. Raport o funkcjonowaniu polskiego rynku finansowego w ujęciu międzysektorowym, red. A. Wolak,
Wydawnictwo Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011.
400. Raport o stabilności systemu finansowego, red. J. Osiński, A. Sławiński, P. Wyczański, Wydawnictwo
401. Raport o stabilności systemu finansowego 2003, red. J. Osiński, A. Sławiński, P. Wyczański,
402. Raport o stabilności systemu finansowego 2004, red. M. Gołajewska, A. Sławiński, P. Wyczański,
284
403. Raport o stabilności systemu finansowego 2005, red. J. Osiński, P. Wyczański, Wydawnictwo Narodowego
Banku Polskiego, Warszawa 2006.
404. Raport o stabilności systemu finansowego 2006, red. J. Osiński, D. Tymoczko, P. Wyczański,
405. Raport o stabilności systemu finansowego, I półrocze 2007r., red. A. Głogowski, M. Gołajewska,
D. Tymoczko, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2007.
406. Przegląd stabilności systemu finansowego 2008, red. J. Osiński, P. Szpunar, D. Tymoczko, Wydawnictwo
407. Raport o stabilności systemu finansowego 2009, red. P. Szpunar, Wydawnictwo Narodowego Banku
Polskiego, Warszawa 2009.
408. Raport o stabilności systemu finansowego 2010, red. P. Szpunar, Wydawnictwo Narodowego Banku
Polskiego, Warszawa 2010.
409. Raport o stabilności systemu finansowego 2011, red. P. Szpunar, A. Głogowski, M. Gołajewska,
410. Raport o stabilności systemu finansowego 2012, red. P. Szpunar, A. Głogowski, Wydawnictwo
411. Raport o stanie sektora ubezpieczeń po I kwartale 2009r., Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru
Finansowego, Warszawa 2009.
412. Raport o stanie sektora ubezpieczeń po IV kwartale 2010 roku, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru
Finansowego, Warszawa 2011.
413. Raport o sytuacji banków w Polsce w 2007r., red. A. Kotowicz, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru
Bankowego, Warszawa 2008.
414. Raport o sytuacji banków w 2010r., Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa
2011.
415. Raport Polska 2011. Gospodarka Społeczeństwo Regiony, Wydawnictwo Ministerstwa Rozwoju
Regionalnego, Warszawa 2011.
416. Raport 2000, Wydawnictwo Stowarzyszenia Towarzystw Funduszy Inwestycyjnych, Warszawa 2000.
420. Raport 2004, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2004.
427. Raport 2010, Wydawnictwo Polskiej Izby Ubezpieczeń, Warszawa 2010.
429. Rathmell J. M., What is Meant by Services, “Journal of Marketing”, 1986, No. 10.
430. Retirement Income System: The Reform Process Cross, Organisation for Economic Co–operation
and Development, 1998.
431. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1996, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 1996.
285
447. Roe M. J., Siegel J. I., Political Instability: Effects on Financial Development, Roots in the Severity
of Economic Inequality, “Journal of Economics”, 2011, No. 39.
448. Rogala M., Otwarte fundusze inwestycyjne, Wydawnictwo Exclusive, Gliwice 2006.
449. Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Zysk i Spółka, Poznań
2010.
450. Rogowski St., Wolińska B., Jakość usług ubezpieczeniowych w świetle skarg kierowanych do rzecznika
ubezpieczonych, [w:] Zarządzanie jakością usług w instytucjach finansowych w Polsce,
red. J. Garczarczyk, Zeszyt Naukowy nr 54, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań
2005.
451. Rogoziński K., Refleksje nad mandalą cywilizacji zachodniej, „Przegląd Powszechny”, 1999, nr 2.
452. Rogoziński K., Usługi rynkowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2000.
453. Rola rynku ubezpieczeniowego w realizacji reformy systemu emerytalnego, red. T. Szumlicz, Biblioteka
Ubezpieczeniowa, Polska Izba Ubezpieczeń, Warszawa, 2008.
454. Rose P.S., Money and Capital Markets, 2nd ed., Business Publications, Inc. Plano Texas, 1986.
455. Rose P. S., Money and Capital Markets. Financial Institutions and Instruments on a Global Marketplace,
Irwin, Chicago 1997.
456. Rouwenhorst K. G., The Origins of Mutual Funds, Yale International Center For Finance, Working Paper,
2004, No. 48.
457. Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002–2003, red. J. Osiński, P. Wyczański, D. Tymoczko,
A. Grąt, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2004.
458. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2004r., red. J. Osiński, D. Tymoczko, Wydawnictwo
459. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2005r., red. J. Osiński, D. Tymoczko, Wydawnictwo
460. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2006r., red. J. Osiński, P. Sobolewski, D. Tymoczko,
461. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2007r., red. P. Sobolewski, D. Tymoczko, Wydawnictwo
466. Rutherford M., Institutional Economics: Then and Now, “Journal of Economic Perspectives”, 2001, No. 3.
467. Rybiński M., Przyszłość należy do usług, Studium Instytutu Gospodarki Niemieckiej, „Rzeczpospolita”
1996, nr 243.
468. Ryder N., Chambers C., The Credit Crunch – Are Credit Unions Able to Ride Out the Storm?, “Journal
of Banking Regulation”, 2009, Vol. 11.
469. Rynarzewski T., Zielińska–Głębocka A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Teoria wymiany i polityki
handlu międzynarodowego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2006.
470. Rynek funduszy emerytalnych w roku 2000, Wydawnictwo Urzędu Nadzoru nad Funduszami
Emerytalnymi, Warszawa 2001.
471. Rynek funduszy inwestycyjnych zamkniętych w Polsce, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami
i Aktywami, Warszawa 2010.
472. Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2003, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2004.
286
475. Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2006, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego,
Warszawa 2007.
Warszawa 2008.
Warszawa 2009.
Warszawa 2010.
Warszawa 2011.
Warszawa 2012.
481. Rynek ubezpieczeń 2003, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych,
Warszawa 2004.
Warszawa 2005.
Warszawa 2006.
484. Rynek usług finansowych w Polsce w latach 1990–2001. Diagnozowanie i prognozowanie koniunktury,
red. J. Garczarczyk, „Zeszyty Naukowe” nr 37, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu,
Poznań 2001.
485. Rynek usług ubezpieczeniowych, red. J. Perenc, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
2004.
486. Rzeczycka A., Golawska–Witkowska G., Efektywność funkcjonowania wybranych instytucji finansowych –
analiza porównawcza spółdzielczych kas oszczędnościowo–kredytowych i banków spółdzielczych,
[w:] Spółdzielcze kasy oszczędnościowo–kredytowe – charakterystyka, rozwój, otoczenie, „Pieniądze
i Więź”, 2007.
487. Samuelson P. A., Nordhous W. D., Ekonomia, t. I, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004.
488. Sangowski T., Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1998.
489. Saunders A., Cornett M. M., Financial Markets and Institutions: a Modern Perspective, McGrawHill,
Boston 2001.
490. Schaal P., Pieniądz i polityka pieniężna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996.
491. Sieci regionalne kluczem do konkurencyjności, „Gazeta Samorządu i Administracji”, 2008, nr 6.
492. Sirri E. R., Tufano P., The Global Financial System: A Functional Approach, Harvard Business School
Press, Cambridge 1995.
493. Skawińska E., Współczesne problemy ekonomiczne jako wyznacznik dla polskiej gospodarki. Przegląd
zagadnień i definicji, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2000.
494. Skipper H. D., Kwon W. J., Risk Management and Insurance: Perspective and Global Economy, Blackwell
Publishing Ltd., Oxford 2007.
495. Słomka–Gołębiowska A., Nowa ekonomia instytucjonalna a rozwój gospodarczy, [w:] Nowa ekonomia
instytucjonalna. Teoria i zastosowania, red. St. Rudolf, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa
w Kielcach, Kielce 2009.
496. Słownik języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2007.
497. Słownik wyrazów obcych, red. I. Kamińska–Szmaj, Wydawnictwo Europa, Wrocław 2001.
498. Sobieraj M., Trendy w sektorze usług i na rynku edukacyjnym województwa dolnośląskiego, Wydawnictwo
4P research, Warszawa 2010.
499. Socha J., Tworzenie i likwidacja miejsc pracy w sektorze przedsiębiorstw w Polsce, „Gospodarka
Narodowa”, 2006, nr 5–6.
500. Solarz J. K., Rozwój systemów bankowych, Biblioteka Menadżera i Bankowca, Warszawa 1996.
501. Sorensen P., Whitta–Jacobsen H., Introducing Advanced Macroeconomics: Growth and Business Cycles,
Mc Graw–Hill Higher Education 2010.
502. Sowiński T., Finanse ubezpieczeń emerytalnych, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business,
Warszawa 2009.
503. Sprawozdanie z działalności Komisji Nadzoru Finansowego w 2010 roku, Wydawnictwo ARW
A. Grzegorczyk, Warszawa 2011.
504. Srinivas P. S., Yero J., Do Investment Regulation Compromise Pension Fund Performance?, The World
Bank, 1999.
287
505. Stachowiak Z., Ekonomia. Zarys podstawowych problemów, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Informatyki
Stosowanej i Zarządzania w Warszawie, Warszawa 2000.
506. Staniek Z., Uwarunkowania i wyznaczniki efektywności systemu instytucjonalnego, [w:] Szkice
we współczesnej teorii ekonomii, red. W. Pacho, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa
2005.
507. Stankiewicz W., Ekonomika instytucjonalna. Zarys wykładu, Wydawnictwo Prywatnej Wyższej Szkoły
Businessu, Administracji i Technik Komputerowych w Warszawie, Warszawa 2007.
508. Stefański M., Kierunki ewolucji sektora bankowego w Polsce po 1998 roku, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Humanistyczno–Ekonomicznej we Włocławku, Włocławek 2006.
509. Stepaniuk K. M., Rozwój funduszy inwestycyjnych, [w:] Sektor finansowy w Polsce, red. St. Owsiak,
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
510. Solarz J. K., Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego, LAM – Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ubezpieczeń i Bankowości, Warszawa 2005.
511. Stiglitz J. E., Capital Markets and Economic Fluctuations in Capitalist Economies, “European Economic
Review”, 1992, Vol. 36.
512. Stiglitz J. E., Ekonomia sektora publicznego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004.
513. Stiglitz J. E., Endogenous Growth and Cycles, The National Bureau of Economic Research, Working
Paper, 1993, No. 4286.
514. Stiglitz J. E., More Instruments and Border Goals: Moving Towards in the Post–Washington Consensus,
The United Nations University, World Institute for Development Economics Research, Annual Lecture,
Helsinki 1998.
515. Sulkowska W., Ubezpieczenia, zagadnienia podstawowe, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości
516. Supervision of Financial Services in the OECD Area, H. D. Skipper Jr. Financial Services Integration
Worldwide: Promises and Pitfalls, Organization for Economic Co–Operation and Development, 2000.
517. System finansowy w Polsce, lata dziewięćdziesiąte, red. B. Pietrzak, Z. Polański, Państwowe Wydawnictwo
518. System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, Państwowe Wydawnictwo
519. System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, Państwowe Wydawnictwo
520. Sytuacja finansowa banków w 2005 r. Synteza, Wydawnictwo Wydziału Analiz Systemu Bankowego
w Biurze Analiz Systemu Bankowego Generalnego Inspektoratu Nadzoru Bankowego, Warszawa 2006.
521. Szarucki M., Istota innowacji usługowych, „Nauka i Gospodarka” 27.08.2009.
522. Szczęsny W., Finanse. Zarys wykładu, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010.
523. Szelągowska A., Kapitał zagraniczny w polskich bankach, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2004.
524. Szewczyk R., Stan i perspektywy rozwoju polskiego sektora bankowego, [w:] Sektor finansowy w Polsce,
red, St. Owsiak, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
525. Szromnik A., Psychologiczne uwarunkowania przemian polskiego rynku ubezpieczeniowego, „Wiadomości
Ubezpieczeniowe”, 1998, nr 7/8.
526. Szturo M., Rynek usług zarządzania aktywami finansowymi, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa
2010.
527. Szumański A., Inwestorzy zbiorowi (fundusze powiernicze), [w:] Prawo papierów wartościowych,
red. S. Włodyka, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 1992.
528. Szumlicz T., Organizacja i funkcjonowanie funduszy emerytalnych, [w:] System ubezpieczeń społecznych.
Zagadnienia podstawowe, red. Z. Kluszczyńska, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007.
529. Szumlicz T., Ubezpieczenie społeczne – teoria dla praktyki, Wydawnictwo Branta, Bydgoszcz – Warszawa
2005.
530. Szumlicz T., Vademecum funduszy emerytalnych (1), „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych
i Gospodarczych”, 1998, nr 10.
531. Śliwiński A., Wpływ inwestycji zagranicznych na wybrane wskaźniki działalności ubezpieczeniowej –
badania empiryczne 1991–2006, [w:] Harmonizacja bankowości i ubezpieczeń w skali narodowej
i europejskiej, red. M. Marcinkowska, S. Witeska, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007.
532. Talecka A., Niczyporuk P., Bankowość, system bankowy i usługi, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2004.
533. Tarczyński W., Kunasz M., Rynek kapitałowy, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Agencji Rozwoju
Regionalnego, Szczecin 2002.
534. Teece D. J., Managing Intellectual Capital, Organizational, Strategic and Policy Dimensions, Oxford
University Press, Oxford 2000.
535. Telep J., Gospodarka Polski przed i po wstąpieniu do Unii Europejskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Cła i Logistyki, Warszawa 2008.
288
536. The EU Market for Consumer Long–term Retail Savings Vehicles. Comparative Analysis of Products,
Market Structure, Costs, Distribution Systems and Consumer Saving Patterns, BME Consulting, November
2007.
537. The Evolving Corporation: Global Imperatives and National Responses, Group of Thirty, Washington
1999.
538. The Role of Insurance in the Provision of Pension Revenue, CEA Statistics, 2007, No. 28.
539. Tobin J. On the Efficiency of the Financial System, „Lloyds Bank Review”, 1984, No. 153.
540. Towarnicka H., Strategia inwestycyjna przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
541. Transformacja gospodarcza a sektor publiczny, red. G. Szczodrowski, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2003.
542. Transition. Experience and Policy Issues, [in:] World Economic Outlook 2000, International Monetary
Fund, Washington 2000.
543. Trocki M., Grupy kapitałowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004.
544. Truskolaski T., Finanse ubezpieczeniowe, [w:] red. T. Truskolaski, Podstawy finansów przedsiębiorstw,
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2002.
545. Truskolaski T., Perspektywy rozwoju Białegostoku w nowej perspektywie finansowej Unii Europejskiej,
[w:] red. T. Truskolaski, Białystok – moje miasto przyszłości, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku,
Białystok 2008.
546. Ubezpieczenia gospodarcze i społeczne, red. E. Kucka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko–
Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009.
547. Ubezpieczenia – podręcznik akademicki, red. J. Handschke, J. Monkiewicz, Wydawnictwo Poltext,
Warszawa 2010.
548. Usługi w gospodarce rynkowej, red. I. Rudawska, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009.
549. Usługi w Polsce 2007–2009, red. B. Słomińska, Instytut Badań Rynku Konsumpcji i Koniunktur,
Warszawa 2010.
550. Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Komentarz, red. K. Antonów,
ABC a Wolters Kluwer Business, Warszawa–Kraków 2009.
551. Vieira F., MacDonald R., Damasceno A., The Role of Institution in Cross–Section Income and Panel Data
Growth Model: A Deeper Investigation on the Weakness and Proliferation of Instruments, “Journal
of Comparative Economics”, 2012, No. 40.
552. Voigt S., How (Not) to Measure Institutions, Working Paper Series Social Science Research Network,
2009.
553. Voronkowa V., Bohl M. T, Institutional Traders’ Behavior in an Emerging Stock Market: Empirical
Evidence on Polish Pension Fund Investors, “Journal of Business Finance & Accounting”, 2005, No. 32(7).
554. Walkiewicz R., Bankowość inwestycyjna wyzwaniem dla polskich banków, [w:] Banki w Polsce,
red. Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2001.
555. Wang S., Defective, Institutions and Their Consequences: Lesson from China, 1980–1993, „Communist
and Post–Communist Studies”, 2002, No. 35.
556. Wantoch–Rekowski J., O charakterze prawnym funduszu ubezpieczeń społecznych, Studia z prawa
publicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2001.
557. Warnock V., Duncan D. G., Jobs In a Changing American Economy, “Mortgage Banking” June 2004.
558. Webb I., Grace M. F., Skipper H., The Effect of Banking and Insurance on the Growth of Capital
and Output, Central for Risk Managements and Insurance, Working Paper, 2002, No. 1.
559. Węgrzyn G., Rola sektora usług we współczesnej ekspansji gospodarczej, V Konferencja naukowa z cyklu
“Wiedza i Innowacje” pt. Ochrona wiedzy i innowacji, Kraków 2009.
560. Węgrzyn G., Popyt na pracę w Polsce – aktualne tendencje, [w:] Konkurencyjność rynku pracy i jego
podmiotów, red. D. Kopycińska, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2005.
561. Węgrzyn G., Zatrudnienie a innowacyjność w sektorze usługowym, [w:] Problemy ekonomii i polityki
gospodarczej (materiały konferencyjne), red. G. Maniak, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2008.
562. Why Excessive Capital Requirements Harman Consumers, Insurers and the Economy, CEA Statistics
March 2010.
563. Wieczorkiewicz A., Dąbrowska K., Gruszczyński M., Integracja usług finansowych w gospodarce
światowej, [w:] Ubezpieczenia w polskim obszarze rynku europejskiego. Wyzwania i oczekiwania,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania w Warszawie, Warszawa 2003.
564. Wieczorkiewicz A., Dąbrowska K., Poziom rozwoju sektora ubezpieczeniowego w Polsce na tle instytucji
ubezpieczeniowych z obszaru UE oraz Czech i Węgier, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,
„Studia Europejskie”, 2002, nr 3.
565. Wierzbicka E., Wzajemne uwarunkowania wzrostu gospodarczego i rozwoju rynku ubezpieczeniowego
w Polsce, [w:] Polityka wzrostu gospodarczego Polski w latach 2003–2006, red. A. Noga, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości w Warszawie, Warszawa 2004.
289
566. Williamson C. R., Informal Institutions Rule: Institutional Arrangements and Economic Performances,
“Public Choice”, 2009, Vol. 139, Iss. 3–4.
567. Williamson O. E., The Economic Institutions of Capitalism: Firms, Markets, Relational Contracting,
The Free Press, New York 1985.
568. Williamson O. E., The New Institutional Economics: Taking Stock, Looking Ahead, “Journal of Economic
Literature”, 2000, Vol. 38.
569. Winiecki J., Transformacja postkomunistyczna. Studium przypadku zmian instytucjonalnych,
Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2012.
570. Winkler–Drews T., Ranking otwartych funduszy emerytalnych metodą Morningstar, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Szczecińskiego, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia”, 2010, nr 29.
571. Wnorowski H. J., Instytucjonalne uwarunkowania działalności przedsiębiorstw w krajach Unii
Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2011.
572. Wnorowski H. J., Kryzys zadłużeniowy, [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego do wielkiego kryzysu
finansowego. Perturbacje w gospodarce w latach 1929–2009, red. J. Kaliński, M. Zalesko, Wydawnictwo
573. Wnorowski H. J., Rynki zagraniczne jako miejsce realizacji funkcji celu przedsiębiorstwa, [w:] Teoretyczne
i praktyczne aspekty funkcjonowania gospodarki światowej i rynku pracy, red. A. Chmielak, Wydawnictwo
574. Wnuczek M., Specyfika działalności kasy oszczędnościowo–kredytowej im. F. Stefczyka w polskim systemie
bankowym, Wydawnictwo Promotor, Warszawa 2009.
575. Wojtyna A., Nowe kierunki badań nad rolą instytucji we wzroście i transformacji, „Gospodarka
Narodowa”, 2002, nr 10.
576. World Development Report 1996, From Plan to Market, Published for the World Bank, Oxford University
Press, New York 1996.
577. World Economic Outlook: Rebalancing Growth, 2010, Washington, International Monetary Fund, 2010.
578. Woźniak M., Gospodarka Polski 1990–2011, t.1. Transformacja, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2011.
579. Współczesny bank, red. Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2000.
580. Wyniki finansowe spółdzielczych kas oszczędnościowo–kredytowych 2006–2010, Zakład Wydawnictw
Statystycznych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.
581. Wysokość emerytur w nowym systemie ubezpieczeń społecznych, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru
Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2003.
582. Wyszkowska–Kuna J., Handel usługami w procesie integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu
583. Wyszkowska–Kuna J., Innowacyjność sektora usług w Polsce na tle krajów UE, [w:] Wzrost gospodarczy
– rynek pracy – innowacyjność gospodarki, red. W. Kasperowicz, K. Madej, Wydawnictwo Uniwersytetu
584. Yeager T. J., Institutions, Transition Economies and Economics Development, Westview Press, Boulder
Colorado, Oxford 1999.
585. Yeh–Yun Lin C., Edvinsson L., National Intellectual Capital: Comparison of 40 Countries, Springer
Science + Business Media, New York 2011.
586. Yermo J., Revised Taxonomy for Pension Plans, Pension Funds and Pension Entities, Organisation
for Economic Co–operation and Development 2002.
587. Zagadki wzrostu gospodarczego. Siły napędowe i kryzysy – analiza porównawcza, red. L. Balcerowicz,
A. Rzońca, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010.
588. Zajdel M., Trójsektorowa struktura gospodarcza w Polsce jako miernik rozwoju (wybrane aspekty),
[w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, red. M. G. Woźniak, Zeszyt 18, Modernizacja dla
spójności społeczno–ekonomicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011.
589. Zalesko M., Instytucje a efektywność gospodarowania w rolnictwie, [w:] Ład instytucjonalny
w gospodarce, red., B. Polszakiewicz, J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
w Toruniu, Toruń 2006.
590. Zamojska A., Efektywność funduszy inwestycyjnych w Polsce. Studium teoretyczno–empiryczne,
Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012.
591. Zapadka P., Instytucje polskiego rynku finansowego, „Bank i Kredyt”, 2002, nr 6.
592. Zarządzanie finansami w zakładach ubezpieczeń, red. W. Ronka–Chmielowiec, Oficyna Wydawnicza
Branta, Bydgoszcz–Wrocław 2004.
593. Zawadzka P., Fundusz inwestycyjny w systemie instytucji finansowych, Wydawnictwo C.H. Beck,
Warszawa 2009.
594. Zieleniewski J., Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji i kierowania, Państwowe
595. Zielińska–Głębocka A., Współczesna gospodarka światowa. Przemiany, innowacje, kryzysy, rozwiązania
regionalne, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business, Warszawa 2012.
290
596. Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru Regon 2010r., Zakład
Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, „Biuletyn Statystyczny”, 2011, nr 4.
597. Znaniecka K., Pozytywne aspekty ubezpieczenia gospodarczego działalności przedsiębiorstwa, [w:] Szkice
o ubezpieczeniach, red. M. Kuchlewska, Zeszyty Naukowe nr 75, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 2006.
598. Zygierewicz M., Tylińska J., Raport o sytuacji ekonomicznej banków. Banki 2011, Wydawnictwo
Warszawskiego Instytutu Bankowości, Warszawa 2012.
599. Żółtkowski W., Zarządzanie ryzykiem bankowym w praktyce w kontekście nowej umowy kapitałowej
(BASEL II), Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2007.

Praca Doktorska - Leszek Kropiwnicki

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Praca Doktorska - Leszek Kropiwnicki

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU

Praca doktorska napisana pod kierunkiem

Problemem podnoszonym w pracy jest niski poziom rozwoju sektora usług

przedstawiono analizę wpływu instytucji oraz organizacji stabilizujących i tworzących rynek

ROZWÓJ USŁUG FINANSOWYCH W POLSCE

1.1 Struktura gospodarki współczesnej

Przełom wieków to okres, w którym nastąpiły fundamentalne zmiany w polskiej

red. W. Jarmołowicz, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005,

Nieodłącznym elementem, który towarzyszy wzrostowi gospodarczemu

z których następuje najszybszy odpływ siły roboczej.

elastycznego popytu, których produkcja jest możliwa w wyniku postępu technicznego.

Wpływ zmian strukturalnych w dużej mierze zależy od historycznych uwarunkowań

gałęziami przemyslu lub usług. Z kolei w krajach mniej konkurencyjnych poprawa

Analizy zmian strukturalnych gospodarki w układzie sektorowym24 zostały podjęte już

państwem w Unii Europejskiej niezmiennie pozostaje Luksemburg, z wynikiem 271%

Tempo wzrostu PKB w Polsce Tempo wzrostu PKB w UE-27

Głębokie zaburzenia procesów rozwojowych, jakie nastąpiły w gospodarkach wielu

Jako odzwierciedlenie przemian sektorowych w gospodarce polskiej w latach

znaczenie sektora usług. W badanym okresie udział podmiotów i instytucji świadczących

Przemianom gospodarki w układzie trójsektorowym towarzyszą zmiany w obrębie

30% 27,6% 27,7% 27,8% 27,9% 28,5% 28,2% 31,1%

W długim okresie sektor I wykazuje trwałą trwał tendencję spadkową, sektor

stosunkowo wysoka. Porównanie etapu rozwoju polskiej gospodarki z gospodarkami wysoko

16,5 przetwórstwo przemysłowe

3 wytwarzanie i dostawa energii

W przypadku klasyfikacji według sektorów własności wyróżniamy sektor publiczny,

klasyfikacyjne) grupowane są według pełnionych funkcji i celów, jakim służą

39,8 43,8 Instytucje rządowe i

12,8 3,9 Podatki od produktów minus

Z formalnego punktu widzenia obowiązująca Polska Klasyfikacja Działalności (PKD)

10% 8,2% 7,7%

W okresie transformacji systemowej miały miejsce istotne zmiany w strukturze

Celem podniesienia efektywności przynajmniej niektórych działów gospodarki

Modernizacja dla spójności społeczno–ekonomicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu

miejsce, po Portugalii, pod względem rozpiętości płac. W Polsce różnica w dochodach

Produkt krajowy brutto Wartość dodana brutto ogółem Popyt krajowy

Biorąc pod uwagę piętnastoletni horyzont czasowy i zmienne tempo wzrostu

Działalność gospodarcza w dowolnym systemie odbywa się według reguł tego

zastrzeżeniami. O wiele mniej przyjazne są one natomiast dla małych i średnich

1.2 Usługi a dynamika gospodarki Polski

materialnej od działalności usługowej, która ją obejmuje, pogłębia się i następuje sytuacja,

z indywidualną formą świadczenia i twórczym pierwiastkiem w całej skomercjalizowanej

Podmioty gospodarcze Zatrudnienie

15% 12% 13% 13%

w przypadku większych przedsiębiorstw. Firmy zatrudniające mniej niż 10 osób stanowią

7% transport, magazyny, łączność

39% inne usługi

10% ochrona zdrowia, pomoc społeczna

22% administracja, ochrona, ubezpieczenia

Dominującym typem gospodarki staje się w coraz większym stopniu gospodarka

Obok ogólnego niedorozwoju sektora usług istotnym dla polskiej gospodarki

-2500 2500 7500 12500 17500

charakterystyczne dla społeczeństw dobrobytu. W ramach sektora usług ujemny efekt

Ochrona zdrowia, -125,6 Efekt netto w tworzeniu miejsc pracy

Transport, magazyny, łączność 0,7

Hotele, restauracje 15,6

Działalność usługowa komunalna 51,8

Pośrednictwo finansowe 96,6

Obsługa nieruchomości 178,5

Administracja publiczna 213,9

Handel hurtowy i detaliczny 434,4

-150 -50 50 150 250 350 450

Sektory świadczące usługi w handlu, administracji, obsłudze nieruchomości, turystyki