•

Halil ınalcık
Armağanı
-1-

DOGUBATI
 XVI. Yü2YIL BAŞLARINDA TOPHANE-İ AMiRE VE
TOP DöKÜM FAALİYETLERr

İdris Bostan

İLK DÖNEM OSMANLI TOPÇULUGUNA AİT BAZI

BİLGİLER
Osmanlı Topçuluğunun kHisik dönemi söz konusu olduğunda ge-
neilikle iki önemli problemle karşılaşılmaktadır. Bunlardan birincisi,
topun hangi tarihten itibaren OsmanWar tarafmdan kullanılmaya
başlandığı , diğeri ise Batı top teknolojisinin Osmanlı topçuluğunu
nasıl etki lediği şeklinde olmaktadır. Osmanlı topçuluğıuna ait bilgi-
lerin döneınjıı kaynakları ve arşiv malzemelerine dayanarak anlaşıl-

- Bu yazı. daha önce Fransızca "La Fonte de Canons a la Fonderie

lmperiale d'lstanbul au Debut du XVI• Siecle", (Anatolia Modemc11Yeni
Anadolu, IX. Paris 2000, s. ı 71- ı 82) ve Macarca "A szultani agyuöı'Hö
mühelyben (Tophane-i Amire) foly6 tevekenyseg a 16. szazad elejen",
(Aetas, 18/2 (2003, s. 5-19) adıyla yayıınlanını§ makalemin gözden geçi-
rilıni§ ve geli§tirilıni§ §eklidir.
250 !dris Bostan

maya başlamasından sonra bu sorulara daha anlamlı ve isabetli ce-

vaplar vetilebildiği aşildirdır 1 •
Osmanlılar'da topun ilk kullanım tarihi için Osmanlı kitabi kay-
naklarınm verdiği Birinci Kosova Savaşı (1389) veya Karaınanoğlu
Alaaddin Ali Bey'le yapılan Konya Savaşı ( 13 86) gibi tarihierin geç-
mişte Batılı tarihçiler tarafmdan kaıbul görmediği ve özellilde
Wirtek'in bu tarih için Osmanlılann 1424'teki Antalya kuşatmasını
esas aldığı bilinmektedir2 • Bununla beraber, Osmanlı ve batıkaynak­
larının ışığı altında yapılan yeni araştırmalarla şimdilik XIV. yüzyılın
sonlarına kadar götürebileceğimiz Osmanlı topçuluğunun ilk dö-
nemleri meselesi daha uzun süre merak konusu olmaya devam ede-
cektir3. Nitekim batılı kaynaldara dayanarak ateşli silahlar konusuna

1
Kaynak o larak bu makalenin Macarca ve Fransızca tercümesinin de kulla-
nılarak konunun daha geni§ boyutlarda tartı§ıldığı iki ara§tırma için bkz.
Gabor Agoston, Guns for dıe Sultan, Militaıy Power and the Weapons
Industıy in the Ottoman Empire, Cambridge 2005 (Bu kitabın Türkçe
tercümesi için bkz. Barut, Top ve Tüfek: Osmanlt 'İınpm'Eitoduğu 'nun As-
keri Gücü ve Silah Sanayisi (çev. T. Akad), İstanbul 2006, s. 36-76) ve
Salim Aydüz, TopMne-i Amire ve Top Döküm Teknolojisi, Ankara 2006, s.
201-212.
2
Paul Wittek'in bu tespiti, "The Earliest References to the use of Firearıns
by the Ottomans" adlı yazısı David Ayalan'un Gunpowder and Firearms in
the Mamluk Kingdom: A Challenge to a Mediaeval Socie{Y> London 1956,
s. 142'de bulunmaktadır. Buna kar§ılık HaW İnalcık ise, Ayaton'un söz
konusu kitabma yazdığı tanıtma ve değerlendirme yazısında, Arvanid sanca-
ğma ait tahrir defterinde kayıtlı İsınail adlı bir topçunun mevcudiyetine
dayanarak bu tari.hi XV. asrın ba§lanna götürmektedir ("Osmanlılarda Ate§-
li Silahlar", Belleten, 83, s. 509).
3
Konunun Osmanlı ve Batılı kaynaklara göre son bir değerlendirmesi için
bkz. Gabor Agoston, "Ottoman Artillery and European Military Techno-
logy in the Fifteenth and Seventeenth Centuries", Acta Orientalia
Academiae Scientiarum Hwıg... XLYil/1-2, (1994) , s. 17-26; Barut, Top
ve Tüfek, s. 36-44. Tevarih-i Al-i Osmanlar'da ve diğer Osmanlı tarihle-
rinde topçuluğun ilk dönemlerine ait bir ara§tırma için ise bkz. Mücteba
İlgürel, "Osmanlı Topçuluğunun İlk Devirleri", Hakkt Dursun Yıldtz Ar-
mağam. Ankara 1995, s. 285-293. Topçuluk hakkında en son ara§tırmalar
Jean-Louis Bacque Grammont tarafından yapılmıştır. Bu çalı§mada
Tophane seınti ve Topçuluk hakkında bir bibliyografya denemesi (La
Fonderie de Canons d'Istanbul et le Ouartier de Tophane, Textes et lınages
Commentes, AI1c1tolic? Moderna, VIII, Paris ı 999. s.3- 17), Evliya Çelebi ve
 Vf Yüzyıl Ba;larında Tophane-i Amire 251

ışık tutmaya çalışan D. Petroviç ve G. Agoston. Osmanlıların top

kuUanımııu XIV. yüzyılın sonlarına kadar götürmek gerektiğin i sa-
vurunaktadır4. H. İnalcık'ın son yazılarında vardığı nokta ise, Türk-
lerin ateşli silahlarla ilk kez bir Haçlı donanmasının İzmir'e saldırdı­
ğı 1344 senesinde tanı§tığı, I. Murad döneminde İtalya-Dubrovnik
yoluyla bunları öğrendiği ve Kosova Savaşı'nda (1389) kullandığı
topun Sırplardaki toplardan teknik bakımdan daha üstün olduğu
şeklinded ir 5 .
Bu hususta en güvenilir kaynaklar olmasına rağmen arşiv belge-
lerinin söz konusu dönem için oldukça yetersiz olması sebebiyle pek
az bilgiye ula§ ılabilmektedir. Bununla beraber Halil İnalcık'ın
Arvanid sancak defterindeki Topçu İsmail'e ait bilginin varlığına
dayanarak topçuluğu Çelebi Mehmed ve hatta daha öncesine gö-
türmesi, emsali mahiyette yeni bilgilerin bulunabilme ihtimalini kuv-
vetlendirıniştir. Nitekim, Il. Murad devrine ait (835/ 143 1) bir timar
icmal defterinde Görice'deki bir timarı daha önce kimin tasarruf
ettiği belirtilirken "merhum Bayezid hundgar zamanında Topçı
Ömer yermiş" şeklindeki kayıt, Yıldırım Bayezid (ı 389-.1402) za-
manında da topçuluk görevinin yerine getiri ldiğini göstermektedir 6 •

Hüseyin Ayvansarayi ile Mehmed Raif'in eserleri (Textes et Images

Commentes I-II, aym derg1; s.l9-42, 43-1 13) ile yabancı seyyah ve
sefirlerin eserlerinde (Textes et lınages Commentes IV, Autres
Temoignages, Aym dergi, s. 158-219) Tophane ve Topçuluk hakkınd a
ciddi bir kaynak-metin derlemesi gerçekleştirilmi§tir .
• Djurdjica Petrovic, "Fire-arms in the Balkans on the eve of and after the
Ottoman Conquests of the fourteenth and fifteenth centuries", War,
Technology and Society in the Middle East , (ed. V. J. Parry-M.E. Yapp).
London 1975. s. 164-194; Agoston, Ottoman ArtilleJY, s. 15 -48.
5
Halil İnalcık, "Siyaset, Ticaret, Kültür Etkile§iıni", Osman!J Uygar!JğJ, Ed.
H. İnalcık-G. Renda, İstanbul 2003, II, 1067.
~> Bu tirnar icmal derter indeki en eski tarih kaydının 835 (143 ı) senesine ait
ol ması defterin yaklaşık bu yıllarda tutuh11u§ olduğunu göstermektedir
(Ba§bakan lık Osmanh Aqivi, (BOA), Maliyeden Müdewer Defterler,
(MAD), nr. 23 ı , s. 88). Tiınar geliri 2020 akçe olan topçu Ömer'in Ali
isminde bir oğlu olduğu görülmektedir (BOA, MAD. 231, s. 107). Topun
Osmanlılar tarafından kullanılınası konusundaki ilk arşiv kaydını bulan
hocaımz Prof. Dr. Halil İn alcık (Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara
ı 987, s. 10S-106)'ın açtığı yoldan hareketle en erken tarihli tahrir defterleri
üzerinde yaptığımız ara§tırına bu konuda haJa ba§ka belgelerin
252 İdris Bostan

Hatta bu bilgi, Yıldıruıı Bayezid döneminde topçuluğu n bir kurum

olarak te§ek.kül ettiğine i§aret etmekte ve topçuluğun Osmanlılara
giri§inin bu tarihten daha öncelere dayanma ihtimalini kuwetlen-
dirmektedir.
Os manlıların ük dönemlerinde topçulann kimlerden olu§tuğu
konusu da tartı§ınalar arasındadır. Genellilde Müslüman Osmanlı­
ların ate§li silahiara rağbet etmediği, yerli Hıristiyan halkın daha
önceden tevarüs ettiği topçuluğu bildiği ve OsmanWarın da bunlar-
dan yararlandığı iddia edilmektedir. Aı'§iv kayıtianna göre, gerçekten
XV. yüzyılın ikinci yarısında Rumeli'de mevcut Os manlı topçu larının •
müslim ve gayrımüslimlerden olu§tuğu anla §ılmaktadır. Kalelerde
görev yapan topçulara ait maa§ kayıtlarında yer alan bilgilerden top-
çuların kimliği hakkında bilgi edinmek mümkün ol maktadır. Mesela,
877'de (1473) İvranya kalesinde görevli topçu Halil', Ramazan
882'de (Aralık 1477) Hersek'e tabi Kolobok kalesinde görevli olan
Topçu İs mail Müslümand1 ve tirnar tasarruf ediyordu 8 .
Yine Semendire kalesindeki topçulara 893 ( 1488) senesinde
verilen mevacibi gösteren bir listede elli topçu olduğu görülmekte ve
bunlardan on sekizinin Müslüman, diğerlerinin gayrmıüslim olduğu
anla§ılmaktadır9 • Aynı bölgede yer alan Hıram kalesindeki topçulara

bulunabileceğini ve bazı yabancı tarihçilerio arşiv kayıtlarına dayanmayan

iddialarının ihtiyatla karşılanması gerektiğini göstermektedir. Timartasarruf
eden topçulara ait bir baş ka örnek 859 (1455) tarihli Üsküp ve civarına ait
tahrir defterinde yer alan Topçu Atmaca ile ilgilidir (BOA, MAD. 544, s.
63).
7
Şa'ban 877 (Ocak 14 73) tarihli defterdeki bir ifadeden "defter-i sabıkda
Topçı Halil" adına kayıtlı timardan bahsedilmektedir (BOA, MAD. 7219,
s. 7). 877'de (14 73) İvranya kalesinde 1O top ve 16 tüfek bulunuyordu
(Aym defter, s. 29) .
8
Topçu İsmail 2917 akçelik dört köyün timar gew·ini tasarruf ediyordu
(BOA. Tapu-Tahrir (TT) . nr.5, s. 478).
Q Semendire ka lesindeki muhafıziardan martolos, zenberekçi ve
tüfenkçilerin de kaydedildiği bu listede yer alan topçuların topçubaşısı olan
İbrahim'in yevmiyesi on altı iken diğer topçulara verilen ücret 3-8 akçe
arasında değişiyordu. Yine topçular, müslüman ve kefere başlıkları altında
ayrı ayrı yer alıyordu. Tüfenkçi ve zeııberekçiledn ise tamamının
gayrımüslim old uğu görülmektedir (BOA), Kamil Kepeci (KK ), 4 725, s.
12-1 3). Safer 953 (Nisan 1546) 'da ise Semeııdire'de top, top kalıbı ve top
arabası yapılnı ı§tı (BOA. MAD, 55, s. 144b-145a).
 VI. Yüzyil Başlarmda Tophane-i Amire 253

ait 897 (1492) tarihli mevacib kaydında da dört topçunun Müslü-

man oldukları tesbit edilmektedir 10• Yine 904'de (ı 499) Novi kale-
sinde bulunan yedi topçunun 11 ve Moton' un fethinden hemen sonra
kaledeki on altı topçunun 12 da Müslüman olması, X.V. y ü zyılın son -
larında Balkanlar'da bile topçuların yerli gayrımü slim halk 13 yanmda
esas olarak Topçu Ocağına mensup topçulardan sağlandığını gös-
termektedir. Ayrıca bu kayıtlardan X.V. yüzyılın ortalarından itibaren
bir tarihte, muhtemelen İstanbul'un fethinden sonraki yapılanma
sırasında topçulara tirnar tevcihi yerine mevacib verilmeye başlandığı
anlaşılmaktadır. XVl . yü zyıl ba§lannda topçular, her padişa h deği­
şikliğinde heratiarını yeniliyordu 14 •
Osmanlı topçuluğu, Fatih Sultan Mehmed'in özellikle İstan­
bul'un fethi sırasında topa duyduğu ihtiyaç ve topçuluğa verdiği
önem sayesinde süratle geli§me kaydetmi§tir. Bu dönem Osmanlı
topçuluğu , yabancı teknisyenlerin de katkısıyla bu teknolojiyi trans-
fer etmekte ve geli§tirmekte büyük ba§arı gösterdi. Nitekim İsken­
deriye Beyi'ne gönderilen Receb 978 (Aralık ı S 70) tarihli bir

ıu Bu kaledeki topçubaşı Hamza'nın yevmiyesi 7 akçeydi (BOA, KK. 2725,

s.2).
11
Novi kalesindeki topçuların 904 Reşen (Şubat-Nisan 1499) mevacibine
ait listeden an l aşıldığına göre bu topçular N iğbolu, Kosova, İvraca, Sofya ve
Vidin bölgelerinden devşirilıniş kapıkulu ocağına mensup topçu cemaati
idiler (BOA, KK. 4725). Şa'ban 944-Muhanem 945 (Ocak 1538-Haziran
ı 538) arasında da Nova kalesinde top dökülmüştü (BOA, MAD, 523, s.
524).
12
Moton kalesindeki topçular da Anadolu, Ilıca, İvranya, Şarköy, Bosna,
Şarköy, Fener gibi Rumeli bölgesiı:ıden toplanmış kapıkulu ocağı mensubu
idiler. Bunlardan sadece birinin Engürüs'lü olduğu görülmektedir (BOA.
KK. 4725, s. 14).
11
Bu konuda Petroviç'in makalesinde örnekler bulunmaktadır (fire-arms in
tlıe Balkans, s. 192- ı 94) . Ayrıca, 8 72 (1467 -68) tarihli tahrir defterinde
Resava kalesindeki iki (MAD, 5, s. 252, 255), Niğbolu kalesindeki l l ,
Holovnik kalesindeki dokuz topçu gayrımüslim (MAD, ll, vr. 63a-b, 68a)
idiler.
14
Kanuni Sultan Sü l eyman'ın padi§ah olması üzerine B osna'nın Neretva
kazasına bağlı Kamengrad kalesinde görevli olan yedi akçe yevmiyeli topçu
İlyas'ın bera lı 1 Rebi' ülahır 927'de (11 Mart 1521) yenilenmişti (AE-S ü-
leyman I, nr. 30). 937'de (1530) Kamengrad kalesinde topçutarla birlikte
114 ulGfeli görevli bulunuyordu (MAD. 540, s. 218).
254 idris Bosta11

Mühimme hükmünden anlaşıldığına göre, Fatih devrinden kalma

büyük bir topun bozdurolup yerine 18 (23.4 kg), 16 (20.8 kg) ve
14 vukiyye ( 18.2 kg) yuvarlak atan üç top yapılması bu topların hala
kullanıldığını göstermektedir 15 .
Topun büyük ölçüde kara ordularına ait bir silah olarak ortaya
çıktığı, ancak sonraları donanmada kullanıldığı da hatırİanacak olur-
sa Osmanlı İmparatorluğu'nun büyüme ve gelişme döneminde çok
sayıda topa ihtiyaç duyulduğu anlaşılmaktadır. X:V. yüzyılın son çey-
reğinde donanınada kullanılan topların sayısına ait kayıtlardan gemi
tiplerine göre farklı topların kullanıldığı görülmektedir. Nitekim 891
( 1488) tarihli Osmanlı donanınasındaki gemi miktarını gösteren bir
listede gemilerde kullanılan toplar arasında şayka topu, büyük ve
küçük darbzen, prangı ve baş topu bulunduğu görülmektedir 16•
)01 ve XVI. yüzyıllarda büyük kara savaşları ile Akdeniz ve Hind
denizlerinde önemli sayılabilecek deniz savaşları organize eden Os-
manlıların bütün bu ihtiyaçlarını karşılarken sadece topçu teknis-
yeniere değil aynı zamanda top dökümü için gerekli malzemelere de
ihtiyaç duydukları düşünülmelidir. Bu hususta gerekli ihtiyaçlarını
kendi ülkesinden temin edebilen Osmanlı askeri yönetimi, sadece
İstanbul'daki Tophane-i Amire'de değil lüzum gördüğü takdirde
sefer s ıras ında bazı merkezlerde de tophane kurarak top dökümünü
gerçekleştiriyorlardı. Bu durumda ise malzemelerin İstanbul ve civar
yerlerden temin edild iği görülmektedir. Nitekim Moton seferinin
askeri hazırlıklarının yapıldığı Avianya'da donanma gemileri için
dökülen toplar, Osmanlı topçuluğunun geldiği noktayı göstermesi
bakımından önemlidir. Avianya'daki tophanede 26 Rebl'ülewel 905-
30 Muharrem 906 (3 1 Ekim 1499-26 Ağustos 1500) tarihleri ara-
sında on ay süren top dökümü sıra sında elli üç büyük, orta ve baş
topu, yirmi dokuz kayık topu ve iki yüz altı pırankı topu dökül-
müştü. Bu topların dökümü için gereken en önemli malzemelerden

15
İskenderiye beyine gönderilen hüküınde Fatih zamanından kalma topun o
bölgede bulunduğu bildiriliyordu (Miih!inme Deften; 14, s.64 7/93 7).
10
Topun Osmanlı donanma gemilerinde ilk defa ne zaman kullanıldığı ko-
nusu yeterince bilinmemektedir. Fatih'in İstanbul'u fethi sırasında demm-
mada henüz topun kullanılınadığı anla~ılınaktadır. Buna kar§ılık Il. Bayezid
devrinde ise gemilere top konulduğu bilinmektedir. Bu gemilerin türü ve
ta§ıdıkları top sayı ve çe§itleri hakkında bilgi Topkapı Sarayı Müzesi Ar§ivi.
E. 594 ve 596'da bulunmaktadır.
 VI. Yüzyil Bejlannda Tophane-i Amire 255

olan bakır, kalay ve tunç ise İstanbul ve civardaki çeşitli kalelerden

temin edilmişti. Bu toplardan atılmak amacıyla da 3 160 top ta-
şı/yuvarlağı hazırlanıruştı 17 • Bu topların dökülebilmesi ıçın
Avianya'da önce bir tophane yapıldığı anlaşılmaktadır 18 • Bu topha-
nenin daha sonra da faaliyet göstermiş olması muhtemeldir. Yine
aynı tarihlerde Livadiye'deki topları donanma gemilerine götürmek
üzere top arabaları temin edilmekteydi 19 • Donanınada bulunan top-
ları kullanmak üzere topçuların da görevlendirildilderi anlaşılmak­
tadır. Nitekim 910'da (1505) Avianya'daki donanma gemilerinde 36
topçu bulunuyordu 20 • Hatta 909'da ( 1503) donanma ile birlikte
gitrnek üzere Topçu Ağası yerine topçu Firuz gönderilmişti 2 ı.
Osmanlı toplarının tunç, demir ve bakır olduğu bilinmektedir.
Bununla beraber daha 909 (1503) senesinde Kurd adlı bir topçunun
kurşundan büyük bir top döktü ğ ü , tespit edilmektedir 22 • Bu dö-
nemde ise demir toplarını demircile rin yaptıklan anlaşılmaktadır.
Nitekim, 909'da (1503) demircilerden oluşa n bir topçu cemaatinin
sayı sı yakla şık yirmi beş civarındaydı ve bunlar devlet hazinesinden
aylık maaş a lıyorla rdı 23 • Bu sırada Ali adlı bir demirci ile Ahmed ve
Hamza adlı iki demirci birer büyük demir top yaptıkları için taltif
ed ilmi şlerd iı.ı 4 • Bu kayıtlar, XVI. yü zyıl başlannda bir hayli demir top
yapıldığına işa ret etmektedir.

17
Avlonya'da dökülen toplar için tutulan muhasebe defteri: BOA. Ali Emiri
(AE), Bayezici II, nr .4 ı.
1
H Bu tophanenin in§ası için çalı§an marangozların 93 7 ki§i olduğu ve aynı

zamanda top kundağı yaptıkları gibi topl arın ağız kısmını temizledikleri
anla§ılmaktadır (BOA, AE-Bayezid II. 41.).
19
ı Ceınaziyelahır 905 (3 Ocak 1500) tarihli top arabası masraf kaydına
göre Ezdin zaimi İlyas topları n gemilere ta§ınmasıyla görevli idi (BOA, AE-
Bayezid ll, nr. 89).
20
17 Şevval 910'da (23 Mart 1505) bu topçulara 1500 akçe verilmi§ti
(Ruzni mçe Defteli, Belediye Ktp, Mua lliın Cevdet Yazmaları , nr. O. 71 , vr.
52a).
21
Bu sebeple topçu Firuz'a bir hil'at giydirilmi§ti (Barkan, Muhasebe Def-
ter/eri, s. 362).
22
Bu ba§arısından dolayı topçu Kurd'a 2000 akçe verilmiş ve bir hil'at he-
diye edilmi§tir (Barkan, Muhasebe Defter/en; s. 309).
ı; Barkan, Muhasebe Defter/eri, s. 349.
2
~ Demirci Ali'ye 3000 akçe ile hil'at ve diğerlerine ise iki§er bin akçe ile
hil'at verilmi§tir (Barkan, Muhasebe Defter/eri, s. 320).
256 idris Bostan

ÇALDlRAN'DAN IRAK.EYN SEFERiNE TOP DÖKÜM

FAALİYETLERİ (1513-1535)
Yavuz Sultan Selim devrinde vuku bulan İran (1 S 14) ve Mısır
( 1517) seferleri ve Kanuni Sultan Süleyman'ın saltanatının ilk yılla­
rında gerçekle§en Rodos (1522), Mohaç (1 S26) ve Viyana (l S29)
seferleri Osmanlı askeri tarihi bakımından son derece önem taşı­
maktadır. Bu seferlerin hazırlık safhaları, orduların savaş mahalline
intikali, malzeme ve mühimmat temini, taktik ve stratejiler büyük bir
organizasyon gerektiriyordu. Artık meydan savaşlarının kaderine •
etki eden büyük bir silah devreye girmişti ve bütün haşmetiyle ordu
saflannda yerini alıyordu.
YAVUZ SULTAN SELİM DEVRiNDE TOPHANE'DE
ÇALDlRAN SEFERİ HAZIRLIKLARI
Hiç şüphesiz savaşların kaderini değiştiren bu ateşli silah toptu.
Çaldıran meydan muharebesinde Osmanlı ordusunda yer alan top-
ların sayısı beş yüz civarında idi25 • Kaynaklarımızda Çaldıran sefe-
rinde bulunan toptarla ilgili yeterli bilgi bulunmamakla beraber Baş­
bakanlık Osmanlı Arşivi'nde bulunan Tophane muhasebe defterle-
rinde yer alan bilgiler ışığında seferin hazırlıkları arasında yer alan
top döküm faaliyetlerini tespit etmek mümkün olmaktadır..Tophfuıe
muhasebe defterleri, diğer örneklerine benzer bir şekilde tanzim
edilmişlerd iı-. Klasik bütçe modelini yansıtan bu defterler, gelirler
(Asl-1 mal), giderler ( Vuzı'a min zalike) ve kalan (e/-BBkı) ana bö-
lümlerinden oluşuyordu.
Yavuz Sultan Selim devrine ait dört tophane muhasebe defteri
bulunmaktadır. Bunlardan birincisi 1 Cumadelula 919-29 Şa'ban
919 (S Temmuz 1S 13-30 Ekim IS13) 26 , ikincisi ı Cemaziyelahır
92 I -30 Muharrem 924 (13 Temmuz 1S 15-11 Şubat IS I 8) 27 ,

25
Selim'in İran seferini konu alan Şebabeddin Tekindağ' ın "Yeni Kaynak ve
Yesikaların l§ığı Altında Yavuz Sultan Selim' in İran Seferi" adlı
makalesinde (Tarih Dergisi, 22, İstanbul 1968) de sadece seferde bulunan
top sayısı (s. 66) belirtilmi§tir. Ayrıca bkz. Selahattin Tansel, Yavuz Sultan
Selim. İstanbul 1969, s. S7
ıc. BOA, KK. 4 726, s. 1-3.
27
BOA, KK 4726, s. 17-22.
 Vl Yüzyıl Ba§larında Tophane-i Amire 25 7

üçüncüsü 3 Ramazan 923-15 Receb 924 (19 Eylü11517-23 Tem-

muz 1518) 28, dördüncüsü 5 Şa'ban 923-30 Zilhicce 925 (23 Ağus­
tos 1517-23 AraW< 1519) 29 tarihleri arasına aittir.

919 -925 (1513-1519) Tarihlerine ait Tophane Muhasebe Def-

terlerinde Gelir-Giderler

Sene Gelirler Giderler Kalan Borç

1513 57.000 58.498 1498
1515-1518 485.250 496.309 ı 1.059
ı 517-1518 908.8 ı 7 902.824 628
1517·1519 697.868 697.734 134

Bu defterler arasında birincisi Çaldıran seferi dönemine ait olup

Topçuba§ı Ayas Ağa'nın30 1 Cemaziyelevvel 919-29 Şa'ban 919 (5
Temmuz 1513- 30 Ekim 1513) tarihleri arasında Tophane- i Ami-
re'de dört ay süren top döküm faaliyetlerini içine a lmaktadır. Bu
sırada Tophane'de darbzen ve pırankı toplan dökülmüştü. 450 kan-
tar (25.380 kg) bakır ve 35 kantar (1974 kg) kalay kullanılarak
tekerlekli yüz on altı darbzen ve develerio ta§ıdığı yetıni§ iki prangı
topunun dökümü gerçelde§tirilmi§ti31• Bu bazırWdardan sonraki
ilkbaharda 19 Mart 15l4'te Yavuz Sultan Selim, Edirne'den İran
üzerine sefere çıktı. Çaldıran meydan muharebesinde Osmanlı ordu-

ıg BOA, KK 4 726, s. 41-46.

29
BOA, KK. 4726, s. 5-12, 16,50-52.
;o Ayas Ağa'nın İnebahtı kalesinin yakınındaki Burgaz'da top döktüğü için
kendisine 2 Rebl'ülahır 909'da (24 Eylül 1503) 2000 akçe in'am ve bir
Burusa camesi verildiği tesbit edilmektedir (Ö. L. Barkan, "İstanbul
Sarayiarına ait Muhasebe Defterleri", Belgeleı~ 13, Ankara 1979, 3 12). O
dönemde ise topçubaşı Bali idi (Aynı makale, s.308). Ayas Ağa'nın
topçuba§ılık görevının 925 (15 19) senesinde de devam ettiği
anla§ılınaktadtr (BOA, KK 4 726, s. 50).
31
58.498 akçenin harcandığı bu top dökümünün masraflarından 45.000
akçesi Hazine' den 12.000 akçesi ise Darbhane'den sağlaomı§ ve 1498 akçe
borç kalmıştı (BOA, KK nr. 4726. s. 1-3). Bu defterden ilk defa bahseden
İ. H. Uzuoçar§ılı (Osmanlı Devleti Te§ki/8tmdan Kapuku!u Ocaklan IL
Ankara 1984, s. 49) olınu§, ancak defterin sadece tasnifini belirtmekle
yetinıni§tir.
258 İdris Bostan

sunda ağırlıklı toplar olmasına karşılık Şah İsmail'in ordusunda

ateşli silah bulunmaması, topun bu savaşın kaderinde oynadığı rolü
göstermesi bakımından önemlidir. Ordunun aldığı harp nizarnında
zincirlerle birbirine bağlanan ve azabların arkasında sualanan topla-
rın savaş s ıra sında özellikle sağ kanadı tutan Anadolu beylerbeyi
Sinan Paşa'nın mahareti sayesinde Şah İsmail'in ordusunu mağlUp
ettiğ i görülmektedir32 • Yavuz'un Tebriz dönüşünde muhtemelen
Amasya'da bulunduğu sırada yakalanan bir casusun verdiği bilgiye
göre, Yavuz'un Tebriz'e giderken Aras nehrini geçtiği sırada bir top,
arabasıyla birlikte batmış ve daha sonra Şah İsmail topu oradan çı-·
!<arttırarak onun benzeri elli top yaptırmıştın. Bu bilgi, Safeviierin
henüz o sıralarda bu tür toplaı·a sahip olmadıklarını göstermektedir.
Çaldu·an seferine katılan savaş mühimmatmm özellikle topların
bölgede kullanılmaması halinde geri götürülmesi teamülüne uygun
olarak İstanbul'a naldedildiği bu hadiseden yaklaşık iki yüz on yıl
somasına· ait bir ar§iv belgesinden anla§ılmaktadır. 15 Zilka'de lı 36
(S Ağustos 1724) tarihli Tersane Kethudası Musa Paşa'ya ve diğer
görevlilere hitaben gönderilen fermanda , Yavuz Sultan Selim'in
Acem seferi s ıras ında donanma ile muhtemelen Trabzon'a getirilen
ve oradan kara yoluyla savaş mahalline taşınan toplardan 14 karış
(3,5 m) uzunluğundaki bir tunç topun dağ başında kaldığı ve daha
sonra Ruh kalesinde muhafaza edildiği anlatılmaktadır. Tersane
ketbudasının bu konudaki i' lamı üzerine bölgedeki görevlilere gön-
derilen bir fermanda, yirmi-otuz çift manda arabası temin edilmesi
ve topun bulunduğu kaleden alınarak iskeleye taşınınası eınredilıniş,
buradan da bir kalyona veya başka bir gemiye yüklenerek İstanbul'a
getirilmesi istenmiştP 4 . Bu uygulamadan Osmanlıların, savaş malze-
melerine ve özellikle topun korunmasına büyük önem gösterdikleri
an laşılmaktadır.

12
Çaldıran sava§ında be§ yüz top bulunduğu bilinmektedir. Sava§ın safahatı
hakkında bkz. Tekindağ, İmn Sefen; s. 56-7 ı ; Tansel, Yavuz Sultan Selim,
s. 3 1-72.
:n TSMA. E. 6320. Bu belgede Şah İsmail 'in Mirzaşah Hüseyin adlı bir
tüfenkçiba§ıSı olduğu ve ona iki bin tüfenk yaptırdığı, ancak tüfenkleri Os-
manlı ordusundan kaçan yirmi yeniçerinin kullandığı belirtilmektedir. Ra-
porda ayrıca İranlıların tüfenk atınayı bilmedikleri için yüzlerini ve gözlerini
yaktıkları yazı l maktachr.
;.ı BOA. Maliyeden Müdewer DefiBrler (MADı. nr. 10317, s. S.
 VI. Yüzyıl Başlarmda Tophane-i Amire 259

TOPHANE'DE MISIR SEFERİ HAZIRLIKLARı

Yavuz Sultan Selim'in ikinci önemli seferi Mısır üzerine olmuştu.
Şüphesiz Mısır seferinin hazı rlıkları ve Mısır'a gidecek ordunun
güçlükleri şimdiye kadar tecrübe ed ilmiş olanlardan çok daha fazla
idi. Ayalan'un Mem!Uk ordusundaki askeri hazırW<.la r konusunda
geriiş bilgi ihtiva eden araştırmasında 35 Mernluk topçuluğuna yer
verilmişse de Osmanlıların bu sefer için topçuluk bakunından ne tür
hazırlıklar yaptığı incelenmemişti r.
Mısır seferi için Tophane'de yapılan bazırlıl<.lar bu kuruma ait
muhasebe defterlerinde yer almaktadır. Yavuz Sultan Selim'in Mı­
sır'a sefer yapmak konusunda ilk teşebbüsünden Mısır ' ın fethinden
sonra İstanbul'a dönüşüne kadar geçen süre zarfmda top dökümü,
tamiri ve onların Mısır'a nal<.li ile tekrar geri getirilmesi gibi pek çok
konunun yer aldığı dört ayrı tophane defteri bulunmaktad ı r. 921-
925 (1515-1518) yılları arasını ihtiva eden bu kayıtlarda XVI. yüz-
yılın başlarında Mısır seferine yürümekle bir dünya savaşın ı 36 başlat­
mış olan l. Selim'in topçuluk konusuna verdiği önemi tesbit etmek
de mümkün olmaktadır. Çaldıran seferinden dönen padişahın derhal
MemlUkler üzerine bir sefer hazırlığı niyetine girmesi ile büyük bir
harekatın kararlarının alınması süratle gerçekleşti 37 • Yavuz Sultan
Selim'in 29 Cemaziyelevvel 92 ı (ı 1 Temmuz ı SlS)'de Çaldıran
sererinden İstanbul'a dönmesi 38 ile hemen ertesi gün ı Cemazi-
yelahır 921 (13 Temmuz 1515)'de Tophane'de top dökümü için
faaliyetlere geçi1mesi39 bir tesadüf olmasa gerektir.

;~ Ayalon, Memluk ordusunda ı.ıte§li silahların Osmanlılar'dan daha önce

ku lla nılmaya ba§landığını. ancak Osmanlılar kadar süratle
geli§tiremediklerini ifade etmektedir ( Gunpowder and Firearms is. 97 -l 08.
; Andrew Hess, Yavuz'un Mısır' ı fethini XVI. yüzyıl Dünya Sava§ı'nın ba§-
6

langidı olarak tavsif etmektedir ("The Ottoman Conquest of Egypt (15 ı 7)

and the Beginning of the Sixteenth-Century World War", International
Journal o!Middle Ec?st Studies , sayı, 4, 1973, s. 55-76).
37
Yavuz Sultan Selim'in Mısır seferine çıkmasının sebepleri ve geli§im süre-
cini ele alan tafsilatlı bir derleme için bkı;. Selahattin Tansel, Yavuz Sultan
Se!Jin. Ankara 1969. s. 108-128.
;s isınail Hami Dani§mend, İzah!J Osman!J Tarihi Kronolojisi; İstanbul
1971 , II, 19-20.
;q BOA. KK nr. 4 726, s. 18.
260 İdris Bostan

Mısırseferi ile ilgili olarak tutulan ilk Tophane defteri 1 Cemazi-

yelahır 921-30 Muharrem 924 (13 Temmuz 1515-11 Şubat 1518)
tarihleri arasına alt iki yıl sekiz aylık bir dönemi kapsamaktadır40 •
Topçubaşı AyasAğa'nın sorumluluğu alhnda dökülen toplar ve Top-
hane'de yapılan diğer masrafları göstermektedir. Bu muhasebeden
anlaş ıldığına göre Mısır seferi (defterde Arab seferi) için iki büyük
demir top da yapılmıştır. Toplar için 108 kantar 76 lodra (6133 ,5
kg) ham demir ve 3 kantar 5 lodra ( 172 kg) çelik kullanılmıştı. Bu
toplar, İ stanbul-Halep-Şam-Mısır güzergahıyla sefere katıldıkları
için nakliyenin nasıl gerçekleştiği önem taşımaktadır. Topların ta-·
şınmas ı için tekerlek, savaş anında birbirine bağlamak için 533 kulaç
zincir gerekmiş ve İ stanbul'dan Haleb'e kadar götürmek için altmış
yedi deveye ihtiyaç olmuş tu. 17 Cemaziyelevvel 922'de ( 18 Haziran
151 6) İstanbul' dan yola çıkan toplar 5 Şa'ban'da (3 Eylül) iki ay on
sekiz gün sonra Haleb'e ulaşmıştı. Bu durumda 25 Receb'te (24
Ağus tos) meydana gelen Mercidabık savaşına bu topların katılmış
olma ihtimali zay ıftır. Daha sonra toplar Şam 'a ve oradan Mısır'a
götürüldü. Sava şın sona ermesinden sonra da aym yolu takip ederek
Mısır'dan Şam'a ve oradan da İstanbul'a geri getirildi 41 •
Büyük bir talih eseri olarak bu toplardan biri bugün Be ş iktaş'taki
Deniz Müzesi'nde tarihin hatıralarını yansıtan bir eda ile ve tarihe
ışık tutmak üzere bir abide gibi durmaktadır42 • Binlerce kilometre
uzaktaki Mıs ır'a binlerce metre yüksekteki dağları ve u çsuz bucaks ız
çölleri geçerek ulaşan ve en azından Ridaniye savaşına ve böylece
Mısır'ın fethine katılmış olan bu topların yine aynı §artlarla İstan-

40
BOA. KK nr. 4 726, s. 18-22.
~· To p dökümü ve topların Mısır'a nakli ile Mısır'da sefer ihtiyacı olarak
lüzumlu güherçile, kükürt gibi diğer malzemelerin temini ve topların bakımı
için yapılan masrafların 124.621 akçe olduğu görülmektedir (BOA. KK. nr.
4726, s. 20-22).
42
Be§ikta§ Deniz Müzesi, demirba§ nr. 2504. Bu topların mevcudiyetine ilk
defa temas eden İbrahim Hakkı Koı .:,ta lı, "Sultan Selim'in E§siz Topu" .
Tarih Hazinesi. lll, İstanbul 1950. ~ 107-109; ve "Kanuni'nin Topları'',
Tan'lı Hazinesi, 9, İstanbul 1951, s. -ı 19-422 adlı makalelerinde ve Turgut
l§tksal. "Eski Türk Topları ve İstanbJl Tophanesinde Bulunan Bir Kayıt
Defteri", Belgeler/e Türk Tarihi De•·gisi I/1. İstanbul 1967, s. 68-70 ve
BTTD. 1/2, s . 72-76 ad lı makalelerinde topların bugünkü durumu hakkında
kısa bilgiler vermektedirler.
 VI Yüzytl Ba§larmda Tophane-i Amire 261

bul'a getirilmiş olmasını ibretle göz önünde tutmak gerekmektedir.

Mıs ı r seferine götürülen diğer toplar ise atların çektiği top arabalan
ile taşınmış ve yol boyunca bu nakliye için lüzumlu malzemeler te-
min ed ilmişti43 •
Osmanlı kaptamderyası Cafer Kapudan' m Mısır'ın fethini ger-
çekleştirmiş olan Yavuz Sultan Selim'e gönderdiği arizasında, Mısır
seferi için yapılan donanma hazırlığı yanında, Tophane'deki top
döküm faaliyetlerinden de söz etmektedir. Bu rapora göre Hüsrev
Bey, yeni yapılan topların içierini temizlemek, top ve darbzen ile
ilgili aletleri yenilernek ve tamamlamakla uğraşmıştı. Yine Mısır se-
feri için dökülen ve her biri 27 vukıyye (35kg) gülle atan iki daı-bzen
topu bir mavnaya yükJenerek donanınayla biı-likte Mısır'a doğru yola
çıkarılrnıştı 44 •
Cafer Kapudan' ın donanma ile Mısır'a gitmesi ve orada M ı sır fa-
tihi Yavuz Sultan Selim ile görüştükten ve o zamana kadar yapılan
hazırlıklarla ilgili bilgi verdikten sonra yeni taHmatlar alarak do-
nanma ile birlikte İstanbul'a dönmesi üzerine Tophane'de yeniden
top döküm faaliyetleri başladı 45 • S Şa'ban 923-30 Zilhicce 92S (23
Ağustos ı S 17-23 Aı-alık ı S 19) tarihleri arasına ait Tophane Muha-
sebe defterinin giriş kısmından anlaş ıldığına göre, Yavuz Sultan
Selim'in ernı·iyle Kapudan Cafer Bey, İstanbul Emini Abdüsselam
Efendi, Hersek sancak beyi Kasım Paşa , Tophane eminleri,
topçubaşı Ayas Bey, katib Mustafa ve top dökümcüsü Murad ve
Mahmud ustaların nezaretinde top dökümü faaliyetlerine başlan-

; Mısır seferine götürülen diğer topları ta§ıyan top arabalarını çeken atların
4

arpa, raht, semer ihtiyaçları yol boyunca temin edilmi§, gereği halinde ise,
mesela Şam 'da yeni atlar satın a lınını§tı (BOA, AE-Seliın r, nr. 14).
44
Şahabettin Tekindağ, "Haliç Tersanesinde İn§a Edilen İlk Os manlı
Donanınası ve Cafer Kapudan' ın Arizası", Belgeler/e Türk Tarihi Dergis1:
II/7, İstanbul 1968, s.66-70. Arizanın bir ba§ka ne§ri, Fransızca tercümesi
ve konuyla ilgili değerlendirmesi için bkz. J. Bacque-Graınmont, "Soutien
Logistique et Presence Na va le Ottomane en Mediterranee en 1517", Revue
de I'Occident Musulman et de la Mediterranee, 39, Aix-en-Provence 1985,
s. 7-34.
~; Donanmanın İ stanbul 'a dönü§ tarihi o larak Haydar Çelebi Ruzna-
mesi'nde (Feridun Bey, Mün§eitü's-se/atin, I, 49 ı) S Cemaziyelahır 923
(21 Haziran 1S 17) verilirken, Dani§mend bu tarihi 25 Cemaziyelahır (lS
Temmuz) olarak tercih eder (İzalıh Osmanh Tarihi Kronolojisi; Il, 43) .
262 İdris Bostan

mıştı46 • Bu dönemde dökülen toplar şunlardı. 30 karış (7.56 m)

uzunluğunda sekiz bacaluşka, 25 karış (6.3 m) uzunluğunda sel<iz
bacaluşka, yine 25'er karış (6.3 m) u zunluğu nda iki parçalı bir
bacaluşka, 20 karış (5 m) uzunluğunda sekiz şayka, 18 karış (4.53
m) uzunluğunda altı şayka, 17 karış (4.28 m ) uzunluğunda bir
darbzen, 14 karış (3 .53 m) uzunluğunda iki parçalı yirmi beş
darbzen dökülür. Aynca ölçüleri belli olmayan iki hevayl, altmış dört
prangı, beş yüz elli darbzen dökülmüş ve dört yüz yirmi sekiz
darbzen tamir edilmiştir. Ayrıca on top arabası ve kırk top kulpu da
yapılmıştı47 • Bu topların dökümü için Tophane'de 8279 kantar 40 •
lodra (466.958 kg) bakır, 8 kantar (451.2 kg) tunç ve 1560
(87 .984 kg) kantar ruy tüketildL Sözü edilen bakır ve tunç Bağçe-
i Amire mahzeninden, top gemisinden, Mısır'dan getirilen bakır
toplardan, Tophane kapısının yakınındaki Kule mahzeninden temin
edilmiş ti 48 • Yine tunç topların dökümünde önemli bir malzeme olan
kalayda 791 kantar ll lodra (44.618.6 kg) idi ve İstanbul Emini
Abdüsselam Efendi tarafından sağlanmıştı49 •
Yavuz'un henüz Mısır'ın fetbini ikmal ettiği ve İstanbul'a dönüş
yolunda olduğu bu sırada İstanbul'da bir taraftan tunç toplar dökü-
lürken aynı zamanda demir top yapımı faaliyetlerine de başlandığı
görülmektedir. Tophane emini Şuca tarafından hazırlanan ikinci
muhasebe defterinin ait olduğu 3 Ramazan 923-15 Receb 924 (19
Eylül ısı 7-23 Temmuz 1518) tarihleri arasındaki bu dönem içinde
İstanbul'da yirmi demir top, iki demir darbzen ve üç demir taş yani
yuvarlak yapılmıştır. Bu top ve yuvarlaklar için lüzumlu olan demir
ise 3259 kantar (183.807,6 kg) idi. Yine iki darbzen için de 18 kan-
tar ( 1O15.2 kg) demir kullanılmıştır. Bu topların yapımı s ırasında da
ateş hakkı olarak 400 kantar (22.560 kg) demir tüketilmişti. Yine
bu toplardan büyük olan dört tanesinin her biri 32'şer karış (8 m),
orta olan dokuz tanesinin her biri 25'er karış (6.3 m), küçük olan

40
BOA, KK 4 726, s. 6, 30, 50.
~7 BOA, KK 4 726, s. 16.
48
BOA, KK. 4 726, s. 30-3 L. Defterdeki bir kayıttan Kule an barı denilen
yerin Tophane Kapısı yakınında bir burgaz/burç olarak yeni in§a edildiği
anla§ılmaktadır (KK 4 726, s. 33).
49
BOA, KK. 4726, s. 33.
 Vl Yüzyil Ba§larmda Tophane-i Amire 263

yedi tanesinin her biri 22 karış (5.5 m) idi50 . Bundan anlaşıldığına

göre demir topların en büyüğü yaklaşık 8 m en küçüğü ise 5,5 m idi.
Gerek Mısır seferi sürerken ve gerek seferin sona ermesinden
sonra Tophane'deki bu hummalı faaliyetlerin bir amacı olmalıdır.
Yak.laşıl< seksen beş civarında büyük ölçekli top ve bunların dışında
altmış dört prangı ve beş yüz elli darbzen tunç ve demir topların
dökümü ve yapımından, yine dört yüz yirmi sekiz darbzenin tamir
edilmesinden anlaşıldığına göre sadece bu sırada yeni dökülen ve
tamir edilen topların sayısı 1130 civanndadır ve sağlam olan topların
sayısı da bilinmemektedir.
Yavuz Sultan Selim'in son zamanlarında girişilen bu top döküm
ve yapım faaliyetleri sonunda Osmanlıların mevcut top sayısında
büyük artış olduğu görülmektedir. Nitekim topçubaşı AyasAğa ta-
rafından yapılan bir sayım sadece İstanbul'da bulunan toplan gös-
terse bile imparatorluğun sahip olduğu top miktan konusunda
önemli bir ipucu vermektedir. Buna göre, Topkapı Sarayı ınahzen­
leri~de çoğunun kundaldarı harap vaziyette sağlam üç bin sekiz yüz
on iki top ve altı yüz kırk bir tüfek bulunduğu görülmektedir. Bu
topların büyük çoğunluğunu, iki bin yedi yüz on dokuz prankı deni-
len toplar ile uzunluğu 4-16 karı§ ( 1-4 m) arasında deği§en dokuz
yüz on sekiz darbzen topu teşkil ediyordu. Ayrıca ınahzerılerde kul-
lanılma z halde çoğu prankı ve darbzen olan il<i yüz altmış bir dölane
yani tunç top ile donanınada kullanıldığı anlaşılan iki yüz kırk altı
demir top vardı. BunJarın dışında Topkapı Sarayının etrafında sek-
sen iki dölane ve yirmi üç demir top bulunuyordu. Bu toplar ara-
sında uzunluğu 40 karış ( 1O m) olan bir büyük top ile dört büyük
burmalı toplar dikkat çekmekte, ayrıca üç, dokuz ve on taş atan
darbzen toplar vardı. Tophane bahçesinde ise hisar döven top, şayka
ve hevayl toplardan yüz yetmiş beş top yer alıyordu. Bütün toplar
sayıldığında o sırada İstanbul'da 4600 top bulunduğu arıla§ılmakta­
dır51. Osmarılıların XVI. yüzyıl başlarında bu derece çok top yapma
ve dökme başarısını göstermeleri, top teknolojisini en ileri düzeyde

50
Bu topların yapımı sırasında Tophanenin asıl sorumluları padi§ahla bir-
likte seferde oldukları için Muhasebe defterinde "Tophane-i Amire" ifadesi
. kullanılmaını§, sadece topların İstanbul 'da yapıldığı ifade edilmi§tir. Top-
hane emini Şuca ve katip İbrahim tarafından tutulan muhasebenin bu dö-
nemdeki masrafları ise 906.824 akçeilir (BOA, KK. 4 726, s. 4 I -46) .
51
BOA, D. BŞM. Dosya, 1/13. Bu belgenın tam metni için bk. Ek. I.
264 İdris Bostan

kullandıklarınıve yeni türler denediklerini ortaya koymaktadır. Ni-

tekim, TopçubaşıAyas Ağa'nın 923-925 (1517 - 1519) tarihleri ara-
s ında nümune darbzen döktüğü ve bu denemelerin daha sonraki
senelerde de devam ettiği bilinmektedir52 •
Meydan savaşla rı ve kale ku şatmaları s u·asında olduğu kadar fet-
hedilen yerlerdeld kaleterin savunması için de önemli olan top, se-
ferden sefere koşulduğu dönemlerde en çok ihtiyaç duyulan savaş
malzemesi idi. Yavuz Sultan Selim'in son senelerinde yapılan top
dökümü hazırlıkları özeUikle sadrazam P"ırl Mehmed Paşa' nın Rodos
üzerine bir sefer düzenlenmesi konusundald tellanlerinin e tkisi ol-
duğu d üşünülmelidir 53 •

KANUNI'N İN İLK DEviRLERİNDE TOPHANE'DE TOP

DÖKÜM FAALİYETLERİ
Yavuz Sultan Selim'in son döneminde tamamlattığı yoğun top dö-
kümü nihayet Kanuni Sultan Süleyman tarafından değerlendirile ­
bilmiştir. Saltanatındaki ilk sefer-i hümayun olan ve Engürüs seferi
olarak da bilinen Belgrad üzerine yapılan sefer, ağırlıklı olarak top-
ların yer aldığı ve kale dövmek için top kullanıldığı önemli bir sefer
olmuştu r. 1521 Ağustos'unda (Ramazan 927) Belgrad'ı fetbeden
Kanuni, şehrin iki y üz topla tahkim edilmesini em retmiştir 54 • Zaman
zaman kalelerde bulunan toplardan tamiri gerekenierin yapımına
dikkat edildiği ve takip edildiği bilinmektedir. Mesela 927'de (152 1)
Balyabadra'ya bağh Burga z-ı cedidde yani Yeni Kalede bulunan şay­
ka toplanndan dördünün döşemelerinin ve yastıkların ın yeniden
ya pımı gerektiği gibi, ot evi denilen barut yuvaları harap olan dört
pırankı topunun da tamir edilmesi gerekmiştirss . Büyük seferler

~2 BOA, KK 4726, s. 10; D. BŞM. TPH, dosya nr. 1/ 1, s. S.

n Yavuz Sultan Selim' in son zamanları ve son seferini Rodos veya İran
üzerine yapmayı dü §ünd ü ğü konusunda geni§ bir d eğerlendirme için bkz.
Dani§mend, Kronoloji, II, 52; Tansel, Yawz Sultan Selim, 242-245.
5
~ Feridun Bey, Mün§eatü's-se/ôtfn_ İstanbul 1274, I, 514. Ordu. Belgrad
seferinden dönerken top arabalarını çekmek üzere Muharrem 928'de
(Aralık 1521) 150 bargir temin edilmi§ti (BOA, D.BŞM . dosya ı , gömlek
27).
~s Mora sancakbeyi Zeynel Pa§a'ya ve Balyabadra kadı sına gönderilen 28
Cemaziyelevvel 927 (6 Mayıs 1521) tarihli hüküm: BOA, KK. 61 , s. 296.
 VI. Yüzyil Ba§lannda Tophane-i Amire 265

öncesinde top döküm faaliyetlerinde büyük bir artış alınası kaçı ­

nılmazdı.
Kanuni Sultan Süleyman, saltanatının ikinci yılı olan 1522'de
büyük ha zırlıklarla ikinci sefer-i hümayunu olan Rodos seferine
çıktı. Yavuz Sultan Selim'in son senelerinde döktürdüğü top ların
önce Be lgrad'ın ve ertesi yıJ Rodos'un fethinde kullanılmış o lduğu
anlaşıl maktadır. Nitekin1 Rodos'un fethinden sonra yapılan tahrirde
yer alan kayıtlar arasında adada bulunan toptarla ilgili bilgiler buna
işaret etınektedir.

Rodos'taki Kalelerde Bulunan T op Çe~itleri ve Sayısı

Ro dos Mendi- Eski l Lindos 1 Tahtalu Toplam
kale re k Ro dos
Bacalu§ka 42 3 l ı 45
(tunç)
Demir top 189 2 6 9 9 215
Ba§tOpu 19 5 24
(tunç)
, ~a}'ka (tunç) 12 10 22
Darbzen 70 4 4 7 21 106
(tunç)
Darbzen (de- 30 l ı ıı lll 30
m ir)
Prangı (tunç) 26 10 1 dem. 2 39
Büyük top 2 2
(tunç)
Büyük top 2 lll ll 2
(demir)
Havayi (tunç) 3 ı 4
Şakalo§ 233 12 12 18 275
(tunç)
Şakalo§ (de- 30 ı 26 ı 56
mir)
Bozuk Toplar
Tunç 12 ı 13
266 İdris Bostan

Prangı (de- 6 Jll lll ı 6

ınir)

Darbzen l 6 lll lll ı ı 6

(tunç)
Darbzen (de- ı lll lll ı ı
ın ir)

Bacaluşka 2 2
Toplam 685 sı 33 29 50 848

Kanuru devrine ait bu defterdeki bilgiye göre Rodos kalesinde attı

yüz seksen beş top, Mendirek kulesinde elli bir top, eski Rodos kale-
sinde otuz üç top, Lindos kalesinde yirmi dokuz top, Tahtalu kale-
sinde elli top olmak üzere Rodos adasındaki beş kaleye toplam sekiz
yüz yirmi irili ufaklı top konulduğu görülmektedir. Ayrıca kullanıla­
maz halde Rodos kalesinde yirmi dört ve Mendirek Kulesinde yirmi
bir top bulunuyordu56 .
Kalelerde bulunan toplar hakkında elimizde mevcut en önemli
kaynaklar Osmanlı Talırir defterleridir. Kanuni Sultan Süleyman'ın
saltanatının ilk döneminde kalelere yerleştirilmiş olan çeşitli özellik-
lerdeki top sayısı, yaklaşık beş bin dokuz yüz kırka ulaşmıştı. Bu da
kara savaşlarında ve donanınada kullanılmak üzere İstanbul'da bu-
lunan toplar dışında savunma amaçlı kalelere yerleştirilm iş sabit
topların büyük bir yel<iin teşkil etmesi bakımından dikkate alınmalı­
dır57.

KANUNI'NİN MACARiSTAN SEFERİ HAZIRLIKLARI

Rodos'un fethinden sonra süren birkaç yıllık sulh sırasında Top-
hane'de faaliyetlere devam edildiği elimizde mevcut muhasebe def-
terlerinden anlaşılmaktadır. Büyük bir tesadüf eseri olarak 928-934
(1522-1 528) seneleri arasına ait tespit edilen dört tophane muha-
sebe defterinde gerek top döküm faaliyetleri ve gerekse tophanenin
kendi bünyesindeki diğer faaliyetlerle ilgili pek çok bilgi bulunmak-

56
BOA, TT. 367, s. 206-209. Yine 1520 tarihli Karaınan-Rum icınal
defterine göre Kenıah kalesinde iki bacalu§ka, be§ §ayka, yirmi dokuz
darbzen topu ve on altı topçu bulunuyordu (İsınet Miroğlu, Kemab Sancaği
ve Erzincan Kazas1 (1520-/566). Ankara 1990, s. 140-141).
57
Aydüz, Tophane-i Amire, s. 455-457.
 Vf. Yüzy1f Ba§larmda Tophane-i Amire 267

tadır. Tophane-i Amire'ye ait bu defterlerden birincisi, 1

Cemaziyelahır 930-30 Cemaziyelevvel 931 (6 Nisan 1524-25 Mart
1525) 58 , ikincisı; 1 Cemaziyelahır 931- 30 Ceınaziyelevvel 932 (26
Mart 1525-14 Mart 1526) 59, üçüncüsü, ı Ceınaziyelahır 932-30
Cemaziyelevvel 933 (15 Mart 1526-4 Mart 1527) 60 taTilileri arasın­
daki tophanenin yıllık gelir-giderlerini ve bu süredeki faaliyetleri
ihtiva ediyordu. Dördüncü defter ise iki kısımdan oluşmaktadır ve
muhtevası bakımından diğer defterlerden farldıdır. Top dökümü için
lüzumlu olan bakır, tunç ve kalay gibi maddelerin temini ve dökülen
topların çeşit ve sayılarını anlatan bu defterin birinci kısmı 29 Safer
928-29 Ceınaziyelahır 932 (28 Ocak 1522-12 Nisan 1526) tarihleri
arasındak i top döküm faaliyetlerini, ikinci kısım ise 7 Şa'ban 933-30
Cemaziyelevvel 934 (9 Mayıs 1527- 21 Şubat 1528) tarihleri ara-
sındaki bakır, tunç ve kalay karışımından dökülen tunç toplara ait
bilgileri ihtiva etmektedir61 •

58
BOA, BOA. Bab - ı Defteri-Ba§muhasebe (D .BŞM), nr.9, s. 1-9.
59
BOA. Bab-ı Defteri-Başınuhasebe- Tophane Kalemi (D .BŞM . TP H). dos.
1/ l,s.l-11.
60
BOA. D. BŞM, dos. 7531, gömlek 1.
61
BOA. MAD_ 7668, s. 1-6, 27. Bu defterden ilk bahseden Turgut Işıksal
("Eski Türk Topları ve İstanbul Tophanesinde Bulunan Bir Kayıt Defteri",
Belgeler/e Türk Talihi Dergisi, I/3, İstanbul 1967, s. 61-63). daha sonra
Halil İnalcık ("The Socio-Political Effects of the Diffusion of Fire-arms in
the Middle East", Waı~ Technology and Society in the Middle East, td. V.
J. Parry-M.E. Yapp, London 1975, s. 212) tarafından en eski tarihli kay-
tlaklar arasında zikredilmi§ ve nihayet Pa rry'nin metrOkatı arasında defterin
mikrofilmini bularak ilk defa ayrıntılı bir şekilde değerlendiren Colin
Heywood ("The Activities of the State Cannon-Foundry (Tophane-i Amire)
at Istanbul in the Early Sixteenth Century According to an unpublished
Turkish Source", Pıilozi, 30, Saiajevo 1980, s. 209-217) olmuştur.
268 İdris Bostan·

1524-152 7 YıDarı Arasmda Tophane Muhasebeleri

Sene Gelirler Giderler Kalan

1524-25 395.492 394.232 1260
1525-26 586.090 575.262 10.828
1526-27 81.536 79.461 2075

İlk iki tophane defterinde daha çok top ·dökümü için gerekli malze-
melerin çeşitleri ve top dökümü hazırlıklarının yapılması için lü-
zumlu harcamalar yer almaktadır.
Bu sebeple dökülen topların sayıları ve cinsleri aynı dönemi içine
alan dördüncü defterde bulunmaktadır. Buna göre, 928-932 ( 1S22-
l S26) tarihleri aı·asında üç yüz eUi beş büyük darbzen, altı yüz yirmi
beş küçük darbzen. iki büyük hisar topu, otuz iki bacaluşka olmak
üzere bin on dört irili ufaklı top döküldüğü anlaşılmaktadır. Yine
933-934'de (1527 -1528) ise yüz kı rk sekiz büyük darbzen dö-
küldü62.
Bu topların tamamı tunç top idi ve tunç topların dökümü için lü-
zumlu ana malzemeyi esas olarak bakır ve kalay teşkil ediyordu.
Ayrıca n1y denilen ve mayalık olarak kuUarulan işe yaramaz haldeki
tunç toplar da yeni topların dökümü için malzeme olarak kullanılı­
yordu.
1S22-l S26 yılları arasında top dökümü ve bazı ihtiyaçlar için
1O.S80 kantar 39 lodra (596. 734 kg) bakır, ruy (mayaJık tunç) ve
kalay temin edilmişti. Bu toplam malzeme içinde 4934 kantar 78
Iodra yani 278.32 1,6 kg. bakır bulunuyordu. Bağçe-i Amire'de de-
polanmış bakınn külçe halindeki 4728 kantar 28 lodralık (266.67S
kg) kısmı sekiz ayrı zamanda Tophane'ye teslim edilmişti. 206 kan-
tar SO lodı-alık ( 11.646,6 kg) kısmı ise ham bakıı- halinde idi ve
arındınldıktan sonra ı 21 kantar SO lodralık (6852,6 kg) külçe ha-
kıra dönüşmüştü 63 •
Malzemenin önemli kısmını oluşturan rfıy ise S ı 26 kantar 11
lodra (289.112,6 kg) idi ve hemen tamamı kuUarulaınaz hale gelmiş,
bozuk ve hurda toplardan oluşuyordu. Bağçe-i Amire ve Tophane'de
bulunan yaklaşık beş yüz elli top, bin yüz yetıniş hane-i ateş (baru-

02
BOA. MAD. 7668, s. 1-6.
o; BOA, MAD. 7668, s. 2.
 Vl Yüzyıl Ba§lannda TophPne-iAmire 269

tun kon d uğu gövde kıs mı), yüz kırk üç tekerlekli küçük darbzen
mayalık olarak yeni dökülecek toplar için kullanılmak üzere Top-
hane'ye götürülmü ştü. Bu toplar ise imparato rluğun çeşitli yerlerin-
den getirtilm işti. Mesela Rodos kalesinden düşman topları , Sinop,
Akkirman ve Trabzon'dan hevayi topları, Mı s ır'dan şayıka, bacaluşka
ve darbzen topları , Foça, Midilli ve Kefe'den çeşitli toplaı· getiril-
miŞti. Sudak ve Tarnan kalesinden de tüfek ve hane-i ateş temin
edilmişti. Tophane'ye getirtilen toplar arasında ilgi çeken bir top
çeşidi de topçubaşı Ayas Ağa' nın döktüğü bakır top idii. Bu kaylttan
anlaşıldığına göre Osmanlılar da Memlukler gibi bir ara bakır top
dökmeyi denemi ş idiler. Bu toplardan ba ş ka yine mayalık olarak
kullanılmak üzere Rodos'tan getirilen büyük, küçük kilise çanları,
kullanılmaz halde pencere pa rmaklıklan, zift kazanları ve tüfekler
buluııuyordu 64 •
Top dökümü için önemli bir diğer malzeme olan kalay da, mah-
zende depolanan malzemeden kullanıldığı gibi, fazla ihtiyaç duyul-
duğu takdirde sa tın alınıyordu. Nitekim bu dönemde temin edilen
S 19 kantar 78 lodra (29.3 15,6 kg) kalaym 220 kantarW< ( 12.408
kg) kısmı Tophane Kapısı yakınında yer alan ve deniz kenarında
bulunan Mahzen-i Kule'den sağlandığı gibi, 299 kantar 78
(16. 907,6 kg) l odra lık kıs mı Lu ise Gritti (Alvise) adındaki Yenediiili
vasıtasıyla temin edilmişti 65 • Bu durum kalayın daha çok dış kaynak-
lardan temin ed ildiğini göstermektedir.

b Defterin rGy kısmında çok ayrıntılı olarak maya olarak kulla nılacak topla-
4

rın çe§itleri, adetleri, özellikleri de yer a lmaktad ır (BOA, MAD. 7668, s. 5-

6, 27).
bS BOA, MAD. 7668, s. 27. C. Heywood, bu §ahsın Luigi=Alvise Gritti

o la bileceğine i§aret ederek onun Yenerlik'li Jıomme d'af!i:ııi·es olduğunu ve

Sadrazam İbrahim Pa§a'nın sırda§ı bulunduğunu belirtmektedir (s. 212).
Alvise Gritti, dönemin Venedik doju olan Andrea Gritt'nin oğlu idi (Maria
Pia Pedani Fabris, L"Documenti Turc/Ji" del/' Aı·c/ıivio di Stato di Venezia,
Venezia 1994, s.88. 98-99, 1OS. Alvise Gritti'nin Macaristan'da bulunduğu
sıralardaki faaliyetleri ile ilgili bkz. Ferenc Szakily, "Lodovico Gritti in
Hungary 15 29- 1534. A Histarical insight into the Beginrııings of Turco-
Habsburgian R.ivalry, (Budapest 1995). A. Gritti'nin kimliği konusuna dik-
katimi çeken değerli meslekta§ım Gabor Agoston'a tC§ekkürü bir borç bili-
rim.
270 idris Bostan

Bütün bu malzemeler esas itibariyle top dökümü için kullanıldığı

halde, bir kı smının aynı zamanda Sultan Selim imaretinin parmak-
lıklan, İbrahim Paşa Sarayı'nın binasının bazı aksamı, büyük güher-
çile havanları, kadırga ve mavnaların zift kazanları, Bab;ı hümayu-
nun şerefiyeleri, fülüs kesinti, musluk suyu için göbek ve Matbab-ı
Amire dibeiderinin dökümü için de kullanılmıştı.
Top dökümü için bakır, kalay ve ruy karı şımı kul1anıldı. Bu karı­
şımların 2899 kantanndan (I 63.S03 ,6 kg) 3SS kantan (20.022 kg)
büyük darbzen, 1864 kantar SO lodrası (10S.IS7,8 kg) altı yüz yir-
mi beş küçük darbzen, 780 kantan (43.992 kg) iki büyük hisar to- •
pu, 298S kantan ( 168.3S4 kg) otuz iki bacaluşka topu, 20 kantar
20 lodrası (1 ı39 , 3 kg) on beş küçük darbzen olmak üzere irili ufaklı
toplam ı 029 top döküldü.
Bunlardan başka, 99 kantar ı O l odralık (SS89,2 kg) kan§ımdan
Yavuz Sultan Selim imaretine elli dokuz pencere parmaklığı, 9 kan-
tar 81 lodra (SS3,3 kg) karı§ımdan güherçile döğmek için on büyük
havan, 46 kantar (2S94,4 kg) karışırndan bab-ı bi.imayun şerefiyesi ,
ı 2 kantar 42 lodra (700,S kg) karı§ımdan bacaluşka toplarına demir
ta§ (gülle), 30 kantar (1692 kg) karı§ımdan matbah için bir büyük
dibek döküldü.
Ayrıca İbrahim Paşa Sarayı için lS kantar (846 kg) , güherçile
kazanları için 6 kantar (338,4 kg), kadırga ve mavna gemilerinin zift
kazanları için 62 kantar (3496,8 kg), su musluğu göbeği için 20
kantar (1128 kg), Yavuz Selim türbesi §emdam için ı kantar 80
lodra ( 1O1,S kg) bakır harcandı.
Bunlara ilave olarak İstanbul Darbhanesinde füls eminleri Alıdül­
kerim ve İbrahim Çelebi tarafından füls kesilmesi için 200 kantar
{11.280 kg) bakır kullanıldı 66 . Yine bu dönemde Matbah-ı Aıni­
re'nin kaplarını kalaylamak üzere de S kantar (282 kg) kalay sarf
edildi.
Döküm i§lemlerinin gerçekleşmes i sırasmda yüksek ıs ı altında
karışımların bir kısmının eriyik halini alırken ateş hakkı/ harku' n-nar
olarak harcandığı ve kalıplara dökölürken fazladan dı§a aktığı kabul
edilmektedir. Nitekim bu döneme ait top döküm faaliyetleri sıra­
sında 1 126 kantar 78 lodra (63.S06,4 kg) bakır, rfiy ve kalay karı-

.o Fülüs hakkında bkz. İbrahim Artuk, "Fels", Diyanet İsMm Ansik/opedisi,

XII, 309-3 11.
 VI. YüzyJ! Başlarmda Tophône-iAnllre 271

şımının bu şekilde tüketildiği anlaşılmaktadır. Bu ise yaklaşık % 8.5

civarında bir zayiat olduğunu göstermektedir67•
Bütün bu top döküm faaliyetlerinin tamamlanmas ından sonra
Kanuni Sultan Süleyman üçüncü sefer-i hümayunu olan Macaris-
tan'a doğru İstanbul'dan yola çıktı. Kanuni ordusu kısa sürede
Petrevaradin 68 (Petervaradin) ve İllok kalelerini fethettikten sonra
meŞhur Mohaç galibiyeti ( 1526) ile Macaristan kapılarını açmış
oldu 69 • Mohaç seferinde Osmanlı ordusunda üç yüz top bulunduğu
kaynaklarda belirtilmektedir. Macaristan seferine katılan topçular-
dan bazı lannın seferde vefat ettikleri onlara ait muhallefat kayı tla ­
rından anlaşılmaktadır 70 •
Elimizdeki üçüncü tophane defteri Macaristan seferi döneminde
tutulmu ş olduğundan mukaddimesinde bu seferlere şu §ekilde temas
edilmektedir.
Mu/ıasebe-i ilıracaf-J TopJıane-i Amke be-ci!ıef-i /ıarc-1 fetimme-i
ba'z -1 darbzen/ıa-i büzürk ve küçük ve /ıarc-1 sefer-i /ıümayun be-vakt-i
reften ber-kal'a-i Pefrevaradin ve kal'a-i Lok ve ceng-kerden-i Kral-1
kal'a-i Budun ve harc-1 kapkha-i donanma-i m ezkur ve fetJimne-i ba 'z-1
/ıarc-1 kundak/ıa-i top-1 bacalu§ka ve /ıarc-1 ke§ti-i ba§farda be-vakt-i
reften-i MJSJr be-Camm Ağa ve gayruh be-ma'nfet-i Sinan Ağa ser-
topçJyfi.n -J dergah-1 aif ve Me!ımed Beg emin an cemfi.'at-i si/a/ıdfi.rfi.n ve
Hasan el-fakir katib, an gurre-i Cemaziyelalı1r sene 932 ila g0yet-i
Cumadelula sene 9337 ı.

67
MAD, 7668, s. ı -6, 27-28.
bll Sadrazam İbrahim Pa§a ile Petrevaradio kalesindeki sava§a katılanlara
fetihten üç gün sonra 20 Şewal 932 (30 Temmuz 1526)'de in'aın verilmi§
ve bunlar arasında topçuba§ı Yusuf, topçu kethudası Hıdır, top arabacıba§ı
Mustafa ve kethudasma özellikleri farklı sevb verilıni§ti (BOA. Bab-ı Defteri,
Büyük Ruznamçe (D. BRZ) , nr. 20611, s. 19). Aynı ki§ilere Mohaç
zaferinden üç gün sonra 24 Zilka'de 932'de (1 Eylül 1526) yeniden aynı
§ekilde inamda bulunulmu§tu (BOA, D.BRZ. 206 11 , s. 1O).
bQ Mohaç Sava§ının cereyan §ekli ve safalıatı hakkında geni§ bilgi için bkz.

F. Emecen, "Büyük Türk'e Pannonia Düzlüklerini Açan Sava§ Mohaç,

1526", MuhtC§Ctn Süleyman, (ed . Ö. Kumrular), İstanbul 2007, s. 45-92.
711
Reblülewel 934 (Aralık 1527) tarihli ınuhallefat kaydında dört topçunun
Engürüs seferinde öldükleri beljrtilmi§ isimleri ve terekelerinden çıkan ak-
çelerin miktarı birlikte kaydedilmi§lerdi (BOA, D. BŞM. 408 15, s. 1 ı ).
71
BOA, D. BŞM. Dos, 753 ı , gömlek 1.
272 idris Bostan

Bu dönemde daha önceki senelerde top dökümü faaliyetlerindeki

bazı eksildilder giderilmeye çalışılmıştır. Bunlar ara sında darbzen-
lerin maymuncuk ve kundaklannm kalıpları, yeni bir bacaluşka to-
punun kundağı yapıını da bulunuyordu.
Tophanede faaliyetlerin inkıtaa uğraınadığı dördüncü tophane
defterine ilişti rilıniş ve onun devamı mahiyetindeki bir top döküm
muhasebesinden anlaşılmaktadır. Buna göre 933-934'de (1527-
1528) 1 ı 54 kantar 40 lodralık (65.1 08 kg) bakır, n1y ve kalay karı­
şımından yüz kırk sekiz büyük darbzen dökülmüştü. Her bir
darbzen için 7 kantar 80 lodralık (440 kg) karışım kullanılmıştı 72 •
Yine Kanuni Sultan Süleyman'ın Irakeyn Seferi (1533-35) sıra­
sında Bağdad'ın fethi hazırlıkları ile meşgul olan Diyarbekir beyler-
beyi Uzun/ Macar Süleyman Paşa'nın faaliyetleri arasında Dicle'de
gemi inşası yanında top dökümü de bu l unmaktadır. Süleyman Pa-
şa'n ın gönderdiği mektuplardan anlaşıldığma göre, bölgede top dö-
kümü için en uygun yer olarak Musul belirlenmi§ ve top dökümüne
lüzumlu malzemenin buraya taşınması istenmiştir. Dökülmesi karar-
laştırılan altı toptan ikisinin 14'er karış (3 .53 m), üçünün 12'şer
karış (3 m), birinin 1O karış (2,5 m) civarında olması ve toplarm
kalıp toprağının Hısn-ı Keyf'ten getirtilmesi, ocağın yak ılması için
gereldi olan ardıç odununun da uzaklardaki karlı dağlardan temini
sağlanmıştır. Ancak, top dökümünde kullanılacak asıl maddeyi teşkil
edecek olan bakır yetersizdir. Bu sebeple mevcut 200 kantar
(ı 1.280 kg) bakıra ilave olarak bir miktar daha gönderilmesi ge-
rekmektedir. Yuvarlakların taşının da Cizre'den temin edi ldiği belir-
tilmektedir. Dökülecek bu büyük toplarta B ağdad kalesinin şiddetle
ve başarılı bir şekilde dövüleceği hesap edilrniştir 73 •

72
BOA, MAD, 7668, s. 4.
n Bu topların önce üçünün 1O karı§ (2.5m), ta§ denilen yuvarlaklarının ise
2,5 karı§ (63cm), diğer üçünün ise 8'er karı§ (2m) ve yuvarlaklarının 2
karı§ (50cm) olması dü§ünülmü§Se de İstanbul'dan gelen u zman topçular
bu uzunlukta topların yetersiz olacağını bildirerek daha büyük top
dökülmesini sağlamı§ lardı (BOA, D. BŞM. Dosya, I/52). Irakeyn Seferi ile
ilgili Uzun Süleyman Pa§a'nın mektuplarını yayın1layan ve beni bu
makalesinden haberdar eden Sayın J. L. Bacque-Granımont'a te§ekkürü bir
borç bilirim (l~tudes Turca-Safavides XVI. Ouinze Lettres d 'Uzun
Süleyman Pa§a, Beylerbey du Diyar Bekir (1533- 1534), Anatolia Moderna,
I, Paris 1991, s. 137 - 186).
 VI. Yüzyil Ba§larmda Tophane-i Amire 273

TOPHANE'DE KULLANILAN MALZEMELER

Tophane'de bir kısmı top dökümü için lüzumlu olanlar ve bir kısmı
da top dökümüne hazırlık olmak üzere gerek duyulan yardımcı mal-
zemeler kullanılıyordu ve bunlardan ayrı olarak da ihtiyaç halinde
Tophane'nin tamiri için malzeme gerekiyordu.
Tophane muhasebe defterlerinin genellikle mübaya'at bölümle-
rinde yer alan bu malzemelerin nerelerde ve ne maksatla kullanıl­
dıkları da kaydedilmekteydi. Bu sebeple malzeme adlarından hare-
ketle çok ince bir hesaplama ile top dökümü için ve top dökümüne
hazırlık olarak tophanede ihtiyaç olan malzemelerin tespiti mümkün
olmaktadır. Çaldıran seferi için Tophane'de gerçekle§tirilen top dö-
kümü faaliyetleri sırasında ihtiyaç olan bakır ve kalay gibi döküm
malzemeleri dı§ında çivi, keten, bal mumu, demir kürek, demir
kazma, gerder, kova, demir küskü, keçe, balta, su getirmek için
koyun postu, su koymak için fıçı, beyaz ve kırmızı toprak, elvah-ı
bellut, çub-ı mertek ve kömür bulunuyordu74•
Mısır seferi sırasında ise Tophane için kömür, teneke, mertek,
mertek çivisi, pedavra çivisi, tahta çivisi, §ayka çivisi, gerder, küfe,
balta, kazma, küskü, kürek, keten, pamuk yağı, demir çubuk, frenk
çeliği, kase-i çub, kalbur, bal mumu, bakır tava, fırın için ta§ kapak,
top balını için çam odunu, karhane için bellut odunu, demir varya,
çub-ı çubuk-ı fındık, fınn için yarun tuğla ve dört kö§e tuğla, bıçkı,
dıral1t-ı ıflamur, topları sarmak için resen, demir kepçe, kırmızı ve
beyaz toprak, ni§asta, mu§amma, İstanbul ve Efrenc ka.ğıdı, kilit, fıçı
ve hu·davat gibi malzemeler satın alınmı§tı 75 •
Kanuru devrinde de Tophane için temin edilen malzemeler ara-
s.ında bellut kömürü, eğe için frenk çeliği , don yağı, çivi, su koymak
için büyük fıçı, §ebJdrlar için mum, top dölemek için bal mumu, top
kalıplarını cilalamak için kül, kömür, kömür sepeti, fırın için kapak
ta§ı, tuğla, eldiven için ıne§in, çivi çe§itleri, top kalıplarını sarmak
için Tire ipi, demir çubuk, top millerini sarmak için Anadolu keteni,
bacalu§ka topuna delik açmak için bal mumu, su ta§ımak için kova,
zift, demir balta, tente, siyah torba, demir kürek, demir kazma, top
kalıbı yapmak ve fınnın ihtiyacı için beyaz toprak, top fıruunı ate§-

7
q BOA, KK 4726, s. 2-3.
75
BOA, KK 4726, s. 18-19.
2 74 İdris Bostan

!emek için çam odunu, toprak elernek için kalbur, toprak ve bakır
taşımak için kova, Eflak tuzu, su çekmek için tulum, top kalıplarını
bükmek için demir bileği tahtası, demir milleri bağlamak için demir
halka, Tophane · mahzen kapıları için kilit, toplardaki fitil yerini del-
mek için zeytin yağı, darbzenlerin taşlarını dökmek için tunç kalıp­
lar, fırın yerini dö§emek için çarşı ve şeşhane tuğlası, kızılcık çu-
buğu, çıra tomruğu, Karadeniz sütunu, sırık, pedavra, gerder, mer-
tek, tomruk, İstanbul kağıdı, demir kepçe, süpürge, horasani, makas
ve benzeri malzemeler idF6.
TOPHANE'DE ÇALIŞAN SANATKARLAR
Tophane'de görev yapan sanatkarlar tophane defterlerindeki icarat
bölümlerinde yer alıyordu.
Çaldıran seferi hazırlıkları sırasında tophanede çalışanlar ara-
sında haddad, şebkari, demir kepçe yapımcıları, pırankıların içini
temizleyenler, matkapçı, kepçeci, darbzen ve pırankıların dışlarını
eğeleyerek temizlemek için eğe yapımcıları, ırgad, hammal, pere-
med ve arahacılar bulunuyordu 77 •
Tophane'de top döküm faaliyetlerinin artması ile tophanede gö-
revli san'at erbabının ve diğer hizmetillerin sayı ve san'at kolların­
daki farklılıklar da dikkat çekmektedir. Mesela Mısır seferi için ya-
pılan hazı rlıklar sırasında tophanede çalışan sanatkarlar arasında
kundak yapmak için neccar, fırın için benna, haddad, sengtraş, kır­
mızı toprak getirmek için peremeci, makara dili ve falye dökmek için
üstad, eğeci, ırga d, kepçeci, hammal, bıçkıcı, kerpiç kesrnek için
ırgad, resen-baf, sürbger, arabacı, darbzen perdahtlamak için de-
mirci, gernici ve gılman-ı acemi, güherçile sepeti dikmek için hayyat,
Mısır seferi sı ra sında top hizmetinde bulunmak üzere dragoman, top
tekerleklerini tamir için neccar bulunuyordu. Sanatkarların hangi i§i
yaptiklarının genellikle bu bölümlerde belirtilmesi tophanedeki işle­
rin neler olduğu konusunda bazı bilgiler vermektedir18 •
Yavuz Sultan Selim devrinde dökülen demir topların imalinde ça-
lışanlar ise, dernirci, çekiççi, kürekçi, neccar, ırgad, kalıp yapmak

70
BOA. D.BŞM. nr. 9, s. 2-4. Diğer örnekler, BOA, D. BŞM. TPH. dosya
1/1, s. 2-4; BOA, D.BŞM. dosya 7531, gömlek 1.
77
BOA, KK 4726. s. 3.
78
BOA, KK. 4726, s. 19-22.
 VI. Yüzyıl Ba;larmda Toph/ine-i Amire 275

için bıçkıcı, §ebkar, eğe yapmak için suhenger, demir tartmak için
vezzan, peremeci, hammal, arabacı, toplara tarih yazmak için katib,
karhane bekçileri, topların tarihini yapmak için mücellid, di§ yapmak
için eğeci, mil ve ku§ak yapmak için demirci, ta§ yontucu, balçıkçı ,
isperci, süpürgeci, odun atanlar ve yağ dökücüler gibi pek çok sa-
na*ar ve hizmetkar bulunuyordu 79 • Top kullanımı sırasında ise top
otu denilen barutu hazırlayanlar görev yapıyordu. Bunlar on dört
ki§ilik bir cemaat olu§turuyorla rdı 80 •
Bu ve benzeri sanatkarların yer aldığı kayıtların ayrıntılı bir ince-
lemesi top malzemelerinin temininden topun in§asın a )<adar geçen
safhalarda ne tür muamelelere tabi olduğu konusunda bazı ipuçları
vermekte ve Evliya Çelebi'nin 8 ı topçu esnafı hakkında ve top dökü-
münün nasıl gerçekle§ tiği konusunda verdiği bilgilerin daha iyi ania-
şılmasına yardımcı olmaktadır 82 •

79
BOA, KK 4726, s. 11-12, 44-45.
80
BOA, KK. 7097, s. 15, 110.
81
Evliya Çelebi, Seyahatname, İstanbul 1314, I, 436-439.
82
XVI. Yüzyıl ba§larında dökülen toplardan güııümüze intikal edenlerden
bazılarının görüntüleri ve tanıtım bilgileri için bk. Aydüz, Tophane-i Amire,
s. 552-559.
276 İdris Bostan

EK 1
TOPHANE-i AMiRE'NİN 919 (1517) TARİHLİ EN ESKi MUHASEBE
DEFTERi

Muhasebe-i icmal-i ihracat-ı Tophane-i Amire be-cihet-i darbzunha-i

gerdun ve pırankıha - i üştür

an Hızane- i Amire bi'd-defe'at 45.000

Asl- ı Mal- (57.000)
an Darü' d-darb-ı İstanbul 12.000
el-mübaya'at 36.4 11
Vuzi'a min zalike- (58.498)
idirat 22.087
ez-Ziyade ani'l-asl - (1498)

Muhasebe-i nühas bera-yı rthten-i darbzunha-i gerdunha-i top ve

pırankıha - i üştür

Asl-ınühas 450 kantar

darbzen 116 kıt'a
pu·ankı 72 kıı'a

Muhasebe-i ihracat-ı Tophane-i Amire be-cihet-i darbzunha-i gerdfın ve

pırankıha-i üştür ferınude şüd. Be-ma'rifet-i Ayas Ağa ser-topçıyan-ı der-
gah-ı all ve Hacı Sinan eın1n an silahdaran ve Mehrned el-fakır el-katib. An
gurre-i Cumade'l-fıla sene 919 ila ahır-ı Şa'ban sene-i ınezbfıre.

Asi-ıma./ 57. 000

an Hızane-i Amire bi'd-defe'at def'a an gurre-i Cuınade' l -Gia sene 5000
919
def'a fi 28 Cumade'I-Gla sene-i ınezbure 10>.000
def'a 117 Recebi'l -ınürecceb sene-i mezbure 30.000
an Darbhane-i İstanbul fi 25 Sa'ban sene 919 12.000
Sahhe za.like ma'a'z-ziyade 58.498
ei-Mübaya'at 36.411
baha-i til-i a.hen, 353 kanga) be-esınan-ı ınuhtelife 8444
baha-i ahen, 32 kantar be-esman- ı muhtelife 2140
baha-i revgan-ı plh, l l kantar fi 198 2178
balıa-i mismarha-i ınütenewi'a, 163.300 aded ve 226 vukiyye 3319
balıa-i ketan, 13 kantar ve 21 vukiyye 2036
 Vf Yüzyil Başlarmda Tophane-i Amire 277

baha-i şeın' -i asel, 1 kantar ve 3 7 vukivve 1236

balıa-i şem'-i pih, lO deste 107
balıa- i kürek-i ahen ma'a deste, 23 kıt'a 138
baha-i kazına-i ahen ına' a deste, 17 kıt'a 102
baha-i gerder, ı ı aded 33
balıa-i kofa, SS aded ı ı o
balıa-i küski-i ahen, 7 aded 100
babii-i çelik, 30 kı_yy_e, ı 00 dirhem 664
baha-i karid?, 4 des te 40
babii-i keçe, 24 aded ı44

baha-i teber, 2 kıt'a 47

baha-i post- ı ganeın be-cihet-i averden-i ab, ı 9 kıt'a 76
baha-i beyza, ı 441 aded 214
baha-i hiikister, 8 kofa S4
baha-i giç {ge_y), 2 kofaı 20
baha-i fuçı be-cihet-i nihaden-i ab, 2 kıt'a 31
baha-i hak-i sefid ve haki sürh ı 260 kofa ve 8 pereme 726
baha-i elvah-ı beUut ve tari? ve gayr, 6 kıt'a 62
balıa-i çub-ı mertek ve gayr, ı o aded 138
baM-i tuğla-i htmeve çarsu, 3SOO aded 420
balıa-i zencir-i ahen, s deste ı 40
bahii-i meşin be-cihet-i destvan-kerden 7
baha-i engişt-i kofa-i mütenewi'a 1463 13.685
el-İcarat 22.087
ücret-i haddadan 9108
ücret-i şebkari, 4S6 nefer fi 4 1824
ücret-i sahten-i kefçe-i ahen, 46 aded 366
ücret-i gıJften hak-i ınüfti der-enderun-ı furun 24 neferen fi S 120
Ücret-i harrad be-cihet-i sahten, neferen 8
ücret-i pak-kerden-i enderıJn-ı pırankıha 216
ücret-i ınatkapçıyan 498
ücret-i kefçeciyan 500
ücret-i funduk be-cihet-i darbzun, 2000 aded 300
ücret-i eğeciyan ına'a sahten-i eğeha be-cihet-i pak-kerden-i 3996
blrunha-i darbzunlıa ve pırankıha
ücret-i ı rgadan ve hamınillan ve mereınınet- çiyan ve arahacıyan 4SS1
ve gayruha
ez-Zf.yade ani'l-as/ vacibü'l-eda deyndir 1498
278 İdn's Bostan

Muhasebe-i nühas bera-yı rihten-i darbzunha-i gerdı1n 116 aded ve

pırankıha-i üştür
72 ferınfide şüd an g urre-i Cwnade'l-fila sene 919.

Asl-ı nühas 450 kantar

bi'd-defe' at an ına tbah-ı amire nühas-ı köhne 14 kantar
an cebehane-i amire tüfek-i hattalan 8 kantar
an darbhane-i amire pı rankıha-i battillan 28 kantar
an mahzen-i Galata 400 kantar
Kalav an Hayreddin emi'n-i İstanbul 35 kantar

(BOA, Kamil Kepeci, nr. 4726, s. 1-3)

EK2

YAVUZ SULTAN SELİM DEVRiNDE İSTANBUL'DAKi TOP SAYISI

Suret-i defter old ur ki, Saray-ı Amire' de olan mahzenlerün içinde olan
topla rı ve darbuzanları ve tüfenkleri beyan eder.

Ba:ıtopu ma'a-inecik, dokuz kans 22 kıt'a

Ba~ topu, yecli~er karı~ 84 kıt'a
Ba~ topu, altışar karış 8 kıt' a
Şayka yekpare, on ikişer karış 13 kıt'a
Şayka nıa'a-inecik 10 kıt' a
Kayıktopu, beş karış 36 kıt'a
Darbuzan, on al tışar karış, vekpare 38 kıt'a
Darbuzan, yedişer karış ma'a-inecik 180 kıt'a
Darbuzan, dörder karış 400 kıt'a
Darbuzan, beşer karış 300 kıt' a
Prangı nıa' a-inecik 2719 kıt'a
Kalyata topu, beş karış ı kıra
Yan topu, dörder karış ı kıt'a

Tüfek ına' a-deste 413 kıt'a

Tüfek bl-deste 228 kıt'a
Yekün Top 3812 k1t 'a, Tüfek 641 kıra.
 VI. Yüzyıl Ba§larında Tophane-iAmire 279

Sahlh toplar bulardır ki zikr olundu. Amma ekserinin kundakları

harabd ır.
Prankı ve darbuzan inecikleri 195 kıt'a, sakTın
Baştopu ına'a-inecik, dörder karış 57 kıt'a, battat
Baş topu, yediser karış, 7 kıt'a, sakTın
Darbuzan-ı frenf(i, 1 kıt'a, sakTın
Savka, on karış, ı kıt'a, sakTın
Baş top ı o kıt' a, ahen
Kalvata topu ll kıt' a, ahen
Darbuzan ma'a-inecik 4 kıı'a, ahen
Prankı ma'a-inecik ıso kıt'a, ahen
Kayık topu 7 kıt' a, ahen
$ay ka 2 kıt' a, ahen
Prankı köhne ına'a- inecik 6 kıt'a, ahen
Taş 487 aded
Tüfek köhne 130 kıt'a

Saray-ı Amire etrafında olan toplardır ki zikr olunur.

Top-ı büzürk, kırk karıs ı kıra

Büyük burmalı top 4 kıl'a

İki top dahi şaykadan kabaca [2 kıt'a]
$ayka topu, yekpare 4 kıt'a
$ayka topu ına' a-inecik 3 kıt'a
Sayka, ahen 7 kıt'a
Baş topu 53 kıt'a
Baş topu, ahen 4 kıt'a
Darbuzan 9 kıt'a
Darbuzan, ahen 3 kıt' a
Dokuz tas atar top 1 kıt'a
On tas atar top 1 kıt'a
Üç tas atar darbuzan ı kıt'a
Top iki pareden ı kn'a
l<al'a döğecek top 2 kıt'a

Kal'a döğecek ahen top 2 kıt' a

Yekün Top 82 kıt'a

Ahen top 23 kıt' a
Darbuzan-ı ahen 3 kn"a
Tophane hareminde olan toplardır ki zikr olunur.
280 İdris Bostan

Tophane hareminde olan toplardır ki zikr olunur.

Hisar döğecek top, 12 kıt'a

Hev~l LOp 8 kıt'a
Şayka topu, on altıııar ka.rış 26 kıt'a
Bas topu, on dörder karış 24 kıt'a
Yan topu, dokuz karış 68 kıt'a
Kalyata topu, on birer karış 25 kıt' a
Kayık topu 13 kıt'a
Yekün 175 kıt'a

Mühür: Kefa bi'l-mevü vaizen ... Ayas

Emr olundu ki ınahzende bulunan sakTın ve battal esbabdu·. Ne mikdar

yarak varsa bi-kusur topçuba§ı aid. Eyüsi nice olmak ise eylece edeler
deyü. Fi 17 [Ramazan].

(BOA, D. BŞM. Dosya nr. 1/ 13)